A. ABDULLAYEV, Н.

ARG'INBOYEV,
Н. ABDULLAYEV

FIZIKAVA
AGROMETEOROLOGIYA

rO S H K E N l
 O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS T A ’LIM VAZIRLIGI

A .Q .A B D U L L A Y E V , H .A R G ‘IN B O Y E V ,
H .U .A B D U L L A Y E V

FIZIKA VA
AGROMETEOROLOGIYA
(Agrometeorologiya)
0 ‘zbekiston R espublikasi Oliy va o'rta m axsus
t a ’lim vazirligi tom onidan 5410200 - «A gronom iya (d.m .t.b)»
yo 'n a lish i talabalari uchun darslik sifatida
tavsiya etilgan

TOSHKENT - 2 0 1 5
 U O ‘ K : 5 5 1 .5 (0 7 5 )
К В К 40.2
А -15

Л -15 A .Q .A b d u lla y c v , H .A rg ‘in b o y e v , H .U .A b d u lIa y ev . A g ro m e te o r o lo g iy a - Т .: «F an va

tcxn ologiya», 2015, 480 bet.

ISB N 9 7 8 - 9 9 4 3 - 9 9 0 - 6 9 - 2

M a zk u r d a rsltk d a agro m eteo ro lo g ik o m illa m in g q ish lo q x o ‘ja lig id a islilab c h iq a rish m ah su ld o rlig ig a t a ’s in n i
m ete o ro lo g iy a va iq lim sh u n o slik k a b o g ‘lagan ho ld a k en g b ay o n etilg an
D a rslik d a a tm o sfe ra , quyosh rad iatsiy asi, tu p ro q va h a v o n in g issiq lik , n am lik va suv rejim la ri, q ish lo q
x o 'ja lig i uch u n xav fli m eteorologik h o d isalar va u larg a q a rsh i k u rash tad b irla ri, m eteo ro lo g ik stan siy a va
p o stlardagi a s b o b la r y o rd am id a o 'lc h a s h g a d o n m a ’lu m o tlar, ag ro m e te o ro lo g ik k u zatish lar d astu ri. k u zatish
u c h a stk a la rin i tan la sh ta ru b la n keltirilgan
Q ish lo q x o 'ja lig i ishlab c h iq arish d a iq lim n i b a h o la sh n in g hozirgi zam o n av iy u su lla n . m ik ro iq lim va
tito iq lu n n i o i g a m s h h am d a ag ro iq lim iy sh aro itlar. resu rsla r v a ra y o n la s h tin s h tan io y illa n y o n tilg a n . S h u n in g d ek ,
a g ro m e te o ro lo g ik b a sh o ia tla i va qishlo q x o 'ja lig ig a a g ro m e te o ro lo g ik x izin at k o 'rs a tis h n in g n a z an y -a m a liy u slu b
va usu lla ri k o 'rib o ‘tilgan.
D a is h k q ish lo q x o 'ja lig i oliy o 'q n v y u itla n n in g a g ro n o m iy a fak u lteti, u n iv ersite tla m in g b io lo g iy a,
g e o g ra fiv a fa k u lte tla n va g id rom eteo ro lo g iy a so h asid a t a ’lim o lu v ch i b a k a la v r hain d a m ag istr v o 'n a lis h i
tala b a la n g a m o 'lja lla n g a n IJndan q ish lo q x o 'ja lig i m u ta x a s sis la n , e k o lo g la r, ag ro e k o lo g la r va b o sh q a la r
fo y d alan ish lari m um km
• * *

В у ч е б н и к е п о д р о б н о и зл о ж ен о в ли ян и е а гр о м ете о р о л о ги ч е с к и х ф а к т о р о в на п р о д у к ти в н о с ть
с е л ь с к о х о зя й с тв е н н о го п р о и зв о д с тв а в связи с м ет ео р о л о ги е й и кл и м ато л о ги ей .
В у ч е б н и к е д а н ы сведен и я об а тм о сф ер е , с о л н еч н о й р ад и ац и и , р а с п р ед е л е н и и т е п л а и в л а ж н о сти в
п о чве и в о зд у х е , р еж и м воды , о п асн ы е м ег се р о л о ги ч е с к и е яв лен и я д л я с е л ь с к о го х о зя й ств а и п р и н и м аем ы е
м еры б о р ьб ы с н и м и , п ри боры изм ерени я на м ет ео р о л о ги ч ес к и х с т а н ц и я х и п о стах , агр о м ете о р о л о ги ч е с к и е
н а б л ю д е н и я , п р о гр а м м ы , с остав и вы бор н а б л ю д а тел ьн ы х участко в.
Д л я с е л ь с к о х о зя й с тв е н н о го п р о и зв о д с тв а о ц ен ен о вл и ян и е к л и м ата в н асто ящ ее врем я, м етоды
и зу ч ен и я м и к р о к л и м а т а и ф и то к л и м а та О с в е щ е н ы агр о ю ти м атчески е у с л о в и я, р е су р сы и прннцы пы
р а й о н и р о в а н и я Р а с с м а тр и в а е м ы е агр о м ете о р о л о ги ч е с к и е п р о гн о зы и а гр о м ете о р о л о ги ч е с к о е о б сл у ж и ва н и е
б а зи р у е тс я на т е о р е т и ч е к и х и п р акти ч ески х м ето д ах и сп о со бах .
У ч е б н и к п р е д н азн ач е н д л я б акал ав р о в и м аги с тр а н т о в в ы сш и х у ч е б н ы х за в е д е н и й , агр о н о м и ч еск о го
ф а к у л ь тет а с е л ь с к о х о зя й с тв е н н о го у н и в ер си тета, гео гр а ф и ч е с ко го и б и о л о ги ч е с к о го ф ак у ль тето в д р у ги х
у н и в е р с и т е т о в , а та к ж е расш и рен и я о б р азо в ан и я в о б л асти ги д р о м ете о р о л о ги и , агр о м ете о р о л о ги и и
агр о эк о л о г и и
* * ♦
In this m an u al, the im pact o f a g ro m eteo ro lo g ical facto rs on ag ric u ltu ral productivity' is d e scrib ed in relatio n
w ith m ete o ro lo g y a nd c lim atology.
H ere is g iv e n in fo rm a tio n on atm o sp h ere, so lar rad ia tio n , soil, air h u m id ity , w a te r regim e, m eteo ro lo g ical
p h e n o m e n a d a n g e ro u s fo r a g ric u ltu re and m eth o d s o f th eir p rev en tio n Y ou c a n a lso fin d in fo rm atio n c o n c ern in g the
m eth o d s o f te n ito ry se le c tio n , the projects on ag ro m e te o ro lo g ic a l o b se rv a tio n s, d a ta on m easu rem en ts on th e p osts
and m ete o ro lo g ica l sta tio n s usin g equipm ent
M o d e m m eth o d s o f clim ate p red ictio n fo r ag ricu ltu ral p ro d u ctio n , n e c essity o f studying m ic ro clim a te and
p h y to clim a te a re e n lig h te n e d heie, as well as ag ro c lim a tic co n d itio n s, p rin c ip le s o f reso u rces and div isio n into
d istric ts T h e o retica l and practical m ethods o f ag ro m eteo ro lo g ical se rv ic in g o f a g n c u ltu re , and m eth o d s o f
a g io m e te o ro lo g ic a l fo re c a stin g are indicated in this m anual
T in s book is in te n d e d for the stu d en ts o f a g n c u ltu ra l in stitu tes study \g at th e facu lty o f a g ro n o m y It can be
u sed by the s p e c ia lists in ag ric u ltu re, b ach elo rs and m ag istracy stu d y in g th e su b je c t o f h y d ro m eteo ro lo g y , and by
g e o g ra p h e rs a nd a g ro e c o lo g ists
U O ‘ K: 5 5 1 .5 (0 7 5 )
K B K 40.2
Taqrizchilar:
1.1. T u r o p o v - q ish lo q x o 'ja lig i fan la n d o k to n , p ro fe sso r (T o sh D A U );
i-m «u>matika fan la n n o m zo d i (G M IT I),
^ eo g ra fiv a ^ ^ fo tQ rv jio m z o d i ( 0 ‘zM U ).

ISB N 9 7 8 - 9 9 4 3 - 9 9 0 - 6 9 - 2 \ v* N\

€> «F an va tex n o lo g iy a » n a shriyoti, 2015.

 SO ‘Z BOSHI

O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov rahbarligida

o ‘zbek xalqining ajralmas huquqi - o ‘z taqdirini o ‘zi belgilash orzusi
ro‘yobga chiqdi. 0 ‘zbekiston Respublikasi 1991-yilning 31-avgustida
o ‘zining davlat mustaqilligini e ’lon qildi. Respublikamiz o ‘z bayrog'iga,
gerbiga, madhiyasiga, davlat tiliga va parlamentiga ega bo‘ldi.
1992-yilning 2-martida 0 ‘zbekiston Respublikasi mustaqil davlat
sifatida Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT)ga a'zo bo‘ldi. Shu-
ningdek, 0 ‘zbekiston Respublikasi Jahon Meteorologiya Tashkiloti
(JMT)ga 1993-yil 22-yanvarda mustaqil a ’zo sifatida qabul qilindi.
Prezidentimiz Oliy Majlisning IX sessiyasida (1997-yil avgust) va
Oliy ta’iim o ‘quv yurtlari xodimlari bilan bo‘lgan uchrashuvida so‘zla-
gan nutqlarida «Hammamizga ayonki, ta ’iim darslikdan boshlanadi...
deyarli barcha sohada darsliklarimiz ahvoli bugungi va ertangi kun
talablari darajasida emas», deb ko‘rsatib, olimlarimiz oldiga hozirgi davr
talablariga javob beradigan darsliklar va o ‘quv q o ‘llanmalar yaratish
vazifasini qo‘ydi. Shubhasiz, bu vazifa qishloq xo‘jaligini ilmiy asosda
rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega boMgan agrometeorologiya fani
uchun ham taalluqlidir.
Respublikamizda Oliy va o ‘rta maxsus ta’limning butun tizimi
tubdan qayta qurildi, ta’iim y o ‘nalishlari va mutaxassisliklari tarkibida
jiddiy islohotlar amalga oshirildi.
0 ‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan keyingi yillar-
da qishloq xo‘jaligi, agro va gidrometeorologiya sohasi bo‘yicha oliy
o ‘quv yurtlarida agrometeorologiya far.ini o ‘qitishga jiddiy e ’tibor
berilmoqda.
Mamlakatimizning agrosanoat majmuasini ko‘p qirrali, rejali, turli-
tuman tezkor agrometeorologik va gidrometeorologik axborotlar bilan
ta’minlash, agrometeorologiyaning kuzatish amaliyotida yangi usullar
va asboblardan foydalanishga bo'lgan talab uzluksiz oshib bormoqda.
0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimov « ...0 ‘zbekistonda
islohotlarni amalga oshirish yo'llari va yondashuvlarini tanlashda tabiiy-
iqlimiy sharoitlarning o ‘ziga xosligi belgilovchi ta’sir o ‘tkazmoqda» deb
ta ’kidlagan.

3
 Haqiqatan qishloq x o ‘jalik ekinlariga ob-havo, iqlim, tuproq iqlimi
va agrometeorologik, agroiqlimiy sharoitlaming ta’sirini inkor etib
bo‘lmaydi. Ulardan amaliyotda foydalana bilish, qishloq x o ‘jaligi
meteorologiyasi fanini ilmiy natijalaridan xabardor boMish hozirgi
zamonning talabidir.
Bu ishlarning jami qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida ob-havo,
agroiqlimiy sharoitlar va xatarli gidrometeorologik hodisalarning salbiy
ta’sirini kamaytirish, dehqonchilikda ekinlardan barqaror m o‘l hosil
olish usullarini topishga y o ‘naltirilgandir.
0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Gidrome-
teorologiya xizmati markazi (O'zgidromet) tarkibidagi Gidrometeoro-
logiya i Im iy-tekshi rish instituti (GMITI)da keng dastur asosida
agrometeorologiyadan ilmiy izlanishlar va tadqiqiy tahlillar o ‘tkaziladi,
qishloq xo‘jaligiga agrometeorologik xizmat ko‘rsatish usullarini
takomiIlashtirish va yangilarini ishlab chiqish ishlari olib boriladi.
Mazkur darslikda talabalarning agrometeorologiya fanini yaxshi
o ‘zlashtirishlariga yordam berishni asosiy maqsad qilib qo'yilgan.
Hozirgi zamon talablariga binoan agronom agrometeorologiya
fanini mukammal bilishi, ob-havo va iqlimning asosiy xususiyatlarining
qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishiga ta ’sirini, turli-tuman agrometeo­
rologik kuzatishlar o ‘tkazishdan xabardor boMishi, amaliyotda ishlatila-
digan asboblardan foydalana bilishi lozim. Dehqonchilik amaliyotida
agronom juda ko;p ob-havo, agroiqlim va agrometeorologiya ta’minotini
qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishiga tatbiq etish muammolariga va
masalalariga duch keladi. Ular bundav muammolarga javobni mazkur
darslikdan topadi.
Respublikamizda shu vaqtgacha qishloq xo‘jaligi oliy o ‘quv yurtlari
agronomiya fakultetlari va gidrometeorologiya y o ‘nalishida ta’iim
oluvchi talabalar uchun agrometeorologiyadan o'zbek tilida yozilgan
darslik chop etilmagan. Mustaqillikka erishilgandan so ‘ng qishloq x o ‘ja-
ligi oliy o ‘quv yurtlarida agrometeorologiya fanini o ‘qitishga e ’tibor
kuchaydi. Shuning uchun ham agrometeorologiyadan darslik yaratish
muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Mazkur darslik 0 ‘zbekiston Oliy va o ‘rta maxsus ta’iim vazirligida
qishloq xo‘jaligi va gidrometeorologiya sohasida bakalavi va magistr
y o ‘nalishlari uchun tasdiqlangan «Agrometeorologiyadan namunaviy
dastur» asosida yozilgan.
Mazkur o ‘quv darsligini qayta yozishda Gidrometeorologiya ilmiy-
tekshirish instituti xodimlari tomonidan yaratilgan «Ruscha-o‘zbekcha

4
meteorologik !ug‘at» (1998), «Meteorologiyadan izohli lug‘at» (2002),
«Qishloq xo'jaligi meteorologiyasining izohli lug‘ati»: I-qism, A-R. -
156 h., I l-qism S-H. - Toshkent, 2008. - 167 b. « 0 ‘zbekiston Respub­
likasi Milliy Knsiklopediyasi» kitoblaridagi «Standart» atamalar va
lusluinchalarga rioya qilindi.
2006-yilda birinchi marta o ‘quv adabiyotini tayyorlashda qishloq
xo'jaligi amaliyotida agrometeorologiyaning ahamiyati ortib borayot-
ganligini e ’tiborga olingan va bu fandan o ‘zbek tilida o ‘quv adabiyoti
tayyorlab ham krill, ham lotin alifbosida chop etilgan edi. Keyingi
yillarda agrometeorologiya sohasida talaygina ham nazariy, ham amaliy
ishlarning bajarilganigini e ’tiborga olib mazkur darslikda imkoniyati
boricha ba’zi boblarni qayta ishlab yanada tushunarli qilib yoritildi va
aniqliklar kiritildi.
Shuni ta’kidlash joizki, barcha rivojlangan xorijiy mamlakatlardagi
kalii O'zbekistonda ham qishloq xo'jaligi meteorologiyasi yoki qisqacha
yo/ilganda agrometeorologiya fanlararo bilimlardan mustaqil fan
sifatida shakllangan va o ‘zining ham nazariy, ham amaliy uslublariga
ega. Agrometeorologiya fanini o ‘rganishga kirishgan bakalavrlar
atmosfera llzikasi, meteorologiya, iqlimshunoslik, matematik statistika
kabi fanlarni chuqur o'rganishi bilan barobar geogratlya, agronomiya,
o ‘simliklar fiziologiyasi, tuproqshunoslik, o'simlikshunoslik, meliorat-
siya, chorvachilik va boshqa qishloq xo'jaligiga oid fanlarni ham puxta
hi 1ishlari lozim. Chunki qishloq xo‘jaligiga oid fanlarning orasida
agrometeorologiya fani qishloq xo'jaligi ekinlarini yetishtirishda,
chorvachilikda va shu bilan bir vaqtda ob-havo, iqlim sharoitlari ustidan
kuzatishlar o'tkazadi, so‘ng ularning uzviy bog‘iiqligini sifatiy va
miqdoriy jihatdan o ‘rganadi.
Mazkur darslikdagi 1, 2, 3, 4, 5, 6-boblar H.A. A rg‘inboyev
tomonidan va l-bobning 1.4 bo‘limi A.Q. Abduliayev bilan hamkorlikda
yozilgan; 7, 8, 9, 10, 1 1-boblar H. U. Abduliayev, 12, 13, 14, 15, 16, 17-
boblar A. Q. Abduliayev tomonidan yozilgan va 16-bobning 3.3 qismi
G. X. Xolbayev bilan hamkorlikda yozganlar.
Mazkur darslikning sifatini yaxshilashga oid qimmatli maslahatlar
bergan taqrizchilar - qishloq x o ‘jaligi fanlari doktori, professor
I.Turopovga (ToshDAU), fizika-matematika fanlari nomzodi Z.N. Nazi-
rovga ( 0 ‘zgidromet, GMITI) va geografiya fanlari nomzodi, dotsent
G.X. Xolbayevlarga (O'zM U) mualliflar samimiy minnatdorchilik izhor
etadilar.

5
 Mazkur darslik hilan tanishib, o ‘zlarining fikr va mulohazalarini
bildirgan O'zbekiston Milliy universiteti fizika fakulteti professor-
o'qituvchilari: fizika-matematika fanlari nomzodi, professof
Yu.V. Petrovga, geografiya fanlari nomzodlari, dotsentlar B.M. Xolmat-
jonovga, X. T. Egamberdiyevga va (Farmatsevtika instituti) biologiya
fanlari nomzodi, professor A. A. Abzalovga, Toshkent Davlat agrar
universiteti o ‘qituvchisi Ya. Yusupovaga hamda hamkasblar: 0 ‘zgidro-
metning GMITI katta ilmiy xodimlari М. B. R o‘ziyeva, N.N. Sulay-
monova mazkur darslikni nashrga tayyorlashda katta yordam
ko'rsatdilar, mualliflar ularga o ‘zlarining minnatdorchiligini bildiradilar.
Mualliflar ushbu darslik va uning mundarijasi bo‘yicha kitobxon-
larning taklif va mulohazalarini mamnuniyat bilan qabul qiladilar.
Mualliflar.

6
 1-bob. KIRISH

Istalgan hududning qishloq xo'jaligi, ishlab chiqarishi tarmoqlari

o'sha hududning tabiiy, shu jumladan iqlim sharoiti bilan uzviy
bog'langan.
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining asosiy qismi tabiiy sharoitlarda,
ochiq osmon tagida yetishtiriladi. 0 ‘simliklarning o ‘sishi, rivojlanishi va
hosildorligi, ularga tushuvchi quyosh radiatsiyasi issiqligiga, quyosh
iadiatsiyasi vujudga keltiradigan tabiiy yoritilganlikka, havo va tuproq
harorati va namligiga, ob-havo sharoitining o'zgarishlariga va hudud
iqIimining xususiyatlariga kuchli darajada bog'liq.
Iki fikrimizni tushunish uchun ushbu misolni keltiramiz.
( Vzbckiston Respublikasining qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida
paxlachilik yctakchi tarmoq deb hisoblanadi. Shuning uchun ham,
O'/bckiston 11uknmati paxtachilikda ilg‘or texnologiyalarni qoilash,
fan va texnika yutuqlari asosida yuksaltirishga katta ahamiyat berib
kelmoqda. Tabiiy paxta tolasini yetishtiruvchi g ‘o ‘za o ‘simligi tushuvchi
quyosh radiatsiyasi va tabiiy yoritilganlikning miqdori katta hamda havo
harorati uzoq muddat davomida o'sishi va rivojlanishiga yetarli bo‘lgan
luidudlardagina parvarish qilinadi. Xuddi shunday talablarga O'zbe-
kiston Respublikasining iqlim sharoiti ijobiy javob bera olganligi uchun
biz.ning mamlakatimizda paxtachiiiк taraqqiyot etgan.
G'o'zaning m e’yoriy o ‘sishi va rivojlanishi uchun havo harorati 25-
30°C dan oshmasligi kerak. Havo harorati 25°C dan pasayib ketsa g 'o '­
zaning rivojlanishi sustlashadi, havo harorati 12°C dan pasayganida esa
o'sish g ‘oyat sekinlashib ketadi, nihoyat havo harorati 0°C dan
pasayganida esa o ‘simlikni sovuq uradi.
G ‘o ‘zani parvarish qilishda garchi, ilg'or texnologiyalar qo‘lla-
nilgan va qishloq xo'jalik texnikasidan unumli foydalanilgan b o ‘lsada,
yoz faslida havo harorati pastroq bo‘lgan yillarda ko‘saklarning ochilishi
va pishishi kevinga surilib ketadi va yoppasiga paxta terimiga kirishish
muddati kechikib boshlanadi, dalalardagi paxtani to‘la yig‘ib-terib olish
ishi kuzgi sovuqlar va yog‘inlar boshlanishigacha davom etadi, natijada
terib olinadigan paxtaning sifati pasayadi va hosiining qisman
nobudgarchiligiga yo ‘l qo‘yiladi.

7
 Don ekinlaridan olinadigan hosil miqdori ham ob-havo sharoitlariga
ancha kuchli bog'liqligini ko'pchilik biladi.
Agar lalmikor yerlardagi bug‘doy (voki arpa) donlari pishib yetila-
yotgan davrda uzoq vaqt havo jazirama issiq va nisbiy namligi 30 % dan
kam bo'lib tursa, pishgan donlarning ancha qismi puch bo'lib qoladi.
Don ekinlarining hosili pishishi davrida tez-tez kuchli shamollar-
ning esishi va yom g‘irlarning y o g ‘ishi, havoning past haroratlari
pirovard natijada hosil miqdorini kamaytirib yuboradi.
Dalalarda verlarni ekin ekishga tayyorlash, ekinlami ekish (yoki
sepish), turli xil agrotadbirlarni o'tkazish, hosilni yig‘ib-terib olish mud-
datlarini tanlashda olingan joyning ob-havo sharoitini hisobga olib
bajariladi.
Shunday qilib, qishloq xo'jaligi xodimlari turli xil ekinlami parva-
rish qilishda, ulardan yuqori hosil olish uchun dehqonchilikning umumiy
qonuniyatlari va uning ay rim sohalariga doir bilimlardan tashqari,
quyosh radiatsiyasi va uning oqim turlari, tabiiy yoritilganlik, fotosin-
tetik faol radiatsiya (FFR), havo va tuproq haroratining o ‘zgarishi, havo
va tuproq namligi, turli xil yog'inlar, shamollar, havo oqimlarining
harakati, siklonlar va antisiklonlar paytidagi ob-havo, qishloq xo‘jaligi
uchun xavfli bo'lgan meteorologik hodisalar, umuman olganda ob-havo
o ‘zgarishlarining o ‘simlikka ta’siri haqidagi bilimlarga ega bo'lishlari
hamda ob-havoni belgilaydigan kattaliklarning har birini u yoki bu me­
teorologik asbob yordamida o'lchay olishlari va o ‘lchash natijalarini ba-
holash malakasiga erishishlari kerak.
Qishloq xo'jaligi oliy o ‘quv yurtlarida bu kabi ma’lumotlami tala-
balar agrometeorologiya fanini o'rganish jarayonida o'zlashtiradi.

1.1. Agrometeorologiya predineti

Qishloq xo'jaligi uchun aham iyatga ega bo'lgan meteorologik,

iqlim, gidrologik va tuproq sharoitlariiiing qishloq xo'jaligi ishlab
chiqarish obyektlari va jarayon lari bilan o'zaro ta'sirini о 'rganadigan
fa n qishloq xo'jaligi m eteorologiyasi deb ataladi.
Hozirgi zamon qishloq xo'jaligi meteorologiyasi agrometeo­
rologiya, agroiqiimshunoslik, agrogidrologiya va zoometeorologiya kabi
sohalardan tashkil topgan. Agrometeorologiyani qishloq xo'jaligi meteo-
rologiyasining asosiy, yetakchi bo'limi deb aytish mumkin.
A grom eteorologiya qishloq xo'jaligi meteorologiyas'ming m eteo­
rologik sliaroitlar, qishloq xo'jalik o'sim liklarining o'sish, rivojlanish
 va hosilining shaklUmish jarayon larin i agrotexnik tadbirlar bilan
o ‘zaro ta ’sirin io'rganadigan so/tasidir.
Agrometeorologiya bo'yicha ayrim darsliklarda agrometeorologiya
predmetiga quyidagicha ta ’rif berilgan.
Agrometeorologiya qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi uchun ahami-
yatga ega bo‘lgan meteorologik, iqlim, gidrologik va tuproq sharoitlarini
qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi obyektlari va jarayonlari bilan o'zaro
ta’sirini o'rganadigan fandir. Agrometeorologiyaga berilgan bu ta’rif-
ning mazmuni qishloq xo'jaligi meteorologiyasiga berilgan ta ’rif bilan
deyarli mos tushadi. Bu esa qishloq xo'jaligi meteorologiyasidagi
ishlarning asosiy ko'lami agrometeorologiyaga to'g'ri kelishini
ko'rsatadi.
Bu yerda qayd etilgan qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi obyektlari
tushunchasiga qishloq xo'jalik ekinlari va hayvonlari kiradi, qishloq
xo'jaligi ishlab chiqarishi jarayonlariga esa o'simlikshunoslikda yerni
ekiu ekishga tayyorlash, ekinlarni ekish (yoki sepish, ko'chat
o'tkazish)dan, toki hosilini yig'ib-terib olishgacha qo'llaniladigan agro-
tadbirlarni, chorvachilikda esa yem-xashak yetishtirish, hayvonlami
tabiiy sharoitda oziqlantirish, saqlash va asrash texnologiyalarini tu-
shuniladi.
Agrometeorologiyaning o'rganish obyektlariga ob-havo, iqlim, tup-
roqning suv va issiqlik rejimlari, fizik va fizik mexanik xossalari,
qishloq xo'jalik ekinlari, yaylov o'simliklari va qishloq xo'jalik hay­
vonlari hamda qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi jarayonlari kiradi.
Agrometeorologiyada barcha obyektlarni organizmning atrof-muhit bi­
lan o'zaro ta’siri nuqtayi nazaridan o'rganiladi.
Shunday qilib, agrometeorologiya bir tomondan meteorologik kat-
taliklarning o'zgarishini o'rgansa, ikkinchi tomondan meteorologik kat-
taliklar ta’sirida madaniy va cho'l-yaylov o'simliklarining o'sishi va
rivojlanishini bir vaqtda (paralel) kuzatib boradi va bu kuzatishlar
asosida ob-havo va iqlim sharoitlarining o'simlikka ta’sirini aniqlaydi.
Bu fan XIX asrning oxiridan boshlab meteorologiya fanining qish­
loq xo'jaligi ishlab chiqarishiga qo'llanishini o'rganadigan bo'Iimi sifa-
tida rivojlana boshlagan.
M eteorologiya - Ycr atmosferasi, uning tuzilislti va xossalari, at-
m osferada ro'y beradigan turli hodisalarni o'rganadigan fandir.
Meteorologiya fanining asosiy vazifasi atmosferada ro'y beradigan
hodisalarni fizika fani nuqtayi nazaridan tushuntirishdir. Meteorologiya
atmosferada ro'y beradigan jarayonlar va hodisalarni quruqlik va Dunyo

9
okeani sirti bilan o'zaro ta ’sirda o ‘rganadi. Meteorologiya so'zining o'zi
qadimgi grek tilida «meteor» - osmon hodisasi, «logos» o'rganish.
bilish degan m a ’noni bildiradi. Shunday qilib, meteorologiya osmon
hodisalarini o'rganadigan fandir. Meteorologiyaning asosiy vazifasi at-
mosfera jarayonlarini o'rganish bilan cheklanmasdan, balki ularga faol
ta’sir etish - ob-havoning noqulay hodisalari zararini yo'qotish yoki
kamaytirish masalalari bilan ham shug'ullanadi. Masalan, do'l
yog'adigan bulutlarga ta’sir etib yirik do'l yog'ishiga yo'l qo'ymaslik va
shu bilan ekinlami do'l urishidan saqlab qolish usullarini ishlab chiqadi.
Meteorologiya fani havo tarkibi, zichligi, harorati va namligi, nuriv
energiya va uning aylanishlari, bulutlar, yog'inlar, atmosferada havo
massalarining vujudga kelishi va harakati, dovullar, qora sovuq (sovuq
urish)lar, qurg'oqchilik, atmosfera holatini tavsiflaydigan boshqa juda
ko'p kattaliklar va hodisalarni quruqlik hamda Dunyo okeani sirti bilan
o'zaro ta’sirda o'rganadi.
A tm osfera holatining kcskin o'zgarishiga subab b o ‘ladiga/t biror
fizik ja rayon ga atm osfera hodisasi deb yuritiladi. Biror jo yd a aniq vaqt
Itaytidagi y o k i vaqt oralig'idagi m eteorologik kattaliklar va hodi-
salarning m ajm u asi bilan tavsiflanadigan atm osfera holati ob-havo
deyiladi.
Meteorologiyani ba'zan ob-havo to'g'risidagi fan deb ham ataladi.
Sodda qilib aytilgan bu ta ’rif fanning hozirgi kundagi mazmunini to'g'ri
ko'rsatadi deb ayta olamiz.
Havo h olati va b a ’z i atm osfera hodisalarining turlicha tavsiflariga
m eteorologik kattaliklar deyiladi.
Meteorologik kattaliklar tushunchasini atmosfera holatini miqdor ji-
hatdan tavsiflash uchun kiritiladi. Havo harorati va namligi, atmosfera
bosimi, shamol tezligi va yo'nalishi, bulut miqdori, yog'ingarchilik,
ko'rinuvchanlik uzoqligi asosiy meteorologik kattaliklar hisoblanadi. Bu
har bir kattaliklarning qiymati u yoki bu o'lchov birligida ifoda qilinadi.
Masalan, atmosfera bosimini asosan gPa (gektopaskal) birlikda ifodalan-
sada, ko'pincha uning mm simob ustuni birligining qo'llanilishini ham
uchratamiz.
Quyosh radiatsiyasi, Yer va atmosfera nurlanishi, quyosh shafag'i
(yog'dusi)ning davomiyligi kabi nuriy" energiyaning ba’zi tavsiflarini
ham meteorologik kattaliklarga qo'shish mumkin.
Meteorologik h o d is a la rg a - tuman, yaxmalak, qor bo'ronlari, chang
va qum bo'ronlari, momaqaldiroq, quyun, shudring, qirov va boshqalar
kiradi. Ularni sifat jihatdan yoki meteorologik kattaliklar yordamida

10
ifodalash mumkin. Masalan, «quyuq» tuman tushdi yoki 10-15 m maso-
fani ko'rish mumkin bo'lgan tuman tushdi va h.k.
Meteorologik kattaliklar va hodisalar o ‘zaro bogMiq. ulardan biri-
ning o ‘zgarishi boshqalarining o ‘zgarishini yuzaga keltiradi. Masalan,
atmosferadagi jarayonlaming rivojlanishida bulutlik o'zgarsa, uning
o'zgarishi o ‘z navbatida havo harorati, namligi, yog'inlar, shamollarning
o'zgarishiga olib keladi. Natijada, ob-havo ham o ‘zgaradi. Shuning
uchun ham ob-havo tez o ‘zgaruvchan va turlicha bo‘ladi.
M eteorologik kattaliklarning biror vaqt oralig'i uchun qiym atlari
m eteorologik sharoitlar (ob-havo sharoitlari) deb yuritiladi. Ob-havo
tushunchasi bilan iqlim tushunchasi chambarchas bog'langan. Har
birimiz «ob-havo rejimi» degan so'zlarni ko'p eshitganmiz, uning maz-
munini yaxshi tushunish uchun dastavval «rejim yoki tartibot» so‘zining
ma'nosini qaraylik.
Odatda, jarayon va hodisalarning vaqt o ‘tishi bilan qonuniy ra-
vfjlula almashib turishiga rejim deb yuritiladi. Ob-havo rejimi esa
.ttnк>ч1с*|mla ro'y beradigan tabiiy hodisalarning yil davomida qonuniy
i av i-.l к In .i Iiihi J hiuI) oldinma-keyin kelishini bildiradi. Masalan, O'zbe-
kr.loiida yo/da oh havo juda isib ketadi, qishda esa sovuq bo'lib turadi,
so'ngra ob-havo bahorda yana isiy boshlaydi. Bunday almashinuv har
yili lakrorlanib turadi. Bunday tartib bilan ob-havoning oldinma-keyin
ahnashuvida har qaysi faslda katta chctlashishlar ro'y bermaydi. Masa­
lan, Toshkentda qishda yanvar oyida i 35°C, +40°C issiq b o im ag an
yoki yozda iynl oyida sovuq tushib qor yog'magan.
Shunilay qilib, atmosferada ro'y beradigan hodisalar va jaravon-
larning bir-biriga yaqin tarzda lakrorlanib turishi ob-havo rejimi
ileyiladi.
Hiror joyn ing geografik joylash uv о ‘m i bilan yuzaga kelgan ко ‘p
yillik ob-havo rejintiga iqlim deyiladi, y o k i m a ’lum bir jo yg a xos
bo'lgan ko'p yillik ob-havo rejintiga iqlim deyiladi.
Biror hududning har yilgi ob-havosi yuqorida aytganimizdek bir xii
tarzda takrorlanavermaydi. Ba’zi yillari yoz juda issiq bo'lib, qish esa
sovuq bo'lishi, boshqa bir yillari esa yoz salqinroq, qish esa iliqroq
kclishi va yog'ingarchilik ko'p bo'lishi mumkin. Masalan, 2000-2001-
yillarda O'zbekistonda qish iliq va kam qorli bo'ldi. Bu m a’lumot
O'zbekistonning iqlimini yumshoq, iliq deb tasdiqlashga yetmaydi.
O'zbekistonning 1956-yil uchun iqlim m a’lumotlaridan esa, o 'sh a yili
respublikada qishda qor juda ko'p yog'ib, kuchli sovuqlar bo'lganligi

11
ko'rsatilgan. Bu ma'lumot bilan cheklanib 0 ‘zbekistonning iqlimini
qishda qattiq sovuq va serqorli deb boMmaydi.
Shuning uchun m a’lum bir hududnning iqlimi deganda, ko'p yillar
davomida shu hududda kuzatilgan ob-havo rejimining o'rtacha qiy-
matiga asoslanishimiz kerak. M a’lumki, meteorologiya fani atmosferada
ro'y beradigan hodisalarning paydo b o ‘lishi va rivojlanishini (qayerda
bo'lishidan qat’i nazar) umumiy tarzda o ‘rganadi, iqlimshunoslik fani
esa bu jarayonlarning m a’lum biror hududdagi ko‘p yillik o ‘rtacha ho­
latini tekshiradi.
Meteorologik kattaliklar va jarayonlar o ‘simliklaming o ‘sishi, rivoj-
lanishi va hosildorligiga, hayvonlarning holati va mahsuldorligiga oz
yoki ko‘p darajada ta’sir qiladi, shuning uchun ularni agrometeorologiya
fanida ham o ‘rganiladi. Bunda meteorologik kattaliklar va hodisalarning
ta ’sirini, tuproqning suv va issiqlik rejimi bilan birgalikda tahlil qilinadi.
Tuproqning suv rejimini esa gidrologik kattaliklar tavsiflaydi.
Ob-havo va iqlimning qishloq xo'jaligi obyektlariga ta’sirini tavsif-
lash uchun agrometeorologik va agroiqlim sharoitlar tushunchalaridan
foydalaniladi.
Qishloq xo 'jtilik o'sindiklari va hayvonlari holati va m ahsuldor-
ligin i aniqlaydigan m eteorologik va gidrologik kattaliklar m ajm uasini
agrom eteorologik omillar, ularning biror vaqt davom idagi qiym at-
larini agrom eteorologik sharoitlar, olingan jo yd a g i agrom eteorologik
sharoitlarning k o ‘p yillik rejim iga agroiqlim iy sharoitlar deb yuriti-
ladi.
Shunday qilib, agrometeorologiya ob-havo va iqlimning qishloq
xo'jaligi ishlab chiqarishida qo'llanishini o'rganadi. Qishloq xo'jalik
fanlari guruhidagi fanlarning birortasida ham bu masalani agrometeo­
rologiya fanidagi kabi mufassal o'rganilmaydi.
Shuni yana takrorlab o'tamizki, agrometeorologiyaning fan sifati-
dagi xususiyati shundaki, u bir necha fanlar: meteorologiya, agrono-
miya, biologiya, bioftzika, tuproqshunoslik, tuproq iqlimi, iqlim­
shunoslik, ekologiya, o'simliklar fiziologiyasi, fizika, geografiya va
boshqa fanlarning o'zaro oralig'ida vujudga kelgan va ularning har biri
bilan uzviy fanlararo bog'lanishga ega. Biroq agrometeorologiya pred-
meti bu fanlarning har birining predmetidan farq qiladi.
Agrometeorologiya fani, shuningdek, meteorologiyaning atmos­
ferada ro'y beradigan hodisalarning fizik qonuniyatlarini o'rganadigan
va ob-havoni oldindan aytish usullarini ishlab chiqish bilan
shug'ullanadigan bo'Iimi - sinoptik meteorologiya, iqlim hosil qiluvchi

12
omillarni, turli hududlaming iqlim resurslarini va iqlim o ‘zgarishini
o'rganadigan bo'limi - iqlimshunoslik fanlari bilan ham uzviy
bog'langan.

1.2. A g rom eteorologiyan in g tad qiq ot usullari

Agrometeorologivada ham boshqa tabiiy fanlar, jumladan fizika

fanidagi kabi tadqiqotlarning uchta: kuzatish, tajriba va nazariy tahlil
qilish kabi umumiy usullaridan foydalaniladi:
1. Kuzatislt iisuli. Bu usulda Yer sharining turli joylaridagi meteo­
rologik observatoriyalar, meteorologik stansivalar va postlar, turli
maqsadlarda uyushtirilgan ekspeditsiyalardagi asboblar yordamida aniq
dasturlarga amal qilib kuzatish ishlari olib boriladi va kuzatish natijalari
tahlil qilinadi.
2. Tajriba usuii. Bu usulning mohiyati shundaki, unda qishloq
xo'jaligi ishlab chiqarishi uchun ahamiyatga ega bo'lgan jarayon (voki
hodisa)ni sun’iy ravishda amalga oshirish uchun tajribalar o'tkaziladi.
I lo/.irgi vaqUla bu usiil juda kam rivojlanganligini ta’kidlab o'tamiz.
Nazariy tahlil qilish usuli. Bu usul agrometeorologik jarayon
(hodisa)larning nazariy ravishda aniqlangan umumiy qonuniyatlarini
fizika, biologiya, o'simliklar fiziologiyasi, termodinamika va boshqa
fanlar qonunlaridan foydalanib, matematikani jalb qilgan holda miqdoriy
shaklda ifodalashga asoslangan.
Yuqorida biz tadqiqotlarning umumiy usullarini ko'rsatib o'tdik.
Agrometeorologiyada bu usullarga asoslanib ishlab chiqilgan quyidagi
xususiy tadqiqot usullari ham keng rivojlangan:
I M eteorologik sharoitlar va о 'sim liklanii parallel ravishda ku-
zatishlar olib borish usuli.
Agrometeorologiyada tadqiqotlarning eng asosiysi bo'lgan bu
usulda o'simliklarning holati, o'sishi, rivojlanishi va meteorologik
sharoitlarni ayni bir vaqtda parallel ravishda kuzatib boriladi. Bu usul
yordamida dala kuzatishlari davrida olingan materiallarga asoslanib, ku-
zatishlar o'tkazilayotgan joydagi ob-havo sharoitlari bilan o'simlik­
larning o'sishi, rivojlanishi va hosilining shakllanishi orasida sifat va
miqdoriy bog'lanishlar o'rnatiladi, o'simliklarning asosiy hayot omillari
- yorug'lik, issiqlik, namlik va oziq moddalar miqdorlariga talabi, turli
xil o'simliklar uchun bu omillarning eng oz va ko'p miqdorlari, qora
sovuq (sovuq urish), qurg'oqchilik va boshqa hodisalarning o'simiikka
ta ’siri aniqlanadi. Shuningdek, kuzatish materiallari asosida turli xil

13
 o'simliklarda rivojlanish fazalarining boshlanishi uchun kerak bo‘lgan
havoning samarali haroratlari у ig‘indisi hisoblanadi.
2. Ekinlarui oldinm a-keyingi m uddatlarda ekish usuli
O'simliklarning turlicha ob-havo sharoitlarida o'sish va rivojlanish
qonuniyatlarini aniqlash uchun ko‘p yillik agrometeorologik kuzatishlar
olib borish kerak. Tadqiqotlar o ‘tkazish muddatini tezlashtirish uchun
ekinlarni oldinma-keyingi muddatlarda ekish usuli qo'llaniladi. Bu
usulda ekinlarni daladagi o'zaro teng maydonlarga har xil muddatlarda
ekiladi, ularning o'sish va rivojlanishi hamda olingan joyning ob-havo
sharoitlariga doir parallel kuzatishlar olib boriladi. Bu usul qo'llanganda
o'rganilayotgan ekin navini bahordan boshlab vegetatsiya davrining
oxirigacha har 5-10 kun o'tgandan keyin ekib boriladi. Bunda turli mud­
datlarda ekilgan ekinlarning rivojlanishi har xil meteorologik sharoit-
larda o'tadi. Masalan, erta bailor paytida ekilgan urug'lardan unib
chiqqan o'simliklarning dastlabki rivojlanish fazalari tuproq va havo
haroratining pastroq bo'lgan davrida o'tsa, yozda ekilgan ekinlarning
dastlabki rivojlanish fazalari issiq va quruq ob-havo sharoitida o'tadi.
Hkinlarni oldinma-keyingi muddatlarda ekish bo'yicha tajribalar nati-
jasida olingan joyda hattoki bir yilning o'zidayoq u yoki bu meteo­
rologik sharoitning o'simlikka qanday ta ’sir ko'rsatishi haqida
m a’lumotlar olish mumkin.
3. E kinlarni turli geografik o'rinli joylarga ekish usuli Bu usulda
tekshirilayotgan o'simlik navi urug'larini turli qit’alardagi mamlakat-
larda yoki biror mamlakatning turli geografik joy lari (har xil tuproq va
iqlim sharoitlari)da bir vaqtda ekiladi. Bu usulda ham oldinma-keyingi
ekish usuldagi vazifalar hal qilinadi, chunki har xil tuproq-iqlim sharo-
itiga ekilgan navlar turlicha namlik, harorat, kun uzunligida o'sadi va
rivojlanadi. Bu usul tanlangan joylarga aynan bir xil navlarni bir vaqtda
ekish, bir xil agrotexnik tadbirlarni qo'llash va bir xil dasturdagi
agrometeorologik kuzatishlar o'tkazishni talab qiladi.
O 'z-o'zidan ayonki, turlicha tuproq-iqlim sharoitidagi farqlar tek­
shirilayotgan o'simliklarning o'sishi, rivojlanishi va hosildorligiga har
xil ta ’sir qiladi. Bu usul nisbatan kam qo'llaniladi, chunki bir mamlakat­
ning turlicha tuproq-iqlim sharoitlarida yoki turli mamlakatlarda olingan
ekinni bir vaqtda ekish tashkiliy jihatdan juda qiyin.
4. D ala-tajriba usuli. Bu usulda dala tajribalarida maxsus qurilma-
lar va tadbirlar yordamida o'simliklarni parvarish qilishning agrometeo­
rologik sharoitlarini sun’iy ravishda o'zgartiradi (tajriba dasturiga mu-

14
vofiq tuproq harorati va namligi, yoritilganiik jadalligi va davomiyligi
va boshqalar boshqariladi).
5. Fitotron usuli. Fitotron sun’iy iqlim hosil qiladigan qurilma
bo'lib. o'simliklar uning ichida sun’iy iqlim sharoitida parvarish
qilinadi.
Ularda o'simliklarni yorug'lik, issiqlik, namlik, gaz tarkibi va oziq
moddalarning har xil qiymatlarida parvarish qilinadi va turlicha
agrometeorologik sharoitlarning o'simlik o'sishi, rivojlanishi va hosil-
dorligiga ta ’siri o'rganiladi.
6. M asofadan turib <>‘lcltaslt usuli. Bu usulda vertolyotlar, samo-
lyotlar va yer sun’iy yo'ldoshlarida o'rnatilgan asboblar yordamida katta
maydonlardagi ekinlarning holati, harorat rejimi, namligi va boshqalar
o'rganiladi.
7. M atem atik modellash usuli. Keyingi yillarda agrometeorologi­
yada bu usul tez ri 'ojlanmoqda va u agrometeorologik sharoitlarning
o'simlik o'sishi, rivojlanishi va mahsuldorligiga ta’sirini matematik
qonun va qoidalar yordamida matematik modellarini tuzish imkoniyatini
beradi.
Masalan, «tuproq-o'simlik-atmosfera» tizimidagi issiqlik, namlik,
energiya almashinish jarayonlarining matematik qonun va qoidalar yor­
damida matematik modeli tuziladi va yechiladi.
8. M atem atik statistika usuli Bu usulda o'simliklar o'sishi, rivoj­
lanishi va mahsuldorligining shakllanishiga ob-havo sharoitlarining
ta ’sirini aniqlash uchun juda ko'p kuzatishlar o'tkaziladi. So'ngra bun­
day kuzatishlar natijalarini ishlab chiqish asosida o'simliklar o'sishi,
rivojlanishi va mahsuldorligining ob-havo sharoitlariga bog'liqligi
xususiyati o'rganiladi.
Yuqorida bayon qilingan agrometeorologik tadqiqot usullarining
birinchisi hozirgi vaqtda Mustaqil Davlatlar Hamdo'stligi (MDH)dagi
gidrometeorologiya va tabiiy muhitni muhofaza qilish boshqarmalariga
qarashli 2300 dan ortiq meteorologik stansiyalardagi kuzatishlar das-
turiga asos qilib olingan.
Biz yuqorida agrometeorologiyada qo'llaniladigan tadqiqot usul-
larini bayon qildik. Bu tadqiqot usullari dehqonchilik va
o'simlikshunoslikning quyidagi asosiy qonunlariga asoslangan:
1. 0 ‘sindik uchun asosiy liayot om illarining teng aham iyatliligi va
alm ashtirib h o ‘Imaslik (/onuni. O'simlikning o'sishi va rivojlanishi
uchun yorug'lik, issiqlik, havo, suv va oziq elementlar zarur. O'simlik
uchun asosiy hayot omillarining har biri o'zaro teng ahamiyatga ega.

15
 Ularning birini ikkinchisi bilan almashtirib bo‘lmaydi. Masalan.
o ‘simlik vegetatsiyasi davrida suv ko‘p bo‘lgani bilan yorugMik yetish-
masa, o ‘simlikda generativ organlar shakllanmaydi, azot miqdori yetarli
boMsada, fosfor yetishmasa, o ‘simlik yaxshi rivojlanmaydi.
0 ‘simlik barcha asosiy hayot omillari bilan birgalikda yetarlicha
ta’minlanganidagina m e’yoriy o ‘sadi va rivojlanadi.
2. O'sim lik uchun mult it om illarining teng altamiyatga ega
emaslik qoituni. O'simliklarning butun hayot faoliyati muhit ta’sirida
o'tadi. 0 ‘simlikka ta ’siri bo'yicha muhit omillari asosiy - birinchi
darajali va asosiy bo'lmagan - ikkinchi darajali omillarga ajratiladi.
Asosiy hayot omillari - yorug'lik, issiqlik, namlik, havo va oziq
moddalar o'simlikka bevosita kuchli ta’sir ko'rsatadi. 0 ‘simlikka asosiy
omillar birgalikda ta’sir qiladi va har biri yetarli bo'lgandagina o ‘simlik
m e’yorda rivojlanadi. Asosiy omillar o'simlikning butun hayoti davrida
va o'simlik o'sayotgan barcha yerlarda ta ’sir etadi. Asosiy bo'lmagan
omillarga - shamol, bulutlik, tuman va boshqalarni qo‘shish mumkin.
Asosiy bo'lmagan muhit omillari o'simlik hayotining ayrim davrlarida
va kichik hududlarda ta’sir qiladi. Asosiy bo'lmagan muhit omillari
asosiy omillarning ta ’sirini kuchaytiradi yoki zaiflashtiradi.
Masalan, osmonni to'la qoplagan bulutlik tuproqning kechasi
sovishini kamaytiradi, qora sovuqlar paytida esgan shamol sovuq havo
oqimlarini ekinlar ustidan haydab, qora sovuqlarning o'simlikka zararli
ta’sirini kamaytiradi. Bahor oxiri yoki kuz boshlarida tuman tushgan
bo'lsa, suv bug'ining kondensatsiyasida ajralgan issiqlik, tuproqning nur
chiqarib sovishidan vujudga keladigan qora sovuq hodisasini butunlay
y o ‘qotadi yoki bir muncha zaiflashtiradi. Natijada qora sovuqning
ekinlarga zararli ta’siri qisman kamayadi yoki butunlay ro'y bermaydi.
3. M inim um lik qonuni. Bu qonunga muvofiq ekinlardan olinadigan
hosil miqdori minimumdagi omilga bog‘liq. Masalan, tuproqda oziq
moddalar yetarli bo'lsada, namlik yetishmasa hosil namlik miqdori bilan
cheklanadi. Bunday sharoitda minimumdagi omilning zararli ta’sirini
kamaytirish uchun ekinni su g ‘orish yoki suv kamchil bo‘lsa tuproqda
nam to‘plash yoki nam saqlashga qaratilgan agrotexnik tadbirlami
qo'llash zarur.
Dehqonchilik bilan shug ‘ullanadigan fermerlar ekinlarning vege-
tatsiya davrida birinchi, ikkinchi yoki keyinchalik minimum b o ‘Iib
qoladigan omillarni bilishlari va ularning cheklovchi ta’sirini agrotexnik
hamda boshqa tadbirlar q o ‘llab, bartaraf qilib borishlari lozim.

16
 4. Optimumlik qonuni. Bu qonunga muvofiq o'simliklar barcha
hayot omillari bilan yetarli miqdorda ta ’minlanganidagina eng yuqori
hosil beradi. O'simliklar hayoti uchun zarur bo'lgan barcha sharoitlar bir
vaqtda optimal darajada yaratilgan va o'simlikning barcha rivojlanish
fazalarida hayot omillarining hammasiga talabi yetarli darajada qon-
dirilib borilganda ulardan har doim yuqori hosil olinadi.
5. M aksimum lik qonuni. Dehqonchilikda yuqorida bayon qilingan
qonunlardan tashqari maksimumlik qonuni ham mavjud.
Asosiy hayot omillaridan birortasi ortiqcha maksimal bo'lib ketsa, u
o'simlikning o'sishi va rivojlanishiga salbiy ta’sir etib hosilning ka-
mayishiga va sifatining pasayishiga olib keladi. Masalan, g'o 'zaga
o'g'itni optimal miqdordan ko'p solinsa g'ovlab ketadi, ko'saklari kech
ochiladi, paxta tolasi kalta va sifatsiz bo'lib qoladi. Ortiqcha
o'g'itlashning salbiy ta ’siri hosil beradigan boshqa ekinlarda ham ro'y
beradi. Qishda issiqxonaiarda havo haroratini sutka davomida har doim
?V C dan yuqori qilib saqlash, u yerda yetishtirilayotgan pomidor yoki
bodiing ekinlari hosilining kamayishiga olib keladi. Shuning uchun is-
siqxonalarda maksimal omil-havoning ortiqcha isishiga yo'l qo'ymaslik
(kechasi isitishni talab darajasigacha pasaytirish) kerak.
6. O'simlik hayotida ((inf> duvrlar qonuni Bu qonunning mohiyati
shundaki, har qanday o'simlik turi hayotining turli davrida u yoki bu
asosiy hayot omiliga o'ta talabchan bo'ladi.
Masalan, kuzgi bug'doy nay o'rash davridan boshoqlanishgacha
jadal o'sganligi uchun suvga juda talabchan bo'ladi. (Jullash davridan
pishishgacha esa issiqlikka talabi kuchayadi. Ammo gullash davridagi
40°C dan oshiq havo haroratlari hosilning kamayishiga olib keladi.
O'simlik hayotidagi tang davrlarda o'simlikning eng ko'p talab
qiladigan u yoki bu asosiy hayot omilining miqdori aniqlanib, ekinlami
parvarishlashda unga rioya qiiish kerak.
7. Ekinlar turlarini navbatlab ekish qonuni. Bu qonunning mohi­
yati shundaki, bir maydonga har yili bir hil ekinni takrorlab ekavermas-
dan, balki 1-2 yil ekilgandan keyin boshqa turdagi ekin bilan almashtirib
(navbatlab) ekiladi. Masalan, bu qonunga amal qilinganda, donli ekinlar
biror maydonga surunkasiga 1-2 yildan ortiq ekilmay, ulami qator ora-
lari ishlanadigan yoki yem-xashak ekinlari: makkajo'xori, beda va bosh­
qalar bilan almashtiriladi.
Ekin turlarini to'g'ri navbatlab ekiiganda ularning hosildorjigt^ijir
ekinni har yili biror joyga takrorlab ekishdagi h o sild o rlig ig a/^^ ^an d a
(boshqa shartlar hammasi bir xil bo'lganda) yuqori bo'ladi.
u 0 \W.Hf>y , ,
 1.3. Agrom eteorologiyaning asosiy vazifalari

Biz avval agrometeorologiyaning qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi

bilan chambarchas b o g iiq ekanligini ta ’kidlaganmiz. Shuning uchun
ham agrometeorologiyaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
1) mamlakatimizning turli geografik joylarida qishloq xo'jaligi
ishlab chiqarishining meteorologik va iqlim sharoitlari shakllanishi
qonuniyatlarini o'rganish;
2) meteorologik omillarning o'simliklarning holati, o'sishi,
rivojlanishi va mahsuldorligiga ta’sirini miqdor jihatdan baholash
usullarini ishlab chiqish va takomillashtirish;
3) meteorologik omillarning qishloq xo'jalik ekinlari zararku-
nandalari va kasalliklarining rivojlanishi va tarqalishiga ta’sirini miqdor
jihatdan baholash usullarini ishlab chiqish;
4) qishloq xo'jalik ekinlarining rivojlanishi, o'sishi, hosil miqdori
va sifati bashoratlari usullarini ishlab chiqish. 0 ‘zbekiston
Respublikasida paxtachi 1iк rivojlanganligi uchun g ‘o ‘zaning turli
navlari, duragaylarining o'sish, rivojlanish va paxta hosilining miqdori
hamda sifati bashoratlarini ishlab chiqish va takomillashtirish:
5) qishloq xo'jalik ekinlarining yangi navlari va duragaylarini
geografik joy lashtirishni asoslash;
6) ob-havo va iqlimning qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi uchun
xavfli hodisalariga qarshi kurash usullarini ishlab chiqish va
agrometeorologik asoslash;
7) ekinlarni parvarishlashda agrotexnikani ob-havoning mavjud bo'l­
gan va kutilavotgan sharoitlariga moslab tanlash (tabaqalash)ni asoslash;
8) yerlar melioratsiyasi va o'simlikshunoslikdagi jadal texnologi-
yalarni agroiqlimiy jihatdan asoslash;
9) qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini agrometeorologik axborotlar
bilan ta’minlash usullarini takomillashtirish bo'yicha ilmiy izlanishlar
olib boradi.

1.4. O'/.bekistonda agrometeorologiya fani rivojlanishining

qisqacha tarixi
1.4.1. Qadimiy tarixiy manbalarda agrometeorologiya fani
kurtaklarining rivojlanishi
Hammaga m a’lumki, biz yerdagi qishloq xo'jalik ekinlari va chor-
vachilik mahsulotlari bilan oziqlanamiz, kiyinamiz. Tabiiyki, qishloq
xo'jaligi mahsulotlari asosan usti ochiq yerlarda yetishtiriladi.

18
 Yer yuzida insonlarning yashashi uchun tabiiy geografik qulay
sharoitlar yaratilgan joy ikki daryo - Sirdatyo va Amudaryo oralig'ida
joylashgan hudud bo'lgan. Tog' oralaridagi, vodiylardagi va qiyaliklar-
dagi yashil bog'zorlar, yer osti suv boyliklari, yaylovlar, tabiati in-
sonning yashashi uchun tabiiy sharoit yaratiIganligi natijasida bu
hududda dehqonchilik, chorvachilik va mayda hunarinandchilik
qadimdan rivojlangan.
T og'lar oralig'idagi vodiylarning sersuvligi, y a ’ni qiyaliklar,
bog'lar, yer osti boy liklari, tabiiy yaylovlar insonlarning yashashiga
tabiiy sharoitlar mavjudligi chorvachilik, dehqonchilik, mayda hunar-
mandchilik rivojlanganligi fanda isbotlangan. Bu hududda eramizdan
oldin davlat shakllanganligi va fan taraqqivot etganligini isbotlovchi
dalillar yetarlidir. Har xil tarixiy davrlarda bu yerlar Baqtriya, Mova-
rounnahr, Turkiston, O 'rta Osiyo va hozirda Markaziy Osiyo deb ata-
lavotgan bu hudud Yevrosiyo qit'asining ichkarisidagi Kaspiy, Orol
lengizlarining o'rtasida joylashgan, Atlantika va Tinch okeanlaridan
•1500 km uzoqlikda bo'lib, u qurg'oqchil iqlimga ega. Ammo Markaziy
Osiyo niinlaqasi tarqoq dehqon xo'jaligi shakllanganligi bilan farqlanib,
XX asrgaclia agrometeorologiya taraqqiyoti mustaqil fan sifatida juda
sekin rivojlangan. Turli tarixiy-ilmiy hujjatlar asosida O 'rta Osiyoning
qadimiy olimlarining tahl iIlari natijasida qishloq xo'jaligi ishlab chiqa-
risliining ob-havo va iqlimga mosligini, havo, suv, tuproq muqad-
dasligini isbotlanishi qadimgi zamonda agrometeorologiya fanining
kurtaklari paydo bo'lishiga imkoniyat yaratdi. Biz buni e ’tibordan
chiqarib yuborinasligimiz kerak. Masalan, 2700 yil oldin chop etilgan
«Avesto» kitobida agrometeorologik elementlar: havo, suv, tuproq
tabiatning ajralmas qismi va ilohiy sanalgan. Kimki suvni, havoni,
tuproqni ifloslantirsa, o'sha davrda qabul qilingan qonun bo'yicha
jazolangan. «Avesto» kitobi hozirgi paytda boy tarixiy-diniy m a’na-
viyatga ega xalqimizning katta ahamiyatli kitobi hisoblanadi.
Bu kitob hozir ham yosh avlodni tarbiyalashda ularning o 'z ona
yerini sevib asrashga undaydi, Orol muammosi paydo bo'lgan hozirgi
vaqtda xalqni tabiatga alohida e ’tibor berishga chorlaydi.
Qadimiy tarixdan m a’lumki, kundalik hayotda insonlar faoliyati
sonlar va o'lchashlarga juda bog'liq bo'lgan. Ko'p sonlilar va
o'lchashlar natijasini aniq bir qolipga solish kerakligini tushunib yet-
ganlar, chunki inson aqli juda ko'p o'lchashlarni, sonlarni miyasida
saqlay olmaydi.

19
 Hozirgi vaqtda agrometeorologik masalalami yechishda matematik
va elektron hisoblash mashinalaridan keng ko'lamda foydalaniladi.
Matematikani qo'llashdan har xil hisob-kitoblar yechimini topishda
Shaxsiy elektron hisoblash mashinalari (ShEHM) uchun maxsus dastur -
hisoblash algoritmini tayyorlashga to'g'ri keladi. «Algoritm» lotincha
so 'z bo'lib, u buyuk matematik, geograf Muso al-Xorazmiy ismidan
olingan. Al-Xorazmiy birinchi bo‘lib Yerning quruq qismini
obodonlashtirilgan hududlarga bo‘lishda o ‘sha davrdagi iqlim nazari-
yasidan t o ‘g ‘ri foydalangan va uning yozgan asari hozir ham dastlabki
ilmiy asarlar qatorida hisoblanadi.
Ahmad al-Farg'oniy Farg'ona vodiysining Quva qishlog'ida
tugMlgan, taxminan 797-yildan 865-yilgacha yashagan. Xalifa al-
Mutavakkil qaroriga binoan 861-yilda Fustot (Misr) shahriga kelgan.
Kelishdan maqsad Nil daryosining suvini o ‘lchash asbobi-nilomerni
tuzatish bo'lgan va yangi nilomer yaratish uchun Nil daryosining suvini
o'lchash bilan shug'ullangan. Nil daryosining sersuvlik sathini aniqlab
ekinlardan qancha hosil olish mumkinligini bashoratlagan va shunga
qarab aholidan qancha miqdorda soliq olishga oid tavsiyalar bergan.
Mirzo Ulug'bek (Muhammad Tarag'ay. 1394—1449-y) buyuk
o'zbek astronomi va matematigi Samarqandga atoqli olimlarni taklif
qilib, ular yordamida astronomik observatoriya qurgan. Bu, Ulug‘bek
davrida ham, undan ancha keyin ham beqiyos ahamiyatga ega bo‘lgan.
Ulug'bek va uning shogirdlari astronomiyaga oid juda muhim ilmiy
ishlarni bajardilar. Jumladan, ular turli joylarning geografik kengligi va
uzunligini, quyoshning chiqishi va botishining aniq vaqtlarini ko'rsatib
berdilar. Bu esa agrometeorologiyaning muhim omili bo'lgan Quyosh
yog'dusining davomiyligini hisoblab chiqish imkoniyatini yaratadi.
Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1550-y) Hindistonda uch asr
hukmronlik qilgan Boburiylar sulolasining asoschisidir. Uning «Bobur-
notna» kitobida O'rta Osiyoning iqlimiy sharoiti, qishloq xo'jaligi ba-
yoni keltirilgan. Bu kitobda juda ko‘p sarlavhada tevarak atrofdagi tabi-
atni: daryolar, tog'lar, o'simliklar va yaylovlarga ajratilgan. O 'sim ­
liklarning hosildorligi, har xil iqlimiy sharoitga mosligi haqida yozilgan.
O 'rta Osiyoning qishloq xo'jalik ekinlari hosildorligi uning iqlimi,
tabiati XI—XII asrlarda O'rta Osiyo olimlari Beruniy, al-Umariy, Mah­
mud Qoshg'ariy, Muhammad Ibn Najib Bekon kitoblarida ham qayd
qilingan. Ayniqsa bundan 500-550 yil ilgari yozilgan qo'lyozma «Zirat-
noma» - «Dehqonchilik ilmi» kitobi alohida tarixiy ahamiyatga ega. Bu
kitobda X V -X V I asrlarda Markaziy Osiyo sharoitida dehqonchilik bilan

20
shtig'ullanishda ko‘p yillik ekinlami ekish muddatlari, agrotexnik tad-
hirlar, hosilni yig'ib olish davri kabi m a’lumotlar jamlangan. Bundan
tnshqtiri o'simliklarni qora sovuqlardan saqlab qolish chora-tadbirlari
h.iqid.i ham yozilgan. Qish mavsumida o'simiiklarni sovuqdan asrash va
illuming ustini yopish, masalan, anjirni qish mavsumida - 6°C haroratda
sovuq urishi mumkinligi yozilgan, lekin achinarlisi shuki, qanday qilib
harorat o'lchanganligi va qanday qilib muhim agrometeorologik ko'r-
satkich o'rnatilganligi haqida vozilmagan. Har xil zararkunandalar bilan
kurashish haqida ham keng ma’lumot berilgan. 0 ‘zbekiston Fanlar
Akiidemiyasining Sharqshunoslik instituti fondida bu kitobning asl
misxasi № 565 raqami bilan saqlanadi.
O'zbekiston Mustaqillikka ega bo'lgandan keyin tarixiv hujjatlar,
ilmiy kitoblarimizni topish va ularni ko'pchilik chet el kutubxonalaridan
qavtarib olib kelish ishlari olib borilmoqda. Yaqin kelajakda agro-
niflforologiyaga oid tarixiy ilmiy ishlar topilishi shubhasizdir.

I 1.2. ( ) ‘iia Osiyoda Imzirgi zamon agromcterologiya fanining

(ashkil fopislii va uning rivojlanishida
(K/.hckiston nlimlarining hissasi

I lozirgi zamon agrometeorologiyasi XIX asr oxirlarida meteo­

rologiya fanining amaliy bo'limi hisoblanib, keyinchalik fanlararo
inuslaqil fan sifatida qabul qilindi. Uning dastlabki asoschilari rus olim-
l:tii A I Voeykov va P.I. Brounov agrometeorologik izlanishlarning ta-
inoyillarini ishlab chiqdilar. Keyinchalik bu izlanishlar, tamoyillardan
(>'ai b davlallarining barchasi va Amerikada loydalanishdi.
I n j a v v a l agrometeorologiya darsliklari va o ‘quv q o ‘llanmalari
haqida qisqacha to'xtalib o'tamiz. 1952-yilda V.l. Vitkevichning
«(.)ishloq xo'jaligi meteorologiyasi» kitobi chop etilib, undan Gidrome-
teorologiya xizmati tashkilotiga tegishli o'sha vaqtdagi Odessa, Lenin­
grad gidrometeorologiya institutlarida va bir qator qishloq xo'jaligi in-
stilutlarida qo'llanma yoki darslik sifatida foydatanildi. Bu kitob Rigada
hitisli tilida, I’ekinda xitoy tilida nashr qilindi. Keyinchalik qishloq
xo'jaligi oliy o'quv yurtlari uchun Yu.l. Chirkov tomonidan yozilgan
«Agrometeorologiya» darsligi 1986-yilda chop etildi. O'zbekistonda
ham qishloq xo'jaligi oliy o'quv yurtlarining talabalari uchun 1989-yilda
R.Yu. Zvereva va H.A. Arg'inboyevlar tomonidan o'zbek tilida yozilgan
«Agrometeorologiyadan amaliy mashg'ulotlar» o'quv qo'llanmasi ham
muhim ahamiyatga ega bo'ldi.

21
 Agrometeorologiya fanining O 'rta Osiyoda taraqqiy etishiga asos
solgan O'zbekiston olimlari professorlar L.N. Babushkin, F.A. M o ‘-
minov, I.G. Gringof va geografiya fanlari doktori A.Q. Abduliayev va
boshqalar bu fanga oid birin-ketin yozgan maqola va ilmiy asarlarida
hozirgi zamon qishloq xo‘jaligi meteorologiyasining rivojlanishiga o ‘z
hissalarini qo'shdilar.
Hozirgi Rossiya zamonaviy qishloq xo'jaligi meteorologiyasi fa­
nining vatani hisoblanib, sobiq Ittifoq olimlari esa o'zlarining mustaqil
respublikalarida qishloq xo'jaligiga ob-havo va iqlimning ta ’sirini
o'rganib, ilmiy-tadqiqot natijalari bilan bu fanning rivojlanishiga hissa
qo'shmoqdalar. Qishloq xo'jaligi meteorologiyasi (QXM) fani qishloq
xo'jaligining hamma sohalarida qo'llanishini qamrab olgan (paxtachilik,
g'allachilik, ipakchilik, uzumchilik, chorvachilik va h.). Ammo QXM
oxirgi 50 yil ichida ko'proq o'simlikshunoslik va dehqonchilik so-
halarining rivojlanishiga qaratilganligi uchun QXM Gidrometeorologik
xizmat va boshqa qishloq xo'jalik idoralarida agrometeorologiya tu-
shunchasiga almashtirilgan. Shu sababli, MDH hududida bu fandan
yozilgan o'quv darsliklarida ham agrometeorologiya tushunchasi ishla-
tilacli. Ammo Jahon Meteorologiya Tashkiloti (JMT)da turli komissiya-
lar va tuzilgan ekspert loyihalarida bu fanni qishloq xo'jaligi meteo­
rologiyasi deb ataladi. Sababi qishloq xo'jaligi meteorologiyasi qamrovi
keng tushuncha bo'lib, haqiqatan bu fanning mohiyati, mazmuni va
vazifasini to'liq aks ettiradi. Bu masalada 2002-yili MDH hududidagi
barcha mutaxassis agrometeorolog olimlar tomonidan tayyorlangan
«Qishloq xo'jaligi meteorologiyasidan izohli lug'at»ning tayyorlanishi
muhim ahamiyatga ega bo'lib, bu fan sohasiga yanada aniqlik kiritildi.
Bu izohli lug'atni nashrga tayyorlashda MDH mutaxassislari qatorida
bizning O'zbekistonlik olimlarimiz A.Q. Abduliayev, H.M. Abduliayev,
0 .L . Babushkin, V.O. Usmonovlarning hissasi katta, ayniqsa, professor
1.G. G ringof (Rossiya)ning bunga boshchilik qilishi va Sankt-Peterburg-
da chop etilishi muhim ahamiyatga ega bo'ldi va bu qishloq xo'jaligi
meteorologiyasi fani jahon andozasiga mos kelishi, talabiga javob be-
rishi bilan alohida ajralib turadi.
Hozirgi zamon nuqtayi nazaridan agrometeorologiyadan tadqiqot
ishlari qaralsa O'zbekistonda XX asrning boshlarida birmuncha
fenologik kuzatishlar tashkil etilgan. Lekin o'sha davrdagi qishloq
xo'jalik tashkilotlarining tajribalarida o'simlikning o'sishi, rivojlanishini
kuzatishda yagona uslub bo'lmagan. Agrometeorologik kuzatishlarning
yillik qatori asosan qisqa, tez-tez tadqiqot obyektlari o'zgarib turgan va

22
tumiman olganda qiziqish xususiyatiga ega bo‘lgan. Turkistonda iqlimni
tizimli o'rganish XIX asming ikkinchi yarmidan boshlangan.
Bunga isbot sifatida 1993-yili Sankt-Peterburgda chop etilgan
«O'rta Osiyoda gidrometeorologiyaning rivojlanishi bayoni» kitobini
kcltirnmiz. XIX asming o'rtalari va XX asming 60-yillariga qadar
OVbekistonda agrometeorologiyaning rivojlanishi L.N. Babushkinning
«O'zbekistonda agrometeorologiya asoslari» (2004) kitobida yoritilgan.
Bu kitoblar asosida gidrometeorologiya sohasida xizmat qilgan olim va
mutaxassislarning agrometeorologiyaga oid barcha ishlarini inkor etma-
gan holda asosiylari bilan tanishtirib o'tamiz.
1921-yili maxsus «Hosilga xizmat» va Turkiston meteorologiya in-
stitiiti (Turkmet) tashkil etilgan, keyinchalik 1925-yildan boshlab uning
nomi o'zgartirilib O 'rta Osiyo meteorologiya instituti (O'OM I) deb atal-
gan. lining vazifasiga respublikada qishloq xo'jalik ekinlari holatini,
iivojlanishini agrometeorologik m a’lumotlar bilan ta'minlash, noqulay
qlimiy shamitlardan qishloq xo'jaligini muhofaza etish kabi va O'rta
i )siуi><In haniiiia gidrometeorologiya xizmatini tashkillashtirish vazifasi
у ukhitiIp.iiii 1920 у illuming o'rtalarida agrometeorologik xizmat faqat
qi/iqqan qishloq xo‘|alik uloralarida yuzaga kelgan va iqlimiy sharoit-
larning qishloq xo'jalik ekinlari Imlatiga ta’sirini sifatiy baholashga oid
axborotlar berish bilan cheklangan. IJ davrda miqdoriy ko'rsatkichlar
bo'lmaganligi sababli agrometeorologik bashoratlar tuzilmagan. Bu
davming oxirlarida I N. Babushkin va Л.Л. Skvorsovlar g 'o 'z a rivoj-
limisliming alohida ta/alararo davomiyligining havo haroratiga
bog'laiii'tln asosida o ’simlikning rivojlanish tezligini agrometeorologik
ko'rsatkich orqali ifodalaganlar. I N. Babushkin tomonidan o'tgan
asming 20-yillarida qora sovuqlarni agroiqlimiy tadqiqotlash ishlari
g 'o '/ a va boshqa o'simliklarni yetishtirishda tatbiq etilishi rivojlandi.
1930-yildan toki 1941-yilda II Jahon urushi boshlanish davrigacha
meteorologik stansiyalar atrofidagi paxtazorlarda mikroiqlimni o'rga­
nish va meteorologik omillarning agrotexnik tadbirlarga, g'o 'za
/ichligiga, o'sishiga, rivojlanishiga, mahsuldorlik elementlariga ta’siri
o'rganildi. 1933-yildan boshlab g'o'zaning asosiy fazalarga kirishi, gul-
lashi va ko'saklarning ochilishiga oid agrometeorologik bashoratlar
tuzish boshlandi. 1936-yili N.N. Karaulshikovaning «G'o'zaning
hosilini bashoratlash uslubi» ga oid maqolasi chop etildi.
1950-yilgacha bajarilgan ilmiy ishlar natijasi L.N. Babushkinning
«Meteorologik omillar va o'siniliklar» ilmiy asarida bayon qilingan va u
1953-yili chop etildi. Bu ishlar bilan barobar g'o'za, beda, kartoshka.

23
qand lavlagi va boshqa o ‘simliklarda mikroiqlimning shakllanish qo-
nuniyati va ekinzorlarning issiqlik balansi kabi umumiy agro­
meteorologik ishlarga ham e ’tibor qaratildi.
1950-yillarda boshlangan yaylov o'simliklari agrometeorologiya-
siga va zoometeorologiyaga oid ilmiy ishlar mintaqamizda rivojlana
boshladi.
O'rta Osiyo mintaqasi uchun L.N. Babushkinning agroiqlimshunos-
lik sohasi bo'yicha bajargan « 0 ‘i1a Osiyo paxtachilik zonalarini
agroiqlimiy rayonlashtirish» (I960), «O'rta Osiyoning agroiqlimiy tas-
niП» ( 1964) ilmiy asarlarida paxtachilikda va boshqa qishloq xo'jalik
ekinlarini hududlar bo'yicha joylashtirishda agroiqlimiy resurslardan
samarali toydalanish maqsadlari uchun amaliy tavsivalar yoritilgan.
O'rta Osivo hududi sun’iy sug'orish mintaqasida joylashgan va
1950-yillardan boshlab sug'oriladigan yerlarni o'zlashtirish maqsadida
g 'o '/a n in g namlik ta’minoti sharoitini agrometeorologik baholash va
bashoratlash ishlari rivoj topdi.
1960-yillari katta hududlarda cho'l-yaylov o'simliklari holatini ba-
holashga oid ilmiy-tadqiqot ishlari boshlab yuborildi.
Avtotnarshmt va samolyotlar yordamida o'simliklarni kuzatish us-
lublari ishlab chiqildi. I960—1970-yillari g 'o 'z a va boshqa o'simlik-
larning hayotiy jarayoniga ta’sir etuvchi radiatsion rejim, issiqlik balansi
va mikroiqlimiy sharoitlarni batafsil o'rganish kengaydi.
Bunday ilmiy-tadqiqot ishlar yakuni I.G. Gringofning «Qizil-
qumning yaylov o'simliklari va ob-havo» (1967), F.A. M o'minovning
«Issiqlik balansi va g 'o 'z a hosilining shakllanishi» (1970), V.V. Kar-
nauxovaning «G 'o'zanin g mahsuldorligi va agrometeorologik
sharoitlari» (1973), F.A. Mo'minov, A.Q. Abdullayevlarning « G 'o 'z a
ekinining namlik ta ’minotini agrometeorologik baholash» (1974) kabi
ilmiy asarlarida umumlashtirildi va chop etildi. Bu ishlar natijasida
qishloq xo'jaligiga agrometeorologik xizmat ko'rsatish doirasi yanada
kengaydi.
1960-yillarning boshlarida I. Turopov chigit ekilgan egatlami
yorug'likka tiniq polimer plyonkalar bilan mulchalashga doir tajribalarni
o'tkazdi. Bu tajribalarda nazoratdagi, y a ’ni plyonkasiz yerlarda ekilgan
chigitlardan unib chiqqan g 'o'z ag a nisbatan, plyonka ostida yetishtiril-
gan g 'o 'z ad a rivojlanish, o'sish va ko'saklarning ochilishi tezroq
bo'lganligini aniqlandi. I. Turopov paxta maydonining issiqlik balansi
va mikroiqlimini tekshirib, olingan m a’lumotlarni o'zaro taqqoslab

24
O'zbekiston iqlimi sharoitida polimer plyonkalarni mulcha sifatida
qo'llash inumkinligini isbotlab berdi.
O'tgan asming 70-yillaiidan boshlab ishlab chiqarish talabiga mu-
vollq O'zbekiston, I’ojikiston, Turkmaniston, Qirg‘iziston va Qo-
zog’iston bo'yicha tuman, viloyat va respublika paxta hosilini uzoq
mtiddalli bashoratlash usullari yaratildi. Bunda birinchi marta miqdoriy
agrometeorologik ko'rsatkichlar yagona uslub asosida F.A.M o‘minov,
V.V. Karnauxova, A.Q. Abdullayevlar (1971) tomonidan ishlab chiqildi.
Keyinchalik paxta tolasi sifatiga meteorologik omillarning ta ’sirini
baholash uslubi A.Q. Abdullayev. F.A. M o‘minov, O.N. Reyzvix va
boshqa liammualliflar tomonidan yaratildi. 1970-1985-yillar orasida
O'zbekiston Respublikasining alohida viloyatlari bo'yicha agroiqlimiy
resurslarga oid m a’lumotnomalarning chop etilishi, o ‘sha davrda qishloq
xo'jaligini ilmiy asosda yanada rivojlantirish uchun muhim ahamiyatga
ega bo'ldi.
< >‘zbekislon Respublikasining mustaqillik yillariga nazar tashlasak.
bu davi 11.1 111si 11<x| xo'jaligiga agrometeorologik xizmatni takomillashti-
.isliumy yaiigi uslublai ini yaratish bo'yicha agrometeorologik va
agroiqlimiy ilmiy-tmlqiqol ishlarni bajarish yanada rivojlanganligiga gu-
voh bo'lami/,
A.Q Abdullayev ishlab chiqarish (tashkiliy va agrotexnik tadbir) -
ngrnmcleoiolngik omillai majmuasini hisohga olgan holda agrometeo-
mlogiyaiimg ynngi yt)'nalishiga asos sokli va paxtachilikka agrometeo-
mlo(!ik M/mnl tn'mintil doirasini kengaytirdi, natijalari esa
>'/hekiMondii ^'o'ztining liolnlim agrometeorologik baholash va ho-
sildoi llgml bnslioiiillash» (1997) ilmiy asarida yoritildi.
<>l Babushkin, Г.М. Muxtorov, I.E. Sumochkinalar tomonidan
qoiako'l i|o‘ylarni cho‘1 va yarim cho'l yaylovlarda o'tlatish sharoitiga,
yem-xashak zaxirasiga, qo'ylarni qo'zilatish va junini olish davrida me-
teorologik omillarning ta’sirini o'rganish va baholash usullarini yaratish
kabi turli ilmiy ishlar bajarildi.
F.A. Mo'minov, H.M. Abdullayevlar «O'zbekiston Respublika-
sining agroiqlimiy resurslari» (1997) va H.M. Abdullayev, G. X. Xolba-
yevlai «O'zbekistonda sholi mahsuldorligi va agrometeorologik sha-
roitlar» (2001) ilmiy asarlarida qishloq xo'jalik ekinlarini yetishtirish
uchun agroiqlimiy resurslar baholandi va sholiga ta’sir etuvchi agrome­
teorologik omillar tekshirildi. S. R. Grupper lalmikor yerlarda bug‘doy
hosilini shakllanisbida agrometeorologik sharoitlarni tekshirish nati-
lasida ularning holatini baholash usulini yaratdi.

25
 Bundan tashqari, bu davrda Yu.M. Denisov, V.O. Usmonov va
boshqalar tomonidan g 'o 'z a o'simligining vegetatsiya davrida hosili
shakllanishining matematik modeli ishlab chiqildi, A.Q. Abduliayev,
A.A. Abzalovlar esa g 'o 'z a o'simligidagi fiziologik-bioximik
jarayonlarga meteorologik omillarning ta’sirini tekshirdilar, muhim
natijalari esa maqolalar sifatida chop etildi.
O'zgidrom et tarmog'idagi Gidrometeorologiya ilmiy-tekshirish in-
stituti (GM1T1) va Ifloslanish monitoringi boshqarmasi (IMB) olimlari
tomonidan mumkin bo'lgan iqlim o'zgarishlarining qishloq xo'jalik
ekinlariga, tabiiy resurslarga va xalq xo'jaligining boshqa turli tarmoq-
lariga ta’sir etishi mumkinligini turli ssenariylar asosida o'rgandilar va
birmuncha ilmiy-tadqiqot ishlarini bajardilar. Natijalari darslikni foy-
dalanilgan adabiyotlar ro'yhatiga kiritilgan.

1.4.3. Gidrometcorologik va agrometeorologik xi/.matlarning

rivojlanishi

O 'rta Osiyoda gidrometeorologiya xizmatining rivojlanishi uch

davrga bo'linadi.
Birinchi davrga XIX asrning 70-yillarida Toshkent astronomiya va
fizika observatoriyasining tashkil etilishi, birinchi marta meteorologik
stansiya va postlarning ochilishi kiradi.
Ikkinchi davrga 1919-45-yillarda markazlashtirilgan gidrometeo­
rologiya xizmatining tashkil topishi va xalq xo'jaligi maqsadlari uchun
tadqiqotlarni rivojlanishi kiradi.
Uchinchi davrga 1950-yillardan boshlab hozirgi zamon gidrometeo­
rologiya tarmoqlarining sifatiy rivojlanishi kiradi.
O 'rta Osiyoda 1922—25-yi 1larda yangi meteorologik stansiyalar
barpo etildi va eskilari qayta tiklandi. Yangi meteostansiyalar birinchi
navbatda kam o'rganilgan joylarda ochildi.
O 'rta Osiyoda ob-havo va iqlim sharoitlarining qishloq xo'jalik
ekinlariga, birinchi navbatda g 'o 'z ag a ta’sirini batafsil o'rganish uchun
1923-yilning oktabr oyida Toshkentga yaqin joyda maxsus ixti-
soslashtirilgan Bo'zsuv agrometeorologik stansiyasi tashkil etildi.
1924-yildan boshlab g 'o'zaning rivojlanishiga doir maxsus kuzatish
ishlari olib borildi, 1926-yildan esa 26 ta meteostansiyalarda fenologik
kuzatishlar amalga oshirildi. 1927-29-yillarda Jizzax, Farg'ona,
Sherobod, Namangan, G'uzorda maxsus agrometeorologik stansiyalar
ochildi. 1930 yillarda Pisqom, Omonqo'ton, Sanzor va boshqalarda

26
metcostansiyalar, Tomdi, Cluiruk cho'l meteostansiyalari, paxta yetish-
tiriladigan joylar: Qovunchi, To'ytepa va Sirdaryo meteostansiyalari
ishga tushdi. l lM<> 55-yillari O'zbekiston hududida 25 ta meteorologik
stamiya va M> la post ochildi, 1958-yildan boshlab tuproq namligini
ачЬоЫш yordamida o'lclmsh ishlari boshlab yuborildi. 1971-82-yillarda
respuhlikamizda 12 ta gidrometeorologik stansiya ochildi. Meteorologik
ku/alishlar bilan bir qatorda quyosh radiatsiyasi bo‘yicha kuzatishlar
o'tkazishni 1.1. Kramaley dastavval 1921-yilda boshlagan va 1945-yildan
keyingi yillarda 11 ta aktinometrik kuzatish joyi ishlab turgan. Quyosh
rnilialsiyusitii kuzatishlar Qayroqqum gidrometeorologiya observatori-
yasida, laxiatosh, Farg'ona, Churuk (Qoraqalpog'iston), Tomdi,
Sainarqand, Qizilcha, Termiz, M o'ynoq hamda So‘qoqda olib borildi.
I lozir esa 7 ta joyda aktinometrik kuzatish ishlari olib borilmoqda.
Atmosfera bosimi, havo harorati va namligi, shamol y o ‘nalishi va
te/Jigi, yog'inlar, bulutlik va bug'lanish bo'yicha meteorologik ku-
/alnlilar XIX asr oxiri va XX asr boshlarigacha kuniga 3 marta soat 07,
II. <?l lunla, kcyinchalik esa sutkasiga 4 marta soat 01, 07, 13, 19 larda
amalga oiliiiilgan 1%6-yildan boshlab esa meteostansiyalarda
sutkasiga К nuuldalli. grinvich vsu|ti bilan har 3 soatda (soat 00, 03, 06,
()**, 12, 15, IKva»’ l larda) t»lib boriladigan kuzatishlarga o ‘tildi.
Meteorologik ku/alishlar nia'himoti asosida luidudlarning iqlimi
mc'yoriy Im/.i/ davri bo'yicha aniqlanaili M a’lum yillar oralig'idagi sta-
lis!iк m a’himotlarni taqqoslash maqiadida ii|limni barcha aynan qayd
qillii^an tlatiNlik belgilaimi <>'/ ichiga olgan ko'p yillik davr
hholtlaiuliuli Vanlmvada I'MS-yilda bo'lib o'tgan Xalqaro konferensi-
yada I'M)I 10 yillai bit/is davt sifalida olingan. I lozir JMT qarori bilan
l % l 90 yillatni ba/.i.s davr silalida qabul qilingan.
Dcinak, meteorologik kuzatishlarning o'rtacha miqdorini topishda
barcha davlatlar yagona JMT tavsiyasi bo'yicha iqlimni o'rganadi.
1925-yildan boshlab o'n kunlik agrometeorologik byulleten chop
etila boshlandi. Unda O'rta Osiyo bo'yicha sinoptik bashoratlar bilan
barobar fenologik, meteorologik, gidrologik m a’lumotlar ham berildi.
1927-yildan boshlab oylik «O'rta Osiyo meteorologiya instituti byulle-
teni», 1910-yildan esa kundalik, o 'n kunlik va oylik byulletenlar
chiqurildi. Hunday byulletenlarda beriladigan ma’lumotlar mazmun ji­
hatdan boyib bordi va 1933-yildan boshlab g'o'zaning asosiy fazalari:
gtillash, ko'sakning ochilishi va boshoqli don o'simliklarining pishishiga
oid bashoratlar berildi. 1938-yillari asboblar yordamida tuproq namligi
aniqlangan m a’lumotlar asosida miqdoriy baholash kabilar byulletenda

27
joy oladi. 1950-60-yillardan boshlab sug‘oriladigan va lalmikor
yerlarda, cho'l, yarim cho‘1 va tog'li hududlarda agrometeorologik
kuzatishlar yoppasiga boshlab yuborildi.
Hozirgi kunda O'zbekistonda 100 dan oiliq agro va gidrometeo-
rologik stansiyalar va postlar atrofidagi ekin dalalarida agrometeo­
rologik kuzatishlar o'tkazilmoqda. Barcha viloyatlarning ekinzorlarida
avtomarshrut bo'yicha g ‘o ‘za, don o'simliklarining o'sishi, rivojlanishi,
zichligi, mahsuldorlik elementlari maxsus uslubiy dasturdan foydalanib
O'zgidromet belgilab qo'ygan sanalarda kuzatish ishlari tashkil etilgan.
Keyingi boblarda hozirgi zamonda qishloq xo'jaligiga agrometeo­
rologik xizmat ko'rsatish haqida batafsil to'xtalib o'tamiz.

Kirish va I-bob uchun savollarva topshiriqlar

1. Meteorologiya Iani nimani o'rganadi ?

2. Agrometeorologiya fanining predmetini ta ’ritlang.
3. Meteorologik kattaliklardeb nimaga aytiladi ?
4. Meteorologik hodisalar deb nimaga aytiladi ?
5. Ob-havo va iqlim tushunchalarining bir-biridan farqi qanday tu-
shuntiriladi ?
6. O'simliklar uchun asosiy hayot omillarining teng ahamiyatliligi
va almashtirib bo'lmasligi qonunini qanday tushuntiriladi ?
7. O'simliklar uchun muhit omillarining teng ahamiyatga ega
emasligi qonuni qanday tushuntiriladi ?
8. Minimumlik va optimumlik qonunlarini ta'riflang.
9. Agrometeorologik tadqiqotlar usullarining qaysi biri eng asosiy
hisoblanadi va uning vazifasi qanday ?
10. Agrometeorologik sharoit deb nimaga aytiladi ?
11. O 'zR neehanchi yildan boshlab Jahon Meteorologiya Tash-
kilotining a ’zosi?

28
 2-bob. ATM OSFERA

2.1. Yerga (ulasli havo qatlamining tarkibi

Odamlar, hayvonlar va o'simliklarning yashashi uchun eng zaruriy

•iluirllurdan biri - yerni o'rab olgan havo qatlamining mavjudligidir.
( )damlar ovqatsiz bir oydan ko'proq, suvsiz bir necha kun yashasa,
luivosi/ esa bir nccha daqiqa davomidagina yashay oladi.
Atmosfera Quyoshdan Yerga tushayotgan nurlanish oqimi energi-
yasining, y a ’ni quyosh radiatsiyasining yerdagi hayot uchun zarur qis-
1111111 o'tka/.ib, uning tirik organizmlar uchun zararli qismini to ‘sib
qnludi
Ycini o'rab olgan havo qatlami - atmosfera bo‘lmaganida yer yuzi
t|iiy(»th imlliilNiyasining la’sirida kunduzi +100°C gacha isigan, kechasi
f.a 1()()"< ^in lin sovigan bo'lar cdi. Atmosfera borligi sababli yer yuzi
kiindu/i oitiqelm isib, keelmsi esa keskin sovib ketmaydi, Atmosfera
borligidan Yer yu/ining o'rlacha yillik harorati l5 °C g a ten g .
Almosl'era Yeming o ' / o'qi va quyosh atrofidagi harakatida ishtirok
eladi Htmdaii tashqari havo yer yu/iga nisbatan gorizontal va vertikal
y«rmiltshlnrdii u/ltiksi/ harakat qiladi.
)‘er \liarlnl o'rub mi fum havo i/obi/’ 4 atmosfera deyiladi. Atmos-
Iс i im 11 if I>iill in nuissasi 5 ,1*>7 I (),M кц ga teng bo'lib, Yer massasi
(S,‘J/N7 10' A,i;)mng taxminan milliondan bir ulushini tashkil qiladi.
Almosl'era butun massasining 50 foiziga yaqin qismi Yer yuzasidan
S kin gaeha, 75 foizi esa 10 km gacha, 90 foizi 16 km gacha, 99 foizi esa
!() .55 km balandliklargacha cho'zilgan qatlamlarda to'plangan.
Bu hisoblardan ko'rinadiki, yer yuzidan 30—35 km balandliklardan
yuqoridagi qatlamlardagi havo massasi nihoyatda oz bo'lib, atmosfera
butun massasining 1 toizinigina tashkil qiladi.
Atmosleraning yuqoridan aniq chegarasi y o ‘q, yuqoriga chiqqan
sari atmosfera siyraklasha borib, qalinligi bir necha ming km gacha
cho'ziladi. Ba’/.i ma'lumotlarda atmosferaning vertikal cho‘zilganligi
60-70 ming km gacha yetadi va oxiri kosmik muhitga o'tadi deb
ko‘rsatilgan.
Atmosfera Yerdagi barcha tirik organizmlarning yashash muhitidir
(bunga kislorodsiz anaerob yashaydigan bakteriyalar kirmaydi). Atmos-

29
 feraning hozirgi vaqtdagiday tarkibi million yillar ilgari vujudga kelgan.
Atmosfera bilan biosfera orasida tabiiy ravishda ta’minlangan dinamik
muvozanat mavjud. Insonlar va qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi
obyektlari havoning hozirgi vaqtdagi mavjud tarkibiga moslashgan.
A tm osferarting y e r yuzidan 50-100 m balandlikkacha bo'lgan
qatlam ini yerga tutashgan qatlam i deb yuritiladi. Bu qatlamning,
ayniqsa uning yer yuziga juda yaqin qismining qishloq xo'jaligi ishlab
chiqarishi uchun ahamiyati katta. Chunki bu qatlamda o'tuvchi atmos­
fera hodisalari o'simliklar va hayvonot dunyosiga har doim ta’sir qiladi,
yanada aniqroq qilib aytganda o'simliklar (hayvonlar) shu qatlamdagi
havoning turli fizik xossalari ta’sirida o'sadi va rivojlanadi.
A tm osferani tashkil qilgan gazlarning m exanik aralashm asiga
havo deb yuritiladi.
Havoni asosan azot (N 2), kislorod ( 0 2), argon (Ar), karbonat an-
gidrid ( C 0 2) gazlari tashkil etadi.
Bundan tashqari, atmosfera tarkibiga asosiy bo'lmagan juda oz
miqdordagi kripton (Kr), ksenon (Xe), neon (Ne), geliy (He), vodorod
(H2), ozon ( O 3 ) , iod (J2), radon (Rn), metan (CH4), ammiak (NH3), is
gazi (CO), oltingugurt (IV) oksid ( S 0 2),vodorod peroksid (H20 2) va
boshqa gazlar kiradi.
A tm osfera tarkibida yuqorida aytilganlardan tashqari ntuallaq
holatdagi tabiiy y o k i sun ’iy ravishda (antropogen) kelib chiqqan qattiq
y o k i suyuq holatdagi zarralar bor. Ularni aerozollar deb yu ritiladi
Quruq havo deb tarkibida suv bu g‘i bo'lm agan Itavoga aytiladi.
Suv bug'i, chang va boshqa aralashmalardan tozalangan va yer yuziga
yaqin joylashgan quruq havo tarkibi 2.1-jadvaida keltirilgan. 2.1-jad-
valda quruq va toza havoning tarkibini hajmga nisbatan foizlarda
ko'rsatilgan.
Yer sirtiga yaqin joylashgan quruq va toza-havoning birlik hajmi-
dagi azot uning 78.084 % ni, kislorod 20,946 % ni, argon esa 0,934 % ni
tashkil qiladi. Yana 2 . 1-jadvaldan ko'rinadiki, atmosfera umumiy haj-
mining 99,96 % asosiy gazlar (N2, 0 2, Ar)ga to'g'ri kelib, qolgan
boshqa gazlarning hammasi hajmning 0,04 % inigina egallaydi.
Atmosferaning pastki qismida har doim gorizontal va vertikal
yo'nalishlarda havo massalarining harakati ro'y berib turganligi uchun
havo o'zaro yaxshi aralashib turadi. Natijada atmosferaning quyi qis­
mida (25 km balandlikkacha) butun yer shari yuzi bo'vlab havo tarkibi
bir xil saqlanadi.

30
 2.1-jadval
Quruq havo tarkibi

Hajmga Quruq
Nisbiy
nisbatan havoga
»ni/ inolekulyar
miqdori, % nisbatan
nuissasi zichligi
hisobida
A/ot (Nj 28,106 78,084 0.967
Kislorod (QA 32,000 20,946 1,105
Argon (Дг^ 39.444 0,934 1,379
|ч:|11'oniii icli id gazi (CQn) 44,010 0,033 ,529
Neon (N5) 20.183 18,18-10" 0,695
( i01IV ЩС) 4,003 5,24-10“ 0,138
Kl'ipJoJlXKr) 83.700 1,14-10" 2,868
VodmxHl (| | 2) 2,016 0,5 10" 0.070
K sciion 131.300 0.087-10" 4,524
<I/OII (( )a 48,00 10-10 1,624
QimUj I|||V|, 28,96 100 1,000

' ,l/ 2 | imlviildii quruq va barcha aralashmalardan tozalangan havo

tarkibini ko'rsatdik. Keul sharoitda esa havo tarkibiga yana suv bug‘i
ham kirmlj sluming uchun ham havo har doim oz yoki ko‘p darajada
imiulaiiKui, bo'ladi.
* larkihidagi karhonal nngidrid gazi, ozon va suv bug‘larining
miqdori Viiqi^u iiisbalan va neogralik kenglikka qarab o'zgaradi.
КйгЬ()|)ц| im^idrid ди/i odamlar va hayvonlarning nafas chiqa-
mliidit, iii||U.|„| yoqdg’i (ko'inu, nclt, tabiiy ga/)Iarning yonishida, or-
1'iinik Kiiidjdijnnji,^ chitislii va parchalanishida ajraladi hamda turlicha
yo'llar hi|„n almoslcraga ko'tariladi. Natijada yillar o ‘tgan sari atmos-
Icradagi ( o 2 miqdori ko‘paya boradi. Ammo o'simliklar fotosintez
jarayonida havodan C 0 2 ni yutib, uning atmosferadagi miqdorining
oshib ketis^jga to'sqinlik qiladi.
Insoniar sanoatning turli tarmoqlarida energiyaning qaytadan tik-
lanmaydigan manba (ko‘mir, neft, tabiiy gaz)larini qanchalik ko‘p yoqib
ishlatsa, atmosferadagi C 0 2 gazining miqdori ham shunchalik ko‘-
payadi.
^ cyingi 70-80 yil davomida atmosferadagi C 0 2 ning ulushi
1900-yildagj 0,029 % dan, 1980 yilga kelib 0,033 % gacha oshgan yoki
unmg ulushi shu o ‘tgan davrda 1 0 - 1 2 % ga ko‘paygan. Agar havodagi

31
 C 0 2 miqdori 0,1 % gacha oshsa, odamlarning nafas olishi juda
qiyinlashadi.
M a ’lumotlarga qaraganda 1987-yili butun dunyo davlatlari atmos-
feraga faqat C 0 2 ning o ‘zidan 22 mlrd. t. chiqargan, shuning 23 % ini -
AQSh da, 19 % ini - sobiq Ittifoqda, 13 % ini - G ’arbiy Yevropada,
8.7 % ini - Xitoyda, 7 % ini Sharqiy Yevropa mamlakatlarida, 23 % ini
qolgan barcha davlatlar tomonidan chiqarilgan. Atmosferadagi C O : gazi
quyoshning nuriy energiyasini Yerga tomon miqdor jihatdan bir oz ka-
maytirib o ‘tkazishda qatnashadi.
Ammo Yer yuzining katta toMqin uzunlikli infraqizil nurlanishini
yutib, atmosferadan tashqariga chiqarmaydi. Boshqacha aytganda, C 0 2
gazi ham issiqxona oynasi kabi vazifani bajarib, atmosferada «issiqxona
effekti» ni vujudga keltiradi va Yerning nurlanish sababli ortiqcha sovib
ketishiga y o ‘l qo‘ymaydi.
Bundan atmosferadagi C 0 2 gazi miqdori ko‘paygan sari Yerning
isishi kuchayadi degan xulosani ayta olamiz.
M a’lumotlarga qaraganda XXI asrda yer sirtidagi o ‘rtacha harorat
o'tgan asr oxiridagiga nisbatan 2020-yillarda 2,5°C ga, 2050-yiIlarda esa
3-4°C ga oshishi kutilmoqda. Bunga yo'l q o ‘ymaslik uchun insonlar at­
mosferadagi C 0 2 miqdorini kamaytirish choralarini jiddiy ravishda
amalga oshirishi kerak. Yerning ortiqcha isishi quruqlik, dengiz va
okean muzliklariga jiddiy ta'sir ko‘rsatadi.
Muzliklarning me'yoridan k o ‘p erishi sababli maydoni kamavadi,
shuningdek abadiy muzgarchilik hududlar maydoni ham qisqaradi.
Natijada toshqinlar ko'payib, insonlar hayotiga juda katta iqtisodiy zarar
keltiradi.
Masalan, keyingi yillarda Yevropada, jumladan Fransiyada kuchli
toshqinlar ro‘y berib, aholiga juda katta zarar yetkazdi. Umuman ol-
ganda, havo tarkibidagi karbonat angidrid gazim'ng ortishi, kislorod
miqdorining kamayishi natijasida tirik organizmlar zarar ko'radi, ular-
ning nafas olishi qiyinlashadi va boshqa fiziologik funksiyalarning
buzilishiga oiib keladi.
Havo tarkibidagi suv bu g‘i okeanlar, koMlar, daryolar, katta-kichik
anhorlar, suv havzalari, nam tuproq, o ‘simliklaming bug‘lanishi (tran-
spiratsiyasi)dan hosil bo‘ladi va havoning issiqlik konveksiyasi va tur-
bulentligi yordamida atmosferada birmuncha balandliklarga ko‘tariladi.
Bunda balandlik oshgan sari uning miqdori kamaya boradi. Yer
yuzidan 10-15 km balandlikda suv bug‘ining miqdori juda ham kamayib
ketadi.

32
 Yerga yat|in havodagi suv bug‘ining miqdori eng ko‘pi bilan atmos-
I'oin umumiy hajmining 4 % igacha ortadi. Uning o ‘rtacha miqdori qutb
krnj'likl.H i>In 0,02 %, Iropik kengliklarda esa 2,5 % ga teng.
Suv hug'tiling almosferadagi biror balandlikda kondensatsiyasi va
inbllmtttNlyiisi nalijasida bulutlar paydo bo‘ladi va sharoit yetarli
Im'lgmida и yoki bu turdagi yog‘inlar yo g‘adi. Bundan tashqari suv
btig'i mfraqi/il radiatsiyani yaxshi yutadi va o ‘zi ham uzun to‘lqin
ii/unlikdagi inl'raqi/il niirlarni chiqaradi.
Suv Ini)','i (umiiman atmosfera) nurlanishining Yerga tomon
у<>'iu«I)vin qismi, keehasi Yerning uzun to‘lqinli nurlanishdan sovishini
кнпшу lirutli
Suvning bug'lanishida energiya sarflanadi, yoki bugManayotgan su-
yuqlik soviydi, natijada uning ustidagi havo qatlamlari ham soviydi. Suv
biig'ining kondensatsiyasi va sublimatsiyasi hodisalarida esa, aksincha
issiqlik ajraladi. Bulutli kunlari havoning birmuncha iliq boMishining
stthiihi hum shunda.
Alinosli'iii liavosi larkibining yana bir o ‘zgaruvchan qismi uch
iiloinll khliiinil tin Иск и la lari ((),) dan tashkil topgan ozon gazidan ibo-
ialdit ( ) / o i i uin^si/, o'lkir liiilli ga/.. Uning atmosferadagi umumiy
miiNHiisi 1..’ II)1 кц j’.a ioiik va almosl'era butun massasi (5 Д 5 7 Т 0 18 kg)
tiiii)! 6 10 ' % iilushini tashkil qiladi.
A lm oslna larkihida o/onning niiqdori g ‘oyat oz bo‘lishiga
i|ititimnsditn Yndaj'.i oiganik hayot in lum lining ahamiyati juda katta.
I >/tni iitmuslciiidii yoi yu/idan 70 km balandlikkacha uchraydi,
ишшо itiiiiit; «•iif» ko'p miqilori almosferaning yer yu/.idan 20-55 km
baliiiidllkliiidiq'i i|alliimlarida lo'plangan.
< )/oiiiimg aliuosfcradagi taqsimoti g'oyat qiziq. Yuqorida
ko’isalgiimmi/.dek yer yuzida uning miqdori juda oz. Balandlik oshgan
sail tilling miqdori (yoki zichligi) orta borib, 20-26 km baiandliklarda
maksimal qiymatga erishadi. So‘ngra uning miqdori balandlik bo‘ylab
yana kamaya boshlaydi va yer yuzidan 70 km balandlikda esa deyarli
nolga teng bo‘lib qoladi.
i • 8 / 3 i •
O/.onning 0-70 km qatlamdagi o ‘rtacha zichligi 9 1 0 ‘ kg/m (yoki
l 7 3 3
lX) mkg/m ), maksimal zichligi esa 6 10' kg/m (yoki 600 mkg/m ) ga
teng.
Kisloroddan o/onning hosil bo'lish jarayoni atmosferaning 70 dan
15 km gacha qatlamlarida kislorod molekula ( 0 2)lariga quyosh ultrabi-
nafsha radiatsiyasining fotokimyoviy ta ’siri natijasida vujudga keladi.
Bu jarayonda ikki atomli kislorod ( 0 2) molekulalarining bir qismi

33
 atomlarga parchalanadi (dissotsiatsiyalanadi) va bu uyg‘ongan atonilar
saqlanib qolgan (dissotsiatsiyalanmagan) boshqa 0 2 molekulalari bilan
birikib 0 3 (ozon) molekulasini hosil qiladi.
Ayni shu vaqtda ozonning spektr ultrabinafsha, binafsha va
ko‘rinadigan qismlarida nur yutishi natijasida teskari jarayon - ozonning
kislorod molekulasi va atomlariga parchalanish jarayoni ham ro‘y
beradi. Agar ozon hosil b o ‘lish jarayoni, ozonning parchalanishidan
afzal bo‘lsagina atmosferada ozon miqdori ortadi.
Ozon molekulalarining parchalanishi boshqacha y o ‘1 bilan ham
o ‘tishi mumkin. Masalan, ozon molekulalari o ‘zaro bir-biri bilan yoki
0 2 molekulalari bilan to'qnashuvida ham ro ‘y beradi. Bunda ozon
molekulalarini parchalash teziigi haroratga bog ‘liq bo'lib, harorat osh-
gan sari tezlashadi.
Ozonning atmosferada 15 km dan pastki qatiamlarga o ‘tishi yuqori
qatlamlarning pastki qatlamlar bilan aralashuvidan kelib chiqadi. Ozon
miqdorining balandlik bo‘vlab ortishi (26 km gacha) atmosfera
tarkibidagi azot va kislorod ulushiga ta’sir qilmaydi, chunki ozonning
miqdori ularning miqdoridan juda-juda oz. Agar ozonning umumiy
miqdorini tik y o ‘nalishda 0°C haroratda normal bosim (1013 gPa)da
to‘plansa, hosil bo‘lgan ozon qatlamining qalinligi o ‘rtacha 3 mm ga
teng bo‘lar edi (uni ozon qatlamining keltirilgan qalinligi deb yuritiladi).
Ozon miqdorining maksimumi bahorda, minimumi esa qishda ro‘y
beradi. Bunda yillik amplitude geografik kenglik oshishi bilan orta
boradi.
Ozon 0.22-0,29 mkm to ‘lqin uzunlikdagi ultrabinafsha radiatsiyani
to'liq yutadi. Shuning uchun ham to'lqin uzunligi A. = 0,29 mkm dan ki-
chik quyosh ultrabinafsha radiatsiyasi atmosferada yutilib yer yuziga
yetib kelmaydi. To'lqin uzunligi >.<0,29 mkm dan kichik ultrabinafsha
radiatsiya yuqori biologik aktivlikka ega bo'lib, tirik organizmlarni
halokatga olib borish ta’sirini ko'rsatadi. Yer yuziga to'lqin uzunligi
0,29 mkm dan 0,39 mkm gacha bo'lgan ultrabinafsha radiatsiyaning
atmosferada yutilishidan qolgan juda oz qismigina yetib keladi.
Shunday qilib, atmosferadagi ozon qatlami to'lqin uzunligi X = 0,29
mkm dan kichik ultrabinafsha radiatsiyani yutib, uning zararli ta ’siridan
yer yuzidagi tirik organizmlarni saqlaydi.
Ozon qatlamining muhim ahamiyati xuddi shunda o ‘z ifodasini top-
gan.

34
 2.2. Tuproq havosining tarkibi

Barcha tuproqlarda oz yoki ko‘p havo bor. Tuproqning narn

bo'lmagan g'ovakliklari va bo‘shliklarini to‘Idirib turadigan turlicha
ga/.lar aralashmasiga tuproq havosi deb yuritiladi, Tuproq havosidagi
asosiy gazlar bo'lib kislorod va karbonat angidrid gazi hisoblanadi.
Tuproqdagi havo o'simlik hayoti uchun zarur omillardan biri bo'lib,
o'simlik ildizlarining nafas olishini va tuproqdagi har xil mikroor-
ganizmlar hamda jonivorlarni kislorod bilan ta'minlaydi, tuproqda havo
sflaili bo'lgandagina o'simliklar yaxshi o'sadi va rivojlanadi. Tuproq
havosining tarkibidagi kislorod va karbonat angidrid gazining miqdori,
ulaming atmosfera tarkibidagi miqdoridan farq qiladi.
Tuproq havosidagi C 0 2 miqdori, atmosfera havosidagi miqdori
(0,011 %) dan o'nlab, hattoki vuzlab marta ham ortiq bo'lishi, kislorod
miqdon esa almosferadagi miqdori (20.946 %)dan kamayib 15-10 %
liiiliiii hn Imliih qolishi mumkin. Tuproq havosida 0 2 va C 0 2 lardan
hiihqiiil и/ miqdoida ammiak, vodorod, vodorod sulfid, metan, argon,
jjrlly vn 1н)ч1н|н цп/lni ui hraydi.
Мм *1iinn Hlai qiiiiic.niulii li/ik xossalari qulay bo'lgan va havo
vn vilii к и ib mi ndly,mi %linioililn luproq havosidagi C 0 2 miqdori
i*tlntlIkItirniiij.» v« |>t-lalsiyani dnviida I 2 % dan oshmaydi, 0 2 ning
1111<111•111 cm IN % (Inn каш bo'lmnydi luproq havosidagi 0 2 ning miq-
ilni| Л) [tn \tti 1111 bolyniiidn o ’simlik ueluin eng qulay sharoit
V<11ill IIII*ll
A I»iii liipioq Iin kihliliiyl knrhoiinl ungidrid gazi ko'payib ketsa, kis-
Iом иIn i >iи | ib 1 1u 11.i i ill ildl/iiing iin las olishini qiyinlashtiradi.
Iim m /i iii liihin (ирин/ти^ gaz almiisliinisli hodisusiga aeratsiya
ibyllttiil
I iipiiu|da C ( ) 2 ning oshishiga yo'l qo'ymaslik va tuproq aeratsi-
y.iMiii yaxshilash uchun ekinlarda qator oralarini o 'z vaqtida ishlash
kerak.
«i,i/ almashinish omillariga: diffuziya, yog'inlar yoki sug'orish hi-
чоЫцп iinmiiing luproqqa kirishi, atmosfera bosimi va tuproq haro-
i ,Пинии o'/gnrislii, shamolning ta ’siri va sizot suvlarning ko'tari Iishlari
к 1null
l)if'l\i/iya hodisasi gaz hajmining bir qismi zichligi katta, ikkinchi
qismi zichligi kam bo'lganda ro'y beradi. Bunda zichligi katta tomon-
ilan, kam tomonga ma’lum miqdordagi gaz massasi ko'chadi va bu
jnrayon yopiq idishdagi gaz zichligi bir xil bo'lguncha davom etadi

35
 Atmosfera havosiga nisbatan tuproq havosida kislorod kam bo'lgani
uchun 0 2 diffuziyalanib tuproqqa uzluksiz kirib turadi, C 0 2 esa atmos­
ferada kam bo'Iganidan uzluksiz ravishda tuproqdan atmosferaga
chiqadi.
Qo'llanilgan agrotexnik tadbirlarga bog'liq ravishda atmosfera bilan
tuproq havosining almashinish tezligi har xil bo'ladi. Yerlarni o ‘z
vaqtida haydash, sug‘orish, qator oralariga ishlov berish havo alma-
shishni tezlashtiradi.
Haydalgan va qator oralari ishlanadigan ekinzorlarda, haydalmagan
va qator oralari ishlanmaydigan ekinzorlarga nisbatan tuproq havosi
ko'p bo‘ladi.
M a’lumotlarga qaraganda o'simlik tuproqning umumiy g'ovakli-
gining 25^Ф0 % ini havo, 75-60 % ini suv egallaganda yaxshi o'sadi.
Strukturali tuproqlarda havo rejimi eng qulay bo'ladi va g'ovakliklarda
havo bilan suvning o'zaro qulay nisbati uzoq vaqt davom etadi.
Tuproqning havo rejimini yaxshilash uchun ishlab chiqarish sharo-
itida yerni chuqur va sifatli shudgorlash, boronalash, kultivatsiyalash va
boshqa agrotexnik tadbirlarni o ‘z vaqtida qo'llash kerak. Ekinlarning
o'sishi davrida esa tuproqning havo rejimini yaxshilash uchun hosi!
bo'lgan qatqaloqni yumshatish, ekin ekilgan egatlarning esa qator ora­
lariga vaqti-vaqti bilan kerakli muddatlarda ishlov berib turish kerak.
Ekinlarni sug'organdan keyin haydalma qatlamning zichlashib,
aeratsiyasi yomonlashishidan qutilish uchun kultivatsiya o'tkazib turish
lozim.
Shunday qilib, tuproq havosi ham ekinlardan m o'l-ko'l hosil olishda
ahamiyatga ega.

2.3. Havo tarkibidagi asosiy gazlarning qishloq xo'jaligi

ishlab chiqarishidagi ahamiyati

Atmosfera havosi tarkibiga kiruvchi barcha gazlardan qishloq

xo'jaligi ishlab chiqarishi uchun. azot, kislorod, karbonat angidrid gazi
va suv bug'i eng katta ahamiyatga ega. Shuning uchun ularning har
biriga to'xtalamiz.
Azot. M a’lumki, o'simliklarning m e’yorda o'sishi va rivojlanishi
uchun yorug'lik, issiqlik, suv va havo qanchalik zarur bo'lsa, oziq mod­
dalar ham o'shancha zarurdir. O'simliklarning oziq moddalarning har
biriga talabi qondirilsa va boshqa hayot omillari ham yetarli bo'lsa, yax­
shi o'sadi va rivojlanadi. Azot o'simliklarning tuproqdan o'zlashti-

36
radigan eng asosiy elementlaridan biri. O'simliklar va hayvonlar oqsili
tarkibida azot bor. O'simliklar rivojlanishning dastlabki fazalarida
azotga juda talabchan bo'ladi. Agar azot yetishmasa o'simlik sekin
o'sadi, barglari och yashil, ba’zan sariq rangda bo'lib qoladi. Agar
yerlarga azotni m e ’yoridan ko'p solib o'simlikka oshiqcha azot berilsa,
o'simlik g ‘ovlab ketadi, pirovardida hosili kamayadi.
M a’Iumki, atmosfera havosi tarkibida azot miqdori ko'p bo‘lsada
yuksak o ‘simliklar uni atmosferadan bevosita o ‘zlashtirishga moslash-
gan emas. Biroq atmosfera azotini ba’zi turdagi o'simliklar, o'zlarining
ildizida va ildiz rizosferasida erkin yoki bog'liq holatda yashaydigan
bakteriyalar yordamida to'play oladilar. Masalan, dukkakli o'simliklar
ildizida, ildiz rizosferasida simbiotik usulda oziqlanib, erkin yashaydi­
gan azotobakter va klostridium bakteriyalar yordamida atmosfera mole-
kulyar azotini yaxshi to'playdi. Bundan tashqari dukkakli
o'simliklarning ildizida yashaydigan tugunak bakteriyalar ham atmos-
Ifia 11/olini yaxshi o'zlashtiradi.
Almoslera n/.oti ham o ‘simlik bargiga C 0 2 gazi bilan aralashib dif-
lu/iyiiliinadi Aiiiino hu azotni o'simlikning o ‘zi o'zlashtirmaydi, balki
yuqoriiln ko'rsntgiinimi/dck ildizdagi turli bakteriyalar o'zlashtiradi va
ulai azotni o'simlik o'/lashtira oladigan holatga o ‘tkazib to'playdi.
M a’lumotlarga qaraganda, dukkakli o'simliklardan biri bo'lgan uch
yillik bedaning har gektar maydoni tuproqda bir yilda 300-400 kg gacha
a/ol to'playdi Bu azot miqdori bcdadan bo'shagan yerga ekilgan
ekinlarni bir nccha yil davomula yuqori hosil olish uchun yetarli bo'ladi.
Azot luproqqa yog'inlar bilan oz bo'lsada tushadi. Azot har gektar
yerga yog'in bilan hit yilda .) ‘1 kg nitrat va ammiak ko'rinishida tu-
sliaili.
Shunday qilib, azot tuproq unumdorligini oshirishda katta ahami­
yatga ega.
Kislorod O'simlik hayotidagi eng muhim jarayonlardan biri-
fotosintez jarayonidir.
O 'sim liklarning yash il bargida karbonat angidrid gazi va suvdan
quyosh yo ru g 'lig i ta'sirida organik m oddalarning liosil bo'lish jara-
yoniga fotosintez deyiladi. Bu jarayonda liavoga erkin kislorod ajralib
chiqadi. Tabiatdagi kislorodning yagona manbayi yashil o ‘simliklardir.
Demak, qayerda yashil o'simliklar qalin bo'lsa, o ‘sha yerning havosida
kislorod shunchalik ko'p bo'ladi. Tabiatdagi kislorod o'simliklar va
hayvonlarning nafas olishiga, tuproqdagi organik moddalarning
chinshiga va yonishiga sarflanadi,

37
 0 ‘simlikiar uzluksiz nafas oladi va u jarayon to ‘xtasa o ‘simlik no­
bud bo'ladi. O'simliklarda nafas olish jarayoni fotosintez jarayoniga
teskari bo'lib, bu jarayonda organik moddalar anaerob sharoitda ok-
sidlanib, karbonat angidrid gazini va suvni hosil qiladi va energiya ajra-
lib chiqadi. Ajralgan bu energiya o'simlikning o'sish, rivojlanish, hara-
katlanish jarayonlari va boshqalarga sarflanadi.
Ekinlarning yaxshi o'sishi va rivojlanishi uchun tuproqqa kis-
lorodning kirish sharoitini yaxshilash kerak. Bunga tuproqning aeratsi-
yasini kuchaytirish orqali erishiladi. Tuproqda kislorod qanchalik ko'p
va oziq moddalar yetarli bo'lsa, tuproqdagi bakteriyalarning faoliyati
uchun qulay sharoit yaratiladi.
K arbonat an gidrid g a zi Karbonat angidrid gazi yashil o'sim lik-
lardagi fotosintez jarayoni uchun zarur. Bu jarayonda o'sim lik
havodagi C 0 2 gazini iste’mol qiladi, havoga esa erkin kislorod ajralib
chiqadi.
Ma'lumotlarga qaraganda, Yer sharidagi barcha o'simliklar yil
davomida fotosintez natijasida 450 milliard tonna organik modda hosil
qiladi. Bu jarayonda o'sim liklar 174 milliard tonna C 0 2 ni o'zlashtirib.
havoga 500 milliard tonnaga yaqin erkin kislorod ajratadi.
Karbonat angidrid gazi qishloq xo'jalik ekinlari hosilining shakl-
lanishida muhim omil hisoblanadi. O'simliklar, hayvonlarning nafas
olishida, tuproqdagi organik moddalarning chirishida, yoqilg'ilar
yonishida havoga karbonat angidrid gazi ajraladi.
Masalan, V.N. Makarov m a’lumotiga binoan 1 gektar yerdan sut-
kasiga 400-600 kg karbonat angidrid gazi ajralib chiqadi.
Tuproq yuzasidagi havoda C 0 2 miqdori, o'simliklar qoplami usti-
dagi havodagi C 0 2 miqdoridan 2-3 marta ko'p bo'ladi. Karbonat an-
gidridning bunday taqsimlanishi fotosintez jarayonining faol o'tishiga
yordam beradi.
Suv bug'i Suv bug'i tabiatdagi suv aylanishining muhim qismi.
Suv bug'ining atmosferadagi kondensatsiyasi va sublimatsiyasi nati­
jasida bulutlar paydo bo'ladi, muayyan sharoitlarda esa bulutlardan u
yoki bu turdagi yog'inlar yog'adi. O'simliklar yozda ko'proq bug'lanib
o'zining haroratini boshqaradi. Bundan tashqari suv bug'i atmosferada
«issiqxona effekti» ni yaratishda ham ishtirok etadi. Havodagi suv
bug'ining miqdori havo namligi deb ataladi (VI bobga qarang).
Havoning ortiqcha yoki kam namligi o'simliklarga salbiy ta’sir
ko'rsatadi. Masalan, g'alla ekinlaridan bug'doy pishib yetilayotgan
davrda uzoq vaqt havoning harorati yuqori va nisbiy namligi 30 % dan

38
kam bo‘lib tursa, yetishtirilgan donning ancha qisrni puch bo'lib qoladi.
Ortiqcha nisbiy namlik esa o'simliklarning turlicha kasalianishiga sabab
bo'ladi.

2.4. Aerozollar.
Atmosfera ifloslanishi va unga qarshi kurash choralari

Real sharoitlarda atmosfera tarkibida asosiy va juda oz miqdordagi

boshqa asosiy bo'lm agan gazlar, suv bug'i, turli xil qattiq va suyuq zar-
ralar bor.
Atm osferada ntuallaq holatda m avjud bo'lgan qattiq va suyuq zar-
ralarga aerozollar deb yuritilishini avval ta'kidlaganm iz■ Atmosfera,
aerozollarning borligi sababli doimo oz yoki ko'p darajada ifloslangan
bo'ladi.
Kelib chiqishiga qarab aerozollar quyidagi turlarda uchraydi:
Tabiiy aerozollar. Ularga:
ii ) suv bug'ining atmosferada kondensatsiyasi va sublimatsiyasi
iiiilijnsulfi hosil bo'h'.an suv tomchilari va muz kristallchalari;
b) o'liiHinlaimii).', yonishidan atmosferaga ko'tarilgan tutun, qurum
va ktil zarralari;
d) cho'llar va luproqlardan atmosferaga ko'tarilgan qum va chang
zarralari;
v) kosmik la/iulan kclgan va vulqonlarning portlashidan hosil
b o 'h ’an quin va chang /.arrnlari;
I) okciui vn (k*ngi/, suvlari to'lqinlanganda yuqoriga sachragan suv
lomihiliiiining hiig'lanishiclaii keyin qolgan luz zarralari;
g) alinosleradagi turli-tuman bakteriyalar, o'simliklar guli changlari,
spoinlitt va boslu|alar kiradi.
Insonlarning xo'jalik faoliyati natijasida (antropogen) hosil bo'lgan
aerozollarga:
a) ko'm ir bilan ishlaydigan elektr stansiyalar, ko'mir, metallurgiya.
kimyo sanoati korxonalari, sement, ohak, neftni qayta ishlash va boshqa
zavodlar, isitish tizimlari qozonlaridan atmosferaga ko'plab miqdorda
lulli xildagi aerozollar ko'tariladi. Ularning asosiylariga quyidagilarni
ko'rsatsak bo'ladi: azot oksidlari, ammiak, uglerod oksidi, ftor, ftoridlar,
oltingugurt dioksidi, oltingugurt uglerodi, oltingugurt vodorodi, sulfat
kislotasi, vodorod ftoridi (freon), oltingugurt oksidi, rux, mis, xlor,
xrom, kadmiy, qo'rg'oshin, simob, kremniy va boshqalar;

39
 b) avtotransport vositalaridan chiqadigan is gazi, azot oksidi, sulfat
angidrid va qo‘rg‘oshin zarralari kiradi.
Atmosferaning ifloslanishi odamlarning sog‘ligiga, ekinlarning
o'sishi va rivojlanishiga salbiy ta ’sir koTsatadi. Tabiiy yo‘sinda vujudga
kelgan aerozollarning zararli ta ’sirini tushunish uchun quyidagi
misollarni keltiramiz.
Hozirgi vaqtda Orol dengizining sathi 17 m dan ko'proq pasaygan,
uning sohillari 60-80 km ga chekingan.
Orol dengizining qurib qolgan tubidan har yili atmosferaga 70 mln.
tonnaga qadar tuz changi k o ‘tarilmoqda. Bu tuz - to'zonlar shamol bilan
katta masofalarga tarqaladi. Ular Buxoro, Qashqadaryo viloyatlaridagi
ekin maydonlariga ham tushib verlarni sho'rlantirmoqda, natijada
o'simliklar ildiz tizimining rivojlanishini susaytirmoqda.
Surxondaiyo viloyatining Terrniz, Angor, JarqoTg'on va Muzrabod
tumanlarida deyarli har oyda takrorlanib turadigan chang bo'ronlari
qishloq xo'jalik ekinlariga katta zarar yetkazmoqda. Qum va chang
bo'ronlari o'simliklarga salbiy ta’sir qilib, fotosintez va nafas olish
jarayonlarining buzilishiga sabab boMmoqda.
Hozirgi vaqtda atmosferani ifloslantirishda asosiy o'rinni sanoat
korxonalaridan atmosferaga chiqariladigan aerozollar tashkil qiladi.
Insoniarning sanoat va transport sohasidagi faoliyati natijasida at­
mosferada aerozol zarralari miqdori ko‘payishini quyidagi misollarda
ko'rsatamiz.
1000 t po'lat eritishda havoga 40 t chang, 30 t oltingugurt (IV) ok-
sid va 50 t uglerod oksidi chiqariladi, yoki AQSh da bir yilda sanoat
korxonalari tomonidan atmosferaga 142,2 mln. t uglerod oksidi, 33,9
mln. t oltingugurt oksidi, 22,7 mln. t azot oksidi va 25,4 mln. t chang
zarralari chiqarib tashlangan.
Agar butun dunyo mamlakatlarining sanoatdagi faoliyatini e ’tiborga
olsak, atmosferaga har yili juda ko‘p million tonnalab turli moddalar
chiqarilishini tasavvur qila olamiz. Ularning ko'pchiligi zaharli boMib
odamlar, hayvonlar va o ‘simliklarga zararli ta’sir ko'rsatadi. Masalan,
Tojikiston alyuminiy zavodidan atmosferaga chiqadigan zaharli
chiqindilar ta'siridan Sariosiyo, Uzun, Denov, Oltinsoy tumanlarida ya-
shovchi odamlar orasida havoning ifloslanishidan kasallanganlar bor,
hayvonlardan ham kasallanganlari uchraydi. Ayniqsa, qishloq x o ‘jaIik
ekinlariga alyuminiy zavodidan chiqib havoda tarqaladigan ftorli birik-
maiar yuqoridagi tumanlar ayrim x o ‘jaliklarining ekinzorlariga zarar
keltirmoqda.

40
 Atmosferani radioaktiv moddalar ham ifloslantiradi. Atmosferaga
yadro va termoyadro portlashlardan, shuningdek uran konlaridan
ko‘plab miqdorda radioaktiv zarralar ko‘tariladi va shamol ta’sirida katta
liududlarga tarqaladi va uzoq vaqt saqlanadi.
Hozirgi kunda respublikamizga atmosferaning radioaktiv ifloslanish
xavfini tahdid solayotgan manbalardan biri QirgMziston Respublikasi-
dagi «Moylisuv» radioaktiv moddalar qoldiqlari qabristonidir.
Umuman olganda yer yuzasidagi har bir 1 sin2 yuzaga to ‘g ‘ri kelgan
atmosfera ustunida 108-109 dona aerozol zarralar bor, Atmosferadagi
aerozol zarralarning umumiy massasi 10u kg ga yaqin boMsada, biroq
atmosferaning umumiy massasidan juda ham kichik.
Aerozollardan ko‘pchilik turlarining havodagi konsentratsivasi
m a’lum qiymatidan oshib ketsa insonlar, hayvonlar va o ‘simliklarga
zararli ta’sir ko‘rsatadi.
0 ‘simliklar uch in havoni ifloslantiruvchi oltingugurt, ftor birikma-
lari, uglerod oksidi, xlor, uglevodorod va boshqalar eng ko‘p zarar yet-
kazadi. Ular fotosintez jarayonining m e’yoriy o ‘tishini buzib, o ‘simlik-
larning o ‘sish va rivojlanish jarayonini sekinlashtiradi.
Tekshirishlar sabzavot ekinlaridan - shpinat, karam, salat, redis-
kalarning oltingugurt uglerodga juda ham sezgirligini ko‘rsatadi,
Atmosfera bu gaz bilan ifloslanganda kartoshka, qand lavlagi, po-
midor, tok va bedalarning hosildorligining kamayishini ko‘rsatadi.
Azol oksidining havodagi konsentratsiyasi 0,08 mg/m3 va undan
oshiq bo'Isa, sabzavol ckinlarining o'sishi va rivojlanishi sekinlashadi
va hosildorlij’.i pnsiiymli. Bunday misollarni ko'plab keltirish mumkin.
I Imiimlashliiib и> Ij’atnla, havoni ifloslantiruvchi aerozol laming
o'simlikkn /atin Ii ta ’sii elmasligi uchun uning qiymati ruxsat etilgan
miqiloi i ( КI M)dan oshiq bo'lmasligi kerak. Odamlar bilan 0 ‘simliklar
iiclum l<I'M miqdori o'zaro bir xil emas.
I lar bir sanoat korxonasi, har bir avtomobil ishlayotganda atmosfe-
raga chiqadigan zaharli gazlarni kamaytirish hozirgi davrning eng asosiy
talabidir.
Atmosfera havosini tabiiy y o ‘l bilan tozalashda 0 ‘simliklarning
si/mnti juda katfa. Chunki 0 ‘simliklarning ko‘pchiligi atmosfera
gn/larini, shu jumladan zaharli gazlarni yutib ularning havodagi
miqdorini kamaytiradi. Yashil o'simliklar atmosfera havosidagi chang
miqdorini 2-3 marta kamaytiradi.

41
 Atmosfera havosining tozalanishida yo g‘inlar ham muhim rol
o'ynaydi. Qor va yom g‘ir atmosferadagi zaharli moddalarning m a’lum
qismini yer yuziga olib tushadi.
Yog'ingarchilik qancha ko‘p bo'lsa, havo tarkibi shuncha tozala-
nadi. Ammo atmosferaning tabiiy y o ‘l bilan tozalanishi sekinlik bilan
o ‘tadi. Shuning uchun insonlar tabiiy tozalanish bilan cheklanmasdan,
atmosferani zaharli aerozollardan tozalash y o ‘llarini ishlab chiqishi
kerak.
Hozirgi vaqtda barcha davlatlarda, shu jumladan O'zbekiston Res-
publikasida ham atmosferaga chiqariladigan zararli aerozollarning
miqdorini kamaytirish yoki butunlay y o ‘qotish choralari amalga oshiril-
moqda. Buning uchun sanoat korxonalaridagi texnologik jarayonlarni
takomillashtirish hisobiga kam chiqindili yoki chiqindisiz korxonalar
qurilmoqda.
Chiqindili zavodlarda maxsus moslamalar ishlatilib, ajralib chiqa-
yotgan gazlar, shuningdek yarim mahsulotlar zararli moddalardan to-
zalanib, ushlab qolinmoqda va mahsulot ishlab chiqarishga qaytadan
ishlatilmoqda.
Atmosferani tozalashda ahamiyatga ega bo'lgan texnologik jarayon-
lardan yana biriga ishlab chiqarishda zaharli moddalarni zahari kam
moddalar bilan almashtirishni ko'rsatish mumkin. Masalan, sanoat
korxonalaridagi qozonlarni ko'm ir yoki mazut yoqib emas, balki gaz
yoqib ishlatiIsa, atmosferaga chiqarib tashlanadigan zararli moddalar 70-
90 % ga kamayadi.
Avtomobillarga benzin o'rniga siqilgan gaz ishlatilsa, atmosferaga
chiqariladigan zararli chiqindilar kamayib, atrof muhit ancha kam
ifloslanadi, yoki karbyuratorli dvigatellar o'rniga injektorli dvigatellar
ishlatilsa, atmosferaning itloslanishi kamayadi.
Shunday qilib, atmosferani ifloslantiruvchi zaharli aerozollardan
butunlay tozalash (yoki keskin kamaytirish) davlat ahamiyatiga ega
bo'lgan ishdir.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, «Tabiatni muhofaza qi-
lish to'g'risida» gi hamda 1996-yil 27-dekabrda qabul qilingan «Atmos­
fera havosini muhofaza qilish to'g'risida» gi qonunlari respublikamizda
atmosfera havosini ifloslantirishga qarshi kurashishning huquqiy
asoslarini belgilab beradi.
Hozirgi vaqtda respublikamizda atmosfera havosini muhofaza qilish
sohasida barcha tadbirlar izchillik bilan amalga oshirilmoqda.

42
 2.5. Atm osfera bosimi. Atm osfera bosimining birliklari

Yopiq idishdagi har qanday gaz o'zini chegaralovchi idish devori

yuziga biror miqdordagi bosim kuchlari bilan uriladi, y a’ni gaz moleku-
lalarining idish devoriga urilish kuchi natijasida gaz bosimi vujudga
keladi. Devordagi yuza birligiga nisbatan hisoblangan molekulalar uri­
lish kuchlarining o'rtacha qiymati gaz bosimiga teng bo'ladi.
Atmosfera tarkibiga kirgan gazlar og'irlik kuchining ta’sirida yer
yuziga va undagi jismlarga muayyan miqdordagi bosim kuchini vujudga
keltiradi.
Atmosfera bosimi - bu yer sirtidan atmosferaning eng yuqori qat-
lami ustki chegarasigacha cho'zilgan havo ustunining yer sirtidagi birlik
yuzaga ta ’sir etuvchi kuchiga teng. Bundan ko'rinadiki, yer sirtidan yu-
qoriga ko'tarilgan sari, olingan qatlamga undan yuqoridagi qatlamlar-
ning bosimi kamaya beradi, boshqacha aytganda atmosfera bosimi tik
yo'nalishda (yoki balandlik bo'ylab) kamava boradi.
Atmosfera bosimi asosiy meteorologik kattaliklardan biri bo'lgani
uchun uni barcha meteorologik stansiyalarda o'lchab boriladi. Atmos-
ferada ro'y beradigan turli hodisalar natijasida yer sirtining istalgan nuq-
tasida yoki istalgan halandlikda joylashgan qatlamda atmosfera bosimi
bir necha soat yoki sutka davomida o'zgarib turadi.
Atmosfera bosimining o'/.garishi bilan olingan joyning ob-havosi
ham tez o'/.garadi. Agar biror hududda atmosfera bosimi kamaysa, bu
yerga boshqa luidudlardan sovuq havo massalari bostirib kiradi, natijada
Ini yerning ob-havosi o'/garadi. Masalan, bahor paytida O'zbekistonga
arktik sovuq havo massalari kirih kelsa, bu yerda atmosfera bosimi or-
tadi, havo sovib ketadi va yog'ingarchilik boshlanadi.
Demak, biror joyda atmosfera bosimining ortishi yoki kamayishiga
qarab o'sha joyda yaqin kunlarda ob-havoning qanday bo'lishini oldin-
dan aytib berish mumkin. Tog'larda o'simliklar kamroq atmosfera
bosimida, vodiylarda esa o'simliklar atmosfera bosimining kattaroq qiy-
matlari ta’sirida o'sadi.
I lay vonlarning qon bosimi ham atmosfera bosimiga moslashgan.
Hozirgi vaqtda atmosfera bosimining asosiy o'lchov birligi qilib Pa
(paskal) qabul qilingan. Atmosfera bosimi IPa = lN /пГ birlikda
o'lchanadi. Amaliyotda atmosfera bosimining lgPa (gektopaskal) birligi
keng tarqalgan bo'lib, lgPa = lOOPa ga teng.
Atmosfera bosimini avvalgi yillarda mm simob ustuni va mbar
(millibar) birliklarda o'lchangan. Atmosfera bosimining bu o'lchov bir-

43
 liklari hozirgi vaqtgacha b a ’zi o ‘quv q o ‘llanmalarida, ommaviy adabi-
yotlarda uchrab turadi. Avvalgi yillarda barometrlaming shkalalari mm
sim. ustuni yoki mbar birliklarda darajalangan. Shuning uchun Pa, mbar
va mm sim. ustuni birliklarining o ‘zaro munosabatini ko‘rsatamiz.
Bosimning mbar birligi bilan din/sm2 birligi orasida ushbu munosa-
bat mavjud:
1 mbar = 103 din/sm2
Fizika fanidan m a’lumki:
lPa = lN /m 2 = 105 din/104 sm2 = 10 din/sm2 yoki
1OOPa = 1gPa = 103 din/sm2 = 1mbar; demak 1gPa = 1mbar
Millimetr simob ustuni-kosali barometrdagi simob ustunining 1 mm
ga ko‘tarilishi voki pasayishiga mos atmosfera bosimining o'zgarishidir.
Balandligi 1 mm boMgan simob ustunining bosimi p ushbuga teng:
p = 13595 kg/m '-9,8 m/s -1 0 ' in - 133 Pa = 1,33 gPa
Demak, 1 mm sim. ustunining vujudga keltirgan bosimi 1,33 gPa ga
teng, ya'ni 1 mm sim. ust = l,33gPa, bundan lgPa = 0,75 mm sim. us­
tuni kelib chiqadi.
Shunday qilib, atmosfera bosimining ko'rsatilgan birliklari orasida
quyidagi munosabatlar mavjud:
lgPa = lm bar = 0,75 mm sim. ustuni yoki
1mm sim. ustuni = l,3 3 m b a r = 1.33gPa
Toshkent shahrida atmosfera bosimining o ‘rtacha qiymatlari
957,6-960 gPa atrotlda bo'ladi.
Atmosfera bosimining qiymatlariga erkin tushish tezlanishi g ning
qiymatlari o ‘zgarishi ta ’sir qiladi. Yer yuzida erkin tushish tezlanishi g
ning qiymatlari ekvatordan (ge = 9,78 m/s^) qutbga tomon (gq = 9,83
m/s ) juda oz miqdorda b o ‘lsada ortib boradi. Bundan tashqari yer yuzi-
dan balandlik oshgan sari g ning qiymati kamayadi.
Erkin tushish tezlanishi g ning o ‘zgaruvchanligi atmosfera bosimini
muvozanatlashtiradigan simob ustunining balandligiga ta ’sir qiladi.
Shuning uchun simob ustunining g ga bog'liqligini y o ‘qotish uchun at­
mosfera bosimining qiymatini 45° kenglikka va dengiz sathidagi qiy-
matiga o'tkaziladi. Chunki dengiz sathida yotgan joylarda atmosfera
bosimi bir xil va oTta hisob bilan 760 mm simob ustuni bosimiga teng.
N orm al atmosfera bosim i deb, 45° geografik kenglikda dengiz,
sathida joylashgan 0 °C haroratda balandligi 760 m m sim. ustuni
bosim iga teng bo ‘Igan atm osfera bosimiga aytiladi. Normal atmosfera
bosimi p (, = 1013 gPa ga teng.

44
 2.6. Atmosfera bosimining balandlik bo‘ylab o‘zgarishi.
Barik pog‘ona

Yer sirtidan balandlik oshgan sari havo siyraklasha borganligidan

/idiligi va bosimi kamayib boradi. Masalan, Yevropa qit'asi uchun ko‘p
yillik o'rtacha atmosfera bosimi dengiz sathida 1014 gPa ga teng, 5 km
balandda 538 gPa, 10 km balandda 262 gPa, 20 km balandda 56 gPa,
100 km balandda esa 1 gPa dan ham kam. Bu ma'lumotlardan
ko'rinadiki, 5 km balanddagi atmosfera bosimi, dengiz sathidagi qiy-
matidan 2 marta kichik, 10 km balanddagisi - qariyb 4 marta, 20 km
halanddagi qiymati esa 18 marta kichik. Bundan yer yuzidan balandlik
nrifmctik progressiya bo'yicha oshsa, atmosfera bosimi geometrik prog-
ressiya bo'yicha kamayadi degan xulosaga kelamiz.
Atmosfera bosimining balandlik bo'ylab o'zgarishini barik pog'ona
tushiinchasi bilan tavdflanadi.
Itmosfrra bosim i vcrtikal yo'nalishda I gPa ga о ‘zgaradigan
m a\o/an l barik pog'ona deb alaladi va It h arfi bilan ifodalanadi. Barik
pon'otmni m/gl'n bit 11к<Iji o'lchanadi. Demak, barik pog'ona atmosfera
hosimmiiip, 1 дРа да kamayishi uchun olingan sathdan vertikal yo'nalish
bo'yicha qancha тамИада к о 'IaiiIish yoki bosimning 1 gPa ga ortishi
uchun оНпдап satlulan vcrtikal yo'nalishda qancha masofaga pastga
lu'ihi'ih / ш tnlip.ini hildiradi Hank pog'ona //, havo zichligi p va erkin
tmliiih tivlamshi g ont'.ida quyidiif.n'ha hog'lanish mavjud:

Ini yi'iiln: y; ctkln tushnh (c/lanishi

N'ui|nndagi (2.1) lormulailan ko'rinadiki, It ning qiymatlari asosan
hnvo /Ichlini /> ning qiymatlariga teskari mutanosib ravishda o'zgaradi
(AT qiymatmmg juda kam o'zgarishini hisobga olmaganda), zichlik
qancha kam bo'lsa, barik pog'ona shuncha katta yoki aksincha bo'ladi.
Yuqoridagi (2.1) formulani atmosfera bosimi p va harorati t orqali quyi-
ilanicha il'odalanadi:
, 8000., ,
*=---- (1+ at), (2.2)
P
Ini yorda: /> - barik pog'ona hisoblanayotgan nuqtadagi atmosfera
bosimi (gPa larda), a - 0,004 1/°C havoning hajmiy kengayish koeffitsi-
yenti, t - havo harorati (°C larda). (2.2) ga a ning qiymatini qo'ysak:
A= — (1 +0,004 t) (2.3)

45
 Bu yerdagi (2.3) formuladan harorat oshgan sari barik pog‘ona
(1+0,004-t) marta ortadi yoki havoning har bir gradus isishida It ning
qiymati 0,4 % ga ko'payadi deb aytamiz.
Barik pog‘onaning qiymatlarini tasavvur qilish uchun ushbu misol-
larni keltiramiz:
1. Agar p= 1000 gPa va t = 40°C bo‘lsa, barik pog‘ona

h = Т ш (1 + 0 004'40)m' gPd = 93m' gPd Sa ten^ boMadi.

2. Agar p = 1000 gPa va t = 0°C b o ‘lsa, barik pog‘ona
/, = + 0.004-0) = IgPa ga teng b o ‘ladi.
1000

3. Agar p = 1000 gPa va t = - 40° С boMsa, barik pog‘ona

it = —522.fi + 0 004-(■-40)1 = 6.72/fi/gPa ga teng boMadi.
iooo 1 1 °
Bu misollardan ko'rinadiki, havo harorati ortishi bilan It ning qiymati
ham ortadi, havo harorati pasayganda esa It ning qiymati ham kamayadi.
2-misoldan havoning harorati 0°C ga teng b o ‘lganda atmosfera
bosimi I gPa ga ortishi uchun olingan nuqtadan vertikal y o ‘nalishda 8 m
pastga tushish yoki atmosfera bosimi 1 gPa ga kamayishi uchun esa
olingan nuqtadan 8 m yuqoriga ko‘tarilish kerakligi k o ‘rinib turibdi.

2.7. Barometrik nivelirlash va atmosfera bosimi qiymatlarini

dengiz sathidagi qiymatlariga keltirish haqida tushuncha

Amaliyotda turli joy (punkt)larning bir-biriga nisbatan balandligini

yoki olingan joyning dengiz sathidan balandligini bilish muhim
ahamiyatga ega.
Ikkita joydagi atmosfera bosimlarini, ulardagi havo haroratlarini va
barometrik pog‘onani bilgan holda turli joylarning biridan ikkin-
chisining qancha balandda joylashganligini aniqlash mumkin. Agar
birinchi joyning dengiz sathidan balandligi m a’lum boMsa, u holda
ikkinchi joyning ham dengiz sathidan balandligini hisoblash oson.
Agar ikkinchi joyning birinchi joyga nisbatan balandligini H deb
olsak va uning qiymati 1000 m dan oshmasa, H ni Babine formulasi
bo‘yicha aniqlanadi:
( (, + r.)
160001p, -/7j) (1+a-l
2 ’Л
P\ + Pi
bu ycrda: v a p 2 ~ past va yuqori joylardagi atmosfera bosimlari, ti va
tj past va yuqori joylardagi havo haroratlari.

46
 Olingan joy balandligini aniqlashning bunday usulini barometrik
nivelirlash deb ataladi. Barometrik nivelirlash, ayniqsa tog'lardagi
do'ngliklar yoki cho'qqilarning bir-biriga nisbatan balandligini
aniqlashda ko'p q o ‘llaniladi.
Yer yuzidagi bir-biridan biror masofada joylashgan ikkita meteo-
mlogik stansiyada ayni bir vaqtda o'lchashdan topilgan atmosfera
bosimlarining qiymatlarini to‘g ‘ridan to‘g ‘ri o ‘zaro taqqoslash noto‘g ‘ri.
Chunki bu meteorologik stansiyalar dengiz sathidan turlicha balandlikda
joylashgan bo'lishi mumkin. Atmosfera bosimlarini o ‘zaro taqqoslash
uchun, dastavval ularning qiymatlarini dengiz sathidagi qiymatlariga
keltiriladi va shundan keyingina ularni o ‘zaro taqqoslanadi. Bosimni
dengi/. sathidagi qiymatiga keltirish quyidagi tartibda olib boriladi.
Dengiz sathidan biror H balandlikda joylashgan meteorologik stan-
siyadagi bosim /; ni va shu meteostansiyadagi havo haroratini t ni bilgan
h'ilda olingan meteostansiya va dengiz sathidagi havo haroratlarining
t'tladia qiymati bisoblanadi. Dengiz sathidagi haroratni topish uchun
iiii'lt'ONhiMsiyiuliigi havo haroratiga tik y o ‘nalishda pastga tushgan sari
luiioMiluing o'ltiklia ortishini qo'shish kerak. Haroratning tik
yo'nnliHlnlagi gnuliycnti ().ft"(7IOO m ga teng. Masalan, meteorologik
slansiyit dcngi/ Niilhidan 400 m balandlikda joylashgan va undagi havo
liaioruli I M"(’ ga teng bo'lsn, dengi/ sathidagi harorat uchun 20,4°C oli-
naili 11 holda slansiya va dcngi/. salhidagi haroratlarning o ‘rtacha qiy-
III.hi 14,2*4’ ga long bo'ladi
Nliiiinliin to 'n g melcoMantiymlngi bosim va hisoblangan o'rtacha
IuhoihI vn Imiiiк pog'onmlnii Ibydnlnnib dcngi/. salhidagi bosim hisobla-
iintt* Yoki dcngi/ Niillndagi bosun meteostansiyadagi bosimdan Ap
<|ti*4I1111H In* lioiinign katta, y a ’ni:

H
P » = P « ., + AP = P „ , , + ~ , (2.5)

Ini yerria: p n - dengiz sathidagi atmosfera bosimi; p ms - mete-

oNlansiyadagi atmosfera bosimi; H - meteostansiyaning dengiz sathidan
balandligi; It - barik pog‘ona.

Atmosfera bosimini dengiz sathidagi qiymatiga keltirish muhim

amaliy ahamiyatga ega. O'zbekiston Respublikasining barcha viloyat-
laridagi meteorologik stansiyalardan Toshkent shahridagi Gidrometeo-
tologiya xizmati markazi ( 0 ‘zgidromet)ga yuboriladigan sinoptik
47
telegrammalarda atmosfera bosimining qiymatlari dengiz sathidagi
qiymatlarida ifodalangan bo'ladi. Shunday qilinganda turli meteorologik
stansiyalar balandliklaridagi farqlarning bosim qiymatiga ta ’sirini
yo'qotilgan bo‘ladi va bosimning gorizontal y o ‘nalishdagi taqsimotini
o ‘rganishga imkoniyat yaratiladi.

2.8. Yer yuzida atmosfera bosimining o ‘zgarishi.

Gorizontal barik gradiyent

Atmosfera bosimi yer yuziga nisbatan faqat vertikal yo'nalishdagiria

o ‘zgarmasdan, balki gorizontal yo'nalishda ham o'zgaradi, yoki yer
yuzining turli nuqtalarida avni bir vaqtda o'lchangan atmosfera
bosimining qiymatlari bir-biriga teng bo'lmaydi. Yer yuzida gorizontal
yo'nalishda atmosfera bosimining masofa bo'ylab o ‘zgarishiga turli
yerlardagi havoning isishi va sovishi jarayonlarining turlichaligi, u yer-
lar ustidagi havo oqimlarining xususiyati va boshqalar sabab bo'ladi.
Masalan, bir-biriga yondosh joylashgan ikki xil joyni olaylik. Ularning
birinehisi haydalgan yer (shudgor) va ikkinchisi suv havzasidan iborat
bo'lsin (har birining yuzasi yetarlicha katta deb qaraymiz). Havo ochiq
kunlari tushki paytgacha shudgor ustidagi havo ancha ko‘proq isiydi,
suv ustidagi havo esa kamroq isiydi. Natijada, shudgorlik yer ustida at­
mosfera bosimining qiymati kamroq. suv havzasi ustida esa ko‘proq
b o i i b qoladi va suv havzasi tomondan shudgorga shamol esishi ro‘y
beradi.
Atmosfera bosimining qiymatlari haqidagi m a’lumotlarni turli joy-
lardagi meteorologik stansiyalar beradi. Biroq bu m a’lumotlarni bevosita
bir-biri bilan taqqoslab boMmaydi. Chunki avval aytganimizdek turli
meteorologik stansiyalar dengiz sathidan har xil balandda joylashgan.
Shuning uchun ulardagi atmosfera bosimining qiymatlarini dastavval
dengiz sathidagi qiymatlariga o'tkaziladi va shundan keyingina o'zaro
taqqoslanadi.
Atmosfera bosimining katta hududlardagi taqsimotini bilish uchun
sinoptik xaritalarga turli joylarda ayni bir vaqtda o'lchangan va dengiz
sathidagi qiymatlariga keltirilgan qiymatlarini yozilishini yana bir
ta ’kidlab o'tamiz. Shundan so'ng teng bosimli nuqtalarni egri chiziqlar
bilan tutashtiramiz, hosil bo'lgan egri chiziqlarni bosim o'zgarmaydigan
- teng bosimli yoki izoburular deb yuritiladi. Izobaralarni odatda bosim
o'zgarishi 5 gPa dan qilib chiziladi. Izobaralar zich chizilgan joylarda
bosim katta, siyrak chizilgan joylarda esa kam bo'ladi (2.1 - rasm).

48
 Katta hududlar uchun chi­
zilgan sinoptik xaritalarni tahlil
qilib, katta va kam bosimli joy-
larning joylashishini, havo mas-
salarining harakati y o ‘nalishlarini
aniqlab boriladi. Bu kabi m a’lu-
motlar ob-havoning kelgusida
qanday bo'lishini oldindan aytish
(bashorat qilish)da muhim
ahamiyatga ega.
Atmosfera bosimining gori­
zontal yo'nalishda o'zgarishini
tavsiflash uchun gorizontal barik
2.1-rasm. Izobaralar gradiyent tushunchasi kiritiladi.
Gorizontal barik gradiyent deb, katta bosim li tomomlan kichik
bosim li tom onga izobaraga tik ravishda gorizontal yo'nalish bo'ylab
llltl km masofaga to 'g'ri kelgan atmosfera bosimining o'zgarishiga
ay IUadi.
< Klakla yer yuzida gorizontal barik gradiyentning qiymatlari 1-3
gPa/l 00 km ga teng.

2.9. Atmosfera tuzilishi.

Yuqori atmosfera qatlamiaridagi havo tarkibi.
Atmosferani o ‘rganish usullari

Biz avvalgi mavzularda yer sirtidan hisoblangan balandlik oshgan

sari havoning zichligi, bosimi, namligi, harorati o'zgara borishini, bosh-
qacha aytganda atmosferaning balandlik bo'ylab bir jinsli emasligini
o'rgandik. Bundan tashqari atmosfera gorizontal yo'nalishda ham bir
jinsli emas. Atmosferada havo haroratining o'zgarishi ham turli baland-
liklarda har xil taqsimotga ega. Suv bug'ining asosiy qismi ham atmos­
feraning pastki qismlarida joylashgan. Yer yuzidan 25-30 km baland-
Iiк larda suv bug'i juda oz.
1lo/.irgi vaqtda atmosfera quyidagi 4 ta belgiga ko'ra turli qatlam-
larga ajrutiladi:
I I luvo haroratining balandlik bo'ylab taqsimlanishi.
2. Atmosfera havosining tarkibi va zaryadlangan zarrachalarning
borligi.
3. Atmosferaning Yer yuzi bilan o'zaro ta’sirining xususiyati.
4. Atmosferaning uchuvchi apparatlarga ta ’siri.

49
 Bu belgilarning orasida eng oshkor namoyon bo‘ladigani havo haro-
ratining balandlik bo'ylab taqsimlanishidir. Unga binoan atmosfera 5 ta
asosiy qatlamga ajratiladi. Ularning orasida 4 ta oraliq qatlam ham
mavjud.
1. Atmosferaning Yer sirtiga yondoshgan pastki qatlamini tropos-
fe r a deb yuritiladi. Uning qalinligi qutb ustida 8-10 km, ekvator ustida
esa 16-18 km gacha yetadi. Troposferaning qalinligi yil fasllariga,
joyning geografik kengligiga va havo sirkulyatsiyasi xususiyatlariga
bog'liq ravishda o'zgaradi. Biror kenglikning o ‘zida troposferaning yu­
qori chegarasi vozda k o ‘tariladi. qishda esa pasayadi. Katta bosimli joy
ustida troposferaning ustki chegarasi pastga tushadi, kam bosimli joy
ustida esa uning ustki chegarasi yuqoriga ko'tariladi.
Troposferada havo butun oqimining 80 % va suv bug'Iarining
deyarlik hammasi joylashgan. Troposferada vertikal har 100 m ga
ko'tarilganda havo harorati o'rtacha 0,65°C ga pasayadi (umuman bu
qiymatdan u yoki bu tomonga chetlashish ham mavjud). Ekvator ustida
troposferaning yuqorigi chegarasida harorat o'rtacha - 70°C atrofida
bo'Isa, shimoliy qutbda troposfera yuqori chegarasidagi harorat qishda -
65°C va vozda - 45°C ga teng bo'ladi.
Havo haroratining ekvator ustida qutb ustidagiga nisbatan ko'proq
sovishiga ekvatorda havoning katta balandliklarga (qutbdagiga nisbatan)
ko'tarilganligidan ko'proq sovishi sabab bo'ladi. Troposferada ob-havo
va iqlimni vujudga keltiradigan barcha jarayonlar ro'y beradi.
Troposferaning yerga yaqin qatlamining qishloq xo'jaligi ishlab „
chiqarishi uchun ahamivati juda katta. Chunki bu qatlamning tagida
ekinlar, o'rmonlar, yaylovlar va turli-tuman daraxtzorlar joylashgan,
hayvonlar ham shu qatlamning tagida yashaydi. Shuning uchun qishloq
xo'jaligi ishlab chiqarishining ko'paygan amaliy masalalarini hal qi-
lishda bu qatlamda ro'y beradigan jarayonlarni bilishimiz kerak.
2. Stratosfera - bu troposfera ustida joylashib, 50-55 km balandlik-
gacha cho'zilgan qatlam. Bu qatlamning pastki qismida harorat baland­
lik bo'ylab deyarli o'zgarm ay qoladi, ammo balandlik 25 km dan osh-
gandan keyin harorat sekin orta borib, bu qatlamning yuqori chegarasida
yillik o'rtacha harorat 0°C gacha yetadi.
Troposfera bilan stratosfera orasidagi o'tish qatlamini tropopauza
deb ataladi, uning qalinligi bir necha yuz metrdan 1-2 km gacha yetadi.
Troposferaning ustki qismida haroratning balandlik bo'yicha
pasayishi to'xtagan balandlikdan boshlab tropopauza boshlanadi.
Stratosferaning 20-55 km balandliklarida ozon gazi bor bo'lganligi

50
uchun havoning harorati orta boshlaydi. Chunki ozon gazi ultrabinafsha
mirlarni yaxshi yutganligidan isiganligi uchun stratosferaning harorati
nisbatan yuqori bo‘ladi.
3. M ezosfera Stratosferadan yuqorida joylashgan qatlamni m ezos­
fera, stratosferadan mezosferaga o'tish qatlamini esa stratopauza deb
yuritiladi. Mezosferaning yuqori chegarasida havo harorati - 80°C gacha
pasayadi. Mezosferadan termosferaga o'tish qatlamini m ezopauza de­
yiladi.
4. Tcrmosfera. Mezosfera ustida joylashgan qatlam termosfera
K()() km gacha balandlikka cho‘zilgan. Bu qatlamda ham havo harorati
hnliuullik bo'yicha ortadi va bu qatlamning yuqori chegarasida 2000°C
gnclia yetadi. Ammo bundan termosfera shunday issiq ekan deb xulosa
qilish kerak emas. Bundav yuqori harorat gaz molekulalari ilgarilanma
Inniikalining kinctik energiyasinigina tavsiflaydi, xolos. Termosferada
Ihi vо molrkulalnri juda siyrak joyiashganliklari uchun molekulalar
kt'liiwi к «-I tii‘i|iwishnvlar orasida tezligi juda ortib, katta kinetik energi-
viilmini 1'ци Ihi'Iii iiIiuIi l i/ika fanida gaz molekulalari ilgarilanma hara-
kntl n'llmlut kinrtik ritriyjyasi W bilan harorat T orasidagi ushbu
Imy'litnlih binll^lni bllnml/
\i , (2.6)
I'll |Wf/il,' к — I IH III .l/K

Y11<|4н iil.ijit { ft) loiiinilmlnn / in quyiilagicha topamiz:

,. M (2.7)
s*

Mn/ktu (2.7) lorinuladan w qanchalik katta bo'lsa, Г ham shuncha

kiitta qiynuitlarga ega bo'ladi degan xulosaga kelamiz.
Icmmsferada havo juda kuchli ionlashgan holatda bo'ladi, shuning
lu him uning elektr o'tkazuvchanligi troposferanikidan milliardlab marta
к illlи Tcrmosferaning eng yuqori qismida o'tish qatlami termopauza
loylirthgnn.
\ ih io s je r a Atmosferaning eng balandda joylashgan qatlamini
ekzosfera deyiladi. Bu qatlam qalinligi 2000-3000 km gacha cho'zilgan
va oxiri kosmik muhitga aylanadi.
Atmosferada elektr o'tkazuvchanligi juda yuqori bo'lgan qatlamni
loitosfera deb yuritiladi. Bu qatlam havoning kosmik nurlar, quyoshning
ultrabinafsha va korpuskulyar radiatsiyasi ta’sirida jadal ionlashishi

51
natijasida paydo bo'lgan. Ionosferaning pastki chegarasi Yer sirtidan
60-80 km balandlikda joylashgan bo'lsa, yuqori chegarasi bir necha yuz
km gacha yetadi.
Quyidagi 2.2-rasmda atmosfera qatlamlari chegaralarining o'rtacha
balandliklari va balandlik bo'yicha harorat o'zgarishi ko'rsatilgan.

2.2-rasm Atmosfera qatlamlarining o'rtacha balandliklari

Hndi atmosferaning yuqori qatlamlaridagi havo tarkibini qaraylik.

Keyingi yillarda raketalar, Yer sun’ty yo'ldoshlari va kosmik ke-
malar yordamida olib borilgan tekshirishlar, yer yuzidan 95 km gacha
balandliklarda atmosferani tashkil qilgan asosiy gazlarning foizlardagi
miqdorlari vertikal va gorizontal yo'nalishlarda o'zgarmay qolishini
ko'rsatadi.
Bunga bu balandliklarda havoning tik va gorizontal yo'nalishlarda
yaxshi aralashib turishi sabab bo'ladi. Bu balandliklargacha gravitatsiya

52
miiydoiiining ta'sii ida havodagi turli gazlar molekulalarining zichliklari
bo'yicha qnllamlnrga ajralishi ro‘y bermaydi. Yer sirtidan 100 km
luilitndlikdnn yuqoiida ga/laming zichligi bo‘yicha qatlamlarga ajralishi
|io*liliiiiitdi va lai laiayon balandlik oshgan sari kuchayadi.
Yci у и/к lai i km dan yuqorida havo tarkibida molekulyar azot N2
vii khlom d <)j I.п.Ian lashqari atom holatidagi N va О lar ham vujudga
kcliuli
I rk.shii islilai 200 km balandlikkacha atmosfera havosida azot
mii|doiimiiK boshqa asosiy gazlarga nisbatan ko‘proq b o ‘lishini
ko'nalmli .’<)() km tlan yuqorida esa molekulyar kislorod, ayniqsa atom
liolMtldMy.1 kisloiod а Г/а I ravishda tarqalgan.
I Dill) km dan WOO km gacha atmosferada geliy va undan yuqorida
(••ni vodorod alomlari afzal tarqalgan.
Hii m a’lumotlardan atmosferada balandlik oshgan sari yengil gazlar
11111s111 ko'proq bo'ladi degan xulosaga kelamiz.
Ilo/uyi vaqtda atmosferaning tuzilishi va xossalarini o ‘rganish
in Imiii Hull iiii illnrdan foydalaniladi.
|ч'у1иц| yllliii dit alinoslcrani radiozondlar, ucharsharlar, samolyot-
Ini, ntkrlnlm, Yri|»lity. sim’iy yo'ldoshlari va kosmik kemalar yordamida
tОк Ч1111 14111IIf o|lb l)orlllllOl|tlll,
Alnuislfianiiif. .’I) kin (ba’/i hollarda 25-30 km gacha) baland-
l|klnidii|ii xcmitlniini o 'iI’.iiiii'ili uchun radiozondlash usuli keng yoyil-
ц,|ц Kmllii/tinillai ko'laiilynn t|iillnmlaidngi havo harorati, bosimi va
niinillul limjlditgi 11 in' 11и iи и Iai iii к к Ink radiou/atgich orqali signallar
11 / ni iti 11 llu ‘iif mil Ini in mrtt’oioloj'.ik slansiyalardagi radiopriyomniklar
ohjiill t |itl tul t |i 111 nit Ii Kadio/ondlai sluinday afzallikka egaki, ular qan-
<Iиу I»itIit in 111к к и к о 'lai ilsa, xuddi shu vaqtning o'zidayoq shu balandlik-
laidtinl Imvo liumrati, bosimi, namligi va shamol tezligi haqidagi
imi'lumotlami radiosignallar yordamida meteorologik stansiyalarga
ti/nladi.
Almosferadagi chegaraviy qatlam, bulutlar, tumanlar, atmosferadagi
luili aralashmalar, nuriy energiya oqimlari va boshqalarni mufassal
litdqiq qilish uchun samolyotlar yordamida atmosferani zondlash usuli
qo'llflitiladi.
Key mgi у il larda atmosferaning yuqori qatlamlarini raketalar yor-
damida /.ondlasli usuli keng qo'llanilmoqda.
Kaketalarga o'rnatilgan o ‘zi yozar asboblar yordamida atmosfera
yuqori qatlamlarining harorati, bosimi, turli balandliklardagi havo
tal kibi haqidagi m a’luinot olinadi.

53
 Atmosferani tadqiq qilish uchun meteorologik. geofizik va kosmik
raketalardan foydalaniladi. Yer yuzidan 60-80 km balandliklargacha
havo harorati, bosimi va zichligi haqidagi to‘liq m a’lumotlarni meteo­
rologik raketalar yordamida olinadi. Geofizik raketalar 400-500 km
balanliklargacha havo tarkibini aniqlashda foydalaniladi. Shuningdek,
ular yordamida quyosh nurlanishi, Yerning elektr va magnit may-
donlarini o'rganiladi.
Kevingi yillarda atmosfera jarayonlarini kuzatishga Yer sun’iy
yoidoshlari va boshqariladigan kosmik kemalar yordam bermoqda. Ular
yordamida bulutlik. Yer sirti va atmosferaning optik xossalari, Yeming
harorat maydoni haqida ko'plab m a’lumotlar olingan.

2-hoh uchun savollar va topshiriqlar

1. Havo tarkibiga kirgan asosiy gazlarni tushuntiring.

2. Atmosfera tarkibidagi suv bug‘i va karbonat angidrid gazining
rolini bayon qiling.
3. Yer shari bo'ylab atmosfera tarkibidagi suv bug'i qanday chega-
ralarda (toiz hisobida) o'zgaradi ?
4. Atmosferada ozon gazi qanday hosil bo'ladi va u atmosfera yu­
qori qatlamlari haroratiga qanday ta’sir ko'rsatadi ?
5. Nima uchun atmosferadan o'tib yer yuziga tushgan quyosh ra-
diatsiyasi tarkibida to'lqin uzunligi 0,3 mkm dan kichik ultrabinafsha
nurlar bo'lm aydi? Ultrabinafsha nurlar tirik organizmga qanday ta ’sir
ko'rsatadi ?
6. Aerozollar deb nimaga aytiladi va ular atmosferaga qanday
usul larda o'tadi ?
7. Tuproq havosining tarkibi atmosfera havosiniki bilan bir xilmi
yoki farqi bormi ? Agar farqi bo'lsa uni qanday tushuntirasiz ?
8. Atmosfera bosimi deb qanday kattalikka aytiladi ?
9. Atmosfera bosimi qanday birliklarda o'lchanadi ?
10. Atmosfera bosimi balandlik bo'ylab qanday o'zgaradi ?
1 I . Barik pog'onaning ta ’rifini ayting. Barik pog'ona qiymatlari
havo harorati o'zgarishlariga qanday bog'langan ?
12. Atmosfera bosimini dengiz sathidagi qiymatiga qanday
o'tkaziladi ?
13. Gorizontal barik gradiyent nima ?
14. Atmosferaning yuqori qatlamlaridagi havo tarkibining, yerga
yaqin havo qatlami tarkibidan qanday farqi bor ?

54
 IV Atmosfera vertikal yo‘nalish bo'yicha qanday qatlamlarga
taqsimlanadi va ularda havo harorati qanday o'zgaradi ?
U>. Atmosferani qanday nsullarda tadqiq qilinad' 9
1 / <.)r.hl(U| xo'jaligi ishlab chiqarishi uchun Yerga yaqin havo va
111| нiи| Imvosliiliig iihiimiynlini tavsillab bering.
IN .’ /(Ml in Imliiiulllkdii joylashgan slansiyada asboblar havo haro-
iuli ftO,()"( ga, almoslrrn I k i s i i i i i 700 gPa ga tengligini qayd qilgan.
111иuIn hank pog'ona 11iуnwi11 qiuulay bo'ladi '! J a v o b i: H,7 in/gPa.
14 Almoslcra hosimi 101 1.25 gl’a da havo harorati 40°C dan-40°C
giulm o '/y m iu bunk pog'ona qanchaga o'zgaradi ? Javobi: 2,4 m/gPa.
,’(l I lnvo Iwiioiuli (>"(' d.i atmosfera bosimi 960,0 gPa dan 1050 gPa
giulut o '/g aisa bank pog'ona qiymati qanchaga o'zgaradi ? Javobi:
0,7 м//ц1'а.
2 I Yer yu/asida havo harorati 12°C da atmosfera bosimi 980,0 gPa
ga leng. Miror balandlikdagi A nuqtada esa atmosfera bosimi 920,0 gPa
vit luivo harorati 8,0°C ni tashkil qilgan. Shu shartlar asosida A nuqta-
nlng y n yn/asidan balandligini aniqlang .Javobi: 525 m.
22 Aliiioslcniiii samolyot yordamida zondlashda 400 m balandlikda
ashobhti Imsimitmg 9S0.0 gl’ii va haroratning -10,0°C ga tengligini qayd
(|il)'.iui Aimosleia hosmimmg dengiz sathidagi qiymatini aniqlang.
J iiv tih i I <111(1,1 gl’ii
24 I ''0 m balniullikdii |oylashgan meteorologik stansiyada atmos-
li'H) bosimi lOUt.O gl’u ga va havo harorati -20,5°C ga teng. Dengiz
siilhidagi itlmosleni bosimiiii iimi|lung. J a v o b i 1054,4 gPa.

55
 3-bob Q UYO SH RAD IATSIYA SI

3.1. Atmosferadagi nurlanish oqimlari turlari

Yer yuzida va atmosferada ro'y beradigan barcha tabiiy jarayonlar-

ning asosiy manbayi Yerga tushadigan Quyosh nurlanish oqimi ener-
giyasidir.
Quyoshdan Yerga tushadigan nurlanish oqim ini quyosh radiatsi­
y a s i deb ataladi.
Yer yuziga tushgan nurlanish oqimining m a ’lum qismi undan qay-
tadi, qolgan qismi esa tuproqning ustki qatlamida yutilib, uni isitadi.
Boshqacha aytganda, yutilgan nurlanish oqimi energiyasi issiqlikka ay-
lanadi. Natijada, isigan Yer yuzi atmosferaning yerga tutashgan qatlam-
larini ham isita boshlaydi, y a ’ni molekulyar issiqlik o'tkazuvchanlik tu-
fayli troposferaning pastki qatlamlariga issiqlik uzatiladi. Atmosfera
bevosita o'zidan o'tuvchi quyosh radiatsiyasi hisobiga juda kam isiydi.
Yerga tushayotgan quyosh radiatsiyasining bir qismini tashkil
qiladigan ko'rinadigan yorug'lik ta’sirida Yer yuzida turli-tuman
o'simliklar o ‘sadi. Quyosh nuri ta’sirida o'simliklarning yashil bargida
fotosintez jarayoni o'tadi. Fotosintez o'simlik bargida yutilgan yorug'lik
energiyasi hisobiga anorganik moddalar (suv va karbonat angidrid
gazi)ning organik modda (oqsil, kraxmal va boshqa)larga aylanish
jarayonidir. Bu jarayon o'simlik bargi xloroplastlaridagi yashil pig-
mentlar-xlorofill donalari yutgan yorug'lik energiyasi hisobiga amalga
oshadi. Fotosintez jarayonida to‘plangan organik moddalarning ancha
qismini o'simlik nafas olish jarayonida sarflaydi, qolgan qismi hisobiga
o'sadi, rivojlanadi va hosil beradi.
O'simliklardagi fotosintez jarayoni sababli ulardan atrof muhitga er­
kin kislorod ajralib chiqadi. Bu jarayon sababli atmosferadagi karbonat
angidrid gazining miqdori oshib. kislorod miqdori esa kamayib ketmaydi.
Yerga Quyosh radiatsiyasi tushganligi uchun unda hayot uchun za-
ruriy harorat sharoiti vujudga keladi.
Ko'llar. dengizlar, okeanlar va daryolar o 'z ig a tushgan quyosh ra­
diatsiyasining bir qismini yutib isiydi va bug'lanadi. Suv bug lari o 'z
navbatida turlicha sabablarga ko'ra troposferaning m a ’lum balandlik-
larigacha ko'tarilishida soviydi. Ulaming kondensatsiyasi va sublimatsi-

56
ynsi natijasida troposferaning quyi qatlamlarida bulutlar vujudga keladi.
Atmosferadagi suv bugMarining to ‘yinish holatigacha va undan ham
pastroq haroratlargacha sovishidan turli turdagi yog‘inlar yog‘adi.
Nihoyat, energiyaning qaytadan tiklanmaydigan manbalari - neft,
I'll/, toshko‘mir ham o ‘ta qadim zamonlarda 0 ‘simliklarning chirishidan
paydo boMganligini yoki 0 ‘simliklarning o ‘zi ham quyosh nurlanish
energiyasi hisobiga o ‘sganligini unutmasligimiz kerak.
Quyosh Yerdan o ‘rtacha 149,5 mln.km masofadagi gazli olovli
shardan tashkil topgan. Uning massasi Yer massasidan 333000 marta
katta bo'lib, 1,98• 1030 kg ga teng. Quyosh radiusi Yernikidan 109 marta
katta va <>96000-km ga teng.
Quyoshning markaziy qismida harorat bir necha million gradus-
C.acha yetganligidan vodorodning geliyga aylanish termoyadro reaksi-
yasi ro'y beradi.
Ouyosh bar sekund davomida fazoga 3 ,7 1 1 026 J energiya sochadi,
Yrign <ча bu energivaning ikki milliarddan bir ulushigina tushadi.
Yei «.)i iy« »sh«Ian yili ga 5,74 1024 J energiya oladi. Yer yuzining har
b n kvmluil kilometi maydoniga у iliga o ‘rtacha 1,1 • 10 16J energiya tu-
•.liadi. Xmlili -.1иit н Iwi inii|(U>i4lagi issiqlikni olish uchun esa 4- Ю8 kg dan
diii(| toshko'mir yoqish lo/iitt
Ouyosh Yi-i c.a 1,5 -a it к a davnmida barcha mamlakatlar elektr stan-
%lyitlntininx*. birgalikdn Ini \ iIda ishlab cbi(|qan energiyasiga teng ener-
I'jvn beradi
llinuinnn tile,imda, Yer nlmoslernsiga yetib kelgan quyosh energi-
viiMmii)’ >1.' Iiti/i iMinosleriulnn qaytib yana kosmik fazoga tarqaladi, 14
Ioi / 1 iilmivtlemdn yutlludi, qolgan 44 foizi esa atmosferadan o ‘tib Yer
уii/ign tii'iliadi
Meleorologiyaning Quyosh, Yer va atmosfera radiatsiyasini
o'iganadigan boMimini aktinom etriya deb yuritiladi. Aktinometriyada
miriy energiya miqdori radiatsiya oqimi tushunchasi bilan tavsiflanadi.
Biror yuzaga vaqt birligida tushuvchi nuriy energiya miqdoriga
radiatsiya oqim i deb yuritiladi. Aktinometrik kuzatishlarda odatda nuriy
energiya oqimi zichligini o ‘lchanadi.
liirlik yuzaga vaqt birligida tushadigan radiatsiya oqim i m iq­
doriga radiatsiya oqim ining zichligi deb aytiladi Avvalgi у il larda nashr
qilingan meteorologik adabiyotlarda radiatsiya oqimi zichligi tu­
shunchasi o ‘rniga ko'pincha radiatsiya oqimi jadaliigi tushunchasi
qo'llanilgan.

57
 Hozirgi kunda bu tushuncha o'rniga esa radiasiya oqimi energetik
yo ritilg a n lig itushunchasi q o ’llaniladi.
Radiatsiya oqimining energetik yoritilganligi SI tizimida Vt/m2 bir-
likda o ‘lchanadi. Radiatsiya oqimi energetik yoritilganligining avvalgi
yillarda qo'llanib kelingan 1 kal/(sm2-min) birligi bilan Vt/m2 orasida
quyidagicha munosabat mavjud:
1 kal/(sm2 min) = 698 Vt/m2
Atmosferaning yuqori chegarasida quyosh nurlariga tik q o ‘yilgan
yuzaga tushadigan radiatsiyani miqdor jihatidan qaraylik.
Yer bilan Quyosh orasidagi masofa o ‘rtacha bo'Iganda atmosfera­
ning yuqori chegarasida quyosh nurlariga tik joylashtirilgan birlik
yuzada vaqt birligida quyosh nurlanishining vujudga keltirgan energetik
yoritilganligini quyosh dointiysi deyiladi va uni S„ harfi bilan belgi-
lanadi. Eng keyingi m a ’lumotlarga binoan quyosh doimiysining qiymati
S„ = 1377 Vt/m" ga teng. Demak, quyosh doimiysi bu quyosh radiatsi-
yasiga hali atmosferaning ta’siri bo'lmagandagi vujudga kelgan ener­
getik yoritilganligidir va u faqat Quyoshning nur chiqarish qobilivatiga
bog'liq.
Quyosh radiatsiyasi atmosferadan o'tishda murakkab o'zgarishlarga
uchraydi. Atmosfera qatlamining yuqori chegarasidan Yergacha bo'lgan
masofada quyosh radiatsiyasining m a’lum qismi atmosfera gazlari va
aralashmalar tomonidan yutiladi va issiqlikka aylanadi. Quyosh radiatsi­
yasining yana bir qismi atmosfera gazlari, qattiq va suyuq aralashmalar
tomonidan sochiladi. Quyosh radiatsiyasining yutilishdan, sochilishdan
qolgan qismi esa yer yuzigacha yetib keladi. Yer yuziga yetib kelgan
quyosh radiatsiyasi qisman undan qaytadi va qolgan qismi yer yuzida
yutilib, uni isitadi. Atmosferada sochilgan radiatsiyaning m a ’lum qismi
yana Yerga tushadi. Natijada, quyosh radiatsiyasi atmosferadan o'tishida
yutilishi sababli miqdor jihatdan bir oz kuchsizlanadi va sochilishidan
spektral tarkibi o ’zgaradi.
Demak, Yerga tushadigan quyosh radiatsiyasi to'g'ri va sochilgan
turlarda bo'ladi.
Quyosh gardishidan bevosita Yerga tushadigan radiatsiyani
to 'g 'ri radiatsiya deb ataladi Yer bilan Quyosh orasidagi masofa juda
katta bo'lganligidan to 'g 'ri quyosh radiatsiyasini parallel nurlar oqimi
deb qarash mumkin.
Quyosh radiatsiyasining atm osferada havo m olekulalari, bulut
ham da boshqa turlicha zarrachalarda sochilgandan keyin yerga tu ­
shadigan qisntini sochilgan radiatsiya deyiladi.

