Uluslararasi İkti̇sat Poli̇ti̇kasi

T.C.
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2918

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1875
ULUSLARARASI İKTİSAT POLİTİKASI
Yazarlar
Prof.Dr. Elif UÇKAN DAĞDEMİR (Ünite 1, 3)
Prof.Dr. Sadık Rıdvan KARLUK (Ünite 2)
Prof.Dr. Funda Rana ADAÇAY (Ünite 4)
Prof.Dr. Nurdan ASLAN (Ünite 5, 6, 7)
Prof.Dr. Selahattin TOGAY (Ünite 8)
Editör
Prof.Dr. Elif UÇKAN DAĞDEMİR
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Copyright © 2013 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
Öğretim Tasarımcıları
Prof.Dr. Cengiz Hakan Aydın
Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe
Grafik Tasarım Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar
Doç.Dr. Nilgün Salur
Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız
Dil ve Yazım Danışmanı

Hatice Çalışkan
Kapak Düzeni
Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan
Grafikerler
Hilal Özcan
Aysun Şavlı
Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Kitap Hazırlama Grubu
Uluslararası İktisat Politikası
E-ISBN
978-975-06-3146-7
Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Ocak 2019
2566-0-0-0-1902-V01
İçindekiler iii
İçindekiler
Sunuş .................................................................................................................. ix
Uluslararası Ticaret Politikaları ....................................................... 2 1. ÜNİTE

ULUSLARARASI İKTİSAT POLİTİKASI - GENEL
İKTİSAT POLİTİKASI İLİŞKİSİ ................................................................................ 3
ULUSLARARASI TİCARET POLİTİKASI TERCİHLERİ .................................... 4
Serbest Dış Ticaret Politikası Tezleri ......................................................................... 4
Ekonomik Etkinlik Artışı ...................................................................................... 4
Dinamik Kazançlarda Artış .................................................................................. 5
Rant Arayışının Sona Ermesi .............................................................................. 5
Korumacı Dış Ticaret Politikası Tezleri .................................................................... 6
Dış Ticaret Dengesinin İyileştirilmesi ................................................................. 7
Dış Ticaret Hadlerinin İyileştirilmesi .................................................................. 7
Piyasa Başarısızlıklarına Müdahale: Dışsallıklar ................................................ 9
İşsizliğin Azaltılması .............................................................................................. 10
Korunan Endüstride İstihdamın Arttırılması .................................................... 10
Hazineye Gelir Sağlanması ................................................................................... 10
Ulusal Güvenlik/Savunma Tezi ............................................................................ 10
Dampinge Karşı Korunma .................................................................................... 10
Dış Sübvansiyona Karşı Korunma ....................................................................... 11
Bebek Endüstri Tezi .............................................................................................. 11
Stratejik Ticaret Politikası ..................................................................................... 12
ULUSLARARASI TİCARET POLİTİKASI ARAÇLARI ........................................ 13
İthalat Tarifeleri ............................................................................................................ 13
Tarife Dışı Kısıtlamalar ................................................................................................ 13
İthalat Kotaları ........................................................................................................ 13
İhracat Sübvansiyonları ......................................................................................... 14
Gönüllü İhracat Kısıtlamaları ............................................................................... 15
Kamu Alımlarına İlişkin Düzenlemeler .............................................................. 16
Yerli Katkı Zorunluluğu ........................................................................................ 16
Ürün Standartları ................................................................................................... 16
Anti-Damping ve Telafi Edici Vergi Uygulamaları ............................................ 16
Emek Standartları .................................................................................................. 17
Özet ................................................................................................................................ 18
Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 21
Yaşamın İçinden ........................................................................................................... 22
Okuma Parçası .............................................................................................................. 23
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 24
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 25
Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 25
Gümrük Tarifeleri ve Tarife Dışı Kısıtlamalar............................... 26 2. ÜNİTE

GİRİŞ.............................................................................................................................. 27
GÜMRÜK TARİFELERİ.............................................................................................. 27
GÜMRÜK VERGİLERİ............................................................................................... 29
GÜMRÜK TARİFELERİNİN KISMİ DENGE ANALİZİNDE EKONOMİK
ETKİLERİ....................................................................................................................... 30
iv İçindekiler
Üretim Etkisi.................................................................................................................. 31
Tüketim Etkisi ............................................................................................................... 32
Gelir Etkisi...................................................................................................................... 33
Yeniden Dağıtım Etkisi................................................................................................. 33
OPTİMUM TARİFE..................................................................................................... 34
KORUYUCU GÜMRÜK TARİFELERİNE EKONOMİK ARGÜMAN:
GENÇ SANAYİLER VE ETKİN TARİFE ORANI................................................... 35
TARİFE DIŞI KISITLAMALAR.................................................................................. 38
Miktar Kısıtlamaları...................................................................................................... 39
Diğer Tarife Dışı Kısıtlamalar...................................................................................... 40
Özet................................................................................................................................. 42
Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 44
Yaşamın İçinden............................................................................................................ 45
Okuma Parçası............................................................................................................... 46
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 47
Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 49
3. ÜNİTE Uluslararası Ticaretin Serbestleştirilmesi ve Ekonomik

Entegrasyonlar............................................................................. . 50
ULUSLARARASI TİCARETİN SERBESTLEŞTİRİLMESİ .................................... 51
GATT 1947 Süreci ........................................................................................................ 51
GATT 1947’nin Temel İlkeleri .............................................................................. 52
GATT 1947’nin Güçlü ve Zayıf Yönleri .............................................................. 56
Dünya Ticaret Örgütü Süreci ...................................................................................... 56
EKONOMİK ENTEGRASYON TEORİSİ ............................................................... 60
Ekonomik Entegrasyon Aşamaları ............................................................................ 60
Ekonomik Entegrasyonların Refah Etkileri: Gümrük Birlikleri ............................ 60
Gümrük Birliklerinin Statik Etkileri .......................................................................... 61
Ticaret Yaratma ...................................................................................................... 62
Ticaret Saptırma ..................................................................................................... 63
Gümrük Birlikleri ve İkinci En İyi Teorisi ................................................................ 64
Gümrük Birliklerinin Dinamik Etkileri .................................................................... 65
EKONOMİK ENTEGRASYON ÖRNEKLERİ ........................................................ 66
Avrupa Birliği ................................................................................................................ 66
Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesi .................................................................... 67
Güney Amerika Ortak Pazarı ..................................................................................... 68
Özet ................................................................................................................................ 69
Okuma Parçası .............................................................................................................. 73
Yaşamın İçinden ........................................................................................................... 73
4. ÜNİTE Uluslararası Ticaret Politikaları ve Ekonomik Kalkınma............. 76