58
 Sochilgan radiatsiya yer yuzidagi buyumlarga Quyoshdan to'g'ri
lushmay, balki osmon gumbazining istalgan nuqtasidan tushadi.
Gorizontal yuzaga ayni bir vaqtda tushadigan to'g'ri va sochilgan
radiatsiyalar yig 'in d i (yalpi) radiatsiya deb yuritiladi
Quyosh radiatsiyasining y e r yu zi qaytargan qism ini qisqa to'lqin
uzunlikli qaytgan radiatsiya deyiladi Biz yuqorida atmosfera o ‘ziga tu­
shadigan quyosh radiatsiyasining m a’lum qismini va Yerning nurla-
nishini yutib bir oz isiydi deb aytganmiz. Isigan atmosfera o 'z navbatida
olam fazoga va Yerga tomon nurlanadi.
Atm osferaning Yerga tomon yo'nalgan nurlanishini uchrashuv-
chi (qarama-qarshi) nurlanish deb aytiladi
Biz fizika fanidan harorati mutlaq (absolyut) nol (-273°C)dan yu­
qori bo‘lgan har qanday jism nur chiqarishini bilamiz. Bundan tashqari
harorati yuqori bo'lgan jismlar qisqa to'lqin uzunlikli nurlanish chiqa­
rishi, harorati past jismlar esa katta to'lqin uzunlikli nurlanish chiqarishi
ham ma’lum. Nurlanayotgan jismning harorati qanchalik yuqori bo'lsa,
uning chiqargan nurlanishi shunchalik qisqa to‘lqin uzunlikli bo'ladi.
Yer yuzining harorati o ‘rtacha 15°C atrofida bo'lganidan Yer uzun
to'lqin uzunlikli nurlanish chiqaradi.
Yerning nurlanishini odatda Yerning issiqlik nurlanishi yo k i uzun
to'lqinli nurlanishi deb yuritiladi Shunday qilib, atmosferadagi nur­
lanish oqiinlarining bir qismi (to'g'ri, sochilgan va atmosferaning
luhrashuvchi nurlanishi) Yerga tomon yo'nalgan bo'lsa, qolgan qismi
(qnylK‘41 nulialsiya va Yerning uzun to'lqinli nurlanishi) esa Yerdan
itlmosleiuHii va kosmik la/oga tomon yo'nalgan bo'ladi.
Quyosh nurlariga tik qo'yilgan birlik у uzaga vaqt birligida tu­
shadigan to'g'ri quyosh radiatsiyasi m iqdorini to'g'ri radiatsiyaning
tik yuzadagi energetik yoritilganligi deb ataladi va S harfi bilan belgi-
lanadi, u holda gorizontal yuzadagi to'g'ri radiatsiya energetik yoritil-
ganligini S* bilan belgilaymiz. Shunga o'xshash sochilgan radiatsiya
energetik yoritilganligini D, qisqa to'lqinli qaytgan radiatsiya energetik
yoritilganligini R q, atmosferaning uchrashuvchi nurlanishi energetik yo­
ritilganligini Ea, Yerning uzun to'lqinli nurlanishi energetik yoritil­
ganligini Ever deb belgilaylik, yoki qisqacha tik yuzadagi to'g'ri radiatsi­
yani S, gorizontal yuzadagi to'g'ri radiatsiyani S 1, sochilgan radiatsiyani
D. qaytgan radiatsiyani Rq, atmosferaning uchrashuvchi nurlanishini Ea,
Yerning uzun to'lqinli nurlanishini Eyer deb ham belgilashimiz mumkin.
U holda atmosferadagi nurlanish oqimlari yo'nalishlarini sxematik ra­
vishda quyidagicha ko'rsata olamiz (3.1-rasm).

59
 J‘ /V

S' D Ea
a E R
yer Q
v \' \*
: j t j i 77/

3.1-rasm. A tm o s f e r a d a g i n u r la n is h o q im la r i y o ’n a lish la ri

Nurlanish oqimining toMqin uzunligini Л harfi bilan belgilaylik.

Quyosh nurlanishi oqimlari va Yer, atmosferaning nurlanishini qisqa
toMqin uzunlikli (A<4 mkm) va katta toMqin uzunlikli (/> 4 mkm)
qismlarga ajratiladi.
T o‘g ‘ri, sochilgan va qaytgan radiatsiyalar spektrning qisqa toMqin
uzunlikli qismiga, Yerning issiqlikdan nurlanishi va atmosferaning
uchrashuvchi nurlanishi spektrning uzun toMqin uzunlikli qismiga
tegishlidir. Quyosh radiatsiyasi butun energiyasining 99 foizini qisqa
toMqin uzunlikli radiatsiya tashkil qiladi.
Demak, atmosferadagi radiatsiya oqimlari bir-biridan toMqin
uzunliklari (va energiyalari) bilan farq qiladi. Ularning har birining
qiymati sutka davomida o ‘zgarib boradi. 0 ‘simliklar asosan to‘g ‘ri va
sochilgan, juda oz miqdorda qaytgan radiatsiyalarni o ‘zlashtiradi.

3.2. Quyosh radiatsiyasining spektral tarkibi

Quyosh radiatsiyasi har xil toMqin uzunlikdagi elektromagnit

toMqinlardan iborat. Nurlanish oqimlari toMqin uzunliklarini asosan
mikrometr (mkm) ba’zan esa juda kichik birlik - nanontetr (itnt)larda
ifodalanadi, ular o'zaro quyidagi munosabatda: 1 mkm = 10'6 m; 1 mkm
= 103 nm ga teng.
Nurlanish oqimining toMqin uzunliklar bo'yicha taqsimotini spektr
deb yuritilishini bilamiz. Quyosh nurlanish spektri uchta: ultrabinafsha
(A.<0,40mkm), ko‘rinadigan (0,40<A.<0,76 mkm) va infraqizil (Л>0,76
mkm) qismlardan iborat. Atmosferaning yuqorigi chegarasiga tusha-
digan butun quyosh radiatsiyasining 46 foizi spektrning ko‘rinadigan
qismiga, 47 foizi esa infraqizil radiatsiyaga va 7 foizi ultrabinafsha
radiatsiyaga to‘g ‘ri keladi.

60
 T o‘g ‘ri va sochilgan radiatsiya birgalikda Yer yuzidagi tabiiy
yoritilganlikni vujudga keltiradi, boshqacha aytganda to'lqin uzunliklari
0,40 mkm dan 0,76 mkm gacha bo'lgan elektromagnit to'lqinlar
yorug'lik ta’sirini vujudga keltiradi.
Quyosh yorug'ligining ingichka dastasini shishadan tayyorlangan
uchburchakli prizmadan o'tkazilganda, undan sinib o ‘tishida qizil, to‘q
sariq, sariq. yashil. havorang, ko‘k, binafsha kabi rangli nurlarga ajraladi.
Spektrdagi asosiy ranglarga mos to'lqin uzunliklar chegaralarini
quyidagicha ko‘rsatiladi:

Binafsha rangga 390-455 nm,

Ko'k rangga 455-485 nm,
Havorangga 485-505 nm,
Yashil rangga 505-550 nm,
Sariq-yashil rangga 550-575 nm,
Sariq rangga 575-585 nm,
To'q sariq rangga 585-620 nm,
Qizil rangga 620-760 nm.

Qizil nurlar chegarasida (620-700 nm)ni qizil deb, (700-760 nm)

chegaradagisini esa katta to'lqinli qizil nurlar deb yuritiladi.
0 ‘simliklar fiziologiyasi nuqtayi nazaridan ko'k deganda to'lqin
uzunligi 400- 500 nm, sariq-yashilda 500—600 nm, to'q sariq-qizilda
600 700 nm )’.a va katta to'lqinli qi/il deganda 700-760 nm to'lqin
ii/imlikli niirlarni tu.shuniladi. Hiologiya va o'simliklar fiziologiyasida
inlniqi/il niirlarni ikki qismga: qisqa to'lqinli infraqizil nurlar (760-
I 100 nm) va katta to'lqin uzunlikli (>1,1 mkm) qismlarga ajratiladi.
Kishi ko'ziga rangli nurlarining birgalikdagi ta’siri oq yorug'lik
taassurotini vujudga keltiradi. Quyoshdan Yerga tomon nurlanish
oqimlaridan tashqari zaryadli zarralardan iborat korpuskulyar nurlanish
ham keladi. Ammo korpuskulyar nurlanish Yer yuzidan 100 km dan
oshiq balandliklardagi atmosfera qatlamlarida butunlay yutiladi.
Quyosh nurlanish spektrida energiyaning asosiy qismi 0,20 mkm
dan 24,0 mkm gacha to'lqin uzunliklar chegarasiga to'g'ri keladi.
Atmosferaning yuqori chegarasida quyosh nurlanishi spektrida energiya
maksimumi 0,48-0.49 mkm to'lqin uzunliklarga, ya’ni spektrning ko'k -
havorang qismiga mos keladi. Yer yuzidagi to'g'ri radiatsiya spektrida
energiya maksimumi esa sariq-yashiI sohaga to'g'ri keladi.

61
 3.3. Quyosh spektri asosiy qisinlarning biologik ahamiyati

Biz oldingi mavzularda quyosh radiatsiyasi ikki: qisqa va uzun

toMqinli radiatsiyalardan iborat ekanligini ko‘rsatganmiz.
0 ‘simliklarning hayot faoliyatini ta’minlaydigan jarayonlar uchun
toMqin uzunligi 4 mkm dan kichik boMgan qisqa toMqinli radiatsiya eng
muhim ahamiyatga ega. Qisqa toMqin uzunlikli radiatsiyaning
o'simlikka biologik ta’siriga qarab ultrabinafsha ( U B ) , ko'rinadigan va
qisqa toMqin uzunlikli infraqizil (IQ) radiatsiyalarga ajratiladi.
Yer yuziga toMqin uzunligi A.<0,29 mkm dan kichik U B radiatsiya
tushmaydi, chunki >.<0,29 mkm U B radiatsiyani atmosferadagi ozon
(Оз) gazi butuniay yutadi. Shuning uchun Yer yuziga juda oz miqdorda
toMqin uzunliklari 0,29-0,38 mkm chegarasidagi U B nurlar tushadi va
uning miqdori ham kun davomida o'zgarib boradi.
Quyoshning gorizontdan balandligi oshgan sari Yerga tushadigan
U B radiatsiya miqdori ortib, Quyosh gorizontga yaqinlashganda esa U B
radiatsiya miqdori kamaya boradi. Yer yuzidan ko‘tarilgan sari U B ra­
diatsiya miqdori ortadi. Baland togMarning tepasida U B radiatsiya
miqdori dengiz sathidagi qiymatidan ikki yoki uch marta ko‘p boMadi.
TogMarda U B radiatsiya ortganligidan, o'sadigan o'simliklar barglari-
ning bo'yalishi yanada kuchayadi.
U B radiatsiya asosan o ‘simliklarning bo‘yiga o ‘sish jarayonlarini
sekinlashtirib ta’sir qiladi, boshqacha aytganda U B radiatsiya ta'sirida
o'simliklarning bo‘yi juda ham cho‘zilib ketmaydi. Ultrabinafsha nurlar
yashil bargda o ‘tadigan fotosintez jarayoniga ta’sir etmaydi, ammo hosil
tarkibida vitamin С ning sintezlanishiga yordam beradi. Tiniq polimer
polietilen plyonkasi va oynali issiqxonalarda yetishtirilgan bodring ho-
silidan plyonka ostida yetishganlari shirinroq boMadi. Chunki tiniq
polimer plyonka uzun toMqin uzunlikli U B nurlarni oynaga nisbatan
yaxshiroq o'tkazadi.
ToMqin uzunligi A>1,1 mkm infraqizil (IQ ) radiatsiyani o ‘simlik
barglari va poyalaridagi suv yaxshi yutadi va ularni yaxshiroq isitadi.
Natijada, bargning harorati ortib fotosintez jarayonlarining intensivligi
kuchayadi. Demak. IQ radiatsiya o ‘simlikka bevosita ta’sir ko‘rsatib,
fotosintez o ‘tishi uchun harorat sharoitini yaxshilavdi va o'simlikning
o'sishi va rivojlanish jarayonlariga ijobiy ta’sir qiladi.
ToMqin uzunligi 4 mkm dan katta IQ radiatsiya o'simlikka issiqlik
ta’sirini ko'rsatsada, ammo o'simlikning o'sish va rivojlanishi
jarayonlariga ta'siri ahamiyatga ega emas.

62
 Quyoshning ufq (gorizont)dan balandligi kamayishi bilan quyosh
radiatsiyasi oqimidagi IQ radiatsiya ulushi ortadi va aksincha suv bug'i
infraqizil radiatsiyani yaxshi yutganligi uchun havoning namligi oshishi
bilan yer yuziga tushadigan infraqizil radiatsiya jadalligi kamayadi.
Dengiz sathidan balandlik oshgan sari IQ radiatsiya ulushi ortadi,
chunki balandlik oshgan sari IQ radiatsiyani yaxshi yutadigan suv bug'i
atmosferada kamayib ketadi. Shuning uchun tog'li yerlarda infraqizil
nurlaming energiyasi ortadi. Bu o ‘z navbatida o ‘simlikning atrof muhit-
dan oladigan issiqligining kamayishini qoplaydi yoki baland yerlarda IQ
radiatsiya ortib, o ‘simlik isishiga sabab bo'ladi va bu bilan fotosintez-
ning jadalligi ortishiga yordamlashadi.
To'lqin uzunliklari 0,35-0,75 mkm oralig'idagi radiatsiyani odatda
fiziologik radiatsiya deb yuritiladi. Spektrning shu qismidan alohida gu-
ruh qilib fotosintetik faol (aktiv) radiatsiya ajratiladi.

3.4. Fotosintetik faol radiatsiya

M a’lumki, Quyosh yorug'ligi energiyasi hisobiga o'simliklarning

yashil bargida fotosintez jarayoni o'tadi. Quyosh yorug'ligining
o'simlikka ta’sirini o'rganish bo'yicha o'tkazilgan ko'p sonli ilmiy-
tadqiqot ishlari fotosintez jarayonida o'simliklar quyosh spektrining bar­
cha qismini emas, balki to'lqin uzunliklari 0,38-0,71 mkm orasidagi
qisminigina foydalanishini ko'rsatdi.
Quyosh spektrining bu qismini fotosintetik fa o l radiatsiya (FFR)
deb yuritiladi. O'simliklar fotosintez jarayonida turli xil organik mod-
dalarni to'plash uchun FFR ning faqat 1-3 foizidangina foydalanadi.
Qishloq xo'jalik ekinlarining o'sishi, rivojlanishi va mahsuldorli-
giga ta’sir qiladigan asosiy omillardan biri FFR hisoblanadi. Shuning
uchun FFR ning ayrim hududlar va vaqt bo'yicha taqsimotini bilish mu­
him ahamiyatga ega.
Tekshirishlar ko’rsatadiki, biror o'simlik turi bargida fotosintez
jarayonida organik modda to'planishi uchun tushuvchi quyosh radiatsi­
yasining energetik yoritilganligi kompensatsion nuqta deb ataladigan
qiymatidan katta bo'lishi kerak.
Yu.I. Chirkov ma’lumotiga ko'ra yorug'sevar o'simliklar qatoriga
kiradigan ba’zi qishloq xo'jalik ekinlari uchun kompensatsion nuqta
FFR ning energetik yoritilganligi 20-35 Vt/m2 qiymatidan boshlanadi.

63
 A.G. Amirjanov ma’lumotiga asosan esa ba’zi qishloq xo'jalik
ekinlari uchun kompensatsion nuqta FFR ning energetik yoritiIganligi 7 -
19 Vt/m qiymatidan boshlanadi.
Ma’lumki, o'simliklar fotosintez jarayonida organik modda to'p-
lasa, nafas olish jarayonida esa to'plagan organik moddani sarflaydi.
O'simliklarning organik moddani to'plashi, demak hosil miqdori
o'simlik uchun zarur, ammo qarama-qarshi yo'nalishda ta’sir qiladigan
- fotosintez va nafas olish jarayonlariga bog'liq.
G.D. Mustaqimov bu ikki jarayonning o'zaro munosabatini quyida-
gicha ifodalagan:
lQl0S"ltez = kompensatsion nuqta.
n a fa s o lis h

Kompensatsion nuqta o'simlikning shunday holatiki, unda

fotosintez jarayoni, nafas olish jarayoni bilan muvozanatlashadi, ya’ni
fotosintezda qancha organik modda to'plangan bo'isa. nafas olish
jarayonida o'shancha organik modda sarf bo'ladi. Demak,
kompensatsion nuqtada organik modda ko'paymaydi yoki kamaymaydi.
Boshqacha aytganda kompensatsion nuqtada fotosintez jadalligi bilan
nafas olish jadalligi o'zaro tenglashadi (fotosintezda C 0 2 ning yutilishi
bilan nafas olishda ajralishi o'zaro tenglashadi).
Agar kompensatsion nuqtani К harfi bilan belgilasak. quyidagi hol-
larni ko'ramiz:
1. K=1 da yuqorida ko'rsatganimizdek o'simlik o'smaydi.
2. K>1 bo'isa, fotosintez jarayonida organik moddalarning
to'planishi, uning nafas olish jarayonida sarflanishidan ortiq bo'ladi, shu
shartdagina o'simlik o'sadi va rivojlanadi.
3. K<1 bo'isa, sintezlangan moddalarning ko'p qismi nafas olish
jarayonida sarflanadi. Bu shart uzoq davom etsa o'simlik nobud bo'ladi.
Fotosintez jarayonining jadalligi dastavval o'simlikka tushayotgan FFR
ning energetik yoritilganligiga bog'liq. Fotosintezning tushuvchi FFR ga
bog'liqligi yorug'lik egri chiziqlari orqali ifodalanadi.
Quyidagi 3.2-rasmda Yu.I. Chirkov ma’lumotiga asoslanib bodring
(1), makkajo'xori (2) va lavlagi (3) o'simliklari barglaridagi fotosintez
uchun yorug'lik egri chiziqlari keltirilgan. Ularning har biri bu
o'simliklarda o'tadigan fotosintez jadalligining bargga tushuvchi FFR
energetik yoritiIganligiga bog'liqligini tavsiflaydi.
3.2-rasmdan ko'rinadiki, bodring barglarida FFR ning energetik yo-
ritilganligi kompensatsion nuqtadan taxminan 70 Vt/m2 gacha oshganida
fotosintez mahsuldorligi chiziqli ortadi, so'ngra FFR ning energetik
yoritilganlining yanada ortishida fotosintez jadalligi ortishi sekinlasha
64
boshlaydi. FFR energetik yoritilganligi 40CM20 Vt/m2 largacha
oshganida esa ( C 0 2 ning miqdori odatdagicha boMganida) fotosintez
jadalligi deyarli ortmay qoladi yoki fotosintezning yorug‘lik egri chizig‘i
qariyb yotiq davom etadi.

m g C 0 2/d m Jsoat

3.2- rasm. T u rli o ’s im lik la r d a fo to sin te z y o r u g ’lik egri ch iziq lari

Bu holatni fotosintezning yorug'likka to'yinishi deb yuritilib, u

berilgan sharoitda fotosintez jadalligining maksimal qiymatiga mos FFR
energetik yoritilganligi qiymatini bildiradi. Yorug‘lik egri chizig‘ining
abssissa o'qi bilan hosil qilgan burchagi esa fotosintezda nuriy
energiyadan foydalanish samaradorligini tavsiflaydi.
Birgina o ‘simlikning barglaridagi yorugMik egri chiziqlarining
o'zgarishi havo haroratiga va nisbiy namligiga bogMiq.
Shuningdek 3.2-rasmdan boshqa o'simliklarda ham fotosintez
yorugMik egri chiziqlari xususiyati yuqoridagiga o ‘xshashligini, ammo
ulardagi fotosintezning yorug'likka to‘yinishi FFR energetik yoritil-
ganligining turlicha qiymatlariga mos kelishligini kuzatish mumkin.
O'simlikka tushayotgan FFR ning energetik yoritilganligini
o ’lchashga qaraganda FFR dan vujudga kelgan yoritilganlikni oMchash
oson. Shuning uchun ko‘pincha fotosintez jadalligining yoritiIganlikka
bof/liqlik gratlklari keltiriladi.
Shuiuliiy deb olganimizda ko‘pchilik qishloq xo'jalik ekinlari uchun
kiimpcmnlsmn nuqtada yoritilganlik 2 -5 ming lk (lyuks)ga, foto-
iilnltvnltiH yorи)»*likka to‘yinishi esa (50-70) ming lk yoritilganlikka
krlndi
Kundii/1 o'simlik ustidagi FFR miqdori yuqorida keltirilgan qiy-
matlardan oshiq bo'ladi, ammo ekinlarning pastki qismlariga tushadigan
ITK miqdori Inilutli kuularda yetarli bo'lmasligi mumkin.

65
 Chunki ekinlarning bo'yi ortgan sari pastki yaruslarga o'tuvchi
yorug'lik oqimi kamayadi. Bunda ekinlarning ustki qismida fotosintez
uchun FFR yetarli bo'lsada, ammo pastki yaruslarda FFR ning energetik
yoritilganligi kompensatsion nuqtadan kam bo'lishi mumkin.
Hozirgi vaqtda biror joyga tushuvchi FFR ni, o'sha joyga tushuvchi
to'g'ri va sochilgan radiatsiyalarning o'lchangan qiymatlari asosida
hisoblanadi. B.I. Gulyayev, X.G. Tooming, N.A. Efimovalar FFR ni
hisoblash uchun quyidagi tenglamani tavsiya etganlar:
Qm = 0,43-S1+ 0 ,5 7 0 , (3.1)
buyerda: Qffr - fotosintetik faol radiatsiya, S1- gorizontal yuzaga
tushuvchi to'g'ri radiatsiya, D - sochilgan radiatsiya. Odatda amaliy
maqsadlar uchun Qn r- S'■ D larning o'n kunlik, oylik va vegetatsiya
davri uchun yig'indi qiymatlari hisoblanadi.
Agar yig'indi quyosh radiatsiyasi haqida ma’lumotlarga ega
bo'lsak, FFR uchun taxminan yig'indi radiatsiya qiymatining yarmisini
olish mumkin, ya'ni:
a™ =0,5Q . (3.2)
Hozirgi vaqtda Mustaqil Davlatlar Hamdo'stligi hududlariga
vegetatsiya davrida tushadigan FFR xaritalari tuzilgan va ulardan
qishloq xo'jaligi maqsadlari uchun tabiiy resurslarni baholashda
foydalaniladi.

3.5. Q uyosh radiatsiyasining atm osferadan o ‘tishda

kuchsizlanishi

Quyosh radiatsiyasi Yer sirtiga atmosfera qatlamidan o'tib tushadi,

atmosferaning yuqori chegarasidan Yer sirtigacha bo'lgan masofada
quyosh radiatsiyasi miqdor va sifat jihatdan o'zgarishlarga uchraydi.
Quyosh radiatsiyasi atmosferadan o'tishida havo molekulalari va
atmosferadagi qattiq va suyuq holatdagi aralashmalar tomonidan qisman
yutilib issiqlikka aylanadi, bir qismi esa sochiladi va qolgan qismi Yerga
tushadi.
Atmosferadan o'tishda quyosh radiatsiyasining zaiflanishida azot va
kislorodning ta’siri juda kam, chunki ular quyosh radiatsiyasini juda
kam yutadi, Quyosh radiatsiyasini havo tarkibidagi ozon, suv bug'i,
karbonat angidrid gazi va turlicha aralashma zarrachalar tomonidan
kuchli yutiladi. Natijada, yutilishi sababli quyosh radiatsiyasi
atmosferadan o'tishda miqdor jihatdan bir muncha kuchsizlanadi
(zaiflashadi), bundan tashqari spektral tarkibi ham o'zgaradi.

66
 Atmosfera tarkibidagi ozonning miqdori juda oz bo'lsada, u to'lqin
uzunligi A.<0,29 mkm ultrabinafsha nurlarni kuchli yutadi. Ozon yer
yuzidan 70 km gacha (eng ko‘p zichligi 20-25 km) balandlikda
uchrasada, uning kuchli yutilishi natijasida yer yuziga A,<0,29 mkm UB
nurlar butunlay yetib kelmaydi.
Karbonat angidrid gazi to'lqin uzunliklari 1,44, 1,60, 2,02, 2,70 va
4 31 mkm infraqizil nurlarni yaxshi yutadi. Ammo C 0 2 gazi ham
atmosfera tarkibida juda oz miqdorda (hajm bo'yicha 0,033%) uchraydi.
Quyosh radiatsivasini suv bug‘i eng ko‘p kuchsizlantiradi. Suv
bug'i to'lqin uzunliklari 0,72, 0,84, 0,94, 1,14, 1,38, 1,87, 2,70 va 3,20
mkm infraqizil nurlarni yaxshi yutadi.
Spektrning ko'rinadigan qismida atmosferada quyosh radiatsi­
yasining sochilishi sababli qisqa to'lqinli nurlar - ko'k va binafsha
nurlar ancha ko‘p kuchsizlanadi, uzun to'lqinli nurlardan - to'q sariq va
qizil nurlar ancha kam kuchsizlanadi.
Bu misollardan ko'rinadiki, suv bug'i (va suv tomchilari), karbonat an­
gidrid gazi asosan infraqizil nurlarni yutadi, bunda ham avrim to'lqin uzun-
likdagilarini tanlab yutadi. Natijada. atmosferadagi yutilish sababli Yerga
tushuvchi infraqizil radiatsiya ham bir muncha kuchsizlangan bo'ladi.
Atmosferadan o'tishda quyosh radiatsiyasining kuchsizlanishi uning
atmosferadagi o'tgan yo'li uzunligiga va radiatsiya yo'lidagi
atmosferaning tiniqligiga bog'liq.
Biz quyosh radiatsiyasining monoxromatik oqimini, ya’ni biror aniq
to'lqin u/tmlikdagi radiatsiyani qaraylik. Quyoshning ufq (gorizont)dan
balaiulligiga qarab nurlarning atmosferadagi o'tgan masofalari turlicha
bo'ladi. 3.3-rasmda AH - Yer sirtining bir qismini, KN —atmosferaning
yuqori chegarasini, CC| esa kuzatish joy ining ufq chizig'ini ko'rsatsin.

M,

3.3-rasnt. Q u y o s li h ala n d lig i tu r lich a b o 'lg a n d a q u y o sh

n u r la riiiin g a ln m s fe r a d a o ‘tg an y o 'lla r i

67
 Quyosh zenitda (tepamizga tik) boMganda quyosh nuri atmosferada
eng qisqa 3 ( 0 yo'lni, quyosh ufqda bo'lganda esa eng uzun asO yo'lni
o ‘tadi.
Quyosh zenitda boMganda yer yuzidan boshlab atmosferaning
yuqori chegarasigacha olingan asosi 1 sm2 havo ustunining massasini
shartli ravishda bir birlikka teng (m = l) deb olaylik.
Quyosh osmon gumbazi bo‘ylab harakatlanib ufqqa yaqinlashgan
sari nurlarning atmosferada oMadigan yoMlari ko'payib boradi. Demak,
nurlarning oMadigan massalar soni ham borgan sari ortdi.
Hisoblarning ko‘rsatishicha quyosh ufqda boMganida nurlarning
oMgan atmosfera massalari soni, quyosh zenitda boMganidagi nurlarning
o ‘tgan atmosfera massalari sonidan 34,4 marta katta boMadi. Quyosh
ufqqa yaqinlashgan sari nurlarning yoMida yutuvchi va sochuvchi zarra­
lar ko‘p uchraydi, ya'ni atmosfera tiniqligi borgan sari kamayadi. Nati-
jada yer yuziga yetib keluvchi quyosh radiatsiyasi shunchalik ko'p
kuchsizlanadi va yer yuziga tushuvchi radiatsiyaning energetik yoritil-
ganligi S„„ atmosferaning yuqori chegarasidagi qiymati S0 dan ancha
kamaygan bo'ladi.
Quyidagi 3.1-jadvalda Quyoshning ufqdan balandligi turlicha
bo'lganda, quyosh radiatsiyasining atmosferada o'tadigan massalar soni
ko'rsatilgan. 3.1-jadvaldan yana Quyoshning ufqdan balandligi kamay­
gan sari, nurlarning yutilishi va sochilishining kuchayishi sababli quyosh
radiatsiyasining kuchsizlanishi bir xil bormasligini ko'rish mumkin.
Bundan tashqari quyosh balandligi katta bo'lganda nurlar o'tgan
massalarining farqi kam bo'ladi. Masalan, quyosh balandligi 90° dan
60° ga pasayganda m ning qiymati 2 martagina oshadi, quyoshning
kichik balandliklarida esa m ning o'zgarishi katta. Masalan, quyosh
balandligi 30° dan 0° gacha kamayganida m ning qiymati 17 marta
ortadi.

3 l-jadval
Q u yo sh n in g ufqdan balandligi turlicha boMganda, quyosh
radiatsiyasining atm osferada o ‘tadigan m assalar soni

Quyosh
0°
СЛ
О
О

15° 5° 3° 1°
О

60°
О

balandligi, hc
Atmosfera 10,40 15,36 25,96 34,40
1,00 1,15 2,00 3,82
massasi, m

68
 lindi to'g'ri radiatsiyaning atmosferadan o'tishida kuchsizlanishini
miqdor jihatdan tavsiflashga o'tamiz.
Atmosferaning yuqori chegarasidagi to'g'ri quyosh radiatsiyasining
eiwrgetik yoritilganligini S„, atmosferada m massalar sonini o'tib yer
yu/idagi quyosh nurlariga tik yuzadagi to'g'ri quyosh radiatsiyasining
energetik yoritilganligini S,„ deb olsak, ular orasidagi bog'lanish quyi-
dngi Huge formulasi bilan ifodalanadi:
s,„=s<rp '\ (3.3)
hu yerda , P - atmosferaning tiniqlik koeffitsiyenti, m - quyosh ra-
ilinlNiynsining o'tgan atmosfera massalar soni.
Yuqoridagi (3.3) dan m=l desak, P= SJSo kelib chiqadi. Demak,
lliiii|hk koeffitsiyenti, bu quyosh zenitda bo'lganida (m = 1) atmosfe-
ilining yuqori chegarasiga tushgan to'g'ri quyosh radiatsiyasining
qnncha qismi yer yuziga yetib kelishini ko'rsatadigan sondir. Tiniqlik
'.oiTlilsiyoiitining qiymatlari har doim 1 dan kichik bo'ladi. Suv bug'i
iHi'Imiigflii vn aralashmalardan tozalangan «ideal» atmosfera uchun
/ ' • 0 , 4 ц и Ii' ii jj,

Konl rtlmmlcimlii esa tiniqlik koeffltsiyentining qiymatlari atmos-

Inttdiigi niiv Iчij•'i vn nem/ollar miqdoriga bog'liq. Masalan, nurlar
o'lgan iniiNNiilnrning Noni bit \il bo'lsada, ammo ularning yo'lida suv
bug'i vn acro/ollai qiinchnlik ko'p bo'lsa, tiniqlik koeffltsiyentining qiy-
inullnri slumehalik о/, bo'ladi.
I iniqlik kocf lltsiycntinin^’ qiymatlari odatda 0,60-0,85 chamasida
bo'ladi. lurlicha lo'lqin u/.unlikdagi nurlar uchun P ning qiymatlari har
\tl Masalan, to'lqin uzunligi 0,30 mkm da P = 0,36, to'lqin uzunligi
0,70 mkm da P ~ 0,97 ga teng.
Sluinday qilib, atmosferada to'g'ri radiatsiyaning kuchsizlanishiga
Inrmchidan. massalar soni m bilan tavsiflanadigan nurlarning atmos­
ferada o'tadigan yo'llarning uzunligi, ikkinchidan atmosferaning
liniqligini tavsiflaydigan nurlar yo'lidagi kuchsizlantiruvchi zarrachalar
komcnlratsiyasining ta’siri sabab bo'ladi.
Hi/ ynqoridagi (3.3) formulani monoxromatik quyosh radiatsiyasi
■ yo/gamniz. To'g'ri radiatsiyaning umumiy (integral) oqimi
in Ihiii bu lomuilani qo'llashda P ning o'rtacha qivmatlaridan foy-
(llllllllllmll
Uniiiiiiiin olganda, bulutsiz atmosferadan o'tishda yutilish sababli
i|iiyosli nidiiilsiynsi 20-25 % ga kamayadi. Agar osmon pastki qavat bu-
lutluri bilan lo'la i|oplangan bo'lsa, yer yuziga oz miqdordagi sochilgan
trtillnlsiya yetib keladi.

69
 Endi atmosferada quyosh radiatsiyasining sochilishini hamda unga
bog'liq vujudga keladigan hodisalarni qaraymiz.
To'g'ri quyosh radiatsiyasi atmosfera qatlamlaridan o ‘tishida avval
aytganimizdek atmosfera gazlari, suv bug‘i, karbonat angidrid gazi va
turlicha o'lchamli aerozol zarrachalarida yutilishi sababli qisman
kuchsizlanadi. Bundan tashqari bu zarraiarda to‘g ‘ri radiatsiyaning qis­
man sochilishi sababli ham bir oz kuchsizlanadi. Agar atmosferada aero­
zol zarrachalar qanchalik ko‘p bo'isa, quyosh radiatsiyasining sochilishi
ham shunchalik kuchayadi.
Biror y o ‘nalishda tarqalayotgan radiatsiyaning (to‘g ‘ri radiatsiya
aynan shunday tarqaladi), barcha yo'nalishlarda tarqaluvchi radiatsiyaga
aylanishiga quyosh radiatsiyasining sochilishi deb yuritiladi. Turli xil
zarraclialarda sochilganidan keyin osmou gumbazining turli nuqta-
laridan yerdagi gorizontal yuzaga tushadigan radiatsiyani sochilgan
radiatsiya deb atalishini avval qayd qilganmiz-
Sochilish jadalligi esa hajm birligidagi quyosh radiatsiyasini
sochuvchi zarrachalar miqdoriga, ularning tabiatiga va katta-kichikligiga
bog'liq. Sochuvchi zarrachalarning oMchamlari, sochilayotgan nurlanish
toMqin uzunligidan juda kichik, teng yoki katta bo'lishi mumkin.
Dastavval sochuvchi zarrachalarning o'lchami shu zarrachalarda so­
chilayotgan nurlarning to‘lqin uzunligidan 10 marta kichik bo'lgan holni
qaraylik. Bunday kichik oMchamli zarrachalarga atmosfera gazlari
molekulalari kiradi. Quyosh radiatsiyasining bunday kichik zar-
rachalardan sochilishi ingliz olimi Reley topgan molekulyar sochilish
qonuniga bo'ysunadi. Bu qonunga muvofiq molekulyar sochilish jadal­
ligi K. sochilayotgan nurlar toMqin uzunligi Я ning to'rtinchi darajasiga
teskari mutanosibdir, ya’ni:
к =~ , (3.4)
л

buyerda: С - hajm birligidagi sochuvchi zarrachalarning soniga bog'liq

koeffitsiyent.

Yuqoridagi (3.4) formuladan ko'rinadiki, juda kichik zarrachalardan

sochilayotgan nurlarning to'lqin uzunligi qanchalik kichik bo'isa, ular
shunchalik kuchliroq sochiladi. Masalan, to'lqin uzunligi Ah = 0,38 mkm
binafsha nurlar, to'lqin uzunligi Ay = 0,76 mkm qizil nurlardan 16 marta
kuchliroq sochiladi yoki binafsha nurlarning to'lqin uzunligi ko'k va havo-
rang nurlarnikidan kichik bo'lgani uchun binafsha nurlarning sochilishi

70
 k o ‘k va havorang nurlamikidan kuchliroq bo'lsada sochilgan yorug'lik
tarkibida binafsha nurlar emas, balki ko'k va havorang nurlar afzal bo'ladi.
Chunki atmosferaga tushadigan quyosh radiatsiyasining tarkibida
binafsha nurlarning ulushi, ko'k va havorang nurlamikidan kam. Shu­
ning uchun sochilgan radiatsiyada ham binafsha nurlarning ulushi ko'k
va havorang nurlamikidan juda kam. Shu sababli Yer yuzidan
kuzatuvchiga osmon havorang rangda ko'rinadi. Molekulyar sochilish
toza va quruq havoga tegishlidir.
Atmosferada har doim quyosh radiatsiyasini sochadigan aralashma
zarrachalar bor. Agar nurlarni sochadigan zarrachalarning o'lchami, tu-
shayotgan nurlar to'lqin uzunligidan katta bo'isa, sochilish jadalligi
keley qonuniga bo'ysunmaydi.
O'lchami, tushayotgan nurlarning to'lqin uzunligidan katta zar-
rachalardan quyosh radiatsiyasining sochilish jadalligi, molekulyar so-
chilishdagidan ko'ra to'lqin uzunlikka ancha kam bog'liq.
Radiusi 10" mm dan katta zarrachalardan sochilish, sochilayotgan
null.и lo'lqin uzunligiga bog'liq emas, ya’ni bunday zarralar spektrning
ko'iinailiHiin qisinidugi barcha to'lqin uzunlikli nurlarni bir xil sochadi.
I uni,in vn hnlnt ziimk'halari o'lchami I0"3 mm chamasida bo'lganidan,
ulardan ko'rinudigan nurlnming hammasi birday sochiladi. Shuning
uchun ham tuman va buliil oq rimggn ega.
Quyosh radiatsiyasining buliilsiz atmosferada kuchsizlanishi mole­
kulyar hamda aerozol sochilishlar lul’ayli ro'y beradi.
Quyosh bolishi oklidan qizarib ko'rinishini hammamiz kuzatgan-
miz. Huning sababini quyidagicha tushuntiriladi. Quyosh ufqqa
yaqinlashgan sari, quyosh nurlarining atmosferada o'tadigan massalar
soni ko'paya boradi. Quyosh nurlarining o'tadigan yo'li ko'p bo'isa,
molekulyar sochilish sababli qisqa to'lqin uzunlikli nurlar shunchalik
ko'p sochilib ketadi. Shuning uchun ham yer yuziga yetib kelgan nurlar
oqimi tarkibida uzun to'lqin uzunlikli, masalan qizil nurlarning ulushi
ortib qoladi. Natijada bizga quyosh botishi oldidan qizarib ko'rinadi.
lirtalab chiqib kelayotgan quyoshning ham qizarib ko'rinishi sababi ham
yuqoridagicha tushuntiriladi.
Kechqurun quyosh botgandan keyin yoki ertalab quyosh chiqishi
oldidan ro'y beradigan g'ira-shira payt hodisasi ham quyosh radiatsi­
yasining atmosferada sochilishi va sochilgan radiatsiya biror qismining
yer yuziga tushishi bilan tushuntiriladi.

71
 Kechqurun quyosh botgandan keyin qorong‘i!ik birdaniga boshlan-
maydi. Butun osmon, ayniqsa ufqning quyosh botgan qismi yorug‘
bo'lib qoladi va vaqt o ‘tishi bilan yorug'lanish kamaya boradi.
Ertalab quyosh chiqishdan oldin osmon sochilgan radiatsiya hiso-
biga yorug'Ianadi. Bunday to‘liqmas qorong‘ilik hodisasini ertalabki
yoki kechqurungi g ‘ira-shira payt hodisasi deb yuritiladi.
Demak, g'ira-shira payt yorug‘dan qorong'ilikka yoki qorong'i-
likdan yorug'likka o ‘tishlar orasidagi davrdan iborat.
Quyosh ufqdan pastga tushganidan keyin quyosh nurlari bevosita
yer yuziga tushmaydi. Ufqdan pastga tushayotgan (botayotgan) Quyosh-
dan tarqalayotgan to'g'ri radiatsiya avval atmosferaning pastki, keyinroq
yuqorigi qatlamlariga tushib ularda qisman yutiladi va qisman sochiladi.
Sochilgan radiatsiyaning bir qismi yer yuziga tushib g'ira-shira
yorug'lanish hodisasini vujudga keltiradi.
Quyoshning ufqdan pastga tushishi (yoki botishi) burchagiga qarab
g'ira-shira paytni quyidagi turlarga ajratiladi:
1. Fuqaro g'ira-shira payti, Quyosh botganidan boshlanib, Quyosh
ufqdan 6-8° burchakka botgunicha davom etadi. Bunday g'ira-shira
paytning oxirida ochiq havoda kitobdagi katta harflarni o'qish yoki soat
raqamlarini ko'rish qiyin bo'lgan darajada qorong'ilik bo'ladi. Fuqaro
g'ira-shira paytning oxirida tabiiy yoritilganlik 1 lk (lyuks) gacha kama­
yadi.
2. Dengiz yoki navigatsiya g'ira-shira payt. Quyosh botgandan
boshlanib, Quyosh ufqdan 12° gacha botgunicha davom etadi.
3. Astronomik g'ira-shira payt Quyosh botgandan boshlanib,
Quyosh ufqdan 18° gacha botguncha davom etadi, so'ngra kechasi (yoki
tun) boshlanadi. Bu davrda osmondagi barcha yulduzlar ko'rinadigan
qorong'ilik tushadi.
G'ira-shira paytning muddati (davomiyligi) geografik kenglikka va
yil fasllariga bog'liq. Joyning geografik kengligi oshgan sari, u yerlarda
kuzatiladigan g'ira-shira payt davomiyligi ham ortadi. Masalan, ekva-
torda fuqaro g'ira-shira payt 22-23 minutga cho'zilsa, tropik kenglik-
larda uning davomiyligi 2 5-27 minutgacha yetadi.
Geografik kenglik 60° ga yetgach kechqurungi (yoki ertalabki) g'i­
ra-shira yorug'lanish yil davomida 50-105 minut chamasida o'zgaradi.
Toshkent shahri 4 Г 2 0 ’ shimoliy kenglikda joylashganligidan fuqaro
g'ira-shira paytning davomiyligi 30-38 minutdan ozgina oshiqroq
bo'ladi.

72
 Shunday qilib, shimoliy kengliklarda g ‘ira-shira payt kunning
yorug‘ davrini tun hisobiga ancha cho‘zadi. Shuning uchun ham
shimoliy kengliklarda g ‘ira-shira yoritilganlik fiziologik ahamiyatga ega
deb aytish mumkin.

3.6. Q uyosh radiatsiyasining yo r ug'lik ekvivalenti.

Y oritilganlikning o ‘sim liklar uchun ahamiyati

Ma’lumki, to'g'ri va sochilgan quyosh radiatsiyalari birgalikda Yer

yuzidagi tabiiy yoritilganlikni vujudga keltiradi. Kunduzgi yoritilganlik-
ni quyosh radiatsiyasining to'lqin uzunliklari Я = 0,38-0,76 mkm orasi-
dagi qismi hosil qiladi.
Quyosh radiatsiyasi Yerga tushayotgan quyosh nurlanish oqimini
energetik jihatdan, yoritilganlik esa quyosh nurlanishini fotometrik ji­
hatdan tavsiflaydi.
Quyosh radiatsiyasining energetik yoritilganligi hozirgi vaqtda
Vt/m2 birlikda o'lchanishini shu bobning boshida aytganmiz.
Biror ytizaning yoritilganligini esa Ik (lyuks) birligida o'lchanadi.
Yer yuzining yoritilganligi, unga tushuvchi quyosh radiatsiyasiga
to'g'ri mutanosib. Biror joyda kunduzi quyosh radiatsiyasi va yer yu-
zining yoritilganligi o'/am to'g'ri mutanosib ravishda o'zgarib boradi,
ya’ni bir joyda tushki paytgadui ularning qiymatlari oshib borsa, kun­
ning ikkinchi yarmida esa kaniaya boradi. Shuning uchun ularni o'zaro
bog'lab turadigan yangi katlalikni кilitish lo/im yoki aktinometrik
ma’lumotlar asosida yoritilganlikni va aksincha, yoritilganlik qiymat-
lariga binoan quyosh radiatsiyasining qiymatlarini topish zarur bo'lib
qoladi. Bunday hollarda quyosh radiatsiyasining yorug'lik ekvivalenti
tushunchasidan toy da la ni Iad i.
Kilolyuks hisobida o'tchanayotgan tabiiy yoritilganlikning, ayni
shu vaqtda kVt/m: birlikda o'lchanayotgan quyosh radiatsiyasining
energetik yoritilganligi qiymatiga nisbatini quyosh radiatsiyasining
yorug‘lik ekvivalenti tleb yuritiladi va N harfi bilan belgilanadi.
Quyidagi 3.2-jadvalda I I). Matveyev ma’lumotlariga asosan qu­
yoshning ufqdan balandligi tin licha bo'lganda to'g'ri va yig'indi quyosh
radiatsiyalari uchun yorug'lik ekvivalcntlarining qiymatlari keltirilgan.
3.2-jadvaldan ko'rinadiki, quyosh balandligi 40° dan oshgandan
keyin yorug'lik ekvivalentinmg qiymatlari kam o'zgaradi.

73
 3.2-jadval
T o ‘g ‘ri va y ig ‘indi quyosh radiatsiyalarining y o r u g ‘lik
ekvivalentlari (klk m 2/k V t larda)

Radiatsiya
Quyosh balandligi
to’g'ri yig’indi
10-20° 75 92
21-30° 85 96
31-40° 92 98
41-50° 96 100
51-75° 100 102

Bulutlik 0 -6 ball boMganda quyoshning barcha balandliklari uchun

sochilgan radiatsiyaning yorugMik ckvivalentini 117 klk-m2/kVt, bulutlik
7 -1 0 ball boMganda esa 103 klk-mVkVt qiymatlarini olish kerak.
Quyosh radiatsiyasi yorugMik ekvivalentining bu qiymatlari odatda
gorizontal sirtlarning yoritilganligini hisoblashdagina qoMlaniladi.
Toshkent shahri hududi uchun tabiiy yoritilganlikning maksimal
qiymati iyun oyiga (bu davrda uning maksimal qiymati 10' Ik ga
yaqinlashadi), minimal qiymati esa dekabr oyiga to’g’ri keladi.
Quyosh yorugMigi - o ‘simliklar dunyosi uchun asosiy hayot omil-
laridan biridir. O ’simliklar quyosh radiatsiyasining energetik yoritil­
ganligi, spektral tarkibi o ’zgarishiga va yorugMik kuni uzunligiga juda
ta’sirchan boMadilar. Yoritilganlik jadalligining o'simliklar hayot faoli-
yatidagi roliga ba'zi misollar keltiramiz: tajribalar yorugMik ta’sirida
turli ekinlar bargida fotosintez boshlanishining minimal qiymatlari turli
o ’simliklar uchun har xil boMishini ko’rsatadi. Masalan, o'ta sust o ’sish,
gullash va hosil to’plash davrida bodring o ’simligi uchun minimal yo­
ritilganlik 2400 lk, pomidor o ’simligi uchun 4000 lk, no’xat uchun 1100
lk ga teng bo’lishi lozim.
Shuningdek, fotosintezning jadal borishi uchun yoritilganlik qiy­
matlari ham turli o ’simliklar uchun har xil bo’ladi.
Shunday qilib, qishloq x o ’jalik ekinlarining hosildorligini oshirish
uchun agrotexnika talablariga to’la javob berish bilan bir qatorda dala-
lardagi ekin to’plari qalinligini to’g ’ri tanlab, o ’simliklar orasida
yorugMik rejimini yaxshilash talablariga ham ahamiyat berish lozim.

74
 3.7. To‘g‘ri quyosh radiatsiyasi

Yer sirtidagi biror yuzaga tushadigan quyosh nurlanish energi-

y a s i11id j’ о / yoki ko'pligini aniqlashda quyosh radiatsiyasining vujudga
keltirgan energetik yoritilganligi tushunchasidan foydalaniladi.
Quyosh nurlariga lik joylashgan birlik yuzaga vaqt birligida
lusluivchi to'g'ri radiatsiya miqdoriga to'g'ri quyosh radiatsiyasining tik
yuzadagi cncrgclik yoritilganligi deb aytiladi.
To'g'ri radiatsiyaning quyosh nurlariga tik qo'yilgan yuzadagi ener-
getik yoritilganligini S, quyosh zenitda bo'lmaganida to'g'ri radiatsi­
yaning gorizontal yuzadagi energetik yoritilganligini S 1 harflari bilan
belgilaylik. Quyoshning ufqdan hisoblanadigan balandligini lt0 deb
olaylik. (3.4-rasm)
U holda S va $ ‘ orasidagi
munosabat quyidagicha bo'ladi:
S =5-sinh„ (3.5)
Bu (3.5) ifodadan ko'rinadiki,
/?„ = 90° bo'lgandagina S 1 — S ga
teng bo'ladi, h0 ning boshqa qiymat-
laricla esa har doim S 1 < S muno­
A
sabat saqlanadi.
t.4 rttsitt. l o ’n ' r i q u y o s h To'g'ri radiatsiyaning energetik
i u d iulsily iisiiiiii)’ <|iiyoslt м ш 1и г 1ц !1
yoritilganligi Quyoshning ufqdan
tilt 1| о ' у 11ц 1П1 у и / 11( 1и ц 1 (S ) vii
!£<•• i / o n l u l > 11/н||иц1 ( S ) rni'i'Kclili balaiulligiga, atmosfera tiniqligiga
y o i H 1 1 ци ii Ii Ii lii i i bog'liq va kuzatish joyining dengiz
sathidan balandligi oshishi bilan
ortiuli
O'/bekiston Respublikasi hududida tekisliklarda havo ochiq kunlari
tushki soatlarda S ning qiymatlari 0,80-0,94 kVt/m2 chegarada
o'zgaradi. Yer yuzidan balandlik oshgan sari ham $ ning qiymatlari orta
boradi.
Masalan, baland tog'lik joydagi Qizilcha meteorologik stansiyasida
.V ning ko'p yillik o'rtacha qiymatlari 0,94-1,06 kVt/m2 chegarada
o'/liiirgim, maksimal qiymati esa 1,21 kVt/m* gayetgan. Yer sirtidan 4 -
5 km balandlikda esa S ning qiymatlari 1,18 kVt/m2 dan ortiq bo'ladi.
Balandlik oshgan sari S ning ortishiga sabab, yuqoriga ko'tarilgan
sari quyosh nurlarining havodagi o'tadigan yo'li qisqarib, to'g'ri
radiatsiyani yutuvchi va sochuvchi zarrachalar sonining kamayib
borishligidir.

75
 To'g'ri quyosh radiatsiyasi sutka va yii davomida o'zgaradi. Havo
ochiq kuni ertalab quyosh chiqqandan boshlab, to'g'ri radiatsiya avval
tez, keyin sekinroq orta boshlaydi, haqiqiy tush vaqtida esa eng katta-
maksimal qiymatiga erishadi. Tushdan keyin quyosh botganicha avval
sekinroq, so ‘ngra tezroq kamayadi va quyosh botganda nolga teng
bo'ladi. Ammo atmosfera tiniqligi kunduz davomida o'zgarib turadi.
Shuning uchun to'g'ri radiatsiyaning kunduzgi o'zgarishi egri chizig'i
hattoki bulutsiz kunlari ham tush vaqtiga nisbatan simmetrik bo'lmaydi,
to'g'ri radiatsiyaning kunduzgi o ‘zgarishi ravon egri chiziqdan
birmuncha chetlashadi. Ammo to'g'ri radiatsiyaning o ‘rtacha qiymatlari
asosida chizilsa, u ancha ravon egri chiziqqa aylanadi.
Toshkent shahridagi to‘g ‘ri radiatsiya energetik yoritilganligining
quyosh nurlariga tik (1) va gorizontal (2) qo'yilgan yuzadagi sutkalik
o'zgarishining iyun va yanvar oylaridagi o'rtacha qiymatlari 3.5-rasmda
ko‘rsatilgan.
3.5-rasmdan ko'rinadiki, S 1 ning qiymatlari S ga qaraganda oz
bo'ladi. Bu farq ayniqsa qish oylarida katta, yoz oylarida har qaysi joyda
Quyosh osmonda ancha balandda bo'lganidan S va S 1 larning qiymatlari
bir-biriga yaqin bo'ladi. Masalan, O'zbekiston hududining eng shimoliy
nuqtasida ( 4 5 ° 3 5 ' shimoliy kenglikda) yozda Quvoshning ufqdan eng
katta balandligi 68° ga, qishda esa 21 ° ga teng.
O'zbekiston hududining eng janubiy nuqtasida (sh.k. 37° 101)
quyoshning ufqdan eng katta balandligi yozda 76° ga, qishda esa 29°
gacha kamayadi.
Shuning uchun janubiy
hududlarga tushuvchi to'g'ri ra­
diatsiya miqdori, shimoliy
hududlarga tushuvchi to'g'ri ra­
diatsiya miqdoridan oshi:’ bo'­
ladi.
Endi ba’zi shaharlar uchun
to'g'ri radiatsiyaning maksimal
qiymatlariga oid ushbu misolni
3.5-rasm. T o s h k e n t s h a h r i d a q u y o sh keltiramiz (kVt/m'): Irkutsk
n u r la r ig a tik (1 ) v a g o r iz o n t a l 1,03; Moskva 1,03; Tbilisi
jo v l a s h t i r il g a n y u z a (2) ga tu s h y o tg a n 1,05; Toshkent 1,06. Bu ma’lu-
t o ' g ' r i r a d ia t s iy a e n e r g e t i k motlar geografik kenglik ka-
y o r it il g a n li g in in g s u t k a lik o 'z g a r i s h i mayjb b or ish jd an garch i qu_

yoshning ufqdan balandligi

76
ortsada, to‘g ‘ri radiatsiyaning maksimal qiymatlari juda kam oshishini
ko'rsatadi. Bunday holatni geografik kenglikning kamayishi bilan
havodagi suv bug‘i miqdorining ortishi va janubiy hududlarda havodagi
chang zarralarining ko‘payishi bilan izohlanadi.
0 ‘zbekiston hududida to‘g‘ri radiatsiyaning yillik o'zgarishida oylik
o'rtacha qiymatlardan maksimumi bahorga mart-aprel oylariga to'g'ri
kelib, 1,067 kVt/rrf gacha yetadi, eng oz-minimal qiymati esa dekabr
oyiga to‘g'ri keladi.
Bunday bo'lishiga sabab, yoz oylarida atmosferada chang zarralari
va suv bugMari ko'p bo'lganidan, ular to'g'ri radiatsiyani ko‘p yutadi.
Natijada yer yuziga yetib keluvchi to'g'ri radiatsiya oqimi ancha
kuchsizlanadi. Bahorda esa havo ancha toza bo'lib chang va suv bug'lari
kam bo'ladi. Shuning uchun yer yuziga tushuvchi to'g'ri radiatsiya
oqimi eng katta qiymatiga erishadi.

3.8. Sochilgan quyosh radiatsiyasi

Sochilgnii quyosh radiatsiyasining boshlang'ich manbayi to'g'ri

quyosh inilialsiyasi bo'lganligidan, uning kattaligi to'g'ri radiatsiya kabi
<,)uyoshning ufqdan balnndligiga, atmosfera tiniqligiga va osmonning
bulul bilan qoplanishi darajasiga bog'liq.
Sochilgan radiatsiya maksimumi. to'g'ri radiatsiya maksimumidan
am lia о / lio'lih, <)'/bckiston hududida tushki paytda o'rtacha 0,10-0,18
к Vt/m' qiyiiuitlni ign eiislimlr Quyoshiiing ufqdan balandligi qanchalik
уiit|<иi l>o‘hu sochilgan radiatsiya oqimi ham shunchalik ko'p bo'ladi.
Ouyosli ulqqa yaqinlasligan sari esa sochilgan radiatsiya oqimi kamaya
tumuli, Atmosfera ifloslanishi ko'paygan sari sochilgan radiatsiya
miqdori ham ortadi (chunki atmosferadagi quyosh radiatsiyasini sochu-
vclii zarrachalar ko'payadi). Sochilgan radiatsiyaning bulutlikka
bog'liqligi murakkab xususiyatga ega.
T'roposferada ancha yuqorida (10-11 km) hosil bo'luvchi yupqa va
yorqin (oq) bulutlar sochilgan radiatsiya oqimini orttiradi. Yuqori to'p-
to'p bulutlar sochilgan radiatsiyani osmon ochiq kundagi qiymatiga nis-
batan 8 10 marta kuchaytiradi.
Osmonni to'la qoplagan qalin va kuchli eng quyi qavat bulutlari so­
chilgan radiatsiyani, osmon ochiq kundagi miqdoridan kamaytirib yubo-
radi.

77
 Toshkent shahrida o'rtacha quyosh vaqti bilan soat 1230 da osmon
ochiq kuni sochilgan radiatsiyaning energetik yoritilganligi: yanvar
oyida 0,10; aprelda 0,17; iyulda 0,15; oktabrda 0,14 kVt/m2ga teng.
0 ‘ziga tushayotgan to'g'ri radiatsiyaning 70-90 % qismini qavtara-
digan qor qoplami sochilgan radiatsiya oqimini birmuncha kuchaytiradi.
Osmon ochiq kuni olingan joyning dengiz sathidan balandligi oshgan
sari sochilgan radiatsiya miqdori kamayadi, chunki balandligi oshgan
sari to‘g ‘ri radiatsiyani sochuvchi atmosfera qatlamlarining qalinligi
kamayib boradi.
Sochilgan radiatsiyaning osmon ochiq kundagi sutkalik va yillik
o'zgarishi to'g'ri radiatsiyanikiga o'xshash bo'ladi. Ammo ertalab
sochilgan radiatsiya Quyosh chiqishdan oldin paydo bo'ladi, so'ngra
Quyosh ufqdan ko'tarilgan sari sochilgan radiatsiya orta boradi, soat 12-
13 larda maksimal qiymatiga erishadi va kcchqurun g'ira-shira paytning
tugashi bilan nolga teng bo'lib qoladi.
Yillik o'zgarishida osmon ochiq bo'lganda sochilgan radiatsiya
maksimumi iyul, minimumi esa yanvar oyida kuzatiladi. Osmon bulut
bilan to'la qoplanganda ham sochilgan radiatsiyaning yillik
o'zgarishining borishi ancha sodda bo'ladi.
Bulutli kunlarda esa sochilgan radiatsiyaning sutkalik va yillik
o'zgarishining borishi ancha o'zgarib ketadi.

3.9. Y ig ‘indi quyosh radiatsiyasi

Istalgan gorizontal va og'ma sirtlarga, o'simliklar bargiga to'g'ri

quyosh radiatsiyasi va sochilgan quyosh radiatsiyasi ayni bir vaqtda tu­
shadi. Odatda gorizontal sirtga ayni bir vaqtda tushuvchi to'g'ri radiat­
siya va sochilgan radiatsiyani birgalikda yig'indi quyosh radiatsiyasi
deyiladi.
Yig'indi quyosh radiatsiyasining energetik yoritilganligini Q biian
belgilaylik. U vaqtda ga teng bo'ladi.
О = S' + D = S sinh0+ D (3.6)
Demak, yig'indi radiatsiya tarkibi to'g'ri va sochilgan radiatsiyadan
iborat bo'lib, to'g'ri va sochilgan radiatsiyalar orasidagi o'zaro
munosabat quyosh balandligi, atmosfera tiniqligi va bulutlikka bog'liq
ravishda o'zgarib boradi.
Osmon ochiq kuni Quyosh balandligi oshgan sari sochilgan radiat­
siya ulushi kamaya boradi. Atmosfera tiniqligi qancha oshsa, sochilgan

78
radiatsiya ulushi shuncha kam boiadi. Osmon to'la zich bulut bilan
qoplanganda Yerga faqat sochilgan radiatsiya oqimi tushadi.
Bulutlik mavjud boMganda yigMndi radiatsiyaning tushishi keng
chegarada o'zgaradi. Yerga tushuvchi yigMndi radiatsiyaning eng katta
qiymati bulutsiz kunlari (osmon ochiq boMganda) kuzatiladi.
O'zbekiston hududlarida yigMndi radiatsiya Q ning ko'p yillik
o'rtacha qiymatlari 0,45-0,96 kVt/m2 orasida o'zgaradi.
O'rtacha quyosh vaqti bilan soat 1230 da Toshkent shahrida osmon
ochiq kuni Q ning miqdori yanvar oyida 0,49, aprel oyida 0,89, iyul oyi-
da 0.94. oktabr oyida 0,64 kVt/m2 ga teng.
Osmon ochiq bo'lganda Q sutkalik o'zgarishining borishida maksi­
mal qiymati tushki paytda kuzatiladi. Yillik o'zgarishining borishida esa
O'zbekiston hududida Q maksimumi mart-iyun, minimumi esa yanvar
oylarida kuzatiladi.

3.10. Qaytgan quyosh radiatsiyasi. Albedo

Yei '«ill tushuvchi yig'indi quyosh radiatsiyasining katta qismi

tupioq уnki suvniii^, ustki yupqa qatlamida yutilib issiqlikka aylanadi,
qolgan qismi esa quytndi.
Itiroi snlning quyosh rmliatsiyasini qaytarishi mazkur sirtning qay-
lai isit qobiliyatiga boy,'lit)
<.)ayl(,'iin r a d i a t s i y a m iqdori //,, n i n g , b e r i l g a n s i r t g a t u s h a y o t g a n
y ig M n d i r a d i a t s i y a m iq d on (J g a n i s b a t i n i t a g l ik yu zan in g qaytaruv-
i lnmlik qohlllyuli yoki tilheriosi A d e y i l a d i , y a ’ni:
r‘ ■ . (3.7)
<J s ' I I) .V snili,, + D
Albedo oilatda Ibizlarda ifoda qilinadi. Faol yuzadan qaytgan ra­
diatsiya /f(/ni qisqa to'lqin uzunlikli qaytgan radiatsiya deb yuritiladi.
Shunday qilib, biror sirtga tushuvchi yig'indi radiatsiya umumiy
oqimi (S\sinh„QD)dan uning (S-sinh0QD)-A qismi qaytadi, qolgan
(S-Mnh„QI)) (1-A) qismi yer yuzi tomonidan yutiladi va tuproq hamda
suvnmg ustki qatlamlarini isitishga sarf bo'ladi. Bu qismni yutilgan ra-
(lialslya deb yuritiladi.
Yet sirtining istalgan joydagi albedosi shujoyning tekis-tekismasli-
giga, rangiga, namligiga va o'simliklar bilan qoplanish darajasiga va
boshqa xossalariga bog'liq.
Quyidagi 3.3-jadvalda V.L. Gayevskiy, M.I. Budiko ma’lumotiga
asosan ba’zi tabiiy sirtlarning albedolari keltirilgan (foizlarda).

79
 3.3-jadval
T u rli ta b iiy sir tla r n in g a lb e d o la r i (% la rd a )

Silt Albedo Sirt Albedo

Yangi voqqan qor 80-95 Bug'doy dalasi 10-25
Ifloslangan qor 40-50 Kartoshka dalasi 15-25
To'q tusli tuproq 5-15 G'o'za dalasi 20-25
Quruq dasht 20-30
Quruq loyli tuproq 20-35
Ignabargli o'rmonlar 10-15
Quruq qumli tuproq 25-45 Bargli o'rmonlar 15-20
Dengiz muzi 30-40 O'tzor 15-25

Yuzasi g ‘adir-budur to'q tusli tuproq, yuzasi tekis va yorqin tuproq-

qa qaraganda yig'indi radiatsiyani kam qaytaradi.
Nam tuproq yig'indi radiatsiyani quruq tuproqqa nisbatan kam
qaytaradi. Demak, tuproq namligi ortishi bilan yig'indi radiatsiyani
yutishi kuchayadi. Bu esa sug'oriladigan yerlarning issiqlik rejimini
o ‘zgartirishda katta ahamiyatga ega.
Qorning albedosi o'rtacha 60 % ga teng, yangi voqqan toza qorning
albedosi esa 90 % gacha yetadi.
Suv sirtining albedosi quyosh nurlarining suv sirtiga tushish bur-
chagiga bog'liq. Masalan, Quyosh balandligi h„ = 90° da A = 2 %,
h„ 50° da A = 4 %, h„ =10° dan kichik bo'lganda A = 50-70 % bo'ladi.
Bu misoldan ko'rinadiki, suv sirtining eng kam albedosi tushki paytda,
eng katta albedosi ertalab va kechqurun kuzatiladi. Buning sababi,
Quyosh balandligi kichik bo'lganda yig'indi radiatsiya tarkibida
sochilgan radiatsiya ulushi ko'p bo'ladi. Sochilgan radiatsiya esa notekis
taglik yuzadan to'g'ri radiatsiyaga nisbatan ko'proq qaytadi.
3.3-jadvaldan qor va muzning albedosi ancha katta ekanligini
ko'ramiz. Shuning uchun qor yoki muz qatlami quyosh radiatsiyasidan
juda kam issiqlik oladi. Natijada qutbiy hududlarda bahor kechikib
boshlanadi va abadiy muzliklar saqlanadi.

3 d l . Y e r va atm osferaning uzun toMqinli nurlanishi

Agrometeorologiyada o'ziga tushadigan quyosh va atmosfera

radiatsiyasini vutadigan va o'zi ham nurlanadigan yuzalarni fa o l yuza
deb yuritiladi. Aslida faol yuza deganda yupqa faol qatlamni
tushunishimiz kerak. Masalan, tuproq, suv, qorlarning ustki qatlamini,

80
sliuningdek imoratlar sirtidagi, yo'llardagi to'shalgan qoplamalarning
ustki yupqa qatlamini faol yuza deb aytishimiz kerak.
Tekshirishlar ko'rsatadiki, faol yuzaning nurlanish spektri
xususiyati bo'yicha xuddi shu haroratda nurlanayotgan mutlaq qora jism
nurlanishidan juda kam farq qiladi. Aniqrog‘i Yerning nurlanishi xuddi
shu haroratdagi mutlaq qora jism nurlanishidan ozgina kam. Shuning
uchun faol yuzaning nurlanishi uchun mutlaq qora jism nurlanishiga doir
Stefan-Bolsman qonunini quyidagicha yoziladi:
F.^. = 6<)'-T', (3.8)
hit yerdir. b - nisbiy nurlanish qobiliyati bo'lib, u olingan faol yuzaning
nurlanishi, xuddi shu haroratda mutlaq qora jism nurlanishi (cSTViing
qanday ulushini tashkil qilishini ko‘rsatadi.

Ushbu (3.8) formuladagi S ni fizikada Stefan-Bolsman doimiysi deb

yuritilndi va uning qiymati 5 - 5,67-10‘8 Vt/(m2-K4)ga teng.
I mli yiiAilar uchun nisbiy nurlanish qobiliyatining qiymatlari
'/I ■jmlvuklu keltirilgan.
3.4-jadval
T u r l i y u / : i l a i ШПЦ n i s b i y n u r l a n i s h q o b i l i y a t l a r i

Yii/,;i tin i () Yti/.a turi 8

1o'(| tusli luprnq <),X7 Suv 0,96
<,>11111 o.H1; Qor 0,995
<)'l 0,'M

Yuqondagi M-jadvaldan ko'rinadiki, qor eng katta nisbiy nurlanish

qobiliyatiga ega (<У= 0,995). Uning nurlanish va nur yutish qobiliyati
mutlaq qora jismniki bilan deyarli bir xil. Buning sababi qor, ayniqsa
yangi yoqqan qor yuzining g ‘adir-budur (notekis)ligidir. Agar Yer
yuzasining haroratini T = 288 К deb olsak va (3.8) formula bo'yicha
hisoblasak 0,42 kVt/m: hosil bo'ladi.
Yer yuzasining shunday katta radiatsiyani nurlanib turganidan tez
sovib ketishi kerak edi. Ammo bunga uning quyosh radiatsiyasi va at-
mosferaning uchrashuvchi nurlanishini yutib isishi to'sqinlik qiladi.
Agar faol yuzaning o'rtacha haroratini 15°C deb olsak, fizika fanida
o'rganiladigan mutlaq qora jism nurlanish qonunlaridan yana biri - Vin
qonuniga asosan, mazkur haroratda nurlanayotgan faol yuzaning nur-
lanishida energiya 10 mkm ga yaqin to'lqin uzunlikka to'g'ri keladi.

81
Shuning uchun ham Yerning nurlanishi to‘lqin uzunligi katta infraqizil
nurlanishdan iborat bo'ladi.
Yerdagi faol yuzaning nurlanishi uzluksiz davom etadi. Atmosfera
o'zidan o'tuvchi quyosh radiatsiyasining bir qismini va Yerfl^g nurla­
nishini yutib isiydi va u ham uzluksiz uzun to'lqinli nurlanadi' Atmosfe­
raning nurlanishi olam fazoga va Yerga tomon y o ‘na!gan.
Atmosferaning Yer sirtiga yo'nalgan nurlanishini atmos^eran*n§
uchrashuvchi (qarama-qarshi) nurlanishi Ea deb yuritilist1'11* avval
ta’kidlaganmiz.
Yer nurlanishi oqimi bilan atmosferaning uchrashuvchi nurlanishi
oqimlarining ayirmasi faol qatlamning yo'qotadigan nuriy efiergiyBsmi
tavsiflaydi va bu ayirmani samarali nurlanish Es deb ау(**ас^- Uni
quyidagicha ifodalash mumkin:
E \ Iv r ~

Faol qatlamning samarali nurlanishi uning haroratiga, havo harorati

va namligiga hamda bulullikka bog'liq. Yer sirtining harorati k° tarilishi
bilan E, kuchayadi, havo harorati va namligi ortishi bilan Es kamayadi.
Samarali nurlanish miqdoriga ayniqsa bulutlar kuchli t0 s‘r qiladi.
Bulutlik ortishi bilan uchrashuvchi nurlanish ham kuchayik samarali
nurlanish esa kamayadi. Bulutli ob-havodagi samarali nurlart'5*1’ osmon
ochiq bo'lgandagiga nisbatan kam bo'lganidan bulutli tun^a Уег Slrtl
kamroq soviydi. Agar bulutlar quyuq (zich), harorati esa faol Уи2а haro­
ratiga yaqin bo'lsa, hattoki Eyer = Ea tenglashib, samaral' nurlanish
Es = 0 ga teng bo'lib qoladi.
Samarali nurlanish kunduzi ham mavjud. Ammo k1^ 1121 uni
quyosh radiatsiyasining vutilgan qismi to'ligMcha yoki qismaf1 qop|aydi.
Yer sirtining turli joylarida osmon ochiq boMganda sa(Tiaral1 nur"
lanish kunduzi va kechasi o'rtacha 0,07-0,14 kVt/m2 chegarasida
o'zgaradi.
Samarali nurlanishning sutkalik o'zgarishida maksimur^1 soal 12—
13 larda, minimumi esa Quyosh chiqishi oldidan kuzatilad‘- Samarali
nurlanishning maksimumi 0,21-0,28 kVt/ m2 gacha yetadi.
Samarali nurlanish yillik o'zgarishining borishi faol yuzaning
qanday iqlimli joyda ekanligiga bogMiq. Masalan, kontinenta* iqlimh
joylardagi samarali nurlanishning yillik o ‘zgarishida mak$,mumi У02
oylariga, minimumi esa qish oylariga to'g'ri keladi.
Biz avval to'g'ri radiatsiya atmosferadan o ‘tib Уег Уи71Йа
tushganicha birmuncha kuchsizlanishini ta’kidlaganmiz. Fao' Уи2аё а
tushgan quyosh radiatsiyasi uni isitadi. Isigan tuproq, ekinlaf’ suv y uzasi

82
o'z navbatida uzun to‘lqinli infraqizil nurlarni chiqaradi. Faol yuzaning
uzun to‘lqinli nurlanishini havo tarkibidagi suv bug‘i, karbonat angidrid
gazi yutib, atmosferadan tashqariga o'tkazmaydi.
Yer uchun atmosfera xuddi issiqxona oynasi kabi vazifani bajaradi.
Ma’lumki, issiqxona oynasi o ‘ziga tushuvchi quyosh radiatsi­
yasining taqriban 70 % ga yaqin qismini issiqxona ichiga o ‘tkazadi.
Quyosh radiatsiyasining issiqxona ichiga o ‘tgan qismi tuproqni,
ekinlami qizdiradi. Ulaming isib nurlanishi esa uzun toMqin uzunlikli in­
fraqizil nurlanish bo'lganidan, ularni issiqxona oynasi yomon o ‘tkazadi.
Natijada issiqxona ichidagi havo harorati tashqaridagi haroratdan bir ne­
cha gradusga yuqori boMadi. Atmosfera ham Yer uchun xuddi shunday
«issiqxona effekti» vazifasini bajaradi.
Agar Yer atrofida atmosfera qatlami boMmaganida Yer sirtining
luirorati o'rtacha hozirgi mavjud 15°C emas, balki - 23,0°C ga teng
bo'lishi kerak edi. Bunda Yerning yuzini abadiy muz qoplagan va
Yntln^i hayot sharoitlari butunlay o'zgarib ketgan bo'laredi.
Atmosf'crnning mavjudligi sababli Yer yuzida hozirgiday hayot
•.Imioitlun vti|iulgn kelgan.

3 . 1 2 . Huriiut.iioii Iui Ik i n . R a d i a t s i o n b a l a n s t e n g l a i n a s i

Г mil у miming radiatsion balan\i deb, bu yuzaga tushuvchi va un-

dan ketuvchi nurlanislilar oqimlari ayirmasiga aytiladi.
Umliatsion balansning kirim qismini gorizontal yuzaga tushuvchi
to'g'n radiatsiya S 1, sochilgan radiatsiya I) va atmosferaning uchrashuv-
i hi tintlanixli /■;„ tashkil qiladi. Radiatsion balansning chiqim qismi esa
qisqn to'lqin u/.unlikli qaytgan radiatsiya R4 va Yer sirtining nurlanishi
l'.y„ lardan iborat.
Agar faol yuzaning radiatsion balansini В harfi bilan belgilasak, faol
yuzaning radiatsion balansining umumiy ko'rinishini quyidagicha yoza
olamiz:
B = S' + D+ Ea-Rq-E „, (3.9)
yoki S‘+D ckanligini nazarga olsak
B-Q*E.-R<-E^=Q-R4-(Er„-E ^ Q -R ,-E ., (3.10)
buycrda: Q = yig'indi radiatsiya, Ex- samarali nurlanish.
Yuqoridagi (3.9) formulani quyidagicha ham yozish mumkin:
B=S'+n-(S'+D) A+E,-E„ =(5'+DX1 -A)-E, =Q,\-A)-E,, (3.1 1)
buycrda: A - faol yuzaning albedosi.

83
 Yutilgan radiatsiya Q(l-A) taglik yuzaning isishida, samarali nur­
lanish E s esa taglik yuzaning sovishida faol roi o'ynaydi. Sutka
davomida yigMndi radiatsiya va samarali nurlanish miqdorlari uzluksiz
o'zgarganidan radiatsion balansning qiymatlari ham uzluksiz o ‘zgaradi.
Osmon bulut bilan to'la qoplanganda va Yerga to‘g ‘ri radiatsiya
tushmayotganda В = D — Rq —E s kechasi esa qisqa to'lqinli qaytgan ra­
diatsiya ham bo'Imaganligidan radiatsion balans В qiymatlari manfiy
bo'ladi: I) = Ea - Ewr= - Es ga teng bo'ladi.
Radiatsion balansni bilish amaliy qiziqishga ega. Chunki В ning
qiymatiga qarab t'aol yuzaning isishi yoki sovishini aniqlaymiz.
Agar faol qatlamga tushuvchi radiatsiyalar oqimlarining yig'indisi,
faol qatlamdan ketuvchi radiatsiya oqimlari y ig ‘indisidan katta bo'lsa,
faol qatlam isiydi. Aks holda esa faol qatlam soviydi.
Radiatsion balansni turlicha vaqt oraliqlari (minut, soat, sutka, oy va
yil) uclnm hisoblash mumkin va 11 musbat yoki manfiy bo'ladi.
Radiatsion balans odatda kunduzi musbat (eng sovuq davrlarni
hisobga olmaganda), kechasi esa manfiy bo'ladi.
Quyosh botishiga 1-2 soat qolganda radiatsion balans manfiy
qiymatlarga o'tadi yoki kechga yaqin Quyoshning ufqdan balandligi 10-
15" ga teng bo'lishidan boshlab В ning qiymatlari manfiy bo'ladi.
I i ta lab Quyosh chiqqanidan keyin o'rtacha 1 soat vaqt o'tgach yoki
Quyosh balandligi 10-15° dan oshgach В ning qiymatlari yana musbat
ishoraga o'tadi.
Agar qor qoplami mavjud bo'lsa, Quyosh balandligi 20-25° ga yet-
gandan keyingina В musbat qiymatlarga o'tadi.
Kunduzi h„ ortishi bilan В ning qiymatlari ham orta boradi. tushdan
keyin lt„ ning kamayishi bilan В ning qiymatlari ham kamayadi.
O'/bekistonning shimoliy hududlari uchun radiatsion balansning
yillik qiymati 1X85 M J/m\ janubiy hududlari uchun 2807 MJ/m2, baland
tog'li hududlarda 1424 MJ/m ga yaqin.
O'/bekistonning eng janubiy hududlari va sovuq havo oqimlari
kirolmaydigan joylar uchun В yil bo'yi musbat.
O'/.bekistonnning eng shimoliy hududlari va respublikamiz
hududlarining katta qismida qish davrida ba’zi yillari В ning qiymati —
4,19 dan - 29,3 MJ/m2 gacha ega bo'lishi mumkin. Respublikamizda
radiatsion balans manfiy qiymatlardan musbat qiymatlarga o'rtacha mart
oyi boshlarida o'tadi. Musbat qiymatlardan manfiy qiymatlarga oktabr
oxirida noyabr boshlarida o'tadi.

84
 Qishloq xo'jalik dalalarining radiatsion baiansini bilish Quyoshning
ufqdan turlicha balandliklarida, ekinlarni ekishning turlicha sxemalarida
va o'simlik rivojlanishining turlicha fazalarida o'simlik va tuproq yutgan
radiatsiyani aniqlash imkonini beradi.
Tuproqning harorati va namligi, bug'lanishi va boshqa kattaliklarni
boshqarishda qo'llanilgan tadbirlarni baholash uchun turlicha turdagi
o'simliklar qoplamlarida qishloq xo'jalik dalalarining radiatsion balansi
aniqlanadi.

3.13. Q uyosh radiatsiyasi va radiatsion balansni

o ‘Ichash usullari

Hozirgi vaqtda aktinometrik kuzatishlarda quyosh radiatsiyasi

oqimlarini o'lchash uchun mutlaq va nisbiy usullar qo'llaniladi. Shuning
uchun bu usullarga mos ravishda mutlaq va nisbiy asboblar ishlab
chiqarilgan.
Mutlaq asboblarda quyosh radiatsiyasi energetik yoritilganligini
to'g'ridan-to'g'ri kal/(sm2 min) yoki Vt/m2 birliklarda o'lchanadi va ular
hozirgi vaqtda nisbiy asboblarni darajalash va tekshirish uchun
qo'llaniladi.
Nisbiy asboblar meteorologik stansiyalardagi muntazam olib bori-
ladigan kuzatishlarda, ekspeditsiyalarda va dala kuzatishlarida ishlati-
ladi.
To'g'ri radiatsiyani o'lchash uchun ishlatiladigan asbobni akti-
nometr deb yuritiladi.
Hozirgi vaqtda to'g'ri quyosh radiatsiyasini o'lchashda eng ko'p
qo'llaniladigan nisbiy asbob Savinov-Yanishevskiy termoelektrik akti-
nometridir.
Aktinometr ishlashi uchun termoelektrik effekt asos qilib olingan.
Ma’lumki, ikki xil metall o'tkazgichning ikkala uchlarini o'zaro
kavsharlab, berk elektr zanjiri hosil qilsak, kavsharlangan uchlarning
haroratlari bir-biridan farq qilsa, mazkur zanjirdan juda oz miqdorda tok
o'tadi. Zanjir ochiq bo'lganda vujudga keladigan termo elektr yurituvchi
kuch (E.Yu.K.)ning kattaligi kavsharlangan uchlar haroratlari ayirmasiga
va kavsharlangan o'tkazgichlarning moddalariga bog’liq bo'ladi.
Kattaroq tok olish uchun b u n d a y termo juftlarni o'zaro ketma-ket
ulanadi.

85
 Termoelektrik aktinometrlaming asosiy qismlari: termobatareyali
yutgich, ichiga termobatareyali disk joylashtirilgan trubka va shtativdan
iborat.
Aktinometrning asosiy qismi, ya’ni termobatareyali yutgich man-
ganin va konstantan poloskalarining ketma-ket ulanishidan hosil qilin-
gan termobatareya yulduzcha shaklida joylashtiriladi.
Barcha toq nomerli kavsharlangan uchlar markaz atrofida, juft no-
merli kavsharlangan uchlar esa chekkada o ‘rnatiladi.
Aktinometrdan foydalanilgan vaqtda termoyulduzchaning ikkala
uchini G S A - tipdagi galvanometrga ulanadi.
Aktinometr trubkasining ochiq uchi ro'parasiga teskari tomoniga
toq nomerli kavsharlar yopishtirilgan va quyosh nurlari tushadigan to-
moni qoraytirilgan kumush disk joylashtiriladi. Mis halqa esa trubkaning
chetiga quyosh nurlari tushmaydigan qilib joylashtirilgan. Agar akti­
nometr trubkasini Quyoshga qaratsak, markazdagi kumush disk to‘g ‘ri
quyosh radiatsiyasi ta’sirida isiydi, mis halqa esa isimaydi. T o‘g ‘ri
quyosh radiatsiyasining energetik yoritilganligi qanchalik katta bo‘lsa,
issiq va sovuq kavsharlar orasidagi haroratlar ayirmasi ham shunchalik
orta boradi. Natijada hosil bo'ladigan termotokning kattaligi ham to'g'ri
quyosh radiatsiyasi energetik yoritilganligiga to'g'ri mutanosib ravishda
ortadi. Aktinometrga ulangan galvanometr uchun avvaldan ma’lum
bo'lgan aktinometr doimiysiga ko‘paytirish bilan kal/(sm2-min) yoki
Vt/m2 birliklarga o ‘tkaziladi.
Yig'indi va sochilgan radiatsiyalarni oHchash uchun ishlatiladi-
gan asbobni piranometr deb yuritiladi Meteorologik stansiyalarda
yig'indi va sochilgan radiatsiyalarni o'Ichashda asosan Yatiishevskiy pi-
ranometri ishlatiladi. Bu asbob ham aktinometr singari termoelektrik ef-
fektga asoslanib ishlaydi.
Piranometrning asosiy qismi termobatareyadan iborat bo'lib, termo­
batareya bir-biriga ketma-ket kavsharlangan manganin va konstantan
poloskalardan iborat. Barcha poloskalar gorizontal tekislikda joy-
lashtirilib, yorug'lik nurlarini qabul qiladigan plastinka vazifasini ba­
jaradi. Termobatareyaning barcha toq nomerli (isitilmaydigan)
kavsharlangan sirti magneziy bilan oq rangga bo'yalgan. Termobatare­
yaning juft nomerli kavsharlari esa qoraga bo'yalgan.
Shunday qilib, piranometrning nur tushadigan termobatareyasining
qora va oq rangga bo'yalgan katakchalari ketma-ket almashadigan qilib
o'rnatilgan.

86
 O'lchash vaqtida termobatareyaning uchlariga mahkamlangan mis
simlari GSA-1 tipdagi galvanometrga ulanadi.
Nurlanish oqimi tushuvchi sirtga to'g'ri va sochilgan radiatsiya ayni
bir vaqtda tushadi. Ammo oq katakchalar o'ziga tushuvchi quyosh ra­
diatsiyasining 15 % ni yutsa, qora katakchalar esa quyosh radiatsi­
yasining 98 % ni yutadi. Natijada oq va qora termo kavsharning harorati
bir-biridan farq qiladi. Bu haroratlar ayirmasi nurni yutadigan sirtga tu­
shuvchi radiatsiya miqdoriga to‘g‘ri mutanosibdir.
Zanjir berk boMganda termobatareyada haroratlar ayirmasiga mu-
tanosib ravishda termotok hosil bo'ladi. Uning kattaligini piranometrga
ulangan galvanometr ko'rsatkichining og'ishidan bilamiz. Galvanometr
ko'rsatkichining ko'rsatishlarini kal/(sm min) yoki Vt/m2 da ifodalash
uchun galvanometr ko'rsatkichi ko'rsatishini aktinometr doimiysiga
ko'paytiriladi.
Aktinometr doimiysining qiymatini aktinometrik (yoki meteo­
rologik) stansiyalarda mazkur aktinometrni tekshirib aniqlanadi. Agar
faqat piranometrgina bor bo'lsa, u holda shu piranometr va unga ulangan
galvanometr uchun o'tkazuvchan doimiy ma’lum bo'lishi kerak. Bunda
o'tkazuvchan doimiyning qiymati shu piranometr va galvanometrgagina
tegishli ekanligini unutmasligimiz kerak.
Kuzatishlar vaqtida piranometming qabul qiluvchi qismi (termo-
batareya) gorizontal holatda o'rnatiladi. Sochilgan radiatsiyani
oMchashda piranometmi to'g'ri quyosh radiatsiyasidan maxsus ekran
bilan to'siladi. Yig'indi radiatsiyani o'lchashda to'suvchi ekranni chetga
surib qo'yiladi. Gorizontal sirtga tushayotgan yig'indi va sochilgan ra-
diatsiyalami o'lchab, gorizontal sirtdagi to'g'ri quyosh radiatsiyasining
energetik yoritilganligini S1 = Q - D tarzida ham aniqlash mumkin.
Qaytgan radiatsiyani ham o'lchashga moslashtirilgan piranometrni
alhedometr deb yuritiladi.
O'lchashlarda asboblarning qabul qiluvchi qismini yuqoriga (Q ni
o'lchash uchun) va pastga (Rq ni o'lchash uchun) qaratishga xizmat
qiladigan moslamadan foydalaniladi. Albedometr yordami bilan yig'indi
va qaytgan radiatsiyani o'lchab A = R ,/ О formula yordamida taglik yu-
/лшпц alhcdosini hisoblanadi. Dala sharoitida o'lchashlar o'tkazishda
ko’chma albcdomctrdan foydalaniladi.
l aol yuztining raitiulsion Inilunsini o'lchash uchun termoelektrik
balansomer 40 'HanUadi
Yuqorida qaralgan asboblardan tashqari tabiiy yoritilganlikni
o'lchash uchun fotometrik asbob-lyuksometr qo'llaniladi. FFR ni

87
0 ‘lchash uchun turli xil asboblar ishlatiladi. Quyosh yog‘dusining
davomiyligini aniqlash uchun geliograf с\о‘\\гпЛай\.
Bu asboblarning tuzilishi va asboblar yordamida o'lchashiar
o ‘tkazish uslublari agrometeorologiyadan laboratoriya mashg‘ulotlari
uchun qo'llanmalarda mufassal keltirilgan.

3.14. Quyosh radiatsiyasining turlicha rclyefli

yerlarga va ckinlarga tushishi

Ma'lumki, quyosh radiatsiyasi Yerdagi turlicha relyefTi hududlarga:

tekisliklarga, jarliklarga, tog' cho‘qqilariga, dunyoning turli tomonlariga
qaragan va ufqqa qiyaligi turlicha bo'lgan yon-bag'irliklarga tushadi.
Ular orasidan tekisliklarga va yonbag'irliklarga tushadigan quyosh
radiatsiyasining miqdorini bilish qishloq xo'jaligida amaliy ahamiyatga
ega.
To'g'ri quyosh radiatsiyasining faol yuzaga oz yoki ko'p tushishi
quyosh nurlarining bu yuzaga tushish burchagiga bog'liq.
Agar Quyoshning ufqdan balandligi ha = 90° bo'isa, Quyosh zenitda
bo'lib. olingan yuzaga tushayotgan to'g'ri radiatsiya oqimi eng ko'p
bo'ladi. Ekvatordan chetiashgan sari h0 ning maksimal qiymati ham ka-
maya boradi. Bundan tashqari quyosh balandligi kunduz davomida
o'zgarib boradi. Quyosh balandligi pasaygan sari birlik yuzaga tushadi­
gan to'g'ri radiatsiya oqimi ham kamayadi.
Gorizontal yuzaga tushuvchi quyosh radiatsiyasining energetik yo­
ritilganligini quyidagi formula yordamida aniqlanishini bilamiz:
S1=S\sinh„, bu yerda, S to'g'ri quyosh radiatsiyasining quyosh nurlariga
tik yuzadagi energetik yoritilganligi.
Quruqlik, ayniqsa dehqonchilik hududlari tekis gorizontal yerlardan
tashqari dunyoning turli tomonlariga qaragan va qiyaligi turlicha yon-
bag'irlardan tashkil topgan. Bunday yerlarga quyosh nurlarining tushish
burchagi Quyosh balandligidan tashqari yuzalarning ufq chizig'i bilan
hosil qilgan burchagiga va bu yuzalarning dunyoning qaysi tomoniga
qaratiIganligiga bog'liq.
Quyosh nurlari ufq bilan a burchak hosil qilgan sharqqa tomon
og'ma sirtga tushayotgan bo'lsin. Quyosh nurlari va og'ma sirtga
o'tkazilgan normal orasidagi burchakni, ya’ni quyosh nurlarining og'ma
sirtga tushish burchagini i harfi bilan belgilaylik (3.6-rasm).
 Agar 3.6-rasnidagi AC sirtga
\ tushuvchi to'g'ri radiatsiyani 5 ; deb oisak
quyidagini yoza olamiz:
S, =S cosi . (3.12)
bu yerda. S - to'g'ri quyosh radiatsi­
yasining quyosh nurlariga tik yuzadagi
energetik yoritilganligi.

Bu (3.12) formuladan ko'rinadiki. It,,

3.6 - раем. O g’ma sirtga ning biror qiymatida og'ma sirtning
tushuvchi to’g ’ri quyosh qiyaligi ortgan sari / kamayadi, qiyalik
radiatsiyasini aniqlash
kamaygan sari esa i ning qiymatlari
ortadi.
Aktinometriyada dunyoning ixtiyoriy tomoniga qaratilgan va istal-
gancha og'ma sirtga tushadigan to'g'ri quyosh radiatsiyasi energetik yo­
ritilganligi Si ni quyidagi formula bo'yicha aniqlanadi:
S, = S [sinh c cos a + cosh 0- sin a cos(4 - a)], ( 3 .1 3 )

bu yerda: h„ - quyosh balandligi, a - og'ma sirtning ufq bilan hosil

qilgan burchagi, A - quyosh azimuti, a - og'ma sirtga normal bo'yicha
o'tkazilgan tik tekislik va meridian tekisligi orasidagi burchak.
Misol tariqasida to'g'ri radiatsiyaning janubga va shimolga qaragan
yonbag'irlarga tushishini qaraymiz.
Bizga 5 * = 840 Vt/m2 (7z„ = 90°) va Ssu= 420 Vt/m2 (/;„= 30°) beril-
gan bo'lsin. Hisoblashlar ko'rsatadiki, shimol tomonga qaragan va qi­
yaligi 10° bo'lgan yonbag'ir tushki paytda 286 Vt/m', janubga qaragan
qiyaligi 10° yonbag'ir esa tushki paytda 538 Vt/irf issiqlik oladi, ya’ni
janubiy yonbag'ir, shimoliy yonbag'irdan qariyb 2 marta ko'p issiqlik
oladi. Bu yonbag'irlar kunduzi va yil davomida turlicha geografik keng-
liklarda har xil issiqlik miqdorlari oladilar. Janubga qaragan yonbag'irlar
ko'proq isiganligidan, ulardagi tuproq yaxshi isib bahorda ekin ekishga
shimoliy yonbag'irga qaraganda 7 -1 0 kun ertaroq yetiladi. Janubga
qaragan og'ma joydagi tuproq qatlamining harorati boshqa tomonlarga
qaragan og'ma joylardagi qatlamning haroratidan yuqori bo'ladi. Shu­
ning ucluin turli tomonlarga qaragan yonbag'irlarga ekinlarni ekish
vaqtining boshlanishi ham bir xil bo'lmaydi. Bundan tashqari issiqsevar
o'simliklarni janubga qaragan og'ma joylarga, issiqlikni kamroq talab
qiladigan o'simliklarni shimolga qaragan yonbag'irlarda parvarishlash
kerak.

89
 Endi quyosh radiatsiyasining ekinlarga tushishi va ularda yutilishini
qaraylik.
Dastlab tuproqning birlik yuzasiga (masalan, 1 ga maydonga) tu­
shadigan quyosh radiatsiyasini 100 % ga teng deb olaylik. Bu maydon-
dagi ekinning o ‘sishi va barglari rivojlangan sari tuproq yuzasiga tu­
shadigan FFR ulushi kamaya boradi, ekinda yutilgan FFR ulushi esa or­
tib boradi. 0 ‘simlik barglarining yuzasi ortgan sari ular FFR ni ko'p
yutadi. Ekinlar vegetatsiyasining boshida, barglarning umumiy yuzasi
0,5 ming m2/ga dan oshmaganida ekinlar o'ziga tushadigan FFR ning
1-2 % inigina yutadi. Barglar yuzalarining eng rivojlangan davrida,
ularga tushadigan FFR ning 70-80 % yutiladi. Bundan 5-6 % igina
fotosintez jarayoniga sarflanadi. Zich ekilgan uzun poyali ekinlarda
(masalan, shakarqamish) barglar juda zich joylashganidan quyosh
radiatsiyasi asosan barglarning yuqori qatlamida yutiladi, qolgan qismi
barglardan o'tib o'simlik pastiga yo'naladi. Zich ekilmagan ekinlarda
to'g'ri va sochilgan radiatsiyaning bir qismi eng pastki qatlamdagi
barglargacha hattoki tuproq yuzasigacha yetib boradi.
A.A. Nichiporovichning tasdiqlashicha ekinlarning yuqori hosil
berishi uchun biror maydondagi ekin barglarining umumiy yuzasi, shu
may don yuzasidan 4 -5 marta katta bo'lishi (ya’ni 4 0-50 ming гтГ/ga) va
barglarning bunday kattalikdagi umumiy yuzasini uzoq vaqt saqlab tu-
rishi kerak. Avniqsa (1 gektarga) ekin maydonidagi barglarning umumiy
yuzasi 40000 m2 bo'isa, ekin quyosh radiatsiyasini eng ko'p yutadi.
Barglarning umumiy yuzasining yanada ortishi bilan esa quyosh radiat­
siyasining yutilishi o'zgarmay qoladi.
Umuman olganda, ekinlarning geometrik strukturasiga, barglarning
o'lchami va yuzasiga, ularning dunyoning qaysi tomoniga qaraganligiga
va og'maligiga, shuningdek quyosh balandligiga bog'liq ravishda
ekinlar quyosh radiatsiyasini turlicha yutadi va o'tkazadi.
Quyoshning ufqdan balandligi 35° dan katta bo'lgan hollarda barg
plastinkasi tik holatga yaqin joylashganida to'g'ri radiatsiya ekin may­
doni ichiga ko'proq kiradi, agar barglar gorizontal holatga yaqin joy­
lashgan bo'isa, to'g'ri radiatsiya ekin ichiga juda kam miqdorda kiradi.
Ekinlar ichiga kirgan quyosh radiatsiyasining spektral tarkibi ham
o'zgaradi.
Zich ekinlarda soya eng kuchli bo'lgan pastki qismida yashil va
uzun to'lqin uzunlikli infraqizil nurlarning ulushi ko'payadi. Ekinlarning
ustki qismida va barglar siyrak qatlamlarda FFR ning spektral tarkibi,
o'simlik ustidagi kabi bo'ladi.

90
 Hozirgi vaqtda ekinlarning quyosh radiatsiyasidan foydalanish da-
rajasini baholash uchun ekinning foydali ish koeffitsiyenti (FIK) tushun-
chasi qo'llaniladi.
I•kinning FIK deb, fotosintez jarayoniga va biomassa hosil qilish
uchun sarflangan FFR ulushining, o'simlik qoplami tomonidan yutilgan
M R ning umumiy miqdoriga nisbatiga aytiladi.
likinlar bir-biridan tuplar qalinligi, tarkibi, agrotexnika darajasi bi­
lan farqlanadi. Shuning uchun ularda FIK ham har xil bo'ladi.
A.A. Nichiporovich vegetatsiya davri uchun FIK ning o ‘rtacha qiy­
matlari asosida ekinlarni quyidagi guruhlarga airatean:
OdatdagiFIK = 0 ,5 -1 ,5 %
Yaxshi FIK = 1,5+ 3,0%
Eng yuqori FIK = 3,0+5,0 %
Nazariy jihatdan mumkin bo'lgan FIK = 5.0-8,0 %
Alohida olingan barg uchun FIK, ekinning umumiy FIK idan katta
bo'ladi. Chunki ekinda ko'pchilik barglarning yoritilganligi yetish-
maydi, ba’zi barglar yoshiga bog'liq ravishda unchalik fotosintetik faol
emas.
Shunday qilib, ishlab chiqarish sharoitida ekinlardan yuqori hosil
olish uchun ekinlarning FIK ini yaxshi darajagacha ko'tarish kerak.
Bunda ekinlarning namlik va oziqlanish rejimlari ham eng maqbul sha-
roitda bo'lishi zarur.

3-bob uchun savollar va topshiriqlar

1. Quyosh radiatsiyasi deb nimaga aytiladi ?

2. Atmosferada quyosh radiatsiyasi oqimlarining qanday turlari
mavjud?
3. Quyosh doimiysi deb nimaga aytiladi ?
4. Quyosh spektri qanday qismlardan iborat ?
5. Qisqa va uzun to'lqinli infraqizil radiatsiyalar o'simlikka qanday
InNil ko'rsatadi ?
<> ( Jltrubinafsha radiatsiyaning biologik ahamiyati qanday ?
7. Fotosintez jarayoni quyosh spektrining qaysi qisnilarida eng faol
o'tadi ?
8. Fotosintetik faol radiatsiya (FFR) deb nimaga aytiladi va u
quyosh spektrida to'lqin u/.unliklarning qanday oraliqda joylashgan ?

91
 9. Yer sirtidagi gorizontal yuzaga tushadigan to‘g ‘ri (S') va sochil­
gan radiatsiya (D)lar yordamida FFR ni aniqlash formulasini yozing va
tushuntiring.
10. T o‘g ‘ri quyosh radiatsiyasi atmosferadan o ‘tishida nima uchun
kuchsizlanadi? Buge formulasi qanday yoziladi va tushuntiriladi?
11. Atmosferada quyosh radiatsiyasining sochilishi qanday yuzaga
keladi? Reley qonuni qanday ta’riflanadi?
12. T o‘g ‘ri quyosh radiatsiyasining sutkalik va yillik o ‘zgarishi ni-
malarga bog‘liq ?
13. Ixtiyoriy tomonga qaratilgan va istalgancha og‘ma sirtga tu­
shadigan to'g'ri quyosh radiatsiyasi nimalarga bog'liq ?
14. Sochilgan quyosh radiatsiyasi deb nimaga aytiladi ?
15. Sochilgan quyosh radiatsiyasining sutkalik va yillik o'zgarishi
qanday tavsiflanadi ?
16. Yig'indi (yalpi) radiatsiya deb nimaga aytiladi? Uning tashkil
etuvchilari qanday o'zgaradi ?
17. Albedo nima? Turli tabiiy sirtlarning albedosiga misollar
keltiring.
18. Yer va atmosfera nurlanishlarini tavsifiang.
19. Faol sirtning kuchli samarali nurlanishiga qanday sharoitlar qu-
laylik yaratadi?
20. Faol sirtning radiatsion balansining umumiy ko‘rinishdagi
tenglamasini yozing va uning tashkil etuvchilarini izohlang.
21. Kunduzi osmonni bulut to‘la qoplaganida va kechasi uchun ra­
diatsion balans tenglamalarini yozing va izohlang.
22. O'zbekiston hududlarida radiatsion balansning yillik o'zgarishi
qanday borishini tavsifiang.
23. Meteorologiyaning qanday bo'limini aktinometriya deb yuriti­
ladi ?
24. Termoelektrik aktinometrning tuzilishi va ishlash tamoyilini tu­
shuntiring.
25. Quyosh yog'dusining davomiyligi deb nimaga aytiladi? Quyosh
yog'dusining davomiyligini qanday asbob bilan aniqlanadi ?
26. To'g'ri radiatsiyaning quyosh nurlariga tik yuzadagi energetik
yoritilganligi 837,6 Vt/m2 bo'isa, quyoshning ufqdan balandligi 30°
bo'lganda 1 ga (gektar) maydonga tushadigan to'g'ri quyosh radiatsiyasi
quvvatini aniqlang. Javobi: 4,2-Kf kVt.
27. To'g'ri radiatsiyaning tik yuzadagi energetik yoritilganligi
837,6 Vt/m2, sochilgan radiatsiya energetik yoritilganligi 418,8 Vt/m2,

92
quyosh balandligi 40° ga teng. 1 m2 qum yuzasi qancha issiqlik oladi ?
.Javobi.622,2 Vt/nf.
28. Quyosh balandligi 35° bo'lganida to‘g ‘ri radiatsiyaning quyosh
nurlariga tik yuzadagi energetik yoritilganligi 677,06 Vt/nr, quruq
pichandan qaytgan radiatsiya energetik yoritilganligi 167,5 Vt/m2 ga
teng. Sochilgan quyosh radiatsiyasining energetik yoritilganligini
aniqlang. Quruq pichan uchun A = 19 %. Javobi: 493 Vt/m2
29. Agar S = 840 Vt/m2, D = 110 Vt/m2, A = 18%, h0=30° bo'lsa,
quruq pichan yuzasi qancha issiqlik yutadi ? Javobi: 430 Vt/m2.
30. Toshkent va Sankt-Peterburg uchun to'g'ri va sochilgan radiat-
siyalarning gorizontal yuzadagi yillik yig'indilari ma’lum bo'lsa, ular
uchun FFR ning o'rtacha yillik yig'indilarini hisoblang: Toshkent uchun
I S 1 = 2913 MJ/nr, I D = 2144 MJ/nr; Sankt-Peterburg uchun
IS' = 1337 MJ/m2, I D = 1557 MJ/m2. Javobi: 2474,7 MJ/m2 (Toshkent).
! M>?,4 MJ/m2 (Sankt-Peterburg)
II. Agar to'g'ri radiatsiyaning quyosh nurlariga tik yuzadagi
o'rliicha energetik yoritilganligi 0,84 kVt/m2, sochilgan radiatsiyaniki
0,14 кVt/пГ ga teng bo'lsa, 1 soat uchun FFR ning yig'indisini
hisoblang. Quyoshning o'rtacha balandligi 32°. Javobi: 271,2 Vt/m2.
32. Quyosh balandligi 30° bo'lganda quyosh nuri qancha atmosfera
massasidan o'tadi ? Javobi: 2.
33. Atmosfera massasi 3,6 ga teng bo'lishi uchun quyosh balandligi
qanchaga teng bo'lishi kerak ? Javobi: 16°08'.
34. Yer atmosferasida ko'k nurlar sariq nurlarga nisbatan necha
marta ko'p kuchsi/.lanadi? Javobi: 2.x marta.
35. Atmosferada qi/.il nurlar sariq nurlarga nisbatan necha marta
kam sochiladi? Javob: qizil nurlar .sariq nurlardan 4.5 marta kam so-
chiladi.
36. Quyidagilar berilgan bo'lsa o'tzorning radiatsion balansini
hisoblang:
S' = 0,578 kVt/m2, D = 0,162 kVt/m2, Fc = 0,140 kVt/m2 va A = 20%.
Javobi: 0.452 kVt/m2.
37. Quyidagilar berilgan bo'lsa radiatsion balansni hisoblang:
h0=25°, S = 0,79 kVt/m2, D = 0,11 кVt/nr, Ec = 0,08 kVt/m2 va A = 37.
Javobi: 0.198 kVt/m2.

93
 4-bob. TUPROQNING i s s i q l i k r e j i m i

4.1. Tuproqning isish va sovish jarayonlari

Quruqlik sirtiga tushgan quyosh radiatsiyasining bir qismi undan

qaytib atmosfera va kosmik fazoga tarqaladi, quruqlik yuzasida yutilgan
qismi esa issiqlikka aylanadi, o ‘z navbatida bu issiqlikning bir qismi
yerga tutashgan havo qatlamini, o ‘simliklarni isitishga va tuproqning
yuza qatlamidagi hamda o'simliklardagi suvni bug'lanishga sarflanadi.
Yutilgan issiqlikning qolgan qismi esa tuproqning pastki qatlamlariga
uzatiladi (tuproq yuzasining harorati pastki qatlamlarning haroratidan
yuqori boMganda).
Biror joyga tushuvchi quyosh radiatsiyasining miqdori bir kecha -
kunduz va yil davomida o'zgarib turadi. Shuning uchun ham o'sha joy-
dagi tuproqning isish darajasi quyoshning ufqdan balandligiga, joyning
geografik kengligiga va relyefiga, o'simliklar bilan qoplanish aarajasiga,
yil fasllariga bog'liq ravishda o'zgarib boradi, ba’zan bu o'zgarish juda
keng chegarada ro'y beradi.
Tuproq issiqlik rejimining asosiy ko'rsatkichi uning haroratidir. Tup-
roqning issiqlik rejimi deb, tuproqqa issiqlikning kelishi, qaytishi,
to ‘planishi va uning tuproq qatlamlariga uzatilishi kabi hodisalar
majmuasiga aytiladi.
Yer sirtining harorat rejimi asosan radiatsion balansga, ya’ni
tushadigan quyosh radiatsiyasi mjqdoriga, joyning albedosiga va
samarali nurlanishiga bog'liq.
Musbat radiatsion balansda tuproqning ustki (eng yuqoridagi)
qatlami isiydi, bunda yuqorida aytganimizdek yutilgan issiqlikning
ma’lum qismi pastki qatlamlarga uzatiladi.
Agar radiatsion balans manfiy bo'isa, tuproqning yuza qatlami
soviydi. bunda issiqlik tuproqning ichki qatlamlaridan tuproq yuzasiga
uzatiladi. Natijada tuproqning ichki (pastki) qatlamlari soviydi.
Umuman, tuproq sirtida joylashgan yupqa qatlami bilan pastki
qatlamlari orasida uzluksiz issiqlik almashinish davom etadi. Bu issiqlik
almashinish asosan molekulyar issiqlik o'tkazuvchanlik yo'li bilan
amalga oshadi.

94
 I uproqdagi issiqlikning uncha ko‘p bo‘lmagan qismi yerning ichki
qlsmidan koMariladigan issiqlikdan va yerning qattiq qoplami
(litosfera)ning yuqorigi qismlarida kechadigan kimyoviy reaksiyalar va
I>и>1<>)mк jarayonlar natijasida vujudga keladigan issiqlik hisobiga hosil
lioMadi. Organik moddalar (go‘ng, o ‘simlik qoldiqlari, har xil chirindi
kahilai )ning chirishidan ajraladigan issiqlik unchalik ko‘p emas.
I uproqning isishida faol qatlamdagi suv bug‘ining kondensatsiyasida
ajralgan issiqlik ham (juda oz boMsada) ahamiyatga ega. Bundan
lashqari yer qobigMning ustki qatlamlaridagi tabiiy radioaktiv
moddalarning yemirilishida ajraladigan issiqlik ham tuproqni juda kam
daiajada isitadi.
Tuproq yuzasi Yerning uzun to‘lqinli nurlanishi, sovuq havo
massalarining kirib kelishi nati jasida soviydi.

4.2, T uproqning issiqlik balans tenglamasi

llihm chi bobda aytilganidek Yerdagi gorizontal sirtga to‘g ‘ri

radiatsiya .V, sochilgan radiatsiya D va atmosferaning uzun toMqin
n/.unlikli uchrashuvchi nurlanishi Ea lar tushadi. Yer sirtidan esa
almosl'era va kosmik fazoga qisqa toiq in uzunlikli qaytgan radiatsiya R q
va Yerning uzun toMqin uzunlikli nurlanishi Ey„ lar ketadi.
I) h o l d a yer sirti uchun radiatsion balansning umumiy tenglamasi
quyidagicha yoziladi:
n .s' t d +p:,r iir i’;v,r,
hii ум /и : II radiatsion balans (yutilgan yoki qolgan radiatsiya).
Yiitil^nn (||о|цап) radiatsiya II o ‘z navbatida issiqlikka aylanadi. Faol
Vtt/aiiiti).; radiatsion balansdan olgan issiqligini (J, va radiatsion balansni
musbat deb olaylik.
I ) holda Qr ning bir qismi faol yuzaning havoga turbulentlik usuiida
u/atgan issiqligi Q„, ga, ikkinchi qismi tuproqning pastki qatlamlariga
molekulyar issiqlik o ‘tkazuvchanlik usuli bilan uzatgan issiqligi 0 M ga
va qolgan qismi faol yuzaning transpiratsiyasi Qlr ga sarflanadi.
b'nergiyaning saqlanish va bir turdan ikkinchisiga aylanish qonuniga
muvnliq faol yuzaning har bir paytda olgan issiqlik miqdorlari bilan
uning sarlla)',an (uzatgan) issiqlik miqdorlarining yigMndisi nolga teng
boMishi kerak, ya’ni:
Q p +Qm +Qh t+Qtr= 0 . (4.1)

95
 Yuqoridagi radiatsion balans tenglaniasidan har bir hadni tashkil
qilgan radiatsiyalarning issiqlikka aylanishidan vujudga keladigan is­
siqlik miqdorlarini e ’tiborga olib (4.1) tenglamani quyidagicha yozamiz:
Qyig +Qa +Qq +Qya+Qt +Qm +Qn=0, (4 .2)
bu yerda: Qyig- tuproqning yigMndi quyosh radiatsiyasidan olgan
issiqiigi. Qa - tuproqning atmosfera uchrashuvchi nurlanishidan olgan
issiqligi. Qq - qisqa to'lqinli qaytgan radiatsiya issiqiigi.
Qvcr - Yerning uzun to'lqinli nurlanish issiqiigi.
Faol yuzaga tushuvchi nurlanish oqimlariga musbat, faol yuzadan
ketuvchi nurlanish oqimlariga manfiy ishora qo'yib (4.2)ni turlicha
xususiy hollarga tatbiq etishimiz mumkin. Masalan, sutkaning kunduzgi
davri uchun (4.2)ni quyidagicha yozamiz:
Qy,g ■+ Qa - Q4 - Oyer + Qm ' Q, ' Q„ = 0. (4.3)
Kechasi faol yuzaga yig'indi quyosh radiatsiyasi tushmaydi, shu­
ning uchun qisqa to'lqinli qaytgan radiatsiya ham bo'lmaydi.
U holda (4.3) tenglama yana ham soddalashadi:
Qa - Qyvr - Qm +Ql + Qtr = 0. (4.4)
Yuqoridagi (4.4) tenglamani yerga yaqin havo qatlamining harorati,
yer sirtining haroratidan yuqori bo'lgan holga nisbatan yozildi.
Radiatsion balans va demak, issiqlik balansning har bir tashkil etuv-
chisiga ob-havo va iqlim sharoitlari, agrotexnik va meliorativ tadbirlar
kuchli ta’sir ko'rsatadi.
Bunday omillar ta’sirida issiqlik balans va uning tashkil etuv-
chilarining borishidagi davriylik o'zgaradi. Ayniqsa yerning shimoliy
hududlarida issiqlik balans tashkil etuvchilari ob-havo va iqlim sharoit-
lariga keskin bog'langan. Janubdagi ancha barqaror ob-havo sharoit­
larida issiqlik balans tashkil etuvchilari ham ancha turg'un bo'ladi.
Sug'orish issiqlik balans tashkil etuvchilariga kuchli va qisqa mud-
datli ta’sir ko'rsatadi. Issiqlik balansining ayrim tashkil etuvchilar
bo'yicha taqsimotining o'zgarishiga tuproqni mulchalash, ekinlami
egatlar pushtasiga ekish, tuproqni g'ovaklashtirish va zichlashtirish kabi
agrotexnik tadbirlar birmuncha ta’sir ko'rsatadi. Bu tadbirlarning mohi-
yatini tuproqning issiqlik rejimini boshqarishni qaralganda mufassal
muhokama qilamiz.

4.3. T u p r o q n in g issiqlik-fizik xossalari

Tuproqning harorat holati, isishi va sovishi kabi jarayonlarga yer

yuzasining xossalari bilan bir qatorda tuproqning issiqlik-fizik xossalari

96
ham katta ta’sir ko'rsatadi. Tuproqning issiqlik-fizik xossalariga issiqlik
sig'imi, issiqlik o'tkazuvchanligi, harorat o'tkazuvchanligi va issiqlikni
o'zlashtiruvchanligi kabi kattaliklar kiradi. Ularning har birini alohida
qaraymiz.
Tuproqning issiqlik sig'imi Tuproqning issiqlik sig'imi uning is­
siqlikni yutish qobiliyatini bildiradi.
Tuproqning issiqlik sig'imi ikki xilda bo'ladi:
1. Tuproqning solishtirma issiqlik sig'imi c.
2. Tuproqning hajmiy issiqlik sig'imi c x.
1 kg quruq tuproqni 1°C ga isitish uchun kerak bo'lgan issiqlik
miqdoriga tuproqning solishtirma issiqlik sig'imi с deyiladi va uni
J/(kg-°C) birlikda o'lchanadi. Tuproqshunoslik fanida esa tuproq solish­
tirma issiqlik sig'imini kal/(g.-°C) birlikda o'lchash keng tarqalgan.
1 m3 quruq tuproqni 1°C ga isitish uchun kerak bo'lgan issiqlik
miqdoriga tuproqning hajmiy issiqlik sig'imi cx deyiladi va uni J/(m3-°C)
hiilikda o'lchanadi. Tuproqshunoslikda cx ni ko'pincha kal/(sm3-°C)
Ini likda o'lchanadi I uproqning solishtirma va hajmiy issiqlik sig'imlari
«'/.am quyidagicha munosabalda bog'langan:
(4.5)
bu yerda: p - tuproq qaltiq lazasining zichligi.
Demak, tuproq solishtirma issiqlik sig'imini tuproq qattiq fazasining
zichligiga ko'paytirib, tuproqning hajmiy issiqlik sig'imini hisoblash
mumkin. Tuproq solishtirma issiqlik sig'imini kalorimetr yordamida
aniqlanadi.
Tuproqning issiqlik sig'imi uning mineralogik va mexanik
tarkibiga, organik moddalar miqdoriga, tuproqning kovakligi va tuproq­
dagi havo miqdoriga bog'liq (4 .1-jadval).

4.1-jadval
Tuproq tarkibiy qism larining issiqlik sig'imlari

Issiqlik sig'imi
Modda
solishtirma kal/(g °C) hajmiy kal/(sm3-°C)
Kvarsli qum 0,196 0,517
Lov 0,233 0,577
Torf 0,477 0,611
Suv 1,000 1,000
Kvars 0,198 -

97
 Yuqoridagi 4.1-jadvaldan ko'rinadiki, suvning issiqlik sig‘imi tup­
roqdagi mineral va organik moddalamikidan katta. Amaliyotda tup­
roqning hajmiy issiqlik sig‘imini aniqlash keng qo'Ilaniladi. Hajmiy is­
siqlik sig'im esa tuproq g ‘ovaklarining suv yoki havo bilan toMishi da-
rajasiga bog'liq. Havoning hajmiy issiqlik sig‘imi 0,0003 kal/(sm3-°C)
ga, suvning hajmiy issiqlik sig'imi esa 1 kal/(sm3-°C) ga teng. Demak,
suvning hajmiy issiqlik sig‘imi havonikidan 3000 marta katta.
Shuning uchun tuproqda suvning borligi uning hajmiy issiqlik
sig ‘imini orttiradi yoki tuproq namligi ortishi bilan uning hajmiy issiqlik
sig‘imi ham kuchayadi.
Tuproqda havo qancha ko‘p boMsa, uning hajmiy issiqlik sig‘imi
shuncha oz. boMadi. Shuning uchun nam tuproq quruq tuproqqa qara­
ganda sekin qiziydi va sekin soviydi. Quruq tuproq tez isiydi va tez so­
viydi.
Suv isishda ko'p issiqlik yutadi va sovishda esa ko'p issiqlik
ajratadi. Shuning uchun ham qishda uylar va himoya qilingan tuproq in-
shootlarini issiq suv bilan isitiladi.
Bahor oxirlarida qora sovuqlar tushish xavfi bo'lganda dehqonlar
ekinlarni sug'oradilar. Suv sovishida ajralgan issiqlik hisobiga ekinlar
orasi va tepasidagi havo 1-2°C ga isib, ekinlarni qisqa muddatli qora
sovuqlardan himoya qilishi mumkin.
Tuproqning issiqlik o'tkazuvchanligi. Tuproqning ко‘p roq isigan
qatlamlaridan kamroq isigan qatlamlariga issiqlik uzatisli xossasiga
uning issiqlik o ‘tkazuvcltanligi deyiladi Issiqlik o'tkazuvchanlik
o'lchovi bo'lib issiqlik o'tkazuvchanlik koeffitsiyenti /Ixizmat qiladi.
Qalinligi 1 m bo'lgan qatlam chekkalaridagi haroratlar 1°C ga farq
qilganda, qatlamning 1 m2 yuzidan 1 s davomida o'tadigan issiqlik
miqdori, shu qatlamning issiqlik o'tkazuvchanlik koeffitsiyenti Л ga teng
bo'ladi.
Tuproqning issiqlik o'tkazuvchanligi uning mineralogik tarkibiga,
tuproqdagi organik moddalarning miqdoriga hanida suv va havoning
hajmiy ulushlariga bog'liq. Tuproqda suv va havolaming o'zaro mu-
nosabati uzluksiz o'zgarib turganligi uchun Я ham vaqtga nisbatan
o'zgaradi.
Tuproq namligining dala sharoitida uchrab turadigan chegaralarida
namlik o'zgarishi bilan hajmiy issiqlik sig'im 3—4 marta o'zgarsa, tup­
roq namligining xuddi shu chegaralarida aynan shu vaqtda Л esa 100
martadan ham ortiq o'zgarishi mumkin.

98
 Issiqlik sig'imdan farqli ravishda issiqlik o'tkazuvchanlik tuproqni
tashkil etuvchi fazalar va komponentalaming hajmiy ulushlarigagina
bog'liq bo'lmasdan, balki tuproq elementar zarrachalarining o'lchamlari,
shakli va fazoviy joylashishiga, bunday holat tuproqda issiqlik uzatish-
ning qaysi usulda ro'y berayotgani bilan bog'liq. Tuproqda issiqlik
almashish molekulyar issiqlik o'tkazuvchanlik, konveksiya, nurlanish
usullari bilan amalga oshib, ular orasida hal qiluvchisi molekulyar
issiqlik o'tkazuvchanlikdir.
Issiqlik o'tkazuvchanlik koeffitsiyenti J/(m s°C ) = Vt/(m-°C) va
kaI/(sm s-°C) birliklarda o'lchanadi.
Tuproq tarkibiy qismlarining issiqlik o'tkazuvchanlik koeffitsi-
yentlarining qiymatlari quyidagi 4.2-jadvalda ko'rsatilgan.

4.2-jadval
Tuproq tarkibiy qism larining issiqlik o'tkazuvchanliklari

Moddn Issiqlik o'tkazuvchanlik koeffitsiyenti (Vt/m°C)

Qum va loy 0,84-1,26
Tori 0,84
Tuproq havosi 0,02
Tuproq suvi 0.50

Tuproq havosining issiqlik o'tkazuvchanlik koeffitsiyenti suvniki-

dan qariyb 25 marta kam.
Shuning uchun tuproq namligi ortgan sari issiqlik o'tkazuvchanligi
ham orta boradi. G'ovakliklari havo bilan to'lgan quruq tuproqning is­
siqlik o'tkazuvchanligi juda kam bo'ladi. Shuning uchun g'ovak tuproq
kunduzi zich tuproqqa qaraganda ko'proq isiydi. Zich tuproqdan (havosi
kam bo'lgani uchun) issiqlik ichki qatlamlarga yaxshi uzatiladi, shuning
uchun kam isiydi. Haydalgan yerning yuzasi kunduzi, haydalmagan
yemikidan ko'proq isishining sababi ham shunda. Kechasi esa haydal­
gan (g'ovak) yerning yuzasi haydalmagan (zich) yer yuzasidan sovuqroq
bo'ladi. Chunki g'ovak tuproq qatlami, ichki qatlamlardan kelgan is-
siqlikni tuproq yuzasiga juda yomon o'tkazadi, shu sababli kechasi
g'ovak tuproq yuzasi sovuq bo'ladi. Zich tuproqda esa kechasi ichki
qatlamlaming issiqligi tuproq yuzasi tomon yaxshi o'tadi. Shuning
uchun zich tuproq kechasi g'ovak tuproqqa nisbatan iliqroq bo'ladi.
Tuproq muzlaganida issiqlik o'tkazuvchanligi ortadi. Chunki muzning
issiqlik o'tkazuvchanlik koeffitsiyenti suvnikidan 4 marta oshiq

99
 Qor qoplamining issiqlik o'tkazuvchanligi juda kam. Qor qopla-
mining o'rtacha zichligi 0,2-0,3 g/sm3 bo'lganda qorning issiqlik
o'tkazuvchanlik koeffitsiyenti tuproqnikidan 10 martacha kam bo'ladi.
Qishloq xo'jaligi uchun qor qoplamining ahamiyati katta.
Qor qoplami kuzgi g'alla ekinlarini va ko'p yillik o'tlarni qishda
muzlashdan saqlaydi.
Tuproqning asosiy fizik xossalari (issiqlik sig'imi, issiqlik
o'tkazuvchanligi)dan tashqari hosilaviy issiqlik - fizik hossalari ham
mavjud bo'lib, ular tuproqning harorat o'tkazuvchanligi va issiqlikni
o'zlashtiruvchanligidir.
Tuproqning harorat o'tkazuvchanligi. Tuproq issiqlik o'tkazuv­
chanlik koeffitsiyenti Я ning tuproq hajmiy issiqlik sig'imi cx ga
nisbatini harorat o'tkazuvcltoitlik koeffitsiyenti deyiladi va uni к har ft
bilan belgihmadi , ya’ni:
к L r .J L . (4 .6 )
c; c-f)
I larorat o'tkazuvchanlik koeffitsiyenti SI sistemasida m2/s birlikda
o'lchanadi.
I larorat o'tkazuvchanlik koeffitsiyenti issiqlikning tuproqda tarqa-
lish tezligini tavsiflaydi. Yoki к koeffitsiyent tuproqning ustki va pastki
qatlamlarining harorati qanday tezlik bilan tenglashishini ko'rsatadi.
Tuproq namligi ortishi bilan issiqlik o'tkazuvchanlik koeffitsiyenti,
hajmiy issiqlik sig'im iga qaraganda tezroq ortadi. Chunki tuproq zar-
rachalari o'rtasida namlik ko'pincha vositachilikni boshqaradi va harorat
uzatish jarayonini tezlashtiradi. Shuning uchun suvning harorat
o'tkazuvchanlik koeffitsiyenti juda kamligiga qaramasdan nam tuproq,
quruq tuproqqa nisbatan bir muncha yuqori harorat o'tkazuvchanlik
koeffitsiyentiga ega.
Tuproqning issiqlikni o'zlashtiruvchanligi. Tuproqning issiqlikni
to'plaslt qobiliyatini uning issiqlikni o'zlashtiruvchanligi deyiladi.
Bu kattalikni issiqlik o'zlashtiruvchanlik koeffitsiyenti b bilan
tavsiflanadi. Issiqlik o'zlashtiruvchanlik koeffitsiyenti b ning miqdori Л
va c\ larning kattaligiga bog'liq ravishda o'zgaradi va quyidagi formula
bo'yicha aniqlanadi:
b = у/л■cx = y/A-c-p . (4.7)
Issiqlik o'zlashtiruvchanlik koeffitsiyenti J/m2-s1/2°C birlikda
o'lchanadi.
Tuproq namligi kuchayishi bilan uning issiqlik o'zlashtiruvchanligi
ortadi. G'ovak tuproqning issiqlik o'zlashtiruvchanligi, zieh tuproqni-

100
kidan oz. Shuning uchun uni tuproqqa ishlov berish tadbirlarida
foydalanish mumkin.
Hndi g'o'za vegetatsiyasi davrida tuproq qatlamidagi issiqlik-fizik
xossalarining tuproq namligiga bog'liq ravishda o'zgarishini qaraylik.
Ma’lumki, tuproq issiqlik-fizik xossalariga tuproq turi, mineralogik
va mexanik tarkibi, tuproq holati va harorati, namligi va zichligi ta’sir
qiladi. Tabiiy tuproqda bu ta’sirlar birikib turlicha hollarda ro'yobga
chiqadi.
Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi amaliyotida tuproq issiqlik-fizik
xossalarining tuproq namligi o'zgarishlariga bog'liqligining borishini
hilish muhim ahamiyatga ega.
Professor I. Turopov O'zbekiston hududida tuproq issiqlik - fizik
xossalarining tuproq namligi o'zgarishlariga qanday bog'langanini
nniqlash bo'yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini 1963-64-yillarda Toshkent
viloyatining Zangiota tumanidagi hozirgi «Tinchlik» jamoa xo'jaligi
pnxln dalalnrida o'tkazgan. Bu tadqiqotda tuproq namligini tavsiflash
in him 111|n<к|iiiiif. 0 30 sm qatlamdagi o'rtacha namligini olingan.
1%1 viKla olingan ma’lumotlar 0-30 sm qatlamda tuproq namligi
ortishi bilan uning barcha issiqlik xususiyatlari ham ortganligini
ko'rsaladi. Vegetatsiya ilavrida sug'orishlar vaqtida tuproq namligi
ortadi, sug'orishlar onisidagi muddatda esa kamayadi.
O'lchashlar va maxsus formulalar yordamida olib borilgan
hisobotlar natijasida c v, А, к va b
laming qiymatlari aniqlanib boril­
gan. Ularning g'o'za vegetatsiyasi
davrida tuproq namligiga bog'liq
ravishda o'zgarishini grafik holida
tasvirlash quyidagi 4.1-rasmda
ko'rsatilgan.
Mazkur 4.1-rasmdan ko'rina­
diki, tuproq namligi 11 dan 19 foiz-
gacha oshganida harorat o'tkazuv­
chanlik koeffitsiyenti avval sekin,
keyin esa jadal o'sgan, tuproq nam­
4.1-rasm. Tuproq issiqlik-fizik ligi 19 foizdan oshgach к ning
xususiya Manning namlikka ortishi so'na boshlagan. Namlikning
bog liqligi olingan chegaralarida hajmiy issiqlik
sig'im ham chiziqli ortgan. Ammo
uning ortishi juda sekinlik bilan borgan. Tuproq namligining shu

101
oraligida Я va b lar ham orta borgan, ammo namlik 19 % dan oshgach Я
ning ortishi kamaya boshlagan. Tuproqning issiqlik-fizik xossalarining
qiymatlarini bilish tuproq issiqlik rejimini o ‘rganishda ahamiyatga ega.
Tuproq issiqlik xususiyatlari tuproq yuzasi rangiga, tuproq zichligiga va
strukturasiga ham bog‘liq.
Qora tuproqlar quyosh radiatsiyasini ko‘proq yutishi hisobiga
yaxshi isiydi, yorqin tuproqlar esa quyosh radiatsiyasini kam yutgani
uchun qora tuproqqa qaraganda kam isiydi. Tuproq zichligi ortishi bilan
quruq tuproqning issiqlik sig'imi va issiqlik o'tkazuvchanligi ham
oshadi. Sug'orish va yog'inlar tuproq issiqlik sig'imini orttiradi, bunda
tuproq issiqlikni bug'lanishga sarflab soviydi.

4.4. T uproq haroratini o'lchash

Tuproq haroratini o'lchash uchun ko'pincha suyuqlikli (simobli,

spirtli), termoelektrik va qarshilik elektr termometrlari qo'llanadi.
Biz ular orasidan suyuqlikli termometrlamigina bayon qilamiz.
Tuproq yuzasining kuzatish muddati (biror aniq vaqt payti)dagi
haroratini o'lchash uchun muddatli termometr TM-3, tuproq yuzasining
kuzatish muddatlari oralig'idagi eng yuqori haroratini o'lchash uchun
maksimal termometr T M -1, tuproq yuzasining kuzatish muddatlari
oralig'idagi eng past haroratini o'lchash uchun minimal termometr
TM-2 lar ishlatiladi. Agrometeorologik o'lchashlarda eng ko'p ishla-
tiladigan termometr muddatli psixrometrik termometrlardir. Barcha
suyuqlikli termometrlar kabi psixrometrik termometr ham uchta asosiy
qismdan: silindrik yoki sharsimon shakldagi shisha rezervuar va unga
kavsharlangan kapillyar (ingichka) kanali bor shisha navcha (trubka)
hamda bo'limlarga taqsimlangan shkaladan tashkil topgan. Rezervuar va
kapillyarning ma'lum qismi simob bilan to'ldirilgan. Kapillyar nay va
shkala shisha nay ichiga joylashtirilgan.
Simobli termometrlar harorat o'zgarganida simob hajmining
o'zgarishiga asoslanib ishlaydi. Bunday termometr yordamida ancha
past, masalan -38,9°C dan past haroratni o'lchash mumkin emas.
Chunki bu haroratda simob qotadi va termometr ishdan chiqadi.
Maksimal termometr simobli, unda sut rangli shishaga shkala
chizilgan bo'lib, rezervuari silindrik yoki sharsimon bo'ladi. Shkalaning
chegaralari -36°C dan +51°C gacha yoki -21 °C dan +71°C gacha
bo'ladi. Shkaladagi 1 ta bo'lim qiymati 0,5°C ga teng.

102
 I'ermometrning maksimal ko‘rsatishi maxsus shtift (shisha tayoq-
dut) yordamida saqlab turiladi. Termometrni tayyorlashda rezervuar
tagiga uchi kapillyarga kirib turadigan qilib kichkina shisha shtift pay-
vand qilingan. Buning natijasida rezervuardan kapillyarga o ‘tish y o ‘li
torayib qoladi (bu holda rezervuardan kapillyarga o ‘tish y o ‘li
kapillyardagi kanal kesimidan kichikroq kesim yuzli halqadan iborat
bo'lib qoladi).
Harorat oshganda simob kengayish kuchining ta’sirida rezervuar-
ning tor joyidan kapillyarga osongina o'tadi. Chunki simob isiyotganida
kengayish kuchi, kapillyarning tor joyidagi ishqalanish kuchidan katta.
I larorat pasayganida esa simobning hajmi kamayadi va simob us-
luni kapillyar bo‘ylab rezervuarga tomon siljiydi.
Ammo simob kapillyardan rezervuarga o ‘ta olmaydi. Chunki simob
/ai rachalarining o ‘zaro tutinish kuchi kapillyarning tor joyidagi ish­
qalanish kuchini yengishga yetmaydi. Shuning uchun simob ustuni
u/ilib, kapillyarda qolgan simob ustuni harorat pasaya boshlagan vaqt-
da^i holalida, ya’ni maksimal harorat qiymatini ko‘rsatganicha qola-
vcmdi li'imomoli slikaladagi I ta bo' 1im qiymati 0,5°C ga teng.
Minimal Irmioineli spirlli termometrdan iborat. Unda qotish haro-
rati I 17, V (q a y iu is li ha mi all 17X,5°( ‘ ga teng etil spirti qo‘llanadi.
Minimal liaroral leiiiiomcli kapillyai idagi spill ichiga joylashtiril-
(•.iii Mia, ikkala uchi biro/ yo'g'onm q qilib tayyorlangan yengil shisha
-.1itiII (layoqclui) yordamida aniqlanadi.
S1111111mtf*. lermomcli kapillyai i ichki tlevoriga ishqalanish kuchi,
->l>ittiling kengayish kiichidun katta va si11 pardasining taranglik kuchi-
<I.iii кii Ink qilib tanlangan. Shuning uchun harorat oshganida spirt ken-
I'.ayib tnyoqeha yonidan osonlik bilan o ‘tadi, ammo harorat pasayganida
spirtning hajmi kamayib sirt parda tayoqchagacha suriladi va sirt parda
tayoqehani ham rezervuarga qarab suradi. Harorat osha boshlashi bilan
shtiltcha harakatdan to‘xtaydi. Shunday qilib, shtiftning kapillyardagi
to‘xtash vaziyati kuzatish muddatlari oralig‘idagi minimal haroratni
aniqlash imkonini beradi.
Meteorologik stansiyalarda tuproq yuzasining haroratini o ‘lchash
uchun termometrlami maxsus ochiq (o ‘tdan tozalangan) va yumshatil-
gan maydon markaziga o ‘rnatiladi. Uchala (muddatli, maksimal, mini­
mal) termometrlar bir-biridan 10-15 sm masofaga, rezervuarlarini
sharqqa qaratib va tuproqqa biroz botirib o ‘rnatiladi. Rezervuarlar tup­
roqqa zich tegib turishi kerak. Muddatli va minimal termometrlar gori-

103
zontal, maksimal termometr esa rezervuarga tomon ozgina qiya qilib
o'rnatiladi, ya'ni rezervuarini pastroq qilib o'rnatiladi.
Tuproq haydalma qatlamining haroratini Savinov tirsakli termo-
metrlari TM -5 bilan o'lchanadi. Savinov termometrlari to'plam tarzda
chiqariladi. 1 ta to'plamda tuproqning 5, 10, 15 va 20 sm chuqurlik-
laridagi haroratini o'lchashga moMjallangan 4 ta termometr bor.
Tirsakli termometrlarni ham tuproq yuzasining haroratini o'lchash
uchun termometrlar joylashtirilgan maxsus maydonchaga o'rnatiladi.
Ko'chma sharoitlarda tuproqning 30 sm gacha chuqurlikdagi haro­
ratini o'lchash uchun termometr shchup ishlatiladi.
Bunday termometrning pastki qismi konussimon uchlik qilib
tayyorlangan rnetall g'ilofning ichiga joylashtiriladi. Termometr
rezervuari ham konussimon ichlik ichiga joylashtirilgan. Metall g ‘ilof
ustki tomonida termometr shkalasini ko'rish uchun bo‘ylama kesik
qo'yilgan. Termometr shchupni vertikal ravishda o'rnatish kerak.
Tuproqning kalta chuqurliklardagi haroratini TPV-50 tipidagi si­
mobli tortma termometrlar bilan o'lchanadi. To‘liq to'plamda 8 ta
tortma termometr bor bo'lib, ularni 20, 40, 60, 80, 120, 160, 240 va 320
sm ehuqurliklarga o'rnatiladi.
Bunday termometrlarni ko'p у illarda kuzatishga mo'ljallab
ko'chmas qilib o'rnatiladi.
Hozirgi vaqtda meteorologik stansiyalarda tirsakli va tortma ter­
mometrlar o'rniga elektr termometrlarni o'rnatish keng yoyilmoqda.
Elektr termometrlar bilan tuproqning turli chuqurlikdagi haroratini xiz­
mat xonasining o'zidan turib o'lchash mumkin, bunday termometrlar
bilan o'lchash masofadan turib amalga oshirilgani uchun tuproq tabiiy
sharoitlari buzilmasdan qoladi.

4.5. T uproq yuzasi haroratining sutkalik va yillik o ‘zgarishi

Biz ushbu bobning boshida tuproq yuzasining harorati asosan

radiatsion balansga bog'liq ekanligini aytganmiz. Radiatsion balans
kattaligi esa sutka va yil davomida o'zgarganidan tuproq yuzasining
harorati ham sutka va yil davomida o'zgarib boradi.
Tuproq yuzasi haroratining sutka davomida o'zgarishining borishini
uning sutkalik o ‘zgarislti deyiladi. Tuproq yuzasi haroratining sutkalik
o'zgarishi 1 ta minimum (eng oz qiymat)ga va 1 ta maksimum (eng
yuqori qiymat)ga ega. Tuproq yuzasi haroratining minimal qiymati havo
ochiq kuni ertalab quyosh chiqishi oldidan kuzatiladi. Bu vaqtda

104
radiatsion balans hali manfiy, tuproq bilan yerga yaqin havo qatlamlari
orasidagi issiqlik almashinish juda kam bo'ladi. Quyosh chiqqandan
keyin biroz vaqt o'tgach radiatsion balans musbat ishoraga o'tadi va
quyoshning ufqdan balandligi oshgan sari ortib boradi, natijada tuproq
harorati ham ortib borib o'zining maksimal qiymatiga mahalliy vaqt
bilan soat 16 larda erishadi. So'ngra radiatsion balansning kamaya
borishi sababli tuproq yuzasining harorati pasayib borib ertalab quyosh
chiqishi oldidan minimum qiymatiga tushib qoladi.
Tuproq yuzasi harorati sutkalik o'zgarishining ko‘rsatilgan tarzda
borishi bulutlik, yog'ingarchilik va shamollar ta’sirida o'zgarishi
mumkin. Bunda tuproq haroratining maksimumi va minimumi boshqa
vaqtlarga suriladi.
Sutka davomida tuproq yuzasi haroratining eng katta va eng kichik
qiymatlari ayirmasini sutkalik o'zgarishining amplitudasi deyiladi.
Masalan, tuproq yuzasi yozda kunduzi 50°C gacha isigan, kechasi esa
.?()"(' gacha sovigan bo'lsa, tuproq harorati sutkalik o'zgarishining
ainpliliulasi 50°C - 20°C=30°C ga teng bo'ladi.
I uproq yuzasi haroratining sutkalik o ‘zgarishi amplitudasiga
quyidagilar ta’sir qiladi:
/. Yil fasllari. Yozda amplituda eng katta, qishda esa eng kam
ho 'ladi.
2. Joyning geografik keugligi.
lupioq haroratining sutkalik o'zgarishi amplitudasi asosan
quynshning tushki paytdagi balandligi bilan aniqlanadi. Ekvatordan qutb
tomon siljigan sari. ya’ni geografik kenglik oshgan sari quyoshning
tushki piiyldngi ufqdan balandligi kamaya boradi. Shuning uchun
kenglik oshgan sari amplituda ham kamayadi. Eng katta amplitudalar
sublropik cho'llarda kuzatiladi. Cho'lda qum kunduzi kuchli qiziydi,
kechasi esa samarali nurlanish katta, demak qum yuzasi kuchli soviydi.
Natijada qum yuzasi haroratining sutkalik o'zgarishi amplitudasi 5 0 -
60°C gacha yetadi. Eng kichik amplitudalar qutbga yaqin mamlakatlar
tuprog'ida uchraydi.
J. Bulutlik Bulutli kunda tuproq yuzasi haroratining sutkalik
o'zgarishi amplitudasi, havo ochiq kundagidan ancha kam bo'ladi.
4. Tuproqning issiqlik sig'imi va issiqlik o'tkazuvchanligi.
Amplituda tuproq issiqlik sig'imi va issiqlik o'tkazuvchanligiga
teskari mutanosib bog'langan. Tuproqning issiqlik sig'imi qanchalik
katta bo'lsa. u kunduzi shuncha kam isiydi va kechasi shuncha kam so­
viydi, demak harorat tebranishi amplitudasi ham kam bo'ladi.

105
 Amplitudaning issiqlik o ‘tkazuvchanlikka bog‘liqligi ham xuddi
shunday xususiyatga ega.
5. Tuproq rangi. To'q tusli tuproqlar yuzasi haroratining sutkalik
o ‘zgarish amplitudasi, yorqin tuproqnikidan katta. Chunki to'q tusli tup­
roqlar kunduzi quyosh radiatsiyasini yorqin tuproqdan ko‘p yutadi va
buning oqibatida kuchli isiydi, yorqin tuproq esa kam isiydi. Kechasi
to'q tusli tuproq yorqin tuproqdan kuchli soviydi, quruq va g'ovak tup­
roq yuzasining harorat o'zgarishi amplitudasi nam va zich tuproqnikidan
katta.
6. O'simlik va qor qoplami O'simliklar qoplami tuproq yuzasi
haroratining sutkalik o'zgarish amplitudasini kamaytiradi. Chunki
quyosh radiatsiyasi o'simlik qoplamidan o'tishda ancha miqdorda
ozayadi va tuproqni kam qizitadi. kechasi esa tuproqning uzun to'lqinli
nurlanishini o'simliklar to'sib qoladi, natijada tuproq kam soviydi. Qor
qoplamining issiqlik o'tkazuvchanligi juda kam. Shuning uchun qish
vaqtida qor qoplami tuproqni juda ham sovib ketishdan saqlaydi.
Umuman, qor va o'simlik ostidagi tuproq harorati amplitudasi ochiq
yerdagidan kichik bo'ladi.
7. Joyning relye/i. Janubga qaragan yonbag'irlar kunduzi tekislikka
qaraganda kuchliroq qiziydi. Shimolga qaragan yonbag'irlar esa eng
kam isiydi, g'arbiy yonbag'ir esa sharqiy yonbag'irdan ko'proq isiydi.
Tuproq haroratining o'zgarish amplitudasi ham ularga mos ravishda
o'zgaradi.
Tuproq yuzasi haroratining y il davomida o'zgarishini yillik
о ‘zgarishi deb yuritiladi.
Tuproq haroratining yillik o'zgarishi ham xuddi sutkalik o'zgarishi
kabi asosan radiatsion baiansning yillik o'zgarishi bilan bog'langan.
Tuproq yuzasining o'rtacha oylik haroratining eng katta qiymati
shimoliy yarimsharda iyul-avgust oylariga, eng oz qiymati esa yanvar-
fevral oylariga to'g'ri keladi.
Yil davomidagi tuproq yuzasi o'rtacha oylik haroratlarining eng
katta va eng kichik qiymatlari orasidagi ayirmani tuproq haroratining
yillik o'zgarish amplitudasi deyiladi.
Tuproq yuzasi haroratining yillik o'zgarish amplitudasiga joyning
geografik kengligi, relyefi, o'simlik va qor qoplami, tuproqning issiqlik
sig'im i va issiqlik o'tkazuvchanligi, tuproq rangi va bulutliklar ta’sir
qiladi. Tuproq yuzasi haroratining yillik o'zgarish amplitudasi,
geografik kenglik oshgan sari ortadi (sutkalik o'zgarish amplitudasi esa
geografik kenglik oshgan sari kamayadi).

106
 Masalan, 10° shimoliy kenglikda, amplituda 3°C ga, 30° kenglikda
1()°C atrofida, 50° kenglikda esa o ‘rtacha 25°C ga teng. Quruqliklarning
qntbiy hududlarida esa yillik amplituda 70°C dan ham katta bo'ladi.

4.6. T uproqning pastki qatlam lariga issiqlikning k o ‘chish

qonuniyatlari. T uproq termoizopletalari

Tuproqda issiqlikning tik yo'nalish bo'yicha pastki qatlamlarga

tarqalishiga J.B.J. Furening 1822-yilda topgan molekulyar issiqlik
o'tkazuvchanlikning umumiy nazariyasini qo'llash mumkin. Shuning
uchun issiqlikning tuproqda tik yo'nalish bo'ylab pastga tarqalish
qonunlarini ko'pincha Fure qonunlari deb yuritiladi.
Kuzatishlar tuproqda issiqlikning amaldagi tarqalish jarayoni bu
qonunlarga yetarlicha yaqin mos kelishini ko'rsatadi.
Tuproq haroratining sutkalik va yillik tebranishlari asta-sekin uning
pnslki qatlamlariga ya'ni turli chuqurliklarga tarqaladi.
luproq haroratining sutkalik va yillik tebranishlari ro‘y beradigan
qatlamini/tftf/ tuproq qatlami deb yuritiladi.
Radiatsion balans musbat bo'lganda kunduzi tuproqning ixtiyoriy
pastki qatlami qancha katta chuqurlikda joylashgan bo'lsa, u shunchalik
kam issiqlik oladi va uning haroratining sutkalik va yillik o'zgarishlari
amplitudasi juda kichik bo'ladi.
luproq yuzasi harorati tebranishlarining pastki qatlamlarga
ko'chishi Furcning quyidagi uchta qonuni bilan tushuntiriladi:
I luproq haroratining lebranish davri chuqurlik ortishi bilan
o'/garmaydi.
2. Agar chuqurlik aril'metik progressiyaga muvofiq oshsa, tuproq
harorati amplitudasi esa geometrik progressiya bo'yicha kamayadi.
3. Chuqurliklarda tuproqning maksimal va minimal haroratlarini
kuzatish payti, tuproq yuzasidagiga nisbatan kechikib boshlanadi.
Birinchi qonunga muvofiq, tuproq yuzasidagina emas, balki tup­
roqning barcha qatlamlarida haroratning ketma-ket ikkita maksimumi
yoki minimumi orasidagi vaqt pralig'i bir xil bo'ladi va sutkalik
o'zgarishda o'rtacha 24 soatga hamda yillik o'zgarishda 12 oyga teng
bo'ladi.
Ikkinchi qonunga muvofiq chuqurlik oshishiga qaraganda harorat
amplitudasining kamayishi tezroq boradi, Masalan, tuproq yuzasi haro­
ratining sutkalik tebranish amplitudasi 16°C ga teng bo'lsa, 20 sm chu-

107
qurlikda u 4°C ga teng, 40 sm chuqurlikda esa amplituda 1°C ga, 60 sm
chuqurlikda esa 0,25°C ga teng bo‘lib qoladi.
Toshkent observatoriyasida 1981 -yil iyun oyidagi tabiiy yuza haro-
ratining sutkalik tebranish amplitudasi 42°C ga teng bo‘lsa, 20 sm chu-
qurlikda sutkalik amplituda 1 1,3°C ga, 40 sm chuqurlikda 7,3°C ga, 80
sm chuqurlikda esa 4,6°C ga, 120 sm chuqurlikda 3,1 °C ga, 320 sm
chuqurlikda 1°C ga teng bo‘lgan.
Yer yuzidan biror chuqurlikda tuproq haroratining sutkalik o'zga­
rish amplitudasi juda ham kamayib ketib deyarli nolga teng bo'lib
qoladi.
Biror chuqurlikda joylashgan harorati sutka davomida o ‘zgarmay
qoladigan qatlamni sutkalik o ‘zgarmas haroratli qatlam deb yuritiladi.
Bu qatlam o ‘rta kengliklarda yer yuzidan 7 0 -1 0 0 sm chuqurlikdan
boshlanadi.
Harorati yil davomida o'zgarmay qoladigan qatlamni yillik
o'zgarmas liaroratli qatlam deb yuritiladi. 0 ‘rta kengliklarda yillik
o'zgarmas haroratli qatlam 15-20 m chuqurlikda joylashgan.
Uchinchi qonunga muvofiq chuqurlik oshgan sari, u yerdagi qat-
lamlarda tuproqning maksimal va minimal haroratlari tuproq yuzasidan
boshlab hisoblangan chuqurlikka bog'liq ravishda ozyok i ko‘p kechikib
boshlanadi, ya'ni chuqurlik kam bo‘lsa maksimal va minimal harorat-
larning boshlanishdagi kechikish kam, chuqurlik katta boMganda esa
ko'p bo'ladi. Chunki issiqlik pastki qatlamlarga ko'chishi uchun chu­
qurlikka qarab oz yoki ko'p darajada vaqt kerak.
Sutkalik maksimum va minimumlar har 10 sm chuqurlikka o'rtacha
2 ,5 -3 ,5 soatga kechikib boshlanadi, yillik amplitudalar esa har 1 m chu­
qurlikka 2 0 -3 0 sutkaga kechikib boshlanadi.
Masalan, tuproq yuzasi haroratining sutkalik o'zgarishida minimum
soat 6 da va maksimum soat 13 da boshlansa, u holda 10 sm chuqurlikda
minimal harorat soat 9 da, maksimal harorat esa soat 16 da kuzatiladi.
Furening nazariy hisoblashlariga muvofiq haroratning yillik tebra-
nishlari so'nadigan qatlam chuqurligi, haroratning sutkalik tebranishlari
so'nadigan qatlam balandligidan 19 marta katta bo'lishi kerak. Real
sharoitda esa issiqlikning chuqurlik bo'ylab ko'chishi nazariy hisoblar-
dan ancha chetlashadi. Bunga turli chuqurliklarda namlikning har xilligi,
vaqt bo'yicha o'zgarib turishi, harorat o'tkazuvchanlik koeffitsiyentning
chuqurlik bo'ylab o'zgarishi va boshqalar sabab bo'ladi.

108
 Tuproqning turli chuqurliklardagi tarkibi va strukturasi har xil,
shuning uchun chuqurlik bo‘ylab harorat o'tkazuvchanlik koeffitsiyenti
ham o'zgaradi.
Yozda tuproq yuzidan boshlab chuqurlik oshgan sari harorat
pasayib boradi, qishda esa chuqurlik oshgan sari tuproq harorati ortib
boradi.
O'zbekiston Respublikasi hududida qishning eng sovuq oyi-yan-
varda tuproq yuzasining o'rtacha oylik harorati shimolda -9°C, janubda
esa 4°C ga teng. O'zbekistonning shimoliy hududlarida tuproq yuza­
sining absolyut minimumi -40°C gacha, janubiy hududlarda -17°C
gacha pasayadi. lyul oyida tuproq yuzasi eng ko'p isiydi, uning o'rtacha
oylik harorati 31-38°C orasida o'zgaradi.
Respublikaning tekisliklarida yozda tuproq yuzasining harorati 6 8 °-
77°C gacha oshadi.
Chuqurlik oshgan sari tuproq haroratining sutkalik va yillik
o'zgarishini maxsus grafik yordamida ko'rsatish mumkin. Uni tup­
roqning ko'p yillik o'rtacha oylik haroratlari asosida chiziladi.
Tuproqning turli chuqurliklarda haroratining yillik o'zgarishini
grafik holida tasvirlash uchun abssissa o'qiga oylarni, ordinata o'qiga
esa chuqurliklar qiymatlarini joylashtiriladi. So'ngra biror chuqurlikka
mos turli oylardagi o'rtacha oylik haroratlar qiymatlarini qo'yib
chiqiladi. Xuddi shunga o'xshash haroratlar qiymatlarini qo'yib turlicha
chuqurliklarda ovlar bo'yicha o'rtacha oylik haroratlarning qiymatlarini
qayd etiladi. So'ngra bir xil haroratli nuqtalarni o'zaro ravon chiziqlar
bilan tutashtiriladi va hosil bo'lgan egri chiziqlarni termoizopletalar deb
yuritiladi.
Ushbu 4.2-rasmda professor I. Turopov ma’lumoti bo'yicha
yorug'likka tiniq plyonkalar yopilmagan va ustiga plyonkalar yopilgan
egatlar ostidagi tuproq termoizopletalari ko'rsatilgan.
Grafikda biror chuqurlikka mos gorizontal chiziq bo'ylab siljishda
haroratning shu chuqurlikdagi yillik o'zgarishining borishini, tik chiziq
bo'ylab siljishda esa biror aniq oydagi o'rtacha haroratning chuqurlik
bo'yicha plyonkasiz va plyonka yopilganda taqsimotini tasavvur qilish
mumkin. Slmiulay qilib, termoizopletalardan foydalanib tuproqning
istalgan cluiqnrlikdagi va istalgan oydagi o'rtacha haroratini aniqla-
shimiz mumkin.

109
 4.2 - rasm.Bo‘z tuproqli yerning termoizopletaiari
a - nazoratdagi tuproq, b —mulchalangan uchasika.

Tuproq harorati 0 ‘simliklar va tuproqdagi mikroorganizmlar uchun

muhim hayotiy omil bo‘lib, uning kattaligi Yersirtiga tushuvchi quyosh
radiatsiyasi miqdoriga bog‘liq.

4.7. T uproq h aroratining o ‘sim likka ta’siri

Urug‘larning unib chiqishi, ildiz tizimining rivojlanishi, mineral

oziq mahsulotlarni ildizning o ‘zIashtirishi va boshqalar tuproq
haroratiga kuchli bog'liq. Tuproq harorati ortishi bilan bu jarayonlarning
hammasi kuchayadi. Tuproq haroratining keskin pasayishi esa kuzgi don
ekinlari, ko'p yillik o'tlar va mevali daraxtlarning nobud bo'lishiga olib
keladi.
Urug'larning unib chiqishi, tuproq biror haroratgacha isiganidan
keyin boshlanadi, bunda o'simlik turiga qarab tuproqning turli darajada
isishi zarur bo'ladi. Tuproq haroratining ko'tarilishi bilan urug'larning
unishi tezlashib, ekishdan toki maysalar paydo bo'lishigacha vaqt ora-
lig'i qisqaradi. Bu fikrimizni tasdiqlash uchun bir necha misollar kelti-
ramiz.
Makkajo'xori urug'larini harorati 12°C ga teng nam tuproqqa 4 sm
chuqurlikka ekkanda, maysalar 21 kundan keyin, tuproq harorati 18°C
bo'lganda esa maysalar 8 -9 kunda paydo bo'ladi. Yoki namligi yetarli
bo'lgan yerga ekilgan kuzgi bug'doy urug'lari tuproq harorati 5°C
bo'lganda 6 kunda, tuproq harorati 10°C da esa 4 kunda, tuproq harorati
15-20°C larda esa 1-2 kunda unib chiqadi.
Kartoshkaning madaniy navi past harorat o'simligidir.

110
 Tugunaklaming unib chiqishi va maysalarning o'sishi uchun zarur
bo'lgan tuproqning minimal harorati 7-8°C ga teng, harorat 18-20°C
bo'lganda maysalar tez ko'karib chiqadi. Tuproq harorati 30°C chama-
sida bo'lganda tugunaklar o'sishdan to'xtaydi. Kartoshka urug'larining
unib chiqishi va rivojlanishining keyingi fazalari davridagi yuqori haro-
ratlar kartoshkaning aynishiga, hosildorligining kamayishiga va tovarlik
sifatining pasayishiga olib keladi. Chigitning una boshlashi uchun tup­
roq harorati 12°C dan past bo'Imasligi kerak, chigit 10-12°C da una
boshlasa ham yer betiga chiqolmaydi. Tuproq harorati 16-18°C
bo'lganda esa chigit tez unadi va 7 -8 kunda maysa ko'rinadi.
Bu misollardan ko'rinadiki, tuproq harorati past bo'isa, urug'lar
unib chiqmavdi va maysalar ko'karmavdi. Agar past harorat uzoq vaqt
davom etsa ekilgan urug'lar chirib ketadi.
Tuproq harorati asosan o'simlik rivojlanishining boshlang'ich
bosqichlarida - unib cniqish, tuplanish davrida kuchli ta’sir ko'rsatadi.
Ekin ekilgandan maysa ko'ringuncha davrda tuproqdagi namlik
yetarli bo'lganda, tuproq harorati qanchalik yuqori bo'isa, urug'lar tez
unib maysalar paydo bo'lishi tezlashadi. Bu fikrimizni yuqorida keltiril-
gan misollar bilan tasdiqlaymiz. Ammo optimal haroratdan oshiqcha
haroratlar ham o'simlik uchun zararli.
Har qaysi o'simlik turi uchun urug'larning unib chiqishi va may­
salarning ko'karishi uchun tuproqning biror minimal haroratlar chega-
ralari zarur (4.3-jadval).

4.3-jadval
Turli xil ekinlar urug'larining unib chiqishi va
m aysalarning paydo bo'lishi uchun minim al haroratlar
(V.N. Stepanov bo'yicha)

Urug'larining Maysalarning
Ekin turi unib chiqishi ko'rinishi
(°C larda) (°C larda)
Kijik, nashn, rang o't, sebarga, beda 0-1 2-3
Javdar, bug'doy, arpa, no'xat 1-2 2-3
/ig'ir. grcchixa, lyupin, lavlagi 3-4 6-7
Kungaboqar, kartoshka 5-6 8-9
Makkajo'xori, lariq, mogar, soya 8-10 10-11
Loviya, jo'xori 10-12 12-13
G'o'za, araxis, kunjut, sholi 12-14 14-15

111
 O'simlik ildizi atrofidagi tuproqning harorati past bo'lsa, ildizning
o'sishi sekinlashadi, kam shoxlanadi, kuchli yo'g'onlashib, tuzilishi
ancha g'ovak bo'ladi.
O'tkazilgan ba’zi tajribalar ko'rsatadiki, ochiq yerlarda tuproqni
20-24°C gacha qizdirilganda, sovuqqa chidamli ekinlar (kartoshka, arpa,
karam) hosildorligi, isitilmagan yerdagi xuddi shu ekinlar hosiIdorligi-
dan 2 marta, issiqsevar ekinlar hosildorligi esa isitilmagan tuproqdagi
xuddi shu ekinlar hosiIdorligidan 2-3 marta ortgan. Sovuqqa chidamli
ekinlarda tuproq haroratini 6 -1 0°C gacha, issiqsevar o'simliklarda tu­
proq haroratini 10-14°C gacha pasaytirilganda hosildorlikning sovitil-
magan yerdagiga nisbatan 2-3 marta kamayishiga olib kelgan.
Tuproqning past haroratlari (10°C dan past) o'simlikning sekin
o'sishiga, o'suv (vegetatsiya) davrining cho'zilib ketishiga, pirovardida
hosilning kamayishiga sabab bo'ladi.
Masalan, tuproq harorati 15—20°C bo'lganda bug'doyning o'suv
davri 78 kunga teng bo'lsa, tuproq harorati 6-7°C bo'lganda, o'suv davri
124 kunga cho'zilgan. Demak, tuproq harorati qanchalik past bo'lsa,
ekinning o'suv davri shunchalik cho'zilgan bo'ladi.
O'suv davrining bunday cho'zilib ketishi asosan o'simlik rivojla-
nishining dastlabki va oxirgi fazalanda ro'y beradi. Masalan, tuproq
harorati 15—20°C da bug'doy ekinida ekish maysalarning paydo
bo'lishiga 5 kun ketsa, tuproq harorati 6-7°C da ekish maysalarning
paydo bo'lishiga 11 kun ketgan.
Sut pishish - mum pishish davri esa tuproq harorati 15-20°C
bo'lganda 13 kunga cho'zilgan, harorat 6-7°C esa 24 kunga cho'zilgan.
Past haroratlarda ekinlar mahsuldorligi pasayishining asosiy sababi
bo'lib, ildizning yutish qobiliyatining pasayishi va o'simlikning fosforni
kam o'zlashtirishi natijasida o'sish jarayonining sekinlashishidir. Bunda
butun o'simlikning modda almashinuvi, oziq moddalarning ildiz va yer
ustki organlarga taqsimlanishi buziladi.
Tuproq harorati pasayishi bilan yerga solinadigan o'g'itlarning
samarasi kamayadi. Masalan, tuproq harorati 5°C bo'lganda azot va fos-
forning o'simlikka o'tishi, 20°C bo'lgandagidan 3 marta kamayadi.
Tuproq haroratining ortishi (optimaldan yuqori) ham o'simlikka
salbiy ta’sir ko'rsatadi. Masalan, tuproq haroratining yuqori bo'lishi av­
val ko'rsatganimizdek kartoshkaning aynishiga sabab bo'ladi.
Tuproq harorati, ularda yashaydigan mikroorganizmlarning hayot
faoliyatiga va ular yordamida o'tadigan biokimyoviy jarayonlarga katta

112
ta'sir ko'rsatadi.Tuproqdagi ko'pchilik mikroorganizmlar harorat 2 5 -
35°C bo'lganda yaxshi rivojlanadi.
Qishloq xo'jalik o'simliklariga zararkunandalar va kasalliklarning
keltirgan zarari darajasi ham tuproqning harorat rejimi bilan bog'langan.
Turli yillarda va yilning har xil vaqtlarida paydo bo'ladigan kasal-
liklar tuproq harorati o'zgarishning borishiga bog'liq.
Masalan, g'o'za va makkajo'xori kabi issiqsevar o'simliklarda ni-
hollarning kasallanishi past haroratlarda, yuqori haroratlarga qaraganda
kuchli tarqaladi Bug'doy, no'xat kabi issiqlikni kuchli talab qilmaydigan
o'simliklarda esa past haroratlarda kasallanish kamroq, yuqori harorat­
larda kuchliroq bo'ladi.
Yuqorida keltirilgan misollardan ko'rinadiki, qishloq xo'jalik
o'simliklarining o'sish sharoitlarini to'g'ri baholash uchun tuproqning
harorat rejimi to'g'risidagi ma’lumotlarni han. e ’tiborga olish kerak.

4.8. Relyef, o ‘sim liklar va qor qoplam ining tuproq

haroratiga ta ’siri

Biror joyning relyefi deganda o'shajoydagi yer yuzasining turlicha

shakllari (gorizontal lekisligi, qiyaligi, botiqligi, do'ngligi va h.k.)ni tu-
shunamiz. Turlicha relyefi i yerlarga tushadigan quyosh radiatsiyasining
miqdori har xil bo'ladi. Natijada turlicha relyefii joylardagi tuproq ham
o'ziga tushuvchi quyosh radiatsiyasini oz yoki ko'p darajada yutadi va
isiydi.
Demak, joyning relyefi tuproqning harorat rejimiga katta ta’sir
ko'rsatadi. Relyef shakliga, yonbag'irlarning dunyoning qaysi tomoniga
qaraganligiga va ufqqa nisbatan qiyalik darajasiga bog'liq ravishda tup­
roqning isishi va sovishi har xil darajada bo'ladi.
Shimoliy yarimsharda janubga qarab nishab bo'lgan yonbag'irlarga
tushuvchi to'g'ri quyosh radiatsiyasi eng ko'p bo'lganidan, janubiy yon-
bag'irdagi tuproq eng ko'p isiydi, shimolga qaragan nishablardagi tup­
roqlar eng kam isiydi. Janubga qaragan yonbag'irlarning yotiq yerga
nisbatan qiyaligi qancha katta bo'lsa, u shuncha ko'p isiydi. Havo ochiq
ktmi kumiu/ davomida g'arbiy yonbag'irga quyosh radiatsiyasi qancha
tushsa, xuddi shunday qiyalikdagi sharqiy yonbag'irga ham o'shancha
quyosh radiatsiyasi tushadi. Ammo qiyalik darajalari bir xil bo'lgan
g'arbiy yonbag'ir, sharqiy yonbag'irdan ko'proq isiydi. Chunki sharqiy
yonbag'irda issiqlikning bir qismi ertalab tuproq va o'simlikdagi
shudringni bug'lantirishga sarflanadi. G'arbiy yonbag'irga esa quyosh

113
 radiatsiyasi asosan tushdan keyin shudring y o ‘q vaqtda tushadi va
shuning uchun yonbag'ir ko'proq isiydi.
Iqlimshunos olimlarning ma’lumotiga ko'ra janubga qaragan yon-
bag'irdagi 20 sm chuqurlikda 10°C li o'rtacha oylik tuproq harorati go­
rizontal yerdagi o'shancha chuqurlikdagiga qaraganda 5-10 kun erta ke­
ladi, shimolga qaragan yonbag'irdagi o'shancha chuqurlikda esa 5-10
kun kechikib erishadi.
Yonbag'irdagi yalang tuproq esa o'sim lik bilan qoplangan tuproq­
dan ko'proq isiydi. Masalan, Yu.I. Chirkov ma’lumotiga asosan hozirgi
Sankt-Peterburg shahri yaqinidagi qiyalik darajasi 20-22° bo'lgan janu-
biy va shimoliy qiyaliklardagi yalang va o'simlik bilan qoplangan yon-
bag'irlardagi tuproqlar haroratlar farqi, iyul oyida yalang yerlarda 10 sm
chuqurlikda o'rtacha 16° С ga, o't bilan qoplangan yerlarda esa janubiy
va shimoliy yonbag'irlardagi 10 sm chuqurlikda tuproqlar harorati farqi
o'rtacha 7° С ga teng bo'lgan.
O'simliklar qoplami tushuvchi quyosh radiatsiyasining ma’lum
qismini to'sib qoladi. Shuning uchun o'simliklar tagidagi tuproq yuziga
ochiq yerdagiga qaraganda quyosh radiatsiyasi oz tushadi va tuproq kam
isiydi.
Umuman olganda o'simliklar tagidagi tuproq harorati vozda ochiq
yerdagidan pastroq, qishda esa issiqroq bo'ladi. O'rmondagi tuproq
haroratiga o'rmon pardasi kuchli ta'sir ko'rsatadi. O'rmon pardasi kun­
duzi quyosh radiatsiyasining ancha qismini to'sib qoladi, kechasi esa
samarali nurlanish sababli tuproqning ortiqcha sovishiga yo'l
qo'ymaydi.
Bundan tashqari o'rmondagi tuproq haroratiga xazon to'shamasi
ta’sir qiladi. Xazon to'shamasining issiqlik o'tkazuvchanligi tuproqniki­
dan kam. Shuning uchun xazon to'shamasi bahorda tuproqning isishini
sekinlashtiradi, kuzda esa tuproqning sovishini kechiktiradi.
O'rmondagi tuproq ustki qoplamining harorati yozda ochiq daladagi
tuproqnikidan pastroq bo'ladi. Tuproq yuzidan chuqurlik oshgan sari esa
bu farq kamaya boradi.
Yilning sovuq vaqtida esa o'rmondagi tuproq ustki qatlamining
harorati ochiq dalaaagidan issiqroq bo'ladi, chunki xazon to'shamasi va
qor qoplami tuproqning issiqlik yo'qotishini kamaytiradi. O'rmondagi
tuproq daladagiga nisbatan kamroq chuqurlikda muzlaydi.
Tuproq haroratiga qor qoplami ham ta’sir qiladi.
Qish paytida yalang yerdagi tuproq yuza qatlamining harorati, qor
qatlami ostidagi o'shancha chuqurlikdagi tuproq haroratidan past

114
boMadi. Qalinligi 30 sm dan oshmagan qor qoplami kuzgi ekinlarning
qish paytida sovuq urmasligiga (yoki sovuq urishni kamaytirishga) olib
keladi. Qorning, ayniqsa g ‘ovak qorning issiqlik oMkazuvchanligi juda
kam.
Shuning uchun tuproqning pastki qatlamlaridan yuqoriga y o ‘nalgan
issiqlikni qor qoplami ushlab qoladi. Natijada ekin (bug‘doy,
arpa)larning ildizi joylashgan chuqurliklarda harorat keskin pasayib
ketmaydi va o'simlik nobud boMmaydi.
Daraxtlarning qishloviga faqatgina qor qatlamining qalinligi emas,
balki uning zichligi hamda dalalardagi qor qatlamining votish xususiyati
ta’sir qiladi. Ochiq yerlarda kuchli shamollar qorni ancha masofalarga
uchirib ketadi, natijada dalalarda qor qoplami bir xil qalinlikda
boMmaydi. Buning oqibatida qor qatlami yupqa boMgan yerlarda
ekinlarning zararlanishi ro‘y beradi.

4.9. T uproqning issiqlik rejimini maqbullashtirish

Tuproq issiqlik rejimi deb, tuproqqa issiqlikning kelishi, qaytishi,

to'planishi va uning tuproq qatlamlariga uzatilislti kabi hodisalar
majmuasiga aytiladi.
Avval aytganimi/dck tuproq issiqlik rejimining asosiy ko'rsatkichi
uning haroratidir.
Qishloq xo'jalik ekinlarining unib chiqishi, ildiz tizimining rivoj­
lanishi, o'simliklar rivojlanishi fazalari orasidagi muddatlar, fotosintez
jadalligi kabilarga bevosila aloqador bo'lgan o'simlik hosildorligi tup­
roqning issiqlik sliaroitlariga bog'liq. Tuproqda issiqlik yetishmasa (yoki
tuproq harorati me’yoridan past bo'isa) o'simlikning hosili kamayib
ketadi, hattoki o'simliklar nobud bo'ladi.
Shuning uchun tuproq issiqlik rejimining shaklianishi qonunlarini
va uni maqbullashtirish tadbirlarini bilish muhim ahamiyatga ega.
Turli tipdagi tuproqlarning issiqlik rejimlari A.N. Vaykov,
A .I•. ('luidnovskiy, M.I. Budiko, A.M. Shulgin, V.N.Dimo, l.T. Turo-
povlar tomonidan ancha batafsi! o'rganilgan.
I uproqning harorat rejimini tavsiflashda tuproqning 20 sm chuqur-
likdagi I'aol harorati (>10°C)ning davomiyligi davri muhim ahamiyatga
ega. Chunki slni chuqurlikdagi tuproq qatlamida ekinlar va tabiiy
o'tlarning ildiz tizimining asosiy qismi tarqalgan,
Quruqlikdagi faol yuza radiatsion balansining geografik xususiyat-
lari ma’lum darajada tuproq va yerga tutash havo qatlami haroratlarining
nisbati bilan aniqlanadi. 0 ‘simlik esa ular orasida oraliq qism bo'lib
qoladi.
Bu masalaning ahamiyati katta ekanligini hisobga olib, V.N. Dimo
vegetatsiya davridagi tuproq faol haroratlar yig'indisining, havo faol
haroratlar yig'indisiga nisbatini tuproqning isuvchanlik darajasini
ifodalaydigan termik ko'rsatkich sifatida qabul qilishni taklif qilgan.
Uning matematik ifodasi quyidagicha yoziladi:
h- & ” >10C, (4.8)
>1° C
bu yerda: H - tuproqning isuvchanlik ko'rsatkichi; ~ tuproqning
20 sm chuqurlikdagi faol haroratlari yig'indisi. - havoning faol
haroratlari yig'indisi.
Bu ifodaning fizik ma’nosi tuproqning quyosh nuriy energiyasi
tushishidan vujudga kelgan issiqlikni yutish qobiliyatini bildiradi
(tuproq va havo haroratlari 10°C dan yuqori bo'lgan davrdagi).
Isuvchanlik ko'rsatkichi shuningdek faol haroratlar davrida tuproq
yerga yaqin havo qatlami tizimidagi issiqlik almashishning afzal
yo'nalishini ham aniqlaydi. Agar H <l (tuproq havodan sovuq) bo'lsa,
issiqlik almashinishning afzal yo'nalishi bo'lib, havodan tuproqqa
tomon yo'nalish, H> l bo'lsa, issiqlik almashinishning afzal yo'nalishi
tuproqdan havoga tomon yo'nalish hisoblanadi.
Isuvchanlik ko'rsatkichining son qiymati (boshqa sharoitlar teng
bo'lganda) qanchalik katta bo'lsa, bug'lanish imkoniyati shunchalik
yuqori bo'ladi. Tadqiqotlar, agar№ >l bo'lsa, tuproq iqlimi qurg'oqchil,
H< 1 bo'lsa tuproq iqlimi ortiqcha namlik sharoitida bo'lishini
ko'rsatadi. Namlik yetarli sharoitda H ning son qiymati 1 ga teng yoki
unga juda yaqin bo'ladi.
Aytish mumkinki, tuproqning 0,2 m chuqurlikdagi faol haroratlar
yig'indisi tuproqning issiqlik bilan ta’minlanganligining asosiy
ko'rsatkichidir.
V.N. Dimo bo'yicha MDH hududlaridagi tuproqlarning issiqlik bi­
lan ta’minlanishini 4.4-jadvaldagi kabi baholash mumkin.
Tuproqning harorat holatini baholashda, shuningdek qishki davrdagi
sharoitlari ham e ’tiborga olinadi. Bunda tuproqning 0,2 m chuqurlikdagi
manfiy haroratlarining yig'indisi va tuproq yuzasidagi mutloq (absolyut)
minimum haroratlardan o'rtachasini olinadi. Ana shu parametrlarga
ko'ra: iliq, mo'tadil iliq, mo'tadil, mo'tadil sovuq, muzlik va uzoq
muddatda mavsumiy muzlaydigan tuproqlar ajratiladi.

116
 4.4-jadval
Turli tipdagi tuproqlarning issiqlik bilan ta ’niinlanganligi

Tuproqning 0,2 m chuqurlikdagi faol Tuproqning issiqlik bilan

haroratlari yig'indisi, °C larda ta’minlanishi
0-400 past
400-800 juda kuchsiz
800-1200 kuchsiz
1200-1600 o'rtachadan past
1600-2100 o'rtacha
2100-2700 o'rtachadan yuqori
2700-3400 yaxshi
3400-4400 judi yaxshi (eng yaxshi)
4400-5600 yuqori
5600-7200 juda yuqori (eng yuqori)

I iiproqiiiiiy, issic|lik bilan ta’minlanishi bo'yicha ana shunday

iijrntr.li qishloq xo'jalik ckinlarining issiqlikka bo'lgan talabiga ko'ra
parvarish qilish imkonini beradi. Tuproqning issiqlik bilan ta’minlanish
darajasini va qisliki kudili sovuqlardagi tuproq sharoitini bilish qishloq
xo'jalik ekinlari navlaiini rayonlashtirishda, agrotexnik va turli
melioratsiya ladbiilarini ishlab ehiqishda muhim ahamiyatga ega.
Daslaval qayd qilisli kerakki luproqning ayrim issiqlik xossalarini
o '/f’.ai In ib, boshqalai ini o'/garishsi/ qoldiradigan tadbirni yaratish qiyin
va bunda) Uulbii pula kam udnaydi. luproqning barcha xossalari bir-
bm bilan и/viy bog'langan, lining issiqlik xossalarini o'zgartirish bilan,
alballa. boshqa xossalari ham o'zgarib ketadi. Avniqsa tuproqdagi suv
va issiqlik o'/aro kuchli bog'langan.
Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishida tuproqning issiqlik rejimini
lalabga qarab maqbullashtirish uchun turli xil agrotadbirlar qoMlaniladi.
O'zbekiston Respublikasi iqlimi sharoitida ba’zi ekinlarni bahorda
erlaroq muddatlarda ekishni boshlash uchun haydalma qatlam
luprog'ining (ayniqsa uning yuzasiga yaqin qismlari) haroratini
oshnisliga qaratilgan tadbirlar qo'llaniladi. Yozda esa kechki ekinlar
urug'ini sepisli (yoki ekish)da tuproqning haroratini pasaytiradigan
tadbirlar qo'llaniladi. 1lar qaysi tadbiming aniq maqsadi bor.
Tuproqning llzik xossalari va ularga ta’sir qilish tadbirlari o'zaro
bog'liq. Shuning uchun biror tadbirning tuproq issiqlik omillariga

117
 ta’sirini tekshirishda, bu omillarga boshqa tadbiming ta’sirini ham
hisobga olish kerak.
Dala sharoitida tuproqning issiqlik rejimini o ‘zgartiradigan agrotad-
birlardan biri mulchalash tadbiridir.
Tuproq issiqlik rejimini boshqarishning samarali vositasi bo‘lib
mulchalash, ya’ni tuproq yuzasini maxsus materiallar bilan vopish (yoki
qoplash) tadbiri hisoblanadi. Mulchalash natijasida tuproq-havo tizimi
chegarasida issiqlik va massa almashinish sharoitlari o'zgaradi, demak
o'simlikning o'sishi va rivojlanishini aniqlaydigan omillarga ta’sir ro'y
beradi. Mulcha materiallar sifatida maydalangan torf, bo'r, somon,
o'simlik barglari, shag'al, qog'oz, karton va keyingi yillarda tiniq
polimer plyonkalar qo'llaniltnoqda.
Tuproq yuzasini mulchalash sohasidagi dastlabki tadqiqot ishlarida
mulcha materiali sifatida somon va karton ishlatilgan.
A.F. Chudnovskiy ma’lumotiga ko'ra, yuqorida aytilgan mulchalar
ishlatilgan joyda qish paytida tuproq harorati ochiq (mulchalanmagan)
joydagidan yuqori, yoz faslida esa mulcha ostidagi tuproq harorati ochiq
joydagidan past bo'lgan. Bunda somon mulchaning issiqlik effekti, kar­
ton mulchaning issiqlik effektidan yuqori bo'lgan. Bu yerda mulcha-
lashning issiqlik effekti deganda mulcha tagidagi va ochiq joydagi bir xil
chuqurlikdagi tuproq haroratining ayirmasini tushunamiz.
Xoyzer tajribalariga ko'ra yanvar oyida karton mulcha ostidagi 5 sm
chuqurlikdagi issiqlik effekti AT = 0,1 °C bo'lgan, somon mulcha osti­
dagi 5 sm chuqurlikdagi issiqlik effekti AT = 0,8°C, may oyida esa kar­
ton mulchaning issiqlik effekti AT = -0,8°C ga teng. Somon mulchaning
xuddi shunday chuqurlikdagi issiqlik effekti AT - -3,7°C ga teng
bo'lgan.
Bu ma’lumotlardagi « -» ishorasi yozda yuqoridagi mulchalar tagi­
dagi tuproq harorati, ochiq joydagi xuddi shunday chuqurlikdagi tuproq
haroratidan pastligini bildiradi.
Somon va o'simlik barglaridan bo'lgan mulchalar tuproq namini
saqlashga yordam beradi, ammo bahorda tuproqning isishini kechikti-
radi, chunki tuproqqa tushadigan quyosh radiatsiyasini kamaytiradi.
Rossiya davlatining Sankt-Peterburg shahridagi Agrofizika institu-
tida o'tkazilgan tajribalar ko'rsatadiki, bitum bo'yog'i (qora rangdagi)
bilan tuproq yuzasini bo'yalganda tuproq harorati oshgan, tuproq
yuzasini bo'r bilan oq rangga bo'yalganda esa tuproq harorati ochiq
maydondagi (bo'yalmagan) tuproq haroratidan past bo'lgan. Bunday
bo'lishiga sabab bo'yalgan yuzalarning albedosining o'zgarishidir.
 Qoraytirilgan yu/a albcdosi, ochiq yerdagi bo'yalmagan tuproq al-
bedosidan kam. Shu sababli qora yu/л tushuvchi quyosh yig'indi radiat-
Niya.sini ochiq yerdagi tuproqdan ko'proq yutadi va kuchliroq isiydi. Oq
у u/а ning albcdosi katta bo'lganidan, oqqa bo'yalgan tuproqda quyosh
radiatsiyasi ochiq maydondagidan kam yutilgan va shuning uchun tup­
roq kam isiydi.
Keyingi yillarda O'zbekiston Respublikasi va xorij davlatlarida
mulchalash uchun polietilendan tayyorlangan polimer plyonkalar yil
Miyin ko'proq ishlatilmoqda. Yorug'likka tiniq va qora polietilen plyon-
Ышшпц issiqlik meliorativ ta’sirini ko'plab ilmiy-tadqiqot ishlarida
о'|циш1нап. Ular orasidan eng ko‘p qiziqishga N.G. Zaxarov va
U.'l Scmikinalarning 1964-yilda o'tkazgan tajribalari bo'lib, ular o'z
tadqiqotlarini ikki xil iqlim zonalarida: Moskva va Toshkent
viloyatlarida o'tkazganlar.
Ularning tuproq issiqlik rejimiga doir tadqiqotlari ko'rsatadiki,
yorug'likka tiniq polimer plyonka ostidagi tuproqning ildiz o'sadigan
qatlamdagi harorati kunduzi ochiq maydondagi tuproqning xuddi shun­
day chuqurlikdagi haroratidan ancha yuqori bo'lgan. Qora polimer
plyonka bilan yopilgan yerdagi ildiz o'sadigan qatlamdagi harorat kun­
duzi nazorat (mulchalanmagan) yerdagi xuddi shunday chuqurlikdagi
haroratdan past bo'lgan (4.3-rasm).
Ushbu 4.3-rasmdagi ma’lumotni quyidagicha tushuntirish mumkin:
tuproq yuzasi g'adir-budur bo'lganligi uchun yopilgan plyonka bilan
tuproq sirti orasida yupqa havo qatlami vujudga keladi va bu yupqa havo
qatlami mulchalovchi materialning optik xossalariga bog'liq ravishda
ikki xil ta’sir ko'rsatadi.

4.3-rasnu T u p r o q y u /u s id a g i (a), 0 ,0 5 m c h u q u r li k d a g i (b) v a 0 ,10 m

c h u q u r lik d a g i (d) lu p r o q h a r o r a tla r i s u l k a li k o 'z g a r is h in in g borishi
1—tiniq polim er plyonkadan mulcha; 2- qora polietilen plyonkadan mulcha;
.? nazorat maydoni.
 M a ’lumki. quyosh radiatsiyasining ancha qismi ko'rinadigan
y o ru g 'lik d a n tashkil topgan. Shuning uchun y o ru g 'lik k a tiniq plyonkani
q o ila n ilg a n d a , plyonkadan o ‘tgan yorugMik oqimi bevosita tuproq yuza
qatlam ida yutiladi. yu pq a havo qatlami esa tuproqning sovishiga
qarshilik k o ‘rsatadi.
M ulcha sifatida qora (tiniqmas) plyonkadan foydalanilganda quyosh
energiyasi plyonka yuzasida yutiladi, plyonka ostidagi yup qa havo
qatlami esa tuproqqa y o 'n a lg a n issiqlik oqim ini ancha kamaytiradi.
D.A. Kurtener, G.T. Sem ikina va T.I. T u rm anidzelar (1466)
G ru ziyaning jan u b iy qismida dengiz sathidan 2200 m balandda to g ‘li
sharoitda y o ru g 'lik k a tiniq polietilen plyonkani m ulchalashda q o 'lla sh g a
doir tajriba ishlarini o'tkazganlar. U larning tajribalarida kunduzi
m ulchalashning issiqlik effekti AT - 8 ^ 1 0 ° C gacha yetgan.
D em ak, baland tog' 1i sharoitda tiniq polietilen plyonkaning issiqlik
effekti ju d a samarali boMadi. Sutka d avom ida m ulchaning issiqlik ef­
fekti miqdori ancha o'zgarsada, baribir m usbatligicha qolgan.
Hozirgi kunda O 'z b e k isto n d a chigitni y o r u g 'lik k a tiniq polietilen
plyonka ostidagi egatlar pushtalariga ekish texnologiyasi qoMlanil-
moqda. B unda egatlar usti plyonkalar bilan yopilib, qator oralari esa
ochiqligicha qoladi. Egat ustiga yetarli qilib yopilgan plyonkaning
ikkala chekkasini tuproq bilan k o ‘miladi, chigitlar ekilgan jo ylarda usti-
dagi plyonkani teshib q o ‘yilgan.
YigMndi quyo sh radiatsiyasining plyonka qatlam idan oMgan qismi
egatlarn in g ustki qismida k o 'p ro q yutiladi. Isiyotgan tuproqning uzun
to 'lq in uzunlikli nurlanishining ancha qismini plyonka qatlami yutib
qoladi. N atijada egatlarning pushtalaridagi tuproq qatlam ining harorati,
tekis yerdagi (egatlar orasidagi) xuddi shunday chuqurlikdagi tuproq
haroratidan yuqori bo'ladi. Bu esa chigitlarning tezroq unib chiqish
uchun m aqbul harorat sharoitini yaratadi. Bundan tashqari plyonka qat­
lami tu proqdan ko 'tarilgan suv bug'ini tashqariga o 'tkazm ayd i va
ularning asosiy qismi yana tuproqqa qaytib tushib, tuproq namligini y a x ­
shi darajada saqlaydi.
Professor I. T uropov 1963-64-yillarda O 'z b e k is to n d a birinchilardan
bo 'lib , tiniq polim er polietilen plyonkani chigit ekilgan egatlarni m u l­
chalashda qo'llag a n. Kuzatishlar sutka d avo m ida mulchalangan may-
dondagi tuproq harorati nazorat m aydonidagi xuddi shunday chuqurlik­
dagi haroratdan yuqori bo'lishini tasdiqladi.
M u lch a la n g a n m ayd on ga ekilgan chigit ochiq yerdagiga qaraganda
bir necha kun oldin ekiladi. D em ak, m ulchalangan m aydondagi chigit

120
 ochiq yerdagidan bir necha kun oldin unib chiqadi, o ‘suv davrida b o ‘yi
ham uzunroq bo'ladi, k o 'sa k la r erta ochiladi va nihoyat hosildorligi ham
yuqori bo'ladi. Natijada paxta hosilini kuzgi yog'in-sochinlarga qoldir-
m asdan terib olinadi, hosil sifati yaxshi bo'ladi. Shunday qilib, m ulcha­
lash agrotadbiri tuproq issiqlik rejimiga ta ’sir qilishning samarali usul-
laridan biridir.
Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishida tuproq yuzasining relyefini
o'zgartirishni nazarga tutadigan agrotexnik tadbirlar bor. Masalan, sab-
zavot ekinlarini egatlarning pushtalariga ekish.
lu p ro q yuzasi mikrorelyefining tuproqdagi issiqlik sharoitlariga
ta'sirini o 'rg an ishg a doir ju d a k o 'p ilmiy-tadqiqot ishlari o'tkazilgan.
Ular orasidan biz I. Turopov, R. Avezov, B. Q osim ovlarning
chigitni egatlar pushtasiga ekish b o 'y ic h a dala tajribalari, nazariy izla-
nish va xulosalari aham iyatga ega deb qayd etamiz. Ular o'zlarining
chigitlarni egatlarga ekishga doir tajriba ishlarini Toshkent viloyatining
O 'r ta Chirchiq tumanidagi Toshkent irrigatsiya va mexanizatsiyalashti-
rish instituti o 'q u v x o'jaligining o 'tlo g 'i sur tuproqli dalalarida chigitni
ekishdan toki hosilni yig'ib-terib olguncha m uddatda o'tkazganlar.
T uproq sirtining ufqqa (gorizontga) biror burchak ostiga joylashishi
tuproq - yerga yaqin havo chegarasidagi issiqlik almashinishi sharoit-
larining o 'zgarish ig a olib keladi.
M a ’lumki, quyosh radiatsiyasi o g 'm a sirtga gorizontal sirtga qara-
ganda k o 'p ro q tushadi va shuning uchun k o 'p ro q yutiladi.
Yuqoridagi mualliflarning m a ’lumotlariga k o'ra, erta bahor davrida,
aniqrog'i I 5 mart kuni tekis gorizontal yerga qiyaligi 10, 20, 30° bo'lg a n
ja n u b g a qaragan egatlar y onbag'irlarida y ig 'in d i quyosh radiatsiyasining
yutilishi, lekis yerda yutiladigan yig'indi quyosh radiatsiyasi miqdoridan
mos ravishda 9, 15 va 23 foizga k o 'p bo'ladi.
Xuddi shu o g 'is h burchaklarida egatlardagi haroratlarning ortishi
mos ravishda 1,8, 3,3, 4°C ga teng bo'lgan. Bu m a ’lumotlardan egatning
tekis yerga nisbatan o g 'ish burchagi qanchalik katta bo'lsa. bu egatlar
yuzasi shunchalik k o 'p ro q quyosh radiatsiyasini yutadi va k o 'p ro q isiydi
deb ayta olamiz.
E gatlar tepasi (pushtasi)dagi tuproqning o'rtach a yillik harorati,
yuzasi yotiq (tekis) tuproq haroratidan 3 - 6 ° C ga, egatlarning o 'rta c h a
sutkalik harorati esa 2 ,5 -3 ° C ga oshiq bo'lgan.
Bu esa egatlardagi tuproq harorati bahorda chigit ekish uchun er-
taroq yetilishini ko'rsatadi.

121
 Shunday qilib, relyefni o 'z g a rtirib ham tuproqning issiqlik rejimiga
t a ’sirini am alga oshiriladi.
Y uqoridagilardan tashqari qishloq xo 'jaligi ishlab chiqarishida tup­
roqning issiqlik rejimini boshqarish uchun tuproqni y u m sh atish va
zichlashtirish agrotadbirlari ham keng tarqalgan. Bu agrotadbirning
maqsadi tuproq yuqori qatlam larning zichligini o'zgartirishdir.
T uproqni yum shatishda uning g'o v a k lig i ortadi, natijada tuproq
g 'o v a k la rid a havo k o 'p a y a d i, bu esa h aydalm a qatlam tu p ro g 'in in g is­
siqlik o'tk azu vchan ligining kam ayishiga olib keladi.
Shuning uchun g 'o v a k tuproq qatlami kunduzi hay dalm agan (zich)
tuproqdan k o 'ra k o 'p ro q isiydi. T uproqni zichlashtirish esa tuproq
g'o vaklig in i kamaytiriladi va issiqlik o'tkazuvchanligini oittiriladi.
S huning uchun kunduzi haydalgan y e r yuzasiga qaraganda, h a y d a lm a ­
gan y e r yuzasi kamroq isiydi (chunki h aydalm agan tuproq q atlam ida is­
siqlikning pastki qatlam larga uzatilishi yaxshi).
Shunday qilib, tuproqni haydab yu m shatishda undagi issiqlik al-
m ashinish jarayonlarini tezlashadi. H aydalgan va g'o vaklashtirilg an
dalaning isishi va sovishi, haydalm agan va g'o vak lashtirilm agan
yernikidan kuchliroq bo'lad i. H aydalg an va g'o v ak lashtirilgan tu p ­
roq ning harorati, hay dalm ag an va g 'o vaklash tirilm ag an tuproq h aro­
ratidan 5°C va undan k o 'p ro q farq qiladi.
T up ro q haroratini bo shqarishning eng m uhim om illaridan y a n a biri,
qishloq x o 'ja lik ekinlarini sug'orish dir. Yerni su g 'o rg a n d a uning 30 sm
dan oshiq chuqurligiga qadar tuproq harorati pasayadi.
A.M . Shulgin m a ’lumoti b o 'yicha, su g 'o ris h tuproq y u z a qatlam -
larining haroratini 10°C atrofida pasaytiradi. Masalan, yuqoridagi
m u allifning m a ’lumotiga k o 'r a yozgi oylarda sug 'o riladigan yerlardagi
tuproq yuzasining o 'rta c h a oylik harorati, su g 'o rilm a y d ig a n tuproq
yu zasinikidan 10-1 1°C ga past bo'lgan. Bu farq b a ’zi kunlarda 2 0 - 2 2 ° C
ga yetgan, 5 sm chuqurlikda esa bu farq 10°C ga, 10 sm c huqurlikda esa
6 - 8 ° C ga, nihoyat 20 sm va 30 sm chuqurliklarda esa bu farq 2 - 4 °C ga
yetgan.
Sh un day qilib, qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishida b ah o rd a
e k in lam i ertaroq m uddatlarda ekish uchun haydalm a qatlam tup-
ro g 'in in g haroratini k o'tarish, y o z vaqtida esa ildiz o 's a d ig a n tuproq
qatlami haroratini pasaytirish tadbirlari qo'llaniladi.

122
 4-bob uchun savollar va topshiriqlar

1. T uproqning isish va sovish jarayonlarini bayon qiling.

2. Tuproqning issiqlik balans tenglamasini yozing va uning tashkil
etuvchilarini tushuntiring.
3. Tuproqning solishtirma va hajmiy issiqlik sig ‘imlarining t a ’rif-
larini ayting va o ‘lchov birliklarini izohlang. Tuproqning hajmiy issiqlik
sig ‘imi nimalarga b og 'liq ?
4. Tuproqning issiqlik o'tkazuvchanligi deb nim aga aytiladi ? Is­
siqlik o 'tk azuvchanlik koeffitsiyentini SI tizimida qanday birlikda
o'lc ha n a di ?
5. Tuproqning harorat o'tkazuvchanligi tuproqning qanday xos-
sasini lavsiflaydi?
6. Nima uchun tuproq namligi oshgan sari issiqlik o'tkazuvchanligi
ham orta boradi?
7. Q or qoplam ining issiqlik o'tkazuvchanligini tavsifiang. N im a
uchun yangi yoqqan qorning issiqlik o'tkazuvchanligi uzoq yotib qolgan
qornikidan kichik 7
8. Tuproq yuzasi haroratining sutkalik o'zgarishi qanday omillarga
bo g'liq ?
9. Tuproq yuzasi haroratining sutkalik o'zgarishi amplitudasi deb
nim aga aytiladi va u qanday omillarga bog'liq ?
10. Tuproq yuzasi haroratining yillik o'z g arish amplitudasi
gcogralik kenglik o'zgarish ig a qanday bog'lan gan ?
11. lu p roq ning pastki qatlamlariga issiqlikning k o'chish qonun-
larini tushuntiring.
12. Yilning turli davrlarida tuproq qatlam ida chuqurlik oshgan sari
harorat qanday o'zgaradi ?
13. O 'sim lik lar va qor qoplami tuproq haroratiga qanday t a ’sir
k o'rsatadi ?
14. Tuproq haroratining uru g 'la r unib chiqishiga va nihollarning
o 's is h ig a ta ’sirini bayon qiling.
15. Yoz davrida kunduzi tuproq yuzasi va suv havzalari bir xil isiy-
dimi yoki bir-biridan farqlanadimi? Bu farqlarning hosil bo'lish sababini
tushuntiring.
16. O 'zbek isto n iqlimi sharoitida tuproq haroratini rnaqbullashti-
rishning qanday usullari qo'llaniladi ?

123
 17. Q um oq tuproqning zichligi 1130 kg/m 3, namligi 20 %,
solishtirma issiqlik sig 'im i 0,77 kJ/(kg-°C) ga teng. Hajmiy issiqlik
sig'im ini hisoblang. Javobi: 1.8 MJ/(m3 °C).
18. T uproqning zichligi 1150 k g /m 3, namligi 30 %, issiqlik o 't k a ­
zuvchanlik koeffitsiyenti 863,74 J/(m-s-°C), solishtirma issiqlik sig 'im i
0,6531 kJ/(kg-°C) ga teng. Tuproq hajmiy issiqlik sig'im i va harorat
o 'tk a z u v c h a n lik koeffitsiyentini aniqlang. Javobi: 2,196 MJ/(m3-°C),
3,9 1O'4 m:/s.
19. T uproq ning hajmiy issiqlik sig'im i 1,842 M J/(m 3-°C), issiqlik
o 'tk a z u v c h a n lik koeffitsiyenti 0,0015 kJ/(m-s-°C), harorat o 't k a ­
z uvchanlik koeffitsiyentini aniqlang. Javobi: 0.008-1O'4 in/s.
20. Tuproq yuzasining harorati 28°C, 20 sm chuqurlikda esa 17°C.
T uproq ichkarisiga 1 minutd t o 'tg a n issiqlik oqimi miqdorini hisoblang.
(A.=0,0037 kal/sm s-°C). Javobi: 0.12 kal/\m 2= 0.5 I04J/ni1.

124
 5-bob. H A V O N IN G ISSIQ L IK R EJIM I

5.1. H avoning isish va sovish jarayonlari

Atmosfera havosining harorati taqsimotining xususiyati va lining

o'zgarislilariiti havoning issiqlik rejimi deb yuritiladi A tmosferaning
issiqlik rejimi asosan uning Yerdagi faol yuza va kosm ik fazo bilan is­
siqlik almashinishi bilan aniqlanadi. Atmosfera quyosh radiatsiyasini
hevosita yutishi natijasida ju d a kam, aniqro g‘i 0,5°C chamasida isiydi.
Atmosferaning yuqori qatlamlari quyosh radiatsiyasini pastki qatlam-
laridan kuchliroq yutadi. Atmosferaning eng quyi qatlami - troposfe-
raning, ayniqsa uning quyi qatlamlari isishining asosiy manbayi,
iilnmiii)'. Yer faol sirtidan olgan issiqligidir. Kunduzi faol yuzaning
rmliiilsion balansi musbat bo'lgan soatlarda, y a ’ni faol yuzaga tushuvchi
quyosh ladlutsiyiisi oqimlari, faol yuzadan qaytgan va faol yuzaning
chiqargan nurlanish oqimlaridan katta boMganida quruqlik yuzasi isiydi.
lin in g harorati havo haroratidiin yuqori bo 'lib qoladi. Shuning uchun
issiqlik havoga u/atiliuli,
Kechasi esa faol y u /a samarali (ellektiv) nurlanish sababli havoga
nisbatan ko 'proq soviydi. Natijada issiqlik havodan faol y uzaga uzati-
ladi, oqibalda havoning o '/ i ham soviydi.
Faol y u /a bilan atmosfera orasida, shuningdek atm osferaning o'z id a
issiqlikning ko'chishi quyidagi jarayonlar yordam ida ro'y beradi:
I. Molekulyar issiqlik o'tkazuvchanlik. Yer sirti, o 'z ig a tushgan
quyosh nuri energiyasining bir qismini yutib isiydi va yutgan energi-
y asining bir qismini havoga uzatadi, boshqacha aytganda havo qatlam­
lari bevosita faol yuzaning issiqlik t a ’sirida bo'ladi. Tushgan quyosh ra­
diatsiyasining bir qismini yutgan faol yuza harorati ortadi, natijada unga
y on do shg an ustki havo qatlami ham isiydi va bu qatlam o 'z navbatida
o 'z id a n yuqoridagi qatlam ga m olekulalarning issiqlik harakati yor­
dam ida issiqlik uzatadi. Bu tarzdagi issiqlik uzatish troposfera qatlam-
larining ancha qismigacha yetib boradi.
M olekulyar issiqlik o 'tkazuvchanlik deb yuritiladigan issiqlik
uzatishning bu turi sababli atm osferaning y erga yaqin qatlamlarigina
yaxshi isiydi. H avoning issiqlik o 'tk azuvchanlik koeffitsiyentining qiy-

125
 mati ju d a oz b o 'lg a n id a n atm osferaning yuqori qatlamlari bu usulda ju d a
ham kam isiydi.
D em ak, havo ochiq kuni (shamol esm ay otganda) y e r yuzidan
balandlik o shg an sari havoning harorati pasayib borishi kerak.
2. Issiqlik konveksiyasi. A tm osferaning yuqori qatlam lariga issiqlik
uzatishda issiqlik konveksiyasi jarayoni m uh im ah am iy atga ega.
Kunduzi Yer sirtining barcha qismlari bir xil isimaydi, y a ’ni b a ’zi
yerlar k o 'p ro q isiydi, boshqalari esa kam roq isiydi. Masalan, shu dg or
(haydalgan yer) maydoni bir tom onidan qalin daraxtzor va ikkinchi to ­
m onidan katta suv havzasi bilan ch egaralangan bo'lsin. Kunduzi
shu dgo r suv havzasi va daraxtzordan k o 'p isiydi. N atijada uning ustidagi
havo ham q o 'sh n i m aydonlar ustidagi havodan k o 'p ro q isiydi. S hudgor
ustidagi k o 'p isigan havo kengayadi. K engayayotgan havoning zichligi
atm osferadagi sovuqroq (yoki sovuq) havo zichligidan kam bo'ladi,
shuning uchun issiq yengil havo tik y o 'n a lish d a yuqoriga ko'tariladi.
U ning o 'r n ig a atrofdagi sovuq havo bostirib kiradi, o ' z navbatida u ham
isib y u q o rig a ko'tariladi. Tik y o 'n a lish d a k o 'ta rila y o tg a n issiq havo
oqim lari q a n c h a balandlikka ko'tarilsa, o 's h a qatlam lardagi havoni isi-
tadi. J aray on shunday b o 'lib o'tadiki, issiq havo oqimlari yu qoriga
ko 'tariluvchi oqim ni tashkil qilsa, atrofdagi sovuq havo oqimlari pastga
y o 'n a lg a n sovuq havo oqimini tashkil qiladi. Y u qoriga ko 'tarilgan havo
atrofidagi sovuq havoga o 'z issiqligini uzatib soviydi.
Q ulay sharoitlarda issiqlik konveksiyasi troposferaning butun
qalinligi b o 'y la b tarqalishi mumkin.
Q u ru qlik ustida issiqlik konveksiyasi kunduzgi soatlarda vujudga
keladi, d e n g iz ustida esa kechasi suv sirtining harorati, unga y on doshgan
(tutashgan) h avo haroratidan yuqori b o 'lg a n hollarda vujudga keladi.
3. Turbulentlik. H avoning ja dal ravishda isishiga sabab b o 'la d ig a n
ja ra y o n la rd an yana biri havoning jud a ham harakatchanligidan vujudga
keladigan turbulentlik jarayonidir. Havo ju d a kam hollardagina tinch
(osoyishta) bo 'la di, ko 'p in c h a esa gorizontal y o 'n a lis h d a harakatda
b o 'lib sham ol esadi. U ning uncha katta b o 'lm a g a n qismlari, hajmlari-
ning harakati tartibsiz (xaotik) xususiyatga ega. B un da y harakatni turbu ­
lent aralashish yoki qisqacha turbulentlik deb yuritiladi. A tm osferaning
turbulent aralashib ketishi natijasida issiq qatlam lardan sovuq q atlam ­
larga issiqlik ja d a l ravishda ko'chadi.
H a v o n in g y e rg a tegib turgan eng pastki qatlami bilan yer sirti ora-
sida ishqalanish kuchlari mavjud bo'lgani uchun en g pastki havo qatlami
kam roq tezlik bilan harakatlanadi. Undan yuqoridagi qatlam esa pastki

126
qniliim havosidan tezroq harakatlanadi. Natijada bunday ikki havo
qatlami orasida ishqalanish kuchlari hosil bo'ladi. Bundan tashqari
sham olning um um iy oqim ida uning ayrim hajmlari turli sabablarga
ko 'ra har xil tezlik bilan ko'chadi. Tezlik katta b o'lganida sham olning
umumiy oqimi ichida turli yo'nalishlarda, shu jum ladan tik yo'nalishd a
tiuqaluvchi uyurmaviy oqimlar vujudga keladi. Pastki issiq qatlamlardan
ko'tarilayotgan issiq havo oqimlari, yuqori qatlamlarning sovuq havosi
bilan aralashib ketib ularni ham isitadi.
Havo massalari harakati vaqtida do'ngliklarni, turlicha to'siqlar (bi-
nolar, daraxtlar va h.k.)ni o'tishida ham uning ichida yuqoriga y o'n a lg an
uyurmalar paydo bo'ladi. Pastdan ko'tarilayotgan issiq havo uyurmalari
sovuq havo bilan aralashib ularni isitadi.
Natijada turbulentlik vositasida atmosferaning yuqori qatlamlari
ham isiydi.
4. Atmosferada suv bug'ining kondensatsiyasi va sublimatsiyasi.
Yer sirtidan troposferaning yuqori qatlamlariga ko'tarilayotgan suv
hug'lari borgan sari sovib boradi va qandaydir balandlikda to'yinadi,
y a 'm tomchiga aylanadi. Fizika kursidan m a ’lumki, suv bug'in in g qay-
tadan tomchiga aylanish hodisasini kondensatsiya hodisasi deyiladi.
Suv b u g'ining kondensatsiyasida atrofga issiqlik ajraladi va atrofdagi
sovuq havoni oz b o'lsada isitadi.
Suv b u g 'in in g to 'g 'r id a n - to 'g 'ri qattiq (muz) holatga o'tishini sub-
limatsiyu hodisasi deyiladi. Suv b u g 'in in g sublimatsiyasida ham issiqlik
n|tnladi va u ham atrofdagi havoning isishiga sarflanadi.
5. Radiatsion issiqlik o'tkazuvchanlik T uproqdan atmosferaga is-
siqlik u/alislula yerdagi faol yuzaning uzun to'lqin uzunlikli nurlanishi
ham m a ’lum darajada aham iyatga ega.
Yerdagi faol yuza nurlanishini atm osferaning pastki qatlamlari yu ­
tadi. Bu qatlamlar ozgina isib, uzun to'lqinli nurlanishi sababli yuqori­
dagi qatlamlarni isitadi. Tuproq yuzasi soviganida esa radiatsion nur­
lanish oqimi atmosferaning yuqori qatlamlaridan pastga y o 'n algan
bo'ladi. Quruqlik ustida radiatsion nurlanish oqim ining pastga yo'nalishi
asosan kechasi ro 'y beradi. Chunki kechasi issiqlik konveksiyasi ro'y
bermaydi, turbulentlik esa jud a kuchsiz bo'ladi.
6. Adveksiya Biror aniq jo y ustidagi havoning harorati gorizontal
yo'nalishd a k o'chayotgan boshqa havo massasi bilan aralashishi nati­
jasida ham o'zgarishi mumkin. Havo massasining gorizontal
yo'nalishda ko'chishini adveksiya deyiladi Issiq adveksiyada biror

127
joy ga, shu jo y havosi haroratidan yuqori haroratli issiq havo bostirib
kiradi va olingan jo y n in g havosini isitadi.
Y uqorida qaralgan havoning isish jarayonlari orasida eng muhimlari
issiqlik konvcksiyasi va turbulentlikdir.
Endi havoning sovishiga olib keladigan jarayonlarga to ‘xtalamiz.
Havoni sovishiga olib keladigan jaravo nlard an biri, havo m assalarining
atm osferada yuqoriga k o ‘tarilishidir.
A g ar katta havo massasi tez ko'tarilayotgan havo massasi boMsa, u
holda tez ko'tarilay otgan havo massasi bilan atrofdagi m uhit orasida is­
siqlik almashinishi deyarli r o ‘y bermaydi.
Isigan havo massasi yu qoriga k o ‘tarilgan sari kamroq atmosfera
bosimi t a ’sirida bo'ladi va tashqi atm osfera bosimiga qarshi y o ‘nalishda
kengayishda ichki energiyasi hisobiga ish bajaradi, bu esa uning ichki
energiyasining kamayishiga, y a ’ni sovishiga olib keladi.
Havo nurlanish sababli yoki sovuq yer yuzasiga tekkanda ham so-
vib, issiqlik y o 'qo tadi. O lingan joydagi havoga, u yerdagidan past haro­
ratli havo oqimi bostirib kirsa, uni sovuq udveksiya deb yuritiladi.
Q ishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi uchun bahorgi va kuzgi sovuq
adveksiyalar xavflidir, chunki bunday paytlarda ekinlar ustidagi havo
harorati keskin pasayib ekinlarni sovuq urishi mumkin.

5.2. H a vo haroratini o ‘Ichash

Havo haroratini turli xil term om etrlar yordam ida oMchanadi. M eteo ­
rologik stansiyalarda kuzatish paytidagi havo haroratini oMchash uchun
muddatli psixrom etrik term om etrlar, havoning kuzatish muddatlari ora-
sidagi eng yuqori haroratini oMchash uchun maksimal term om etr T M - 1 ,
havoning kuzatish muddatlari orasidagi eng past haroratini oMchash
uchun m inimal term om etr T M - 2 ishlatiladi.
Barcha termometrlarni psixrometrik budkaga joylashtiriladi.
Psixrometrik budka term om etrlarni to ‘g ‘ri va qaytgan radiatsiyaning
ta ’siridan, Y erning nurlanishidan, shamollardan va y o g 'in la rd a n
saqlaydi.
T erm om etrlarni budkadagi metall shtativga o'm atilad i. 2 ta psixro­
metrik term om etrlarni, tik ravishda rezervuarlarini y e r yuzasidan 2 m
baland qilib o'rnatiladi. M aksim al termometrni deyarlik gorizontal,
rezervuari to m on ozgina qiyalatib o'rnatiladi, minimal term om etrni esa
aniq gorizontal qilib joylashtiriladi. Bunda term om etrlarning rezervuar­
larini sharqqa qarati 1ib joylashtiriladi.

128
 Qish davrida havo harorati - 2 0 ° C dan past boMganda quruq
psixrometrik term om etr yoniga etil spirtli term om etr o ‘rnatiladi. Chunki
simob -3 8 ,9 ° C da qotadi, shuning uchun - 3 6 ° C dan past haroratlarni
o'lehashda hisoblarni spirtli term om etr yordam ida olib boriladi.
Termometrlar k o ‘rsatishi b o 'y ic h a hisoblarni olib borishda kuzatuv-
chining ko'zi simob meniski sathida bo'lishi kerak. Oldin graduslarning
o'nlik ulushlarini, keyin butun graduslarni hisob qilinadi.
Havo haroratining vaqtga nisbatan uzluksiz o'zgarishlarini uzluksiz
yozib borish uchun te rm o g ra f M - 1 6 A qo'llaniladi.
Dala sharoitida havo haroratini aspiratsion psixrometr yordamida
o'lchanadi.
Ekinlar orasidagi havo haroratini ham aspiratsion psixrometr y o r­
damida o'Ichash mumkin.
Turli xil termometrlar bilan o 'Ichash tartibi va term o graf lentasidagi
yozuvlarni o'rganish uchun agrom eteorologiyadan laboratoriya
miishi’/ iilotlarini o'tkazish uchun m o 'ljallangan o 'q u v qo 'lla n m a la r bilan
InniNliishni lavsiya qilamiz.

5 J . H avo lin rot n tin iпц b a la n d lik b o ‘y ic h a o ‘z g a r ish i.

Iliiv o liaroru ti in v e r siy a la r i

Havoning isishi yer yu/iilan boshlanadi va troposferaning yuqori

qatlamlariga turlicha jarayonlar yordamida issiqlik uzatiladi. Demak, yer
yu/id an balanlik oshgan sari havo harorati pasayib borishi kerak.
K o'p marta o ‘tka/.ilgan kuzatishlar troposfera havosi haroratining
balandlik bo'yicha у utjorida aytganimizdek taqsimlanishini tasdiqlaydi.
Iltivo haroratining har 100 in balandlikda o'zgarishini harorat­
ning tik (vertikal) gradiyenti deb aytiladi.
Haroratning tik gradiyentini у harfi bilan belgilaylik. H avo haro­
ratining tik gradiyenti ym quyidagicha form ula b o 'y ic h a aniqlanadi:

bit yerda: (t„ - tyu) pastki va yuqori sathlardagi havo haroratlarining

ayirinasi (°C larda), (hvu - h„) - yuqori va pastki sathlarning balandliklari
ayirmasi (metrlarda), у - haroratning tik gradiyenti °C/100 m larda
ifodalanadi.
A gar tn <t„ bo'isa, havoning harorati balandlik oshgan sari kamaya
boradi va / ning qiymatlari musbat bo'ladi. T roposferada odatda havo

129
haroratining xuddi shunday taqsimoti mavjud, y a ’ni troposferada
balandlik oshgan sari havo harorati pasaya boradi.
A g a r tvu>t„ b o'lsa, balandlik oshgan sari havo harorati ham orta b o­
radi. Bu holda harorat inversiyasi r o 'y beradi v a / n i n g qiymati m anfiy
b o'lad i. Havo haroratining balandlik bo'yicha ortib borishini harorat
inversiyasi deyiladi. A gar tvu=tn bo 'lsa , y -0 ° C /l0 0 m ga teng.
Bu holda balandlik b o 'y ic h a havo harorati o'zg arm ayd i, shuning
uchu n bunday holni izotermiya deb yuritiladi.
A g ar pastki sathdagi harorat va haroratning tik gradiyenti m a ’lum
bo'lsa , yuqoridagi istalgan sathdagi haroratni quyidagicha aniqlanadi:
tyu= K - y h , (5.2)
bu yerda: h=hn-h, yuqoridagi sathning pastki sathdan balandligi.
H avo haroratining vcrtikal gradiyenti у ning qiymatlari ju d a
o 'z g a ru v ch a n . Uning qiymatlari faqat balandlikkagina b o g 'liq
b o 'lm a s d a n , balki quyidagi om illarga ham bog'liq:
1. Yil fasllariga. Vcrtikal gradiyent у ning qiymatlari y o z d a katta,
qishda esa kichik bo'ladi.
2. Kun (sutka) vaqtlariga. Kunduzgi vaqtda / ning qiymatlari katta,
kechasi esa kichik bo'ladi.
3. A tm osferada havo massalarining joylashishiga. A gar biror
b alandlikda sovuq havo qatlami ustiga issiq havo qatlami joy lashsa, у
o 'z ishorasini o'zgartiradi.
T ro po sferada у ning o 'rta c h a qiymati / = 0,6°C/100 m ga teng.
A m m o ayrim paytlarda y e r yuzasiga bevosita tutashgan atm osfera qat-
lamida / ning qiymati, o 'rta c h a qiym atidan o 'n , yuz va m ing m artadan
oshiq b o'lishi mumkin.
M asalan, faol sirtdan 5 sm balandda harorat 25,8°C ga. 50 sm
balandlikda esa 24,2°C ga teng bo'lsin. U holda у ning qiymati (100 m
balandlik uchun) 355°C/100 m ga teng bo'ladi. Yoki yozda tush paytida
tuproq yuzasin in g harorati 2 m balanddagi yerga tutashgan havo qatlami
haroratidan 10°C gacha oshiq bo'ladi, bu holda haroratning tik gradi­
yenti y = 500°C /100 m ga teng (100 m ga nisbatan).
A tm osferan in g yerga tutashgan qatlamida у ning qiymatlari kun
(sutka) vaqtlariga, ob-havo va taglik sirtning turiga bog'liq.
Kunduzi quruqlik ustida у har doim, ayniqsa yozda musbat bo'ladi.
O b -h a v o n in g у ga t a ’siri kunning olingan vaqtiga bog'liq. M asalan, b u­
lutlar kunduzi h avo ning isishini kamaytiradi, kechasi esa faol sirtning
sovishiga qarshilik ko'rsatadi. B unga bog'liq ravishda у ham kam ayadi.
130
Shuning uchun у ning eng katta qiymatlari havo ochiq va bulut kam
b o 'lgan id a erishiladi.
Shamol у ning qiymatini kamaytiradi, chunki havo aralashib ket-
ganda turli balandlikdagi havoning haroratlari tenglashadi. Haroratning
vertikal gradiyentiga bulutlardan tashqari y o g ‘inlar ham t a ’sir qiladi.
Nam tuproqda atmosferaning yerga tutashgan qatlamida / k e s k i n kama-
yadi.
Yuqorida aytganim izdek yerga tutashgan havo qatlamida balandlik
b o 'y ich a haroratning taqsim lanishiga faol sirtning turi ham t a ’sir qiladi.
Masalan, o ‘simlik qoplami yn\ kamaytiradi, chunki bu holda faol yuza
tuproq boMmay, balki o ‘simlik qoplamining sirti bo'lib qoladi.
Yalang tuproq ustida / n i n g qiymati, ekinlar ustidagi qiymatlaridan
ortiq boMadi.
Atmosferaning yerga tutashgan qatlamida qishda qor qoplami ustida
у ning qiymati kichik, k o 'p in c h a manfiy boMadi.
Balandlik ortishi bilan taglik sirt va ob-havoning у ga t a ’siri
/aillashadi. Natijada / o ‘zining yerga tutashgan qatlamdagi qiymatidan
k am ayib ketadi.
A tmosferaning turlicha balandlikdagi qatlamida / ning qiymati har
xil boMadi. Masalan, 1,5 dan 5 - 6 km balandliklarda / ning qiymati 0 ,5 -
0,6°C /100m ga, 6 - 9 km balandlikda 0 ,6 5 - 0 ,75°C/100m ga teng bo'ladi.
T roposferaning yuqori qatlamida у ning qiymatlari 0,5 -0,2 °C /10 0 m
gacha kamayadi. Bahor va kuzda kechasi / ning manfiy boMishi qora
sovuqlar boMish imkoniyatlari borligini ko'rsatadi.
Atmosferaning turli qatlamlaridagi haroratning vertikal gradiyenti
haqidagi m a ’himotlar ob-havo bashoratlarini tuzishda, reaktiv samoiyot-
larga meteorologik xizmat ko'rsatishda, s u n ’iy yo'ldoshlarni orbitaga
chiqarishda foydalaniladi.
Biz yuqorida havo haroratining balandlik b o ‘ylab ortishini inversiya
deb atadik. Ir.versiya atmosferaning yerga tutashgan qatlamida va erkin
atm osferada ro'y beradi. A grom eteorologiya nuqtayi nazaridan yerga
tutashgan qallamdagi inversiya, y a ’ni faol yuzadan boshlanadigan inver­
siya aham iyatga ega.
V ujudga kelish sharoitlariga qarab yerga tutashgan havo qatlamida
radiatsion va advektiv inversiyalar mavjud.
Radiatsion inversiya yerdagi faol sirtga tutashgan havo qatlamining
sovishida paydo boMadi.

131
 Faol sirt nur chiqarib soviganda, o ‘ziga bevosita tutashib turgan
havo qatlamini ham sovitadi. Faol sirtdan y uqoriga ko 'tarilgan sari
h a voning harorati orta boradi.
Bunday inversiyalar y o zda kechasi, q ish da esa kunduzi r o ‘y beradi.
Shuning uchun radiatsion inversiyalar yozgi (tungi) va qishki turlarga
ajraladi.
1. Yozgi (tungi) inversiyalar havo ochiq kuni kechqurun vujudga
kela boshlaydi. Kechasi bilan kuchayib ertalab eng katta qiym atiga eri-
shadi. Q u yo sh chiqqandan keyin faol sirt, unga tutashgan havo qatlami
qiziydi va buning oqibatida harorat inversiyasi yo'q olad i.
Tungi inversiyalar qatlami qalinligi havoning sovish m uddatining
ko 'p -o z lig ig a va havoning turbulentlik jaray on i sababli aralashish jadal-
ligiga b og 'liq . Tungi inversiy t ro 'y bergan havo qatlamlarining qalinligi
10-15 dan 2 0 0 - 4 0 0 in gacha yetishi m um kin. Bulutlar inversiyani
zaiflashtiradi, tezligi 2 ,5-3 m/s dan ortiq b o 'lg a n sham ollar inversiyani
buzib yuboradi.
B ahorda va kuzda tuproq y uzasin in g manfiy haroratlargacha
sovishida v ujudga keladigan tungi radiatsion inversiyalar (qora sovuq-
lar) ekinlarni sovuq urish xavfini yuzaga keltiradi.
2. Qishki inversiyalar. Q ishda havo ochiq kunlari faol sirtning kun
sayin sovib borishidan vujudga keladigan qishki inversiyalar bir necha
kun yoki bir necha hafta saqlanishi m um kin. Bunday inversiyalar k u n ­
duzi bir oz b o 'shashib, kechasi esa ya n a kuchayib davom etadi. Qishki
kunduzgi inversiyalar qatlami qalinligi bir necha yuz metrga yetishi
m um kin.
Advektiv inversiyalar issiq havo adveksiyasida, y a ’ni sovuq faol sirt
ustiga iliq (issiq) havoning bostirib kirishida paydo bo'ladi. Bunda faol
sirtga bevosita tutashgan qatlamlar o 'z issiqligining bir qismini sovuq
faol sirtga berib soviydi, natijada faol sirt ustidagi havo qatlam ida inver-
siya v ujudga keladi. Bahorda qor qoplami ustiga harorati 0°C dan yuqori
b o 'lg a n iliq havo bostirib kirganda ham vujudga keladigan bahorgi (yoki
qorli) inversiyani ham advektiv inversiya gu ruhiga q o 'sh is h mumkin.
B unda qo r bilan qoplangan joy ustiga bostirib kirgan issiq havo
qa tla m ining pastki qismi o 'z issiqligining ancha qismini qo m i eritishga
sarflaydi, natijada olingan jo y g a bostirib kirgan havo oqimi pastki
qism larining harorati 0°C gacha pasayadi, baland qatlam larda esa ancha
yuqori harorat mavjud bo'ladi.

132
 5.4. H avo h a roratin in g su tk alik va y illik o ‘zgarishIari

Havo harorati ob-havo sharoitini va iqlimni belgilaydigan asosiy

m eteorologik kattaliklardan biridir.
Havoning isishi va sovishi faol sirtning issiqlik rejimiga b o g ‘liq.
Faol sirtning yutgan issiqligining bir qismi tuproq (yoki suv havzasi)
ichki qatlamlariga, qolgan qismi esa havoning yerga tutashgan qatlamiga
uzatiladi, bu qatlam ham isib o ‘zidan yuqoridagi qatlamga issiqlikni
uzatadi. Shu tarzdagi issiqlik uzatish atm osferaning yuqori qatlamlari-
gacha tarqaladi. A tm osferaning har bir nuqtasida vaqt o ‘tishi bilan havo
harorati uzluksiz o ‘zgarib boradi.
Havo haroratining sutka davomida o'zgarishining boris/tini uning
sutkalik о 'zgarishi deyiladi.
Yerga tutashgan havo qatlamida havo ha. oratining sutkalik va yillik
o ‘zgarishini y e r y u z id a n 2 m balandlikda aniqlanadi.
2 m balandlikda havoning minimal harorati quyosh chiqishi oldidan
kuzatiladi. Quyoshning ufqdan balandligi ortgan sari havo harorati 2 -3
soat mobaynida tezroq ortadi va s o ‘ngra haroratning ortishi sekinlashadi.
H avo haroratining maksimal qiymati tushki paytdan 2 -3 soat o 4 g a c h
kuzatiladi.
S o ‘ngra havo harorati oldin sekinroq, keyin esa tez kam aya boradi.
Havo haroratining sutkalik o ‘zgarishidagi maksimal va minimal
qiymatlari ayirmasini havo haroratining sutkalik o'zgarishi amplitu­
dasi deyiladi.
Havo haroratining yil davomida o'zgarisltidagi maksimal va
minimal qiymatlari ayirmasini havo haroratining yillik o'zgarishi
amplitudasi deyiladi.
Havo haroratining sutkalik va yillik o ‘zgarishi ham da yillik
o 'zgarish xususiyatlari ko"p yillik kuzatishlar natijalarining o ‘rtacha qiy­
matlarini hisoblaganda ochiq k o ‘rinib qoladi. Bunday o ‘rtachalash-
tirilganda issiq yoki sovuq havo massalarining bostirib kirishi bilan
b o ‘lgan sutkalik o ‘zgarishning borishidagi ayrim chetlanishlarni chiqarib
tashlanadi. Chunki bunday chetlanishlar haroratning sutkalik o 'z g a ­
rishini buzadi. Masalan, kunduzi sovuq havo oqimi bostirib kirganda
b a ’zi punktlar ustidagi havo harorati ortish o ‘rniga pasayadi.
Kechasi issiq havo massasi bostirib kirsa, harorat k o ‘tarilishi m u m ­
kin. Quruqlik ustidagi havo haroratining sutkalik o'zgarishi amplitudasi
tuproq yuzasi haroratining sutkalik o ‘zgarish am plitudasidan har doim
kichik boMadi.

133
 H avo haroratining sutkalik o'z g a rish amplitudasi olingan jo y n in g
geografik kengligiga, fasllarga, faol sirtning turiga, bulutlikka, jo y n in g
relyefiga, shuningdek jo y n in g dengiz sathidan balandligiga b o g ‘liq. Bu
fikrimizni tasdiqlash uchun b a'zi om illarning havo haroratining sutkalik
o'z g a rish am plitudasiga t a ’sirini qaraylik. Joyning geografik kengligi
ortishi bilan havo haroratining sutkalik o 'z g a rish amplitudasi kam aya
boradi.
Eng katta am plituda subtropik kengliklarda kuzatiladi. Tropik
kengliklarda havo harorati sutkalik o 'z g a rish am plitudasi yil uchun o 'r ta
hisobda 12°C ga yaqin, m o 'ta d il kengliklarda 8 - 9 ° C ga, qutb doirasida
3 -4 ° C ga teng.
O 'z b e k isto n hududi shimoliy y arim sh am in g 37°1 Г bilan 45°36'
kengl i к lari orasida joylashgan. Respublikam iz tekisl iklarida qishning
eng sovuq ovi yanvarda sutkalik amplituda 7 - 1 1°C ga, y ozning eng issiq
oyi iyulda esa 1 4-1 9°C ga teng.
H avo haroratining sutkalik o'z ga rish ig a jo y n in g relyefi ham bir-
muncha t a ’sir ko'rsatadi.
Botiq shaklli re ly e f (yopiq vodiy, botiqlik, chuqurlik)larda havo
taglik sirtning eng katta yuzasiga yondoshadi. Bunday botiq relyefii
jo y la r ichida havo kunduzi tinch turib qoladi va k o ‘p isiydi. Kechasi esa
y o n b a g 'irla r ustidagi havo sovib, botiqlik tagiga oqib tushadi. Demak,
botiq jo y la rd a kechasi ha voning sovishi ancha kuchli darajada oMadi.
Botiq relvefli jo y la r ichidagi havo, tekis yerlar ustidagi havoga nis­
batan kunduzi k o 'p ro q isiydi va kechasi esa k o 'p ro q soviydi. Shuning
uchun botiq relyeflarda havo haroratining sutkalik o 'z g a ris h amplitudasi
kuchayadi. Qavariq re ly e f (to g ‘, tepalik. d o ‘nglik)larda esa havo taglik
sirtning eng kam yuzasi bilan yondoshadi, havo ularning ustida to 'x ta b
qolm aydi va kunduzi kam isiydi. Demak, bunday relyeflarda faol
sirtning havo haroratiga ta ’siri kamayadi. Shunday qilib, botiq shakldagi
re ly e f ustidagi havoning sutkalik o 'zgarish amplitudasi, tekisliklar
ustidagi h av on in g o 'z g a ris h am plitudasidan katta bo'ladi.
Qavariq relyeflar ustidagi havoning sutkalik o 'z g a rish amplitudasi,
tekisliklar ustidagi havonikidan kichik bo'ladi.
Faol sirtlarning turiga qarab ular ustidagi havo haroratining sutkalik
o 'z g a rish amplitudasi ham turlicha bo'ladi. Masalan, o ‘sim liklar ustidagi
am plituda, quruq yalang tup roq ustidagi am plitudadan kichik boMadi,
havo haroratining sutkalik o 'z g a rish amplitudasi suv havzasi ustida yana
ham kam ayadi.

134
 Eng katta sutkalik o ‘zgarish amplitudalari tropik va subtropik
sahrolar ustida kuzatiladi, bu yerlarda sutkalik amplituda yil davom ida
30°C gacha yetadi.
M o'tadil kengliklarda am plitudaning eng katta qiymati yo z oylariga
va eng oz qiymati qish oylariga to 'g 'r i keladi.
Havo ochiq kunlari amplituda havo bulutli kundagidan ancha k o ‘p,
o'sim lik lar orasida havo haroratining sutkalik o ‘zgarish amplitudasi ka­
mayadi. Yer vuzidan balandlik oshgan sari havo haroratining sutkalik
o 'z g a rish amplitudasi tez kamayadi, 1,5-2 km balandlikda havo haro­
ratining sutkalik o'zgarishi butunlay so'nadi. Havo haroratining yillik
o 'z g a rish amplitudasi eng issiq va eng sovuq oylarning o 'rta c h a oylik
havo haroratlarining ayirmasi tarzida aniqlanadi.
Yil davontidagi havo haroratining absolyut maksimumi va ab-
solyut minimumi, y a ’ni yil davomida kuzatilgan eng yuqori va eng past
havo haroratlari ayirmasini absolyut yillik о ‘zgarish amplitudasi deb
aytiladi.
O lingan joydagi havo haroratining yillik o'z g arish amplitudasi
jo y n in g geografik kengligiga, yer sirtining fizikaviy xossalariga (quruq-
lik, okean), atm osfera holatiga (namlik, bulutlik) va jo yn in g dengiz
sathidan balandligiga bog'liq.
Eng sovuq, qahraton qishda O 'z b ek isto n Respublikasining shi-
m olida havo haroratining absolyut minimumi - 4 0 ° C gacha pasayadi.
R espublikaning jan ub id a Term iz tum anida havo haroratining absolyut
m inim um i - 2 0 ° C dan pastga tushgani kuzatilmagan. T erm izda qish
k o 'p in c h a nisbatan issiqroq bo'ladi, havo harorati - 1 0 ° C dan pasay-
maydi. O 'z b ek isto n hududidagi cho 'llarda havo haroratining absolyut
m aksim um i 4 8 - 5 0 ° C gacha yetadi. Surxondaryo viloyatidagi T erm iz va
Sherobodda havoning absolyut maksimal harorati 47°C gacha yetgan
yillar bo'lgan.
T oshkent viloyatida havo haroratining absolyut minimumi -
2 8 - 3 5 ° C gacha, absolyut maksimumi esa 4 3 -4 7 ° C ga yetadi. Bu
misolda havo haroratining absolyut yillik amplitudasi 7 1 -8 2 ° C gacha
yetishligini aytilgan.

5.5. Joylarning harorat rejimlari tavsiflari

Q ishloq xo'jaligi maqsadlari uchun katta hu dudlam ing yoki ayrim

jo y la m in g harorat rejimini baholashda quyidagilarga ahamiyat beriladi:
1. O 'rta c h a sutkalik, o'rta c ha oylik va o 'rta c h a yillik haroratlar.
135
 2. M aksim al va minim al haroratlar. Havo haroratining sutkalik va
yillik o ‘zgarish amplitudalari.
H avoning o ‘rtacha sutkalik haroratini aniqlash uchun havo haro ­
ratini bir sutkada 8 marta, y a ’ni har 3 soatda o 'lc h a b boriladi, 8 m arta
o 'Ic ha sh natijalarini o ‘zaro q o ‘shib, 8 ga bo'linadi. B osh qacha aytganda
havoning o 'r ta c h a harorati 1 sutkada o 'tk a z ilg a n 8 ta o 'Ic h a sh nati-
jalarin in g o 'rta c h a arifm etik qiymatidir. 0 ‘rtacha oylik harorat oy
davom idagi o 'rta c h a sutkalik haroratlarning у ig‘indisini oydagi kunlar
soniga ta qsim lab aniqlanadi. O 'rta c h a yillik havo haroratini esa o 'r ta c h a
oylik haroratlar у ig ‘indisini yildagi oylar soniga, y a ’ni 12 ga taqsim lab
aniqlanadi.
H a voning o 'r ta c h a yillik harorati issiqlikning um um iy miqdori
haqida tasav vur bersada, u haroratning yil dav om ida o 'z garishini
ko'rsatm ay di.
O 'r ta c h a oylik va o 'rta c h a o 'n kuniik haroratlarni alohida davrlar-
dagi harorat sharoiti ni tavsiflash uchun foydalaniladi. A m m o barcha
o 'rta c h a qiy m atlar haroratning sutkalik va yillik o'z g arish in in g borishi
haqida to 'la tasav vu r bermaydi. O 'sim liklarn in g o'sishi va rivojlanishi
uchun esa havo haroratining sutkalik va yillik o'z g a rish in in g borishi
m uhim aham iyatg a ega.
Issiqlik sharoitini to 'la ro q tavsiflash uchun yuqoridagilardan tash ­
qari h avo ning m aksim al, minimal haroratlarini ham bilish kerak. M a ­
salan, alohida oylardagi minimal haroratni bilish orqali kuzgi ekinlar va
mevali daraxtlarning qishlovi sharoitlari haqida fikr yuritiladi.
Y ozda esa maksim al harorat haqidagi m a ’lum otlar eng issiq kunlar
sonini ko'rsatadi.
Havo haroratining sutkalik va yillik o 'zgarish amplitudasi iqlim ning
kontinentalligini belgilaydi.
M asalan, O 'z b e k isto n okean va dengizlardan uzoqda, Y evrosiyo
materigining ichkarisida joylashgani uchun kontinental iqlim ga ega
bo'lib, havo haroratining sutkalik o'zgarish amplitudasi 15-20°C ga
teng, bu esa qishloq xo 'ja lik dalalarining issiqlik rejimining m uhim
ko'rsatkichidir.

5.6. 0 ‘sim liklarning issiqlikka talabi

O 's im lik la rn in g o'sishi va rivojlanishi uchun asosiy hayot omillari-

dan biri issiqlik ekanini bilamiz. Turli turdagi o 'sim lik larn in g issiqlikka

136
inlaid h a r xil boMadi. B a'zi turdagi o'sim liklar issiqlikka ju d a talabchan
bo'isa, b o s h q a turlari esa kamroq talabchan bo'ladi.
A g ro m eteorologiyada berilgan jo y ning issiqlik sharoitlarini baho-
lusli n c b u n haroratlar у ig'indisi tushunchasi keng tarqalgan. Bu tushun-
i ha be rilgan joyda aniq davrdagi issiqlik miqdorini tavsiflovchi
k o 'isu tk ic h sifatida keng qo'llaniladi.
O lin g a n joyning harorat sharoitlarini belgilash uchun bunday us-
lubni birinchi marta R eom yur o 'z in in g 1734-35-yillarda o'tkazilgan ku-
/.atishlari asosida kiritgan. U kuzatishlar natijasida aniq davrdagi haro­
ratlar у ig 'in d isi yildan yilga o'zgarishini va unga bog'liq ravishda hosil
miqdori ham o'zgarishini payqagan.
( j .T . Selyaninov iqlimning term ik resurslarini qishloq xo'jaligi
m aq sa d la rid a baholash uchun fa o l haroratlar yig'indisi tushunchasidan
lo ydalangan.
f a o l haroratlar yig'indisi qishloq x o'jaiik ekinlarining faol vege-
lalsiya d a v rid a issiqlik bilan ta ’minlanligi ko'rsatkichi sifatida ishlati-
ladi.
t uiil haroratlar yig'indisi havoning 10°C dan yuqori bo'lgan
o'rtacha sutkalik haroratlari yig'indisi tarzida aniqlanadi A grom eteo­
ro lo giyad a faol haroratlar yig'indisi tushunchasidan tashqari samarali
(effektiv) haroratlar yig'indisi tushunchasi ham keng yoyilgan.
I lar qaysi turdagi o'sim liklarning o'sishi va rivojlanishi uchun havo
harorati maMum aniq qiymatlardan past bo'lm asligi kerak. O 'sim lik
iivojlanad ig an bunday eng oz haroratni biologik minimum deb yuriti­
ladi.
Haroratning biologik mininiumidan boshlab hisoblangan
o'rtacha sutkalik liaroratni samarali harorat deyiladi.
O'simliklarning rivojlanishi uchun zarur haroratning biologik
mininiumidan boshlab hisoblangan o'rtacha sutkalik haroratlar
vig'indisini samarali haroratlar yig'indisi deb yuritiladi. Masalan, bir
oydagi 10°C dan yuqori samarali haroratlar yig'indisini aniqlash uchun
o y d a fj b a r bir kun uchun o 'rta c h a sutkalik haroratdan 10°C ni ayirib,
чп'ицш q olgan natijalarni q o 'sh ib chiqish zarur.
Sam arali liaroratni o'rta c ha sutkalik havo haroratidan o'sim likning
iivn|lanishi uchun eng past (biologik m inim um ) haroratni ayirib topiladi.
M asalan, m akkajo'xoii uchun biologik minim um 10°C ga teng.
O 'r ta c h a sutkalik harorat 22°C ga teng bo'isa, samarali harorat
22°—10 ° C = 12°C ga teng boMadi. O 'rta c h a sutkalik harorat biologik
m in im u m d a n yuqori bo'lgandagina o 'sim lik rivojlana oladi. Turli

137
 turdagi o 'sim lik lar uchun h aroratning biologik minimumi ham
turlichadir. Masalan, bahori va kuzgi b u g ‘doylar uchun biologik
m inim um 5°C ga, loviya uchun 12°C ga, p om ido r o'sim ligi uchun 12°C
ga, g 'o ' z a uchun 13°C ( g 'o 'z a n i n g ja n u b iy hududlarida parvarish
qilinadigan navlari uchun biologik m inim um 15°C )ga teng.
O d a td a samarali haroratlar y ig 'in d isi o ‘n kunlik, oy, o 'sim lik n in g
rivojlanishi fazalari yoki butun vegetatsiya davri uchun hisoblanadi.
B iror turdagi ekin uchun turli yillarda rivojlanish fazalari orasidagi
da vrning davom iyligi har xil bo'lishi m um kin, am m o berilgan davr ora-
lig'i (bir fazadan ikkinchi fazaga o 'tis h i) uchun samarali haroratlar
y ig 'indisi har doim o 'z g a rm a sd an qoladi. B oshqacha aytganda o 'sim lik
rivojlanishining bir fazasidan kevingisiga o 'tis h uchun biror aniq
samarali haroratlar у ig'indisini to'plashi kerak, shundan keyingina
navbatdagi rivojlanish fazasi boshlanadi.
Hozirgi vaqtda qishloq x o'jalik ekinlarining ko'pchiligi uchun b u­
tun vegetatsiya davriga zarur samarali haroratlar yig'ind isidan tashqari
rivojlanishning asosiy fazalarini o 'tis h ig a kerak b o 'lg a n samarali haro­
ratlar yig 'indisi ham hisoblangan.
M asalan, A.Q. A bduliayev m a ’lumotlari b o 'y ic h a turli xil g 'o 'z a
navlari uchun ayrim rivojlanish fazalarini o 'tis h uchun zarur b o 'lg a n
samarali haroratlar yig'indisi (10°C dan yuqori) quyidagi 5.1-jadvalda
keltirilgan.
5.1-jadvaldan ko'rinadiki, g 'o 'z a n i n g turli navlari uchun chigit
e kishdan toki 1-ko'saklarning ochilishigacha 1730 dan 2200°C gacha
samarali haroratlar yigindisi kerak.
Sh un day qilib, o 'rta ch a sutkalik havo haroratning 5°C, 10°C lardan
tu r g 'u n o 'tish i qishloq x o 'ja lik ekinlarining faol vegetatsiyasi boshla-
nishining asosiy shartlaridan biridir. Bunda, albatta, o 'sim likka zarur
boshqa omillar, masalan tuproq namligi yetarli bo'lishi kerak.
O 'z b e k is to n Respublikasi hududlarida bahorda bunday o 'rta c h a sut­
kalik h avo haroratlarining qacho n boshlanishi va kuzda 10°C, 5°C lar­
dan pasayish muddatlarini bilish qishloq xo'jaligi xodimlari uchun
ah a m iy a tg a ega. Bu haqidagi m a ’lumotlarni 5.2-jadvaldan k o 'rish
m um kin.
M azkur 5.2-jadvaldan k o'rinadiki, O 'zb e k isto n hududlarida
o 'r ta c h a sutkalik haroratning 5°C dan tu r g 'u n o'tishi shimolda mart
o y in in g oxiri aprel oyining boshlarida, ja n u b d a esa fevral oyining oxiri
va m art oyining boshlarida r o 'y beradi.

138
 5.1-jadval

G ‘o ‘za turli navlarining rivojlanish davrlari

bo'yicha sam arali haroratlar yig'indisi

Davrlar bo'yicha samarali haroratlar yig'indisi

Gullash-
Ekish-1 -
G 'o 'za navi Ekish- Shonaiash- 1 -ko'sak-
ko'saklaming
gullash gullash laming
ochilishi
ochilishi

C—4121 970 480 760 1730

Toshkent guruhi 1000 500 850 1850

AN Mayavut—2 1010 430 740 1750

Huxoro -6 1050 430 890 2040

C-6030, C-6037 1030 550 1000 2030

C—6524 970 450 865 1865

Termiz—14,16 1060 530 1060 2120

10°C lik o 'rta ch a sutkalik haroratning boshlanishi esa o'rtach a

hisobda mart oyining oxirgi o 'n kunligida-aprel oyining birinchi
ya rm id a amalga oshadi. Kuzda 10°C dan past haroratlarga o'tishi o 'rta
hisobda oktabr oyida va noyabr boshlarida boshlanadi.
Issiq davrning term ik resurslarini k o 'p in c h a samarali haroratlar
yig 'ind is i (10°C dan yuqori) bilan xususiyatlanadi. O 'zbekisto nd a 11
apreldan 31 oktabrgacha bo'lg an vegetatsiya davri uchun tekisliklarda
samarali haroratlar yig'in disi 2 0 0 0 -2 8 0 0 °C ni tashkil qiladi.
K o'ram izki, respublikamiz iqlimining termik resurslari eng is­
siqsevar o'sim liklardan b o'lg a n g 'o 'z a n in g issiqlikka talabiga javob
beradi.
 О — On o -n
^5 С 40
3Г с
Г- Г- VO
.<3
0 ‘rtacha sutkalik havo haroratining bahorda va kuzda 5, 10, 12, 15°C lardan t u r g ‘un o'tishi va >,
сca ^
ON
Г-
О
гч о
-p > — гч ГЧ ГЧ
ТЭ ON OO о УГ)
’5b
03
с03 СО О со о о
гч Г-1 0-1
тэ _op
’> rt-
з> -D
О о ОО го OO
ъ cn со 40 ОО 40 Г"~ ^ t j-
o~ (N ГЧ (N ГЧ 0-1 ГЧ ГЧ ГЧ

X X X X
vegetatsiya davri davomiyligining ko'p yillik o'rtacha sanalari

■*? X >< ><

Tt" Ю
ГЧ 04
03
ТЭ X X X * X X
T3 К —' X <n
— (N oi

X X X X X X X X X X
со Tf — ГО <ri К
' '

X X
X X X X X X X. o'
X.
ОО
гч
о
ГО
ЧО ro o i оd
к> > > > > > > >
и lo
гч
QN ОО гч ГТч" О
> > > > >
_ (F.A. Mo'minov, H.M. Abduliayev bo'vicha) ____

— —1 ON
ГО (N
о
оз
СО > >
0 O-l
О 01
> (N

On
(N

о
>л
E о ‘5b С
о с03 03
с ~ 1/5
=3 fcO
CL
03 GO >- С
03 О
l/l
С 3
S? X £ CL
о 2 03
03 СУ
С /)

03
_Q

GO 03
X) о J* П
3 _D- 03
00
CL
(/) 03 IS с03
<u ст­
o' аз a-
СЛ e03
О
O' C* z

140
 >

я
о

К
\6
X
X

1
<
ri
(N
22.X I 265 219 205 178

Я
Andijon 2 5 . 111 ЗО .Х

>
>

о
X
X

ъ
1
—

оо
-г-
—
28.111 2 5 .Х 17.X I 254 213 198 167

8-
5

6
X
О
X

П
—

Cl
оо

27.X I 244 223 204

CN
2 7 .Х

ОО
Buxoro Buxoro 2 2 . 111

п
X
X
Г-

тГ
Г4

O'

«Г> Tf
1 9 . 111 5 .XI 2 .X II 285 228 215

VL>
Q orak oi

Г1
>
X

ri
-t
—

гг,
3.X I З.Х П 246 225 212

CN

Г-1
11.Х

ОО
Jizzax

•О
Jizzax

>
X
О оо

Г1
—
254

‘О
187

<>
ГО
1 .x 2 2 .X 1 8.XI 205

—
ОО ОО 1/~>

G'allaorol

'“*
£
X
S ird a ry o Sirdaryo 4 . 111 2 5 . 111 14.IV 18.X 28.X 2 2 .XI 264 216 200 173

*
2:
25.111 2 2 . 111 10.IV 30.X 6.X I 3.X II 280 230 215 187

rI
Yangiyer
A I'll
X

X
\6
><
O'

267 204 178

CN

2 4 .XI 220
CN
F a r g 'o n a Quva 2 . 111 2 4 . 111 31 .III

141
A R l
X

X
od
><
O'

267 177
CN

2 4 .X I 218 203
CN
Farg'ona 2 . 111 2 5 . 111 3 1 . Il l

>
x
A IT
X
i/'i

Г4
оо
3.X I l.X II 2461 2 2 1 205 175
CN

S a m a rq a n d Kattaqo'rg'on 27.11
ЛГ9 >
О
X

x
On rf
Cl

Г1
S a m a rq a n d 2 .Ill оо 3 0 .X 2 8 .X II 2 7 2 217 198 169

Q a sh q a d a ry o S h a x ris a b z 15.11 2 0 . 111 26.111 12.IV 16.X l.X l 1 l . X l lO .X II 2 9 0 236 225 185

Q a rsh i 16.11 17.111 27.111 10.IV 1 4.X l.X l 8X 1 7 .X II 293 237 218 187
ПГ9 I I I ’OZ uroe 11X91
S u rx o n d ary o S h e ro b o d 30.1 3 1 .X 15.X I 2 9 .X I 320 269 242 215
III'Ol П Г61 A IT I I X ’Ol
T e rm iz 5 .II 18.X 5 .XI 14.X I 307 249 270 119
 5.7. H avo h a ro ra tin in g o 'sim lik la r uchun aham iyati

H avo harorati - ekinlam i ekishdan boshlab, to hosilni y ig ‘ib olgun-

cha b o 'lg a n davrda lining o 's is h va rivojlanishi sharoitiga t a ’sir qiladi-
gan asosiy m eteorologik om illardan biridir. O 's im lik la r organizm larida
kechadigan fiziologik ja ray o n lar (fotosintez, nafas olish) faqat m uayyan
haroratlar chegaralaridagina o'tad i.
Ekinlarda fotosintez va nafas olish jarayonlari ayni bir vaqtda
o 'tad i, am m o fotosintez jarayo ni faqat y o ru g 'lik tushganda o 'tsa , nafas
olish jarayoni esa y oru g ' vaqtda va y o ru g ' b o 'lm a g a n d a (kechasi) ham
o'taveradi.
Tekshirishlar ko'rsatadiki, o 'sim lik d a organik m oddalarning
to'planishi kunduzgi va tungi havo haroratlariga bog'liqdir. O rganik
m oddalarning jadal to'plan ish i va ekin yaxshi o'sishi uchun kunduzgi
harorat, tungi haroratdan yuqori bo'lishi kerak.
K unduz kuni o 'sim lik d a organik m oddalar to'p lanad i va nafas olish
uchun qisman sarflanib turadi. Kechasi fotosintez ja rayoni to'xtay di,
am m o k u nd uz kuni to 'p la n g a n organik m oddalarning nafas olishga sarf-
lanishi davo m etaveradi.
Tungi past haroratlarda organik m oddalar kam roq s a r f bo'lad i, d e ­
mak, ular o 'sim lik d a to 'p la n ib qolib, ekinlar yaxshi o 's a boshlaydi.
Tabiiy sharoitda, o 'sim lik lar havo haroratining kunduzi yuqori, kechasi
esa pastroq b o 'lis higa moslashgan. Shuning uchun issiqxonalarda havo
haroratini kechasi s u n ’iy ravishda kunduzgi haroratdan 5 - 7 ° C pastroq
qilib boshqariladi.
H a vo harorati ortishi bilan o'sim lik larning nafas olish jadalligi ham
kuchayadi va eng katta qiym atiga 3 5 -4 0 ° C larda erishadi. Harorat bun-
dan ham oshgan sari nafas olish jadalligi pasaya boradi, nihoyat 50°C
dan o shganda nafas olish butunlay to'xtaydi.
O 'sim lik larn in g k o'pch ilik turida fotosintez havo harorati yu qorida
a ytganim izdek 5°C dan oshganida boshlanadi, 2 5 - 3 5 ° C larda maksi-
mum q iym atiga erishadi va nihoyat havo harorati 4 5 - 5 0 ° C larga
yetganda butunlay to'xtaydi.
A.Q. Abduliayev turli turdagi tezpishar g 'o ' z a navlari uchun 10°C
dan 45°C gacha havo haroratlarining fotosintez jadallig ig a t a ’sirini
o 'rgan gan. Fotosintez jadalligini g 'o 'z a rivojlanishining 3 - 4 ta chin-
b a rgning paydo bo'lishi, shonalash, gullash, k o 'sak la rn in g ochilishi
fazalarida havo haroratining t a ’sirini tekshirgan. A.Q. A bdullayevning
tekshirishlari b o 'y ic h a g 'o ' z a rivojlanishining dastlabki bosqichlarida

142
( 3 - 4 chinbarglarning paydo bo'lishi) harorat 2 0 - 2 5 ° C , k o'saklarning
ochilish davrida 2 5 -3 0 ° C , boshqa qolgan fazalarda esa 3 0 - 3 5 ° C lar eng
maqbul (optimal) bo'ladi. A.Q. Abdullayevning o 'tkazg an mukam m al
tajribalarida, g 'o 'z a fotosintezi uchun optimal harorat 3 2 - 3 3 ° C ga
tengligi aniqlangan.
A.A. Abzalov, A.A. A 'z a m o v , A.Q. Abdullayevlar m a ’lumoti
b o 'y ic h a havo harorati 5°C dan past va 45°C dan yuqori b o'lg a n d a
g 'o 'z a d a fotosintez jarayoni to'xtaydi.
E kinning o 'sis h va hosil to'p lash i jadal boradigan qulay harorat in-
tervali optimal (m aqbul) harorat top, deb ataladi.
Muhit haroratining qisqa m uddatga bo 'lsa d a minimal harorat f„„„
dan pasayishi yoki maksimal harorat t,mx dan ortishi, o'sim likning
o'sish ig a salbiy ta ’sir ko'rsatadi. Fikrimizning dalili sifatida bir necha
misollar keitiramiz:
1. Serquyosh respublikam izda qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi-
ning asosiy ta rm o g 'i paxtachilikdir. G 'o 'z a n in g m e ’yoriy o'sishi va
rivojlanishi uchun (chigitning unib chiqishini ham hisobga olganda)
havoning optimal harorati 2 5 -3 0 ° C hisoblanadi. Havo harorati 17°C
gacha pasayganda g 'o 'z a n in g rivojlanishi pasayib ketadi. G 'o ' z a uchun
k o 's a k tugish davrida maksimal harorat 37°C deb olinadi.
H avo haroratining 37°C dan oshib ketishi g 'o 'z a to'qimalarini
qizdirib yuboradi, harorat 40°C dan oshganda shonalar to 'k ila boshlaydi.
Ancha yuqori harorat g 'o 'z a n in g oziqlanish sharoitini susaytiradi, tola
chiqish foizini kamaytiradi va tola uzunligini qisqartiradi. G 'o 'z a
vegetatsiyasi vaqtida issiqlik yetishm asa ham tola qisqaradi va unchalik
pishiq bo'lm aydi.
2. V.M. M arkov m a ’lumotlariga asosan sabzavot ekinlari va
kartoshka uchun zaxira oziq to 'p la sh ham da shonalash fazasida minimal,
maksim al va optimal havo haroratlari qiymatlari chegaralari 5.3-
jad vald a keltirilgan.
U shbu 5.3.-jadvaldan ko'rinadiki, pom idor o'sim ligi uchun kechasi
harorat optimal haroratning pastki chegarasigacha, y a ’ni 15°C gacha
pasayganida ko'p ch ilik navlarining gullashi to'xtaydi. H avo harorati
Imm= 8°C gacha pasayganida esa pom id or o 'sish ig a issiqlik yetishmaydi,
kunduzi harorat tmax - 36°C dan oshganida pom idor y an a o'sish dan
to'xtaydi.
Shunday qilib, havo harorati k o 'p chilik fiziologik jarayonlarda m u­
him omil bo 'lib , ekinlarning rivojlanishi su r’atiga jiddiy t a ’sir qiladi

143
B undan tashqari, o'sim lik rivojlanish fazalarining boshlanishi va
davomiyligi ham havo haroratiga b o g 'liq .

5.3.-jadval
S abzavot ekinlari va kartoshka uchun havo haroratining qiym atlari

Minimal Optimal harorat Maksimal

Ekin turi harorat (°C) harorat
(°C) kechasi kunduzi (°C)
Karam, turp, sholg'om, re-
1 6 20 27
diska va boshqalar
Kartoshka, salat, no'xat,
sabzi, petrushka, pasternak, 2 9 23 30
ukrop, batun piyoz
Pomidor, loviya, oshqovoq
(yirik hosilli), shirin 8 15 29 36
makkajo'xori
Bodring, qovun, tarvuz,
11 18 32 39
baqlajon, qalampir

H a v o n in g harorat rejimi haqidagi m a ’lum otlar ekinlarni ekish va

hosil m iqdorini yig'ishtirib olish muddatlarini hisoblashda, qishda kuzgi
ekinlar va mevali daraxtlarning holatini b aholashda ham da hosilni
oldindan aytish (bashorat qilish)da ham kerak.

5-bob uchun savollar va topshiriqlar

1. H avoning isishi va sovishi qanday ja ra y o n la r t a ’sirida ro'y

beradi ?
2. Faol yuzadan atm osferaga issiqlik uzatish qanday jarayo nlar
hisobiga am alga oshadi ?
3. H avo ning isishi va sovishiga faol sirtning t a ’siri qanday ?
4. H avo haroratiga o'sim lik lar qoplami qanday t a ’sir qiladi ?
5. H aroratning vertikal gradiyenti deb nim aga aytiladi ?
6. H avo harorati vertikal gradiyenti qiymatlari qanday omillarga
bo g'liq ?
7. H a v o n in g aralashishi haroratning vertikal gradiyentiga qanday
ta ’sir k o 'rsa ta d i ?
8. Harorat inversiyasi deb n im aga aytiladi ?
9. Radiatsion inversiyalarning paydo b o 'lish sabablari qanday ?

144
 10. Havo haroratining sutkalik o'zgarishi qanday boradi ?
11. Havo haroratining sutkalik o'zgarish amplitudasi qanday o m il­
larga b og 'liq ?
12. Havoning o'rta c ha sutkalik, o'rta c h a oylik va o 'rtacha yillik
haroratlari qanday hisoblanadi?
13. Samarali havo harorati deb nimaga aytiladi? f a o l harorat
debchi?
14. O 'sim liklar haroratining biologik minimumi deb qanday haro-
ratga aytiladi ?
15. O 'sim liklar uchun havo haroratining minimal, optimal (eng
m aqbul) va maksimal qiymatlarini izohlang.
16. 100 m balandlikda havo harorati 20°C ga, 600 m balandlikda
esa 17°C ga teng. Havo haroratining vertikal gradiyentini aniqlang.
Javobi: O.d'C/lOO m.
17. 500 m balandlikda havo harorati 10,7°C ga, 1050 m balandlikda
esa s,2 "(' ga teng. Havo haroratining vertikal gradiyentini aniqlang.
Jiivubi I "(V100 in
I,S. la o l sit (clan 5 sm balandlikda havo harorati 2 5 ,8 ° c bo'lsa. qan­
day balandlikda havo harorati 2 3 , 4 "(' g a teng bo'ladi ? Havo harorati­
ning vertikal gradiyenti 0 ,6 ° (7 I0 0 m Javobi: 400 m.
19. Y er yuzasidan 2 m balandlikda havo harorati 16,8°C bo'lsa.
qanday balandlikda havo harorati 10°c ga teng bo'ladi ? Havo haro­
ratining vertikal gradiyenti 0,5°C/100 m. Javobi: 1362 in.

145
 6-bob. A T M O S F E R A D A G I S U V B U G ‘I

6.1. Suv b u g ‘ining atm osferaga o ‘tislii. T o'y ing an bug* bosimi

M a ’lumki, butun Y er sirtining 70 foizcha qismini suv qoplagan.

A tm osferada m avjud suv b u g 'in in g asosiy qismi okean va dengizlarning
b u g 'la n ish id a n hosil b o ‘ladi. K o'llar, daryolar, suv havzalari, nam
tuproq va o'sim liklarning b u g 'la n ish id a n h a m atm osferaga a n cha
m iqdordagi suv b ug'i o'tadi. Q o r qoplami va m uzliklarning b ug'lanishi
juda kam darajada bo'ladi. Bu misollardan ko'rinadiki. bug'lanuvchi sirt
turiga qarab bug'lanish har xil jadalIikda o'tadi. Bir jo y n in g o 'z id a ham
b u g 'la n ish haroralga bog 'liq ravishda o 'z g a rib turadi.
Suv bug'lanishida havoning suv sirtiga yon do shg an qatlam larida
eng k o 'p suv bu g'i bo'ladi. Suv bug'i atm osferaning yuqori qatlamlariga
asosan havo bilan birgalikda issiqlik konveksiyasi, turbulent aralashish
va m o leku ly ar diffuziya jarayonlari bilan ko'tariladi.
Havodagi suv b u g 'in in g miqdori jo y n in g fizik-geografik
sharoitlariga b o g 'liq ravishda o 'zgaradi. B undan tashqari havodagi suv
b u g 'in in g miqdori yil fasllariga, sutka vaqtiga va ob-havo sharoitlariga
bo g 'liq . Shuning uchun ham havodagi suv b u g ‘ining miqdori ham
o 'z garu vchan dir.
A tm osferada uzluksiz ravishda bu g'la n ish g a teskari jarayo n - suv
b u g 'in in g havodan suvga, tuproqqa, o ‘simlik, qor va m uz qoplam lariga
o'tishi ham ro 'y berib turadi. A gar ajralib chiquvchi suv
m olekulalarining soni, qaytuvchi suv molekulalari sonidan oshiq b o'isa,
natijaviy ja ra y o n bug 'lan ish bo'ladi.
B u g 'lan a y o tg an sirt ustidagi suv b u g 'in in g miqdori ortgan sari birlik
yu z a d a n vaqt birligida ajralib chiqayotgan m olekulalarning soni, qaytib
tu sh ay otgan m olekulalar soniga teng b o 'lib qolishi m umkin, y a ’ni
bu g 'la n a y o tg a n m uhit bilan uning ustidagi b u g ' orasida harakatli
m uvozanat vujudga keladi. Bunday holatdagi b u g 'n i (o‘y ingan bug'
deyiladi. A gar b ug 'la n ay otga n sirtdan uchib chiquvchi m olekulalar soni,
b u g 'la n a y o tg a n sirtga qaytib tushuvchi m olekulalar sonidan kam b o'isa,
natijaviy ja ra y o n —suv b u g 'in in g kondensatsiyasi bo'ladi.
Suv bu g'i boshqa gazlar kabi bosim ga ega. Suv b u g 'in in g parsial
bosimini k o 'p in c h a suv bug'ining clastikligi deb ham yuritiladi. Havo-

146
dagi mavjud suv b u g 'in in g parsiai bosimini e harfi bilan belgilanadi.
H avoda suv bug'lari ortsa suv bug'in in g parsiai bosimi e ham ortadi.
Suv bug 'ining parsiai bosimi e ni hozirgi vaqtda gPa (gektopaskal) bir­
likda o'lchanadi (2-bobdan I gPa = I mb ekanligini eslang).
Berilgan luiroratda suv bug 'ining parsiai bosimi (elastikligi) biror
maksimal E qiym atgacha ortishi m umkin va uni b u g ‘ning situ harorat-
dagi m aksimal elastikligi yoki to'yingan bug' elastikligi deb yuritiladi.
Demak, e<E da bug'ni to'yinm agan bug', e=E da esa to'yingan bug'
deb yuritiladi.
Shunday qilib, havodagi suv bug'in in g berilgan haroratda mavjud
bo'lishi m um kin bo 'lg a n eng katta parsiai bosimini to 'y in g an bug'
bosimi deyiladi va E harfi bilan belgilanadi, to 'y in gan b u g ' bosimi E ni
ham gPa birlikda ifodalanadi.
Havoning harorati qanchalik yuqori bo'lsa. to 'y in gan bug' bosimi
ham kattalasha boradi.
Masalan, harorat 0°C bo 'lg a n d a suvning tekis sirti ustidagi
to'y in g a n bug' bosimi 6,1 gPa ga, 10°C da esa 12,3 gPa ga, 20°C da
23,4 gPa ga, 30°C da 42,4 gPa ga teng bo'ladi. Bu misollardan
ko'rinadiki, harorat oshgan sari havo tobora k o 'p suv bug 'ini saqlay
oladi.
Musbat haroratlarda distirlangan suvning tekis sirti ustidagi
to'y in g a n bug' bosimi faqat haroratga bog'liq. Manfiy haroratlarda esa u
yana b ug 'lanayotgan sirtning qanday ( o 'ta sovigan suv yoki muz) ho-
latda ekanligiga bog'liq.
Biror haroratda m uz ustidagi to'ying an bug' bosimi, xuddi shu haro-
ratdagi o 'ta sovigan suv ustidagi to 'y in gan bug' bosim idan kichik. M a­
salan, harorat - 5 ° C b o 'lg a n d a o 'ta sovigan suv ustidagi bug' bosimi
4,21 gPa, m uz ustidagi bug' bosimi esa 4,01 gPa ga teng. Demak, suv
ustidagi b u g 'n in g to'yinishi, m uz ustidagi to'y inishg a qaraganda
k o 'p ro q bosim da boshlanadi.
T o 'y in g a n b u g ' bosimi harorat va b ug 'lanayotgan sirtning qanday
fazaviy holatda ekanligidan tashqari. bug'lanayotgan sirtning egriligi
turiga ham bog'liq.
Qavariq sirt, masalan tomchi ustidagi to'ying an bug' bosimi, xuddi
shu haroratdagi tekis sirt ustidagi to'y in g a n b u g' bosimidan katta. Botiq
sirt, masalan kapillyar naydagi suv sathi ustidagi b ug ' bosimi xuddi shu
haroratdagi tekis sirt ustidagi to 'y in gan b ug' bosim idan kichik bo'ladi.
A m m o bu farqlar radiusi 10‘4 sm dan kichik tom chilar ustida va tuproq­
dagi ju d a ingichka kapillyarlar ustida sezilarli bo'ladi.

147
 6.2. H avo n am ligini tavsiflayd igan k attaliklar

H avodagi suv bug'ining ntiqdoriga liavo n am ligi deyiladi.

H avo ning namligi suv b u g 'in in g parsial bosimi, t o ‘yingan b u g 1 bosimi,
absolyut namlik, havoning nisbiy namligi, to ‘yinish yetishm ovchiligi,
shudring nuqtasi kabi kattaliklar bilan aniqlanadi.
Endi ularning har birini qarab chiqam iz
1. S u v bug'ining parsial bosim i (elastikligi) e deb - berilgan haro­
ratda havo tarkibidagi suv b u g ‘ining faqat o ‘zi, havo hajm iga teng
hajmni egallaganida hosil qiladigan bosim iga aytiladi. Suv b u g 'in in g
parsial bosimi oldin aytganim izdek gPa birlikda o'lchanadi.
2. To'yingan suv bug'ining bosim i E - berilgan haroratda suv
b u g 'in in g m um kin b o'lg a n eng katta parsial bosimi (elastikligi) dan ibo­
rat va u ham gPa birlikda ifodalanadi.
3. A bsolyut namlik a deb - havoning hajm birligidagi suv
b u g 'in in g massasiga aytiladi. Havoning absolyut namligi g /m 3 birlikda
ifodalanadi.
A bsolyut namlik a bilan suv b u g 'in in g parsial bosimi e orasida
quyidagicha m unosabat mavjud:
a = 217-^ g / m \
b u yerd a : e - gPa birlikda ifodalangan suv b u g 'in in g parsial bosimi, T —
absolyut harorat.
M asalan, 0°C (yoki 273 K) haroratda to'y in is h holatida absolyut
nam lik a = 4,9 g /m 3 ga teng.
4. H avoning nisbiy nam ligi f deb - m azkur haroratdagi suv b u g 'i
parsial bosimi e ning xuddi shu haroratdagi to 'y in g a n b ug ' bosimi E ga
nisbatiga aytiladi va foiz hisobida quyidagicha ifodalanadi:
f =j 100% (6 .1 )

Q uruq h a v o d a e = 0 bo'lg an id an f = 0 ga teng, agar e ^ E b o 'is a

/ = 100 % b o'ladi. D em ak, havo suv b u g 'ig a to 'y in g a n id a nisbiy namligi
100 foizga tenglashadi.
Shunday qilib, nisbiy namlik havoning suv b u g 'ig a to 'yinish ig a
qanchalik uzoq-yaqinligini tavsiflaydigan kattalikdir.
5. To'yinish yetishm ovchiligi d - berilgan haroratdagi to 'y in g a n
b u g ' bosimi E bilan, havo tarkibidagi mavjud suv b u g 'i parsial bosimi
e ning ayirm a siga teng: d = E-e
T o 'y in is h yetishm ovchiligi d ni ham gPa birlikda ifodalanadi.

148
 T o'y in ish yetishmovchiligi havoning berilgan haroratda suv b u g ‘iga
to'yinishi uchun mavjud bug' miqdoriga yana qancha bug' kerakligini
bildiradi. Nisbiy naml^ «shgan sari to'yinish yetishmovchiligi kam aya
b o r a d i , / 100% b o ‘lgi,IH,a csa to'yinish yetishmovchiligi nolga teng
ho' ladi.
с va E ning ia ’ril'ar'dan ko'rinadiki. с havodagi suv b u g'ining
miqdoriga, E esa havo haroratiga bog'liq. Shuning uchun to'yinish
yetishmovchiligi havoning harorat va namlik sharoitini ifodalaydigan
kattalikdir. Bu esa namlik yetishmovchiligini qishloq xo'jalik ekin­
larining o 'sish sharoitini baholashda toydalanish imkonini beradi.
6. Sit miring nutliasi td deb havodagi mavjud suv bug'in in g
to'yinish holatiga o'tish haroratini aytiladi. Nisbiy namlik / = 100 %
bo'lg an id a havo h a r o r a t i shudring nuqtasi bilan mos tushadi.
Jadval b o'y ic h a to’yingan bug' bosimi 12,3 gPa bo'lsa, mazkur
vaqtda havoning h a r o r a t i qandayligiga qaramasdan shudring nuqtasi
I()"(’ ga teng bo'ladi, cliunki shu haroratda to'yingan suv bu g'i 12,3 gPa
bosim beradi.
Demak, .shudring lUiqtasini aniqlash uchun suv bug'in in g parsiai
bosimi с ni bilisli kerak bolda to 'ying an bug' bosimi jadvaliga qarab,
<' ning qiymati bo'yicha, uning to 'ying an b u g 'g a aylanishi haroratini
aniqlash lozim, xolos.

6.3. IIiiv o n a m l i g i n i o ' k l i n s h u s u lla r i

llo / n g i vaqtda have’ namligini o'lch a sh uchun psixrometrik va gig-

m m cliik usiillar eng ko'p qo'llaniladi.
Birinchi uNiilning nomi yunoncha «psixros»-sovitish, sovuq
•.o'zidan kelib chiqqan bo'lib. havo namligini aniqlash uchun termo-
metrlardan birini sovitish kerakligini bildiradi.
Havo namligini ani<-l'asb uchun qo'llaniladigan eng k o 'p tarqalgan
asboblar-stansion va a s p ' r a t s >o n psixrometrlarning ishlashi shu usulga
asoslangan.
Psixrometr 2 ta bir bir-biriga yaqin o'rnatilgan termometrlardan
tashkil topgan. O 'n g toin°ndagi term om etrning rezervuarini batist mate-
II.ill bilan o'ralgan va |i:itistning ikkinchi uchini suv Ii idishga tushirilib
qo'y ilg an, chap tomoiuMS1 term om etr «quruq» deb atalib, u atrofdagi
havo haroratini ko'rsatadi- O 'n g tom ondagi term om etr rezervuarini ba-
ii-.t bilan o'ralib, hatistning ikkinchi uchini suvli idishga tushirilib
qo 'yilganligi uchun «|ц>* Ilangan» term om etr deb ataladi.

149
 H o'IIangan term om etr rezervuari sirtida bo'lad igan b u g 'la n ish
jadalligi atrofdagi ha v oning n a m lig ig a b o g 'liq . H avo qanchalik quruq
b o 'isa , batist orqali su v n in g b u g'lan ish i sh un ch alik tez boradi va
ho'IIang an term om etr k o'rsatish i quruq term om etr k o'rsatishidan shun­
chalik past bo'ladi. D em ak, quruq va ho'IIangan term om etrlar
ko'rsatish larin in g farqi havo n am ligin i aniqlaydi.
Stansion psixrom etr m eteo ro lo g ik m aydondagi psixrom etrik bud-
kada m axsu s sh tativga tik (vertik al) holatda bir-biriga yaqin jo y la sh tir il­
gan ikkita bir xil psixrom etrik term om etrdan tashkil topgan.
A spiratsion psixrom etr M V -4 M ikkita psixrom etrik term om etrlar-
dan iborat bo'lib, ular metall g 'ilo fg a y on m a-y on q ilib jo y la sh tirila d i.
Bu psixrom etrda ham o 'n g tom ondagi term om etr rezervuarini
o 'lc h a s h la r vaqtida ho'llaniladi.
Bu ikki turdagi psixrom etrda o 'lch ash lard a dastlab quruq va
ho'IIangan term om etrlarning ko'rsatishlari farqiga qarab « P sixrom etrik
jadv allar» y ordam ida e ni aniqlanadi. S o'ngra e n in g qiym atlariga m a x ­
sus tu zatm alar kiritiladi (T uzatm alar kiritish tartibi laboratoriya
m a sh g'ulotlariga doir q o'llan m alard a tushuntirilgan). S o 'n gra e n ing
tuzatilgan qiym atlari aso sid a «P sixrom etrik jadvallar» yordam ida h a v o
namligini an iqlaydigan b oshq a kattaliklar topiladi.
H avo namligini o 'lc h a sh n in g gigrometrik usuli y o g 'sizla n tirilg a n
odam sochining gigroskopik xossalarid an foyd alan ish ga asoslangan .
Such tolali gigrom om etr M V -1 m eteoro lo g ik stansiyalarda
psixrom etrik budkaga o'rnatilg an . B u gigrom etrda m a ’lum u zunlikdagi
y o g 'd a n tozalangan soch tolasi b o 'lib uning bir uchi m etall ram kaga
m ah kam lan adi, ikkinchi uchi esa k o'rsatk ich ga ulangan. H avo
na m ligining o'zgarish i bilan soch tolasi uzayadi yok i qisqaradi. N atijada
ko 'rsa tk ic h harakatga tushib shkaladagi h avon in g n isbiy n a m lig ig a doir
son lam i ko'rsatadi.
G igrograf М -2 1 Л havo nisbiy namligi o'zgarishlarin i u zlu k siz
yozib boradigan asbobdir. Bu turdagi gigrografning nam likni qabul
qiluvchi qismi y o g 'd a n tozalangan odam sochlari tolalaridan tayyorlan -
gan dasta bo'lib, uning ikkala uchi ham ram aga (a so sg a ) m ahkam langan
b o'ladi. Gigrografning q olgan q ism larining tu zilish i term ografh ik iga
o 'xsha y di.

150
 6.4. Su v b u g ‘i parsial bosim i va nisbiy nam likning o 'zgarish i

A tm osferan in g yerga tutashgan qatlam ida suv b u g 'i parsial

b o sim in in g sutkalik o'zg a rish i ancha aniq ko'rin ish ga ega. O keanlar,
d en gizlar va q irg'oq lar ustidagi suv bug'i parsial b o sim in in g o 'z g a -
iishlari suv ham da h avo haroratlarining sutkalik o'zg a rish ig a o 'x sh a y d i.
U n in g m inim al qiym atlari q uyosh chiqishi oldidan va m aksim al
qiym atlari soat 1 4 -1 5 larda kuzatiladi. Q u yosh ch iq ish i oldidan faol
sirtlam ing harorati en g past va bug'lanish i kam. Shuning uchun
havodagi su v b u g'i ham o z b o'lad i.
Y iln in g sovu q vaqtlarida quruqlik ustidagi suv b u g'i parsial
b o sim in in g o'zg a rish i yu qoridagiga o'xsh ayd i.
Y o z vaqtida, ayn iqsa issiq kunlarda quruqlik ustidagi yerga tutash­
gan havo qatlam ida parsial b osim n in g sutkalik o'zgarish id a ikkita m in i­
mum: kechasi va tushki soatlarda hamda ikkita m aksim um : ertalab va
kechqurun kuzatiladi.
Suv b u g'i parsial b osim in in g y illik o'zgarishi quruqlik va okean
ustidagi havo haroratining y illik o'zgarish i bilan m os keladi. S h im o liy
yarinisharda parsial b osim n in g m aksim al qiym ati iyul oyid a, m inim al
qiym ati esa yanvar oyid a kuzatiladi.
O 'zb ek isto n hududida suv b ug'i parsial bosim ining taqsim lanishi
quyid agicha b o'lad i: qishda (yanvarda) respublika tek islik larining sh i­
m oliy q ism ida e ning qiym atlari 3—4 gPa, janubiy qism ida 5 - 6 gPa teng.
A m m o to g 'li q ism ida haroratning pastligi sababli e m iqdori 1 -2 gPa
dan kam. Y o /d a suv b u g 'in in g parsial bosim ining o'rtacha m iqdori
q ishga nisbatan k o'p b o'lib , Orol d en gizi b o'yid a, Q uyi A m udaryoda
1 9 -2 5 gPa ga yetsa, Q izilq u m d a 9 - 1 0 gPa ni tashkil qiladi. D em ak,
y o zd a e n ing taqsim lanishi haroratdan tashqari yana su g'orilad igan yer-
lar, suv havzalari (daryo, kanal, su v om borlari, k o ‘llar)ning m avjudli-
g ig a ham b o g 'liq .
S u v b u g'i parsial b osim in in g sutkalik am plitudasi qishda 0 ,3 - 0 ,7
gP a ni, y o zd a esa 1 ,0 -5 ,0 gP a ni tashkil qiladi.
Suv b u g'i parsial b osim in in g yer sirtidagi en g kam qiym atlari
qishda Antarktika va Y akutiyada uchrab, e ning qiym atlari g ek to-
paskalning yu zlik ulushlariga teng b o'lad i, ekvatorda esa e ning en g
katta qiym ati 35 gP a gacha yetad i. H avo qanchalik issiq b o 'isa , u sh un ­
ch alik k o'p b ug'ni to'yin m agan holda saqlashi m um kin va b ug'n in g par­
sial bosim i ham kattalasha boradi. A m m o e ning qiym atlari suv
b u g 'in in g atm osferaga o 'tislii im koniyatlariga ham b o g 'liq . M asalan,

151
 cho 'llarda harorat yuqori b o 'ls a ham suv b u g 'in in g parsiai bosimi juda
kam, chunki quruq yern in g b ug'lanishi ju d a kamligidan atm osferaga
ham o z bug' miqdori qo'shiladi.
Havo nisbiy nantligining sutkalik o'zgarishining borishi havo
haroratining sutkalik o'z g a ris h ig a teskari ravishda ro 'y beradi. Buni
quyidagicha tushuntiriladi.
Nisbiy namlik / ning sutkalik o 'zgarishi г va E lam ing sutkalik
o'zg a rish ig a bog'liq.
Suv b u g 'i parsiai bosimi e ning sutkalik o 'zg arish amplitudasi un-
clialik katta emas. Kunduzi bu g'la n ish kuchayib atm osferada b u g '
m iqdorining ortish tezligiga qaraganda to 'y in g an bug' bosimi tezroq o r­
tadi. D em ak, с ga nisbatan E tezroq ortadi. Shuning uchun e/E nisbat
havo harorati oshgan sari kam aya boradi va sutkalik m inim um soat
14-15 larga to 'g 'ri keladi. Nisbiy nam likning sutkalik m aksim um i esa
kechasi yoki quyosh chiqishi oldidan kuzatiladi.
Nisbiy namlik sutkalik o'z ga rish in in g bunday m e ’yorda o'tishi d e n ­
giz q irg 'o q la rid a briz sham olining ta ’sirida buziladi. Chunki tushki
paytlarda briz shamoli q irg 'o q q a ko 'p la b suv bug'ini olib keladi, nati­
jada e ning qiymati ortishi natijasida / ham ortadi ( m e ’yoriy sutkalik
o'z g a rish d a e s a / tushki paytda kamayishi kerak).
N isbiy nam likning yillik o 'zg arishida maksimal qiymati qishda,
minimal qiymati esa y ozd a kuzatiladi.
O 'z b e k isto n hudu dida havoning nisbiy namligi yil dav om ida
o'z g a rib boradi: y o z oylarida kamayib, qishda esa haroratning pastligi va
y o g 'ing arch ilik ning k o'plig i sababli ortadi.
Tekisliklarda va to g ' oldi hududlarda yanvar oyida havoning
o 'rta c h a oylik nisbiy namligi 7 0 - 8 0 % atrofida (Term izda 79 %,
Toshkentda 71 % ) bo'ladi. T o g 'li joylarda havoning nisbiy namligi
ancha kam. Masalan, C him yo nd a 59 %, S h oxim ardonda 55 %.
O 'z b e k isto n d a yozda (iyulda) haroratning yuqoriligi va
y o g 'in la rn in g deyarli bo 'lm asligi sababli havoning o 'rta c h a oylik nisbiy
namligi Q izilqum da, Qarshi va Sherobod cho 'lla rid a eng kam bo 'lib ,
3 0 -3 5 % ni tashkil etadi. Q olgan qismlarida esa o 'rta c h a nisbiy nam lik
4 0 - 5 0 % atrofida (A nd ijon da 46 %, C him yonda 48 % ) o'zgaradi.
T o sh kent shahrida yan varda o'rta c h a oylik nisbiy nam likning sut­
kalik o'z g a ris h id a m ak sim u m 77 % mahalliy vaqt bilan soat 22 atrofida,
m inim um 58 % esa soat 13 larda kuzatiladi. Tosh ken t shahrida iyul
oyida o 'r ta c h a nisbiy n am likning sutkalik o 'zg arish id a m aksim um 57 %
soat 04 larda, m in im um 23 % esa soat 13-16 larda kuzatiladi.

152
 Havoning nisbiy namligi 30 % va undan kam b o'lg a n kunlami
q urg'oqchil kunlar deb yuritiladi. Uni bilish qishloq xo'jaligi ishlab
chiqarishida amaliy ahamiyatga ega. Bunday kunlar respublikamiz
tekislik qism ida yil bo'yi o 'rta hisobda 100-200 kunni, janubda
Shcrobodda esa 200 kundan ham oshiq.
To'yinish yetishm ovchiligining o 'zgarishida m aksim um tushki
paytdan keyin, m inim um esa ertalab quyosh chiqishi oldidan kuzatiladi.
Masalan, Chim boyda yanvarda o'rtacha oylik to'yinish yetish­
m ovchiligining sutkalik o'zgarishida m aksim um 1,9 gPa soat 1600 da,
m inim um esa 0,6 gPa soat 0 4 - 0 7 larda kuzatiladi.
C him b oyd a iyulda o'rta ch a oylik to'yinish yetishmovchiligining
sutkalik o 'zgarishida m aksim um 37,2 gPa mahalliv vaqt bilan soat 16
da, m inim um esa ertalab soat 04 da kuzatiladi.

6.5. H avo nam ligining o ‘simlikka ta ’siri

Havo namligi o'sim liklarning o 'sishi va rivojlanishiga ta 'sir

ko'rsatadi. Havo namligi bevosita o 'sim lik transpiratsiyasiga, haroratiga,
changlanish sharoitiga, y ig'im -terim mashinalari ishining unumdorligiga
va sifatiga jiddiy ta ’sir ko'rsatadi. Suv b u g 'ining to'yinish yetish­
movchiligi katta b o'lganda tuproqning bug'lanishi tezlashib ketadi, agar
suv b u g 'in in g to'yinish yetishmovchiligi 40 gPa dan oshsa, 1 ga nam
tuproq yuzasidan 1 sutkada 80 10' kg suv bug'lanadi, bu esa tuproqning
qurib qolishiga olib keladi.
Havo namligining kamayishi ekinlarga zarar yetkazadi. Havo nisbiy
nam ligining 30 % va undan kam ayib ketganida barglarning turgorligi
y o 'q o lad i, agar uzoq vaqt havo quruq va issiq bo'isa, barglar quriy
boshlaydi, bu esa hosilning kam ayishiga sabab bo'ladi. Tuproq namligi
yetarli b o 'lm a g a n id a havo nisbiy namligining 30 % dan kam ayib ketishi
ayniqsa xavfli.
T uproqd a namlik yetishmasligi ham da issiq quruq shamollarning
uzoq vaqt esishi natijasida g 'a lla donlarining to'lishishi va yetilishi
jarayonlari erta to'xtab, yetilmagan donlar qovjirab puchayib qoladi.
Havoning yuqori namligi ekinlarning gullash davrida chang-
donlarning ochilishiga va shamol yord am id a changlanishiga to'sqinlik
qiladi; bunday sharoitda o 'sim liklarning hasharotlar yo rdam ida chang-
lanisni qiyinlashadi.
N isbiy namlik oshib ketsa, ekinlarda har xil kasalliklar tarqaladi.
Masalan, kartoshka va pom idor o'sim liklarining fitoftoroz, tokning

153
m ildyu (soxta un shudring), kungaboqarning oq chirishi, don ekinlarida
turli xil zang kasalIiklarining tarqalishiga sabab bo'ladi.
В.Л. X ayitbo yev ning tadqiqot ishlaridan ko'rinadiki, tok uchun
havo va tuproq namligi yetarli b o 'lg a n d a yaxshi rivojlanib sifatli hosil
boradi. Havo namligi 7 0 - 8 0 % b o 'lg a n d a tokning rivojlanishi yaxshi
o'tadi. H avoning nisbiy namligi 40 % dan past b o'lg a n d a tok v om on
o'sa d i va rivojlanadi, havoning nisbiy namligi 8 5 -1 0 0 % b o 'lg a n d a tok
m ildyu k asaliga chalinadi.
Y oz oylarida e sadigan issiq quruq shamol (garm sel)da havo va tu p ­
roq namligi keskin kam ayadi, natijada tokdagi fotosintez, transpiratsiya
kabi ja ra y o n la r buziladi, g 'u ju m la r po'sti qurib, maydalashib elastikligi
y o 'q o lib yoriladi.
H avoning yuqori namligi don ekinlarining pishish davrida don va
poyalarning bir tekisda qurimasligiga sabab bo'ladi va g 'a lla o 'rish
mashinalai ining ishini qiyinlashtiradi, hosilning sifatini pasaytiradi.
H avoning nam ga to'yinishi yetishm ovchiligi 8 - 1 0 gPa b o 'lg a n id a
k om b a yn la r ishlashiga optimal sharoit yaratiladi, agar to'y in is h yetish ­
movchiligi 3 gPa va undan pasayib ketsa, nam garchilik kuchliligi sa­
babli k o m b a y n la r ishlashiga qoniqarsiz sharoit yaratilib, o 'rish ishlarini
to'xtatiladi.
Turli xil qishloq x o 'ja lik ishlarini o 'tk azish , masalan, begona
o 'tla rg a qarshi kurash, silos bostirish, om borxonalarni shamollatish,
g 'allani quritish va boshqa ishlar muddatlari havo namligi va haroratiga
bog'liq.

6.6. BugManish. Suv va tuproq y uzasidan bug'lanish.

O 's i m l i k l a r n i n g bug'lanishi. Bug'Ianuvchanlik

M oddtiuing suyuq holatdan gazsintott holatga o'tish jarayon iga

bug'laiiisli deyiladi M eteorologiyada asosan suvning bug'lanishi
haqida s o 'z boradi. Yil davom ida Dunyo okeani yuzasidan 450■ 1012 t
(tonna) suv bu g'la n ad i, quruqlikdan esa bir yilda 70 10 12 t suv
bu g'la n a d i. S huncha suvni bug'lantirish uchun zarur energiyani suv
quy osh radiatsiyasini yutishdan oladi.
B u g 'la n ish m iqdo r jihatdan bug'lanish tezligi bilan tavsiflanadi.
A m aliy m a q sa d la r uchun bu g'lanish tezligini vaqt birli^ida b u g 'lan gan
suyuqlik qalinligi (m m larda) bilan ifodalanadi. 1 m yuzadan vaqt
birligida b u g 'la n g a n 1 m m qalinlikdagi suv massasi 1 kg ga teng. Tabiiy
sharoitda b u g 'la n is h tezligi k o 'p om illarga b og 'liq . U larning orasidan
asosiylari b o 'lib bug'lan ayo tg an sirtning harorati, havoning suv b ug 'ig a
to'yinish yetishm ovchiligi va shamol tezligi hisoblanadi.
Dalton qonuniga m uvoliq b u g'lan ish tezligi W-7 bug 'lan ayo tg an su-
yut|lik haioralida hisoblangan to'y in g a n bug' bosimi Et bilan havodagi
muv|iul suv b u g 'in in g parsial bosimi e ning ayin nasig a to 'g 'r i mu-
tanosib va alm oslera bosimi p ga teskari mutanosibdir, y a ’ni

hu ycrda: A - xususiy holda shamol tezligiga bog'liq mutanosiblik

koeffitsiyenti.
Yuqoridagi tinch (harakatsiz) havo uchun chiqarilgan (6.2) formu-
ladan ko'rinadiki, Е , - e ayirma ortishi bilan bug'lanish tezligi ham ku­
chayadi.
Dalton qonuniga asosan b ug'lanish tezligi atmosfera bosimiga
teskari mutanosib ravishda o'zgaradi. Atm osfera bosimi oshganda mole-
kulalarning suv yuzasidan ajralib chiqishi qiyinlashadi. Natijada
bug'lanish tezligi kamayadi. A tm osfera bosimi kam ayganda esa
bu g'lanish tezligi ortadi. Y er sirtida atmosfera bosimining o'zgarishi
kam, shu sababli atm osfera bosimining bu g'lanish tezligiga ta ’siri ju d a
kam. Tog'lardagi turli balandliklarda bug 'lanish tezliklarini hisoblashda
atmosfera bosimining o'zgarishini bilish ahamiyatga ega.
H ug'lanish tezligi bug 'lan ayo tg an sirt ustida esayotgan shamol
le/ligiga bog'liq. Agar shamol tezligi katta bo'isa, suv tez bug'lanadi va
aksincha, shamol tezligi kichik bo'isa, bu g'lanish sekin boradi.
H ug'lanish te/ligi suyuqlik harorati ortishi bilan kuchayadi.
H ug'lanish te/ligi faqatgina meteorologik om illargagina bog 'liq
bo'lm asdan, balki b ug 'lanayotgan sirtning xossalariga ham bog'liq.
Suv yuzasidan b ug'lanish tezligi uning harorati, suv ustidagi
to'yinish yetishmovchiligi va shamol tezligining ortishi bilan kuchayadi.
Hndi bug'lanay otgan sirt bir jinsli b o'lm aganda, masalan, suv
havzasi va quruqlikdan iborat b o 'lg a n d a bug'lanish sharoitini qaraylik.
Havo quruqlikdan suv havzasiga k o 'c h g a n d a suv havzasining
bug'lanishi kuchayadi, chunki quruqlik ustidan kirib kelgan nisbatan
quruq havoda to'yinish yetishmovchiligi E, - e ning qiymati, suv
havzasi ustida oldin mavjud b o 'lg a n havoning to'yinish yetish-
m ovchiligidan katta. Natijada suv havzasi ustidagi hav od a Е , - e ayirma
kattalashib bug'lanish tezligi ortadi.

155
 H avo suv havzasidan quruqlikka k o ‘ch ganida suv havzasining
bug'lanish tezligi kam ayadi, chunki suv ustidagi havodagi to 'y in ish
yetishm ovchiligi E , - e asta-sekin kam ayib boradi.
Shamol uncha katta b o 'lm a g a n suv havzalarida b u g 'la n ish tezligini
katta к о ' Ilar va d engizlardagiga qaraganda kuchliroq orttiradi, chunki
shamol suv havzasiga atrofdagi quruqlikdan a ncha issiq havoni k o 'c h irib
olib kiradi.
T u proq y uzasidan b u g 'la n is h tuproq haroratiga, havo namligiga,
shamol tezligiga, tuproqdagi suv miqdoriga, tu proqning fizik
xossalariga, tuproq sirtining holatiga, relyefiga va o 's im lik lar bilan
qoplanish darajasiga b o g 'liq . Q uyosh radiatsiyasi tuproq sirtini isitib
bug'lanishini tezlashtiradi. B ug 'lan ish tezligi tuproqning nam lik
darajasiga ham bo g'liq. T u p io q namligi oshgan sari uning bug'lanishi
tezlashadi.
T o 'q tusli tuproq, och tusli Uiproqqa qaraganda k o 'p r o q isiydi va
shu sababli undagi namlik nisbatan kuchliroq bug'lanadi.
T u p ro q d a suv b u g 'la n a y o tg a n sirtga kapillyarlar b o 'y la b ko'tariladi.
G 'o v a k tuproqda kapillyarning diametri katta b o 'lad i, shuning uchun
g 'o v a k tuproqda keng kapillyarlar orqali kam suv tuproq y uzasiga
ko'tariladi va kam b ug 'la n a d i. Zich tuproqda esa kapillyarlar ingichka
b o 'lg a n id a n ulardan suv tuproq yuzasigacha yaxshi ko 'tariladi, natijada
zich tuproq y u zasin in g bug'lanish i g 'o v a k tuproq yuzasining
b u g 'la n ish id a n ja d a l bo'lad i.
T up ro q y uzasid an y u z beradigan b u g'lanishg a o 'sim lik lar qoplam i
ham t a ’sir etadi. O 's im lik la r o 'z ig a tushuvchi quyosh radiatsiyasining
ancha qismini ushlab qoladi, shu sababli o 'sim liklar ostidagi tuproq,
ochiq daladag ig a nisbatan kam isiydi va kam b ug'lanadi.
B u g 'lan ish tezligiga jo y n in g relyefi ham ta ’sir qiladi.
T epaliklarda havo tez harakatlanadi va b ug'ni b ug 'la n a y o tg a n jo y i-
dan olib ketadi. S hu ning uchun tepaliklar yaxshi bug'lanadi. Pastqam
jo y la r ustida havo sirkulyatsiyasi zaiflashadi va b u g 'lan ish ham k am a­
yadi.
Y o n b a g 'irla rn in g bu g 'la n ish i ularning ekspozitsiyasiga, y a ’ni yo n-
b a g 'irla m in g d u nyo tom o nlariga qaraganligiga va ufq tekisligiga nis­
batan jo y la sh ish ig a b og 'liq .
Janubiy y o n b a g 'ir la r shim oliy va sharqiy y o n b a g 'irla rg a nisbatan
kuchliroq isiydi va shun in g u c h u n jan ubiy yonb ag 'irlardagi b u g 'la n ish
boshqalaridagiga nisbatan ja d a lro q o'tadi.

156
 0 ‘simliklarning suvni bug‘lanis/tini transpiratsiya deb ataladi
O 'sim lik lar ildiz tizimi y o rd am ida tuproqdan suvni s o ‘rib barggacha
k o ‘tarib beradi va asosan o 'sim lik bargi orqali bug'lanadi. O 's im lik
tanasidan bu g 'la n g a n suvning k o 'p qismi bargdagi o g'iz ch a la r orqali
tasliqi muhitga ajralib chiqadi. Transpiratsiya - bu m urakkab fizik-
biologik jarayon. Transpiratsiya jarayonining ahamiyatini quyidagicha
ko 'rsatish mumkin:
1) suv va suvda erigan m oddalam i o 'sim lik ning yuqorida jo ylash­
gan organlariga yetkazib beradi;
2) fotosintez jara y o n in in g to'xtov siz davom etishini t a ’minlaydi.
T ranspiratsiya ja rayoni sababli barg og'izchalari ochiq bo'lib, uning
to 'q im a sig a C 0 2 gazi o'tishiga imkon yaratiladi.
Fizika fanidan m a ’lumki, b ug 'lanayo tg an suyuqlik soviydi (agar su-
yuqlikka tashqaridan issiqlik uzatilmasa), xaddi shu asosda o 'sim lik
suvni bug'lantirib o 'z in in g haroratini boshqaradi. Issiq kunlarda o 'sim lik
bug'lanishini kuchaytirib o 'zini ortiqcha isishdan saqlaydi.
O'simlikning I g quruq modda hosil qilish uchun sarflagan suv
miqdoriga transpiratsiya koeffitsiyenti deyiladi.
B a ’zi turdagi o 'sim lik lar 1 g quruq modda hosil qilishi uchun 300 g
suv sarflasa, boshqa tur o 'sim liklarning 1 g quruq modda hosil qilish
uchun sarflagan suv miqdori 1000 g gacha yetadi. Suvning transpiratsi-
y a d a k o 'p yoki oz sarflanishi o 'sim lik ning turi va yashash sharoitiga
bo g'liq. Masalan, g 'o 'z a past agrotexnika sharoitida 1 g quruq m odda
hosil qilish uchun 1000-1 20 0 g suv sarflasa, yuqori agrotexnika tadbir-
lari o'tk azilg an da 1 g quruq modda hosil qilish uchun 5 0 0 -6 0 0 g suv
sarflaydi.
U m um an, m o'tadil iqlim madaniy o'sim liklari uchun transpiratsiya
koeffitsiyenti 300 dan 800 gacha o 'zgaradi.
T o 'g 'r i quyosh radiatsiyasi o 'sim likni isitib bug'lanishini jadal
oshiradi. Shamol ham b ug 'la n ish tezligini orttiradi. Shamol o 'sim likdan
b u g ' bilan boyigan havoni olib ketadi va o 'm in i ancha quruq havo egal-
laydi. Buning oqibatida bu g'lan ish tezligi ortadi. Tezligi 3 m/s shamol
o 'sim lik n in g bug'lanishini 2 - 3 marta tezlashtiradi.
T uproqdan va ekinlardan b o 'lg a n b u g 'la n ish mavjud gidrometeo-
rologik sharoitda bo'lishi m umkin bo 'lg a n bug'lanishd an ancha kam.
C h o 'lla rd a tuproqdagi suvning kam ligidan bu g'la n ish ju d a kuchsiz.
B erilgan jo y d a m um kin b o 'lg a n eng katta b u g 'la n ish chegarasini tasav-
vu r qilish uchun bug'laituvchanlik tushunchasi kiritiladi.

157
 M a ’lum joyda mavjud meteorologik sharoitlarda nam tuproq yoki
suv yuzalaridau mumkin bo'lgan eng katta bug'lanishga bug'lanuv-
chanlik deyiladi. B u g 'lan u v c h a n lik ham bu g'la n ish singari mm larda
ifodalanadi. Q urg'oqchil hudu dlard a mavjud bug 'lan ish va b u g 'la ­
nuvchanlik bir-biridan ancha farq qilishi mumkin.
Masalan, T oshkent shahrida yillik b ug 'la n ish yig'indisi 200 mm ga,
bug 'lan uvchanlik 1200 mm ga teng. D em ak, Toshkentdagi meteorologik
sharoitda bu g'lanuvchanlik, m avjud bu g'lan ish d a n 6 marta katta.

6.7. BugManishning su tk alik va yillik o'zgarishi.

Bug'lanishni boshqarish tadbirlari

Tabiiy sharoitda bu g'la n ish uzluksiz ravishda am alga oshadi.

A m m o b ug 'lan ish tezligi sutka va yil dav om ida o 'z g a rib boradi.
B ug 'lanish tezligining m ak sim um i tushki paytdan biroz o 'tg a c h
ro 'y beradi. Bu vaqtda b u g 'la n a y o tg a n sirtning harorati, suv b u g 'in in g
to 'yinish yetishmovchiligi, sham ol tezligi katta bo'ladi va xuddi shu
vaqtda havoning turbulent araiashishi ham jad al ro 'y beradi.
Kechqurun bug'lanu vch i sirt harorati asta-sekin pasayadi, Е/ — e
ayirma esa nolga intiladi, y a 'n i suv b u g 'i to'yinish holatiga yaqin-
lashadi. Shuning uchun b u g 'la n ish tezligi ham asta-sekin kamayadi,
b a ’zan nolga teng b o 'lib qoladi.
A gar bug 'la n a y o tg a n sirt harorati havodagi suv b u g 'in in g to 'y in ish
qiym atidan k o 'p ro q pasaysa, b u g 'la n is h jarayoni atmosferadagi suv
b u g 'in in g y e r yuzidagi kondensatsiyasi va sublimatsiyasi jarayonlari bi­
lan almashadi. B u g'lan ishn in g sutkalik va yillik o'z ga rish in in g borishi
yilning issiq oylarida yaqqol n a m oyo n bo'ladi.
B ug 'lanish ning yillik o 'z g a rish id a m aksim um shimoliy yarim
sharda iyulda, minim um i esa noyabr-dekabr oylarida kuzatiladi.
B u g'lanishning sutkalik va yillik o 'z g a rish in in g borishi suv b u g 'in in g
to 'y in ish yetishmovchiligi ham d a havo haroratining sutkalik va yillik
o 'z g a rish ig a o 'x s h a sh ro'y beradi.
A g rotexnikaning asosiy vazifalaridan biri tuproqning befoyda
bu g'lanishini kamaytirishdir. T u p ro q d a nam to 'p lash va uni saqlab qo-
lishda, k o 'p la b agrotexnik tadbirlarning roli katta. Bahorda tuproqni
yu z a y um shatish yoki boronalash y o 'li bilan namni yopib ketish tadbiri
nam n in g befoyda fizik b u g 'la n ish d a n saqlab qoladi. Ekinlarni ekilgach,
yerga katok bosish haydalm a y u z a qatlam n in g zichligini boshqa qism iga
nisbatan o'zgartiradi, bu o 'z n avbatida yerga nam to'planishiga olib ke-

158
ladi va erta bahorda urugMarning tekis unib chiqishida va o'sim liklarni
nam bilan t a ’minlashda aham iyatga ega.
Hozirgi kunda yerda k o'proq nam to 'plash uchun yer betini turli
materiallar bilan, masalan polietilen plvonkasi bilan qoplash, boshqacha
aytganda mulchalash tadbiri keng yovilmoqda.
Yerni kuzda haydash ham haydalm a qatlamda nam saqlashning
samarali usulidir.
Kuzda yerni haydaganda ekinlarning vegetatsiyasi davrida tuproqda
vujudga kelgan kapillyarlar buziladi. natijada tuproq yuzidan bug'lanish
kam avib tuproqdagi nam yaxshi saqlanadi. Ekinlarni, masalan g 'o 'z a n i
su g 'o rg an dan keyin kultivatsiya qilish ham kapi 1lyarlarni buzib tuproqda
namni saqlashga qaratilgan. Tuproqdagi namni saqlab qolishda dala
ihota daraxtzorlarining roli ancha katta. O 'rm o n z o rlar qishda daladan
qorni uchirib ketishdan saqlab qoladi va yerda tuproq nam zaxirasini
varatilishiga imkon heradi. Dala ihota daraxtzorlari dalalar ustidagi
shamol tezligini ochiq daladagiga nisbatan kamaytiradi. Bu ham tup­
roqning befoyda bug'lanishini kamaytiradi.
T uproqda nam to 'p la shn in g keng tarqalgan usullaridan biri - mav-
donlarda qorni to'plab , uning erishidan hosil b o'lgan suvni saqlab qo-
lishdir. Buning uchun poyasi baland b o 'lib o'sad ig an kulis ekinlar, y a ’ni
yashil to'siqlardan foydalaniladi.

6.8. A tm osferada suv bug'ining kondensatsiyasi va

sublim atsiyasi

Suv b u g 'in in g gazsim on holatdan suyuqlikka o'tishiga konden-

satsiya deyiladi. Suv b u g 'in in g suyuqlik fazasini tashlab qattiq holatga
o'tishini siiblinmtsiya deyiladi.
Bu ikkala jaray on atmosferada, shuningdek yer yuzasida,
o'sim lik lar qoplami va yerdagi b uyum lar sirtida ro 'y beradi. Bu ikkala
jara y o n o'tga nd a tashqi m uhitga issiqlik ajraladi.
A tm osferada mavjud (bor) b o 'lg a n suv bu g 'i suyuq yoki qattiq
holatga, suv b u g'ining parsiai bosimi xuddi shu haroratdagi to 'y in g a n
bug ' bosimidan katta, y a ’ni e>E shart bajarilgandagina o'tadi,
Shunday qilib, kondensatsiya va sublim atsiya boshlanishi uchun
havodagi suv bug 'ining rriiqdori to 'y in g a n b ug ' bosimidan ortiq
qiym atlargacha oshishi yoki havoning harorati shudring nuqtasidan ham
pasayishi, boshqacha aytganda havoning nam g a to'vinishi uchun
havodagi suv bug'i to'y in ish darajasigacha ko'payishi yoki havo harorati

159
shudring nuqtasigacha pasayishi kerak. T abiatda havoning nam ga
to'yinishi asosan havo haroratining shudring nuqtasigacha pasayishi
hisobiga vujudga keladi.
D em ak, k ondensatsiya jarayo nining boshlanishi shartlaridan biri
havoning sovishidir. H avo harorati shudring nuqtasidan ham pasay-
ganda, o ‘ta to 'y in is h yu z ag a kelib, bu sharoitda suv b u g 'in in g
to 'y in ish d an ortiqcha qismi quyuqlashib tom chilar va m uz kristallchalari
paydo bo'ladi. T oza havoda kondensatsiya r o 'y berishi ju d a qiyin. Har
xil aralashm alardan tozalangan o 'ta to 'y in g a n havo da suv tom chilari-
ning hosil b o 'la boshlashi uchun suv b u g 'in in g parsial bosimi, xuddi shu
haroratdagi to 'y in g a n b u g ' bosimidan 6 - 8 marta katta bo'lishi kerak.
M a ’lumki, real atm osferada katta m iqdorda turli xil zarrachalar
(aerozollar) bor. Ular orasidan kondensatsiyaning boshlanishi uchun
asosiy rolni gigroskopik (ya'n i suv bug'ini o 'z ig a singdiruvchi) zar­
rachalar o 'ta y di.
Ularga ju d a m ayd a (radiusi 10"л mm dan kichik) tuz kristallchalari
va b a ’zi yonish m ahsulotlaridan atm osferaga ch iqqan zarrachalar kiradi.
N ogigroskopik, a m m o su vda ho 'lla n a d ig a n (tuproq, to g ' jinslari v a
h.k.) zarrachalarda k on densatsiya suv b u g 'in in g u n c h a katta b o 'lm a g a n
to 'y in ish id a r o 'y beradi.
Sirtiga suv bu g‘i o ‘tirib qolib kondensatsiyalanadigan zar-
rachalarni kondensatsiya yadrolari deyiladi.
A tm osferan in g pastki qatlam larida doimiy ravishda 1 s m 3 havoda
bir necha m in g kond en satsiy a yadrolari mavjud. Ularning soni ayniqsa
shahar h avosida k o 'p (1 sm 3 havoda 1 mln. tadan oshiq).
O k ean lar ustidagi havo en g toza bo'lib, undagi kondensatsiya yad-
rolarining soni I s m 3 da 1000 tagacha yetadi. A tm osferad a balandlik
oshgan sari k ondensatsiya y adrolarining soni tez ka m a y a boradi.
Shunday qilib, atm osferada suv b u g 'in in g kondensatsiyalanishi
uchun quyidagi ikkita shart kerak:
- havo haroratining shudring nuqtasidan ham pasayishi;
- konden satsiya yadrolarining borligi.
Havo h aroratining shudring nuqtasidan ham pasayishi quyidagi
hoi larda:
1) faol y u z a n in g nurlanish sababli sovishi va un dan keyin unga
tutashgan atm osfera q atlam in in g sovishida;'
2) iliq-issiq havon in g sovuq faol sirt bilan tegishishida;
3) tarkibida to 'y in g a n yoki to'y inishg a yaqin suv b u g 'la rig a ega har
xil haroratli ikkita havo m assasining aralashishida;

160
 4) havoning adiabatik k o ‘tarilishida ro 'y beradi.
Yer yuzasining sovishi, unga yaqin b o 'lg a n havo qatlamlarining
harorati pasayishiga olib keladi. Havo issiq joy dan sovuq joyg a
o'tg a n id a (masalan, qishda dengiz ustidan quruqlik ustiga) o ‘tganida
ham havoning harorati pasayadi. A m m o havo yuqoriga ko'tarilayot-
ganida ayniqsa k o 'p soviydi.
A tm osferada m uz kristallari tomchilar murtaklarining - 1 2 - 1 7°C
haroratlarda muzlashidan hosil bo'ladi.
B a ’zan bulutlarda - 40°C va undan past haroratlarda ham o 't a sovi­
gan tom chilar uchraydi.
T om chilarning muzlashi uchun ularda kristallanish markazlari,
y a ’ni m uz murtaklari hosil b o ‘lishi kerak. Suyuq tom chida m uz murtak-
lari paydo bo'lishi uchun tomchi ju d a past haroratda bo'lishi lozim.
Atmosferadagi suv bu g ‘i kondensr tsiyasining mahsulotlarini
gidrometeorlar deb yuritiladi. Bulutlar erkin atmosferadagi kondensat-
siya mahsulotlari bo'lsa, yer sirtiga yaqin havo qatlamida esa tumanlar
kondensatsiya mahsulotlaridir. Bevosita yer yuzida va yer yuzidagi bu-
yum larda hosil bo 'ladigan kondensatsiya va sublim atsiya mahsulotlariga
shudring, qirov, bulduruq, yaxm alaklar kiradi.

6.9. Shudring. Qirov. Bulduruq. Yaxm alak. T um an

Shudring - tungi nurlanish natijasida sovigan tuproq yuzasida, ekin

barglarida, yerdagi turli buyum lar sirtida hosil bo'ladigan m ayda suv
tom chilaridan iborat.
Havo ochiq kechalari faol yuza nurlanishi jadal o 'tadi va nurla-
nayotgan tuproq, o 'sim liklar kuchli soviydi. Ularga tegib turgan
havoning harorati ham pasayib ketadi.
A gar nurlanayotgan sirt va unga tegib turgan havo harorati shudring
nuqtasidan ham pasayib ketsa, to'y inishdan ortiqcha b u g ' sovigan sirtda
kondensatsiyalasha boshlaydi. A gar suv b u g 'in in g kondensatsiyasi 0°C
dan yuqori haroratda ro'y bersa, sovigan sirtda m ayda suv tomchilari,
y a ’ni shudring hosil bo'ladi. O 'zbek isto n hududlarida shudring tushishi
bahor va kuz oylarida kuzatiladi. Shudring atm osferadan tushadigan
y o g 'in b o 'lm a y , balki bevosita sovigan sirtda vujudga keladi, Shudring
ertalab Q uyosh chiqqandan keyin biroz vaqt d avom ida b ug 'la n ib y o 'q
bo'ladi. Y ana bir marta ta ’kidlaymizki, havo ochiq kechalar va kuchsiz
sham olda shudring tushishiga eng yaxshi sharoit yaratiladi. Kechasi
havo ochiq b o 'lg a n d a tuproqning nurlanishi eng jadal r o 'y beradi.

161
K uchsiz shamol esa sovigan sirt ustidagi namligini y o 'q o tg a n havoni
olib ketib, o 'r n ig a nam havoni olib keladi.
Shu dring o 'sim lik hayotida n am lik ning q o 's h im c h a manbasi sifatida
aham iyatga ega. Q u rg 'o q c h il hududlarda shud rin g yilning issiq
vaqtlarida 1 0 -3 0 m m y o g 'in (1 gektar m ay d o n g a 10 0 -3 0 0 tonna suv)
berishi bilan o'sim liklarn in g o 's is h va rivojlanishida aham iyatga ega.
Suv b u g 'in in g kondensatsiyasida tashqi m uhitga b u g 'la n ish n in g
yashirin issiqiigi ajraladi. B u issiqlik miqdori esa tuproq va ekinlarning,
yerga tegingan havoning sovishini kamaytiradi. Natijada qora sovuq
bo 'lish xavfi butunlay y o 'q o lish i yoki qora sovuqning zararli t a ’siri
birm uncha kamayishi mumkin.
Turli b uyum larning birlik yuzasiga vaqt birligida hosil b o 'lg a n
shudring miqdori har xil bo'ladi. M asalan, g 'o v a k tuproq yuzasi kechasi
zich tu proqqa nisbatan k o 'p ro q soviydi. Chunki g 'o v a k tuproq issiqlik
o 'tkazu vch an ligi zich tuproqnikidan kam. Shuning uchun kechasi
g 'o v a k tuproq sirtida shudring, zich sirtdagidan k o 'p ro q hosil bo'ladi.
Q ora va g 'a d ir-b u d u r sirtlam ing nurlanish qobiliyati katta bo'lgani
uchun ular yorqin va tekis sirtlarga nisbatan k o 'p r o q shudring bilan
qoplanadi.
G 'a lla o 'rim i paytida shudring tushsa g 'a lla boshoqlari va poyalari
suvni shim ib ancha nam b o 'lib qoladi. Bu o 'z navbatida g 'a lla o 'r im
k om bayn larining ertalab ish boshlashini kechiktiradi va qiyinlashtiradi.
K uzda p axta terim mashinalari ham barglardagi shudring butunlay
b u g 'la n ib ketgandan keyingina ish boshlaydi.
Shu dring hosil bo'lishi jadalligi va shudring miqdorini shud-
ringyozgich (rosograf) yo rdam ida aniqlanadi.
Qirov - radiatsion sovish sababli tuproq, o 's im lik la r va yerdagi bu-
yu m la r ustini qoplaydigan m u z kristallaridan iborat. Q irovning hosil
bo 'lish sharoiti ham shudring hosil bo'lish sharoitiga o 'x shayd i.
Tungi nurlanish natijasida tuproq, o 'sim lik lar qoplami va yerdagi
bu yu m lar sirti b a ’zan juda kuchli soviydi, nurlanayotgan sirt va unga te­
gib turgan havo kuchli soviganida shudring nuqtasi 0°C dan past haro-
ratlarga t o 'g 'r i keladi.
S h udring nuqtasining bunday past q iy m atlarida y e rg a tutashgan
havodagi suv bug'lari to 'g 'r id a n - to 'g 'ri qattiq holatga o 'ta d i, y a ’ni m uz
kristallariga aylanadi.
D em ak, qirov shudring tom chilam ing m uzlashidan emas, balki
bevosita su v b u g 'la rin in g sublimatsiyasidan vujudga keladi.

162
 Qirov tushganida ham sublim atsiyaning yashirin issiqligi ajraladi,
qirov ham o'sim liklarg a q o ‘shim cha namlik manbayidir.
Bulduruq - tuman vaqtida suv b u g ‘i sublimatsiyasi yoki o ‘ta sovi­
gan y o m g 'ir toinchilarining yopishishi natijasida daraxt shoxlari, elektr
simlari, turli xil uchliklar, tik jo yla sh g a n sirtlar va boshqalarda hosil
b o 'ladigan g 'o v a k oq kristallardan iborat. Bu kristallar kuchli shamol
ta ’sirida tushib ketadigan uzun m uz tolalam i vujudga keltiradi.
Bulduruq odatda tu m an vaqtida o 't a sovigan suv tom chilarining
turli buyum larda yopishib qolishi va m uzlashidan hosil bo'ladi.
Q irov bilan bulduruqning paydo bo 'lis h sharoitlari va shakllari bir-
biridan farq qiladi. Q irov asosan kechasi yotiq sirtlarda hosil bo'ladi,
bulduruq esa ko 'p in c h a shamol tom o ng a qaragan tik joylashg an sirtlarda
sutkaning istalgan paytida vujudga kelaveradi.
M u z donalardan iborat bulduruq turi havo harorati - 2 ° dan - 7 ° C
gacha bo'lganida, kristall bulduruq esa havo harorati - 1 5 ° C dan past
b o 'lg a n d a vujudga keladi.
Yaxmalak - o 'ta sovigan y o m g 'ir yoki tum an tomchilarining haro­
rati 0°C dan past sovuq tuproq, daraxtlar va yerdagi buyum larga tek-
kanida, ularning sirtida yaxlashidan hosil bo'ladigan silliq, tiniq yoki
xira m uz qatlamidan iborat.
Y axm alak k o 'p in c h a kuzda va erta bahorda havo harorati 0°C dan -
5°C gacha, b a ’zan esa undan ham past b o 'lg an id a kuzatiladi. Y axmalak
buyum larning sham olga qaragan to m onida afzal ravishda vujudga ke­
ladi. Y axm alakning zichligi 5 0 0 -9 0 0 k g /m 3 atrofida bo'ladi.
Yaxmalak - xavfli hodisa hisoblanadi. A gar yaxm alak hosil bo'lishi
jadal va uzoq muddat davom etsa yerdagi buyumlar, daraxtlar va elektr
simlarida ancha k o 'p m uz to'planadi. Daraxt shoxlari y axm alak ju da
qalin b o 'lib ketganida, uning og'irlik kuchi t a ’sirida sinadi, elektr sim ­
lari uziladi.
Y axm alak chorvachilikka ham katta zarar etkazadi. Yaylovlarda
o'tlarn in g ustini m uz qoplab, h a y vo nlam ing o'tlashini qiyinlashtiradi.
Y axm alak paytida k o 'c h a la r sirpanchiq b o 'lib qolganidan transport-
ning ishlash sharoitini yomonlashtiradi.
Meteorologik stansiyalarda yax m alak va bulduruqning hosil
bo'lishini kuzatish uchun yaxm alak stanogidan foydalaniladi. Bu stanok
yordam ida biror vaqt mobaynida hosil b o 'lg a n muzning miqdorini
aniqlanadi.

163
 Tuman deb - bevosita y e r yuzasi ustidagi havoda muallaq holatdagi
suv b u g 'in in g kondensatsiyasi va sublimatsiyasi mahsulotlari (suv tom-
chilari, m u z kristallari yoki ular aralashm asi) to 'p la m ig a aytiladi.
T u m a n vaqtida havo tarkibidagi suv tomchilari va m uz kristallari-
ning soni k o 'p bo'lib, gorizontal y o 'nalish dagi ko'rin ish uzoqligi 1 km
dan oshm aydi, siyrak tum anda esa k o'rin ish uzoqligi 1 km dan 10 km
gacha oraliqda bo'ladi.
H a v oning m usbat haroratlarida tum an radiusi o'rta c ha 2 - 5 m km
b o 'lg a n suv tomchilaridan, manfiy haroratlarda esa o 'ta sovigan suv
tom chilari, m uz kristallari yoki tnuzlagan tom chilardan tashkil topadi.
T u m a n tushgandagi ko 'rinuvchanlik, tum anni tashkil qilgan suv
tomchilari va m uz kristallarining o 'lc h a m ig a va tum anning suvligiga
b og 'liq .
Tumanning suvliligi deb I m' havodagi suyuq yoki qattiq suvning
miqdoriga aytiladi. T um an suvligi 0 ,0 2 -1 ,0 g/m qiymatlarni tashkil
qiladi. Havo haroratlarining musbat qiym atlarida tum anning suvliligi
katta, m anfiy haroratlarda esa kichik bo'ladi.
K uchsiz tuman vaqtida har 1 sm 3 havo hajm id a o 'rta c h a 1-10 tacha
tom chi, kuchli tum an da esa havoning har 1 sm 3 h ajm ida 4 0 0 - 6 0 0 tacha
tomchi bor bo'ladi.
T u m a n hosil bo 'lishining fizik sharoitiga k o 'ra sovish va b u g'la nish
hu du dlarig a ajraladi.
Sovish hududlari - radiatsion va advektiv hududlarga bo'linadi.
Radiatsion tuman - havo ochiq kechalarda samarali nurlanish tu-
fayli kuchli sovigan taglik sirtga tegib turuvchi (tutashgan) havoning
sovishi paytida paydo bo'ladi. A niqrog 'i radiatsion tuman samarali n u r­
lanish sababli kuchli sovigan taglik sirtga yaqin havo qatlam ining
shu dring nuqtasigacha sovishida vujudga keladi.
D em ak, oldin nurlanish sababli taglik sirt soviydi, so 'n g ra bu qat­
lam o 'z ig a eng yaqin havo qatlamini sovitadi, s o 'n g ra undan ham y u ­
qoridagi qatlam lar soviydi. Havo qatlam ining sovishi shudring nuqtasi-
dan ham p asayganida to'yinish dan ortiqeha bu g' kondensatsiyalanadi.
R adiatsion tum anning paydo b o 'lis higa nisbiy nam likning yetarlicha
bo'lishi, kuch siz sham ollarning esishi qulaylik yaratadi.
M asalan, tezligi 1-2 m/s b o 'lg a n kuchsiz sham olda turbulentlik
y e rg a tutashgan havoning faol sirtdan sovishini kuchaytiradi. Kuchli
sham ol turbulentlikni kuchaytirib, yerga tutashgan havoning sovishiga
to 's q in lik qiladi. Shuning uchun kuchli sham ollar esayotgan kechalarda
radiatsion tum an y u z bermaydi. Radiatsion hu dudlarning yer sirtiga

164
yaqin havo qatlamida yoki halandroqqa c h o ‘zilgan qatlam da hosil
b o 'lgan id a qarab nk yo'nalishdagi tuman tushgan havo qatlamining
qalinligi 100 in dan bir necha yuz metrgacha yetishi mumkin.
/ ttlvektlv (пиши - yer sirti nisbatan sovuqroq bo'lg a n joy ustidan
iliq lutvo oqim ining k o'chishida hosil bo'ladi. Ularning tik yo'nalishdagi
qalinligi I necha y u z m ga yetishi va katta hududlarni qam rab olishi
mumkin.
Hug'lanish tumani - taglik sirtdan nisbatan sovuq havoga bug'
ko'tarilib sovishida hosil bo'ladi. B ug'lanish tum anining hosil b o'lishiga
cii)' qulay sharoit quruqlik ustidagi kuchli sovigan havo, iliq suv sirtiga
oqih kirganida yaratiladi. Demak, b ug'la n ish tumani kechqurun yoki
kunduzi vujudga keladi.
T um anlar tushishi transport harakatini, sam olyotlarning uchish va
qo 'n ish sharoitlarini qiyinlashtiradi. Shuning uchun aeroportlarga tuman
tushganda, ularni tarqatib yuborish choralariiii q o 'lla sh kerak bo'ladi.
I l o / n g i vaqtda tumanlarni s u n ’iy ravishda tarqatib yuborishning bir
necha ii'iiillan hot. Shu usiillardan hi ri tum anlarga sovituvchi moddalar,
masalan qattiq karboiiat angidrid kislotaning t a ’siriga asoslangan. Agar
havoga m a/ku i kislotaning qattiq /.arralarini sochilsa, ular tez bu g'lanib
atroldagi havoni kuchli sovitadi va sovigan havodagi suv b ug'i o 'ta
to 'y in g a n bo'lib qoladi.
Karbonat angidrid kislotasi zarrachalari atrofida k o 'p sonli muz
k m la lla ii paydo bo'ladi, keyin ular kattalashib y o g 'in g a aylanadi.
I uiiiaii qatlamida ochiqliklar paydo bo'ladi va vaqt o'tishi bilan bu
(uhlqllklai krngnyih, samolyotlarning uchish va ko'nishiga sharoit
ynxihllnnmli
<)Vhekislon Respublikasi hududida tuman suv obyektlarining
niavjudligi, tuproq, joy relyefi xususiyatlariga bog 'liq holda taqsim-
lanadi. Respublikam iz iqlimi sharoitida asosan radiatsion va advektiv
tum anlar kuzatiladi, ayniqsa radiatsion-advektiv aralash tum anlar afzal
ravishda vujudga keladi.
() '/h e k i s to n tckisliklarida tumanli kunlar soni shim oldan ja n u b g a
loiiion kainaya boradi: I Jstynrt va M o 'y n o q d a yillik tumanli kunlar soni
.’f> kunga yctsa, Qi/.ilquin ch o 'lin in g markaziy qismida yil davom ida
10 - 1 I kun tuman tushadi.
Ji/.zax va Sirdaryo viloyatlarida yil d a vom ida eng k o 'p tumanli
kunlar soni kuzatilib, 3 5 -3 9 kunga yetadi. Y uqorida aytganimizdek
kuchli sham ollar kuzatiladigan joylarda tum an kam hosil bo'ladi.
Masalan, Y angiyerda yil davom ida tumanli kunlar soni 17 kunga,

165
T erm izda 9 kunga teng. Respublika hududida tum anlar k o ‘pincha
noyabr-dekabrdan to fevral-m artgacha kuzatiladi.
Jov balandligi ortishi bilan tuman bo'lish in in g takroriyligi ortadi.
D engiz sathidan balandligi 1 0 00 -2 00 0 m jo ylarda tum anli kunlar soni
yil d avom ida o 'rta hisobda 6 0 - 7 0 kunga yetadi.
T o g 'la rd a tuman k o 'p in c h a bahor (mart-aprel)da kuzatilib. bir o yd a
o 'rta c h a 10-14 kun tuman tushadi.
K o ‘rinish uzoqligi 1 km dan kam tum an xavfli hodisa hisoblanadi,
ayniqsa 24 soatga yaqin davom etadigan va ko'rinish uzoqligi 50 m dan
kam tu m anlar ob-havoning en g xavtli hodisalari deb qaraladi.

6.10. Bulutlar. B ulutlarning tu/ilishi va tarkibi. Bulutlar tasnifi

Yer sirtidan biror balandlikdagi atmosfera qatlamida muallaq

holatda mavjud bo'lgan suv bug'ining kondensatsiyasi va sublimatsi-
yasi mahsulotlari to'plamiga bulut deyiladi.
Bulutlar quyosh radiatsiyasining m a ’lum qismini yutadi va qayta-
radi, y e r sirtiga yetib kelgan quy osh radiatsiyasining m iqdoriga b o g ‘liq
ravishda tuproq, suv havzalari va havoning issiqlik rejimi o 'zgaradi.
Bulutlar y e r sirti issiqliq nurlanishining ancha qismini yutib, o 'z
navbatida yerga y o 'n a lg a n uchrashuvchi nurlanishni vujudga keltiradi va
shu bilan Y er sirtining ortiqcha sovib ketishiga y o 'l q o 'y m ay d i. Bulut-
larning turlari va qu vvatiga bog 'liq ravishda yer yuziga turli xil
y o g 'in la r har xil jad allik bilan y og 'adi.
Eng m uhim i bulutlardan y o g 'a d ig a n y o g 'in la r tuproq nam ligining
manbavidir. Ekinlar va turli-tum an daraxtlarning o'sishi va rivojlanishi
uchun esa tuproqda nam lik yetarli darajada bo'lishi kerak. Bulutlar ob-
havoni oldindan avtishga m uh im meteorologik kattalik sifatida xizm at
qiladi.
Bulutlar hosil b o'lis h in in g sabablari har xil bo 'lsa d a, ulardan
asosiysi atm osferada yu qoriga ko'tarilayotgan havo oqim larining
adiabatik kengayishi natijasida sovishidir.
H avon in g ko 'tarilish sabablaridan biri Yer yuzasining bir qism idagi
havoning isishi va atrofdagi havoga nisbatan birm uncha issiq, birm un-
cha yengil havo m assasining oqimi shaklida ko'tarilishidir. Bu haqida
biz havoning isish jaray on larini qaraganim izda mufassal yoritganm iz.
M a ’lumki, y e r sirtiga yaqin havoda to 'y in m a g a n suv b u g 'i mavjud.
Isigan havo quruq va nami kam bo'ladi.

166
 T o ‘yinm agan bug'li quruq havo k o ‘tarilayotganda. uning harOratl
har 100 m balandlikda 1°C ga pasayadi. Havo massasi yuqof'S3
ko'tarilayotganida unga tobora kamayib boravotgan atmosfera boS,mi
tn'sir qiladi, shuning natijasida ko'tarilayotgan havo kengavadi va so',1-v_
di K o'tarilayotgan havoda su v bug'lari ham soviy boradi va b|l0r
balandlikda to'y in g a n holatga o'tadi.
Havoning adiabatik ko'tarilishida, uning tarkibidagi suv bug'inin§
to'y in g a n holatga o'tis h ig a mos balandlikni kondensatsiya sathi ^e~
yiladi.
Yuqorida aytganim izdek quruq va suv bu g'ig a to 'y in m a g a n li‘<lVO
ko'tarilayotganida uning harorati har 100 m balanlikda 1°C ga p a s a y ^
lekin havo suv b u g 'ig a to 'y in gan id an keyin (kondensatsiya sathi) W 0'
ratning pasayishi kamayadi. Atrofni o'ra g a n atmosferada ham har^rat
yuqoriga chiqqan sari o 'r ta hisob bilan har 100 metrda 0.6°C ga pas3> *^
boradi.
Ilavo suv b u g 'ig a to 'yinga n id a n keyin ham birmuncha b a la n d li^ 3
ko'tariladi. Havoning bunday ko'tarilishi atrofni o 'r a g a n va
ko'tarilayotgan havoning haroratlari bir xil b o 'lg un c ha davom etadi.
Yuqoriga ko 'tarilayotgan havo harorati, atrofdagi havo harorati
lan bir xil b o'lgandagi balandlikni konveksiya sathi d e y i i ^ 1
Konveksiya sathida havoning ko'tarilm a harakati to'xtaydi. Bu t a ’rifJan
ko'rinadiki, konveksiya sathi kondensatsiya sathidan ham y u q o r id a )°У~
lashadi.
Kondensatsiya sathini quyidagicha formula bo'y icha aniq!;is^
mumkin:
hk =\ 72{t -t d), (И )
bu yerda: t va tj - yer yuzasidagi havo harorati va shudring nuqt1551’
1ц - kondensatsiya sathi balandligi.
Bulut tarkibida o 't a sovigan tomchilardan tashqari m uz krista!lan
ham paydo b o 'la boshlagan balandlikni muzlash satlii deb aytil^ •
I larorati 0°C ga teng izotermani nolinchi izotenna deyiladi, yer sirtic^S1
havo harorati m usbat b o 'lg a n d a nolinchi izoterma yer sirtidan bi|01
balandlikda joylashadi.
Bulutlarning balandligi va tuzilishi kondensatsiya, nolinL'^
izoterma, mu/.lash va konveksiya sathlarining qanday balandlikla1^ 3
joylashishiga b og'liq. Kondensatsiya sathi bulutlarning pastki chega'asl
bilan mos tushadi. Bulutlar kondensatsiya va nolinchi izoterma
larining orasida suv tomchilaridan, b a ’zi hollardagina eriyotgan 4or
uchqunlaridan iborat bo'ladi. Nolinchi izoterma sathidan yuqorida t”-1*

167
 lutlar tarkibida oMa sovigan tom chilar afzal ravishda mavjud. M uzlash
sathi o ‘rta hisob bilan havo harorati - 1 2 ° dan - 1 9 ° C ga teng boMgan
balandlikda joylashadi.
M uzlash sathidan yu qo rida esa suv b u g ‘ining sublimatsiyasi, shu-
ningdek o 'ta sovigan tom chilarning muzlashi boshlanadi. Bu y erd a bu-
lutlar asosan m uz kristallaridan tashkil topadi.
Bulutlarda m uz kristallari va suv tomchilari joyla sh g a n sohalar ora­
sida keskin chegara y o 'q . Zarralar bir sohadan boshqasiga o'tishi m u m ­
kin. Shuning dek kuchli o 'tis h qatlamlari ham m avjud bo'lib, ularda ayni
bir va q tning o 'z id a o 'ta sovigan tom chilar va m u z kristallari mavjud
boMadi.
Bulutni tashkil qilgan tom chilar va kristallar ha m m a vaqt muallaq
holatda b o'lm ayd i. H avo ning koMarilma harakati kuchay gand a ular y u ­
qoriga k o 'ch adi, koMarilma harakat pasayganida esa ogMrlik kuchi
t a ’sirida pastga tushadi. Bulutda havoning bunday harakatlarida harorati
va nisbiy namligi o'z ga rad i, shuning uchun bulut zarralarining agregat
holatlari ham turlicha boMadi.
Sh am o llar t a ’sirida bulutlar ancha m asofalarga k o ‘chadi. Bulut
atrotldagi havoda suv bugM to 'y in m a g a n boMadi. Shuning uchun bulut
chekk alarida tomchi va kristallar uzluksiz bugManadi va suv bugM a tro f
havoga tarqaladi.
A m m o havoning koMarilma harakati tufayli bulut uzluksiz
q o ‘s him ch a b u g ‘ olib turadi, shuning uchungina m avjud boMadi.
D em ak, bulutlar b a ’zi qismlarida rivojlansa, chetki qismlarida par-
chalanadi. Bulutlar m avjud boMishi uchun fizik sharoitlar yaratilgan at-
m osfera qatlam laridagina vujudga keladi. A gar sharoitlar boMmasa par-
chalanib, bugManib ketadi.
Bulutlar tarkibi b o 'y ic h a uch guruhga boMinadi:
1. Suv (suyuq tomchi)li bulutlar. Ular suv tom chilaridan, havo haro ­
rati manfiy boMganda esa oMa sovigan tom chilardan tashkil topadi.
2. M uz (kristal)li bulutlar. Ular m uz kristallaridan tashkil topadi.
3. A ralash bulutlar. Bunday bulutlar oMa sovigan suv tomchilari va
m uz kristallaridan tashkil topgan.
MoMadil (shimoliy yarim sharda 40° dan 65° gacha) kengliklarda
yilning issiq vaqtlarida suvli bulutlar asosan troposferaning pastki qis­
mida, aralash bulutlar troposferaning o 'rta qismida, muzli bulutlar esa
tro posferaning ustki q ism ida joylashadi. Y ilning sovuq vaqtlarida havo
va y e r sirtining ju d a past haroratlarida muzli bulutlar troposferaning
quyi q ism ida ham vujudga kelishi mumkin.

168
 Bulut hosil b o 'la yo tg an da tomchilarning diametri odatda 0 ,0 1 -0 ,0 2
mm bo'ladi. Faqat eng yirik tomchilarninggina diametri 0,2 mm gacha
yetadi, m u / /arrach alarining katta-kichikligi esa bundan ham xilma-xil:
m illim ctm ing mingdan bir ulushidan tortib to bir millimetrgacha boMadi.
Y o m g 'ir tomchilarining diametri 0 ,5 -5 mm chamasida o ‘zgaradi.
Suvli bulutda I s m 1 hajmdagi tomchilarning soni bir necha yuzdan
m ingtagacha yetadi. Mayda tomchili bulutlarda I sm 3 da 1400 gacha
tomchi hor. T o 'p - to 'p bulutlarning tepasidagi qism ida I sm da 4 0 - 5 0 ta
tomclii mavjud. Mu/.li bulutlarda esa I sm da taxminan 0 ,1 - 1 0 ta zar-
racha borligi aniqlangan. Demak, muzli bulutlarda m uz zarralarining
soni ancha kam boMadi, b a ’zida bir necha kub santimetrga bir dona
kristallcha to 'g 'r i keladi. O 'rta c h a kattalikdagi bulut tomchilari
(0,02 mm diametrga ega bo'lganlari) kam tezlik bilan va faqat diametri
10 marta katta (0,2 m m ) b o'lg an tom chilargina sezilarli (0,8 m/s) tezlik
bilan pastga tushadi.
Bulutlar ju d a ko'p, tez o 'z g aruv chan shakllarga ega. A m m o butun
dunyo b o'y ic h a m inglab meteorologik stansiyalarda k o 'p yillik ku­
zatishlar asosida bulutlar haqida ju d a k o 'p materiallar to 'planganki, ular
bulutlarning xalqaro tasnifini yaratish imkonini beradi.
Bulutlarning qabul qilingan xalqaro tasnifiga 2 ta belgi: bulutlarning
quyi chegarasining joylashish balandligi va ularning tashqi ko'rinishi
asos qilib olingan. Xalqaro tasnifga muvofiq bulutlar 4 ta oilaga va 10 ta
turga bo'linadi. Bulutlarning turlari va har xil shakllari haqidagi mufas-
sal maMumotlar «Gidrometeoizdat» nashriyotida 1978-yilda chop etilgan
«Bulutlar atlasi» da berilgan. Biz bu yerda bulutlar tasnifini qisqacha
bayon qilamiz. Bulutlarning turlari, o 'z b e k c h a va lotincha nomlari
ham da ularni qisqacha belgi lash quyidagicha bo'ladi:
A. Yuqori qavat bulutlari oilasi (ularning quyi chegarasi yer sirtidan
6 km dan balandda joylashadi):
1. Patsimon - Cirrus (sirrus) - Ci.
2. Patsimon to 'p - to 'p - Cirrosumulus (sirrokumulyus) - Cc
3. Qatlamli- patsimon- Cirrostratus (sirrostratus) - Cs.
В O 'r ta qavat bulutlari oilasi (quyi ’ chegarasining balandligi
2 - 6 km):
4. Yuqori to 'p - to 'p - A ltocumulus (altokum ulyus) - Ac.
5. Yuqori qatlamli - Altostratus (altotratus) - As.
V . Quyi qavat bulutlari oilasi (quyi chegarasining balandligi 2 km
dan kam):
6. Qatlamli to 'p - to 'p - Stratocumulus (stratokum ulyus) - Sc.

169
 7. Q atlam Ii - Stratus (stratus) - St.
8. Y o m g'irli qatlam - Nim bostratus (nim bostratus) - Ns.
G . Vertikal y o 'n a lis h d a rivojlanadigan bulutlar oilasi (ularning quyi
chegarasi 0 ,5 -1 ,5 km balandlikdan boshlanib, ustki chegarasi esa yuqori
qavat bulutlari balandligigacha ko'tarilib boradi):
9. T o ‘p -to ‘p - C um ulus (kum ulyus) - Cu.
10. Y o m g 'irli to 'p - to 'p - C um ulon im bu s (kum ulonim bus) - Cb.
Patsim on bulutlar m uz tolalari shaklidagi oq bulutlardan iborat
bo 'lib , 7 - 1 0 km balandda hosil bo'ladi. Bunday balandliklarda harorat
0°C dan past b o 'lg a n id a n suv bu g'lari sublim atsiyalashganda m uz
kristallari paydo bo'ladi.
Patsimon to 'p - t o 'p bulutlar to 'd a - to 'd a b o 'lib jo y la sh g a n va soya
berm aydigan oq rangli m ayda bulut parchalaridan iborat.
Qatlamli patsimon bulutlar - yupqa o qim tir pardaga o 'x sh ay di va
k o 'p in c h a butun osm onni qoplab oladi. Bunday bulutlarda y o ru g 'lik n in g
qaytishi va sinishi natijasida Q uyosh va O y atrofida «galo» deb ataluv-
chi y o r u g ' doiralar hosil bo'ladi.
Shunday qilib, yuqori qavat bulutlari m ayd a m u z kristallaridan ibo­
rat. U lardan Q uyosh. Oy, b a ’zan havorang osm o n k o'rin ib turadi va y u ­
qori qavat bulutlari y e r yuziga soya bermaydi. Shuningdek yuqori qavat
bulutlaridan y o g 'in la r ham y og 'm ayd i.
O 'r ta qavat bulutlari yuqori qavat bulutlariga q araganda ancha
zichroq. U lardan Q uyosh xira ko'rinadi yoki butunlay ko'rinm aydi.
Y uqori qatlamli bulutlarning quyi chegarasi 3 - 5 km balandda
bo 'lib , oqish yoki kulrang tusdagi parda shaklida bo'ladi. Bunday
bulutlar asta-sekin butun osmonni qoplab oladi, k o 'p in c h a m uz
kristallaridan va suvning o 't a sovigan tom chilaridan iborat bo'ladi. Bu
bulutlarning pastki qismlari yirik qor uchqunlari yoki m ayda
to m chilardan (harorat 0°C dan yuqori b o 'lg a n d a ) tashkil topgan. Y upqa
As bulutlarda m u z kristallari afzal ravishda mavjud. As bulutlardan
ayrim vaqtlarda kuchsiz y o g 'in la r yog'adi.
Y uqori to 'p - to 'p bulutlarning asosi yer sirtidan 2 - 6 km balandda
joy la sh g a n bo 'lib , oq yoki kulrang tusdagi parchalar shaklida bo'ladi.
Bunday bulutlar k o 'p in c h a to 'd a - to 'd a yoki qator-qator b o 'lib j o y ­
lashadi. Y uqori t o 'p - t o 'p bulutlar suvli bulutlarga kiradi. Ular asosan
m ay da o 't a sovigan tom chilardan tashkil topadi.
Quyi qavat bulutlari odatda quyuq (zich), qora kulrang tusda bo'ladi
va osm onni to ' 1iq qoplaydi. Ular orqali Q uy osh va Oy ko'rinm aydi.

170
 Qatlamli bulutlar - troposferaning 1 km gacha b o 'lg a n qatlamida
vujudga keladi. Qatlamli bulutlar och yoki to 'q kulrang bulutlar bo'lib,
ulardan shivalam a y o m g 'ir yog'adi.
Qatlamli to 'p -to 'p bulutlar - /ic h kulrang to 'lq in la r yoki birlashib
ketgan n o to 'g 'r i shar shaklidagi m assalardan iborat bo'lib, o sm onga
to'lq in sim o n ko'rinish berib turadi. Bunday bulutlardan m ayda tomchili
kuchsiz burkama y o m g 'ir yoki burkaina qo r y og'adi.
Qatlamli yom g'irli bulutlar shaklsiz, zich va to 'q kulrang bulut-
lardir. Ularning balandligi odatda 0,5 - I km bo'ladi. Qatlamli bulutlar­
dan y o m g 'ir yoki qor yog'ad i.
I'o 'p -to'p bulutlar odatda yilning issiqroq vaqtida paydo bo'lib, bir-
biridan alohida joylash gan bulut m assalaridan iborat. Bunday bulut
massalarining asosi yassi bo'lib, tepasi esa ko'tarilayotgan bulut tog'lari
yoki qavariq gum bazlarga, minoralarga o 'xshay di. Ularni ajratib turadi-
gan alomati: bulutlarning ustki uchi har doim oppoq rangda, asosi esa
oq, kulrang va qora kulrang bo'lishi mumkin. T o 'p - t o 'p bulutlar odatda
ertalab paydo bo'ladi va kunduzi kattalashib, tushki paytda ju d a yirik-
lashadi.
Kunduzning ikkinchi yarm ida yassilashib tarqalib ketadi. A m m o
havoda namgarchilik k o 'p bo'lib, havo isishda davom etsa, alohida-alo-
hida bulutlar tobora balandlashib bir-biri bilan qo 'sh ilib ketadi va bu­
lutlar osm onni butunlay qoplaydi. T o 'p - t o 'p bulutlar quyuq qalin bulut
to 'p ig a aylanadi. Bulutlardagi bunday o 'z g a rish la r to 'p - to 'p bulutlarning
yom g'irli to 'p -to 'p bulutlarga aylanishidan darak beradi, tezda y om g 'ir,
ba 'z a n jala quyishi, m om aqaldiroq bo'lishi, qor va hatto d o 'l ham
yo g'ishi m umkin. Bunday bulutlardan tushadigan y o m g 'ir tomchilari
odatda yirik bo'lib qisqa muddat y o g 'a d i v a uning miqdori keskin
o'zgaruvchandir. Masalan, bahor oylarida T oshkent shahrining b a ’zi
tum anlarida y o m g 'ir oz y o g 'sa, boshqa bir tum anida o 's h a bulutlardan
bir m uncha k o 'p y o m g 'irla r yog'ish i mumkin.
O sm onni qoplab olgan bir xildagi y o m g 'irli to 'p - to 'p bulutlardan
b a ’zan sekinlanib, b a ’zan yana shiddat bilan y o m g 'ir y o g 'ib turadi. Yuz
m inglab kvadrat kilometr maydonlarni qoplab olgan qalin bulut tizimlari
odatda ikkita issiq va sovuq havo massalarining to 'q na shg a nida hosil
bo'ladi.
A gronom iya amaliyotida bulutlarning miqdori va shakli haqidagi
m a ’lumotlar kerak bo'ladi.
Kuzatuvchi turgan joyda osmon gumbazidagi bulutlar to'plamiga
bulutlik deyiladi.

171
 M eteorologik stansiyalarda bulutlarning balandligi, miqdori va
k o 'ch ish yo 'n alish i aniqlanadi.
Osmonning bulut bilan qoplanish darajusini bulut miqdori deb
yuritiladi Bulut miqdori 10 ballik shkala b o 'y ic h a k o ‘z bilan bahola-
nadi. O sm o n d a bulut y o 'q b o 'lg a n d a «0» ball qo'yiladi. Agar bulut os­
m on g um bazining 0,1 qismini qoplasa 1 ball, 0,2 qismigacha qoplasa
2 ball, osm on bulut bilan t o 'l a q o p lan gand a 10 ball qo'yiladi. A gar
bulutlar qoplam ida um um iy m aydoni 0,5 balldan kichik ochiq qismlar
bo 'isa , u holda 10 soni kvadrat ichiga, y a ’ni [To] shaklida yoziladi.
B ulutlar miqdorini aniqlashda dastlab um u m iy bulutlikni, y a ’ni bar­
cha qavat bulutlarning um um iy miqdorini, s o 'n g r a quyi qavat bulutlari
alohida baholanadi.
A gar bulutlar miqdori 0 - 2 ball b o 'is a osm on ochiq, 3 - 7 ball b o 'isa
osm on yarim ochiq va 8—1(y ball b o 'is a osm on bulut bilan qoplangan
hisoblanadi.
O 'z b e k isto n tekisliklarida y a n v a r oyida bulutli kunlarning o'rtac h a
k o 'p yillik takrorlanishi um um iy bulutlik b o 'y ic h a 5 5 -6 0 foizni tashkil
etadi va faqat Q izilqum c h o 'lin in g m arkaziy qism ida 50 foizgacha ka­
mayadi.
Quyi qavat bulutlik kunlarining takrorlanishi um um iy bulutlik
b o 'y ic h a Ustyurtda va Orol dengizi q irg'o qlarid a 40 foizdan va
Q izilqum ch o 'lin in g markaziy q ism ida 2 8 - 3 0 foizgacha o'zgaradi.
Y ozda (iyulda) bulutlar miqdori ancha kam. Iyul oyida um umiy
bulutlik kunlarining takroriyligi Ustyurtda 25 %, Qizilqum cho'lida
15 %, Qarshi c h o 'lid a esa 3 - 4 % ni tashkil qiladi.
U m u m iy bulutlik b o 'y ic h a bulutli kunlarning o 'rta c h a k o 'p yillik
soni U styurtda 9 0 - 1 0 0 kundan, Q izilqum ch o 'lin in g jan ub iy qismida esa
5 0 -5 5 kungacha o'zgaradi. Bu yerlarda quyi qatlam bulutlik kunlarining
o 'rta c h a soni mos ravishda 4 0 - 5 0 va 13-15 kunga teng. Havo ochiq
kunlarning o'rtac h a k o 'p yillik soni Ustyurtda eng kam 7 3 - 7 5 kundan,
Qarshi c h o 'lid a esa eng k o 'p 1 40 -150 kungacha o'zgaradi.
F a rg 'o n a vodiysi va S urxondaryo havzasida yanvar oyida um um iy
bulutlik b o 'y ic h a bulutli kunlarning takroriyligi 5 3 -6 3 % atrofida
o'zgaradi.
Quyi qatlam bulutlarining takroriyligi O 'z b e k isto n n in g tog'oldi
hududlarida 3 0 - 4 0 % tashkil qiladi. Iyul oyida esa tog'oldi hududlarida
barqaror kam bulutli havo kuzatiladi.
T oshkent shahrida y a n v a r oyida um um iy bulutlik kunlarning
o 'rta c h a k o 'p yillik takroriyligi 64 foizga, quyi qavat bulutlik kunlari-

172
ning takroriyligi esa 28 foizga teng bo'ladi. Toshkent shahrida iyul
oyida um umiy bulutlik kunlarning o 'rta c h a k o 'p yillik takroriyligi 11
foizga, quyi qavat bulutlik kunlarning takroriyligi esa 2 foizgagina teng.
Tekisliklarda bulutlikning sutkalik o 'zg arishida bulutli osm o nn in g
takroriylik maksimumi qishda (6 5 -6 7 % ) kunduzgi muddatlarda ro 'y
beradi. B a’zi tog' oldi m eteorologik stansiyalar (Toshkentda)da m a k ­
sim um ertalab kuzatiladi.
Tekisliklarda o 'rta qavat buluti Ac eng k o 'p takrorlanadi (2 1 -2 4 %).
T oshkentda qishda patsim on bulutlar Ci (68 % ) va yuqori to 'p - to 'p bu ­
lutlar Ac (55 % ) afzal bo'ladi.
Yozda patsimon bulutlarning takroriyligi 3 9 -4 8 % gacha kamayadi,
a m m o vertikal rivojlanish bulutlari Cu ning takroriyligi esa kuchayadi.
Y o g 'in beradigan yo m g 'irli qatlam bulutlar sovuq yarim yillikka
xos (17 %), y om g'irli to 'p - t o 'p bulutlar esa aprel-m ay oylarida vujudga
keladi.

6-bob uchun s a v o lla r v a topshiriqlar

1. Bug'lanish deb qanday jarayonga aytiladi ?

2. To'yingan bug* bosimi qanday omillarga bog 'liq ?
3. Nim a uchun biror haroraldn m u / ustidagi to'y in gan b ug' bosimi,
xuddi shu haroratdagi o 'ta sovigan suv ustidagi to 'y in gan bug' bosimi­
dan kichik 7
4 Havo nimiligini lavsillaydigan asosiy kattaliklarni ayting va ular
qanday hirliklnrda iloilalaiiishini tushuntiring.
V Quruqlik va suv sirti ustidagi suv bu g'i parsiai bosimining sut-
kalik o '/g a r is h i ipuiday boradi ?
(i. Nima uchun yoz vaqtida quruqlik ustidagi yerga tutashgan havo
qallam ida suv bug'i parsiai bosim ining o 'zg arishida ikkita m inim um va
ikkita m aksim um kuzatiladi ?
7. Suv bug'i parsiai bosim ining yillik o'zgarishi qanday boradi ?
X Havo nisbiy nam ligining sutkalik o'zgarishi qanday boradi ?
Nima uchun tushki soatlarda nisbiy nam lik minimal b o'ladi ?
'). I lavo namligining ortib ketishi yoki kam ayib ketishi o 'sim -
liklarga qanday ta ’sir ko'rsatadi ?
10. B ug'lanish tezligi tabiiy sharoitlarda nim alarga bog'liq ?
I 1. B ug'lanish tezligiga sham olning ta ’siri qanday bo'ladi ?
12. Transpiratsiya koeffitsiyenti deb nim aga aytiladi va u nimalarga
bog 'liq ?

173
 13. 0 ‘sim lik hayotida transpiratsiya jaray onining ahamiyati
qanday?
14. B u g'lanuv ch anlik deb nim aga aytiladi va u bu g'lan ish bilan
qanday b o g 'la n g a n ?
15. Suv b u g 'in in g kondensatsiyasi va sublimatsiyasi deb nimalarga
aytiladi ?
16. A tm osferada suv b u g 'in in g kondensatsiyalanishi uchun qanday
sharoitlar zarur? Kondensatsiya yadrolari deb nim aga aytiladi ?
17. Shudring va qirovning hosil b o 'lis h sharoitlari va sabablari q a n ­
day ?
18. Y axm alakning hosil b o 'lis h sharoitlari va sabablari qanday ?
19. T u m a n qanday hosil b o 'la d i ? Sovish va b ug 'la nish tumanlarini
tavsifiang.
20. Bulut deb nimaga aytiladi ? Bulutlar tarkibiga k o 'ra qanday gu-
ruhlarga bo'linadi ?
21. Bulutlar tasnifini tushuntirib bering.
22. Bulut miqdori deb n im a g a aytiladi ?
23. Suv b u g 'in in g parsial bosimi 12,0 gPa ga teng bo'isa, 25°C
haroratda I пт havodagi suv b u g 'i miqdorini aniqlang. Javobi:
8.73 g /m 3
24. A g a r havoning nisbiy namligi 4 0 %, to'yinish yetishmovchiligi
5,0 gPa bo 'isa , suv b u g 'i elastikligini aniqlang. Javobi: 3.3 gPa.
25. Harorati 30,0°C, nisbiy namligi 50 % bo 'lg a n havoning absolyut
namligini aniqlang. Javobi: 15,17 g/m .
26. N isbiy namlik 60 % b o 'lg a n d a namlik yetishm ovchiligi 5 gPa
ga teng. Suv b u g 'in in g elastikligini aniqlang. Javobi: 7,5 gPa.
27. Harorat 14,2°C va nisbiy nam lik 50 % b o 'lg a n d a shudring nuq-
tasini aniqlang. Javobi: 4°C.
28. Agar psixrometrik budkadagi quruq term om etr ko'rsatishi
20,0°C, ho'IIangan term om etrniki 15°C va atmosfera bosimi 1000 gPa
ga teng bo'isa , havoning nisbiy namligini va namlik yetishm ovchiligini
aniqlang. Javobi: 56 %: 10.28 gPa.
29. Harorat - 1 0 ° C va suv b u g 'in in g parsial bosimi 2,0 gPa b o 'isa
havon in g absolyut namligi q an chaga teng bo'ladi? Javobi: 1,66 g/m .
30. H avodagi suv b u g 'i 20°C haroratda to'yinish holatiga o'tadi.
A gar havoning harorati 15°C gacha pasaysa, qancha suv ajraladi?
Javobi: 4,5 g/m 3.

174
 31. Havo harorati 12,5°C da suv b u g 'in in g elastikligi 8,5 gPa ga
teng. A gar harorat 0°C gacha pasaysa 1 m 3 havodan qancha suv ajraladi?
Javobi: 1.6 g /m 3.
32. Agar o'rta c ha yillik havo namligi yetishmovchiligi 5,4 gPa ga
teng bo'isa, tuproq sirtidan yil davom idagi bug'lanishni aniqlang. Ma-
salani yechish uchun P.S.Kuzin taklif qilgan \i\ = 168 с/ form uladan foy-
dalaning. Bunda d - o 'rta ch a yillik namlik yetishmovchiligi (mm),
Wy- tuproq sirtidan yillik b ug'la n ish (mm). Javobi: 680 mm.
33. A gar havoning o 'rta c h a sutkalik nisbiy namligi 50 %, havoning
o 'rta c h a sutkalik harorati 16°C ga teng b o 'isa tuproq sirtidan bir sutkada
qanday qalinlikda suv bug'lanishini aniqlang. Masalani yechish uchun
tuproq sirtidan bir sutkalik bu g'lanish uchun Kuzin taklif qilgan
wa = o,46 •d formuladan foydalaning. Bunda Wc - tuproq sirtidagi sutkalik
bug'lanish(m m ), d - havoning sutka davomidagi o 'rta c h a yillik namlik
yetishmovchiligi (mm). Javobi: 3,14 mm.
Eslatma: 32 va 33-masalalardagi Kuzin formulalarini 50° shimoliy
kenglikdan yuqori kengliklarda jo ylashgan hududlar uchun qo'llash
m umkin. Shunday b o 'lsa d a talabalarning mustaqil o'rganishlari uchun
bu masalalarni tavsiya qildik.

175
 7-bob. Y O G 'IN L A R . Q O R Q O P L A M I

7.1. T om chilarning yiriklashuvi va

y o g ‘inlarning vujudga kelishi. Y o g ‘in turlari

Biz oltinchi bobda bulutlar dastavval v ujudga kelgan suv tomchilari,

m uz kristallari ju d a kichkina bo'lishini t a ’kidlab o ‘tganmiz. Shuning
uchun ularning har biriga ta ’sir etuvchi o g ‘irlik kuchi, havoning
k o ‘tarilm a harakati va qarshilik kuchidan kichik bo 'lganligi uchun ular
atm osferad a muallaq holatda mavjud bo'ladi.
A tm o sferada zaruriy fizik sharoitlar yetarli b o 'lg a n d a bulutning
bunday elementlari (suv tomchilari, m uz kristallari) 0 ,1 -0 ,2 m m va un-
dan ham kattaroq o 'lch am larg ach a yiriklashadi.
E ndilikda yiriklashgan suv tomchilari (yoki m uz kristallari)ni
havoning qarshilik kuchi va k o 'ta rilm a harakati ushlab turoimaydi, y a ’ni
tom chilarga t a ’sir etuvchi og'irlik kuchi havoning qarshilik kuchi va
k o 'ta rilm a harakatining ta ’siridan katta b o 'lib qoladi. Yiriklashgan to m ­
chilar bulutlardan y o g 'in tarzida yerga tushadi.
T o m c h ila r qanday usullarda yiriklashadi degan savolga javob
beraylik.
T o m c hila rning kerakli o'lch am largach a yiriklashuvi kondensatsiya
usuli bilan am alga oshmaydi. Kondensatsiya sababli ju d a mayda
tom ch ilar hosil bo'ladi va ular bu usulda y o m g 'ir tom chisigacha
o 'sm a y d i, chunki bunday o 'sis h uchun ju d a uzoq vaqt muddati kerak.
Bulutlardan y o m g 'ir tarzida y o g 'a d ig a n a n c h a yirik tom chilar
dastavval m ayda tom chilarning o 'z a ro qo 'sh ilish id an hosil bo'ladi.
T o m c h ila rn in g kattalashuvi elektr kuchlari ta ’sirida ham ro 'y beradi.
Q aram a-q arsh i ishorali zaryadlangan tom chilarning o 'z a ro birikish
(q o 'sh ilish i) ehtimoli katta. T om chilarning o 'z a r o q o 'sh ilish id a ularning
o 'lc h a m i h a m aham iyatga ega. Chunki yirik tom chilarning pastga
tushish tezligi katta, mayda tom chilarning tushish tezligi kam bo'ladi.
M asalan, tajribalardan aniqlanishicha, normal atm osfera bosimi va
havo harorati 20°C b o'lg a n d a radiusi r , = 0,1 m m b o 'lg a n tomchining
tushish tezligi v\ = 0,72 sm/s ga teng bo'lsa, radiusi r2 = 3 mm bo 'lgan
tom ch ilar esa v2 = 9,18 sm/s tezlik bilan tushadi.

176
 Q or uchqunlari, xuddi shunday massali tomchilarga nisbatan
kamroq tezlik bilan tushadi, chunki ularning sirti katta b o ‘lganligi uchun
havoning k o'p roq qarshi 1igiga uchraydi. Q o r uchqunlarining tezligi
0 , 1 1,0 sni/s atrofida bo'ladi.
1om chilarning o 'lc h a m i 5 - 7 m m gacha yetadi, undan katta
tom chilar parchalanib ketadi.
Tezroq tushayotgan katta tom chilar mayda tomchilarni quvib yetib
urilib ularni o 'z ig a q o 's h ib olib kattalasha boradi. T om chilarning
shunday yiriklashuvini grcivitatsion koagulyatsiya deb yuritiladi.
Bulut elementlari va y o m g 'ir tomchilarining paydo bo 'lishida
asosiy rolni gravitatsion koagulyatsiya o'taydi. Turbulentlik ham
tom chilarning to 'q n a sh u v ig a qulaylik yaratadi. Bunday usul bilan
qatlamli bulutlardan b a ’zan shivalama y om g 'ir, kuchli to 'p - to 'p
bulutlardan esa mayda va jadalligi kam y o m g 'ir yog'adi.
A m m o m o 'l y o g 'in la r bu usul bilan hosil bo'lm aydi. M o 'l
yo g 'in la rn in g hosil bo'lishi uchun bulutlar aralash bo'lishi, y a ’ni ularda
o 'ta sovigan tom chilar va m uz kristallari y onm a-yon mavjud bo'lishi
kerak.
Yuqori qatlamli, yo m g'irli qatlam va y om g'irli to 'p - to 'p bulutlar
xuddi shunday tuzilgan. Agar o 'ta sovigan tom chilar va kristallar o 'z a ro
yaqin mavjud bo 'isa, namlik sharoiti shunday bo'ladiki, unda havo
tomchilarga nisbatan to'yinm agan, kristallarga nisbatan o 't a to 'y in gan
bo'ladi. Bunday sharoitda tom chilar bu g'lan ib ketadi, kristallar esa sub-
limatsiya yo 'li bilan o'sad i (kattalashadi). Bu jarayon ayniqsa -12°C
haroratda jadal o'tadi, chunki bu haroratda o 'ta sovigan suv va m uz usti­
dagi to 'y in g a n b u g' bosimlarining farqi eng katta bo'ladi.
Demak, bunday jarayonda tom chilarning bug'lanishi natijasida hosil
b o 'lg a n suv bug'lari m uz kristallarida sublimatsiyalanib, ularning katta-
lashuviga sabab bo'ladi. -1 2 ° C dan yuqori va past haroratlarda bu
jarayo n, -1 2 ° C dagidan sekinroq o'tadi, am m o u ham bulutlardan
y o g 'a d ig a n yirik qor uchqunlarini vujudga keltiradi.
Y iriklashgan kristallar odatda bulutlarning ustki qismidan y o g 'a
boshlaydi (chunki bulutlarning yuqori qism ida m uz kristallari afzal ra­
vishda mavjud). Tushish paytida ular sublimatsiya yo 'li bilan yana katta-
lashishini davom ettiradi.
Bundan tashqari kristallar tushish paytida o 'ta sovigan tom chilar
bilan to'q nashib, ularni ham muzlatib o 'z ig a q o 's h ib olib yiriklashadi.
Shunday qilib, bulutning yoki bulutlik qatlamining pastki qismida
yirik kristallar paydo bo'ladi. A gar bulutning quyi qismida harorat 0°C

177
dan yuqori bo'lsa, kristallar erib to m chiga aylanadi va y o m g 'ir tarzida
yerg a tusha boshlaydi. Hosil b o 'lg a n tom chilarning tezligi turlicha
bo 'lga n id a n tushish paytida bir-biri bilan yoki bulutdagi boshqa to m ­
chilar bilan o 'z a r o koagullashadi (qo'shiladi) va natijada yanada yirik- ,
lashadi.
B a ’zi hollarda kristallar bulutning ostida erib ketadi va yana
y o m g 'ir y o g 'a d i. A gar bulutlarning ostidan toki yer sirtigacha havo
harorati manfiy b o 'ls a y o g 'in la r qo r yoki oqishoq qo r ko 'rinishida
y o g 'a d i. A g ar y o g 'in la r d o 'l yoki m uz tarzida b o'lsa , nam lik sharoiti
ya n a murakkablashadi. am m o hodisaning mohiyati xuddi yuqoridagiday
bo'ladi.
A tm osfera yo g'inlari fazaviy holatlari b o 'y ic h a qattiq, suyuq,
aralash y o g 'in la rg a bo'linadi. Y o g 'ish xususiyatiga k o 'ra y o g 'in la r uch
turga: burkama, ja la va shivalam a y o g 'in larg a ajratiladi.
Suyuq y o g 'in la rg a burkam a y o m g 'ir, ja la y o m g 'ir va shivalama
y o m g 'irla r kiradi.
Burkama y o m g 'ir la r y o m g 'irli qatlam yoki yuqori qatlamli bulut­
lardan afzal ravishda y o g 'a d i. O 'r ta o'lch am dagi tom chilardan tashkil
topgan bunday y o m g 'irla r ju d a katta hududlarga y o g 'a d i. Ularning
jadalligi unchalik katta b o 'lm a y surunkali yoki vaqti-vaqti bilan to 'x ta b
bir necha soat yoki bir necha kun davom etadi.
Jala y o m g 'ir la r yirik tom chilardan iborat bo'lib, yom g 'irli to 'p - to 'p
bulutlardan yo g'a di. Jala y o g 'in la r to 'satd an boshlanadi va jadalligi
I m m /m in ga yetg and a ja lag a aylanadi. Jala y og 'ishi uzoq m uddatga
ch o 'z ilm a y d i va kichik h ududlarga y og 'a di. B a ’zan ja la y o g 'in la r kuchli
qor y og 'ishi k o 'rin ish id a bo'ladi.
Shivalama yom g'irlar diametri 0,5 m m dan kichik suv tomchilari-
dan iborat bo'lib, odatda qatlamli, b a ’zan esa qatlamli to 'p - to 'p bulut­
lardan yoki tum anlardan yo g'a di.
Aralash yog'inlarga ho'I qor kiradi.
Qattiq yog'inlarga qor, oqishoq qor, qor donalari, m u z donalari,
muzli y o m g 'ir va d o 'l kiradi.
Burkam a qor y o m g 'irli qatlam. qatlamli t o 'p - to 'p va yuqori qatlamli
bulutlardan y o g 'a d i. Y o m g 'irli t o 'p - to 'p bulutlardan qor va m uz
donalari, kuchli qor va d o 'l yo g'a di.
Qishloq x o'jaligi ishlab chiqarishi uchun d o 'l ayniqsa xavfli
yog 'indir. D o 'l bah or va ku z oylarida kuchli y om g 'irli to 'p - to 'p bulut­
lardan y o g 'a d ig a n sharsim on va noaniq shaklli zich m uz donalari
ko'rinishidagi atm osfera y o g 'in id ir ( 1 1-bobni qarang).