ULUSLARARASI TİCARET VE EKONOMİK KALKINMA ............................... 77
SERBEST ULUSLARARASI TİCARET POLİTİKALARI VE EKONOMİK
KALKINMA ................................................................................................................. 78
Dışa Dönük Kalkınma ................................................................................................ 79
İçindekiler v
İhracata Dayalı Kalkınma .......................................................................................... 80
Dış Ticaretin Kalkınma Açısından Yarattığı Olumlu Etkiler ........................... 81
Azgelişmiş Ülkelerin Özellikleri Açısından Karşılaştırmalı
Üstünlükler Teorisi’nin Eleştirisi .......................................................................... 82
Dış Ticaret Hadlerinin Gelişimi ve Singer - Prebisch Tezi ............................... 83
İhracata Dayalı Sanayileşme Stratejisi’ne Yöneliş Nedenleri ............................ 85
İhracata Dayalı Sanayileşme Stratejisi’nin Araçları ........................................... 85
İhracata Dayalı Sanayileşme Stratejisi’nin Eleştirisi ve Uygulamada
Karşılaşılan Sorunlar ............................................................................................. 86
KORUMACI ULUSLARARASI TİCARET POLİTİKALARI VE EKONOMİK
KALKINMA ................................................................................................................ 87
İçe Dönük Kalkınma .................................................................................................... 87
İthal İkamesine Dayalı Kalkınma .............................................................................. 87
İçe Dönük Sanayileşme ve İthal İkamesine Dayalı Sanayileşme ...................... 88
İthal İkamesine Dayalı Sanayileşme Stratejisi’nin Araçları .............................. 89
İthal İkamesine Dayalı Sanayileşme Stratejisi’nin Eleştirisi ve
Uygulamada Karşılaşılan Sorunlar ...................................................................... 89
İhracata Dayalı Sanayileşme ve İthal İkamesine Dayalı Sanayileşme
Stratejileri’nin Değerlendirilmesi: Bütünleştirilmiş Strateji .................................. 91
Özet ................................................................................................................................ 92
Döviz Piyasası ve Döviz Kuru Sistemleri...................................... 98 5. ÜNİTE

DÖVİZ PİYASASI......................................................................................................... 99
Döviz Piyasasının Katılımcıları................................................................................... 99
Döviz Piyasasının İşlevleri........................................................................................... 100
Döviz Piyasasının Özellikleri ...................................................................................... 101
DÖVİZ KURU............................................................................................................... 102
Dolaysız ve Dolaylı Kotasyon...................................................................................... 103
Döviz Alışı ve Satış Kurları.......................................................................................... 103
Düz Kur ve Çapraz Kur................................................................................................ 104
Nominal ve Reel Döviz Kuru....................................................................................... 104
Satın Alma Gücü Paritesi............................................................................................. 105
Mutlak Satın Alma Gücü Paritesi......................................................................... 105
Nispi Satın Alma Gücü Paritesi............................................................................. 106
Big Mac Endeksi ve Ipod Endeksi............................................................................... 107
Döviz Piyasası İşlemleri: Arbitraj ve Spekülasyon.................................................... 108
Piyasalar Arası Fiyat Farkından Doğan Arbitraj ................................................ 108
Dolaylı ve Dolaysız Kur Farkından Doğan Arbitraj........................................... 109
Spekülasyon ............................................................................................................ 109
Spot ve Vadeli Döviz Piyasaları................................................................................... 110
Spot Döviz Piyasası ve Forex Piyasa..................................................................... 110
Vadeli Döviz Piyasası.............................................................................................. 110
DÖVİZ KURU SİSTEMLERİ...................................................................................... 113
Sabit Döviz Kuru Sistemi ............................................................................................ 115
Katı Sabit Kur Sistemi............................................................................................. 115
Geleneksel Sabit Kur Sistemi................................................................................. 117
vi İçindekiler
Ara Döviz Kuru Sistemleri........................................................................................... 117

Dalgalı Döviz Kuru Sistemi......................................................................................... 119
Dalgalı Döviz Kuru Sisteminin Olumlu Yönleri ...................................................... 120
Dalgalı Döviz Kuru Sisteminin Olumsuz Yönleri..................................................... 120
Özet................................................................................................................................. 122
Yaşamın İçinden............................................................................................................ 125
Okuma Parçası............................................................................................................... 126
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. 127
6. ÜNİTE Ödemeler Dengesi ve Denkleşme Mekanizmaları...................... 130

ÖDEMELER DENGESİ .............................................................................................. 131
Ödemeler Dengesi Kavramı ....................................................................................... 131
Ödemeler Dengesi Tabloları ve Kayıt İlkeleri .......................................................... 131
Çift Kayıt İlkesi ....................................................................................................... 132
İşlemlerin Kayıt Tarihi (Mülkiyet Değişimi Tarihinde Kayıt) .......................... 133
Piyasa Değeri ile Kayıt ........................................................................................... 133
Ödemeler Dengesinin Temel Hesapları ................................................................... 133
Cari İşlemler Hesabı .............................................................................................. 134
Sermaye ve Finans Hesabı .................................................................................... 136
Resmî Rezerv Hesabı ............................................................................................ 138
Ödemeler Dengesi Açığı ve Fazlası ..................................................................... 139
İstatistik Hataları: Net Hata ve Noksan Hesabı .................................................. 140
Dış Ödeme Dengesizlikleri Nedenleri ...................................................................... 142
Tasarruf-Yatırım Özdeşliği Açısından Cari Hesap Dengesi .................................. 143
Bütçe Dengesi Açısından Cari Hesap Dengesi ........................................................ 144
ÖDEMELER DENGESİNDE DENKLEŞME MEKANİZMALARI ..................... 145
Otomatik Denkleşme Mekanizmaları ....................................................................... 145
Dalgalı Kur Sistemi ve Dış Denge ........................................................................ 145
Klasik Dış Denkleşme Mekanizması: Fiyat- Altın Para Akımı ....................... 146
Mekanizması ........................................................................................................... 146
Keynesyen Millî Gelir Değişmesi ve Dış Denkleşme Mekanizması ................ 147
Parasalcı Görüş ve Dış Denkleşme Mekanizması .............................................. 149
Dış Denkleştirme Politikaları ..................................................................................... 150
Sabit Kur Sistemi ve Devalüasyon/Revalüasyon ................................................ 150
Harcama Değiştirici Politikalar ve Faiz Oranı Değişmesi ile Dış Denge ........ 152
Toplam Harcama (Massetme) Yaklaşımı ............................................................ 155
Harcama Kaydırıcı Politikalar ve Dış Denge ...................................................... 156
Döviz Gelirlerini Arttırmaya Yönelik Politikalar ............................................... 157
Özet .......................................................................................................................... 158
Kendimizi Sınayalım .............................................................................................. 160
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ................................................................... 161
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ...................................................................................... 161
Yararlanılan Kaynaklar .......................................................................................... 163
İçindekiler vii
Açık Ekonomi Makro İktisadı........................................................ 164 7. ÜNİTE

İÇ VE DIŞ EKONOMİK DENGENİN SAĞLANMASI........................................... 165
İktisat Politikası Amaçları............................................................................................ 165
İktisat Politikası Araçları.............................................................................................. 165
İç Ekonomik Dengenin Sağlanması............................................................................ 166
İç Denge ve Mal Piyasası........................................................................................ 166
İç Denge ve Para Piyasası....................................................................................... 167
Dışa Kapalı Ekonomide Genel Denge: Mal ve Para Piyasası Dengesi.................... 168
Dış Dengenin Sağlanması............................................................................................ 168
Farklı Sermaye Hareketlerine Göre Dış Denge................................................... 169
Dışa Açık Ekonomide Genel Denge: İç ve Dış Denge.............................................. 170
Açık Ekonomide Para ve Maliye Politikaları....................................................... 171
Açık Ekonomide Döviz Kuru Sistemleri.............................................................. 172
Sabit Döviz Kuru Sistemi....................................................................................... 172
Esnek Döviz Kuru Sistemi..................................................................................... 173
SERMAYE HAREKETLİLİĞİ VE DÖVİZ KURU SİSTEMLERİNE GÖRE
İKTİSAT POLİTİKALARI: MUNDELL-FLEMING MODELİ.............................. 173
Tam Sermaye Hareketliliği Durumunda Döviz Kuru Sistemlerine Göre
Para ve Maliye Politikaları............................................................................................ 174
Sabit Döviz Kuru Sisteminde Para ve Maliye Politikaları.................................. 174
Esnek Döviz Kuru Sisteminde Para ve Maliye Politikaları................................ 175
Sınırlı Sermaye Hareketliliği Durumunda Döviz Kuru Sistemlerine Göre
Para ve Maliye Politikaları ........................................................................................... 177
Sabit Döviz Kuru Sisteminde Maliye Politikası................................................... 178
Sabit Döviz Kuru Sisteminde Para Politikası....................................................... 179
Esnek Döviz Kuru Sisteminde Maliye Politikası................................................. 180
Esnek Döviz Kuru Sisteminde Para Politikası..................................................... 182
Tam Sermaye Hareketsizliği Durumunda Döviz Kuru Sistemlerine Göre
Para ve Maliye Politikaları............................................................................................ 184
Sabit Döviz Kuru Sisteminde Para ve Maliye Politikaları.................................. 184
Esnek Döviz Kuru Sisteminde Para ve Maliye Politikaları................................ 185
Politika Açmazları: İç ve Dış Denge............................................................................ 186
İmkânsız Üçlü Hipotezi................................................................................................ 187
İki Kutup Hipotezi........................................................................................................ 188
Özet................................................................................................................................. 189
Yaşamın İçinden............................................................................................................ 193
Okuma Parçası............................................................................................................... 194
Uluslararası Parasal Sistem........................................................... 198 8. ÜNİTE

ALTIN STANDARDI DÖNEMİ ................................................................................ 199
Altının Özellikleri ve Mal Para Sisteminin İşleyişi................................................... 199
Klasik Altın Standardı Sistemi..................................................................................... 199
Açık Ekonomide Mal Para Sistemi Olarak Altın Standardı.............................. 200
viii İçindekiler
Altın Akım Mekanizması ve Oyunun Kuralı...................................................... 202

Altın Akım Mekanizmasının Dayandığı Varsayımlarla İlgili
Değerlendirmeler ................................................................................................... 203
Klasik Altın Standardı ile İlgili Değerlendirmeler ............................................. 203
Merkez Bankalarının Rolü..................................................................................... 204
İki Savaş Arası Dönemde Altın Standardı................................................................. 204
1929 Dünya Bunalımı................................................................................................... 205
Bretton Woods Sisteminin Doğuş Süreci: Keynes Planı ve White Planı ............... 205
Bretton Woods Sisteminin Yapısı ............................................................................... 206
Bretton Woods’un İlk Dönemi: 1946-1958 Dönemi................................................ 206
İkili Ticaret Anlaşmaları........................................................................................ 206
Dolar Kıtlığı Sorunu ve Bu Sorunun Çözümü.................................................... 207
Bretton Woods’un Çöküş Süreci: 1958-1971 Dönemi ............................................. 207
BRETTON WOODS SONRASI DÖNEM ................................................................ 209
Köşe Çözümü (Ortanın Boşalması) ve İmkânsız Üçlü Hipotezi............................ 209
Gelişmekte Olan Ülkelerin Temel Sorunları: Dalgalanma Korkusu
ve İlk Günah................................................................................................................... 210
Tam Dolarizasyon Önerisi .......................................................................................... 211
Bretton Woods - II Tartışmaları ................................................................................. 212
SDR’nin Yeni Rolüne İlişkin Değerlendirmeler ................................................. 212
Özet................................................................................................................................. 214
Yaşamın İçinden............................................................................................................ 217
Sunuş ix
Sunuş
Son yıllarda gündelik ekonomik yaşantımız içinde uluslararası işlemlerin ne kadar bü-
yük bir yere sahip olmaya başladığını hepimiz fark etmekteyiz. Dünya giderek küçülüyor
ve adeta global bir köye dönüşüyor. Bu değerlendirmeyi yaparken sadece taşımacılığın
geliştiğini, teknolojinin işlemlerin hızını arttırdığını, iletişimin insanlar arasındaki mesa-
feleri ortadan kaldırdığını değil; aynı zamanda malların, hizmetlerin ve sermayenin alınıp
satılması için uluslararası piyasaların en az ulusal piyasalar kadar etkin işlemeye başladı-
ğını da ifade etmeye çalışıyoruz.
Günümüz dünyasında uluslararası ekonomik işlemlerdeki bu gelişmeler, Uluslararası
İktisat Politikası ders konularının kapsamını değiştirmekte ve sürekli güncellenmelerini
gerekli kılmaktadır. Anadolu Üniversitesi İktisat Fakültesi için yazılmış olan bu Ulusla-
rarası İktisat Politikası kitabı, uluslararası iktisat teorisine dayanılarak uluslararası iktisat
politikalarındaki güncel gelişmeler paralelinde yazılmış bir ders kitabıdır. Kitabın amacı,
öğrencilerin uluslararası iktisat politikalarını analiz edebilmelerine yardımcı olmaktır.
Bu kitap bir ekip çalışması ürünüdür. Kitapta yer alan ünitelerin yazımını üstlenen
değerli öğretim üyeleri ve meslektaşlarım Prof.Dr. Sadık Rıdvan KARLUK’a, Prof.Dr. Nur-
dan ASLAN’a, Prof.Dr. Selahattin TOGAY’a ve Prof.Dr. Funda Rana ADAÇAY’a, titiz ve
özverili çalışmalarından dolayı sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca kitap yazım sü-
recinin sorunsuz bir şekilde tamamlanmasını sağlayan Prof.Dr. Müjgan YAZICI ve ekip
arkadaşlarına da teşekkürlerimi iletirim.
Uluslararası İktisat Politikası ders kitabının tüm öğrencilerimize yararlı olmasını di-
lerim.
Editör
Prof.Dr. Elif UÇKAN DAĞDEMİR
Eskişehir, 28 Kasım 2018
1
Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Uluslararası iktisat politikası ile genel iktisat politikası arasındaki ilişkiyi ortaya
koyabilecek,
 Ülkelerin farklı uluslararası ticaret politikası tercihlerini belirleyebilecek,
 Serbest dış ticaret politikasını savunan tezleri açıklayabilecek,
 Korumacı dış ticaret politikası tezlerini tartışabilecek,
 Uluslararası ticaret politikası araçlarını değerlendirebilecek ve ekonomik etki-
lerini analiz edebilecek
bilgi ve becerilere kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• İthalat Tarifesi • Dışsallıklar
• İthalat Kotası • Bebek Endüstri Tezi
• Dış Ticaret Dengesi • Stratejik Ticaret Politikası
• Dış Ticaret Hadleri • Damping
İçindekiler
• ULUSLARARASI İKTİSAT POLİTİKASI -

GENEL İKTİSAT POLİTİKASI İLİŞKİSİ
• ULUSLARARASI TİCARET POLİTİKASI
Uluslararası
Uluslararası İktisat Politikası TERCİHLERİ
Ticaret Politikaları • ULUSLARARASI TİCARET POLİTİKASI
ARAÇLARI
Uluslararası Ticaret
Politikaları
ULUSLARARASI İKTİSAT POLİTİKASI - GENEL