178
 Y og'in larning asosiy xususiyati b o ‘lib y o g 'in jadalligi hisoblanadi.
Y o g 'in miqdori yer sirtidagi gorizontal yuzada y o g 'in paytida
to 'p lan g a n suv hosil qilgan qatlam ning (suvning tuproqqa shimilishi,
bug'lanishi va oqib ketishi b o 'lm a g a nd ag i) balandligi bilan o'lchanadi.
M asalan, 1 ga gorizontal yuzada y o g 'in d a n 1 m m qalinlikdagi suv tekis
to'plansa, u holda y ig 'ilg an suv hajmi V ushbuga teng bo'ladi:
V =104 m 2 1 mm = 104 m ’ 10° m=10 m 3; bu suvning massasi m.
zichligi p bo 'isa m = p V form ulaga asosan:
m= 10 3 kg/m 3-10 m 3= 10 t. (tonna) ga teng bo'ladi.
Vaqt birligida yoqqan yog'in miqdoriga yog'in jadalligi deyiladi
A gar y o g 'in jadalligini i harfi bilan, vaqtni t va y o g 'in d a n hosil b o'lg a n
suv qalinligini It bilan belgilasak, quyidagi formulani yoza olamiz:
>=j (7.1)
Masalan, biror m aydonga 10 min d avom ida 3 mm qalinlikdagi
y o m g 'ir y o g 'sa , uning jadalligi quyidagicha bo'ladi:
3 mm л - nun
i = ------------ = 0 , 3 ---------
10 m i n min
Xuddi shu jadallikda 1 ga yerga har sekundda yoqqan y o g 'in
miqdorini aniqlaymiz:
i = -dan h=i ■t yoki h ■s=i ■s ■t,
bundan:
v =/t .A = /.,.(= 0 .3 — - l O W - l л = 0 . 3 - 1 ( У - К Т ^ = ° ^ ' ^ ^ ^ / =50/
min min 60 60
Demak, 1 ga yerga har sekundda 50 1 (litr) dan y o m g 'ir y o g 'ad i.
Y og 'in larn in g faqat um um iy yillik miqdorigina emas, balki ularning
qaysi oylarda yog'ishi, aniqroq qilib aytganda qaysi oylarda k o'proq
y o g 'ish i yoki qaysi oylarda kamroq y og'ishi ham qishloq xo'jaligi ishlab
chiqarishi uchun aham iyatga ega. Shuning uchun ularni muntazam ra­
vishda o'ich ab boriladi.
O 'lch ash lar natijasida yog'in n in g sutkalik, oylik va yillik miqdori
aniqlanadi. Yer sharining turli qismlarida, ju m la d a n O 'zbekiston Res­
publikasining hududlarida y o g 'in lar notekis taqsimlangan. Yer sharining
b a ’zi joylarida nihoyatda k o 'p y o g 'in y o g 'sa, boshqa joylarida yil
davom ida ju d a kam y o g 'in yog'adi. Masalan, Hindistonning Cherrapunji
(25,8° shim, kenglik, 91,8° sharqiy uzunlik) tumani butun duny o d a eng
k o 'p y o m g 'ir y o g 'adigan hududlardan bo'lib, yillik y o g 'in miqdori
11000-12000 mm ga yetadi. Peru sahrolarining ayrim joylariga hamda
Sahroyi Kabirga b a ’zan yillab y o g 'in y o g 'm ay d i. Kavkazda yillik y o g 'in

179
miqdori 2 5 0 0 - 3 0 0 0 mm ni, Rossiya Federatsiyasining Yevropa qismida
esa 5 0 0 -6 0 0 mm ni tashkil qiladi.
M eteorologik stansiyalarda y o g ‘in m iqdorini Tretyakov yog 'in
o'lchagichi va plyuviograf bilan o'lchan ad i.
Dala sharoitida y o g ‘in miqdorini o 'lc h a s h uchun F.F. Davitaya
y o m g 'ir o 'lchagichidan foydalaniladi.
Y o g 'in miqdorini uzluksiz yozib berish uchun p ly uv io graf ishlati-
ladi.

7.2. Y o g ‘inlarning sutkalik va yillik o ‘zgarishi.

Y er yuzida va O 'zbekiston hududlarida yog 'in la rn in g taqsimlanishi

Y o g 'in m iqdorining su kalik o'zgarishi bulutlik o 'z garishining

borishi va xususiyatlari bilan aniqlanadi. Y o g 'in la rn in g sutkalik o 'z g a ­
rishini kontinental va dengiz (yoki q irg 'o q ) iqlimli turlarga ajratiladi.
Kontinental iqlimli hudud larda y o g 'in la r y o g 'ish in in g sutkalik
o'z g a rishida ikkita m aksim um i va ikkita m inim um i bor.
Birinchi bosh m a k sim u m tushdan keyingi soatlarga to 'g 'r i keladi,
chunki bu vaqtda quruqlik ustida konveksiya bulutlari eng kuchli
rivojlangan bo'ladi. Ikkinchi, ancha kuchsiz m aksim um esa erta tongda
kuzatiladi, chunki bu vaqtda qatlamli turdagi bulutlar eng kuchli
rivojlanishga erishadi. D em ak, y o g 'in la rn in g sutkalik o'zgarishida
y o g 'in la r y o g 'ish in in g kuchayishi tushdan keyin v a erta tongda ro 'y
beradi.
Y o g'in larn in g birinchi bosh m inim um i tun yarm idan keyin, ikkinchi
m inim um i esa tushki pavtdan oldin kuzatiladi.
D engiz (yoki q irg 'o q ) iqlimli hududlarda esa y o g 'in la r y o g'ishining
bitta m aksimumi va bitta m inim um i bor. Y o g 'in la r yo g 'ish in in g
m aksim um i kechasi, m inim um i esa kunduzi tushdan keyingi soatlarda
kuzatiladi. Buni qu yidagicha tushuntiriladi. Kechasi dengiz ustida
haroratning tik y o 'n alishd agi gradiyenti ortadi, buning oqibatida
tu rg 'u n m a s stratifikatsiya v ujudga keladi va bulutlarning hosil bo'lishi
boshlanadi. Kunduzi, den giz havosi ancha isigan quruqlik ustiga
k o 'c h g a n d a nisbiy namligi kam ayadi, natijada bulutlar hosil bo'lishi
qiyinlashadi. Kunduzi den giz ustida havoning tik ravishda pastga
y o 'n a lg a n oqimi ham kuchaygan bo 'ladi, bu ham o 'z navbatida bulutlar
hosil b o 'lish ig a qarshilik k o'rsatadi.
D emak, q irg 'o q iqlimli hudud larda kunduzi bulutlik kam bo'ladi va
y o g 'in la r ham kam y o g 'a d i.

180
 Y erning turli kengl iklari va zonalarida y o g 'inlarning yillik
o'zgarishi har xil bo'ladi, y a ’ni ba'zi yerlarda y o g 'in la r m o 'l-k o 'l bo'lsa,
boshqa yerlarda ju d a kam y o g 'a d i, hattoki b a ’zi yerlarga yillab y o m g 'ir
tushmaydi.
Y og 'inlarn in g yillik o'zg arish in in g borishida: ekvatorial, tropik,
subtropik, m o'tadil turlar ajratiladi.
Ekvatorial zona ( 0 - 1 0 ° shimoliy va janubiy kengliklarjda yiliga eng
k o 'p y o g 'in yog'ad i. Bu zonada yillik y o g 'in yig'indisi o 'rta hisobda
2000 m m ga yaqin bo'ladi. Y o g'in miqdori Tinch okeanining b a ’zi
orollarida yiliga 5 0 0 0 -6 0 0 0 mm gacha yetadi. Bu zonada y o g 'inlarning
ikkita m aksim um i - bahorgi va kuzgi teng kunliklar (aprel, oktabrjdan
keyin, m inim um i esa yozgi va qishki quyosh turishi vaqtidan (iyun, yan-
var)dan keyin kuzatiladi. B unday y o g 'in rejimi ayniqsa M arkaziy Afri-
kada yaqqol nam oyon bo'lgan.
Bu zonaning hech qayerida q urg'oqchil davr (o'sim lik lar o'sishi va
rivojlanishi nuqtayi nazaridan) bo'lm ay di, bu zonada y o g 'in yil b o'yi
deyarli bir xil y og 'a d i deb ayta olamiz.
Tropik zona (1 0 -2 3 ,5 ° shimoliy va janu biy kengliklarjda yozgi to 'rt
oy muddatli y o m g 'ir davri mavjud, qolgan oylarda esa y o g 'in la r deyarli
y o g 'm a y d i.
Y er sharidagi yo g 'in la rn in g deyarli yarmisi 20° shimoliy kenglik
bilan 2 0 ° janu biy kenglik orasida joylash gan yerlarga tushadi.
Subtropik zona (2 3,5-40 ° shimoliy va janubiy kengliklar)da
y o g 'in la r nisbatan kam y o g 'a d i. Bu zonada y o g 'in miqdori keng inter-
valda o'zgaradi. Masalan, Himolay tog'i yonbag'irlarida yillik y o g 'in
miqdori 12700 mm ga yetsa, c h o'llarda esa 50 mm ga teng. Zona
b o 'y ic h a y o g 'inlarning o 'rta ch a yig'indisi 250 m m ga teng.
T ropiklar yaqinida, har ikkala yarim sh a m in g 20° kengligidan 3 0 -
32° kengligigacha bo 'lg a n yerlarda q urg'oqchil zonalar yoki ch o'llar
bor. Tipik tropik cho'llard a y o g 'in onda-sonda yog'ad i. Masalan, bu
zonaga kiruvchi Sahroyi Kabirda b a ’zi yillarda 10—40 m m atrofida, Ata-
kam a c h o'Iida esa yillik y o g 'in miqdori 0 ,1 -5 mm atrofida bo'ladi. Bu
zonada y o g 'in la r m avsum lar bo 'yic ha notekis yo g'a di. Bu zonada
y o g 'in la rn in g eng ko'pi bahorda yog 'adi, qish yozga nisbatan kam
q u rg'oqchil bo'ladi.
M o'ta dil kengliklar (40—58° shimoliy va janu biy kenglik!ar)da qu ­
ruqlik ustida y o g 'in la r m aksimumi yozga, m inim um i esa qishga to 'g 'r i
keladi. O keanlar ustida esa bulling aksi ro 'y beradi. Bu zonada materik-
lam ing ichki qism ida yiliga 3 0 0 - 5 0 0 m m y o g ‘in y o g 'sa , okeanlarga esa
7 5 0 - 1 0 0 0 mm y o g 'in y og 'ad i.
Endi O 'z b e k is to n hududida y o g 'in la rn in g taqsim lanishiga to 'x ta-
lamiz. O 'z b e k is to n d a y o g 'in miqdori kam va hu dudlar b o 'y ic h a notekis
taqsim langan.
Bunga respublikam izning materik ichki qism ida joylashganligi,
okeanlardan uzoqligi, havo massalarining xususiyatlari va relyefi sabab
bo'ladi.
O 'z b e k isto n d a qish davrida Sibir antisikloni, yozda esa A zo r
antisikloni ta ’sir qiladi. O 'z b e k isto n tekislik qismiga. ayniqsa uning
sh im o li-g 'a rb ig a y o g 'in ju d a kam y o g 'a d i. Respublikam izda en g kam
y o g 'in y o g 'a d ig a n jo ylarga Quyi A m udaryo, Q izilqum c h o 'lin in g g'arbi
va F a rg 'o n a vodiysining g 'a rb iy qismlari kiradi. Ularda yiliga o 'rta c h a
8 0 - 1 0 0 mm y o g 'in (N avoiyda 177 mm, Q o 'q o n d a 98 mm, F a rg 'o n a d a
174 mm) yo g'a di.
O 'z b e k isto n n in g qolgan tekislik qismida yillik y o g 'in miqdori
10 0-30 0 mm atrofida bo'ladi.
Buni quyidagi misollardan k o 'rish m umkin:
C h u ru k d a - 122 m m , Shofirkonda - 120 mm, T erm izda - 1 3 3 mm,
Q arshida - 225 m m ga teng. O 'z b ek isto n n in g tog' oldi hududlariga
yiliga o 'r ta c h a 3 0 0 -3 5 0 m m (D eno vd a - 360 mm, S am arqandda - 328
m m, T o sh k e n td a - 359 mm, Jizzax da - 425 m m, Kitobda - 525 mm)
gacha y o g 'i n y og 'ad i. G 'a rb iy T yanshan, Zarafshon va Hisor
to g 'la rin in g g 'a rb iy va ja n u b i-g 'a rb iy yo nb ag'irlarig a eng k o 'p y o g 'in
y o g 'ib , yiliga o 'rta c h a 5 5 0 - 9 0 0 m m gacha yetadi. M asalan, C him yo nd a
- 787 m m , X u m so n d a - 879 m m, O nio n q o 'to n d a - 881 m m y o g 'in
yo g'a d i.
Y o g 'in la rn in g O 'z b e k isto n hududlari b o 'y ic h a taqsimlanishi q uy i­
dagi 7 .1-rasm da keltirilgan.
O 'z b e kiston da um um iy
y o g 'in m iqdorining 3 0 - 5 0 foizi
. ClfiimboK
bahorga, 2 5 - 4 0 foizi qishga, 1 0 -
Euzaubpy 12 foizi kuzga, 1—10 foizi yozga
to 'g 'r i keladi. Demak,
*&.•xairA* * /
m am lakatim izda eng k o 'p y o g 'in
Щ miqdori bahor va qish oylariga,
eng kam y o g 'in esa y ozga to 'g 'r i
7.1-rasm. Y og’ingarchilikning yillik keladi. R espublikam izning tog
miqdori, mm oldi va tog' m intaqasida ham eng

182
k o ‘p y o g ‘in bahorga t o ‘g ‘ri keladi. Bu yerlarda bahordagi y o g 'in
miqdori yillik y o g ‘inning 41 foizi, Sam arqandda 49 foizi bahorga t o ‘g ‘ri
keladi.
Respublikam izda yil davo m ida eng k o ‘p y o g 'in mart oyiga, eng
kam y o g ‘in yo z oylariga t o 'g 'r i keladi. 0 ‘zbekistonda qish faslida
y o g 'in la rn in g k o 'p qismi q o r shaklida y og 'adi.

7.3. Q or qoplaini

H avoning turg 'un manfiy haroratlari vaqtida qor yog'ishi natijasida

yer sirtida qor qoplami vujudga keladi. Q or qoplami tuproq va havoning
issiqlik rejimiga kuchli t a ’sir ko'rsatadi.
Q or qoplami Arktika va Antarktikada yil bo'yi, Rossiya
Federatsiyasining asosiy qishloq xo'jalik hududlarida 4 - 6 oy, Sibirning
shim olida 9 -1 0 oy, Ukrainada 30 kundan 100 kungacha, 45° shimoliy
kenglikda esa salkam 1 oy erim ay yotadi.
Q or O 'zb ek iston Respublikasining h am m a joy id a yog'adi. Q or
qoplami O 'zbekiston ning tekisliklarida noyabr oyining oxirida, janu biy
hududlarida esa dekabr oyining uchinchi o 'n kunligida hosil bo'ladi.
Respublikaning shimoliy hududlarida qor qoplamli kunlar soni 60
kunga, to g 'la rd a esa 100 kunga yetadi. Tekisliklarda qor qoplam ining
o 'rta c h a balandligi 4 - 8 sm ga, b a ’zi yillarda esa 2 0 - 3 0 sm ga yetadi.
O 'z b e k isto n n in g to g' oldi hududlarida qor qoplam ining o'rta c ha
qalinligi 10-20 sm, m aksimal qiymati esa 4 0 - 6 0 sm ni tashkil etadi.
T o g 'li hududlarda qor qoplam ining o'rta c ha balandligi 60 sm, maksimal
balandligi esa 1,5-2 m dan ortiq bo'lishi mumkin.
O 'z b e k isto n iqlimi sharoitida tu rg 'u n qor qoplam ining yotishi faqat
shim oliy hududlarda - Ustyurtda va qisman Orol dengizi sohillarida,
shuningdek balandligi 1000 m dan ortiq to g'li hududlarda bo'lishi
m um kin.
Tekisliklarning qolgan qismida va to g'oldi hududlarda tu rg 'u n qor
qoplami faqat ayrim yillardagina hosil bo'ladi.
Sham olsiz vaqtlarda gorizontal yerlarga bir tekisda' yo qqan qor
qalinligi ham m a jo y d a bir xil qo r qoplami hosil qiladi. Shamol t a ’sirida
qor qoplam ining qalinligi ju d a notekis: d o 'n g yerlarda yupqa, pastqam
yerlarda esa qalin bo'ladi. T og 'larda, sham olga qaragan y on bag 'irlarda
qor qoplami yupqa, shamolga teskari y o n b a g 'irla rd a esa qalin bo'ladi.

183
 Q or qoplami holatining balandligi, zichligi va yotish xususiyati bi­
lan aniqlanadi. Qor qop lam ining balandligi yoqqan qor m iqdoriga va
uning zichligiga bog'liq.
Q o r qoplam ining zichligi olingan qor namunasi massasining haj-
m iga nisbatiga teng. Yangi y o q q a n qorning zichligi 0,01 g/sm 3 ga, uzocj
m u dd at yotib qolgan va eriy boshlagan qorning zichligi 0 ,6 -0 ,7 g/sm
c ham asid a bo'ladi. Yangi y o q q a n qorning zichligi havo haroratiga va
qor y o g 'a y o tg a n paytdagi shamol tezligiga bog'liq. Qor y o g 'a y o tg a n
vaqtda havo harorati past va sham ol kuchsiz b o 'lsa qor zichligi kichik,
a gar harorat yuqori va shamol kuchli b o 'lsa qor zichligi shuncha katta
bo'ladi.
Q o r qoplam i yotgan sari o 'z in in g og'irligi, iliqlanishlar va shamol
ta ’sirida zichlasha boradi.
O 'z b e k is to n d a qishda q o r qoplami yangi hosil b o 'lgand a zichligi
0 ,1 8 -0 ,2 g /sm 3 bo'lsa, eriyotgan paytga yaqin vaqtda 0 ,3 -0 ,4 g /s m 3
gacha ortadi.
Q or q op lam ining yotish xususiyati jo y n in g relyefiga, qor zichligiga
va sham ol tezligiga bog'liq. Masalan, sham ol tezligi katta bo'lsa, ochiq
tekis yerlardan qorni uchirib pastqam yerlarga olib borib to'play di,
qalinligi j u d a yup qa yoki qorsiz yalang jo y la r yuzaga keladi. Xullas,
sham ol paytida qor qoplami bir tekisda hosil bo 'lm aydi. Sham olsiz yoki
kuchsiz sham ol paytida tekis yotiq yerlarda bir xil qalinlikdagi qor
qoplam i vujud ga keladi.
Q o r qoplami xususiyatlaridan yana biri - bu qorning issiqlik
o'tkazuvchanligidir. Q o rning issiqlik o 'tkazuvchanligi uning zichligiga
to 'g 'r i m utanosib bo'ladi. Yangi y oqqan qor qoplami ju d a g 'o v a k , y a ’ni
un ing orasida havo ko'p . Shuning uchun ham issiqlik o'tkazuvchanligi
en g kam. Q or qoplami yotgan sari yuqorida aytilganidek tashqi om illar
ta ’sirida zichligi orta boradi va dem ak issiqlik o'tkazuvchanligi ham ku-
chaya boradi. Q orning zichligi o 'rta c h a 0 ,2 -0 ,3 g/sm 3 bo 'lgan da, issiqlik
o 'tk a z u v c h a n lik koeffitsiyenti 0 ,1 2 6 -0 ,2 5 Vt/(m °C) qiym atlarga eri­
shadi.
U m u m a n olganda qo rning issiqlik o'tkazuv chanlig i havonikidan 10
m artacha kam.
Q o r q oplam ining y a na bir xususiyati nur qaytarish va nur chiqarish
qobiliyatidir.
Y angi y o q q a n toza qorning qisqa to 'lq in uzunlikli radiatsiyani q a y ­
tarish qobiliyati (albedosi) 9 0 - 9 5 foizga, yotib qolgan, zichlashgan,

184
xiralashgan qorniki - 30 foizga teng. Q orning albedosi o 'rta c h a 7 0 -8 0
foiz atrofida bo'ladi.
Q or qoplami uzun to'lqinli radiatsiyani qariyb mutlaq (absolyut)
qora jism kabi nurlanadi. Uning nisbiy nur chiqarish qobiliyati S = 0,995
ga teng.
Q or qoplam ining qalinligini o'lch a sh uchun m axsus qor o 'lchagich
reykalar qo'llaniladi. Meteorologik stansiyalarda qor o 'lc h a g ic h reykalar
kuzda qor yo g'ish id an oldin yerga qoqilgan qoziqqa mahkam lanib
qo'yiladi. O datda reykaning uzunligi 2 m dan ortiqroq, eni 6 sm va
qalinligi 2,5 sm ga teng bo'ladi. Reyka santimetrlarga darajalangan.
Ayni vaqtda qor qachon va qancha vaqt dav om ida yoqqanligi ham bel-
gilanib boriladi. Bundan tashqari qorning zichligini ham m axsus tarozi-
larda tortish bilan aniqlanadi.
Q orning erishidan hosil b o 'lg a n suv tuproqqa singib uning nam ­
ligini oshiradi.
Qorda b o 'lg a n suv zaxirasi qor qoplam ining qalinligi It va qor
zichligi p ga bog'liq. U larning qiymatlari aniqlangan bo'lsa , qordagi suv
zaxirasini quyidagi formula yordami bilan aniqlanadi:
Z =\ 0 h p , (7.2)
bu ycrcla: Z - qor erishidan hosil b o 'lg a n suv qatlam balandligi (mm
larda); h - qor qoplam ining qalinligi (sm larda); p - qor zichligi (faqat
son qiymatini olinadi).
(7.2) formula yordam ida Z ni hisoblashda p ni o 'lc h a m siz son deb
qarash kerak (laboratoriya m ashg'ulotlari uchun o 'q u v qo'lianm alarini
qarang).
Endi qor qoplam ining qishloq xo 'jaligi ishlab chiqarishi uchun
ahamiyatini izohlashga o'tam iz. Y uqorida qorning, ayniqsa yangi y o q ­
qan qorning issiqlik o'tkazuvchanligi ju d a kam ekanligini ko'rsatgan
edik. Shuning uchun qor qoplami tuproqning ichki qatlamlaridan
ko'tarilib chiqqan issiqlik oqimini ushlab qoladi. N atijada yetarlicha
qalin ( 2 0 - 3 0 sm) qalinlikdagi qor qoplami ostidagi tuproqning harorati
keskin pasayib ketmaydi.
Shuning uchun kuzgi don ekinlari, mevali daraxtlar va k o 'p yillik
o 'tla r ildizini sovuq urmaydi. Agar tuproq yuzasi yalang yoki qor
qoplami yupqa b o 'lsa tuproq ancha chuqurlikkacha muzlab kuzgi
ekinlarni sovuq uradi.
Q or qoplami tuproqni sovib ketishdan h im oya qilishidan tashqari,
ayni shu vaqtda yerga yaqin havo qatlam iga sovituvchi sifatida t a ’sir
qiladi. Chunki qor qoplam ining albedosi 70-80 foizga teng. Shuning

185
uchun q or qoplam i quyosh radiatsiyasini kam yutadi va undan kam isiy­
di. Q or qoplam i uzun toMqin uzunlikli nurlanish chiqarib yana ham so­
viydi.
N atijada tuproq yuzasi, tuproq va havodan sovuqroq, buning oqi-
batida tuproqqa yo nd osh gan havo harorati ham ju d a past boMadi. Y u ­
qoriga chiqqan sari havo harorati ortadi. Demak, tik y o ‘nalish bo 'y lab
harorat inversiyasi vujudga keladi.
Q o r qoplam i erishida issiqlikni issiq adveksiya ta ’sirida isigan
havodan oladi. Bahorda havodan olingan issiqlik qorni eritishga sa rf
boMganidan atm osferaning pastki qatlam ining harorati qo r butunlay erib
ketguncha 0°C atrofida saqlanadi.
Q or q oplam ining dehqonchilikka zararli tomonlari ham bor. Qalin
qor qoplam i uzoq vaqt erimay saqlansa uning ostidagi kuzgi ekinlarning
dimiqib chirishi ro'y beradi. B a ’zi vaqtlarda qor ostida m uz qatlami ham
mavjud bo 'la d i va u o 'sim lik larg a zarar keltiradi. Qalin qor qoplami
yaylovlarda boqiladigan chorva m oliarining oziqlanishi uchun zararlidir.
Chunki qalin qo r qoplami vujudga kelganda hayvonlarning harakatla-
nishi va oziq topishi qiyinlashadi.
U m u m a n , O 'z b e k isto n kabi qurg'oq ch il iqlimli h ududlar uchun qor
qo plam ining foydasi katta. Chunki tog 'larda m o 'l- k o 'l vujudga kelgan
qor qoplam i b ahor va y o z d a erib daryolarni suv bilan to'ldiradi.
T o g 'la rg a kam q o r y oqqan yillari esa, daryolar suvga to'lm ayd i.
Suv zaxiralari ekinlarning o 'sishi va rivojlanishi uch un yetarli b o 'lm a y
qoladi.

7.4. Y o g ‘inlarning qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi

uchun aham iyati

Y o g 'in la r qishloq x o 'ja lik dalalaridagi nam ning asosiy manbayi

b o 'lib o 'sim lik lar hayotida m uhim aham iyatga ega.
Y og 'in la rni tu proqning o'zlashtirishi jo y n in g relyefiga, tuproq
strukturasi va nam langanligiga, taglik sirtning turiga, shu ning dek
y o g 'in la rn in g jad alligiga va davom iyligiga bog'liq.
Y o g 'in la r jo y n in g relyefiga bog'liq ravishda tuproqni bir tekisda
nam lam aydi. Kichik gorizontal dalani y o g 'in bir tekisda nam laydi deb
aytish m um kin. A m m o katta gorizontal m aydonlarni y o g 'i n bir xil
namlaydi deb tasdiqlash qiyin.

186
 Tepalik va botiq relyefli jo ylarda y o m g ‘ir suvi pastga oqib tushadi.
N atijada y o n b a g ‘irning ustki qismi namni kam, pastki qismi yuqori
qismlaridan namni J ,5—2 marta ortiq oladi.
Yuqori tarkibli tuproqlar namni tarkibsiz yoki kam tarkibli tuproqqa
qaraganda yaxshi o'zlashtiradi.
A tm osfera y o g ‘inlari strukturasiz tuproqlardan sekin o'tadi.
Ekinlarga tushgan y o g'in larn in g bir qismi o 'sim lik sirtini ho 'lla sh g a
sarflanadi, qolgan qismi esa tuproqqa yetib boradi.
M a ’lumotlarga qaraganda, bahorgi b u g'd oy ekinida poyalarning
qalinligi va iqlim sharoitlariga bog'liq ravishda butun vegetatsiya
davrida yoqqan barcha yog'in larning 10-35 foizi o 'sim lik sirtini
h o'llashga sarflanadi va tuproqqa yetib bormaydi.
Shuning uchun y o g 'in d a n ochiq yer (shudgor) yoki qator oralarini
chopiq qilinadigan ekinlar ostidagi tuproq, zich o 'sim lik qoplami osti­
dagi tuproqdan k o 'p ro q nam oladi.
G 'o v a k tuproq zich tuproqqa nisbatan namni k o 'p o'zlashtiradi.
Kam namlangan tuproq namni k o 'p ro q nam langan tuproqqa nisbatan
kuchliroq o'zlashtiradi.
B urkam a y o g 'in la r tuproqqa yaxshi singadi, chunki ularning ja d al­
ligi unchalik katta emas va yo g 'ish vaqti esa ancha katta.
Jala y o g 'in la r k o 'p in c h a qisqa muddatda yo g 'a d i va jadalligi katta
bo'ladi. B unda tuproq y o g 'in suvini shimib (singdirib) ulgurolmay
qoladi, natijada to 'plan gan suv pastqam yerlarga qarab oqadi, suv
oqimlari yon bag 'irlardan tuproqni yuvib va b o'sh ildiz olgan
o'sim liklarni ko 'chirib olib ketadi.
Y og 'inlarn in g o 'sim likka ta ’siri o 'sim lik rivojlanishining fazalariga
va holatiga, y o g 'inlarning jadalligi va y o g 'is h davom iyligiga qarab foy-
dali yoki zararli bo'lishi mumkin. O 'rib uyum -uyum qilib to 'p la b ketil-
gan g 'a lla povalari va boshoqlari bir necha kun y o m g 'ir ostida qolib
ketsa, g'a lla n in g unib chiqishini vujudga keltiradi. Bunday holat, van-
chish ishlarining borishiga salbiy ta ’sir qiladi.
Masalan, y o m g 'irla r kungaboqarning gullashi oldidan va gul-
laganidan keyingi hafta' muddatida qulay (foydali). A m m o y o m g 'ir-
larning ikki haftadan keyin ham davom etishi k o'p in c h a hosilning
kamayishiga olib keladi.
Mevali daraxtlarning gullaganidan keyin ham kuchsiz qisqa m ud­
datli y o g 'in la r foydali.
T ok uchun gullashdan keyin m o'l va qisqa muddatli y o g 'in la r qu­
lay, chunki ular tuproqdagi namlik zaxirasini to'ldiradi.

187
 Shamol bilan birgalikda y o g 'a d ig a n kuchli y o m g ‘irlar tok
novdalarini sindirib, tuproq qatlam ini yuvib ketadi, gullarning yaxshi
c hanglanm asligiga va k o 'p la b to ‘kilib ketishiga olib keladi. Uzum
pishishiga yaqin yoqqan y o m g ‘irlar t a ’sirida g 'u ju m la r p o'sti yorilib,
hosil sifatiga putur yetadi. O 'z b e k is to n d a d o ‘l y o g ‘ishi k o 'p ro q tok avj
olib o 'sa y o tg a n davr (aprel-m ay oylari)ga t o 'g 'r i keladi. D o 'l ayniqsa.
yosh n ovdalar jadal o 'sa y o tg a n , tok gullayotgan, g ‘ujum iar rivojlana-
yotgan davrda ju d a xavfli va kelgusi yil hosiliga jiddiy zarar yetkazadi.
D o i t a ’sirida o ‘sim likning n a y sim o n -o ‘tkazuvchan tizimi ham da m o d ­
dalar alm ashinuvi (m etabolizm ) jaray on i buziladi.
Shunday qilib, o 's im lik rivojlanishining suvga eng k o 'p talab davr-
larida yoqqan y o m g ‘iriar eng samarali boMadi. 0 ‘simlik rivojlanishining
kritik (tanglik) davrlarida, y a 'n i suvni eng k o 'p iste’mol qilinadigan
davrlarida nam yetarli b o'isa, o 'sim lik to 'x to v s iz o ‘sadi va rivojlanadi.
Hosilni y i g ‘ishtirib olish d avrida uzoq davom etgan y o m g 'irla r qishloq
x o ‘jaligi ishlab chiqarishiga zarar yetkazadi. Don ekinlarining hosili
pishgan davrdagi kuchli y o m g ‘irlar bu ekinlarning yotib qolishiga sabab
bo'ladi, sh uningdek o 's im lik poyalarining qaytadan ko 'k arib o 'sish ig a
olib kelib g 'a lla o 'ris h k om ba ynlarining ishini qiyinlashtiradi. A m m o
y o g 'in la rn in g uzoq vaqt bo 'lm asligi ham qu rg 'oqchilikni keltinb
chiqaradi. Hattoki tuproq namligi yetarli b o 'lg a n yerlarda ham iyun, av-
gust oy larida 8 -1 0 kun y o g 'in b o 'lm a s a h a ydalm a qatlam da namlik
yetishm ay qoladi. Y o g 'in la r uzoq m uddat b o 'lm a s a va havoning harorati
yuqori b o 'isa haydalm a qatlam tu p ro g 'i quriy boshlaydi.
B u esa o 'sim lik larn in g organik moddalarni to'p lashini sekinlashti-
radi, asta-sekin qurib qolishiga olib keladi.
Y o g 'ing arch ilik ning kam bo'lishi, tuproq suvining b ug 'la n ib ke-
tishi, havo nisbiy nam ligining kam bo'lishi, o 's im lik o'zlashtirgan suv-
dan, b u g 'la n ib sarflangan suvning k o 'p bo'lishi o 'sim lik n in g so'lib
qolishiga sabab bo'ladi. Bunday holat uzoq m uddat ta ’sir etsa o 'sim lik
qurib qoladi, shikastlanadi, hattoki nobud bo'ladi.
Q u rg 'o q c h ilik , ayniqsa su g 'o rilm a y d ig a n m ayd onlarga katta zarar
keltiradi. Y o g 'in la r rejimiga b o g 'liq ravishda g 'a lla ekinlarini o'rib
yig'ish tirib olish ishlari turli usullarda bajariladi. C h o 'l hududlarda
g'a llani avval o 'r ib tashlanadi va 4 - 5 kun o 'tg a c h quriganidan keyin
kom bayn bilan yanchiladi.
G 'a lla n i o 'ris h davrida y og 'in g a rc h ilik b o 'lib turadigan yerlarda esa
hosilni bir y o 'l a k o m bayn bilan o 'rib olinadi, quritiladi va yanchiladi.

188
 0 ‘zbekiston iqlimi sharoitida g ‘alla hosili t o ‘liq pishganda bir y o ‘la
o 'rib y ig ‘ishtirib olish usuli keng tarqalgan.
Nihoyat qishki qor shaklidagi y o g 'in la r tuproq namligini oshirishini,
qo r q oplam ining bahorda erib daryolarni suv bilan t a ’minlashini yana bir
bor eslatib o'tam iz.

7-bo!) ucliun savollar va topshiriqlar

I Bulut tomchilari qanday usullarda kattalashib y o g 'in tomchilariga

aylanadi ?
2. Qattiq va suyuq y o g 'in la r turlarini sanab chiqing.
3. Y o g 'ish xususiyatlariga qarab y o g 'in la r qanday turlarga
ajratiiadi?
4. Burkam a, ja la va shivalam a y o r r g 'ir la r bir-biridan qanday
farqlanadi ?
5. Qaysi bulutlardan burkama, ja la va shivalama y o g 'in la r y o g 'ad i?
(). Y og'ish jadalligi deb nim aga aytiladi ?
7. Y om g'irlarning jala y o m g 'irg a aylanishi uchun uning jad a l­
ligining en g oz qiymati qancha bo'lishi kerak ?
8 . Y og'inlardan 1 ga (gektar) gorizontal y uzada 1 mm qalinlikdagi
suv hosil b o 'lsa uning massasi qanchaga teng bo'ladi ?
9. Kontinental iqlimli hududlarda yo g 'in la rn in g sutkalik o 'z g a ­
rishida ikkita m aksim um va ikkita m inum um larning vaqtlarini izohlab
bering.
10. Dengiz (yoki q irg 'o q ) iqlimli hududlarda y o g'in larn in g bitta
m aksim um i va bitta minimumi bor. U larning ro'y berish vaqtlarini
izohlang.
11. Y og 'inlarning yillik o'zgarishi qanday turlarga bo'linadi va
ularning har biridagi y o g 'in rejimlarini bayon qiling.
12. O 'zbekiston ning qaysi hududlarida yil davom ida y o g 'in la r eng
kam y o g 'a d i?
13. O 'z bekiston hududlarida y og 'in la rn in g eng k o 'p va eng oz
yog'm lig an tlavrlarini tavsiflab bering.
M. Yer sharining qayerlarida yil d avom ida eng k o 'p y o m g 'ir
y o g 'a d i7
15. O or qoplamida suv zaxirasini qanday formula bo 'yic ha
hisoblanadi ?
16. Y o g'inlarning qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishidagi ahami-
yatini mufassal bayon qiling.

189
 17. Y o m g ‘irli to ‘p -to ‘p bulutlardan y o g 'a d ig a n yomgMr eng katta
tom chilarining diametri 7 m m ga teng. B un da y tom chilarning tushish
tezligini aniqlang. Yirik tom chilarning tushish tezligi v = i344 Jr sm/s
formulasi b o ‘yicha aniqlanadi. Bunda R - tom chi radiusi. Javobi:
7,93 m/s.
18. Kuchli jala y o g ‘in jadalligi 12,6 m m /m inut ga teng boMgan.
T up roq ning 1 m 2 yuzasiga necha gram m su v t o ‘g ‘ri kelgan ? Javobi:
2 1 0 g / m 2.
19. Yer yuzasiga 10 m inut davo m id a 4 m m y o g ‘in yoqqan. 1 ga
m ay do ng a qancha suv to ‘g ‘ri keladi ? Javobi: 40 m /ga.
20. O lingan qor nam un asining massasi 240 g, hajmi 1200 sm 3.
Balandligi 50 sm qor qoplami bir tekisda yotgan b o ‘lsa, 1 ga m aydonga
qancha suv to ‘g ‘ri keladi ? Javoh: 10 I.
21. Olingan qor n a m unasining hajmi 2200 sm 3. Shu qor n a m un a­
sining erishdan hosil b o 'lg a n suvning hajmi 550 s m 3. Q orning zichligi
qanday ? Javobi: 0,25 g/smJ.
22. Olingan qor n am unasining hajmi 2800 sm 3, bu qorning erishi-
dan hosil b o 'lg a n suvning hajmi 900 sm 3, qor qoplam ining qalinligi
60 sm b o 'isa , qorning erishidan hosil b o ‘lgan suv qatlamining qalinligini
aniqlang. Javobi: 192 mm.

190
 X-lwb. TUPROQ NAMI

H.I. l uproq suvi turlari

M a ’lumki, luproq uami o'sim lik hayotining asosiy, almashtirib

bo'lm a y d ig a n omillaridan biridir. O 'sim liklarning hayot faoliyati
m c ’yoriy o'tishi uchun ular yetarli miqdordagi suvni o'zlashtirishi
kerak.
T uproqda suv b o 'lm a s a o 'sim lik qurib qoladi. O 'sim lik lar hayotida
tuproq bilan suv orasidagi m unosabat m uhim aham iyatga ega.
O 's im lik lar suvni ju d a k o 'p m iqdorda qabul qiladi. O 'sim lik lar 1 g qu ­
ruq moddani hosil qilishi uchun 0,2 dan 1 kg gacha suv sarflaydi.
O 'sim lik k a suv bilan birga oziq m oddalar ham kiradi. O 'sim liklar
tuproqdagi foydali nam doimiy va yetarli m iqdorda b o 'lganda
o'sim liklar m e 'y o riy o'sadi va rivojlanadi. Tuproqdagi nam ning
yetishmasligi yoki ortiqchaligi o 'sim lik mahsuldorligini cheklab
qo'y adi.
Sug 'orilm avd ig an yerlarda tuproqdagi nam ning miqdoriga bog'liq
ravishda ekinlarning hosildorligi vildan yilga tebranib turadi. T u p ­
roqning asosiy tarkibiy qismlaridan biri - tuproq suvidir. Tuproq suvi
ayni bir vaqtning o 'z id a yerning tortish kuchi (og 'irlik kuchi), tuproq
zarrachalari bilan suv molekulalarining ta ’sir kuchi, suv molekulalari-
ning o 'z a ro tortishish kuchi t a ’sirida bo'ladi.
T uproqning m exanik tarkibi, strukturasi, gum us miqdori kabi xos­
salari va tuproqdagi nam m iqdoriga qarab yuqorida ko'rsatilgan
kuchlarning birortasi ustunlik qiladi. Shuning uchun tuproq nam ining
harakati yo 'n alish i ham turlicha va o 'z g a ru v c h a n bo'ladi. Hozirgi vaqtda
tuproq suvining quvidagi turlari ajratiladi:
1. Kimyoviy birikkan suv.
2. H ug'sim on suv.
3. ( iigroskopik suv.
4. I’arda suv.
5. Kapillyar suv.
6. Gravitatsion suv.
Endi tuproq suvining ko'rsatilgan turlarining xossalarini qaraymiz.

191
 Kimyoviy birikkait suv. T up ro q mineral, organik, organik - mineral
m oddalardan tashkil topgan.
Tuproqdagi limonit (2 F e 20 3-3H20 ) , boksit (A120 3-3H20 ) , kaolinit
(H 2A12 Si20 3 H 20 ) kabi m inerallar tarkibidagi suv bu minerallarni 5 0 0 -
1000°C gacha qizdirganda ajralib chiqadi. Natijada m azkur mineral-
laming tarkibi va xususiyatlari o ‘zgaradi. Gips ( C a S 0 4-2H20 ) , mirabilit
(N a 2S 0 4-10 H 2O )ga o 'x s h a s h minerallarni 100-200°C gacha
qizdirganda, ular tarkibidagi suv ajralib chiqadi, bunda m ineralning
tuzilishi va tarkibi o ‘zgarm aydi. M inerallar tarkibidagi suvni kimyoviy
birikkan suv deb yuritiladi va u tuproqdagi fizik ja rayonlarning m uhim
k o ‘rsatkichi hisoblanadi.
Kimyoviy birikkan suvni 0 ‘sim liklar o ‘zlashtira olmaydi.
Bug'simon suv T uproq tarkibida har doim katta yoki kichik
g ‘ovakliklar mavjud. Bu g 'o v a k lik la r har doim havo va suv bug'lari bi­
lan to 'lg a n bo'ladi. B ug' shaklidagi suv yoki b u g 'sim o n suv diffuziya
hodisasi tufayli va havo oqim i bilan birga harakat qiladi. Diffuziya
hodisasiga binoan gaz massasi fazoning gaz zichligi katta qismidan, gaz
zichligi kam qismiga k o'c h a d i. Demak. b u g ‘sim on suv tuproqning bug'
zichligi katta joyid an , b u g 1 zichligi kam jo y ig a k o'chadi. Shuningdek,
b u g ‘sim on suvning k o 'c h ish jadalligi tuproqning turli qatlamlari orasi-
dagi harorat gradiventiga ham b o g ‘liq.
Yozda kunduzi tuproq y uzasin in g harorati, uning ichki qatlamlari
haroratidan yuqori bo'ladi. Shuning uchun tuproq yuzasiga yaqin
qatiamlardagi zichligi katta suv b ug'lari, ichki qatlam larga tomon erkin
harakat qiladi, kechasi esa buning aksi ro 'y beradi. Bu fikrimizni
tushunish uchun ushbu m isolga qaraylik. Yozda, c h o 'ld a qum yuzasi
kunduzi ju d a kuchli qiziydi. B unda uning tarkibida hech qanday
b ug 'sim o n suv y o 'q d e k tuyuladi. A gar kunduzi qattiq qizigan qum
yuzasini kechqurun biror o'lc h a m li ( l x l m yoki 2 x2 m) polietilen
plyonkasi bilan bekitib q o 'y s a k , ertalab bu plyonkaning ichki sirtida
k o ‘plab m ayd a suv tom chilarini k o'ram iz. Bu suv tomchilari q um qat­
lamining ichki qism laridan ko 'ta rilib chiqib sovishida kondensatsiyalan-
gan b u g 'sim o n suvdir.
Qish davrida tuproq yuzasining harorati, ichki qatlam iarining haro­
ratidan past b o'la di, shuning uchun tuproqning ichki qatlamlaridan
ko 'tarilgan b u g 's im o n suv y u z a qatlam da sovib kondensatsiyalanadi,
y a ’ni suyuq holatga o 'tadi.

192
 Demak, b u g ‘sim on suvni harakatga keltiradigan omil bu sutka
d av om id a tuproqning turli qatlamlari orasida vujudga keladigan harorat
gradiyentidir.
0 ‘simliklar b u g 'sim o n suvni o ‘zlashtirmaydi, am m o u harorat
yetarlicha pasayganida kondensatsiyalanib suyuq holatga, y a ’ni
o ‘simliklarga singadigan suyuq holatga o 'tad i, am m o, bu bilan
b u g 'sim o n suv o 'sim liklar uchun asosiy suv manbayi b o'la olmaydi,
chunki uning tuproqdagi miqdori juda oz (0,001 foiz).
Gigroskopik suv Tabiatda butunlay quruq tuproq ju d a kam
uchraydi. Q uruq deb qaraladigan tuproqda ham ju da oz b o'lsada nam
bo'ladi. Butunlay quruq tuproqni olish uchun ochiq sharoitdagi tuproq­
dan biror maxsus idishga olib termostatga joylashtiriladi va uzluksiz 6
soat davo m id a 105°C ga yaqin haroratda quritiladi. Qizdirilayotgan tup­
roq namunasini vaqti-vaqti bilan texnik tarozida tortib borsak, uning
og'irligi borgan sari kamayayotganligini ko'ram iz. Quritishning oxirida
esa tuproq nam unasining bir oz kamaygan og'irligi (quritilishdan ke­
yingi o g'irligi) o 'z g a rm a y qoladi, bu quritilgan tuproq tarkibida suv qol-
maganini bildiradi. Q uruq tuproqni ochiq jo y d a yana 2 - 3 soat sovitib
analitik tarozida tortilsa, sovigan tuproqning og'irligi ortganligini ku-
zatamiz. Bu quruq tuproqning sovishi vaqtida havodagi suv b ug'ini yut-
ganligidan kelib chiqadi. Demak, tuproq quritilganda uning tarkibidagi
suv b u g 'la n ib ajralib chiqadi, sovitilganda esa tuproq zarrachalarining
adsorbsion tortish (so'rish) kuchi ta ’sirida havodagi suv molekulalari-
ning biror qismi qaytadan tuproqqa singadi va tuproq zarralarining
sirtida to'planadi.
T uproq zarrachalarining atmosfera havosidan suv bug'ini yutish
xossasiga uning gigroskopikligi, shu usul bilan tuproqqa singdirilgan
suvni gigroskopik suv deyiladi.
Bunday nam tuproq zarralarining sirtida qalinligi uchta suv mole-
kulasining diametrlari y ig 'ind is ig a teng suv qatlamini hosil qiladi. G ig­
roskopik suvni tuproq zarrachalari ju d a katta m olekulyar tutinish
kuchlari ta ’sirida ushlab turadi. B oshqacha aytganda tuproq zarrachalari
sirti o 'r a b olgan gigroskopik nam qatlami tuproq zarrachalariga ju d a
katta kuch bilan tortilib turadi. Shuning uchun gigroskopik suv ichki
qatlam larining maksimal zichligi 1,7-1,4 g/sm ' cham asida bo'ladi.
N a m n in g bu turini tuproq bilan mustahkam bog‘langan suv deb yuriti­
ladi. G igroskopik suv elektrolitlarni eritish va elektr o'tkazuvchanlik
xossasiga e ga emas, ju d a past (-7 8 ° C ) haroratlarda muzlaydi.

193
 O lingan tuproq uchun gigroskopik nam m iq dor jihatd an o ‘zgarm as
emas. T uproq atrofidagi h avo ning nisbiy nam ligi oshsa, gigroskopik
nam ham ortadi. Shuningdek, tuproq m exan ik tarkibi o g 'irla sh g an d a
ham g ig roskopik nam ortadi.
Endi ustida gigroskopik nami bor tuproq zarrachalarini suv b u g ‘iga
to 'y in g a n havoda joylashtiraylik. B unda tuproq o ‘zining gigroskopiklik
xossasiga binoan h avodan q o 'sh im c h a m aksim al (eng k o ‘p) namni y u ­
tadi. B und ay namni maksimal gigroskopik nam deb yuritiladi. U shbu
holatda tuproq zarrachalarining sirtlari butunlay m aksim al gigroskopik
suv bilan qoplanadi.
O g 'i r m exanik tarkibli va serchirindi tuproqlarning gigroskopiklik
xossasi yuqori bo'ladi. G ig roskopik suv b u g 'g a a ylangandagina hara-
katlana oladi.
G igroskopik suv tuproq bilan m ustahkam b o g 'la n g a n suv bo'lgani
uchun uni o 'sim lik lar o 'z la sh tira olmaydi. C hunki tuproq zarrachalari
gigroskopik suvni, o 'sim lik ildizining so 'rish k uchidan kattaroq kuch
bilan ushlab turadi.
Parda suv. H avoning nisbiy namligi 100 % b o 'lg a n d a nam ga
to 'y in g a n tuproq zarrachalari suv bilan to 'q n a sh g a n d a o 'z ig a ya n a suv
b o 'la k c h a (porsiya)larini tortib olish qobiliyatiga ega b o i i b ulardan
zarra yuzasini q o 'sh im c h a b o g 'la n g a n suv pardasini hosil qiladi.
Bu q o 's h im c h a singdirilgan nam lik parda suv deb yuritiladi.
Parda suv maksim al gigroskopik nam qatlam ining sirtini o 'r a b ol­
gan. Parda suvni tuproq zarrachasi unchalik katta kuch bilan ushlab
turmaydi. Shu sababli parda suvni tuproq bilan b o ‘slt bog'langan suv
deb ataladi. Parda suv oddiy suvdan m ustahkam b o g 'la n g a n suvga nis­
batan kam farq qiladi. Parda suv kam erituvchanlik qobiliyatiga ega.
O 'sim lik lar uch un parda suv qism an singadi.
Kapillyar suv T u p ro q d a barcha y o 'na lish la rda o 'z a r o tutashib ket-
gan g 'o v a k la r mavjud va ularda tuproq nami saqlanadi.
O 'z a r o tutashib ketgan g 'o v a k la r tizimini ingichka (kapillyar) naylar
tarzida tasa v v u r qilish m um kin.
Fizika fanidan m a ’lumki, kapillyar nayda su yuqlikning ko'tarilish
balandligi suyu qlik qattiq jism n i to 'la h o'lla ga n id a q uyidagi Jyuren for-
mulasi bilan ifodalanadi:
(8.1)
pgr
bu ycrda: a - suy uqlikning sirt taranglik koeffitsiyenti, p - suyuqlik
zichligi, g - erkin tushish tezlanishi, r - nay radiusi.

194
 Kapillyar nay b o 'y la b suv ko'tarilayotgan holda Jyuren formulasi
yanada soddalashib quyidagi k o'rinishd a bo'ladi:

Mn ( 8 .2 ) lom iuladan ko'rinadiki, kapillyar naycha radiusi kichik-

lashgan sat i suvning ko'tarilish balandligi ortadi. Nazariy qarashda nay-
cliu qancha ingichkalashsa It shuncha ortishi kerak. Bundan tashqari nay
radiusi kichiklashgan sari, unda suvning ko'tarilish tezligi kamaya. b o ­
radi. A m m o suvning kapillyar ko'tarilishi 10 m dan oshmaydi. Chunki
suvning bunday balandligi hosil qilgan gidrostatik bosimi atm osfera
bosimi bilan tcnglashadi.
Tuproq ju d a murakkab tizimni tashkil qiladi, undagi g'o vaklarn in g
radiuslari ham har xil. Shuning uchun tuproqlarda It ni hisoblashda (8.2)
formuladagi r ni tuproq kapillyarining samarali radiusi deb olish zarur.
Bundan tashqari tuproq kapillyarlarida adsorbsiya kuchlarining t a ’siri
I i i i i i i mavjud. Natijada, suvning kapillyarda ko'tarilish balandligi Jyuren
loim ulasiga asoslanib hisoblanganidan kam chiqadi.
Kapillyai kuchlar luproq zarrachalari orasidagi g'ovakliklarning
(lirtiitclu X nun b o'lg and a yuzaga kelib, diametri 0,1 -0,003 m m
b o'lg a n d a ayniqsa yuqori bo'ladi. Diametri 0,003 mm dan kichik
bo 'lg a n kapillyarlai ho g'langan suv bilan band b o'lib kapillyar suv
Imrakatiga qarshilik ko'rsalmli
Yog.'m yoki oqai suvlai tuproqning pastki qatlamlariga, sizot
Mivltuning omi yui|oii qatlamlarga tomon harakati kapillyarlar orqali
uinalga onImuII.
Mu Ini i ik i, n u v tuproqni ho* Hay di, shuning uchun tuproq suvi
kapillyai kuchlai ta ’sirida yuqoriga ko'tariladi.
I uproq agregatlari oraliqlarida hosil b o 'lg a n kapillyarlarni to'ldirib,
kapillyar kuch ta ’sirida pastdan yuqoriga harakatlanadigan suv kapillyar
suv deb yuritiladi.
Kapillyar suv o'sim liklarni suv bilan t a ’m inlaydigan asosiy man-
bayidir.
(iriivitatsion suv. Gravitatsion suv y o g 'in la rd a n va sug'orilgandan
keyin hosil bo'ladi. Yerning tortish kuchi ta ’sirida o 'z og'irligi bilan
tuproqning pastki qatlamlariga yoki tuproqning kapillyar va nokapillyar
yo'llarini to'ldirib yon atrofga erkin oqadigan suvga gravitatsion suv
deb yuritiladi.
Agar sizot suv chuqurda jo ylash gan b o 'ls a gravitatsion suv tuproq
qatlamlari orasida tarqalib kapillyar suvga aylanadi yoki sizot suvlariga

195
q o ‘shilib ketadi. G ravitatsion suvni o 'sim lik lar yaxshi o'zlashtiradi.
Kapillyar va gravitatsion suvlar erkin holatdagi suvlardir. Endi har xil
turdagi suvlarning k o ‘ch ishiga q isqacha to'xtalam iz. M ustahkam
b o g 'la n g a n nam tuproq zarralarining y uzasida m iqdor jih atidan ju d a
katta adsorbsion kuchlar y orda m ida ushlab turiladi. Uni faqat b u g ' h o­
latga o 'tkazilg and a harakatlana oladi. B o 's h bo g 'lan g a n suv tuproq zar­
ralari sirtida parda suvni hosil qiladi va ancha kam kuchlar bilan ushlab
turiladi. Bu suv sorbsion kuchlar ta ’sirida bir zarradan boshqa zarraga
ko'c h ishi m umkin. Bunda suv pardasi qalin b o 'lg a n zarradan, pardasi
y u p q a zarraga, shuningdek tuproq qatlam ining issiq qism idan sovuqroq
qism iga qarab sekin-asta harakat qiladi.
N a m g a to 'y in m ag a n tuproqlardagi kapillyar suv kapillyar k uchlar
ta ’sirida harakat qiladi. Kapillyar nam harakati tik yoki yotiq y o 'n a lish d a
a m a lg a oshishi m umkin. Tabiiy sharoitda kapillyar ko'tarilish o g 'ir tup-
roqlarda 6 m gacha va yengil tuproqlarda 2 m ga yetadi. N a m g a
to 'y in g a n tuproqlarda suvning pastga harakati og 'irlik kuchi t a ’sirida
r o 'y beradi.
T uproqdagi b u g 'sim o n nam havo oqimi bilan birga sekin harakatla-
nadi, b u g 's im o n nam suv b u g 'in in g elastikligi katta joydan. suv b ug'i
elastikligi kichik jo y g a faol harakatlanadi.
t
8.2. T uproq nam ligini aniqlash usullari

T up ro q tarkibidagi suv m iqdoriga tuproq namligi deyiladi. T u proq

namligi tuproqning kim yoviy va m exanik tarkibiga, strukturali 1igiga
ha m d a organik tarkibiga b o g'liq. Tuproq namligi yetarli b o 'is a u ru g 'la r
m e ’y orda unib chiqadi, ekinlar yaxshi o 'sad i va rivojlanadi. Bundan
tashqari o 'sim lik rivojlanishining u yoki bu asosiy hayot om illariga
kritik tanglik davrlarida en g k o 'p namlik talab qiladi. Shuning uchun
tuproq namligini bilish qishloq x o'jalig id a m uhim aham iyatga ega.
Hozirgi vaqtda tuproq namligini aniqlashning bir necha usullari mavjud.
A m m o ular orasida eng k o 'p q o 'lla n a d ig an usul bu tuproq namunasini
term ostat yordam id a quritish usulidir. T upro qn in g namligini aniqlash
uchun b u rg 'i yordam i bilan tuproqdan n am una olinadi. B u rg 'i metall
silindr, shtanga va tutqichdan iborat. Silindr sirtida va shtangada
b u rg 'in in g botish chuqurligini ko'rsatu vchi shkala raqamlari qo'y iigan.
B urg'in i tu proqqa tutqich y o rd a m id a burab kiritiladi, b urg 'i kerakli
c hu qurlikka yetgach qayta tortib olinadi. B unda silindr ichidagi tuproq

196
namunasini ham olib chiqadi. Silindrdagi tuproq namunasini qirib tu-
shirish uchun silindrda u/.unasiga kesik bor.
Silindrdagi luproq namunasi og'irligi avvaldan tortilgan bo 'lg a n
alyuminiy stakn m halarga qirib tushiriladi va stakanchaning qo p q o g 'i
у<>I>11:н11 l uproq namunalari turli chuqurliklardan va uchastkalardan oli-
nadi lu p ro q namunalari bilan birga avvaldan tortilgan stakanchalar
tcrmostatgn joylashtiriladi va q op qog'ini ochib qo'yiladi. Shundan keyin
luproq namunalari lermostatda 100-105°C haroratda 6 soat quritiladi.
lu p ro q qurigach stakanning qopqog 'ini yopib epsikatorda 3 0 - 4 0 minut
snvitilmli, so'ngra nam unalarning og'irligi yana aniqlanadi. Biror sta-
kandagi iiamunaning oldingi og'irligi bilan keyingi og'irligi orasidagi
ayirma, quritilgan tuproqdan b ug 'lanib chiqib ketgan suv og 'irligiga
teng. Bu suv miqdori og 'irligining absolyut quruq tuproq o g 'irligiga nis-
bati olingan tuproqning nisbiy namligini ko'rsatadi va uni foizlarda
ifodalanadi. 'l uproq namligini aniqlash ishini tezlashtirish uchun bir xil
massali slakanlar olinadi va ularni oldindan tortib qo 'yilgan bo 'ladi. Bi-
11>i slakanda^i tuproq namligi quyidagi formula bilan hisoblanadi:
II (/’ •ioo%, (8.3)
/■
bu ycrda: II' tuproq namligi (foizlarda); Р/ - quritilm agan tuproq
namunasi og'irligi, / ’ • quritilgan luproq namunasi og'irligi.

Masalan, tuproqning qurililmasilan oldingi og'irligi Pi = 30 g,

quillilgaiidan keyingi og'iiligi / ’,< 2<l g bo'lsin. IJ holda tuproq namligi
I III 74)
и - I0 D - . 2 V i * .

tuproqdagi umumiy namlik miqdoriga tuproqning absolyut nam-

llgl di'ylladi.
Y og 'in miqdori millimetrlardagi suv ustuni balandligi bilan
aniqlanganidan tuproqdagi namlik zaxirasini ham xuddi shu birlikda
ilbdalash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi:
(84)
100
bu ycrdu: lV„tni qalinligi h ga teng tuproq qatlamidagi m m da
ilodalangan luproq absolyut namligi, W - quruq tuproq o g'irligidan
foizlarda hisoblangan namlik, p - absolyut quruq tuproq zichligi,
0 , 1- sm ni mm ga aylantirishda qo'yilgan.
Tuproq namligini aniqlashning bayon qilingan usuli garchi keng
tarqalgan b o'lsada, bajarishga k o 'p vaqt talab qilinadi, turli chuqur-

197
 liklardan tuproq nam unasini olish uchun k o ‘p m ehnat sarflash kerak.
Shuning uchun hozirgi kunda tuproq namligini radioaktiv izotoplarning
q o'lla nishiga , tuproqning elektr o ‘tkazuvchanligini o'lchashga, tuproq
n am in in g kapillyar tarangligini aniqlashga asosiangan bilvosita usullar
ishlab chiqilgan.
M asalan, radioaktiv izotopning yem irilishida chiqadigan у nurlar
jadalligining o'z g a rish ig a qarab tuproq namligi aniqlanadi. Bu usulda
tuproq qatlam larining tabiiy joylashishi buzilm asdan namligi aniqlanadi.
G a m m a nurlar tuproqdan o ‘tishida un ing qattiq qismi va suv
to m on id an qism an yutiladi. T uproq massai o 'z g a rm a s b o 'ls a y - nu r­
lanish jadalligining o 'zgarishi asosan nam lik m iqdoriga bog 'liq b o 'lib
qoladi.
G a m m a nurlar manbayi sifatida yarim yem irilish davri 5,32 yilga
teng radioaktiv kobalt -6 0 (2 7C o 6H)dan foydalaniladi. Uning k ichkina
bo 'lak chasini q o 'r g 'o s h in konteynerga joylashtiriladi. G a m m a nurlar-
ning chiqishi uchun konteynerda teshikcha qo'yilg an . Bu ishda
radioaktiv kobalt - 6 0 joylashtirilgan konteyner va ga m m a nurlar
sanagichi bir-biridan m a ’lum niasofada tuproqqa joylashtiriladi. G am m a
nurlar tuproqdan o 'tis h d a jadalligi kam ayadi. G a m m a nurlar ja d a llig i­
ning k am ayishiga qarab tuproq namligi foizlarda aniqlanadi. A m m o
o 'sim lik larn in g tuproqdagi suv zaxirasi bilan t a ’minlanganini k o 'rsatish
uchun tuproq namligi tuproq qatlamidagi suv zaxirasi orqali ifodalanadi
va mm lar bilan ko'rsatiladi. Buning uchun (8.4) form uladan foydalanish
zarur. Hozirgi vaqtda radioaktiv izotoplarning yem irilishidan chiqadigan
ga m m a nurlar jadallig in in g suvda va tuproq qatlam ida kam ayishiga
asoslanib tuproq namligini aniqlash usuli faqatgina ilmiy tadqiqotlarda
qo 'llan ilm o q d a. Shunday qilib, hanuzgacha tuproq namligini aniqlash-
ning yangi usullari term ostat-tarozida tortish usulining o'rnini bos-
ganicha y o 'q . M eteostansiyalarda asosan tuproq namligini aniqlashning
term ostat-tarozida tortish usuli q o 'lla n ib kelinmoqda.

8.3. T u p roq n in g ba’zi agrogidrologik xossalari

Biz oldingi m avzuda tuproqdagi nam ning bir necha turda bo'lishini
ko'rsatdik. Shu bilan birga b a ’zi turdagi tuproq suvlarini o'sim lik lar
o 'z la sh tirm a y d ig a n holatda ekanligini ham t a ’kidladik.
Shunday qilib, tuproqdagi nam ning bir qismi o 'sim lik k a
o 'tm a y d ig a n , fo yd asiz holatda, boshqa qismi esa o 'sim lik k a turli d ara­
ja d a o 'ta d ig a n holatda m avjud bo'ladi.

198
 O 'sim liklarga erkin harakat qiladigan kapillyar va gravitatsion
suvlar yaxshi o 'tadi (singadi) va o'zlashtiriladi. B ug'sim on suv konden-
salsiyalanib suyiu| holatga o 'tg a n d a n keyingina o'sim liklar o'zlashtiradi,
iiinino uning miqdori ju d a oz.
< >'Minlik lupm qdagi gigroskopik, maksimal gigroskopik, kimyoviy
1>i11к kun suvlarni inutlaqo o'zlashtirm aydi.
Miming sahabini yana izohlab o'tam iz.
M a ’lumki, o'sim lik ildizi hujayralari shirasining osmotik bosimi
inavjud Ildiz tizimi hujayralarining yalpi osm otik bosimi hisobiga suvni
s o 'm l t kuchi vujudga keladi. Tabiiy sharoitda osmotik kuchlarga namni
liipmqdn u.shlab turuvchi kuchlar to'sqinlik qiladi.
A gin namni tuproqda ushlab turuvchi kuchlar ildizning osmotik
bosim kuchidan katta bo'lsa, bu nam ildizga o'tm ay di. Gigroskopik,
m aksim al gigroskopik suvlar tuproq zarrachalariga ildizning so'rish
kuchidan kattaroq kuchlar bilan tortishib turishini bilamiz. Shuning
11. Inin bunday suvlarni ajratib olishga ildizning so 'rish kuchi vetmaydi.
I iipii)i|dngi erkin suv ham kimyoviy toza emas, balki eritm a holida
niuvjiid Sluining uchun ildiz hujayralarining osmotik bosimi, tuproq
iMItiiiHitniun оч и н и в bosimidan katta b o'lsag in a ildiz hujayralariga suv
shiiiiihuli <)dalda ilili/ suv bilan birga tuproqda erigan oziq m oddalam i
hum o ‘/la s h lin b luigimnl.iii luproq eritm asining konsentratsiyasi ortib
kclmaydi.
Agin luproq ciilnitisiiiing osmotik bosimi, ildiz hujayralarining os-
inollk hosiinidiiii «>ilil> kclNii, ildizga suv shimilishi (kirishi) to'xtaydi.
Miindny piiytdn luproq erilmasi ildiz tukchalaridagi suvni shimib
olib, ilili/ni Niivsi/.litnlira boslilaydi. Munday holda garchi tuproqdagi
kiiiiKi'iili ik oi it nut tarkibida suv k o 'p bo'lishiga qaramay, bu suvdan
o'Nlinllk loydalana olmaydi.
O 'sim lik , ildiz tukchalariga bevosita tegib turgan suvnigina
o'zlashtirishi mumkin. O 'sim lik ildiziga tegib turm agan suvni o'zlash -
tirish imkoniyati esa bu suvning ildiz tukchalari tomon siljishiga y a ’ni
harakatchanligiga bog'liq. Shuning uchun o 'sim lik erkin harakat-
laiimligan suvlarni yaxshi o'zlashtiradi.
Iui>n>qninf> agrogidrologik xossalari deb, qishloq x o ja lik
fklnlurinlng mini bilan Ui’minganligi lo ‘g ‘risidagi ma'lumotlarni olish
in I i i i i i zarur bo'lgan tuproqning suv-fizikxususiyatlariga aytiladi.
Tuproqning agrogidrolik xossalaridan foydalanib tuproqdagi
um um iy nam miqdoridan qishloq x o'jalik ekinlari hosilining shaklla-
nishiga sarflanadigan suvni alohida guruhga ajratish mumkin.

199
 A g rom eteoro lo giya amaliyotida tuproqning agrogidrologik kon-
stantalarni aniqlash juda m uhim aham iyatga ega. A grogidrologiya fanida
tuproqning agrogidrologik konstantalarini aniqlash ishlari eng avval dala
sharoitida boshlanadi va buni tasavvur etish uchun 8 . 1-rasm keltirildi.

S.l-rasm. Agro va gidrometeorologik stansiyalar atrofidagi dalada

tuproqning agrogidrologik xossalarini aniqlash uchun ajratilgan
joyning ko‘rinishi (I.G.Gringof fotosurati)

Hozirgi vaqtda agro va gidrom eteorologik stansiyalarda tuproqning

quyidagi agrogidrologik xususiyatlari aniqlanadi: sam arasiz nam,
barqaror s o ‘lish namligi, kapillyarlar uzilish namligi, e n g kam nam
sig 'im . k apillyar nam sig ‘im, to ‘liq nam s ig ‘im, samarali nam. Biz
tuproq ning e n g m uhim b a ’zi agrogidrolik xossalarinigina qaraymiz.
Samarasiz nam - bu o ‘simlikka o'tm a y d ig a n , o ‘simlik o 'zlash -
tirm ay digan va organik m o dd a hosil qilishda qatn ash m ay digan foydasiz
nam dan iborat. G igroskopik, m aksimal gigroskopik nam lar xuddi shu
foydasiz n a m zaxirasi guruhiga kiradi. A gar tuproqda nam ka m a y a borib
faqatgina m u sta h k a m b o g ‘langan suv (gigroskopik, m aksim al gigro­
skopik su v)gina qolsa, 0 ‘simliklarning barqaror s o ‘lishi r o ‘y beradi va
o ‘simlik asta-sekin quriydi.
Turli tipdagi tuproqlarda esa maksimal gigroskopik suv miqdori
turlicha b o'la di. L. T u rsunovning k o ‘rsatishicha Qarshi c h o 'lin in g och

200
lusli b o ' / tuprog'i, o 'rta ch a qumoq, b o 'z yerlarida maksimal gigros­
kopik nam qnni(| luprog'i vazniga nisbatan 3,5-7,4 % cham asida
o '/g a r a d i Yoki Sam arqand viloyatining to 'q tusli bo'z, o 'rta c h a qum oq
lupioqlai ill.i b o '/ yerlarida turli chuqurlikdagi qatlamlarga qarab ( 0 - 4
•tm, I 1 / sin, 17 15 sm, 3 5 -5 0 sm, 5 0 -6 5 sm) maksimal gigroskopik
ниш qiiinq luproq va/.niga nisbatan 5,3 0-5 ,72 % chamasida bo'ladi.
A m m o o'sim liklar tuproqdagi nam kam ayib foydasiz zaxiraga
yaqinlashgan sail suv tanqisligiga uchraydi.
M a ’luniki. o 'sim lik to 'qim asidan bug'lang an suv miqdori, qabul
qilgan suv miqdoridan k o 'p bo'isa, o 'sim lik uchun suv tanqisligi
vii|iidgn keladi.
Harqaror so'lish namligi. Suv yetishmasligidan o'sim lik larning
so'lishi vaqtinchalik va barqaror xillarda bo'ladi. Vaqtinchalik so 'lish d a
o 'sim lik barglarigina so'liydi, am m o o 'sim lik poyalari turgorlik holatini
saqlab qoladi.
Y o/da kunduzi havo haroratining yuqori bo'lishi sababli o 's im lik
hum km lili isiydi va barglari orqali k o 'p miqdordagi suvni transpirat-
■«Iyttlnytll (liiig'lnnliiadi). Agai shunday sharoitda tuproqda o 'sim lik
o'/lnslitlimHunn suv kumitygan bo'isa, suv yetishmasligidan barglarning
Imgoiligi yo'qolmll vn so'liydi Agar tuproqdagi suv yetishmasligi
к «'skin ilodalamiiagitn bo'isa, Inn davom ida burglarning turgorligi
qnyIntlini liklauadi va I'llnsly.a barg yana Iranspiratsiyani m e ’yoriy
ilnvom сини bcrmli himdiiy so'lishlar vaqtinchalik bo'ladi va
vuqlliielmllk so 'lh li *»'wlinllkkii /ш аг kcltirmaydi.
Л j mi i к h i m In/ к i и 11<u i bin f’lin nm>>, isishi yana ham oshsa, transpirat-
slynsl hum kiiiluivlh o'sim lik k o 'p suvni bug'lantiradi, bunday holda
o'sim lik lldt/l yclmliehn suvni y e lk a /ib berolmay qoladi. Agar tuproq-
diifj.l suv yiumda keskin kamayib ketsa, kunduzi o'sim lik ning bargi va
poynsi s o ’liydi.
Agar suv tanqisligi uzoq vaqt davom etsa o'sim lik barglari va
poyalari barqaror so'liydi, o'sim likd a qaytm as ja rayonlar boshlanadi.
I ndilikda o 'sim lik n in g turgorlik xossasi qaytadan tiklanmaydi, ho-
slliiing ko'payishi va shakllanishi to'xtaydi.
O 'sim lik barqaror so'liy boshlaydigan holatiga mos tuproq namligi
dara|asiga barqaror so'lislt namligi yoki koeffitsiyenti deb ataladi.
Harqaror so'lish namligi tuproq zarrachalarining o 'lc h a m i va
tuproqdagi gum us m iqdoriga bog'liq.
l uproq zarralari qanchalik kichik va tuproqda gumus miqdori k o 'p
bo 'isa, barqaror so'lish namligi ham shunchalik yuqori bo'ladi.

201
 S. A Verigo va L. A .R a z u m o v a m a’ lumotlari b o 'y ic h a tu rlj . , .
tuproqlarda barqaror so 'lis h namligi ko'rsatkichlari ^ - ^ ' i ^ v a l d a
keltirilgan:

Turli tu proqlarda barqaror so'lish namligi

Barqaror so'lish namligi -------

Tuproq tip lari
(absolyut quruq tuproq massasiga nisbatan % lai» N
Qum 0,5-1,5 '- 3 l _
Qumloq 1,5-4,0 ------
Qumoq: -------
yengil 3,5-7,0 ------
o'rtacha 5,0-7,0 -----
og'ir 8,0-12,0 ..........
Lov 12,0-20,0 ' -----

Keyingi у i 1larda o 'tk a z ilg a n tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, h a r ц

o'sim lik lar bir xil tipli tuproqlarda bir-biriga yaqin turlicha n a m l i k l ^
so'liydi va hattoki o 's im lik n in g y oshiga qarab so'lish namligi u
o'zg aradi. D. V. Fedorovskiy m a ’lumotlariga qaraganda t o 'q ^
tuproqlarda: oqquray - 13,8 %. b u g 'd o y - 15,63%, s h o 'ra - 16,4 0/
z i g ' i r - 1 7 ,9 4 % , b o d r i n g — 17,78 % da so'liydi.
Bu m a 'lu m o tla rd a n ko'rinad ik i. turli o'sim lik larn in g biror tipcj^.
tuproqda so'lish namligi bir-biriga ancha yaqin (farq 2-4 % ni tasl1|°,
qiladi). Iliq tuproqlarda barqaror s o 'lish namligi, sovuq t u p r o q l a r d a g i ^
ancha kam bo'ladi.
Tuproq so 'lish nam lig id an kam namlik zaxirasiga ega b o 'ls a qattj
plastik holatda bo'ladi. B unday holatda tuproqni ishlash qiyinlashadi. ^
S o'lish namligini b a ’zan m aksim al gigroskopik nam miqdorini 1.3^
ga k o 'p a y tirib hisoblanadi. Bu koeffitsiyent tuproq turiga b og '|jc
ravishda 1,0 dan 3,0 gacha o 'zgarishi mumkin. Uning qiymati ko'pincl-^
1 ,2 -1 ,6 chegarada o 'z g a ra d i. B a ’zi tadqiqotchilar 1,34 o 'rn ig a 1,5 щ
olishni ta k lif qiladilar.
L. T u rsuno v m a ’lum otlariga qaraganda O 'r ta O siy on in g sug'ori,
ladigan b o 'z tuproqlarida so 'lish namligini olish uchun m a k sim ^
gigroskopik namlikni 1,75 ga, c h o 'l tuproqlarida esa 2,00 (yoki 2,20)
ko 'p a y tirish kerak.
Eng kam nam sig'im. Tuproqning nam sig'imi deb tuproq
qatlamlari orasida ushlanib qolgan suvga aytiladi.

202
 Tuproqning eng kam nam sig'imi deb sizot suvlari chuqurda
joylashgan sharoitda oshiqcha suv oqib ketganidan keyin, tuproqda
uslilanib qoladigan namning eng ko‘p miqdoriga aytiladi M uallaq
к a| <i 11у jii suv si/ot suvlari manbalari bilan b o g ‘langan bo'lm ay di va
<|Mlliimliii orasida joylashadi.
l u g kam iinm sig'im tuproqning mexanik tarkibiga b og 'liq va keng
ihegaraila o '/g a r a d i Masalan, to 'q tusli o g 'ir tuproqlarning haydalma
qatlatnida и iS % ga yaqin bo'lsa, 8 0 -1 0 0 sm chuqurlikda esa eng kam
мши sig'ini .’S lb % gacha kamayadi. Eng kam nam sig'im
qaialayotgan tuproq tipi uchun o ‘zgarmas bo'ladi. Eng kam nam sig ‘im
luproq / a m u h a l a r i bilan tutinish kuchlari yord am id a ushlab turiladi, bu
km hi.ii lupioqning m exanik tarkibiga va zichligiga bog'liq. A gar mayda
/a rra ch ala r qanchalik k o ‘p va tuproq zichligi kam bo'lsa, tuproq
shunehalik k o'p namlik ushlab turadi. Eng kam nam sig 'im g a yaqin
iui11111к(l<i tuproqda o 'sim lik ning suv bilan t a ’minlanishi uchun yaxshi
shatoit yaratiladi. Bunda tuproq yum shoq plastik holatda va tuproqni
l ч111 1 rs a eng i ini in 11i bo'ladi.
hti/dlhai nam sig'im Kapillyar nam sig 'im deb sizot suvlarining
ko'tai lllshldan kapillyai limlagi eng ko 'p namga aytiladi. Kapillyar nam
<>‘4111111к к i« OSOIlIlk hllltn d'liuli,
lo'liq nam sig'im lo 'l iq nam sig'im deb tuproqning barcha
g iл iikI.и i m i v bilnii to 'lgan holitldag.i namlik miqdoriga aytiladi. Bu
huliililii g'o v itk I n i dtigi I i i i v o suv tomonidan siqib chiqarilgan bo'ladi. Shu
suliabll lii|iiiu| aointsiyiisi to'xtaydi va o'sim lik ildizining faoliyatiga
Ihim i vi'inhiiiiiv 11<>Iin 11
I iipiin|iiiiig In iiiiliiy oslnqcha iiamlanishi sizot suvlari tuproq
yn/asigai ha ko'iai tlgaiula ro'y beradi.

8.4. Samarali nam

O 'sim liklarn in g hayoti va hosil to'plashi uchun tuproqda yetarlicha

наш bo'lishi kerak. Shu bilan birga o 'sim lik n in g suv bilan
ta'iiiinlaiigaiiligi tuproqdagi umumiy nam miqdori bilan emas, balki
uning o 'sim likk a o'tailigan qismi miqdori bilan baholanadi. Shuning
in him qish lo q xo' jalik ekinlarining hosildorligi sharoitini baholashda
tuproqdagi so'lish namligidan ortiqeha bo 'lg a n nam miqdori aniqlanadi.
Barqaroi so'lish namidan ortib qolgan va o 'sim likn in g organik
m od dam yaratishida qatnashadigan namni tuproqdagi mahsuldor yoki
\amurali nam deb yuritiladi.

203
 Samarali nam tuproqdagi barcha nam n in g qancha qism idan
o 's im lik la r foydalana olishini ko'rsatadi. Turli tuproqlarda parvarish
qilinayotgan ekinlarning suv bilan t a ’m inlanganlik sharoiti har xil
bo 'la d i. Ularning suv bilan t a ’minlanganlik sharoitini bu tuproqlardagi
sam arali nam miqdorlari bilan baholanadi.
T uproqd ag i samarali nam miqdorini biror aniq qatlam dagi
m illim etrlarda ifodalangan suv qatlami bilan aniqlash qabul qilingan.
B un day q ilinganda samarali nam zaxirasini b ug 'lan ish ga sarflangan suv
va y o g 'in miqdori bilan solishtirish imkoni yaratiladi. Chunki b u g ‘-
langan suv v a y o g 'in miqdorlari ham mm suv qalinligida ifodalanadi.
Foizlarda ifodalangan tuproq namligini quyidagi form uladan foy-
dalanib samarali nam millimetrlariga o'tkaziladi:
W, =Q. \ - p- h( W - k ) , (8.5)
buycrda: Ws - tuproqdagi samarali nam zaxirasi (mm); p - tuproqning
hajm iy massasi ( g / s m ) : h - tuproq qatlami qalinligi (sm); W —tuproq
namligi (absolyut quruq tuproq inassasiga nisbatan % larda); к - bar­
q aror s o 'lish namligi (absolyut quruq tuproq m assasiga nisbatan %
larda); 0 , 1 - tuproqdagi nam zaxirasini millimetrlardagi suv qatlam iga
o 'tk a z ish uchun koeffitsiyent.
D em ak , samarali namni millimetrlarda ifodalash uchun tuproq zich-
ligini, y a ’ni tuzilishi buzilm agan 1 s m 3 absolyut quruq tuproq massasini
bilish kerak.
O 'r ta O siy o tuproqlarining o 'rta c h a zichligi 1,4-1,5 g/sm 3 ga teng.
F{ar qaysi tuproq uchun chuqurlikka va g 'o v a k lik k a qarab tuproq zich-
ligining qiym atlari o'zgaradi.
T u p ro q d a g 'o v a k la r qancha k o 'p bo'isa, uning zichligi tobora ka ­
m ayadi.
Misol. T up roq namligi 18 %, barqaror so 'lish namligi 10 %, tuproq
hajmiy massasi 1,4 g/sm 3 bo 'isa, 100 sm gacha qatlamdagi samarali nam
zaxirasi aniqlansin.
K attaliklarning qiymatlarini (8.5) form ulaga q o 'y ib hisoblaymiz:
Ws - 0,1 1,4-100(18-10)= 14-8=112 mm.
B a h o rd a 1 m qalinlikdagi tuproq qatlamida samarali nam m iqdoriga
qarab o 's im lik la rn in g suv bilan t a ’minlanganligi quyidagicha bahola­
nadi: yaxshi - 180+160 mm; qanoatlanarli - 160+130 mm; yetishm aydi
- 130+80 m m ; y o m o n - 80+50 mm.

204
 N.5. T u p r o q n in g s u v b a la n si v a o 's i m li k la r n i n g n am bilan
t a ’m in la n g a n lig i

l uproq suv balansi nam ning tuproqqa kirishi va sa rf bo'lishining

latqidan iborat. Har qanday balans singari suv balansida ham nam ning
luproqqu kirimi va sarfm ing algebraik yig'indisi nolga teng bo'lishi
kerak. Suv balansini tanlangan dala mavdonidagi tuproqning istalgan
qatlami uchun biror aniq vaqt oralig'iga tuziladi. A m m o agronom ik
m aqsadda suv balansini odatda biror davrga ildiz o'sa diga n qatlam
ih bun tuziladi. Suv balansi samarali nam millimetrlarida ifodalanadi.
I >111n suv balansi kirim qismining asosiy tashkil etuvchilari quyidagilar-
(litn iborat: tuproq yuzasiga tushadigan y o g 'in miqdori r; sizot suvlari-
dan ildiz yashaydigan qatlam ga ko'tariladigan nam miqdori Mr\ tek-
shirilayotgan maydonga suvning yuza oqimi miqdori (agar maydon qi-
ynlikdn b o'isa) tuproqning ichki qatlami tridan sizib keladigan ichki
п я т miqdori Mi h atmosferadan tuproqqa kiradigan bu g 'n in g konden-
1111’iIv idiinlilmlim hosil bo 'lg a n nam miqdori Л.
lupini) iin 111 bahm sinm g sa rf qismi quyidagilardan iborat: tuproq
Vii/nnitlnn btin’limmlip.an nam miqdori Eyu\ o 'sim lik lar tuanspiratsiyasi
1111<1<I<111 I11, iltli/ о*ни»11i '.i i i i qatlam dan sizot suvlariga oqib ketadigan suv
miqdori !, i|iyiilik(lu^,i tiiprnq y u /a sid a n oqib ketadigan nam miqdori/;.u;
h i|4 <K|<lnj'i к hki suv oi|lim miqdori f i t
S u v U d i m i l lek sliiiiItiyol^iiM iln vr b o s h i d a g i s a m a r a l i n a m z a x i r a s i
'Ihvi o M il d i q - i iiim iim li nam za xira si Ws„„ ga teng bo'isa,
A A MimIi» litk 11 f i}*11 m u volli) I o ‘ Ik| suv balan sini qu y id a g ich a
11<»i lit In v m l /
и , i (i i д/ i м., i m , , i л) n ' , „ t (/ и1 -i /:, i / + /„. + / , , ),
buiidim olingan davrdagi samarali nam o'zgarishi:
^ ...o ^ ...» ' (r * + M ^ + Mi i + a ) — ( £, , + E: + f + f y, + f i ) ,

Amaliyotda asosiy omillarnigina hisobga olib suv balansini

quyidagicha soddalashtiriladi:
K . J. - K . b = r - E n -£, .
Suv balansini istalgan davr uchun tuzish m um kin, am m o k o'pincha
yillik suv balansidan foydalaniladi.
A gar suv balansining kirim qismi, sa rf qism iga baravar bo'isa, suv
balansi nolga teng.
A gar yil oxirida tuproqda suv zaxirasi oshsa, suv balansi musbat,
a ksincha tuproqda suv zaxirasi kam ay sa suv balansi manfty bo'ladi.
I )emak, suv balansi tenglamasidagi har bir had yil davom ida o'z garib
205
boradi, shuning uchun suv balansi ham vaqtga va fazoga nisbatan
o'zg arad i.
S ug'o rilad ig an yerlardagi tuproqlar uchun suv balansining kirim
qism iga su g 'o ris h sababli to'pla n ad ig a n suv miqdori q o ‘shiladi.
0 ‘zbekiston Respublikasi iqlimi sharoitida agrom eteorologik
nuqtayi nazardan tuproq suv balansini tadqiq qilish ishlariga F.A. M o ‘-
m inov, A.Q. A b du liayev va A.S. T ursunovlar m unosib hissa q o 's h -
ganlar.
Suvning tuproqda to'planishi, harakati, fizik holatining
o'zgarishi, tuproq qatlamlarida uslilanib turishi va sa r f qilinislti kabi
hodisalaryig'indisi tuproqning suv rejimi deyiladi.
M eteorologik sharoitlar tuproqning suv rejimiga ancha kuchli t a ’sir
qiladi. Y ilning sovuq davrida nam o ‘sim liklar transpiratsiyasiga sa rf
bo'lm a y d i, ( o 's im lik la r tinim davrida bo'ladi), tuproq qo r bilan qoplan-
ganda esa b u g 'la n ish g a ham s a r f bo 'lm aydi. Shuning uchun nam
zaxirasining o 'zgarishi, tuproq muzlashi jaray on id a kristallanishi
ta ’sirida n a m ning tuproq ichidagi harakati hisobiga h a m d a iliqlanishlar
paytida oqar suvlarga to'lishi hisobiga ro 'y beradi. Turli y o 'lla r bilan
to 'p la n g a n nam zaxirasi bahorda eng k o 'p bo'ladi.
Qishloq x o 'ja lik ekinlari vegetatsiyasi boshlanganidan keyin ildiz
ya sh ay diga n qatlam dagi samarali nam zaxirasining o'z g a rishi m eteo­
rologik sharoitlar, o 'sim lik lar va sizot suvlari sathi tebranishlarining bir-
galashib t a ’siriga bog 'liq. Sizot suvlarining sathi chuq urd a (suvning
kapillyarlarda ko 'tarilib qo'shilishi y o 'q ) b o 'lg a n hududlarda nam ning
— W nun
eng k o 'p qismi transpi-
ratsiyaga sa rf bo'ladi.
8.2-rasm dan k o 'r i­
nadiki, Rossiya hududi-
dagi bahorda to 'liq nam-
lanadigan va sizot suv­
lari c hu qu rd a jo y la sh g a n
lalm ikor zo nad a o 's i m ­
liklar vegetatsiyasi bosh-
8.2-rasm. Bahorda to'liq namlanadigan va lanm aganida barcha
sizot suvlari ch u q u r joylashgan zonada turli ekinlar v a toza shudgor
ekinlar ostidagi tuproqning bir m ctrlik ostidagi tuproq 0 - 1 0 0
qatlam id agi sam arali nam ning o'rtacha
sm qatlam ida samarali
k o ’p yillik zaxiralari.
I-kuzgi bug ’doy, 2-bahorgi bugdoy, nam zaxiralari bir xil va
3-makkajo hori, 4-toza shudgor 1 60 -165 m m ni tashkil

206
etgan. Bunda tuproqdagi samarali nam zaxirasi ekinlarning suv bilan
yaxshi ta ’minlanisliiga yetarli bo'ladi.
Masalan, ku/.gi Inig'doyga tuproqda namlikning optimal sharoitini
yamtisli iK'lum 0 100 sm qatlam da samarali nam 150 m m dan oshiq
bo'lislii kcruk,
Keymclialik o 'sim liklar o 's g a n va rivojlangan sari ular ostidagi
tuproqning I m qatlamidagi samarali namlik zaxirasi bir-biridan tobora
farq qila boshlaydi. Kuzgi b u g 'd o y pishgan davrda transpiratsiya uchun
sarllangan suv sarf] keskin kamayadi. Bundan keyin kuzgi b u g'd oy
ekilgan daladagi samarali nam zaxirasi sekinlik bilan k o 'p a y a boshlaydi.
Boshqa ekinlar ekilgan dalalardagi samarali nam zaxirasi ham
yuqoridagi o 'x s h a sh ko 'p a y a boshlaydi.
Yozgi davrda o'sim lik lar tuproq yuzini qoplaganidan keyin tuproq
yuzasidan b u g 'la n ish g a sarflanadigan nam keskin kamayadi. Tuproq
yuzasidan b ug 'la n ish bu davrda don ekinlarining ostida meteorologik
sharoitga va o 'sim lik holatiga bog'liq ravishda yig'indi b ug'lanishning
•10 70 foi/ini, ehopiq qilinadigan ekinlar ostida esa 70-80 foizni tashkil
qiladi. Shudgorli dalada esa butun vegetatsiya davrida namlik zaxirasi
kattaligieha qoladi.
Iliq davrda b u g 'sim o n nam tuproqning ustki qatlamlaridan pastki
qatlamlari tom on harakatlanadi. Kuzgi davrda ekinlarni o'rib,
yig'ishtirib olgandan keyin transpiratsiyaga suv sarfl to'xtaydi, tuproq
yuzasidan b u g'lan ishga sarfl ham keskin kamayadi (chunki kuzda tuproq
yuza qatlam larining harorati ancha pasayadi). Endilikda tuproq yuza
qatlamlari harorati pasayganligidan bug'sim on nam y uqoriga tom on
harakatlanadi. Bu davrda y o g 'g a n y og 'in la r tuproqning b ug 'lanishiga
sarfini qoplabgina qolmay, balki tuproqdagi samarali nam zaxirasini
to'ldirishda ham qatnashadi.
Shunday qilib, m eteorologik sharoitlarning samarali nam zaxira­
sining o 'zgarish ig a ta ’siri yil davom ida o 'zgaruv ch an emas, balki
qishloq x o 'ja lik ekinlarining turiga, holatiga va turli zonalarning tuproq
- iqlim sharoitlariga bog'liq. Y uqoridagi mulohazalarimiz sug'oril-
maydigan yerlarga tegishli.
Hiuli qishloq xo'jalik ekinlarining suv bilan ta ’minlanganligiga doir
b a ’zi m a ’lumotlarni keltiramiz.
Tuproq namini tadqiq qilish sohasida saltnoqli ishlarni bajargan
olim a S.A. Verigo k o 'p sonli gidrom eteorologik stansiyalardagi tuproq
nami b o 'y ic h a kuzatishlar natijasini umum lashtirib ekinlarning holati,
tuproqdagi samarali nam m iqdoriga bog'liq ekanligini isbotlagan.

207
 U larning tasdiqlashicha, don ekinlarida q um oq tuproqlarning haydalm a
qatlami ( 0 - 2 0 sm jda samarali nam zaxirasi 5 mm dan kam b o ‘lsa
u r u g 'la r u nm aydi va m aysalar k o'rin m a yd i.
Q u m o q qora tuproqlarda g 'a lla ekinlari m aysalarining qanoatlanarli
holati samarali nam zaxirasi 15 m m dan kam b o 'lm a g a n d a kuzatiladi.
M aysalarning rivojlanishi uchun optim al sharoit tuproqdagi samarali
nam zaxirasi eng kam nam sig 'im g a yaqin b o 'lg a n id a yaratiladi.
E.S. Ulanova m a ’lumotlariga qaragan da qora tuproqli zonada 0 - 1 0 0
sm qa tla m d a bahordagi samarali nam zaxirasi 1 40 -1 80 mm b o 'lg a n d a
kuzgi b u g 'd o y n in g yuqori hosi 1i uchun nam lik sharoiti vujudga keladi.
Kuzgi b u g 'd o y nay o 'ra sh id a n boshoqlanishigacha b o 'lg a n davrda
jadal o 'sgan ligi uchun namni eng k o 'p talab qiladi.
Kuzgi b u g 'd o y n in g eng yuqori hosil bergan yillari bu davrda
tuproq ning 0 - 1 0 0 sm qatlam ida samarali nam zaxirasi 100-125 m m ga
teng bo'lgan.
M a k k a jo 'x o ri rivojlanishida ro 'v a k chiqarish fazasiga 10 kun
q olgand an boshlab suvni eng k o 'p talab qiladi va bu davr 30 kuncha
d av o m qiladi. Shu davrda suv yetish m asa hosil keskin kamayadi.
Yu.I. C hirkov m a ’lum otiga q araganda m ak kajo'xo ri rivojlanishi­
ning ro 'v a k chiqarish fazasida 0 - 5 0 sm tuproq qatlam ida samarali
n am lik 7 0 - 8 0 m m b o 'lg a n d a yuqori hosili uchun nam bilan
t a ’m inlanadi.
Sh un day qilib, ekinlarning hosili bilan tuproqdagi samarali nam
zaxirasi bir-biri bilan uzviy b og 'lan gan . Tuproqdagi samarali nam
ekinlar uchun yetarli b o 'lg a n yillari hosil ham yuqori bo'ladi.

8.6. T u p r o q su v re j im in i b o s h q a r is h v a y a x s h ila s h t a d b irla ri

T u p ro q d a nam ning yetarli bo'lishi o 'sim lik lar hayotining asosiy

om illaridan biri ekanligini bilamiz.
T u p ro q d a nam kuz va qish faslida to 'plansa, bailor va yozda sarfla­
nadi. O 'sim lik larn in g suvga b o 'lg a n talabi u ru g ' ekilgandan toki hosil
y etilgu ncha ortib boradi, tuproqdagi nam zaxirasi esa bu davrda kam ayib
boradi. Q ishd a tuproq qatlam larida nam kam to 'p lan sa , u y ozda sarf-
lanib ketib, ekinlar vegetatsiyasi oxiriga yetm ay qoladi, natijada ekinlar
rivojlanishi susayadi va hosili kam ayadi. A gar suv tanqisligi kuchli va
uzoq m u dd at b o 'lsa ekinlar suvsizlikdan nobud bo'ladi. B a’zi yerlarda
y o g 'in la rd a n to 'p la n g a n nam lik ekinlarga yetarli b o'ladi, boshqa iqlim

208
 sharoitda esa tuproq namligi ekinlar uchun yetmaydi. Shuning uchun
ekinlarni insonlar su g 'o rish lar yord am ida parvarish qiladi.
Tuproq nami yetishm aydigan yerlarda nam to ‘plash va saqlash, nam
ortiqcha b o 'lg a n botqoqli yerlarda tuproqni quritish tadbirlari
q o * llanilndi Jumladan, O 'z b e k isto n qishloq x o ‘jaligi ishlab chiqarishida
ekinlarni su g'orish yord am ida nam bilan ta ’minlab parvarish qilish keng
yoyilgan.
Sug'orish q urg'oqehil hududlarda ekinlarni suv bilan yetarlicha
t a ’minlashning eng ishonchli usulidir. O 'sim likning o 's u v davrida
m e ’yoriy rivojlanishi uchun tabiiy namlik yetarli bo'lm aganida ekinlarni
s u n ’iy y o 'l bilan su g'o rish kerak bo'ladi. Bunda su g'orish m e ’yorlari va
muddatlari iqlim va yer sharoitlariga, sug'oriladigan ekinlar turlariga va
agrotexnikasiga b og 'liq. Sug 'orishlar soni, muddatlari va m e ’yorlari
ekinlarning o'sishi, rivojlanishi va hosilinir.g shakllanishi uchun eng
maqbul sharoit yaratadigan qilib boshqariladi. Sug'orishlar soni ekin
turiga bog'liq degan fikrimizga quyidagi misolni keltiramiz. Masalan,
boshoqli g'a lla ekinlarini 3 marta: birinchisi - shoxlanish, ikkinchisi -
naychalash, uchinchisi - boshoq chiqarish - don ola boshlaganda
o'tkaziladi. M akkajo'xorini o 's u v davrida 5 - 7 marta sug'oriladi.
Demak, sug 'orish ning maqsadi - tuproq namini orttirib, uni o'sim likk a
yetarli holga keltirishdir.
Q u rg'oq ehil hududlarda qishloq xo 'ja lik o'sim liklarining suv bilan
ta ’minlanishini yaxshilashda dala chetidagi ihota o'rm o nlarining ahami-
yati katta. Ular dalalar ustida esayotgan shamol tezligini va dalalar tup-
ro g 'in in g samarasiz bug'lanishini kamaytiradi (chunki shamol tezligi
kam ayg an da yerning bug'lanishi pasayadi), sham olning dalalardan qorni
uchirib ketishiga qarshilik k o'rsatadi ham da bahorda suvning yuza
oqimini kamaytiradi. Ihota polosalari (dala chetidagi uzunasiga qatorlab
ekilgan daraxtzor) qorni ochiq daladagiga nisbatan 1,5-3 marta k o 'p
to'p layd i, bunday qorlar bahorda erib tuproqning namini orttiradi.
O 'rm o n polosalari yaqinidagi tuproqda samarali nam zaxirasi
100 mm gacha ortadi, polosalar orasidagi dalaning o 'rtasida esa samarali
nam 5 0 - 6 0 mm gagina ortadi.
I’oyasi baland b o'lib o 'sadigan ekinlar, y a ’ni yashil to'siqlar ham
qorni saqlab qolish hisobiga nam ning tuproqda k o'proq to'planishiga
yordamlashadi.
Tuproq namini to'plash , saqlash va samarali foydalanishda shud-
gorlar va agrotexnik tadbirlarning ham aham iyati bor. Toza shudgorda

209
ekin ekilm agani uchun o 'sim lik larn in g transpiratsiyasi uchun nam
sarflanm aydi, natijada tup ro qd a nam to'planadi.
Kuzgi shudgor, bahorda erta boronalash, chopiq qilinadigan ekinlar
qator oralarini yum shatish tuproq yuzasidan sam arasiz b u g'lan ish in i
kamaytiradi. Ekinlardan b o 'sh a g a n dalalar kuzda shudgor q ilinganda
vegetatsiya davrida hayd alm a qatlam da vuju dg a kelgan kapillyarlar
tizimini buzadi. Natijada bu dalaga nam ning sam arasiz b u g'lan ish i ka-
mayib, tuproqda nam yaxshi saqlanadi.
Yerni yuza yum shatish, y a ’ni boronalashda yuza qatlam tu p ro g 'i
pastki qatlam larga nisbatan g'ov aklashad i, bunda bu qatlam lar tup-
r o g 'in in g zichliklari farqi vujudga keladi. N atijada nam h aydalm a qat­
lamda saqlanib qoladi.
Yer haydalganda vujudga kelgan g 'o v a k qatlam nam n in g
bug'lanish in i kamaytiradi, y o g 'in suvlari va bahorgi yuza suvlarni y a x ­
shi shim adi. G 'o v a k yuz a qatlami nam ning tuproqdan bug'lan ishini 2 0 -
30 foizga kamaytiradi. Y onbag 'irlarni, suvning yuza oqim ini kam ayti-
rish uchun ularni qiyalikka k o 'n da la n giga haydaladi. Qiyalikni
k o 'n d a la n g ig a haydashda yuza suvlar oqimi, qiyalik b o 'y la b haydashda-
giga nisbatan 2 - 1 0 marta kam ayadi va tuproqdagi samarali nam 3 0 - 9 5
foizga ortadi.

8 - b o b u c h u n s a v o l l a r v a t o p s h ir iq la r

1. Tuproqdagi suv qanday turlarda uchraydi ?

2. G igroskopik va maksimal gigroskopik suvlar qanday hosil
bo 'la d i ?
3. Kapillyar va gravitatsion suvlarning hosil b o 'lis h sharoitlari q a n ­
day ?
4. O 'sim lik la r tuproqdagi suvlarning qaysilarini yaxshi o 'z la s h ti ­
radi? Q aysilarini o 'z la sh tira olmaydi ?
5. T up ro q namligini termostat - tarozida tortish usulida qanday
aniqlanadi? U ning formulasini yozing va tushuntiring.
6. T uproqdagi nam lik zaxirasini mm larda ifodalash uchun qanday
fo rm uladan foydalaniladi?
7. B arqaror so'lish namligi deb nim aga aytiladi ?
8. T uproqd ag i samarali nam deb qanday nam ga aytiladi ?
9. Tup roq dagi samarali namni qanday form ula y o rdam ida hisobla-
nadi ?
10. D ala suv balansi tenglam asining tashkil etuvchilarini izohlang ?

210
 11. Yilning turli fasllaridagi m eteorologik sharoitlar tuproqdagi
samarali nam dinam ikasiga qanday ta’sir ko'rsatadi ?
12. I upm qdagi namlik zaxirasi o'sim liklarga va dala ishlariga qan-
ilny t a ’sn ko'rsatadi ?
I 1 Ylining qaysi davrida tuproqni chuqurroq kultivatsiya qilish
kcrnk ! qiiig'nqclnlikdaini yoki nam garchilikdam i? Javobi: namgar-
chilikda chuqurroq kultivatsiya qilinadi.
14. Tuproq namligini yaxshi saqlash uchun shudgor qilib q o'yilgan
yerni qachon boronalash kerak: yom g 'irga c ha m i yoki yo m g 'ird an ke-
yinmi ? Javobi: yomg'irdan keyin.
15. Tuproqdagi suvga kapillyar va gravitatsion kuchlar ta ’sir qiladi.
Bu kuchlarning yo'nalishini ko'rsating. Javobi: kapillyar kuch yuqoriga.
og 'irlik kuchi pastga yo 'nalgan.
16. Tupro qn in g zichligi 1,3 g/sm J, barqaror so'lish namligi 7,5 %.
niproq namligi 20 %, tuproq qatlami qalinligi 10 sm. Samarali nam
zaxirasini aniqlang. Javobi: 16.2 mm.
17. T uproqning 0 - 1 0 0 sm qatlamidagi samarali nam zaxirasi
180 m m ga teng. A gar quruq tuproq zichligi 1,35 g/ sm 3, barqaror
so'lish namligi 7 % ga teng bo'lsa, tuproq 0 - 1 0 0 sm qatlamdagi
namligini (% larda) aniqlang. Javobi: 20.3 %
18. Tuproqdagi eng kam nam sig 'im ning 80 foiziga teng b o'lgan
samarali namni eng maqbul (optimal) nam deb qaraladi. Olingan tup­
roqning bir metrlik chuqurligi uchun EK N S (eng kam nam sig'im i)
180 m m ga teng. A gar tuproq namligi 26 %, barqaror so'lish namligi
10 %, quruq tuproq zichligi 1,25 g/ s m ’ b o 'lsa namlik optimal
b o 'lad im i? Javobi: namlanish eng yaxshi qiymatdan yuqori.
19. Bahorgi b u g 'd o y hosilini yig'ishtirish davridan oldin bir tashkil
qilgan bo'lsa, ekish davridagi samarali nam zaxirasini aniqlang. Shu
davrda yoqqan y o g 'in la r miqdori 127 mm, daladan yig'indi bug'lanish
206 mm ga teng bo'lgan . Javobi: 144 mm.
20. Bahorgi b u g 'd o y ekish davrida dalaning bir metrlik qatlamida
samarali nam zaxirasi 180 mm ni tashkil qilgan, hosilni yig'ishtirish
davridan oldin esa bir metrlik qatlamdagi samarali nam zaxirasi 90 mm
gacha kamaygan. B n g'doyni ekishdan, hosilni yig'ishtirib olish
davrigacha dalaning y ig 'indi bug'lanishini aniqlang. Bu davrda yoqqan
y o g 'in la r miqdori 120 mm ni tashkil qilgan. Javobi: 210 mm.

211
 9-bob. SHAM OL

9.1. S h a m o l tez ligi v a y o ‘nalish i. S h a m o l l a r gu li

H avo har doim gorizontal, vertikal yoki boshqa y o 'n a lish la rd a hara-
katlanadi. Sokin. harakatsiz havo kam dan kam uchraydi.
M a ’lumki, quy osh radiatsiyasi yer sirtining turli joylarini bir xil
isitmaydi. Ayni bir v a qtning o ‘zida b a ’zi yerlar geo grafik kengligiga va
taglik sirtning turiga b o g ‘liq ravishda k o 'p ro q isisa, boshqa jo y la r esa
kam roq isiydi.
K o ‘proq isigan jo y ustidagi havo ham kuchli isiydi, issiq havo yen-
gillashib y uqoriga k o 'ta rila boshlaydi. Bunday jo y d a atm osfera bosimi
kamayadi. Kam isigan jo y ustidagi havo kam isiganidan bu jo y d a
atm osfera bosimi katta boMadi. N atijada havo m assalari atm osfera
bosimi katta b o 'lg a n jo ylardan , atmosfera bosimi k am jo y la rg a k o ‘chadi
(harakatlanadi). B unda ikki jo yd agi atmosfera b osim larining farqi havo
qarshi 1igini y e n g a oladigan boMgandagina va havo massalarini harakatga
tushira olad ig an darajada katta boMgandagina sham ol paydo boMadi.
Havo massalarining katta bosimli joylardan kichik bosimli jo y ­
larga yer sirtiga nisbatan gorizontal ravishda k o ‘chishiga shamol deb
aytiladi.
D em ak, ikki jo y orasidagi atm osfera bosim larining farqi, y a ’ni
bosim gradiyenti yoki barik gradiyent t a ’sirida sham ol vujudg a keladi.
Barik gradiyent bosim lar farqining oMchovi va havo oqimi kuchi-
ning ko 'rsatkichidir. Sham ol tezligi barik gradiyentga to 'g 'r i m utanosib
o'z g a ra d i, y a ’ni ikki jo y orasidagi bosimlar farqi q anchalik katta boMsa,
shu oraliqda sham ol tezligi ham shunchalik kuchli boMadi.
H av on in g y e r sirtiga tik y o 'n a lish b o 'y la b harakati ham katta
aham iyatga ega.
H avo yu qo riga k o 'ta rilg a n d a u bilan birga u n in g tarkibidagi suv
b u g 'i ham k o 'ta rilib k ondensatsiya balandligida shu dring nuqtasigacha
sovib suv tom chilarini hosil qiladi, boshqacha a ytga n da bulutlar vujudga
keladi. B ulutlardan esa sharoit yetarli b o 'lg a n d a y o g 'in la r yo g'a di. D e­
mak, ha v oning vertikal yo'nalish dag i ko 'ta rilm a harakati tabiatda nam
aylanishiga sabab b o 'la d i.

212
 Shamol y o'nalishi va tezligi bilan tavsiflanadi. Shamol y o ‘nalishi
ufqning shamol esayotgan tom onidan boshlab aniqlanadi. Masalan,
shamol shimol yoki g 'arb dan esganda shimoliy yoki g'arb iy shamol
deyiladi Shamol yo'nalishi rnm blar yoki graduslar yordam ida
ko'iMiiiliidi Shamol yo'nnlishini rum blar bilan ko ‘rsatishda gorizont
nylitimtmi l(i (a niinh (yo'm dish)g a boMingan. Rumbni belgilash uchun
duny o lomonlariiiiiin b oth linrllari qabul qilingan. Masalan, shimol Sh,
jnmib J, g 'n rb ( i‘, sluui| Shq.
Iln oialiqda)',i nnnblai esa asosiy rum blar yordami bilan belgilanadi.
M in.dan. •ihminli sluiiqiy, jmuibi-g'arbiy va h.k. Agar shamol ja n u b bi-
litn |tmubi slmiqiy rumblar orasida essa, sham olning yo 'nalishi, janub,
jimubi-shurqiy bo'ladi va h.k. Kumbdagi y o'n a lishlar 9.1-rasmdagi kabi
ko'rsatiladi.
Shamol yo ‘italis/tini о ‘qilishi:
S h -S h im o liy
S h S h S h q -sh im o l, shimoli-sharqiy
S hS hq-shim oli-sharqiy
S h q S h S h q -sh a rq , shimoli-sharqiy
S h q - sharqiy
S h q JS h q -sh a rq , janubi-sharqiy
JShq - janubi-sharqiy
JJShq - janub, janubi-sharqiy
J - janub iy
JJG ' - jan ub , janub i-g 'arbiy
JG ' - ja n u b i-g 'a rb iy
G 'J G ' - g 'arb, janubi - g 'a rb iy
G ' - g'a rbiy
G 'S h G ' - g 'a rb , shim oli-g'arbiy
S h G ' - shim oli-g'arbiy
S h S h G ' - shimol, shim oli-g'arbiy.
Sham ol odatda doim iy y o 'n a lish g a va tezlikka ega emas. Shamol
n o le k is, kuchayib-pasayib esadi. Bunday kuchayib-pasayishlar shamol
te/ligi va yo'nalishining ju d a tez o'zgarishlari natijasida bo 'lib , uni
havoning turbulent oqimi vujudga keltiradi.
Meteorologik stansiyalarda sham olning o 'rta c h a tezligi o 'lchanadi.
Sham ol yo'nalishini graduslarda ifodalashda hisob shim oldan soat
strelkasi yo 'nalishi bo'yicha olib boriladi. Bunda shimoliy sham olga
0°(360°), shimoli-sharqiy sham olga 45°, ja n u b iy sham olga 180°, g'arbiy

213
sh a m o lg a 270° mos keladi. A tm osferaning yuqori qatlam larida shamol
y o 'n a lish i graduslarda, yer yuzasidagi m eteorologik stansiyalarda
sham ol y o'n a lish i ufq rum blarida ko'rsatiladi.
Sham ol tezligi m/s va ballarda ifodalanadi.
A viatsiyada shamol tezligi km /so at larda o'lchanadi. Y er yuzasi
ya q in id a sham olning tezligi k o 'p in c h a 4 - 8 m/s, b a ’zan 12-15 m/s gacha
yetadi. Shiddatli shamollar, q uyunlarning tezligi hattoki 100 m/s gacha
yetishi m um kin. M o'tadil kengliklarda shamol tezligi ancha vaqt
d a v o m id a 30 m/s atrofida bo'ladi.
D engiz meteorologiyasida shamol tezligini aniqlashda ingliz admi-
rali F. Bofort tom onidan kiritilgan 12 balli shkaladan foydalaniladi va
hozirgi ku nd a bu shkala ju d a kam qo'llanilib, faqat dengiz m eteorologi­
yasida asboblarsiz kuzatishda shamol kuchini ballarda ifodalanadi.
Endi shamol harakatiga ta ’sir etuvchi kuchlarni qaraylik.
M a ’lumki, Yer o 'z o 'q i atrofida aylang an id an uning ustida harakat-
lanuvchi jism la r o 'z in in g b o sh lan g'ich y o 'n a lis h id a n shimoliy yarim
sharda o 'n g tomonga, ja n u b iy yarim sh a rd a esa chap to m o n g a og 'ad i.
H avo harakati ham bosim gradiyenti y o 'n a lish i b o 'y ic h a b o 'lm ayd i.
Y ern in g o 'z o 'q i atrofida aylanishi t a ’sirida sham ollar shimoliy
y arim sh a rd a barik gradiyent y o 'n a lish id a n o 'n g g a , janubiy yarim sharda
esa barik gradiyent yo 'n a lish id a n chapga o g 'a d i.
Y e rning o 'z o 'q i atrofida aylanishidan kelib chiqadigan va jism la r
harakatini b o shlan g'ich y o 'nalishidan o g 'd ira d ig a n bu kuchni Koriolis
kuchi deb yuritiladi.
H a v o n in g gorizontal y o'nalishdagi harakatiga Koriolis kuchining
gorizontal tashkil etuvchisi ta ’sir qiladi. U n in g ta ’sirida shamol tezla-
n i s h M quyidagiga teng:
A = 2-V-m-sin<p, (9.1)
hu yerda: V - shamol tezligi, со - Y erning o 'z o 'q i atrofida aylanish
burchak tezligi (co= 7,29* 10‘V 1), ^ - j o y n i n g geografik kengligi.
E k vatord a (cp = 0) Yer aylanishining o g 'd iru v c h i kuchi nolga teng.
D em ak , ekvatorda sham olning tezligi qand ay bo 'lm a sin , havo bosim
gradiyenti y o 'n alish id a harakat qiladi.
U s h b u (9.1) form uladan ko'rinadiki, (p oshgan sari A ham ortadi,
q utbd a <p = 90°da og 'diruvchi Koriolis kuchi tezlanishi maksimal qiymat
Amq = 2 V o ga erishadi. Tezliklari bir xil b o 'lg a n sham ollar geografik
kenglik o shg an sari bosim gradiyenti y o 'n a lish id a n tobora k o 'p og 'ad i.
A g a r sh am ol tezligi V = 0 bo'lsa, Koriolis kuchi nolga teng bo'ladi.

214
Bundan Koriolis kuchi faqat harakatdagi jism largagina t a ’sir qiladi
dcgan xulosaga kelamiz.
H arakatlauayotgan havo massasiga Koriolis kuchidan tashqari, havo
massalarining yer bilan ishqalanish kuchi ham ta ’sir qiladi. H avo hara­
katiga qarama-qarshi y o'nalishda ta’sir qiluvchi Fis,,q kuchi quyidagicha
ifodalanadi:
Л*. • - * v , (9.2)
bu yerda: к - taglik sil t turiga bog'liq ishqalanish koeffitsiyenti.
Ishqalanish kuchi shamolning yerga tegib harakatlanishidan va
shamol luili qallamlarining tezligi har xil b o'lganligidan kelib chiqadi.
Ishqalanish sababli havoning pastki qatlami yuqoridagi qatlamlaridan
sckin harakatlanadi.
Koriolis kuchi va ishqalanish k uchining birgalikdagi t a ’siri
natijasida atm osferaning quyi qatlamida quruqlik ustidagi shamol
shimoliy yarimsharda barik gradiyent y o'n a lish id an 5 0 -6 0 ° ga, dengiz
ustidagi esa 6 0 -7 0 ° ga og'adi. 1000-1500 m balandlikda og 'ish
burchagi 90° yaqinlashadi.
Biror joydagi shamol rejimini ko 'rsatadigan diagrammani shamol­
lar guli deb yuritiladi. Biz yuqorida shamol y o'nalishi o'zg aruv chan
bo'ladi deb avtdik. Biror jo yd a turli yo 'nalishdagi sham ollar biror
vaqtda bir necha martadan takrorlanib turadi.
O ling an jo y d a shamolning eng k o 'p takrorlanadigan yo'nalishini
aniqlash uchun m a ’lum bir davr (oy, m avsum yoki yil) davom ida
sham ol rejimi kuzatiladi va uning qaysi to m o nd an qancha martadan tak-
rorlanishi maxsus 9.1-jadvalga yoziladi.

9.1-jadval
Shamollar yo'nalishlari Takrorlanishlar soni
Shimoliv
Shimoli - sharqiy
Sharqiy
Janubi - sharqiy
Jnnubiy
Jamiln g'arbiy
(i'arbiy
Shimoli sharqiy

S ham ollar gulini yasash uchun markaziy nuqtadan 8 ta asosiy rumb-

lar y o 'n a lis h id a nurlar o'tkazam iz. S o 'n g ra olingan joyga yaqin joy-

215
 lashgan m eteorologik stansiyadan olingan davr (oy, vegetatsiya davri
yoki yil) uchun m a ’lum otga asoslanib asosiy y o'n a lish la r b o 'y ic h a tak-
rorlanishlar sonini k o 'rsatu v c h i ja dv a l tuzamiz.
S ham ollar guliga doir grafikni takrorlanishlar foiziga asoslanib
chiziladi. B uning uchun barcha yo'n alish lardag i takrorlanishlar sonlari
yig'indisini 100 % ga teng deb olinib, unga nisbatan har qaysi
y o 'nalishd agi takrorlanishlar sonini foizlarda ifodalaym iz va m assh tab ga
rioya qilgan holda har qaysi y o 'n a lis h g a mos nurlarga takrorlanishlar
sonining foizlarda ifodalangan qiym atlarini q o'yam iz.
Hosil b o 'lg a n nuqtalam i siniq chiziqlar bilan tutashtirib chiqsak,
k o 'p b u rc h a k shakl (d iagram m a) hosil bo'ladi. Bu dia gra m m a sh am o llar
gulini ko'rsatadi.
K o'pb u rc h a k n in g c h o 'z iq tomoni olingan joydagi sh am o llarning
eng k o 'p takrorlanadigan y o 'n a lish in i ko'rsatadi. Masalan, T o sh k e n t
m eteorologik observatoriyasidagi b a'zi oylarda esadigan sham o llar guli
quyidagi 9.2-rasm da k o'rsatilgan.
Endi O 'z b e k isto n R es­
Sh publikasi hududlaridagi sha-
mollarni qisqacha bayon
qilamiz.
O 'z b e k isto n R espubli­
kasi hududlarida esadigan
sham ollar y o 'n a lish i va
xususiyatlari, atm osfera sir-
kulyatsiyasiga, atm o sfera bo ­
sim ining o 'zg arish ig a, haro-
ratga ham da jo y relyefiga
bog'liq.
Tekisliklarda y o zda sham ol shimol va shim o li-g 'arb dan, qishda
k o 'p in c h a shimol va shim oli-sh arq dan esadi. Uning o 'rta c h a tezligi 3 - 4
m /s dan oshm aydi. faqat Orol dengizi atrofida 5 m/s gacha yetadi. B a h o r
oylarida yilning boshqa fasllariga nisbatan shamol kuchliroq b o 'la d i.
A g ar sham ol tezligi 15 m/s dan oshsa uni kuchli sham ol, 20 m/s dan
oshsa xavfli shamol, 30 m/s dan osh sa uni o 'ta xavfli shamol deb ataladi.
Tekisliklarda kuchli sham ol Q izilq um ning m arkaziy qism ida tez-tez
takrorlanib turadi. M asalan, T o m d i m eteostansiyasida kuchli sham ollar
esadigan k un lar soni yiliga 30 k undan oshadi, Q izilqu m d a esa kuchli
sham ollar esadigan k unlar soni 85 kunga yetadi. Bu yerlarda sh a m o ln in g
m aksim al tezligi 4 5 - 5 0 m/s g a ch a yetishi mumkin.

216
 T om dida 1941-74-yillar mobaynida 1965-yilning 20-iyun kuni
sham ol tezligi 48 m/s ga yetgan. Toshkentda xuddi shu yil larda sha­
m olning eng maksimal tezligi 1-marta 1969-ylining 23-martida 23 m/s
g acha yetgan.
T o g ‘ oldi va to g 'd a sham ollar asosan sharq va shim oli-sharqdan
esadi.

9.2. S h a m o l t c /l ig in in g s u tk a lik va yillik o 'z g a ris h i.

T a g lik sir tn in g sh a m o l te /lig ig a t a ’siri

Q uruqlik ustida shamol tezligining sutkalik o'zgarishi bir muncha

aniq ifodalangan. Tun oxirida sham olning tezligi eng kam, tushdan
keyin esa m ak sim u m ga erishadi. Shamol tezligi sutkalik o'zgarish in in g
am plitudasi 3 -5 m/s dan oshmaydi.
A m plituda y ozda qishdagidan katta. Havo ochiq kunlari amplituda
bulutli kundagi amplitudan katta bo'ladi.
O k ean lar ustida sham olning sutkalik o'zgarishi qariyb sezilmaydi.
Sham ol tezligi sutkalik o'zgarishining sababi, havoning turbulent
aralashishi jadalligining sutkalik o'zgarishidan iborat bo'ladi.
Kechasi atmosferaning yerga tutashgan qatlamida odatda harorat in­
versiyasi mavjud va turbulent aralashish ju d a kuchsiz bo'ladi. Havoning
pastki qatlami taglik sirt bilan ishqalangani uchun jud a sekin harakatla­
nadi. Yuqori qatlamlarda shamol yer sirtining tormozlovchi ta ’siriga
uchram aydi.
Sham ol tezligining sutkalik o'zgarishi 2 0 0 -3 0 0 m balandlikkacha
kuzatiladi. Undan yuqori balandliklarda shamol taglik sirtning tor­
mozlovchi ta ’siriga uchram aydi va kechasi ham shamol tezligi kamay-
m aydi. B a ’zan kirib kelgan havo massalari shamol tezligining sutkalik
o 'z g a rish in in g yuqorida bayon qilinganidek m e ’yoriy borishini buzadi.
Sham ol tezligining yillik o'zgarishi atmosferaning um um iy sirkul-
yatsiyasi qonuniyatlari bilan aniqlanadi. Shuning uchun u Yer sharining
turli qism larida bir xil emas.
Rossiyaning Y evropa qismida yozda sham olning o 'rta c h a oylik
tezligi eng kam, yanvar va fevral oylarida eng katta bo'ladi.
Sharqiy Sibirda esa yanvar va fevralda shamolning o 'rta c h a oylik
tezligi eng kam, yozda esa eng katta bo'ladi.
O 'z b e k is to n d a bahor paytida sham olning o 'rta c h a tezligi eng katta,
b o sh q a oylarda, xususan yozda kichik bo'ladi.

217
 Yerda sham olning eng katta tezligi A ntarktikaning ba'zi punktlarida
kuzatiladi. Bu punktlarda sham olning o 'rta c h a sutkalik tezligi 45 m/s
gacha, eng katta tezligi esa 90 m/s gacha yetadi. Shamol tezligiga taglik
sirt katta t a ’sir ko'rsatadi. O keanlar ustida shamol tezligi en g katta
bo'ladi. Q u ru qlikning notekis sirtlarida ishqalanish kuchi ta 'sirid a
shamol tezligi kam ayadi. Tepaliklar ustidagi sham ol tezligi, pastqam -
liklar ustidagi shamol tezligidan katta. S h a m olning qishloq joy dag i
tezligi shahardagi tezligidan ortiq bo'ladi.
M eteorologik stansiyalarda y e r yuzasi ustidagi shamol tezligini
aniqlash uchun flyuger qo'llaniladi. Flyuger y o g 'o c h yoki metall mach-
taga yerdan 10-12 m balandlikka o'rnatiladi. A gar yaqinroqda bino
bo 'isa, u holda flyugerni bu binoning balandligidan 10 marta oshiqroq
m asofada o 'rn a tish zarur. A gar boshqa binolar flyugerni sh am oldan
to 'sib tursa, u holda uni bino tomidan 4 m balandroq qilib o 'rn a tis h
kerak. Bundan tashqari flyugerni shunday o 'rn a tish kerakki, unda N
(yoki C ) harfli chiviq geografik shim olga qaratilgan bo'lishi shart.
Shamol tezligini dalada, ihota o 'rm o nlarid a, tajribaviy ekinlarda
aniqlash uchun qo'l anemometri qo'llaniladi.
Flyuger y o rdam ida 40 m/s gacha b o 'lg a n shamol tezligini o 'lc h a -
nadi. A n e m o m e tr bilan esa 20 m/s gacha sham ol tezligini aniqlanadi.

9.3. M a h a lli y s h a m o l l a r

M ahalliy shamollar deb aniq chegaralangan h ududlarga xos

b o 'lg a n sham ollarga aytiladi.
M ahalliy sham ollar hosil bo'lishi sharoitiga qarab turlicha bo'ladi.
Ju m la d an mahalliy sirkulyatsiya natijasida hosil b o 'lad ig an sham ollarga
briz. va tog‘-vodiy shamollari kiradi. A tm o sferaning um um iy sirkulyatsi-
yasi o qim ining jo y orografiyasi yoki topografiyasi t a ’sirida o 'z g a -
rishlaridan hosil b o 'lad ig an mahalliy sham ollarga fyon va bora
sham ollari kiradi. Shuningdek, mahalliy sh am ollarga b a ’zi h ududlarda
atm osferan in g um um iy sirkulyatsiyasiga b o g 'liq b o 'lg a n alohida xos-
salarga ega kuchli sham ollar ham kiradi. B unday mahalliy sham ollar
k o 'p in c h a shu jo y nomi bilan aytiladi. M asalan, Bekobod (ursatev)
shamoli, A f g 'o n sham oli shu guruh sham ollariga kiradi.
Briz deb dengiz va katta k o 'lla r sohilida kuzatiladigan va sutka
da v o m id a o 'z y o'n a lishini ikki marta o 'z ga rtirad ig a n mahalliy sham olga
aytiladi. Kunduzi dengiz brizlari dengizdan q irg 'o q tomonga, kechasi
esa q irg 'o q brizlari q irg 'o q d a n dengiz tom o ng a esadi. Briz sham ollari-

218
 ning tezligi 3 - 5 m/s, tropiklarda brizlar ancha kuchli b o ‘ladi. Brizlar
havo ochiq paytida va havoning um um iy siljishi kuchsiz boMganda
yaqqol ifodalangan b o ‘ladi. Bunday holatni antisiklonlarning ichki qis-
m ida kuzatish m um kin. Yaxshi rivojlangan brizlarni yilning iliq-issiq
davrida, y a ’ni apreldan sentabrgacha o ‘rta kengliklarda jo ylash gan Qora,
A zov va Kaspiy dengizlari qirg'oqlarida kuzatiladi.
Kunduzi quruqlik dengizga qaraganda ko'pro q isiydi, quruqlik
sirtining harorati dengiz sirtining haroratidan yuqori bo'ladi.
Shuning uchun quruqlik ustida izobarik sirtlar dengiz ustidagi izo-
barik sirtlardan biroz k o ‘tarilgan bo'ladi. Quruqlik ustida qandaydir
balandlikda dengizga tom on y o 'n a lg a n gorizontal barik gradiyent vu­
ju d g a keladi va isigan havo shu gradiyent b o ‘ylab dengizga qarab hara­
katlanadi. Dengiz yuzasida esa q irg ‘oqqa y o 'n a lg a n gorizontal barik
gradiyent paydo b o'lib dengiz brizi shu gradiyent ta ’siri ostida q irg 'o q q a
harakatlanadi (9.3-rasm, a). Bu ikki havo oqimini qirg'oqd a havoning
ko 'tarilm a oqimi, dengiz ustida esa havoning pastga tik y o 'n a lg a n oqimi
birlashliradi. Bu holda ham yopiq term ik sirkulyatsiya am alga oshadi.
Kechasi q irg 'o q lez soviydi, shuning uchun uning utidagi havo ham
sovigan bo'ladi. Dengiz havosi iliqroq bo'ladi. Natijada qirg 'o q d an
dengiz tomon gorizontal bank gradiyent vujudga kelib, q irg 'o q brizi
deng iz tomon esadi (9.3 rasm. h).

9.3 - rasm. Dengiz (a) va qirg'oq (b) brizlari chizmasi

Brizlarning tik yo'nalishdagi qalinligi bir necha yuz metrga, b a ’zan

1-2 km gacha yetadi. Dengiz brizlarida q aram a - qarshi oqim qalinligi
1-2 km chamasida bo'lsa, qirg'oq brizlarida uning qalinligi 6 0 0 -8 0 0 m
dan oshmaydi. Dengiz brizlari odatda q irg ‘oq brizlaridan kuchliroq
bo'ladi. D engiz brizlari 2 - 6 m/s tezlik bilan quruqlikka 4 0 - 5 0 km gacha,
b a ’zan 150-180 km gacha, qirg'oq brizlari 3 - 4 m/s tezlikka ega b o ‘lib,
q irg 'o q d a n dengiz ustiga 8 -1 0 km gacha kirib boradi.

219
 D engiz brizlari quruqlikning q irg'oq qismi ob-h avo sharoitlariga
sezilarli t a ’sir qiladi. U lar dengizdan q irg 'o q q a nam havoni olib kelib,
q irg ‘oq havosining haroratini pasaytiradi va nisbiy namligini orttiradi.
Shuning uchun q irg ‘oq hududlarda y o z quruqlikning ichki qism iga nis­
batan salqinroq boMadi.
Tog'-vodiy shamollari to g ‘ va vodiylar ustidagi havon in g har xil
isishi va sovishi natijasida paydo boMadi.
T o g ‘-vodiy shamollarini yonbagMr sham ollari va tog'-vod iy
shamollari deb ikki guruhga ajratiladi.
YonbagMr shamollari kunduzi yonbagMr b o 'y la b yuqoriga, kechasi
esa yonbagMr b o 'y la b pastga tom on esadi. B uning sababini quyidagicha
tushuntiriladi.
K unduzi to g ‘ yoki vodi) yonbagMr ustidagi, m asalan A nuqtadagi
havo, xuddi shunday balandlikdagi, biroq y o n b a g 'ir d a n uzoqroq
joy la sh g a n В nuqtadagi havodan k o 'p ro q isiydi. N atijada issiq havo
yonbagMr b o 'y la b yuqoriga ko'tariladi va vodiydan havoni o 'z ig a
tortadi, uning o 'rn ig a vodiy ustidagi erkin atm o sfera havosi pastga
tushadi (9.4-rasm , a). Kechasi y o n b a g 'irla r soviganida teskari
y o 'n a lish d a g i sirkulyatsiya ro 'y beradi (9.4-rasm, b). YonbagMr
sh a m ollarining tik y o 'nalishdagi qalinligi unchalik katta em as va gori­
zontal yoMialishda ham unchalik katta m asofaga tarqalm aydi.
T o g '-v o d iy sh a m ollarining o'z i -
to g' v onbag'irlari bilan vodiy orasida
hosil b o 'ladigan sham ollardir. Kunduzi
to g ' y onbag'irlari havosi vodiy havosidan
kuchliroq isiydi, shuning uchun vodiydan
tog' tom on y o 'n a lg a n sham ol vujudga
keladi. Kechasi esa to g ' y onbag'irlari
havosi vodiy havosidan k o 'p r o q soviydi.
Natijada to g 'd a n vodiyga tom on esadigan
sham ollar vujudga keladi.
9.4-rasm. O 'r ta O siyo h ud udida katta Tyan-
YonbagMr shamollari shan va Pom ir-O loy tog ' tizmalari bor
bo 'lgani uchun unda to g '- v o d iy sh am o l­
lari keng tarqalgan.
M asalan, Chirchiq va O hangaron vodiylarida to g '-v o d iy shamollari
yaqqol n am o y o n boMadi. Bu ikki vodiyda ham k unduzi vod iydan tog'
to m on esadigan jan u b i-g 'a rb iy shamol, kechasi esa to g 'd a n vodiyga
esadigan shim oli-sharqiy tog ' shamoli kuzatiladi.
B aho rd a to g '-v o d iy shamoli vodiydagi havo haroratini gullayotgan
bogMarga xavfli darajada pasaytirishi mumkin.
220
 /•'yon deb to g 'd a n vodiy tomon vaqti-vaqti bilan esadigan havo
harorati yuqori va nisbiy namligi kam bo 'lgan quruq sham olga aytiladi.
I'yonning davomiyligi bir necha soatdan, bir necha kungacha (k o 'p in c h a
5 к tin yoki undan ham k o 'p ) c h o ‘zilishi mumkin. Fyon shamoli havo
oqimining, shu havo oqim iga k o'nd a la n g joylashgan tog' cho'q q isid an
o'lishida hosil b o ‘ladi. T o g ‘ cho'qqisining shamolga qaragan yon-
liag'irida havoning k o 'tarilm a harakati, sham olga teskari y o nb ag'irida
esa havoning pastga harakati, y a ’ni fyon shamoli paydo bo'ladi.
Fyon shamoli to g ' c h o ‘qqisining bir tomonidagi vodiyda katta
Imsim. teskari tomondagi vodiyda past bosim o'rnatilgan hollardagina
pnydo bo'ladi va katta bosimli tomondan tog' cho'qqisi nstidan o'tib.
kam bosimli tom onga k o ‘chadi.
Ilavo log' c h o ‘qqisining shamolga teskari yo nbag'iridan pastga tu-
■.hayolganida adiabatik ravishda isiydi, uning tarkibidagi suv b u g ‘i
Iii ' vihis Ii holatidan uzoqlashadi va vodiyga uni avval egallab turgan
Imvoilim yuqori haroratda va kam nisbiy namlikda yetib keladi. Havo
* ho'i|i|ldim piiNl^a Inshgan sari isib, uning tarkibidagi suv tomchilari
Iniy Iи1111• kfilli, luiliayoly.an havo tobora quruq havoga aylana boradi.
Ilavo quin Imlik loy'd apj katta halandlikdan pastga tushsa, fyonning
Iin l<>1lit I -.1и и u Iiii 11к ynqoii bo' hull
I yoiiiiui|' lio'iil Ito' Ihliim 11isl и in ish uchun Yu.!. Chirkovning
" AjMoini'ii'oio!o|'ivii» kilolilda к«•1111il|',aii ushbu misolni tahlil qilamiz.
IIiiioiiiii i ,'() i vn niildy namligi / NO %, suv b u g'in in g parsial
Im h IiiiI г 11,7 y l’ii, n I i i u I i т ц nuqlasi i 9 , i ' ’C bo'lgan havo o ‘z
\ «* 11*In I tii I о i и 111 i 1 0 0 0 i i i bo'lgan lo g 1 cho'qqisi bilan to 'qn ashg an va

lining уопЬйц’и lid I b o 'y la b ynqoi i ko'tarilayotgan ho'lsin (9.5 rasm).

9.5 - rasm. Fyon shamolining hosil bo'lishi

221
 Bu misolda h = 122 ( 2 0 - 9 ,3 ) » 1 3 0 0 m balandlikda jo y la sh g a n
kondensatsiya sathi (balandligi)gacha havo o ‘zining haroratini quruq
adiabatik ravishda o ‘zgartiradi va 13,0°C ga soviydi. Demak, 1300 m
balandlikda uning harorati t = 7°C ga va nisbiy n a m ligi/ = 100% ga teng
b o 'lib qoladi.
Bu balandlikdan yuqoriga havo nam adiabatik qonunga asosan tax-
m inan 0,5°/100 m b o 'y ic h a soviydi va to g 4 c h o'q qisin in g tepasiga yet-
ganida harorati t = - 1 ,5 ° C ga teng b o 'lib qoladi. Kondensatsiya sathidan
boshlab yuqoriga k o'ta rila y otga n havo tarkibidagi suv b u g ‘i
kondensatsiyalasha boshlaydi va bulutlar hosil bo'ladi. Bulutlardan esa
y o m g 'i r yoki qor yog'ad i.
K o'tarilayotgan havoda su v b u g 'in in g parsiai bosimi kam aya boradi
va 3000 m balandlikda I = - l , 5 ° C harorat v a / = 100% nisbiy nam likda
e = 5,5 gPa ga teng b o 'lib qoladi.
C h o 'q q in in g sham olga teskari tomoni b o 'y la b pastga tushishida
havo quruq adiabatik q o n u n g a k o 'r a isiydi va o 'z in in g avvalgi balandli-
gigacha pasayganida uning harorati t = 29,5°C ga, shudring nuqtasi
r = 3,9°C ga teng bo'ladi. B u nd a havoning nisbiy namligi 14 %, suv
b u g 'in in g parsiai bosimi 8,1 gPa ga (bu hisoblarda osonlik uch u n
b osim ning balandlik b o 'y la b o 'zgarish i e ’tiborga olinm agan) teng
bo'ladi.
D em ak, ch o 'q q id a n o 'tib pastga tushgan havo harorati 9,5°C ga
oshgan, nisbiy namligi esa avvalgi qiymatiga nisbatan 36 % ga kam ay-
gan.
Fyonning tezligi 1 5-20 m/s gacha yetadi, b a ’zan 3 0 - 4 0 m/s tezlikli
fyonlar ham ro 'y bergan. Fyon yil davomida, ayniqsa qish va bahorda
tez-tez kuzatiladi.
B ahorda davonili va jad al fyonlar tog 'la rd a qorning erishini
tezlashtirib, tog' daryolarini suv bilan to'lishi sathini ko'taradi. Oish
paytidagi kuchli fyonlar to g 'la rd a qor ko 'chkisini keltirib chiqaradi.
Y ozda fyon o 'z in in g yuqori harorati va kam nisbiy namligi bilan
o 'sim lik k a zararli ta ’sir qiladi, uzoq davom etgan kuchli fyonlar
q u rg 'o qch ilik ni keltirib chiqarishi mumkin.
Qish va bahorda esadigan fyon shamoli O 'z b e k isto n n in g h a m m a
to g ' oldi hududlarida uchravdi.
Bora deb tog' yo n b a g 'iri b o 'y la b pastga y o 'n a lg a n kuchli o 'q tin -
o 'q tin esadigan va qish kunlarida ancha sovuq ob-havoni olib keladigan
m ahalliy sham olga aytiladi. Bora shamolini dengiz bilan c hegaradosh
to g'larda kuzatiladi. Masalan, N ovorossiysk borasi. Bora shamoli yozda
lyon shamoli xususiyatiga ega.
( )'zbekiston hududida bora shamoli kuzatilmaydi.
( )'/b c k is to n d a mahalliy shamollar guruhiga kiradigan Bekobod,
АГк’оп slmmollari ham mavjud.
Sham olning zararli ta ’sirlari ham k o 'p . Masalan, kuchli shamollar
tuproq yuzasidan bug'lanishni kuchaytirib yuboradi, buning oqibatida
tuproq qatlam ida 0 ‘simlikka zarur namlik yetishmay qoladi va
o'sim lik n in g o'sishi va rivojlanish jarayonlari sekinlashadi. Bundan
insliqari kuchli sham ollar tuproq eroziyasini, y a ’ni tuproqning shamol
lulaii k o 'c h ib uchib ketishini keltirib chiqaradi.

‘).4. S ham olning qishloq xo ‘jaligidagi ahamiyati

Shamol havoni aralashtirib atmosfera gaz tarkibining o ‘zgarmas

Ini'lithiiu In’minlaydi. Shamol, havoning vertikal y o ‘nalishda yuqoriga
mi piulyu luit it к ni hi ti tulayli troposferaning gaz tarkibi butun yer yuzi
Iи 1 s lil' о '/у и ш ш ч ,niqlanadi.
Slinmnl k o 'p I'ttulini'ii joylarda shamol energiyasidan qishloq
4 0' jnligidn kcny lovditliinilmli, Shamol dvigatellari tegirmonlarni yur-
ц 1/ r.l н Ia . i|iuliH|liinltin .us (011islula va boshqa k o ‘p ishlarda qo'llaniladi.
S l u i m o l (Ivi)Jiilflliii ulim f o y iliiliin ish e s a e n e r g i y a n i n g q a y t a d a n tik -
Iill 11 ini у «IIц <111 /n,s 11 nliii 1 ( to 'ih k o ' m i l , не 11, t a b i i y g a z l a r ) n i t e j a s h g a y o r -
• liiiii Ih'ihiIi NIiuiiioI d v i^ t ile lliu 1 i:.lilashi u c h u n s h a m o l t e z l i g i 6 - 8 m / s
Ini' 11*<111 kt'l Ilk
SI h i 11и >I iiiilljiiildii lupioq ustidagi liavo u /lu k siz yangilanib turadi va
liipmq yii/niidiin saimirasi/ b u g ’lanish te/.lashadi. Buning oqibatida
111| >11>tI lc/. quiiydi l iipmqning ortiqeha bug'lanishi tuproq namligining
kumiiyih kclishiga, y a ’ni tuproq q urg'oqchiligining yuzaga chiqishiga
sabab bo'ladi. Tuproq q urg'oqchiligida o'sim liklar uchun tuproq
qatliimidagi 11am yetishmay qoladi, natijada o'sim likn in g o 'sish va
1ivojlaiiish jarayonlari sekinlashadi. Agar tuproq q u r g ‘oqchiligi kuchli
v.i 11/o q nuiddat davom qilsa o'sim liklar nam yetishm asligidan nobud
bo' liuli
Shamol o'sim lik larning changlanishida m uhim aham iyatga ega.
O 'sim lik lar o '/.-o '/id a n va chetdan changlanadi. O 'sim lik lar chetdan
liasharotlar va shamol yordam ida changlanadi.
Shamol yordamida changlanadigan o'sim liklar anemofil o'sim liklar
deb yuritiladi. Shamol yordam ida changlanadigan o'sim liklarga
 b u g ‘doy, m a k k a jo ‘xori, javdar, oq j o ‘xori, y o n g ‘oq, terak, lavlagi, tok va
shu kabi 0 ‘sim liklar kiradi.
A n em ofil o'sim lik larn in g gullashi davrida esadigan tezligi 5 m/s
gacha sham ollar gul changlarini k o ‘chirib olib o ‘tib, 0 ‘simliklarning
u ru g ‘lanish jaray onini ta ’minlaydi.
Sham ol yovvoyi turdagi 0 ‘sim liklarning u r u g ‘larini katta m asofa-
larga olib o 'tib , ularning katta hududlarda k o 'p a y ish ig a sabab bo'ladi.
A m m o k o 'p in c h a urug 'larning bunday usulda tarqalishi qishloq xo'jalik
ekinlariga zarar keltiradi, chunki ekin m aydonlarida begona o ‘tlar
k o ‘payib ketadi va ulardan ekin m aydonini tozalash uchun k o ‘p m ehnat
sa rf qilish kerak b o'lib qoladi. Shamol hasharotiar uchishiga qarshilik
k o ‘rsatib, bog"lam ing changlanish sharoitini yom onlashtiradi.
D alalarga sam olyot va /ertolyotlardan mineral o ‘g ‘itlar sepishda
ham sh a m o ln in g yo'nalishi va tezligi hisobga olinadi. Dasht va c h o ‘l
zonalarda ekinzorlarni sham oldan saqlash uchun ekinzor atrofida eni
10-60 m keladigan ihota daraxtlari polosalari b un yod ga keltiriladi.
Ularni o lingan jo y d a eng k o 'p takrorlanadigan sham ol y o ‘nalishiga
k o ‘nda!ang ravishda ekib o ‘stiriladi. Bunday ihota daraxtzorlar shamol
kuchini susaytiradi, qorni to ‘plab qoladi, qo r va y o m g ‘ir suvlarining
tuproq yuzasini yuvish kuchini kamaytiradi.
Kuchli sham ollar tuproq eroziyasini, y a 'n i tuproqning shamol bilan
k o ‘chib, uchib ketishini keltirib chiqaradi.
Kuchli sham ollar b u g ‘doy, arpa, g ‘o ‘za va m a k k a jo ‘xori kabi
e kinlarning yotib qolishiga sabab boMadi. Shuningdek, kuchli shamol
(dovui)lar imoratlarni vayron qiladi, elektr uzatish simlarini uzadi,
c h a n g to ‘zon k o ‘tarib havoni itloslantiradi.
O b -h a v o n in g qanday boMishini oldindan aytib berishda ham shamol
tezligi v a y o ‘nalishini bilish zarur.
Q ishloq xo 'jalig id a mahalliy sham ollar ham aham iyatga ega.

9-bob uchun savollar va topshiriqlar

1. Shamol deb havoning qaysi y o ‘nalishdagi harakatiga aytiladi ?

2. S ha m o ln in g hosil b o ‘lishi sababini tushuntiring ?
3. S ham o llar y o ‘nalishini rum blarda qanday k o ‘rsatiladi ?
4. K uchsiz va kuchli sham ollarning tezliklari qanday chegaralarda
o ‘zgaradi ?
5. N im a uchun shamollar barik gradiyent y o ‘nalishidan shimoliy
y arim sh a rd a o ‘ngga, janu biy yarim sharda esa chapga o g ‘adi ?

224
 6. Tinch turgan jism g a Y erning o g ‘diruvchi kuchi t a ’sir etadimi?
Hkvatorda harakatlanayotgan jism gachi ?
7. O 'zbekiston hududlarida yozda va qishda shamol eng k o 'p esadi-
yo'nalishlarni bayon qiling.
S. Shamol tezligining sutkalik o 'z garishining m aksimumi va mini-
imimi qanday vaqtlarda kuzatiladi ?
l>. Mahalliy sham ollar deb qanday shamollarga aytiladi ?
10. Q anday shamolni briz shamoli deb yuritiladi ? U qayerlarda
ucliraydi ?
1 1. T og '-vo diy shamollari qanday hosil bo'ladi ?
12. YonbagMr shamollari tog'-vodiy shamollaridan nima bilan farq
qiladi?
I 3. Fyon shamolining hosil bo'lish sharoitlarini tushuntiring.
14. Garmsel deb qanday shamollarga aytiladi ?
I S Musson sham olining hosil bo'lish sabablari qanday?
Hi Shamolning qishloq xo'jaligidagi ahamiyatini tushuntiring.
I / Ml" цсоцгаПк kenglikda shamol tezligi 5 m/s b o 'lgan da Koriolis
km liinlnn Iivlumsliini aniqlang. Javobi: 0,00056 m /s\
IH Slinmul it v h i’i <2 m/s. Geografik kenglik (p=55°45' (M oskva)
boMganda Koiiohs к uclii ta ’sirida luivo oqimi qanday tezlanish olgan ?
.h iv i ih l I), HI1180 m л
I1» I оц' ii/mir.iiiiiih ctn^.ida dengiz sathida atm osfera bosimi
100(1 ц1’ц boMjianda m i v b i i j f q ’ a to'yingan havoning harorati 0°C ga
li'iiy Лц»1 shu luivo massasi y onba^'ii bo 'y la b yuqoriga ko'tarilib
luiliiinlhi'i 1000 mi ЬоМцип lo g 1 li/.masiilan o 'tib yana dastlabki
•uilli^iu It,i рам||;и tushy.amda harorati qanehaga teng boMadi ? Javobi:
i "(
20 H og'da yer yuzasidan 2 m balandlikdagi shamol tezligini
oMchash uchun qoM anem om etridan foydalanilgan. Asbobni 100 s
da vom ida ishlatilganda hisoblagichning ko'rsatishi 2030 dan 2430 ga
oshgan. Agar hisoblagichning 1 s da 1 marta aylanishi sham olning 1 m/s
te/ligiga mos kelsa, bog'dagi shamol tezligini aniqlang. Javobi: 4 m/s.

225
 10-bob. OB-HAVO VA UNI OLDINDAN AYTISH

10.1. O b -h av on in g davriy va d avriy b o'lm ag an o ‘zgarishIari

Biror joyda aniq vaqt paytidagi yoki olingan vaqt oralig'idagi me­
teorologik kattaliklar qiymatlari majmuasi bilan aniqlanadigan atmos­
fera holati o'zgarishlariga ob-havo deyiladi. Bu ta'rit'dan ko'rinadiki,
biz biror jo ydagi aniq vaqt paytidagi ob-havo yoki m uayyan vaqt
oralig 'idagi ob-havoni baholaymiz.
M asalan, T oshkent shahridagi 2003-yil 16-noyabr soat 900 dagi ob-
havo yoki T o shkent shahridagi 2003-yil 1 7-2 2 -n o y a b r orasidagi ob-
havo haqida fikr yuritishim iz m umkin. Avval a ytganim izdek ob-havo
havo harorati, havo namligi, atm osfera bosimi, sham ol tezligi va
yo'n alish i, bulutlik, y o g 'in miqdori, gorizontal k o'rin u v c h an lik uzoqligi
kabi m eteorologik kattaliklarning birgalikda olingan qiymatlari bilan
aniqlanadi.
B iror vaqt oralig'idagi ob-havo esa shu vaqt davom ida m eteorologik
kattaliklar o 'zg arishlarin in g o 'rta c h a qiymatlari bilan belgilanadi.
Biz ob-havo deyilganda odatda yer sirtiga ju d a yaqin joylashgan
atm osfera qatlam idagi atm osfera holatlarini tushunam iz. A m m o aviat-
siva m aqsadlarida Y er sirtidan 1 100-1 500 m balandliklardan yuqoridagi
atm osfera qatlam laridagi ob-havo ham o'rganiladi.
O b-havo k am d an -k am va qisqa vaqt davo m idagina barqaror turadi,
u odatda ju d a tez o'zgaradi, shuning uchun m eteorologik kattaliklarni
m eteo rolog ik stansiyalarda sutkasida 8 martadan o 'lc h a b boriladi. M ete­
orologik kattaliklarning birortasi o'zgarsa, boshqalari ham o ' ^arib
ketadi, natijada ob-havo ham o'zgaradi. O b-havoning davriy va davriy
b o 'lm a g a n o'zgarish lari mavjud.
O b-h a v o n in g davriy o'zgarishlari dastavval Y ern in g o 'z o 'q i
atrofida aylanishiga b og 'liq holda m eteorologik kattaliklarning sutka
d a vo m ida o 'z g a rish id an iboratdir. Biz oldingi boblarda havo harorati,
havo namligi, sham ol tezligi, y o g 'in la r kabi m eteorologik kattaliklarning
sutkalik o'z g a rishini bayon qilganmiz. K o'pchilik talabaiar kunduzi is­
siq, kechasi esa kunduzgidan salqinroq, shamol kechasi kunduzgidan
kuchsizroq, o 'r t a geografik kengliklarda y o g 'in la r tushdan keyin va er-
talab kuchliroq, yarim tunda va tushki paytgacha kuchsizroq bo'lishini

226
hilndilar. Shuningdek, Y erning Q uyosh atrofidagi aylanishidan kelib
chiqadigan turli fasllarda ob-havoning yillik o'zgarishlari haqida ham ta-
snvvurga egamiz.
A m m o o b-havoning sutkalik o'zgarishi doimo m untazam ravishda
bormaydi. Kundalik kuzatishlarimizdan m a ’lumki, b a ’zan kechasi kun-
ilu/.gidan issiqroq, sham ol esa sutkaning istalgan vaqtida kuchayishi
yoki susayishi m um kin. Bunday hollarda ob-havoning sutkalik
o'zgarishiga davriy b o 'lm a g a n o'zgarishlari qo'shilgan bo'ladi.
O b-havoning davriy b o 'lm a g an o'zgarishlari bu olingan hududga
boshqa o 'lkalardan boshqacha xossali havo massalarining kirib kelishi
bilan bog'liq o'zgarishlardir.
Ular olingan hududdagi m eteorologik kattaliklarning sutkalik va
yillik o'zgarishining bir m e ’yorda borishini buzadi.
Masalan, bahorda kundan kunga yer sirtiga quyosh radiatsiyasining
tushishi asta-sekin orta boshlaydi, tuproq va havo kun sayin k o 'pro q
qiziydi. Bu Y erning Q uyosh atrofida aylanishidan kelib chiqadigan ob-
havoning davriy o'zgarishidir. Shunday kunlarning birida olingan
hududga A rktikaning sovuq havosi bostirib kirsa, bu hudud havosi sovib
ketadi, hattoki kunduzi avvalgi tundan sovuqroq bo'lishi mumkin.
Bunga sabab sovuq havo massalarining bostirib kirganligidan ob-havo
davriy o'zgarishlarning m e ’yoriy borishining buzilishidir. Yoki b a ’zi
yillari erta b ahorda yurtim izning b a'zi jo ylarida kunlar ortiqcha isib
keladi, natijada daraxtlar erta uy g'onadi va hattoki ertaroq gullaydi.
Am m o keyinroq havo salqinlashib ketadi, natijada o'sim liklarni sovuq
Hindi Munday holat ja nubdagi issiq havo massalarining bizning
limliidimi/ga erta bostirib kirishidan yuzaga chiqadi.
Shunday qilib, ob-havo sutka va yil vaqtigagina b og 'liq b o'lm ay,
balki olingan hudud ustida turgan yoki o 'tib ketayotgan havo massa-
Inrining xossalariga ham birm uncha bog'liq bo'ladi.

10.2. A tm osferaning um um iy sirkulyatsiyasi

Yer shari ustidagi katta o'lcham li asosiy havo oqimlarining maj-

niitiisip.it (itiitosfi'niiiiiiK umumiy sirkulyatsiyasi deyiladi.
Aliiiosfeiada juda katta havo massalarini Yer sharining bir hududla-
ridan boshqa hududlnriga olib keladigan (k o'chiradigan) havo oqim lari­
ning m urakkab ti/imi mavjud. Turlicha xususiyatli va o 'lcham li havo
oqimlari Yer sharining turli kengliklardagi qismlari - okeanlar,
dengizlar, o'rm on lar, sahrolar, ch o'llar, qirlar, adirlar, ekin m aydon-

227
 larining va ular ustidagi h a vo ning bir xil isimaganligidan paydo b o ‘lgan
va havo haroratlarining turiichaligi sababli vujudga kelgan bosim
gradiyenti t a ’sirida ushlab turiladi.
A sosiy havo oqim lariga q uyidagilar kiradi:
1. T e z h avo oqimlari - yuqori troposfera va quyi stratosfera ora-
1ig‘idagi 5 0 - 1 0 0 m/s va undan ortiq tezlikda esadigan tez havo oqim -
laridir.
2. Turli geografik kengliklar orasida havo alm ashinishni
t a ’m inlaydigan siklon va antisiklonlardagi havo oqimlari.
3. Passatlar - har ikkala yarim sharda 2 5 -3 0 ° kengliklar bilan ek v a­
tor orasidagi troposferada subtropik antisiklonlarning ekvatorga qaragan
qism ida ekvatorga tom on erkin atm osferada sharqiy y o 'n a lish d a esadi­
gan shamollar. Yer y uzasida ishqalanish kuchining ta ’siri sababli pas­
satlar shim oliy yarim sharda shimoli-sharqiy va janub iy yarim sharda
jan ubi-sharqiy y o 'n a lish la rd a esadigan shamollardir.
4. M u s s o n l a r - troposferaning quyi qatlamida yer sirtining kattagina
qismi ustida yo 'n alish in i yil davom ida ikki marta qaram a-qarshi to ­
m onga yoki shunga yaqin holatga o ‘zgartiradigan havo oqimlaridir.
M u sso n la m in g asosiy y o 'n a lish i qishdan yozga va yozdan qishga
o 'tish d a qaram a-qarshisiga yoki shunga yaqin tom onga o'zgarad i.
T ropiklarda m u sso n shamoli y o zd a dengizdan quruqlikka, qishda
quruqlikdan dengizga esadi.
Y er sharida troposferaning yuqori qismi va stratosferada havoning
g 'a rb d a n -sh a rq q a ko 'c h ish i (g'a rb iy shamollar) boshqa y o 'n a lis h -
dagilarga nisbatan afzal ravishda tarqalgan, y a ’ni g 'a rb iy sham ollar eng
k o 'p kuzatiladi.
Bunga qutbiy va tropik kengliklarda troposferaning quyi qismi va
ekvator yaqinidagi troposferaning butun qalinligi b o 'y ic h a ingichka
zona kirmaydi. Bu yerda sharqiy sham ollar eng k o 'p kuzatiladi (tropik­
larda ularni passatlar deb ataladi).
Q ishda stratosferaning barcha qismida havoning k o 'p kuzatiladigan
g 'a rb d a n -sh a rq q a k o 'c h ish i saqlanib qoladi. Yozda 20 km balandliklar-
dan yu q o rid a g 'a rb iy sh am o llar sharqiy sham ollar bilan almashadi
(10.1 rasni, a).
Y erning b a ’zi kengliklari va o'lkalarid a troposferaning yuqori qis­
m ida g 'arb iy k o 'c h is h keskin kuchayadi, y a ’ni tezligi 5 0 - 1 0 0 m/s g a ch a
yetadigan ingichka «havo daryolari» vujudga keladi. Tez havo oqimlari
subtropik k engliklar ustida ayniqsa k o 'p kuzatiladi, u yerlarda tez havo

228
oqimlari eng katta jadallikka erishadi. T e z havo oqimlari ekvatorial
kengliklardan boshqa h am m a jo y d a g'arb dan -sh arq qa qarab esadi.

Sh Vu Sh

10.1 - rasiit. Atmosferada havo oqimlarining zona (kenglik)lar

bo‘ylab taqsimoti a-ishqalanish qatlamidan yuqorida,
b—ishqalanish qatlamida

Rasmlar orasiclu turli kengliklardagi I osint gradiyentlari

y o ‘nalishlarini ko'rsatkichlar bilan ко‘rsatilgan (undayuqori bosinuii
«Yu», past bosinuii «Р» harflari bilan belgilangan)

G ‘arbiy shamollarning k o ‘p kuzatilishiga sabab, troposferada havo

haroratining ekvatordan qutbga tomon pasayib borishidir. Dinamik m e ­
teorologiya qonuniariga asosan atmosferaning yuqori qatlamlarida biror
sath (balandlik)dan boshlab bosim havo harorati pasayib borayotgan
y o 'n alish bo 'y la b kamaya boradi. Boshqacha aytganda yuqori haroratli
sohada, y a ’ni ekvator ustida bosim eng katta, qutb ustida esa eng kam
bo 'la d i (bu xulosalar atmosferaning ishqalanish qatlamidan yuqoriga
oid).
h o r iz o n ta l barik gradiyent esa troposferaning katta qismida ekva-
tordan qutbga tom on yo 'n algan . A m m o havo barik gradiyent bo'ylab
k o 'c h m a y d i, chunki havoning barik gradiyent b o 'y ic h a harakatiga
Y erning o g'd iruvchi kuchi ta ’sir qiladi.
I lavoning harakati o 'z o 'q i atrofida aylanadigan Yerda r o 'y bergani
uchun barik gradiyent kuchi, Yerning og 'd iru vchi kuchi bilan muvo-
/«nallashadi va bu sharoitda havoning ko'chishi g 'a rb d an shatqqa
y o 'n a lish d a bo'ladi.
Qisli vaqtida stralosferada ham bosim va sham olning xuddi shunday
taqsimoti saqlanadi. A m m o yozda 20 km balandliklardan boshlab
havoning g'arb iy yo'nalishdagi ko'chishi o 'rn ig a sharqiy yo'nalishd ag i
k o 'c h ish o'rnatiladi (10.1 -rasm, a).

229
 Shu vaqtgacha troposferaning yuqori qismi va stratosferadagi
sham ollarn in g y o'na lish ig a to ‘xtaldik. Endi atm osferaning quyi qatlami
va ver vuzasidagi sham ollar v o'na lish in i qaraymiz.
A tm o sferaning quyi qatlamlarida, shu ju m la d a n y e r yuzasida sik-
lonlar va antisiklonlarning k o ‘chishi va y e r yuzasining bir jinsli emasligi
natijasida bosim taqsimlanishi ancha m urakkablashadi. B unda ekvatorda
past bosim. subtropiklarda yuqori bosim, subqutbiy kengliklarda yana
past bosim, qutbiy kengliklarda esa yuqori bosim kuzatiladi. M o ‘tadil
ke ngliklarda atm osferaning quyi qatlam idagi gorizontal barik gradiyent
subtropiklardan qutb doirasi to m on y o 'n a lg a n . Shuning uchun bu
q a tlam da barik gradiyentdan o 'rta c h a o g 'is h 6 0 - 7 0 ° ni tashkil etib,
shim oliy y arim sharda ja n u b i-g 'a rb iy shamollar, jan u b iy y arim sharda esa
janu bi-sh arqiy shamollar k o 'p kuzatiladi (10.1-rasm, b).
O 'z b e k isto n hududidagi tekisliklarda avval aytganim izdek yozda
shim oliy va sh im oli-g'arbiy, qishda esa shimoliy va shim oli-sharqiy
y o 'n a lish d a g i sham ollar boshqa yo'nalish dag ilarg a nisbatan k o 'p ro q
kuzatiladi.

10.3. H avo massalari

T ro po sfera har doim bir-biridan ob-havo rejimi bilan farq qiladigan

g 'o y a t katta o'lcham li havo m assalariga taqsimlangan. Havo
m a ssalarining gorizontal y o'n a lish d a g i o 'lc h a m i minglab km ga, tik
yu q o rig a y o 'nalish dagi o 'lc h a m i esa bir necha km. gacha yetadi.
H avo massalari quyosh radiatsiyasining Y erning turli qismlarini bir
xilda isitmasligi natijasida, ular ustidagi yerga tutashgan havo
qatlam ining turlicha isiganligidan vujudga keladi.
Biz 3-b obd a aytganim izdek, quyosh radiatsiyasi atm osferadan o 'tib
(m iqd oran 2 0 - 2 5 % ga kam ayib) Yer sirtining turli qism lariga tushadi
va ularda yutilgan qismi issiqlikka aylanadi.
A m m o yer sirtining turli qism lari-tog'lar, o'rm on la r, cho 'llar,
yaylovlar, okean va dengizlar maydonlari va boshqalar bir xilda
isimaydi. Shuning uchun ularning ustidagi havo qatlamlari ham turlicha
darajada isiydi, dem ak ular haroratlari bilan bir-biridan farq qiladi.
M asalan, yozda Sahroyi Kabirda jo ylash gan geografik parallel
ustidagi havo m assalarining harorati, Atlantika okeanining xuddi shu
paralleldagi qismi ustidagi havo haroratidan yuqori bo'ladi.

230
 Atlantika okeani ustidagi havoning namligi, sahro ustidagi havoning
nam ligidan ancha katta. Nihoyat Atlantika okeani ustidagi havoning
changlanishi kam, sahro ustidagi havoning tarkibida c hang k o ’p boMadi.
Shunday qilib, yozda Sahroyi Kabir ustida harorati yuqori, namligi
kam va changlanishi kuchli havo massasi shakllanadi. Bunday fizik xos-
salarga ega b o ‘lgan havo massasini kontinental Havo massasi deb y u ­
ritiladi.
Okean ustida esa harorati nisbatan past, namligi yuqori, changi kam
havo massasi vujudga keladi. Bunday fizik xossalarga ega b o ‘lgan havo
massasini dengiz havo massasi deb yuritiladi.
Yozda kontinental havo m assasining harorati, dengiz havo
massasining haroratidan yuqori, qishda esa kontinental havo
massasining harorati, den giz havo m assasinikidan past b o ’ladi.
Shunday qilib, har xil havo massalari bir-biridan dastavval harorati,
namligi va changlanish darajasi, bulutlik xususiyati turi bilan farq qiladi.
Havo massasi deb bir-biridan o ’zining xossalari bilan farq qiladigan
va bu xossalarini uzoq vaqt saqlaydigan keng hajmli havoga aytiladi.
H avo massalari Yer sirtining har qanday qismi ustida vujudga ke­
ladi. Lekin havo m assalarining tez-tez tashkil topadigan Arktika (yoki
jan u b iy yarimsharda Antarktika), Atlantika okeani. o ’rta Yer dengizi
kabi joylari - « o ’choqlari» bor.
H avo massalarini, ularning tashkil topgan joylarining geografik
kengligiga qarab quyidagi asosiy turlarga ajratiladi;
1. Arktik (yoki Antarktikalik) havo massalari. Ular A rktika (yoki
Antarktika)da vujudga keladi va quyi kengliklarga tomon ko'chadi.
2. M o ’tadil kengliklar havo massalari. Ular o ’rta kengliklarda
shakllanib, shimolga yoki janub ga tomon harakatlanadi.
3. Tropik havo massalari. Ular subtropik va tropik kengliklarda
shakl lanib, m o'tadil kengliklarga tom on k o ’chadi.
4. Ekvatorial havo massalari. Ular ekvator yaqinida shakllanadi.
T. M uxtorovning k o ’rsatishicha, hozirgi vaqtda «ekvatorial havo
massasi» atamasi q o ’llanilmaydi, chunki k o ’pchilik m eteorologlar
bunday havo massasi y o ’q deb qaraydi, a m m o uning o ’rniga tropik nam
liavo massasi mavjud deb hisoblaydilar.
Yuqorida k o ’rsatilgan asosiy havo massalari (ekvatorial havo
m assasidan tashqari) kontinental va dengiz havo massalariga ajratiladi.
Arktik havo massasi O ’rta O siyoga Si bir yoki Taym ir yarimoroli
hududlaridan, shuningdek Kolima va C hukotka havzasidan keladi. A rk­
tik havo massalari janu broq da joylashgan hududlarga kelib kirganda o ’zi
 bilan qishda qattiq sovuqlarni, bailor va erta kuz davrida tong
sovuqlarini, y ozda esa salqin ob-havoni olib keladi.
A rktik havo m assalarining tarkibida, boshqa havo m assalariga nis­
batan suv bugM va chang o z boMadi. Ularni, haroratining pastligi bi-
langina em as, shuningdek osm o n gu m bazining ju d a tiniqligi natijasida
uzoqdagi jism la rn in g yaxshi koM'inishi bilan ham aniqlash m um kin.
O 'r ta O siyo hududida o 'rta kenglik havo massalari k o 'p uchraydi. O 'r ta
kenglik kontinental havo massalari bevosita Rossiya hududida tashkil
topadi.
0 ‘rta O siyo ga tropik deng iz havo massasi ju d a kam dan -kam vaqt-
lardagina yetib keladi. O 'rta O siyoga yetib keluvchi tropik kontinental
havo massasi M esopotam iya, Turkiya, Eron va A fg ‘oniston hududlari
ustida v ujudga keladi.
0 ‘rta O siyo hududiga bostirib kirgan bunday havo m assasining
harorati, bu yerdagi oldingi havo massasining haroratidan 6 - 1 2°C ga y u ­
qori boMadi. Shuning uchun ham bunday havo massasi qishda 0 ‘rta
O siyoga kelib kirganda kunlar iliq-issiq boMadi. A gar qor qoplam i bor
b o 'isa tez erib ketadi, qor qoplam i boMmagan vaqtlarda yerning sirti tez
quriydi.
0 ‘rta O siyo hududi y ozda kuchli isib ketganligidan, uning ustida
o ‘z xossalari bilan tropik havodan kam farq qiladigan havo massalari
tashkil topadi, ularni ham tropik kontinental havo m assasiga q o ‘shish
m um kin.
Havo massasi har doim y e r sirti bo'ylab, bir taglik sirtdan bosh-
q asiga oMib harakatlanadi. B unda taglik sirtning ta'siri natijasida uning
dastlabki xossalari o ‘zgaradi. Bu t a ’sirning xususiyati sirtning turiga
y a 'n i uning quruqlik yoki suv sirti ekanligiga bogMiq.
Taglik sirtning o ‘zgarishi bilan havo massasi suv sirtidan oMa
boshlasa, o ‘z issiqligining bir qismini suvga berib soviydi, y a ’ni harorati
pasayadi, ayni shu vaqtda uning tarkibida suv b u g 'i ortadi.
Kontinental havo massasi suv bilan ta ’sirlashuvi oqibatida a sta-se­
kin o ‘z ining kontinental havo massasi xossalarini y o ‘qotib, den giz havo
m assasiga aylanadi.
A g a r d e n g iz havo massasi yozda dengizdan quruqlik ustiga oMsa,
namligi k am ayib, harorati ortadi. Bunday havo massasi m aterik ich-
karisiga oMgan sari kontinental havo massasiga mos xossalari kuchaya
boradi.
S ovuq A rktik havo massalari odatda jan ub ga, issiq tropik havo
massalari sh im olga to m on harakatlanadi.

232
 A gar havo m assasining harorati, uning o ‘tgan yangi taglik sirt haro-
ratidan qanchalik k o 'p farq qilsa, taglik sirtning havo massasiga t a ’siri
shunchalik kuchli boMadi.
A gar havo massasi o ‘zidan sovuqroq hududga, y a ’ni ancha sovuq
taglik sirt tom onga oMsa, bunday havo massasini iliq havo massasi
deyiladi. A gar havo massasi ancha issiq hududga, y a ’ni ancha issiq
taglik sirt tom onga oMsa, u holda bunday havo massasini sovuq havo
massasi deb yuritiladi.
Biror havo m assasining boshqa havo m assasiga aylanishini tushun-
tirish uchun ushbu misolni ham keltiraylik.
Biror havo massasi yozda respublikamiz hududi ustida bir necha kun
turib qolgan boMsa, bu havo massasi yer sirtining ta ’sirida isiydi, changi
ko‘payadi. Natijada bu havo massasi issiq, quruq va xira havo massasiga
aylanadi. Endi bu havo massasi ketib, uning o ‘rnini Arktik sovuq havo
massasi egallasin. Bunday almashinuv issiq, quruq va xira havo o ‘rniga,
sovuq va tiniq havoni keltiradi, natijada havo harorati pasayib ketadi.
Bir necha kundan keyin bu havo massasi ham issiq, quruq va xira
havo m assasiga aylanadi.
D em ak, olingan hududdagi havo m assalarining almashinishi bilan
ob-havo har doim o'zgaradi.

10.4. Frontlar. Iliq va sovuq frontlar

Bir-biriga yaqin joylashgan har xil havo m assalarining haroratlari

bit xil boMmaydi. Bunda harorati yuqori boMgan havo oqimini iliq havo ,
harorati pastrogMni sovuq havo deb yuritiladi.
Demak, bu yerda ko'rsatilgan «iliq» yoki «sovuq» tushunchalari
olingan havo m assasining harorati, boshqasinikidan yuqori ekanligini,
ikkinchisining harorati birinchi havo m assasinikidan past ekanligini
ko'rsatadi, xolos. Bunda havo massalarining haqiqiy haroratlari haqida
s o ' / bormaydi. Masalan, iliq havo massasi harorati - I0°C, sovuq havo
massasiniki 20°C ga teng boMishi m um kin va h.k.
Hi/ oldingi mav/.uda havo massalarining uzluksiz harakat qilib tu-
lisliini, bu<>i hududdagi havo massasi o 'z g a rsa shu hududning ob-havosi
ham o 'z g a rib kelishini ko'rsatganmiz.
O b-havo har xil haroratdagi ikki havo massasi orasidagi chegarada
ham keskin o'zgaradi. Bu ikki havo massasi bir-biri bilan t o ‘qnash kel-
ganda sovuq havo iliq havo ostiga ponasim on shaklda kira boshlaydi.
Ila v o ju d a harakatchan bo'lgani uchun bu ikki havo massasi orasidagi
 chegara aniq ravshan boMmaydi. Chegara qatlam da iliq havo sovuq havo
bilan aralashib ketgan boMadi va bu qatlam ning chegarasi y e r sirtidagi
gorizontal y o 'n a lish d a 1 0-1 5 km ga, b a ’zan esa 60 km ga yetadi.
Ikki havo massasi o'rtasid ag i oraliq qatlamni frontal yuza , oraliq
qatlam ning y e r sirti bilan kesishgan joyini fron t chizig‘i yoki qisqacha
front deb yuritiladi (10.2-rasm).
Ikki havo massasi bir to m ong a
H km
harakatlanayotganda frontal yuza
gorizontal yer yuzasiga ju d a kichik
a burchak ostida sovuq havo tom on
qiya ravishda joylashadi, qiyalik
burchagi a = 0,5° atrofida teb-
ranadi. Dem ak, k o 'c h a v o tg a n
frontal yuza atm o sferada yer
yuzasiga sovuq havo massasi tomon
qiya tarzda o 'tadi. Q iyalik burchagi-
ning tangensi 0,01 dan 0.001 gacha
o'zgarishi mumkin.
10.2-rasm. Frontal yuza va
front chizmasi
Frontal yuzan in g gorizontal emas, balki yerning gorizontal yuzasiga
nisbatan ju d a kichik burchaklarda qiya bo'lishi m uhim ah am iyatg a ega.
Frontal yuza qiya boMgani uchun yerdagi front chizigM 60 km gacha
yetadi.
A g ar sovuq havo iliq havodan chekinsa, y a ’ni front sovuq havo to ­
mon harakat qilsa, b unday frontni iliq front deb ataladi. A gar iliq havo
sovuq havodan chekinsa, y a ’ni front iliq havo tom on siljisa, bunday
frontni sovuq fron t deb ataladi.
D em ak, frontning nomi o 'z a ro t a ’sirlashayotgan havo m assalarining
qaysi biri boshqasiga nisbatan faolroq ekanligiga bog'liq.
Iliq frontda c hekinayotgan sovuq havo o'rnini iliq havo egallab bo­
radi. S hu ning uchun kuzatuvchi turgan jo y d a n iliq front o 'tg a n d a bu
jo y n in g havosi isiydi. S ovuq frontda esa chekinayotgan iliq havo o 'rn in i
sovuq havo egallab boradi, shuning uchun kuzatish jo y id a n sovuq front
o 'tg a n d a bu jo y n in g havosi sovib ketadi. Har ikkala frontda havo haro-
ratigina o 'z g a rib qolm ay, balki boshqa m eteorologik kattaliklar ham
o'z g a rib ketadi.
Endi frontlar olib keladigan ob-havoni tavsiflashga o'tam iz.
 Iliq front Bu holda iliq havo sovuqroq havoga bostirib kiradi, Iliq
front chizmasi 10.3-rasmda ko'rsatilgan bo'lib, unda chizmadagi yotiq
vn tik y o 'n alish lard a m asshtab bir xilda qilib olinmagan. A gar ikkala o 'q
bo 'y la b masshtab bir xilda olinganida rasm gorizontal y o 'n alish d a ju d a
hum c h o 'z ilib ketgan b o 'la r edi.
10.3-rasmda iliq havoni sovuqroq havodan ajratib turadigan frontal
yuza ikkita qiya chiziq bilan ko'rsatilgan.

10.3-rasnt. Iliq front chizmasi

Iliq front shakllanishi boshlanganida iliq havo chekinayotgan

sovuqroq havoga yetib olganda, iliq havo yengilroq bo'lgan id an sovuq
havo ustidan xuddi qiya tekislik b o'y la b harakat qilganday ko'tarila
boradi. Iliq havo qiya joylashgan frontal yuza bo 'y la b yuqoriga
ko'tarilgan sari, unga kamroq atmosfera bosimi ta ’sir qiladi. Shuning
uchun k o'tarilayotgan iliq havo adiabatik kengayib soviy boradi.
Bunda iliq havo tik yo 'nalish da har 100 m ga ko'tarilganda, 1°C ga
soviydi va m a ’lum balandlikda havo suv bu g 'ig a to'yinadi.
lo 'y in is h d a n ortib qolgan b u g 'la r suv tomchilariga aylanadi, y a ’ni
bulutlar hosil bo'ladi. Front chizig'i y aqinida yo m g'irli qatlam (Ns),
uiidan balandda yuqori qatlamli (As), front chizig'id an eng balandda esa
yuqori qaval bulutlari-qatlamli patsimon (Cs), patsimon (Ci) bulutlar
v 111in I)*..i keladi I'rontal yuza tagidagi sovuq havoda uzuq-yuluq
у only,' irli bill ill la г ( I1"n i I») kuzatiladi.
SI и и к lay qilib, biri asla-sekin ikki ncliisiga aylanadigan va qiya
tekislik b o 'y la b KOO 1000 km ga cho 'z ilg a n turli qavat bulutlari tizimi
paydo bo'ladi.
Iliq havo massasi oqimi yetarlicha vaqt davom etganda, front
c hiz ig 'ig a yaqin joylashgan quyi qavat bulutlaridan y o g 'in yog'ishi
boshlanadi. Quyi qavat bulutlari front chizig'idan, 3 0 0 - 4 0 0 km
235
 m asofalargach a yetadigan h ududda hosil b o ‘lganidan, bunday katta
m ay do nd a jadalligi oz burkam a y o g ‘inlar y o g 'a d i. Jadalligi oz y om -
g ‘irlar tu proqqa yaxshi singadi va undan o ’sim liklar yaxshi foydalanadi.
Iliq front yaqinlashib kelayotganini ob -hav on in g quyidagicha
o 'z g arish id a n bilish m umkin. Iliq front c h izig ‘i kuzatuvchidan
700—800 k m uzoqlikda b o 'lg a n id a o sm o n g um b az ining front tomonidan
7 - 8 km balandlikda m uz kristallaridan tashkil topgan patsimon (Ci) va
qatlamli patsim on (Cs) bulutlar hosil bo'ladi.
Iliq front bizga yaqinlashgan sari bulutlar zichlana boradi va tobora
pastga tushadi, suv tomchilaridan iborat b o 'lg a n yuqori qatlamli ГAs)
bulutlar vujudga keladi. Ular esa yo m g 'irli qatlam ( Ns) bulutlarga
aylanadi. Butun front b o 'y la b uzluksiz bulutlar qatlami vujudga keladi.
Bu bulutlardan y o m g 'ir (harorat 0°C dan yuqori b o 'lgan da) yoki qor
(harorat 0°C dan past b o 'lg a n d a ) y o g 'a d i. Iliq front bilan undan
300^400 km uzoqlikkacha b o 'lg a n zonada yog'ingarchilik bo'ladi.
Y og 'ingarehilik frontga yaqin jo y la rd a kuchliroq ro 'y beradi. Iliq front-
ning o 'tib ketganligini y o g 'in g a rc h ilik n in g to 'x ta sh i, sham ollarning
ja n u b i-g 'a r b iy va g'arb iy v o 'n a lish g a o'zgarishi va havoning isiy bosh-
laganidan bilish m umkin. Y o g 'in n in g qisqa yoki uzoq muddatli bo'lishi
front harakatining tezligiga b o g'liq. Front 4 0 - 5 0 km /soat tezlik bilan
harakat qilsa y o g 'in 8 - 1 0 soat da v om etadi. A gar front sekin harakat
qilsa. y o g 'i n bir sutka va undan k o 'p ro q vaqtga cho'zilishi mumkin. Biz
k o 'rsa tg a n iliq front tavsifi Y evropa va R ossiyaning Y evropa
hududlarida kuzatiladigan iliq frontlarga tegishlidir. O 'rta O siyoda
kuzatiladigan iliq frontlar asosan jan u b iy xorij m am lak atlar hududlari-
aan kelgan v a baland to g 'lardan oshib o 'tg a n siklonlar (Janubiy Kaspiy,
M u rg 'o b , Y uqori A m u dary o) bilan bo g 'liq b o'lad i. Shu sababli O 'rta
O siy oning ja n u b iy va markaziy tekisliklarida iliq front o 'ta yo tg a nda
faqat yuqori va o 'r ta qavat bulutlari hosil bo'ladi.
O 'z b e k is to n hududi ustidan y o z d a iliq front o 'ta y o tg a n d a iliq havo
to 'y in is h holatidan ancha uzoq holatda bo'lganligi uchun ko 'p in c h a b u­
lutlar hosil boMmaydi.
Endi sov uq front olib keladigan ob-havo bilan tanishaylik.
Sovuq front. Biz sovuq havon in g ancha katta tezlik bilan iliq
havoga bostirib kirayotgan holinigina qaraylik. Bunda sovuq havoning
kuchli siquvi ostida iliq havoning shiddat bilan koMarilma harakati
boshlanadi. B u nd a vujudga kelgan y o m g 'irli to 'p - t o 'p (C b ), yuqori q a t ­
lamli (A s) va yuqori to 'p - to 'p (A c) bulutlar frontning oldida joylashadi.
(10.4-rasm.).