İKTİSAT POLİTİKASI İLİŞKİSİ
Bir ülkede uluslararası iktisat politikası ile genel iktisat politikası (ulusal iktisat
politikası) karşılıklı etkileşim içindedir. Bilindiği gibi genel iktisat politikası, iç Uluslararası iktisat
ekonomik denge ve dış ekonomik dengeyi aynı anda sağlamayı amaçlamaktadır. politikası: Hükûmetlerin
ticaret ve üretim faktörleri
İç ekonomik denge, ekonominin tam istihdam düzeyine ulaştırılması ve enflas- akışlarının hacmine, yönüne
yonun kabul edilebilir bir düzeyde tutulması ile sağlanmaktadır. Dış ekonomik ve kapsamına yönelik
müdahalelerini içermektedir.
dengeye ise ödemeler bilançosu dengesinin sağlanması, diğer bir ifadeyle ülkeye
giren döviz tutarı ile ülkeden çıkan döviz tutarının eşitlenmesi ile ulaşılmaktadır.
İç ekonomik denge ile dış ekonomik dengenin aynı anda sağlanması ile genel
ekonomik dengeye ulaşılmaktadır.
İç ekonomik denge ve dış ekonomik dengeyi aynı anda sağlayarak genel eko-
nomik dengeyi sağlamayı amaçlayan bir hükûmetin yerli üreticiyi korumak ama-
cıyla uyguladığı ithalat tarifesi ilgili malın yurt içi üretimini ve istihdamı arttırır-
ken, tüketicilerin ilgili malı daha yüksek fiyatla satın almalarına neden olacaktır.
Diğer taraftan ithalat tarifesi, ülkenin ödemeler bilançosu fazlası vermesi veya
ödemeler bilançosu açığının kapatılması sonucunu doğuracaktır. Görüldüğü gibi,
uluslararası iktisat politikasının en önemli politikalarından biri olan uluslararası
ticaret politikasının bir aracı olan ithalat tarifesi, sadece ülkenin dış ekonomik
dengesini değil, iç ekonomik dengesini de etkileyebilmektedir. Hükûmetlerin uy-
guladıkları para ve maliye politikaları iç ekonomik dengenin yanı sıra uluslararası
ticaret ve uluslararası yatırımlar üzerinde yarattıkları etkiler aracılığıyla dış eko-
nomik denge üzerinde de etkili olmaktadır. Görüldüğü gibi, uluslararası iktisat
politikası genel ekonomik dengenin sağlanması için izlenen politikalarla iç içe
geçmiş durumdadır.
Uluslararası iktisat politikası ile genel iktisat politikasının karşılıklı etkileşimi Uluslararası ticaret
içinde uluslararası ticaret politikası çok önemli bir yere sahiptir. Bilindiği gibi politikası: Hükûmetlerin
uluslararası ticaretin hacmine,
hükûmetler dış ekonomik dengeyi sağlamak üzere harcama kaydırıcı politikalara yönüne ve kapsamına yönelik
başvurabilmektedir. Harcama kaydırıcı politikalar, toplam talebin yerli ve ithal mal- müdahalelerini içeren
politikadır.
lar arasında kaydırılmasını sağlayan ithalat tarifeleri, ithalat kotaları, döviz kontrol-
leri, devalüasyon, revalüasyon, ithalat veya ihracat sübvansiyonları ya da vergileri
şeklinde doğrudan dış açıklar üzerinde etkili olan politika araçlarıdır. Harcama kay-
dırıcı politikalar içinde yer alan ithalat tarifeleri, ithalat kotaları, ithalat veya ihracat
sübvansiyonları veya vergileri uluslararası ticaret politikası araçlarıdır.
4 Ulusl ar ar as ı İkt is at Pol it ik as ı
Literatürde genellikle uluslararası ticaret politikası yerine dış ticaret politikası terimi
kullanılmaktadır. Bu ünite kapsamında da iki terim birbirinin yerine kullanılmıştır.
ULUSLARARASI TİCARET POLİTİKASI TERCİHLERİ

Günümüzde hükûmetlerin izledikleri uluslararası ticaret politikalarını anlayabilmek
için öncelikle hükûmetlerin hangi nedenlere dayanarak serbest dış ticaret politikasını
veya korumacı dış ticaret politikasını benimsediklerini belirlemek gerekmektedir. Bu
nedenle aşağıda, serbest dış ticaret politikası tezleri ve korumacı dış ticaret politikası tez-
leri başlıkları altında, hükûmetlerin bu politikaları benimseme nedenleri açıklanmıştır.
Serbest Dış Ticaret Politikası Tezleri

Uluslararası ticaret teorisi analizlerinden hatırlanacağı gibi, işbölümü ve uzman-
laşmaya dayanan serbest dış ticaret ülke refahının artışı için en iyi politikadır.
Hükûmetler serbest dış ticaret politikasını ekonomik etkinliği arttırdığı, dinamik
kazançlar yarattığı ve rant arayışını sona erdirdiği için benimsemektedir.
Ekonomik Etkinlik Artışı

Korumacı dış ticaret politikası araçlarının kullanılmadığı, serbest dış ticaret ko-
Üretim sapma maliyeti: şullarının geçerli olduğu bir ekonomide ülke karşılaştırmalı üstünlüğe sahip ol-
Üretim faktörlerinin
karşılaştırmalı üstünlüğe sahip duğu malları üretmekte tüketiciler bu malları dünya fiyatlarından satın almakta
olunan malların üretiminden ve böylece ekonomik etkinliğe ulaşılmaktadır. Aksi durumda ülke karşılaştırmalı
karşılaştırmalı üstünlüğe sahip üstünlüğe sahip olmadığı malları üreterek ekonomik etkinsizlik yaratmaktadır.
olunmayan malların üretimine
aktarılmasıyla ortaya Ekonomik etkinsizlik iki nedenle ortaya çıkmaktadır. İlk neden, üretim faktörle-
çıkmaktadır. rinin karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olunan malların üretiminden karşılaştırmalı
Tüketim sapma maliyeti: üstünlüğe sahip olunmayan malların üretimine aktarılmasıyla ortaya çıkan üre-
Tüketicilerin karşılaştırmalı tim sapma maliyetidir. İkinci neden ise tüketicilerin ilgili malları dünya fiyatın-
üstünlüğe sahip olunmayan
malları dünya fiyatından daha dan daha yüksek iç fiyattan satın almak durumunda kalmalarından kaynaklanan
yüksek iç fiyattan satın almak tüketim sapma maliyetidir.
durumunda kalmalarından
kaynaklanan maliyettir. Şekil 1.1’de X malı üreten bir küçük ülke için serbest dış ticaret ve ekonomik
etkinlik, kısmi denge analizi ile incelenmiştir. Analizi basitleştirmek amacıyla
ekonomide zevk ve tercihlerin, diğer malların fiyatlarının ve gelirin değişmediği
varsayılacak; teknolojik gelişme, dışsallıklar ve maliyetleri etkileyen diğer faktör-
ler yok sayılacaktır. Ayrıca ticaret yapan iki ülkenin döviz kurları da eşit kabul
edilecektir. Bundan sonra ger-
Şekil 1.1 çekleştireceğimiz diğer kısmi ve
Serbest Dış Ticaret Px genel denge analizlerinde de bu
ve Ekonomik varsayımlar geçerli olacaktır. Gö-
Etkinlik Dx Sx
rüldüğü gibi X malı piyasasında
denge G noktasında oluşmuştur.
Üretim Tüketim G noktası aynı zamanda otarşi
sapma
maliyeti G sapma durumunda X malının denge fi-
maliyeti
yatını ve denge miktarını temsil
C F
Pw+t Sw+t etmektedir. G noktasına karşılık
A B D E gelen denge fiyatı serbest ticaret
Pw Sw
dünya fiyat düzeyinin üzerinde-
dir. Bu durum ülkenin X malı
üretiminde karşılaştırmalı üs-
Qx
tünlüğe sahip olmadığını göster-
1. Ünite - Uluslararası Ticaret Politikaları 5
mektedir. Ülkenin X malı ithalatına ithalat tarifesi uyguladığını varsaydığımızda Otarşi: Uluslararası
ticaretin olmadığı, kendi
X malının iç fiyatı Pw olan dünya fiyatının üzerine çıkmakta, fiyat artışı X malı- kendine yeten bir ekonomiyi
nın yerli üreticilerinin üretimlerini arttırmaları sonucunu doğurmaktadır. Ülke- tanımlamaktadır.
de karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olunmayan X malının üretiminin artmasıyla
birlikte ABC üçgeninin temsil ettiği üretim sapma maliyeti, yani ekonomik etkin-
sizlik ortaya çıkmaktadır. X malının fiyatının Pw+t olmasıyla birlikte tüketiciler
daha az X malı talep etmektedir. Bu durum, DEF üçgeninin temsil ettiği tüketim
sapma maliyeti yani ekonomik etkinsizlik yaratmaktadır.
Şimdi de ülkenin X malı ithalatına tarife uygulamadığını, diğer bir ifadeyle ülkede
serbest dış ticaret politikasının uygulandığını varsayalım. Bu durumda ülkede üretim
sapma maliyeti ve tüketim sapma maliyeti oluşmayacak ve ekonomik etkinlik nede-
niyle ülkenin refahı artacaktır. İthalat tarifesine ilişkin ayrıntılı analize kitabımızın
ikinci ünitesinde yer verildiği için konuya burada kısaca değinilmekle yetinilmiştir.
Dinamik Kazançlarda Artış

Serbest dış ticaret politikası fayda-maliyet analizine dayanan ve statik kazanç ola- Ölçek ekonomileri: Üretim
hacminin genişlemesi
rak nitelendirilebilecek olan ekonomik etkinlik kazancının yanı sıra, uzun dö- nedeniyle ortalama
nemde ortaya çıkabilen ve bu nedenle dinamik kazançlar olarak nitelendirilen üretim maliyetlerinin
düşmesinden kaynaklanan
başka kazançlar da yaratmaktadır. Ek kazanımlar olarak da adlandırılan dinamik ölçek ekonomileri, içsel
kazançlar, fayda-maliyet analizinde yer almayan ve ölçülmesi zor kazançlardır. ölçek ekonomileri ve dışsal
ölçek ekonomileri olarak
Ancak buna rağmen son yıllarda dinamik kazançların ekonomiye katkısının, eko- ikiye ayrılmaktadır. İçsel
nomik etkinlik kazanımından daha fazla olduğu görüşü genel kabul görmektedir. ölçek ekonomileri, firmanın
Serbest dış ticaret politikasının yarattığı dinamik kazançlardan biri, ölçek kendisinden kaynaklanan
maliyet tasarruflarıdır.
ekonomileridir. Korumacı dış ticaret politikasının benimsendiği bir ekonomide Dışsal ölçek ekonomileri ise
rekabet azalır ve firmaların elde ettiği kâr artar. Kâr artışı, koruma nedeniyle da- firmanın mensubu olduğu
endüstriden kaynaklanan
ralan iç piyasalarda üretim yapmayı cazip hâle getirir ve korunan endüstrilerde maliyet tasarruflarıdır.
üretim yapan firma sayısını arttırır. Böylece firmaların daralan üretim hacimleri Endüstride üretim ölçeğinin
artması firmalara maliyet
nedeniyle ölçek ekonomilerinden yararlanma olanakları ortadan kalkar. Diğer bir tasarrufu sağlıyorsa, firmaların
ifadeyle her bir firmanın üretim ölçeği etkinsiz olur. dışsal ölçek ekonomilerinden
yararlandığı kabul
Serbest dış ticaret politikasının yarattığı dinamik kazançlardan bir diğeri, artan edilmektedir.
rekabettir. Serbest dış ticaret koşullarında üretim yapan üreticiler ve girişimciler,
ithal mallarla rekabet edebilmek için yeni arayışlar içine girmektedir. Bu arayışlar
ileri teknolojiyi ve yenilikleri beraberinde getirmektedir.
İleri teknoloji ve yenilikler firmalara uzun dönemde ne kazandırabilir?

1
Rant Arayışının Sona Ermesi
İthalat ithalat tarifeleri yerine ithalat kotaları ile kısıtlandığında hükûmetler ithalat
kısıtlamasından herhangi bir gelir elde etmezler. İthalat tarifesinde ortaya çıkan ve
hazineye gelir olarak kaydedilen tutar, ithalat kotası uygulamasında ithalatçının
kazancını oluşturmaktadır. İthalat kotası uygulamasında hükûmet ithalatçılara it-
halat lisansı alma zorunluluğu getirmektedir. İlgili malın ithalatını, ithalat lisansı-
nı almış olan ithalatçı gerçekleştirmekte ve böylece ithalat kısıtlamasından doğan
kazancı ithalatçı elde etmektedir. Bu durum, ilgili malın ithalatçıları arasında bir
rekabet ortamı yaratmakta ve çoğu zaman ithalatçılar ithalat lisansını alabilmek
için farklı ek maliyetlere katlanmaktadır. Böylece ekonomi için üretim sapma ma-
liyeti ve tüketim sapma maliyetinin yarattığı refah kaybına ek olarak yeni bir refah
kaybı ortaya çıkmaktadır. Serbest dış ticaret politikası uygulamasında ekonomik
etkinsizlik nedeniyle bir refah kaybı olmadığı gibi rant arayışından kaynaklanan
ek bir refah kaybı da oluşmamaktadır.
Şekil 1.2 Şekil 1.2.’de X malı ithalatına

İthalat kotası: Px kota uygulayan bir küçük ülkede
İthalatçının kazancı ithalatçının kazancı kısmi denge
Dx analizi yardımıyla incelenmiştir.
Sx
Şekil 1.2.’de görüldüğü gibi it-
halat kotası uygulaması X malı
fiyatını Pw’den Pw+q ya yükselt-
miştir. Fiyat artışı, ithalat tari-
G ‹thalatç›n›n
kazanc› fesi uygulamasında olduğu gibi
ithalat kotası uygulamasında da
C F
Pw+q Sw+q üretim sapma maliyeti ve tüke-
A E tim sapma maliyeti nedeniyle
Pw Sw ekonomik etkinsizlik yaratmış-
B D
tır. İthalat kotası ile ithalat tari-
Qx
fesi arasındaki fark, dış ticaretin
kısıtlanmasından doğan, BDFC
dikdörtgeni ile temsil edilen ge-
lirin kimin kasasına gireceği noktasında ortaya çıkmaktadır. İthalat tarifesinde bu
gelir kamu harcamalarının finansmanında kullanılmak üzere hazineye giderken it-
halat kotasında ithalat lisansına sahip olan ithalatçının kasasına girmektedir.
Resim 1.1
Dış Ticarette Korumacılık: Serbest dış ticaret politikasının pozitif refah etkileri bilinse de günümüzde ülkeler
korumacı dış ticaret politikası araçlarına sıklıkla başvurmaktadır.
Kaynak: Kaynak: http://daliaeconblog.wordpress.com/2010/10/05/free-trade-vs-protectionism/ Erişim tarihi: 3