236
 Bu holda ham uzuq-yuluq
kill yom g'irli bulutlar (Frnb) hosil
bo'lishi, sovuq front ortida esa to 'p -
С to 'p (Ci), yom g'irli to 'p - to 'p (Cb)
bulutlar vujudga kelishi mumkin.
Bahor va yoz paytlarida y om g'irli
to 'p - to 'p (C b) bulutlardan jala
100 200 30-3 *00 500 ООО k m
------ y o m g 'ir va do'I yog'ishi mumkin.
10.4-rasm. Sovuq front chizmasi Q or uchqunlari havoning quyi issiq
qatlamlaridan o'tay otganida erib
m ayda tomchilarga yoki suv bu g 'la rig a aylanib ketadi.
C.)ishda bulutlardan y o g 'a y o tg an qor kristallari bir-biri bilan
qo 'sh ilish ib kattalasha boradi va pirovardida p a g 'a - p a g 'a qor y o g 'ish ig a
aylanadi.
Sovuq front o'tishi oldidan odatda havo harorati yuqori bo'ladi;
11*)111 o 'lg anidan keyin harorat tezlik bilan pasayadi. Sovuq front
ya qinlashayotganda havo bosimi pasayadi, front o'tganidati keyin esa
tezlik bilan orta boradi.
I ron! o'tisli oldidan shamol kuchayadi. front o'tg an id an keyin
yo 'n alish i ni o'/ga rtira d i.
Iliq va sovuq frontlarning bir-birlariga qo'shilishib ketishida
okklyuziyu frond hosil bo'ladi.

10.S. Siklonlar. Antisiklonlar.

Siklonlar va antisiklonlardagi ob-havo

A g ar turlicha zichlikka ega bo 'lg a n iliq va sovuq havo massalari

front b o 'y la b qarama-qarshi tom onga siljisa, ularning o 'z a ro ta ’siridan
front chizig'i egiladi va atmosfera to'lqinlari hosil bo'ladi.
Sovuq havoga yorib kirgan iliq havo massasi sovuq havoni
siqishtirib, iliq frontni vujudga keltiradi. Sovuq havo esa iliq frontni ay-
lanib o 'tib , iliq havoni liarnma tom ondan o 'ra b oladi va sovuq frontni
hosil qiladi. Bunda iliq havoning egallagan maydoni kam ayib boradi.
B oshqacha aytganda sovuq havo iliq havoni yuqoriga siqib chiqara
boshlaydi.
Natijada doiraviy havo harakati - uyurma hosil bo'ladi.
Shu asosda markazida yuqoriga ko'tariluvchi oqimi bor va past
bo sim g a ega b o 'lg a n atmosfera jarayoni - siklon hosil bo'ladi.

237
 Havo bosimi markazida minimal bo'lgan va chekkasiga tomon
ortib borgan hamda cltekkasida havo bosimi maksimal qiymatga
erishgan uynrmaga siklon deyiladi.
K uchsiz siklonlar m arkazidagi bosim, havo bosim ining o 'rta c h a
(dengiz sathidagi 1010-1015 gPa) qiym atidan kam farq qiladi. Y axshi
rivojlangan, kuchli siklonlarda esa markazdagi bosim 950 gPa gacha,
b a ’zi hollarda esa 925 gPa gacha kam ayishi m um kin.
Siklonning markazidagi havo bosimi minimal bo'lgani uchun uning
chekkasidagi havo m arkazga tom on y o 'n a lish d a gorizontal barik g radi­
yent b o 'y ic h a harakat qilishi kerak edi. A m m o Y er o 'z o 'q i atrofida ay-
lanma harakat qilgani uchun, uning sirtida harakatlanuvchi jism g a shi­
moliy yarim sharda o 'n g to m o n g a o g 'd iru v c h i Koriolis kuchi t a ’sir
qiladi. Bosim gradiyenti va Koriolis kuchlarining birgalikda t a ’sir etishi
natijasida h avo massalari siklonning m arkaziga to 'g 'r i chiziqlar b o 'y la b
emas, balki soat strelkasining aylanishiga teskari y o 'n a lish d a spiralsi-
mon egri chiziqlar b o 'y ic h a harakat qiladi.
Buning ustiga past bosimli soha harakatda b o'lgani uchun u yurm a-
lar m arkaz atrofida yuq orida aytganim izdek soat strelkasiga teskari
y o 'n a lis h d a aylanadi. Siklonning m arkazida iliq havoning k o 'ta rilm a
harakati m avjud bo'lib. troposferaning yuqori qatlam larigacha
k o 'ta rilg a n iliq havoning shu dring nuqtasigacha va undan ham past
haroratga sovishi natijasida bulutlar hosil bo'ladi va m eteorologik sh a ­
roit yetarli b o 'lg a n d a ulardan y o g 'in la r yo g'a d i.
Yaxshi rivojlangan siklonlarning diametri 10 00 -1 50 0 km gacha
yetadi. Siklon b a ’zan diametri 4 0 0 0 -5 0 0 0 km keladigan m aydonni -
butun bir materikni egallashi m um kin.
Siklonda iliq va sovuq frontlar bor bo 'lg an id a n uning h a m m a joy id a
bir xil bulutlar vujudga kelm aydi. Siklonlar taxm inan iliq havo
m assasining harakati y o 'n a lish id a siljiydi.
Shim oliy yarim sharning m o 'tad il kengliklarida siklonlar sharqqa
yoki shim oli-sharqqa siljiydi. Siklonlar yozda o 'rta c h a 30 km /soat,
qishda esa 40 km /soat tezlik bilan harakatlanadi.
Siklon bilan birgalikda frontlar ham siljiydi. A m m o sovuq front iliq
frontdan tezroq ko 'chadi. Shuning uchu n har ikkala front orasidagi sik ­
lonning iliq havo egallagan sektori asta-sekin kam aya boradi. Bir necha
kundan keyin sovuq front iliq frontga yetib olganda ikkala front
q o 'sh ilib ketadi. N atijada m u rakk ab okklyuziya fronti v ujudga keladi.
Shu bilan siklonning rivojlanishi tugaydi.

238
 Siklonlar har xil fizik xossali havo massalari chegarasida qayta-
c|«yta vujudga keladi. Bir siklon vujudga kela boshlaganda, ikkinchi
siklon eng yaxshi rivojlangan, uchinchi siklon esa so'nayotgan bo'ladi.
I lar qaysi siklon 5 -6 kun yashaydi va shu vaqt ichida katta masofani
o'tndi. Masalan, y ozda siklonning o'rtac h a tezligi 25 km/soat ga teng va
(» kun yashaydi deb olsak, shu vaqtda ko'rsatilgan tezlik bilan m azkur
siklon 3600 km masofani bosib o'tadi.
Kuzatish joy id a n siklonning iliq va sovuq frontlar o 'tg a n d a bulut-
larning turlari o 'zg aradi. Kuzatish joy ig a siklonning iliq fronti
yitqinlashganda bosim kam ayadi. osm onda patsimon (Ci), qatlamli-pat-
simon (<;.s) bulutlar paydo bo'ladi, so 'n g ra bulutlar yo m g'irli qatlam
(Ns) bulutlar hosil b o 'lg u n c h a zichlana boradi, bu bulutdan esa burkam a
y o g ’inlar y og 'ad i. Iliq front o'tg a c h (yoki iliq front o 'tg an dan bir oz
vnqldmi keyin) y o g 'in la r to'x tayd i. Iliq frontdan keyin siklonning iliq
ckloii kclndi, harorat ko'tariladi, havo bosimining pasayishi deyarli
111*нIn v 11i
S o ’iigin siklonning sovuq fronti o'tadi. Siklonning sovuq fronti
o'tgniulit yonig'ltli to ‘p-to ‘p ( C b ) bulutlar vujudga kelib, ulardan ja la
y o g 'in y o g 'a boslilayili, shamol kuchayadi. Sovuq front ortida harorat
keskin pnsnyib, bosim orla boradi. Siklonning turli sektorlarida ob-havo
l nil к' Iin bo' liuh, Siklonlar b i/gn odatda y og' ini i ob-havoni olib keladi.
( )‘/ln*kislon Kcspiiblikasi lindudiga siklonlar ko'pincha janubi-
ц*illbtlilll, kiiinioq g'nilnlnn keladi
I m il iiutisiklonliti I>iIin i liinislitiy Iik.
I mhlklon MiiikiirMla havo bosimi maksimal qiymatga ega bo'lib,
i Iwkkaslilii bosim minimal bo'lgan uynrmaga anlisiklon deyiladi.
Deiiutk, iiiillHiklon yuqori bosimli soha bo'lib, uning markazida havo
boHimi iiiiikMmal, chekkasiga qarab kamayib boradi. Antisiklonda havo
itinssuhiii markazdan chekkaga qarab shimoliy yarimsharda soat strelkasi
aylanish yo'nalishida harakatlanuvchi uyurmani vujudga keltiradi.
Antisiklonda havo massalari m arkazdan chekkaga qarab harakatlan-
1'itni uchun m arkazda bosim kamayishi, m arkaz bilan chekkadagi
boslnilin lengliishishi kerak edi. A m m o antisiklonda markazdagi yuqori
lunini u /o q vaqt saqlanib qoladi. Buning sababi shuki, yer sirtida
miiikn/diin chckkiign larqaluvchi havo oqimi o'rnini m arkazga yuqori-
dan pastga tushuvchi havo bilan qoplanishidir. Yuqori bosimli sohalar
havoning pastga qarab yo'nalishdagi oqimi bilan sodir bo'ladi.
A ntisiklonlar diametri 2 - 3 tiling km va undan ham katta hududlarni
q am rab oladi. Antisiklon markazida havoning yuqori qatlamlardan

239
pastga oqimi mavjud boMganidan, pastga tushayotgan havo adiabatik
isiydi va uning tarkibidagi suv bug'lari to 'y in ish holatidan uzoqlashadi
(bulutlar asta-sekin tarqaladi). Shuning uchun bizning hududim izdan
antisiklon o'ta y o tg a n d a y o zd a havo ochiq va issiq, qishda havo ochiq va
sovuq bo'ladi. A ntisiklonda yo zd a havo quruq va issiq boMgani uchun
atmosfera qurg'oqchiligini v ujudga keltirishi m um kin. A ntisiklonlarda
qishda yerga yaqin havo q atlam ida harorat inversiyalari tashkil topadi.
T. M uxtorovning ko'rsatishich a, O 'r ta Osiyo hududida kuzatiladi­
gan antisiklonlarning 70 foizi shu hududdan o 'tib ketadi, 22 foizi shu
yerda tashkil topadi, 8 foizi esa shu hudud ustida y o 'q o lib ketadi.
A ntisiklonlar 0 ‘zbekiston Respublikasi hududiga k o 'p in c h a shi-
m o li-g 'a rb d a n keladi.

10.6. Sinoptik xarita. O h-havo baslioratlari

haqida tusliuncha. O b-ha vo xi/.mati

O b-havo insonlarning x o 'ja lik faoliyatiga jid d iy ta ’sir k o'rsatadi.

Xalq xo'jaligining turli sohalarida, ju m la d a n qishloq x o ‘jalig id a turli
ishlarning muvaffaqiyatli o 'tkazilishi ob-havo sharoitlariga bo g'liq. O b-
havoning qulay sharoitlarida ekinlar yaxshi o 'sa d i va rivojlanadi, noqu-
lay sharoitlarida esa o z m i-k o ‘pmi zararlanadi yoki ju d a noqulay ob-havo
sharoitida butunlay nobud boMadi. Shuning uchun ob-havoning yaqin
kunlarda qanday bo'lishini, qishloq x o'jaligi uchun xavfli m eteorologik
hodisalarning ro 'y berishini oldindan aytish yoki bashorat qilish amaliy
aham iyatga ega. Chunki qishloq x o'jaligi uchun xavfli atm osfera hodi-
salari kutilavotganligidan xa b a r topgan dehqonlar, ekinlarni ulardan
saqlab qolish yoki ularning keltiradigan zararini eng oz darajaga tu-
shirishga doir tadbirlarni qo 'llaydilar.
Xalq xo 'jaligining bo shq a turli sohalari, masalan, aviatsiya, tem ir
y o 'l va avtotransport uchun ham ob -havoning yaqin kunlarda qanday
boMishi haqidagi m a ’lum otlar oldindan bilish zarur.
Bu islmi turli hudu dlarda joy la sh g a n m eteorologik stansiyalardagi
o'Ichash natijalariga tayanib ish koM'adigan m axsus tashkilot ob-ltavo
xizniati bajaradi.
Hozirgi vaqtda turli m am lakatlardagi, shu ju m la d a n O 'z b e k is-
tondagi barcha m eteorologik stansiyalarda ob-havo elementlarini
m untazam ravishda kelishilgan m uddatlarda sutkasiga 8 martadan
oMchab boriladi. K uzatishlar natijalariga doir m a ’lumotlarni tezlik bilan
markaziy ob-havo byurosiga (m asalan, O 'z b e k isto n d a barcha meteo-

240
mlogik stansiyalar T oshkent zonal gidrometeorologiya markaziga) radio
va teletayp orqali yuboriladi.
Meteorologik stansiyalardan O 'z g id ro m e tg a keladigan ob-havo
Imqidagi har bir axborotda havo harorati, havo bosimi va uning keyingi
uch soatdagi o'zgarishi, shudring nuqtasi, o ‘rta va quyi qavat bulutlari,
shamol tezligi va y o'nalishi, y o g 'in la r jadalligi va turi, tuman,
ko'rin uv chanlik uzoqligi haqidagi m a ’lumotlar bo'ladi. Bu m a 'lu m o tla r
radio va telegraf orqali s o 'z bilan emas. balki raqamlar va belgilar — kod
bilan yuboriladi. O 'z g id ro m e td a barcha m eteorologik stansiyalardan
kelgan ayni bir vaqtdagi o 'lchashlarga doir m a ’lumotlarni meteorolog-
mutaxassislar shartli belgilar bilan geografik xaritaga tushiradilar.
Shu tarzda meteorologik m a 'lu m o tlar tushirilgan xaritalarni sinoptik
xuritalar deb yuritiladi. Bunday xaritalarda meteorologik stansiyaning
geografik o'rni kichkina doiracha bilan ko'rsatiladi. Agar bu doira
i|oraga b o'yalgan bo'isa, butun osm on bulut bilan qoplangan bo'ladi.
Н(1ч1и|11 m a ’lumotlar har bir meteostansiya o'rni atrofida m a 'lu m tartib
bilan jt»ylasliliiiladi.
Sinoplik mulaxiissislar bu xaritani tahlil qilib biror kuzatish vaqtida,
masalan '•<>nt I Г" da ayt ini hududlardagi ob-havonigina emas, balki
<)‘/l>ekislonnmg barcha liududlaridagi ob-havoni bilib olishi mumkin.
Avval (20 2S yil ilgari) meteorologik stansiyalardan olingan m a ’lu-
■notlaini mulaxassislai gcogralik xaritaga qo'l bilan tushirgan bo'lsalar,
I i o / i i k i va(|lda /am onaviy gidmmelmarka/.larda meteorologik stansiya-

I.ml,m ohiif[tin axbomllami geogralik xaritaga tushirish ishini elektron

lic.iililif.li ina'i111n1111111 yiiulumula maxsus moslama qisqa vaqtda bajaradi.
Oiiyldiiyj II), V iasnnla sinoplik xaritaning bir qismi keltirilgan. Bu
Mimplik xiiriluni o'rgunib, undagi luidudlar ustidagi ob-havoni bilib
iilishimi/. mumkin.
Sinoptik xaritada atmosfera bosimlari bir xil b o'lg a n jo y larni o 'z a ro
tutash chiziqlar bilan birlashtiriladi.
A tm osfera bosimi har 5 gPa ga o'z g arg a n d a n keyin o 'tk azilg an
bunday chiziqlarni (2-bobda ko'rsatganim izdek) izobaralar deb yuriti­
ladi l/o barak ir sinoptik xaritada siklon va antisiklonlarni topishga yor-
ilam beradi. Sinoptik xaritada siklonning markazini «Н», antisiklonning
marka/.ini «В» (nizkoye davleniye - past bosim, visokoye davleniye -
yuqori bosim degan rus tilidagi so'zlarning bosh) harflari bilan
ko'rsatilgan. M azkur xaritada iliq frontni qoraga b o 'y algan yarim
iloirachalar, sovuq frontni esa uchburchaklar bilan ko'rsatiladi.

241
 10.5-rasm. Sinoptik xarita

M eteorologik stansiyalarda kuzatishlar har uch soatda o 'tkazil-

ganidan sinoptik xaritalar ham ularga mos ravishda har uch soat muddat
uchun tuziladi. Ketma-ket m uddatlar uchun tuzilgan sinoptik xaritalarni,
eng keyingi muddat uchun bo 'lg a n sinoptik xarita bilan solishtirib
quyidagilar:
a) siklon va antisiklonlarning qanday tezlik bilan qaysi y o 'n a lish d a
siljiyotganligini;
b) iliq va sovuq frontlarning qaysi yo'nalishd a siljiyotganligini:
d) quyu q (zich) bulutlar bilan qoplangan sohalarning joylashishini
va ularning ham qaysi y o 'n a lish d a siljiyotganligini;
e) y o g 'in la r zonalarining qayerda joylashganligini va ularning si 1-
jish y o 'n a lish in i, yo g 'in la rn in g kuchayayotganligi yoki kam ayayot-
ganligini aniqlanadi.
Sinoptik xaritalar yo rdam id a o'rganiladigan barik tizimlar, frontlar
va havo m assalarini sinoptik obyektlar , sinoptik xaritalarni tahlil qilish
asosida k elgusida ob -havoning o'zgarishlarini yoki kutilayotgan ob-
havoni oldindan aytish - bashorat qilish mumkin va ob-havoni bashorat
qilishning bunday usulini sinoptik usul deyiladi.
Avvallari ( 3 0 - 4 0 yil oldin) faqat yer yuzasidagi m eteorologik ku-
zatishlarga asoslangan sinoptik usul hozirgi vaqtda aerologik, y a ’ni yer
yuzasidan m a ’lum balandliklardagi erkin atmosfera holatlari ustidan ku-
242
/I tls h la r bilan boyidi; turli balandliklardagi kuzatishlarga mos xaritalar
tu /ish boshlandi. Chunki erkin atmosferada va Y er sirtiga yaqin atm os-
f'cra qatlam larida o ‘tadigan jarayo nlar orasida muayyan b o g ia n is h la r
borligi aniqlandi.
Shunday qilib, sinoptik xaritalarni sinchiklab tahlil qilish va so-
llshtirish asosida har bir viloyat hududidagi ob-havoning qanday
o'/.garayotganligini, iliq va sovuq frontlarning qaysi tomonga siljiyot-
ganligini, siklon va antisiklonlarning qaysi tomonga, qanday tezlik bilan
siljiyotganini aniqlanadi. Siklon va antisiklonlarning qaysi tom o ng a va
qanday tezlik bilan siljishini va qanday o ‘zgarayotganligini bilgan holda
ularning o ' z yo'lidagi hududlar (shaharlar)ga qanday ob-havoni olib
kelishini oldindan aytish ilmiy bashorat qilish imkoniyati yaratiladi.
I )emak, ob-havoni bashorat qilishda vaqt bo'yicha ekstrapolyatsiya.
y a ’ni sinoptik obyektlar kuzatish paytidagi siljishi va evolyutsiyasi
Ir /h p i hanula tezlanishini oldindan yana birmuncha vaqt saqlaydi deb
q an tih r n p mnhimdir. A m m o aniq bashorat qilish ham qiyin ishdir.
( hunki siklon va antisiklonlarning qaralayotgan muddatda tezligi (12
soat davom ida) yoki yo'nalishi o 'zg arib qolishi mumkin.
Ilo/iip.l vak|lila oh havoni sinoptik usulda bashorat qilishdan
tashqari pidiodiniiiiuka va tn m o d in a m ik a tenglamalarini atm osfera
hotlisalaiip.il qo'llah, oh havoninp qanday bo'lishini oldindan aniqlash
usiillaiiin ishlah chiqilpan va lakomillashtirilmoqda. Meteorologik
lakolnltii va Ycrninp, чип *iy y o ’ldoshlari uchirilishlaridan keyin
atinoslcf itni ladqiq qilishning yanp.i davri boshlandi.
( >b havo hashoratlari o 'ta qisqa muddatli (bir necha o 'n minutdan
I.’ soatpmlia), qisqa muddatli (12 soatdan 3 sutkagacha), uzaytirilgan
o 'ita ( It) siitkiidau И) sutkagacha) va uzoq (30 sutkadan ortiq) m uddatlar
in I i i i i i bcriladi. Marcha m uddatlar uchun bashoratlar tuzishda sinoptik
xaritalarni tahlil qilish tam oyiliga amal qilinadi.
O 'zgidrom etd ag i sinoptik-meteorologlar ertaga bo'ladigan ob-
havoni oldindan aytish uchun bugungi kun (kecha va kunduz)ga tuzilgan
sinoptik xaritalardan eng oxirgisini olib, undan oldingi muddatlar uchun
tu/ilp,an xaritalar bilan solishtirib tahlil qiladi va har bir viloyat (yoki
tum an) hududida ob-havo qanday o'zgarayotganligini, iliq va sovuq
Irontlarning hanula siklonlar, antisiklonlarning qaysi tom onga va qanday
tezlik bilan siljiyotganini aniqlaydi.
Siklon va antisiklonlarning qaysi tomonga, qanday tezlik bilan
siljiyotganligini va qanday o'zgarayotganligini bilgan holda ularning

243
 y o ‘lidagi hududlarda qanday ob-h av o sharoiti vujudga kelishini aytish
m u m k in boMadi.
Hozirgi vaqtda qisqa m uddatli ob-havo bashoratlarining aniqligi
9 2 - 9 4 foizga yetgan. Q isqa muddatli bashoratlar turli m uddatlar uchun
tuziladi. H am m a kishilar foy dalanadigan ob-havo bashoratlari asosan bir
sutka uchun beriladi.
Har kuni radio va televideniya orqali Toshkent shahri va respublika
uchun 0 ‘zgidrom et tom o nidan beriladigan ob-havo bashoratlari qisqa
muddatli h a m m a foydalanadigan bashoratlar qatoriga kiradi.
B undan tashqari ob-havo xizmati aviatsiya maqsadlari uchun
sa m olyotlarning uchishidan boshlab to q o ‘nganicha uchish y o 'n a li-
shidagi ob-hav o bashoratini tuzadi. Bu ishni har bir katta aeroportlardagi
ob-havo xizmati xodimlari baiaradi.
O b-havo xizm atida tuzilgan bashoratlarga binoan zarar keltirishi
m um k in b o 'lg a n m eteorologik hodisalarga doir m a 'lum otlarni tegishli
muassasalarga, ju m lad a n qishloq xo'jaligi m uassasalariga yetkazib
turadi.
Uzoq muddatli ob-hav o bashoratlari bir oy va undan k o 'p m uddat
uchun beriladi.
U zoq muddatli bashoratlar uchun gidrodinam ik, analog ( o ‘xshash-
lik), tlzika-statistik usullar qo'llaniladi. Lekin uzoq muddatli bashorat
tuzishda m am lak atim izd a asosiy usullardan biri b o 'lib sinoptik usul
hisoblanib kelinm oqda va bu usul atm osfera jarayonlarining rivojlanish
qonunlariga asoslanadi.
Uzoq muddatli ob-h avo bashoratlarining analog ( o ‘xshash)ini topish
usulini B.P. M ultanovskiy va uning shogirdlari ishlab chiqqanlar.
Uzoq muddatli ob-havo bashoratining analog usuli b o 'lib o ‘tgan ob-
havo va atm osfera jaray o n la rin in g hozirgi vaqtda kuzatilayotgan a tm o s­
fera jaray o n la rig a o'xshash ligi asosida kelgusidagi uzoq muddatli ob-
havo bashoratlarini berish usulidir.
Bu usul boshlanishi bir xil b o 'lg a n atmosfera jarayonlari kelgusida
ham bir xil rivojlanishda d a vo m etadi deb qarashga asoslanadi.
Shu m aqsadda k o ‘p yillik arxiv materiallaridan qaralayotgan oy bi­
lan bir xil o ‘xshash ob-h av o sharoitiga ega b o ‘lgan avvalgi xuddi shu
oyni tanlanadi. S o ‘ngra o ‘sha tanlangan oydan keyingi oyning ob-
havosining qanday boMganligini bilgan holda hozirgi qaralayotgan o y ­
dan keyingi oy uchun o b-ha vo bashorati beriladi.
Hozirgi vaqtda oylik bashoratlarning aniqligi o 'rta c h a 6 5 - 7 0 foizni
tashkil qiladi.

244
 Keyingi у illarda olim lar ob-havo bashoratlarini takomillashtirib,
lining aniqligini oshirish ustida tadqiqot ishlari olib bormoqdalar.
Shunday qilib, O 'z b e k isto n d a ob-havo xizmati asosan O 'zbek isto n
Respublikasi Vazirlar M ahkam asi huzuridagi G idrom eteorologiya xiz-
m.ill markazi ( 0 ‘zgidrom et)ning ta rm o g ‘i bo 'lgan Gidrom eteorologik
m a'lum otlar bilan ta'm in la sh xizmatida olib boriladi.

10-bob uchun savollar va topshiriqlar

I O b-havoning davriy va davriy b o'lm agan o'zgarishlarini tushun-

111 inj,;.
2. Atmosferaning um um iy sirkulyatsiyasi deb nim aga aytiladi ?
t. Atmosferaning um um iy sirkulyatsiyasidagi asosiy havo oqim-
larini bayon qiling.
■I I lnvo massalari deb nim aga aytiladi ?
*> Kontinental va dengiz havo massalari bir-biridan qanday xos-
ч й 1й 1 i In Inn I i i k | qilmli?

f> I liivo miivtnlai i qimday turlarda uchraydi ?

/ llavo mavialai mmf, translormatsiyasi deganda nimani tushu-
iiiini/?

X f r o n t del ) 1 П1 П11 ЦП nv t l l ml i 7
{> 11ii | va sovuq lioiillaniiiin hosil h n lish in i tushuntiring.
It) Iliq va Miviiq liontlni qiuulny oh-havolarni olib keladi ?
1 I Nik Inn deb iliiimoHmtUMK qanday ti/.imiga aytiladi ?
I A n t l l i i k l o i i deh iliam ollaining i|anday tizimiga aytiladi ?
I l Sil l>hi |,iid.if*i oh havoni lavsitlab bering.
I<l Anlitilkloiulagi ol)-liavoni tushuntiring.
I "> Sinoptik xarita deb qanday xaritaga aytiladi ?
Hi ( )l)-lutvoni bashoratlashning sinoptik usulini tushuntiring.
17. IJzoq muddatli ob-havo bashoratining analog ( o ‘xshashlik) usu-
Imi tushuntiring.
1X. ( Vzbekistonda ob-havo xizmatini qaysi tashkilot olib boradi ?
19. Iliq front yaqinlashayotganda havo bosimi va haroratining
o'/jjiitishini tushuntiring.
20. Iliq front yaqinlashayotganda shamol kuchayadimi yoki
kuehsi/.lanadiim 7
21. Nima uchun antisiklonlarda havo ochiq, yozda issiq va qishda
sovuq bo'ladi ?

245
 11-bob. Q I S H L O Q X O ‘J A L IG I I S H L A B C H IQ A R IS H I U C H U N
X A V F L I M E T E O R O L O G I K H O D IS A L A R

Kundalik turm ushdan m a ’lumki, ob-havo sharoitlari b a ’zan o 's i m ­

liklar uchun noqulay bo 'ladi. U lar qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishiga
katta zarar keltiradi. Masalan, 1989-yilning 30-aprel kuni O 'z b e k isto n d a
havo keskin sovib ketishi ro 'y bergani sababli, b a ’zi hududlardagi ochiq
dalada parvarish qilinayotgan pom idor, bodring va boshqa ekinlarni,
shuningdek g 'o ' z a mavsalarini sovuq urdi. Shuning uchun dehqonlar bu
ekinlarni qayta ekib iqtisodiy jih atdan katta zarar ko'rdilar. Bunday
hollarda ob-havo ning noqulay sharoitlarini qishloq xo'jaligi uchun
xavfli m eteorologik hodisalar qa toriga qo'shiladi.
Qishloq x o'jaligi uchun xavfli m eteorologik hodisalarning asosiy-
lariga yilning iliq davrida - qora sovuqlar, qurg'oqchilik, quruq issiq
sham ol-garm sel, changli b o'ro n la r, d o 'l, kuchli jalalar kirsa, qishda esa
qattiq sovuqlar, yaxm alak, m u z qatqaloqlari, qorsizlik yoki qalin qor
qoplami va boshqalar kiradi.
B unday hodisalarga qarshi kurashishning samarali chora-tadbirlarini
ishlab chiqish uchun dastavval ularning hosil bo 'lish tabiatini, m a m -
lakatim izning turli hududlarida ularning takroriyligi va jadalligini bilish
kerak, qishloq x o 'ja lik ekinlari hosildorligining bu hodisalarga b o g 'liq
ravishda o'zgarishini o 'rg an ish va qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini
kelgusida rivojlantirishda har bir h ududning agroiqlimiy xususiyatlarini
e ’tiborga olish kerak.
Endi qishloq xo'jaligi uchu n xavfli meteorologik hodisalarning
asosiylarini o'rga n a m iz .

11.1. Q ora sovuqlar

11.1.1. Qora sovuqlar turlari va hosil bo'lish sharoitlari

H avoning o'rtacha sutkalik harorati m usbat b o ‘lgan davrlarda

havo va f a o l sirt haroratining 0 °C gacha va undan ham pasayib ke-
tishiga qora sovuq deyiladi.
D em ak, yilning iliq davrlari (b ah o r va kuz)da yerga tutashgan havo
qatlami va tuproq sirti haroratlarining 0°C gacha va undan ham pasayib
ketishi hodisasini qora sovuq deb yuritamiz. Q ora sovuqning kuchi va

246
dnvom iyligiga qarab uning xavfli ta ’siridan o'sim lik lar qism an zararla-
nndi yoki butunlay nobud bo'ladi.
O ora sovuqlar vaqtida ekinlarni sovuq urishining sababi, o 'sim lik
Itiiinynisi protoplazmasining suvsizlanishidir. Chunki harorat 0°C gacha
va undan ham pasayganida o 'sim lik hujayralari orasidagi suv muzlaydi
va hiijayradagi suvni shimib oladi. Hujayra shirasi quyuqlashib, proto-
p la /m a suvsizlanib qoladi. Bundan tashqari k o 'payay otgan m u z kristal-
lan Ini jay rani siqib shikastlantiradi.
I lujayralarning zararlanishi pirovardida o'sim likning qisman yoki
biilimliiy nobud bo'lishiga olib keladi.
O 'sim likn i sovuq urganda uning barglari qorayib qoladi. Shuning
uchun bailor va erta kuzda bo'ladigan bunday atmosfera hodisasini
dchqonlar qora sovuq deb ataydilar.
Oishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi uchun ekinlarning eng faol o 's u v
daviiya to'y/ri keladigan, kech bahorda va erta kuzda bo'ladigan qora
ч«iviii11Й1 aviii(|'ia xavllidir.
O o ia <iovui|lai (Г/инп)’ paydo bo'lishi sabablariga qarab quyidagi
tin Inida Ui htnydl
I. iilvt'hllv qora uiviiqlur Bu turdagi qora sovuqlar biror hududga
luiioiali ()"t1 dan рам h o ’ly.nn iovuq havo massalarining kirib kelishidan
IhimI bo'ladi Kirib k d ^ im tovui| luivo massasi bu yer ustidagi yerga
|||1оч1|цпп havo qatlami va tupioq yu/asini sovitib yuboradi. Advektiv
<|nia hipvnqlai k o ’pinrlia Arklikmlan kirib kelgan sovuq havo oqim-
latmiiij» la 'n m d a paydo bo'ladi.
Л (.» Ahdiillayev va I M, M uxtom vlar m a ’lumotiga binoan
I‘WJ yllulny ' i 24-uprelida Arktikaning sovuq havo oqimi
i I'/bck iiloiin iiin janubiy qismigacha kirib kelishi natijasida bu yerlarda
havo liam ratm m g ju d a pasayib ketishiga, y o m g 'ir va tog ' oldi
hududlarda esa qor yog 'ishiga sabab bo'lgan, Haroratning bunday
pasayib kctishi ko'pchilik viloyatlardagi qishloq x o'jalik ekinlariga,
mevali daraxtlarga o 'z in in g salbiy ta ’sirini ko'rsatdi.
Masalan, m azkur qora sovuq ta ’sirida Toshkent, Sirdaryo, Jizzax,
Sauiaiqand viloyatlarida aprel oyining birinchi yarm ida ekilgan chigit-
lardan unib d iiq q a n maysalar 8 0 -1 0 0 % gacha shikastlangan. Shuning-
dek, t ) ‘zbekistonning k o 'p viloyatlarida poliz-sabzavot ekinlari, tut va
tok daraxtlari ham qora sovuqdan shikastlandi.
Advektiv qora sovuqlar bir necha kun to 'x to v siz davom etadi, katta
hu d ud lam i qam rab oladi, shamolli, bulutli ob-havo sharoitida o'tadi va
mahalliy sharoitlarga unchalik bog'liq bo'lm aydi. Bunday qora sovuqlar

247
 vaqtida havo harorati o'z g a rishining sutkalik am plitudasi unchalik katta
bo'lm a y d i. T uproq siitidagi va 2 m baiandlikdagi havo haroratlari bir-
biridan ju d a kam farq qiladi.
Sovuq havo massasining isishi 3 ^ \ kun d a vo m etadi va bu davrning
oxirida havo harorati asta-sekin orta boshlaydi.
2. R adiatsion qora sovuqlar Bu turdagi qora sovuqlar havo ochiq
kunlari sokin tu n d a faol sirtning nurlanish sababli sovishi natijasida h o­
sil b o'lad i. B u nd a tuproq yuzasigina enias, balki tuproq yuzasiga ju d a
yaqin ingichka havo qatlami ham kuchli soviydi. Bu sovuq havo qatla-
midan yu qo rida iliq havo joylashadi. B oshqacha aytgan da yerga tutash­
gan hav od a harorat inversiyasi r o 'y o b g a chiqadi.
Yer sirtidan 2 m balanddagi havoning harorati tuproq yuzasining
haroratidan o 'r ta hisob bilar 2 ,5 -3 °C ga farq qiladi. Sibir va Qo-
z o g 'isto n n in g kontinental iqlimli hududlarida bu farq 4,0—4 ,5°C gacha
yetadi.
Havo ochiq sham olsiz tunlarda k o 'p in c h a tuproq sirtidan 2 sm dan 5
sm gacha baiandlikdagi qatlam da havo harorati en g past bo'ladi.
Bunda valang tuproq yuzasining minimal harorati, 2 m balanddagi
havo haroratidan 1,5-3°C ga ortiq bo'ladi.
Radiatsion qora sovuqlarning kuchi va davom iyligi re ly e f shakliga,
tuproq sirtining holatiga, havo va tuproq nam ligiga h a m d a boshqa ma-
halliv sharoitlarga bog'liq.
Radiatsion qora sovuq paydo b o'lishining m u h im sharti kechasi
shamol b o 'lm a slig i va havoning ochiq bo'lishidir. A g a r shamol esa
boshlasa tup ro q q a yaqin sovuq havo yuqoridagi iliq havo bilan aralashib
ketadi va shu bilan qora sovuqning o 'z i va uning hosil b o 'lish imkoni-
yati y o 'q o la d i.
Y uq orid a aytganim izdek, radiatsion qora sov uqn in g paydo bo'lishi
havo nam ligiga ham bog'liq. A gar harorat pasayganida havo suv
b u g 'ia rig a to 'y in g a n holatga o'tsa, y a ’ni shudring nuqtasiga erishilgan-
dan keyin haroratning yanada pasayishi keskin sekinlashadi.
C h unki suv b u g 'ig a to 'y in g a n havo harorati y a n a d a pasayganda
uning tarkibidagi suv b u g 'in in g kondensatsiyasi boshlanadi, b ug 'la -
nishning «y ashirin» issiqiigi ajraladi va bu issiqlik havoning yanada
sovishiga to 's q in lik qiladi. Bundan radiatsion qora sovuqqa qarshi
kurashish uc h u n shudring nuqtasini ko 'tarish kerak degan xulosaga
kelamiz.
Radiatsion q o ra sovuq tunda boshlanib, q u yosh chiqqandan keyin
to'x taydi.

248
 J. Radiatsion - advektiv qora sovuqlar. Bu turdagi aralash qora
sovuqlar sovuq havo massalarining kirib kelishi va uning havo ochiq ke-
chalari laol sirtning nurlanishi sababli yanada sovishi natijasida hosil
bo'ladi.
Kech bahordagi va erta kuzdagi qora sovuqlar k o'pinch a radiatsion-
advekliv turda bo'ladi va nisbatan yuqori o'rtacha sutkalik haroratlarda
ku/aliladi. Bu vaqtda havo haroratining sutkalik o'zgarishi kechasi 0°C
gacha pasaymaydi, shuning uchun sovuq havo oqimining kelishi va
uning havo ochiq kechalarda nur chiqarib sovigan faol sirt t a ’sirida
yanada sovishidan hosil bo'ladi.
Advcktiv-radiatsion qora sovuqlar bahorda va kuzda kuzatiladi.
I Jlar qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi uchun eng xavfli hisoblanadi.
Advcktiv-radiatsion qora sovuqlarning jadalligi unchalik katta emas
(• 2 - 3 ° ( ' chamasida). Ular odatda tuproq, o 'tz o r va ekinlar sirtiga yaqin
шик hka havo qatlamida kuzatiladi. Bunday qora sovuqlar m eteorologik
•tlamiyalarda k o'pincha qayd etilmaydi, chunki bu vaqtda m eteorologik
budkadayi I i i i v o harorati musbat bo'ladi.
I upioq Milieu o'nuililgaii minimal term om etr ham manfiy haroratni
ko'isalm ayili Iiiiiipji sabab luproq yuzasiga yotiq holatda rezervuarining
yai misigacha bolinb o'rnatilgan minimal termometrning tuproqdan
qo'shimcliii issiqlik olisliidn Munday «yashirin» qora sovuqlardan is-
•iiqscviu o ’simliklai sliikasllamidi. Chunki ular organlarining harorati
0 4 ц|к Ita yoki undan luim k o ’proq pasayadi. Advcktiv-radiatsion qora
sovuqlai odalda liinpi soatlarda, asosan quyosh chiqishi oldidan paydo
bo'ladi. ulamiii)’ davomiyligi 3-4 soatga teng.
Shunday qilib, o 'sim liklar vegetatsiyasi davrida havoning o 'rta c h a
sulkiilik harorati musbat b o'lg an da ham tuproq yuzasiga ju d a yaqin havo
qatlamida qora sovuq kuzatilishi mumkin. Shuning uchun sovuqsiz davr
davomiyligini aniqlashda meteorologik budkadagi yoki tuproq yuzasi-
dagi haroratni kuzatish bilan cheklanm asdan yana tuproq (yoki ekin)
ustidagi haroratni ham bilish kerak.
liabordagi eng keyingi qora sovuq r o ‘y bergan sana bilan kuzdagi
birinchi qora sovuq sanasi orasidagi vaqtni qora sovuqsiz davr deb y u ­
ritiladi
Tuproq yu/asidagi qora sovuqlar havodagi (2 m balandlikdagi)ga
nisbatan bahorda keehroq to'xtaydi, kuzda esa ertaroq boshlanadi.
S h uning uchun tuproq yuzasidagi sovuqsiz davr havodagi sovuqsiz
d avrga nisbatan 2 0 - 3 0 kunga qisqa bo'ladi.

249
 V .V . K arnauxova m a ’lu m otlariga k o ‘ra 0 ‘rta O siy o tekisliklarida
h avodagi qora so v u q siz d a v m in g o'rtacha k o ‘p y illik d a v o m iy lig i 150
kundan 2 5 0 k un gach a ch o 'z ila d i. T o g ‘larda bu davr 5 0 -1 5 0 kunga ten g
b o 'lib q oladi. O 'rta O siy o d a so v u q siz d a v m in g en g u zoq d a v o m iy lig i
O 'z b ek isto n n in g janu bi-sh arq iy q ism id a kuzatiladi.
1936—73-yillard a olib borilgan m eteo ro lo g ik kuzatishlarga aso sa n
O 'zb ek iston d a h avod agi so v u q siz davrning en g uzoq d a v o m iy lig i
Sherobod m eteo sta n siy a sid a kuzatilib, u 2 6 8 kunga ten g b o 'lg a n . X uddi
sh u m eteostan siyad a tuproq yu za sid a g i so v u q siz d a v m in g m aksim al
d a v o m iy lig i kuzatilib, u 241 kunga ten g b o'lgan .
D em ak, Sherobod m eteostan siyasid a tuproq y u za sid a g i so v u q siz
davr m aksim al d a v o m iy lig i, h avod agiga nisbatan 2 7 kunga q isqa
b o'lgan .
Radiatsion qora so vuq lar har xil iqlim sharoitida havoning turlicha
o 'rta c h a sutkalik haroratida to'xtaydi. M asalan, I.A. G olsberg
m a ’lumotlariga k o 'r a Rossiyaning dengiz b o'yidagi hududlarida qora
sovuqlar ha v oning o 'rta c h a sutkalik harorati 5 - 6 ° C ga, O 'r ta O siyoda
esa havoning o 'rta c h a harorati 1 2 -1 3 ° C ga teng boMganda to'xtaydi.

11.1.2. M a h a l l i y s h a r o it la r n in g q o r a s o v u q la r k u c h ig a ,
t o ‘x t a s h v a b o s h la n is h m u d d a t la r ig a t a ’siri

Joyning relyefi, tuproq holati, o 'sim lik lar va suv havzalarining

borligi qora sov uq larning bahorda to'xtash , kuzda esa boshlanish m u d ­
datlariga, k uchiga sezilarli darajada t a ’sir ko'rsatadi.
A dvektiv qora sovuqlar o 'rn a sh g a n joyga, radiatsion va advektiv-
radiatsion qora sovuqlarga qaraganda kam b og'liq. A m m o sovuq
sham ollarga ochiq b o 'lg a n qiyaliklarda, tog' y o n bag'irlarida qora sovuq
xavfi kuchliroq bo'lad i. O 'rn a sh g a n jo y ning radiatsion va advektiv-ra-
diatsion qora sovuqlarga t a ’siri ancha sezilarli boMadi.
Joyning relyefiga qarab sovuq havo oqim larining olingan jo y g a
kelishi va ketishi turlicha ro 'y beradi. Kechasi qiyaliklarda faol yuzaning
radiatsion sovishi natijasida unga tutashgan havo qatlami ham kuchli
soviydi, natijada uning zichligi ortib o g 'irro q b o 'lib qoladi va qiyalik
pastiga oqib tushadi, shu ning uchun qiyalik pastidagi havo sovuqroq
bo'lad i. Q iy alikn in g pastida, qiyalik tepasiga nisbatan sovuq havo
k o 'p ro q to 'p la n g a n i uchu n qora sovuq bo'lish xavfi kuchayadi. A g ar
qora sovuq boshlansa, qiyalik pastida uning kuchi ham katta bo'lad i. Q i­
yalikning tepasida qora sovuq tushish xavfi ancha kam, chunki pastga

250
oqib ketgan sovuq havo o ‘m ini yuqoridan tushgan iliq h avo egallaydi.
Q iyalikning ufq bilan hosil qilgan burchagi qanchalik katta b o ‘lsa, bu
qiyalik tepasiga qora sovuq tushish xavfi shunchalik kam. Vodiylar ham
nisbatan pastlikda joylashgani uchun sovuqroq bo'ladi.
Relyefning botiq shakllari (tog 'lar bilan o 'ra lg a n vodiylar, botiqlar,
o 'rm o n d a g i yalangliklar)da sovuqsiz d a v m in g davom iyligi tekis gori­
zontal joy lardagiga nisbatan ancha qisqaradi, bunday botiq joy lard a qora
sovuqning kuchi ortadi. Chunki bunday yerlarda sovuq havo k o 'p
to'p lanad i v a uzoq turib qoladi. M asalan, qiyalik burchagi 10° dan katta
bo'lg a n qiyalik cho'qq isid agi qora sovuq xavfini 1 ball bilan baholaylik.
11 holda gorizontal keng tekis vodiylar va pastliklarda qora sovuq bo'lish
xavli 5 ball bilan baholanadi. Demak, gorizontal vodiylar va pastliklarda
qora sovuq b o 'lis h xavfi qiyaliklar tepasidagiga nisbatan 5 marta k o 'p
bo'ladi.
Qavariq relyefli jo y la r (tepalikning cho'qqisi, qiyalikning ustki
qismi )da qora sovuqlarsiz davr davomiyligi tekis joylardagiga nisbatan
ktillu
O 'm i o n bilan qoplangan qiyaliklarda sovuq havo o 'r m o n oldida
turib qoladi, shuning uchun qiyalikdagi ochiq yerlarda qora sovuq
bo'lish xavfi kuchayadi. O 'rm o nd agi radiatsion qora sovuqlar vaqtida
harorat, ochiq m aydondagiga nisbatan 2 - 3 ° C ga yuqori bo'ladi. Ochiq
ynliuigliklnr (yoki o'tzorlar)da qora sovuqlar kuchi ortadi.
lu p m q n m g issii)Iiк xossalari ham radiatsion qora sovuqlarga ancha
tii'sli ko'iinltidi lu p io q n in n issit|lik sig'im i va issiqlik o'tkazuvchanligi
qum lidlik kam b o ’lsa, luproq y u /a sid a hosil bo 'ladigan qora sovuq
-diunclin kuchli bo'ladi
llnydnlgiin (g ’ovak) tuproqning issiqlik sig'im i va issiqlik
o ’lka/uvch anlig i haydalm agan (zich) tuproqnikidan oz bo 'lganligidan
huydalgan (g 'o v a k ) tuproq yuzasida, haydalm agan tuproq yuzasiga nis-
batan qora sovuq tez-tez kuzatiladi. Biz 4-bobdan bilamizki, haydalgan
yer tarkibida havo k o 'p , shuning uchun uning issiqlik sig'im i va issiqlik
o ’tkazuvchanligi oz.
/.icli tuproqning issiqlik sig'imi kattaroq bo'lgani uchun kechasi
H'ovnk tuproqqa nisbatan sekin soviydi va zich tuproqning issiqlik
o'tkazuvchanligi ham nisbatan katta b o 'lgan id an tuproq yuzasining
nurlanishda y o 'q o tg a n issiqligining ancha qismini pastki qatlamlardan
ko'tarilg an issiqlik hisobiga qoplaydi, natijada zich tuproq yuzasi keskin
soviinay qora sovuq hosil bo'lishi ehtimoli kamayadi.

251
 Kechasi g ‘ovak tuproq yuza qatlami pastki qatlam lardan k o ‘tari!gan
issiqlik o q im in in g tuproq yuzasiga ko'tarilishiga t o ‘sqinlik qiladi.
Shuning u c h u n g ‘o vak tuproq yuzasi kechasi zich tuproq yuzasidan
k o 'p ro q soviydi. Buning ustiga tuproqning nurlanib sovishi ham
qo'shiladi. N a tija d a g 'o v a k tuproq yuzasida radiatsion qo ra sovuq ning
b o 'lis h ehtimoli katta bo'ladi.
Dengiz, katta k o 'lla r qirg'oq larid a qora sovuqsiz davr 2 5 - 3 0 kunga
uzayadi. C h un ki dengiz qirg 'o q la rig a yaqin jo y la rd a h a voning nisbiy
namligi katta b o'ladi. H avo harorati pasayganida uning tarkibidagi suv
bu g 'i ham sovib biror haroratdan boshlab h a voning suv b u g 'ig a
to'yinishi boshlanadi, to 'y in ish d an ortib qolgan b u g 'la r harorat ya n a
pasayganda kondensatsiyalanadi. Buning oqibatida issiqlik ajralib
havoning kuchli sovishiga im coniyat yaratilmaydi. Shuning uchun bu n ­
day yerlarda qora so vuqsiz davr uzunligi katta.
Qalin o 'tz o rla rd a havoning minimal harorati yuqori yarus barglari
jo ylash gan sathda kuzatiladi, shuning uchun ham dastavval yuqori yarus
barglari q ora sovuqlardan shikastlanadi. Q iyaliklarning dunyo ning qaysi
tom on ig a q arag anligiga qarab, ulardagi o 'sim lik larning qora sovuqlar­
dan zararlanishi turlicha bo'lad i. Sharqiy va janubi-sharqiy qiyaliklar-
dagi o 's im lik la r qora sovuqlardan g 'arbiy qiyaliklardagi o'sim lik lard a n
k o 'p ro q shikastlanadi. Chunki quyosh chiqqanidan keyin sharqiy qi-
yalikdagi o'sim lik larg a , g 'a rb iy (yoki boshqa to m o n g a qaragan) qi­
yaliklardagi o 'sim lik la rg a nisbatan k o 'p ro q to 'g 'r i quyo sh radiatsiyasi
tushadi. B un in g oqibatida sharqiy qiyalikdagi o 'sim lik tez isiydi va
uning organlaridagi m uz tez eriydi, bunda o 'sim lik organi o 'z in in g qora
sovuqlardan oldingi holatiga qayta olmay shikastlanadi. G 'a r b iy qiyalik­
dagi o 'sim lik la r sekin isiydi, shuning uchun qora sovuqdan kam roq shi­
kastlanadi.
F.F. D avitay a kuzatishlari ko'rsatadiki, janub iy qiyalikdagi tokzor-
lar qora s ov uq lard an g 'a rb iy qiyalikdagi tokzorlarga nisbatan k o 'p ro q
shikastlanadi. C h un ki ja n u b iy qiyalikdagi o 'sim lik lar a n cha erta rivoj-
langanligidan ularning sovuqqa chidamliligi kam aygan b o 'lad i. Shunday
qilib, jo y la rn in g relyefiga qarab qora sovuqlarsiz dav r m uddati va qora
sovuq kuchi turli d arajada vujudga keladi.

11.1.3. Q o ra so v u q la rn in g qishloq x o‘jalik ekinlariga ta ’siri

O 'sim lik la rn in g qora sovuqlarga chidamliligi va shikastlanish dara-

jasi qora s o v u q n in g boshlanish vaqtiga, uning kuchiga va davom iyligiga,

252
o 'sim likning rivojlanish fazasiga, o 'sim lik ning holatiga, turi va naviga,
agrotexnika sharoitlariga va boshqa omillarga bog'liq.
O 'sim lik lar biror haroratdan past haroratlarda qora sovuqlardan shi­
kastlanadi yoki nobud bo'ladi. Bu haroratni odatda kritik harorat deb
yuritiladi.
Quyidagi 1 1.1-jadvalda b a ’zi mevali o 'sim liklarning qora sovuqlar­
dan shikastlanish kritik haroratlari ko'rsatilgan:

11.1-jadval
B a ’zi mevali o ‘sim liklarning qora
sovuqlardan shikastlanishi kritik haroratlari

Qora sovuqdan shikastlanadigan Kritik haroratlar,

O'simlik turi
o'simlik qismi °C larda
Daraxt butunlay -9...-10
Limon Shabbalari (shoxlari, novdalari) -7...-8
Barglari -6
Daraxt butunlay -10...-11
Apelsin Shabbalari -8...-9
Barglari -7
Daraxt butunlay -12
Mandarin Shabbalari -10
Barglari -8
O'sayotgan kurtaklari -1
Tok
Gullari 0
Yopiq gulg'unchalari -4
Olma, nok,
Gullari -2
olcha, olxo'ri
Meva tugunchalari -1
G'unchalari va gullari _2
Gilos
Meva tugunchalari -1
Yopiq g'unchalari -2
O'rik, shaftoli Gullari -3
Meva tugunchalari -1
Miilmn, qulupnay Gullari va meva tugunchalari -2

11. 1 -jadvalni tahlil qilish ko'rsatadiki, bitta o 'sim lik ning har xil
qismlari qora sovuqlarga turlicha chidamlilik darajasiga ega. Gullash va
tugunchalar hosil bo'lish davrida 0 dan - 2 ° C gacha qora sovuqlar hosilni
butunlay y o 'q qilishi mumkin. Limon, apelsin, mandarin kabi o 'sim -
liklarda qora sovuqlardan dastavval barglari ( - 6 ° ...- 8 ° C ) la r d a , shox-

253
 shabbalari ( - 7 ° ...- 1 0 ° C ) I a r d a shikastlanadi. Bu o ‘sim liklarning shox-
shabbalari, barglariga nisbatan qora sovuqlarga chidam liroq boMadi.
V.N. Stepanov qishloq x o ‘ja lik ekinlarini, ular rivojlanishining turli
fazalarida o ‘simlik sathidagi m anfiy haroratlarga chidamliligi b o ‘y icha
quyidagi 5 ta ekologik gu ruh ga ajratgan:
1. Rivojlanishning boshlangMch fazalarida qisqa muddatli
- 7 . . . - 1 0 ° C gacha qora sovuqlarga chidaydigan eng chidamli ekinlar.
U larga bahorgi bug 'd o y , suli, arpa, n o 'x a t kabi g 'a lla va dukkakli g 'a lla
ekinlari kiradi. A m m o bu ekinlar boshoq chiqarish fazasida - 3 . . . - 4 ° C
haroratlardayoq qora sovuqlardan shikastlanadi. G ullash davrida bu
ekinlar qora sovuqqa eng chidam siz bo'lib, - l . . . - 2 ° C qora sovuqdan
shikastlanadi. Asosiy g 'a lla ekinlarining donlari sut pishish fazasida
- 2 . . . —4°C qora sovuqlardan zararlanadi. O 's im lik lar m um pishish
fazasiga o 'tg a c h qora sovuqqa chidamliligi ortadi.
2. Rivojlanishning boshida - 5 . . . - 7 ° C gacha, gullash fazasida esa -
2 . . . - 3 ° C g a ch a qora sovuqlarga chidamli ekinlar. Ularga dukkaklilar,
kungaboqar, zig'ir, qand Iavlagi, xashaki lavlagi, sabzi, karam va boshqa
ekinlar kiradi.
3. U n ib chiqish fazasida - 3 . . . - 4 ° C qora sovuqlarga chidaydigan
o'rta c h a chidam li ekinlar. Bu g uruh ekinlari gullash fazasida - 1 . . . —2°C
qora so v u q q a chidaydi. Ularga sariq lyupin, soya, redis, m o gar kabi
ekinlar kiradi.
4. Q o ra sovuqlarga kam chidamli ekinlar. U larga m akk ajo'x ori,
tariq, sud an o'ti, jo 'x o ri, kartoshka kabi ekinlar kiradi. Ular - 2 ° C gacha
qora s o v u q q a chidaydi, a m m o gullash davrida - 1 ° C y a ’ni kuchsiz qora
so v u q q a g in a chidaydi.
5. Q o ra sovuqlarga chidam siz issiqsevar ekinlar.
U larga grechixa, loviya, kana kunjut, g 'o 'z a , poliz (qovun, tarvuz,
osh qov oq va boshqa) ekinlar, sholi, kunjut, kanop, y e ry o n g 'o q , pom i­
dor, b od ring kabi ekinlar kiradi.
Bu guru hg a kiruvchi o 'sim lik lar unib chiqish davrida - 0 , 5 . . . - l , 5 ° C
haroratda h a m shikastlanadi.
K o 'ra m iz k i, o 'sim lik larning hosil beradigan organlari qora sovuqqa
eng c h id a m siz bo'ladi. O 'sim lik la r o 'sish n in g b o sh la n g 'ic h davrida qora
so v u q q a e n g chidamli bo 'lad i va bu davrda qisqa m uddatli qora sovuqlar
hosilga t a ’sir qilmaydi. B un dan tashqari gullash va pishish davriga
t o 'g 'r i kelgan qora sov uq lar ayniqsa xavfli, chunki bu davrda
o 's im lik la rn in g sovuqqa c hidamliligi pasaygan bo'ladi.

254
 Bu davrda k o ‘pchilik 0‘simliklarning nobud bo'lishi - 2 . . . - 4 ° C lar-
dan boshlanadi.
Chigit unib chiqish davrida va g ‘o ‘za gullashi fazasida - 0 , 5 . . . - l ° C ,
sut pishishi fazasida esa - 1 ° C da shikastlanadi.
D em ak, g ‘o ‘za s ovu qq a chidam siz o ‘simtik, shuning uchun respub-
likamiz hududlarida g ‘o ‘zani qora sovuqlardan him oya qilish ishlarini
rivojlantirish va sovuqqa chidamli navlarini yaratish qishloq xo'jaligida
m uhim aham iyatga ega.

11.1.4. Q o r a s o v u q la r n i b a s h o r a t qilish

Katta hududlarga kirib keluvchi Arktikaning sovuq havosi vujudga

keltiradigan advektiv va advektiv-radiatsion qora sovuqlar kutilayot-
ganligini sinoptiklar 1 dan 3 sutkagacha oldindan ancha yaxshi tarzda
bashorat qila oladilar.
Boshqacha aytganda ob-havo xizmati aholini bahor va kuz oylarida
u yoki bu hududda qora sovuq kutilishi bilan 1 dan 3 sutkagacha oldin­
dan ogohlantiradilar. A m m o mahalliy sharoitning ta ’sirida kutilgan
m inim al harorat hududning turli joy larid a bir-biridan 3 -5 °C ga farq qilib
qolishi mumkin. Shuning uchun gidro va agrometeostansiyalarda oldin­
dan ishlab chiqilgan bashoratga mahalliy sharoitni hisobga olib tuzatma
kiritish lozim.
M D H ning janu biy hududlarida ob-havo xizmati e ’lon qilgan
bashoratga mahalliy sharoitni hisobga olib havoning minimal harorati
uchun M ixalevskiyning quyidagi formulasi y ordam ida aniqlik kiritiladi:
( 1 1 -1 )
bu yerda: tmmj, - havoning kutilayotgan minimal harorati, t - soat 13
da ho'IIangan term om etr k o ‘rsatgan havo harorati, t - soat 13 da quruq
term om etr ko'rsatgan havo harorati, С - soat 13 dagi havo namligiga
bo g 'liq koeffitsiyent, (uni 11.2-jadval yordam ida topiladi),
A = bulutlikka tuzatma.
l uproq yuzasining minimal haroratini aniqlash uchun (11.1) for-
mulani quyidagicha o '/g a rtirib yoziladi:
'««.i =t' -(f-t' )-2C±A, (11.2)
bu ycn la: iml„, luproqning kutilayotgan minimal harorati (boshqa
belgilar 11.1-formuladagi kabi).

255
 11.2 -jadval
H a v o n in g so a t 13 d a g i n is b iy n a m lig i f ga b o g 'liq
ra v ish d a С k o e ffits iy e n tn in g q iy m a tla r i

f С f С f С
100 5,0 70 2,0 40 0,9
95 4,5 65 1,8 35 0,8
90 4,0 60 1.5 30 0,7
85 3,5 55 1,3 25 0,5
80 3,0 50 1,2 20 0,4
75 2.5 45 1 15 0,3

A g ar va tmmj lam ing hisoblangan qiymatlari - 2 ° dan past

b o 'lsa qora sovuq bo'ladi. A g a r ularning qiymatlari - 2 ° C dan +2°C
gacha bo 'lsa qora sovuq b o 'lis h in in g ehtimoli bor, agar va tn,n,.r
qiymatlari 2°C dan oshiq b o 'ls a q ora sovuq b o'lish in in g ehtimoli ju d a
kam bo'ladi.
Q ora sovuq bo'lishi bashoratiga bulutlik b o 'y ic h a tuzatmani soat 21
da kiritiladi. A gar osm on ochiq b o 'lsa , 1 1.1-formula b o 'y ic h a hisoblan­
gan minimal haroratni ya n a 2°C ga kam aytiriladi (A = -2 ). Bulutlik 4 - 7
ball b o 'ls a tuzatm a kiritilmaydi (A = 0). A gar havo bulut bilan butunlay
qoplangan b o 'ls a hisoblangan m inim al haroratni 2°C ga oshirish kerak
(A = 2).
Y uqoridagi mulohazalarni tushunish uchun ushbu misolni keltiray-
lik. O 'lc h a sh la rd a t = 7°C, t l = 3,6° C , / = 52 % va soat 21 da osm onda
bulut y o 'q bo'lsin. 1 1.2-jadvaldan / = 52 % da C = l,2 olinadi.
Kattaliklarning bu qiymatlarini (11.1) fo rm ulaga q o 'y ib hisoblaymiz:
tmm.h—3,6°-(7.0°- 3,6 °)T ,2=-0,5°C .
O lingan natijani 2°C ga kam aytiram iz, u holda = - 2 ,5 ° C kelib
chiqadi. Tuproq yuzasidagi m inimal harorat esa tmm T = - 4 ,6 ° C , soat 21
da aniqlik kiritish bilan t„im l = —6,6°C. D em ak havoda va tuproqda qora
sovuq kutiladi.
Qora sovuqlarni bashorat qilishning M ixalevskiy usulida havo haro­
rati va nisbiy namligi, sh un in gdek bulutliklarnigina e ’tiborga olingan.
A m m o qora sovuqlarning b oshlanishida b irm uncha aham iyatga ega
b o 'lg a n sham olning ta ’siri e ’tiborga olinmagan.

256
 Hozirgi vaqtda qora sovuqlarning hosil bo'lishi fizik sabablarini
ancha to'Iiq hisobga olish asosida chiqarilgan formulalar (masalan, M.E.
Berlyand formulasi) ham mavjud.
Ular ancha aniq natija beradi, am m o bu formulalar bilan hisoblar
ancha murakkab va ju d a k o ‘p xil b osh la n g 'ic h m a'lum otlarni talab
qiladi. Shuning uchun ularni k o'p in ch a ilmiy-tadqiqot ishlarida
qo'llaniladi. Turli ja m o a x o'jaliklarining mutaxassislari Mixalevskiy
formulasi bo'y ic h a qora sovuqni bashorat qilishda havo harorati va nis­
biy namligi haqidagi m a ’lumotlarni aspiratsion psixrom etr yordam ida
topishi ham yetarli.
Jam oa xo'jaligi agronomi o 'z i ishlayotgan xo'jalik uchun Mi­
xalevskiy formulasidagi С koeffitsiyent uchun aniqlik kiritishi kerak.
S o 'n g ra qora sovuq kutilishi aniq bo'isa, ja m o a xo'jaligi dalalarida
ekinlarni qora sovuqlardan h im oya qilish chora-tadbirlarini amalga
oshirishga kirishiladi.

11.1.5. Qishloq xo'jalik ekinlarini qora sovuqlardan

him oya qilish

Hozirgi vaqtda qimmatli qishloq x o'jalik ekinlarini qora sovuqlar­

dan him o ya qilish uchun tutun hosil qilish, o'sim likni plyonka bilan
yo pish (o'rash), egatlab va y om g 'irla tib sug'orish, havoni aralashtirish,
ekinlarni kech muddatlarda ekish, qora sovuq kamroq hosil bo'ladigan
dalalarni tanlash, ekinlarning tezpishar va qora sovuqqa chidamli nav-
larini ekish kabi usullar qo'llaniladi.
Tutun hosil qilish Ekinlarni qora sovuqlardan him oya qilishning
eng q adim dan beri qo'llanad ig an va keng tarqalgan usuli tutun hosil qi-
lishdir. Bu usul asosan ekinlarni radiatsion qora sovuqlardan him oya q i­
lish uchun qo'llaniladi.
Yonish mahsulotlari g'aram in i yoq qan da undan ko'tarilgan tutun
him oya qilinayotgan dala ustida tutun pardani vujudga keltiradi. Tutun
parda ostidagi havo va taglik sirt haroratining ortishi bir necha omillar
mnjmiiyida ro 'y o b g a chiqadi: tutun hosil qiluvchi m oddalarning yo-
i i i s I i k I i i ajralgan issiqlik hisobiga havo isiydi va qora sovuq kuchini ka-

maytiradi, havodagi suv b u g 'in in g kondensatsiyasidan issiqlik ajraladi,

tutun parda taglik sirtning samarali nurlanishini kamaytiradi.
Bundan tashqari tutun parda ertalabki soatlarda to 'g 'r i quyosh ra­
diatsiyasining o 'sim likka bcvosita tushishidan pana qiladi. Bunda
o 'sim lik n in g muzlagan to'qim alari (agar m uzlagan b o'isa) sekin isiydi

257
va muzi sekin eriydi. N atijad a o 'sim lik qora sovuqdan kam roq shikast­
lanadi. Yoki qora sovuq kuchsiz va qisqa muddatli b o 'ls a o 'sim lik shi-
kastlanmasligi m um kin. Shuning uchun Q uy osh c h iqqandan keyin ham
quyuq tutun hosil qiladigan m oddalarni yoqishni 0,5-1 soat dav om etti-
rish kerak. Kechasi qora sovuq vaqtida esa k o 'p ro q issiqlik beradigan
moddalarni yoqish kerak.
T utun parda yerga tutashgan havo qatlamida harorat inversiyasi sa­
babli vujudg a keladi, havo ochiq va sham olsiz kechalarda tuproq yuzasi
nurlanish orqali issiqligini y o 'q o tib kuchli soviydi va o 'z ig a tegib turgan
eng pastki havo qatlamini ham kuchli sovitadi. Bu q atlam dan yuqoridagi
havo qatlam lari esa kam roq soviydi.
Tuproq sirti va 8 - 1 0 m baiandlikdagi harorat farqi 8 - 1 0°C ga
yetishi m um kin. Sovigan tutun inversiya qatlami ichida yuqoriga
ko 'tarila olmay, yotiq y o 'n a lis h d a tarqaladi. Tutun soviganida uning
tarkibidagi suv b u g 'i ham sovib shudring nuqtasiga yetgach, suv b ug 'lari
tutun zarralarida kondensatsiyalana boshlaydi. K ondensatsiya ja rayo nida
esa issiqlik ajralib, havo ning y anada sovishiga to 'sq in lik qiladi. Shu
sababli qora sovuq kuchi kam ayadi yoki qora sovuq xavfi y o 'qo ladi.
T utun to'dasini yoqishd an hosil b o 'ladigan issiqlik effekti 1-2°C
dan oshm aydi, y a ’ni tutun hosil qilingan yer ustidagi biror baiandlikdagi
havo harorati, isitilmagan yerdagi shu baiandlikdagi havo haroratidan
1-2°C oshiq bo'ladi. Shuning o 'z i o'sim liklarn in g qora sov uq dan ancha
kam shikastlanishiga (yoki shikastlanmasligiga) olib keladi. Kuchli
shamol vaqtida tutun to'dalarini yoqishning issiqlik effekti keskin ka­
mayadi.
O 'sim liklarniyopish . Bu usulda o'sim likni y o ru g 'lik k a tiniq plyon­
kalar, shisha qalpoqlar, karton, doka va boshqalar bilan yopib qo'yiladi.
Masalan, subtropik zonalarda limon yoki apelsin daraxtlarining har biri-
ni uch qavatli doka qatlami bilan o 'ra b q o 'y is h keng yoyilgan. Bunda
limon (yoki apelsin) daraxtini kuzdan boshlab butun sovuq davrda yopib
qo'yiladi. B un day qop lam a ostida o'sim liklar sovuqlardan sezilarli da ­
rajada shikastlanm aydi. O 'sim lik larni tiniq polim er ply onk a bilan yopish
O 'z b e k isto n Respublikasi iqlim sharoitida ham bajariladi.
S u g ‘orish. S u n ’iy ravishda sug 'oriladigan h ududlarda qora sovuqlar
bilan kurashish uchun q o ra sovuq ro 'y berishi oldidan ekinlarni egatlar
b o 'y la b yoki y o m g 'ir y o g 'd ir ib su g 'o rish ishlari am alg a oshiriladi.
Bu tadbirning mohiyati, suv b u g'i kondensatsiyalanganda ajraladi-
gan issiqlikdan qora sovuq vaqtida havoni isitishdir.

258
 Ekinni egatlarga suv oqizib su g ‘organda tuproq namlanadi va nam
tuproqning bu g ‘lanishi kuchayadi, natijada yerga yaqin havo qatlamida
suv b u g ‘i miqdori ancha ortadi.
Y o m g 'ir y o g ‘dirib s ug 'o rg and a ham suv tomchilari havoda
bug'lanib, havoni suv bug'lari bilan boyitadi.
H avoda suv bug'lari qanchalik k o 'p b o 'isa (y a ’ni havoning nisbiy
namligi yuqori bo'isa), ular k o 'p sovishni talab qilmasdan kondensatsi­
yasi boshlanadi. Suv bug'lari kondensatsiyalanganda ajralgan issiqlik
esa havoning yanada sovishiga to'sqinlik qiladi. Bu usulda eng muhimi
bu g 'la n ish n in g yashirin issiqligi qora sovuq boshlanm asdan ajralishi
kerak. Shundagina bu issiqlik hisobiga yerga yaqin havo qatlami qora
sovuq boshlanadigan haroratgacha sovimaydi va qora sovuq hosil
b o 'lm a y d i yoki qora sovuq kuchi kamayadi. Egatlarga suv oqizib
su g 'o rg a n d a tuprooning issiqlik o'tkazuvchanligi kuchayadi va tuproq
pastki qatlam laridan tuproq yuzasiga issiqlik yaxshi uzatiladi. Bularning
ham m asi sovuq kechalarda havoning yerdan 2 m balandlikdagi haro­
ratining 1,5 -2 °C ga oshishiga sabab bo'ladi.
Yuqorida ko'rsatilgan m aqsadlarda dehqonlar bahorda qora sov uq ­
lar bo'lishi oldidan sabzavot ekinlari (pomidor, bodring va boshqalar)ni
sug'oradilar. Xuddi shunday sug'orish ishlarini kichik g 'o 'z a
maydonlarida ham am alga oshirish mumkin.
Biologik usul. Ekinlarning ertapishar navlarini yaratib, ularni ba-
horgi va kuzgi qora sovuqlardan himoya qilish mumkin.
O 'r ta Osiyoda qora sovuqlarga qarshi kurashishda hozircha y u ­
qorida k o'rsatilgan usullar keng tarqalgan.

11.2. Q urg'oqchilik va garmseilar.

11.2.1. Q u r g ‘oqchilik turlari va garm seilar

O 'sim liklarning tuproq nam i bilan yeta rli darajada ta ’min-

laitinaganligi natijasida, ularning so'lib qolishiga yoki nobud bo'li­
sh iga olib keladigan m eteorologik sharoitni qurg'oqchilik deb yu -
ritiladi.
O urg 'o qch ilik yilning iliq mavsum larida uzoq vaqt y o g 'in
yog'nm sligi vn liavo haroratining yuqoriligi sababli o 'sim liklarning
bug'lanishi kntluiy isludan kelib chiqadi.
Natijada tuproqning o 'sim lik oziqlanadigan qatlamidan namlik
b u g 'la n ib ketadi va o 'sim lik ning suv balansi buziladi.

259
 Q u r g ‘oqchilik natijasida katta m ayd on lardan qisliloq x o'jalik
ekinlarining bir qismi yoki ham m asi nobud bo'ladi.
Masalan, q u rg 'o q c h ilik b o 'lg a n yillarda lalmikor yerlarda b u g 'd o v -
dan olinadigan hosil 4 0 - 6 5 foizga kam ayib ketadi. Juda issiq kelgan
yillari y aylov o 'tlarining vegetatsiya davri 1 5 -2 0 kunga qisqarib,
hosildorligi 3 0 - 6 0 % ga kam ayadi. Q u rg 'o q c h ilik ikki xil bo'ladi:
Tuproq qurg'oqchiligi. T up ro qd a namlik yetarli b o 'lm a g a n d a tu p ­
roq qurg'o qchiligi y uzaga chiqadi. T up ro q qurg'oqchiligi bahor va
yozda uzoq vaqt y o m g 'ir y o g 'm a g a n lig id a n kelib chiqadi.
O 'z b e k isto n tekisliklari va tog ' oldi hududlari uchun q u rg 'oq ch ilik
oddiy hodisadir. Chunki bahor va y ozd a uzoq vaqt y o m g 'ir yog 'm a slig i
h a ry ili takrorlanib turadi.
O 'tla r q u rg 'o q c h ilik k a ancha m oslashgan bo'lib, qattiq issiqlar
bo shlangunga qadar vegetatsiya davri bosqichlarini bahorda oxiriga
yetkazadi. A m m o qishloq x o'jalik ekinlari q urg'oq ch ilik dan ancha
zararlanadi.
A tm osfera qurg'oqchiligi. H avo haroratining yuqori va nam lik
ye tish m ovchiiigining katta bo 'lishi natijasida atm osfera q urg'oqchiligi
sodir bo'ladi. Bunday sharoitda o 'sim lik n in g bug'lanishi ortadi,
o 'sim lik n in g tup roq dan olgan nami, uning sarflagan nam iga yetm aydi,
boshqacha ay tganda o 'sim lik tuproqdan yetarlicha suv olib ulgurmaydi,
tuproqdagi nam likning o 'zi kam b o 'ls a o 's im lik butunlay qurib qoladi.
B a ’zan tuproq va atm osfera qurg'oqchiligi ayni bir vaqtda t a ’sir qiladi.
Buning oqibatida o 's im lik n in g qism an zararlanishi yoki nobud bo'lishi
yana ham tezlashadi.
Ouruq issiq sham ol (suxovey) - deb nisbiy namligi 30 foizdan kam
y erg a yaqin havoning 25°C dan yuqori harorati va tezligi yuqori, 5 m/s
dacha yetadigan shamol bilan tavsiflanadigan m eteorologik hodisaga
aytiladi.
Q uruq issiq sham ollar ta ’sirida o 'sim lik to 'qim alari suvsizlanadi,
buning natijasida fotosintez, nafas olish, uglevod va oqsil almashinishi
kabi fiziologik ja ra y o n la r buziladi. Fotosintez jaray o n in in g pasayishi
natijasida o 's im lik n in g o 'sishi sekinlashadi, boshoqlar soni kam ayadi,
hosilsiz gullar soni k o'pay ad i.
Q uruq issiq sham olning salbiy t a ’siri pirovardida o 'sim lik mahsul-
dorligini pasaytiradi. B oshqacha aytganda, to 'q im a la r suvsizlanishi
t a ’sirida o 's im lik n in g sintez qilish qobiliyati buziladi, oqsillar parchala-
nadi va sitop lazm aning kolloid-kim yoviy holati o'zgaradi, bargning

260
sckin o'sishi natijasida o 'sim likn in g to'p lag a n organik moddasi miqdori
kamayadi.
O 'sim likn in g yuqorida joylashg an barglari, pastki barglarga nis-
hatan kam zararlanadi, chunki ular pastki barglardan suvni so 'rib oladi
va sintcz qilish qobiliyatini ancha uzoq saqlaydi.
Yuqorida joy lashg an barglar, pastki barglardan oziq moddalarni
ham so'rib oladi. Shuning uchun qurg'o q ch ilik da eng avvalo pastki
barglar quriydi.
O 'sim lik generativ organlari (gul, meva) paydo b o'lg an id an keyin
q urg'oqchilikka chidamliligi pasayadi.
Quruq issiq sham olning o'sim likk a salbiy t a ’sirini quyidagi fikrdan
ham ko'rish mumkin. Agar o 'sim lik atrofmi sokin havo egallasa,
bug'langan suv o 'sim lik ning har bir bug'lanayo tg an qismi atrofida suv
bug 'iga boyigan havo qobig'ini vujudga celtiradi va u o'sim likni
hue' lanishning yanada kuchayishidan him oya qiladi.
A pal shamol essa bu himoya qobiqni o 'sim lik ning har qaysi qismi-
diui Inn doim shamol olib ketadi, uning o 'rnini yangi guruh havo egal-
lnyill va Ыиииц oqihalida o 'sim lik ning bug'lanishi yanada kuchayadi.
O uniq issiq shamol ta ’sirida o 'sim likning bug'lanishi shunchalik
kiuluiymliki, uiuln o'sim lik ildizi orqali tuproqdan sarflangan nam
mu|doi ini olib ulgurolmaydi va oxiri turgorligini vo 'q o tib so'lib qoladi.
Q urg'oqchilik va quruq issiq sham ollarning kelib chiqishini
o'rganish(.',a bag'ishlangan k o 'p sonli tadqiqotlar. ularning sobiq Ittifo-
qiuing hiidiidlanda vujudga kelishi, uzoq vaqt antisiklonik ob-havoning
o'rn alih shiga olib keladigan kuchli atm osfera jarayonlari bilan
bog'laiigaiilighn ko'isiiladi Sobiq Itliloqining Yevropa qism iga an-
li'iikloiiliu k o'proq Arklikadan keladi (barcha hollarning 70 % cha
q in u l) lluiulay anlisiklonlardagi havo massasi kam absolyut namlikli,
past haroratli va tiniq Arktika havosidan shakllangan bo'ladi.
Sobiq Ittiloqning Yevropa qismi va G 'a rb iy Sibir ustidan janubga
qarab siljishda bunday havo massasi isiydi, quruq havoga aylanadi va
hudiidlar ustida ochiq ob-havo o'rnatiladi. Y ozd a antisiklonlar kelganda
Imvo ochiq va issiq bo'lishining sababi ham shunda.
Ilavo Isigan sail havoning bu g' bilan to'yinish yetishmovchiligi or-
ladi, nisbiy namligi keskin kamayadi, tuproq namining bug'lanishi ku ­
chayadi, agai y o g'in b o'lm asa - q u rg'oq chilik boshlanadi.
Antisiklonda havoning harakati soat strelkasining aylanishi
yo'nalishida bo'lishini bilamiz. Shuning uchun A rktikadan kelgan an-
lisiklonning janubiy va g'arbiy chekkalarida sharqiy yo'nalishdagi

261
 sham ollar k o 'p kuzatiladi. Shu sababli sobiq Ittifoqning Y evropa qismi
ja nu bida va jan u b i-sh a rq id a quruq issiq sham ollar k o 'p in c h a ja nu bi-
sharqiy, sharqiy va shim oli-sharqiy y o'n a lishla rd a bo'ladi. O 'l t a O si­
yoda quruq issiq sham o llar shim oliy y o 'n a lish d a esadi (antisiklonning
joylashishiga qarab). Q o r qoplam ining qalinligi yetarlicha b o 'lm a g a n
yillari uning erishidan tuproqdagi nam n in g yetarlicha to 'p la n m a slig i,
bahor va yozda y o g 'in la rn in g kam yoqqanligi ham q u rg 'o q c h ilik
bo'lishiga olib keladi.
Bunday hollarda b u g 'la n u v c h a n lik unchalik kuchli b o 'lm a s a d a
o 'sim lik namlik tanqisligiga uchraydi.
Q uruq issiq sham ol bo'lishini tuproqning nami yaxshi b o 'lg a n d a
ham kuzatish m um kin. Issiq quruq shamol uzoq vaqt t a ’sir e tganda tup­
roq quriydi va o 's im lik tuproq va atm osfera q u rg'o qchiliklarin in g ayni
bir vaqtdagi ta ’siridan eziladi.
O'rta Osiyoda quruq issiq sham ol garm sel deb yuritiladi.
O 'rta O siyo garm seilar tez-tez esib turadigan h ududlar qatoriga
kiradi. Qizilrovot, Taxtabozor, C horshanga, Quyi Panj, K o'k orol kabi
hududlarda garmsel eng k o 'p esadi. Y o z yaqinlashgan sari garm selning
takrorlanishi kuchayadi. C h o 'lla rd a erta b ahorda va kuzda unchalik y u ­
qori b o 'lm a g a n havo haroratlarida ham garmselni kuzatish m um kin.
O 'rta Osiyo hududlarida har yili may oyining oxirgi o 'n kunligida
yoki iyun oyining boshlarida y o g 'in garch ilik ju d a kam ayib ketadi (yoki
to'x taydi). H avo isib b u g 'la n ish i kuchli b o 'lg a n id a n tuproq ning tabiiy
namligi k am ayib ketadi va tuproq q urg'oqchiligi boshlanadi. Bu vaqtda
lalmikor yerlardagi ekinlarning k o'pchiligi qurib qoladi yoki rivojla-
nishdan to'xtaydi.
C h o 'llard a y o zd a faqat yantoq, shuvoq, sh o'ra, v u lg 'u n , qora
saksovulga o 'x sh a sh ildizlari chuqurga boradigan o'siinlik largina
saqlanib qoladi. G a rm se lning kuchli kelishi va k o 'p vaqt d av o m etishi
o'sim liklarni butunlay no bud qilishi mumkin.
Garmselli kunlar soni yiliga A m udary on in g quyi m assasida 8 kun­
gacha, F a r g 'o n a vodiysi va Toshkent viloyatlarida 9 kunga, Q a sh ­
qadaryo va Surxo ndaryo viloyatlarida 25 kungacha yetadi. B a ’zan
q u rg'oqchilik kunlarining soni mos ravishda 35, 45 va 85 kunga
cho'zilishi m umkin.
S ug'o rilad ig an yerlarda ekinlarni sug'orilib turilganidan tuproq
qurg'oqchiligi y u z a g a chiqm aydi.

262
 Biroq su g'orish atm osfera q urg'oqchiligini y o 'q qila olmaydi.
Ketma-ket ikki su g'o rish oralig'idagi vaqtda yuqori havo harorati atm os­
fera qurg'oqchiligini keltirib chiqarishi mumkin.
Endi q u rg'oq chilik jadaliigini baholashga o'tam iz. Q u rg 'o qch ilik
jadal ligini aniqlashning bir necha usullari mavjud. Masalan,
qurg'oqchilik jadaliigini havo harorati va vegetatsiya davrida yoqqan
y o g 'in miqdori bilan baholanadigan usullar ham bor.
Agar vegetatsiya davrida yoqqan y o g 'in la r miqdori m e ’yori (nor-
masi)ning 50 % izidan kamroqni tashkil qilsa va o'rta c ha havo harorati
m e ’yoridan 3—t"C ga yuqori bo'isa, bu hududda vujudga kelgan
qurg'oqchilikni ju d a kuchli qu rg ‘oqchiliklar qatoriga qo'shiladi. Agar
vegetatsiya davrida yoqqan y o g 'in la r miqdori m e ’y o m in g
6 0 - 7 0 % iga teng va o 'rta c h a havo harorati m e ’yoridan 2°C ga oshiq
bo'isa, bu hududdagi qurg'oqchilikni kuchli qurg'oqchilik qatoriga
kiritiladi. Vegetatsiya davrida yoqqan y o g 'in la r miqdori, shu davrdagi
y o g 'in la r m e ’yorining 80 % chasi y o g 's a , m usbat havo haroratlarining
m e ’yordan chetlashishi 1 - 1 ,5°C ni tashkil qilsa, bunday qurg'oqchilikni
o'rtacha qurg'oqchiliklar qatoriga kiritiladi.
Biror hududning q u rg'oqchilik darajasini aniqlashda qo'llaniladigan
boshqa usullarning ko'pchiligida tuproqqa nam ning kelishi va mumkin
b o'lg a n sarfi (bug'lanu vchan lik) orasidagi munosabatni hisobga olinadi.
Bunday munosabatni odatda nantlanish koeffitsiyenti yoki qurg'oq­
chilik ko'rsatkichi deb yuritiladi.
N.V. Bova qu rg'oqchilik ko'rsatkichi К ni quyidagicha formula
b o 'y ic h a hisoblashni tak lif qilgan:
y 10 + <■) . (11.3)
I <
bu yerda. W c - olingan hududda b ahorda tuproqning 0 - 1 0 0 sm qat-
lamidagi samarali nam zaxirasi (m m larda), r - bahor boshidan toki
qurg'oqchilikni hisoblash sanasigacha yoqqan y o g 'in miqdori (mm
larda), ]Tt - bahorda havo haroratining 0°C dan yuqoriga o 'tg a n kunidan
boshlab qurg'oqchilikni hisoblash sanasigacha o'rta c ha sutkalik haro-
ratlarning yig'indisi.
O urg'o q ch ilik ning boshlanishi deb К koeffitsiyentning 1,5 gacha
kamayishi qabul qilingan. Yuqoridagi (11.3) formuianing kamchiligi
shundaki, unda haydalma qatlamdagi samarali namni e ’tiborga olinma-
gan. Shu o 'rin d a ta'kidlashim iz kerakki, tuproqning ildiz o 'sa diga n qat-
lamidagi ( 0 -2 0 sm) samarali nam m iqdoriga qarab ham qurg'oqchilik
jadaliigini aniqlash mumkin. Masalan, M.S. Kulik m a ’lumotiga ko'ra,

261
 tuproqning 0 - 2 0 sm qatlamidagi samarali nam lik ning 1 9-10 m m gacha
kam ayishi q u rg'oq ch il davrni tavsiflaydi, 0 - 2 0 sm qatlamida samarali
nam zaxirasi 10 mm dan kam aysa quruq d a v r-qu rg 'o qchilik boshlanadi.
A g ar q u rg 'o q c h il d av r boshlanishida tup ro qn in g 0 - 1 0 0 sm qatlamida
samarali nam zaxirasi 60 mm dan kam bo'lsa, q u rg 'o q c h ilik ju d a kuchli
bo'ladi.
K.A. Karetnikova O 'r ta O siyoda hosil b o 'la d ig a n atm osfera
q u rg 'o q c h ilig i va garmsellarni o 'rg a n ib . ularning hosil bo'lish sabab-
larini aniqlagan.
O 'r ta O siyo respublikalari hududlariga y o z d a uzoq vaqt chetdan
boshqa xossalarga ega b o 'lg a n havo massalari kirib kelmaydi. Buning
natijasida O 'r ta Osiyo sahrolari va cho 'llari ustidagi havo kuchli isiydi.
H avon in g kuchli isishi va tuproq nam ligining pasayishi atm osfera
q u rg'o qc hiligini vujudga keltiradi.
E kinlarning quruq issiq shamol (g arm sel)dan shikastlanishi garm-
selning d avom iyligiga va kuchiga bog'liq.
L.N. Babushkin O 'r ta O siyoning qu rg 'o q c h il iqlim ida atm osfera
q u rg 'o q c h ilig in in g vujudga kelishi va kuchini aniqlash uchun havodagi
to 'y in is h yetishm ovchiligini asos qilib olgan va atm osfera q u r g 'o q ­
chiligini quyid ag icha tasniflaydi:
1) kunduzi (soat 13 da) havodagi to 'y in is h yetishmovchiligi 50 gPa
dan 60 g P a gacha b o 'lg a n d a atm osfera q urg'oq chilig i kuchsiz;
2) havodagi to 'y in ish yetishm ovchiligi 60 gPa dan 70 gPa gacha
b o 'lg a n d a atm osfera q urg'oqchiligi o'rtacha;
3) havodagi to'y in is h yetishm ovchiligi 70 gPa dan 80 gPa gacha
b o 'lg a n d a kuchli, 80 gPa dan oshiq b o 'lg a n d a atm osfera qurg'oqchiligi
ju d a kuchli bo'ladi.

11.2.2. Q u r g ‘oqchilikka qarshi kurash chora-tadbirlari

Y uqorida lalmikor hududlarda har yili bah or va y ozd a qurg 'oqchilik

b o 'lib turishini aytib o 'tg an m iz. Q u rg 'o q c h ilik vaqtida ekinlar suv
ye tish m a sida n qism an va b a ’zi hollarda butunlay n o b ud bo'ladi. Shu sa­
babli qishloq x o 'ja lik ekinlaridan yuqori hosil olish uchun q u rg 'o q ­
chilikka qarshi kurash tadbirlarini ishlab chiqish va am alga oshirish
kerak. Biz shunday tadbirlarning b a ’zilarini qarab chiqamiz:
1. S u g ‘orish. Q u rg 'o q c h ilik har yili va tez-tez b o 'lib turadigan
h ududlarda qishloq xo'jalik ekinlaridan yuqori hosil olish uchun ekinlar

264
s u n ’iy sug'oriladi. 0 ‘sim liklar su g ‘orishda yetishm agan namni sug 'orish
suvi hisobiga qoplaydi.
S u g ‘orilgan yerlar ustida havo harorati pasayadi va nisbiy namligi
esa ortadi. Ayni shu vaqtda tuproqning harorati ham pasayib, namligi
ortadi. Natijada o ‘simliklarning ildiz qismininggina emas, balki yerdan
uslki qismi uchun ham o ‘sish va rivojlanishiga qulayroq sharoit
yaratiladi.
Biror hududdagi ekinlarni sug 'o rish uchun shu hududdan o ‘tgan
daryo. anhorlar yoki suv ombori suvlaridan foydalaniladi. Yil sayin
sug'oi iladigan ekin m aydonlarining k o 'p a y ib borishi munosabati bilan
suy 'orish da suvni tejab-tergab, su g'orish m e ’yorlariga rioya qilib
o'tk azish kerak. Bu ishda sug 'orish ning yangi texnologiyalarini joriy
qilish m uhim aham iyatga ega. Masalan, g ‘o ‘zani tomchilatib sug'orishni
keng k o 'la m d a joriy qilish egatlar b o ‘ylab suv oqizib sug'orish ga qara­
ganda k o ‘p miqdordagi suvni tejash imkonini yaratadi. Suv zaxirasini
ko 'paytirishda suv omborlarining roli ham katta. Qish va bahor oylarida
ularda y ig ‘ilgan suvlarni yozda dalalardagi ekinlar va yaylovlarni
su g'orish da sarflanadi.
Suv omborlari atrofidagi hududlarda havo harorati pasayib, nisbiy
namligi ortadi, bu esa shudring nuqtasini orttiradi.
Shu sababli katta suv havzalari yaqinidagi yerlarda atmosfera
qurg'oqchiligi b o ‘lish ehtimoli kamayadi. Sug 'orishd a avval yoqqan
y o g 'in la r va tuproq namligini hisobga olish kerak. Ularni hisobga olmay
s u n ’iy sug'orishni am alga oshirish tuproqning sho'rlanishiga olib kelishi
mumkin.
H am m am iz M irzacho'ldagi asrlar b o ‘yi qurib yotgan yerlar
o ‘zlashtirilib, ular s u n ’iy sug 'o rish y ordam ida bepoyon paxta may-
donlariga aylanganini bilamiz.
2. Ihota daraxtzorlar yaratish Q u rg'oq chilik ka qarshi samarali ku-
rash tadbirlaridan yana biri ekin m aydonlari atrofida ihota daraxtzorlari
barpo qilishdir.
D alalar atrofida uzun qatorlab ekilgan daraxtzorlar, bu dalalarni is-
siq quruq sham ollardan saqlashda aham iyatga ega.
Ihota daraxtzorlari yozda va qishda b o 'ladigan sham ollarga to'siq
b o 'lib xi/.mat qilishi kerak. Ular ayniqsa, y ozd a esadigan garmsellarning
tezligini kamaytirib qurg'oqchilik b o'lm asligiga yordamlashadi.
Garm sellarning tezligini kamaytirish uchun bir jo y d a bir qator barpo
etilgan ihota daraxtzor yetarli emas. Chunki shamol bu to 's iq d a n o 'tg a c h
le/.ligini yana asta-sekin oshirib boradi. Shu sababli garmsel yoki

265
 shamolni y o 'q qilish uchun dalalarda bir necha qator ihota daraxtzorlar
yaratish kerak. Ular orasidagi m ayd on larda esa turli ekinlar parvarish
qilinadi.
Y uqorida ihota daraxtzorlari orasidagi yerlarda shamol tezligining
kamayishini aytdik, bu esa havon in g tik y o 'n a lish d a yuqoriga ko'tarilib
aralashishini susaytiradi. B oshqacha aytganda turbulentlikning kam avi-
shi sababli tuproq yuzasidan b ug'lanishi va o 'sim lik transpiratsiyasi
pasayadi. N atijada suvning sam arasiz sarfiyati qisqarib, tuproq nami
yaxshiroq saqlanadi.
O 'r m o n ihota daraxtzorlam i olingan jo y d a sham ollarning afzal
esadigan y o 'n a lish ig a k o 'n d a la n g qilib barpo qilish kerak.
Ihota daraxtzorlar qishda qo rning yaxshi to 'plan ish ig a va saqla-
nishiga yo rd a m beradi. Q ishning oxiriga borib yotib qolgan qorning
zichligi 0,3 g /sm 3 gacha yetishini avval yozganm iz. Bunda har I sm qor
qatlami eriganda 1 ga yerga 30 t suv beradi. Agar ch o 'l hududlarda qor
qoplami qalinligi 20 sm ga yetsa, uning erishidan 1 ga m aydonda 600 t
suv hosil bo'ladi. Buning esa tuproq namligidagi aham iyati katta.
Shunday qilib, ihota daraxtzorlari orasidagi m ayd on da qish
da v o m id a q o r yaxshi y ig'iladi va saqlanadi. Buning oqibatida bahor va
yo z oylarida q u rg 'o q c h ilik bo 'lishi ehtimoli ozayadi.
3. A grotexnik usul Y erga to 'g 'r i ishlov berish, agrotexnika
qoidalariga rioya qilish tuproqdagi namlikni saqlashga yordam beradi.
Masalan, bahorda chigitlarni q iy g 'o s undirib olish uchun har galgi
y o g 'in d a n keyin qatqaloq hosil b o 'lis higa y o 'l q o 'y m a slik kerak.
A gar y o g 'in d a n keyin paxta m aydonlarida qatqaloq hosil bo'lsa, yer
yeti 1ishi bilan uni 1-2 kunda yum shatish zarur.
Q atqaloq chigit unib c hiqqandan keyin hosil b o 'lg a n b o 'ls a uni
y o 'q o tis h uchun rotatsion yum sh atk ichlar yoki ror, u ror rotatsion yul-
duzchalar o 'rn a tilg a n traktor kultivatorlaridan foydalanish kerak. Tuproq
yuza qatlamini yum shatilg an da tuproqning bug'lanishi kamayib, namligi
yaxshi saqlanadi. Bunday tadbirlar q u rg'o qchilik bo'lishini qiyinlashti-
radi.Shuning uchun q u rg 'o q ch ilik k a qarshi kurashishda m uhim ah a m i­
yatga ega.
4. B iologik usul. Q u rg 'o q c h ilik k a qarshi kurashning yana bir usuli
qishloq x o 'ja lik ekinlarining q urg 'o q c h ilik k a chidamli navlarini
yaratishdir.
M a ’lumki, O 'z b e k isto n d a don ekinlarining ancha qismi lalmikor
yerlarda yetishtiriladi. Lalm ikor yerlarda ekinlar tuproqning tabiiy
nam ligi h isobiga o 'sa d i va rivojlanadi. B a ’zi yil larda tuproqda

266
|||'|>1ш1Ц|1м namlik yetishmay qoladi, buning ustiga uzoq vaqt y o g 'in
bo 'lm a sa qurg'oq ch ilik boshlanadi. Shuning uchun lalmikor dehqon-
chilikda bug 'do y va arpaning q urg'oqchilikka chidamli navlarini
yiti ntish vn joriy qilish m uhim aham iyatga ega.
Don ekinlarning orasida qu rg'oqchilikka chidamlisi arpa hisobla-
niidl, nniqroq aytganda arpaning qurg 'oq ch ilik ka chidamliligi b u g 'd o y -
nikulun yuqori.
( )‘/bck isto nda lalmikor yerlarda arpaning qurg'o q chilikk a chidamli
ullnunili arpa», «N utans 799», «Lalmikor» kabi navlari va b ug 'd o y n in g
"<.)i/il Sharq», «Intensiv», «Sanzar - 4 » , «Sete-Serros» kabi navlari
layonlirihlirilgan,
Aipa namni b u g 'd o y g a nisbatan tejab sarflaydi. Shuning uchun arpa
h u p 'd o y g a nisbatan qurg'o qch ilik ka k o'pro q chidamli bo'ladi.
(Qishloq xo'jalik ekinlari yangi navlarini yaratish va rayonlash-
HiiiliUti agrom eteorologik va agroiqlimiy sharoitlarni hisobga olish
knink

I I.J. Changli ho'ronlar.

II И ( ЬиицН Ito'ron larn in g h osil b o 'lish i va
( I'/hi'ltU lnii Itutl imIIn liila d a v o m iy lig i

hilt hi mlqdordiiffl <linn к \чi qum larnl bir jo y d u n boshqa jo y g a

bii'ihhtidi)>iiii k m h l t I<> >n\ dan katta) shum ollarni c h an gli
b o 'io n ib h yinitiliidi ( IiiiiihIi h o ' r o n vuqlidu h a v o j u d a ifloslanib ket-
yiiiildiui k o ' n n l i m i r . n l m i M) 10 in g a t u s h i b q o l a d i .
Slminnl In tiiidu luproqning yemirilib uchib ketishiga sham ol erozi-
l n \i di’vilmll ( Imngli h o 'ro n tabiiy yoki antropogen omillar, b a ’zan esa
dchqoiii'liilikda olingan iqlim zonasiga mos kelm aydigan agrotexnik
linlbiilarni q o'llash da paydo bo'ladi. Changli b o'ro nlar Yer yuzida keng
tarqalgan.
AQSli, Xitoy, llindiston, Afrika m amlakatlarida, shuningdek Shi­
moliy Q o zo g'isto n, Boshqirdiston, Stavropol va Krasnodar o'Ikalarida,
lanubi-Sharqiy IJkraina va Volga ortida, G 'a rb iy va Sharqiy Sibirning
duslil / o n a la n d a , ayniqsa cho 'l va chala ch o'lla rda k o 'p kuzatiladi.
l n g kuchli changli b o 'ron lar 1969-vili Shimoliy Kavkazda va
Ukraina sharqida kuzatilgan.
O 'r ta O siyo hududida chang bo'ronli kunlar k o 'p in c h a Markaziy
Q o ra q u m d a va Kopetdog' tog' oldi hududlarida kuzatilib, yil davom ida
100 kun va undan ham ortiq bo'ladi. C hang bo'ronlari k o 'p in c h a 3 soat-

267
dan ortiq d a v o m etmaydi, a m m o b a ’zida bir necha kunga c h o ‘zilib
ketadi.
O 'z b e k isto n d a Surxondaryo viloyatining T erm iz, Ja r q o 'r g 'o n , Muz-
rabod tu m an larid a chang b o ‘ronlari tez-tez b o ‘lib turadi. A yniqsa T er­
m iz tum anida chang bo'ronlari b a ’zi vaqtlarda bir sutkadan ortiq davom
etadi, bunday chang bo'ronlari vaqtida k o 'rin ish yom onlash ib ket-
ganligidan m ashinalarning c hirog'ini b a ’zan k un du z kuni ham yoqib yu-
riladi. Changli b o 'ro n la r vaqtida ko'rinish masofasi 1 km gacha va un ­
dan ham kam ay ib ketishi T e rm iz tum anida tez-tez kuzatiladi.
O 'z b e k is to n n in g tekislik hududlarida ch ang -bo'ronli kunlarning k o 'p
yillik o 'rta c h a soni tuproq turi va shamol tezligiga b o g 'liq ravishda 3 -5
kundan 30 k u ng a ch a yetadi.
T o g ' oldi hududlarida chang-bo'ronli kunlar soni yil d a vom ida 10
kundan osh m ayd i. Mahalliy sham ollar kuchli esadigan hududlar (Y angi­
yer, Q o 'q o n , T e rm iz atroflari)da chang-bo'ronli kunlar soni yiliga 30
kundan ham ortishi m umkin. O 'z b e k isto n n in g turli hududlarida yil
da vom ida c h a n g -b o 'ro n li kunlarning o 'rta c h a soniga ushbu
m a ’lumotlarni ham keltiramiz. Yil davomidagi ch a n g -b o 'ro n li kunlar­
ning o 'r ta c h a soni T.L. V erem eyeva va S.G. C hanishevalarning
m a ’lum otiga k o 'r a T osh ken td a - 6,2 kunga, N u k u sd a - 32,2 kunga,
B uxoroda - 14,5 kunga, T om dida - 31,3 kunga, Q arshida —12,6 kunga,
T e rm iz da - 32,3 kunga, Q o 'q o n d a - 20,4 kunga, Jizzaxd a - 8,8 kunga
teng. Changli b o 'ro n la rn in g hosil bo'lishi va rivojlanishiga bir necha
omillar: tezligi 10 m/s dan ortiq bo 'lg a n kuchli sham ol, tuproq yuqori
q a tlam ining quruqligi va m ayda zarralardan iboratligi, dalalarda
o 'sim lik lar q o p la m in in g yo 'q ligi yoki ju d a kuchsiz rivojlanganligi ta 'sir
qiladi.
Changli b o 'r o n la r havoning nisbiy namligi 50 foizdan kam b o'lg a n
hollarda kuzatiladi. Q ish paytida tuproq sirtida qor qoplam i va m uz qat­
lamining y o 'q lig i, tuproq zarrachalarining o 'z a ro kuchli yopishm a-
ganligi, tu p ro q n in g sayo z muzlashi changli b o 'ro n hosil b o 'lis h ig a qu-
laylik yaratadi. Y u q o rid a aytilgan omillar m ajmuyi odatda chala c h o 'l va
sahrolarda v u ju d g a keladi.
Changli b o 'r o n la r k o 'p in c h a bahor faslida y u z a g a chiqadi. Chunki
bu d avrda s h a m o lla r endi kuchayayotgan, yerlar h ay dalgan-yum shoq
holatda, o 's im l ik la r hali tuproqqa m ustahkam o 'rn a sh m a g a n va kam
rivojlangan b o 'la d i. O 'z - o 'z i d a n ayonki, tuproq qanchalik g'o v a k , tup­
roq zarralari j u d a m a y d a va o 'z a ro kuchsiz b og 'la n g a n , ekin hali yosh
b o 'isa sh a m o ln in g ularni uchirib ketishi oson. C h o 'lla rd a changli b o 'ro n

268
у о / oxirida ham yuzaga chiqishi mumkin. Chunki bu paytda dalaiardan
ciIn bahorda ekilgan ekinlar hosilini yig'ishtirib olingan, yerlar haydal-
I' hh hulitldii bo'ladi. Changli b o 'ro n la r qishda ju d a kam hollarda paydo
1кГ hull
(,>ti\iiiii| ilutklli tHycllnrda va qiyaliklarning shamolga qaragan to-
inonliiiula lc/li|'i N 10 m/s b o'lgan shamollar ham tuproq yuqori qat-
lamininp, miiydn /iiimliii liil uchirib kcla boshlaydi.
Shamol I:i ' m i h Iii Inproqmng mayda zarrachalari tuproq sirtidan
ii)imIih i hii|inli vii tliiunol uni olr. m asolalarga olib ketadi. T uproqning
‘iliiimol lii’slridii njiahb chiq(|an kallaroq zarrachalari shamol tezligi ka-
nwtyMii hi Inn yer yuziga yana qaytib tushadi va tushgan jo yidan m ayda
/ariachalarni urib chiqaradi, ularni esa shamol uchirib olib ketadi, o g 'ir
zarralar yer yuziga tez qaytib tushadi. Shu tarzda changli b o'ro n zanjir-
simon reaksiya kabi bo'ladi, o g 'ir zarralar yer yuziga tez qaytib tushadi,
imiyilii /arralar uzoq vaqt havoda muallaq holatda bo'ladi. Shuning
in linn i hnnj*Ii bo'ron vaqtida k o'rinish va yoritilganlik yomonlashadi.
Muiniol v»•11j•11 mexanik larkibli (qumli, qumloq, yengil qum oq) tuproq-
l,n /niniluim i fii|’ k o 'p uchirib olib ketadi. Bunday tuproqlarda ancha
yirik kovak lik lar k o 'p ho'lj'.ani uchun suvni pastki qatlamlarga yaxshi
o'lk,i/a d i va shu sababli uning yuzasi tez quriydi, unchalik kuchli
bo'lin ag an shamol bilan ham ucliirilib olib ketiladi. Yirik zarralar
lo'sii|lar oldida va botiq relyelli joylarda lo'planadi.
Siriiktunili tupmqlai shamol croziyasiga kamroq duchor bo'ladi.
Shuning in him mcMinik tarkibi turlicha bo 'lg a n tuproqlarda shamol ero-
ziyasi shnmolniiig turlicha b oshlang'ich tezliklarida boshlanadi
( I I 1-jiulviil).

11.3-jadval
M exanik tarkibi turlicha bo'lgan tuproqlarda sham ol eroziyasi
hoshlanadigan sham ol tezliklari (L.F. Sm irnova bo'yicha)

Tuproq Yer sirtidan 15 sm balandlikdagi

shamol tezligi (m/s larda)
Qumli 2-3
Qumloq 3-4
Yengil qumoq 4 -6
O g'ir qumoq 5—7
Soz tuproq 7-9

269
 11.3-jadvaldan ko'rinadiki, tarkibida qum zarralari k o 'p bo'lg a n tup­
roqlarda shamol eroziyasi sham ol tezligi kam b o 'lg a n id a ham bosh la­
nadi. Chunki bunday tuproqlarda zarralar bir-biriga yopishm aydi va so-
chilib turadi. Shuning uch un ularni sham olning uchirib ketishi oson.
O g 'i r m exanik tarkibli tuproqlarda esa m ayda zarralar k o 'p , ular bir-
biriga kuchli yopishgan bo'ladi. Shuning uchun m exanik tarkibi o g 'i r
soz tuproqlarda shamol eroziyasini kuchli sham ollargina vujudga kelti­
radi.

11.3.2. C hangli b o ‘ron!arga qarshi kurash tadbirlari

C h a n g bo'ronlari ancha olis m asofalarga tarqaladi, yetib borib

tushgan joylaridagi qishloq x o 'jalik ekinlariga katta zarar keltiradi.
Shamol bilan uchib kelgan q um zarralar o 'sim lik lar barglarini teshib
o'tadi, hattoki ekin m aydon larin in g ancha qismini k o 'm ib yuboradi.
Shamol bilan tup roqning y u z a qatlami uchirilishi natijasida ekilgan
urug'lar, o 'sim lik larn in g ildizlari ochilib qoladi.
Kuchli chang bo 'ronlari b a ’zan ekilgan urug'larni yoki endi unib
chiqqan yosh nihollarni tuproq bilan q o 's h ib uchirib ketadi.
Sham ol tuproq betidagi u n u m d o r qatlamni uchirib ketishi natijasida
tuproq unumdorligi pasayib, u yerlarda ekinlar yaxshi rivojlanmaydi.
C h a n g b o 'ro n la rig a qarshi kurashish uchun tuproq yuzasidagi
shamol tezligini ka m aytiradigan va tuproq zarralarining o 'z a ro tutinish
kuchini oshiradigan tadbirlarni qo 'lla sh kerak. Xuddi shu m aqsadd a
o 'sim lik lar qoplam i katta ah am iyatg a ega. U larning shamol eroziyasiga
qarshilik ko 'rsa tish kuchi o 's im lik turi va rivojlanish darajasiga bog 'liq.
O 's im l ik qancha rivojlangan va qoplami kuchli bo'isa, uning tuproqni
eroziyadan him oyalash kuchi shuncha kuchli bo'ladi. Ildizi yaxshi rivoj­
langan ekinlarni changli b o 'ro n la rn in g olib ketishi ancha qiyin.
Shamol eroziyasiga qarshi kurashning m uhim tadbirlaridan biri
sug 'orila diga n paykallarning bo 'yini kuchli sham ollar esadigan to m o n g a
k o 'n d a la n g joylashtirish va paykallar atrofiga daraxtlar ekish - ihota
daraxtzorlarini barpo qilishdir. Ihota daraxtzorlarini barpo qiiguncha esa
birm uncha m uddat kerak. U lar vetishguncha, paxta m aydonlarining
chetlariga m a k k a jo 'x o ri ekish kerak. Paxta m aydonlarining chetidagi bir
necha qatorlab m a k k a jo 'x o ri qatorlari shamol kuchini kam aytiradigan
yashil to 'siq b o 'lib xizm at qiladi.

270
 I >i ganik vn mineral o 'g 'itl a r qishloq x o'jalik ekinlarining hosildor-
llglni о ч ||ц islulan tnshqari luproqning fizik holatini yaxshilaydi va shu
bilan ekin lam m g shamol cro/iyasid an himoyalanishini kuchaytiradi.
K u/gl t*kinlitini »»’/ vaqtida ekish ham shamol eroziyasiga qarshi
kiHitnhila nlmmlyalgii сна. Chunki o ‘z vaqtida ekilgan ekinlar bahorda
i lirtiig ho'ionlari boshlnnadigan davrgacha yaxshi rivojlanib, ildizi
nialikatii o 'm a s h g a n bo'ladi va shamol eroziyasidan zararlanishi ancha
kamayadi Sim bilan chang b o'ro nidan ekinlarni saqlab qolish imkoni-
yall yaiatiladi
( hnng h o 'm n la rig a qarshi kurash tadbirlarini ishlab chiqishda
sliamollainmg eng k o 'p esadigan yo'nalishini, jo y relyefi, dalalarning
11u к i о к 111n i xususiyatlarini va tuproq xossalarini e ’tiborga olish kerak.

11.4. D o ‘l. Jala y o m g ‘irlar.

11.4.1. Do'Ining hosil b o ‘lish sabablari.
O V b e k i s t o n d a d o ‘l h o d is a la r i

l)n'I va jala y o m g ' i r l a r h a m q i s h l o q xo'jaligiga noqulay m eteo-

m logik liodlsalai qalonga ki i a di . Do'l yog'ishidan qishloq xo'jalik
ekinlari, do'lmng kal l al i gi p. u va yog'ish jadalligiga hamda yog'ish
d a v o m i y l i g i g a q a r a b о / y o k i k o ' p da r a j a da s h i k a s t l a n a d i .
D o ' l y o g ' i s h i S h i m o l i y K a v k a / va O ' r l a < »si yo r c s p u b l i k a l a r i , Q r i m
v a M o l d n v i y i m u i g l o g ' l l v a l o g ' o l di h u d u d l a r i d a k o ' p k u z a t i l a d i . D o ' l
у l i n i n g iliq, l i a v o n m g i ss i q l i k k o n v e k s i y a s i k u e h a y g a n v a q t l a r da , o d a t d a
lusliki p a y l d a n k e y i n v u j u d g a kel adi . M a s a l a n , T o s h k e n t v i l o y a t i d a d o ' l
k o ' p i n c h a m a y o y i d a k u / a l i l a d i , c h u n k i bu v a q t g a k e l i b k u n l a r b i r m u n -
c h a i si gni ) b o ' l a d i .
Agar d o 'l kuchli y o g 's a o 'sib turgan ekinlarni payhon qilishi, m eva
barglarini to'kib, shoxlarini sindirishi m um kin. Jala y o m g 'irla r esa don
ekinlarining yotib qolishiga, tuproqning suv eroziyasiga uchrashiga, tup­
roq yuzida qatqaloq hosil bo'lish ig a sabab bo'ladi.
D o'l yilning iliq davrida kuchli y om g'irli to 'p - to 'p bulutlardan
y o g 'a d ig a n atmosfera y o g 'in i bo'lib, sferik yoki n o to 'g 'ri shaklli m uz
bo'lakchalari tarzida y o g 'a d i. D o'l donalarining kattaligi har xil.
O 'zbekiston hududlarida y oqqan d o 'ln in g diametri 5 dan 50 mm
gacha yetadi.
H.A. Imomjonov, B.A. Kam olovlarning yozishicha, O 'z be kisto nd a
eng katta o'lcham dagi d o 'l yo g'ish i 1981-yilning 20-avgustida N a m a n ­

271
gan shahrining shimolida kuzatilgan bo 'lib , unda 1 ta do 'Ining kattaligi
6 sm gacha yetgan.
D o'l havoning issiqlik konveksiyasi sababli vujudga keladigan
kuchli k o 'ta rilm a harakat hisobiga tik y o 'n a lish d a katta rivojlangan
y o m g 'irli to 'p - to 'p bulutlarda hosil bo'lad i. Bunday bulutda, ko 'ta ri-
layotgan oqim tezligi b ulutning pastki sathida odatda 3 - 5 m/s ga,
bulutning o 'r ta qism ida 1 5 -2 0 m/s gacha ortadi, undan yuqorida esa k a ­
mayadi.
Shunday qilib, y o m g 'irli to 'p - t o 'p bulutlar ichida havoning
k o 'ta rilm a harakati tezligi balandlik b o 'y ic h a ortadi, uning tezligi tax-
minan bulutning o 'rta q ism ida eng katta bo'ladi, undan yuqorida bulut
c h o 'q q is ig a tom on esa k a m ay a boradi.
H avo ning maksimal tezl kli k o 'tarilm a harakati sathi ustida yirik
tom chilar to'p lanad ig an zona vujudga keladi.
Bu zon aning suvliligi ju d a katta bo'lib, 2 0 - 3 0 g /m 3 gacha yetadi.
O ddiy bulutlarda 1 m 3 havoda 1 g suv bo'isa, do 'lli bulutlarda esa 4 - 5 g
suv bo'lad i, havoning m aksim al tezlikli ko 'ta rilm a harakati ustida hosil
b o 'lg a n yirik tom chilar to 'p la n a d ig a n zon ad a esa namlik eng katta
bo'lib , 2 0 - 3 0 g /m 3 gacha yetadi. Bu zo n a tik y o 'n a lish d a 3 km gacha
cho'ziladi.
A g ar bulutda nolinchi izoterma sathidan yuqorida havoning
k o 'ta r ilm a harakati tezligi 10 m/s dan ortiq, bulutning cho'qq isi kristal-
lanish sathidan y uqorida va harorati - 2 0 . . . - 2 5 ° C bo'isa, bu bulutda d o'l
hosil b o'lish i mumkin.
H av on in g k o 'ta rilm a harakati bilan bulutning yuqori qism iga olib
chiqilgan yirik tom chilar m uzlab d o 'l o'zaklarini hosil qiladi, ular
h av on in g k o 'ta rilm a harakatida olib chiqilgan boshqa o 'ta sovigan to m ­
chilar bilan koagullanib (q o 's h ilib ) tez o'sadi.
D o 'l o 'za k la rin in g o 'sishi, ularning pastga tushish tezligi, ha v oning
k o 'ta rilm a harakati maksimal tezligidan katta bo 'lg u n c h a davom etadi
va sh und an keyin pastga tusha boshlaydi. D o'Ining asosiy o 'sishi ro 'y
beradigan bulut qismi do'l o 'c lw g 'i deyiladi.
H av on in g tik y o 'n a lish d a g i k o 'ta rilm a oqim lari tezligi qanchalik
katta va ular qanchalik k o 'p vaqt davom etsa d o'l shunchalik katta
bo'ladi.
D o 'l odatda ja la y o m g 'ir la r bilan birgalikda y og 'ad i, b a ’zida shid-
datli sham ollar va m om aqaldiroq bilan birga vujudga keladi.
K o 'p hollarda d o 'lla r 1-2 sm o 'lc h a m d a sferik yoki ellipsoid
shakllarida bo'ladi.

272
 A m m o b a '/ a n iiia/kui mav/.u boshida k o ‘rsatganimizdek katta
<i*Icluunli do'llni у о у ’Ын hum tichrab turadi.
i ) / l n'k i i U hi I r k i i l i k I n i k In .l»-| kam kuzatiladi: 10 yilda 1 kundan
»• I к н п ц ш I hi i l u ‘ 1 к i i / i t t i I i s i ) i mumkin. l o g 1 oldi zonalarida yil
itiiviMiitil<i I ! kun 1111 I \ 11>-’i*(li ku/aliladi. Past tog'li ( 1 0 0 0 - 2 0 0 0 m)
|<iy Iiii«In у1Иц« u 'llm lin I "i kun d o'l y o g ’ishi ro 'y beradi.
I rkhllkIniilit v h (иц' nidi liudildlaida do'l yog'ishi odatda 15 minut-
iliin i til ii | ilnvom I'lmiiyill, nmmo -I'» minul davomida do'l yog'ishi ham
к и/ni il^nii lo g ’ ll |•i\ Iit 11 lit do'l yog'islining o'rtacha davomiyligi
I hi nil, Iwt '/ini tiMiliin ko'pKK| liam davom elishi mumkin.
D o'l yng'lslilnl va qishloq xo'jalik ekinlarini d o'l urishini
(>'/1н*кiHloiitiinp, barcha hududlarida kuzatiladi. Bu hodisalar ayniqsa
Sliaupy ( )‘/bckistonda, log' oldi va tog' 1i hududlarda har yili bir necha
m ailadan ku/aliladi.
Sharqiy O 'zb ekiston hududi d o'l hodisalarining takroriyligi
Im'yiclta Ml )l I mamlakatlarining d o 'l y o g'ish i eng k o 'p kuzatiladigan
liiiiliiillan i | mIi h iga kiradi
II Л Imoiujoiiov, В.Л. Kamolovlar ko'rsatishicha M D H davlat-
lniniing d o ’l k o 'p ku/nliladigan Inidudlari o'rta c h a yillik d o'lli kunlar
soui AimiiiiiNloiida 0,*l '1,0, M oldaviyada 0 ,8-2,7; Kabardino-Balkariya
va Shimoliy <>scliyinln 0.1 1,0; Shimoliy Kavkazda 0.3—13,3; Gruziyada
0,4 I,1), Sharqiy <)‘/l)ckisloiHla esa 0,1 7,6 kunga teng.
Shaiqiy <)'/bekiNlomla do'lli kunlar k o 'p bo'lishi uning hududi
11*Iу cl 111i11и mimtkknbligi, soy va ilaryo o '/a n la ri bilan o'yilganligi, to g'
11/ 1111Ini mm g havo oqiiiilin iga nisbalan yo'nalishlari sabab bo'ladi.
( I'/hekisloiula do'l yog'ishi N am angan viloyatining Chust,
KoNoiiNoy, Y a n g iq o 'rg 'o n va Chortoq tumanlarida eng k o 'p kuzatiladi.
Bu lumanlarda bir yilda o 'rtac h a do'lli kunlar soni 7 kunga yetishi
m um kin. Bu tum anlarning hududlarida bir yilda o'rta c ha do'l
y o g 'is h id an zarar k o 'rgan ekin m aydonlari 12-15 m ing gektarga, b a ’zi
yillari esa 60 m ing gektarga yetgan.
Ekinlarga zarar yetkazadigan d o 'l y o g 'ish i do 7 urishi deb yuriti­
ladi. O 'z b e k is to n Respublikasida d o 'lg a qarshi kurash ishlari birinchi
b o 'lib N am angan viloyatining yu qorida ko'rsatilgan hududlarida bosh-
langan. T oshkent viloyatining O hangaron va B o'stonliq tumanlarida
ham d o 'l k o 'p kuzatiladi. Respublikaning boshqa viloyatlarida ham
do'lli k unlar k o 'p kuzatiladigan joy lar bor. O 'z b e k isto n d a ekinlarni do'l
urishi may oyida eng k o 'p kuzatiladi. F a rg 'o n a vodiysida esa d o 'l urishi
iyun va iyul oylarining birinchi yarm ida eng k o 'p bo'ladi.

273
 D o ‘i y o g ‘ishi ekinlarning unib chiqishidan, mevali daraxtlarning
gullashidan boshlab to hosil yetilguncha d av o m etadi.
D o Ll ozgina vaqt y o g ‘sa ham, o 's im lik shoxlarini sindiradi, bargi,
guli, m evalarini t o ‘kadi. N atijada hosil kam ayib, sifati buziladi.
0 ‘zb ekiston da d o ‘l y o g 'ish i k o 'p in c h a tok o ‘siniligi avj olib
o ‘sayotgan davr (aprel, m ay)ga t o ‘g ‘ri keladi. D o ‘l, ayniqsa tok yoki
novdalari jadal o ‘sayotgan, tok gullayotgan, g ‘u jum lar rivojlanayotgan
davrda xavflidir. D o 'l t a ’sirida tokning n a y sim o n -o ‘tkazuvchan tizimi
ham d a m o d d a la r almashinishi ja rayoni (m etabolizm ) buziladi.
M ay oy id a yoqqan d o ‘l g 'o ' z a maysalari uchun o ‘ta xavtli, undan
g 'o ' z a nihollari jidd iy shikastlanadi.
D o ‘l urisb darajasiga qarab, dalalarga chigitni q ayta ekish yoki unib
c hiqm ag an joy larigagina ekish tadbirlari qo'Uanadi.
R e spublikam izning d o 'l y og 'ish i en g k o 'p takrorlanadigan
hu dudlarida qishloq xo 'jalik ckinlarini d o'l urishidan himoyalash ishlari
am alg a oshirilm oqda.
Н .Л . Im om jonov, B.A. K am olovlarning yozishicha, O 'z b e kiston da
d o 'ld a n him o ya qilinadigan um um iy y e r maydoni 1999-yilda 739 m ing
gektarni tashkil qilgan. Bu m ayd o n n in g 235 m ing gektari haydaladigan
yer, 58 m in g gektardan k o 'p r o g 'i b o g ' va uzum zo rlar bo'lib, um um an
qishloq x o 'ja lig id a foydalanadigan qismi 462 m in g gektarga teng.
H aydaladigan 235 m ing gektar yerning 102,75 m ing gektarida don
ekinlari, 81,03 m ing gektarida paxta, II m ing gektardan k o 'p ro g 'id a sab-
zavot yetishtiriladi. E kinlarning d o 'l urishidan zararlanishini kamaytirish
uchun d o 'lg a qarshi kurash ishlari am alga oshiriladi. D o 'lg a qarshi ku-
rashish uchun bulutlardagi d o 'l hosil b o 'lis h jarayo nlariga ta ’sir qilish
kerak.
H ozirgi vaqtda O 'z b e k isto n d a d o 'lg a qarshi kurash ishlari N a m a n ­
gan viloyatining Chust, Kosonsoy, Y a n g iq o 'r g 'o n va Chortoq
tum anlarida, Q ash qad ary o viloyatining Shahrisabz, Kitob va Y a kkabog'
tum anlarida, Sam arqand viloyatining S am arqand va Toyloq tumanlarida,
S u rx o n d a iy o viloyatining Uzun, Sariosiyo va D enov tumanlarida,
A ndijon viloyatining Jalolquduq va Q o 'r g 'o n te p a tum anlari hududlarida
olib borilm oqda.

11.4.2. Ekinlarni do'l urishidan h im oya qilish

Biz oldingi m avzuda y o m g 'irli to 'p - t o 'p bulutlarning yuqori qis-

miga h a v o n in g k o 'ta rilm a harakati bilan olib chiqilgan yirik suv tom-

274
clulaii muzlab d o 'l o ‘zaklarini hosil qiladi va bu m uz o'za k la r havoning
ko'tarilm a harakati bilan olib chiqilayotgan boshqa o ‘ta sovigan suv
lomehilarini o 'z ig a q o ‘shib olib tez kattalashadi deb aytganmiz.
D o 'lning ekinlar uchun xavfli darajada kattalashuviga y o 'l
qo'y m aslik uchun bunday bulutlarda biror usul bilan d o ‘l o ‘c h o g ‘ini
q o 's h im c h a k o ‘p sonli m u z zarrachalari bilan boyitish kerak. B unday
qilinganda d o 'l o ‘c h o g ‘ida nam likning qayta taqsimlanishi ro ‘y berib,
suv tomchilarining k o 'p qismi kiritilgan m uz tomchilariga yopishib
qoladi va yirik d o ‘l o 'zak la tin in g kattalashuvi to'xtaydi va ekinlar uchun
xavtli o 'lcham largacha o'sm ay di.
lindi yuqoridagi g 'o y a n in g amalda qanday bajarilayotganligini
qaraylik. Keyingi yillarda ekinlarni d o ‘l urishga qarshi kurash ishlarini
hulutlardagi do'l hosil bo 'lish jarayonlariga ta ’sir qilish y o 'li bilan
am alga oshirilmoqda. Do'lli bulutlarga su n 'iy ta ’sir qilish natijasida
vuik d o 'lla r hosil bo 'lishiga y o 'l qo'y ilm ayd i. Shu maqsadda do'lli bu-
lullai rivojlana boshlaganidan 15-20 minut o 'tg a c h d o'l hosil b o 'lad ig an
I>ul i it Ini da k o 'p sonli m ayda muz kristal larini hosil qilish uchun ularga
11in \ i i i is 11icli'oiolopiк raketa yoki zenit to 'p snaryadlari bilan yodli ku-
miisli va yodli q o 'r p 'o s h in /arralaridan bir turini olib chiqiladi va sochi-
ladi. Bulutdagi d o 'l o 'c h o p 'ig a sochilgan reagent zarralari kuchli sovib
jiula k o 'p sonli kristallanish yndrolarini vujudga keltiradi. B unda 1 g re-
aj’ciililaii ID1' tag» yaqin kristallanish yadrolari hosil bo'ladi va ularning
sntiga suv Inig'ining sublimatsiyasi boshlanadi. Bunda suv bug'lari o 'ta
sovigan tomchilardan kristallanish yadrolariga o'tadi. Natijada d o 'l
o '/a k la iin in g katlalasluiviga y o'l qo'y ilm aydi. M ayda do 'lla r esa pastga
tushishida havoning iliq qatlamlarida erib y o m g 'ir yog'ishini yuzaga
chiqaradi. D o 'lga qarshi kurashning bu usuli yaxshi samara berishi
uchun raketa yoki snaryadga joylashtirilgan reagentni bulutdagi d o'l
o 'c h o g 'ig a yetkazish va sochish kerak. D o 'lg a qarshi kurashda avval
P G I - M rusumli raketalardan va « E lbru s-2» rusumli artilleriya snaryadi-
dan foydalanilgan. Bu snaryadni 100 mm li to 'p yordamida otilgan. Bu
zenit quroli 14 km radiusli m asofagacha samarali t a ’sir ko'rsatadi. Bu
snaryad yo rdam ida ekinlarni himoya qilish kamchiligi shuki, u bir nuq-
tada yorilgani uchun bulutning kichik qismigagina reagent sochadi.
Raketalar esa reagentni uchish y o'li b o 'y la b sochadi va bulutning ancha
qismini reagent bilan t a ’minlaydi.
Keyingi yillarda O 'r ta Osiyoning d o 'lg a qarshi kurash bo'lin-
malarini artilleriya va raketa uskunalarining ikkalasi bilan ham
ta ’minlanib, 8 0 - 1 0 0 m ing gektar maydonni 5 - 1 0 ta punktdan do 'ldan

275
himoya qilish y o ‘liga o ‘tilgan. 90-yillarning boshlaridan beri «Elbrus»
rusumli snaryadlarni chiqarish t o ‘xtatilgan. Reagentlarni olib chiqadigan
raketalar esa takom illashtirilm oqda.
D o 'lg a qarshi kurash ishlarida keyingi yillarda « A la z a n -C h M 15А»
va « A la z a n -5 » rusumli raketalar y o rdam ida a m alga oshiriladi.
O 'z b e k is to n d a d o 'lg a qarshi kurash ishlarini olib borishda
O.J. Jo 'ra y e v , N.N . Butov, V.P. Kurbatkin, H.A. Im om jonov, B.A. Ka-
molov, B.Sh. Q odirov va boshqa olim larim izning xizmatlari katta.

11.4.3. Jala y o m g ‘irlar. T u p roq n in g suv eroziyasi

va unga qarshi kurash tadbirlari

Jala - yo m g 'irli t o 'p - o 'p bulutlardan y o g 'a d ig a n , jadalligi

(m m /m in) biror aniq qiym atdan kam b o 'lm a g a n kuchli y om g 'ird ir.
Jalaning davom iyligi qancha katta bo'lsa, jala jadalligi shuncha kichik
bo'ladi. M asalan, davom iyligi 5 minut b o 'lg a n y o m g 'irn i, uning ja d a l­
ligi 0,5 m m /m in dan katta b o 'ls a ja la deb hisoblanadi. D avomiyligi 1
soatdan oshiq b o 'lg a n y o m g 'ir n i ja la deb atalishi uchun uning jadalligi
0,2 m m /m in dan katta b o'lishi kerak. Jalaning bunday minimal jadal-
ligida 1 soatda 12 m m qalinlikdagi y o g 'in y o g 'a d i yoki 1 gektar may-
donga 120 tonna suv t o 'g 'r i keladi. Kuchli jalada 1 soatda 30 m m gacha
y o m g 'ir y o g 'a d i. M o sk v a shahrida ja la yuzaga keltirgan y o g 'in n in g sut­
kalik eng katta miqdori 66 m m ga (1953-yil iyul) yetgan, Kiyev shahrida
1936 yili y o g 'in la rn in g sutkaiik yig'indisi 100 m m dan oshib ketgan.
Hozirgi vaqtgach a en g kuchli jadallikdagi ja la 1955-yilning iyul oyida
A Q Sh ning A v o v a shtatida yoqqan, uning jadalligi 1 m inut 24 sekund
davom ida 17,5 m m /m in ga yetgan.
O.l. Subbo tinaning yozishicha, 1967-yilning 2 7 -2 9 -a p re lid a O 'rta
Osiyo hududlarida a n ch a kuchli y o m g 'ir yog 'ishi qayd etilgan. Bunda
yarim sutka (12 soat) davom ida Chorvoqda - 48 mm, T o s h k e n t d a - 35 mm,
A s hg abadd a - 29 mm, Bishkekda - 2 6 mm y o m g 'ir yoqqan. T o g 'la rd a
va tog' oldi hud ud larda y o g 'in suvlarining pastga oqishida to 'p la n ib
daryolarga q o 's h il g a n va ularning suvlari k o'tarilib to 'siq lar va
ko'priklarni buzgan, paxta maydonlaridagi g 'o ' z a nihollariga kuchli
zarar yetkazgan.
A. X iso m o v n in g y o zish icha 1963-yil 4 -5 - m a y kunlari T oshkentda
va T oshkent v iloyatida kuchli ja la kuzatilgan. 4 may kuni kunduzi ja la
paytida 10 m m dan, kechasi esa 16 m m dan oshiq m iqdorda y o m g 'ir
yoqqan. B unday ja la y o g 'is h i 5-m ay kuni kechqurun ham takrorlangan.

276
( Klnlda Toshkent viloyatida may oyida o 'rta hisobda 2 0 - 4 0 m m y o g ‘in
tushishi ni e ’tiborga olsak, bu ikki kun m obaynida yoqqan y o g ‘in, uning
oylik miqdoridan ham ortib ketgan.
Mu misollardan k o'rinadiki, O 'zbek iston hududlarida y o g ‘inlarning
milksimal miqdori bahor oylariga to 'g 'r i keladi.
IJm um an olganda, katta hududda 12 soat yoki undan kam m uddatda
15 mm dan ortiq y o m g 'ir, 7 mm dan ortiq qor y o g'ishi xavfli hodisa
hisoblanadi. Shu m uddat ichida 30 mm y o m g 'ir, 20 m m qor yog'ish i esa
o 'ta xavfli meteorologik hodisadir.
Jala y o g 'in la r sababli har yili ancha katta mavdonlarga ekilgan don
ckm lnrining yotib qolishi ro'y beradi. M asalan, 1973-yili sobiq Ittifoq
Yevropa qismining markaziy hududlarida yotib qolgan don ekinlarining
maydoni, um um iy ekin m aydonning 2 0 - 3 0 foizini tashkil qilgan.
I Jkrainada esa b a ’zi jo ylarda don ekinlarining ' otib qolishi 80 foizgacha
yc't(.’an, oqibatda hosil kam aygan va hosilni yig'ishtirib olish
<1iy i i iliishf.an
( r/h e k islo iu ln ham don ekinlari pishishiga yaqin davrda yoqqan
jala va u /o q muddatli burkama y o m g 'irla r ta ’sirida don ekinlarining
qism an yotib qolishi uchrnh turadi. Rcspublikam izda bahorda chigit
ekilganidan key in yoki chigit unib chiqqanidan keyin har galgi uzoq
d av o m etgan yog'ingarch ilik dau keyin tuproq yuzasida qatqaloq hosil
bo'ladi. Q atqaloqdan chigit unib chiqishi qiyinlashadi yoki qisman xato
unib chiqadi.
Bu davrda dehqonlar yer obitobiga kelishi bilan qatqaloqni
y o 'q o tis h tadbirlarini qo'llashi kerak. Demak, y og 'inlardan keyin paxta
dalalarida paydo bo 'lg a n qatqaloq ham qishloq xo'jaligi ishlab chiqa-
rishiga zarar keltiradi.
Jala va uzoq muddat davom etgan y o m g 'irla r t a ’sirida tuproqda suv
eroziyasi vujudga keladi.
T upro qn in g qor, ja la va y o m g 'ir suvlari t a ’sirida yuvilishi va
yemirilishiga suv eroziyasi deyiladi.
Suv eroziyasi O 'r ta Osiyo, Kavkaz, Qrim, Karpat va Janubiy Ural
to g ' mintaqalarida keng tarqalgan. Suv eroziyasi yoppasiga yuvilish
yoki yuza eroziya va uzunasiga ro 'y beradigan yoki ja r eroziyasi tur-
larida uchraydi. Bundan tashqari oqar suvlarning t a ’siriga qarab suv
eroziyasi yuza oqar suv (qor va y o m g 'ir suvlari) ta ’sirida ro 'y beradigan
ero ziya va sug'orishd an hosil bo'ladigan irrigatsion eroziyalarga
bo'linadi.

277
 Tuproq yuzasining y o p p a sig a yuvilishi qiyalik yerlarda b ahor
( b a ’zan yoz) davrida ja la shaklida y o q q a n y o m g 'irla r ta'sirida yu z a g a
chiqadi.
Suv eroziyasining boshlanishi uchun y o nb a g'irla rn in g nishabi 1-2°
dan oshiq bo'lishi kerak. Y o n b a g 'irn in g qiyalik darajasi oshgan sari suv
eroziyasi yanada kuchayadi. Q iyaliklarga jala yoqqanda jadalligi katta
bo'lgan i uchu n y o g 'in suvi tu p ro q q a singib ulgurolmay pastga qarab
oqadigan yuza oqar suvlar oqim ini vujudga keltiradi, buning ustiga qi­
yalik tu p ro g 'in in g suv o 'tk a z ish xossasi y o m o n b o 'lsa yuza oqar suvlar
miqdori yan a d a kuchayadi.
Qiyaliklarda yuza oqar suvlar pastga tushgan sari k o'p ay ib , tu p ­
roqning yuza qatlamini yuvib ketish, yem irish jarayonlari kuchayadi.
Bunda kuchli loyqalanib o qay otgan suv oqimlari t a ’sirida tuproq chi-
rindili qatlam ining qalinligi kam ay adi, tuproqning u num dor qatlam idan
turli o 'lc h a m d a g i zarrachalar bilan birga oziq m oddalar ham yuviladi va
nishabligi kam yoki tekis yerlarda to'planadi.
Suv eroziyasining boshlanishi tuproqning m exanik tarkibiga,
tuproqdagi gum us m iqdoriga va y o n b a g 'i r yerlarning qiyalik darajasiga
bog'liq.
X.M . M a q su do vning m a ’lumotlari b o 'y ic h a qumoqli tipik b o 'z
tuproqlarda qiyalik nishabi 1,5-2°, chirindili to 'q tusli tuproqlarda esa
qiyalik nishabi 2 - 3 ° b o 'lg a n d a suv eroziyasi rivojlanadi.
Suv eroziyasiga uchragan yerlarda yiliga har bir gektardan 3 - 5 ton-
naga yaqin serhosil tuproq qatlami yuvilib ketadi, tuproq tarkibidagi
azot, fosfor, kaliy kabi oziq elem en tlar kamayadi.
A.A. X onazarov, G '.K . K um zullayevlarning m a ’lumotlariga qara­
ganda O 'r ta Osiyo m intaqalarida suv eroziyasida yerlarning qiyalik
nishabi 2 marta oshsa, suv o qim ining hajmi 1,5-2,5 marta, tuproq y u v i­
lishi 1,9-5,5 marta kuchayadi.
Jala y o m g 'irla rn in g yirik tomchilari t a ’sirida tuproq agregatlari par-
chalanadi va har tom o nga sochilib ketadi, ularni o 'z navbatida pastlikka
qarab harakatlanayotgan yu z a o qar suvlar qiyalik pastiga olib tushadi.
Shunday qilib, suv eroziy asidan qishloq xo'jalig i ancha zarar
ko 'radi. Shuning uchun suv eroziyasiga qarshi kurashning samarali tad-
birlarini ishlab chiqish va ularni izchillik bilan am alga oshirish lozim.
Suv eroziyasining oldini olish uchun eroziya xavfi kuchli b o 'lg a n
yerlarda o 'rm o n z o rla r va k o 'p yillik o'tz o rla r barpo qilish kerak.
O ’rm on zorlar tuproqni yuvilish dan saqlashda katta aham iyatga ega.
A.A. X onazarov, G '.K . K u m zullayevlarning yozishicha, tutashligi 0,2

278
dan 0,7 gacha b o 'lg a n archazorlar y o m g ‘irlarning 4 - 2 7 foizini. tutashligi
0,2 dan 0,8 gacha b o'lg a n y o n g 'o q z o rla r y o m g 'irlarning 10-21 foizini
ushlab qoladi.
O 'rm o n z o rlard a bahorda qor sekin eriganligidan suv toshqinining
oldi olinadi, suv tuproqqa singib yer osti suvlarining zaxirasi ko'payadi.
Daraxtlar bilan to ‘la qoplangan tog' y on bag'irlarida tuproq ustida
y o m g 'ir suvlari oqimi qariyb to'xtaydi, shuning uchun qalin daraxtzorlar
ostidagi tuproq eroziyaga uchramaydi.
K o'p yillik o 'tla r qoplami ham tuproq yuvilishini keskin k am ayti­
radi. Aprel-m ay oylarida yoqqan jala y o m g 'irla rd a n o 'tlar o 'sg a n joy -
dagi tuproq yuvilishi boshqa o 'ts iz yerlardagidan kam bo'ladi.
Hozirgi vaqtda suv eroziyasiga qarshi kurashda quyidagi tadbirlar
am a lg a oshiriladi:
1. Qishloq xo 'ja lik ekinlarini, ularning tuproqni eroziyadan hi-
m oyalash qobiliyatiga qarab joylashtiriladi. B unda suv eroziyasi xavfi
kam b o 'lg a n yerlarda chopiq qilinadigan ekinlarni, eroziya xavfi katta
yerlarga esa k o 'p yillik o'tlar, dukkakli don ekinlarini ekish kerak.
2. Yonbag'irlarda yer haydashni qiyalik nishabiga ko 'n d a la n g ra­
vishda bajariladi. Ekinlarni ham yuza suvlar oqimi y o'nalishiga k o 'n d a ­
lang yo 'n a lish d a ekiladi va parvarish qilinadi. Y onbag'irlarni ko'nd alan-
giga haydashda tuproq ikki martadan ortiq kam yuvilishi aniqlangan.
3. Eroziya xavfi katta joy lar relyefini o'zgartirib, eroziya xavfi kam
relyefga o'tkaziladi.
T o g ' qiyaliklarida k o 'c h a t ekish uchun yerlarni zinapoya - terrasa
usulida tayyorlanadi. Ularning asosiy vazifasi y o m g 'ir va qor suvlarini
yo qq an jo y id a to'xtatib qolish, y a ’ni ularning qiyalik pastki qismigacha
oqib tushishini va pastki qismda k o 'p hajmli suv to'planishiga yo'l
qo 'ym aslikdir. Z inapoyalar qiyalikning nishablik darajasiga, y o g 'in -
garchilik miqdori va tezligiga, tuproqning suv o'tkazish xossasiga
asoslanib tayyorlanadi.
Q iyalikning nishabligi ortgan sari zinapoyalarning bir-biridan maso-
fasini ham orttiriladi.
Zinapoyalar asosining kengligi 2,5 m dan 6,0 m gacha bo'ladi.
Bunday tayyorlangan zinapoyalar yuzasida bir, ikki va undan ham k o 'p
qator daraxt o'stiriladi. Z inapoyalarda suv yaxshi singiganligidan
o'sa y o tg a n o 'sim liklar suv bilan yaxshi t a ’ininlanadi.
Suv eroziyasiga qarshi kurashning y uqorida ko'rsatilgan tadbirlari
am a lg a oshirilib borilganda qiyalik yerlarning suv eroziyasidan ko'rgan
zarari ancha kamayadi.

279
 11-bob uchun savollarva topshiriqlar

1. Q ishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi uchun xavfli m eteorologik

hodisalarning asosiy turlarini ayting.
2. Q ora sovuq hodisasi qanday t a ’riflanadi ?
3. Q o ra sovuqlarning pay do b o ‘lish sabablariga qarab qanday
turlarga ajratiladi ?
4. M ahalliy sharoitlar qora sovuqlarning kuchiga, to ‘xtash va bosh-
lanish m ud datlariga qanday t a ’sir qiladi ?
5. 0 ‘sim liklarning qora sovuqlarga chidamliligi b o ‘yicha qanday
guruhlarga ajratiladi ? H ar qaysi guruhdagi 0‘sim liklarning qora
sovuqqa chidamliligini qanday tavsiflanadi ?
6. Q o ra sovuqiarni bashorat qilishning M ixalevskiy usulini tushun-
tirib bering.
7. Q ishloq x o ‘jalik ekinlarini qora sovuqlardan h im oy a qilish usul­
larini sanab chiqing va har birini tavsiflang.
8. Tuproq va atm osfera qu rg'oqchiligi qanday sabablarga k o ‘ra ke­
lib chiqadi? Q u rg 'o q c h ilik n in g o'sim lik larg a zararli t a ’sirini tushunti-
ring.
9. Q u rg 'o q c h ilik k a qarshi kurash qanday usullarda olib boriladi ?
10. C hangli b o 'ro n la rn in g paydo b o ‘lish sharoitlarini tavsiflang.
11. C hangli b o ‘ronlarga qarshi kurashish uchun qand ay usullarni
qo 'lla sh kerak?
12. D o ‘l hosil b o ‘lish sharoitlarini tushuntiring. D o ‘l qaysi bulutlar­
dan y o g ‘adi ?
13. D o 'l y o g 'ish ig a qarshi kurashning mohiyati n im ada ?
14. O 'z b e k isto n n in g qaysi viloyatlari va tum anlarida d o 'lg a qarshi
kurash ishlari tashkil qilingan ?
15. Jala y o m g 'ir la r qaysi bulutlardan y o g 'a d i ?
16. Suv eroziyasi deb qanday hodisaga aytiladi ?
17. Suv eroziyasiga qarshi kurashish uchun qand ay tadbirlar
qo'llaniladi ?
18. A gro m e te o ro lo g ik stansiyada soat 13 dagi kuzatishda h o 'lla n g a n
term om etr 4,1°C ni, quruq te rm o m e tr 8,1°C ni k o 'rsatg an . H avon in g
nisbiy nam ligi 60 % ga va soat 21 dagi bulutlik 2 ballga ten g bo'lsa, ke ­
chasi qora sovuq tu shadim i ? Javobi: tminh=-3,9°C, kechasi havoda o'rta
jadallikdagi qora sovuq kuzatiladi.
19. A g ro m e te o ro lo g ik stansiyada soat 13 da o 'tk a z ilg a n kuzatishda
quruq te rm o m etr 8,3°C ni, h o 'lla n g a n term om etr 4,3°C ni k o'rsatgan.

280
I lavoning nisbiy namligi 65 %. Soat 19 dan keyin bulutlik 6 ballga teng
bo'isa, kechasi havoda qora sovuq bo'ladim i ? Javobi: -2 .9 nC. havoda
kechasi qora sovuq kuzatiladi.
20. Jam oa xo'jaligidagi meteorologik postdan 20 aprel kuni quyi­
dagi m a ’lumotlar olingan: bahorda tuproqning bir metrlik qatlamida
samarali nam zaxirasi 130 m m ga teng, bahor boshlanishidan 20-aprel-
gaeha 60 m m y o g ‘in yoqqan. Kuzatish kunigacha havoning m usbat
haroratlari у ig‘ indisi 920°C ni tashkil qilgan. Shu sharoitda
qu rg 'o q ch ilik boshlanadimi ? Javobi: K=2,06; qurg'oqchilik boshlan-
maydi.
21. B u g'doy dalasida 15 mayda bir metrlik tuproq qatlamidagi
nam lik 25 % va barqaror so'lish namligi 7,2 °C ga teng. Tuproq zichligi
1,3 g/sm 3 ga teng. Bahor boshidan kuzatish kunigacha y oqqan y o g 'in
miqdori 100 m m ni tashkil qilgan. Agar k u z itish m uddatigacha havo­
ning musbat haroratlari yig'indisi 900°C ga teng bo'isa, q urg'oqchilik
ko'rsatkichini aniqiang .Javobi: K=3,68; qurg'oqchilik boshlanmaydi.

281
 12-bob. IQ L IM V A U N I N G Q IS H L O Q X O ‘J A L IG I IS H L A B
C H I Q A R I S H I U C H U N A H A M IY A T I

12.1. Iqlim haqida u m u m iy m a ’lum otlar

Biror hud ud ning iqlimi o 's h a hududning ob-havosi bilan uzviy

bo g'langanligini ko 'p c h ilik biladi. Shu sababli, dastlab ob-havo va iqlim
tushunchalarining bir-biridan farqini tushunib olishim iz kerak. O b-h av o
deganda, biror jo y yoki hudud atmosferasidagi m eteorologik kattaliklar
uzluksiz o 'zg a rish la rin in g m ajm uasi tushuniladi. O b-havo yildan-yilga
m a ’lum chegaralarda o 'z g a rib turadi.
Iqlim d eg a n d a Yer sharidagi har bir jo y n in g geografik holatiga
qarab aniqlanadigan atm osfera rejimi (ov-havo sharoitlari)ning o 'rta c h a
k o 'p yillik qiym atlari tushuniladi. Yoki biror jo y g a xos b o 'lg a n k o 'p
yillik ob-havo rejimiga iqlim deyiladi.
G eog rafik holat d e g a n d a faqat jo y n in g geografik kengligi, geografik
uzunligi va de n giz sathidan balandliginigina tushunilmay, Yer sirtining
xususiyatlari, orografiyasi, tuproq qatlami kabilar ham tushuniladi. A t­
mosfera rejimi yil davom ida, y a ’ni qishdan bahorga va yozga, yozdan
kuz va qishga o 'tis h vaqtida m avsum iy iqlim sharoitida m a ’lum darajada
o'zgaradi. Iqlim ning o'zg arishlari tebranish xususiyatiga ega bo'lib, u
yoki bu to m o n g a iqlimiy m e ’y ordan chetlashib turadi.
Iqlim ga oid atam a va tushunchalar haqidagi m a ’lumotlarni «M eteo-
rologiyadan izohli lug 'at» , «Q ishloq xo'jaligi m eteorologiyasining izohli
lug'ati» kitoblari asosida tanishib chiqamiz.
Iqlim shunoslik. Y er sharining turli-tuman mintaqalaridagi iqlim-
larni o 'rg a n a d ig a n fan sohasi. Iqlimshunoslik iqlimni hosil qiladigan
jaray on lar va geografik om illar ta'sirida iqlimlar genezisini aniqlaydi,
Yer sharining turli mintaqalari iqlimini tavsiflash, tasniflash va ularning
taqsimlanishi, o 'tg a n tarixiy va geologik (paleoiqlim shunoslik) davrlar
iqlimini o 'r g a n is h bilan shug 'u llanadi. Hozirgi vaq td a iqlimning
o'zgarishi bashoratini berish masalasi ham iqlimshunoslik fanining vazi-
fasiga kiradi.

282
 Iqlim clemc’iillari Iqlimni tavsiflovchi va iqlim k o ‘rsatkichlariga
asos b o'ladigan meteorologik kattaliklarga iqlim elementlari deb
yuritiladi
Iqllmly omillar dcganda iqlimni hosil qiluvchi sharoitlar tu-
shuniladi li|hmm hosil qiluvchi asosiy omillarga quyosh radiatsiyasi,
nlm osfcnuim g umumiy sirkulyatsiyasi va yer sirti xususiyatlari kiradi.
Iqlim barqarorligi M a ’lum joy iqlimining uzoq vaqt saqlanish
xususiyati. Iqlim barqnrorligi quyosh radiatsiyasining kelishi, Yer
sirtining tu/.ilishi, mahalliy geografik sharoitlarning uncha k o 'p
o ‘zgarmasligi bilan tushuntiriladi. Iqlim barqarorligi tushunchasi nisbiy
bo'lib, aslida iqlim o 'n yillar m obaynida tebranish va g'a lay on larga
duch kelganidek, geologik davrlarga teng m ing yillar davom ida
progressiv o'z g arishlarg a duch keladi.
Iqlim bonitcti. Qishloq xo'jalik ekinlari mahsuldorligini iqlim orqali
haholashga iqlim boniteti deb yuritiladi.
Iqlim melioratsiyasi. Iqlimni vujudga keltiruvchi jarayonlarga faol
aralashish y o ’li bilan inson tom onidan iqlimning yaxshilanishi. Iqlim
melioratsiyasining asosiy vazifasi qishloq x o 'ja lik o 'sim liklarining rivoj-
lanish sharoitlarini yaxshi lash hisoblanadi. Shu sababli iqlim m eliorat­
siyasi botqoqliklami quritish, ekin maydonlarini kuchli shamollardan
to 'suv chi daraxtzorlarni ko'paytirish, tuproq melioratsiyasi va s u n ’iy
s u g 'o rish , tog' va c h o 'l mintaqalarida s u n ’iy y o ‘1 bilan y o g 'in y og'd irish
usullarini ishlab chiqish orqali amalga oshiriladi va iqlim melioratsiyasi
qishloq x o'jalik melioratsiyasining tarkibiy qismiga kiradi.
Iqlim bashorati. K o 'p yillik davr uchun iqlim o'zgarishini oldindan
aytish, o 'ta uzoq muddatli bashorat. Bu holni iqlim m a ’lumotlariga
asoslangan uzoq muddatli ob-havo bashorati bilan aralashtirmaslik
lozim.
Iqlim xaritasi. Biror iqlim ko'rsatkichi yoki ko'rsatkichlarining Yer
yuzasidagi taqsimot xaritasi. 1. K o 'p yillik m a ’lumotlar asosida m eteo­
rologik kattaliklarning o'rtacha, ustunlik qiladigan, chetki yoki bu qiy-
m atlarning takrorlanish, boshlanish v a tugallanish muddatlarining taq-
simlanishini aks ettiradigan xarita. 2. K o 'p yillik m a ’lumotlarga k o 'ra
biror atm osfera hodisasi (m omaqaldiroq, tuman) taqsimlanishini
k o'rsatadigan xarita.
Iqlim utlusi. Iqlimiy xaritalar to'plam i.
Iqlim yaratuvchi jarayon lar. Butun yer shari mintaqalarida iqlimni
belgilaydigan atmosfera jarayonlari: issiqlik almashinuvi, nam lik ayla-
nishi, atmosferaning um um iy va mahalliy sirkulyatsiyalar.
 Iqlim iy gradiyent. Y er sirtidan har 100 m balandlikka vertikal
k o'ta rilga nd a havo harorati o ‘zgarishiarining o 'rta c h a qiymati. Bu
m iqdor kuzatish m a ’lumotlarini iqlimiy ishlovda tekislik stansiyalaridagi
haroratni d e ng iz sathidagi qiym atiga keltirishda qo'llaniladi. M D H ga
kiruvchi m am lakatlarda iqlimiy gradiyentni 0,5°C/100 m ga teng deb
qabul qilingan.
Iqlim iy zona. Geografik kengliklar b o 'y ic h a anchagina c ho 'z ilga n
va bir xil iqlimiy ko'rsatkichlari bilan ajralib turadigan iqlimiy
hududlashtirishning en g yirik bo'lagi.
Iqlim ga m oslashish. Tirik m avjudotlarning yangi tashqi m uhit
sharoitlariga ko'nikishi.
Iqlim iy m e ’yor. K o 'p yillik kuzatishlardan olingan iqlimning asosiy
statistik xususiyatlari, ko 'pinc ha . bu k o 'p yillik o'rta c ha kattalikdir.
Iqlimiy m e ’yor bir necha yil da vom ida olib borilgan kuzatishlar
m a ’lumotlari asosida hisoblangan o 'rta ch a oylik, yillik y o g 'in la r
miqdori voki o'rta c h a kunlik, oylik, yillik harorat.
Iqlim iy mintaqa. G eo grafik joylashishi va sharoitlari t a ’sirida
m a ’lum iqlim turiga ega b o 'lg a n mintaqa. O datd a iqlimiy mintaqa
m ua yy a n jo y n in g geografik m avq eyiga qarab aniqlanadi.
Iqlim iy m uddatlar. M eteorologik kuzatishlarning o'rtacha mahalliy
vaqtdagi m uddatlari M D H ga kiruvchi m am lakatlarda soat 00, 06. 12 va
18 lar m eteorologik kuzatishlarning asosiy muddatlari hisoblanadi. Ana
shu m uddatlarda o 'tkazilg an kuzatishlar iqlim xususiyatlarini aniqlashda
foydalaniladi. 1963-vilgacha soat 01, 07, 13 va 19 iqlimiy m uddatlar deb
hisoblangan. Keyin esa sutka d a v o m id a 8 marta, y a ’ni har 3 soatda ob-
havoni kuzatish boshlangan.
Iqlim iy stansiya. Kuzatishlari iqlim xususiyatlarini aniqlash uchun
foydalaniladigan va iqlim m u ddatlarida kuzatishlar o'tka z a d ig a n m eteo ­
rologik stansiya.
Iqlim iy basltorat Iqlim shunoslik m a ’lumotlari asosida berilgan
uzoq muddatli ob-havo bashorati. K o'rila yo tg a n davr (o 'n kunlik, oy va
boshqalar) uchun m eteorologik e lem entlarning holati va taqsimlanishi
haqidagi, shuningdek, oldingi yillardagi kuzatishlarni statistik ishlovi
natijasida olingan, ularning u yoki bu turining boshlanish ehtimoli
haqidagi m a ’lum otlar ob-havo bashorati sifatida qabul qilinishi m um kin.
Iqlim iy liududlashtirisli. Viloyat, m am lakat, q it’a, okean yoki bu­
tun Y e r shari iqlim rejim larining m a ’lum darajada bir xilligiga qarab,
zona va m intaq alarga taqsimlash.

284
 Iqlimning asriy tebranishi. Yer tarixi (y a ’ni mln. villar) davom ida
ro 'y beradigan iqlimning asta-sekin asriy o'zgarishlari.
Iqlimning geografik omillari. Iqlimni hosil qiladigan jarayonlar-
uing kcchishi, y a ’ni berilgan joy iqlimini belgilaydigan geografik sha-
iiiillnt Iiunga joyning geografik kengligi, dengiz sathidan balandligi,
laglik sHllaming quruqlik yoki dengizdan iboratligi, quruqlikning okean
va d e n g i/d a n u/oqligi, joy laming turli shakl 1i relyefi. okean oqimlari,
luproq siillariniiig xuMisiyntlari. quriu|lik ustida o'sim lik, qor va m uz
qoplnmlat ining laqMinlnnishlai i kiradi.
Iqlimning konllncnlalllgl Iqlimni hosil qiladigan jarayonlarga
q il’ttlitmiiig la ' m i i bilan aniqlanadigan iqlimning o 'z ig a xos xususi-
yallari tna|niuyi. Iqlimning kontinental!ik xususiyati, havo haroratining
yillik va kunlik amplitudasi kattalashganligi, y ozda va kunduz kunlari
nisbiy namlik va bulutlarning kamayganligi bi'an ifodalanadi.
Iqlimning radiatsion omillari. Q uyosh radiatsiyasining atmosfera
va yci sirliga tushishi, uning yutilishi, sochilishi, qaytishi, Y er sirti va
atmosl'craning inirlanishidan iborat bo 'lgan omillar. Haqiqiy iqlimni
Iwsil qilishda radiatsion omillardan tashqari, atm osfera sirkulyatsiyasi va
nam alm ashinish jarayonlari ham qatnashadi.
Iqlimning texnogen o'zgarishi. Xalq xo'jaligining rivojlanishi bilan
b o g 'liq bo'lg a n iqlim o'zgarishi, jum ladan sanoat muassasalarida
yo qilg 'i yoqilishi tufayli atmosferada karbonat angidrid gazining
miqdori ortishi sababli havo haroratining ko'tarilishi.

12.2. Iqlim ning qishloq xo'jaligidagi ahamiyati

Iqlim - parvarish qilinayotgan qishloq xo'jalik ekinlari va chor­

vachilik mahsuldorligini birmuncha darajada aniqlaydi. Shuning uchun
hu dudlarning iqlimiy imkoniyatlaridan to 'g 'ri foydalanish maqsadida
dastavval iqlimni o 'rganish zarur, uning qishloq xo'jaligidagi
aliamiyatini aniqlash va noqulay ob-havo sharoitlaridan zarar ko'rishini
kamaytirish usullarini bilish kerak.
(V /b c k is to n Rcspublikasining turli hududlarida har yili qishloq
чо*jaligiga noqulay bo'lg an ob-havo takrorlanib turadi. N oqulay ob-
liavo /aniiidiiii kafolallanmagan hududlarda ham dehqonchilikdan m o'l
hosil olish intiinkin Hu esa hududlar iqlimiy sharoitlarining
shakllanishini hillslini talab etadi va undan foydalanib kafolatlangan
hosil miqdorini olish m um kin bo'ladi

2KS
 Iqlim qishloq x o ‘ja lig in in g tayanchi va uni shu nuqtayi nazardan
baholashda, birinchi navbatda, havoning k o ‘p yillik harorat rejimi va
tuproqning nam lanish darajasini ilmiy-amaliy tahlillari natijalariga
asoslanadi. Eng muhim i qishloq x o'jaligi ishlab chiqarishida iqlimga
nisbatan quyidagilarga e ’tibor qaratiladi: 1) 0‘sim liklarning vegetatsiya
davrida yoki uning alohida fazalararo davrida issiqlik va qism an
y o ru g 'lik sharoiti; 2) bu davrlarda tuproqning namlanish sharoiti, shular
qatorida y o g ‘inlar rejimi va tuproq qalinligi; 3) k o ‘p yillik 0‘sim liklar va
kuzda ekilgan don ekinlarining qishki sharoiti - qor q op lam ining
balandligi, havo va tuproq haroratining ta'siri; 4) qishloq x o'jaligi uchun
xatarli b o ‘lgan nom aqbul m eteorologik hodisalar.
Iqlimni baholash tam oyillaridan biri qishloq x o ‘jalik ekinlari uchun
iqlimga va ularni yetishtirish m uhitiga b o ‘lgan talabi, a n iqrog 'i maqbul
tuproq va havo haroratlari, haroratlarning yig'indisi, namlik miqdori,
yuqori hosil olishga yaratiladigan sharoitlar haqida agroiqlim iy m ezon
va ko 'rsa tk ic h la r bo'lishi shart.
Iqlimshunoslik - m eteorolog iy a fanining amaliy bo'lim i. U ndan
xalq xo'jalig in in g turli sohalarida: qurilish, transport, ayniqsa qishloq
xo'jaligida keng foydalaniladi.
Iqlim aslida grekcha klim atos - yer yuzasining quyosh nuriga nis­
batan nishabligi degan m a ’noni anglatadi va uni fanga eram izdan oldingi
II asrda G ipparx kiritgan. Q adim gi greklar turli geografik kenglikdagi
jo y la r iqlimlari farqini q u yo sh nurlarining yer yuziga tushish qiyaligi va
k unduzning necha soat d a vom etishiga qarab aniqlashgan.
Iqlim ning eng m uhim kattaliklari qatoriga m eteorologik stansiya-
larda o 'lc h a n g a n va q ayd etilgan havo harorati, havo namligi, bulutlilik,
atm osfera yo g'inla ri, sham ol rejimi, changli b o ‘ron, tuman, m om aqaldi-
roq, d o 'l, izg'irin kabilar kiradi.

12.3. Iqlim ning shakllanish iga quyosh radiatsiyasi, atm osfera

sirkulyatsiyasi, taglik sirt va joy relyefining ta ’siri

Iqlimni hosil qiluvchi asosiy om illarga quyosh radiatsiyasi, atm o s­

fera sirkulyatsiyasi, jo y n in g geografik kengligi, y e r y uzasining turi va
uning tabiiy xossalari, jo y n in g relyefi va boshqalar kiradi.
Q uy osh energiyasi a tm osferada paydo bo'ladigan jarayonlar, fizik
hodisalarning rivojlanishida va yerdagi o ‘simliklar olami, insonivatning
faoliyati va tirik jo n iv o rla r uch un energivaning asosiy manbayi hisobla­
nadi.

286
 Quyosh radiatsiyasini qisqacha izohlaymiz. Bu elektrom agnit
to ’lqinlar ko'rinishida y e r atm osferasiga kirib keladigan quyosh nur-
limish oqimi Q uyosh radiatsiyasi fazoda elektromagnit to 'lqinlar singari
f 10' Kiii/n Ic/hkila larqalib y e r atm oslerasiga kirib keladi. Yer sirtiga
qnyoiih rmlinlsiynsi to 'g 'r i va sochilgan holda tushadi. Q uyosh ra-
(ИпЫуимш odatda tssu|lik (n'siri bo 'yich a o'lchanadi va u birlik yu-
/a n in g vin|i biiligida oliulignn issii|lik miqdori bilan ifodalanadi. Q uyosh
imliiilsiynsi vei ntmosli'iiisulan o'tayo tg an da ga/. molekulalari, niuallaq
qiittiq va siivuq /aiiiuhiilai tomonidan yutilishi va sochilishi sababli,
tinln|i iMH4|n4ik yoiitilganligi va spektral tarkibi o'zgaradi. Natijada,
Oiiyoslnlni) Yer yu /n siga kelayotgan to 'g 'r i quyosh radiatsiyasi oqimi
nlmoslcrnning li/.ik xususiyatlariga, atm osferada o 'tg an yo 'lig a bog 'liq
holda keng oraliqda o 'z g a rib turadi. Q uyosh radiatsiyasining yer
yuzasiga butun osm on gum bazidan sochilib keladigan qismi sochilgan
radiatsiya deb yuritiladi. Bu oqim Q uyoshning balandligiga. atm osfe­
raning xiraligiga, bulutlilik sharoitiga bog 'liq b o ’lib, uning qiymati b a ’zi
vaqtlarda 4 9 0 - 7 0 0 V t/m ' orasida tebranadi. Gorizontal yuzaga ayni bir
vaqtda tushayotgan t o 'g 'r i va sochilgan radiatsiyalar birgalikda y ig'indi
(yalpi) radiatsiya deb yuritiladi. T o 'g 'r i radiatsiyaning bir qismi yer
yuzasidan va bulutlardan qaytib koinotga ketadi. Shuningdek, sochilgan
radiatsiyaning bir qismi ham kosmik fazoga ketadi. Radiatsiyaning qol­
gan qismi yer sirtini va havoni isitadi. O z qismi esa kimyoviy energi-
yaga, y a ’ni atm osferaning yuqori qatlamlaridagi gaz molekulalarini par-
chalashga, fotosintez va shunga o 'x shash hodisalarga sa rf bo'ladi.
Quyosh (loimiysi. Yerdan Quyoshgacha bo'lg a n o'rta c ha m asofada
yer atm osferasining yuqori chegarasida quyosh nurlariga tik joylashgan
birlik y uzaga vaqt birligida keladigan quyosh radiatsiyasi oqimi. Q uyosh
doimiysi avval 1367 V t/m ' ga teng deb hisoblangan. Hozirgi vaqtda, 3-
bobda aytilganidek, uning miqdori 1377 V t/m 2 ga tengligi s u n ’iy
yo 'ld o sh lard a olib borilgan aktinometrik kuzatishlar orqali aniqlik
kiritilgan. «D oim iy» so 'z in in g m a ’nosi shundan iboratki, bu miqdor
atm osferada yutilgan va sochilgan radiatsiyaga b og'liq b o 'lm ay, faqat
Q u yoshning nur chiqarish qobiliyatiga bog'liq. Q uyosh radiatsiyasi yer
yu /a sig a yetib kelguncha havo molekulalari, atmosferadagi qattiq va
suyuq aralashm alar tom onidan sochilishi va yutilishi natijasida sezilarli
o'zgaradi. Natijada, Q uyosh gardishidan keladigan to 'g 'r i radiatsiya,
unga tik birlik sirtda dengiz sathida 1050 V t/m ' dan, to g 'la rd a 4 - 5 km
balandlikda 1200 V t/m 2 dan oshmaydi.

287
 Shuni ta ’kidlash lozimki, quyosh nuri uchun atmosfera yetarli d a ­
rajada tiniqdir. A tm osfera havosining, ayniqsa pastki qatlam ida quy osh
nurining yutilishi va qism an qaytishi bilan havoning harorati yetarli d a ­
rajada isimaydi. Q u yo sh radiatsiyasi tiniq b o 'lm a g a n yerning yoki
jism larning yuzasiga tushib yutiladi va issiqlikka aylanadi, am m o u y e r
yuzasi va jism la rd a n qism an qaytadi va yer-jism b a g ‘rida turli k o'rinish -
ga o ‘tib ketadi. Q uyo sh nuri t a ’sirida isigan y e r sirti va boshqa isigan
jis m la r o 'z in in g issiqligini chiqara boshlaydi - uni sochadi yoki
tarqatadi. Lekin quyosh radiatsiyasining y e r yuzig a tushishi va radiat­
sion balansning fasllar b o 'y ic h a o 'zgarishi yerning sharsim onligiga, or-
bitasining shakliga va yer aylanish o 'q in in g o g 'm a lig ig a bog'liq.
Iqlimni shakllantiruvchi m uhim omillar: quyosh radiatsiyasi, atm o s­
fera sirkulyatsiyasi, taglik sirtning turi va jo y relyefining birgalikdagi
ta ’siri natijasida yer sharida turlicha iqlimlar vujudga keladi.
Q uy osh radiatsiyasining y e r sirtida bir tekisda taqsim lanm aganligi
tufayli yer yuzasi ham, y e r sharining turli kengliklaridagi havo ham bir
xil isimaydi. N atijada turlicha havo bosim larining ayirmasi shakllanadi.
D em ak, quyosh radiatsiyasi iqlim shakllanishidagi bosh omil - at­
m osfera sirkulyatsiyasi t a ’siri xususiyatini belgilaydi.
Iqlimni shakllantiruvchi m uhim om illardan yana biri taglik sirtdir.
T aglik sirtlarning fizikaviy xususiyatlariga b o g 'liq holda ularning ustida
turlicha havo oqimlari shakllanadi.
Y er shari o 'z in in g tabiiy xususiyatlariga k o 'r a bir-biridan keskin
farq qiluvchi ikki qism dan: D unyo okeani va qirg 'oq lari ustida nam
den giz iqlimi, c h o 'lla r va quruqlik ichkarisida esa quruq kontinental
iqlim v u ju dg a keladi.
Suv va quruqlik iqlimga turlicha ta ’sir ko'rsatadi. Shuningdek, tup-roq
sathi bilan o 'sim lik qoplagan tuproq ham iqlimga turlicha ta ’sir ko'rsatishi
mumkin. Iqlimga ayniqsa okean va materiklarning ta ’siri katta. Y oz
vaqtida okeanga nisbatan materiklar kuchli isiydi, qishda esa aksincha
kuchli soviydi. Yil davom ida okean yer uchun namlikning bosh manbayi
hisoblanadi va yilning sovuq davrida - iliqlik manbayini o'taydi.
M aterik va o k e a n o ra lig 'id a haroratning turlicha b o 'lis hi havo
bosim in in g taqsim lanishdagi ayirmalarni keltirib chiqaradi. M aterik
ustida, y o z d a m o ’tadil kengliklarda past bosimli havo o'rnashadi, qishda
a ksincha bosim yuqori bo 'ladi. O keanlarning ustida aksincha y ozd a
asosan h avo bosimi yuqori, qishda past bo'ladi. N atijada y ozda quruq-
likda havo oqimi okean mussoni k o'rinishda, qishda quruqlikdan
o k ean ga esadigan m aterikaviy m usson shaklida bo'ladi. M aterik va
okeanlardan tashqari atmosfera sirkulyatsiyasiga relyef t a ’siri katta,
ayniqsa tik qoyali halancl, yassi shakldagi to g ‘lar havo oqim ining hara-
katlanish sharoitini o'zgartiradi. Joylarning dengiz sathidan balandligi va
relyel shaklmmj'. turlicha bo'lishi yer sirtiga tushadigan quyosh radiat-
siyasining qiymalini o'zgartiradi. Shuning bilan birgalikda bu qiym atlar
iitmoslcra sirkulyatsiyasi xususiyati bilan cham barchas bog'langan.
Q u yoshning ulqdim hisoblangan burchak masofasi quyosh
balandligi deb ataladi va quyidagi ifoda bilan hisoblanadi:
Sinli slny) sm.v i cosi/i cos>v c o s r , (12.1)
Ini yerda: </> joy kcngligi, Л - Q uyosh og'ishi, r - Q u y o s h n i n g soatli
burchagi.

Yer sirtidagi turli hududlarda tush paytida Q uyosh balandligi

turlicha qiym atga ega (12.1-jadval).
Q uyoshning ufqdan balandligi geografik kenglikka, vaqtning yil
davo m ida o'zgarishiga, kecha-kunduzning davomiyligiga bog 'liq holda
o 'z g a rib turadi.
12.1-jadval
Quyosh balandligining tush paytidagi qiymatlari,
gradus hisobida

Quvoshning balandligi. sanalarda

Hududlarning nomi
21.111 21.VI 23.IX 22.XII
Shimoliy qutb 0° 23.5° 0° -

Shimoliy qutb doirasi 23,5 47,0 23,5 0°

Shimoliy tropik 66,5 90,0 66,5 43,0
Ekvator 90,0 66,5 90,0 66,5
Janubiy tropik 66,5 43,0 66,5 90,0
Janubiy qutb doirasi 23.5 0,0 23,5 47,0
Janubiy qutb 0,0 - 0.0 23,5

M uayyan jo y ning relyefi, ayniqsa to g 'la r shu joyning iqlimiga katta

ta ’sir ko'rsatadi.
Qishloq xo'jalik ekinlarini ekish chegaralari va mahsuldorligining
shakllanishida iqlim o'zgarishi va uning balandlik b o'y ic h a m eteo­
rologik kattaliklarning taqsimlanish qonun-qoidalarini bilish dehqon-
chilikda yaxshi samara beradi. Balandlik ortishi bilan ekinlar uchun
samarali haroratning kamayishi, bahorda, yozda, kuzda to g 'la rd a esa qor
q op lam ining erimasdan turish davomiyligi muddatlari ortadi.

289
 Tabiiy geografiyada h ud ud lar (dertgiz sathidan 200 m balanddagi
yerlar) balandliklari b o 'y ic la quy id ag icha bo'linadi:
0—200 m umuman past tekis yerlar
2 00 -500 m tepalik-baland joy (tuman) va yassi tog'lar
500-1000 m past tog'lar
1000-3000 m o'rtacha tog'lar
3000 m va undan yuqori baland tog'lar
Iqlim sh akllanishida re ly e f (yer sirtining tuzilishi) m uhim ah a m i­
y atg a ega, chunki to g ‘ tizimlari katta yoki kichikligiga qarab havo
oqim larining m e ’yoriy harakatini qiyinlashtiradi va havo m assalarining
fizikaviy xususiyatlarini o z m i-k o ‘pmi o ‘zgartiradi. N atijada, h avo
m assasining harakatdagi fizik xususiyatlariga k o ‘ra uzoq-uzoqlarga
siljish qobiliyati, y a ’ni y e r yuzasida atm osfera sirkulyatsiyasi buziladi.
D em ak, t o g ‘ tizimlari iqlimiy chegaralarni aniqlashi m umkin. Eng
m u him i to g 1 tizimlarida suv zaxiralari tashkil topadi.
Iqlim b o 'y ic h a siklonik tizimlarga um u m iy nazar bilan qaralsa,
0 ‘rta O siyo hududi ustiga shim ol, g ‘arbdan kirib keladigan m o ‘tadil
kenglikdagi Atlantika havo oqim i va jan ubi - g ‘arbdan o ‘tuvchi tropik
iliq havo massasi asosiy y o g ‘inlarni beruvchi m anba hisoblanadi. B u n ­
day hoi larda kirib kelgan siklonik ja ra y o n la r m urakk ablashm asd an
tekislik hud ud lar tepasidan o ‘tib ketadi, faqat to g ‘larga yaqinlash gand a
va m ajburan to g ‘ qiyaliklaridan k o ‘tarilishida soviydi v a uning nam ligi
kon densatsiyalashganidan bulutlar paydo b o ‘lib, y o g 'in la r y o g ‘adi. D e ­
mak, O 'z b e k isto n n in g tekislik hududlarida y o g ‘inlam ing kam b o'lishi,
t o g ‘ oldi va ayniqsa to g ‘larda k o ‘p bo'lishini shunday deb izohlash
m um kin. Iqlim shunos o lim lar to m o nidan yo g 'in la rn in g m iqdori jo y -
larning, ayn iq sa to g 1 oldi va to g 1 hududlarning balandligiga soniy j ih a t­
dan b o g ‘liqligini topishgan. B unga qishloq xo 'jaligi uchu n iqlimiy na-
zardan q aralsa ahamiyati kattadir.

12.4. Iqlim lar tasnifi

Iqlimlar tasnifi - bu yer sharida kuzatiladigan iqlim turlarini, ularning

biror belgilari yoki paydo bo'lish sharoitlari b o ‘yicha guruhlarga ajratishdir.
Iqlimlarni tasniflashdan m aqsad shu vaqtga qadar iqlim haqidagi
to 'p la n g a n m a ’lumotlarni tizim ga solish va har xil turdagi iqlimlarning
guruh belgilari ham da y e r shari b o 'y ic h a yoki dunyoning global iqlimiy
belgisi va xususiyatlarini ishlab chiqishdan iborat. Shubhasiz o na -ye r
zam inining bir butun holatdagi iqlimini o 'rg a n ish va ularning

290
o'xslm shlik tarallarini g u m h larg a ajratish zarur, lekin bu ju d a m urakkab
v a /ila d ir l«|littilaini guruhlarga ajratishning amaliy ahamiyati shundan
iboratki, Га(|и1ц1гш iqlnn guruhlarining bir-biriga o ‘xshashligini emas,
luilki taloviitlniiiii tiiiii|lnsh ham nuihimdir.
< ,>it<1111и In и Innonlai (ib havo va iqlimni bilishga qiziqishgan.
<ii|>|titi\ уеиппц (tdanihti yashaydignn ijisniini 12 ta iqlimga ajratgan.
( ieoginllyniiing Iqliinltu na/ariyasiga to ‘la rioya etgan holda
Intim hi maila iqlmilni tasniliiii M i i s o al-Xorazmiy bayon qilgan va
Ymiiiii: imonlai yn*ilutydignn obod qismini yetti iqlim turiga ajratgan.
( )'tlia ilnvidngi nlim laidnn taii|li ravishda, u l-iqlimdan to 7-iqlim turi
|<>y 1ич||цШ1 gcogralik joylarm tavsil etgan.
Iqlimsliimoslik fanining rivojlanishi va uni amaliyot uchun qo 'lla sh
talabgorlarining ortishi tufayli bir necha iqlimlar tasniflari tuzilgan.
Hozirgi vaqtda eng k o 'p tarqalgan iqlimlar tasniflarini V.P. Kyoppen,
I S Berg, B P. Alisovlar ishlab chiqqan. Iqlimshunos olimlar iqlimlarni
lasmllashda (|iiyidagi shartlarga e ’tiborlarini qaratishgan:
I) i(11inini tasnillash meteorologik kuzatishlar natijasida t o ‘plangan
atii>| mii’lumollat asosidn olib borilishi lozim;
,’ ) tilth guniluln^i iqlimlar o'rtasidagi chegara tabiiy chegaralarga
to 'g 'r i kelishi yoki shunga yuqin bo'lishligi kerak;
t) H|lnnljnin In.tnillaslida iqlimning qanday vujudga kelishini
hisobga olgan holda tu/isli kerak.
V P Kyoppeiiiiing tasnillga o'sim liklar hayotida m uhim rol
o ’yiiaydigan ikkita iqlim kattahklari - eng issiq va sovuq oylardagi
o 11tm Iin luiioiat va namlik ham da o'rtacha yillik harorat, y o g'in larn in g
oylik va yillik miqdori asos qilib olingan. U yer shari iqlimiy zonalarini
S giimhga a|iatgan: nam tropik, quruq, m o'tadil iliq, m o'tadil sovuq va
qorli liudiullarga bo'lg an. Buning zam inida iqlimni yana 12 ta guruhga
va yana birmuncha toifalarga ham bo'lib chiqqan. U m um a n olganda,
V.P. K yoppenning iqlimiy tasnifi botanika-geografik rayonlashtirish
bilan u/.viy bog'langan. Shu sababli uning tasnifini geobotaniklar e ’tiro f
etishdi va amaliy ishlarida foydalanishdi.
I S. Berg iqlim tasnifining V.P. Kyoppen tasnifidan farqi shundaki,
n o '/ i n i n g tasnifula geograllya tamoyillaridan foydalangan holda
kenglik va balandlik iqlim xonalarini bir-biridan ajratib landshaft
zonalarini asos qilib oldi (tundra, tayga, keng bargli o 'r m o n la r va
hokazolar). Uning tasnillga muvofiq iqlim guruhlari avvalo ikkiga:
tekisliklar va balandliklar iqlimiga bo'linadi. L.S. Berg tasnifi b o 'y ic h a
tekisliklarda 12 ta iqlimiy zona quyidagicha ajratilgan;

291
 1. A badiy sovuqlar iqlimi. 2. T un dra iqlimi. 3. T a y g a iqlimi.
4. 0 ‘rtacha zonalardagi k eng bargli o ‘rm onlar iqlimi. 5. M usson iqlimi.
6. D asht iqlimi. 7. 0 ‘rta d e n g iz iqlimi. 8. Subtropik o 'rm o n la r zonasi
iqlimi. 9. M ateriklar ichkarisidagi c h o ‘llar iqlimi. 10. Tropik c h o 'lla r
iqlimi. 11. Savannalar yoki tropik o ‘rm on dashtlar iqlimi. 12. N a m
tropik o ‘rmonlari iqlimi.
A k a d e m ik L.S. Bergning tasnifida iqlimlar o ‘rtasida farq emas,
balki landshaft zonalari yotadi. Iqlimlarni tasniflashda uzoq yillar
davom id ag i kuzatishlar natijasi b o 'lg a n m eteorologik aniq m a ’lum otlar
olinadi d egan shartga bu ta s n if ja v o b bera olmaydi.
Sobiq Ittifoq davrida iqlimlarni tasniflashda B.P. Alisovning
tasniflashi o m m a g a k eng tarqalgan edi. U nda y e r shari ustidagi havo
m assalarining harakati (atmos era sirkulyatsiyasi) asos qilib olingan.
Troposferadagi asosiy havo m assalarining mavsum iy taqsim-
lanishiga va yetakchi havo frontlarining holatlariga bo g'lab to 'rtta asosiy
iqlimiy zona h a m d a uchta o 'tis h zonalari ajratilgan. Asosiy zonalarga
ekvatorial, tropik, m o'tadil kengliklar v a arktikalik h am da jan u b iy yarim
sharda antarktikalik zon alar kiradi (12.1-rasm).

12.1-rasnt B.P. Alisov bo‘yicha yerning iqlimiy kenglik zonalari xaritasi.

Xaritadagi shartli belgilcir: I—ekvatorial, 2-ekvatoria! mussonlar. 3—tropik.
4—subtropik. 5—mo ’tadil kengliklar, 6-subarktik, 7—Arktik va Antarktik havo
О ‘tish zonalariga tropik, mussonlar, subtropik va subarktik
(janubiy yarimsharda subantarktik).

292
 Iqlim shunos olim lar iqlimni ushbu ayrim turlarga ajratishgan:
du nyo (global) iqlimi, mintaqaviy yoki mahalliy iqlim, m ikroiqlim va
fitoiqlim.
S.P. X rom ov va M.A. Petrosyanslar bo'yicha: a) dunyo (global)
iqlim i bu bir necha o ‘n yillik davrlarda « a tm o sfe ra -o kea n-qu ru qlik -
kriosfera-biosfera» tizimidan o 'tg a n vaqtdagi majniuiy holati statisti-
kasidir; b) mahalliy iqlim m uayyan hududning geografik joylashish
sharoitiga bog 'liq bo'lgan, u yoki bu joyning k o 'p yillik davrdagi
atm osfera majmuiy sharoitining k o 'p yillik qiymatidir.
Demak, dunyo (global) iqlimi yerning geografik holatdagi har bir
joyining atmosfera (ob-havo) sharoitlari statistik rejimi. Bunda iqlimni
o 'z ig a xosligi, uning quyosh faoliyati, okeanlar va atmosferaning o'z a ro
harakati, seysm ik faoliyat va inson faoliyati (antropogen faoliyat) tufayli
qisqa davrda (mavsumiylik) hamda uzoq o 'n, yu z va m ing yillar
davrlardagi o 'z g arib (tebranib) turishi tushuniladi.
M intaqaviy yoki mahalliy iqlim hududlariga um um iy tarzda qaralsa
uni geografik omillar, jo y kengligi - koordinat joylashuvi, hududning
okeandan u/oqligi, quruq m aydonlar miqdorining suv sathi egallagan
luidudlai m avdon qiymatlariga nisbati, relyef, tuproq, o 'sim lik qoplami
orqali aniqlanadi.
Butun vcr shari hududiga nisbatan olganda O 'zbek isto n hududi
o '/ i g a xos mahalliy iqlim xusnsiyatiga ega, lekin alohida qayd etamizki,
iqlimni baholaslula qishloq xo'jalik ekinlari nazaridan baholashni,
agroiqlimiy tomondim yoiuloshishning zarurligi hozirgi davr talabidir va
keyingi boblarda unga yanada oydinlik kiritamiz.

12.5. 0 ‘z b e k isto n iq lim i h a q id a q isq a c h a

m a ’lu m o t

Iqlim - jo yn in g geografik kengligi, uning dengiz sathidan

balandligi, okeanlardan qanday masot'ada joylashganligi, relyefi, taglik
sirt tnri va atmosfera sirkulyatsiyasining o 'z aro ta ’sirida vujudga
keluvehi ob-havoning k o 'p yillik rejimidan iboratdir. O 'zbekiston
Respublikasi iqlimini tuslumtirishda dastavval uning dunyo xaritasida
geografik joy lashishini 12.2-rasmda keltiramiz.

293
 12.2-rasm. 0 ‘zbekiston R espublikasining d u n yo xaritasida
geografik joylashishi

G M IT I olimlari 0 ‘zbekiston hududini asosan uch iqlim zonasiga -

c h o ‘l va dash t zonasi, to g ‘ oldi zonasi va t o g ‘li zonalarga b o ‘lish
m um kinligini va bir zonadan ikkinchi zonaga o ‘tish chegarasi keskin
b o ‘lmay, m a ’lum jih a td a nisbiyligini qayd etishgan.
I. C h o ‘l va dasht zonasi. M azk ur zonaning asosiy iqlimiy
xususiyatlari quyidagicha:
1. Yillik y o g ‘ingarchilikning o ‘rtacha m iqdori 200 m m dan
oshm aydi.
2. B ah o r erta va qisqa muddatli boMadi, aprel oy id a havo isiydi.
m ay oyida y o z boshlanadi va y o g ‘ingarchiliklar to 'xtay di.
3. Issiq davr-iyul, b a ’zi yillari avgust o ylariga t o ‘g ‘ri keladi,
re sp ublikaning ja nubi-sharqiy hududlarida yozda havo harorati +50°C
gacha yetadi.
4. Y o g ‘ingarchiliklar kuzda boshlanib havo harorati pasayadi,
oktabr oyi oxirida sovuq tushishi mumkin.
5. Q ish k o 'p in c h a iliq, qisqa muddatli va uncha k o ‘p b o 'lm a g a n qor
qoplam i shakllanadi, qish sovuq kelgan yillarda dary olar va Orol dengizi
muzlaydi, h avo harorati - 3 5 ° C gacha pasayadi. Q o r qoplam ining
o ‘rtacha qalinligi 4 - 8 sm, eng k o 'pi - 30 sm ni tashkil etadi.
II. T og‘ oldi zonasi Ty an shan va H isor-Oloy to g' tizimlarining
den giz sathidan 3 0 0 - 4 0 0 m dan 600—1000 m gacha bo 'lg a n
balandliklardagi hududlarni o ‘z ichiga qamrab oladi.
Bu z o n a n in g iqlimiy xususiyatlari quyidagicha:
1. 0 ‘rtacha yillik y o g 'ingarchilik miqdori c h o 'l zonasiga o 'x s h a s
va eng k o 'p y o g 'in g a rc h ilik mart-aprel oylariga, en g kami - y o z
oylariga t o 'g 'r i keladi.
294
 2. Bahor fevral oyining oxiri-mart oyining boshlarida boshlanadi,
am m o tuproqda kech bahorgi sovuq tushishi aprel oyi oxirlarigacha,
b a ’zan hududlarda esa may oyida r o ’y beradi.
3. Yozda - tekisliklardagi hududlarga nisbatan jaziram a kunlar
kamroq, am m o ayrim jo ylarda eng yuqori harorat 45—46°C ga yetadi.
4 Kuz fasli sentabr oxiri-oktabr boshlarida boshlanadi. Bulutli
kunlar k o'payadi, b a ’zan surunkali y o m g 'ir yog'adi. O ktabr oyi
o'rtalarida sovuq tushadi.
5. Qish bu zonada ch o 'ld a g ig a nisbatan iliq keladi, barqaror qor
qoplami 10-20 va 4 0 - 6 0 sm ni tashkil etadi. A m m o qor qoplami har yili
qishda hosil bo'laverm aydi.
III. Tog‘ zonasiga dengiz sathidan 6 0 0 -1 0 0 0 m etrdan yuqori
b o 'lg a n hududlar kiradi.
Bu zonaning iqlimiy xususiyatlari quyidagicha:
1. O 'rta c h a yillik yog'in garchilik miqdori 400 mm dan ortiq,
to g 'n in g yuqori zonasida yog 'ingarchilik b a ’zan 2000 mm gacha yetadi.
Bu zo nad a y og'ingarchiliklar yil b o 'y i bo'lib turadi, am m o eng k o 'p
miqdori aprel-may oylariga to 'g 'r i keladi.
2. T o g 'd a harorat tekislik va tog' oldi zonasidagiga nisbatan past,
asosan jo y n in g baland-pastligiga bo g 'liq bo'lib, havo harorati har 100 m
balandlikka ko'tarilgan sari o 'rta hisobda 0,6°C ga pasayadi.
3. Y ozning tun paytlarida qiyaliklarning quyi qism ida inversiya -
havo haroratining balandlik bilan oshish holi yu z beradi. Shu sababli
vohalarning quyi qismlarida, ayniqsa botiqliklarda havo harorati tog '
qiyaliklaridagiga nisbatan past bo'ladi.
4. Dengiz sathidan 8 0 0 -1 0 0 0 m balandlikdan yuqorida barqaror qor
qoplami hosil bo'ladi. Qishda qor qalinligi 60 sm dan oshadi va b a ’zan
1,5-2 m ni tashkil etishi mumkin.
O 'z b e k isto n iqlimining o 'z ig a xos yana bir xususiyatini qayd
etamiz:
- respublikaning sovuq havo oqimi kirib kelishidan himoyalangan
hududlarida radiatsion balans miqdori butun yil davom ida musbat
bo'ladi;
- shimoliy hudud lam in g chekkasi va o 'rta qismlarida qish davrida
(dekabr-yanvar oylarida ayrim yillarda) radiatsion balans manfiy
bo'ladi;
- tog'li hududlarda radiatsion balans 4 oy (noyabr-fevral)
m obaynida manfiy balansni tashkil etadi va yillik radiatsion balansning
15 foiziga to 'g 'r i keladi;

295
 - radiatsion balansning sutka davom ida o'zgarishi; a) k u ndu z
kunlari odatda musbat; b) kechasi t o ‘g ‘ri va sochilgan radiatsiya kel-
masligi sababli - manfiydir.
0 ‘z g idrom et m eteorologik stansiyalarida o 'lch ang an havo harorati
ob-havo va iqlim rejimini ifodalaydi va muhim meteorologik kattaliklar
qatoriga kiradi. Bu o ’rtacha, m aksim al va minimal, bir kecha-kunduzlik
(sutkalik), besh va o 'n kunlik (sutkalik), oylik va yillik haroratdir.
O 'z b e k isto n n in g iqlimiy xususiyatlaridan yana biri havo harorati
bahorda o'sih iliklarg a zarar keltirishi m um kin va shu sababli sovuq-
salqin havo bo'lishinirtg oxirgi sanalarini bilish muhim amaliy a h a m i­
yatga ega.
0 ‘sim liklar uchun zarar keltirishi m um kin bo'lgan, kirib kelgan
sovuq (salqin) havo m avjining oxirgi sanalari 12.2-jadvalda keltirilgan.

12.2-jadval
O 'z b e k i s t o n d a s o v u q h a v o m a v j la r in in g ta m o in b o 'lish s a n a la r i
(L .N . B a b u s h k in m a ’Iumoti)

Sovuq mavjlar Tamoin bo'lishi

(to'lqinlar) ko‘pincha eng kechkisi
Birinchisi 18—24 mart 4 -8 aprel
Ikkinchisi 26-31 mart 12-16 aprel
Tugashdan oldingisi 9-15 aprel 26-30 aprel
Oxirgisi 24-30 aprel 11—15 may

12.6. Iq lim o ' z g a r is h i v a h o zir g i z a m o n iq lim in in g ilishi

Y er shari iqlimi asrlar mobaynida o'z garib turgan. Bunday

o 'z g a rish la r ja rayoni natijasida biror geografik hududning iqlimi sovuq-
roq yoki issiqroq, namligi k o 'p ro q yoki quruq b o 'lib o 'zg a rg a n . M a ­
salan, A rktikada uchlam chi davr boshlarida iqlim ancha iliq b o 'lg a n ,
o 'rm o n la r o 'sg a n . Hozirgi vaqtda iqlimning o'tga n davrda o'zgarishini
tushuntirishda 3 xil gipoteza mavjud:
1. A stronom ik gipotezalarda iqlim o'zgarishlarini Yer orbitasi ele-
m entlarining o'z ga rish i va Y e r aylanish o 'q in in g o g 'is h burchagi teb-
ranishlari bilan bog'laydi.
2. F izik gipotezalarda y e r iqlimi o'zgarishini quyosh radiatsi­
yasining miqdori va spektral tarkibining o'zgarishi bilan b o g 'la b t u ­
shuntiriladi.

296
 3. Geologo-geografik gipotezalarda Y er iqlimi ning o ‘zgarishlarini
quruqlik, dengiz yuzalarining o'zgarishi, materiklarning joylashishi,
dengiz oqim larining yo'nalishi va quvvatining o'zgarishlari bilan
bog'laydi.
Hozirgi vaqtda o 'tg a n davrdagi iqlim o'zgarishlarini tushuntiradigan
yago na gipoteza mavjud etnas.
Iqlimning tabiiy o'zgarishlari jud a sekin borib, asrlar yoki mil-
lionlab villar m obaynida ro'y beradi. A m m o insonlarning xo'jalik faoli­
yati m uayyan biror jo y iqlimining tezroq o'zg arish ig a sabab bo'ladi.
Hozirgi zam on iqlimning ilishiga oid olim lar orasida ikkita fikr bor.
Birinchisi iqlimning o 'zgarishiga antropogen omillar oqibatida
b o 'lm o q d a degan fikr bo'lsa, ikkinchisi hozirgi zam onda iqlimning ilishi
tabiiy holatda ro'y berm oqda va insoniyatning sanoatdagi ishlab chiqa­
rish taraqqiyoti iqlimning o'zgarishiga ta ’sir etmasligini isbotlashga
harakat qilishmoqda.
Hozirgi vaqtda yo qilg 'i yoqish k o 'p a y ib bormoqda, buning oqi­
batida atmosferadagi C0 2 gazining konsentratsiyasi yil davom ida
u m um iy miqdori oshm oqda. Bu esa Yer yuzidagi havo haroratining or-
tishiga olib kelishi ham mumkin.
Y er sharining turli hududlarida oxirgi 30 yillik davrda ob-havo va
iqlimiy ekstremal hodisalarning birmuncha qator joylarida hech kuza-
tilmagan: toshqinlar, tropik siklonlar va q urg'oqchiliklar b o ‘lgan.
S o'ng gi 10 yillikda dunyo miqyosida gidrom eteorologik ofatlar miqdori
2 m arotaba oshgani kuzatilgan.
Hozirgi zam on iqlimining ilishi emas, balki sovishi kutilmoqda
degan ayrim m a ’lumotlar bilan tanishib chiqamiz.
Eng avval aytib o 'tish lozimki, B M T ning bir guruh iqlimshunos -
ekspertehilari dunyoning barcha olimlarini hayratda qoldirishdi.
U larning nazariyasi b o 'y ic h a 2081-yilga borib butun Yevropa bo 'yic ha
harorat 5 - 8 darajaga ko'tariladi, y o g 'inlarning miqdori esa 1,5 martaga
oshirishi m umkin. Bunday o'zgarishlarning mumkinligini insoniyat
faoliyati tufayli atm osferaga katta m iqdorda karbonat angidrid gazini
chiqarilishi sabab bo'ladi deb izohlashmoqda.
M assachuset texnologiya institutining professori va yetakchi
iqlimshunos Richard Lindzenning aytishi b o 'y ic h a keyingi 17 yil ichida
global haroratning ko'tarilishi kuzatilmagan.
A m erik aning m ashhur m eteorolog olimi doktor Uilyam Grey 2007-
yili global isish nazariyasini tanqid qilgan. U ning fikricha insonni
tabiatga ta ’siri global haroratni ko'tariiishiga ta ’siri ju d a kuchsiz bo'ladi.

297
Global isishning sababi tabiiy holatda iqlim ning tebranib turishi deb
qayd etgan.
R ossiyaning k o 'p la b olimlari issiqxona effekti nazariyasiga
qo 'sh ilm ag a n la r. A rktika va A ntarktida ilmiy-tekshirish institutining
gidro m eteorologiva m a ’lumoti va m uzlik M ark azining rahbari
S. Brestkinaning aytishicha haroratni isishiga issiqxona gazlari emas,
suv b u g ’lari t a ’sir ko'rsatadi. A tm o sferada karbonat angidrid gazining
miqdori nisbatan olganda kam (0,1 foizdan kam ) va u Y erning
nurlanishini bir necha barobar kam yutadi, suv b u g ’lari esa um umiy
m iqdorga nisbatan 4 foizni yutadi. H avo nam ligining o'zgarishi tabiiy
xususiyatga ega va inson faoliyatining hech qanday aloqasi y o 'q degan
fikrni biidirgan.
R ossiy an in g «M adaniyat» telekanalida Rossiya fanlar akadem iyasi
huzuridagi G eo g ra lly a institutini direktori V. K o tlyakovning qayd etishi
b o 'y ic h a plan etada global isish b o 'lish ig a qaram asdan A ntarktikadagi
muzlik qo p la m in in g maydoni oshib bormoqda. U n in g fikricha insonlar
uchun bu yaxshi, sababi dunyo okeani suvligining darajasi o ‘sishdan
sekinlashm oqda.
Xorijiy m am lakatlarning matbuotlari iqlimni global isishiga oid
materiallarni chop etishni d av om ettirmoqda. M asalan, 2010-yil mart va
2014-yil m ay oyi dunyo b o 'y ic h a issiq bo'lganligi haqida xabar tarqa-
tishgan.
Iqlim o 'z g a ris h i o 'tg a n davrlarda ham b o 'lg a n lig i ko 'p c h ilik k a
geologik-arxiv m anbalardan m a ’lum. Lekin keyingi davrda dunyo
m iqyosida (global) havo haroratining yuqoriga ko'tari 1ishi, asboblar
bilan 1860-yillardan boshlab o 'lc h a n g a n kuzatishlarda qayd etilgan.
U zoq yillar d a v om id a asboblar bilan o'Ich ash am alg a oshirilgandan
buyon bu borada so 'n gg i XX asrdagi haroratni ilish darajasini
davom iyligi, m ing yil ichidagiga qaraganda yuqori bo'lg an ligi ehlimoli
bor.
G M IT I iqlim shunos olimlari iqlim o'zg arishi m unosabati bilan
m a m lak a tim iz h ud ud id a b ahor oyida havo haroratining o 'r ta c h a k o 'p
yillik qiymati 10°C gacha tu r g 'u n ko'tarilish sanalari 3 - 5 kunga ilgariga
siljigan, kuzda pasayish muddatlari esa 5 - 8 kunga kechroq, y a ’ni qishga
qarab surilganligi qayd etmoqdalar.
B M T ning iqlim o'zgarishi ramkaviy konvensiyasi b o 'y ic h a
O 'z b e k is to n n in g milliy kom issiyasi axborotiari tayyorlangan va respub-
likamizda m u m k in b o 'lg a n iqlimning isishi oqibatlariga m oslashuv
m asalalariga oid izlanishlar olib borilgan va d avo m etmoqda.

298
 Iqlim Yerdagi hayotga, oziq-ovqat xavfsizligiga, hayot va molu-
dunyoga, suv resurslariga hamda barqaror taraqqiyotga chuqur t a ’sir
etadi. Bundan tashqari, iqlim m a ’lum darajada insoniyat kayfiyatiga,
xususiyatiga, hattoki turmushiga, fikrlashiga, so g 'lig 'ig a va mada-
niyatiga ta ’sir etadi. A m m o insoniyat sayyoram izni o 'ra b turgan nozik
havo qatlami xususiyatining o'zgarishiga sababchi bo'layotganligiga
guvohlik beruvchi m a ’lumotlar ham bor. Shuning uchun iqlimiy
resurslarni him oya qilish va kelajak hayotda toza havo, tuproq va suvni
hozirgi va kelajak avlodga saqlash uchun tinimsiz kurashlar olib
borilmoqda.
Hozirgi zam on iqlim ilishi kuzatuvlarining atmosferadagi, issiqxona
gazlarining konsentratsiyasi bilan bog'langanligini isbotlovchi dalillar
mavjud. Buni boshqacharoq tushuntiradigan bo'lsak, yonilg'idan foyda-
lanishning ortib borishi asosiy omil hisoblanmoqda. Lekin atmosfera
qatlamini hozirgi paytdagidek karbonat angidrid gazi bilan to'y ing an lik
darajasi o'tm ish d a asboblar bo'lm aganligi uchun kuzatilmagan.
Demak, iqlim o'zgarishi tufayli ro 'y beravotgan hozirgi hodisalar
tabiiy holatdir.
S o'nggi yuz yil ichida ilmiy-texnikaning rivojlanishi bilan iqlim
o'zgarishi bog'liqligi borligi va insoniyat faoliyati ekologiyaga kuchli
salbiy t a ’sir etayotganligini qisman aniqlash m um kin bo'ldi. Y ana misol
tariqasida O 'zb ek isto n n in g unum dor tuproqlarini qashshoqlashib ketishi
va Orol dengizi fojiasiga ham nazar tashlasak yuqoridagi xulosalarni
isbotlashga hojat qolmaydi.
Shuni alohida qayd etib o'tam izki, Yerning isishi yana ozgina
kuchaysa, buning oqibatida suv toshqinlari ko 'payib, insonlarga zarari
ortib ketadi.
Iqlimiy sharoitlarni hisobga olish va foydalanish qishloq xo'jaligi
ishlab chiqarishining mahsuldorligini oshirishda katta aham iyatga ega.
Masalan, dasht zonasida yerni kuzda haydash bilan inson shu
jo ylarning iqlimiga katta ta ’sir ko'rsatadi. Yer haydalganda quyosh
radiatsiyasining bir qismini to 'sib qoluvchi o'tlo qlar y o 'q b o 'lib ketadi.
Natijada tuproqning issiqlik va namlik rejimi o'zgaradi.
Biror jo y n in g iqlimiga sug'orish ham katta ta ’sir ko'rsatadi.
Ekinlarni su g 'o rish d a Y er yuziga tushayotgan y ig'indi radiatsiyaning bir
qismi suvni b u g 'la tish g a s a rf bo'ladi. Shuning uchun havo va tuproqning
harorati bir oz pasayadi. N atijada havoning namligi ortib qu rg'oq ch ilik
va garm selning zararli ta ’siri kamayadi.

299
 M a sh h u r rus olimi K.A. T im iryazev 1897-yilda iqlim haqidagi
m a ’lum otlar qishloq x o 'ja lig i uchun o'sim lik larning iqlim om illariga
q o 'y a d ig a n talablarini ham aniqlaganidagina qiziqishga ega deb
t a ’kidlagan edi. Bu fikrdan iqlimni qishloq xo'jaligi nuqtayi nazaridan
baholash uchun o 'sim lik larn in g o'sishi va rivojlanishi bilan iqlim
omillari orasidagi m iqdoriy ifodalarni aniqlash zarurligi k o 'rin ib turibdi.
Q ishloq xo 'jaligi ishlab chiqarishi m aqsadlarida iqlimni baholash
uslubiyatini yaratishda o 's im lik uchun asosiy hayot om illarining o 'z a r o
te nglik (yoki alm ashtirib b o 'lm a slik ) va muhit omillarining teng em aslik
qonunlari asos qilib olingan.
Biz avvalgi m av zud an jo y relyefining xilma xilligi, yon-
ba g 'irlarn in g qiyaligi va turli tom o ng a qaraganligi, tuproq va o 'sim lik
qoplam ining jo y iqlimiga t a ’s r qilishini bilamiz.
Iqlim ning asosiy elemer.tlaridan bo 'lg a n havo harorati o 's im lik
bilan qoplangan y uzada bir xil bo'isa, o 'sim lik o 's m a y o tg a n jo y d a
bo sh qacha b o'la di, shuningdek, haydalgan yer bilan h a y dalm agan y e r
o'rtasida, toshloq yuza bilan qum loq yuza o 'rtasida katta farq bo'ladi.
G 'o ' z a o 's a y o tg a n dala bilan beda o'sa y o tg a n dala, o 'r m o n bilan
bo g ' va m evazorlar. suv om borlari ham da sug 'o riladigan h u d u dla rn in g
har biri o 'z ig a xos m ahalliy iqlimga ega. Olingan hudud iqlimidan
kichik uchastk alarning iqlimi farq qiladi.

12.7. M ikroiqlim va fitoiqlim

Joy relyefi xususiyatlari, quyosh radiatsiyasi, faol yuza (tuproq,

o 'sim lik lar qoplam i, suv omborlari va imoratlar)ning turi t a ’sirida
vujudga kelgan kichkina hudud yoki uning ayrim q ism larining iqlimi
mikroiqlim deyiladi.
M ikroiqlim xususiyatlari tuproqning ustki qoplami va h a v on in g bir
necha m etrdan to 1 0 0 -1 5 0 m gacha bo'lgan pastki qism ida yaqqol
seziladi.
M asalan, qumli c h o 'lla rn in g mikroiqlimi o 'z ig a xos xususiyatlarga
ega.
O 's im lik la rn in g y ashash muhitidagi mikroiqlimni o da tda fitoiqlim
yoki ekinlar orasidagi iqlim fitoiqlim deb ataladi.
D em ak, b u g 'd o y d alasining fitoiqlimi, m a k ka jo'x ori o 's a y o tg a n
dala fitoiqlimi, k un g a b o q ar o'sa y o tg an dala fitoiqlimlari bir-biridan
o 'z in in g xususiyatlari bilan farq qiladi. Fitoiqlim ham m ikroiqlim ni v u ­
ju d g a keltirgan om illar t a ’sirida hosil bo'ladi.

300
 Iqlim o 'z navbatida makroiqlim, mezoiqlim (mahalliy) va mik-
roiqlimlarga ajraladi. Bu atamalarni olim lar turlicha talqin etadilar.
S.P. X rom ovning fikricha, k o 'p sonli meteorologik stansiyalarning k o 'p
yillik kuzatishlari asosida aniqlangan muayyan geografik m intaqa yoki
zonaning iqlimi makroiqlimdir. Dala, to g', daryo va o ‘rm on kabi
joylardagi meteorologik stansiyalarning k o 'p yillik kuzatishlari
natijasida aniqlangan mezoiqlim, boshqacha aytganda landshaft
(mahalliy) iqlimdir. Bir xil fizik-geografik sharoitda flora, fauna, yer
sirtining boshqa bo'laklaridagi m eteorologik stansiyalar kuzatishlari
yordam ida mikroiqlim belgilanadi.
O 'sim liklarn in g hayoti uchun ju d a muhim bo'lgan havo harorati va
namligini yer sathidan 2 m balandlikda meteorologik budka ichiga j o y ­
lashtirilgan asboblar yordam ida o'lchanadi. Bunday balandlikda yer
sathini qoplagan turli fizik xossaga ega b o ‘l” an ayrim uchastkalarning
t a ’siri aytarli darajada silliqlanadi yoki bartaraf etiladi va turli m eteo­
rologik stansivalarda olib boriladigan kuzatishlarni iqlimshunoslik nuq-
tavi nazaridan taqqoslash imkoniyati tu g ‘iladi.
Dem ak, butun dun yo mamlakatlarida ob-havo va iqlimga oid radio
va televideniyadan beriladigan m a ’lumotlar yerdan 2 m balanddagi m e­
teorologik budkaga o'rnatilgan asboblar k o ‘rsatishiga doir m a ’lumotlar
tushuniladi.
Asboblarni 2 m balandlikka o'rn atib kuzatilganda faol yuzaning
havo haroratiga t a ’siri sezilarli darajada bartaraf etiladi va kichik relyef
o ‘zgarishlarini hisobga olishga im koniyat bo'lm aydi. H aqiqatdan 2 m
baiandlikdagi kuzatilgan m a ’lumot asosida tuproq yuzasini o 'sim lik
qoplagan yoki qoplamaganligi farqi qolmaydi.
Agarda kuzatish asbobini pastga tushira boshlansa, odatdagidek holat
b o'yicha o'zgaradi va taglik sill ta ’siri yanada sezilarli bo'ladi. Bir vaqtda
bir joyda, masalan yalang tuproq ustidagi havo harorati va namligi bilan
ikkinchi jo y d a tuproq sirtini o'sim lik qoplagan bo'lsa, uning ustidagi havo
harorati va namligi boshqacha bo'ladi; shudgorlangan va
shudgorianm agan dalada ham farq borligi kuzatiladi. Tuproqning chu­
qurlik b o'yicha ham harorati va namligi farqlanadi. Shunday qilib, har bir
paxtazor, bedazor, lalmikor, sug'oriladigan, shudgorlangan yo bo'Imasa
toshli, qumli, botqoqli yerlarda kuzatish m a ’lumotlari bir-biridan
farqlanadi; har bir dala, pastda joylashgan yoki aksincha tepalikdagi havo
harorati, namligi bilan o'zig a xos «iqlim»ni tashkil etadi. Bu o 'z navbatida
2 m balandda joylashgan asboblardagi kuzatuv m a ’lumotlaridan farqlanadi
va hatto dalaga yoki rayon miqyosiga kiritiladi. Bu alohida ekinzorlar,

301
 ekinsiz dalalar, uchastkalar, oddiy landshal'tlar ju da katta b o‘lmagan
alohida qiyaliklar, tepaliklar, pastliklarning iqlimi hisoblanadi.
Issiqlik balansi, landshaftlar, qishloq xo 'jalik ekinlari mikroiqlimi
va fltoiqlim iga oid ilm iy-tadqiqot ishlarini, O 'zbek iston sharoitida
V.A. A yzenshtat, A.A. Skvorsov, Y.A. Skvorsov. L.N. Babushkin,
F.A. M o 'm in o v , I.G. G ringof, I. T u rop ov va boshqa olimlar bajarganlar.
L andshaft - m anzara, k o ‘rinish degan m a ’noni anglatadi.
B oshqacha tushuntiradigan b o 'lsa k , u m a ’lum bir m aydondagi turli
o 's im lik la r tom onidan y u z a g a keltirilgan koTinishdir.
C ho 'l sharoitida butalar ostidagi tuproq yuzasining harorati, ochiq
soyalanm agan joydagiga nisbatan 9 - 1 3°C ga pastroqligi qayd etilgan.
Soyalangan jo y d a tuproq yuzasining sutkalik harorat amplitudasi, ochiq
joydagiga nisbatan 2 5 -3 0 °C ga kamayadi. Cho'llarda qandim, qora va oq
saksovul butalari quyoshdan kelavotgan yalpi radiatsiyaning 5 0-95 foizini
to'sib qoladi, bu esa tuproqda pastroq harorat shakllanishiga olib keladi.
A.A. Skvorsov, Y.A. Skvorsov, N.S. O rlovskiylar vohani s u g 'o -
rilishi tufayli kunduz kunlari havoning harorati c h o ‘1 haroratiga nisbatan
2 - 4 ° C pastioqligini, lekin ja z ira m a issiq kunlarda ayirma 10 -15 °C
bo'lishini kuzatganlar. H a v o n in g namligi k unduz kunlari bir-biriga
yaqinroq, kechasi esa 2 0 - 3 0 % ga farqlanishi aniqlangan.
I.G. G rin g o f va boshq alar ja n u b i- g ‘arbiy Q izilqum da mikroiqlim
kuzatishlarini O 'z R FA B otanika instituti statsionarida olib borishgan.
Jonkeldi, O y o q o g 'itm a tayanch m eteorologik stansiyalaridagi havo
harorati bilan statsionardagi havo harorati orasida bog 'liq lik quyidagi
te ng la m a la r orqali statistik b o g ’liqlik ifodalangan:
y - i,oox6 - 0 ,2 3 , r = 0,97. (1 2.2)
у = i,oix,-o,5o, r = 0,96, (12.3)
buyerda: Y - m ikroiqlim ga doir kuzatish o ‘tkazish jo y in in g harorati; Xr,
- Jonkeldi va O y o q o g 'itm a m eteorologik stansiyalaridagi 2,0 m
balandlikga o'rn atilgan m eteorologik budkadagi havoning harorati, r -
korrelyatsiya koeffitsiyenti.
T o sh k e n t shahrida yozning jaz iram a issiq kunlari daraxt soyalagan
jo y d a ha v o n in g harorati ochiq joy d a g ig a nisbatan 1,4-4,7°C ga past,
namligi esa 10-17 % ga yuqoriligi ilmiy adabiyot m a ’lumotlarida qayd
etilgan.
F.A. M o ‘m inov 1955-yil 8-2 6 -iy u l oyida mikroiqlimiy kuzatish
o ‘tkazgan va bu vaqtda bedaning b o 'y i kuzatish boshlanishida 60-
65 sm, oxirida 100 sm ga yetg an ham da gullash fazasida bo'lg anlig i
sababli o 's im lik tuproqni to 'liq soyalagan. Bahorda kartoshka u ru g 'in in g

302
ekilishi 70x70 sm, kuzatish vaqtida tuganak to ‘plash fazasida palakning
b o ‘yi 50-5 5 sm bo 'lg a n. M a k kajo'xo rining b o 'y i 2 m atrofida, pishish
fazasini o ‘tayotganligi qayd etilgan.
12.3-jadvalda iyul oyidagi kuzatilgan shudgorlangan dala va o 's i m ­
lik qoplagan dalalardagi havo haroratining o ‘rtacha qiymati keltirilgan.
12.3-jadval
Shudgorlangan dalada, m akkajo'xori, kartoshka va beda ekin-
zorlarida Iiavo haroratining bir kecha-kunduz davom ida balandlik
bo‘yicha o'zgarishi [F.A. M o ‘m inov bo'yicha
(8-26 iyu 1 1955 y. m a ’lumoti)|
Baland­ Shudgorlangan Makka­
Kartoshka Beda Harorat farqlari
Soatlar lik, sm yer jo'xori,
(sh) (m) (k) (b) m-sh k-sh b-sh
20 20 22,4 20,6 20,1 17,4 -1,8 -2,3 -5,0
50 22,8 20,3 20.4 17,4 -2,5 -2,4 -5,4
150 23,3 22,5 24,2 22,6 -0,8 +0,9 -0,7
00 20 16,2 17,1 17,2 14.8 +0,9 + 1,0 -1,2
50 16,4 17,7 18,0 15,5 + 1,3 + 1,6 -0,9
150 16,5 17,8 19,8 16,5 + 1,3 +3,3 0,0
04 20 16,0 16,5 16,9 14,3 +0,5 +0,9 -1,7
50 16,1 17,1 17,2 15,3 + 1,0 + 1,1 -0,8
150 16,2 17,5 18,8 16,2 +1,3 +2,5 0,0
08 20 26,8 24,5 25.7 22,7 -2,3 -1,1 -4,1
50 26,4 25,0 25.8 24,1 -1,4 -0,6 -2,3
150 26,6 24,5 25,7 22,8 -2,1 -0,9 -3.8
10 20 31,8 29,8 30,5 26,5 -2,0 -1,3 -5,3
50 30,9 29,6 30.0 27,5 -1,3 -0,9 -3,4
150 30.8 29,2 30,1 27,7 -1,6 -0,7 -3,1
S с 'У
12 20 32,8 33.3 28,1 -2,5 -2,0 -7,2
50 34,0 32,5 33,0 28,9 -1,5 -1,0 -5,1
150 33,8 32,3 33.3 31,2 -1,5 -0,5 -2,6
14 20 36,5 33,2 34.2 28,4 -3,3 -2,3 -8.1
50 36,1 33,3 34,0 29,3 -2,8 -2,1 -6,8
150 35,1 33,5 34.6 32,4 -1,6 -0.5 -2,7
16 20 36,6 32,8 33,7 27,4 -3,8 -2,9 -9,2
50 36,7 32,8 33,8 28,7 -3,9 -2,9 -8,0
150 35,2 33,2 34,6 32,3 -2,0 -0,6 -2.9
18 20 34,9 29,0 30,2 24,2 -5,9 -4,7 -10,7
50 34,5 30,0 31,1 26,0 -4,5 -3,4 -8,5
150 33,6 30,9 33,2 30,0 -2,7 -0,9 -3,6

303
 Bu ja d v a ld a n k o'rin ib turibdiki, yo zn in g eng qizigan va o 's im -
liklarning m aksim al rivojlanish davrida shudgorlangan daladagi havo
haroratining k unduz kunlik miqdori, 0 ‘sim liklar bilan band b o 'lg a n
dalalardagi havo harorati bilan taqqoslaganda, shudgorlangan dalada
havo harorati sezilarli darajada yuqori b o 'lg a n , bu esa tuproqning isib
ketishi bilan tushuntiriladi. O 's im lik la r orasida havo harorati, b u g 'l a ­
nish, transpiratsiya va tuproqning soyalanishi hisobiga, ayniqsa tuproqqa
yaqin balandlikda aytarli darajada past bo'lgan.
M ak k a jo 'x o ri o'sim lig i orasida tu proqdan 20 sm balandlikda,
o'sim lig i v o 'q shudgorlangan dalaning shu balandlikdagi haroratiga nis­
batan kunning birinchi yarm isida 2 ,0 -2 ,5 °C , ikkinchi yarm isida 3 ,5 -
4,0°C, kcchki soat 18 da esa farqi 6°C gacha borgan. Kartoshka dalasida
shu balandlikda havoning harorati, shudgorlangan daladagi havo haro­
ratiga nisbatan birinchi yarim kunlikda 1-2°C, ikkinchi yarim kunlikda
2 ,5 -3 ,0 ° C va soat 18 da 5°C ga farqlangan. B edazor orasidagi havo
harorati, shudgorlangan dalaga nisbatan birinchi yarim kunlikda 5 -7 ° C ,
ikkinchi yarim kunlikda 8 - 9 ° C , kechki paytda esa 1 0 ,5 - 1 1,9°C farq bor-
ligi aniqlangan. Yerdan yuqori balandliklarda (50 sm va undan ortiq,
150 sm ) o 's im lik qoplami bor joy d a g i harorat, shudgorlangan dala bilan
solishtirilganda haroratning pastligicha qolaverishi davom etgan, am m o
farq ju d a katta b o 'lm a g an . F.A. M o 'm in o v n in g tushuntirishi b o 'y ic h a
kechasi va ertalab havo haroratining ayirmalari yuqori emasligi, quyosh
chiqa bo shlagandan s o 'n g kartoshka, m a k k a jo ‘xori va beda o 's a y o tg a n
dalalarda b u g ‘Ianishning kuchayishi bilan farqlanishi, lekin
shudgorlangan m a yd ond a issiqlikning bugManishga kamroq sarflanishi
bilan izohlagan.
K un ning ikkinchi ya rm id a tushayotgan q u y osh radiatsiyasining ka­
m ay ib borishi tufayli harorat ham pasayib boradi. Kartoshka, m ak-
k a jo ‘xori va beda dalalarida shudgorlangan dalaga nisbatan b u g i a n i s h
aytarli darajada yuqori b o ‘lishiga qaram asdan harorat tezlik bilan p asay a
boradi. Lekin farq soat 1 6-19 gacha davom etadi. Kechasi kuzatilgan
haroratlar m a k k a jo 'x o ri v a kartoshka dalasida shudgorlangan dalag a
nisbatan 1-2 °C yuqori, lekin bedazorda esa 1,0-1,5°C past b o ‘lgani
qayd etilgan.
Fitoiqlim - 0 ‘sim liklarning o ‘zi yashayotgan m uhitda yu zag a keltir-
gan o ‘ziga xos iqlimi.
B unga misol sifatida ya n a F.A. M o ‘m inov ning 5 yil m ob ay nida
paxtazorda o 'tk a z g a n tajriba ishlari natijalarini keltirishimiz m um kin.
G 'o ' z a o 'sim lig i o ’sayotgan uchta alohida uchastkada su g 'o rish la r bir-

304
biridan soni bilan farqlangan: 1-uchastkada vegetatsiya davrida ikki
marta - birinchisi gullashda, ikkinchisi - gullashdan 30 kun o'tg a n d a n
s o 'n g sug'orilgan; 2-uchastkada Toshkent viloyati x o ‘jaliklariga tavsiya
etilgan shaklda 6 marta sug'orilgan: birinchisi - g ‘unchalash fazasiga
kirganda, ikkinchisi - gullashda, qolganlari 15 kun oralatib, oxirgisi -
oltinchisi birinchi k o 'sa k n in g ochilishida su g ‘orilgan.
G 'o 'z a n in g vegetatsiya davri boshlanishidan to gullaguncha
o'sim liklar orasida 20 sm va 200 sm balandlikda o 'lc h a n g a n havo
haroratlari balandlik b o 'y ic h a kamayib borganligi kuzatilgan.
O 'sim lik n in g gullash ta z a s k b n to birinchi ko 'sa k ochilguncha aksincha
2 metr balandlikda harorat yuqori, tuproqqa yaqin 20 sm balandlikda esa
past bo'lgan. K o'sa kla rn in g ochilishi va pishishi davrida yana harorat
tuproqqa yaqinda issiq, b aland da e s a yuqoriligi kuzatilgan (12.3-rasm).
L sh b u 12.3-rasmdagi nuq-
talardan ko'rinib turibdiki, da-
vomiylik bilan 0,5 m baiand­
likdagi harorat orasidagi b o g ‘-
lanish zichroq, budkadagi haro-
ratga nisbatan nuqtalar tarqoq.
Bu rasmdagi bog'lanishni quy-
ida keltirilgan tenglamalarning
(12.4 va 12.5) korrelyatsiya
_ i ________ I _______ i— л ........ *--------------— «*
22 23 24 25 26 koeffitsiyentlari (r) ham tasdiq-
12.3-rasm. G'o'zaning gullashi birinchi laydi.
ko'sakning ochilish G 'o 'z a n in g gullash -
davri davomiyligi (n) o'simlik birinchi k o'sak ning ochilish
orasidagi havo haroratini o'rtacha davri davomiyligi (n) bilan shu
miqdori (t,) va budkadagi harorat (t2)
orasidagi munosabatlar. davrda paxtazorda 0,5 m
Shartli belgilar: (1) - 50 sm balandlikda balandlikda (1) va tuproqdan
o'simlik orasida, 2 m balandlik (budka) 2 m balandlikda budka ichida
dagi harorat (2) (2) kuzatilgan havo harorat-
larining o'rta c ha miqdori tt, C2
orasidagi m unosabat tenglamalari ifodasi quyidagicha:

<1= 191-5,7■/,, r=-0,98, (12.4)

/7 = 149-3,6 r,, r=-0,70, (12.5)
bu yerda: n - g 'o 'z a n in g gullashi birinchi k o 'sa k ochilish davrining
davomiyligi, f/ va t2 - g 'o ' z a orasidagi 0,5 va 2,0 m balandliklardagi
havo haroratining o 'rta c h a miqdori.

305
 G 'o ' z a gullashi birinchi k o ‘sak ning ochilish davri uchun 13°C dan
yuqori havo haroratining у ig ‘indisini, o 'sim lik orasida kuzatilgan
haroratni va budka ichidagi haroratni alohida hisoblab chiqilsa, farq
aytarli darajada borligi m a ’lum b o 'lg a n . O 's im l ik orasidagi 13°C dan
yuqori havo haroratining y ig 'in d is i g 'o ' z a kam yoki k o 'p sug 'orilishidan
q a t’iy nazar asosan 590°C ni tashkil etgan. Lekin meteorologik stansiya
m a ’lumoti b o 'y ic h a bu davr uch un haroratning 13°C dan yuqori
qiym atlari yig'indisi hisoblab chiqilsa o 'rta c h a miqdori 705°C ga teng,
a m m o haroratning o 'zgarish chegaralari 6 1 0 - 8 5 0 ° C oralig'ida bo'lg an.
Bu esa o 's im lik la r o'zi y a sh ay digan m uhitda yuzaga kelgan iqlim bilan
m unosabatlari yaxshiligining isbotidir.
M ikroiqlim iy kuzatishlar natijasida shuni alohida t a ’kidlaymizki,
g 'o 'z a n i n g rivojlanishi havo haroratining turg‘un inversiyasi yu z
berishiga sababchi bo'ladi.
O lim larning ko'rsatishicha, g 'o 'z a n i uchinchi su g'orishdan keyin
tu proqning namlanishi inversiya hodisasini kuchaytiruvchi q o 'sh im c h a
omil hisoblanadi. A m m o u tu r g 'u n b o 'lm a y d i va tuproqning qurishi
tufayli parchalanib ketadi. G 'o 'z a n i n g barg massasi kunduzgi
inversiyaning vujudga kelishi va barqaror saqlanishini belgilaydigan
asosiy omil hisoblanadi. G 'o 'z a n i n g rivojlanishiga qarab paxtazor
ichidagi havo haroratining pasayishi transpiratsiya jarayoni tufayli ro 'y
beradi. B unda issiqlik o 'sim lik n in g rivojlanishi va barg sathlaridan
b u g 'la n ish ig a s a rf sabab bo'ladi. G 'o ' z a ostidagi tuproq k o 'p ro q
soyalanadi va undan issiqlikning h a vo ga tarqalishining kam ayishiga
sabab bo'ladi. G 'o 'z a n i n g gullash davrida tushdan keyingi inversiya
paytida harorat ayirmalari o'rta sid a g i farq, kechki va tungi harorat
farqiga nisbatan kattaroq bo'ladi.
O 's im lik n in g dastlabki rivojlanish paytida tuproq harorati bilan
havo harorati orasidagi ayirm a (3,5°C) katta bo'ladi. S o 'n g ra
o 'sim lik larn in g rivojlanishiga qarab harorat ayirmasi kam aya boradi va
a vgustda 1°C ga ham yetmaydi.
O 's is h davrining boshidan to o 'rta sig a c h a bo 'lg a n birinchi davrda
balandlik o ’rtasidagi harorat ayirmasi m usbat belgini ifodalaydi.
B o shq acha tushuntiradigan b o 'ls a k havo qatlami balandlashgan sari
harorat pasayadi. Iyul oyining o 'rta s id a n sentabr oyining o 'rtalarigacha
d a v o m etadigan ikkinchi davrda ayirm an in g belgisi teskari to m on ga
q arab o 'z g ara d i, y a ’ni balandlik oshg an sari harorat oshadi natijada
harorat inversiyasi vujudga keladi.

306
 Paxtazorda balandlik b o 'y ic h a harorat a y ir m a s in in g 0°C nuqtasidan
o'tish i, g 'o 'z a n in g balandligi 50 sm ga yetgan paytga to 'g 'r i keladi. Bu
vaqtda g 'o 'z a ostidagi luproq tushki paytda 6 5-75 % ga yaqin
soyalangan bo'ladi.
Sholi dalasida olib borilgan mikroiqlimni kuzatuv ishlarini G.X.
Xolbayev material lari asosida ko'rib chiqamiz. Misol tariqasida 12.4-rasmda
kuzatish natijalariga ko'ra sholi dalasida iyun oyidagi kunduzgi havo
haroratining har xil balandliklandagi o'zgarishi keltirilgan.
12.4-rasmdan ko'rinib turibdiki, eng
past harorat barcha balandliklarda ertalab
quyosh chiqishi oldidan soat 5 larda,
maksimal harorat esa kunduzi soat 14
larda kuzatiladi. Bu oyda o 'sim lik b o'yi
29,0+46,0 sm va sholi o 'say otgan may-
donlardagi suvning qalinligi 10+15 sm ni,
shu oyda 2 m balandlikdagi m eteorologik
12.4-rasm. Sholi dalasida bu dkada havo harorati 25.2 + 26,2°C ni
iyun oyida har xil tashkil etgan.
balandlikda kunduzgi havo O 'sim lik lar bo'yining o'zgarishi
haroratining o'zgarishi bilan o 'sim lik lar orasidagi havo harorati
nam balandlik b o 'y ic h a o'zgaradi. 12.5-rasmda iyun-avgust oyida sholi
dalasida ertalab soat 5 v a 14 larda havo haroratining balandlik b o 'y ich a
taqsimlanishi keltirilgan.
so a t 5 h ,s m s o a t 14
h,sm

a) b)

12.5-rasm. Sholi dalasida iyun-avgust oylarida soat 5 (a) va 14 (b) da

havo haroratining vertikal taqsimlanishi (1997-1999-yillar)

U shbu (12.5-rasm. a) dan ko'rinib turibdiki, sholi dalasida havo

harorati ertalab soat 5 larda 20 sm balandlikda iyun, iyul va avgust

307
oylarida 50 sm balandlikdagiga nisbatan yuqori, lekin iyul oyida esa
haroratlarning ayirmasi kam b o'lga n . K unduzgi vaqtiarda (soat 1400)
havo harorati 20 sm balandlikda, 50 sm balandlikdagiga nisbatan past va
sekin k o ‘tarilib borgan (12.5-rasm , b). Haroratlar farqi kunduzgi vaqtda
balandlik o shg an sari kam ay ib boradi. Bundan xulosa chiqarib aytadigan
bo'lsak, havo haroratining o 'zg a rish ig a b osh la ng 'ic h paytda daladagi
suvning tez alm ashm asligi, keyinchalik esa suvning isib ketmasligi
uchun tez almashtirilib turilishi va o 'sim lik b o 'y in in g o'sishi (iyun oyida
67,0 - 77,6, avgustda - 84,0 - 96,0sm), y a ’ni dala yuzasining o 's im lik
bilan to 'liq qoplanishi. shu m unosabat bilan unga quyosh nuri
tushishining pasayishi t a ’sir qiladi.
Sholi dalasidagi suv harorati bilan Aranchi agrom eteorologik post
budkasidagi havo harorati orasidagi bog'lanishni o 's im lik la r fazalarini
hisobga olgan holda quyidagi tenglam alar bilan ifodalash m umkin:
a) ekish - unib chiqish davri: tc ^o,8816 +4,69, r = 0,93; (12.6)
b) unib chiqish - tuplanish: tc = o,7it6 + 8,7, г = 0,84; (12.7)
d) tuplanish - ro 'v a k chiqarish: tc = o,68f„ + 6 . 9 1 , r = 0,81; (12.8)
e) ro 'v a k chiqarish - m u m pishish: t, = o,44t6 + 10,8 , 1-0,74, (12.9)
bu yerda: t c - fazalararo davridagi o'rta c ha suv harorati, t 6 -
m eteorologik budkadagi havo harorati, r - korrelyatsiya koeffitsiyenti.
O 'z b e k is to n poliz-sabzavot va kartoshkachilik ilmiy-tekshirish
institutining tajriba dalalarida H.M. Avdullayev va R.S. A rislonovlar
pom id or va tarvuzning rivojlanishida m ikroiqlim ning shakllanishiga oid
tekshirishlar o 'tkazish gan. T arv u z ekilgan dalada o 'sim lik n in g h am m a
rivojlanish davrida 20 sm balandlikda havo harorati k unduz kunlari (soat
10, 13, 16) 2 m balanddagi haroratga nisbatan yuqoriligini, lekin
po m idor ekilgan dalada o 'sim lik n in g gullash d avrida 20 sm
baiandlikdagi miqdori, 2 m balandlikdagiga nisbatan past b o 'lgani
kuzatilgan. H avoning m aksim al nisbiy namligi pom ido rning gullash
davrida quy osh chiqishidan oldin (soat 00, 04 da) ay tail i darajada tarvuz
ekilgan d aladagiga nisbatan yuqoriligi qayd etilgan. B uning sababi esa
pom id or ekilgan dalada b u g 'la n ish yuqori bo'lganligi bilan izohlangan.
H avo harorati va nam ligining sutkalik o 'z g a rish i va ularning
balandlik b o 'y ic h a taqsim lanishida tarvuz va po m idor ekilgan dalalarda
bir oz b o 'ls a ham farq borligi aniqlangan.
H.M. A bduliayev g 'o ' z a bargiga defoliatsiya ishlovi berilgan dala
bilan defoliatsiya qilinm ag an uchastkada 10 kundan s o 'n g m ikroiqlim
m a ’lum otini taqqoslab, ular haroratining farqi 2,5—4,0°C tashkil etishini
qayd etgan. K echasidagi kuzatuvlarda aniqlanishicha nazoratdagi
308
uchastkada havo harorati defoliatsiya qilingan uchastkalardagiga
nisbatan yuqori b o'lga n . Oktabrning boshlarida taqqoslangan haroratlar
ayirmasi 0 ,5 -l,()°C tashkil etgan. Bunga esa oktabr oyida nazoratdagi
uchastkalardagi g 'o ' z a barglari tabiiy holatda to'kilishi sabab bo'lgan.
I HTolialsiya iialijasida bu maydonda barglarning to'kilishi sababli 18
kuiula 85 %, nazoratdagi uchastkada esa 2 0 -2 5 % barg to'kilgan.
Bunday I'arqning bo'lishi paxta/.or issit]Iiк balansining o'zgarishidan
kelib chiqadi.
Mikroiqlim kuzatuvlari bir kecha-kunduz davom ida o'lchanishi
kerak, am m o har doim kechasi dalani ichida kuzatish olib borish
imkoniynli yo 'q . Bunday qiyinchilikni bartaraf etish uchun mikroiqlimni
kuzatish muddatlari 5 - 7 - 1 0 kun oralatib o'tkaziladi.
Shuni alohida q ayd etish kerakki, asosiy igrom eteo rolog ik ishlarda
meteorologik budkadagi m a ’lumotlardan k o 'p ro q foydalaniladi. Buning
sababi esa yuq orida keltirilgan mikroiqlim m a :lumotlari bilan budka
ichida joylashtirilgan term om etrlarda kuzatilgan havoning harorati
ko 'rsatgan m a ’lumot orasida soniy bog'liqlik o'rnatilgan.
Demak, m eteorologik stansiyalarda kuzatilgan havo haroratining
qiymatlari asosida g 'o ' z a yoki sholi m aydonida kuzatish olib bormasdan
ham ulardagi havo haroratini topish imkoniyatini agrometeorologlar
yaratishgan. M eteorologik stansiyalar maMumoti bilan daladagi m a ’lu-
motlar tafovutini agroiqlim iy hududlar xaritasini tuzishda aniqlik kiritish
va agrom eteorologik bashoratlash usul larini takomillashtirishda
I'oydalaniladi.

12.8. I(|lituning q ish lo q xo' jalik e k in lari

/.u r a r k u n a n d a la r i va k a sa llik la r ig a t a ’siri

Kcspublika o'sim liklarni himoya qilish ilmiy-tadqiqot instituti

olimlari S.N. A lim uxam edov, F.M. Uspenskiy, Z.K. Odilov, M.X. Ko­
rnilova, I.S. IJrunov, U.U. Rasulov, G. Miraliyev va boshqalar tom o­
nidan O 'z b e k isto n n in g iqlimiy sharoitida o'sim lik lar kasalligi va
/im irkuiiandalarining tarqalishiga doir ilmiy ishlar bilan tanishamiz.
B i/m il^ sh aroitim izda qishloq x o 'jalik ekinlari orasida g 'o 'z a
o'sim lig ig a katta e 'ti b o r qaratiladi. G 'o 'z a g a asosiy zarar keltiruvchi:
a) zararkunandalar - ildiz k o 'k qurti tunlami, k o 's a k k o 'k qurti tunlami,
karadrin, o 'rg im c h a k kanalar; b) kasalliklari - vilt, fuzarioz, gommoz,
ildiz chirishi va boshqalardan iborat.

309
 12.8.1. Iqlim ning o ‘sim lik zararkunandalari
tarqalishiga t a ’siri

0 ‘rgintc/iak капа g 'o 'z a n i n g eng kichik zararkunandasi hisobla-

nadi. Qishlab chiqq an k analar k o 'k la m d a havo harorati 5 - 1 0°C ni
tashkil e tg and a jo y la rid a n chiqadilar. Joyn in g geografik joy lashishiga,
iqlim sharoitlarining qanday b o 'lis higa qarab yil d av om ida avlodining
miqdori: C h im b o y d a 0 - 0 , T osh kentda 10-13 va Shero bo dd a 1 6 -1 8 ta-
gacha borishi m um kin. U ning rivojlanishi uchun havo haroratining eng
pastki darajasi 7,3°C. Rivojlanishi mart, aprel, oktabrda 2 5 - 3 0 kun, may
va sentabrda 15-20, y o z d a 7 - 1 2 kun davom etadi. Kuchli y o g 'in g a r-
chiliklar va havo haroratining keskin pasayishi natijasida k a n a la r soni
kamayadi.
Q ishlaydigan kanalar agroiqlimiy sovuq sharoitga ancha bardoshli
bo'ladi, qishlaydigan asosiy joylari paxta xirmonlari, tom orqa, yerga
to'k ilg an barglar va h.k.
Q ishdan chiqqan kanalar, ko 'k la m d a , agroiqlimiy sharoitlarning
asosiylaridan biri b o 'lg a n haroratning 5 - 1 0°C gacha k o 'ta rila boshlashi
bilan jo y la rid an chiqadi va tuxum q o 'y is h m aqsadida yon atrofdagi be-
gona o'tlarga, keyin esa daraxtlarga, ularning endigina chiqarayotgan
barglariga, u yerdan, ekilgan paxta dalalari v a boshqa ekinlarga k o 'c h ib
o'tad ilar. Kuchli sham ol ta ’sirida va suvlar vositasida ham bo sh q a j o y ­
larga tarqaladi. Qulay agrom eteorologik sharoit shakllanishi bilan butun
bir dalani qoplab olishi m umkin.
Tunlam kapalak qurti o 'sim lik k a zarar keltiradi, yoshlari asosan
y e r b a g 'rid a o 's im lik barglarini yeb hayot kechiradi, ikkinchi va uchin-
chi yoshidan boshlab kunduzi tuproq orasiga yashirinadi, kechalari y e r
betiga chiqadi. Kapalagi zararsiz, gullarning shirasi bilan ovqatlanadi,
o 'sim lik n in g changlanishiga yordam beradi.
Q urtlar a g rom eteorologik sharoit yaxshi kelgan yillarda k o 'p la b
rivojlanib nihollarni siyraklashtiradi, b a ’zan batam om nob ud qilishi
m um kin.
K o 'k la m d a harorat 12°C ga yetg and a ob-havo sharoitiga qarab
qurtlarning u y g 'o n is h davri 4 0 - 5 0 kunga cho'zilishi m um kin. V oyaga
y e tg a n bitta qurt o 'z hayoti da vom ida 20 ta hosil organlarini v a 2-3 ta
k o 'sa k n i shikastlaydi.
K eskin o 'z g a ru v c h a n vaqtlarda sovuqlar to 'xtashi bilan qurtlar
g 'u m b a k k a aylanishga tayyorgarchilik k o 'r a boshlaydi.

310
 Tuproq ostidagi o ‘z uyalarini tashlab yerning yuqori qismiga
chiqadi. K apalak uchib chiqishi uchun y o ‘l qoldirib, yangi uya yasaydi.
K o 'k la m d a tuproqning 10 sm chuqurligida o ‘n kunlik o 'rta c h a haro­
rat 16°C ga yetganda birinchi kapalaklar, harorat 19 -20 °C b o 'lg a n d a
yoppasiga uclia boshlaydi v a tu x u m q o 'y ish g a kirishadi.
G 'o 'z a to 'p lam i tuxum ining rivojlanishi yozda 1.5-3,5 kun, kuzda
6 - 1 0 kun b o'lsa, qurtniki harorat salqin kelsa 30 kungacha, 2 3 -2 5 ° C
haroratda 15-18 kun gacha davo m etadi. O 's im lik shonalaguncha
tuxumini no'xat, pom idor, ertagi m a k kajo'xori, poliz ekinlari va begona
o 'tla rg a qo'yadi.
Karadrina asosan g 'o ' z a bargini shikastlagani uchun paxtakorlar
g 'o 'z a qurti deb atashadi. U katta yoshda b o 'lsa barglarni teshik-teshik
qiladi yoki barglarni batam om yeb tugatadi va novdalar, poya, shoxlarni
kemiradi. K o 'k lam d a g i agrom eteorologik sharoit iliq va se ry o g 'in kelsa,
o 'ts im o n o 'sim lik lar yaxshi rivojlansa karadrinalar ham k o 'p a y ib ketadi.

12.8.2. Iqlim ning o ‘sim !ik kasalliklari

tarqalishiga ta ’siri

Vilt kasalligi qishloq xo'jaligiga katta zarar keltiradi. G 'o 'z a d a

fuzarioz va vertisillyoz, vilt (so'lish) kasalliklari mavjud. Bu kasalliklar-
dan paxta hosilining 50 foizdan ortig'ini y o 'qotish m um kin. O 'sim lik
butun rivojlanish fazalarida zararlanishi m um kin, lekin om m aviy zarar-
lanishi shonalash-gullash davriga t o 'g 'r i keladi. So'lish kasalligi kuzati-
ladigan dalalarda k o 'c h a t qalinligini 2 0 -2 5 % ga ortiqcha qoldirish
tavsiya etiladi. Ochiq dala sharoitida mikroskleratsiylarning o 'sib
chiqishi tuproqda o 'rta c h a sutkalik harorat - 7 ° C dan past b o 'lm a g a n d a
kuzatiladi va z a m b u ru g 'n in g o'sishi noyabrda tugaydi. Mikroskleratsiy-
Iaiili unishi, rivojlanishiga qulay sharoit harorat 2 4 - 2 5 ° C , tuproq
namligi 6 0 - 7 0 % da yaratiladi, lekin zam buru g'larni rivojlanishi uchun
qulay sharoit 7,0°C hisoblanadi. A m m o hayotchanligi yuqori musbat
harorat 90°C ga qadar va past manfiy harorat - 3 0 ° C ga qadar saqlanishi
isbotlangan.
G 'o 'z a o'sim ligi vilt kasalligi bilan kuchli darajada kasallanadigan
dalalarda 1:2 loyihasida g 'o 'z a , g'alla, javdar, arpa, raps, raygras, beda
ekinlarni alm ashlab ekishni q o'llanishi kasallik qo 'zg 'a tu v c h ilarn i tezda
kam aytirishga olib keladi.
Gomntoz kasalliklarini bakteriya keltirib chiqaradi v a kasallikning
rivojlanishi ob-havoga bog'liq. G 'o ' z a barg va poyalarining kasallanishi

311
 k o ‘klam va yozda. k o 'proq yo g 'in g a rc h ilik b o 'la d ig a n hududlarda esa
k o 'sa k la rd a kuzatiladi. O 's im lik chinbarg chiqarganda zararlansa hosili
4 - 9 %, poyasi kasallansa 18-62 % gacha kamayadi. Kasallik oqibatida
sho nalarning tugunchalari, ayniqsa k o 'sak la rn in g to 'k ilib ketishi kuza­
tiladi. G o m m o z kasalini tarqatuvchi bakteriyani rivojlanishi uchun kun­
d u z kunlari e n g qulay harorat 2 5 - 2 8 ° C , lekin harorat 2 5 - 3 5 ° C dan
yuqori b o 'lg a n d a uning faoliyati pasayadi. N a m tup roqd a va suvda 15—
20 kun ichida nobud bo'ladi. Qishloq x o 'ja lik dalalarida ekinlarni tez-tez
a lm ashlab ekiladigan joylarda g o m m o z kasalligini q o 'z g 'a tu v c h i
bakteriyalar b o 'lm ay di.
G 'o 'z a n i n g ildiz chirish kasalligining rivojlanishi faqat k o 'k la m d a
y uzag a kelgan agrom eteorologik sharoitlarga, tuproq namligi va haro ­
ratiga, y o g 'in n in g m iqdorigagina bo g 'liq b o 'lm a s d a n , balki uru g 'lik
c higitning sifatiga ham bog'liqdir. Bu kasallikni q o 'z g 'a tu v c h i zam bu-
r u g 'n i rivojlanishi uchun qulay harorat 10-30°C hisoblanadi. lekin
o 's im lik z a if b o 'is a kasallanishi ortib ketadi. Chigitni ch u q u r qilib eki-
lishi, surunkali yog'inlarchiliklar, tuproqni ustki qatlamini qatqaloq bo-
sishi o 's im lik n in g zararli m ikroorganizm larga qarshi kurashini susaytirib
yuboradi.
K o 's a k g om m o zi kasalligi kuzda y o g 'in g a rch ilik k o 'p bo'ladigan
hududlarda keng tarqalgan va ko 'sa k la rn in g qirralarini shikastlantirib
u ning ichiga kirib oladi, s o 'n g paxta tolalarini zararlantiradi.
S hunday qilib, qishloq xo'jalik ekinlari zararkunandalari va kasal-
liklarining rivojlanishiga, ular vetkazadigan zarar darajasi iqlimning
m uayy an, aniq sharoitlari bilan bog'liq.
Y uq orid a keltirilgan misollardan ko'rinadiki, zararli hashoratlar va
kasalliklarning har qaysi turiga, ularning yaxshi rivojlanishi uchun
harorat va nam lik ning eng maqbul va chegaraviy qiymatlari mavjud.

1 2 -b o b u c h u n s a v o l l a r v a t o p s h ir iq l a r

1. Iqlim tushunchasi qanday ta ’riflanadi ?

2. A groiqlim shunoslik fanining asosiy vazifalari n im alardan iborat ?
3. Iqlimiy om illarga qaysi omillar kiradi ?
4. Iqlim ning kontinentalligi qanday tavsiflanadi ?
5. Iqlim ning geografik va radiatsion om illariga qanday om illar
kiradi ?
6. Iqlim ning qishloq xo'jaligidagi ahamiyati qanday ?
7. Q u ru qlik va suv sirtining iqlimga t a ’sirini tavsifiang.

312
 8. V .P.K yoppenning iqlimlar tasnifini ayting.
9. L.S.Berg iqlimlar tasnifini bayon qiling.
10. B.P.AIisovning iqlimlar tasnifi yuqoridagi tasniflardan nimalar
bilan farq qiladi?
11. 0 ‘zbekiston iqlimining asosiy xususiyatlarini bayon qiling.
12. O 'zb ekiston da qanday iqlimiy zonalar bor ?
13. C h o 'l va dasht zonasining asosiy iqlimiy xususiyatlarini tavsif­
lang.
14. T o g ‘ oldi zonasining iqlimiy xususiyatlari qanday ?
15. l og' zonasining iqlimiy xususiyatlarini tavsiflang.
16. Iqlimning tebranishi va o'zgarishi tushunchalarining mazmunini
aytib bering.
17. Iqlim geologik va tarixiy davrlarning qaysi birida tubdan
o'zgaradi ?
18. Iqlim o'zgarishini astronomik gipotezalar b o 'y ic h a qanday tu-
shuntiriladi ?
19. Iqlim o'zgarishini fizik gipotezalar b o'yic ha qanday omillarga
b o g 'la b tushuntiradi ?
20. Iqlim o'zgarishini geologo-geografik gipotezalarda qanday tu-
shuntiriladi ?
21. Iqlimning tabiiy va antropogen o'zgarishlaridan qaysi biri jadal
boradi ? Iqlimning antropogen o'zgarishini tavsiflang.
22. M ikroiqlim va fitoiqlimlarning ta ’riflari qanday ?
23. Iqlimning qishloq xo'jalik ekinlari mahsuloti sifatiga ta ’sirini
bayon qiling.
24. Qishloq xo'jaligi dalalari mikroiqlimini yaxshilashning qanday
usul lari bor ?

313
 13-bob. A G R O M E T E O R O L O G IK K UZATISH LAR

Agrometeorologik kuzatishlar deb 0 ‘simliklarning o'sishi. rivoj-

lanish fazalari va hosilining shakllanishini ob-havoning holatlariga,
m eteorologik kattaliklar (havo harorati, namligi, atm osfera y o g ‘inlari va
boshqalar)ning o ‘zgarishiga h a m d a tuproq nam ligiga b o g ‘langan holda
olib boriladigan kuzatishlar m a jm u a sig a aytiladi.
A grom eteorologik k uzatishlarning asosiy tamoyili - muvoziyligi
(parallelligi) b o ’lib, unda agrom eteorolog ik omillarning o ‘zgarishini va
kuzatish bilan barobar qishloq x o 'jalik obyektlari ( o ‘simliklar, hayvonlar
va boshqalar)ning holatini ha m d a unum dorlik elementlarining shaklla-
nishidan tortib to so'ngg i m ahsulot - hosilni у ig‘ishtirib olishga qadar
kuzatish olib bori 1ishidan iboratdir.
B unday parallel kuzatishlar natijasida ob-havo sharoitlarining
ekinlarning o'sishi va rivojlanishiga, zararkunandalar va kasalliklarning
tarqalishiga, shuningdek qishloq x o 'ja lik ishlarini o 'tk a zish va boshqalar
ta ’sirini miqdoriy jihatdan ilmiy baholash m um kin. Natijalari a g ro m e te ­
orologik x izm at ko 'rsatishd a foydalaniladi.
A grom eteoro lo gik ku zatishlar o 'tk a z ish n in g standart shakli faqat
yago na « R axnam o» b o 'y ic h a ba y o n etilgan uslubga, m uddatga va
tartibga q a t’iyatlik bilan rioya qilinadi. Shuning uchun « R axnam o» bilan
tanishib chiqamiz.

13.1. A g r o m e t e o r o l o g i k k u z a t is h la r n i o ‘tk a z is h g a ja lb
q ilin g a n a g r o va g i d r o m e t e o r o l o g i k st a n s iy a h a m d a p o stla r n in g
a s o s i y v a z ifa la r i

E ng avval agrom eteorologik kuzatishlar, agrom eteorologik stansiya

va post deganda nima tushuniladi, shu haqida qisqacha m a ’lumot bilan
tanishib chiqamiz.
Agrometeorologik kuzatishlarni yanad a soddaroq tushuntirsak,
bu nd a bir tom on dan m a ’lum jo y d a va vaqtda m eteorologik kattaliklar
m iqdorlari (havo va tuproq harorati, atm osfera yo g'inlari va boshqalar)
ni kuzatish olib borilsa, ayni shu vaqtda o 'sim liklarn in g o'sishi, rivoj­
lanishi, hosilining shakllanishini ham kuzatish olib borish va barcha

314
belgilab q o 'y ilg a n qoidalar asosida maxsus kitobchaga yozish kabi ishlar
m ajm uasi tushuniladi.
Agrometeorologik stansiya - bu regionda, mintaqada, muayyan
hududda yetishtirilayotgan qishloq xo'jalik ekinlarining agrom eteo­
rologik sharoitlarini o'rganuvchi, doimiy (standart) m eteorologik va
agrom eteorologik kuzatuv va o'lchashlarni am alga oshiruvchi
ixtisoslashtirilgan stansiya. T o 'p lan g a n kuzatuv materiallari asosida
ixtisoslashtirilgan maxsus xos raqamlar (kod) tuzib Gidrom eteorologiya
xizmati markaziga telegramm alar asosida m a ’lum otlar yuboradi,
O 'z g id ro m e t yoki GM ITI ning maxsus dasturi bo 'yich a tadqiqiy ishlarni
bajaradi, tezkor m uhim agrom eteorologik axborotnom alar bilan zaruriy
m a ’lumot tayyorlash xizmatini t a ’minlaydi.
Demak, agrom eteorologik stansiya bu majmuiy m uassasa hisob-
lanib, uning tarkibida m eteorologik stansiya va o 'z in in g m axsus xo'ja-
liklarida agrom eteorologik kuzatish olib boruvchi uchastkalari mavjud.
Shuni alohida t a ’kidlab o 'tis him iz lozimki, mustaqil meteorologik
stansiyalarga biriktirilgan xo'jaliklarda ham kuzatishlar o'tkaziladi.
Meteorologik stansiya. Bu m a ’lum talablarga ja v o b beradigan may-
donchada joylashgan, kuzatishlar olib boradigan muassasa. Meteorologik
stansiya m a ’lumotlari ob-havo holatini bilishda va yaqin kunlar uchun ob-
havo bashoratini tuzishda asos bo'lib xizmat qiladi. Meteorologik
stansiya uch toifaga bo'linadi. l-toifali meteorologik stansiya vazifalariga
kuzatishlarni o'tkazish va ishlab chiqishdan tashqari, unga biriktirilgan
II va lll-toil'ali meteorologik stansiya va postlar ishiga texnik rahbarlik
qilish va m anfaatdor tashkilotlar, korxonalar, muassasalarga meteorologik
sharoitlar haqidagi m a ’lumotlar, shuningdek iqlim materiallari bilan
xizmat ko'rsatish kiradi. Shuning uchun meteorologik stansiyani tasavvur
etish uchun quyidagi fotolavhani keltiramiz (13.1-rasm).
Agrometeorologik post —
bu qisqartirilgan dastur asosida
meteorologik va agrom eteo­
rologik kuzatuv ishlarini olib
boruvchi ixtisoslashtirilgan
muassasa. A gro va gidrome-
teorologik stansiyalarning uslu-
biy raxnam osida agrom e­
teorologik postlarda havo haro-
13.1-rasm. «Toshkent observatoriyasi» ra^ y o g 'in la r va atmosfera
m eteorologik stansiyasining hodisalari, qishloq xo'jalik
/u d “ m 4miy 0 rl” ,f * . .. dalalarida fenologik kuzatishlar
(H.R . Qutlim uratov fotolavhasi)

315
olib borilishi ko'rsatilgan. ayrim hollarda tuproq ning muzlashi va erishi,
namligi va harorati aniqlanadi. A g rom eteorolog ik postlarda kuzatilgan
material lardan x o 'ja lik ishlarini rejalashda, agrotexnik tadbirlar
muddatlarini o 'tk a z ish g a aniqlik kiritishda foydalaniladi.
A g rom eteorolog ik post qanday tarkibga ega ekanligini tasavvur
etish uchun quyidagi 13.2-rasmda agrom eteo ro lo gik postning tasviri
keltirildi.
O 'z g id r o m e t tarm oqlarida a g ­
rom eteorologik kuzatishlarni m un-
tazam o 'tk a z is h g a quyidagi stan­
siya va postlar ja lb etilgan:
- barcha agrom eteorologik
stansiyalar;
13.2-rasm. A grom eteorologik ~ qishloq x o 'ja lik hudud-
postdagi m eteorologik inaydonclia larida:
- m eteorologik;
- gidrologik;
- aerologik stansiyalar va alohida ixtisoslashtirilgan stansiyalar;
- qishloq x o 'ja lik hududlarining b oshqarm alariga tegishli agrom e­
teorologik postlar;
- qishloq x o 'ja lik hududlarida joy la sh g an m eteorologik toifadagi
postlar.
A grom eteoro lo gik kuzatishga ja lb etilgan stansiya, postlar
ro'yxatini va kuzatish ishlarining hajmini O 'z g id ro m e t belgilaydi.
A gro va gidrom etstansiya, postlarning asosiy vazifalari quyidagilar:
a) kuzatuvchi faqat o 'z k o 'z i bilan k o 'r g a n jabh an i, hodisani ku-
zatishi, o 'lc h a sh i va yozishi shart;
b) gidrom etstansiya va postlar joy la sh g a n h ududlarda kuzatishlar
o 'tkazish;
d) kuzatish natijalarining birlamchi m a ’lumotlarini ishlab chiqish;
e) belgilangan vaqtda agrom eteorologik axborotlarni tuzish va te­
gishli tashkilot, xo 'jalik la rg a yetkazish.
S huning bilan bir qatorda agro- va gidrom eteostansiya, postlar
vazifa - reja b o 'y ic h a m u ntazam agro m eteoro lo gik t a ’m in ot xizmatlarini
o 'tashlari kerak. Oxirgi bosqichda kuzatuv natijalarini O 'z g id ro m e tn in g
arxiviga topshiriladi.
O 'z g id r o m e t kuzatishni o 'tk a z m a slik k a y o 'l q o 'y m a y d i, o 'lc h a sh la r
uchun faqat soz asb oblar ishlatiladi. Kuzatuvchi faqat o 'z ko 'zi bilan
k o'rganini va o 'Ichaganini yozadi. Begona o dam larning ko'rganlarini,

316
so'zlarini hisob-kitob m a ’lumotlarini y ozishga ruxsat etilmaydi. Istisno
tariqasida xo'jaliklardagi agronom, brigada yoki fermer x o ‘jaligi bosh-
lig‘i va m a s ’ul xodim larning m a ’lumotlaridagi ekinlarning zarar
k o'rganini, o'tkazilgan agrotexnik tadbirlarni yozishi mumkin. Bunday
liollarda dala kuzatuv kitobiga axborotni qaysi m anbadan olganligi yozib
qo'yilishi kerak.

13.2. M e t e o r o lo g ik sta n siy a va a g r o m e t e o r o lo g i k p o stla rd a g i

m a y d o n c h a la r j o y la s liu v i va o b - h a v o n i k uzatish
m u d d a t la r i, tartibi

Meteorologik va agrom eteorologik post maydonchalari 5x6 m

o'lc h a m li to'rtburchak shakldagi joyni, standart meteorologik stansiya
kvadrat shaklida 26x26 m yer sathini o 'z ichiga oladi va atroflari temir
to 'r bilan o 'ralg an bo'ladi.
Stansiyada to'liq dastur b o 'y ic h a kuzatish olib borilmasa. masalan
turli chuqurliklarda tuproq harorati o 'lchan m asa, m aydoncha o'lcham ini
20x16 m gacha kamaytirilishga ruxsat beriladi.
BM T qoshidagi Jahon M eteorologiya Tashkiloti (JM T ) ning tavsi-
yasiga muvofiq dunyo mamlakatlarida, shular qatorida O 'zb ekiston da
barcha meteorologik budkacha ichidagi term om etrlar rezervuarlari yer
sirtidan 2 m balandlikda o'rnatilgan. A sbob va uskunalar meteorologik
m aydonchaga joylashtirilganda biri ikkinchisiga ta’sir qilmasligi va soya
solmasligiga katta ahamiyat beriladi. Fluger machtasi. anem orum bom etr
va shamolni avtomatik tarzda o'z i y ozar asboblar m aydonchaning shi­
moliy qismida, m aydonchaning o 'rta qism ida psixrometrik budka va
o 'z i yo zar asboblar, y o g 'in o'lchagich, p ly uv io graf o'rnatilgan bo'ladi.
M cteogeliograf, rosograf, tuproq termometrlari bir-biriga soya tushir-
m asdan m aydonchaning janubiy qism iga o'rnatiladi.
M eteorologik m aydonchaning tu p ro g 'i yopishqoq b o'isa, kuzatishga
boradigan yo'lkani mayda sh ag'al tosh (sheven) bilan bosiladi, am m o
y o 'lk an i asfaltlash yoki betonlashga ruxsat etilmaydi. B udkaga va tu p ­
roq term om etiiariga boradigan y o 'lk a shimol tom ondan, gelio graf esa
ja n u b d a bo'lishi kerak.
M eteorologik m aydoncha va undagi asbob-uskunalarni navbatchi
kuzatuvchi doim o nazorat qiladi. Stansiyaning xizmat xonasi m eteo­
rologik m aydonchadan 100-120 m uzoqlikda joylashadi. Xonada,
dev org a havo bosimini o 'lchaydigan maxsus s h k a f ichiga joylashtirilgan

317
kosali baro m etr osib q o 'y ila d i, havo bosimi tekshirilgan aneroid yoki
b a ro g ra f y o rdam ida ham aniqlanishi m um kin.
M a y d o n c h a d a o 'tla r balandligi 20 sm dan oshg an b o 'ls a o 'r ib tash-
qariga chiqarib tashlanishi lozim. Q ish da qo r qoplam ini, ayniqsa (tuproq
te rm om etri jo yla sh g an yerda) tabiiy holatda saqlanadi. Qorni m aydon-
chadan chiqarib tashlash yoki b ahor dav rida s u n ’iy ravishda erishini
tezlashtirishga ruxsat etilmaydi.
B u d k a n in g tepasi, yo n tomoni va y o g 'in o 'lch a g ic h tayoqcha
(reyka)si kuzatishdan oldin m aydon chani aylanib chiqish vaqtida qordan
tozalanadi.
M eteorologik stansiya va agropostlar m ay do nchasig a kirish eshigi
asosan shimol taratda bo'lishi, lekin istisno tariqasida eshik sharq yoki
g 'a r b d a b o'lishi ham m um kin va eshik yopiq qulflanadigan holda
saqlanishi lozim.
M eteorologik m ay don ch aga o 'm a tilg a n asbob lar yordam id a asosiy
m eteorologik kattaliklar: quyosh radiatsiyasi, havo harorati va namligi,
tuproq harorati, bulutlilik, tuman, b u g 'la n ish va atm osfera hodisalari,
changli b o 'ro n , m om aqaldiroq, sel, garmsel, jala, d o 'l, izg'irin va
boshqalar b o 'y ic h a kuzatuvlar o'tkazilad i va m axsus daftarchaga yozib
boriladi.
Barcha stansiyalarda h a vo harorati va namligi, havo bosimi, shamol
tezligi va yo'n alish i, tuproq harorati, k o'rin u v c h a n lik va bulutlilik va
boshqalarni kuzatishlar sutka d avo m ida 8 m arta y a ’ni har 3 soat (00, 03,
06, 09, 12, 15, 18 va 21) da o'tkaziladi. Y o g 'in la r y ig'indisini o 'lc h a sh
12 soat o ra lig 'id a ( 0 3 - 1 5 va 15-03 soat) kuzatiladi. Kunduzlik va yarim
kechadagi y o g 'in miqdori ajratib kuzatish vaqti soat 03 va 15 deb belgi-
langan, h a m d a tuproqning yuzasi qanday holatda ekanligi qayd etiladi.
Stansiya va postlarda kuzatish tartibi va m uddatiga oid maxsus
dastur m avjud. M eteorologik stansiya m a ’lumotlari son qiymatlari
k o 'rin ish id a m axsus kod telegramm asi tuzilib O 'z g id ro m e t tarkibidagi
«M eteoinfosistem » tizim iga kelib tushadi. Rasshifrovkalangan tele-
gram m a m a ’lumotlarini mutaxassislar q ayta ishlab O 'z b e k isto n n in g bar­
cha xalq xo 'jalig i turli tarm oqlarida foydalanish uchun stansiyalardan
olingan k o 'p yillik m eteorologik kattaliklar m a ’lumotlari asosida
hu du dlar iqlim iga oid ilmiy-am aliy bild irgich-m a’lum otnom alar tay-
yorlanadi. Bunday m a ’lumot ayniqsa qishloq xo'jaligi uchun ju d a
m uhim m a n b a b o 'lib xizm at qiladi.

318
 X ulosa qilib aytganda, agro va gidrometeorologik stansiya va post-
larda m eteorologik kattaliklar va hodisalarni kuzatishga oid materiallar
to'plash, tahlil qilish va ulardan foydalanish am alga oshiriladi.

13.3. A g r om eteorologik kuzatish tarkibi va dasturi

Qishloq h o'jalik ekinlari va chorvachilik sohasida asosiy agrom e­

teorologik kuzatishlar h am da o 'lc h a sh la r tarkibiga quyidagilar kiradi:
- o 's i m l i k l a r rivojlanishini aniqlash uchun fenologik kuzatishlar;
- o'sim liklar qalinligi va bo'yini o 'lchash;
- ekinlarning m eteorologik hodisalar (qora sovuq, qurg'oqchilik,
do 'l, kuchli shamol va boshqalar) dan zarar ko'rishi;
- zararkunandalardan zarar ko'rish i va kasallanishi;
- yig'ish-terish da noqulay ob-havo sharoitlari tufayli o 'sim lik ­
larning yotib qolishi;
- qishloq x o 'ja lik ekinlarining asosiy holatini baholash;
- qishloq x o 'ja lik ekinlarini m ahsuldorlik elementlari va hosilini
aniqlash;
- barcha dala ishlarini kuzatish va ob-havo t a ’sirini baholash;
- qoramol va qo ra k o 'l q o'ylarni boqishda yaylov sharoitlarini hi-
sobga olgan holda kuzatish;
- qishda kuzgi don ekinlari va mevali daraxtlar holatini kuzatish;
- bo g'larda va kuzgi don ekinlari dalalarida harorat, qo r qoplami,
tuproqning muzlashi va crishini kuzatish;
- asosiy ekinzorlarda va yaylovlarda tuproqning turli chuqurligida
namligini aniqlash. Bunda tuproq namligi k o 'z bilan kuzatiladi va as-
boblar yo rdam ida aniqlanadi;
- qishdagi sovuqlarning ta ’sirini aniqlash: a) kuzgi b u g 'd o y ekilgan
m aydondan 30x30 sm yuzali, balandligi 15-20 sm bo 'lg a n tuproq qat­
lamini issiq x o na ga ko'chirish, muzi erigandan s o 'n g tirik va nobud
bo'lg a n o 's im lik lar sonini hisoblash; b) mevali daraxtlarni 1 yoki 2
yoshdagi novdasi shoxchasini xonada suvli idishga solib kuzatish.
Y uqorida keltirilgan agrom eteorologik kuzatishlar va o 'lch ash lar
dasturi butun M D H mamlakatlari, shular qatorida O 'zbekistondagi stan­
siya va postlarda qabul etilgan yagona uslubda «R axnam o» dan foy-
dalanib agrom eteorolog xodim lar tom onidan bajariladi.
Agro va gidrometstansiyalarda, postlarda meteorologik kuzatish
olib borilishi majburiydir.

319
 G idrom etstansiya va postlarda quyidagi asosiy standart ag ro m e te o ­
rologik kuzatishlar olib boriladi:
Yilning iliq-issiq davrida
1. H aydalm a tuproq qa tlam ining harorati.
2. Sholi paykalidagi suv ning harorati.
3. Q ishloq x o 'ja lik ekin dalalarida yog'inlar.
4. T uproq yuqori qa tlam ining namligi (oddiy kuzatish-vizual
tarzda). T u proq qatqalog'i.
5. Tu pro qda ildiz jo y la s h g a n qatlam dagi namlik (asboblar y o r­
damida).
6. Qishloq x o 'jalik ekinlari, o 't, daraxt va butazorlarning rivojlanish
fazalari.
7. Ekinlarning holati: o 's im lik n in g zichligi, b o 'y i, begona o 't bos-
ganligi; nom aqbul m eteorologik hodisalardan, hashoratlardan zararlan-
ganligi va kasalligi, yotib qolganligi ham da o 'sim lik n in g u m um iy ho-
latini sifatiy va miqdoriy baholash.
X. M ahsuldorlik elem entlarining shakllanishi, o 'sim lik m assasining
ortishi, ekinlarning hosili.
9. D alada o 'tk a z ila y o tg a n turli-tuman tadbirlar va hayvonlarni
(qoram ollarni) o'tlashini kuzatish.
Yilning sovuq davrida
10. Kuzgi ekilgan ekinlarni tuplanish-bachkilanish (poyaning pastki
qism laridan bachki poyalarni o 's ib chiqish joyida), k o 'p yillik o'tlar,
mevali daraxtlarning ildiz qismidagi tuproq harorati.
11. T uproq qa tlam ining m uzlagan va erigan chuqurligi (asbob y o r ­
damida).
12. Q ishlavdigan dala ekinlari va mevali daraxtlar.
13. Q ishlavdigan ekin dalalaridagi va mevali daraxt dalalaridagi q o r
qoplami.
14. Ildiz jo yla sh g an tuproq qatlam larining namligi (asbob y o r ­
damida).
Ilova: Q ishloq x o 'ja lik hududlari boshqarm alariga tegishli a g ro m e ­
teorologik postlarda № 8, 14 raqam larda belgilangan kuzatishlar o 'tk a -
zilm aydi; m eteorologik postlar birinchi toifada b o 'is a № 2, 3, 8, 10, 11,
14 va ikkinchi toifadagilarida esa № 2, 3, 5 , 8, 10, 11, 14 raqam larda
ko 'rsa tilga n a g rom eteorologik kuzatishlar o 'tkazilm aydi.

320
 13.4. A g r o m e t e o r o lo g ik k u z atish u c h a stk a la r in i tan lash ,
ta sh k illa sh tir ish v a k u z a tis h n i o 'tk a z ish

13.4.1. K u za tish u c h a stk a la r in i tanlash ta m o y illa r i

Barcha agrometeorologik kuzatishlar maxsus ajratilgan uchast-

kalarda olib boriladi. Qishloq x o'jaligiga tegishli m uassasalarning
x o 'jalik dalalarida: ekinzorlarda, tajriba dalalarida. b o g ia r d a , polizlarda,
yaylovlarda uni tanlab olinishi va stansiya yoki postlarga kuzatish olib
borishga biriktirilishini agrometeorologik kuzatish uchastka\ar\ (AKU)
deyiladi.
A K U ni tanlashda quyidagi m a ’lum qoidalarga rioya qilish kerak:
1. T ajriba kuzatish olib boriladigan yerdagi ekinlarning maydoni bir
gektardan kam bo'lm asligi kerak.
2. Meteorologik m aydoncha (yoki post) bilan kuzatish uchast-
kalarining oralig'idagi masofa 3 km dan oshmasligi kerak. Transport
bilan ta ’m inlangan stansiyalarda 5 - 1 0 km bo'lishi mumkin, lekin dala
sharoitida relyef bo'yich a va tabiiy om illarning ta ’siri jihatdan farq
qilmasligi kerak.
3. M eteorologik m aydonchaga yaqin xo'jaliklarda turli ekinzorlar,
bo g '-p o liz la r va boshqalar mavjud b o 'lsa kuzatuvchining ishini - y o ' l i n i
qisqartirish uchun A K U ni shu x o 'jalik dan tanlash m aqsadga muvofiq
hisoblanadi.
AKU tanlashda sug'oriladigan yoki sug'orilm aydigan yer
bo 'lis hidan qat’iy nazar xo'jalikdagi ishlab chiqarish jabhalaridagi
ekinlarga mos bo'lishiga e 'tib o r berish va agrotexnika tadbirlarini
o 'tk a z is h talab darajasida bo'lishi kerak. Har qaysi kuzatish uchastkalari
doim iy son-raqam bilan belgilab qo'yiladi. Bu qo'y ilgan raqam uchast-
kalarning chizm a shakllarida va dala kitobchasiga yoziladi. A K U ning
hududi iloji boricha bir turda bo'lishini ta ’minlash kerak. Masalan,
relyefga nisbatan A K U ning tanlash nisbiy bo'lib, bunda tekis va egri-
bugri yerlar bir-biridan 200 m balandlikdan oshmasligi lozim. Qiyalik,
ochiq yerlarda shim oldan, sharqdan, g 'a rb d a n va ja n ub dan yerga
y o r u g 'lik tushadigan jo ylar tanlanadi. Ochiq tekis dalalarda AKU
tanlangan yerlarning qiyaligi 2° (gradus) dan oshmasligi kerak.
X o 'jalik la rd a ekinlar joylashgan nishab yerlarning yonbag'irlaridagi
m a y donlarning qiyaligi 2 -5 ° , o 'rta c h a qiyalik 5 -10°, tikroq qiyaliklarida
- 1 0 ° dan oshishi mumkin.

321
 A K U ni tanlashda tuproq osti chuqurliklardagi suvlarning
ko'tarilishi va pastga siljishi kabi m a ’lum otlarga e ’tiborni qaratish
kerak. B unda q uyidagilarga rioya qilinadi:
a) yil d a vo m ida qum loq tuproqlarda y e r osti suvining k o ‘tarilishi
5 m dan, qu m to sh tuproqlarda 3 m dan ortiq b o'lm asligi kerak.
T u p ro q n in g yaxlashiga va nam lik tartibotiga y e r osti suvining ta ’siri
sezilmasligi shart;
b) y e r osti suvlari qum loq tuproqlarda 2 dan 5 m gacha, qum tosh
tuproqli dalalarda - 1 dan 3 m gacha bo'lishi kerak. Bunda faqat ay rim
davrlard a tuproqning m uzlashida va nam lik tartibotida y e r osti
suvlarining t a ’siri boMadi.
d) yilning ayrim davrlarida yer osti suvlarining k o ‘tarilishi qum loq
tup roq larda 2 m va undan kam, 1 m ham bo'lishi m umkin.
A K U ni tanlashda tuproqning agrogidrologik xususiyatlarini ham
e ’tiborga olish zarur. 'l uproqning 10 sm q atlam id a o 'sim likn in g so 'lish
namligi miqdori 3 %. maksimal gigroskopikligi esa 2 % b o'isa , qum tosh
aralashg an dalalarda so 'lish m um kin b o 'lg a n nam lik miqdori 2 %,
m aksim al gigroskopik namlik 1 % b o 'lg a n m avd on lar bir turdagi
uchastkalar deb hisoblanadi.

13.4.2. T u p r o q n i n g t a r k ib i v a u n in g m e x a n i k x u s u s iy a tla r in i
h iso b g a o lg a n h o ld a A K U ni t a n la s h

A K U ni bunday tanlashda quyidagilarga e ’tibor beriladi:

a) loyli va qum oq tuproqli yerlarning suv o 'tkazishi sust, quriganda
yoki y e r y a xla ga n va m uzdan erigan vaqtda tez sem entlashib qolishi;
b) qu m loq yer va qumtoshli tuproq suvni tez shim ib olish va o 'z id a n
o 'tk a z ib y ubo rish xususiyatiga ega. Bunday tup roqlar tez yaxlaydi va
eriydi ha m d a nami tez bug'lanadi;
H a r bir x o 'ja lik d a tuproqning tarkibi va xususiyati ifoda etilgan
tup roq xaritalari bor bo 'ladi va A K U ni tanlashda ulardan foydalanish
tav siy a etiladi. T an lang an A K U ning chizm a shakli v a u haqida y o z m a
m a ’lu m otlar m axsus shaklda ja d v a l-q o g 'o z d a mujassamlashtiriladi.
A g ro m eteo ro lo gik kuzatish uchastkasi jo y la sh g a n m aydonchaning
kichraytirilgan shakl chizmasi va kuzatish joy larin in g belgilari
13.3-rasmda keltirilgan.
Q ishloq x o 'ja lik ekinlarining o 'sis h, rivojlanish va hosilining
sh akllanish ig a agrom eteorologik om illarning ta ’sirini t o 'g 'r i baholash
uchu n A K U jo yla sh g an dalaning o'rn i, tabiiy sharoitga yaqinligi (re ly e f

322
shakli, y o n b a g ‘irlardagi qiyalik, tuproq turi, o 'rm o n va y o 'lg a , suvga.
transportga yaqinligi, elektrik ustun bor bo 'isa belgilari haqidagi
m a ’lumotlar) yo/.ma ravishda ko'rsatiladi. A K U haqidagi m a ’lumot
stansiya va postlarda saqlanadi. Nusxasi O 'zg id rom et va uning
tarkibidagi GMITI ga yuboriladi. A K U uchun 1 gektar maydon
ajratiladi. M aydonning ko'rinishiga qarab yuzasi 100x100 m, 50x200 m
bo'lishi mumkin. Albatta, kvadrat shaklida bo'lishi shart emas. A K U
maydoni dala chctidan, jarliklardan, y o'l chetidan, suv jabhalaridan
100 m m asofada uzoq bo'lishi kerak.

------- Д j 1 .e^ 5 0 8 ^7 1О
- = 3 i - ^ t?J 9 B .H 11

I3.3-rasm. Yilning iliq va issiq davrlaridagi AKU ning

taxminiy chiznia shakli va kuzatish joylarining belgilari.
Rasmdagi shartli belgilar: l-Agrometeorologik kuzatish uchastkasi (AKU)
ning chegarasi; 2-uchastkaning shartli ravishda bo'linish chizig'i, 3-kuzatish
olib borishga qatnaydigan yo'l. Kuzatish turlari; 4-tuproq namligini asboblar
bilan aniqlash va ularni uchastka bo'yicha o'rnatish, 5-tuproqning yuqori
qatlami holatini oddiy kuzatish; 6 - o ‘simlik balandligi va fazalarini kuzatish,
7 - o ‘simlikning sonini aniqlash, 8-mahsuldorlik va hosil tarkibini tekshirish
joyi, 9-haydaladigan tuproq qatlami haroratini o'Ichash joyi, 10-yog'inlarni
kuzatish joyi, 11—biologik hosilni hisobga olish qismi.

X o 'jaliklarda poliz ekinlarining maydoni 0,01 ga dan ortiq bo 'lgan

taqdirda A K U uchun joy tanlanadi. A garda polizning maydoni 1 ga
b o 'is a ham m asi agrom eteorologik kuzatish uchastkasi (A K U ) hisobla­
nadi.

323
 O'tloq yaylovlardagi AKU. Im koniyatga qarab A K U uchun ikkita
uchastka tashkil qilinadi. Bittasi tabiiy sharoitda o 'sa d ig a n va rivojla-
nadigan o 'tz o rla r bo'lsa , ikkinchisi toshqin vaqtida suv bosadigan
k o 'k a la m z o r joylardir. B unda hayvonlarni o 'tlatish tizimi asosida A K U
tanlab olinadi. A K U uchun qaysi o 's im lik fenolog indikator bo'lishi
m u m k inligiga aham iy at beriladi va atrofdagi o 'tz o r, ko'k a la m z o rd a gi
o 'sim lik larn in g qaysi biri ustivorligiga e ’tibor qaratiladi.
Bog'zorlardagi AKU. B o g 'z o rla rd a 1 5-20 ta s o g 'lo m m eva beradi­
gan daraxt turlarini kuzatish tashkil qilinadi. Bu 1 5 -2 0 mevali daraxt
joy la sh g a n m aydon A K U bo'ladi. Kuzatiluvchi daraxtlar iloji boricha
b o g 'n in g chetidan yiroq bo'lishi kerak.
A gar daraxtlar 3 qator b o 'ls a har qatordan 5 tadan kuzatish uchun
mevali daraxt ajratish kerak yoki daraxtlar 2 qatorlik b o 'ls a unda ku ­
zatish uchun 10 ta mevali daraxt olinishi mumkin. Lekin daraxtlar be-
tartib ekilgan b o 'ls a b o g 'n in g o 'rtasidagi daraxtlar kuzatish uchun
ajratib olinadi. Kuzatiluvchi daraxtlarga q o g 'o z (etiketka)lar osiladi va
tayoqch ag a belgilar qo'yiladi. X o 'ja lik atrofida boshqa mevali daraxt
b o 'lm a s a istisno tariqasida 1 ta mevali daraxt bo'lsa , unda kuzatish olib
boriladi va A K U ning y o z m a m a ’lum otida belgilanib qo'yiladi.
H ar yili x o 'ja lik jabhalariga A K U joy lar biriktirilgandan s o 'n g
qishloq x o 'ja lik ekinlariga alohida yag ona uslubda o'sim lik larning
o'sishi, rivojlanishi va hosilining shakllanishini kuzatish reja asosida
olib boriladi.
A K U da kuzatishlarni boshlashdan avval uning maydoni, 1 ga yer
uch qism g a bo'lin ad i: birinchi qism - 0,25 ga, ikkinchi qism - 0,50 ga,
uchinchi qism esa - 0 , 2 5 ga ni tashkil etadi. Shunda birinchi 0,25 ga
qismli jo y d a I va II qaytariq kuzatish joy i bo'ladi, ikkinchi 0,50 ga
qism ida biologik hosilni te rib-yig'ib olish uchun ajratilgan jo y va
uchinchi 0,25 ga qism ida III va IV qaytariq kuzatish j oy lari bo'ladi.
A gro m eteo rologik kuzatishlar bir xil bo'lsa. am m o uni 4 ta jo y d a
o'tkazilishini qaytariq kuzatish deyiladi.

13.5. T u p r o q n in g hay dalm a qatlam i haroratini kuzatish

Ekin ekish ga m o 'lja lla ng an yerdagi kuzatish uchastkasida tup roq ­

ning h a y d a lm a qatlami haroratini bilish uchun kuzatishlar o'tkaziladi.
M a z k u r kuzatish uchastkasida 2 - 3 m 2 m avdoncha ajratiladi. Ajratilgan
m ay do nch a tekis jo y d a va tuproq turlari bir xil bo'lishi kerak. Tanlab
olingan kuzatish uchastkasini ajratish uchun qoziqlar qoqiladi va har

324
safar shu ajratilgan m ay donchada tuproq harorati kuzatib boriladi. Agar-
da ekin ekishga m o'ljallang an dala nishab b o i s a kuzatishga ikkita
m aydoncha ajratiladi: shulardan biri dalaning yuqori qismida. ikkinchisi
esa qiyalik pastida boMadi.
Kuzatish ishlari erta bahordan, tuproqning qurishi boshlanganidan
boshlab to uning y u m sho q qayishqoqlik holatigacha ham da kuzatish
uchastkasiga ekilgan issiqsevar o 'sim liklarning unib chiqishigacha
davom etadi.
Janubiy viloyatlarda qish laslida ham tuproqning yum sho q qayish­
qoqlik holati kuzatiladi. Shuning uchun bunday hududlarda tuproq haro­
ratini kuzatishni boshlash sanasini O 'zg id ro m et belgilaydi. Uning
ko'rsatniasi b o 'y ic h a kuzatishlar boshqa kuzatish uchastkalarida va
sanalar, davrlarda ham d a q o 'sh im c h a ishlar bajarilishi mumkin.
T uproqning 5 - 1 0 sm chuqurlikdagi qatlrm ining haroratni kuzatish
ju ft sanalarda soat 15-16 da olib boriladi. Kuzatish uchastkasidagi ku-
zatuvlarning vaqti bo shq acha b o 'isa u holda maxsus dala kitobchasining
oxirgi betlariga ilova sifatida yozib qo'yiladi.
Kuzatish uehastkalardagi tuproqning 0 - 4 0 sm chuqurlikdagi haro­
ratini o 'Ichash term om etr-shchup yordam ida amalga oshiriladi.

1 3.6. Y o g 'in la r n i k u z a tish

O 'sim liklar uchun y o g 'inlarning ahamiyati to 'g 'ris id a m a'lu m otlar

7-bobda berilgan. Uning foydali va salbiy tomonlari ham ko'rsatilgan.
Qishloq xo'jalik ekinlari dalalarida yog'inlarni o'Ichash, tuproq
namligini asboblar bilan aniqlanadigan joydagi hamm a kuzatish uchast­
kalarida bajariladi.
A garda kuzatish uchastkasi meteorologik m aydonchadan 2 km dan
kam masofada jo ylash gan b o 'isa bunday kuzatish uchastkalarida
y o g 'in la r o'lchanm aydi.
S ug'oriladigan va y og'in lard an ortiqcha nam lanadigan hududlardagi
dala va ekinzorlardagi yo g'inlarni o'Ichash masalasi O 'zgidrom etn in g
ko'rsatm asi bilan am alga oshiriladi.
Y og'inlarni o'Ichash yilning iliq-issiq davridagi kuzatish dasturi
asosida olib boriladi va tuproq namligini asboblar bilan o'lchan ad ig an
joylarda bajariladi.
L alm ikor uchastkalar, paxtazor, ozuqabob ekinlar ekilgan uchast-
kalar bundan istisnodir. Bu uchastkalarda yog'inlarni kuzatish ishlari
x o 'jalik da bahoriy dala ishlari boshlanishidan bir oz kechroq, ya'ni

325
qishloq x o 'jalik ekinlari ekilgan kundan boshlab kuzatish ishlari
boshlanadi.
Kuzgi b u g 'd o y ekilgan uchastkalarda esa y og 'in la rni kuzatish
ekilgan kundan boshlab vegetatsiya davri tug agu ncha d av o m etadi.
Kuzatishlarni o 'tk azish k unora am alga oshiriladi va o 'sim lik n in g
rivojlanish t'azalariga kuzatish o'tk a z ilg a n kunlar (juft sanalar) bilan
moslashtiriladi yoki har o 'n kunlikda (4, 10, 14, 20, 24 va 30 sanalarda)
ikki m arotaba ham da tuproq nam ligidan nam una olib tekshirish kunlari
o'lc h a n a d i. U zoq va davomli y o g 'in li kunlari y o m g 'ir o 'lc h a g ic h to 'lib -
toshib ketmasligi uchun q o 's h im c h a o 'lc h a sh ishlari am alga oshiriladi.

13.7. Tuproq nam ligini oddiy usulda va a sboblar

y o r d a m id a kuzatish

13.7.1. T u p roq n in g yuqori qatlam i nam ligini oddiy usulda kuzatish

T u p ro q n in g yuza qatlami namligini oddiy kuzatish usuli quyidagi

ekin m aydonlarida: a) kuzgi d on ekinlari, ertagi lalmi (bahoriy) don
ekinlari; b) m akk ajo'xori yoki yetakchi texnik ekin - paxtazorlarda
o'tkaziladi.
M eteorologik m ay do nc h ad a n 500 m radiusda chopiq talab
qilinadigan ekinlar b o 'ls a tup roqning y u z a qatlami namligini uzoq vaqt
da v o m id a kuzatish uchun doim iy uchastka ajratiladi ham da har ikki
kun da tup roqning nam lik holatini kuzatib boriladi.
Bizning sharoitimizda doim iy kuzatish uchastkalari su g 'o rila d ig a n
ekinzorlarning doimiy m a ydonchalarida o'tkaziladi.
Y uqorida qayd etilgan ekinlarda yilning iliq-issiq davrlarida
o 'tk a z ila d ig a n kuzatishlar davom iyligi quyidagi 13.1-jadvalda keltirildi.
Dala sharoitidagi uchastkalarda tuproq nam ligiga oddiy kuzatish har
o 'n kunlikda 2 marta: 4, 10. 14, 20, 24, 30 (31) sanalarda va e kinlarga
boshqa kuzatishlar o 'tk a z ish vaqtida q o 'sh ib bajariladi.
Biriktirilgan uchastkalarda tuproq namligini oddiy kuzatish 4 ta
qaytariq b o 'y ic h a bajariladi. H ar bir qaytariqdan shpatel yoki pichoq
y o rdam id a tup roqning 0 - 2 sm qatlamidan, s o 'n g 10-12 sm c h uqur-
ligidan nam una olinadi. T uproq namlik qatlamini oddiy usulda
k uzatilganda uning holati va nam lik darajasi quyidagicha aniqlanadi va
belgilab boriladi:

326
 13.1-jadval
Kuzatish uchastkalarida tuproq namligini oddiy
usulda kuzatish davrlari

Ekinlar Meteorologik
maydonchaga
Mavsum kuzgi don ertagi lalmi g'o'z a va yaqin bo'lgan
ekinlari don ekinlari makkajo'xori doimiy
uchastka
Bahor O'simlik Xo'jalikda Xo'jalikda Qor qoplami-
vegetatsiyasi tuproqqa alo­ ertagi ekish dan bo'shagan
qayta hida ishlov boshlanishidan kundan boshlab
tiklanishidan berishdan to to urug' unib to kuzda
boshlab to o'simlik chiqquncha va tuproqning 1-2
naychalanish naychalanish birinchi sm qatlami
fazasigacha va fazasigacha sug'orishgacha yaxlaguncha
undan keyingi va undan yoki ekinzomi
o'n * keyingi o'n qor qoplami
kunlikkacha kunlikkacha qoplaguncha
Kuz Ekinzoming
tuprog' i
haydalishidan
to o'simlikni
kuzda
birinchi
tekshirishgacha

1. Namlik darajasini aniqlash uchun tuproq qatlamidan nam una olib

metall yoki chinni idishga - taqsimchaga solinadi. Kuzatish
uchastkasidan olingan tuproq namunasi oldin har bir qatlam uchun
alohida aralashtiriladi va yuza qatlami
tekislanadi, so ‘ngra ariqcha ochiladi. Bir
q o 'ld a chinni taqsimcha ushlanib, ikkinchi
q o ‘l b arm o g ‘i bilan taqsimcha tagiga bir necha
( 5 - 8 ) marta turtiladi. Bunda ariqcha yarmidan
ortiqcha to'lgani kuzatilsa tuproq ortiqcha
nam g a to 'yingan bo'ladi.
Tuproqning oquvchanlik holatini aniq­
13.4-rasm
lash 13.4-rasmda keltirilgan.

327
 2. T u pro q d a n olingan n a m u na chinni taqsim chaning tagiga barmoq
bilan turtilganda ariqchaning to'lishi yarm idan kam b o i s a tuproq kuchli
nam iqqan hisoblanadi. Tupro qning qayish q o q lik -c h o ‘ziluvchanligini
bilish uchun kesakni y um sho qroq ezib k o ‘rilsa q o 'l d a yoki chinni
idishda iz qolsa tuproq y op ishqoqlik belgisini bildiradi.
T u p ro q n in g yopishqoqlik holatini aniq­
lash 13.5-rasm da keltirilgan.
3. T u p ro q n in g namligi yum shoq qayish-
qoqlik holati bu chinni taqsim chada ariqchani
to'lishi y a rm id a n kam bo'lishi bilan baravar
idishda yoki pichoq da iz qolmasligi belgi
sifatida qabul qilinadi. Q u m oq tuproqlarda
loyni ipsim on shaklda tayyorlab ch o 'z ib
ko'rilsa uning uzunligi 3 -4 mm tashkil etadi.
4. Tuproq qatlamidagi namlik kam b o 'ls a uni qattiq qayishqoqlik
belgi asosida aniqlanadi va bunda bir-ikki b o 'la k kesakchani olib ulab
ko'rilsa ipsim on b o 'lib ch o'z ilm a y d i, qumoq tuproqlarda esa yengilgina
ezib k o 'rilsa boshqaiarga nisbatan kesakcha y o p ishibroq qoladi, qumli
tuproqlarga biroz tegib ketilsa, ajralib-uvalanib ketadi.
5. Q attiq yoki uvalanib ketuvchi quruq tuproq kesakchalarini olib
aytarli darajada bosib k o'rilg a nda shakli o 'z g a rm a s a yoki ularning ayrim
bo 'la k c h a la ri bir-biriga yopishm asa, qumli tu p ro q d a esa b og'la n ish
sezilm asa va sochilib ketishi kuzatilsa ularning o 'z ig a xos belgi lari
hisoblanadi.
T u proq namligi haqida kuzatilgan m a ’lumotlar natijasi m axsus dala
daftarchasiga yoziladi. Y ozishda shartli (balli) belgilar quyidagi
13.2-jadvalga asoslangan holda am alga oshiriladi.

13.2-jadval
O ddiy aniqlash usulida tup roq n in g
nam lanish darajasini ballar bilan baholash

B a lla r N a m lik darajasi T u p ro q h o la ti

1. O rtiq c h a n a m g a to 'y in g a n O q u v c h a n , s u y u q o q ib k e ta d ig a n
2. K u c h li n a m la n g a n Y o p is h q o q
о
J. Y a x s h i n a m la n g a n Q a y is h q o q lig i y u m s h o q
4. K u c h s iz n a m la n g a n Q a y is h q o q lig i qattiq
5. T u p ro q qattiq Q attiq y o k i s o c h ilib ketad i

328
 K uzatish uchastkalarida tuproq namligini oddiy usulda baholash
vaqtida q o 'sh im c h a tuproq qatlamining m uzlagan va erigan chuqurligida
ham kuzatish olib boriladi. Olingan natijalar maxsus dala daftarchasiga
yoziladi.
Yuqorida qayd qilingan kuzatishdan tashqari kuzgi b u g 'd o y ekilgan
jo y d a q o 's h im c h a tuproq qatlamini 0 - 2 0 sm chuqurlikda muzlagan yoki
erigan holatini kuzatish olib boriladi. Bu kuzatish ishi bahor va kuz
davrida tuproq yuzasidan to 0 - 2 0 sm gacha chuqurlikni m uz qoplaganda
va m uz tuproqni semcntlashtirib yuborgan vaqtlarda bajariladi.
T upro qn in g muzlash yoki erish qatlamini kuzatish 1 sm chuqurlik-
kacha olib boriladi. Kuzatish natijasida 0 - 2 0 sm tuproq qatlamining
qaysi chuqurligida muzlash va erish jarayoni bo'layotganligi haqida
m a ’lumot olishga im koniyat bo'ladi. Agarda m uzlash 20 sm dan ziyod
b o 'is a dala daftarchasiga «20 sm dan ziyod» deb yozib qo'yiladi. Biz-
ning sharoitim izda qor qoplami 5 sm dan kam bo'lg a n paytlarda ham
muzlashi va erishi kuzatilib boriladi va o'tkazilg an kuzatishlar natijasi
qayd qilinadi. Q or yoqqan kunlari daftarcha-jadvalga «qor» deb belgi
q o'yiladi.

13.7.2. Tuproq qatqalog'ini kuzatish

T uproq qatqalog'ini kuzatish va u to 'g 'risid a g i m a ’lumotlami qish­

loq x o 'ja lik tashkilotlariga yetkazish ju d a m uhim aham iyatga ega. Chigit
ekilgandan keyin tuproq yuzasida yo g'in la rd a n s o 'n g hosil bo'lgan
qatqaloq chigitning unib chiqishini kechiktiradi, tuproqning yuza qat­
lami qattiq zichlashib. sementlashib qoladi, natijada o 'sim lik n in g rivoj­
lanishi uchun nom aqbul sharoit yuzaga keladi.
Odatda, tuproq qatqalog'i ancha kuchli-sutkasiga 10 m m dan ortiq
y og'inla rda n, k o 'p in c h a jala y o m g 'ird a n keyin kunduzgi havo harorati
1 5-2 5°C gacha, tuproq yuzasining harorati esa 2 5 -4 0 ° C gacha
ko 'tarilgand a paydo bo'ladi. Bundan keyingi yo qqan y om g 'irlar, harorat
yuqoriligicha qolsa qatqaloqni kuchaytiradi, harorat 10-15°C gacha
pasaysa, qatqaloq yum shaydi. Q atqaloqning yuzasi k o 'pchilik hollarda
tekis, zich, ko'rinishi um umiy yer ko 'rinish ig a nisbatan yorqinroq
bo'ladi. Q a tqaloqning qalinligi 1-2 m m dan 5 0 - 8 0 m m gacha yetishi
m umkin.
T uproq qatqalog'ini kuzatishda oddiy usul qo'llanilishini yana bir
bor t a ’kidlab o'ta m iz , unda kuzatish har 2 kunda, juft sanalarda A KU
dagi ekinzorlarda olib boriladi. Oddiy usul bilan qatqaloqni kuzatishdan

329
oldin qatqaloq dalaning h a m m a yeridam i, yarm isidam i, ayrim jo y -
laridami yoki qiyalamali joylaridam i kabi kuzatish ishlariga aniqlik
kiritiladi, s o 'n g ra qatqaloqning qalinligi (m illim etrda) o 'lc h a n a d i ham da
m o'rtligi ballar hisobida baholanadi.
Q a tqalo qning qalinligi va m o 'rtlig in i bilish uchun A K U d a 4 ta
qaytariqda o 'lc h a s h ishlari bajariladi, har bir qaytariq jo y id an 2 tadan
n am u n a olinadi, shunda m a ’lum sanada 8 ta jo y d a qatqaloqli jo y belgi-
lanib, s o 'n g qatqaloqning qalinligi o 'lc h a n a d i va baholanadi (13.3-jad-
val).

13.3-jadval
T u p r o q qatqalog'i m o'rtligini od d iy usulda baholash

B a lla r M o 'r tlik n i b a h o la sh T u p r o q n in g q a tq a lo q lik h olati

1. Juda m o 'it B a r m o q la r te g s a m ayda b o 'Ia k la rg a te z
s o c h ilib k etad i
2. M o'rt M a y d a b o 'la k c h a la r g a b o 'lis h o s o n
3. Q attiq B a r m o q la r b ila n bir oz k u ch ish la tib
sin d irila d i

4. Z ich A y ta r li darajada k u ch ish la tilsa katta

b o 'la k c h a la r g a b o 'lin a d i

5. Juda z ic h S in d ir ish u c h u n katta k u ch ish la tish kerak

q atq a lo q li

Q a tq a lo q q a q o 's h im ch a kuzatish olib borishni O 'z g id ro m e t tavsi-

yasi bilan bajariladi.
O dd iy kuzatish natijalari dala kitobchasiga shartli belgilar bilan
yoziladi. D ala kitobchasiga va jadvallarg a qatqaloqqa qarshi o 'tk az ilg a n
shudgorlash, kultivatsiya o 'tk az ish va boshqa agrotexnik tadbirlar yozib
boriladi.

13.7.3. T uproq nam ligini asboblar y o r d a m id a kuzatish

13.7.3.1. Y iln in g iliq-issiq davridagi kuzatish m uddatlari va tarkibi

A gro va gidrom eteorologik stansiyalar, postlarda tuproq namligini

aniqlash da tuproqning alohida qatlamlari b o 'y ic h a na m un a la r olib uning

330
o g'irlig i tarozida tortilib, miqdori aniqlanadi, keyin quritgich shkaftda
quritiladi, s o ‘ngra o g ‘irliklarning ayirmasi topiladi. N am va absolyut q u ­
ruq tuproq og'irliklari ayirm asining, absolyut quruq tuproq o g ‘irligiga
nisbati tuproqning nisbiy namligini bildiradi va uni foizlarda ifodala­
nadi. A K U larda tuproq namligini aniqlash 4 ta qaytariq b o ‘yicha ba­
jariladi. Yilning iliq-issiq davrida tuproq namligini asboblar yordam id a
kuzatish va aniqlash ishlari quyidagi ekinzorlardagi A K U larda bajari­
ladi:
a) kuzgi yetakchi don ekinlarida;
b) yetakchi bahoriy ekinlarda;
d) m a k k a jo ‘xori, yetakchi texnik ekinlar - paxtazorda.
B oshqa ekinlarda tuproq namligini aniqlash masalasi 0 ‘zgidrom et
k o ‘rsatmasi bilan bajariladi.
T u p ro q nam ligini kuzatish b o 'y ic h a ishlarni shunday tashkillashti-
rish kerakki, hech b o 'lm a g a n d a bitta A K U da yil d avo m ida yoki bir
n echa yillar da v o m id a tuproq nam ligini tin im siz kuzatish va aniqlash
im koniyati yaratilgan b o 'lish i lozim. A K U 4 ta qay tariq da tu proq ning
a lo h id a qatlam lari uchun: 5, 10, 20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90, 100 sm
c h u q u rlik la r b o 'y ic h a n a m u n a la r olinadi. T u p ro q n in g turli q atlam -
laridan n am u n a la r olish uchun tuzilishi sodda b o 'lg a n asbob - tuproq
b u r g 'is i ishlatiladi. T u p ro q d a n olingan n a m un ala r har bir stakan ning
q o p q o g 'i ustida v o z m a raqam lari b o r alohida alvu m in stak an chalarga
solinadi.
T uproq namligini kuzatish va miqdorini aniqlash o 'n kunlikning
7 yoki 8-kunlari bajariladi, dala va laboratoriya ishlari yordam ida
am alga oshiriladi. Agarda namlikni kuzatish kuni kuchli y o m g 'ir yog 'sa,
tu proqning namligini aniqlash ertasi kuni yoki y o m g 'ir yog'ishi
ch o 'z ilib ketsa keyingi o 'n kunlikning boshlanish kunlari bajarilishi
m um kin. Lekin tuproq namligiga tegishli dala va laboratoriya ishi
natijalari navbatdagi har oyning 10, 20, 30 yoki 31 sanalarida
yuboriladigan agrometeorologik telegram m alarda o 'z ifodasini topishi
kerak. Bunday m a ’lumotlar dalani qaysi vaqtda va qanday m e ’yorda
s u g 'o r is h kerakligiga asos bo'ladi.
A K U da turli qishloq xo 'jalik ekinlarining tuproq namligini kuzatish
ishlari har o 'n kunda quyidagi 13.4-jadvalda keltirilgan davrlarda ba­
jarilishi kerak.

331
 13.4-jad.val
A K U d a tuproq nam ligini a sb ob la r bilan kuzatish
va m iqdorini aniq lash davrlari

K uzgi Ekinlar
Ekinlar
K uzgi b oshoq li Lalm ikor G 'o 'z a , M evali
M avsum uchun
don ekinlar ekinlar m akkajo'xori daraxtlar
sh ud gor yer
K uz O ldingi ekinni O ld in gi
yig'ish tirib ekinni
olislidan yoki y i g ‘ishtirib
shudgor yerni olislid an to kech
ekin bilan kuzgacha
bandlashdan to
kech kuzgacha
Bahor Shudgor Bahorda Bahorda dala Bahorda Bahorda
va y o / yerga ekin vegetatsiya ishlari dala ishlari v e getatsiya
ekishdan davri qayta boshlanishidan boshlanishidan davri
boshlab to tiklanishdan to ekin to ‘liq to ekin to'liq bosh lan i­
to'liq boshlab to pish gun ch a yoki pishguncha shidan to
p ish gun ch a ekin to ‘liq hosilni yo k i hosilni kech
y ok i hosilni pishguncha y ig'ish tir- y ig'ish tir- kuzgacha
y ig 'ish - yok i hosilni guncha guncha
tirguncha yig'ish tir-
guncha
E sla tm a : K ech kuz deganda tuproqning 10 sm va undan chuqurlikdagi
qatlam ining m uzlashi yoki yer sathini 5 sm va undan yuqori qalinlikda qor qoplam i
b oshlanish i tushuniladi.

13.8. Fenologik fazalarni kuzatishlar tarkibi,

m uddatlari va belgilari

Q ishloq x o ‘jalik ekinlari ( o ‘sim liklari)ning tashqi m orfologik

k o ‘rinishidagi o ‘zgarishlarning rivojlanish jarayonlari bilan bo g'liqligi
rivojlanish fazalarini ifodalaydi. Qishloq x o ‘jalik ekinlari butun
vegetatsiya davrida turlicha rivojlanishini farqlantiruvchi faza belgilari
b o ‘yich a quyidagi asosiy fazalarni o ‘taydilar: ekin maysasi - nihollar,

332
 barglarning paydo bo'lishi, yon novdalar (tuplanish) ning paydo bo'lishi,
poyalanish, shona va gulto'pining paydo bo'lishi, gullash, urug' va
m evalarning shakI lanishi, urug' va mevalarni pishishi kabilar.
O 's im lik ob-havo va agroiqlimiy sharoitga bog'liq holda ayrim
rivojlanish fazalarini o 'tam asligi mumkin.
Boshoqli g'alla ekinlari (I guruli g'alia ekinlari): b u g'do y, arpa.
javdar.
R o ‘vaklilarga (IIguruli g'alla ekinlari): tariq, m akkajo'xori, sholi,
o q jo 'x o ri kiradi. Bularning hammasi bahorda ekiladi.
K o'pchilik g 'a lla ekinlarining poyasi som on povali silindr shaklida
va kovak yoki g 'o v a k (m akkajo'xori. o qjo'xo ri) shaklida bo'ladi.
G 'a lla lila r yer ostki bo'lim larida bir nechta poyalar hosil qilish
xususiyatiga ega. H am m a poyasi odatda shoxla imaydi. M akkajo'xori va
tariq b a ’zan bachki novda chiqaradi.
T o'p gu li 2 xil turda bo'ladi: b u g'do y, arpa va jav dard a - boshoq;
suli, sholi, tariq va o q jo 'x orid a esa - ro'vak. M akkajo'xori poyasining
yuqori qism ida r o 'v a k d a otalik guli, barg qo 'ltig 'id a g i s o 'ta d a onalik
guli joylashadi. Boshoqli g'a lla ekinlar b osh o g 'in in g markazida o'zak ,
o 'z a k bo 'lim larida esa boshoqchalar joylashgan. R o 'v a k silindrsimon
o 'q d a n iborat, o 'q d a shoxlar, undan chiqqan shoxchalarda esa
bosho qchalar joylashgan.

13.8.1 M e te o r o lo g ik sta n siy a va p o stla r g a te g ish li a g r o m e te o r o lo g ik

k u z a tish u c h a stk a (A K U ) larid a o 'tk a z ila d ig a n fe n o lo g ik
k u z a tish la r

Stansiya va postlarda o'sim liklarning fazalarini kuzatish ularga

yaqin jo y la sh g a n masofadagi ekinzorlarda olib boriladi va xo 'ja lik da
yetishtirilayotgan ekinlarning salm o g'ig a qarab tanlab olinadi.
M eteorologik stansiya va postlarga tegishli AKU larda qishloq
x o 'ja lik ekinlari, mevali daraxtlar. o 'tla r va boshqalarda o'tkaziladigan
fenologik kuzatishlarning ro'yxati quyidagi 13.5, 13.6, 13.7,
13.8-jadvallarda keltirilgan.
Bu jadv allard a A K U larda o'tkaziladigan asosiy fenologik fazalarni
kuzatish ro'yxati ham berilgan va plyus (+) ishora bilan belgilab
qo'y ilgan.
K eyingi m av zud a m eteorologik stansiya va postlarga tegishli A K U
larda ayrim o'sim liklard a asosiy fenologik kuzatishlarni olib borish va
ularni belgilari bilan tanishib chiqamiz.

333
 Shuni t a ’kidlab o ‘tamizki, A K U lami tanlash, fenologik fazalarni
kuzatish uchun o 'sim liklarni belgilashdagi tashkiliy ishlar a g ro m e ­
teorologiyaning am aliyotini o ‘tkazishda bajariladi.

13.5-jad.val
M e te o r o lo g ik s ta n s iy a v a p o stla r d a fe n o lo g ik fa z a la r i
k u z a tila d ig a n a s o s iy te x n ik v a p o liz e k in la r

Kungaboqar

Bodring

Tarvuz
я

Kanop

Qovun

Qovoq
N
F azalar "c
6

U r u g 'la m in g u n ish i + - - - - - -

N ih o lla m in g c h iq ish i + + + + + + +

1- c h in b a rg + - - + + + +

Ik k in clii ju ft c h in b a rg + + - - - -

3 - ch in b a rg + - - + + + +

5 - c h in b a rg + - - - - - -

S h o n a la sh y o k i g u lto 'd a n in g
p a y d o b o 'lis h i + + + + + + +

G u lla sh + + + + + + +

1- k o 'sa k la r n in g o c h ilis h i + - - - - - -

P ish ish 4- + - - - -

V e g e ta ts iy a n in g
tu g a lla n ish i + . _ _ _ _ _

334
 13.6-jadval
M eteorologik stansiya va postlarda fenologik fazalari kuzatiladigan
asosiy boshoqli, dukk ak li don ekinlar va k o ‘p yillik boshoqli
o 't o ‘simlik[ar

Makkajo'xori
Bug‘doy

Sebarga
Loviya
No'xat
Javdar

Tariq

Beda
Sholi
Arpa
Fazalar Z1
in

..
.
Urug'larning
unishi + + + + +

Nihollar + + + + + + + + + +

chinbarg + + + 4- + + + 4- + - -

1’uplanish + + + + + + - - - + 4-

Naychalanish
(poyalanish) yoki
yon shoxchani
chiqishi + + + + + + -+ -4-

Tuproq yuzasida
pastki poya
bo‘g ‘imining
paydo bo'lishi ■+ -i 4 4 + + + +

T o‘pgul
(boshoqlanish
yoki
ro ‘vak)larning
paydo bo'lishi + + + + + + + + +

Gullash + + - - - - + + + + +

So‘taning
gullashi +

Sut pishish + + 4 + - + + - - - -

Mum pishish + + + + - - + - - - .

To'Iiq pishish
(urug‘ yetilishi) + + + + + + 4 + + + 4-

335
 13.7-jadval
M eteorologik stansiya va postlarda fenologik fazalari
kuzatiladigan kartoshka va asosiy sabzavot ekinlar

Sabzi va Baq-
Fazalar Kartoshka Lavlagi Pomidor
boshqalar lajon
Nihollaming chiqishi + + + + +
1-chinbarg - - - + +
Ikkinchi juft chinbarg - + - - -

3-chinbarg - + + + +
5-chinbarg - + + - -

Yon novdaning paydo

bo'lishi + +
Urug4palla ostidagi
murtakning qalin lash ish i + +
Gultokpining paydo
bo'lishi + + +
Gullash + - - + +
Gullashning tugallanishi + - - - -

Palakning soMishi + - - - -

Tashqi barglaming
sarg‘ayishi + +
Pishish, yetilish - - - + -

13.8-jadval
M eteorologik stansiya va postlarda fenologik fazalari
kuzatiladigan asosiy mevali da rax tlar va boshqa o ‘simliklar
Yong'oq
Shaftoli
Olxo‘ri

Xurmo
Bodom
Olcha

Anjir
Olma

Anor
Behi
Nok

Tok
Tut

Fazalar U
О

Suv (shira)
harakati +
K urtakning
b o ‘rtishi + + + + + + + 4- + + + + +

336
 / 3.8-jadvalning davoini

Y o n g ‘oq
S h a fto li

X urm o
£

O lx o 'r i

B odom

A n jir
O lch a

Anor
O lm a

Behi

Tok
Nok

Tut
Fazalar
O

Kurtakning
y o z ilish i + + + + + + + + + + + + + +

1-chinbarg + + + + + + + + + + + + + +
3-chinbarg - - - - - - - - + - + - - -
5-chinbarg
10-ch inbarg -

1-to‘pgul -

G 'u nchalash + + + + + + - + - - + -
(uni
aloh id aligi) + + -
G ullash + + + + + + + + - + + + +
G ullashn in g
tugashi + + + + + + + +
Pishish: + + + + + + + + +
M evan in g + + + +
pish ishi
T o ‘p m eva
pish ish i-
ning: +
b oshlanish i, +
to 'liq va
sanoat
uchun - +
B arg
tuslanishi + + + + + + + + + + + + + +
Barg
to 'k ilish i + + + + 4- 4- + + + + + + + 4-

N o v d a sin in g
pish ishi -

337
 13.8.2. Jav d a r, b u g ‘doy, arpa, suli, tariq, sholi,
m a k k a j o ‘xorining rivojlanish fazalari va ularning belgilari

F(i7.il - m a ’lum bir biologik ja ra y o n n in g sodir bo'lishi va uni

ifodalovchi davr. B oshqacha aytganda fazalar - o ‘sim lik lam in g rivoj­
lanishiga va ayrim organlarining hosil bo'lish ig a aloqador m orfologik
o 'z g a ris h la m i aks ettirib, ketm a-ket keladigan bosqichlar. Rivojlanish
fazalari har xil o 'sim lik lard a turlicha bo'ladi. M asalan boshoqdoshlarda:
u r u g 'n in g unrshl, unib chiqish (ekin maysasi - nihol), uchinchi bargning
hosil bo 'lishi, tuplanish, navcha chiqarish, boshoqlanish, gullash, sut,
m um va to 'liq pishish fazalari mavjud.
Urug‘ unishi, o'sishi, k o ‘karishi - o 'sim lik ning u ru g ‘ yoki kurtak-
dan o 'sis h in in g bo shla n g 'ic h davri. U ru g 'la rn in g unishi - u ru g 'n in g
tinim davridan faol hayot kechirishga o'tishi. Buning natijasida urug'
yosh o 's im lik k a aylanadi.
Urug'nilig unganini aniqlash uchun kuzatish uchastkasining 4 ta
q a y ta rig 'in in g har biridan 5 tadan, ja m i 20 ta u rug ' qazib olinadi va k u­
zatiladi. U r u g 'd a birinchi nish urgan o 'sim ta - ildizning rivojlanishi
k o 'z g a tashlansa urug' unishining boshlanish belgisi hisoblanadi va
sanasi d aftarchaga yoziladi. A garda uzoq vaqt u r u g 'n in g unish harorat
past, tuproq esa quruq b o 'lib c h o 'z ilib ketsa kitobchaga «unish y o 'q »
deb yoziladi. A yrim vaqtlarda y e r yuza qatlamida nam yetarli boMib,
keyin q u rg 'o q c h ilik b o 'lsa va natijada urug' qurib qolsa kitobchaga
o'sa y o tg a n «ildiz qurigan» ligi qayd qilinadi.
T u p ro q n in g ustki qism ida birinchi yashil barglarning hosil bo'lishi
unib chiqish fazasi deyiladi. U nib chiqish fazasini aniqlash uchun y u ­
qorida aytilgandek kuzatish uchastkasidagi 4 ta qaytariqning har biridan
5 tadan, ja m i 20 ta u ru g' qazib olinadi va kuzatiladi. U ru g 'd a birinchi
nish urgan o ‘sim ta-ildiz k o ‘rinsa urug' unishini boshlanish belgisi
hisoblanadi. U r u g 'n in g unish faza sanasi esa birinchi nish urgan 20 dona
u ru g 'd a n beshtasida birinchi nish urgan ildizning rivojlanishi k o 'z g a
tashlangan k u n qayd etiladi v a sanasi kitobchaga yoziladi. A garda uzoq
vaqt u ru g 'n in g unib chiqishi haroratning pastligi, tuproqning quruq
bo'lishi natijasida unib chiqish cho 'zilib ketsa «unish y o ‘q» deb yozi­
ladi. M a b od o qisqa vaqt ichida y e r sathining yuza qatlam ida nam yetarli
bo'lsa, s o 'n g q u rg 'o q c h ilik b o'lishi natijasida u r u g 'n in g ildizi qurib
qolsa u ru g 'n in g « o 'sa y o tg a n ildiz qurigan»ligi qayd qilinishi lozim.
Maysa, nihollar, ungan ko'kat Yerdan endigina unib chiqqan,
rivojlanayotgan yosh o 'sim lik lar. N ihollar c a y d o b o 'lg u n c h a o 's im -

338
 likning ildiz o ‘simtasi urug' ichidagi zaxira oziq m oddalar hisobiga
yashaydi. N ihollarning paydo bo'lishi va assimiliatsion faoliyati
rivojlanishi bilan o 'sim lik hayotida tubdan o'z g arish yuz beradi, organik
moddalarni o'zlashtirish (sintez qilish) boshlanadi. Nihollarning paydo
bo'lishi va holatiga u ru g 'n in g yirikligi, bir xilligi, uning unib chiqish
kuchi, ekish muhlati, urug'ni k o 'm ish chuqurligi, tuproq namligi va
harorati ham da aeratsiyasi kabilaf ta ’sir etadi. Urug' unib yer betiga
chiqqanini ekin maysasi, nihollar deyiladi.
Unib chiqish G 'a lla ekinlarida, yuqorida aytilganidek, avvalo bir-
lamchi (o'sim ta-m urtak) ildizlar, s o 'n g poya unib chiqadi. Poyaning
ustki qismi yupqa rangsiz parda (koleoptile) bilan qoplangan.
Koleoptile - birinchi barg-boshoqli o 'sim liklar u rug'ida n unib
chiqqan barg. U naychasimon o 'ralgan b o'lib ichidan yangi barg o 's ib
chiqadi. Koleoptile o 'z in in g qattiq uchi bilan tuproqni yorib chiqadi.
Koleoptile niholchalarni mexanikaviy ta'sirdan saqlaydi, tuproq
yuzasiga chiqishi bilan o'sis h d an to'xtaydi va birinchi yashil barg hosil
bo'ladi.
A K U da tuproq yuzasida bir dona niholcha ko'rinsa va bargning
y a p ro g 'i yoyilgan bo 'isa nihol chiqishining boshlanish fazasi (a) belgi-
lanadi, so 'n g ra kuzatishni davom etishda uchastkalarning aytarli dara­
ja d a jo ylarida paydo bo'lish va birinchi barg yoyilgani kuzatilsa yalpi
nihol chiqish fazasi (b) qayd qilinadi. Dala kitobchasiga nihol
chiqishining boshlanish fazasi (a) va yalpi nihollar chiqish fazasi (b),
o 'sim lik n in g soni va foizlarda k o'rsatilm ag an holda, y a ’ni k o 'z bilan
taxininiy cham alash usulidagi natijalar yozib qo'yiladi.
3-burg O 'sim lik ning bu fazasi boshlanishini qayd qilish uchinchi
bargning yoyilganligi belgi sifatida qabul qilingan. Kuzda bug 'd o y n in g
3-bargi hosil bo'lm a sa bahorda o 'sim lik qayta rivojlanishidan kuzatish
da v om ettiriladi.
Ildiz bog'imining paydo bo'lishi. T uproq yuza qatlamining namligi
yetarli b o 'isa 3-barg bilan barobar o 'sim liklardan ikkita y o n ildizlar
paydo bo'ladi.
Tuplanish, bachkilanish fazasi Bu asosan boshoqdosh
o'sim lik larning yer ostidagi tuplanish b o 'g 'im la rid a n bir-biriga yaqin
(zich) o'sa diga n novda va ildizlaming hosil bo'lishi. B u g 'do y kabi
non bo p o'sim liklar tuplanishi urug' unib chiqqach, 2 -3 haftadan keyin
2 - 3 barg hosil bo'lishi bilan boshlanadi. Ikkilamchi ildizlar va yangi
poyalar asosan yer osti b o 'g 'im la rin in g yuqorisidan hosil bo'ladi. Ana
shu yuqoridagi b o 'g 'im tuplanish b o 'g 'im i deyiladi.

339
 Kuzgi ekinlar vegetatsiyasini qaytad an boshlanishi - bu yang id an
yashillanishni paydo bo'lishi bilan belgilanadi. Kuzgi g 'a lla o 'sim lik la r
o 's ib c hiqqandan s o 'n g rivojlanishiga ob-havo sharoitining mos
kelmasligi tufayli tinim qishlash davriga kiradi va qor qoplami erib h avo
harorati 5°C darajadan o 'tg a n d a n s o 'n g qayta ko 'k la n ish boshlanadi.
A g arda o 'sim lik n in g ustidan sinchiklab qaralsa hali yozilishga
ulgurm agan, lekin bir oz c h o 'z ila b oshlagan k o 'k atlar k o 'z g a tashlanadi
va bu esa qayta k o 'k la n is h bo shlanishidan darak beradi.
Naycha chiqarish (poyalanish) - bu, tuplanish boshlangan b o 'g 'i m
qismi ustida jo yla sh g a n po yalarning o 'sish i, y a ’ni poya b o 'g 'im la r i bilan
ostki b o 'g 'im d a n boshlab b o 'g 'i m oraliqlarining uzayganidir. Shu
vaqtda boshlanm a boshoq paydo b o'lishi kuzatiladi va uni lupada 10
marta katta qilib ko 'rilsa bo'rtiqlik , egri-bugri boshoqlarning tarzi
(konturi), ayniqsa 20 marta katta qilib ko'rsatad ig an lupada k o'rilsa
yaqqol k o 'z g a tashlanadi.
Boshoqlanish yoki ro'vak chiqarish. Boshoqdosh o 'sim liklarn in g
bosh poyasi uchidagi naysim o n o 'r a lg a n barg qini ichidan boshoq yoki
ro 'v a k chiqaruvcliilarda ro 'v a k s im o n to 'p g u ln in g rivojlanib, tashqariga
o 's ib chiqishi. M a k k a jo 'x o rid a avval to 'p g u l (soqol) o 's ib chiqadi,
undan bir necha kun keyin u rg 'o c h i to 'pg ul so 'ta hosil bo'ladi. Arpa,
b u g 'd o y va ja v d a m i b oshoqlanishida nov shakliga kirgan yuqoridagi
(uchki) bargidan bosho qn in g yarm isi oldinga surilganligi kuzatilsa
b oshoqning boshlanishi deb hisoblanadi. Suli, tariq, sholi va m a k k a ­
jo 'x o r i o 'sim lik larid a uchki barg novidan ro 'v a k sim o n to 'p g u ln in g
tashqariga o 's ib chiqishi r o 'v a k chiqarishning boshlanish belgisidir.
Gullash N o n uchun ishlatiladigan boshoqdoshlar gullashining
belgilari quyidagicha: ja v d a r (kuzgi va bahorgisi) va m a k k ajo 'x o rid a -
gul qipig 'ini ochilishi va ularning tashqarisidan c h ang don lam ing payd o
bo'lishi. Gul qipig'i - boshoqli o'sim lik larn in g har bir guli u ru g 'c h i va
changchilardan h am da ularni o 'r a b turgan ustki va ostki ikkita
q ipiqchadan iborat bo'ladi.
Sut pishishida don uzunligi bo'y icha oxirgi shakllanish qiymatiga
deyarli yetadi; bug 'do y bo sh o g 'i uzunligi bo'yicha tashqi gul qipig‘i
bo 'shlig'ini butunlay egallaydi. D on k o'kim tir rangda bo'ladi. Donni ikki
barmoq orasida ezilsa o 'r a b turgan po'stloq sinadi, suli v a sholida «suyuq
sut» chiqadi, b u g 'd o y d a esa bir o z «quyuq sut» rangda suyuqlik chiqadi.
Javdar va arpada don p o 'stlo g 'i butunlay ajralib chiqadi va rangi sa rg'im tir
b o'ladi va pishirilgan oqsilga o'xshaydi. Bu fazada o'sim lik yashil rangda,
poyaning ostki qismidagi barglar esa sarg'imt-i ko'rinishda bo'ladi.

340
 Shunday qilib, yuqoridagi belgilarga tayangan holda g ‘alla
ekinlarida (javdar. bu g 'd o y , arpa) bosh poyaning o 'rta qismidagi
bo shoqcha donini sut pishish fazasi aniqlanadi, ro 'v a k chiqaruvchilardan
(suli, sholi, m akk ajo 'x ori) da esa bosh poyaning yuqori qism ida
jo ylash gan ro'vakdagi donning sut pishish fazasi aniqlanadi.
Mum pishish fazasida o'siniliklardan javdar, bu g'doy, arpa doni
butunlay shakllanishi tugaydi, boshoqcha yashil rangdan sariq ranggacha
o'zg aradi, barglari sa rg 'a y ib ketadi. Rivojlanishni tugallagan don
boshoq bilan baravar sarg 'ish tus oladi. Donni to'liq sariq rangga
aylanishi mum pishish fazasining bclgisi hisoblanadi. M a ’lum bir
sharoitlarda boshoqlar k o 'k rangi o'zgarishi oldinroq ro 'y berishi
m um kin. Masalan, qora sovuq, qurg'oqchilikda, m um pishish vaqtida
bo sh oqd a don sariq qurishgan holda bo'lishi mumkin. Q urishqoqlik
darajasi boshoqning qaysi shakllanish davrida zararlanishiga bog'liq.
Sabablari esa dala daftarchasining eslaima betiga «Zararlangan»ligi
yozib qo'yiladi. Sholi va sulida mum pishish belgisi sifatida sarg'ayishi
va ro'v akd ag i boshoqning yuqori yarmisi sarg'ayishi hisoblanadi. Bu
fazaga kirgan o'sim likni bosh poyasidagi boshoq yoki ro 'v ak la r soni
foiz hisobida ishlab chiqish ishlari bajariladi.
T o‘liq pishish Bu fazada don qattiqlashadi va boshoqni o 'rta
qism idan olingan donga pichoq bosilsa qattiqligidan dum alab ketishi
m um kin.
Makkajo'xori. U ru g 'in in g unishi va ekin maysasini kuzatish
yuqoridagi g 'a lla ekinlaridagi kabi va aytarli farq qilmaydi.
Barglarning paydo bo'lishi. M akkajo 'x orida barglar soni uning
tezpishar nav ko'rsatkichi hisoblanadi. Eng ertapishar nav va gibridlar
10—11 barg, kechpisharida esa 20 tadan ortiq barg paydo bo'lishi
m um kin. 3-bargdan boshlab alohida toq barglar: 5, 7, 9, 11 va
boshqalarining paydo bo'lishi kuzatiladi. Barglarning paydo bo'lishi to
r o 'v a k boshoqchasi paydo b o 'lgun ch a davom etadi. M akkajo'xorini bi­
rinchi ostki bargi tezlikda nobud bo'ladi yoki tushib ketadi. Barglarning
u m u m iy sonini kuzatish uchun hisobdan yanglishm aslik m aqsadida
pay do b o 'lg a n alohida 5-bargga belgi qo'yiladi. Uni quyidagicha amalga
oshiriladi; 5-bargning shapalog'i rivojlanishida uning bargini bo'rtib
c hiqqan tom iriga rangdor ip bog'lasa bo'ladi, lekin ip barg sh ap alog 'iga
z iy o n yetkazmasligi kerak. Bundan tashqari 5-barg paydo bo'lishi bilan
oq b o 'y o q li nuqta yoki 10-15 mm chiziqcha qo'yilishi m um kin.
M asalan belgilab qo'yilg an 10-bargning yuqorisida 3 ta barg paydo
b o 'la d i. Bu barg 13-barg hisoblanadi, am m o bu orada 6-barg tushib yoki

341
nobud b o 'lg a n boMishi mumkin. Xullas, belgi q o 'y ib hisob bajarilmasa
kuzatish v aq tida yanglishish m umkin.

13.8.3. D u k k ak li ekinlarning rivojlanish fazalarini kuzatish

D ukkakli ekinlar madaniy 0 ‘sim liklarning katta bir guruhi

hisoblanib ularga n o ‘xat, rus no'xati, yasm iq, soya, mosh, loviya ham da
beda, v o ‘n g ‘ichqa, sebarga kabi don va y e m -x a s h ak o ‘tlar kiradi. D u k ­
kakli 0 ‘sim liklarning ildizlarida havodagi erkin azotni o ‘zlashtiruvchi
bakteriyalar rivojlanadi; shuning uchun d ukkaklilar texnika va g ‘alla
ekinlari bilan alm ashlab ekiladi.
K u zatiladigan fazalari: u ru g 'n in g unishi ( n o ‘xatda), nihollar, 3-chin-
barg, to 'p g u ln i hosil boMishi, gullash, g ullashning tugallanishi
( n o 'x a td a ) va pishish faza belgilaridir.
Nihollar: n o 'x a td a u ru g 'd a n nish urib yangi o 's iv chiqqan m aysa-
nihol b o 'la d i, loviyada esa tuproq betiga c hiqqan « u r u g ‘palla»ni ajralishi
hisoblanadi.
Urug'palla - o 'sim lik n in g u ru g 'id a n unib chiqadigan. m urtagidan
paydo b o 'la d ig a n birinchi barglari. U ru g 'p a lla b o sh la n g 'ic h holida urug'
ichida pay do b o'lib , tashqi k o ‘rinishi va ichki tuzilishi jihatdan undan
keyin pay d o b o ‘ladigan chinbarglardan uncha farq qilm aydi. Bir pallali
o 's im lik la r d a u ru g 'p a lla odatda bitta, ikki pallalilarda esa ikkita, ochiq
u rug'li (y a la n g 'o c h u r u g ‘li) ninabarg o 'sim lik lard a 2 tadan 15 tagacha
u ru g 'b a rg bo 'la d i. D ukkakdoshlar, q o vo qdo shlar va m urakkabguldosh-
lar kabi k o 'p g in a o 'sim liklarn in g urug'lari bosh qa barglarga nisbatan
b irm u nch a qalin, seret ham da u ru g 'n in g unib chiqishi davrida kerak
b o 'la d ig a n zaxira ozuqa m oddalarga boy b o ‘ladi. K o ‘pgina o 's im lik ­
larning u ru g'p allasi u ru g 'n in g unish davrida u ru g ' tashqarisiga o 's ib
chiqadi va yiriklashadi, yashil rangga kiradi. B a ’zi o 'sim lik larning
uru g'p allasi esa u ru g' o 's ib chiqish davrida yer ostiga kiradi. M asalan,
boshoqdoshlar, n o 'x a t, em an, y o n g 'o q va b oshqalarning urug'pallalari
u ru g 'd a n tash qariga o 'sib chiqmasdan, tuproq ichida qoladi.
3-chinbarg. Loviya va b o'ri dukkagi (lyupin) urug'pallasining
ajralishi bilan tezlikda 2 ta chinbarg hosil b o 'la d i (loviyada oddiyroq,
b o'ri d u k k a g id a esa arra tishli barg), s o 'n g ra 3-bargni yaprogki yozilgani
kuzatilsa fa z a qayd etiladi. N o 'x a tn in g yaxshi rivojlanm agan birinchi
bargi h iso b g a olinm aydi, a m m o barg y a p ro g 'i y o vilg an bo'lsa, shu vaqt-
dan boshlab birinchi barg paydo bo'lishi deb hisoblanadi. Dukkaklilarda

342
ostki tanasimon (qipiqli) barg hisobga olinmaydi, am m o 1-barg yaproq
yoyilgan bo'isa, unda hisobga olinadi.
To'pgulning paydo bo'lishi Barg q o 'ltiq - poya v a yaproq
oralig 'idan birinchi boshlan g'ich m urtakning paydo bo'lishi.
Gnllash. Dukkaklilar gulidagi yelkasim on (parus) tojbarg b o'la g id a
birinchi gulning ochilishi.
Dukkaklilarda yalpi gullashdan to birinchi dukkak (y a’ni pishgan-
dan s o 'n g uchidan pastga qarab ikkiga bo'linuvchi quruq meva, m a­
salan, no'xat, loviya, mosh kabi lar) pishguncha bitta o'sim lik da o ‘n
kunlikda 2 marta, s o 'n g har ikki kunda kuzatish olib boriladi.
Gullashning tugallanishi. Barg yuqori q o 'ltig 'id a g i to ‘pgul murtagi
boshqa rivojlanmaydi. Ular rivojlanish o ‘rniga quriv boshlaydilar. Ku-
zatilayotgan 0 ‘simliklarning ayrimlarida gul qoladi, lekin fazasini va
sanasini qayd qilish bilan tugallanadi, am m o o'sim lik ning soni va
fazasiga kirgan gullab bo'lganlari foizsiz q ayd etiladi.
Pishish fazasi. Birinchi dukkaklarning sariq rangga kirishi, uru g 'la r
esa o 'sim lik ning naviga - turiga mos rangga kiradi.

13.8.4. G 'o'za va kanop o'sim liklarining rivojlanish

fazalarini kuzatish

Bir-biridan 8 - 1 0 kun oralig'ida farq qiluvchi 3 xil: ertagi, o 'r ta va

kech m uddatda ekilgan chigitlardan o 's g a n 3 ta A K U g 'o 'z a may-
donlarida kuzatish olib boriladi. Agarda ekish muddati bir hafita
d av om id a tugatilgan b o 'isa kuzatish bitta uchastkada olib boriladi.
G'o'za. Bu o 'sim likda kuzatiladigan fazalar: uru g 'n in g unishi,
u ru g 'n in g unib chiqishi (maysa-nihollar), 1, 3, 5 va 8-chinbargni
chiqishi yoki shonalash, gullash, birinchi k o'sak larn in g ochilishi, pishi­
shi, vegetatsiyaning tugashi kabilar.
Urug'ning unishini kuzatish g'alladoshlardagiga o'xshashdir.
Natijasi kitobchaga yoziladi. Agarda harorat past va tuproq yuzasida
namlik kam darajada b o 'is a u ru g 'd a o 'sish bo 'lm aydi. Kuzatish vaqtida
bu hoi kitobchaga «unish y o ‘q»ligi, am m o o 's im ta (murtak) paydo
b o 'lg a n b o 'isa va murtak sezilarli darajada o 'sishn i davom etsa, «nish
da v om etmoqda»ligi yozib qo'yiladi. Lekin tuproq namligining kamligi
tufayli murtak qurib qolsa «o'say otgan u ru g ' murtagi qurigan» deb
yoziladi. Bunday hoi larda tuproqdan 100 dona u rug ' (4 ta qaytariqdan
25 ta donadan) qazib olinadi va nechtasi qurigan va nechtasi
o'sayo tg anligi aniqlanadi. Hisob natijasi kitobchaning «ob-havo t a ’siri

343
t o ‘g ‘risidagi m a 'lu m o t» d egan betiga yozib qo'yiladi. Y o g 'in la r kuzatil-
ganda chigitni ekishdan to unib ch iq qu nch a b o 'lg a n tuproq holati ham
kuzatib boriladi. Unib ch iq qu ncha y o g 'in la r tufayli tuproq qatq alog 'i
r o 'y bersa, bu hodisa ham kitobchaning « O b-havo t a ’siri to 'g 'risid ag i
m a ’lumot» v a ra g 'ig a yozilishi shart.
Unib chiqish - bu, u ru g 'p a lla n in g yer betiga chiqib ajralishi. U ru g'
uyalab yoki kvadrat-uyalab ekilgan bo 'lsa unib chiqish (m o'ljallang an
o 'sim lik la r zichligini hisobga olgan holda) y e r betiga chiqqan uyalar
sonini, um um iy uyalar soniga nisbati olinib foiz hisobida beriladi. Uya-
larni u m u m iy soniga nisbatan unib chiqqan uyali u ru g 'la r soni 10 % va
undan oshiq b o 'ls a unib chiqish fazasini boshlanish belgisi va 50 % ga
yetgach yalpi unib chiqish deb qabul qilingan.
U ru g ' qator oralab ekilgan b o 'ls a unib chiqish k o 'z bilan cham alash
usulidan to ydalanib aniqlanadi. Uchastkaning ayrim joylarida, ayrim
urug'larni unib yer betiga chiqishi unib chiqishning boshlanishi (a), ay-
tarli qism ida va qatorlarda k o 'z g a tashlansa yalpi unib chiqish (b) deb
qayd qilinadi.
Birinchi chinbarg (yoki 1, 3, 5 va 8-barglar sh a p a lo g 'in in g y o zi­
lishi). Birinchi chinbarg - bu barg shapalog 'ini yoy ilgan bo 'lishi bilan
belgilanadi. U oddiy tu xu m sim o n yoki yurak sim o n shaklda bo'ladi.
Keyingi barglar esa bir dona bargga nazar tashlansa b o'la k larg a
bo 'lin g a n shaklda ko'rinadi. A K U da kuzatishga olingan 40 ta g 'o 'z a
tupining bargi sanab boriladi va dala daftariga hisob natijalari va sanalari
yozib boriladi.
Shonalash. K o 'p ch ilik g 'o ' z a navlarida 8-bargni paydo bo'lishi
hisoblanadi. Barglarni sanash davo m id a birinchi hosil shoxp oy ada ne-
chanchi chinb arg dan keyin hosil bo'lishi ham qayd etiladi va dala
daftariga yoziladi.
Gullash - bu g 'o 'z a tupida birinchi gulning ochilishi. Har bir gulning
gullashi bir kun davom etadi. G ulbargning rangi asta-sekin o'z garib
boradi, k o'p in c h a gul rangi ochilish arafasida sariq yoki oqsariq, kunning
oxirida pushti, och qizil va qizil, ayrim vaqtlarda binafsha tusli rang bilan
ajralib turadi. Yalpi gullashdan to birinchi k o 's a k ochilguncha fenologik
kuzatish o 'n kunlikda 2 marta, s o 'n g har 2 kunda bajariladi. Yalpi pishish
fazasi kuzatilgandan keyin ya n a har o 'n kunda 2 marta kuzatiladi. Q ora
sovuqlar b o 'ladigan kunlar o'sim iikn i kuzatib borish shartdir.
Birinchi k o ‘sak ochilishi K o 'sak n in g ochilishi bilan uning namligi
ham kam ay ib boradi. K o 's a k ochilishi uning uchki qism idagi chokidan
boshlanadi va chan oq da 1 sm kenglikda jo y ochilganda, paxta ko'rin ib

344
turganda k o'sakni birinchi ochilish fazasini boshlanishi deb qayd qili­
nadi.
Pisliisli fazasi. K o'sak ochilishi bilan uning ichidagi paxta quriy
boshlaydi va momiqlashadi. Paxtani m omiqlashiv k o ‘sak c h a n o g ‘idan
osongina terib olish mumkinligi pishish belgisi boMadi.
Vegetatsiyaning tugashi Kuzgi qora sovuqlar yoki kimyoviy usulni
qoMlanishi tufayli g ‘o ‘za vegetatsiyasi tugaydi.
Kanop. Belgilanadigan fazalari - unib chiqish, ikkinchi juft chin-
barg, g u lto 'p n in g paydo boMishi, gullash, pishish. Unib chiqish bu
u ru g ‘pallaning yer betiga chiqishi va ajralishi. yalpi unib chiqish esa
uchastkaning aksariyat qism ida urug'pallaning yer betiga chiqishi kuza­
tiladi.
Ikkinchi ju ft chinbarg - bu ikkita ju ft chinbarg shapalogMning
yozilishi. To'pgulning paydo bo‘lislti esa bu o 'sim lik poyasining
oxirida erkak (changchi) gulto‘da shodasini paydo boMishi. U 40 ta
o 'sim lik d a kuzatiladi.
Gullash - bu erkak o ‘simlikdagi changchilarning tushib ketishining
boshlanishi. Yalpi gullashdan to birinchi m eva pishguncha alohida
o ‘simlikni kuzatish o ‘n kunlikda 2 marta, so 'n g har o ‘n kunda olib
boriladi.
Pishish - bu m eva u ru g ‘ terisi oMla qismidagi p o'stining yangi nav
uchun o 'z ig a xos nav rangiga (ko 'k , yashil, qoramtir-kulrang, yaltiroq-
kulrang) tusga kirishi.

13.8.5. K artoshka va qand lavlagi o'sim liklarining

rivojlanish fazalarini kuzatish

Kartoshka o'sim ligi fazalari: unib chiqish, yon shoxchalarning

paydo bo'lishi, g u lto 'daning chiqishi, gullash, gullashning tam om
bo'lishi, palakning so'lishi.
Belgilari: unib chiqish-uchastkaning ayrim joylarida o'sim lik
m urtagining y e r betida paydo boMishi - birinchi unib chiqishdir, yalpi
unib chiqish - uchastkaning aksariyat qism ida chiqishi va qatorlam i
k o 'z g a tashlanishi. Agarda kartoshka tuganagi unib chiqqanda qora
sovuqdan butunlay zararlansa va keyinchalik yangi navdalar o 's ib chiqsa
fenologik kuzatishlar davom ettiriladi.
Yon shoxchalarning paydo bo'lishi - bu o'sim likni ostki barg
q o 'ltig 'id a n yon shoxchalarning o 'sib chiqishi. Gulto'dani paydo
bo'lishi - bu poyaning yuqori qismida gu lto 'd a n in g barpo bo'lishidir.

345
Gullash - bu birinchi g u lto 'd a n in g ochilishi. Gullash ning tamom
bo'lishi - aksariyat o 's im lik d a gu lto'pining s o 'lib qolishi. Palakning
s o ‘lis h i- bu o 'sim lik n in g sarg'ayishi.
Qand lavlagining fazalari quyidagilar: unib chiqish, birinchi ju ft
chinbarg (1-chinbarg), ikkinchi ju ft chinbarg (3-c/tinbarg), uchinchi
chinbarg (S-chinbarg), semiz ildiz. о ‘sisldni boshlanishi. Semiz ildiz -
bu, bosh (asosiy) ildizning y o 'g 'o n la sh u v i, m asalan, turp, sabzi v a lav-
lagilar) to 'q im a sid a suv va organik m oddalarning yig'ilishidir. K uzatuv-
chi bulardan tashqari qatorlarning o 's im lik bilan qoplanishini, tashqi
barglarning sarg'ayishi kabilarni ham k o 'z bilan cham alab belgilab
borishi kerak.
Ikkinchi ju ft chinbarg Sem iz ildizlarda barg ikkita-ikkitadan
paydo bo'lishi alohidaligi bilan ajralib turadi va joylanishi esa bir-biriga
qaram a qarshi emas. Ular 3-chinbarg o 'sish nuqtasida paydo bo'lad i.
Uchinchi juft chinbarg — bu, 5-chinbargni yozilishidir. Semiz ildizlar
o'sisliini boshlanish belgisi - ildizning yu pq a qavatini yorilishi va sezi­
larli d arajada yoriqning kengayishi. Uni aniqlash uchu n 4 ta qaytariqdan
5 tadan o 's im lik qazib olib aniqlanadi. Yalpi sem iz ildizlarning o'sish in i
kuzatish o 'n kunda 2 m arta o'tkaziladi. Qator oralarida o'simliklarning
qo'sliilislii. Ikki qator o 's im lik barglarining uchastkani aksariyat qis­
m ida bir-biri bilan tutashishi va qatorlar bir chiziqqa o 'x s h a b
ko'rinishidir. Tashqi barglarning sarg'ayishi - bu ko 'p c h ilik ostki qari-
gan barglarning sarg'ayishi.

13.8.6. Bodring, qo vo q, tarvuz, qovun, pom idor, baqlajon,

karainda kuzatiladigan rivojlanish fazalari

Bu o 'sim lik lard a unib chiqish, I-chinbarg, 3-chinbarg, g'uitcha-

shonalash, gullash , mevani (qovoq, tarvuz va qovunni) pishishi kabi
fazalariga kuzatish olib boriladi. Agarda o'sim lik ni oldin issiqxonada-
yopiq holatda yetishtirish boshlangan bo'lsa, uning urug'i qach on sepil-
gani, s o 'n g tashqariga k o 'c h a t qilib ekilgan m uddati v a qaysi rivojlanish
fazasidaligi qayd qilinadi.
Unib chiqish: birinchi unib chiqish - bu uchastkaning ayrim j o y ­
larida tuproq betiga u ru g 'p a lla n in g ajralgan holda bo 'lishi; yalpi unib
chiqish esa uchastkaning a ksariyat qism ida shuning o 'zi.
I-chinbarg 1-barg sh a p a lo g 'in in g yoy ilishi.
3-chinbarg. 3-barg sh a p a lo g 'in in g yoy ilishi.

346
 G ‘uncha paydo bo'lishi Barg q o 'ltig 'id a birinchi gul kurtakni
ochilm agan g 'u n c h a shaklida k o ‘rinishi. Bodringda k o'p in ch a 1-barg
negizida paydo bo'ladi, s o 'n g g'unchalaydi. Gullash - bu birinchi
gulning ochilishi. Qovoq, tarvuz va qovunning yalpi gullashidan s o 'n g
to birinchi meva pishguncha kuzatish uchastkasida o 'n kunda 2 marta,
keyin esa har 2 kunda kuzatish ishlari bajariladi. Mevaning pishishi —bu
m eva bandining quriy boshlashidir.
Pomidor (tomat), baqlajon fazalari unib chiqish, 1-chinbarg, 3-chin-
barg, yon shoxchalarning paydo bo'lishi, gulto'daning paydo bo'lishi,
gullash, birinchi gulning gullab bo'lishi (pomidorda), mevaning pishishi.
Unib chiqish, I- va 3-chinbarglar fazalari yuqorida yozilgan
bodring va boshqalar kabi.
Yon shoxchaning paydo bo'lishi - bu barg q o 'ltig 'id a n yon
shoxchaning o 'sib chiqishining boshlanishi. Gulto'pning paydo bo'lishi
- bu birinchi gu lto'pi murtagining o 'sishining boshlanishi. Gullash - bu
birinchi gulning ochilishi. Yalpi gullash boshlangandan s o 'n g o'sim lik
m evasining k o 'k rangi y o 'q o lg u n c h a kuzatiladi. Kuzatish o 'n kunda 2
marta, so 'n g har 2 kunda bajariladi. Faqat pom idorda birinchi to'pgul
shodasidagi birinchi gulni gullab bo'lishi, gultojda gulbarglam i
yoyilishi, sariqlimon rang ko'rinishini yo'qolishi va yopilishi qayd
etiladi. Mevaning pishishida navning meva rangini m e ’yoriy o 'z ig a xos
bo 'lishi va birinchi mevasini pishish holatdagi yetukligi qayd etiladi va
terim muddati yozib qo'yiladi. Pom idorda 3 ta pishish turi oq-ko'kish,
sa riq -q o 'n g 'ir va to'liq pishish qayd etiladi. Birinchi m eva terib
olingandan s o 'n g kuzatish o'tkazilm aydi.
Karam fazalari: unib chiqish. 1- va 3-chinbarglar, karam boshini
o'ralishi, texnik pishish K aram - bir yillik va ikki yillik sabzavot
o'sim ligi guruhiga kiradi.
Darslikning hajmi chegaralanganligi uchun hamma kuzatish ishlarni
batafsil yozishga imkoniyat yo'qligi tufayli, shuni alohida qayd etib
o'tamizki, A KU dagi hamma belgilab qo'yilgan 40 ta o'simliklarning hosili
yig'ib-terib olinib, kitobchaga yozib qo'yiladi. Yana AKU dagi jami hosil
ham hisobga olib kitobchada qayd etiladi. Bundan tashqari, kitobchaga yon
atrofdagi xo'jaliklardagi hosil ham yozib qo'yiladi. Bu ishlaming hammasi
yuqorida aytib o'tilgan yagona «Raxnamo» da ko'rsatilgan va barcha iVIDH
ga kirgan mamlakatlarda bir xil uslubda kuzatish o'tkaziladi.
X ulosa qilib shuni alohida t a ’kidlab o'tam izki, A K U dagi barcha
kuzatuv m a ’lumotlari o'sim liklarning ob-havo, agroiqlimiy sharoitlarini
o 'rg a n is h muhim aham iyatga ega.

347
 13-bob uchun savollar va topshiriqlar

1. A grom eteorologik kuzatishlar deb qanday kuzatishlarga aytiladi?

2. Agrometeorologik kuzatishlarning asosiy tamoyili nimadan iborat?
3. A grom eteorologik stansiya va agrom eteorologik postlarning
kuzatuv dasturidagi farqlarni tavsiflang.
4. M eteorologik m ay do nchag a asboblar va qurilmalar qanday
tartibda jovlashtiriladi ?
5. O 'sim likshu no slikda va ch orvachilikda meteorologik kuzatishlar
va o 'lc h a s h la r tarkibiga qanday kuzatishlar va oMchashlar kiradi ?
6. Y ilning iliq-issiq davridagi agrom eteorologik kuzatishlar dasturi,
yilning sovuq davridagi kuzatishlar dasturidan qanday farq qiladi ?
7. A grom eteorologik kuzatish uchastkalarini tanlashda qanday
qoidalarga rioya qilinadi ?
8. Y og 'inlarn i kuzatish qanday tartibda olib boriladi ?
9. l uproq namligini oddiy usulda aniqlashni bayon qiling.
10. T u proq qatqalog'i m o 'rtligini oddiy usulda ballar yo rdam ida
qanday baholanadi ?
1 1. Fenologik kuzatishlarning m aqsadi qanday ?
12. G 'o ' z a o'sim ligi rivojlanishining qanday fazalari kuzatiladi?
K u ngaboqardachi?
13. Mevali daraxtlarda rivojlanishning qanday fazalari kuzatiladi ?
14. A grom eteorologik kuzatishlarning qishloq xo'jaligi ishlab
chiqarishi uchun ahamiyatini tushuntiring.

348

\
 14-bob. A G R O M E T E O R O L O G I K , A G R O IQ L IM IY
S H A R O I T L A R V A K O 'R S A T K IC H L A R

14.1. A grom eteorologik, agroiqlim iy sharoitlar va

k o ‘rsatkichlar haqida um um iy tushunchalar

Oldingi boblarda iqlimiy sharoitlar va agrom eteorologik kuzatishlar

haqida s o 'z yuritgan edik. Eslatib o 'tam izki, qishloq xo'jalik obyektlari
m ahsuldotiigi va holatini aniqlovchi meteorologik va gidrologik
kattaliklar agrometeorologik omillar An. Ularning aniq vaqt davom iy-
likda birgalikda m avjud qishloq xo 'jalik o'>yektlariga muayyan yilda
o 'sim lik larning fazalararo davr davomiyligiga, mahsuldorlik element-
lari, hosildorligining shakllanishiga, yildan vilga o 'zgarib turuvchi ob-
havo kattaliklarining t a ’sirini agrometeorologik sharoitlar deb qabul
qilingan.
Agroiqlimiy sharoit - bu m uayyan joydagi agrometeorologik
sharoitlar xususivatlarining k o 'p yillik rejimidir.
A grom eteorologik va agroiqlimiy sharoitlarni o'rganish natijasida
m axsus soniy ko 'rsatkichlar topiladi. Bu ko 'rsatkichlar o'sim liklarning
rivojlanishi, m ahsuldorlik elementlari va hosilining shakllanishida ob-
havo va iqlim kattaliklari o'zgarishiga jav o b a n ularning miqdori ham
o'z g a rib turadi.
Demak. agrom eteorologik va agroiqlimiy sharoitlarning bir-biridan
farqi, agrom eteorologik sharoitlar - ob-havo kattaliklarining muayyan
yillardagi o'zgarishlari, agroiqlimiy sharoitlar esa agrometeorologik
sharoitlarning k o 'p yillik rejimi.
Agrometeorologik ko'rsatkichlar deganda qishloq xo'jalik
o'sim lik larining agrometeorologik sharoitlarga b o'lg a n talabchanlik
xususiyatlari va ularning hayotiy faoliyatidagi o'sish, rivojlanishni
atmosferadagi fizik jaray onlar va tuproqdagi namlikka bog'liqligini
miqdoriy ifodalanishirii tushuniladi. Agrom eteorologik ko'rsatkichlar
doimiy emas. Chunki o 'sim lik ildizi ostidagi tuproq chuqurligidagi
nam lik miqdoriga qarab, uning u yoki bu fazalararo davrida talab
qilingan faol yoki samarali haroratlarning yig'indisi o 'zgarib turishi
m um kin.

349
 Demak, agrom eteorologik k o 'rsa tk ic h la r 0 ‘sim liklarning o ‘sishi,
rivojlanishi va mahsuldorlik xususiyatlari bilan ob-havo kattaliklari va
iqlim omillari orasidagi b o g'la nish ning m iqdoriy ifodasidir.
A grom eteo rolog ik k o ‘rsatkichlar qishloq x o 'ja lik o ‘simliklarining
iqlim sharoitlariga talabinigina aks ettirmay, balki ularning alohida iqlim
elementi yoki iqlim elementlari m ajm uasi t a ’siriga beradigan javobini
ham k o ‘rsatadi. A groiqlim iy k o ‘rsatkichlarni iqlim resurslari bilan
solishtirib, biror geografik rayon iqlim sharoitlarining qishloq x o ‘jalik
ekinlari u yoki bu turining o 'sis h ig a qanchalik qulay yoki qulay-
masligini o 'rn a tish imkoniyatini yaratadi. K o 'rsa tk ic h la r o 'lc h a m siz va
o'lch a m li boMishi mumkin. M asalan, o 'lc h a m s iz koeffitsiyentga
G.T. Selyaninov kiritgan gidroterm ik koeffitsiyent (GTK), y a ’ni
vegetatsiya davridagi y o g 'in la r miqdorining, xuddi shu davrdagi faol
haroratlar y ig 'in d is ig a nisbati misol bo'lsa, o'lc h a m li koeffitsiyentga esa
biror davrdagi havo faol haroratlarining yig'in disi misol boMadi.
A grom eteorologik xizm at k o 'rsa tish d a qoMlaniladigan k o 'rs a t­
kichlar turi xilma-xil: soniy koeffitsiyentlar, regression tenglam alarning
topilgan koeffitsiyentlari bilan birgalikdagi ifodasini um um lashtirilgan
jadvallar shaklida keltirilishi va turli m aqsadlarda foydalanilishi m um kin
b o 'lg a n no m og ram m alar, rasmlar kabi k o ‘rinishlarda ham bo'lishi
m um kin.
A grom eteorolog ik va agroiqlimiy ko 'rsatk ich larn in g bir xilligi va
bir - biridan qan day hollarda farqlanishiga yana e ’tiboringizni qaratamiz.
A gro m eteo rologik ko'rsatkichlarni topishda ishlov materiallarining
qator soniga alohida aham iyat beriladi. T e ng lam alar va ularning hadlari
oldidagi koeffitsiyentlar turlicha bo'lishi, ikki, uch, to 'r t nomaMumli va
boshqa o 'z g a ru v c h ila m in g bog' 1iqIigini ifodalashi m um kin. Lekin
ko 'rsa tk ic h koeffitsiyentlarning am aliyotda barqaror ishlab turishini
t a ’m inlash eksperim ental yoki standart a g rom eteorologik kuzatuv
materiallarining sifatiga va ishlovdagi kattaliklarning qator soniga va
yechim i topi Iishi lozim b o 'lg a n masalaning yechim m aqsadiga ham
bog'liq. Odatda, ko'rsatkichlarni topishda turli geografik sharoitda
kuzatilgan maMumotlarning qator soni 15-25 yil va undan k o 'p ro q
bo 'lgani agrom eteoro lo giya va agroiqlim iy m aqsadlarni yechishda
osonroq b o'lad i. A m m o uch nomaMumli regression tenglam alar
koeffisiyentlarini to pishd a qatorlar soni 3 0 - 4 0 yiini, to 'r t nomaMumlik
koeffitsiyentlarini topishda esa 5 0 - 6 0 yildan kam bo 'lm asligi kerak.
Baho lash va bashoratlash uchun tuzilayotgan regression tenglam alarning
koeffitsiyentini topishda kuzatuv materiallari turli sharoitlarni o 'z ig a

350
qam rab olgan bo'isa, ularning am aliyotda qo'llanilishi ham uzoq yillar
dav o m etadi. A grom eteorologiya amaliyotida agrom eteorologik k o 'rsa t­
kichlar orqali hisoblab topilgan kattaliklarni haqiqiy kuzatuvlardagi
kattaliklar bilan doimo tekshirilib boriladi. A garda haqiqivdan chetlanish
katta tafovut bersa, unda uslubni takomillashtirish yoki yangi uslublarni
yaratishni taqozo etadi. Agrom eteorologiya sohasida bunday masalalarni
hal etish uchun tavsiya etilgan maxsus raxnam olar mavjudligi muhimdir.
A m aliyotda bir xil ko'rsatkichdan ham agrometeorologik, ham
agroiqlimiy k o ‘rsatkich degan m a ’noda foydalaniladi. Q o 'y ilg an m aqsad
va vazifaga qarab ko'rsatkichlarning nomlari o'zgarishi mumkin.
Masalan, g 'o 'z a n i n g gullashidan to birinchi k o 'sa k la r ochilguncha
b o 'lg a n davrdagi samarali haroratlar y ig'in disig a b o'lg a n talabchan!igi
850°C deb olsak, unda bu agrometeorologik ko'rsatkich sifatida o 's im ­
likning aniq yil uchun havo haroratini k o 'sa k ning ochilish fazasini
oldindan hisoblab, sanasini aniqlashda foydalanilsa, s o 'n g ra shu
k o'rsatkichd an agroiqlim iy ko'rsatkich sifatida foydalanish esa bu davr
uchun havo haroratini o'rta c ha k o 'p yillik miqdoridan foydalanib
g 'o 'z a n in g birinchi ko 'sak ochilishini o 'rta c h a k o 'p yillik sanasi
aniqlansa unda agroiqlimiy k o'rsatkichdan foydalanilgan bo'ladi.
C hunki o'rtac h a qiymatli koeffitsiyent ko'rsatkichlari k o 'p yillik
ku zatuvlar asosida topilgan bo'ladi.
Dem ak, agrom eteorologik k o'rsatkichlarda agrom eteorologiyada
har yili yuzaga kelgan m eteorologik sharoitdan foydalanilsa, agroiqlimiy
masalalarni hal etishda o'rta c ha k o 'p yillik m eteorologik kattaliklardan
foydalaniladi.

14.2. O 'sim liklar rivojlanishining o ‘rtacha tezligini hisoblash

va sam arali havo harorati ko'rsatkichlarini aniqlash

O 'sim lik lar rivojlanishining o 'rtac h a tezligini hisoblash uchun

ularni d a vrning bir kunida rivojlanishini bilish kerak. Buni tushunish
uchun 14.1-rasmni keltiramiz.
Rasm da g 'o 'z a n in g C - 4 7 2 7 navi chigiti unib chiqish davrining
haroratga bog'liqligi aks ettirilgan. Bu yerda ordinata o 'q i bo'y icha
o's im lik n in g bu davrda o'rta c h a bir kunlik rivojlanish tezligi, abssissa
o 'q id a esa havo haroratining o'rta c ha sutkalik qiymatlari belgilangan.
K oordinatsion m ayd ond a ikkala kattaliklam ing uchrashgan joylarini
nuqtalar orqali belgilaymiz. N uqtalar oralig'id an o'tkazilgan to 'g 'ri
chiziq o 'sim lik rivojlanishining o'rta c ha tezligi bilan havo haroratining

351
 01501'n uzviy b o g ‘ 1angan 1igini k o'rsatib turib-
di. Bu to ‘g ‘ri chiziqni ordinata o 'qi bi­
lan ke sishguncha pastga tushirsak,
o ‘sha kesishgan nuqtadagi havo haro­
ratini 0 ‘sim liklarning rivojlanishining
pastki harorati deb qabul qilinadi.
oooo''' > - t. , R a sm d an k o ‘rinib turibdiki. chigitning
10 12 14 re is го 22 unib chiqishi uchun havoning o ‘rtacha
sutkalik harorati 10°C va undan yuqori
14.1-rasm. Chigit unib chiqish boMishi zarur.
tezligining o'rtacha sutkalik A g ar biror fazalararo davrning
havo haroratiga bogMiqligi davom iyligini n kun deb olsak, u holda
o 'sim lik n in g shu fazalararo davrni o'ti-
shining o ‘rtacha tezligi 1/n ga teng boMadi. M asalan, biror fazalararo
rivojlanish davri 8 kun d avom etsa. bir kunlik o 'rta c h a rivojlanish tezligi
1 In - 1/ 8 = 0,125 kunga teng boMadi. 0 ‘zbekistonda qishloq
x o 'ja lig in in g asosiy tarmogM paxtachilik boMgani uchun biz g ‘o ‘zaning
rivojlanish o 'rta c h a tezligining aniqlashga to'xtaiam iz.
L.N. Babushkin va A.A. Skvorsovlar g 'o 'z a n in g biror aniq
fazalararo o ‘rtacha rivojlanish tezligini, shu davrdagi o ‘rtacha sutkalik
havo harorati bilan q uy idagicha bogManishi mum kinligini k o ‘rsatganlar:
\ln = {t0,r - B ) I A , (14.1)
bu yerda: Mn - o ‘sirnlik fazalararo rivojlanishining o ‘rtacha tezligi,
y a ’ni 1 kundagi rivojlanish uiushi; t„.r - davrning o 'rta c h a sutkalik havo
harorati, °C larda; В - samarali haroratlarning quyi chegarasi; A -
o 's im lik k a qaralayotgan davrni o'tishi uchun zarur boMgan samarali
haroratlar yigMndisi, °C larda.