Temmuz 2012.
Korumacı Dış Ticaret Politikası Tezleri

Adam Smith’den günümüze, serbest dış ticaret politikasının yukarıda kısaca belir-
tilen nedenlerle en iyi politika olduğu tezi savunulsa bile gerçek hayatta serbest dış
ticaret politikası sadece Hong Kong’ta uygulanmaktadır. Yasal olarak Çin’in bir par-
çası olan Hong Kong’da Çin’den bağımsız bir ekonomi politikası yürütülmektedir.
Hong Kong korumacı dış ticaret politikası araçlarından hiçbirinin kullanılmadığı,
serbest dış ticaret politikasının tam anlamıyla benimsendiği tek örnektir. Bu du-
rumda, serbest dış ticaret politikasının iktisatçıların savunduğu ideal bir politika
önerisi olmanın ötesine geçemediği anlaşılmaktadır. Acaba hükûmetleri korumacı

dış ticaret politikası uygulamaya iten nedenler nelerdir? Şimdi bu sorunun yanıtını,
diğer bir ifade ile korumacı dış ticaret politikası tezlerini belirlemeye çalışalım:
Dış Ticaret Dengesinin İyileştirilmesi

Hükûmetlerin korumacı dış ticaret politikası uygulamalarının nedenlerinden
biri, korumacı araçların ülkenin dış ticaret dengesini iyileştirmesidir. Koruma-
cı araçlara başvurulduğunda ithalat azalır ve böylece dış ticaret dengesi iyileşir. Dış ticaret dengesi: Ülkenin
Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ), ödemeler bilançosu açığı sorunu ile karşı karşıya mal ihracatı ile ithalatı
arasındaki farktır. Dış ticaret
kalan bir ülkenin, geçici olarak dış ticaretini kısıtlamasına olanak tanımaktadır. dengesi ödemeler dengesinin
Ancak dış ticaret dengesinin iyileştirilmesi amacıyla başvurulan korumacı (bilançosunun) Cari İşlemler
Hesabı içinde yer alır.
uygulamalar karşısında ilgili ülkeye gerçekleştirdikleri ihracat miktarı sınırlanan
ülkelerin misilleme yapması hâlinde ortaya ticaret savaşları olarak nitelendirile-
bilecek bir durum çıkmakta ve bu durumdan korumacılık uygulayan ülkelerin
tümü zarar görmektedir. Çünkü sonuçta dünya ticaret hacmi daralmakta ve dün-
ya refahı azalmaktadır.
Dış ticaret dengesinin sağlanması için ithalatın kısıtlanması dışında hangi önlem-
lere başvurulabilir? 2
Ödemeler dengesi içinde yer alan dış ticaret dengesi, kitabımızın Ödemeler Dengesi
ve Denkleşme Mekanizmaları isimli altıncı ünitesinde ayrıntılı olarak ele alınmıştır.
Dış Ticaret Hadlerinin İyileştirilmesi

Korumacı dış ticaret politikasının dış ticaret hadlerinin iyileştirilmesi için uygulan- Dünya Ticaret Örgütü
(DTÖ): Uluslararası ticaretin
ması, esasen ülke refahının arttırılması amacı taşımaktadır. Örneğin hükûmetler serbestleşmesini amaçlayan
korumacı dış ticaret politikası araçlarından biri olan ithalat tarifeleri aracılığıyla dış ve bu amaç doğrultusunda
ticaret hadlerini iyileştirebilir ve böylece ülke refahını arttırabilir. Ancak bu tica- düzenlemeler yapan
uluslararası kuruluştur.
ret haddi iyileşmesi ve refah artışı, ithalat yapılan ülkelerin ticaret haddini bozar
ve refahını düşürür. Kısacası, bir ülkenin ticaret haddinin iyileşmesi ve refahının
artması, diğer ülkelerin ticaret hadlerinin bozulması ve refahlarının azalması paha-
sına gerçekleşmektedir. Bu durum, diğer ülkelerin de korumacı dış ticaret politikası Büyük ülke: Dünya ticaret
hacminde büyük paya sahip
araçlarına başvurarak misilleme yapma olasılıklarını güçlendirmektedir. olan ülkedir. Bu nedenle
İthalat tarifesi veya benzeri bir korumacı dış ticaret politikası aracılığıyla dış tica- büyük ülke herhangi bir malın
ithalatını sınırladığında ilgili
ret haddinin iyileşmesi, büyük ülke varsayımı altında, Px/Pm (Pihracat/Pithalat) ora- ülke söz konusu malın en
nının artışı ile gerçekleşir. Korumacı dış ticaret politikası olarak ithalat tarifesi kulla- büyük ithalatçısı olduğu için
nıldığını varsaydığımızda, ilgili tarife ithal malın ihraç malı cinsinden nispi fiyatını malın dünya talebi azalmakta
ve fiyatı düşmektedir. Diğer
düşürerek Px/Pm oranının artmasına neden olacak ve ülkenin dış ticaret haddini bir ifadeyle ithal malın
iyileştirecektir. Ancak burada unutulmaması gereken bir nokta vardır: Bu analiz sa- ihraç malı cinsinden nispi
fiyatı düşmektedir. Böylece
dece büyük ülke varsayımı altında geçerlidir. Diğer bir ifadeyle sadece büyük ülke, büyük ülke için Px/Pm oranı
ithalat tarifesi veya benzeri bir araçla dış ticaret haddini değiştirebilir ve bu yolla artmakta ve dış ticaret haddi
iyileşmektedir.
ülke refahını etkileyebilir. Şimdi bu anlattıklarımızı Şekil 1.3. üzerinde inceleyelim:
Küçük ülke dünya ticaretinde büyük paya sahip olmadığından ithalatını sınırladığı
malın dünya talebini ve dolayısıyla fiyatını etkileyemez.
Uluslararası iktisat teorisi kitabımızdaki iki ülke ve iki mal varsayımımızı hatır-
layarak büyük ülke olan A ülkesinin B ülkesine X malı ihraç ettiğini, B ülkesinden
Y malı ithal ettiğini ve ticaretin dengede olduğunu düşünelim. Bu durumda ticaret
TOT1 ticaret haddinde ve E noktasında dengede olacaktır. Daha sonra A ülkesinin B