Yuqoridagi (14.1) form uladan A ni, y a ’ni o 's im lik n in g biror

davrning o ‘tishi uchun zarur b o 'lg a n samarali haroratlar y ig 'ind isiga
boMgan talabini q uyidagicha topamiz:
A = (*„> ~ B ) / { l / n ) . (14.2)
Bu form uladan foydalanib g 'o ' z a turli navlarining fazalararo va
butun v egetatsiya davrida rivojlanishi uchun samarali haroratlar
y ig 'in d is ig a boMgan talabi topilgan. C higit ekilgandan s o ‘ng tuproq
nam lik bilan yetarli t a ’m inlanganda, m asalan C - 4 7 2 7 navi ekish - unib
chiqish davri d avo m ida sam arali haroratlar y ig 'in d is ig a boMgan talabi
85°C b o'lsa, B u x o ro -6 navi uch un esa samarali haroratlar y ig'in disi
100°C ga tengdir.

352
 B u x o r o - 6 navi uchun chigit ekilgandan g 'o 'z a nihollari k o'rin-
guncha 7 kun o'tdi, shu davrda havoning o 'rta c h a sutkalik harorati 25°C
ga teng deylik. O 'sim lik rivojlanishining pastki harorat chegarasi 10°C
ga teng deb olib samarali havo harorati y ig ‘indisini quyidagicha hisob-
lavmiz:
A = (25 - 1 0 )x7 = 15x7 =105°C.
Bu misolda samarali haroratlar yig'indisi 105°C ga teng bo 'lgan
kuni g 'o 'z a n in g B u x o ro -6 navi chigitining unib chiqishi t a ’minlanadi.
Dem ak, agrom eteorologiyada o'sim liklarg a namlik ta ’minoti yetarli
b o 'lg a n taqdirda ularning rivojlanishi v a hosilining shakllanishida
samarali haroratlar y ig'ind is ig a b o 'lg a n talabini shartli biologik vaqt deb
qabul qilinganligi shubha uyg'otm aydi.
Endi ayrim o 'sim lik lar uchun topilgan b ’r nechta agrometeorologik
va agroiqlimiy ko 'rsatk ich lar va n o m og am m alarning izohi bilan
tanishamiz.

14.3. G ‘o ‘za va ob-havo

O 'zb ekisto n hududida ob-havo va iqlimiy sharoitlar qishloq x o'jalik

ekinlari orasida paxtachilikka k o'p roq ta ’sir etadi. Iqlim va ob-havo
sharoitini amaliyotda t a ’sirini hisobga olib borish asosida g 'o 'z a n in g
o 'sishi, rivojlanishi, hosil elementlarining shakllanishi va ularning
yetilishi uchun qulay sharoit yaratish mumkin.
G 'o 'z a n in g mahsuldorligi, hosilining miqdori va sifati en g avval
ekish muddatiga va chigitni undirib olish texnologiyasining tnavjud-
ligiga, ob-havo sharoitlarining ta ’siriga bog'liq.
G'o'za urug'ini ekish - urug'ning unib chiqish davri Tuproqqa
yaxshi ishlov berilgan va namlik darajasi yetarli b o'lg an dalaga ekilgan
g 'o ' z a urug'i o 'rta c h a sutkalik havo harorati 1 0 - 1 1°C da una boshiaydi
va aprel-m ayning boshlarida yer betiga chiqadi. Unib chiqish davri 3 0 -
40 kunni tashkil etsa nihollar nimjon, tez-tez ildiz chirish kasalligiga
m ubtalo bo'ladi ha m d a yuza birligiga olingan ko 'c ha tla r soni siyrak
b o 'lib qoladi, ekish-unib chiqish davri davomiyligi maqbul namlik
t a ’m inotida havo haroratining o'rta c ha sutkalik m iqdoriga bog'liqdir.
U nib chiqish uchun: havo haroratining o 'rta c h a sutkalik qiymati 14°C va
un dan yuqori, urug' ekilgan chuqurlikdagi (0 -5 sm) samarali namlik
zaxirasi 6 - 8 m m b o 'is a yaxshi sharoit hisoblanadi. G 'o ' z a u rug'ining
naviga qarab unib chiqish davrida samarali havo haroratlari yig 'ind isig a
b o 'lg a n talabi 8 4 - 1 0 0 ° C ni tashkil etadi. M e 'y o riy agrotexnika

353
sharoitida ekilgan sifatli chigitning unib chiqish shiddati tuproqning
namligiga, davr uchun o 'r ta c h a sutkalik havo haroratiga va to 'p la n g a n
samarali havo haroratining y i g ‘indisiga qarab o'zgarishi 14.2-rasmda
keltirildi. Shuning bilan bir q atorda havo harorati va tuproq nam ligining
o 'z a r o birgalikda ekish-unib chiqish davri davom iyligiga ta ’sirini 14.2-
rasmdagi nom o gram m a y o rd am id a ham k o 'rsa tish mumkin.
Keltirilgan m a ’lumotlardan
ko'rinadiki, ekish kunida tu p ro q ­
ning 0 - 5 sm qatlamidagi samarali
nam lik zaxirasi 8 dan 2 mm gacha
kam ayishi, samarali havo harorat­
lari y ig 'in d isin in g 100 dan 205°C
gacha to'p lanishiga olib keladi va
unga mos ravishda havoning
o 'r ta c h a harorati bir xil b o 'lg a n d a
14.2-rasm. G'o'za chigitini ekish- ham ekish-unib chiqish davri
unib chiqish davri davomiyligi (n) 2
ning, o'rtacha sutkalik havo
N o m o g ra m m a d an ko 'rin ib turib­
haroratiga (t„>r, °C), samarali
havo haroratlar yig'indisi (£ts) va diki, tuproqdagi namlik kam ayg an
tuproqning 0 -5 sm chuqurlikdagi sari ekilgan chigit issiqlik re-
namligiga hog'liqlik surslaridan yaxshi foydalana olma-
nomogrammasi ganligidan unib chiqish c h o 'z ilib
ketadi. Shuning uchun m avjud sharoitlarda chigit ekish muddatini
G idrom eteorologik ta 'm in o t xizm atining y o m g 'ir y o g 'ish i bashoratiga
moslashtirib tanlansa maqbul ish bo'ladi.
Ekish-unib chiqish davrida y o m g 'i r k o 'p (10 m m va undan ortiq)
y o g 'sa , so 'n g ra ob-havo isib, k u ndu z kunlari harorat 30°C gacha yetsa,
tuproq yuzasida qatqaloq paydo bo'ladi. A yrim yillarda bir necha bor
qatqaloq paydo bo'lishi m um kin. Bunday hollarda qatqaloq tufayli
tuproq yuza qatlami zichlashib qolishi oqibatida unib chiqayotgan
o 'sim lik o'sish i qiyinlashadi, chunki qalin qatqaloq qatlamini buzishga
uning kuchi yetm aydi, natijada o 's im lik butunlay nobud bo'ladi yoki
siyrak darajada unib chiqadi. G 'o ' z a nihollari uchun ayniqsa bahordagi
qora sovuq xavfli hisoblanadi va kech bahordagi tuproq yuzasida
kuzatiladigan manfiy (-0,5... - 1 ,0 ° C ) haroratlar o'sim lik ni nobud qiladi.
O datda, havo haroratining 15°C dan yuqoriga tu rg 'u n o 'tg a n d a n
s o 'n g ekilgan chigitlardan unib chiqqan g 'o ' z a maysalari qora sovuqdan
zarar k o'rm a y d i. Bunday kech sharoitlarda chigitning ekilishi hosil
miqdori kam ayib ketishiga olib keladi. Sababi, o 'sim lik ning butun

354
vegetatsiyasi uchun issiqlik yetishm ay qoladi. G ‘o ‘zani sh o ‘rlangan
tuproqda yetishtirish hosilini kamaytirib yuborishini alohida qayd
etamiz.
G ‘o ‘z.a urugi'ning unib chiqish-shonalanish davri. Bu davrga
o'sim likn in g 2 ta urug'bargi chiqarishidan to shonalashigacha va 10-
barglarning paydo bo 'lishi davri davomiyligi kirib, tuproq namligi
yetarli b o 'lg a n taqdirda, uning davomiyligini havo haroratining miqdori
belgilaydi. Bu davr paydo b o 'lg a n 2 ta u rug 'b arg chiqarish fazasidan
boshlanadi, s o 'n g ra g 'o 'z a d a shonalash paydo bo 'lg u n c h a o'sim lik da
birin-ketin chinbarglar chiqadi va bosh poyasining o'sishi kuzatiladi.
Poyada 6 - 8 ta c hinbarg paydo bo 'lganda, uning uchida shonasi bo'lgan
birinchi hosil shox vujudga keladi, bu esa shonalash fazasining
boshlanganligini bildiradi. Odatda, qarab chiqilayotgan bu fazalararo
davr m ay-iyun oylariga to 'g 'r i keladi, bu oylarda ob-havo beqaror
bo'lib, o 'rta c h a sutkalik havo harorati 15-26°C chegarasida o'zgaradi.
A yrim yillarda d o 'l y og 'ish i va jadal y o m g 'irla r y og 'ish i kuzatiladi.
Unib chiqish-shonalash davri g 'o 'z a n in g naviga qarab 2 2 - 5 0 kun
davom etadi va davomiyligi havo haroratining qiymatlariga bog'liq
bo'ladi.
O 'sim lik uchun havo namligining- past bo'lishi, y a ’ni havo
qurg'oq chil bo'lishi havoning o 'rta c h a sutkalik harorati 30°C va undan
ortishi bilan baravar kelishi g 'o 'z a g a nom aqbul sharoit vujudga
kelganidan dalolat beradi. Bunday sharoitlarda o'sim likn in g ildizi ostida
namlikni ta ’m inlash va maqbul o ‘sishi, rivojlanishi uchun sug'orish
ishlari tashkil etiladi. Shonalash pallasiga kirgan g 'o 'z a n in g ildizlari
4 0 - 5 0 sm chuqurlikka etadi.
Unib chiqish-shonalash davri uchun talab qilinadigan sutkalik
haroratning 10°C dan yuqorisidan hisoblangan samarali haroratlar
yig'indisi g 'o 'z a n in g naviga qarab 400—430°C chegarasida bo'ladi.
Chigit unib chiqqandan keyin o 's im lik nam bilan yetarli
ta ’minlangan b o 'ls a birinchi bargning yoyilishidan to 10-barglarning
rivojlanish tezligi ham asosan havo haroratiga bog'liqdir. A grom eteo­
rologik sharoit g 'o ' z a uchun qancha qulay kelsa, unda barglarning paydo
bo'lishi tezlashadi va shu vaqtda g 'o 'z a n i n g nav xususiyatlariga qarab
6 - 8 - barg shaklianish sanalarida shonalash fazasi (pallasi) boshlanadi.
G 'o ' z a o 'rta p ish ar navlarida va namlik yetarli bo'lgan taqdirda chigit
unib chiqishidan to shonalashgacha b o 'lg a n davr uchun samarali
haroratlar y ig 'ind is in in g o 'rta c h a qiymati 400°C teng. Shu davrda
g 'o 'z a d a birinchi chinbargdan to 10-barg paydo bo'lishining alohida har

355
 o ‘n kunlikdagi havo haroratining m iqdoriga bog'liqligi quyidagi
14.3-rasmda berildi.
Chigit unib chiqqandan keyin birinchi ch inbargning paydo bo'lishi
uchun I15°C (10°C dan yuqorisi), ikkinchi c hinbarg uchun 165°C,
uchinchi c hinbarg uchun 220°C, beshinchi barg uchu n 320°C samarali
havo haroratlari y ig 'in d isi zarur bo'lishi lozimligi aniqlangan.
G 'o 'z a d a 7-chinbarg yoyilishi davrida asosan o 'sim lik shonalash
pallasiga kirishi, rivojlanishida burilish hisoblanadi. Bu davrdagi
agrometeorologik sharoitda g 'o 'z a goh sovuq havoga, goh quruq, iliq,
hattoki issiq bo 'lgan havoga ham duch keladi, y a ’ni bu davr issiqlik va
namlikning nobarqarorligi bilan ajralib turadi. D avr davomiyligi 2 5 - 5 0
kungacha o'zgaradi, g 'o 'z a d a simpodial shoxlar, hosil beruvchi organlar
paydo bo'ladi. G 'o 'z a n in g holatini baholashda 14.3-rasmdan foydalaniladi.
Masalan, unib chiqish-birinchi
chinbargning chiqish davrini q u y i­
dagi m ezon orqali baholaymiz.
A garda havo harorati birinchi o 'n
kunlikda > 2 6 -2 7 ° C teng b o 'isa bi­
rinchi va ikkinchi chinbarglar pay­
do bo'ladi, bu esa g 'o 'z a n i n g
holati a ’lo darajadaligini k o 'r s a ­
14.3-rasm. G'o'za barglarining tadi. Lekin h avo harorati 2 2 ,1 -
I-V o'n kunlik davr davomida 26,0°C b o 'is a bitta c hinbarg hosil
paydo bo'lishini havo harorati­ bo 'lad i va rivojlanish fazasi yaxshi
ning o'rtacha o'n kunlik (t0.rt)
miqdoriga bog‘liqligi deb baholanadi. H avo harorati
> 1 8 ,0 -2 2 ,0 °C b o 'is a bunday
sharoitda birinchi barg p a y dob o'la di, lekin ba rgning yoyilishi keyingi
ikkinchi o 'n kunlikning ( 1 1 - 1 4 kun) boshlanishiga t o 'g 'r i keladi. A yrim
vaqtda o 'n kunlik uchun harorat > 1 6 ,0 -1 7 ,9 °C b o 'lg a n holatda birinchi
barg paydo bo 'la d i, a m m o u ning yoyilishi ikkinchi o 'n kunlikda ( 1 5 - 1 9
kun) kuzatiladi va sharoit qoniqarsiz deb baholanadi. A garda havoning
harorati <15,9°C birinchi chinbargning rivojlanish davom iyligi 20 va
undan ortiq ku nd a kuzatilsa sharoit y o m o n deb baholanadi.
Shonalash-gullash davri. Bu davrda o 'sim lik n in g vegetativ massasi
sezilarli darajada ortadi, ildizi tuproqning 7 0 - 8 0 sm chuqurligigacha
yetib boradi, g 'o 'z a n i n g nam lik ka va issiqlikka talabi kuchayadi.
H avoning o 'rta c h a sutkalik harorati esa 2 3 - 2 9 ° C cheg arasid a o 'z g a rib
turadi. Lekin o 'rta c h a sutkalik havo haroratining 30—31°C gacha
ko'tarilishi g 'o 'z a n i n g rivojlanishini tezlashtirmaydi va ay niqsa k u nd uz

356
kunlari haroratning 3 8 -3 9 ° C va undan ham ortib ketishi 0 ‘simlikka
salbiy t a ’sir qiladi, chunki o 'sim lik to ‘qimalari kuchli qizib ketadi.
Shonalash fazasi 50 % ga kirgandan boshlab namlik yetarli b o ‘lsa
(um um iy g ‘unchalar soni g 'o 'z a n in g gullash fazasiga 50 % kirganda
sanaigan soniga nisbatan olganda), birinchi o ‘n kunlikda 15 % g ‘uncha
soni shakllanadi, ikkinchi o ‘n kunlikda 35 % paydo boMadi,
uchinchisida esa 50 % g 'u n c h a to ‘planadi.
Gullash-birinchi ko‘saklarning ochilish davri. Bu davrda
0 ‘simlikka namlik ta ’minoti yetarli b o 'ls a simpodial shoxchalarning
paydo boMishi davom etadi, hosilni tashkil etuvchi k o ‘saklar paydo
boMadi. Barg sathi kengayishi ham eng avjiga chiqadi. G ‘o ‘zani
yetishtirish sharoitiga qarab samarali havo haroratining yig'indisi har xil
boMishi m umkin. A grotexnika tadbirlari m e ’yoriy o ‘tkazilsa va namlik
sharoiti maqbul b o 'lsa k o ‘saklar sonining to'planishi samarali havo
harorati yig'in disig a qarab gullash - birinchi k o ‘sakning ochilishi davri
quyidagi 14.1-jadvalda keltirilgan tartibda o'zgaradi.

14.1-jadval
O 'rtap ish ar va ingichka tolali g'o'za navlarida ko‘chat qalinligiga
va sam arali havo harorati yig'indisiga qarab shakllanadigan
____________ ko'saklar soni (F.A. M o 'm in ov m a ’lumoti)____________
0 ‘rtapishar navla r ko'chat qalinligi Ingich ka tolali navlar
I (min g/ga) ko'chat с alinligi (ming/ga)
70 80 90 100 110 120 100 125 150
100 0,7 0,6 0,6 0,5 0,5 0,4 0.3 0,3 0,3
200 1,7 1,5 1,3 1,2 1,1 1,0 0.6 0,5 0,5
300 3.8 3,3 3,0 2,7 2,4 2,2 1.0 0,9 0,8
400 6,0 5,2 4,7 4,2 3,8 3,4 1,9 1,6 1,3
500 8,4 7.1 6,3 5,7 5,2 4,8 3,1 2,5 2,1
600 10,5 9,2 8,2 7,4 6,7 6,2 4.4 3,5 2,9
700 12,5 10,9 9,7 8,8 8,0 7,4 5,8 4,6 3,8
800 13,9 12,2 10,8 9,8 8,9 8,2 7,5 6,0 5,0
900 14,5 12,7 11,3 10,2 9,3 8,5 9,4 7,5 6,2
1000 14,9 12,9 11,5 10,3 9,4 8,6 11,3 9,2 7,6
1100 15.0 13,0 11,6 10?4 9,5 8,6 13,7 11,1 9,2
1200 15,0 13,0 11,6 10,4 9,5 8,6 16,2 13,0 10,8
1300 - - • - - - 18,6 14,9 12,4
1400 - - - - - - 21,3 16,4 13,6
1500 - - - - - - 21,5 17.1 14,2

357
 14.1 -jadvalda gullash kunidan boshlab 10°C dan yuqori samarali
haroratlar yig'indisi £ t s ga va k o 'c h a t qalinligiga (m ing/ga) qarab bir tup
o 'rta p ish a r hamda ingichka tolali g 'o ' z a navlarida hosil b o 'lg a n
k o 'sa k la r soni ko'rsatilgan.
G 'o 'z a poyasining balandligi m a ’lum darajada namlik ta ’minotining
inersion ko'rsatkichi hisoblanadi. Shu munosabat bilan g 'o 'z a n in g
mahsuldorlik elementlaridan biri b o 'lg a n k o 'sak lar miqdorining o'sim lik
balandligiga va samarali havo haroratlari yig'in disig a bog'liqligi A.Q. A b ­
dullayev ilmiy ishlarida qaralgan va natijalari 14.4-rasmda ko'rsatilgan.
A garda g 'o 'z a n in g gullash fa­
2 , c-C zasida balandligi, gullash - birinchi
k o 's a k ochilish davridagi samarali
havo harorati yig'indisi m a ’lum
b o 'isa 14.4-rasmdagi nom ogram -
m adan foydalanib k o'sak la rn in g
maksim al y uz a birligidagi m iqdoriga
nisbatan n e ch a foiz mahsuldorlik
elem enti, y a ’ni k o 's a k shakllan-
14.4-rasm. G'o'za ko'sagining ganligini aniqlash mumkin.
maksimal shakllangan miq­ Ko'saklar ochilishi va paxta
doriga nisbatan foiz hisobidagi hosilini y ig ‘ib-terib olish davri. Bu
qiymatini gullash fazasidagi d av rd a birinchi ochilgan k o 'sa k -
o'simlikni balandligiga (hs, sm) lardagi chanoqlarning asta-sekin
va samarali harorat yig'indisiga qurishi bilan b aravar urug' va tola-
(Z ts ) bog'liqligi ning pishish jarayo ni ro 'y beradi.
K o 's a k la rn in g ochilish va pishish
tezligi havo haroratiga, havo va tuproq nam ligiga, shamol tezligiga,
b u g 'la n ish n in g jadalligiga va boshqa agrom eteorologik, biologik
om illarga bog 'liq bo'ladi. Hosilni m ashinalarda terib olish ishlari
boshlanadi. Uni am alga oshirish esa shakllangan k o'sa k la rn in g ochilishi
um um iy shakllangan k o 'sa k larg a nisbatan 70 % ni tashkil etishi va
g 'o 'z a n in g 7 5 - 8 0 % bargi to 'k ilg a n bo'lishi kerak. Bu esa defoliant-
lardan foydalanishni taqozo etadi.
Defoliatsiya-terim o ldidan kim y oviy m o d d a la r bilan g 'o ' z a
barglarini to 'k ish , k o 'sa k la rn in g ochilishi uchun maqbul mikroiqlimiy
sharoit yaratish uchun qo 'llaniladi. Defoliatsiya qilinganda g 'o 'z a qator
oralaridan sham ol o 'tish i yaxshilanadi, paykallardagi havoning nisbiy
namligi kam ayadi. N atijada g 'o ' z a tuplarining orasida, ayniqsa ularning
o 'r ta yarusidagi shoxlaridan y e r yuzasig acha b o 'lg a n oralig'ida havo

358
harorati yuqori bo'lib, k o 'sak larn in g barvaqt yetilishiga va ochilishiga
foydali t a ’sir qiladi. B unda k o 'sa k la rn in g ochilishi tezligi defoliatsiya
qilinm agan paxtazordagiga nisbatan 2 0 - 3 0 % ga oshadi. Shuning uchun
kim yoviy m oddalar bilan barglarni o ' z vaqtida to 'k ish ishlarini boshlash
va tam o m lash muddatini belgilash m uhim ahamiyatga ega. Chunki
barvaqt defoliatsiya qilinsa g 'o 'z a la rn i n g hosili kamayadi, tola sifati
yom onlashadi, kech defoliatsiya qilinganda terim muddati kechikadi,
terish-yig'ishtirish ishlari kuzdagi y o g 'in -so c h in davrlariga to 'g 'r i keladi
va kelgusi yil hosili uchun bajariladigan agrotexnik tadbirlarga xalaqit
qiladi.
Kuzdagi ob-havo sharoitlari paxta yig 'im -terim davri uchun katta
a ham iyatga ega. Chunki ayrim yillarda yog'ing archilik sharoitlarininig
erta boshlanishi tufayli terim shiddati pasayadi yoki mashinalar bilan
paxta terish ishlari to'xtab qoladi. Paxtaning namlik m e ’yori 9 - 1 0 %
qabul qilingan. Y og'ingarchilik paxta tolasining namlik darajasiga ta ’sir
etadi, natijada qo 'shim ch a quritish ishlarini amalga oshirishga t o 'g 'r i
keladi. Masalan, 1-3 mm yoqqan y o g 'in paxta namligini 3 0 -3 5 %
gacha, 5 - 1 0 mm y o g 's a - 5 0 % gacha oshirib yuboradi.
Respublikam iz sharoitida beqaror ob-havoni y o m g 'irla r bilan
kuzatilishi oktabr oyining oxirlarida, b a ’/.i yillarda esa hattoki sentabr va
n oyabr oylarida ham sodir bo'ladi.

14.4. G ‘o ‘za defoliatsiyasi va tuproq namligi,

ag rom eteorologik sharoitlar

G 'o ' z a parvarishini olib borayotganda, hosilni yanada ko'paytirish

choralarini k o 'rish d a paxtakorlar hosilni yig'ishtirib olishga tayyorgarlik
ishlarini ham qilishlari zarur.
M uhim tadbirlardan biri - sifatli defoliatsiyani o'tkazish ishidir. Bu
tadbirni ilmiy natijalarga asoslangan q o 'lla n m a la r va tavsiyalarga rioya
qilib o'tkazilsa, paxta xom ashyosini miqdori va tolasining sifati
m e ’y ordagidek bo'ladi. Defoliatsiya tadbirini o'tka z ish eng avval paxta-
zorni defoliatsiyaga tayyorlashdan boshlanadi.
Dala chetlari, sug 'orish ariqlari va o 'q ariq la r ham da aylanish may-
donchalari sifatli tekislanadi ham da dala atrofi 8 -1 2 metr kenglikda de-
sikatsiya qilinadi. Ana shunda O V X agregatlari bir m arom da ishlaydi,
unu m va defoliatsiya sifatining samarasi oshadi.
T u p ro q namligi g 'o 'z a n in g o 's is h ig a, rivojlanishiga, hosildorlik
e lem e n tla rig a va hosilning shakllanishiga t a ’sir etuvchi birlamchi omil-

359
 lardan liisoblanishi va izlanishlar zarurligi adab iy otlarda yoritilgan.
A yn iq sa p ax ta x o m a sh y o sig a m iq doriy va tolasining sifatiga t a ’sir
etishi isbotlangan. A g ard a g ‘o ‘za yetishtirilayo tg an paxtazorda
tu p ro q n in g n a m lik zaxirasi yetarli b o 'lm a s a , k o ‘sak ichidagi paxtaning
tolasi d a g ‘al, q o ‘pol, kalta va uzunligi egri-bugri h olatda shakllanadi.
B un day sharo itga y o ‘l q o ‘y m a s lik p axtako rn in g asosiy vazifasidan
hisoblanadi.
Defoliatsiya o ‘tkazish sam aradorligiga tuproq nam ligining ta ’siri
ju d a katta. Shu sababli defoliatsiya davrida tuproq namligi cheklangan
dala nam s ig ‘imi (C hD N S )ga nisbatan 6 0 - 6 5 foiz boMishi lozim. A gar
tuproq nam ligi C h D N S g a nisbatan 60 foizdan past bo'isa, o 'sim lik n in g
bargi v a tanasidagi suyuqlik konsentratsiyasi oshadi. defoliantlarning
o ‘sim likka singishi susayadi va samarasi pasayadi. A ksincha, tuproq
namligi C h D N S g a nisbatan 70 foizdan ortiq bo'isa, o 's im lik d a konsen-
tratsiya pasayib ketib. defoliantlarning ta ’siri kamayadi. H ar ikki holatda
ham defoliantlar o 'sim lik k a regulyator sifatida ta ’sir etib, ikkilamchi
o 'sis h g a olib keladi, k o'sa k la rn in g ochilishi susayib, hosil sifati va sal-
m o g 'ig a p u tu r etadi. O 'ta quruq, tuproqli dalalar defoliatsiyadan 10-12
kun oldin yengil sug'oriladi.
H avo harorati defoliantlar sam aradorligini belgilovchi asosiy omil-
lardan biri hisoblanadi. Har bir defoliant o 'z in in g kim yoviy xususiyati
va t a ’sir etish m exanizm idan kelib chiqib, haroratga turli darajada talab­
chan b o'ladi. O 's im lik k a yu m sh oq t a ’sir etuvchi defoliantlar havo haro­
rati o 'r ta c h a 2 2 - 2 5 ° C b o 'lg a n d a yaxshi sam ara bersa, 22°C dan pasaysa,
ta ’siri kam ayadi.
G 'o ' z a defoliatsivasining sam aradorligi m uddat va m e ’yorni to 'g 'ri
belgilashga bevosita bog'likdir. Bunda ob-havo va agrom eteorologik
sharoitlarni inobatga olish zarur (14.2-jadval).
D efoliatsiya muddati tuproq-iqlim sharoitlari, g 'o ' z a navlarining
biologik xususiyati va yetilganligiga qarab tanlanadi. Bunda g 'o ' z a
navlarining biologik xususiyatlariga alohida e ’tibor berish lozim. Chunki
turli g 'o ' z a navlariga defoliantlar turlicha t a ’sir etadi. O 'rtap ish a r, barg
sathi katta va qalin, serbarg g 'o 'z a navlari defoliantlarga kam t a ’sirchan,
tezpishar, barg sathi kichik va y u p q a b o 'lg a n g 'o 'z a navlari ta ’sirchan
bo'lad i. Shu bois, bunday navlarga defoliantlar m e ’yorini kamaytirish
kerak.

360
 14.2-jadval
lliivo haroratining o ‘rtacha ko‘p yillikdan 20, 25 °C tu r g ‘un o ‘tishi,
g ‘o ‘za bargini to ‘ktirishda sepiladigan defiolantlarning m e ’yori va
o'sim lik inuhitidagi sharoitlarni inobatga olish uchun miqdoriy
tavsiyalar (A.K. A bduliayev, M.B. R o ‘ziyeva va R.S. Nazarov
m a ’lumotlari b o ‘yicha)

Havo harorati­ Ko'saklarni

Stansiya­ G 'o 'z a navlari va tavsiya
ni sutkali ochilishi,
lar etilgan defoliantlarni
o ‘rtacha o'tish tuproq nami
nomi qo'llash m e ’yori
sanasi va meteo­
rologik (R.S. Nazarov
25°C 20°C
sharoitlar m a ’lumoti bo'yicha)
1 2 J 4 5
Qoraqalpog'iston Respublikasi va Xorazm viloyatida
Nukus 13.VIII 10.IX Ko'saklarning Ekilgan «С-4727»,
О о ‘иц' irot 1 VIII 8.IX ochilishi 4 5 - «C him boy-5018», «Meh-
1Jtgnnch IX.VIII 12.IX 50 %, tuproq nat», «Xorazm-127»,
Xiva 0 VIII 12.IX namligi « Ibrat», «X orazm-150»,
Chimboy 2.VIII 5.IX ChDNS ga «Omad», «D o‘stlik-2»
T o ‘rtko‘1 25.VIII 14.IX nisbatan g'o'z a navlarida O'zDEF
60-65 %, defolianti 6,0—7,5 1/ga,
shamol sokin PoliDEF 6,0-7,5 1/ga
yoki m e’yorda va «Buxoro-
1-2 m/s dan 102» g 'o 'z a navi ekilgan
kam bo'lsa paykal larda O'zDEF
defolianti 6,5-7,5 1/ga,
Super X M D -s 7,0-9,0
1/ ga, PoliDEF 5,0-8,0
1/ga m e’yorda qo'llash
tavsiya etiladi.
Samarqand, Navoiy va Buxoro viloyatlarida
Samarqand 3.VIII 10.IX Ko'saklarning Parvarishlangan «Omad»,
Baytok 18.VIII 17,IX ochilishi «An-Boyovut-2», «Na­
Q o‘siirabod 19.VIII 12.IX 45-50 %, mangan-77», «Sulton»
Kattaqo'rg'on 19.VIII 12.IX tuproqda navli g'o'zalarga O'zDEF
Navoiy 23.VIII 17.IX namlik defoliantini 6,0-7,5 1/ga,
Buxoro 19. VIII 12.IX ChDNS ga Super XMD-s 6,5-8,5
nisbatan 60- 1/ga, PoliDEF 6,0-7,5 1/ga
65 %, shamol m e’yorda va «Buxo­
ro -102», «Вихого-8»,

361
 14.2-jadvalning davom i
1 2 3 4 5
sokin yoki «Buxoro-б», «С-6541»,
1-2 m/s dan «Jondor Kudrati» g'o 'za
kam bo'isa navlari ekilgan paykallarda
O'zDEF defolianti 6,5-7,5
1/ga, Super XMD-s 7,0-9,0
1/ga, PoliDEFni 6,5-8,0
1/ga me’yorda qo'llash
maqbul hisoblanadi.
Qashqadaryo va Surxondaryo v loyatlarida
Denov 25.VIII 19.IX Ko'saklarning Yetishtirilayotgan «Bu­
Qarshi 31.VIII 21.IX ochilishi 4 5 - xoro-6», «Buxoro-8»,
Sho'rchi 25.VIII 21.IX 50 %, « B u x o ro -102» g 'o 'z a
Termiz* 6.IX 27.IX tuproqda navlarida O 'zD EF de­
namlik folianti 6,5-7,5 1/ga,
ChDNS ga Super XMD-s 7,0-9,0
nisbatan 6 0 - Ega, PoliDEF 6,5-8,0 Ega
65 %, shamol m e’yorda va «Namangan-
sokin yoki 1- 77», «Sulton», «Besh-
2 m/s dan qaxramon» g 'o 'z a navlari
kam bo'isa ekilgan maydonlarda
O 'zD EF defolianti 6 ,0 -
7,5 1/ga, Super XMD-s
6,5-8,5 1/ga, PoliDEF
6,0-7,5 1/ga m e’yorda
qo'llanadi.
Toshkent. Sirdaiyo va Jizzax vi oyatlarida
Qovunchi 13.VIII 12.IX Ko'saklarning Ekilgan «С-6524», « С -
T o ‘ytepa 2.VIII 6.IX ochilishi 4 5 - 6541» va «Buxoro-102»
Ко ‘кого 1 16.VIII 11.IX 50 %, g 'o 'z a navlarini O'zD EF
Yangiyo'l 8.VIII 7.IX tuproqda defolianti 6,5-7,5 1/ga,
Sirdaiyo 11.VIII 7.IX namlik Super XMD-s 7,0-9,0
Dalverzin 14.VIII 12.IX ChDNS ga 1/ga, PoliDEF 6,5-8,0 1/ga
Jizzax 29.VIII 20.IX nisbatan 6 0 - me'yorda va
65 %, shamol «Namangan-77», «An-
sokin yoki 1- Boyovut-2», «Gulbahor»,
2 m/s dan «Sulton», «Omad», «Ko‘-
kam bo'isa paysin» g'o 'z a navlari
ekilgan maydonlarda
O 'zD E F defolianti 6 ,0 -
7,5 1/ ga, Super XMD-s
362
 / 4.2-jadvalnmg davomi
1 2 3 4 5
6,5-8,5 1/ga, PoliDEF
6,0-7,5 1/ga m e’yorda
qo'llash tavsiva qilinadi.
Andijon, Namangan va Farg'ona viloyatlarida
Andijon 15.V1II 10.IX Ko'saklarning G'o'zaning «S-6524»
Namangan 20.VIII 15.IX ochilishi 4 5 - navida O'zDEF defolianti
Q o‘qon 22 .VIII 15.IX 50 %, tup­ 6.5-7,5 1/ ga, Super XMD-
Farg'ona 17.VIII 13.IX roqda namlik s 7,0-9,0 1/ga, PoliDEF
Quva 15. VIII 14.IX ChDNS ga 6.5-8,0 1/ga m e’yorda va
Pop 30.VIII 21.IX nisbatan 6 0 - «Andijon-35», «Andijon-
Bo‘z 13.VIII 11.IX 65 %, shamol 36», « A n-16», «Na­
sokin yoki 1- mangan-34, «Namangan-
2 m/s dan 77», «Sulton», «Omad»
kam g ‘o ‘za navlari ekilgan
bo'lishi kerak maydonlarda 0 ‘zDEF
defoliantlari 6,0-7,5 1/ga,
Super XMD-s 6,5-8,5
1/ga, PoliDEF 6,0-7,5 1/ga
m e’yorda qo'llash maq-
sadga muvofiq.
Izoh*: Qarshi, Termiz meteostansiyalarida harorat 30°C dan o'tisli
sanalari—3 1. V11 va6.VIII

Defoliatsiya samaradorligiga g 'o 'z a navlarining biologik yetil-

ganligi ham sezilarli t a ’sir ko'rsatadi. 0 ‘rta tolali g ‘o ‘za navlarida 4 5 - 5 0
foiz k o ‘saklar ochilganda o ‘simlik biologik yetilgan hisoblanadi.
K o 'sa klarn in g ochilish darajasini aniqlash uchun har bir dalaning
kam ida 3 jo yidan diagonal b o 'y ic h a yoki 5 joyidan konvert usulida
10 m 2 dan m aydonlar belgilanadi. U shbu maydonlarda haqiqiy k o ‘chat
qalinligi, har bir tupdagi jam i k o ‘sak soni va shundan ochilgan k o'saklar
soni aniqlanib, ko'saklarning o 'rta c h a ochilish darajasi hisoblab
chiqariladi. Shunga qarab ushbu dala uchun defoliatsiya muddati va
m e ’yori belgilanadi. Q o ‘shqator ekilgan va k o 'c h a t qalinligi yuqori
b o 'lg a n m aydonlarda defoliantlar miqdorini 2 0 -2 5 % ga oshirish kerak.
Ishlab chiqarish sharoitida defoliatsiyani samarali o ‘tkazishdan av­
val mutaxassislar yuzaga kelgan va kutilayotgan agrometeorologik sha­
roitlar bilan tanish bo'lishlari va har bir h ududning ob-havosi va agroiq­
limiy sharoitiga oid informatsion m a ’lumotga ega boMishlari shart.

363
 D efoliantlar m e ’yorini hud ud sharoiti va g 'o ' z a navlarining morfo-
biologik xususiyatlariga k o ‘ra tabaqalashtirish, ushbu tadbirning sama-
radorligini oshiradi.
14.2-jadvalda defoliantlarni m e ’y orda q o 'lla sh m aqsadga mu-
vofiqligi bilan barovar havo haroratini 20 va 25°C lardan tu rg ‘un
o ‘tishiga, k o 's a k la r yetilishiga, tuproq nam ligiga e ’tiborni qaratish
uchun m iqdoriy tavsiyalar keltirildi. Jadvaldagi m a ’lumotlardan pax-
tachilikka agrom eteorologik x izm at ko 'rsa tish d a foydalanish mumkin.
D efoliatsiya o ‘tkazilayotgan vaqtda shamol, shudring va boshqa
a grom eteorologik om illar e 'tib o rg a olinishi shart. Masalan, shamol
b o 'lm a g a n vaqtda bu tadbirni o 'tk azilsa defoliantlar barglarga bir
tekisda o ‘tirishi m um kin va aksincha agar shamol tezligi 3 m/s ga teng
sharoitda o 'tk azilsa shamol defoliant moddalarni havo oqimi bilan
chetga uchirib ketishi natijasida atrofda noqulay ekologik vaziyatni
keltirib chiqaradi. R espublik am izning agrom eteorologik sharoitida erta-
lab (soat 6 - 1 0 lar) va kechki (soat 17-21 lar orasidagi) paytlar defoliat­
siya o 'tk a z ish g a qulay sharoit hisoblanadi. Paxtazorga tushgan shudring
soat 9-11 larda b ug 'lanadi, natijada ertalabki soatlarda o'tkazilgan tad-
bir yaxshi sam ara beradi va barglarning to'kilishini 5 -1 5 % ga oshiradi.
K uzda erta r o ‘y bergan qora sovuq (m eteorologik budkadagi havo
harorati - 1 - 2 °C) k o 'sa k la rn in g pishish davri davom iyligini qisqartirib
yuboradi, ayrim hollarda g ‘o ‘zaning vegetatsiyasi to'xtaydi. N atijada
hosil kam ay ib ketadi. Q o ra sovuq b o 'lg u n c h a terib olingan tola
hosilining sifati eng qim m atli hisoblanib, unga ja h o n bozorida talab
kattadir. G 'o ' z a k o 'sag i pishish davrida tuproq namlik darajasining
yetarli b o ‘lishini talab qiladi. K o 'sa k la rn in g ochilib, pishish davrida
ortiqcha su g 'o rib tuproqni ortiqcha nam bilan ta 'm in la s h ziyon keltirishi
m um kin. A yrim yillarda, ayniqsa kuzda havo issiq kelsa va samarali
haroratlar yig'ind isi yetarli b o 'lg a n d a qisqa m ud datd a egat oralatib
su g 'o rib turish samarali hisoblanadi.
Hozirgi davrda dun yo b o 'y ic h a g 'o 'z a n i n g eng tezpishar yangi
navlarini O 'z b e k is to n olimlari yaratganligini v a hududim izda ishlab
chiqarishga qo'llan ilayo tg an ligini va ularga esa turli miqdoriy ag rom e­
teorologik ko 'rsatkichlar, baholash uchun m ezonlar, g 'o 'z a n in g mahsul-
dorligi va hosildorligini bashoratlash usullari mavjudligini alohida
t a ’kidlab o 'ta m iz . Bu esa talabalardan q o 'sh im c h a mustaqil ravishda
ag rom eteorologik adabiy otlar bilah tanishib chiqishni talab qiladi.

364
 14.5. Xavfli agro va gidrom eteorologik hodisalarning
k o ‘rsatkichlari haqida qisqacha m a ’lumot

Barchamizga m a ’lumki, har yili yuzaga kelgan agrometeorologik

sharoitlar bir - biri bilan tubdan farqlanadi. O 'sim liklar ayniqsa xatarli
agrometeorologik va gidrologik hodisalardan ayrim yillari zarar k o ‘radi.
G 'o 'z a yetishtiruvchi mutaxassislar, fermerlar bu to 'g 'rid a m a ’lumotga
ega bo'lishlari shart. Shu to 'g'risid a qisqacha m a ’lumot berib o'tam iz,
sababi esa ayon, garchi paxtazorda g 'o 'z a uchun namlik darajasi yetarli,
havo harorati optimal bo'lsa, xatarli va tabiiy ofatlar bo'lishdan hech kim
kafolat bera olmaydi. Xatarli hodisalar haqida m a ’lumotga ega bo'lish,
qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishida ju d a muhimdir, ayniqsa bahordagi
oxirgi qora sovuqdan ekinlarni saqlab qolish uchun jadal kurashish kerak.
14.3-jadvalda m eteorologik hodisalar ko'rinishi va eng kuchli
gidrometeorologik hodisalar haqida m a ’lumot keltirilgan.
14.3-jadvaI
X atin li va tahiiy g id r o m e t e o r o lo g ik h o d is a la r n in g k o ‘r s a tk ic h la r i

Meteorologik hodisalarning ko'rsatkichlari

1lodisanmg Xatarli I ng kuchli gidrometeorologik
ko'rinishi hodisalar hodisalar
Shu lar qatorida qattiq
Shamolning maksimal (shiddatli) va quyun-uyurmada
Shamol
tezligi 15-24 m/s shamolning maksimal tezligi
25 m/s va undan ortiq
Yog'inlarning miqdori 12 12 soat va undan kam vaqtda
Kuchli
soat va undan kam yog'inlarning miqdori 30 mm
yomg'ir
mobaynida 15-29 mm va undan ortiq
Do'l diametri 20 mm va undan
Do'l Do'l diametri 6-19 mm
ortiq
Yog'inlarning miqdori 12 12 soat va undan kam vaqtda
Kuchli qor
soat va undan kam vaqtda yog'inlarning miqdori 20 mm
yog'ish
7-29 mm va undan ortiq
Chang bo'ronning davomiyligi
Shamolning asosiy o'rtacha 12 soat va undan ortiq,
tezligi 11-14 m/s va undan shamolni tezligi esa 15 m/ s va
Changli
yuqori bo'lishi bilan undan yuqori, hamda 3 soatdan
bo'ron
ko'rinishni yomonlashuvi kam va undan ortiq vaqtda
1000 dan 100 metrgacha ko'rinish 50 metrgacha
yomonlashuvi

365
 M eteorologik zarar keltiruvchi kuchli shamol quyidagi chegara
o ra lig 'ig a bo'linad i: - 1 7 - 2 4 m/s - kuchli po 'rtana; 2 5 - 2 8 m/s - dovul-
b o ‘ron; 2 9 - 3 2 m/s - kuchli b o 'ro n ; 32 m/s dan yuqori - to'fon.
Sham ol taqsimlanishi b o 'y ic h a keltirilgan tezlik chegarasi y ozm a
tasnifga ega va bashoratlash am aliyotida foydalanilm aydi.
Zararli hodisalar haqida qisqacha to'xtalib o'ta m iz .
Agrometeorologik hodisalar quyidagilar:
- q u rg 'o q c h ilik va havoning nisbiy namligi 10 kun davom ida va un ­
dan ortiq k u n d u z kunlari 30 % va undan kam bo'isa, ekin maydonini 1/3
va undan k o 'p id a o'sim likni zararlantirishga oid tuproqning haydalma
qatlam idagi namlik zaxirasi 10 mm dan kam bo'isa;
- tuproq qatqalog'ida, tu proq da ortiqcha nam bo 'lg an da , past havo
harorati chigit chirishini keltirib chiqarsa, ekilgan maydonni 1/3 va
undan k o 'p qismi nobud bo'isa;
- qora sovuq vegetatsion davrda havo haroratini yoki tuproqning
yuza qatlam idagi harorat 0°C gacha va undan ham kam bo 'isa, g 'a lla
(sut-m um pishish davrida), texnik, sabzavot, mevali va boshqa
e kinzorlarda 1/3 va undan ortiq m ay do ng a zarar yetkazsa;
- qishloq xo 'ja lig id a dala yum ushlari bajarish davrida 10 kun va
undan ortiq kunlar d avom ida ham da ekilgan may donn in g 1/3 qismi va
un dan ortiq m aydonida tuproqning ortiqcha namligi, tuproqning qurib
ketishi h a m d a tez-tez y o m g 'irlarn i y o g 'ish id an va havoni yuqori
n a m lan ishidan zararlanishi.
Gidrologik hodisalarga quyidagilarni kiritish mumkin:
- bir q a n c h a qishloqlarni yoki ayrim shaharlarni, avtomobil va temir
y o 'lla rn i h am d a x o 'ja lik obyektlarni va boshqa 10 m ing/ga maydoni suv
bosishini keltirib chiqaruvchilar - qor betida va daryo yuzasida m uz
qatlam, suv sathining balandligi, m uz va qor erishi tufayli b o'ladigan
toshqin h a m d a yo m g 'irli toshqin, m uzlarning tiqilib qolishi, shamol
tufayli r o 'y bergan zararli hodisalar;
- suv sathining pastligi - loyihada belgilangan nuqtadan 10 kun
d a v o m id a va undan ortiq kun da past bo'lishi yoki suv kamligi, 10 yilda
bir m arta qaytarilsa ham da bir oy d avom ida va undan ortiq vaqtda
su g 'o rish , suv t a ’minoti ishlarida va boshqalarda qiyinchilik tug'dirsa;
- sel oqim i qishloq x o 'ja lik ekinlariga va bo sh qa x o 'ja lik obyekt-
lariga xavfli vaziyat tu g 'd irsa va zararlasa.
Q ishloq xo'jaligi uchun xavfli m eteorologik hodisalarning
asosiylariga y iln in g iliq davrida - qora sovuqlar, qurg'oq chilik, quruq
issiq sh am ol-garm sel, changli b o'ronlar, d o 'l, kuchli ja la la r kirsa, qishda

366
esa - qattiq sovuqlar. yaxm alak, m uz qatqaloqlari, qorsizlik yoki qalin
qor qoplami va boshqalar kiradi.
Qora sovuqning kuchi va davom iyligiga qarab uning zararli
ta ’siridan o 'sim liklar qism an zararlanadi yoki butunlay nobud bo'ladi.
O 'sim lik n in g har xil qismlari qora sovuqlarga turlicha chidamlilik
darajasiga ega O 'sim lik ni sovuq urganda uning barglari qorayib qoladi
va qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi uchun eng xavfiisi hisoblanadi
hamda ular bahor oxirida, yoy boshlanishida va kuzda kuzatiladi.
O ota sovuq hodisaning bo'lishiga joyning relyefi, tuproq holati,
o ’simliklar va suv havzalarining horligi qora sovuqlarning bahorda
to'xtashi, k u /d a esa boshlanish muddatiga, kuchiga sezilarli darajada
ta ’sir ko'rsatadi. Ular b a ’zan qishloq xo'jalikdagi ishlab chiqarishiga
katta zarar keltiradi.
Qora sovuq b o 'lad ig an hududlarni bilish qishloq xo'jalik amaliyoti
uchun jud a muhimligini yana bir bor takrorlavmiz. U to 'g 'ris id a
m a ’lumotga ega b o'lm aslik oqibatida muayyan darajada agroiqlimiy
resurslardan unumli foydalanishni ham cheklab qo'yishini esdan
chiqarmaslik kerak.
O 'z b e k isto n b o 'y ic h a qora sovuqning oxirgi sanalarini ayniqsa
kechroq sanalarda takrorlanishi ju d a kam b o 'ls a ham tuproqda qora
sovuqning maksimal kunlar soni may oyini 1-2 kunlari kuzatilgan,
o 'rta c h a kunlar soni 0 ,1 -0 ,8 kunni tashkil etadi. Lekin qora sovuqdan
zararlanish darajasi o 'sim lik ning holatiga va rivojlanishini qaysi l'azasini
o'ta y o tg a n ig a bog'liqdir.
Qishki tinim holatiga kirgan limon, apelsin - 6 , - 7 ° C da zararlansa,
- 8 , - 9 ° C da nobud bo'ladi. X urm o -16, -20°C sovuqda kuchli darajada
zararlansa, - 2 1 , - 2 3 ° C da nobud bo'ladi.
O 'zb ekisto nn in g janubiy hududlarining aytarli qismida, F arg 'o na
vodiysida tuproqda qora sovuq martning oxirgi o 'n kunligida,
respublikanirig markaziy qismida martning uchinchi o 'n kunligi - aprel
boshlanishida tugashi kuzatiladi. Shimolda (43° shimoliy kenglikda)
tuproqda qora sovuq aprel oyining oxirigacha davom etadi.
M am lakatim izda 1971 -yilga qadar (Samarqand, T oshkent)da
W 2 - y i l i H - m a y d a eng kech qora sovuq kuzatilgan. O 'zbekiston
hududida qora sovuqning taqsimlanishini 1971-2008-yillar materiallari
lulilil qilingamla markaziy va janubiy hududlarida 1989-yilda 30-aprel
) mayda, rospiiWikani shimoliy qismi b o 'y ic h a — 1993-yilda 9-mayda
kii/ntilgan

367
 K o ‘pchilik o 'sim lik la r pishish-yetilish davrida qora sovuq (-1 , - 4 ° C
chegarasida) haroratidan n o b ud b o'ladi. Kuzdagi noqulay ob-havo
sharoitlari aytarli darajada hosilga va uning sifatiga ta ’siri kattaligi
isbotlangan. M asalan, g ‘o ‘zan in g k o ‘saklarini m e ’y orida ochilishi va
qora sov uq dan zararlanguncha, und an terib olinadigan paxtada oliy va
yuqori sifatli tola yetiladi va miqdori esa birinchi k o ‘sakning ochi-
lishidan to q ora sovuq tush g u n g a qad ar davr davom iyligiga b o g ‘liqdir.
Qora sovuqni y a n a d a eng m uh im tomonlarini bilish uning
m am lak atim iz h u du dida taqsim lanishini xaritalarda aks etish hozirgi
z a m onning talabidir. B u ning uchun, masalan, bahorgi va kuzgi qora
sovuqlar xaritalarini tu zishd a G IS-texnologiya usulidan foydalanildi v a
muhim ilmiy-uslubiy ishlar chop etildi.

14.6. G 'o 'z a ostidagi tuproqning nam lik zaxirasini hisoblash

G ‘o ‘za ostidagi tuproq qatlam laridagi samarali nam lik zaxirasini

hisoblash uchun alohida fazalararo rivojlanish davrida g ‘o ‘za
m aydonidagi sam arali nam lik zaxirasining um um lashgan b u g ‘lanishga
sa rf etilgan miqdorini suv balansining soddalashtirilgan tenglam asidan
foydalaniladi va uning k o 'rin ish i quyidagicha:
AIV = Wb —lVa + X , (14.3)
bu yerda: AW - o ‘n kunlik uchun hisoblangan tuproq qatlamidagi
namlik sarfi; Wh va Wr>- samarali namlik zaxirasining o ‘n kunlikning
boshidagi ( Wh) va oxiridagi ( Wa) qiymatlari, X - bu davr uchun yoqqan
y o g ‘inlarning yig'in disi.
A.Q. A b du llay ev va F.A. M o ‘minovlar g ‘o ‘za ostidagi tuproqning
turli qatlamlari (0 -3 0 , 0 - 5 0 , 0 - 7 0 va 0 - 1 0 0 sm) chuqurligidan samarali
namlik zaxirasining sarflanishini bashoratlash usulini ishlab chiqqanlar.
Bahorda y o m g 'ir la r kam y oqqan yillarda nami k a m ay gan dalaga
ekilgan chigitni undirib olish va keyingi rivojlanishi uchun tuproqning
faqat yuza qatlam in ig in a nam lash (yengil sug 'o rish) ishlari bajari-
lishidan tashqari g 'o 'z a n i n g keyingi rivojlanishini inobatga olib
tuproqning ch uq urro q qatlam larini ham nam lashga e ’tib or qaratiladi.
T up roq ning turli qatlam laridagi samarali namlik zaxirasining m a ’lum bir
davr uchun o'z g a rish i b o sh la n g 'ic h samarali namlikga va m avjud m e te o ­
rologik om illarga b o g 'liq . G ' o ' z a o'sim ligining ostidagi tup roqn in g 0 -
30, 0 - 5 0 , 0—70 va 0 - 1 0 0 sm qatlam lar chuqurliklaridagi nam lik
zaxirasini har o 'n ku nlikning oxirgi sanasida bashoratlash uchun
quyidagi m a ’lum otlar k erak bo'lad i: - o 'n kunlik boshlanish davridagi

368
turli qatlamlardagi foydali namlik zaxirasi; o 'n kunlikda yo qqan
y o g 'in n in g va sutkalik haroratlarning yig'indisi hamda hisob-kitob qilish
uchun mavjud b o g ‘liqlik tenglamalarning ifodasi. Bu bog 'lan ish lar
topilgan alohida tuproq qatlamining turli chuqurliklari uchun tenglamasi
ko'rinishi quyidagicha:
W„ =aWh +bm + ct + l (14.4)
Bu tenglam adan o 'n kunlik uchun samarali nam zaxirasi sarfini
hisoblab topish ifodasi quyidagicha bo'ladi:
Л IV = Wh - W0 = I V J \ - a ) - ( b m + ct + l), (14.5)
buycrda: Wh va fV„ - o 'n kunlikning boshidagi (Wb) va oxiridagi (fV0)
tuproq samarali namlik zaxirasi; AfV - o 'n kunlikning oxirida
kutilayotgan samarali nam zaxirasi sarfi (mm); m va t - bularga mos
ravishda y o g 'inlarning miqdori va hisob olib borilayotgan o 'n
kunlikdagi y o g 'in la r va o'rta c h a sutkalik haroratlar yig'indisi; a, b, с, I -
aniqlanadigan parametrlarning soniy qiymatlari.
A.Q. A bdullayev va F.A. M o 'm in o v la r g 'o 'z a n in g fazalararo:
ekish-shonalash, shonalash-gullash, gullash-birinchi k o 'sa k ochilishi,
birinchi ko 'sa k ochilishi-vegetatsiya tugashi davri uchun yuqoridagi
tenglam aning a, b, с. I —parametrlari soniy qiymatlarini topganlar.
Misol tariqasida g 'o 'z a ostidagi tuproq qatlami 0 - 3 0 sm
chuqurlikdagi samarali nam zaxirasining ek ish-g'unchalash davri uchun
tenglamasi quyidagicha:
W a = 0.75 W h + 0. 64 b - 0, 03 I + 5. 2 , R = 0,82. (14.6)
Hisoblash usuli quyidagicha: Dastavval tuproqning boshlan g'ich
nam zaxirasi, y o g 'in va havo haroratlari y ig'indisiga oid m a ’lumotlarni
agro va m eteorologik stansiyadan olamiz. Masalan, № -stansiyasi uchun
b o sh la n g 'ic h nam zaxirasi Wh = 60 mm, o 'n kunlikda y o g 'in miqdori
h = 25 mm, o 'rtac h a sutkalik haroratlar yig'indisi 240°C bo'lsin.
Avval m a ’lumotlarni (14.6) tenglam aning n o m a ’lum qiymatlari
o 'r n ig a q o 'y ib Ж„=0,75x60+0,64x25-0,03x240+5,2 oddiy arifmetik
usulda hisoblab chiqilsa, o 'n kunlikning oxiridagi tuproq nam zaxirasi
(PF„=45,0+16,0-7,2+5.2=59.0)ni topiladi. Keltirgan misolimizdan
bo sh lan g'ich nam zaxirasi 60 mm bo'lganda, y o g 'in miqdori (25 mm),
haroratlar yig'indisi (240°C) ni hisobga olganda o 'n kunlikning oxirida
hisoblab topilgan namlik zaxirasi fV„=59 mm ni tashkil etdi va Wh bilan
W„ qiymatlari oralig'idagi farq 1 mm ga teng. Endi shunday sharoitda
y o m g 'ir y o g 'm a d i, qiymati nolga teng deb faraz qilaylik. Unda
qolganlarining miqdorlarini tenglamaga qo'yilsa ( ^ „ = 4 5 ,0+0,0-7,2+5,2=
= 4 3 ,0 mm) va Wh bilan W„ ayirmasi 17 mm teng bo'ladi.

369
 D em ak , olingan davrda y o g 1in k o 'p b o 'ls a boshlan g'ich va oxirgi
n a m zaxirasi orasidagi ayirm a kam ay adi. H aroratlar yig'in disi oshgan
sari tu p roq ning nam lik zaxirasi k a m a yib boradi. Bu g ‘o ‘za ostidagi
tuproq nam lik zaxirasi miqdori m e te oro lo gik omillarga b o g ‘liqligini
k o ‘rsatadi.

14.7. D on o ‘sim lik la ri

G ‘alla yetishtiradigan x o ‘ja lik la r - d on o ‘simliklari b u g ‘doy, sholi,

m a k k a jo ‘xori, aipa, suli, ja v d a r kabi ekinlarni yetishtirish bilan
s h u g ‘ullanishi h am m a m iz g a m a ’lum.
D ukkakli don ekinlari-asosan don olish m aqsadida ekiiadigan
d u k ka k do sh la r oilasiga m ansub o ‘simliklar. M D H da dukkakli don
e kinlaridan rus no 'x a l, n o 'x a t, yasm iq, vika, loviya, mosh, soya va
boshq alar ekiladi.
Donli b oshoqdoshlarga - don tayyorlash uchun ekiiadigan b u g 'd o y ,
arpa, suli, tariq kabi boshoqli o 's im lik la r kiradi.
U ru g ' tarkibi va undan fo ydalanishga k o ‘ra g 'a lla ekinlari odatda
3 m ustaqil guruhga b o'linadi: 1) boshoqli don ekinlari - b u g 'd o y , suli,
arpa kabilar, 2) dukkakli don ekinlari - no 'x a t, mosh, loviya kabilar;
3) v o g 'li d o n ekinlari - soya, y e ry o n g 'o q kabilar.
B u g ‘doy - bosh oq do shlar oilasiga m ansu b eng m uhim oziq-ovqat
o 'sim lig i. G ‘alla ekinlarining ichida b u g 'd o y eng muhim i hisoblanib,
b a ho r va k uzd a ekiladi. Bu o 'sim lik n in g 2 ta turi mavjud: y u m sho q
b u g 'd o y va qattiq bu g 'd o y . B u g 'd o y donida 1 5 -2 0 % oqsil moddasi bor.
B u g 'd o y n in g m ahalliy navlari yuqori hosilli, qurg'oq ch ilik ka chidamli,
tezpishar, tuproq-agroiqlim sharoitiga yaxshi k o 'n ik ib ketadigan bo'ladi.
Kuzgi b u g 'd o y n in g o'sis hi va rivojlanishi havo harorati 2 -3 ° C dan
to 3 6 - 4 0 ° C chegarasida bo'lad i. U r u g 'd a bioxim ik va fiziologik
ja ra y o n la rn in g boshlanishi uchun harorat 1 -2°C ga teng bo'lishi kerak.
A garda tuproq ning 10 sm chuqurligidagi namligi 6 - 7 m m dan kam
b o 'lm a s a b u g 'd o y va arpa u ru g 'in in g unib chiqishi uchun 5°C dan
yuqori samarali haroratlar y ig 'ind is i 65°C teng. L alm ikor h ududlarda
ekin m uddati, harorat va tup roqning nam lik darajasiga qarab ekish-unib
chiqish d av r davom iyligi 8 k undan 140 ku ngacha o 'zg arishi m umkin.
O 's im lik n in g tabiiy holda chiniqishida y o ru g 'lik va havo harora­
tining t a ’siri m uhim aham iy atga ega. K u z kunlarida yo ru g 'lik n in g yetar-
liligi, havo h aroratining kunduzi 1 1-14°C , kechasi va ertalab esa - 2 ... -
3°C b o 'lis h i chiniqish ja ra y o n ig a maqbul t a ’sir etadi. Shimoliy va

370
 markaziy hududlarda havo harorati 5°C dan tu rg 'u n pasayish tom on ga
o'tg a n d a , ja n u b d a esa 3°C dan o 'tg a n d a o'sim lik ning faol vegetatsiyasi
kam ayadi va o 'sim lik n in g tinim holati boshlanadi. O 'sim lik n in g
qishlovida qor qoplam ining balandligi 10 sm va undan yuqori bo'lishi
g'a lla ekinlarini sovuqdan saqlaydi. K uzda ekilgan b u g 'd o y navi va
chiniqishiga qarab bahorda vegetatsiyaning qayta tiklanishi, havo haro­
ratining sutkalik qiymati 3 - 5 ° C dan tu rg 'u n oshgandan s o 'n g bosh la­
nadi. V egetativ organlarning shakllanishida minimal harorat 3 -5 °C ,
generativ organlar va boshoqlanishda esa biologik m inim um 10-1 2°C
hisoblanadi.
Kuzgi b u g'd oy navlari uchun zarur 5°C dan yuqori bo 'lg a n samarali
haroratlar yig'indisi: naychalashdan boshoq tortishgacha 330°C va
boshoq tortishdan m um pishiqligigacha 490°C.
Z.X. Z aynutdinovning tadqiqot ishlarida O 'zbekisto nn in g lalmikor
yerlarida bahorgi b ug 'd o y n in g asosiy vegetatsiya davri uchun
tuproqning I m chuqurlikdagi namlik zaxirasi, dala nam sig 'im in in g
(NS) oz miqdori 6 0 - 7 0 % dan kam b o 'lm a sa hosildorlik 10-12 s/ga dan
o z b o'lm asligi isbotlangan.
Suli. Bizning sharoitimizda kuzda ekish uchun sulining « T o s h k e n t-
1» navi rayonlashtirilgan va sug'oriladigan yerlarda don olish uchun
ekiladi h am da zang kasali bilan kam zararlanishi bilan ajralib turadi.
«Tezpishar» navi esa Buxoro, Q ashqadaryo viloyatlarining s u g 'o rila ­
digan yerlarida ekish uchun rayonlashtirilgan. Bahorda h am m a
zonalarda sug'oriladigan yerlarga ekishga «Uzbekskiy shirokolistniy»
navi rayonlashtirilgan. Sulining yana bir «Uspex» navi Samarqand,
Surxondaryo, Toshkent viloyatlarining sug'oriladigan hududlarida
bahorda ekishga tavsiya qilingan. Bu o 'sim likn in g vegetatsiya davri
davom iyligi 9 0 -1 2 0 kunni tashkil etishi mumkin.
Sulining u rug 'i 2 - 3 ° C da rivojlana boshlaydi. Shu sababli u erta
ekiladi. Unib chiqqan nihollar o 'sim lik ning naviga qarab manfiy harorat
- 8 , - 9 ° C ga chidashi mumkin. U ru g ' unib chiqishidan to tupla-
n ishigacha 15°C dan to 19°C gacha havo harorati maqbul hisoblanadi.
Bu o 's im lik namlik sharoitni xush k o'ra d i va ortiqcha namlanganlik
sharoitiga bardosh bera oladi. Lekin havo haroratining 3 8 -4 0 ° C va yoz
faslida qurg 'oqchilik bo'lishi o'sim lik k a salbiy t a ’sir etadi.
Arpa. Kuzgi arpaning rayonlashtirilgan navlariga: «Ayqor»,
«A frosiyob», «B olg'ali», «Gulnoz», «Zafar», «Karshinskiy», «M avla-
no», « N u ta n s-79 9» , «Lalmikor», «Tem ur», «Unumli - arpa» lar kiradi.

371
 L alm iko r dehqonchilik asosan tuproqdagi namlik atmosfera y o g 'in -
garchiliklaridan foydalanishga asoslangan. Surxondaryo, Q ashqadaryo
viloyatlarining lalm ikor yerlarida bahorgi d on ekish yanvar oyidagi iliq
ku nla r-fe v raln in g birinchi yarm ida; T oshkent, Jizzax, Sirdaiyo va
Sam arqand viloyatlarida fevral oyi; adir va to g ‘ oldi zonasida fevraldan
martning boshlarigacha; to g ‘ oldi zo nada m artning ikkinchi yarnii-aprel
oyi hisoblanadi. Shuni qayd etish kerakki, qurg'oqchil lalmikor
sharoitda bahorgi g 'a lla ekinlari imkoniyat boricha erta ekilganda m o 'l
hosil olishni t a ’minlaydi.
A yrim yillarda, qish noqulay kelganda, kuzgi boshoqli ekinlar
sovuq urish natijasida ju d a siyrak b o 'lib qoladi va hosil keskin pasayib
ketadi. Buni o 'z vaqtida aniqlab kuzda ekilgan nav urug'ini qayta
ekilishi tavsiya etiladi. U ru g 'n in g una boshlash harorati 1-2°C, havo
haroratining o 'r ta c h a miqdori 8 - 1 0°C b o 'lsa u rug ' 12-17 kun ichida,
lekin harorat 1 6 - 1 8°C da 6 - 7 kunda unib chiqadi. Unib chiqqan u r u g '-
7, -8°C so vuqqa chidaydi. A rpaning nay chiqarishdan to
boshoqlanishg ach a samarali harorat yig 'in d isig a b o 'lg a n talabi 330°C,
am m o b o sho qlan ish -m um pishish davrida esa 400°C atrofidadir.
M ahsuldorlik elem entlarining shakllanishida havoning o'rta c h a sutkalik
harorati 23°C dan oshsa hosil to 'p la n ish ig a salbiv t a ’sir etadi. A rpaning
gullashida harorat m anfiy - l . . . - 2 ° C b o 'ls a o 'sim lik shikastlanadi.
V egetatsiya davom iyligi naviga va agrom eteorologik sharoitga qarab
8 0 - 1 1 5 kunni tashkil etadi.
Javdar. Donli ekinlarning eng m uhim laridan biri bo 'lg a n ja v d a r
boshoq do shlar oilasiga m ansub bir yillik o 'sim lik hisoblanib,
O 'z b e k isto n sharoitida « V a x s h - 1 16» navi 1983-yili rayonlashtirilgan va
s u g 'o rila d ig a n yerlarda oraliq ekin sifatida ekilib kelinadi. Bu o'sim lik
bahorda boshqa ye m -xa sha k ekinlari yetilm agan davrda k o 'k p o y a
sifatida o 'r ib olish uchun ham ekiladi. Xorijiy davlatlarda oziq-ovqat va
pivo tayyorlashda k o 'p ro q ishlatiladi. Kuzgi ja v d a r uchun har bir navi
tezpishar, o 'rta p ish a r va kechpisharligiga qarab ularga mos ravishda faol
haroratlar yig'indisi 1300, 1350, 1400°C larni tashkil etadi.
Dukkakli don ekinlari Mosh - dukkakdoshlar oilasiga mansub, bir
yillik, tuproqdagi namlikka talabchan va issiqsevar, yuqori haroratga
chidamli o'sim lik. U loviyaning bir turi hisoblanadi. O 'rta Osiyo va
K avkaz hududlarida don sifatida ekiladi. Ekish chuqurligi 3-4 sm ni tash­
kil etadi. T up roqd a nam doim yetarli bo'lishini talab qilganligi uchun bir
vaqtning o 'z id a su g 'o rish egatlari olinadi. O 's is h va rivojlanish davrida
biologik azot to'playdi va tuproqning unumdorligini oshiradi.

372
 M osh o'sim ligining u ru g ‘i 12-1 5°C haroratda una boshlaydi, 1 8 -
20°C da q iy g 'o s unib chiqadi. Lekin sovuqqa chidamsiz b o ‘lib qora
sovuq d a v r i d a - l ° C haroratda sovuq uradi. U ikkinchi ekin o ‘rnida
ekiiib, qisqa kunli 0 ‘simliklar toifasiga kiradi va yozda 10 iyundan
10 iyulgacha ekib hosil olish iqtisodiy tom ondan samarali hisoblanadi.
M osh o'sim lig in in g vegetatsiya davri bahorda ekilsa 91—110, yozda
ekilsa 6 0 - 6 5 kunni tashkil etadi. Uning hosili tuproqning namlik
darajasiga qarab 12-18 s/ga va su g 'b ris h usuli bilan namlikni t a ’minlab
turilsa 20 s/ga va undan ortiq don hosili olish mumkin.
O 'z b e k isto n d a sug'o riladigan yerlarga ekish uchun «Radost» va
«Pobeda-104» kabi navlari rayonlashtirilgan.
N o ‘xat. Dukkakli o ‘simliklar, shular qatori n o ‘xat oziq-ovqat va
chorvachilik uchun zarurdir. D ehqonchilikda n o ‘xat o ‘simligini
alm ashlab ekishda foydalanishning sababi, и tuproqni azotga boyitadi.
N o ‘xat urug ‘i unishining boshlanishi uchun havo harorati 1-2°C boMishi
kifoya qiladi. N o ‘xat maysalari - 5 , - 6 ° C sovuqqa chidaydi, lekin - 2 0 ° C
sovuqqa chidaydigan navlari ham bor. 0 ‘zbekistonda n o ‘xatni kuzda
yoki erta bahorda ekiladi, hosili qanchalik erta pishsa, b o ‘shagan joyg a
m a k kajo'xori, j o ‘xori yoki boshqa o'sim liklarni ekishga imkoniyat
yaratiladi. N o 'x a tn in g gullash pallasiga kirishi uchun talab qiiinadigan
minimal harorat 2,7°C hisoblanadi. A m aliyotda pastki haroratni 0°C
yoki 1°C deb olinishi hisob ishlarini osonlashtiradi.
M uhim agrotexnik tadbirlar: n o 'x atni sug'orish, k o 'k massalari va
boshogMni y ig 'ib-terib olish uchun uning unib chiqishini, gullashini,
ayniqsa hosilining pishib yetilishini bashoratlash katta aham iyatga ega.
Sholi. O 'sim liksh un oslik b o 'y ic h a sholi tariqsimon don ekinlari
guruhiga kiradi va boshoqdoshlar oilasiga mansub, qadimiy, bir yillik
m adaniy o'sim likdir. Jahon dehqonchiligida ekiladigan maydoni
jihatidan faqat b u g 'd o y d a n keyin ikkinchi o 'rin d a turadi. Sholi issiqqa,
yorugMik va nam ga talabchan boMadi. E ng tezpishar sholi navlari 8 5 -
110 kunda, kechpisharlari esa 1 35-150 kunda pishib yetiladi. Sholi
harorati 1 1 -1 2°C dan ortiq bo 'lg a n suvda yoki sernam tuproqda o'sadi.
O 'z b e k isto n d a ekish uchun «A vangard», «Alanga», «Lazurniy»,
«Gulzor», «Jayxun», «Intensivniy», «Tolm os», «QoraqalpogMston»,
« N u k u s-2 » , « U z R O S - 7 - 1 3 » , «M arvarid», « Istiqbol», «Istiqlol» va
boshqa sholi navlari rayonlashtirilgan.
Quyidagi 14.4-jadvalda 0 ‘zbekiston sharoitida sholining
vegetatsiya davri davomiyligi, faol va samarali havo haroratlar
yigMndisiga boMgan talabi keltirilgan. A garda m eteorologik stansiyadagi

373
haroratlar va sholining navlari m a ’lum b o 'ls a 14.4-jadvaldan foydalanib
sholining ekish -m u m pishish davri davom iyligini va m um pishish
fazasiga o 'tg a n sanani aniqlash m um kin.
14.4-jadval

S h olin in g ek ish -m u m p ish ish i d av rin in g o ‘rtacha d avom iyligi,

m u sb at (X t) va 15°C dan y u q o ri sam a rali havo
h a ro ra tla ri y ig ‘in disi ( £ t s)
(H .M . A b d u liayev, G .X . X o lb a y ev m a ’Ium oti b o ‘yicha)

Davr Haroratlar yig'indisi

Nav davomiyligi,
faol (X0 samarali (Vts)
kun
Ertapishar 88 2280 960
0 ‘rtapishar 101 2670 1100
O'rtakechpishar 110 2830 1180
Kechpishar 126 3200 1310

Y uqori agrotexnika usulida t o ‘g ‘ri s u g 'o rib pa.varish qilingan

m ayd on lard a sholi hosili yuqori va barqaror boMadi; y a ’ni gektaridan
6 0 - 8 0 s gacha hosil olinadi. S o ‘nggi yillarda respublikam izda sholini
k o 'c h a t usulida yetishtirish am alga oshirilmoqda. Bu usulning ahamiyati
shundaki, u rug 'n i maxsus kassetalarda kichik jo y la rg a ekib ob-havo
sharoitiga qarab ku nduz kunlari ochiq holda, kechasi plyonka bilan
yopilib turiladi. Bundan m aqsad o ‘simlikni bahorda oddiy ekish
usulidagi m u ddatgacha kassetada 3-barg paydo b o 'lg u n g a qadar o'stirib,
s o ‘ngra dalaga k o 'c h a t usulida m axsus texnikalar y o rdam id a ekishdir.
D emak, oddiy usulda ekiiadigan davrda o'tq a z ilg a n k o 'ch a tla r 3-barg
fazasiga kirgan bo'ladi. K o 'c h a t usulida ekilganda u ru g' 6 0 - 7 0 %, suv
sarfi 2 5 - 3 0 % ga tejaladi va hosildorlik 2 5 - 3 0 % ga ortadi. Kassetaga
ekilgan davrdan to dalada pishib yetilguncha harorat y ig'ind is i 3525 dan
3 910°C gacha o 'z g arsa , oddiy usulda ekishda esa 3390 dan to 3722°C ni
tashkil etadi. H aroratlar ayirmasi 135 dan to 188°C gacha farq qiladi.
D em ak, bu haroratlar farqidan o 'sim lik kassetada b o 'lg a n davrda
foydalanadi. Hosildorlikning shakllanishi a grom eteorologik sharoitga va
o 'tk a zilg a n agrotexnik tadbirlarga bo g 'liq bo'lad i. B unga misol qilib
G.X. X o lbay ev ning izlanishlaridan misol sifatida I4.5-rasmni
keltiramiz.

374
 Y.s'ga
14.5-rasmga nazar
135 tashlasak, koordinatsion
125 m aydonda oddiy usul (o)
115 va ko 'c h a t (• ) usulidagi
105 kuzatuv materiallari belgi-
95 1 lari ko 'zg a tashlanadi.
85 !• Oddiy usulda ekil-
75 ganda hosil kamligi, k o '­
2650 2750 2850 2950 3050 3150 3250 3350 3450T°C chat usulida ekilganda esa
unga nisbatan hosil yuqori-
14.5-rasnt. Sholi hosilining havo harorati ligi nam oyon b o i a d i.
yig'indisiga bog'liqligi (Toshkent viloyati,
Avangard q.). Shartli belgilar:
о - oddiy, • - ko'chat usulida ekish.

14.8. K a r t o s h k a , k a r a m va p o m id o r

K artoshka tom atdoshlar oilasiga m ansub bo 'lib bir yilligi

madaniylashtirilgan, yovvoyisi esa k o 'p yillikdir.
O 'zbek isto n sharoitida kartoshkaning rivojlanishiga va hosilining
shakllanishiga agrometeorologik omillarning katta ta ’siri borligi
ko'pchilikka m a ’lum. Bu o'sim likning o'sishi, rivojlanishi va fotosintez
jarayoni uchun maqbul havo haroratining o'rtacha qiymati I6-1 9°C
hisoblanadi va rivojlanish davrida harorat 2 5 -2 7 ° C bo'isa uning o'sish
tezligi pasayadi, lekin havo haroratining 2 9 -3 0 °C gacha ko'tarilishi esa
tuganaklarning o'sishini to'liq to'xtatib qo'yadi. Kartoshka o'sim ligi
sovuqqa jud a chidamsiz va havo harorati - 1 , 0 - I , 5 ° C bo'isa nobud
bo'ladi. Erta bahorda urug'i tuproqqa ko'm ilg an kartoshka unib
chiqishining o'rtacha ko 'p yillik davri davomiyligi 2 0 -2 5 kunni tashkil
etadi.
O 'zb e k isto n sharoiti kartoshka turli navlarining agrometeorologik
sharoitlarini o'rganishni taqozo etadi. G.X. X olbayevning Davlat nav
sinash uchastkalari materiali asosida Lorx, O gonek va Voltman navlari
b o 'y ic h a o 'tk a z g a n agrometeorologik tadqiqotlari ustida qisqacha
to 'x ta lib o'tam iz. Erta bahorda havo haroratining past kelishi va sutkalik
qiym atining 9 - 1 3°C atrofida bo'lishi, urug' ekish-unib chiqish davr
davom iyligini 2 5 - 3 2 kunga uzayishi kuzatilgan. Ertagi u rug' tugunagi
ekilgan kartoshkaning rivojlanishi uchun haroratning past qiymati 6°C
hisoblanadi.

375
 14.5-jadvalda kartoshka ayrim navlari uchu n fazalararo davr
davom iyligi va samarali havo haroratlarining y ig 'in d is ig a b o 'lg a n talabi
keltirilgan. Jadvaldan kartoshka navi x ususiyatlariga qarab haroratga
b o 'lg a n talabi turli fazalararo davrda turlicha ekanligi k o 'rin ib turibdi.
M asalan, pastki harorat 6°C deb olgan holda, u ru g ' tugunagi k o'c h ati
ekilgan karto sh kan in g unib chiqishida samarali haroratning yig'indisi
110 dan 150°C gacha, unib chiqish-gullash davrida 460 dan 505°C
gacha, gullash-hosilni y ig 'ish tirib olishda 450 dan 680°C gacha o 'zg a rib
turishi o 'sim lik n in g nav xususiyati bilan bog'liqdir. U ru g' tugunagi
ekishdan to hosilni yig'is htirib olinishiga qadar ja m i samarali
haroratning y ig 'in d is i esa 1 1 10 -13 00 °C tashkil etadi.

14.5-jadval
K artosh k a rivojlanish davri d a v o m iy lig i (n) va
sa m arali havo h aroratlari y ig 'in d isi (X ts)
[G .X . X o lb a y ev nta’lu m oti b o ‘yicha]

Fazalararo davr
unib
ekish-unib gullash- ekish-
chiqish-
Stansiya Nav chiqish yig'ish yig'ish
gullash
n, Its, n, Its. n, Its, n, Its,
kun с kun С kun С kun С
K attaqo'rg'on Lorx 20 110 39 460 35 680 94 1250
T u yabo'g'iz Ogonek 24 140 38 500 26 460 87 1110
Buxoro Voltman 36 150 39 505 35 660 109 1300

D em ak, y uqorida keltirilgan agrom eteorologik ko 'rsatkich lar

(14.5-jadval) dan m eteorologik stansiyalarning m a ’lum otiga tayangan
holda k artosh kan in g fazalararo davr davom iyligini va u m u m a n u ru g'
ekishdan to hosilni yig'ishtirib olguncha o 's im lik n in g rivojlanishini ob-
havo va iqlim nuqtayi nazaridan baholashda foydalaniladi.
Karam - krestguldoshlar oilasiga m an su b bir yillik va ikki yillik
sabzavot o'sim ligidir. U ning yirik oq boshlisi katta x o 'ja lik aham iyatga
ega b o 'lib tu p ro qning yuqori unumdorligi va nam ligini talab qiladi.
Avval k a ra m k o 'c h a ti issiqxonalarda yetishtiriladi, s o 'n g dalaga k o 'c h a t
holida o 'tq a z ila d i. U ning h a m m a turlari - 2 ... —5°C sovuqqa chidaydi va
nam roq sharo itda yaxshi o 'sadi.

376
 K o 'c h a t qilib ekilgan karamga maqbui harorat 12-24°C hisoblanadi.
U r u g 'n in g unib chiqishida manfiy harorat - 3 ° C b o 'is a nobud bo 'lishi
m um kin. K o 'chatlar ochiq dalaga ekilgandan s o 'n g bahorda m anfiy - 3 ,
- 7 ° C gacha chidaydi. Harorat 8°C dan kam b o 'isa karam boshining
shakllanishi sust bo'ladi.
G ulkaram k o'c h a tin in g maqbui rivojlanishi uchun kunduz kunlari
harorat 15-18°C , kechasi 10 -12 °C hisoblanadi. U m um a n olganda karam
tu proq namligini xush ko'radi. Haroratning 25°C dan oshib ketishi bir
yillik va ikki yillik karam hosilini kamayib ketishiga olib keladi. Shu
sababli bizning sharoitim izda haroratni pasaytirish m aqsadida hosil
shakllanish davrida su g 'o rish ishlari olib boriladi.
Pomidor (tomat) - ituzum doshlar oilasiga m ansub bir yillik
sab zavot o'sim ligi. U issiqxonalarda ekilib, keyin ochiq dalaga k o 'c h a t
qilinadi. R espublikam izning ja n u b tomonidf uning u rug 'i ochiq yerga
sepilaveradi. Mevalari xom ligicha iste’mol qilinadi, konserva sanoatida
pom id or pastasi yoki tomat tayyorlashda keng ishlatiladi.
14 .6-jadvalda p o m id o rn in g rivojlanishi va fazalarga k irish sa ­
nalari uchun talab qilingan samarali havo haroratlar y ig 'in d is i kelti­
rilgan.

14.6-jadval
P o m id orn in g rivojlanish i va fazalarga kirish sanalari
uchun talab q ilin adigan sa m arali havo h aroratlar
y ig ‘in disi ( £ t s), °C larda
(H .M . A b d u llayev m a ’Ium oti b o'yicha)

Ko'chat Gullashdan- Gullashdan- Ko'chat

Navi o'tkazishdan- pishib sariq tusga ekilgandan-
gullashgacha yetilguncha kirguncha pishguncha

Tezpishar 150 530 420 680

O'rtapishar 180 650 550 830
Kechpishar 220 760 600 980

B u jadv al orqali pom idor ko'chati ekilgandan so 'n g gullash va

pishib yetilguncha b o 'lg a n agrom eteorologik sharoit davrini baholash
m um kin. Buning uchun A K U dagi pom idorning k o 'c h a t ekilgan vaqti va
bosh q a fazalari sanasi kerak. B und an tashqari kuzatish olib borilayotgan
jo y g a eng yaqin m eteorologik stansiyalarning m a ’lumotlari kerak

377
boMadi. Agarda bu maMumotlar boMsa pom idorning rivojlanishi a g ro ­
meteorologik sharoitini b aholash va 14.6-jadval maMumotlaridan foyda-
lanish m umkin.
A grom eteorologik sharoitlardan kelib chiqib pom idor yorugMikka,
issiqlikka talabchan, q u r g 'o q ch ilik k a chidamli, ortiqcha namni k o 'ta r-
m aydi, am m o tuproq tanlam aydi, mineral o 'g 'itl a r ayniqsa fosforli
o ‘g ‘itlar tez t a ’sir qiladi.

14.9. P o liz ek in lari

Poliz ekinlariga oid agro m eteorologik nuqtayi nazardan izlanishlar

olib borilishi yetarli deb ayta olm aym iz. Shuning uchun H.M. Ab-
dullayev va R.S A rislonovlar tom onidan o'tk azilgan tadqiqotlar bilan
qisqacha tanishtirib oMamiz.
Oovun - qo voqdoshlar oilasining kukum is turkum iga m ansub bir
yillik o'sim lik dir. Qovun mevasi qand va vitaminlarga boy boMib, qim-
matli oziq-ovqat hisoblanadi va b izning sharoitda o'rtap ish ar navlarining
vegetatsiyasi m av-avgust oylariga to ‘g ‘ri keladi. U ru g 1 ekilgandan s o ‘ng
unib chiqish 9 - 1 6 kunni, ekish-pishib yetilish davr davomiyligi esa
naviga qarab 6 8 -1 1 9 kunni tashkil etadi. Q ovun issiqsevar o 's im lik lar
qatoriga kiradi va u ru g 'i 2 5 - 3 0 ° C da tuproq namligi yetarli boMsa tez
m e ’y ord a unib chiqadi.
Tarvuz - q ovoqdoshlar oilasiga m ansub bir yillik poliz o'sim ligi va
poyasi 4 m gacha palak otadi. Tanovul qilinadigan tarvuzlarning
vegetatsiya davri 6 0 - 2 0 kun, boshqalarida esa 1 20 -180 kunga teng.
Poliz ekinlari uchun ayniqsa gullash-m eva tugish davrida havo
harorati 35°C dan yuqori boMishi natijasida o 'sim lik changlanm asdan
qolishi, mahsuldorlik elem entlari tushib ketishi m umkin. Bu poliz
ek inlarning hosildorligini shakllanishida yuzag a kelgan a g ro m e teo ­
rologik sharoitga qarab, m ahsuldorlik elementlari 1-3 tani, hosildorligi
esa 1,3 dan 3,5 kg/m 2 tashkil etadi.
14.7-jadvalda q ovu n va tarv uzning rivojlanish uchun talab qiladigan
sam arali haroratlar y ig 'ind is i keltirilgan va ulardan bu o 'sim liklar uchun
ag ro m eteo rologik sharoitlarni baholashda va bashoratlashda foydalanish
m u m kin. Buning uchun yu qorida aytilgandek o'sim lik larn in g fazalarga
kirgan sanalari va m eteoro lo gik maMumotlar b o 'lsa kifoya.

378
 14.7-jadval
Q ovun va tarvu zn in g rivojlanish uchun talab qiladigan
sam arali h aroratlar y ig ‘indisi ( £ t s), °C larda________
Qovun va Ekishdan-urug‘ Unib chiqish- Gullash-pishib Pishib yetilishi-
tarvuz navi unib chiqishi gullash vetilish oxirgi yig‘ish
Qovun
Ertapishar 50 290 500 190
0 ‘rtapishar 70 340 660 170
Kechpishar 80 380 780 190
T arvuz
Ertapishar 60 370 630 170
0 ‘rtapishar 70 460 630 200
Kechpishar 75 480 660 80

14.10. Beda va bedazornin g bugManish sharoitlari

14.10.1. Beda - dukkakdoshlar oilasiga m ansub, bir yillik o ‘tsimon

0 ‘simliklar turkum iga kiradi va M D H da 60 ga yaqin turi mavjud. Uning
k o 'p turlari pichan olish yoki k o 'k xolicha uy hayvonlariga berish uchun
ekiladi. Lekin ikki turi, y a ’ni k o ‘k beda ham da sariq beda, shuningdek
ularning duragaylari katta x o 'jalik aham iyatiga egadir. Beda pichanida
12-16 % oqsil, k o ‘p m iqdorda kalsiy, vitaminlar mavjud b o ‘lib, chorva
uchu n qim matli yem -xashak hisoblanadi.
O 'z b e k isto n sharoitida beda paxtachilikda s u g ‘oriladigan joylarda
a lm ashlab ekish nuqtayi nazaridan katta aham iyatga ega.
14.8-jadvalda beda o ‘rimlariga kirishish sanalarini aniqlash uchun
ha v oning samarali haroratlari yig'indisi keltirilgan. Bu jadvaldagi
k o 'rsatkich lar va m eteorologik m a ’lumotlar asosida bedaning 1, 2, 3 -
o ‘rim larga kirishish sharoitlarini baholash m umkin.
14.8-jadval
B ed an in g sh akllanish i va turli o ‘rim Iariga kirishish sanalarini
aniqlash uchun havonin g sa m arali haroratlari
__________ ________ yigMndisi (Xt,.), °C larda___________________
Gullash
Shonaiash - birinchi o'rim
l-o ‘rim 2-o'rim 3-o‘rim
В A В A В A В A
5 400, janubda 490 5 620 12 220 12 250
Iznh. 14-bobdagi formula (14.2) ga asosan: В - minimal pastki harorat, A -
samarali haroratlar yig'indisi Q[ts). Eslatib o'tamizki, keyingi jadvallarda
ham f i v a / l shunday m a’noda tushuniladi.______________________________

379
 M a’lumki, beda ekilgandan keyin, o ‘sha yerga ekilgan boshqa
o'simliklarning mahsuldorligining oshishi isbotlangan.

14.10.2. B ed a zo rn in g b u g ‘Ianish sh aroitlari

M a ’lumki, agrotexnikaning asosiy vazifalaridan biri tup roq dan

b u g ‘lanishni kamaytirishdir. A sosiy b u g 'la n is h tuproq va o ‘sim lik-
larning transpiratsiyasi orqali boMadi va ular birgalikda u m um lashgan
bugManishni tashkil etadi.
B edazordagi u m u m la shg a n bugManishni hisoblab chiqish uchun
F.A. M o ‘m inov, S.S. Ibragim ovlar tavsiya etgan ten glam adan fo yd ala­
niladi. V egetatsiy a davrida bedazo rning har o ‘n kunlikda u m um la sh ga n
bugManishini quyidagi tenglam a orqali topiladi:
E = 3,26X1+11,08X2 +0,024X3 f0,057X4 +0,19 1X ^ -14 ,i; R = 0 , 9 8 , (1 4 .7 )

bu yerda: E —o ‘n kunlik uchun um um lashgan bugManish, mm; A '/ - y a l p i

radiatsiya, kkal/sm 2; X 2 - radiatsion balans, kkal/sm 2; X 3- yer yuzasidan
2 m baiandlikdagi havo harorati, °C; X 4 - 2 m baiandlikdagi suv
bu g ‘ining elastikligi, mb; ЛГ5 - 2 m baiandlikdagi shamol tezligi, m/s.
Lekin olim lar h a m m a stansiyalarda ham issiqlik balansi kuzatil-
masligini e ’tiborga olgan holda bedazordan o ‘n kunlik bugManishni
yigMndi radiatsiyasiz va issiqlik balansisiz hisoblash, y a ’ni faqat X3. X4,
X 5 m a ’lumotlari asosida hisoblashni ta k lif qilishgan, u holda (14,7)
tenglam a esa quyid agich a k o ‘rinishga eg a boMadi:
E = 0,144Л'3 + 0,182Л'4 + 1,562Л'5 - 4 4 , 2 , R = 0 ,9 5 . ( И .8)
B edazorning alohida davrlari uchun bugManishni ham hisoblash
m umkin.
U nda tenglam alarning k o ‘rinishi qu yidagicha boMadi:
bahorda vegetatsiyaning boshlanishi (tiklanish-birinchi o ‘rim):
E = 0 ,1 9 7 X, + 0 ,1 4 7 X 4 + 0 ,4 1 9 X s - 7 ,2 , R=0,90; (14.9)
birinchi o'rim -ik k in c h i o ‘rim:
£ = 0.271 Л'з + 0.182 Л'4 + 0.3 IX, - 28.8, R=0,88; (14.10)
ikkinchi o ‘rim -uchinchi o ‘rim:
£ = 0 , 2 3 9 Л', + 0 , 0 1 6 X 4 + 1 ,2 1 X 5 - 1 5 , 9 , R=0,73; (14.11)
uchinchi o ‘r im -to ‘rtinchi o ‘rim:
E = 0,254 X 3 + 0,0986 A'4 + 1,792 - 40,5, R=0,97; (14.12)
to ‘rtinchi o ‘rim -vegetatsiya tugashi (beshinchi o ‘rim):
E = 0336X, + 0 ,03 9^ +1,302A'S -49,3, R=0,93. (14.13)

380
 Yuqoridagi tenglam alarning ham m asida parametr koeffitsiyentlari
m u sbat bo'lganligi sababli b u g 'la n ish ko'payadi.
A garda m eteorologik m a ’lumotlar m a ’lum b o 'isa yuqorida
keltirilgan tenglam alardan foydalanib bedazordan b o i g a n bug'lanishni
hisoblash, so ‘ng baholash m um kin. Bu tenglamalardan gidro m eteo­
rologik omillarni e ’tiborga olgan holda bedani sug 'orish m e ’yorini
ishlab chiqishda foydalaniladi.

14.11. Tut va tok o'simliklari

14.11.1. Tut - tutdoshlar oilasiga mansub daraxtlar turkum iga

kirishi bilan baravar, u ihota o 'r m o n hosil qilishda, manzarali daraxtlar
sifatida ham foydalaniladi. O 'z b e k isto n d a ipakchilik qishloq
x o'ja ligining m uhim tarm o g'i hisoblanadi. T Jt bargi bilan tut ipak qurti
boqiladi. Bu daraxtning yetilgan mevasi oq, qizg'ish, qora ranglarda,
mazasi esa shirin yoki nordonroq, turli vitamin va shakar m oddasiga boy
bo 'lib , ho'l yoki quritilgan holda iste’mol qilinadi.
Respublikamizda havo harorati 5°C dan turg 'un o 'tish davridan va
tut daraxti bargining yozilishidan boshlab ipakchilik bilan sh ug'ullanish
ishlari avjiga chiqadi. A.K. Qobuljonovning agro va gidrom eteorologik
stansiyalardagi tut daraxtini fenologik kuzatish materiallarining tahlili
shuni ko'rsatdiki, bahordagi ob-havo sharoiti qanday kelishi va
yetishtirilayotgan zonalarga qarab birinchi barg paydo b o 'lg an dan
boshlab to beshinchi bargning shakllanishigacha bo'lg an davr 5-15
kunni tashkil etadi. A grom eteorologiyada havo harorati bahorda 5°C dan
tu rg 'u n o 'tish sanasidan tutning rivojlanishi boshlanadi va hisob-kitob
ishlarni bajarishda minimal harorat 5°C deb qabul qilingan. 14.9-
ja d v ald a tut bargining yetilishi uchun zarur samarali haroratlar yig'indisi
keltirilgan.

14.9-jadval
Tut bargining yetilishi uchun zarur samarali
haroratlar y ig ‘indisi (Xt5), °C larda

1-barg 5-barg
Hududlar
В A В A
Ko'pchilik viloyatlarda 5 180 5 240
Janubda 5 220 5 310

381
 Birinchi bargning shakllanishi uchun havo harorati 5°C dan yuqorisi
- samarali haroratlar y ig 'in d is i - turli iqlimiy zonalarda bir xil emas.
O 'z b e k is to n n in g aksariyat viloyatlari uchun bu borada samarali
haroratlar yig'ind isi 180°C ni tashkil etadi. Faqat Surxondaryo va
Q ash q a d a ry o viloyatlarida birinchi ba rgning yoyilishi uchun samarali
haroratlar yig 'ind isi 220°C ga te n g b o ‘lishini talab qiladi.
B a h o r iliq kelgan yillarda havo harorati 5°C dan tu rg 'u n o 'tg a n d a n
boshlab 5 - 7 kun oralig'ida, salqin kelgan yillarda esa 1 2-15 ichida
o 'sim lik d a 5-barg paydo b o 'la d i. Birinchi bargning yoyilishidan to
beshinchi bargning shakllanishi davridagi talab qilinadigan samarali
havo haroratlarining yig'in disi 7 0°C ga teng.
R espublikam izda bahorda ipak qurtini boqish davrida a grom e teo ­
rologik xizm at ham boshlanadi va a grom eteorolog m utaxassislarning o ' z
vaqtida m eteorologik va agro m eteo rolog ik sharoitlarni hisobga olib
tayyorlagan m a ’lumotlari ipakchilikda to 'liq foydalanilgan taqdirda
ularning ishlari samarali bo'ladi.
14.11.2. T o k - o 'sim lig i chirm ashib, o'ra lib yoki yopishib
o 'sga n ligi sababli yovvoyi toklar o 'ra lu v c h i daraxtsim on o 's im lik lar
qatoriga kiritilgan. T ok o 'sim lig in in g rivojlanishi uchun talab etiladigan
sam arali havo haroratlar y ig 'in d is i 14.10-jadvalda keltirilgan. 14.10-
jad va l orqali tok o'sim ligi uc h u n s h o 'r a chiqarish, gullash fazalarini
m eteo rolog ik m a ’lumotlar a so sida topish ham d a turli navlar uzum ining
pishishi muddatini aniqlashda foydalanilish m umkin.

14.10-jadval
T o k n in g s h o ‘ra chiqarishi, gullashi va m evasining pishishi uchun
talab qilanadigan sam ara li havo haroratlari
y ig ‘indisi ( £ t s), °C larda

Navlar va uzumning
Tokning
nishishi
sho'ra
o'rta- kech­
chiqarishi gullashi В Tezpishar
pishar pishar
(A)
Asosiy
100 720
hududlarda
Janubda 150 770

382
 14.12. Mevali daraxtlar

O 'z b e k isto n hududida ekish uchun tavsiya etilgan quyidagi mevali

daraxtlar: olma, nok, hehi, olxo'ri, olcha, gilos, shaftoli, o ‘rik, y o n g'oq ,
bodom va boshqalar vitaminga boyligi va ozuqabobligi sabab agrome-
teorologik sharoitlarning maqbulligidir.
14.1 1-jadvalda danakli o'sim lik larn in g gullashi uchun talab qilina-
digan harorat ko'rsatkichlari berilgan.

14.11-jadval
D anakli o ‘sim liklarning gullashi boshlanishi uchun talab etiladigan
harorat k o ‘rsatkichi (S.F. A nikeyeva m a ’lumoti)

0° va 5°C
0° va 5°C dan
Pastki dan yuqori Pastki
yuqori havo
Daraxtning harorat, havo haro­ Daraxtning harorat,
haroratining
nomi °C ratining yi­ nomi °C
yig'indisi, °C
g'indisi, °C
В A В A
Bodom 0 236 Yong'oq 5 240
Olcha 5 152 Abrikos:
Janubda 172 shimolda 0 216
Shaftoli 5 107 markazda 0 260
Olxo'ri 0 150 janubda 0 370
Gilos 5 156

14.11-jadvaldan k o'rinib turibdiki, danakli mevali daraxtlarda va

tutda ja n u b d a havo haroratlarining y ig'in disiga b o'lg an talab, markaziy
va shimoliy hududlardan farqlanadi. H ududlar b o 'y ic h a harorat
ko 'rsa tkic hida farq bor. Shuning uchun q o 'sh im c h a quyidagilarni qayd
etib o'tishni lozim ko'rdik. Tadqiqotchilarning fikricha haroratlar
y ig'in d isin in g farqlanishi janubiy viloyatlarda iliq qishdan keyin daraxt
tanasida rivojlanish bir oz kechikibroq am alga oshadi. M a ’lumki, poya
bir yillik va k o 'p yillik o'tlarda, tana esa daraxt va butalarda bo'ladi.
D anakli m eva daraxtlarida y o g 'o ch la n g a n yoki ksilema, y a ’ni o'sim lik
hujayra pardalari y o g 'o c h xususiyatini beruvchi lignin m oddasiga ega
b o 'lg a n to'qim a la rda n iborat qismi mavjud. Shu sababli tut, danak
m evali daraxtlarning harorat om iliga b o 'lg a n biologik talabchanligi
k o 'p ro q bo 'ladi deb tushuntiriladi.

383
 Agrometeorologiya sohasida yuqoridagi farqlanishni tushuntirish usti­
da izlanishlar olib borilmoqda. Hozirgi vaqtda agrometeorologik va agro­
iqlimiy izlanishlar b o ‘yicha m uayyan hududlarda o'sim liklar uchun k o 'r-
satkichlami topishda yanada m ukam m al ilmiy asosda o'rganish geografik
koordinatlari: uzunlik va kenglik darajalarini o'sim liklarga zonal ta ’sir
doirasida havo harorat yig'indisiga bo'lgan talabiga tuzatish kiritish lozim-
ligi amaliy xizmat uchun talab qilinmoqda hamda yuqori haroratlar t a ’siri
kabilarni ham batafsil tekshirib chiqish va hozir respublikamiz hududida
rayonlashtirilgan xorijiy nav o'sim liklariga yangi ko'rsatkichlarni topish
masalasiga agrom eteorologlar o 'z e'tiborlarini qaratmoqdalar.

14.13. Q izilqum ya ylovlaridagi o'sim liklar hosilini

biom etrik p a ram etrlar bilan aniqlash

O b-havo, agro m eteo rolog ik sharoitlarni, ekologik holatlarni hisobga

olgan holda yaylov o 'sim lik larin in g rivojlanishiga, o 'sish ig a va y e m -
xashak zaxirasi sh akllanishiga t a ’sirini m iqdoriy baholash va basho-
ratlash uslubini yaratish hozirgi za m o n agrom eteorologiyasining dolzarb
m uam m olaridan biri hisoblanadi. Bu m uam m olar yechim ini topish
am aliyot uchun ju d a m uhim dir.
Q ulay o b-h av o sharoitlari y aylov o'sim liklarining o 's is h ig a va y e m -
xashak zaxirasi shakllanishiga sabab bo'ladi.
O 'z b e k isto n b o 'y ic h a y aylovlarning hosildorligi 1995-yilga
nisbatan 23 % ga k a m aygan. N avoiy viloyatida esa yaylovlarn in g
hosildorligi undan ham past.
A m aldagi yaylov lardan foydalanish tizimi tabiiy o 'sim lik lar q o p la ­
m ining y om o n la sh ish ig a olib kelmoqda, ayniqsa o 'sim lik lar vegetat-
siyasi tugab u r u g 'la r tabiiy ravishda tarqalmasdan oldin chorva mollari-
ning haddan ziyod boqilishi va buta turlarining o 'tin sifatida chopilishi
oqibatida yaylovlarning inqiroz jarayonlari kuchayib borm oqda.
K o 'p hollarda q o ra k o 'l q o 'y lari boqilishining yuqori bosimi suv
manbalari va aholi m askanlari atrofida kuzatiladi va o q ib atd a inqiroz
jarayonlarini ja d a lla sh ish ig a (ayniqsa y oz oylarida) sabab b o 'lm o q d a .
Yaylovdan foydalanuvchilar yaylov o'simliklarini ekish va o'stirishni
yo 'lg a q o 'y ish g a kam e ’tibor qaratganlar. Qurg'oqchil kelgan yillarda esa
o'sim liklar o 'sib chiqqan zahotiyoq q o'ylar tomonidan yeyiladi va natijada
ushbu o'sim liklarning to 'liq o 's ib rivojlanishi cheklanadi.
Q ishloq aholisi odatda c ho rv a mollarini o'tlatish uchun c h o 'p o n
yollam aydi, oila x o 'ja lik la rin in g o'zlari mollarni yay lo vga haydaydi.

384
O qibatda chorva mollari aksariyat hollarda tartibsiz boqiladi yoki yosh
bolalar tom o nidan qishloqqa yaqin b o ‘lgan jo ylarda saqlab o ‘tlatiladi.
Buning natijasida yaylovlarning inqirozga uchrash ehtimoli oshadi.
B a ’zi yillarda, ayniqsa suv tanqisligida yaylovlardan m avsum lar b o ‘ylab
almashlab foydalanishga y o ‘l bermaydi. Bugungi kunda yaylovlarda
amal qilayotgan almashlab foydalanish tizimi o'sim lik lar qoplamining
barqaror rivojlanishini ta ’minlamaydi. Chunki chorva mollarining
doimiy boqilishi, o 'sim lik jamoalari tin lai tarkibidan izen, shuvoq,
quyrovuq, c h o ‘g'o n , chcrkez va boshqa k o 'p yillik qimmatli yem -xashak
o'sim lik lari ning у o'q olishiga sabab bo'lm oqda.
A g rom etcorolog olim va mutaxassislar Qizilqum yaylovlarida
m eteorologik stansiya atrofidagi o'sim lik lar 20 donasining quruq
massasi vaznining (Y, gr), uning o 'rta c h a balandligi (h, sm) ga
bog'liqligini topishgan. Bir dona boshoqli o'sim likn in g quruq vazni
ancha kichik bo'lganligi uchun korrelyatsion bog'lan ish da ularning har
xil turlari uchun alohida 20 donadan olingan. Masalan, I.G. Gringofning
taklifi b o 'y ic h a arpagan o'sim ligining quritilgan hosili (gram m hisobida)
miqdorini (Y, gr), uning b o'yi balandligiga (h, sm) bog'liqligi
tenglam asining ko'rinishi quyidagicha:
Y = 0,29/? - 2,44, r = 0,91, Sv= ± 1 . 8 gr (14.14)
Qosrnoldoq o'simligining hosilini hisoblab topish tenglamasining ifodasi:
Y = 0.54/; - 2.8 , r = 0,90, SN= ±0,85 gr
Yaltirbosh o 'sim ligining hosilini quyidagi tenglam a orqali topiladi:
У = 1,4/? - 9 ,5 , r = 0.95, Sy = ±0,5 gr (14.16)
Shular qatorida N.N. Sulaym onovaning ishlarida ham izen, c h o ‘-
g'o n , shuvoq, teresken, kamforosma, quyrovuq kabi yaylov o'sim liklari
hosildorligi bilan o'sish balandligi orasida korrelyatsion bog'liqlik
borligi 14.6- rasm dan ko'rinib turibdi. Bu rasm ichida topilgan statistik
tenglam aning ifodasi va korrelyatsiya koeffitsiyenti (R2) keltirilgan.

J<> у = *0 .3 6 9 7 x- 11,901 ♦
R1 = 0,6409 *

I4.ft-rasm . Y u ylo v o 'slm liU ln iiiiiin J h o s i ld o r l ig i (Y , s / g a ) b i l a n o ‘sish

1и||||1пМ1ц1 (Ii, mii) o r a s i d a g i I m ^ l i q l i k

IK'i
 Bu esa yana bir bor c h o ‘l sharoitida o'sim lik bo'yi muhim agrom e­
teorologik ko'rsatkich ekanligini tasdiqlavdi va amaliy ahamiyatga egadir.
Q izilq um sharoitida m eteorologik stansiya xodimlari turli
o 'sim lik larn in g balandligini o 'lc h a sh ishlarini o'tkazishadi va bu
materiallar asosida har bir alohida o 'sim lik larning balandligini y uqorida
keltirilgan tenglam alardagi balandlik belgisi [h, sm] oldidagi topilgan
koeffitsiyentga k o 'paytirib va hosil b o 'lg a n sondan ozod qiymatni
ayirsak, qolgan m iqd or o'sim likni olib quritib o 'tirm asdan , uning
qurutilgan hosili (Y, gr)ni hisoblab topgan b o'lam iz.

14.14. T og'li yaylovlarda o ‘t o ‘simlikIari rivojlanishining

agrom eteorologik sharoitlari

G 'a rb iy T ya nsh an tog'larida I.G. G r in g o f boshchiligida o'lk azilg an

e kspeditsiya va Pskem gidrom eteorologiya stansiyasi (G M S ) material-
laridagi y ay lo v o'sim liklari hosildorligining shakllanishini havo
haroratlarining y ig 'in d is ig a va tuproqning 0 - 2 0 sm chuqurlikdagi
namlik sharoitlariga bog'liqligi 14.7-rasmda berilgan.
W %

14.7-rasm. Hosilning haroratlar yig'indisi va tuproqning 0—20 sm

chuqurlikdagi namligiga bog'liqligi.
Rasmdagi shartli belgilar: x-sliimoliy qiyalik yoki tog‘yonbag‘irlari,
A-janubga qaragan qiyalik, о-vodiyning pasti, •-Pskem GMS

A g ro m e te o ro lo g ik sharoitlar tahlilida bir xil hosildorlik miqdorining

shakllanishida shim oliy qiyalik, qaysi daryo yoqasidagi o 'tlo q yer
bo'lishini farqi y o 'q . Lekin bunday sharoit tuproq namligi yuqori va
harorat y ig 'in d is i esa kam qiymatda yoki harorat y ig 'in d is in in g yuqori

386
va tuproq namligi past qiymatlariga mos kelganda kuzatilishi mumkin.
Aytganimizni 14.7-rasm asosida tushuntiramiz.
Misol uchun shimoliy qiyalikda hosildorlik 10 s/ga shakllanishi,
haroratning y ig 'indisi 200°C va tuproq namligi 30 % ga to 'g 'r i keladi,
am m o janu biy qiyalikda esa havo haroratning yig'indisi 300°C va
tuproq namligi 20 % atrofida bo'lgan. A garda shimoliy qiyalikda harorat
yig'indisi 700°C atrofida va tuproq namligi 2 0 -2 5 %, janubiy qiyalikda
havo harorati y ig 'indisi 900°C va tuproq namligi 10-12 %, soyda harorat
600°C atrofida va tuproq namligi 30 % bo'lsa hosildorlik 2 7 - 2 8 s/ga
tashkil etishi ko'rsatilgan. Demak, 14.7-rasm tog'dagi yaylovlarda
issiqlik va tuproq namligi sharoitlari o 'tla r hosildorligining o'zgarishi va
o'sim lik lar joylam asi xususiyatlari m a ’qulligini ko'rsatuvchi muhim
omil hisoblanadi.
Cho'ldagi, tog ' oldi va tog'dagi o'sim liklar rivojlanishi va hosili-
ning agrom eteorologik sharoitlarini bilish va baholash chorvachilikka
agrom eteorologik xizmat k o'rsatishda foydalaniladi.
Chorvachilikka agrom eteorologik xizmat ko'rsatishni kengavtirish
asosida O 'z b e k isto n sharoitida qishloq xo 'jalik meteorologiyasining bir
bo'lim i b o 'lg a n zoom eteoreologiya ham rivojlanmoqda. Shu sababli
quyida zoom eteorologik ko'rsatkichlar va sharoitlar haqida qisqacha
to'xtalib o'tam iz.

14.15. Z o om cteo rolog ik ko'rsatkichlar va sharoitlar

haqida um um iy tushuncha

/.oom etcorologiyaga hozirgi zamon nuqtayi nazaridan yondoshsak,

bu ilmiy yo 'n a lish g a o 'tg a n asrning 50-70 yillarida A.P. Fedoseyev,
1..N. Babushkin, I.G. Gringof, N.A. Konyuxov, A.I. C hekereslar asos
soldi lar. O 'z b e k isto n sharoitida zoom eteorologiyaga oid ilmiy-amaliy
ishlarni O.L. Babushkin, T.E Sum ochkina va T.M. M uxtorovlar to m o ­
nidan am alga oshirildi. Ularning ilmiy ishlari va rasmiy hujjat,
qo'llanm alari chorvachilikka am aliyotda tezkor xizmat qilishda
foydalanilmoqda.
Zoometeorologiya - qishloq x o'jalik meteorologiyasi fanining
bo'lim i bo'lib, m eteorologik sharoitlarning qishloq x o'jalik hayvon-
lariga t a ’sirini o'rg an adi. Uning vazifasi chorvachilik uchun ahamiyatga
eg a b o'lg an qishloq x o 'jalik hayvonlarini ochiq yaylov sharoitida
boqishni boshqarish usullarini yaratish, meteorologik sharoitlarning
qo rak o 'l qo'ylarni qo'zilatish, junini qirqish davridagi ta'sirini soniy

387
jihatd an o ‘rganish, ularning m iqdoriy takrorlanish taqsimotini xarita-
chizm alarda ifodalashdir.
Qishloq x o 'ja lik hayvonlarini yaylovlarda boqishga tegishli
hududlarda m eteorologiya va agrom eteorologiya stansiyalarining xo-
dimlari m axsus joriy etilgan «ko 'rsa tm a » asosida a grom eteorologik va
zoom eteo rolog ik kuzatishlarni olib boradilar. M axsus kuzatishlar orqali
ob-havo sharoitlari hay vo nlar va ular oziqlanadigan o 'sim lik larn in g
holatiga t a ’sir etishini, chorva mollarini bahor va kuzda o'tlo q , to g ' oldi
va to g 'la rg a k o'chirish , q o ra k o ‘1 q o 'y larn in g junini olish va q o 'z ila tish
davrida keskin tushgan qora sovuqlardan saqlash, y em -xashak keltirish
kabi tadbirlar haq id a m a ’lum otlar yig'iladi.
Zoometeorologik ko'rsatkichlar yer ustki qavatida fizikaviy
jarayonlardagi sharoitlar scniy ifodasi va qishloq x o'jalik hayvon-
larining hayotiy faoliyatida q uvvat va massalararo alm ashinu v funk-
siyasi hisoblanadi.
Z o om eteorolog ik k o 'rsa tk ic h la r doimiy emas: ular hayv on larn in g
turi, nasli, jinsi, yoshi, sem izlik darajasi, yem -x a sh a k la m in g m iqdori va
sifatiga, hayvonlarni s u g 'o rish d a suvning tozaligiga b o g 'la n g a n holda
o'zgaradi.
B un da n tashqari zoom eteo rolog ik k o'rsatkichlar yilning fasliga, ob-
havo sharoitlariga, tuproq qoplam iga, relyefga ham b o g 'liq bo'la di.
M asalan, h ayvonlarning nafas olishi ularning holatini o 'z ig a xos
belgilaydi va quyosh radiatsiyasi energetik yoritilganligiga, havo va
tuproq haroratiga, sham olga, suvning borligiga va uning sifatiga h a m d a
hayvonlarni boqish uchun uzoq m asofaga haydab borilishiga b og'liqdir.
Zoometeorologik sharoitlar - bu qishloq x o 'ja lik h ayvonlariga
m a ’lum vaqt chegarasida t a ’sir etuvchi majmuyi m eteorologik om illar
orqali tezkor va tartibli tizim asosida chorvadorlarga y u z a g a kelgan va
kutilayotgan g id ro m eteorologik axborotlarning tahlili va unin g qishloq
x o 'jalik hayvonlari holatiga va chorvachilikda o 'tk a z ila d ig a n asosiy
xo 'ja lik tadbirlariga: c h o rv a mollarini haydashga, jun in i olish,
qo 'zilatish davridagi ishlarga t a ’sirini zoom eteorologik t a ’m ino t orqali
yetkazib turilishidan iboratdir. Axborot talabgorlarning s o 'ro v i bilan
ham berilishi m um kin.
Z o om e te o ro lo g iy ad a zoosenozlar muhim aham iy atga ega. Z oo-
m eteorolog iy aning b o 'lim la rid a n b in - zooiqlim shunoslik b o 'lib , u
iqlimiy sharoitlarning qishloq x o 'ja lik hayvonlariga t a ’sirini o 'rg a n a d i.
Ch orvachilikd a g o 's h t, sut, j u n va boshqa mahsulotlarni k o 'p r o q olish
m aqsadida aniq hud ud lar b o 'y ic h a biologik xususiyatlarini inobatga
olgan holda ushlab turishda maqbul b o 'lg a n iqlimiy sharoit darajasini
aniqlaydi.
M a ’lumki, barra m aysalar ham m a yoqni qoplagan erta bahorda,
jaz iram a yozda, salqin kuzda va qahraton qish davrlarida chorva mollari
serquyosh o 'lk a m iz n in g c h o ‘1, yarim c h o ‘l va adiru-yaylovlarida
boqiladi. M ollarning qishlovi va bolalashining maqbul sharoitda o'tishi,
ular o 'tlay otgan hududning ob-havosiga va ozuqabop o 'tlarn in g miqdori
va sifatiga bog'liq. Ilududlarning o'tloq yerlar va yaylovlaridagi ob-
havo va iqlim sharoitlarini bilmaslik natijasida yildan yilga ularning
holati va sifati yom onlashib ketishi mumkin. O 'sim lik va hayvonlarni
iqlimlashtirish, ularning sovuq va issiq haroratlarga, q u rg'oq ch ilik va
s h o 'r sharoitiga chidamliligini oshirish kabi amaliy tnasalalarni hal
etishda agrom eteorologik va zoom eteorologik k o'rsatkichlar kerak
bo'ladi.

14.16. Issiqxona ekinlari uchun agrom eteorologik

sharoitlar ha<|ida u m um iy m a ’lumot

O 'z g id ro m e t ti/im id a yuqorida aytib o'tilganidek, qishloq

xo 'ja lig ig a xizmat ko'rsatishda asosan tabiiy ^agrom eteorologik
sharoitlarning madaniy va cho'l-yaylov o 'sim liklariga ta ’siri ko'pro q
o'rg anilg an . Am m o hozirgi zamon agrom eteorologiyasining talabiga
asosan talabalar issiqxona va unda yetishtirilishi m um kin bo'lg an
o 'sim lik larg a tegishli agrometeorologik sharoitlarni ham bilish
kerakligini taqozo etmoqda. Issiqxona deganda noqulay ob-havo va
iqlimiy sharoitda, ichida ekinlar uchun insonning k o 'm a g id a s u n ’iy
ravishda qulay agrom eteorologik (harorat, y orug'lik, namlik va boshqa)
sharoitlar yaratiladigan inshoot tushuniladi. Uning asosiy vazifasi
m av sum d an tashqari davrlarda o 'sim lik mahsulotini yetishtirish.
A grom eteorologik sharoit yaratish uchun issiqxonalarning xilm a xil
turlari mavjud bo'lib, ular yog'och , temir, alyuminiy kabi uskunalardan
tiklangan va oyna yoki polimer plyonka, stekloplast va boshqalar bilan
yopilgan va o 'ra lg a n bo'lishi mumkin.
Issiqxonadan foydalanish muddatlari va davomliligiga qarab qishki
ham da bahorgi; vazifasiga k o 'ra - k o 'c h a t o'stiriladigan va sabzavot
yetishtiriladigan; sabzavotlarni o'stirish texnologiyasiga qarab-tuproqli
va gidropon; ichki jih ozlarga qarab - so'kchakli va tuproqli turlarga
bo'linadi.

389
 R espublikam iz issiqxonalarida, asosan pomidor, bodring, rezavor
ekinlar, sabzavot o'sim liklari ko‘chati, shuningdek, limon va manzarali
o ‘sim lik lar yetishtiriladi. Yozi qisqa b o ‘lgan o 'r ta va shim oliy
m in taq alarda issiqxonada turli sabzavot va boshqa qishloq x o ‘ja lik
ekinlari yil b o ‘yi o ‘stiriladi, hosil olinadi va o'sim liklarning yangi nav
h a m d a duragaylarini yetishtirish va boshqa ilmiy-tekshirish ishlari olib
boriladi.
Q u y o sh energiyasidan m ukamm al foydalanish uchun bir nishabli
issiqxona tom ining qiyaligi 33 -4 5 ° jan ub ga, ikki r.ishabhlarniki esa 2 9 -
33° b o 'lib sharq va g 'a rb g a qaratib quriladi.
Issiqxona ekinlarining asosini p o m i d j r va bodring, qism an limon.
gullar, barra piyoz, rediska, k o ‘!:at sabzavotlardan ukrop, salat,
p etrushk a va boshqalar tashkil etadi.
issiqxona ekinlarini o'stirish usullari: doimiy joyga ekin. k o 'c h a t
qilib o 'tkazish. yetiltirish, o'sishni va rivojlanishni tezlashtirish.
Issiqxona ekinlari y orug 'lik ni k o 'p talab etadi va haroratga nisbatan
talabchanligi har xil. O 'z b e k isto n d a FA R ning dekabr-yanvar oylaridagi
y ig 'in d isi 2 6 2 0 -3 3 9 0 kkal/sm 2 ni tashkil etadi. Issiqxonada
yetishtiriladigan ekinlarni tabiiy sharoitda yetishtirilishida a gro m ete o­
rologik sharoitlardan xabardor bo'lg an dehqon, ularni issiqxonada
yetishtirishi ham oson kechadi va tashqi ob-havo sharoitiga qarab ish
yuritilsa yoqilg'ini tejash imkoniyati yaratiladi.
Issiqxonada qovun, tarvuz, pomidor. baqlajon, qalampir, piyoz,
petrushka, selderev yetishtirilayotgan b o 'isa yuqori harorat 18-28°C
b o'lishi kerak, gulkaram, rediska, salat, kolbari. ukroplar harorat 12-
16°C da o'stiriladi. B ahor-yoz oylarida bodring, pomidor, salat,
gulkaram ; kuz-qish oylarida pomidor, k o 'k piyoz, gulkaram , saiat.
selderey, petrushkalar yetishtiriladi.
Issiqxona ekinlarining o'sis hi va rivojlanishida ham havo namligiga
b o 'lg a n talabini bilish ju d a m uhimdir. Chunki issiqxonada havi. ,ing
nam ligini s u n ’iy ravishda boshqarib turish m umkin. Issiqxonalarda
havoning optimal nisbiy nam ligi bodring va baqlajon uchun 70 %,
karam va salat ko'chatlari uc h u n 65 %. pom idor va qalam pir ko'chatlari
uchun 60 % atrofida b o 'lis h i kerak. U larning ko'chatlarini
o ‘tqazilgandan keyin havo ning nisbiy namligi yana 20 % ga oshiriladi,
sh undan s o 'n g hosil y ig 'i b olinguncha issiqxonada havoning nisbiy
namligini bodring va baqlajon uc h u n 90 %, karam va salat uchun 80 %,
po m ido r va qalam pir u chu n 60 % qilib saqlanadi.

390
 Pomidor havoning past nam ligiga talabchan ekin b o'lganidan
siyrak, am m o qondirib s u g ‘oriladi. B odring esa yuqori namlikka
talabchan, shuning uchun uni o 's is h davrida, ayniqsa, k o 'k barrasi yetila
boshlaganda tez-tez, har galgi terim dan keyin 2 -3 kun oralatib su g'o rib
borish kerak.
Demak, issiqxonalarda qishloq xo'jaligi ekinlaridan yuqori hosil
olish uchun havo va tuproq namligini ham e 'tiborga olish zarur.
h isln in g kuz-qish davrida bodring yetishtirish uchun tuvakchalarda
VClishlii ilgan ko'chatlar sentabrda issiqxonaga o'tqaziladi va yanvar
oytiimg oM ilanda ulardan hosil olinadi. Qishki issiqxonaga bodring
u iu g 'i ilekiibmmu oxirida ekiladi, 40—45 kunlik ko 'chat esa yanvarning
ikkinchi yarmi I’c vral boshlarida o'tkaziladi. Bahorgi issiqxonalarga
ko 'c h a l martning boshlarida o'tqaziladi.
Issiqxonada ekinlarni yetishtirishda tashqi ob-havoni va
agrom eteorologik omillarning qanday o'zgarayotganligiga qarab ish
у ini11Isa issiqxonada yetishtirilayotgan ekinlardan samarali va barqaror
hosil olish mumkin. Hozirgi vaqtda tashqi bozorga mahsulotni olib
chiqish uchun xaridorni qiziqtirgan vaqtiga m o'ljallab yetkazib berish,
issiqxonada ekinlarni yetishtirish iqtisodiy jihatdan ju da muhimligicha
qolmoqda.
Shunday qilib, agrom eteorologik sharoit va ko'rsatkichlardan
xabardor bo 'lg a n dehqon issiqxonadagi ekinlardan iqtisodiy sam araga
shubhasiz erishadi.

14-bob uchun savollar va topshiriqlar

1. Agroiqlimiy sharoitlarning agrom eteorologik sharoitlardan

farqini tushuntiring.
2. Agrom eteorologik va agroiqlimiy ko'rsatkichlar deb nimaga
aytiladi ?
3. G 'o 'z a n in g biror fazadan boshqa fazaga o'tishi uchun zarur
b o 'lg a n samarali haroratlar yig'indisini aniqlash formulasini yozing va
iiiuliin Ibydalanishga misollar keltiring.
1 Chigit unib chiqqanidan toki shonalash davrigacha g 'o 'z a 10°C
dan yuqori, 100 410°C samarali haroratlar yig'indisini talab qiladi.
Shonalash la/asi ncchanchi chinbarglar paydo bo 'lg a n d a n keyin
boshlanadi 7
5. G 'o '/ a n i defoliatsiya qilish vaqtida qanday agrometeorologik
omillarni e ’tiborga olish kerak ?

3‘>l
 6. N im a uchun ertaiabki soatlarda o 'tk a z ilg a n defoliatsiya yaxshi
sam ara beradi?
7. G 'o ' z a ostidagi tuproq qatlam ining 0 - 3 0 sm chuqurligida
samarali nam zaxirasining ekish-shonalash davri uchun tenglamasi
quyidagicha:
Wо - 0 , 7 5 1T; + 0,64b - 0 ,0 3 f + 5,2 ; R = 0,82.
Misol tariqasida b osh lang 'ich nam lik zaxirasi W b=70 mm, o 'n
kunlikda y o g 'in miqdori b = 30 mm, o 'n kun ichida to'plan gan sutkalik
haroratlarning yig'ind isi 240°C bo 'isa, o 'n kunlik boshidagi samarali
nam lik zaxirasi W b bilan W 0 orasidagi farqni hisoblang. A gar shu davrda
y o g 'in y o g 'm a s a farq qancha b o'ladi ? Javobi 0.3 mm: 19.5 mm.

392
 15-bob. A G R O IQ L IM IY R E S U R S L A R VA
A G R O IQ L IM IY R A Y O N L A S H T IR IS H

15.1. Agroiqlimsliunoslikda qo'llaniladigan asosiy tushunchalar

A}>roiqliinsltiiiwslik iqlim sharoitlarini qishloq xo'jaligi obyektlari

va jarayonlari bilan u/.viy bo g'lanishda o'rg anadi va qishloq xo'jaligi
mcteorologiyasi fanining maxsus bo'lim i hisoblanadi. A groiqlim shu-
noslikning o 'z ig a xos tushuncha va atamalari bor. M D H ga kirgan
mamlakatlarning agrom eteorolog va agroiqlimshunos mutaxassislari
tom onidan ham korlikda tayyorlangan va ham m a uchun foydalanishga
tavsiya etilgan «Qishloq xo'jaligi m eteorologiyasidan izohli lug'at»
kitobida agroiqlimshunoslikka doir tushunchalar, atamalar va ta ’riflar
keltirilgan. Chunki adabiyotlar bilan mustaqil ishlar bajarilishida
agroiqlimiy restirslar, agroiqlimiy sharoitlar, agroiqlimiy baholash,
agroiqlimiy o'xshashliklar, hioiqlim potensiali, bonitirovka qilish kabi
tushunchalar uchrab luradi. Ularning ma/.muni va ta ’riflarini keltiramiz.
Qishloq xo'jalik ekinlarining mahsuldorligi shakllanish majmuiy
agroiqlim sharoitlari muayyan hududdagi agroiqlimiy resurslarni tashkil
etadi.
Agroiqlimiy resurslar qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishida
bevosita iqlimiy omillardan foydalanishdir.
M a ’lumki, tabiiy resurslar qaytadan tiklanishi va tiklanmasligi bilan
bir-biridan larqlanadi. Agroiqlimiy resurslar (yorug'lik, issiqlik) doimiy
yoki qisman, shamol va boshqalar aytarli darajada qaytadan tiklansa,
aksincha qazilma boyliklar, ko'pchilik minerallar tiklanmaydi. Tuproq
unumdorligi, o'rm onlar, hayvonot olami uzoq vaqt davom ida qaytadan
tiklanadi. Hududlar bo 'yic ha agroiqlimiy resurslarning farqianishi
qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishining zonal xususiyatini belgilaydi.
M am lakatim iz viloyatlari va tum anlarining agroiqlimiy resurslarini
o 'rg a n ish va baholash katta ilmiy va amaliy aham iyatga ega.
O 'zbek isto nning agroiqlimiy resurslarini respublikamiz olimlari
L.N. Babushkin, F.A. M o'm in ov , A.Q. Abdullayev, H M. Abdullayev,
Sh.S. Zokirov, V.V. K arnauxova va boshqalar tom onidan o'rgan ib
chiqilgan.

393
 Agroiqlimiy resurslar - m a’lum hududda yetishtirilayotgan
qishloq xo'jalik mahsuldorlik miqdorini belgilovc/ti ko'p yillik
agroiqlimiy sharoitlar majmuyidir.
Agroiqlimiy sharoitlar - biror joydagi ко ‘p yillik agrometeorologik
sharoitlar rejimini bildiradi. Boshqacha tushuntiradigan bo'lsak, biror
joyda ko'p у illar davomida kuzatilgan agrometeorologik m a’lumotlar
asosida hisoblab topilgan o'rtacha qiymatlar agroiqlimiy sharoitni
tashkil qiladi.
Qishloq x o ‘jaligi ishlab chiqarishida bevosita foydalaniladigan
iqlim elem entlarini agroiqlim resurslariga q o ‘shish m um kin. Biror
hududning agroiqlim iy resurslariga shu h ududga tushadigan q u yo sh
radiatsiyasi, shu h ududdagi havo va tuproqning issiqlik, nam lik
resurslari kiradi.
Agroiqlimiy baholash - iqlimiy omillarning qishloq xo'jaligi
ishlab chiqarishi obyektlari va jarayonlariga ta ’sir etishida o'rnatilgan
soniy ko'rsatkichlar va baholash ntezonlaridir.
A groiqlim iy baholash tarkibiga quyidagilar kiradi:
- vegetatsiya davri va uning alohida qism larida term ik va qism a
yorugMik resurslarini baholash; vegetatsiya davri va uning alohida
fazalaridagi: yogMnlar miqdorini, havo va tuproq namligini baholash:
o 'sim lik larning qishlash sharoitlarini baholash; dehqonchilik uchun
nomaqbui boMgan m eteorologik hodisalar, ob-havo va iqlimiy
sharoitlarni baholash.
Hududlarni agroiqlimiy baholash deganda qishloq x o 'ja lik
ekinlarini yetishtirish m aqsadida tekshirilayotgan hududlarni iqlimiy
sharoitlarini baholash - hududlarni agroiqlimiy baholash tushuniladi.
Agroiqlimiy o'xshashlik (analog). M uayyan yil uchun qishloq
xo 'jaiig ig a tezkor agrom eteorologik xizmat k o'rsa tish d a u yoki bu
yilning avvalgi yillarga agroiqlimiy o ‘xshashligi (analog' dan
foydalaniladi. B uning m a ’nosi hududlarda qabul etilgan dehqonchilik
tizimini va maMum joy d a g i ekologik guruhga kiruvchi o 'sim liklarni
mavjudligini iqlimiy sharoitlari bo 'yic ha o ‘xshashligi tushuniladi.
N azariy jih a td a n olganda agroiqlimiy o'xshashlikni tanlashda um um iy
iqlim tasnifi asosiga tayanm asdan, balki qabul etilgan dehqonchilik yoki
vegetatsiya davridagi maqbul boMgan asosiy iqlimiy kattaliklarga e ’tibor
beriladi. O 'x sh a s h lik n i aniqlashda o 'sim lik ning eng m uhim b o 'lg a n
m ahsuldorlik elem entlari va hosilini cheklovchi iqlim kattaliklar!:
bahorgi va kuzgi qo ra sovuq, haroratning pastligi, quruq davrni, nam lik
ortiqchaligi kabilarni hisobga olinadi.

394
 Bioiqlimiy potensial (BIP). Bu m a ’lum hududning tabiiy Ьоу||Ц1
b o 'lg a n agroiqlimiy k o 'rsa tk ic h yoki biologik mahsuldorlik qiyinalini
ballardagi ifodasidir. BIP ni taqqoslash asosida qishloq xo'jalik
ekinlarining hosilini, umumiy biologik mahsuldorligini, luproq
unum dorligini m intaqalararo baholash mumkin.
D J.S h a sh k o BIP ni quyidagi formula orqali ifodalashni taklif etgan

BIP = Kr(ku) 1Г'-' ■ (15.1)

Ztfaol(baz)
bu ycrda: Kr(ku) - yil bo 'yich a namlanish ko'rsatkichining o'sish
koeffitsiyenti yoki biologik mahsuldorlik koeffitsiyenti, YJfaoi ~ M°C
dan yuqori faol haroratlar yig'indisi, YJfuoi(ba7,) - tekshirilayotgan
hududlardagi tuproq mahsuldorligi bilan turli tuproq-iqlim zonalarda
mahsuldorlikni taqqoslash uchun vegetatsiya davrida qo'llaniladigan
faol havo haroratlarining o'rtacha sutkalik yig'indisi - bazis qilib
olingan.
Masalan, D.l. Shashko taklif etgan BIP asosida N.S. K onovalova
O 'z b e k isto n hududidagi bahorikor yerlarda boshoqli don o'sim liklarini
yetishtirish uchun iqlimning maqbui darajasini baholaganda quyidagi
form uladan foydalanishni tavsiya etgan:

BIP = Kr — ( 1 5 2)
1000“C ’ '
bu yerda: BIP - bioiqlimiy potensial nisbiy qiymati, Kr - o'sim likn in g
nam lik t a ’m inotiga b o g 'liq bo'lgan biologik mahsuldorligining hisoblab
topilgan miqdori, YJ - 10°C dan yuqori havo haroratlari yig'indisi.
1000°C - shimoliy hududlarda ochiq daladagi dehqonchilik uchun
haroratlar yig'indisi kattaligi, 1000°C - shimoliy hududlarda dehqon-
chilikda havo haroratlari yig'indisiga teng kattalik.
Respublikamiz bahorikor yerlari uchun Davlat nav sinash tajriba
uchastkalari m a ’lumotlaridagi hosildorlikni (Kr) empirik usulda topilgan.
D on ekinlari uchun o 'tkazilgan hisoblarning ko'rsatishi b o 'y ic h a eng
past iqlim mahsuldorligi, y a 'n i namlik yetishmasligi sababli janubiy
hududlarning tekis hududlarida BIP ko'rsatkichi 0,8 ni tashkil etgan va
issiqlik resurslari potensialidan foydalanish 7 5 -8 0 % ga teng bo'ladi.
Don mahsulotini eng k o 'p yig'ishtirish o 'rta c h a balandlikdagi tog'
hu dudlariga to 'g 'r i keladi. Bu hududlar uchun BIP kattaliklari 2 dan 2,7
g a ch a o'zgaradi.
Agroiqlimsliunoslikniitg vazifalari quyidagilar: 1) texnikaviy yoki
bo sh q a ekinlar uchun iqlimiy sharoitlarning maqbulligini aniqlash;
2) agroiqlimiy rayonlashtirish maqsadida hududlarning iqlimiy xusu-
395
siyatlarini tekshirish, qishloq x o 'ja lik ekinlarini maqbul joylashtirish
hududlarini aniqlash; 3) yangi agrotexnik tadbirlarni iqlimiy asoslash;
4) qishloq xo 'jaligi ishlab chiqarishi uchun m ikroiqlim ning yaxshi-
lanishi m u m kin b o 'lg a n tom onlarini o 'rg a n ish ; 5) mikroiqlim
o 'z g a rish in i sodir etuvchilarni, tashkil etilgan su g 'o rish dalalarini, yarim
him oyachi o'rm onzorlarn i, agrotexnika tadbirlarini va boshqalarni
hisobga olish.
A groiqlim sh un oslik iqlimni qishloq xo 'jalig i manfaati nuqtayi naza-
ridan qarab, ekinlardan yuqori va sifatli hosil olish, chorvachilikning
m ahsuldorligini oshirishda iqlim sharoitlaridan to 'la foydalanishni
o 'rg a n is h va ularning o 'z a ro m unosabatini ifodalovchi bir xil
agroiqlim iy hududlarni belgilovchi-ajratuvchi xaritalarni tuzish bilan
sh ug 'u llanadi.

15.2. H avo va tuproq haroratining turli darajadan o ‘tish

sanalarini aniqlash va baholash

Q ishloq x o 'ja lik ekinlari rivojlanishida haroratning ekinlar uchun

eng pastki q iy m atid an oshib borishi vegetatsiya davrining boshlanishini
aniqlab beradi. M asalan, bahorikor ekinlar: ku ngaboqar uchun
haroratning pastki qiymati 5°C b o'lsa, m a k k a jo 'x o rig a 10°C, sholiga
15°C. U m u m a n havo, tuproq haroratining baho r va kuzda har xil
c hegaralardan ko 'ta rilish va pasayish sanalarini aniqlash amaliy ishlar
uchun ju d a muhimdir.
H aroratning turli chegaralardan ko'tarilishini yoki pasayishini
aniqlashda b irm uncha usullar mavjud. Uni aniqlash uchun quyidagi
m a ’lum otlar zarur:
- h avo yoki tuproq uchun o 'rta c h a sutkalik harorat;
- o 'n kunlik uchun havo haroratining o 'r ta c h a qiymati;
- havo haroratining o'rta c ha oylik qiymati.
H aro ratning u yoki bu darajadan o 'rta c h a o 'n kunlik yoki oylik
m iq do rining o'tganligini aniqlashda quyidagi form ulalardan foydala­
niladi:
haroratn in g o 'rta c h a o 'n kunlik qiymatlari m a ’lum bo'lsa,
S = [(k-a)/(b-a)]-b + 5; (15.3)
haroratn in g o 'r ta c h a oylik qiymatlari m a ’lum bo'lsa,
S = [ ( £ - a) l ( b - a ) ] - d + 15, (15.4)
bu yerda; S - haroratning pastki qiymati chegarasidagi kunlar son i; к -
o 'tis h sanasidagi aniqlanadigan harorat; a - o 'n kunlik yoki oylik
396
harorat (к dan past); b - o'rta c ha o ‘n kunlik (oylik) dagi harorat, lekin к
dan yuqori, d - topilishi lozim b o'lg a n o 'n kunlik (oylik) kunlar o'rtacha
havo harorati; 5 va 15-koeffitsiventlar.
Misollar.
1. M artning ikkinchi o 'n kunligida o'rta ch a havo harorati 9,2°C,
uchinchi o 'n kunlikda esa 1 1,5°C ga teng. Havo haroratining 10°C dan
o'tish sanasini aniqlash kerak. Yuqoridagi (15.3) formulaga bu
qiymatlarni q o 'y ib hisoblaymiz.
S=[( 1 0 -9 ,2 ) /( 11,5-9,2)] 10+5= 0,4-10+5=9 kun.
Demak, hisob o 'n kunlikning birinchi martidan boshlanganligi
uchun havo haroratining 10°C dan o'tis h sanasi 19 martga (10+9) to 'g 'ri
keladi.
2. M art oyi uchun o'rta c ha oylik havo haroratining qiymati 9,2°C,
aprelniki esa 15,8°C teng. Havo haroratining 10°C dan o'tish sanasini
o 'rta c h a oylik qiymatlari orqali topish ku-ak. Buni (15.4) formula
yord am id a aniqlaymiz.
S | (10—9 ,2 )/(15,8-9,2)] 31 + 15=0,12-31+15=19 kun.
Misolimizda hisob mart oyining birinchi sanasidan boshlangan va
havo haroratining 10°C dan o 'tg a n sanasi 19 mart kuniga t o 'g 'r i keladi.
Havo yoki tuproq haroratining u yoki bu chegaradan o 'tish sanalari
ob-havoning bahorda yoki kuzda kelishiga bog'liq holda har yili
o 'z g a rib turadi. H ar yildagi haroratning aniq darajadan o 'tis h sanalarini
k o 'p yillik sanalar bilan taqqoslanadi va undan erta yoki kech kelishi
baholanadi. A grom eteorolog va agroiqlim shunoslar meteorologik
stansiya va postlarda k o 'p yillar davom ida kuzatilgan meteorologik
kattaliklarning o 'rta c h a miqdorini hisoblab chiqqanlar va turli
m a ’lum otlar shaklida chop etganlar. Meteorologik, agrometeorologik va
agroiqlimiy materiallarga ishlov berish, y a ’ni ularning takrorlanishini,
ta'm in otin i hisoblash usullari maxsus raxnam olarda yoritilgan va chop
etilgan.
Biolog, o'sim lik shu no s va agronom lar o'sim lik ning o'sishidan to
hosilini yig'ib-terib olinishigacha vaqtni vegetatsiya davri deb aytishadi.
A m m o agroiqlim shunoslikda k o 'p yillik havo haroratining bahorda va
kuzda 5, 10, 15°C lardan tu rg 'u n o 'tis h oralig'idagi davr davomiyligi
ham vegetatsion davr deb ataladi. Bu vegetatsiya davrida quyosh
radiatsiyasi va yo g 'd u si, haroratlar yig'indisi, y o g 'in la r va boshqalar
agroiqlimiy resurslam ing asosini tashkil etadi.

397
 Agroiqlimiy resurslarning hu du dlar b o 'y ic h a taqsimlanishi va
o 'sim lik lar nuqtayi nazaridan rayonlashtirish qishloq x o'jaligida ishlab
chiqarishining aham iyati j u d a kattadir.

15.3. A gr oiq lim iy rayonlashtirish

H ar bir mustaqil davlat o 'z in in g qishloq xo 'jaligiga oid turli-tuman

hududlarni m avsum iy yoki alohida rayonlashtirilgan a x b o ro t-m a ’lu-
m otnom asiga xaritalariga ega.
U m um a n rayonlashtirish deganda hududiy tizimdagi rayonlarni
taksonomik (qanday ko'lam li birlik qabul qilinishiga qarantasdan)
belgilarining o ‘xshashligi, lekin bir-biridan tabiiy , qishloq xo'jalik
mahsulotlarini yetishtirish sharoiti va xususiyatlari bilan farqlanishi
tushuniladi.
Hududlarni rayonlashtirish m azm uni va q o 'y ilg a n m aqsadiga qarab
quyidagi asosiy y o 'n a lis h la rg a ega:
1. Agroiqlimiy rayonlashtirish.
2. A grogidrologik rayonlashtirish.
3. Z oo m eteo ro lo gik va y aylov hududlarni rayonlashtirish.
4. Yangi yaratilgan o 's im lik navlarini (gibridlarini) rayonlashtirish.
5. Tabiiy-qishloq x o'jaligini rayonlashtirish.

15.3.1. A groiq lim iy rayonlashtirish turlari

Agroiqlimiy rayonlashtirish - bu qishloq xo'jalik o ‘simliklarining

agroiqlimiy resurslarga bo'lgan ehtiyojiga mos ravishda hududlarga
bo'linisltidir, yoki agroiqlimiy rayonlashtirish - bu agroiqlimiy
sharoitlarning o'xshashligiga qarab hududlarni rayonlarga
ajratish dir.
Agroiqlim iy sharoitlarning o 'x sh a shlik darajasi b o 'y ic h a sohaviy
hududlarga b o 'lis h d an niaqsad taksonom ik agroiqlimiy birlikda (poyas,
viloyat, zona v.b.) ajratish, lekin agroiqlimiy ko 'rsatkichlari va qishloq
xo'jaligi ishlab chiqarish sharoitlari bilan farqlanishi, ularning geografik
chegaralarini o 'rn a tish (aniqlash) ham da turli agroiqlimiy x a rita la r-
dunvo xaritasidan to a lohida x o 'ja lik uchun xaritalar tuzishdir.
U m u m a n olganda, agroiqlim iy rayonlashtirish - bu qishloq xo'jaligi
ishlab chiqarishi m aqsadi uchun iqlimni tadqiqotlashning tugallash
bosqichi hisoblanadi va tabiiy-qishloq xo'jaligini rayonlashtirishning

398
muhim bo'lim idir. K o ‘pgina mutaxassis agrom eteorolog olim larning shu
sohaga oid bajargan ishlari bilan qisqacha tanishib chiqamiz.
A groiqlim shunoslikda agroiqlimiy rayonlashtirishning 2 turi:
umumiy va xususiy (maxsus) rayonlashtirishlar mavjud bo'lib, ular bir-
biridan farq qiladi.
Umumiy rayonlashtirish - iqlimning qishloq xo'jaligi uchun qulay-
lik darajasini miqdoriy jihatdan ifodalaydigan asosiy elementlarining
hudud b o ‘yicha taqsimlanishini tavsiflaydi va unda hududni vegetatsiya
davrining issiqlik ham da namlik bilan ta'm inoti k o ‘rsatkichlari,
o ‘simliklarning qishlov sharoitlari b o'y ic h a turli qismlarga ajratadi.
A groiqlim shunoslikning um um iy rayonlashtirish b o 'lim id a iqlimiy
kattaliklarga va ularning hududlar b o ‘yicha taqsim lanishiga qarab
rayonlashtirishda e ’tibor asosan um um iy vegetatsion davr asos qilib
olingan. Eslatib o ‘tamiz, bunda vegetatsion davrning boshlanishi va
Uigashida havo haroratining bahorda 10°C dan ko'tarilishi va kuzda esa
1O'’( ’ dan pasayish sanasi oralig‘idagi davomiylik, faol yoki samarali
haroratlar yig'indisi va boshqa iqlimiy kattaliklarni rayonlarga ajratishda
foydalaniladi.
Ilmiy adabiyotlarda umumiy agroiqlimiy rayonlashtirishda iqlim
tasnifiga turlicha yondoshuvlar ko'p ch ilik ka m a ’lum. Bunga
G.T. Selyaninov (1955), P.I. Koloskov (1958) va D.I. Shashko (1967)
kabi olim larning ishlarini umumiy agroiqlimiy rayonlashtirish qatoriga
kiritiladi.
Xususiy rayonlashtirish - bu alohida-alohida olingan o 'sim lik turi
uchun iqlimiy kattaliklarni hududlar b o 'y ic h a taqsimlanishida uning
fazalararo yoki butun vegetatsiya davrida talab etiladigan agroiqlimiy
sharoitlari va m axsus topilgan ko 'rsatkichlar asosida iqlimiy sharoitlar
va kattaliklardan foydalanilgan holda rayonlarga ajratishni amalgan
oshirilishidir.
X ususiy (m axsus) rayonlashtirishlarga L.N. Babushkinning O 'rta
O siyo h ududda g 'o 'z a o'sim ligini va Y.I. Chirkovning sobiq Ittifoq
hududi b o 'y ic h a m akkajo'xorini agroiqlim iy rayonlashtirish misol
bo'ladi.
Hududlarni rayonlashtirish - o'sim liklarn in g issiqlik ta ’minoti
b o 'y ic h a havo haroratining bahorda 10°C dan tu rg 'u n o'tishi sanasidan
to kuzda esa 10°C dan turg'un pastga tushishi oralig'idagi sanasida
b o 'lg a n davrda havo haroratlarining k o 'p yillik yig'indisi orqali amalga
oshiriladi.

399
 G.T. Selyaninov sobiq Ittifoq hududini bu belgiga qarab 4 ta
m intaqaga ajratgan:
1. Arktik mintaqa. Bu m intaqada dehqonchilik him oya qilingan
tuproq dagina olib boriladi, y iln in g eng issiq oyida ham h avo ning
o 'rta c h a oylik harorati 10°C dan past boMadi.
2. Qutbiy mintaqa. Bu m intaqaga dehqonchilik uchun issiqlikka
talabi kam b o 'lg a n tezpishar ekinlar kiritilgan va uning ja n u b iy
chegaralarida faol haroratlar y ig 'ind is i 10 00-1200°C ni tashkil etadi.
3. M o'tadil mintaqa M a z k u r m intaqa M D H hududlarining a n cha
katta qismini egallagan bo'lib, u nda bu davlatlarning asosiy qishloq
xo 'ja lik hududlari jo y la sh g a n (m intaqa o 'z i yana 5 ta kichik m intaqa-
larga bo 'linadi). Bu m in taqaning shimoliy chegarasida faqatgina bahorgi
don ekinlari, issiqlikni s ev m ayd ig an sabzavot v a yem -xashak ekinlari-
gina issiqlik bilan t a ’m inlanganidan, ularni parvarish qilinadi. Janubiy
chegarasida esa faol havo haroratlarining yig'ind isi 4 0 0 0 -5 0 0 0 ° C gacha
yetadi. Bu yerlarda kech pishar sholi navlari, m akkajo'xori, 0 ‘rtapishar
g 'o ' z a navlarining pishishi issiqlik bilan t a ’minlangan.
4. Subtropik mintaqalarda - sitruslar, choy, g 'o 'z a n in g kechpishar
navlari issiqlik bilan ta 'm in la ng a n.
G.T. Selyaninov hududlarni nam langanlik sharoitlarini baholash
uchun ta k lif etgan gidroterm ik koeffitsiyent (GTK ) sobiq Ittifoqda keng
foydalanilgan:
GTK = yoki GTK =“ 10? bunda Y f ~ vegetatsiya davri uchun

y o g 'in la r yig'in disi (mm); _ sbu davr uchun faol haroratlar y ig'in disi
(°C).
A g ro iq lim shunoslikda GTK o'sim lik larn in g tabiiy nam lik
t a ’minotini h ududlar b o 'y ic h a tavsiflovchi m uhim k o'rsatk ich
hisoblanadi.
O 'r ta O siyo sharoitida agroiqlimiy nuqtayi nazardan hudud larda
term ik resurslarni va tabiiy nam lan ish ning taqsimlanishini tekshirish en g
m u h im vazifalardan biri hisoblanishiga sabab, birinchi to m o nd an
su g 'o rila d ig a n yerlarda u yoki bu o 's im lik rivojlanishi uchun im ko-
niyatning yaratilishi bilinsa, ikkinchi tom ondan s u g'orilm aydigan
lalm ikor y erlarda dehqonchilikni rivojlantirishga maMum darajada
aniqlik kiritish m um kin bo'lad i.
L.N. B abushkin 1970-yilning boshlarida O 'rta Osiyo hududini
term ik resurslari b o 'y ic h a 8 ta zonaga taqsimlagan. Bunda u

400
su g'oriladigan yerlarda paxta yetishtirish, lalmikor yerlarda boshoqli
don ekinlarni yetishtirishni nazarda tutgan.
/. Jazirama yoki juda issiq zona havo faol haroratlarining yig'indisi
(FH Y ) 4900°C dan yuqori yoki samarali haroratlar yig'indisi (SH Y ) (bir
kecha-kunduzda 10°C dan yuqorisi) 2670°C dan ortiq hududlarni o 'z
ichiga oladi. Bunda issiqlik t a ’minoti ingichka tolali ju d a kechpishar
g 'o 'z a navlarining rivojlanish va mahsuldorlik elementlarining
shakllanishiga maqbul sharoit yaratiladi.
2. Issiq zonada - o 'rtap ish a r g 'o 'z a navlarini yetishtirish mumkin.
Bu zonada havoning faol haroratlar yig'indisi 4400°C dan to 4900°C
gacha yoki samarali haroratlar yig'indisi 2260°C dan 2670°C gacha
yetadi.
3. Mo'tadil issiq zonada teshpishar va ju d a tezpishar g 'o ' z a navlari
yetishtiriladi. Bu zonada faol haroratlar yig'indisi 4000°C dan to 4400°C.
gacha yoki samarali haroratlar yig'indisi 2020 dan 2260°C gacha
bo'ladi.
4. Juda iliq zonada o 'rta p ish a r uzum yetishtiriladi. Bu zonada
F H Y -3 5 0 0 dan to 4000°C gacha, S H Y -1 6 4 5 dan 2020°C gacha
o'zgaradi.
5. Iliq zonada uzum larning ertapishar navlari yetishtiriladi, bu
zonada F H Y - 3 100 dan to 3500°C gacha bo'ladi,
6. Mo'tadil iliq zonada ju d a ertapishar uzum navlari yetishtiriladi.
F H Y -2 8 0 0 dan to 3100°C gacha, S H Y -1 1 6 5 dan to 1410°C gacha
o'zgaradi.
7. Salqinroq zonada boshoqli don ekinlar yetishtiriladi. FH Y -1 100
dan 2800°C yoki S H Y - 0 dan to 1 165°C gacha o'zgaradi.
8 . Sovuq zona dehqonchilik uchun yaramaydi. Bunda F H Y -11 00 °C
dan pastroq, SH Y esa bu zonada mavjud emas.
Atm osfera y og 'inlari b o 'y ic h a O 'r ta Osiyo hududi tabiiy namlanishi
5 ta zonaga ajratilgan:
1. Juda quruq zona - don ekinlari uchun tuproqning namlik
ta ’minoti yiliga 0 foizga yaqin. (G T .S e ly a n in o v gidrotermik
koeffitsiyenti 0,1 I dan kam).
2. O'rta quruq zona - don ekinlari uchun tuproq namligi 100 yil
ichida yiliga nisbatan olinganda 25 % t a ’minlangan (G T K 0,11 dan to
0,20 gacha).
3. Quruq zona - don uchun tuproq namligi yiliga 2 5 -7 5 %
ta ’m inlangan (G TK 0,20 dan to 0,30 gacha).

401
 4. 0 ‘rtacha namlangan zona - don ekinlari uchun tuproq namligi
yiliga 7 5 - 1 0 0 % t a ’m inlangan (G T K 0,30 dan to 0,50 gacha).
5. Namlangan zona. H a r yili don ekinlari uchun tuproq namligi
ta’m inlangan ("GTK 0,50 dan yuqori).
L.N. B abushkinning O 'z b e k is to n hududini g ‘o ‘za o 'sim lig i
yetishtirishning agroiqlim iy rayonlashtirganligi diqqatga sazovordir.
Bunda o 'sim lik n in g o ‘sishi va holatini m eteorologik sharoitlar bilan
miqdoriy ko 'rsatkichlar asos qilib olingan (15.1 -rasm).
L.N. Babushkin O 'z b e k is to n Respublikasining um um iy hududini 10
ta agroiqlim iy okrugga ta qsim lag an va ular quyidagilar:
I - Ustyurt okrugi. Bu okrugda
shim oldan ja n u b g a tom on harorat
o 'z g a rib boradi: harorat y ig 'ind isi
3500°C dan kam b o'lganligi uchun
iliq rayonga kiritilgan. ju d a iliq -
harorat yig'indisi 3500°C dan to
4000°C gacha, issiq 4500°C va
undan ortiq.
15.1-rasm. L.N. Babushkin 11 ~ Qw* Amudaryo okrugi. Bu
bo'yicha O'zbekistonning yerning shimoliy qismi ju d a iliq
agroiqlimiy okruglari okrugga kiritilgan, harorat yig'in disi
4000°C dan kam, a m m o ja n u b i-
sharqiy qism ida harorat y ig 'in d isi
4000°C dan to 4500°C gacha yetadi, bu okrugda tezpishar va ju d a
tezpishar g 'o ' z a navlari yetishtiriladi.
III - Qizilqum okrugi c h o 'l hududlarni qam rab olgan va nisbatan
olinganda term ik resurslarga boy, harorat yig'indisi okrugning shim oli -
g 'a rb iy qism ida 4000°C dan, jan ubi-sh arq id a 5000°C gacha bo'ladi.
IV - Quyi Zarafslton okrugi. Bu okrugda barcha tekis h ududlar
term ik resurslarga boy hisoblanadi, harorat yig'indisi 4 5 0 0 -5 0 0 0 ° C va
undan ortiqdir.
V - Surxondaryo okrugi. Bu okrug chegarasidagi term ik zonalar:
ju d a issiq 5000°C va undan yuqori, m o ’tadil issiq 5000°C dan to 4500 °C
gacha, ju d a iliq 4000°C dan to 3500°C gacha, iliq 3500°C dan to
3 000°C gacha, salqin 3000°C dan to 1000°C gacha haroratlar
y ig 'in d is ig a ega.
VI - Qashqadaryo okrugi. Bu okrug da termik resurslar 4800 -
5300°C ni tashkil etadi.

402
 VII - O'rta Zarafslioit okrugi. O krugning barcha tekis qismida
termik resurs - 4500°C dan to 4000°C gacha, to g'larda esa musbat
haroratlarning yig'indisi 4 300 -460 0°C chegarasida.
VIII - M irzacho'l okrugi. Bu okrugning hududi shimol va shimoli-
g'arhiy tom ondan ochiq, lekin jan ub va janubi-sharqiy tom ondan tog 'la r
bilan chegaralangan. O krugning aytarli qism ida musbat haroratlar
yig'indisi 4 3 0 0 ^ 6 0 0 ° C ni tashkil etadi.
IX - Chircltiq-Aitgreit okrugi. Tekisliklarda musbat haroratlar
yig'indisi 4 5 0 0 -4 6 0 0 °C , to g'larda esa 1000°C gacha.
X - Farg'ona okrugi. Bu okrugda musbat haroratlar yig'indisi
4300°C dan 4600 °C gacha.
Yuqoridagi harorat ko'rsatkichlaridan ko'rinadiki, respublikamiz
boy termik imkoniyatlarga ega va hududlarning balandlikda
joyiashganligini hisobga olib turli qishloq xo'jalik ekinlarini yetishtirish
m umkin. B und an 2 0 -2 5 yil m uqaddam har bir viloyat uchun alohida
« O 'zb e k is to n Respublikasining viloyatlar b o 'y ic h a agroiqlimiy
resurslari» m a ’lumotnomalari nashrdan chiqarilgan va amaliyotda keng
q o'llan ib kelinayotir. Lekin so 'n g g i 2 0 - 2 5 yil davom ida hududlarda
agroiqlimiy o'z g arish la r sodir bo'ldi va Orol dengizining qurib borishi
natijasida keskin agroekologik holatlar vujudga keldi. Qishloq xo'jaligi
ishlab chiqarishi tasnifida o'sim liklarning yangi navlari paydo bo'ldi,
agrotexnik tadbirlarda sezilarli darajada o'zgarishlar ro'y berdi,
yangicha te rm e r va xo'jaliklari tashkil qilindi. Shu sababli hozirgi
vaqtda agroiqlimiy resurs m a ’lumotlarining ilmiy-amaliyot tizimi
asosida yangilash va yuqorida aytib o'tilganlarni inobatga olishni
qishloq x o'jalik amaliyoti taqozo etmoqda. U m u m an olganda
O '/b e k is to n n in g agroiqlimiy sharoitlari mo'tadil va tropik guruhlarga
kirib, ayniqsa g 'o 'z a n i yetishtirishga maqbuldir. Lekin shimoliy
hududlarda ob-havo past kelgan yillarda g 'o 'z a n in g barcha ko'sagini
to 'la pishishiga harorat yetishmaydi. Agroiqlimiy va y er resurslaridan
to 'liq foydalanishni cheklovchi omillarga bahorda kech va kuzda erta
q ora sovuqlarning tushishini, y ozda qurg'oqchilik, haroratning
yuqoriligi, tashqi muhitning ifloslanganligi va ayrim hududlarda
meliorativ holatlarning noqulayligini ko 'rsatish mumkin.
G ‘. Q urbonov, X. X aydarovning yozishicha respublikarnizning
lalmikor dehqonchilikka tegishli yerlari tuproq va iqlim sharoitlari
b o 'y ic h a 4 ta zonaga bo'lingan:
1. Nani bilan ta ’minlanmagan tekisliklar. Bu zona lalmi yerlarning
en g quyi qism iga joylashgan bo'lib, oxiri c h o 'lg a borib taqaladi. Dengiz

403
sathidan 2 0 0 - 4 5 0 m balandlikda joylashgan yerlar och tusli b o 'z
tuproqdan iborat, yillik o 'r ta c h a havo harorati 13,3°C, y o g 'in miqdori
250 mm dan oshm aydi.
2. Nam bilan o'rtacha ta ’minlangan adirlar. Dengiz sathidan 4 5 0 -
750 m balandlikda jo ylash gan . Yerlari tipik b o 'z tuproqli. O 'rta c h a
yillik y o g 'in miqdori 2 5 0 - 3 5 0 mm, yillik o 'rta c h a havo harorati 1 1,6°C
ga to 'g 'r i keladi.
3. Nam bilan ta ’minlangan (tog' oldi) zona. Bu zona dengiz
sathidan 6 00-900 m balandlikda joylashgan. Yerlari to 'q b o 'z tuproqli,
yillik o 'rta c h a y o g 'in g a rc h ilik 3 5 0 -4 0 0 m m va undan ortiq bo'ladi,
havoning yillik o 'rta c h a harorati 1 1 -1 2°C.
4. Nam bilan yaxshi ta ’minlangan (tog'li) zona. Bu zona dengiz
sathidan 9 0 0 - 2 0 0 0 m balandlikda joylashgan, yerlari unum dor, gum u sg a
boy, ishqorli to 'q b o 'z tuproqdan iborat. Yillik y o g 'in miqdori 4 0 0 - 7 0 0
mm va undan ham k o 'p ro q bo'lad i, havoning yillik o 'r ta c h a harorati
10, Г С .

15.3.2. Y angi nav (gibrid)larni rayonlashtirish

Q ishloq x o 'ja lik ekinlarining yangi nav (gibrid)ining m ajmuyi

m uhim x o 'ja lik belgilarining avval rayonlashtirilgan nav (gibrid)idan
ustunligi bilan farqlansa, uning tuproq-iqlim zonalari chegarasi
aniqlanadi. Bunday rayonlashtirish davlat nav sinash uchastkalarida
olingan ijobiy natijalar asosida yangi nav (gibrid)larni yetishtirishda
a g rom eteorologik sharoitlar va agrotexnik tadbirlarga b o 'lg a n talabi
inobatga olingan rayonlashtirish am alga oshiriladi.
D em ak, yangi g 'o 'z a navlari uchun topiladigan agrom eteorologik
k o 'rsa tk ic h la r yangi navlarni turli hududlarda yetishtirish uchun
rayonlashtirishda foydalaniladi.
A groiqlim iy rayonlashtirish bu qishloq xo 'ja lik o'sim lik larin in g
agroiqlim iy resurslarga b o 'lg a n ehtiyojiga mos ravishda hududlarning
o 'xsh a sh lik belgilari asosida rayonlarga ajratilishi, bo'linishidir.

15.3.3. T abiiy-qishloq x o ‘jalik rayonlashtirish (T Q X R )

T abiiy -qish lo q x o 'ja lik rayonlashtirish y a go na ilmiy tizim asosida

hududlarni b o 'lis h d a tabiiy (tuproq, o 'sim liklar v.h.) resurslarning
taqsim lanishi va ularda qishloq xo 'ja lik asosiy xususiyatlarini to 'liq aks

404
ettirilishilishi bilan boshqalardan majmuiy rayonlashtirilishi bilan ajralib
turadi.
Bunday m ajm uiy rayonlashtirish taksonom ik birlik tizimida
hududlarning tabiiy sharoiti va resurslarini, yerning sifatiy holati va
ishlab chiqarish qobiliyatini alohida hisobga olingan shaklidir.
T Q X R hududlarni m ajm uiy hududlarga bo'linishda tabiiy asoslar
negizida qishloq xo 'jaligi ishlab chiqarishini hududlarga joylashtirish,
qishloq xo'jaligi tizimini boshqarish, nav sinashni o'tk azish , tajriba
materiallari, agroiqlimiy resurslar va rayonlashtirish kabi ilmiy
m anbalarga tayanadi.
T Q X R va yer tasnifi bilan birga Davlat Yer kadastri, agroiqlimiy va
suv resurslari hisobga olingan ilmiy-axborot manbayini tashkil etadi va
m uayyan h ududlarning bioiqlim imkoniyatlarini o 'z id a aks ettiradi.
Kadastr (fran. cadastre) - ro'yxat, reyestr dee an m a ’noni anglatadi.

15.4. A grogidrologik rayonlar

Q ishloq xo'jaligi meteorologiyasining agrogidrologiya bo'lim i

b o 'y ic h a ham O 'z b e k isto n d a birm uncha nazariy va amaliy ishlar
bajarilgan. Sobiq Ittifoq hududidagi barcha agro va gidrometeorologik
stansiyalarda aniqlangan tuproqlarning namlik zaxirasining miqdoriga
asoslanib, agrom eteorologik t a ’minotni kengaytirish maqsadida,
respublika, viloyatlar uchun boshoqli don o'sim liklarining vegetatsiya
davridagi tuproq namligi zaxirasini har o 'n kunlikning oxiridagi o'rta c ha
k o 'p yillik qiymatlari topilgan va O 'rta Osiyo hududida ham
agrogidrologik xaritalar tuzilib rayonlarga bo'Iingan.
A grogidrologik rayonlashtirish asosida tuproqning agrogidrologik
konstantalari, tuproqdagi nam zaxirasining bahorda bo'ladigan
maksimal miqdori va y o z davridagi minimal qiymati m a ’lum chegarada,
u yoki bu ray on ga kirishda yer osti suvlarining ta ’siri kabi elementlarni
ham inobatga olingan holda rayonlashtirilgan. H ududlarning inaydonlari
va ularning viloyatdagi m iqdoriga nisbatan qancha foizni tashkil
etishlari hisoblab chiqilgan. Pirovardida Respublikalar, viloyatlar,
iqtisodiy hududlarda kuzgi va erta bahorda ekilgan boshoqli don
o 'sim lik la r ostidagi tuproqning foydali nam lik zaxirasiga oid o'rta c h a
miqdoriy m a ’lum otnom a tayyorlangan. Bunday m a ’lumotlarning yuzaga
kelishida O 'z b e k isto n agrometeorologlari A.Q. A bdullayev va
O.L. Babushkin ishtirok etganlar. A m aliyot uchun zarur b o'lg a n bunday
m a ’lum otnom alar faqat O 'z b e k isto n n in g agrogidrologik sharoitlari bilan

405
 bir qatorda yondosh q o ‘shni respublikalardagi lalmikor dalalarda
tuproq ning namlik zaxirasi qanday holatda ekanligini bilish va ilmiy
asosda o ‘zaro taqqoslash imkoniyatini yaratdi.
A grom eteorologik va m eteorologik stansiyalardan m eteorologik
kattaliklarni, tuproq nam zaxirasini va agrogidrologik konstantalarni
hisobga olgan holda va M D H hududi uch un ishlab chiqilgan maxsus
y a g o n a q o 'lla n m a asosida O 'r ta O siy o hududida agrogidrologik
rayonlashtirish amalga oshirilgan.
H o zir mustaqil b o 'lg a n respublikaiar: Q o z og 'iston, Q irg'iziston,
T u rkm aniston , Tojikiston. 0 ‘zbekiston va 0 ‘rta Osiyo iqtisodiy hududi
uchun kuzgi boshoqli don o ‘simliklari ekilgan hududlarda tuproqdagi
nam zaxirasining (m m ) kattaligi, o ‘n k un likning oxirida o ‘rtacha k o ‘p
yillik m iqdoriga oid m a ’lum otnom alar m avjud. Bunday m a ’lumot-
no m a la r asosida respublikalarning tuproqlari turli qatlamidagi 0-20, 0-
50, 0-100 sm chuqurliklarda samarali nam lik zaxirasi qanday ekanligini
bilish va o 'z a r o taqqoslash m um k in bo'ladi.
O 'z b e k isto n sharoitida lalmikor yerlarning agrogidrologik rayonlari
quyid agich a belgilangan:
1. Bahorda tuproq t o ‘liq nam langan (T T N ) rayonlar.
2. B ahorda tuproq m o ’tadil n am langan (T M N ) rayonlar.
3. Bahorda tuproq sust nam lanadigan (T S N ) rayonlar.
4. B ahorda tuproq ju d a sust nam langan (T JSN ) rayonlar.
5. T u proq nam lanishida y e r ostki suvlar (T N Y S ) ta ’sir etuvchi
rayonlar.
Q u v id a bu agrogidrologik rayonlarning bahorda va yozda tuproq
nam lik zaxira qiymatlari bilan tanishib chiqamiz:
I. T T N - bahorda tuproq to 'liq nam langan rayonda tuproqning 1 m
chuq urlik qatlamida samarali nam zaxirasi (SN Z): bahorda maksimal
qiym ati - 1 8 0 - 145 mm, y ozd a minimal qiym ati-80 + 40 mm ni tashkil
etadi.
II. T M N - bahorda tuproqning m o ’tadil nam lanish rayonida SNZ:
b a ho rd a m aksim al qiymati 170 130 mm, y o z d a minimal qiymati
-60 40 m m ni tashkil etadi.
III. T S N - bahorda tuproq sust nam lan adigan rayonlarda SNZ:
bah ord a m aksimal qiymati 140 + 80 m m, yo zda minimal qiymati
50 25 m m ni tashkil etadi.
IV. T J S N - bahorda tuproq ju d a sust n am lanadigan rayonda: SNZ:
bahorda m aksim al qiymati 120 60 mm, yozda minimal qiymati
40 5 m m ni tashkil etadi.

406
 V. TNE S-tuproq namlanishida yer ostki suvlar ta ’sir eluvclii
rayonlarda SNZ: bahorda maksimal qiymati 180 90 mm. y o /dn
minimal qiymati 100-^-50 m m boMadi.
Agrogidrologik rayonlarni va ularning maydon qiymatlarini
viloyatlar b o 'y ic h a taqsimlanishi 15.1-jadvalda keltirildi.

15.1-jadval
O ‘zbekiston viloyatlarining s u g ‘orilm aydigan, kuzgi va erta
bahorda boshoqli don ekiiadigan hududlarining agrogidrologik
rayonlari va ularning m aydon qiymatlari
[A.Q. A bduliayev va O.L. B abushkin m a ’lumoti]

Agrogidrologik rayonlar
TTN TMN TSN TJSN TNES
(0 (П) (III) (IV) (V)
agrogidrologik rayonlarning maydoni.
S-ming km7 (1) va (2) % hisobida
1 2 1 2 1 2 1 2 1 2
Navoiy - 1,3 17,2 - 4,2 55,2 2,1 27,6
Qashqadaryo 2,6 15,4 4,6 25,0 2,1 14,6 6,4 37,9 1,2 7,1
Surxondaiyo 2,2 20,4 3,3 30,5 - 3,2 29,6 2,1 19,5
Samarqand 0,5 6,0 1,3 15.4 4,7 56,0 - 1,8 22,6
Jizzax 2,9 21,8 5,2 39,1 - - 4,9 36,8 0,3 2,3
Toshkent - - 5,0 52,1 0,5 5,2 - - 4,1 42,7

Bu jadvaldan ko'rinib turibdiki. N av oiy va Q ashqadaryo viloyat-

larida tuproq ju d a sust nam langan (TJSN), bu hududlar boshqalarga
nisbatan k o'proq maydonni tashkil etadi. Boshqa viloyatlar hududi
tuproqlari esa asosan m o'tadil nam langan (T M N ) rayonlar egallaydi.
Shubhasiz lalmikor yerlarga boshoqli don ekinlarini ekishni
agrogidrologik rayonlar asosida, boshqacha aytganda bahorda va yozda
tuproq namlik zaxirasiga e ’tibor berib yetishtiri Isa o'sim liklar
mahsuldorligi m a ’lum darajada yuqori bo'ladi.

15.5. ChoM hududlarining agroiqlim iy rayonlari

O 'rta Osiyo c h o 'l hududlari tabiiy namlangnnlik ln'mnmim!

baholashda o'sim liklarni qish-bahor, vi*giM:ii4i\.i \ f m мЫмкн!
zaxiralash va fitomeliorativ ishlarni muvaffaqiyatli tashkil etish va
ularning samarasini, ularni ob -havo ga soniy jih atdan bog 'langanligi asos
qilib olingan. Fitomelioratsiya tadbirlari bir qancha om illarga bog'liqdir.
Eng birinchi omil, bu hudud larning nam langan t a ’minotini bilish zarur.
Joylarning nam langanlik t a ’minotini aniq yil uchun agrom eteorologik,
o 'rta k o 'p yillikda agroiqlimiy nazardan baholashda o'sim liklarni qishki -
bahorgi, vegetatsiya davridagi nam langanlik t a ’minoti (NT) koeffitsi-
yentidan foydalaniladi, koeffitsiyentni topish esa quyidagi form ula
orqali am alga oshiriladi:
W, +111
NT = ■ (15.5)
0 ,5 I d '
bu yerda Wh - bahorda vegetatsiyaning boshlanishidagi 0-50 sm tuproq
chuqurligidagi samarali namlik zaxirasi; m - faol vegetatsiya davrida yo q ­
qan yog'inlarning yig'indisi (havo haroratining 5 °C dan turg'un o'tishidan
boshlab to havo haroratining bahorda 20 °C gacha bo'lgan davrida), -
havoda namlik yetishmasligining sutkalik у ig‘indisining qiymati.
N.T. N ech ay eva, A.P. Fedoseyev va I.G. G ringoflar O 'r ta Osiyo
c h o 'l hududlari nam langanlik t a ’minoti k o'rsatkichi negizida va (15.5)
form ula asosida NT ni hisoblab, so 'n g ra c h o 'l hududlarni 4 ta asosiy
agroiqlim iy zonaga boMishgan.
C h o 'l hududlarining agroiqlim iy rayonlashtirilishini n am langanlik
t a ’minoti nuqtayi nazardan tasavvur etish uchun 15.2-rasm keltirildi.

15.2-rasm. 0 ‘rta Osiyo cho‘1 zonalarining namlik ta’minoti

bo‘yicha agroiqlimiy rayonlari

408
 Bu 15,2-rasmdan k o ‘rinib turibdiki, tabiiy namianganlik ta ’minoti
(NT) ni k o ‘rsatuvchi chizm alar oralig‘i bir-biridan 0,1 qiymat bilan farq
qiladi. Agroiqlimiy- ko 'rsatkich lar b o 'y ic h a zonalarning farqi qu yi­
dagicha:
Juda quruq zona : nam ianganlik t a ’minot (NT) ko'rsatkichi
NT=0,20 - 0,39 bilan chegaralangan, am m o sharoit pichan y ig 'is h va
fitomelioratsiya ishlari uchun um um an olganda nomaqbul, lekin bu
zonadagi hudud ham namianganlik koeffitsiyenti b o'y ic ha 2 ta kichik
hududga bo lingan: NT koeffitsiyenti <0,3 b o 'lsa yom on sharoitli
zonaga kiritilgan, am m o y o g 'in la r miqdori yuqori b o'lg an da ЛТ=0,30 -
0,40 b o 'lg a n hudud fitomeliorativ ishlar uchun qoniqarli hisoblanadi.
Quruq zona, namianganlik ta'm inoti NT = 0,40 - 0,59 chegarasida
o 'r ta n am ianganlik sharoit zonasiga kiritilgan.
M o'tadil quruq zona: NT= 0,60 0,79 o'rtac h a namlanganlikdan
yuqori sharoit hisoblanadi.
M o'tadil namlangan zona: NT- 0,80 + 1,00 chegarasida bo'lib,
yaxshi nam langan sharoit zonasiga kiritilgan.
Namlangan zona NT 1,00 dan yuqori.
IJmuman olganda Qi/.ilqum juda quruq namlangan zonani qam rab
olgan. Nurota, O 'rinbosar, O y o q o g 'ilm a va Moshiquduq gidrom e­
teorologik stansiya hududlari atrollarida namianganlik ta’minot (NT)
ko'rsatkichilarini ajralib turishining sababi orograllyaning ta’sirida
b o 'lib quruq namlangan /onani tashkil etadi.
Shunday qilib, <.)i/ilqumnmg asosiy hududi namianganlik tasnifi
b o 'y ic h a shimoliy va markaziy qismlari juda quruq zonaga, jan ubiy
qismi esa - quruq zonaga kirgan, faqat eng janubiy chegaralari va tog'
oldi qismlarini m o'tadil namlangan zonalar tashkil etadi.

15.6. Iqlim, agroiqlim va tuproq xaritalar!

O 'z b e k isto n n in g boshqa mustaqil davlatlar bilan siyosiy va

iqtisodiy hamkorligi tufayli m am lakatim izda yangi ekinlar va ularning
yuqori m ahsuldor navlarini qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishiga tatbiq
etish m um k in bo'ldi. Bunday ishlarni amalga oshirishdan avval u yoki
bu mutaxassis o'sim lik larn in g iqlim elem entlariga b o 'lg a n talabini
bilishi va xaritalarda ularning taqsimlanishini baholanganligini
o'rg an ish i kerak.
Xaritalar iqlimshunoslik va agroiqlim shunoslik tushunchalarida
m a ’lum m avzular b o 'y ic h a y e r sathida, o'sim liklarning m eteorologik

409
 elem entlarga b o 'lg a n talabini aks ettiruvchi va qishloq xo'jalik ekinlarini
hudu dlarda joylashtirishish taqsimotini q o g 'o z g a tushirilgan chizm a
chegara oraliqlari turli rang yoki belgilar ham d a unga ilova etilgan
jadvallar, qisqacha matn ifodalangan m a ’lum otnom adir.
0 . A . D ro zd ov u m u m a n iqlimlar tasnifi b o ‘yicha xaritalar m asshtabi
(m iqvosi) ni 2 guruhga b o 'lgan: kichik miqyosli xaritalar - 1:10000 000
va undan kichik. Katta miqyosli xaritalar ham o 'z navbatida 2 guru hga
bo'linadi: to g ‘li hu dudlar uchun 1:2500 000 dan 1:250 000 gacha va
tekisliklar uchun 1:10000 000 dan 1:1000 000 gacha.
M ikroiqlim iy xarita-chizmalarni qulay m asshtabi agar tekshirila-
yotgan uchastkalarda: a) m aydon 5-10 gektar b o 'is a m asshtab 1:10 000
yoki 10-20 gektar uchun 1:25 000 ni olingani m a ’qul hisoblanadi.
A gro m eteo rolog lar tuproq xaritalaridan foydalanishni ham bilishlari
kerak. Bu masalada xaritalar qanday m aqsadda tuzilishiga k o 'r a turli
m asshtablarda b o 'lish ig a e ’tibor berishlari kerak. Jam oa x o 'ja lik
hududlari uchun 1:5000, 1:10000 masshtabli xaritalar tuziladi. T u m a n la r
ha m d a su g 'o rish shaxobchalari uchun 1:25000, 1:50000 masshtabli,
respublika uchun 1:200000; 1:300000 masshtabli va kichik m a ssh ta b ­
larda tuproq xaritalari tuziladi.
A m a liy o t uchun xaritalarning miqyosi ishlab chiqarishda foyda-
lanish qulay va talablam i inobatga olgan holda turli m iqy osd a ham
tuziladi.
Iqlim iy xaritalar m azm u niga qarab asosan 7 qism g a bo'linadi.
1. Radiatsiya rejimi va quyosh y o g 'd u si (radiatsiya, radiatsion
balans, q uy osh y o g 'd u s i) xaritalari.
2. T erm ik rejim (havo harorati, tuproq harorati) xaritalari.
3. Sirkulyatsion ja ra y o n la r xaritalari.
4. N a m lan g a n lik rejimi (havo va tuproq namligi, atm osfera
yo g'in lari, qo r qoplami, bug'lang anlik ) xaritalari.
5. A tm osfera bosimi va shamol (atmosfera bosimi, shamol yo na-
lishi va takrorlanishi) xaritalari.
6. Bulutlik va atm osfera hodisalari (bulutlilik, tuman, m om a-
qaldiroq, d o 'l, qora sovuq, qurg'oqchilik, tuproq yaxlashi, changli
b o 'r o n ) xaritalari.
7. Xalq xo'jalig i uchun iqlimiy va agroiqlimiy sharoitlar, resurslar
rayonlashtirilgan xaritalar.
A groiqlim iy xaritalarning iqlimiy xaritalardan farqining asosiy
belgilaridan biri, ularning qishloq xo'jaligi uchun m o 'ljallanganligi va
uning talabiga ja v o b berishidir. Agroiqlimiy xaritalar belgilari

410
b o ‘lim ining kichik b o ‘lim guruhlari tabiiy resurslarga va tarixiy yuzaga
kelgan qishloq x o'jalik tasnifiga b o g ‘liqligini aks ettiradi. Bunga misol
qilib 0 ‘rta Osiyo va Janubiy Q o z o g 'isto n agroiqlimiy xaritasining kichik
guruh bo'lim lari tasnifini keltiramiz:
a) qishloq xo'jaligi talabi uchun iqlimiy resurlar (radiatsion va
termik resurslar, tabiiy namlanganlik resurslari) xaritasi;
b) qishloq x o 'jalik ekinlari va yaylovlarning iqlimiy resurslardan
foydalanishini cheklovchi zararli ob-havo hodisalari va iqlimiy
clem entlarning agroiqlimiy xaritasi;
d) iqlim va agroiqlimiy sharoitlar va resurslar (s u g ‘oriladigan,
sug'oiilm nydigun liududlai va yaylovlar) ni baholash xaritasi;
c) ilchqonchilikila ekinlarni yetishtirishda c ho 'l-vaylovlar
o'sim liklari xaritasi.
Endi sug'o riladigan va sug'o rilm aydigan yerlarning agroiqlimiy
xaritalarida qaysi asosiy o 'sim liklar yoritilishiga to 'x ta b o'tam iz:
1. Sug'oriladigan yerlar agroiqlimiy xaritalari ( g 'o 'z a , kanop.
lamaki, shakarqamish, boshoqli don ekinlari - b u g'd oy , sholi,
m a k kajo'xori, jo 'x o ri, mevali daraxtlar, tok, sabzavot va poliz ekinlari,
beda, yem -xashak o'tlar, y og 'li ekinlar - kunjut va yer y o n g 'o q kabi
o'sim liklarga oid).
2. S u g'orilm ayd ig an yerlar agroiqlimiy xaritalari (b u g 'd o y , arpa,
jo'xori, texnika ekinlari, mevali daraxtlar, tok, beda kabi o'sim liklar).
Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishida asosan dehqonchilik uchun
m o'ljallang an xaritalarda tabiiy sharoitlarning o 'z ig a xos xususiyatlarini
turli m iqyosda tayyorlangan va xaritalarda ko'rsatilgan tomonlarini
bilish im koniyatiga ega bo'linadi. Yana bir m uhim tomoni xaritalardan
foydalana bilish dehqonchilik madaniyatini oshirishga ham xizmat
qiladi.
Hozirgi vaqtda E H M dan foydalanib geografik axborotlar tizimi
negizida turli o'zgartirilgan katta yoki birmuncha kichiklashtirilgan
xaritalarni chop etish k o 'p ayib bormoqda.