ülkesine ithalat tarifesi uyguladığını varsayalım. Bu durumda A ülkesinin teklif eğrisi
ithal mal eksenine, yani sola doğru kayacak ve OC*Ahalini alacak; X malı ihracatı
X1’den X2’ye ve Y malı ithalatıY1’den Y2’ye azalacak ve dış ticaret haddi TOT1’den
TOT2’ye yükselecektir. Ticaret E*noktasında dengede olacaktır. Görüldüğü gibi, A ül-
kesi B ülkesinden gerçekleştirdiği Y malı ithalatına tarife uyguladığında, bir taraftan
ticaret hacmi daralmakta, diğer taraftan dış ticaret haddi iyileşmektedir.
İki ülke ve iki mal varsayımı altında, ithalat tarifesinin büyük ülkenin dış ticaret
Optimum Tarife Oranı: haddini iyileştirmesinin iki temel nedeni vardır. İlk neden, büyük ülke olan A ül-
Dış ticaret haddi etkisinin kesinin X malının tek üreticisi olmasından veya dünya X malı üretiminin çok bü-
ticaret hacmi etkisinden fazla yük bir bölümünü karşılıyor olmasından kaynaklanmaktadır. Bu durum, A ülke-
gerçekleşmesini sağlayan
ve böylece tarife uygulayan sinin X malı üretiminde monopolcü güce sahip olduğunu göstermektedir. X malı
ülkenin refahını arttıran tarife üretiminde monopolcü güce sahip olan A ülkesi, X malı ihracatını kısıtladığında
oranıdır.
(Şekil 1.3.’te ithalat tarifesi nedeniyle X malının ihracatı X1’den X2’ye azalmıştır),
X malı dünya arzı azalmakta ve böylece X malının dünya fiyatı artmaktadır. İkinci
neden ise büyük ülke olan A ül-
Şekil 1.3 kesinin Y malının tek tüketicisi
İthalat Tarifesinin Y olmasından veya dünya Y malı
Dış Ticaret Haddi talebinin çok büyük bir bölü-
Etkisi: Büyük Ülke
münü yaratıyor olmasından
TOT2
TOT1 kaynaklanmaktadır. Bu durum,
A ülkesinin Y malı tüketiminde
monopsoncu güce sahip oldu-
OC*A OCA ğuna işaret etmektedir. Y malı
tüketiminde monopsoncu güce
Y1
E OCB sahip olan A ülkesi, Y malı it-
Y2 halatını kısıtladığında (Şekil
E*
1.3.’te ithalat tarifesi nedeniyle
Y malının ithalatı Y1’den Y2’ye
azalmıştır), Y malı dünya talebi
azalmakta ve bu nedenle Y ma-
lının dünya fiyatı düşmektedir.
X Bununla birlikte, ithalat
X2 X1
tarifesi nedeniyle dış ticaret
haddi iyileşen A ülkesinin re-
fahının artacağı kesin değildir.
Çünkü A ülkesinin refahı, iki karşıt yönlü değişimden etkilenecektir. Bu değişim-
lerden ilki, dış ticaret haddinin iyileşmesidir. Dış ticaret haddinin iyileşmesi ülke
refahını olumlu yönde etkileyecektir. İkinci değişim ise ticaret hacminin daralma-
sıdır. Ticaret hacminin daralması ise ülke refahını olumsuz yönde etkileyecektir.
Ülke refahının artışı, ithalat tarifesinin dış ticaret haddi etkisinin ticaret hacmi
etkisinden büyük olmasına bağlıdır. Ülkede refah artışı sağlayacak olan bu tarife
oranı, optimum tarife oranı olarak adlandırılmaktadır.
Optimum tarife oranı konusu, kitabımızın Gümrük Tarifeleri ve Tarife Dışı Kısıtla-
malar isimli ikinci ünitesinde ayrıntılı olarak ele alınmıştır.
Piyasa Başarısızlıklarına Müdahale: Dışsallıklar

Piyasa mekanizması ve mekanizmanın etkin kaynak dağılımı gerçekleştirmesi-
ni sağlayan görünmez el, bazı alanlarda ekonomik etkinliği sağlamada yetersiz
kalmaktadır. Ekonomik etkinliğin sağlanamadığı durumlara, piyasa mekanizma- Dışsallıklar: Bir karar
sının başarısızlığı anlamında piyasa başarısızlıkları denilmektedir. Piyasa başarı- biriminin (firma veya tüketici)
bir başka karar birimine
sızlıklarının temel nedenleri, dışsallıklar, kamu malları, eksik bilgi, aksak rekabet sağladığı fiyatlandırılamayan
ve gelir dağılımında adaletsizliktir. Piyasa başarısızlıklarının telafisi için devlet fayda veya yüklediği
fiyatlandırılamayan maliyettir.
(hükûmet) müdahalesine ihtiyaç duyulmaktadır.
Dışsallık, belirli bir üretim sürecinde marjinal sosyal maliyetin marjinal özel
maliyetten; belirli bir tüketim sürecinde marjinal sosyal faydanın marjinal özel
faydadan farklı olması durumudur. Dışsallıklar üretim sürecinde olduğu gibi tü-
ketim sürecinde de ortaya çıkabilir. Üretimde dışsallık durumunda, ilave birim
mal üretiminin topluma yüklediği maliyet (marjinal sosyal maliyet-MSC), ilave
birim mal üretiminin üreticiye yüklediği maliyete (marjinal özel maliyet-MPC)
eşit değildir. Aradaki fark, ilave birim mal üretiminin topluma yüklediği maliyet
(marjinal dışsal maliyet-MEC) tir.
Üretimde olumlu dışsallık durumunda;
MSC < MPC
Üretimde olumsuz dışsallık durumunda;
MSC > MPC
Şimdi üretimde olumlu dışsallıkların varlığında korumacı dış ticaret politikası
araçlarından ithalat tarifesi uygulamasını Şekil 1.4. üzerinde inceleyelim:
Şekil 1.4.’te serbest ticaret
koşullarında S1 miktarında X Şekil 1.4
malı üreten,D1 miktarında X Px Üretimde Olumlu
malı tüketen bir ülkede, MSC Dışsallık ve İthalat
< MPC olarak gerçekleşmiştir. Sx=MSC<MPC Tarifesi
Bu durumda X malının yurt
içi üretiminde olumlu dışsallık Sx›=MSC=MPC
mevcuttur. D1 tüketim mik-
tarında ise dışsallık mevcut
değildir (Dx= MSU = MPU).
Diğer bir ifadeyle D1 mikta-
rında, marjinal sosyal fayda Sw+t
marjinal özel faydaya eşittir.
Üretimde olumlu dışsallığın Sw
varlığı, X malının üretiminin Dx=MSU=MPU
arttırılması gereğine işaret et-
mektedir. X malının üretimi- Qx
S1 S2 D2 D1
nin arttırılması için ithalat ta-
rifesine başvurulmuş, tarife X
malının fiyatını pw’dan pw+t’ye
yükseltmiştir. Böylece X malı üretimi S2’ye artmış ve bu düzeyde MSC = MPC
eşitliği sağlanmıştır. Görüldüğü gibi, ithalat tarifesi uygulaması piyasa başarısız-
lığını telafi etmiştir.
Üretimde olumsuz dışsallığın varlığında ithalat tarifesine başvurulmalı mıdır?

3
İşsizliğin Azaltılması
Korumacı dış ticaret politikası işsizliğin azaltılmasında rol oynayabilir. Örneğin
ithalat tarifesi uygulaması tüketicilerin tercihlerini ithal mallardan yerli mallara
kaydırmalarına neden olur. Yerli mal talebinin artışı, firmaların üretim hacimle-
rini genişletir. Bu süreçte firmalar işgücü taleplerini arttırır ve böylece ülkedeki
işsizliğin azaltılmasına yardımcı olur. Bu tez, özellikle küresel kriz dönemlerinde
daha fazla taraftar toplamaktadır. Nitekim 2007 yılında başlayan ve çok kısa sü-
rede tüm dünya ülkelerini etkisi altına alan küresel mali krizden çıkış önlemleri
bağlamında, işsizlik sorunu ile karşı karşıya kalan ülkelerde korumacı dış ticaret
politikaları uygulamaları ciddi bir politika tercihi olarak değerlendirilmektedir.
Korunan Endüstride İstihdamın Arttırılması

Korumacı dış ticaret politikası korumacılık uygulanan endüstride istihdamın art-
masına yardımcı olur. Korumacılık nedeniyle ithal malların yerli mallara kıyasla
daha pahalı hale gelmesi nedeniyle tüketici tercihi ithal mallardan yerli mallara
kayar. Talep artışı yerli malların fiyatlarını da arttırır. Artan fiyatlar karşısında
daha fazla üretim yapmak isteyen üreticiler, işgücü talebinde bir artış yaratırlar.
Böylece korunan endüstride istihdam artar. Ancak bu istihdam ülkedeki toplam
istihdamı arttırmaz çünkü artan işgücü talebi diğer endüstrilerden işgücü trans-
feri ile karşılanır. Diğer bir ifadeyle korunan endüstrideki istihdam artışı, diğer
endüstrilerdeki istihdam azalışı pahasına gerçekleşir; ülkedeki toplam istihdam
artışına bir katkı sağlamaz.
Hazineye Gelir Sağlanması