15.7. A groiqlim shunoslikning im koniyatlari

Qishloq x o'jaligida turli agro va gidrom eteorologik axborotlardan

foydalanish 3 bosqichga bo'linadi:
1. K o 'p yilga m o'ljallangan loyiha qaroiiarini am alga oshirishda:
a) qishloq xo'jalik ekinlarining yangi navlarini joylashtirish, agroiqlimiy
m a ’lumotlar asosida dalillar bilan ta ’minlanadi; b) yangi qo 'riq yerlami

411
 o'z ia shtirishga ixtisoslashgan qishloq x o'jaligini shakllanishi uchun
gidrom elioratsiya insnootlarini qurishda iqlimiy va agroiqlimiy m a ’lu­
m otlar bilan birgalikda ularning yillik o'zgaru vchan ligi va takrorlanishi
m a ’ium otlaridan foydalaniladi.
2. Q ishloq xo'ialigiga oid rejali qarorlarni ishlab chiqarishni
qo'llash da: hosil miqdorini rejalashda, o ‘g ‘it va kim yoviy m oddalarga
b o 'lg a n talabni aniqlashda, m avsum iy dala ishlarini aniqlashda va o 'tk a -
zishlarda. B unda kundalik tezkor agrom eteorologik va gidrologik
axborotlar talab qilinadi, m u a yy an aniq hudud va ekin uchun yu zag a
kelgan a grom eteorologik sharoitlarning tahlili ham da turli muddatli
sinoptik, agrom eteorologik va gidrologik bashorat m a ’iumotlaridan
foydaianish zaruriyati tug'iladi.
3. Q ishloq x o 'jalik ek in 'arining vegetatsiyasi davrida, chorvachilik
fermalari va ch o 'I vavlovlarida yem -xashakka m o 'lja lla ng an texnologik
jarayo nlarn i boshqarish m aqsadida tezkor x o 'ja lik rejalarini qabul
qilishda agro va gidrom eteorologik m a ’lum otlardan foydalaniladi.
B unda haqiqiy muhit holati agrofitosenozlar haqida tezkor axborot-
nom alardan v a qisqa muddatli sinoptik, agrom eteorologik va gidrologik
bashoratlardan foydaianish imkoniyatlari bor. Misol tariqasida t a ’kidlab
o 'ta m iz k i, tezkor x o 'ja lik qarorlarni qabul qilish, ularni muvaffaqiyatii
bajarish k o 'p jih a td a n o 'z vaqtida tayyorlab berilgan tezkor axborot-
no m a la rn in g sifatiga va hajm iga m a ’lum darajada b o g 'liq bo'ladi.
Loyihadag i qarorlarni bajarishda hududlarni agroiqlim iy
rayonlashtirish usullarida, sohaviy qishloq xo'jaligi va alohida ekinlarni
rayonlashtirilganligi, q o ra k o 'l qo'ylarini qo'zilatish v a ju n in i qirqishda,
turli atlaslar, xaritalar, tavsiyanom alar va shularga oid ilmiy asarlardan,
yu zaga kelgan ob-havo sharoitlari haqida m a ’lu m otnom alardan
foydalaniladi.
S o 'n g g i yillarda xatarli m eteorologik hodisalar: qora sovuq, d o 'l,
sellarning takroriyligini e ’tiborga olib va ularning salbiy ta ’sirini
kam aytirish ga m o'ljallang an tadbirlardan samarali foydalanganda
qishloq xo'jaligi ekinlaridan barqaror mahsulot yoki k o 'p hosil olish
tnum kinligi isbotlangan rejali qarorlarni ishlab chiqishda ob-havo va
iqlim sharoitlarini hisobga olish zarurdir.

15-bob uchun savollar va topshiriqlar

1. Biror tum an ning agroiqlimiy resurslari deb n im aga aytilad
A groiqlim iy resurslar tabiiy resurslam ing qaytadan tiklanadigan va
qaytadan tik lanm ayd ig an turlarining qaysi biriga kiradi ?

412
 2. O 'zb ekiston Respublikasining agroiqlimiy resurslarini bayon
qiling. O 'zbekiston hududi b o 'y la b ular qanday o'zgaradi ?
3. Agroiqlimiy o 'xsh ash lik (analog) tushunchasiga nimalar kiradi ?
Misollar keltiring.
4. Agroiqlimiy rayonlashtirishning mohiyatini ayting.
5. Agroiqlimiy rayonlashtirish qanday asosiy turlarga ajratiladi ?
Ularning har birining taVifmi ayting va vazifalarini tavsiflab bering.
6. Agroiqlimiy rayonlashtirishda qanday agroiqlimiy parametrlardan
foydalaniladi ?
7. L.N. Babushkin O 'zb e k isto n hududini g 'o 'z a o'sim ligi uchun
agroiqlimiy rayonlashtirgan. Shu maqsadda O 'z bekiston hududini 10 ta
okrugga ajratilgan. Shu okruglarni va ulardagi termik resurslarni
tavsiflab bering.
8. Respublikam izning lalmikor dehqonchilikka tegishli yerlari
tuproq va iqlim sharoitlari bo 'yic ha 4 ta zonaga bo'linadi. Shu
zonalarning nomlarini aytib va ulardagi yillik y o g 'in miqdorlari hamda
yillik o 'rta c h a haroratlarni tavsifiang.
У. O 'z be kisto nd a lalm ikor yerlarni namlanish b o 'y ich a 5 ta
agrogidrologik rayonlarga bo'lingan. Shu rayonlarning tuprog'idagi 1 m
chuqurlikdagi samarali nam zaxirasining qiymatlarini tavsiflab bering.

413
 16-bob. AG R O M E T E O R O L O G IK BASHORATLAR

16.1. 0 ‘siniliklarning holati va malisuldorligini

bashoratlash usullari va m uddatlari

Agrometeorologik bashorat - bu kutilavotgan agrom eteorologik

sharoitlarning qishloq xo'jalik o'sim lik lari holati. rivojlanishi, o'sishi va
m ahsuldorligiga ta ’sirini ilmiy aso sd a oldindan aytishdir.
Agrometeorologik bashorat. Kutilayotgan agrom eteorologik sha­
roitlarning qishloq xo'jalik ekinlarining holati va hosildorligiga t a ’siri
to 'g 'r is id a ilmiy asoslangan faraz.
A grom eteorologik bashoratlar odatda oldindan 1 oydan 3 o v gacha
vaqt uchun beriladi; uzoq muddatli agrom eteorologik bashoratlar
3 oydan 6 (7) ovgacha oldin berilishi m um kin. Masalan, paxta hosildor-
ligining uzoq muddatli bashorati, vegetatsiya davrining issiqlik bilan
t a ’m inlanganining uzoq muddatli bashorati misol b o 'la oladi.
O 'z b e k is to n d a agrom eteorologik bashoratlar G idrom eteorologiya
xizmati markazi tom onidan tuziladi.
A grom eteoro lo gik bashoratlar m azm u niga qarab 5 ta g uru hga
bo'linadi:
1. Qishloq x o'jalik ekinlari hosilining shakllanishiga, dehqonchilik
va chorvachilikda turli ishlarni o 'tk a z ish g a ta ’sir qiladigan ag ro m e ­
teorologik sharoitlar bashoratlari. Bu guruhga: vegetatsiya davrining
issiqlik va nam lik bilan t a ’m inlanganligini aniqlash bashorati,
tuproqdagi samarali namni aniqlash bashorati, dala ishlarini boshlash va
ekinlarni eng maqbul m uddatlarda ekish bashoratlari kiradi.
2. Fenologik bashoratlar. Ularga: qishloq xo'jalik ekinlari
rivojlanishi asosiy fazalarining boshlanish muddatlari bashorati, qishloq
x o 'ja lik ekinlari zararkunandalari va kasalliklari ning paydo bo'lishi va
rivojlanishi bashoratlari kiradi.
3. A sosiy qishloq x o 'ja lik ekinlari hosildorligi va hosil sifati
bashoratlari.
4. Kuzgi don ekinlarining, k o 'p yillik o 'tla r va mevali daraxtlarning
bahordagi holati bashoratlari.
5. Ayrim agrotexnik va m eliorativ tadbirlarning samaradorligi
bashoratlari.

414
 Biz m azkur kitob hajmida barcha turdagi agrom eteorologik
bashoratlarni bayon qilish imkoniyatiga ega emasmiz. Shuning uchun
ular orasidan eng soddalarini va eng k o 'p qo'llaniladiganlarini qaraymiz.
A grom eteorologik bashorat qilish yoki ehtimolligini oldindan
m a ’lum m uddatga miqdoriy m ulohazalash - bu m uayyan hududda
yuzaga kelgan va kutilayotgan agrometeorologik, agroiqlimiy va tuproq
sharoitlarining ham da 0 ‘simliklarning o ‘zidagi biologik va x o 'jalik
xususiyatlarini inobatga olinishi bilan barobar qishloq xo'jalik ekinlari
va tabiiy yaylov o'sim liklarining kelgusidagi holati va mahsuldorligi
orasida uzviy aloqadorlikka asoslangan ilmiy-amaliy bilimlardir.
Agrom eteorologik bashoratlar usullarining ilmiy asosini fizikaviy
yoki biologik asoslangan, o 'sim liklarning o'sish, rivojlanish va
mahsuldorligining k o 'p omillarga bog'liqligi miqdoriy ifodalangan yoki
kutilayotgan kattaliklarni turlicha muddat bilan oldindan hisoblash
imkonini beradigan, tuproq - o'sim lik - atmosfera tizimida y uzaga
krlf.an va kutilayotgan agrom eteorologik sharoitlarga bog 'liq jaray on lar
tashkil etadi
A(.',iomcleoi()l(tgik bashoratlar usullarini ishlab chiqishda asosiy
e ’tihorni hiioi aniq lutduddagi o 'sim liklar vegetatsiyasining turli
davrlarda л)*t<* n >1 olop.ik sharoitlar majtnuasidan eng ahamivatli va
i lu-klovdii omillaim laiilnsh^,a qaratiladi. Bunda eng ahamiyatli omil-
limlan hitinchi navhattln sekin o '/g a ra d ig a n , am m o kelgusida qishloq
so'ialik о*м 11 il 1к lai 1 husilmiti).', shakllanish sharoitlarini aniqlaydigan
onnllai hi'toh^n iilmaili Huinlay omillami hwrsion omillar deb yuritiladi.
hwrsion отШыгцп luproqning bir metrlik qatlamidagi samarali
nam /axiialaii, o'sim liklar holati, v u /a birligidagi o'sim liklar soni, barg
yii/asi va o'sim lik balandligi, qor qoplam ining balandligi, o 'sim liklar
qishlovidan keyin saqlanib qolgan o'sim liklar soni va boshqalar kiradi.
Agrom eteorologik omillardan eng ahamiyatlisini tanlashni yaxshi
tushunish uchun ushbu misolni keltiramiz.
Bahor boshlanishiga tuproqdagi samarali nam zaxirasini
bashoratlashda eng ahamiyatli omillarga tuproqdagi samarali nam ning
kuzdagi zaxirasi, qish davrida yoqqan y o g 'in la r miqdori yoki qordagi
suv zaxiralari kiradi.
M a ’lumki, namlik bilan yetarlicha ta ’m inlanganda o 'sim liklarning
rivojlanish tezligi haroratning aniq chegaralarda ortishi bilan kuchayadi.
Shu ning uchun qishloq xo'jalik o'sim liklari rivojlanish fazalarining
boshlanishini bashoratlashda fazalararo davrdagi o'rta c ha harorat, faol
harorat yoki samarali haroratlar y ig 'indisidan foydalaniladi.

415
 0 ‘zbekiston ning q u rg ‘oqchil hududlarida qishloq xo'jalik ekinlari
hosilining shakllanishi uchun eng aham iyatli inersion omil tuproq
namligi b o ‘lsa, nam lik yetarli hududlarda esa eng ahamiyatli omil
sifatida havo va tuproq harorati olinadi.
G ‘o ‘za rivojlanishida shakllangan k o 'sa k la r sonini ham inersion
omil qatoriga q o ‘shish m um kin. Chunki g 'o ' z a shonalashi davrida har
tup g 'o 'z a d a dastlab kam k o 's a k shakllangan b o'lsa, keyinchalik
rivojlanish uchun en g maqbul sharoitda ham tupdagi k o 's a k soni
ortm aydi, natijada hosildorlik kam bo'ladi.
Hozirgi vaqtda agrom eteorologiyada 0 ‘simliklarning fenologik,
m ahsuldorlik elementlari va hosildorligini bashoratlashda, yuqorida
aytib o ‘tilganidek, korrelyatsiya nazariyasiga asoslaniladi va o ‘zaro
b o g ‘lanishlarni m iqdoriy shal Ida ifoda etish qo'llaniladi. Shuning uchun
ham xorijiy davlatlarning bu sohadagi va respublikamizdagi GM1TI
a grom eteorologik t a ’minotlarni amalga oshirish usulining nazariy-ilmiy-
amaliy negizida oddiy va m urakkab matem atik-statistik yoki modellash
usullari y o rd am id a topilgan tenglamalar, mezonlar, agrom eteorologik
k o'rsatk ichlardan bashoratlash uchun foydalaniladi.
A g ro m ete o ro lo g iy a d a turli turdagi agrom eteorologik bashoratlardan
foydaianish uchun en g avval matematik-statistik m odellar tuziladi. Buni
tasavvur etish uchun quyidagi 16.1-rasm keltirilgan.
M odellashtirish d e g and a bu keng m a ’noda m urakkab obyektlar,
hodisalar va jarayo nlarn i ularga soddalashtirilgan holda (matematik,
m antiqiy) tahlid qilish orqali tadqiq etish uslubi tushuniladi.
A g ro m ete o ro lo g iy a d a o 'sim lik qoplami, tuproq va atm osfera
o'rtasidag i energ iy a-m assa almashinuvi jarayonlari (quyosh radiatsiya­
sining k o 'c h ish i, issiqlik va namlik almashinuvi, turbulentlik va o 'sim lik
qoplam idagi karbo nat angidrid gazi rejimi); m uhit om illarning
o 'sim lik lar va hayvon larning hayot jarayonlariga, qishloq x o ‘jaligi
ekinlari hosilining miqdori va sifatining shakllanishiga ta ’siri mo-
dellashtiriladi.
M a te m atik statistik uslublar agrom eteorologik tadqiqotlarda,
om m aviy kuzatish lar materiallariga ishlov berish, qishloq x o 'ja lik
o 'sim liklari va tabiiy y aylov o 'sim liklar holati, o ‘sishi va rivojlanishi,
hosilining shakllanishi miqdoriy bog'liqliklarini aniqlashda keng
qo'llaniladi.
A g ro m e teo ro lo g iy a sohasidagi masalalar yechim ini topishda eng
k o 'p tarqalgan va bashoratlashda ishlatishga qulay b o 'lg a n m atematik-

416
statistik uslubdan foydalaniladi. Uni ilmiy adabiyotlarda «ochiq model»
deb ham yuritiladi.

QISHLOQ X O 'JA L IK EKINLARI IIOSILINI

BASIIOKATLASHNING AMALIY L'SLLLARI

G a r m o n i k v a z n u s u lid a
M a h s u ld o r lik v a h o s i ld o r lik t e n d e n s iy a s im
h o s i l n i n g m e t e o r o lo g ik , e k s t r a p o l y a t s i v a la s h
g id r o lo g ik .
a g r o m e t e o r o lo g i k ,
b io lo g ik ,
a g r o t e x n ik t a d b ir la r ,
ta s h q i m u h it
it lo s la n t ir u v c h ila r i v a
m u m k in b o 'l g a n T o ‘ g ‘ ri c h iz i q li
iq lim o 'z g a r i s h l a r i v a t e n g la m a n in g
h o k a z o la r g a
b o 'I a g i Y |,(t)
s o n iv A g ro m e te o ro -
b o g 'l i q l i g i lo g ik - is h la b
c h iq a r is h
V a q t in c h a li k
o m illa r i
Q a t o r la r
n u q tasi
uchun
h is o b la n g a n
I nitflillllil till / 1111 q is m a lla i 1. Y|,( t )
♦a x (I)
lax'l) (?)

tax’ (\)
liivihvri ( ») I г in Ic 1t*i1у 11
t .IS ' I l»N 11 4 • tl (M « 111 / 14*' n l i l l l
I 11(414 (ft) h o n l t u n g 1 ) rl
i/s it) iItiMlAnifthi (. I ))
( r V a j 'b (H)
л <‘>) У, », , Ml I l o s ild o r li k te n -
il|S| И1Л;. • 4,,'lHlO) d e n s i y a q iy m a t in i
b a s h o r a t la s h ,
Yt ,

16.1-rasm. Qishloq xo'jalik ekinlarining hosidorligini bashoratlashning

statistik usuli va uning tendensiyasini hisoblash Ыок-tasviri (sxemasi)

Bu uslubning (16.1- rasm) amaliyotda k o ‘p qo 'llanish sababiga

yana bir ilmiy nazardan qaralsa, boshqa qolgan barcha murakkab
matematik modellarni tuzishda va ularning soniy qiymatlarini topishda
ham «ochiq model» orqali topilgan soniy qiymat natijalariga asoslanadi.
Shuni ta'kidlab 0 ‘tamizki, hozirgi vaqtda Gidrometeorologik
m a ’lumotlar bilan ta ’minlash xizmatining agrom eteorolog mutaxas-
sislari o 'sim liklarning fenologik, mahsuldorlik elementlarini, hosildor-
ligini bashoratlash uchun O 'z g id ro m e t va G M ITI tom onidan chop
417
etilgan maxsus turli uslubiy va qoMlanma hujjatlar bilan ta'm in lan -
ganlar. Q uyida ayrim bashoratlash usullari haqida to 'xtalib o ‘tamiz.
Bu haqida ilmiy tu shu nchag a ega b o 'lish ju d a muhim va olingan
agrom eteorologik m a ’lum otlarda bashorat usullarini ishlab chiqish va
uni am aliyotda oqilona foydalanish imkoniyati yaratiladi. Bunday
tadqiqiy ishlarni va bashoratlash usullarini O 'z g id ro m e t tarkibidagi
G M IT I ning ilmiy mutaxassis agrom eteorologlari bajaradilar.

16.2. V egetatsiya davrining issiqlik ta’minoti va uni

bashoratlash usullari

Qishloq xo'jaligi ekinlarini yetishtirish uchun hududlarning issiqlik

bilan t a ’minotini bilish ju d a katta aham iyatga ega. Chunki ekin navlarini
tanlash va ularni ekishdan to hosilini yig'ib-terib olishgacha m a ’lum
m iqdorda issiqlik talab qilinadi. Tanlangan hududda issiqlik yetarlimi
degan savol am aliyotda tez-tez uchrab turadi. A gar m o 'ljallan gan ekin
uchun issiqlik ta ’minoti yetarli b o 'lm a sa uni ekish tavsiya etilmaydi
yoki ortiqcha b o'isa, bu ortiqcha issiqlik ta ’minoti ikkilamchi ekinlarni
vetishtirib o lguncha yetarli bo'ladim i degan savollar yana paydo bo'ladi.
M a ’lumki, issiqlikning manbayi Quyoshdir. Hozirgi davrda
O 'z b e k isto n hududida quyosh radiatsiyasini sutka d avom ida har 3 soatda
tinim siz o 'Ich ash ishlari 7 ta m eteorologik stansiyalar b o 'y ic h a
aktinom etrik kuzatishlar bilan bir vaqtda m eteorologik kuzatishlar ham
olib borilmoqda. R esp ub likam iz hududida havoning haroratini o 'Ichash
ishlari esa barcha agro va gidrom eteorologik stansiyalarda o'tkaziladi.
Q ishloq xo'jaligi ishlab chiqarishida vegetatsiya davrining issiqlik
ta ’minotini baholash uchun oldingi boblarda aytib o'tilganidek, uni
tavsiflovchi faol haroratlar yig'indisi va samarali havo haroratlari
y ig 'in d is id an foydalaniladi.
O 'sim lik larn in g issiqqa bo'lg a n talabchanligi unda biologik
jara y o n lar tufayli org a n iz m d a shakllangan nasii-irsiyati va biriktirilgan
seleksiya navi xususiyatlariga bog'liq. Qishloq x o'jalik ekinlari bir-
biridan issiqsevarligi, s ovu qq a chidamligi (sovuqbardoshligi) va boshqa
xususiyatlari bilan farqlanadi. Masalan, g 'o 'z a , sholi issiqsevar o 's i m ­
liklar qatoriga qo'shilsa, sovuqbardoshligiga esa - b u g 'd o y n in g so vuqqa
chidamli navlari va ka ra m ning b a ’zi navlari misol bo'ladi.
Vegetatsion davr bu o 'sim lik hayot faoliyatining davom iylik davri,
yilning bir qismi hisoblanadi. D avom iylik kun hisobi yoki m usbat havo
haroratlarining yig'in disi bilan o'lchanadi. Turli-tum an o 'sim liklar har

418
xil vegetatsion davrga ega va ular bir-biridan davr davomiyligini o ‘tishi
bilan farqlanib turadi. 0 ‘simliklarning vegetatsiya davri davomiyligi ob-
havo va agroiqlimiy sharoitga qarab yildan yilga o 'zg arib turadi. Kuzda
ekilgan b u g 'd o y n in g vegetatsiya davri ikki yil o ralig'id a o 'tadi va sovuq
qish davri uni to 'xta tib q o ‘yadi, yangi yilning bahorida yana vegetatsion
davr tiklanadi va yozda esa ekin pishib yetiladi. Bahordagi kech qora
sovuqning boMishi, kuzda esa sovuqning erta tushishi natijasida
0 ‘simliklarning vegetatsiya davri davomiyligi aksariyat holatda qisqa-
radi. Quruq m avsum iy davr boshlanganda ko'pchilik o ‘t o ‘simliklarining
vegetatsiya davri, ayniqsa c h o ‘lda va tuproqning samarali nam zaxirasi
tugagan sharoitdagi boshqa yerlarda, nisbatan olganda rivojlanish tinim
holatga o ‘tadi.
A groiqlim shunoslikda um um iy vegetatsiya davrining issiqlik
t a ’minoti deganda havo haroratining bahorda 5, 10, 12, 15°C dan
turg'un ko'tarilish sanasidan tortib to kuzda barqaror pasayish sanalari
oralig'iila to 'p lan gan davr davomiyligida, faol havo haroratlari yig'indisi
va samarali havo haroratlari y ig 'indisining miqdori tushuniladi.
O 'sim lik larn in g turi juda k o 'p bo'lganligi sababli bir tom ondan um umiy
qilib issiqlikka bo 'lgan talabini bahorda ekin ekilgan sanadan boshlab to
hosilni terib olgungn qadat to'plan gan havo haroratlarining 10°C dan
yuqori miqdori у i}*‘iiulisi yoki hoshqacha aytgan samarali havo
haroratlari yig'itulisidan foydalaniladi.
16.1-jadvalda O 'zb ek iston Respublikasi bo'y icha vegetatsiya davri
uchun I0"C dan yuqori samarali havo haroratlari yig'indisining o'rta c h a
(ni), maksimal (max) va minimal (min) qiymatlari keltirildi. Ulardan
hozirgi vaqtda qishloq xo'jaligiga xizm at ko'rsatishda foydalanilmoqda.
A kadem ik F .l\ Davitaya tom onidan issiqlik t a ’minotini basho­
ratlash usuli taklif etilgan. Usulning negizida faol haroratlar yig'indisi
bilan bahorda havo haroratining 10°C dan barqaror ko'tarilish sanasiga
miqdoriy bog'liqligi asos qilib olingan.
V egetatsiya davrining issiqlik t a ’minotini bashoratlash m a ’lu-
motidan ekinlarni tanlash va joylashtirish, o'sim liklar orasidagi tashqi
muhitni yaxshilash, agrotexnik tadbirlarni rejalashtirish, umumiy
bug'lanishni aniqlash, sug'orish m e ’yoriga tuzatish kiritish, hosilni
yig'ishtirish muddatlarini aniqlash. shular qatorida am aliyot uchun ju da
m uhim b o'lg a n hosilni bashoratlashda foydalanish mumkin.
Bahorning boshlanish indeksi sifatida shartli ravishda havo
haroratining bahorda I0°C dan barqaror ko'tarilish sanasi qabul
qilingan. Agarda bu sana qanchalik erta qayd etilsa vegetatsiya davrida

419
haroratning у ig‘indisi ham k o ‘p t o ‘planadi, am m o kech kuzatilsa, y a ’ni
bahorda harorat past kelib bahor c h o ‘zilib ketsa - aksincha boMadi.
D em ak, bah or m a vsum ining xususiyatiga qarab vegetatsion davrning
alohida olingan m a ’lum qismi bir xil boMmaydi. Bu jarayonni e ’tib org a
olgan holda ag rom eteorologlar davrni ikki qism ga boMishgan.

16.1-jaclval
0 ‘zb ek iston R esp u b lik a si b o ‘yich a v egetatsiya davri uchun 10°C
dan y u q ori h avo h a ro ra tla rin in g y ig ‘indisi
(A. Q. A b d u lia y ev m a ’lum oti)

GMS va postlar S t s>10°C GMS, postlar l t s>10°C

m max min m max min
Toshkent 2298 2671 2110 Dahbed 2249 2502 1988
Dalvarzin 2399 2700 2249 Kattaqo‘rg‘on 2508 2772 2209
YangiyoM 2304 2660 2197 Samarqand 2170 2519 2014
Ко ‘ко го 1 2269 2415 2025 Navoiy 2501 2825 2368
Tuyabo‘g ‘iz 2271 2760 2191 Buxoro 2529 2979 2323
Sirdaryo 2282 2604 2111 QorakoM 2749 3083 2559
Oqoltin 2322 2633 2158 Qarshi 2751 3098 2629
Yangi yer 2733 2833 2354 G ‘uzor 2895 3093 2705
Jizzax 2557 2738 2277 Shahrisabz 2567 2834 2392
Do'stlik 2529 2747 2283 Termiz 3024 3263 2885
Quva 2461 2978 2283 Denov 2785 3010 2412
Farg‘ona 2363 2623 2185 Sherobod 3328 3453 3032
Quva 2369 2524 2207 Sho'rchi 2697 2863 2498
Namangan 2440 2685 2279 Urganch 2412 2687 2160
Pop 2558 2734 2370 Xiva 2367 2840 2260
Kosonsov 2075 2459 1802 Nukus 2302 2765 2191
Andijon 2404 2578 2213 Q o‘ng'irot 2054 2564 1986
Q o ‘rg ‘ontepa 2122 2224 1870 Chimboy 2075 2556 1998
Bo‘z 2357 2503 2199 Taxiotosh 2354 2794 2214
Ulug'nor 2443 2547 2234

B ahorda havo haroratining 10°C dan barqaror o ‘tgan sanasidan

boshlab 4 ta oyni d a vrning birinchi qismiga, qolgan oylarni esa d a vrning
ikkinchi q ism iga ajratishgan v a bashoratlash usulini ishlab chiqib butun
vegetatsiya va uni qism larga boMgan holatda kelajakdagi vegetatsiya
davrining davom iyligi h a m d a havo haroratini y i g ‘indisini hisoblab

420
topish m umkinligini isbotlashgan. Buni tasavvur qilish uchun quyidagi
16.2-rasmni ko^rsatamiz.

5300
250
5200
u 5100 240
— 5000
sJ ‘Ex
о 4900 '-= 230
.j; 4800
•5 4700 с 220
_c 4600 <x
ex.
>,
4500
4400
? 210

к 4300
с 4200
л 4100
= 4000 20 10 20
20 31 10 20
m ail aprel m art aprel

a
16.2-rasnt. Vegetatsiya davri davomiyligi va havo haroratining I0°C dan
bahorda turg'un o'tishi, kuzda esa pasayishi orasidagi yig'ilgan musbat
haroratlarning bahorda I0°C dan harqaror o'tish sanalariga bog'liqligi

Buxoro meteostansiyasida um um iy vegetatsiya davr davomiyligi

(16.2-rasm, a) va to'plangan haroratlar yig'indisining (16.2-rasm, b),
bahorda havo haroratining 10°C dan barqaror o'tish sanasi bilan
bog 'liqlik grafigiga (chizmasiga) nazar tashlasak, havo haroratining
10°C dan o'tishi qanchalik oldinroq boshlansa, davr davomiyligi va
haroratlar yig'indisi shunchalik k o 'p bo'lishini kuzatamiz.
Agarda m uayyan yilning bahorida havo haroratining 10°C dan
barqaror o 'tish sanasiga oid haqiqiy m a ’lumotlar, masalan, Buxoro
stansiyasida m a ’lum bo'isa, unda 16.2-rasmdan foydalanib ularga mos
ravishda vegetatsiya davrning davomiyligi va havo haroratining
у ig'indisini bashoratlash mumkin. Misol: Buxoro m eteorologik stansiya
m a ’lumoti bo 'yic ha havo haroratining bahorda 10°C dan tu rg 'u n o'tishi
10-mart kuni kuzatilgan.
16.2-rasm a dan foydalanib abssissa o 'q id a n to 'g 'r i koordinatsion
m aydondagi chiziqqacha tikka tutashguncha olib boramiz. C hap tarafdan
esa ordinata o 'q id a n qancha m iqdorga tengligini bilib olish mumkin.
Bizning m isolim izda bu vegetatsion davr davomiyligi 242 kunni tashkil
etadi. Bahordagi xuddi shu sana uchun shu usulda 16.2-rasm, b dan
haroratlar yig'indisi topiladi. y a ’ni 5100°C ni tashkil etadi.
A garda bizga vegetatsion davrdagi samarali haroratni bashoratlash
lozim b o 'isa uni sodda usulda topish taklif etilgan. Buning uchun 240
kunni 10°C ga k o'paytiram iz va natijasi 2400°C ga teng bo'ladi. Endi

421
u m um iy vegetatsiya davridagi harorat y i g ‘indisi (5100°C) dan 2400°C
ni ayiramiz. Vegetatsiya davri uchun samarali haroratning yig'indisi
2700 °C ni tashkil etadi. T opilgan natijani 16.1-jadval m a ’lumotlari bilan
solishtirib, ekinlarning issiqlik bilan t a ’minlanganligini aniqlaymiz.
Shuni alohida ta ’kidlash joizki, O 'zg id ro m e tn in g agrom eteorolog
bashoratchilari ixtiyorida barcha m eteorologik stansiyalarda kutila-
y otgan vegetatsiya davrning davom iyligi va havo haroratlari vig'indisini
hisoblab topish uchun m axsus raxnam olar. q o 'lla n m a la r mavjud b o 'lib
ulardan qishloq x o ‘jalig ig a xizm at qilishda foydalaniladi.
Bunday raxnamo, qoMlanmalarning negizida esa yana eslatib
o ‘tamiz, m atematik-statistik usuldan foydalanib m axsus tenglam alarning
soniy k o ‘rsatkichlari orqali ifodalangan va bashoratlash usulining bayoni
m isollar asosida, shular qatori issiqlik t a ’minotini bashoratlash ham
yoritilgan boMadi.

16.3. Q ishloq x o 'ja lik ek in la rin in g fen o lo gik fazalarini,

m ah su ld orligin i va hosilini b ash oratlash usullari

16.3.1. D eh q o n ch ilik ek in lari va tab iiy y a y lo v o ‘sim lik larin in g

rivojlan ish i fen o lo g ik va b iom etrik bashorati

D ehqonch ilikda o 'sim lik larning o ‘sishi, rivojlanishi, mahsuldorlik

elem entlari va hosildorligining shakllanishiga ju d a k o ‘p om illar ta ’sir
etadi.
Italiyalik olim Assi hosildorlikning shakllanishiga 514 ta omil ta ’sir
etadi deb hisoblaydi. Lekin bu omillarning asosiylari: yorugMik. harorat.
nam lik va mineral ozuqa m oddalar hisoblanadi. Bashoratlash usullarini
ishlab chiqishda bu asosiy om illar va inersion biometrik parametrlardan
foydalaniladi.
A grom eteo rolog ik bashoratlarning turlari ju d a k o ‘p va ular orasida
fenologik bashoratlar m uhim o 'rinn i egallaydi. Fenologik bashoratlarga
bahorda dala ishlarining boshlanish muddatini, k uzda esa hosilni yigMb-
terib olishga oid bashorat, 0 ‘sim liklarning asosiy rivojlanish fazalariga
kirish m uddati bashorati kabilar kiradi. A ksariyat fenologik bashoratlar
muddati yuqori darajada to^g'ri chiqadi. B uning sababi esa ayrim
vaqtlarda ob-hav o o ‘zgarishlariga bogManmagan holda dastlabki
holatning o ‘m i ju d a katta ah am iyatg a ega boMadi. Aytarli har bir
agro m eteo rolog ik bashorat o ‘zida fenologik elementlarni bashoratga
oladi, y a 'n i qishloq x o ‘ja lik ekinlarining asosiy rivojlanish fazalariga

422
kirish sanalarini qam rab olgan boMadi. O 'sim lik lar vegetatsiyaning turli
davrida ob-havo va iqlim elementlariga talabchanligi bir xil boMmaydi.
N am lik ta ’minot sharoiti yoki mahsuldorlik elementlari va hosilning
shakllanishini baholashda o 'sim liklarning fazalararo davrlari qaysi
kutilayotgan ob-havo sharoitlariga to 'g 'r i kelishini aniqlashni taqozo
etadi. Mevali daraxtlarning gullash muddati, qishloq xo 'jalik ekin­
larining pishib-yetilishi muddati kabi mustaqil fenologik bashoratlar
ham tuziladi.
Bundan oldingi boblarda turli o'sim liklarning fazalararo haroratga
bo'lg an talabehanlik ko'rsatkichlari batafsil ko 'rib chiqilgan va
jadvallarda keltirilgan miqdoriy ko'rsatkichlardan foydalangan holda
fenologik bashoratlar tuziladi.
Hozirgi vaqtda qishloq x o'jalik ekinlarining asosiy rivojlanish
fazalariga kirish sanalarini va fazalararo davrlarning davomiyligini
aniqlashda keng k o 'la m d a ikkita usuldan foydalaniladi. Birinchi usul -
faol haroratlar yig'indisi va ikkinchi usul - samarali haroratlar
yig'indisi. Birinchi usulda haroratni hisoblaganda o 'sim lik uchun
maMum bo 'lg a n biologik m inim um dan pastda b o'lg an kunlar hisobga
kiritilmaydi. Rivojlanish fazalarining kutilayotgan sanalarini faol
haroratlar yig'indisi orqali hisoblash usuli soddagina: buning uchun
dastlabki m a ’lumot, masalan, ekinni ekish sanasi, unib chiqish yoki
g'un chalash, gullash sanalari, mevali daraxtlarning gullash fazalari
sanasini hisobiashda havo haroratining 5°C dan tu rg 'u n o 'tish sanasi
kabilarni bilish kerak.
O 'sim lik n in g faol haroratlar yigMndisiga talabini hisobiashda
yanglishm aslik kerak, bunda o 'sim lik n in g biologik noli, y a ’ni haro­
ratning o 'sim lik uchun pastki qiym atiga e ’tibor qaratib hisoblash zarur.
Agarda faol harorat uchun har kundagi o'rtacha sutkalik harorat
q o 's h ib borilsa, samarali harorat yig'indisi esa har kundagi o 'rta sutkalik
haroratdan o'sim likn in g biologik noli (pastki harorati) ni ayirib
tashlanadi va topilgan qiymatlarni q o 's h ib aniqlanadi.
Masalan, m a ’lum o 'sim lik uchun biologik nol, y a ’ni pastki harorat
10°C bo'isa, m eteorologik m a ’lum otda havoning o'rta c ha sutkalik
harorati bir kunda 12,5°C bo'isa, bunda 12,5°C dan 10°C ni ayirib
tashlaymiz. N atijada bir sutkalik samarali harorat 2,5°C ga teng boMadi.
H ar kundagi sutkalik havo haroratidan biologik nolni ayirib, natijalarni
q o 'sh iisa bu bashoratni tuzishda kerak boMadi. Q o 'y ilg a n vazifaga, qaysi
o 'sim lik uchun bashorat tuzilayotganligiga e ’tiborni qaratib, yuqorida

423
aytilgan sanalardan boshlab havo haroratining sutkalik miqdori har
kunligini q o 's h ib boriladi.
Shuni alohida qayd etish kerakki, turli 0 ‘sim liklarning u yoki bu
fazalari uchun talab qilinadigan harorat - ju d a k o ‘p agrom eteorologik
k o 'rsa tk ic h la r yordam ida topilgan. Bashorat tuzishgacha b o ‘lgan davrda
haqiqiy havo haroratining o ‘rtacha sutkalik y ig ‘indisini q o ‘shib olinadi,
s o ‘ng keyingi davr uchun haroratni k o ‘p yillik qiym atidan yoki kutila-
yo tgan haroratni bashorat qiym atini q o ‘shib hisoblanadi. 0 ‘simlik uchun
talab qilinadigan harorat ilgaridan m a ’lum boMgan boMishi hisob-kitob
qilinganda katta e ’tibor bilan qaraladi va agrom eteorologik k o ‘rsatkich
miqdoriga, hisoblanavotgan havo haroratining yigMndisiga teng kelishi
bilan hisoblash tugatiladi. H isobdagi havo haroratining yig'indisi
topilgan sananing ertasidan boshlab o'sim likni u yoki bu rivojlanish
fazasiga kirgan sana hisoblanadi. Demak, faol haroratlar yigMndisini
osong in a faqat o ‘rtacha sutkalik havo haroratlarini q o ‘shish bilan
hisoblansa, samarali havo harorati q o ‘shim cha yana hisoblashga pastki
harorat qiym atni ayirib tashlashga to ‘g ‘ri keladi. Talab qilinadigan
haroratlar yigMndisi to 'p la n g u n c h a q o 'sh ib borish natijasida samarali
haroratlar yigMndisi topiladi.

16.3.2. P a x ta hosilini b a s h o r a t l a s h u s u lla r i

Hozirgi vaqtda o 'z im iz d a va taraqqiy etgan xorijiy davlatlarda

qishloq x o 'ja lik ekinlarini parvarishlashda va yuqori hosil yetishtirish
texnologiyasini bajarishda hosildorlik miqdorini bashoratlash birinchi
o 'r in g a q o 'y ilg a n . Hosilni bashoratlash usul ini yaratishda eng avvai
unga t a ’sir etuvchi om illarning k o ‘pligi, ahamiyatli 1igi va vaqt b o 'y ic h a
o 'z ga ruv c ha nligini, inersion belgilarini bilish muhimdir. O 'z g a ru v c h a n
va belgilovchi omillarni quyidagi guruhlarga bo 'lish mumkin:
1. Barqaror omillar. G eografik o 'rn i, tuproqning m exanik tarkibi,
o 's im lik n in g biologik xususiyati.
2. H osilning yiidan yilga oshib borishiga ta 's ir etuvchi om illar
(yetishtirish texnologiyasini takomillashtirish, samarali o 'g 'itla rn i solish,
m elioratsiya ishlarini tu bdan yaxshilash, m exanizatsiyalashtirishni
rivojlantirish).
3. Hosil m iqdorining shakllanishiga ijobiy yoki salbiy ta ’sir etuvchi
omillar. B un ga m eteorologik omillar, tuproq namligi, agrotexnika
tadbirlari va tashkiliy -xo 'jalik ishlarini k o ‘rsatish m umkin.

424
 4. Hosil miqdorini belgilovchi incision biomclrik |>.uunu'liIni
( o'sim lik b o'yi, hosil shoxchalar soni. barg sathi) va nmhsiikloilik
elementlari (shakllangan k o 'sak lar soni, ularning ochilishi, Icnmgii
tayyorligi).
Am aliyotda hosilni bashoratlash usulini yaratish uchun bit inclii
navbatda materiallar ta ’m inotiga e ’tibor beriladi va hududning geognilik
o 'rn i, o 'sim lik n in g biologik xususiyati hisobga olingan holda asosiy
prediktorlar sifatida yuqoridagi 3 va 4 guruhlar orasidan muhim omil lai
korrelyatsion bog 'lan ish tahlili asosida tanlab olinadi.
Paxta hosilining alohida dalalar, xo'jaliklar, tuman va vi loy at lai
uchun uzoq muddatli bashoratlarini tuzish ju d a m uhim amaliy
masalalarni hal etishda: hosilni vaqtida terish va yig'ishtirib olish, terim
mashinalarini, ayniqsa ularni odam kuchi kam viloyatlarda to 'g 'ri
taqsimlash, hosilni eksport qilishni rejalashtir shda kerak bo'ladi.
O 'r ta Osiyo respublikalarida paxta hosilini bashoratlashning
dastlabki usulini birinchi marotaba XX asrning 70-yillarida F.A. M o '-
minov, V.V. Karnauxova, A.Q. Abdullayevlar tom onidan ishlab
chiqilgan va viloyatlarda paxtaning o 'rta c h a hosilini hisoblash g 'o 'z a d a
shakllangan k o 'sa k la r sonini va bir dona k o 's a k ichidagi paxtaning
o 'rta c h a «shartli» vaznini yoki bo'liqligini aniqlashga asoslangan.
Paxtaning shartli vazni deganda viloyatlardagi o'rta c ha hosil
m iqdorining k o'saklar soniga bo'lingan qiymati tushuniladi.
M antiqan o 'rta c h a hosilning oshishi bir dona k o'sakdagi paxta
o 'rta c h a vaznining va yuza birligidagi k o 'sa k la r o'rta c ha sonining
oshishiga b o g'liq deb tasavvur qilish mumkin. Bunday holatda hosil ikki
o'z g a ru v c h a n miqdor yig'indisi emas, balki ko'p ay tm asi natijasi bo'ladi.
A gar b og'la nish mutanosib bo'isa, hosil quyidagi form ula orqali
hisoblanadi:
У = CXZ , (16.1)
bu yerda: Y - paxtaning bashoratlangan o 'rta c h a miqdori, s/ga; С -
mutanosiblik koeffitsiyenti; X - bir dona k o'sa k d a g i paxtaning o'rtacha
vazni, g.; Z - k o 'sa k la r soni, ming.dona/ga.

M ateriallar tahlili Y b ila n X v a Z orasidagi uzviy bog'liqlik quyidagi

m urakkab ko 'rin ish g a egaligini ko'rsatdi:
Y = C X aZ b . (16.2)
Bu oxirgi (16.2) formulani logarifmlasak, quyidagi tenglama
shaklida ifodalaniladi: LgY = LgC + a ■LgX + b ■ L g Z , so 'n g ra statistik
hisoblar orqali tenglam aning a, b parametrlari, С koeffitsiyenti topiladi.

425
 S o ‘nggi yillarda, viloyatlardagi o ‘rtacha hosilni, 1 avgust va 1
sentabrgacha shakllangan k o 's a k la r sonini ham da 1 dona ko 'sa k d a g i
paxtaning vaznini bashoratlash 1 iyulda g 'o 'z a n in g zichligi, gullash
fazasini q am rab olgan m a y d o n va o 'sim lik balandligi m a ’lumotlari
asosida am a lga oshirish m u m k in b o'lg an tenglam alar topilgan.
Bunga misol qilib A .Q. A bduliayev va X.R. K utlim uratovlarning
«O 'z b e k isto n d a g 'o 'z a n i rivojlanishi, mahsuldorligining shakllanishi va
hosildorligini statistik modeli va bashoratlash uslubi» m onografiyasini
ko 'rsa tishim iz m umkin.
G 'o ' z a chigiti ekilishidan to hosilini y ig'ishtirib olguncha uzoq
davom iylikni talab qiladi. Rivojlanish davrida ayniqsa haroratning t a ’siri
sezilarli bo 'la d i va hosilning shakllanishida esa rivojlanish fazasiga
qarab un ing ulushi turlicha a m alg a oshadi. M ahsuldorlik e lem entlarining
shakllanishiga haroratning t a ’sirini o'rganish, bashoratlash, k o 'r s a t­
kichlar topish masalasi am aliy a ham iyatga egadir.
A grom eteorologik o m illar bilan barobar agrotexnika va tashkiliy-
xo'jalik tadbirlari ham g 'o 'z a n in g m ahsuldorlik elem entlariga va
biometrik param etrlariga alohida dalada yoki viloyatlar b o 'y ic h a
sezilarli darajada t a ’sir etadi.
U m u m iy qilib a ytad ig an b o'lsak, O 'zbekiston R espublikasida
g 'o 'z a n in g hosiIdorligini bashoratlash 3 b o'lim d a bajariladi:
1. Q o ra q a lp o g 'isto n Respublikasi va O 'z b e k isto n Respublikasining
barcha viloyatlari b o 'y ic h a o 'rta c h a g 'o 'z a n in g hosildorligi, s/ga.
2. Q o ra q a lp o g 'isto n Respublikasi va O 'zb ek iston Respublikasining
barcha viloyatlarining tum anlaridagi g 'o 'z a n in g o 'rta c h a hosildorligi,
s/ga.
3. O 'z b e k is to n n in g paxta ekilgan muayyan dalasidagi g 'o 'z a n in g
hosildorligi. s/ga.
T a ’kidlash joizki, 1 va 2 bo'lim dagi g 'o 'z a n in g hosildorligini ba ­
shoratlash uslubi ancha m urakkab bo'lganligi sababli uni asosan
O 'z g id ro m e tn in g gidrom eteorologiya ta ’minoti xizm atining ag ro m eteo-
rolog bashoratchilari tuzishadi.
Uchinchi b o 'lim aniq daladagi paxta hosilini bashoratlash uslubi
b o'lib g 'o 'z a n i n g issiqlik bilan ta ’minlanganligi va p oy alarining
balandligiga asoslangan holda tenglamalar ishlab chiqilgan. M isol
sifatida o 'rta p ish a r g 'o ' z a navlari uchun topilgan teng lam an in g ifodasi
quyidagi k o 'rin ish g a ega:

426
 У=0,140-х, +0,030- х2-0,1, (16.3)
bu yerda: У - m uayyan dala uchun hisoblangan hosil, s/ga\ x t -
g 'o 'z a n in g yalpi gullash fazasidagi bosh poyasining balandligi, sm; x2 -
gullash fazasidan boshlab to 1 sentabrgacha to ‘plangan samarali
haroratlar yig'indisi, °C.
A gar g ‘o ‘za 50 foiz gullash fazasiga kirgandan o ’sim likning
balandligi va gullash sanasidan boshlab to 1 sentabrgacha boMgan sa m a ­
rali haroratlar y ig ’indisi miqdorlari m a ’lum b o ’lsa 16.3-formuladagi
koeffitsiyentlarga qiymatlarini q o ’yib kutilayotgan hosilni bashoratlash
mumkin.
M ahsuldorlik elementlariga va hosilning shakllanishiga t a ’sir etuv­
chi sharoitlarni baholashda tuproq namligi, azot, fosfor, kaliy o 'g 'it-
larining yillik m e ’yori, agrotexnik tadbirlar hisobga olingan holda
m ezonlar topilgan.
A yrim paxtazoriaida g 'o 'z a holatini va hosil miqdorini o 'sim lik ­
larning biometrik ko'rsatkichlari va meteorologik omillar orasida uzviy
bo g'liqlik asosida ikki va to 'r t oy avval hisoblab chiqish mumkinligi
ko'rsatilgan.
Form ulalar orqali topilgan parametrik qiym atlar va A.Q. Abdul-
layevning g 'o 'z a agrometeorologiyasiga bag'ishlangan ilmiy asarida
keltirilgan agrometeorologik ko'rsatkichlar, mezonlar, tenglamalarning
asosiy qismi paxtachiiikka agrom eteorologik xizmat ko'rsatishda
ishlatilmoqda.

16.3.3. S h olinin g rivojlanishi va hosilini bashoratlash

Sholining fenologik fazalarga kirish sanasini aniqlash uchun

H.M. Abduliayev, G.X. Xolbayevlar bashoratlashning sodda usulini
taklif etishgan. Misol sifatida bashoratlash usuli bilan tanishtirish
m aqsadida Q oraqalpo g'iston Respublikasida o'rtapish ar sholi navi
uchun foydalaniladigan tenglamalarning ifodasini quyida keltiramiz:
у, = о,75Х + 18, r=0,87, Sv=3; (16.4)
r; = 1,5 A' + 7 ,1 , r=0,80, Sy=5; (16.5)
y3 =1,1X + 1 4 , i-0 ,8 4 , Sy=4; (16.6)
r=0,78, Sy=6,6,
y4 = i,i9 X + 8 ,5 , (16.7)
bu yerda, Yt. } \ Y3, V4 - bularga mos ravishda uriib chiqish (! /),
tuplanish (Y2), ro 'v a k chiqarish (Y3) va m um pishish (Y4) fenologik
fazalarga o 'tish sanalari, X - sholining ekilgan sanasi; r - korrelyatsiya
koeffitsiyenti, tenglam a xatosi kun hisobida ifodalanadi.
427
 B ashoratlash uchun sholining ekilgan sanasi, yuqoridagi tengla-
m alar v a ulardan foydalanishda quyidagilarni e ’tiborga olish kerak y a ’ni
ekish va unib chiqish 1 m aydan, tuplanish - 1 iyundan, ro 'v a k chiqarish
va m u m pishish - 1 avgustdan hisoblanadi. M isolim izda Q oraqal-
p o g 'isto n d a 1997-yili sholi 13-m ayda ekilgan. Bu 13 son qiymatini
tenglam alarda X o 'rn ig a qo 'y ila d i va oldidagi k o e f f i t s i y e n t la r g a
k o 'p ay tirilib chiqiladi. T e n g la m a g a q o 'y ib hisoblab topilgan soniy
qiym at fazalarga kirgan sanasini boshlanishini bildiradi. H isob-kitob
q u yidagich a olib boriladi: unib chiqish Y = 0 ,7 5 -13+ 18,0=27,7-28.
D em ak, unib chiqish 2 8-m ayga t o 'g 'r i keladi. Bashoratlash muddati 15
kun ilgari bajarilgan. Haqiqiv unib chiqqan sana 2 7-m a y d a b o'lgan . Farq
1 kunni tashkil etadi. Endi tuplanish fazasini bashoratlash hisobini olib
boramiz: Y = 1,5-13+7,1 =26,6 Dem ak, tuplanish 27-iyunga to 'g 'r i
kelyapti, haqiqiv tuplanish fazasi 22 iyunda b o 'lgan . Farq bu yerda ham
5 kunni tashkil etgan, am m o bashoratlash 38 kun ilgari bajarilgan.
R o 'v a k chiqarish fazasi Y = l, 1-13-14,0=0. H isobim iz 1 avgustdan
boshlanganligi uchun 0 raqami 1 avgustni anglatadi. R o 'v a k chiqarish
fazasi 1 avg ustg a to 'g 'r i kelyapti. H aqiqiv faza 3 avgustda bo'lg an .
Farqi 3 kunni tashkil etgan. Bashoratlash m uddati esa 79 kun ilgari
bajarilgan. M u m pishish fazasi uchun Y = 1,19-13+8,5=24. M um pishish
fazasi 2 4-a v g u stg a to 'g 'r i kelyapti. Haqiqiy m u m pishish fazasi 30-
avgustda kuzatilgan. Bashoratlashning xatosi 6 kunni tashkil etadi. Bu
ham teng lam a xatosidagi y o 'l q o 'y ilg a n chegarasida bo'lganligi sababli
bashoratlash sanasini to 'g 'r i chiqdi deb baholash m um kin. Bashoratlash
m uddati esa 3 oy ilgari bajarilgan.
Sholining x o'jalik hosili agrom eteorologik va biometrik para-
m etrlarga b o g 'liq lig id a n foydalanib (16.2-jadval) bashoratlash uchun
tenglam a ifodasining um um iy ko'rinishi quyidagicha:
Y = ay, + for, + c.r, + dx4 + e , (16 . 8 )
bu yerda: x / - sholining tuplan ish -ro 'v ak chiqarish davridagi o 'rta c h a
havo harorati miqdori, °C; x 2 - shoxchalar soni, d ona/m 2 hisobida;
Xj - ro 'v a k d a g i boshoqchalar soni, dona hisobida; x 4 - o 'sim lik ning
b o 'y i, sm.
16.2-jadvalda (16.8) tenglam aning param etrlarining koeffitsiyent-
lari, y a n a korrelyatsiya koeffitsiyenti (r) va ten glam aning xatoligi (Sy)
keltirilgan.
16.2-jadvaldan foydalanishga misol keltiramiz. Buning uchun eng
avval .V/, x 2, x3, x 4 o 'rnilariga q o 'yiladigan m a ’lumotlarni to'playm iz.

428
 X orazm viloyatida 1995-yili o 'rtapishar sholi navini.ng tuplanish -
r o 'v a k chiqarish davri uchun o 'rta c h a havo harorati miqdori 28°C ni
tashkil etgan. Shoxchalar soni bir kvadrat m e t r d a - 338 dona, ro'vakdagi
boshoqchalar soni - 77 dona, o 'sim likning b o'yi - 124 sm ga teng
bo'lga n . Bu m a 'lu m o tla m i X orazm viloyatida o 'rtapishar sholi navlari
uchun topilgan tenglam aga q o 'y a m iz va hisoblash quyidagicha bo'ladi.
Y = 2,54 -28,5 4 0,017 -338 - 0,02 -77 + 0,1 -124 - 10,8 = 78,3

16.2-jadval
S lio lin in « x o 'ja lik h o sild o r lig i a g r o m e t e o r o lo g i k v a b io m e tr ik
k o 'r s a t k ic h la r bilan a lo q a d o r lik t e n g la m a s in i n g (16.8 ) p a r a m e t r la r i
(ikki o y a v v a l b a s h o r a tla s h u ch u n )
(H .M . A b d u lla y e v , G .X . X o lb a y e v m a ’lu m o ti)

Respublika, viloyat a b с d e r Sv
O'rta Dishar
Qoraqalpog'iston 1,73 0,0334 -0,01 0,12 -12,0 0,80 4,1
Xorazm 2,54 0,017 -0,02 0,1 -10,8 0.66 3.4
Toshkent 4,25 0,012 0,14 0,079 -57.7 0,80 3,5
O'rta kechpishar
Qoraqalpog'iston 2,23 0,03 1 0,18 0,12 -46,0 0,94 4,5
Xorazm 4,45 0,037 -0,04 0,13 -63,7 0,89 2,6
Toshkent -0,07 0,1 0,13 0,14 -23,2 0.71 4.,6
KechrDishar
Xorazm 7,07 0,1 1 -0,06 0,07 -167,9 0,95 2,9
Toshkent 2,33 0,068 0,11 0,08 -26,8 0,76 3,7

D em ak, hisoblash natijasi 78,3 s/ga ni tashkil etdi. Haqiqiy

hosildorlik esa 81,4 s/ga bo'lgan, haqiqiy hosil bilan bashoratlashda
hisoblangan hosilning farqi 3,1 s/ga ga teng.
M a ’lumki, rejalashtirish ishlarida rahbar tashkilotlarni faqat xo'jalik
hosili qiziqtirmaydi, balki viloyatlar b o 'y ic h a o'rta c ha hosildorlik
miqdorini aniqlash amaliy jihatdan talab qilinadi. Shu tufayli o'rtach a
viloyat hosildorligini topish uchun o'tish koeffitsiyentlari tak lif qilingan.
U quyidagi formula ko'rinishiga ega:
r„io,<„ = К ■У„ , (16.9)
bu yerda: К - o 'tish koeffitsiyenti. Viloyatlar uchun tenglkmalarning
k o'rin ishi quyidagicha:

429
 Q o ra q alp o g 'isto n Respublikasi = 0,54• Гга>и, (16.10)
X o ra z m viloyati Ynhya, = 0,62 • Yxo.jallk, (16.11)
T o sh k e n t viloyati = 0.49 ■1;„>|Ы, (16.12)
D em ak , sholining x o 'ja lik hosildorligini bashoratlab, uni
viloyatlarga o 'tis h koeffitsiyentlariga ko 'paytirsak natijada alohida
viloyatlardagi ekinlarning o 'rta c h a hosildorligini aniqlash im k oniyatiga
ega b o 'la m iz .

16.4. M e v a li d a r a x t la r n in g g u lla y b o sh la s h in i b a s h o r a t l a s h

Q ishloq x o 'jalik xodim lari uchun mevali daraxtlarning gullay

boshlash muddatini bashorat qilish katta aham iyatga ega. Chunki mevali
daraxtzorlarni parvarish qilishdagi agrotexnik tadbirlarning ko 'pchiligi,
masalan, zararkunandalar va kasalliklarga qarshi kurash tadbirlarini,
o'sim liklarni sovuq urishdan saqlash choralarini am alga oshirish
m uddatlari mevali daraxtlarning gullash muddati bilan bog'liq.
Mevali daraxtlarning gullay boshlash muddatini aniqlash usuli
o 't g a n asrning 30-yillarida A.A. Shigolev tom onidan ishlab chiqilgan va
bu u suldan sobiq Ittifoqning Y ev rop a hududidagi tum anlarida mevali
daraxtlarning gullashini bashorat qilish uchu n hanuzgacha foydalanib
kelinm oqda. Bu usulning m azm unini o'sim lik n in g biror turi va navi
uchun vegetatsiyaning boshlanishidan to gullashigacha zarur sam arali
haroratlar y ig'indisini to 'p la sh uchun kerakli vaqt o ra lig 'in in g
da vo m iyligini aniqlashdan iborat deyilsa bo'ladi.
M a ’luinki, m o'tadil iqlim zonasidagi mevali daraxtlarning b a ’zi
turlari uchun bahorda vegetatsiyaning tiklanishi havoning o 'r ta c h a
sutkalik harorati 5°C dan o shganda boshlanadi.
O 'z b e k is to n iqlimi sharoitida mevali tut daraxtlari va tok ning
rivojlanish fazalari m u ddatining bashoratini tuzishda e n g avval
o'sim lik larn i samarali haroratlar y ig'in disiga bo'lg a n talabini bilish
kerak. B un day m a 'lu m o t esa yuqoridagi boblarda jadvallarda berilgan.
O lm a gullashining boshlanishi uchun samarali haroratlar y ig 'in d isi
100— 200 °C o ralig 'id a bo'ladi.
Misol. Bashorat 11-martda tuzildi. Bashorat tuzish uch un kerak
b o 'lg a n b o shlan g'ic h m a ’lum otlar quyidagicha:
a) o 'r ta c h a sutkalik haroratning 5° С dan o'tishi - 26 fevral.
b) o lm a daraxti gullashigacha b o 'lg a n samarali haroratlar y ig 'indisi
200°C.

430
 T oshkent observatoriya stansiyasi m a ’lumotiga asosan olm aning
gullash kunini 16.3-jadvaldan aniqlaymiz.

16.3-jadval
O lm a n in g gullay boshlashi vaq tin i aniqlash

Bashorat tuzish Mart Aprel

kunigacha b o'l­ 11-20 21-31 1-10 11-20
Ko'rsatkichlar
gan samarali ha­ Bashorat bo'yicha
roratlar yig'indisi
Havoning o'rtacha
- 8.5 10.6 12.1 14.5
sutkalik harorati, °C
5°C dan oshiq samarali
о

3.5x10 5.6x1 1 7.1x10 9.5

О

haroratlar yig'indisi, CC
Ortib boradigan sama­
(N
о
О

rali haroratlar yig'in­ 55° 117° 198° 207°

disi, °C

16.3-jadvaldan ko'rinadiki, olm aning gullashi uchun kerak b o'lgan

samarali harorat yig'in disi 11 aprelda to'planadi. Demak, olm aning
12-aprelda gullashi kutiladi. Haqiqatda esa o 's h a yili olm a 14-aprelda
gullay boshladi. Demak, bashoratni tuzishda 2 kun xatoga y o 'l q o 'y il­
gan. Boshqa mevali daraxtlar uchun ham bashorat shunday tuziladi.

1-n iash q . O lc h a n in g g u lla sh i b a sh o r a tin i tuzish

T oshk ent observatoriyasi m a ’lumotlariga asoslanib olchaning gullay

boshlashi bashoratini tuzing.
Dastlabki m a'lum otlar:
1. O 'rta c h a sutkalik haroratiarning 5°C dan ko'tarilishi kuni - 1 9 . Ill,
2. O 'z b e k isto n n in g markaziy viloyatlarida olchaning gullashini
t a ’minlovchi samarali haroratlar yig'indisi - 152°C.
3. 21-m artda samarali haroratlar yig'indisi - 19°C.
4. Hisobotni 16.4-jadval b o 'y ic h a olib boriladi va uni to'ldiriladi.
5. O lchaning gullay boshlash kunini jad valga asoslanib aniqlang.

431
 16.4-jadval
O lc h a n in g g u lla y boshlash» v a q tin i a n iq la sh _____________
Bashorat Mart Aprel
tuzilgan bashorat bo'vicha
Ko'rsatkichlar kungacha
harorat 21-31 1-10 11-20
yig'indisi
1. Havoning o'rtacha sutkalik
9.6 12.1 14.5
harorati, °C
2. 5° dan yuqori samarali harorat, °C 19°
3. Ortib boradigan samarali haroratlar
] 9C
yig'indisi, °C

1 6 -b o b u c h u n s a v o ll a r va to p s h ir iq la r

1. A g rom eteorologik bashoratlar m azm uni b o 'y ic h a qanday asosiy

turlarga bo'linadi ?
2. A grom eteorologik bashoratlar tuzisbda inersion omiliarni bisobga
olinadi. Q anday omiliarni inersion om illar deb yuritiladi? M isollar
keltiring.
3. Biror viloyat uchu n m a z k u r yilda vegetatsiya davrining issiqlik
bilan t a ’m inlanganligi bashoratini tuzing.
4. Fenologik bashoratlar usuli nim aga asoslangan? M isollar
keltiring.
5. Mevali daraxtlarning guilashi bashoratini tuzing. B u ning uchun
o 'z in g iz yashaydigan jo y g a eng yaqin m eteostansiya m a ’ium otlaridan
foydaianing.
6. Paxta hosilining bashorati usuli nim aga asoslangan? K u tilayotgan
paxta hosilining m iqdorini ten glam alar b o 'y ic h a hisoblashga m isollar
keltiring.
7. Sholining unib chiqish, tuplanish, ro 'v a k chiqarish va m u m
pishish fazalarining boshlanish muddatlarini hisoblang. B uning uchun
m a z k u r darslikdagi 16.3.3 paragrafdagi materiallardan foydaianing,
hisoblarni tekshirib k o'rin g.
8. M a z k u r darslikdagi 16.2-jadvaldan foydalanib T o sh k e n t
viloyatida sholining o 'r ta p is h a r navlari uchun hosil m iqdorining
bashoratini tuzing.

432
 17-bob. Q ISH L O Q X O 'J A L IG IG A A G R O M E T E O R O L O G IK
X IZ M A T K O ‘R SA T ISH

17.1 A g ro m eteorologik xizm at k o‘rsatish haqida um um iy

tushuncha

M a ’lumki, qishloq xo'jalik ekinlarining rivojlanishi, hosili tabiiy-

geografik muhit sharoitida shakllanadi. Shu bois bu sohani, ayniqsa
uning asosiy tarmoqlari - paxtachilik, sabzavotchilik, mevachilik, ipak­
chilik, uzumchilikni agrom eteorologik xizmatsiz tasavvur qilish qiyin.
Tashkilot va xo'jaliklarning talab va rejalariga muvofiq
agrom eteorologik xizm at ko'rsatish axborotlarining mazmuni, mohiyati
turlicha bo'lib, ular kundalik, besh kunlik, o 'n kunlik agrom eteorologik
axborot-sharxlash, alohida ekinlarning ayrim va butun vegetatsiya
davridagi rivojlanishi, mahsuldorlik elementlari va hosildorlikning
shakllanishiga oid fasliy sharhlarni. shuningdek, ixtisoslashtirilgan
agrom eteorologik m a ’lumotnomalarni, alohida topshiriq b o'y ic ha
dalam a-dala yurib kuzatilgan o'sim liklarning holati, mahsuldorlik
elem entlarining miqdori haqidagi m a ’lumotlarni, m a ’ruzalar va xilma-
xil maslahatlarni o 'z ichiga oladi.
O 'zg id ro m e tn in g Gidrom eteorologik m a ’lumotlar bilan t a ’minlash
xizmati tom onidan tayyorlanadigan «K undalik gidrom eteorologiya
byulleteni» ga nazar tashlasangiz har kuni ob-havo bashoratini berish
bilan barobar ayrim vaqtlarda obyektlarda xavfli vaziyat tug'ilishi
m u m kin bo'lg an va uning oldini olish chora-tadbirlarini k o 'ris h g a
undovchi axborotnom alarning birinchi sahifasida: «M uhim hodi-
salar»ga: O 'zbek iston hududida qora sovuq bo'lish ehtimoli bor;
O 'zb e k isto n n in g tog'li hududlarida sel kelishi xavfi bor; O 'z b e k isto n ­
ning tog'li hududlarida qor ko 'chish xavfi bor kabi va shunga o 'x sh a sh
axborotlarga shubhasiz e ’tiboringizni qaratasiz. Bu axborotlarning
barchasi gidrometeorologiya xizmatini t a ’minlash, iqtisodiy zarar
ko'rish n i kamaytirishga, dehqonlarga foyda keltirishga qaratilgandir.
Qishloq x o'jaligiga agrometeorologik xizmat ko 'rsatishda eng avval
ag rom eteorologik telegram m alar haqida tushunchaga ega b o 'lish kerak.
C h unki tezkor agrometeorologik xizmat O 'z R hududida jo ylashgan agro
va gidrom eteorologik stansiyalarda kuzatish natijalarini zudlik bilan

433
a g ro m e te o ro lo g ik xizm at qiluvchilarga - agrom eteorologlarga yetka-
zishni talab qiladi. Stansiyada a grom eteorologik kuzatish olib bo rg an
agrom eteoro lo glar yoki uning x odim lari kuzatish natijalarini m axsus
soniy shifrlangan kod orqali te le g ra m m a tuzib m a ’lumotlarni y ub o-
rishadi.
M eteorologik stansiya va ag rom eteorolog ik postlarda kuzatilgan
ag ro m eteorolog ik m a ’lum otlar asosida tuziladigan telegram m a kodini
shifrlash va rasshifrovka (tushuntirish berish) qilish tizimi rr&vjud.
A gro m eteo rologik telegram m alar asosini shifrlangan soniy qiy m atlar
tashkil etadi.
0 ‘zgidrom etning m eteorologik, gidrologik va agrom eteorologik
xabarlarni qabul qilib oladigan v a yu boradigan A T V « М Е Т Е О -
I N F O S IS T E M » aloqa ta rm o g ‘iga viloyat gidrom eteorologiya boshqar-
m alaridan, agro va gidrom eteorologik stansiya va postlardan axborotlar
kelib tushadi va ular asosida O 'z R hududi bo 'yic ha avval a g ro m e ­
teorologik telegram m alarni tushuntirish beriladi, s o ‘ng tezkor
agrom eteoro lo gik materiallar tayyorlanadi.
T o sh k e n t shahri bugungi kunda J M T doirasida agro va g idro m ete o­
rologik telealoqaning yirik mintaqaviy uzeli b o ‘lib qoldi, soniy va grafik
g idrom e t axborotlarning katta oqim ini qayta ishlayapti. Bir kecha-
k u n d u z d av o m id a m a ’lumotlarni ayirboshlash 3,5 m ing teleg ram m a va
250 ta ob-h av o xaritasini tashkil etm oqda.
B ashoratlarning yangi usullarini va hozirgi kun texnikaviy
vositalarini tatbiq etish natijasida ob-havo bashorati t o ‘g ‘ri chiqishining
e n g yuqori koT satkichlariga (90-94 % ) erishildi. Hozirgi kunda agro va
g idrom eteorologlarning xizm atidan 0 ‘zbekiston Respublikasining 2000
dan ortiq qishloq xo'jaligi va sanoat tashkilotlari foydalanm oqdalar.
D em ak, qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishining barcha b o 'g 'in la rin i
turli agro va gidrom eteorologik a xborotlar bilan tezkor t a ’m inlash
ag ro m eteorolog ik xizmat k o 'rsatish deb tushuniladi.
A gro m eteo rologik xizm at t a ’minoti qatoriga har xil m uddatli
m e teo rologik bashorat m a ’lumotlari: sutkalik, 3 kunlik, 5 kunlik, oylik,
davriy, xatarli ob-havo hodisalari t o ‘g ‘risidagi ogohlantirish bilan
b a roba r agro va gidrom eteorologik m a ’lum otlar va bashorat axborotlari
h a m d a ayni vaqtda yu zaga kelgan va kuzatilayotgan agrom eteorologik
sharoitlar, iqlim xususiyatlariga oid m ateriallar kiradi.
Shuni ta ’kidlash joizki, kelgusi oy uc h u n tuziladigan ob-havoni
bash oratlash usullarini yaratishning m urakkabligi tufayli. hozirgi vaqtda
ularning aniqligi qish va o 'tis h davrlari uchun harorat b o 'y ic h a 7 0 - 7 5 %

434
ni, y o g ‘ingarchilik b o 'y ic h a 5 5 - 6 0 % ni; yozgi m avsum uch un harorat
b o 'y ic h a 8 3 -8 8 % ni, yog'in garchilik bo 'yic ha 6 5 - 7 0 % ni tashkil etadi.
Buni hisobga olib, oylik ob-havo m a ’lumotlarini m aslahatom u z deb
qabul qilish lozim.
Endi agrom eteorologik xizmat ko'rsatishning negizida nimalar
yotishi haqida to 'x ta lib o'tam iz.

17.2. Q ish loq x o ‘jalig ig a agrom eteorologik xizm at

va uning n azariy-u su liy negizlari

Yildan yilga o 'z g a ru v c h an ob-havo sharoitlari, qishloq xo'jaligi

ishlab chiqarishi jarayonlari va ekinzorlam ing hosiliga ta ’sir etadi.
Qishloq xo 'ja lig ig a xizmat k o'rsatishda yuzaga kelgan va kutila­
yotgan ob-havo sharoitlari haqida soniy m a ’lumotlar va agrom e­
teorologik xizm at ko'rsatishning nazariy, ilmiy va amaliy tizimlari
negizida nimalar yotadi va ularni takomillashtirish ham da yangisini
yaratishni kim lar hal qiladi degan savol tabiiy ravishda tug'iladi. Bu
haqda ilmiy tushunchaga ega bo 'lish ju d a m uhim va uning m azm unini
yaxshi bilish, olingan agrometeorologik m a ’lumotlardan oqilona
foydalanishga yo rdam beradi. Bunday tadqiqiy ishlarni O 'z g id ro m e t
huzuridagi G M IT I ning ilmiy xodimlari, agrom eteorolog va
agroiqlim shunos mutaxassislari bajarishadi.
Oldingi boblarda ko'rsatib o'tilganidek, insonlar ju d a k o 'p kuzatuv
- o'Ichash natijalari yoki tarqoq soniy m a ’lumotlarni xotirasida saqlashi
m um kin b o 'lm a g a n i tufayli tadqiqotchilar ularning birlamchi qatorlarini
m a ’lum bir soniy ko'rsatkich shakliga solish asosida qonuniyatlar
ochishga harakat qilishgan va alohida ilmiy matematik yoki matematik-
statistika usullarini ishlab chiqishgan. M atem atik statistika fani - bu,
matem atika fanining bir b o'lagi va ju d a k o 'p kuzatuv o'lchashlari
natijalarini ishlab chiqishda qo'llaniladi. M atem atik statistikada
matem atikaning boshqa bo'lim lari kabi bir form ulaning ko'rinishi
boshqa turli ja b h a (obyekt)larga tegishli bo'lishi m um kin. Ilmiy
statistika asosini sifatiy tahlil va tekshirilayotgan jab h a n in g haqiqiy
qism idan ajralgan holda ishlatish m umkin emas. M atematik
statistikaning markaziy bo'lim i - bu, korrelyatsiya nazariyasi bo'lib,
unda tekshirilayotgan qiymatlarni bir-biri bilan solishtirib aloqadorligini
o'rg anadi. Albatta, har qanday fan har xil hodisalarni va voqelikning
o 'z a r o aloqadorligini tadqiq qiladi. Chunki tabiiy jarayonlar, hodisalar

435
va ja m iy a td a g i hodisalar ham o ‘zidan o 'zi emas, balki boshqa hodisalar
bilan b o g ‘liq holda paydo b o ‘ladi.
K orrelyatsiya nazariyasi o ‘zaro bog'lanishlarni miqdoriy shaklda
ifoda etish imkoniyatini beradi. Shuning uchun ham xorijiy
davlatlarning bu sohadagi va respublikam izdagi G M IT I a grom e teo ­
rologik t a ’m inot xizmatining nazariy-ilmiy. am aliy negizini oddiy va
m urakkab m atem atik statistika yoki m odellash usullarida topilgan
mezonlar, agrom eteoro lo gik ko'rsatkichlar, bashoratlashda foydalanila-
digan form ula-tenglam alar tashkil etadi. U lar m atem atik - statistik,
dinam ik - statistik, fizika - statistik, sinoptika - statistik usullar asosida
topiladi. Shular asosida eng k o 'p tarqalgani va bashoratlashda
ishlatishga qulavi matem atik - statistik usuldir. U ilmiy adabiyotlarda
«ochiq m odel» deb ham yuritiladi. Bu usulning am aliyotda k o 'p
q o ‘llanish sab ab ig a yana bir ilmiy nazar bilan qaralsa, boshqa barcha
m urakkab m odellarni tuzishda, ularning soniy qiym atlarini topishda ham
«ochiq m o d e b n i n g soniy qiym at natijalariga asoslaniladi. 0 ‘sim lik­
larning turlariga qarab rivojlanishi, b o ‘yining o 'sish i, mahsuldorlik
elementlari va hosili bilan agrom eteorologik om illar orasidagi
b o g 'lan ish asosan to 'g 'r i chiziqli, egri chiziqli, parabolik, logistik (S) va
boshqa k o ‘rinishlarda boMishi m um kin va ularning m atem atik ifodasi
ham xilm a-xildir.
Q ishloq x o ‘ja lig ig a xizmat k o ‘rsatish usullarini yaratishdan avval
a g ro m eteo ro lo giya fanida statistik usuldan foydaianish uchun birinchi
navbatda o 'z g a ru v c h a n elem entlarning uzviy bogManishlar chizigM
qan day k o 'rin is h d a ekanligiga e ’tibor beriladi, s o ‘ngra tenglam alarning
soniy qiym atlari topiladi. Ular orasidagi bogManishlarning o ‘zaro yaqin
aloqadorligi regression tahlillar asosida korrelyatsion qiy m atlar bo'y ic h a
baholanadi.
Misol tariqasida A.Q. Abdullayevning « O 'z b e k isto n d a g 'o 'z a n in g
holatini ag ro m eteorolog ik baholash va hosildorligini prognozlash»
(1997) ilmiy asarida chop etilgan 500 dan ziyod ten glam alar soniy (y, x,
a, b, c) q iy m a tsiz chizm a ko'rinishda, lekin o 'z g a ru v c h a n bog 'liq liklar
chizigM va m a te m a tik ifodasi shakli 17.1-rasmda keltirildi.
A g ro m e te o ro lo g ik ta ’minotni tayyorlash negizini (1 7 .1 -rasm) turli
m a te m a tik - statistik maMumotlar va o 'sim lik larn in g mahsuldorligi,
hosilini shakllantiruvchi agrom eteorologik om illar bilan topilgan soniy
k o 'p b o g 'liq lik tenglam alar: v = a (x + x t + x 2 + x, . . . x n) tashkil
etadi. Soniy bo g'liq lik la rn in g ko'rinishi turlicha va ju d a ko 'p .

436
 Dem ak, agrom eteorologik xizmat k o'rsatishda agrom eteorologik
om illar kattaliklarini, o ‘simliklarda oMchangan biometrik parametrlar
yuqoridagi tenglamalar koeffitsiyentlariga q o'y ilsa va hisoblab chiqilsa,
0 ‘sim liklar holatini baholash va hosilini bashoratlash imkoniyati
yaratiladi va olingan natijalar qishloq x o ‘jaligiga xizmat ko'rsatishning
asosini tashkil etadi.

17.1-rasm. Asosiy o‘zgaruvchilar orasidagi hog'liqlik

chiziqlari va turlicha matematik tenglamalar ifodalari

Agrom eteorologik xizmat ko'rsatish m ajm uyiga oldindan turli

muddatlar uchun beriladigan ob-havo (bir oylik, 10, 7, 3 kunlik,
sutkalik) bashoratlari, ob-havoning xatarli hodisalari haqida ogohlan-
tirish, ob-havo sharoitlari hamda ularning qishloq xo'jalik o'sim liklari
rivojlanishiga va hosilining shakllanishiga, o'tkaziladigan agrotexnik
tadbirlarga ta ’siri kabi agrometeorologik m a ’lumotlar va boshqalar
kiradi.
A xborotlar kundalik, besh kunlik, imftalik va o 'n kunlik byulleten-
larda, shuningdek, agrometeorologik yilnom alar shaklida, ishlab
chiqarish ahamiyatiga ega bo 'lgan davr yoki ob-havo sharoiti noqulay
keladigan davr uchun agrometeorologik m a ’lum otlar umumlashtiriigan
maxsus m a ’lum otnom alar tar/.ida ham da agrom eteorologik omillarning

437
k o 'p yillik rejimi haqida m a ’lum otlar b o 'lg a n rejimli yoki agroiqlim iy
axborotlar shaklida bo'ladi. Q ishloq x o 'ja lik mutaxassislari va rahbarlari
bu m a ’lum otlardan m avjud va kutilayotgan agrom eteorologik sharoitni
hisobga olgan holda ekish, sug 'o rish , oziqlantirish, qator oralariga ishlov
berish, y ig 'im -te rim ishlari va boshqa tadbirlarning m uddatlarini
rejalashtirishda foydalanadilar. A g rom eteorologik xizmat k o 'rs a tis h
mijozlarning joy lashg an jo y i, a x borotning ko 'lam i va uni yetkazib
berish muddatlari ko 'rsatilg an rejaga m uvofiq am alga oshiriladi.
Y uqorida k o'rsatib o 'tilg anidek, O 'z b e k isto n d a qishloq x o 'ja lig ig a
agrom eteorologik xizm at k o 'rsa tish 1921-yilda Toshkentda Turk iston
m eteorologiya instituti (T u rkm et) tashkil etilishidan boshlangan.
1925-yildan s o 'n g bu institut O 'r ta Osiyo m eteorologiya instituti deb
atalgan. U d avrda va hozirgi vaqtda ham G idrom eteorologiya ilmiy-
tekshirish institutining asosiy vazifasi qishloq x o 'jalik ekinlarining
holati va rivojlanishi to 'g 'ris id a g i m a ’lumotlar bilan ta 'm in la sh ,
hududning mavjud ob-havo sharoitlari va iqlim resurslaridan o qilona
foydaianish, ob-havoning xatarli hodisalaridan qishloq x o 'ja lik
obyektlarini m uhofaza qilish tadbirlari va boshqalar bo'ldi.
O 'z g id ro m e tn in g G idrom eteorologik m a ’lum otlar bilan t a ’m inlash
xizmati va uning viloyatlar h ud udida joy lashg an gidrom eteorologiya
boshqarm alariga tegishli b o 'lg a n agro va gidrom eteorologik stansiya va
postlari tom onidan a g rom eteorologik xizmat k o'rsatish olib boriladi.

17.3. K u n d a lik g id ro m eteo ro lo g ik byulleten

Bu byulletenning qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishida va xalq

xo 'ja lig in in g boshqa sohalarida ahamiyati ju d a katta. U nda har kungi
kech soat 20 dan - ertasi kuni kech soat 20 gacha b o 'lg a n ob-havo
m a ’lumoti va bashorati: T o sh k en t shahri va respublikam izning barcha
viloyatlari va Q ora q a lp o g 'isto n Respublikasi ham da respublikaning
tog'li hududlari b o 'y ic h a havoda bulut bo'lishi yoki bo 'lm asligi,
yog 'in g a rc h ilik bo'lishi yoki kutilmasligi; shamol y o 'n a lish i va tezligi;
havo harorati m iqdorining kunduzi va kechasi bo 'la d ig a n qiymatlari
kabi m a ’lum otlar joylashtirilgan bo'ladi. Y uqorida aytilgan m eteo­
rologik kattaliklarning qiymatlari 3 kun avvalgi bashorati beriladi. E ng
muhim i O 'z R b o 'y ic h a m eteorologik m a ’lumotlarni 50 ga yaqin
meteorologik stansiya va postlarda har kuni ertalab soat 8 dan ertasi kuni
ertalab soat 8 gacha b o 'lg a n o'rtacha, maksim al, minimal havo
haroratlarining qiymatlari; tup roqning minimal harorati; kunlik y o g 'in

438
miqdori; sham olning m aksimal tezligi; havoning minimal nisbiy namligi
haqidagi m a ’lumotlar, jadvallardan o 'rin olgan bo'ladi. Yana bir m uhim
tomoni 1-aprelda ekin ekish muddati uchun samarali haroratlar
yig'ind isining kuzatilayotgan yil va o'rta c ha k o 'p yillik qiymatlari
beriladi. A yrim ob-havo hodisalari bo'lim ida haqiqiy kuzatilgan
hodisalar haqida m a ’lum otlar keltiriladi.
Kundalik byulletenning oxirida alohida T oshkent-observatoriya
stansiyasi b o'y ic h a m eteorologik m a ’lumotlar bayon qilinadi. 1881-
yildan boshlab to hozirgi kungacha bo 'lg a n k o 'p yillik iqlimiy va boshqa
m a ’lumotlar keltiriladi. Y uqorida nomlari tilga olingan meteorologik
kattaliklarni har bir viloyatdagi rahbarlarga, fermerlarga, agronomlarga
zarurligi hech kimda shubha uvg'otm aydi. Am m o undan unumli
foydalanish esa agrom eteorologiya fanining qay tarzda rivojlangan
bo 'lishiga bog'liqdir.

17.4. A grom eteorologik byulleten

Agrometeorologik byulleten deganda agrometeorologik sharoitlar

tahlil qilingan axborotning asosiy shakli tushuniladi. Har o 'n kunlikda
O'zgidrometning Gidrometeorologik m a ’lumotlar bilan ta'minlash
xizmatining agrometeorologik byulleteni nashr qilinadi va tegishli
qishloq xo'jaligi tashkilotlariga yuboriladi.
A grom eteorologik byulleten quyidagi bo'lim lardan iborat:
1) o 'n kunlikning gidrom eteorologik xususiyatlari (havo va tuproq
harorati, yog'inlar, sham olning yo'nalishi va tezligi va hokazo), bunda,
o'sim likn in g o'sishi va rivojlanishiga qulay yoki noqulay sharoitlar -
qora sovuq, garmsel, to'zonli bo'ron va boshqalar alohida qayd
qilinadi;
2) ekinlarning o'sishi va rivojlanishi ham da mollarni o'tlatishning
agrometeorologik sharoitlari. Bu bo 'lim d a asosiy qishloq xo'jalik
ekinlari (ayniqsa, g 'o 'z a ) n in g rivojlanish s u r ’atlari, ularning namlik
bilan ta'm inlanganlik darajasi tahlil qilinadi, ekinzorlar holatiga baho
beriladi.
Agrom eteorologik byulleten O 'z b e k isto n d a 1927-yildan boshlab
nashr etiladi. 1930-yildan m untazam chiqarila boshladi.
Agrom eteorologik byulletenning har o 'n kunligida o 'tg a n 10 kun
ichida agrom eteorologik xususiyatlarning asosiylari bayon qilinadi, havo
va tuproq harorati, y o g 'in la r miqdori, kuchli shamol va do 'l bo 'lgan
kunlar kabi m a ’lumotlar viloyatlarning qishloq xo'jalik mahsulotlari

439
ishlab chiqariladigan hududlari uchun k o ‘rsatiladi h a m d a o 'tg a n yilgi
maMumotlar, k o ‘p yillik maMumotlar bilan taqqoslanadi. B yulletenda
ekish m uddatlari 2 1-mart, 1-aprel, 11-aprel, 2 1 -aprel, 1-may va 11-
m ay dan boshlab o 'n kunlikning oxirgi sanasigacha to 'p la n g a n samarali
haroratlar yigMndisining k o ‘p yilligi va k o 'rilay o tg an yildagi
maMumotlari keltiriladi. U larning k o 'p yillik maMumotidan qan cha
m iqd ord a chetlanganlik jadvali beriladi, 50 dan ortiq m eteorologik
stansiyalarda kuzatilgan maMumotlar asosida chigitni ekish muddati,
rivojlanish fazasining boshlanishi va yopp asiga yangi fazaga o 'tis h
sanalari, shakllangan k o 's a k la r soni, ochilgan k o 's a k la r soni kabi m uhim
maMumotlar bilan bir qatorda o 'tg a n yildagiga va k o 'p yillikka nisbatan
qanday bo 'lg a n in i taqqoslash uchun maMumotlar ja d v a lla rd a beriladi.
G 'o 'z a , mevali daraxtlar sabzavot, uzum, donli ekinlar, beda va
ya ylov o 'sim iik larin in g holati, mol boqishdagi sharoitga baho beriladi.
O 'z b e k isto n n in g h am m a viloyatlari b o 'y ic h a barcha m eteorologik
stansiyalarda o 'n kunlik uchun havo haroratining o 'r ta c h a k o 'p yillik
qiymati, shu ko'rilay otgan o 'n kunlikda k o 'p villikdan va o 'tg a n
yildagidan q a n ch a chetlashgan miqdori, m aksim al, m inim al havo
haroratlari va tuproq yuzasi minimal harorati, o 'n kunlik uchun y o g 'in la r
miqdori h a m d a havo nisbiy namligining o 'rta c h a qiymati va n am likning
30 % va und an kam b o 'lg a n kunlar soni kabilar jad v a llard a keltiriladi.
A grom eteorolog ik byulletenning m azm uni, mohiyati va sharhini
tushunish uc h u n « O 'z g id ro m e t G idrom eteorologik maMumotlar bilan
ta 'm in la sh xizm atining agrom eteorologik byulleteni» dan misol sifatida
Internetdagi O 'z g id ro m e tn in g saytlariga kirib o b -h a v o bashoratlari va
har o 'n kunligining asosiy agrom eteorologik hususiyatlari haqida
maMumotlar bilan tanishib chiqishingiz m umkin.
D em ak , agrometeorologik byulletenda qishloq x o 'ja lik ishlab
chiqarish obyektlaridagi - ekinlari, chorvalari bilan ularga ta ’sir etgan
ob-havo, agroiqlim , tuproq iqlimi va ag ro m eteo rologik sharoitlar
m unosabatini tavsiflab yozib berishdir.

17.5. A g ro m eteo ro lo g ik y iln om alar, a g r o iq lim iy xaritalar

va m onitorin g

M u a y y a n hududdagi agrometeorologik, m eteorolog ik stansiya va

postlarning kuzatish natijalari jam langan yillik maMumotlar to 'p la m i -
agrometeorologik yilnoma qishloq x o'jaligiga x izm at qilishda, ilmiy-
tadqiqotlarni bajarishda m uhim manba hisoblanadi. O 'z R va k o 'p g in a

440
 xorijiy m amlakatlarda. uni Gidrom eteorologiya boshqarmalari tom o ­
nidan nashr qilinadi. Agrom eteorologik yilnom ada tuproq haydalma
qatlamining bahor va qish fasllaridagi harorati, kuzgi ekinlar ekilgan
maydonlardagi qor qoplam ining qalinligi, ekin ekilgan maydonlarda
tuproqning namlanish darajasi, qishloq xo'jaligi ekinlari rivojlanishining
asosiy davrlari boshlanadigan kunlar, kuzatish maydonlarida o 'tkazilgan
agrotexnik tadbirlar, yig'ishtirib olingan hosil haqidagi m a ’lumotlar va
boshqalar jadval k o'rinishida beriladi. Agrometeorologik yilnom ada
umumiy m eteorologik m a ’lumotlar: o'rta c ha o 'n kunlik havo harorati,
5°C, 10°C va I5°C dan yuqori bo'lg an samarali haroratlar yig'indisi,
qish fasli va vegetatsiya davridagi meteorologik sharoitlar tavsifi,
jum lad an noqulay ob-havo hodisalari haqida m a ’lumotlar m ujassam-
lashtiriladi. Bundan tashqari yilnom a agrom eteorologik sharoitlar
haqidagi qisqa sharhni ham o 'z ichiga oladi. Asosiy meteorologik
m a ’lumotlar oylik agrometeorologik to'plam larda ham nashr etiladi.
Agrometeorologik xizmat к о ‘rsatisltda agroiqlim xaritasi - qishloq
xo'jaligi mahsulotlarini yetishtirish jarayo nida iqlim sharoitlari va
ularning o 'z a ro nuinosabatini ifodalovchi xaritalar ham talabgoriarga
yetkazib beriladi. Agroiqlim xaritasida muayyan hududning agroiqlim
majmuasi, ayrim ekinlarning yetishtirish uchun samarali haroratlar
yig'in disining taqsimlanishi, qishloq xo'jaligida muhim aham iyatga ega
bo'lg an ayrim iqlim sharoiti, masalan, faol haroratlar yig'indisi,
tuproqdagi foydali nam miqdori, qishloq xo'jaligi uchun xavfli iqlim
hodisalari, o 'sim likn in g o 's u v davridagi fenologik sanalar, qishloq
xo'jaligi ishlari ni o'tk azish muddatlari va boshqalar ko'rsatiladi va
talabgorga yetkaziladi.
Agrometeorologik monitoring - iqlimning antropogen omillar
ta ’sirida o 'zgarishiga qarab agroiqlimiy resurslarni va ekinlarning
hosildorligi o'zgarishlarini baholash tizimi. Iqlimning o'zgarishi,
hududlarda aholi zichligining oshishi, hududlarni sug'orish, mintaqa-
larning c h o 'lg a aylanishi, transport, kim yo va boshqa korxonalarning
faoliyati t a ’sirida sodir bo'ladi. A ntropogen omillar ta ’sirida harorat va
y o g 'in la r o 'zgaradi. Masalan, hozir antropogen omil t a ’sirida b a ’zi
joylarda havo harorati 3 -4 °, y o g 'in miqdori esa 50 % gacha oshishi
natijasida vegetatsion davrning o'zgarishi ham taxmin qilinmoqda.
Natijada, um umiy hosildorlik 1 0-30 % ga kamayishi mumkin. Agro­
meteorologik monitoring tizimini tuzishda bunday o'zgarish lar hisobga
olinadi. M a ’lumotlar qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini rivojlantirish
istiqbolini 5 - 1 0 yilga m o'ljallangan rejalarini tuzishda kerak bo'ladi.

441
 Shuni alohida qayd etish kerakki, har yili tuziladigan g 'o ' z a va don
ekinlarining m avsum iy sharhi ham qishloq x o ‘jaligiga a g rom eteorologik
xizm at k o ‘rsatishda a gro nom va rahbarlar uchun m uhim m a n b a
hisoblanadi.
Q o 's h im c h a qilib, ya na qishloq xo'ja lig ig a xizm at k o ‘rsatishda
a vtom arshrutda y o 'lm a - y o 'la k a y agrom eteorologik kuzatishlar, m aso-
fadan turib: sam olvot va s u n ’iy v o 'ld o s h yordam ida olingan suratlarini
rasshifrovka qilish orqali olinadigan m a ’lum otlar ham agro m eteo rolog ik
xizmat qilishda foydalaniladi va talabgorlarga yetkazib beriladi. Bu
ishlar m axsus ag rom eteorologik m a 'lu m o tn o m a deb ataladi.
M a ’lum otnom ada m atnga ilova sifatida xaritalar ham lozim topilsa
beriladi.
Misol sifatida kosm osdan olingan suratni rasshifrovka qilingan va
ishlam alar o ‘tkazilib yaylovdagi o 's im lik lar holatini hududlar b o 'y ic h a
baholash m umkinligini 17.2 rasm orqali ifoda etamiz. U shbu rasm dan
talabgor y aylov o 'sim lik lar hosildorligini taqsimlanishi haqida m a ’lumot
olishi m um kin. Bunday m a ’lumotlarni tezkorlik bilan agrom eteo rolog lar
to m onida n chorvachilikni rivojlantirishda m uhim m a ’lum ot sifatida
qabul qilinishi hech kim da sh ub ha uyg'otm ay di.
M avsum iy a g ro m e te o ­
rologik sharhlar matni - m e ­
teorologik v a ag ro m e te o ro ­
logik qismlardan iborat
bo'ladi. Jadvallarda, m asalan
g 'o ' z a rivojlanish sharoit-
lariga oid quyidagi m a ’lu­
motlar keltiriladi:
1.
17.2-rasm. Y erning s u n ’iy yo'ldoshidan
iikasining g 'o 'z a ekiiadigan
olingan s u r a t m a ’lum otlarini
zonalarida vegetatsiya d a v o ­
r a s s h i f r o v k a qilib, ishlov berib yaylov
mida ko'rilayotgan yil uchun
o'sim liklariga balio berish m um k in
bo'lg an holatining xaritasi. aprel-sentabr oylari b o 'y ic h a
Sltartli belgilar: quruq o'simlik vazit har o 'n kunlik uchu n o 'r t a ­
miqdori. I) <1 s/ga; 2) 1-2 s/ga; 3) >2 s/ga cha havo haroratining m iq­
dori va ularning k o 'p yillik
m e ’yordan chetlashganlik qiymatlari beriladi.
2. A prel-sentabr oylarining har o 'n kunligida yo qqan y o g 'i n
miqdori va ularning k o 'p yillik m e ’yoridan chetlashganligi foiz hisobida
keltiriladi.

442
 3. K o ‘rilayotgan yil uchun viloyatlar b o'yic ha 31-may, 30-iyun,
31-iyul kunlaridagi g 'o 'z a n in g balandligi va taqqoslash maqsadida
o 'tg a n yildagi ham da k o 'p yillik b o'y ic h a bosh poya b o 'yining
balandligi santim etr hisobida beriladi.
4. M eteorologik stansiya va postlardagi A K U larda g 'o 'z a n in g
ekilgan sanasi, gullash muddati, iyulning birinchi o 'n kunligidan boshlab
to 1-oktabrgacha alohida o 'n kunliklarda jadal shakllangan
ko 'sa k larn in g soni, o 'tg a n yildagi va k o 'p yillik qiymatlari jadvalda
beriladi. Qaysi o 'n kunlikda sug 'o rish ishlari o'tkazilib k o 'sa k sonini
hisoblash o 'tk a zilm a g a n b o 'isa o 's h a yerga «sug'orish» deb yoziladi
yoki defoliatsiya o'tkazilganligi qayd qilinadi.
5. 1-aprelda ekilgan g 'o 'z a la r uchun har oyning oxirida 30-aprel,
31-may, 30-iyun, 31-iyul, 31-avgust, 30-sentabrgacha to 'plang an
samarali haroratlar yig'indisi, o 'tg a n yildagisi va o'rtac h a k o 'p yillik
qiymatlari beriladi.
6. K o 'rila y otga n yil uchun viloyatlar b o 'y ic h a g 'o 'z a n in g
m ahsuldorlik elementlaridan b o 'lm is h o 'rta c h a shakllangan, ochilgan va
terimga tayyor k o 'sak larn in g soni har oyning 3 ta o 'n kunligida 31-
iyuldan to 1-oktabrgacha qanday qiymatda ekanligi keltiriladi,
m ahsuldorlik elementlarining o 'tg a n yildagisi va k o 'p yillik qiymatlari
beriladi.
7. G 'o 'z a n in g rivojlanish pallalariga kirgan sanalar, ko'rilayotgan,
o 'tg a n va k o 'p yillik muddatlari ja d valdan o'rin oladi. Shular qatori
m eteorologik stansiya va postlarning nomi, g 'o 'z a ekilgan sana va navi,
rivojlanish fazalari: unib chiqish, 1, f , 5, 8-chinbarg. gullash, 1-ko 'sak
ochilgan sanalar ham da bularga mos ravishda taqqoslash uchun o 'tg a n
yildagi va k o 'p yillik muddatlari keltiriladi.
M avsum iy agrom eteorologik sharhning matni haqida to'xtaladigan
bo'lsak, yuqoridagi aytib o'tilgan va jad v a ld a keltiriladigan materiallar
tahlili beriladi. Eng avval m atnda o 'tg a n yildagi kuz, qish va g 'o 'z a n i
ekishdan oldingi agrom eteorologik sharoitlar, o'tk azilg an agrotexnik
tadbirlar kabi m a ’lumotlar beriladi.
A g rom eteorologik sharh o'sim liklarning vegetatsiya davri tugagan-
dan so'n g , barcha agro va g idrom eteorologik m a ’lumotlar jam langandan
keyin jadvallar tuzilib, tahlillar o'tkazilib, ko'rilayotgan yildagi
m a ’lumotlarni, o 'z ig a xos o 'tg a n yildagisi va k o 'p yillikdan farqlanishi
va uning sabablari ko'rsatilib, kelgusi yilda yuqori hosil olish uchun
tavsiyalar berilib m atn yoziladi va nashrdan chiqarilib agrometeorologik

443
xizm at k o ‘rsatishni talab etgan qishloq x o 'ja lik idoralariga, muta-
xassislarga, ferm erlarga va rahbar xodim lariga yetkazib beriladi.
Shuni t a ’kidlab o 'tis h joizki, yuqorida misol sifatida g 'o ' z a
o 'sim lig ig a oid m avsum iy agrom eteorologik sharh haqida qisqacha
m a ’lum ot berdik, a m m o shunga o 'x sh a sh m a ’lumotlar turi don ekinlari
va mevali daraxtlarning qishlovdan o'tishi, lalm ikor va su g'orilad ig an
yerlardagi sharoitlarga va shunga o 'x sh a s h boshqa sharhlar tuzilib
a grom eteorologik xizmat ko'rsatadi.
Q ishloq xo'jaligiga xizm at ko 'rsatishd a agro va m eteorologik
stansiyalarda tuziladigan ham m a axborotnom alarni ikki turga b o 'lis h
m um kin: 1) ob-havoning holati va o 'tg a n yoki yu zaga kelgan
agrom eteo rolog ik sharoitlar haqida m aslahat berish); 2) bashoratlash
a xb orotno m a sid a ob-havo sh; roitini kelajakdagi turli ekinlarni va chorva
m ollarini yetishtirishda b o'yi, rivojlanishi va m ahsuldorligiga ta ’siri,
tu p roq ning namlik zaxirasi, su g 'o rish muddati va m e ’yori, mollarni
y ay lo vlarda boqishga oid m a'lum otlarn i o ‘z ichiga oladi.
D em ak, ag rom eteorologlar qaysi tashkilot, fermer, rahbar xodim -
larning qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishida qanday agrom eteorologik
t a ’m ino tg a muhtojligini, ularning aniq va to 'liq nomlarini, qaysi
m a ’lu m o tn om alar ju d a zarurligini bilishi kerak ha m d a qishloq x o 'ja lik
m eteorologiyasidan yoki agrom eteorologiya sohasida bajarilgan ilmiy-
am aliy ishlardan, O 'z g id ro m e t tarm og 'idag i stansiyalarda texnikaviy
o 'z g a rish la rd a n xabardor bo'lishlari va kom py uter texnikasini to 'liq
o'zlashtirish i va eng muhimi ulardan foydalanishni bilish hozirgi
z a m o n n in g talabidir. Shundagina ob-havo, agrom eteorologik sharoit va
resurslardan foydalanishda, respublikam izda yuzaga kelgan noxush
a gro e k o lo g ik vaziyatni inobatga olgan holda ekinlardan m o 'l hosil olish
m um kin.
Endi O 'z g id ro m e t tarm oqlarida tinimsiz olib boriladigan tabiiy
m uhitning ifloslanish monitoringi haqida ham qisqacha m a ’lumot
beramiz. M asalan: m uayyan yil davom ida a) ingrediyentlar (aralashm a
m oddalar)ni ifloslanish miqdorini bilish uchun tabiiy obyektlardan 720
ta n a m u n a olib tekshirilgan va tahlil qilingan, shular qatorida atm osfera
h a vo sid an - 551 ta, suv sathidan - 50 ta, atm osfera y o m g 'iri v a qor
qo p la m id a n - 95 ta, tuproq va o'sim liklardan - 24 ta n a m u n a olingan;
b) tabiiy obyektlarda simob, o g 'ir metallar, pestitsidlar, poliaram atik
uglevodlar, a n ionlar va kationlar miqdoriga kuzatish o'tka z ilg a n; d)
asosiy qishloq x o 'jalik hududlarida qishloq xo'ja lig id a qo 'lla n ilg a n
tuproqni ifloslantiruvchi toksikantlar kuzatilgan, Q o ra q a lp o g 'isto n

444
Respublikasi va barcha viloyatlarda xloroorganik pestitsidlar, gerbitsid
va defoliantlar miqdorini tekshirishlar o'tkazilgan.
O 'z g id ro m e td a tabiiy muhit ifloslanish holati haqida axborot
t a ’minoti tizimi ham mavjud. Atm osfera, yuza suvlar va tuproq
ifloslanishini monitoringini olib borish xizmati tomonidan quyidagi
axborotlar tayyorlanadi:
- « K u n d a l i k ekologik byulleten»;
- «Toshkent, Olmaliq, Ohangaron, Bekobod, Chirchiq shaharlarida
atm osfera havosining ifloslanishi holati haqida har oylik axborot»;
- «Tabiiy muhitni yuqori va eng yuqori ifloslanishi haqida har oylik
axborot»;
- «G idro kim yo ko'rsatkichlar b o 'y ic h a asosiy suv oqimlarida
suvning sifati haqida har oylik axborot».
Y ilnom alar ham nashr etiladi: quruq yerlardagi suv sathining
ifloslanish holati, atmosfera havosi, tuproq, gidrobiologik k o'rsatkichlar
b o 'y ic h a suv sathi sifati kabilardir.
Qiziqqan tashkilotlarning talabiga muvofiq tezkor m a'lum otlar
tayyorlab beriladi. A tmosfera havosining ifloslanish darajasini
bashoratlashning t o 'g 'r i chiqishi 99,1 %, ekologik sharoitlarni basho-
ratining to 'g 'r i chiqishi esa - 98,4 % ni tashkil etadi.
O 'z g id ro m e tn in g qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishiga xizmat
k o'rsatishda ham m am izg a m a ’lum bo 'lg a n televidenive, radio va turli
gazetalarda ob-havo, agrometeorologik, agroiqlimiy va ekologik
sharoitlar haqida maxsus m a ’lumotlar ham da shu sohada targ 'ib ot ishlari
keng k o 'la m d a tashkil etilgan. S o'nggi yillarda agrometeorologik xizmat
ko 'rsatishd a « h o k im -o lim -q ish lo q xo'jaligi va ob-havo» tizimi
shakllanib, takomillashib bormoqda.

17-bob uchun savollar va topshiriqlar

1. A grom eteorologik xizmat ko'rsatish majmuyiga qanday asosiy
m a ’lum otlar kiradi ?
2. Kundalik gidrometeorologik byulletenga kiradigan m a ’lumotlarni
tavsifiang.
3. A grom eteorologik byulletenning gidrometeorologik byulletendan
qanday farqlari bor?
4. Agrom eteorologik yilnom a dasturiga qanday m a ’lumotlar
kiritiladi ?
5. Agroiqlimiy xaritalarga qanday m a'lu m o tlar kiritiladi?
A grom eteorologik monitoring nima ?

445
 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. А б д у л л а ев А. К. А г р ом етео рол оги ч еск ая оцен ка с остоян ия и

прогноз у р о ж а й н о с ти посевов х л о п ч а тн и к а в У збеки стан е. -
Т аш кент, 1997. - 173 с.
2. А б д у л л а е в А.К. РД Уз 52.25.30-97. М е т од и че с ки е указания.
М етоди ка а г р о м етео ро л о ги ч еск о й оценки состоян ия посевов
х л о пч атн ика в У збеки стан е. - Т аш кент: С А Н И Г М И , 1997. - 19 с.
3. А б дул л аев А.К. А гро кл им атич еское об осн ование сроков сева
об ы чного и п о д п л е н о ч н о го посева х л о пч атн ика // Т р .С А Н И Г М И . -
Вып. 158(239). - Т аш кент, 1998. - С.67-77.
4. А б д у л л а ев А.К. К вопросу о размещ ении разл и ч н ы х сортов
хлопч атн ика по тер ритор ии Республики У збекистан // Тр.
С А Н И Г М И . - 1 9 9 8 . - В ы п . 158(239). - С. 57-65.
5. А б д у л л а е в А.К. Зам орозки и растения // С ел ьское хозяйство
У збеки стан а, 1999, № 6, - С . 10-11
6. А б д у л л а е в А.К. А г р окл и м ати ч еско е о б о сн ов ание о п т и ­
мальны х сро ков под пл еноч но го посева х л опч атн ика // И ккинчи
Респуб лика илм ий коллекум и м аърузалари туплам и. Т о ш кент,
1 9 9 9 .- С . 34-36.
7. A b d uliayev A.Q. Q ishloq x o'jalig ig a agrom eteorologik xizm at /
0 ‘zbekiston qishloq xo 'jaligi jurnali, № 5, 1999. 13-14 b.
8. A b d u lia y e v A.Q. Q ishloq x o 'ja lik meteorologiyasi va g ‘o ‘za
agrom eteo rolog iy asining istiqboldagi y o ‘nalishlari haqida // Uchinchi
Respublika ilmiy kollekumi m a 'ru z a la r t o ‘plami. Toshkent, 1999, 236-
238 b.
9. A b d u lia y e v А.К. П р едл о ж ения к стратегии реорганизации
хл о п к о в о д с т в а в связи с в о зм о ж н ы м и и зм ен ен иям и к л и м ата на
терри тори и У зб е к и с тан а // Тр. С А Н И Г М И . - 2000. - Вып. 160(241).
- С , 121-130.
10. А б д у л л а ев А.К. К вопросу о разм ещ ении разл и ч н ы х сортов
хл оп ч а тн и ка по терри тори и Республики У збеки стан //
Т р .С А Н И Г М И . - 2000. -Вып. 160(241). -С .5 7 -6 6 .
11. А б д у л л а е в А.К. П р е д л о ж е н и я к стратегии реорганизац ии
хл о п к о в о д с т в а в связи с возм ож н ы м и изм ен ен иям и кл и м ата на
тер р и т о р и и У зб е к и с т а н а // Т р .С А Н И Г М И . - 2000. -Вы п. 164(245). -
С .9-16.
12. А б д у л л а е в А.К., Гром Л.В А г р ом е те о ро л оги ч е ск ое
о б сл у ж и в ан и е сел ьского хозяйства и п ерспекти вы исследован ий в

446
 сельскохозяйственной метеорологии // Т р.С А Н И Г М И . - 2003. -
Вып. 1 60 (2 4 1 ).-С .5 7 -6 6 .
13. А бдул л аев А.К., Х олбаев Г.Х. Рис, пш еница и хлопковое
волокно по странам мира. Т аш кент, 2005, - 240 с.
14. A bduliayev A.Q., A r g ‘inboyev Н.А., Abduliayev X.U. A g rom e­
teorologiya. /T alabalar uchun o ‘quv adabiyoti / « 0 ‘zbekiston Milliy
Ensiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyo ti.. -T oshkent, 2 0 0 6 - 4 3 2 b.
15. A bduliayev A.K., R o ‘ziyeva M.B. Qishloq x o ‘jaligi meteorolo-
giyasining izohli lug‘ati. i-qism A-R. Toshkent, 2008. -156 b.
16. A bduliayev A.K.. R o ‘ziyeva M.B. Qishloq xo'jaligi meteorolo-
giyasining izohli lu g ‘ati. II-qism S-H. -T o s h k e n t, 2008. -167 b.
17. А б дуллаев A.K., Султаш ова О.Г. Тепловой реж им и
м ноголетн ие значение тем п ературы почвы на различны х глубинах
по тер ритор ии Узбекистана. Таш кент, 2008. - 164 с.
18. А б дуллаев А.К., К утлим уратов Х.Р. М етод прогноза
испаряем ости в условиях о ро ш аем ы х земель У збеки стан а //
М атери алы VIII съезда географ ического общ ества У збекистана /
Нукус, 27-28 ноябр 2009. - С. 10 3 - 105.
19. A bduliayev А.К., Xolbayev G.X., Safarov Г .Yu. A grometeo-
roiogiyada munosabatli tenglamalarni topishda matematik statistikani
q o'llash , E H M va G eografik axborot tizimlaridan foydaianish uchun
k o ‘rsatma. -T o sh k e n t. N IG M I O 'zgidrom et. -2009. -150 b.
20. А бдуллаев A.K^. Ф енологик календарь / Тош кент эн цик л о­
педия. - Т о ш к е н т , 2009. 592-594 б.
21. А б ду л л аев А.К., Турапов И., С улташ ова О.Г. Н екоторые
результаты исследований теплового реж и м а почв У збекистана /
У зб е к и с та н тупрокш у но сл ари ва агрокимёгарлари ж ам и я ти н и н г V
к у ру л тойи материаллари. Тош кент, 2010 йил 16-17 сентябрь. - Б.
31-35.
22. Абдуллаев А.К., Рузиева М.Б., А бдум аж итов Д.И. И н ф о р ­
м ации о научной продукции по сельскохозяйственной метео­
рологии и пути ее внедрения в практику // Т руды Н И ГМ И . - 2010. -
Вы п. 1 3 (2 5 8 ).- С . 5-16.
23. A bduliayev А. К., Ruziyeva M .B. O 'zb ek iston da yetishti-
riladigan paxtaning xom ashyosi, tolani sifati uchun agroiqlimiy
sharoitlar, r e s u r s l a r - T o s h k e n t, 2 0 1 2 , - 158 b.
24. А бдуллаев А.К., К утлим уратов Х.Р. С татистические модели
и м ето д ы прогнозирования развития, ф ормирования продук­

447
 т и в н о с т и хло пч атн ика и ур ож ая х л о п к а-с ы р ц а в Узбекистане. -
Т а ш к е н т , Н И Г М И , 2013. -9 1 с.
25. А б ду л л аев Х .М ., Х о л баев Г.Х. О сно вы м етода прогноза
т е м п о в развития и у р о ж ай н о сти р иса в У збекистане // Тр.
С А Н И Г М И . - 2000. - В ы п . 160(241). - С. 19-32.
26. А б дуллаев Х.М ., Х ол баев Г.Х. А гром етеор ол огич еские
у сл о в и я и продуктивн ость риса в У збекистане. - Таш кент:
Г л ав ги д ро м ет РУз, 2001. - 150 с.
27. A r g ‘inboyev Н. G eliotex nikad an o ‘quv q o ‘llanma. - Т . :
0 ‘qituvchi, 1 9 7 4 . - 148 b.
28. А т м осф ера физикаси. /П е т р о в Ю.В.. Э гам б ер д иев Х,.Т„
Х о л м а т ж о н о в Б.М., А л аутд ин о в М .//-Т о ш кент, 201 1. -247 б.
29. Бабуш кин Л.Н. А гр о кл и м а т и ч е с ко е о писание С ред ней
А зии. Т р уд ы Т аш ГУ. - 1 9 6 4 . - В ы п . 236. - с .5-185.
30. Бабушкин Л.Н. О сновы агро м е те о р о л о ги и в У збекистане. —
Т а ш к е н т , Н И Г М И , 2004. - 2 8 8 с.
31. Baratov P. O 'z b e k isto n tabiiy geografiyasi. -'Г.: 0 ‘qituvchi,
1 9 9 6 .- 2 6 4 b.
32. Б асаргин а H., Т урапов И. М ул ьч и р о в а н и е хлопч атн ика
п ол иэти л ен ов ой пленкой // С ел ьское хозяйство У збекистана. —
1963. -№ 2. - С . 18-19.
33. B o b o x o ‘ja y e v Г, U zoqov P. Tuproqshunoslik. - Т .: Mehnat,
1 9 9 5 . - 5 1 2 b.
34. В иткевич В.И. С ел ьс ко х о зя й с т в е н н ая метеорология. —М.:
Колос, 1966. - 383 с.
35. Glazirin G.E., Chanisheva S.G., C hu b V.E. O 'z b e k isto n
iqliniining qisqacha ocherki. - T o sh k e n t. G ‘O IT G M I, 1 9 9 9 .- 3 1 b.
36. Г уральник И.И., Д уби нски й Г.П., Л арин В.В., М а м и к о н о ва
С .В. М етеорология. - Л .: Гид ром етеои здат, 1982. - 4 4 0 с.
37. Гурал ьни к И.И., М а м и к о н о в а С.В., П олковников М.А.
С б о р н и к задач и упраж нений по м етеорологии . 2-е издание —Л.:
Г ид р ом етеои здат, 1968. - 2 2 4 с.
38. J o T a y e v O.J., A ’zam ov A.A., T o g ‘o ym u ro d o v Y.T. M eteoro-
logiyadan izohli lug'at. - Т .: Xalq merosi, 2002. - 4 1 5 b.
39. Z verev a R.Yu., A rg 'in b o y e v H.A. A grom eteorologiyadan
a m aliy m a s h g ‘ulotlar. - Т .: Mehnat, 1989. - 1 1 2 b.
40. Im o m jon ov H.A., K am olov B.A. 0 ‘zbekistonda ob-hav og a
t a ’sir etish. - T o s h k e n t, O 'O IT G M I. 2001. - 1 1 9 b.

448
 41. К остин С.И. Краткий курс м етеорологии й КЛ^ м а т о л о г и и
д л я лесоводов. -JI.: JTTA, 1971.-185 с.
42. К уртенер Д.А., Ч удновский А.Ф. Агромет«?0*Э°'^1огические
основы тепловой м елиорации почв. Л.:Гидрометес1113Д^ т , 1979. -
231с. ■
43. Л еухин а Г.Н., Л япи на О.А., Веремеева ' I. Климат
У збекистана. - Т а ш к е н т , С А Н И Г М И , 1996. - 7 6 с.
44. М атвеев Л.Т. Курс общ ей м е т е о р о ^ 0™ 1^. Ф и зи ка
а т м о с ф е р ы .- Л .: Гидром етеоиздат, 1 98 4 .-7 5 1 с.
45. M ustaqim ov G.D. 0 ‘simliklar fiziologiyasi va 4'obiologiya
asoslari. - Т .: 0 ‘qituvchi, 1995. - 3 6 0 b.
46. M uhtorov T.M., Egam berdiyev B.X. Q ora qishloq
x o ‘jaligi o ‘simliklariga t a ’sirini o'rganish. G id ro m ^ ^logiyaning
tanlangan masalalari. Toshkent, 2003. 77-86 b.
47. M uhtorov T.M. Ertangi kun ob-havosi. T o s h k ^ nt’ ^O’OITGMI,
1 9 9 9 .- 1 5 4 b.
48. М ум ин о в Ф.А. Т епловой баланс и ф орм и|^ОВа^ и е урожая
хлопчатника. —Л.: Гидрометеоиздат, 1 9 7 0 .- 2 4 7 с.
49. М уминов Ф.А. Погода, климат и \ л о 11ЧатНик. - Л.:
Гидром етеоиздат, 1991. - 191 с.
50. M o ‘minov F.A. O b-havo va uni oldindan a / 1 berish. -Т .:
O 'zb ekisto n, 1965. -52 b.
51. М ум ин о в Ф.А., Абдуллаев А.К. А гром е 1/ е ° ^ % о г и ч е с к а я
о ц ен ка влагообеспеченности посевов х л о п ч а т н и к 3' ''Д .: Гидро­
м етеоиздат, 1974. - 85 с. ^
52. М ум ин ов Ф.А., А бдуллаев А.К., О сипова м. М етоди­
ческие указания. С о ставление агрометеорологичес^КИ* прогнозов
у р ож ай н ости и валового сбора хлопка-сырца f 10 Республике
Каракалпакстан и областям Республики.
53. М ум ин о в Ф.А ., А б дуллаев Х.М. А г р с ^ Л% а т и ч е с к и е
ресурсы Республики Узбекистан // С А Н И Г М И . - 1W ' ^ 179 с.
54. G idrom eteorologik stansiya va postlarga y o ’r i c ^ 0rt4 . 11 nashr.
Stansiya va postlarda agrom eteorologik kuzatuvlar: ^ m . Asosiy
agrom eteorologik kuzatuvlar. - Toshkent: G M ITI, 2009 ^5 b.
55. Грингоф И.Г. Развитие сельскохозяйственно И Ме> еоролоп п 1
в Россини. - Обнинск: И здание 2-е., 2009. - 569 с.
56. Д авитая Ф.Ф ., М ел ьни к Ю.С. П роблем а п р / 7™ ^ испаряе­
м ости и оросительны х норм. - Л.: Гидром етеоиздат, Ч - 7 1 с.

449
 57. N a z a ro v R.S., A bduliayev A .К., X o lb a y ev G.X. O 'z b e k isto n d a
g 'o ' z a agrotexnikasi, agroiqlim iy sharoitlar va resurslar. - T oshkent:
G M IT I, 2 0 0 9 . - 163 b.
58. Н аучно - прикладной справочник по климату. Серия. 3. Часть
1-6. - Вып. 19. Книга 1-2. - JL: Гидрометеоиздат, 1989. - С . 96-99.
59. О п а с н ы е г ид ро м етео ро л о гич еск ие явления в С редней Азии.
-JL : Гид ром етеои здат, 1960. - 2 4 4 с.
60. П авл ов а М.Д. П ра кти к у м по агрометеорологии. JL:
Г и д р ом етеои здат, 1984.-184 с
61. П олевой А.Н. П ри к л ад н ое м одел и р ован ие и п р о г н о ­
зи ров ан и е продуктивности посевов. -Л.: Гидром етеоиздат, 1988. -
318 с.
62. П олевой А.Н. М е т о ди ческое пособие по разработке
д инам и к о -с та т и с т и ч ес к и х методов п рогнозирования у р о ж ай н о сти
с е л ьскох озя й ствен н ы х культур. -JL: Г идром етеои здат, 1 9 8 1 .- 3 6 с.
63. Руд нев Г.В. А гром етеорология. -Л.: Гидром етеоиздат, 1973.
- 3 4 4 с.
64. R u sc h a -o ‘zbekcha m eteorologik lu g ‘at (atamalar, tushun-
chalar)./ J o ’rayev O.J., M o ‘m inov F.A., A ’za m o v A.A. va boshqalar. -
Т.: O 'O I T G M I , 1 9 9 8 .- 2 5 0 b.
65. С р е д н и е м ноголетн ие запасы прод уктивн ой влаги под
о зи м ы м и и ранн им и яровы м и зе рн о в ы м и ку л ьту рам и по областям ,
краям, республикам и эк оном ич еским районам. С правочник. Том 2.
Раздел С р е д н я я Азия /по д гото вл ена А б д ул л а е в ы м А.К. и Б а б у ш ­
ки н ы м / О.Л.. Ленинград, 1989, -С. 1-9, 11-13, 19-23, 35-45, 63-67.
66. Т у р а п о в И.Т., Х ал ику л ов Ш.Т. М е т о д и ч ес к и е указания по
м у л ь ч и р о в а н и ю почвы полиэтиленовой пленкой с целью ускорен ия
со зр е в а н и я хлопчатника. - Таш кент, 1973. - 1 6 с.
67. У л а н о ва Е.С. А г р ом е те о рол оги ч е ск и е условия и у р о ­
ж ай н ость о зи м о й пш еницы. -Л.: Г и дром етеои здат, 1975. - 3 0 0 с.
68. O ‘zbekiston Respublikasi hududida ekish uchun tavsiya etilgan
qishloq x o 'ja lik ekinlari ta ’rifi. - Toshkent, 2013. -B.3-20.
69. Х р о м о в С.П., М ам он тов а Л.И. М етео ро л о гич ески й словарь-
Л.: Г и д р ом етеои здат, 1974. - 5 6 8 с.
70. Х о л б а е в Г.Х. Влияние а г р ом ете оро л о ги ч ес к и х условий на
развитие и ф ор м и ро в ан и е урож ая риса при рассадочном способе
сева // В е с т н и к аграрной науки У збекистана. - 2001. - № 1(3). -
С .111-114.

450
 71. Ч ирков Ю.И. А гром етеорологические условия и
продуктивн ость кукурузы. -Л.: Гидрометеоиздат, 1969. -252 с.
72. Ч ирков Ю.И. А грометеорология. -Л.: Гидрометеоиздат,
1 9 8 6 .- 2 9 6 с.
73. Чуб В. Е. И зм енение климата и его влияние на
гид ро м етео ро л о гич еск ие процессы, агроклим атические и водные
ресурсы Республики Узбекистан. -Т а ш к е н т : Н И ГМ И , 2007. - 1 3 2 с.
74. C h o ’llanish m uam m osi haqida. / Abduliayev A .К., Xolbayev
G.X., Sultashova O.G ., Sultanova S.M. Kutlimuratov X.R., Pulatov
U.Sh., Ruziyeva. M. //Ekologiya Xabarnomasi. -2006. - № 6 . -B. 14-16.
75. A bduliayev A.Q., A rg'inboyev H.A., Abduliayev H.U. A gro­
m eteorologiya. / Talabalar uchun o 'q u v adabiyoti. - Toshkent, 2008. -
397 b
76. A rg 'in b o y e v H., A bduliayev H. Y usupova Ya. Meteoro-
io giya/O lquv qoMlanma. « 0 ‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» Davlat
ilmiy nashriyoti. -T o sh k e n t, 2011. -371 b.
77. Abdullaev A.K. A method for forecasting available moisture
reserves and consum ption for land under cotton as a function o f
agrometeorological factors (Report to C A g M -X Il on the Validation o f
Information Requirem ents on Available Moisture Reserves for Irrigated
Cotton) W M O C om m ission for agricultural meteorology C ag M Report
N o 80 W M O /T D N o .997. - Geneva, Switzerland, 2001. -P. 101-107.

451
 M U N D A R IJ A

So‘z b oshi.................................................................................................. 3

1-bob. KIRISH
1.1. A grom eteo rolog iy a pre d m e ti..................................................... 8
1.2. A grom eteorologiyaning tadqiqot usullari.............................. 13
1.3. A grom eteorologiyaning asosiy vazifalari.............................. 18
1.4. O 'zb e k isto n d a agrom eteorologiya fani rivojlanishining
qisqacha tarixi................................................................................. 18
1.4.1. Q adim iy tarixiy m anbalarda ag rom eteorologiya fani
kurtaklarining rivojlanishi h a q id a ........................................... 18
1.4.2. O 'r ta Osiyoda hozirgi zam on agrom eteorologiya
fanining tashkil topishi va uning rivojlanishida
O 'z b e k isto n olim larining hissasi............................................. 21
1.4.3. G idrom eteorologik va a g rom eteorologik xizm atlarning
rivojlanish i....................................................................................... 26

2-bob. ATM O SFERA

2.1. Y erga tutashgan havo qatlam ining ta rkibi............................. 29
2.2. T uproq havosining ta rk ib i........................................................... 35
2.3. H avo tarkibidagi asosiy gazlarning qishloq xo'jaligi
ishlab chiqarishidagi ah a m iy a ti............................................... 36
2.4. Aerozollar. A tm osfera ifloslanishi va unga qarshi kurash
choralari.......................................................................................... 39
2.5. Atm osfera bosimi. Atm osfera bosim ining birliklari........ 43
2.6. A tm osfera bosim ining balandlik b o 'y la b o'zgarishi.
Barik p o g 'o n a .............................................................................. 45
2.7. Barometrik nivelirlash va atmosfera bosimi qiymatlarini
den g iz sathidagi qiymatlariga keltirish haqida tushuncha. 46
2.8. Y er yuzida atmosfera bosimining o'zgarishi. Gorizontal
barik gradiyent................................................................................ 48
2.9. A tm osfera tuzilishi. Yuqori atmosfera qatlamlaridagi
havo tarkibi. Atmosferani o'rg an ish usullari........................ 49

452
 3-bob. QUYOSH RADIATSIYASI
3.1. A tm osferadagi nurlanish oqimlari turlari.............................. 56
3.2. Q uyosh radiatsiyasining spektral tark ib i............................... 60
3.3. Quyosh spektri asosiy qismlarning biologik aham iyati.... 62
3.4. Fotosintetik faol radiatsiya........................................................ 63
3.5. Quyosh radiatsiyasining atmosferadan o'tishda kuchsiz-
lanishi.............................................................................................. 66
3.6. Quyosh radiatsiyasining y orug'lik ekvivalenti. Yoritil-
ganlikning o'sim liklar uchun aham iyati.............................. 73
3.7. T o 'g 'r i quyosh radiatsiyasi..................................................... 75
3.8. Sochilgan quyosh radiatsiyasi................................................ 77
3.9. Yig'indi quyosh radiatsiyasi................................................... 78
3.10. Qaytgan quyosh radiatsiyasi. A lb e d c .................................. 79
3.11. Y er va atm osferaning uzun to'lqinli nurlanishi................. 80
3.12. R adiatsion balans. Radiatsion balans tenglam asi............... 83
3.13. Q uyosh radiatsiyasi va radiatsion balansni o 'lchash
usullari............................................................................................ 85
3.14. Q uyosh radiatsiyasining turlicha relyelli yerlarga va
ekinlarga tush ishi....................................................................... 88

4-bob. TUPROQNING ISSIQLIK REJIMI

4.1. Tuproqning isish va sovish ja ra y o n la ri................................. 94
4.2. Tupro qn in g issiqlik balans ten g la m a si.................................. 95
4.3. T uproqning issiqlik-fizik xo ssalari........................................ 96
4.4. Tuproq haroratini o 'lc h a s h ........................................................ 102
4.5. Tuproq yuzasi haroratining sutkalik va yillik o'zgarishi.. 104
4.6. Tuproqning pastki qatlamlariga issiqlikning ko'chish
qonuniyatlari. Tuproq term oizopletalari................................ 107
4.7. Tuproq haroratining o 'sim likka ta’s iri................................ 110
4.8. Relyef, o'sim liklar va qor qoplamining tuproq haroratiga
t a ’s iri.............................................................................................. 113
4.9. Tuproqning issiqlik rejimini m aqbullashtirish.................... 115

5-bob. HAVONING ISSIQLIK REJIMI

5.1. H a voning isish va sovish ja ra y o n la ri.................................... 125
5.2. H avo haroratini o 'lc h a s h ........................................................... 128

453
 5.3. H avo haroratining balandlik b o 'y ic h a o'zgarishi. H avo
harorati in versiyalari.................................................................. 129
5.4. H avo haroratining sutkalik va yillik o 'z g a rish la ri............. 133
5.5. Joylarning harorat rejimlari tavsiflari.................................... 135
5.6. O 'sim lik larn in g issiqlikka ta lab i.............................................. 136
5.7. H avo haroratining o 's im lik la r uchun ah a m iy a ti................. 142

6 -bob. A T M O SFE R A D A G I SUV B U G 41

6.1. Suv b u g 'in in g atm osferag a o'tishi. T o 'y in g a n bug'
b o s im i................................................................................................ 146
6.2. H avo namligini tavsiflaydigan kattaliklar............................. 148
6.3. H av o namligini o 'Ic h a sh usullari............................................. 149
6.4. Suv bug'i parsial bosimi va nisbiy nam likning o 'z g a ­
r ish i.................................................................................................... 151
6.5. H avo nam ligining o 's im lik k a ta 's i r i..................................... 153
6.6. B ug'lanish. Suv va tuproq yuzasidan bug 'lan ish .
O 'sim lik larn in g b ug 'lanish i. B u g 'l an u v c h a n lik .................. 154
6.7. B u g 'la n is h n in g sutkalik v a yillik o'zgarishi. B u g 'la-
nishni boshqarish tad b irla ri......................................................... 158
6.8. A tm o sferada suv b u g 'in in g kondensatsiyasi va
sublim atsiyasi................................................................................. 159
6.9. Shudring. Qirov. Bulduruq. Yaxmalak. T u m a n .................. 161
6.10. Bulutlar. B u lutlarning tuzilishi va tarkibi. Bulutlar
ta sn ifi................................................................................................. 166

7-b o b . Y O G ‘INLAR. QOR QO PLAM I

7.1. Tom ch ilarn in g yiriklashuvi va y o g 'in la rn in g vujud ga
kelishi. Y o g 'in turlari................................................................... 176
7.2. Y o g 'in la rn in g sutkalik va yillik o'zgarishi. Y er yuzida
va O 'z b e k isto n hu dudlarida yo g'in larn in g taqsimlanishi.. 180
7.3. Q o r q o p la m i..................................................................................... 183
7.4. Y o g 'in la rn in g qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi uchun
a h a m iy a ti.......................................................................................... 186

8 -bob. TUPRO Q NAMI

8.1. T uproq suvi tu rla ri........................................................................ 191

454
 8.2. Tuproq namligini aniqlash usullari........................................ .... 196
8.3. Tuproqning b a ’zi agrogidrologik xossalari..............................198
8.4. Samarali n a m ................................................................................. ... 203
8.5. Tuproqning suv balansi va o'sim liklarning nam bilan
ta ’m inlanganligi................................................................................205
8.6. Tuproq suv rejimini boshqarish va yaxshilash tadbirlari.. 208

9-bob. SHAM OL
9.1. Shamol tezligi va yo'nalishi. Shamollar g u li...........................212
9.2. Shamol tezligining sutkalik va yillik o'zgarishi. Taglik
sirtning shamol tezligiga ta ’siri.............................................. .....217
9.3. M ahalliy sh a m o lla r..................................................................... .... 218
9.4. Sham olning qishloq xo'jaligidagi aham iyati........................... 223

10-bob. OB-H AVO VA UNI OLDINDAN AYTISH

10.1. O b-havoning davriy va davriy b o 'lm a g a n o'zg a rishla ri... 226
10.2. Atm osferaning um u m iy sirkulyatsiyasi................................ .... 227
10.3. Havo m assalari............................................................................ .....230
10.4. Frontlar. Iliq va sovuq frontlar.....................................................233
10.5. Siklonlar. Antisiklonlar. Siklonlar va antisiklonlardagi
o b -h a v o ... 237
10.6. Sinoptik xarita. Ob-havo bashoratlari haqida tushuncha.
O b-havo xizm ati.......................................................................... .....240

11-bob. QISHLOQ X O ‘JALIGI ISHLAB CHIQARISHI UCHUN

XAVFLI M ETEOROLO G IK HODISALAR
11.1. Q ora s ov uq lar............................................ . 246
11.1.1 Qora sovuqlar turlari va hosil b o 'lish sharoitlari ...246
11.1.2 Mahalliy sharoitlarning qora sovuqlar kuchiga, to'x tash
va boshlanish muddatlariga t a ’s iri...... .................................. .... 250
11.1.3 Qora sovuqlarning qishloq x o'jalik ekinlariga ta’siri ...252
11.1.4 Q o ra sovuqlam i bashorat q i l i s h . . . . . .... 255
11.1.5 Qishloq x o 'ja lik ekinlarini qora sovuqlardan himoya
qilish .....257
11.2. Q u rg 'oq ch ilik va g arm sellar...... .......... . ...259
11.2.1 Q u rg 'o q ch ilik turlari va g a rm se lla r........................................... 259

455
11.2.2 Q u rg 'o q ch ilik k a qarshi kurash ch ora-tadb irlari.................. 264
11.3. Changli b o 'r o n l a r ......................................................................... 267
11.3.1 Changli b o'ro n la rn in g hosil bo 'lis hi va O 'z b e k isto n
hududlarida d a v o m iy lig i............................................................. 267
11.3.2 Changli b o 'ro n la rg a qarshi kurash ta d b irla ri....................... 270
11.4. D o 'l. Jala y o m g 'ir la r ................................................................... 271
11.4.1 D o'In in g hosil bo'lish sabablari. O 'z b e k isto n d a do'l
hodisalari........................................................................................ 271
11.4.2 Ekinlarni d o 'l urishidan him oya q ilish .................................. 274
11.4.3 Jala y om g'irlar. Tuproqning suv eroziyasi va unga qarshi
kurash tadbirlari............................................................................ 276

12-bob. I Q L I M V A U N I N G Q I S H L O Q X O ' J A L I G I I S H L A B
C H IQ A R IS H I UCHUN A H A M IY A T I
12.1. Iqlim haqida um um iy m a ’lu m o tlar 282
12.2. Iqlimning qishloq xo'jaligidagi a h a m iy a ti................................285
12.3. Iqlimning shakllanishiga quyosh radiatsiyasi, atm osfera
sirkulyatsiyasi, taglik sirt va jo y rel’yefin in g t a ’siri ...286
12.4. Iqlim lar tasn ifi 290
12.5. O 'z b e k isto n iqlimi haqida qisqacha m a 'l u m o t 293
12.6. Iqlim o 'zgarishi va hozirgi zam on iqlim ining ilishi 296
12.7. M ikroiqlim va fitoiqlim .................................................................. 300
12.8. Iqlim ning qishloq x o 'ja lik ekinlari zararkunandalari va
kasalliklariga t a ’siri..................................................................... .... 309
12.8.1 Iqlim ning o 's im lik lar zararkunandalari tarqalishiga
t a ’siri ....310
12.8.2 Iq lim ning o 'sim lik kasalliklari tarqalishiga t a ’s iri 311

13-bob. A G R O M E T E O R O L O G I K K U Z A T I S H L A R
13.1. A grom eteorologik kuzatishlarni o 'tk a z ish g a ja lb qilingan
agro va gidrom eteorologik stansiya h a m d a postlarning
asosiy vazifalari............................................................................ 314
13.2. M e teorologik stansiya va agro m eteo rolog ik postlardagi
m a y d o n c h a la r joy lashu vi va ob-havoni kuzatish
m uddatlari, tartibi........................................................................ 317
13.3. A g rom eteorologik kuzatish tarkibi va d a stu ri................... 319

456
 13.4. A grom eteorologik kuzatish uchastkalarini tanlash,
tashkillashtirish va kuzatishni o 'tk a z ish ............................... 321
13.4.1 Kuzatish uchastkalarini tanlash tam oyillari....................... 321
13.4.2 T uproqning tarkibi va uning mexanik xususiyatlarini
. hisobga olgan holda AKIJ ni ta n la sh.................................... 322
13.5. T uproqning haydalma qatlami haroratini k uzatish............. 324
13.6. Yog'inlarni ku z a tish ................................................................... 325
13.7. Tuproq namligini oddiy usulda va asboblar yordam ida
kuzatish......................................................................................... 326
13.7.1 Tuproqning yuqori qatlami namligini oddiy usulda
kuzatish.......................................................................................... 326
13.7.2 Tuproq qatqalog'ini k uzatish................................................. 329
13.7.3 Tuproq namligini asboblar yordam ida k uzatish................. 330
13.7.3.1 Yilning iliq-issiq davrida kuzatish muddatlari va tarkibi.. 330
13.8. Fenologik fazalarni kuzatish tarkibi, muddati va
belgilari......................................................................................... 332
13.8.1 Meteorologik stansiya va postlarga tegishli agrom eteo­
rologik kuzatish uchastka (AKU)larida o'tkaziladigan
fenologik kuzatishlar................................................................. 333
13.8.2 Javdar. b ug'doy, arpa, suli, tariq, sholi, m akkajo'-
xorining rivojlanish fazalari va ularning belgilari............. 338
13.8.3 Dukkakli ekinlarning rivojlanish fazalarini kuzatish....... 342
H .8 .4 G 'o 'z a va kanop o'sim liklarining rivojlanish fazalarini
kuzatish............................................................................................ 343
13.8.5 Kartoshka va qand lavlagi o'sim liklarining rivojlanish
fazalarini kuzatish........................................................................ 345
13.8.6 Bodring, qovoq, tarvuz, qovun, pomidor, baqlajon,
karam da kuzatiladigan rivojlanish fazalari........................... 346

14-bob AG RO M ETEOROLO G IK, AGROIQLIM IY

SHAROITLAR VA K O 'RSATK ICH LAR
14.1. Agrom eteorologik, agroiqlimiy sharoitlar va k o 'rs a t­
kichlar haqida umumiy tush un ch a la r.................................... 349
14.2. O 'sim liklar rivojlanishining o 'rta c h a tezligini hisoblash
va samarali havo harorati ko'rsatkichlarini a niqlash........ 351
14.3. G 'o 'z a va o b - h a v o ...................................... .................. ........... 353

457
 14.4. G 'o ' z a defoliatsiyasi va tuproq namligi, agro m e­
teorologik sharoitlar.......................................................................... 359
14.5. Xavfli agro- va gidrom eteorologik hodisalarning ko'rsat-
kichlari haqida qisqacha m a ’lum ot.............................................. 365
14.6. G 'o ' z a ostidagi tuproqning n am lik zahirasini hisoblash.. 368
14.7. D on o ‘sim lik lari........................................................................... *370
14.8. Kartoshka, karam va p o m id o r................................................ .......375
14.9. Poliz ek in lari.......................................................................................378
14.10. B eda va b edazorning b ug 'la nish s h a r o i t l a r i 379
14.10.1. B e d a ...... 379
14.10.2. B edazorning bug*lanish sharoitlari ......380
14.11. Tut va tok o'sim liklar. .....381
14.11.1. T u t ... 381
14.11.2. T o k (u z u m ) ..... 382
14.12. Mevali d araxtlar ......383
14.13. Qizilqum yaylovlaridagi o 'sim lik lar hosilini biometrik
param etrlar bilan aniqlash 384
14.14. T o g ‘li yavlovlarda o ‘t o'sim liklari rivojlanishining
agrom eteorologik sharoitlari 386
14.15. Zoom eteorologik ko'rsatkichlar va sharoitlar haqida
um um iy tu sh u n ch a .... 387
14.16. Issiqxona ekinlari uchun a g rom eteorologik sharoitlar
haqida um um iy m a ’lu m o t...................................................... ........389

15-bob. A G RO IQ LIM IY RESURSLA R VA AG ROIQLIM IY

R AY O N LA SH TIRISH
15.1. A gro iq lim shunoslikda q o'llan ilad ig an asosiy tushun­
c h a la r 393
15.2.H avo va tuproq haroratining turli darajadan o 'tis h sana­
larini aniqlash va b a h o la sh ....................................................... ..... 396
15.3. A groiqlim iy rayonlashtirish 398
15.3.1 A groiqlim iy rayonlashtirish turlari......................................... .....398
I 5.3.2 Y angi nav (gibrid)larni rayonlashtirish ....404
15.3.3 Tabiiy-qishloq x o'jalik rayonlashtirish ( T Q X R ) .....404
15.4. A grog idrologik ra y o n la r........................................................... ...... 405
15.5. C h o 'l hududlarining agroiqlimiy ra y o n la ri ... 407

458
 15.6. Iqlim, agroiqlim va tuproq xaritalari... 409
15.7. A groiqlim shunoslikning imkoniyatlari 411

16-bob. AG RO M ETEOROLOG IK BASHO RATLAR

16.1. 0 ‘sim liklarning holati va mahsuldorligini bashoratlash
usullari va m uddatlari................................................................ 414
16.2. Vegetatsiya davrining issiqlik ta’minoti va uni
bashoratlash usullari................................................................... 418
16.3. Qishloq xo'jalik ekinlarining fenologik fazalarini,
mahsuldorligini va hosilini bashoratlash usullari................ 422
16.3.1 Dehqonchilik ekinlari va tabiiy yaylov o'sim liklarining
rivojlanishi fenologik va biometrik bashorati...................... 422
16.3.2 Paxta hosilini bashoratlash usullari....................................... 424
16.3.3 Sholining rivojlanishi va hosilini bashoratlash........ ........... 427
16.4. Mevali daraxtlarning gullay boshlashini bashoratlash...... 430

17-bob. Q ISH LO Q XO 'JALIGIG A AGRO M ETEOROLO G IK

XIZMAT KO'RSATISH
17.1. A grom eteorologik xizmat ko'rsatish haqida um umiy
tu s h u n c h a ............................ ......................................................... 433
17.2. Qishloq xo'jaligiga agrom eteorologik xizmat va uning
nazariy-usuliy negizlari............... ........................................... 435
17.3. Kundalik gidrometeorologik byulleten................................. 438
17.4. Agrometeorologik b yulleten............................................. ..... 439
17.5. A grom eteorologik yilnomalar, agroiqlimiy xaritalar va
m o n ito rin g ...................................................................... .......... . 440
FO YDALANILG AN ADABIYOTLAR...................................... 446

459
 ОГЛАВЛЕНИЕ

П Р Е Д И С Л О В И Е ....................................................................................... 3

Г Л А В А 1. В В Е Д Е Н И Е
1.1. П р едм ет а г р о м е те о р о л о г и и ............................................. 8
1.2. М етоды исследован ий а г р о м е т е о р о л о г и и ................ 13
1.3. О с н о в н ы е задачи а г р о м е тео р о л о г и и ......................... 18
1.4. Краткая история развития агром етеор ол огич еско й
науки в У зб е к и с т а н е ......................................................... 18
1.4.1. О зарож дении агром етеор ол огич еско й науке в
д ревн ости по истерич еск им и с т о ч н и к ам ..................... 18
1.4.2. Вклад У з б е к и с т а г с к и х уч ен ы х в ф о рм и р ов ан и е
с ов ре м е н н ой агром етео ро л огич еской науки в
С редней А з и и .......................................................................... 21
1.4.3. Развитие гид ром етеор ол о гич еской и а гр о м е те о р о ­
логической с л у ж б ы ............................................................... 26

Г Л А В А 2. А Т М О С Ф Е Р А
2.1. С остав п р и з е м н о ю слоя а тм о сф ерн ого в о зд у х а .... 29
2.2. С остав воздуха в п о ч в е ...................................................... 35
2.3. Зн ач ение осно вн о го состава возд у ш н ы х газов для
се л ьско хо зя й ств ен н ого п р о и зво д с т в а ......................... 36
2.4. А эрозоли. З агр язнени е атмосф еры и меры борьбы
с н и м ........................................................................................... 39
2.5. А т м о сф е р н о е давление. Е диницы а тм осф ер н о го
д а в л е н и я .................................................................................. 43
2.6. И зм е н е н и е а тм о сф ерн ого давлен ия с высотой.
Ба ри че с ка я с т у п е н ь ............................................................ 45
2.7. Баро м етр ич еско е нивелирование и понятие о
при ведени и значения атмосф ерного д авления к
у р о в н ю м о р я ............................................................................ 46
2.8. И зм енения атмо сф ер но го давления у поверхности
Земли. Горизонтальны й барический гр а д и е н т ........ 48
2.9. С троение атмосферы. Состав воздуха в высоких
слоях атмосферы. Методы исследования атмосферы 49

460
 Г Л А В А 3. С О Л Н Е Ч Н А Я Р А Д И А Ц И Я
3.1. Виды л учисты х потоков в а т м о с ф е р е ............................... 56
3.2. С пектральн ый состав солнечной р ад и а ц и и....................60
3.3. Биологическое значение о сно вн ы х частей сол­
нечного с п е к тр а ..........................................................................62
3.4. Ф отосинтетическая активная р а д и а ц и я...................... .....63
3.5. О слаблени е солнечны х лучей в а т м о с ф е р е ............... .....66
3.6. Эквиваленти освещ ения солнечной радиации.
Значения освещ енности для растен ия......................... ..... 73
3.7. 11рямая солнечная р а д и а ц и я ................................................. 75
3.8. Рассеянная солнечная р а д и а ц и я ..........................................77
3.9. С ум м арная солнечная р а д и а ц и я ..........................................78
3.10. О траж енная солнечная радиация. А л ь бед о .............. ..... 79
3.11. Д л инн оволн овое излучение Земли и а т м о с ф е р ы .... 80
3.12. Радиационный баланс. У равн ение радиационного
баланса 83
3.13. М етоды измерения солнечной радиации и радиа­
ционного б ал а н са ................................................................ ......85
3.14. П риход солнечной радиации на зем лю с разным
рельефом и пос е ва м и 88

Г Л А В А 4. Т Е П Л О В О Й РЕ Ж И М П О Ч В Ы
4.1. П роцессы нагревания и охлаж дения п о ч в ы .................. 94
4.2. У равн ение теплового б алан са п о ч в ы ........................... .... 95
4.3. Т еплоф изич еские свойства п о ч в ы ................................ .....96
4.4. И змерения температуры п о ч в ы .......................................... 102
4.5. С уточн ы й и годовой ход температуры на
поверхности п о ч в ы ............................................................. .... 104
4.6. Законом ерности р аспространения тепла в нижних
слоях почвы. Т ерм оизоп леты п о ч в ы .......................... .....107
4.7. В лияни я температуры почвы на р а сте н и я ................ .....110
4.8. Влияния рельефа, растительности и снежного
покрова на температуры в почве...................... .......... ..... 113
4.9. О птим изация теплового реж и м а п о ч в ы ..................... .....115

461
 Г Л А В А 5. Т Е П Л О В О Й Р Е Ж И М В О ЗД У Х А
5.1. П роцессы на гр ев а н и я и ох л а ж д е н и я в о зд у х а ........... 125
5.2. И зм ерение т е м п е р а ту р ы в о зд у х а ................................... 128
5.3. И зм енение тем п е р а ту р ы воздуха с высотой.
И нверсии тем п е р а ту р ы в о з д у х а ..................................... 129
5.4. С уточн ы й и годовой хо д т е м п е р а ту р ы воздуха.... 133
5.5. Х ар актеристики те м п е р а ту р н о го р е ж и м а м е с т ­
н о с т и ........................................................................................... 135
5.6. П отребности растен и й в т е п л е ..................................... 136
5.7. Значения т е м п е р а ту р ы возд ух а д ля р а сте н и я .......... 142
•

Г Л А В А 6. В О Д Я Н О Й П А Р В А Т М О С Ф Е Р Е
6.1. Перенос водяного пара в атмосф ере. П арциальное
давление водяного п а р а ..................................................... 146
6.2. Х арактеристика вл аж но сти в о з д у х а ............................. 148
6.3. М етоды измерения влаж ности в о зд у х а........................ 149
6.4. Изменения п арц иального давлен ия водяного пара
и относительной вл аж но сти в о з д у х а ............................. 151
6.5. В лияние влаж ности возд у х а на р а с те н и я ................... 153
6.6. И спарение. И с п а р е н и е с п оверхн ости почвы и
в о д ы ............................................................................................. 154
6.7. С уточн ы й и го дово й хо д испарения. М ер опри ятия
по уп равл ен и ю и с п а р е н и е м ............................................. 158
6.8. К онд енсаци я и с у б л и м ац и я атм осф ерного
водяного п а р а ......................................................................... 159
6.9. Роса. Иней. И зм орозь. Г ололед. Т у м а н ....................... 161
6.10. Облака. Состав и стр у кту р а облаков. К ласси­
фикация о б л а к о в .................................................................... 166

Г Л А В А 7. О С А Д К И . С Н Е Ж Н Ы Й П О К РО В
7.1. Ф орм ирован ие о садков и увлечени я капельки.
Виды о с а д к о в .......................................................................... 176
7.2. С уточны й и годовой ход осадков. Распределение
осадков на земной поверхности и на территории
У з б е к и с та н а ............................................................................. 180
7.3. С неж ны й п о к р о в ................................................................... 183

462
 7.4. Зн ачение осадков для сельскохозяйственного
п р о и зв о д с т в а .......................................................................... 186

Г Л А В А 8. П О Ч В Е Н Н А Я В Л А Г А
8.1. С остав почвенной в о д ы .................................................... .....191
8.2. М етоды о пределения влажности п о ч в ы .................... ..... 196
8.3. Н еко то ры е агрогидрологические свойства почвы.. 198
8.4. П род уктивная в л а га .......................................................... ...... 203
8.5. Водный баланс почвы и влагообеспеченность
р а с т е н и й ................................................................................. ...... 205
8.6. Р егулировани е водного режима почвы и меры его
у л у ч ш е н и я ........................... ................ ........ ............................ 208

Г Л А В А 9. В Е Т Е Р
9.1. С ко ро сти и направления ветра. Роза в е т р о в .............. ... 212
9.2. Суточны й и годовой ход скорости ветра. Влияние
подсти лаю щ ей поверхности на скорость ве т р а ........... 217
9.3. М естн ы е в е т р ы ...................................................................... .... 218
9.4. Зн ачение ветра в сельском хозяйстве.............................. 223

Г Л А В А 10. П О Г О Д А И ЕЁ П Р Е Д С К А ЗА Н И Е
10.1. П ериодические и непериодические изм енения
п о г о д ы ................................................... ................ ................ 226
10.2. О бщ ая циркуляция а т м о с ф е р ы ...................................... 227
10.3. В о зд уш н ы е м а с с ы ............................................................... 230
10.4. Ф ронты . Х о л о дн ы е и те п л ы е ф р о н т ы .......................... 233
10.5. Ц икл оны и антициклоны . П огоды в циклонах и
ан т и ц и к л о н а х ........................................................................ 237
10.6. С ин оптич еская карта. П онятие о прогнозе погоды.
С л уж б а погод ы ........................ ............................................. 240

Г Л А В А 11. О П А С Н Ы Е М Е Т Е О Р О Л О Г И Ч Е С К И Е
Я В Л Е Н И Я Д Л Я С Е Л Ь С К О Х О ЗЯ Й С Т В Е Н Н О Й
П Р О И ЗВ О Д С Т В А
11.1. З а м о р о зк и ....................................... ......................................... 246
11.1.1. Типы заморозков и условия их в о з н и к н о в е н и я ...... 246

463
11.1.2. В лияни я м естн их условий на ин тенсивность и
даты начала и пр ек р ащ ен и я за м о р о зк о в ..... 250
11.1.3. В л ияни е зам о ро зков на сельскохозяйственны е
культуры .....252
11.1.4. П рогноз за м о р о з к о в ...... 255
11.1.5. Защ иты с е л ьскох озя й ств ен н ы х культур от зам о­
розков .....257
11.2. Засухи и с у х о в е й ....................................................................... 259
11.2.1. Т и п ы засухи и г а р м с ел и .....259
11.2.2. М ер ы б орьбы с за с у х а м и ....264
1 1.3. П ы л ьны е бури (ветровая эрозия п о ч в )............................ 267
11.3.1. В о зни кн о вен ия п ы л ьн ы х бурь и их п ро д о л ­
ж ител ьности на т ерр ито рии У зб е к и с та н а .....267
11.3.2. М ер ы борьбы с пы л ьн ы м и б у р я м и ....270
11.4. Град. С и л ьн ы е л и в н и ........................................................ ......271
11.4.1. П рич ин ы возникновения града. Явления града в
У зб е к и с т а н е .....271
11.4.2. М ер ы б орьбы с градобитиям и п о с е в о в .... 274
11.4.3. Л ивневой дож дь. Водная эрозия почвы и меры
борьбе с н е й .....276

Г Л А В А 12. К Л И М А Т И Е Г О З Н А Ч Е Н И Е В
С Е Л ЬС К О Х О ЗЯ Й С Т В Е Н Н О М П РО И ЗВО Д С ТВЕ
12.1. О б щ и е сведения о кл и м а т е ................................................ 282
12.2. Зн ач ение клим ата в сельском х о зя й с т в е .................... 285
12.3. В лияние солнечн ой радиации, атм осф ерной ци р­
куляции, под сти л аю щ ей поверхности и рельефа
м естности на ф о рм и ров а н и е кл и м а т а .......................... 286
12.4. Х арактеристики к л и м а т а .................................................... 290
12.5. К раткие сведения о климате У з б е к и с т а н а ................. 293
12.6.И зм енени я клим ата и с о в рем ен н ое потепление
к л и м а т а ...................................................................................... 296
12.7. М и к р о кл и м а т и ф и т о к л и м а т ............................................. 300
12.8. В л ияни е клим ата на болезни и вредителей посевов
сел ьско х о зя й с т ве н н ы х к у л ьтур ....................................... 309
12.8.1. В лияние клим ата на распр остр анение вредителей

464
 р а с т е н и й .................................................................................... 310
12.8.2. В л ияние климата на распространение болезней
р а с т е н и й ................................................................................... 311

Г Л А В А 13. А Г Р О М Е Т Е О Р О Л О Г И Ч Е С К И Е
НАБЛЮ ДЕНИЯ
13.1. О сновные задачи агро и гидрометеорологических
станции и постов, привлеченных к агрометео­
рологическим н а б л ю д ениям ........................................... 314
13.2. М естополож ение на поле метеорологических
станций и агрометеорологических постов. Состав
и сроки наблюдений за погодой.................................... 317
13.3. П рограм м а и состав агрометеорологических
н а б л ю д е н и й ............................................................................ 319
13.4. Выбор, организация агрометеорологических наб­
л ю дательны х участков и проведение наблюдений.. 321
13.4.1. Принципы выбора наблю дательны х у ч ас т к о в ......... 321
13.4.2. В ы б ор агром етеорологического наблю дательного
уч ас тка с учетом механического состава п о ч в ы ..... 322
13.5. Н аблю дения над тем п ературой пахотного слоя
п о ч в ы .......................................................................................... 324
13.6. Н аблю дения над о с а д к а м и ................................................ 325
13.7. Визуальны е и ин струм ентальны е н аблю дения над
влаж ностью почвы ............................................................. 326
13.7.1. Визуальные наблюдения за влажностью верхних
слоев п о ч в ы ............................................................................ 326
13.7.2. Н аблю дения над почвенными к о р к ам и ....................... 329
13.7.3. И нструментальные наблю дения над влаж ностью
п о ч в ы .......................... ............................................................... 330
13.7.3.1. Состав и сроки наблю дения в теплый и холодной
период г о д а ............................................................................ 330
13.8. Состав и сроки наблю дения над ф енологическими
фазами развития и их п р и зн а к и ..................................... 332
13.8.1. П роведение наблюдения над фенологическими
фазами на агрометеорологическом наблю да­
тельном участке метеорологических станций и

465
 п о с т о в ......................................................................................... 333
13.8.2. Ф а зы развития посевов. Рожь, пш ениц а, ячмень,
овес, просо, сорго, рис, кукуруза и ф азы их
р а зв и т и я .................................................................................... 338
13.8.3. Н а б л ю д е н и я над ф азами развития зе рн о б о бов ы х
к у л ь т у р ....................................................................................... 342
13.8.4. Н а б л ю д ен и я над фазами разви ти я х л о п ч а тн и ка и
к о н о п л и ..................................................................................... 343
13.8.5. Н абл ю ден и я над ф азами развития картоф еля и
с ахарной с в е к л ы ..................................................................... 345
Н а б л ю д ен и я над ф азами развития огурца, тыкв,
13.8.6. арбузов, ды нь, помидоров, баклаж анов,
к а п у с т ы ..................................................................................... 346

Г Л А В А 14. А Г Р О М Е Т Е О Р О Л О Г И Ч Е С К И Е И А Г Р О ­
К Л И М А Т И Ч Е С К И Е У С Л О ВИ Я И П О К А ЗА ТЕЛ И
14.1. О б щ е е понятие об агр о м е те о р о л о ги ч ес к и х и
а г р о кл и м ати ч еск и х у с л о в и я х ......................................... .....349
14.2. Р асчет средней скорости развития растений и
оп ре д е л ен и е показателя эф ф ек т и в н ы х тем ператур. 351
14.3. П о год а и х л о п ч а тн и к.......................................................... .....353
14.4. Д еф о л иац ия хлопчатника и в лаж ность почвы,
агром етеорологические у с л о в и я 359
14.5. К раткие сведения о показателях о пасны х агро и
гидрометеорологических я в л е н и й 365
14.6. Расчет запасов влаги в почве под х л о п ч а тн и к о м ........368
14.7. З е р н о в ы е р астен и я ............................................................... .....370
14.8. К ар т о ф е л ь, капуста и п о м и д о р ....................................... .....375
14.9. Бахчевы е к у л ьту р ы ...................................................................378
14.10. Л ю ц е р н а и испарение в посевах л ю ц е р н ы ................. ....379
14.10.1. Л ю ц е р н а ........................................................................................ 379
14.10.2. И сп арен и е в посевах л ю ц е р н ы ....................................... .....380
14.11. Т у т о в н и к и вин огр ад ........................................................... .... 381
14.11.1. Т утовник................................................................................... ....381
14.11.2. В и н о г р ад ................................................................................... ....382
14.12. П л о д о в ы е д е р е в ь я ................................................................ ..... 383

466
 14.13. О п ред ел ен и е урож ай ности растений по биом ет­
рическим параметрам пастбищ в К ы зы л к у м а х........ 384
14.14. А гром етеор ол огич еские условия развития трав
горны х п ас т б и щ ................................................................... 386
14.15. О б щ е е понятие о зоом етеорологических условиях
и пок а за те л ей ......................................................................... 387
14.16. О б щ е е понятие об агром етеорологических у с л о ­
вии для парниковы х растен и й ....................................... 389

ГЛ А В А 15. А Г Р О К Л И М А Т И Ч Е С К И Е Р Е С У РС Ы И
АГРО К Л И М А ТИ Ч ЕС К О Е РАЙ ОНИРОВАНИЕ
15.1. О сн ов н ы е понятия в а гроклим атологи и.................... .... 393
15.2. О пред ел ен ие и оценки дат перехода через
зад ан ны е тем п ературы воздуха и по ч в ы ................... .....396
! 5.3. А гроклим атическое рай о н и р о в а н и е .............. ..................398
15.3.1. Т ип ы агро кл им атич еск ого район ирования .....398
15.3.2. Р айонирование новых сортов (гибридов) ....404
15.3.3. Е стественно-сельскохозяйственное район ирова­
ние .. 404
15.4. А грогидрологические р а й о н ы ....................................... .....405
15.5. А гро кл им атич еские районы территории пустынь... 407
15.6. Клим атические, агроклиматические и почвенные
ка р т ы 409
15.7. В озм ож н ости агрокл и м атол оги и ................................. ..... 411

Г Л А В А 16. А Г Р О М Е Т Е О Р О Л О Г И Ч Е С К И Е П РО ГН О ЗЫ
16.1.М етоды и сроки прогнозирования и оценки
со стояния и продуктивности растен ий.................. 414
16.2. М ето ды прогнозирования теплообеспеченности
вегетационного п ери ода ................................................... 418
16.3. М етоды прогнозирования фенологических фаз,
продуктивности и урож ай ности посевов сельско­
х озяйственны х кул ьтур ..................................................... 422
16.3.1. Ф ено л о гич ески е и биом етрические прогнозы
развития растений в естественны х пастбищ ах и в
крестьянском х озяй стве................................ .................... 422

467
 16.3.2. М етоды п р огн о зи р ов а н и я урож ай ности хлопка-
с ы р ц а ........................................................................................... 4 24
16.3.3. П ро гн ози ро ван и е развития и у рож ай ности р и с а ..... 427
16.4. П р о гн о зи р о в ан и е начала цветения плодовых
д е р е в ь е в ..................................................................................... 430
Г Л А В А 17. А Г Р О М Е Т Е О Р О Л О Г И Ч Е С К О Е
О Б С Л У Ж И В А Н И Е С Е Л Ь С К О Г О Х О ЗЯ Й С Т В А
17.1. О б щ ее понятие об агрометеорологическом о б сл у ­
ж и вании сельского хо зяйства......................................... 433
17.2. Т еорети чески е и методические основы агр о м етео ­
рологического о б сл у ж ивани я сельского хозяйства. 435
17.3. Еж едневной гидр м е т е о р о л о г и ч е с к и й бюллетень.. 438
17.4. А гром етео р о л о гич еский б ю л л е те н ь ............................ 439
17.5. А гром етеорологич еские ежегодники, а гр о кл и м а­
т ические к а р т ы ...................................................................... 440
С П И С О К И С П О Л Ь З О В А Н Н О Й Л И Т Е Р А Т У Р Ы ................ 446

468
 CONTENTS

F O R E W O R D ............................. .................................... ........................... 3

C H A P T E R 1. I N T R O D U C T I O N
1.1.Subject o f ag rom eteorology.................................................. 8
1.2.The agrometeorology o f method researches.................... 13
1.3.The main goal o f ag rom eteoro lo gy .................................... 18
1.4.Briefly history o f developm ent agrometeorological
science in U zbekistan.............................................................. 18
1.4.1. About origins agrometeorological science in an
antiquity on historical sou rces.................................. .......... 18
1.4.2. T he contribution o f uzbek scientists to formation o f a
m odern agrometeorological science in Central A s ia ....... 21
1.4.3. Developm ent o f hydrometeorological and agrom eteo­
rological service............................................... ......................... 26

C H A P T E R 2. A T M O S P H E R E
2.1. Structure o f a ground layer in atmospheric a ir.................. 29
2.2. The soil o f air s tructure ................................. ........................ 35
2.3. Value o f the basic structure o f air gases in an
agricultural p ro duction................................ ............................ 36
2.4. Aerosols. Pollution atmospheres and measures o f
struggle against it.................................................. ................... 39
2.5. Atmospheric pressure. Units o f atmospheric pressure.... 43
2.6. Change o f atmospheric pressure with height. A baric
step ................................. .................. .............................. ............ 45
2.7. Barometric levelling and concept about reduction o f
value atmospheric pressure to a sea le v e l........................ 46
2.8. C hanges o f atmospheric pressure at surface the Earth.
Horizontal baric g radient................ .......................... ............. 48
2.9. A tm osphere structure. Air structure in high layers o f
atmosphere. Method researches o f a tm o sp h e re ............... 49

C H A P T E R 3. S O L A R R A D I A T I O N
3.1. Kinds o f radiant streams in atmosphere. ,,. ............... 56
3.2. Spectrum structure o f solar r a d ia tio n ........ 60
3.3. Biological value o f the basic parts o f a solar

469
 sp e c tru m ........................................................................................ ...62
3.4. Photosynthetic active ra d ia tio n ..63
3.5. Easing o f solar beams in a tm o s p h e r e ...................................... 66
3.6. Equivalent illumination o f solar radiation. Values o f
light exposure for a p la n t 73
3.7. Direct solar radiation 75
3.8. A bsent-m inded solar ra dia tion 77
3.9. Total solar radiatio n 78
3.10. Reflected solar radiation. A lb e d o ....79
3.11. Long-w ave radiation o f the Earth and a tm o sp h e re .... 80
3.12. Radiating balance. T he equation o f radiating b alance... 83
3.13. M eth od o f m easurem ents solar radiation and radiating
ba la nc e ....85
J-14. Arrival o f solar radiation on the earth with a different
relief and c ro p s ............................................................................ ... 83

C H A P T E R 4. T H E R M A L M O D E O F S O I L
4.1. Processes o f heating and soil c o o lin g ...94
4.2. T h e equation o f thermal balance o f s o il 95
4.3. Therm al - physics properties o f s o il 96
4.4. M easurem ents o f tem perature s o il ..102
4.5. Daily and annual course o f tem perature on a soil
su rfa ce .......................................................................................... .....104
4.6. Laws distribution o f heat in the bottom layers o f earth.
Soils T he rm oisople th ................................................................ ....107
4-7- Influences o f tem perature soil on p la n ts................................. 1 jq
4.8. Influences o f a relief, vegetation and snow cover on
tem peratures in s o il 113
4.9. Optim isation o f a thermal m ode s o il....................................... 115

C H A P T E R 5. T H E R M A L M O D E O F A I R
5.1. Processes o f heating and air c o o lin g ................................... .....125
5.2. M easurem ent temperature o f a ir .......................................... .....128
5.3. C hange o f tem perature air with height. Inversions o f
tem perature o f a ir ...................................................................... .....129
5.4. Daily and annual course o f tem perature a ir ...133
5.5. Characteristics o f a tem perature m ode district 135

470
 5.6. Requirements o f plants for heat............................................ 136
5.7. Values o f temperature air for a plant................................. 142

C H A P T E R 6. W A T E R S T E A M IN A T M O SP H E R E
6.1. Carrying over o f w ater steam to atmosphere. Partial
pressure o f w ater s te a m ........................................................... 146

6.2. The characteristic humidity o f a ir .......................................... 148

6.3. M ethod o f measurements hum idity in a ir ........................... 149
6.4. C hanges partial pressure o f w ater steam and relative
humidity o f a ir........................................................................... 151
6.5. Influence o f humidity air on p lan ts..................................... 153
6.6. Evaporation. Evaporation from a soil and water
s urface.......................................................................................... 154
6.7. Daily and annual course o f evaporation. Actions for
m anagem ent o f evaporation................................................... 158
6.8. Condensation and sublimation o f atmospheric water
ste a m ............................................................................................ 159
6.9. Dew. Hoarfrost. Rime. Ice. A fo g ....................................... 161
6.10. Clouds. Structure o f clouds and its compound.
Classification o f clo u d s...................................... ................. 166

C H A P T E R 7. P R E C IP IT A T IO N . A SN O W C O V E R
7.1. Formation o f precipitations and hobby o f a droplet.
Kinds o f precipitations............................................................. 176
7.2. Daily and annual course o f precipitations. Distribution
o f precipitations to a terrestrial surface and in territory
o f U zb ekistan ............................................................................. 180
7.3. Snow c o v e r................................................................................ 183
7.4. Value o f precipitations for an agricultural pro­
d u ctio n ........................................................................................... 186

C H A P T E R 8. SO IL M O IST U R E
8.1. Structure o f soil w a te r.............................................................. ... 191
8.2. Method definition o f humidity s o il...................................... ....196
8.3. Some agrohydrological properties o f so il 198
8.4. Productive m oisture.................................................................... 203
8.5. W ater balance o f soil and availability o f moisture

471
 plan ts............................................................................................... 205
8.6. Regulation o f a w ater m ode soil and m easure o f its
im p ro v em e n t................................................................................. 208

C H A P T E R 9. W I N D
9.1. Speeds and wind directions. A wind r o s e .......................... 212
9.2. Daily and annual course o f speed a wind. Influence a
spreading surface on speed o f a w i n d .................................. 217
9.3. Local w in d .................................................................................... 218
9.4. Value o f a wind in agriculture............................................... 223

C H A P T E R 10. W E A T H E R A N D IT S P R E D I C T I O N
10.1. Periodic and acyclic changes o f w e a th e r............................ 226
10.2. The general circulation o f atm o sp h e re 227
10.3. Air w e ig h ts 230
10.4. Fronts. Cold and warm fronts.................................................. 233
10.5. Cyclones and anticyclones. W eathers in cyclones and
an ticy clo n es.................................................................................. 237
10.6. T he w eather map. C oncept about w eather forecast.
A w eather se rv ice........................................................................ 240

C H A P T E R 11. T H E D A N G E R O U S M E T E O R O L O G I C A L
PH E N O M E N A F O R A G R IC U L T U R A L
M ANUFACTURES
11.1 Fro sts.............................................................................................. 246
1 1.1.1. Types o f frosts and a condition o f their o c c u rre n c e ........ 246
Influences local conditions on intensity and dates
11.1.2. started and the term inations o f frosts.................................. 250
11.1.3. Influence o f frosts on agricultural c ro p s ............................. 252
11.1.4. The forecast o f fro s t................................................................. 255
1 1.1.5. Protection o f agricultural crops against fro s ts ................... 257
1 1.2. D roughts and a dry w in d .......................................................... 259
11.2.1. T y p e s o f a drought and g a rm s e l............................................. 259
11.2.2. M easures o f struggle against d ro u g h ts................................ 264
I 1.3. Dusty storms (w ind erosion o f so ils)................................... 267
1 1.3.1. O ccu rrence o f dusty storms and their duration in
territory o f U z b e k is ta n ............................................................. 267
11.3.2. M easures o f struggle against dusty s to rm s........................ 270

472
 11.4. Hailstones. Strong d o w n p o u rs.............................................. ....271
11.4.1. The reasons o f occurrence o f hailstones. The hailstones
phen om en a in U zbekistan .....271
1 1.4.2. M easures o f struggle with hail damage c ro p s 274
11.4.3. Storm a rain. A w ater soil erosion and measures to
struggle against it...................................................................... ....276 #

C H A P T E R 12. C L IM A T E A N D AND ITS V A L U E IN AN

A G R IC U L T U R A L P R O D U C T IO N
12.1. T he general data on a c lim a te ................................................ 282
12.2. Value o f a climate in agriculture.......................................... 285
12.3. Influence o f solar radiation, the atmospheric circulation
spreading surfaces and a lay o f land on formation a
clim ate.......................................................................................... 286
12.4. C lim ate characteristics............................................................ 290
12.5. Briefly data on a climate o f U zbekistan........................... 293
12.6. C hanges o f a climate and modern w arm ing a
c lim a te .......................................................................................... 296
12.7. M icroclim ate and p hytoclim ate ............................................ 300
12.8. Influence a climate on illnesses and wreckers o f crops
o f agricultural c ro p s................................................................ 309
12.8.1. Influence a climate on distribution o f wreckers plants... 310
12.8.2. Influence a climate on distribution o f illnesses
p lan ts................................................... ........................................ 311

C H A P T E R 13. A G R O M E T E O R O L O G IC A L
SU P E R V ISIO N
13.1. The main goals agro and hydrometeorological station
and the posts involved in agrometeorological super­
v isio n ............................................................................................ 314
13.2. Site in the field o f meteorological stations and
agrometeorological posts. Structure and terms o f
supervision over w eath er........................................................ 317
13.3. T he program and structure o f agrometeorological
su perv ision ........................................... ...................................... 319
13.4. Choice, the organisation o f agrometeorological
observant sites and carrying out supervision.................... 321
13.4.1. Principles a choice o f observant s i t e s . . . ........................... 321

473
13.4.2. C ho ice o f an agrom eteorological observan t site taking
into a ccount m echanical structure s o il................................. 322
13.5. Supervision o ver tem perature o f an arable layer
e a rth ................................................................................................. 324
13.6. Supervision ov er p recipitation s............................................. 325
13.7. Visual and tool supervision over hum idity o f s o il.......... 326
13.7.1. Visual supervision ov er hum idity o f the top layers
e a r th ............................................................................................... 326
13.7.2. Supervision over soil c ru sts .................................................... 329
13.7.3. Tool supervision over humidity o f s o il.............................. 330
13.7.3.1 Structure and su pervision terms in warm and cold the
period o f y e a r ................................................................................ 330
13.8. Structure and supervision terms ov er phenological
phases o f develop m ent and their sig n s................................. 332
13.8.1. Supervision carrying out over phenological phases on
an agrom eteorological observant site o f m eteorological
stations and p o sts....................................................................... 333
13.8.2. Phases o f d evelopm ent o f crops. A rye, wheat, barley,
an oats, millet, rice, corn and phases o f their
d e v e lo p m e n t................................................................................. 338
13.8.3. Supervision over phases o f developm ent leguminous
c u ltu res........................................................................................... 342
13.8.4. Supervision over phases o f developm ent a cotton and a
h e m p ............................................................................................... 343
13.8.5. Supervision over phases o f developm ent a potato and a
sugar b e e t....................................................................................... 345
13.8.6. Supervision over phases o f developm ent a cucumber,
pum pkins, w aterm elons, melons, tomatoes, eggplants,
c a b b a g e ........................................................................................... 346

C H A P T E R 14. A G R O M E T E O R O L O G IC A L B O T H
A G R O C L IM A T IC C O N D IT IO N S A N D IN D IC A T O R S
14.1. T he general concept about agrom eteorological and
agroclim atic c o n d itio n s............................................................ 349
14.2. C alculation average speed developm ent o f plants and
definition an indicator effective te m p eratu res................... 351
14.3. W eather and c o tto n .................................................................... 353
14.4. D efoliation a cotton an d humidity o f soil, a grom eteo-

474
 rological cond itions......................................................................359
14.5. Briefly data on indicators dangerous agro and the
hydrometeorological p h e n o m e n a 365
14.6. Calculation stocks o f a moisture in soil under a
co tton 368
14.7. Grain plants................................................................................ ....370
14.8. Potato, cabbage and to m a to 375
14.9. G o u rd s..............................................................................................378
14.10. Lucerne and evaporation in lucerne c ro p s............................ 379
14.10.1. L uc e rne .. 379
14.10.2. Evaporation in lucerne c ro p s ....380
14.11. M ulberry and g ra p e s ................................................................ ...381
14.11.1. M u lb erry ... 381
14.11.2. G ra p e s ...382
14.12. Fruit-trees 383
14.13. Definition o f productivity plants on biometric para-
metres pastures in K y z y lk u m .. 384
14.14. A grometeorological conditions o f developm ent grasses
mountain pastu res ... 386
14.15. T he main concept about zoom eteorological conditions
and indicators.................................................................................387
14.16. The main concept about agrometeorological a condition
for hotbed p la n ts........................................................................... 389

C H A P T E R 15. A G R O C L I M A T I C R E S O U R C E S A N D
A G R O C L IM A T IC D IV ISIO N IN T O D IS T R IC T S
15.1. T he basic concepts in agroclim ato lo gy ................................. 393
15.2. Definition and estimations dates o f transition through
the set temperatures o f air and s o il...................................... ...396
15.3. A groclimatic division into districts 398
15.3.1. Types o f agroclimatic division into districts ... 398
15.3.2. Division into districts o f new grades (hy brids) ..404
15.3.3. Is natural-agricultural division into d is tr ic ts .... ...404
15.4. Agrohydrological areas.............................................................. 405
15.5. Agroclimatic areas o f territory d es e rts........... ......................407
15.6. Climatic, agroclimatic and soil c a r d s .............. .......... ..........409
15.7. Possibilities agro clim ato lo gy ........... .................. ................. ...411

475
 C H A P T E R 16. A G R O M E T E O R O L O G IC A L
FO R EC A STS
16.1. M ethods and terms o f forecasting an d estimation a
condition and efficiency p la n ts.............................................. 414
16.2. Forecasting method heat supply the vegetative
p e rio d ............................................................................................. 418
16.3. M ethod o f forecasting o f phenological phases,
efficiency and productivity crops o f agricultural
c r o p s ............................................................................................... 422
16.3.1. Phenological and biometric forecasts o f developm ent
plants in natural pastures and in country e c o n o m y e ....... 422
16.3.2. M ethod forecasting o f productivity a c la p -ra w ................ 424
16.3.3. Forecasting o f d evelopm ent and productivity ric e ......... 427
16.4. Forecasting o f the beginning flow ering fruit-trees........ 430

C H A P T E R 17. A G R O M E T E O R O L O G IC A L SE R V IC E
O F A G R IC U L T U R E
17.1. T h e main concept about ag rom eteorological service o f
a gricu lture ...................................................................................... 433
17.2. Theoretical and methodical bases o f agrom eteoro­
logical service a griculture................ ....................................... 435
17.3. Daily the hydrom eteorological b u lle tin ............................. 438
17.4. T he agrometeorological b ulletin......................................... 439
17.5. A grometeorological year-books, agroclim atic c ard s.... 440
Г
R E F E R E N C E S ................................................ .................................... 446

476
QAYDLAR UCHUN

477
478
 A .Q .A B D U L L A Y E V , H .A R G ‘IN B O Y E V ,
H .U. A B D U L L A Y E V

FIZIKA VA
AGROMETEOROLOGIYA
T osh k en t - «Fan va tex n o lo g ija » - 2015

Muharrir: G. K arimova
Tex. muharrir: M .H olm uham edov
Musavvir: D.Azizov
Musahhih: N.FIasanova
K om pyuterda
sahifalovchi: Sh.M irqosimova

E-mail: tipografiyacnt@ mail.ru Tel: 245-57-63, 245-61-61.

Nashr.lits. AI№ 149, 14.08.09. Bosishga ruxsat etildi 22.1 i .2015
Bichimi 60x84 7 (б. «Timez Uz» garniturasi.
Ofset bosma usulida bosildi.
Shartli bosma tabog‘i 29,75. Nashriyot bosma tabog'i 30,0.
Tiraji 500. Buyurtma №174.
 «F an va tex n o lo g iy a lar M ark azin in g
b o sm a x o n a si» da ch op etildi.
100066, T o sh k en t sh ., O lm azor k o‘chasi, 171-uy.