Gelir ve varlık üzerinden vergi toplamakta zorlanan ülkelerde tüketim üzerinden
alınan vergiler kamu harcamalarının en önemli finansman kaynağıdır. Bu ülkeler
genellikle yerli malların tüketimi üzerinden alınan vergilerin yanı sıra ithal mal-
ların tüketiminden de gümrük vergisi tahsil etmeyi arzular. Böylece kamu harca-
malarının finansmanında kullanılmak üzere hazineye giren gelir artar.
Ulusal Güvenlik/Savunma Tezi

Ülkenin ulusal güvenliği veya ulusal savunması açısından bir endüstri hayati öne-
me sahip olabilir. Herhangi bir diplomatik kriz veya ulusal güvenliği tehdit edecek
bir gelişme karşısında hazırlıklı olmak amacıyla ilgili endüstri için korumacı dış
ticaret politikası araçları uygulanabilir.
Damping: Firmanın
ürettiği malı ihraç ettiği Dampinge Karşı Korunma
pazarda, iç pazarda sattığı
fiyattan daha düşük fiyata Korumacı dış ticaret politikası araçlarından ithalat tarifesi, dampinge karşı korun-
satmasıdır. Damping bir fiyat ma amaçlı olarak uygulanmaktadır. Yabancı firmalar tarafından iç piyasada yapılan
farklılaştırmasıdır.
damping, ithal mal fiyatının yerli mal fiyatından daha düşük olması nedeniyle reka-
beti bozmakta ve yerli üreticiler için bir tehdit oluşturmaktadır. Bu durumda haksız
Anti-damping vergisi:
Malın ihraç fiyatı ile iç fiyatı rekabeti ortadan kaldırmak üzere ithalat tarifesi uygulamasına gidilmekte; uygula-
arasındaki farka karşılık nan ithalat tarifesi ise anti-damping vergisi olarak adlandırılmaktadır.
gelmektedir.
Anti-damping vergisi, özellikle gelişmiş ülkeler tarafından son yıllarda sıkça
başvurulan bir korunma önlemi hâlini almıştır. DTÖ verilerine göre, 1 Ocak 1995
- 31 Aralık 2017 tarihleri arasında toplam 5529 adet anti-damping incelemesi baş-
latılmıştır. Sözkonusu anti-damping incelemeleri sektörel bazda ele alındığında,

en fazla incelemenin demir, çelik, nikel, aliminyum, bakır gibi baz metallerin ti-
caretinde ortaya çıktığı görülmektedir. Metalleri, kimyasal ürünler, plastik, kau-
çuk ve reçine ürünleri izlemektedir. Ardından, tekstil ürünleri ticaretine yönelik
başlatılan anti-damping incelemeleri gelmektedir.
İlgili dönemde başlatılan anti-damping incelemeleri ihracatçı ülke bazında ele
alındığında, hakkında en fazla damping şikayeti olan ülkenin Çin olduğu ortaya
çıkmaktadır. Çin’i sırasıyla Kore Cumhuriyeti, ABD, Japonya, Tayland, Hindistan,
Endonezya ve Rusya izlemektedir ( https://www.wto.org/english/tratop_e/adp_e/
AD_InitiationsBySector.pdf, https://www.wto.org/english/tratop_e/adp_e/AD_
MeasuresByExpCty.pdf, Erişim tarihi: 28 Kasım 2018).
Dış Sübvansiyona Karşı Korunma

İthal mal ülkesinde sübvansiyonla üretilmişse, bu mal ithal edildiğinde yerli üre- Telafi edici vergi: Üretim
tim üzerinde haksız rekabet yaratmaktadır. Dolayısıyla malı ithal eden ülke, ilgili sürecinde sübvanse edilmiş
olan mala, sübvansiyon
mala üzerindeki sübvansiyon değerinde bir ithalat tarifesi uygulamakta; uygula- değerinde ithalat tarifesi
nan ithalat tarifesi, telafi edici vergi olarak adlandırılmaktadır. uygulamasıdır.
DTÖ verilerine göre, 1 Ocak 1995 - 31 Aralık 2017 tarihleri arasında, toplam
486 adet telafi edici vergi incelemesi başlatılmıştır. Sözkonusu telafi edici vergi
incelemelerinin yaklaşık yarısı demir, çelik, nikel, aliminyum, bakır gibi baz metal
ticaretine aittir. İlgili sektörü sırasıyla kimyasal ürünler, plastik, kauçuk ve reçine
ürünleri ile tekstil ürünleri izlemektedir.
İlgili dönemde başlatılan telafi edici vergi incelemeleri ihracatçı ülke bazın-
da ele alındığında, hakkında en fazla sübvansiyon şikayeti olan ülkenin Çin ol-
duğu ortaya çıkmaktadır. Çin’i sırasıyla Hindistan, Kore Cumhuriyeti ve Avrupa
Birliği izlemektedir (https://www.wto.org/english/tratop_e/scm_e/CV_Initiati-
onsBySector.pdf, https://www.wto.org/english/tratop_e/scm_e/CV_MeasuresB-
yExpCty.pdf, Erişim tarihi: 28 Kasım 2018).
Bebek Endüstri Tezi

Bebek endüstri tezi, 18 yüzyılın sonlarına doğru A. Hamilton ve F. List tarafın-
dan geliştirilmiş, 20 yüzyılda özellikle Latin Amerika ülkeleri tarafından benim-
senmiştir. Tez, mevcut durumda ithalata dayalı bir endüstrinin uzun dönemde
karşılaştırmalı üstünlük elde edeceği varsayımına dayanmaktadır. İlgili endüstri-
nin karşılaştırmalı üstünlük potansiyeline sahip olduğu düşünülmektedir. Şimdi
bir ülkede belirli bir endüstrinin düşük maliyetli ithal mallar nedeniyle büyüye-
mediğini varsayalım. Bebek endüstri tezine göre eğer bu endüstriye geçici olarak
(bebeklik dönemi sona erene kadar) korumacı dış ticaret politikası uygulanırsa
ölçek ekonomilerinin ortaya çıkmasıyla endüstrideki firmaların birim maliyetleri
düşer. Ölçek ekonomileri, her biri üretim kapasitesini artırmış ve daha fazla çıktı
üretmeye başlamış olan ve bu nedenle uzun dönem ortalama maliyetleri azalan
firmalara özgü olabilir. Bu durumda içsel ölçek ekonomilerinden söz edilir. Ölçek
ekonomileri firmalar için dışsal fakat endüstri için içsel olabilir. Firmaların orta-
lama maliyetlerinin azalmasının nedeni, endüstrideki çıktının artması ise bu du-
rumda dışsal ölçek ekonomilerinden söz edilir. Ölçek ekonomilerinin içsel veya
dışsal olması sonucu değiştirmez. Sonuç itibariyla bebek endüstri ihracatçı en-
düstri durumuna gelir ve böylece endüstri üzerindeki geçici korumacı dış ticaret
politikası uygulamaları sona erdirilir.
Bebek endüstri tezi: Literatürde çocuk sanayi argümanı veya genç endüstri tezi ola-
rak da ifade edilmektedir.
Bebek endüstri tezine ilişkin grafiğin yer aldığı Şekil 1.5.’te A ülkesi için oto-
mobil endüstrisinin yeni gelişmekte olan bir endüstri olduğunu varsayalım. Ül-
kenin bebek endüstri tezine dayanarak otomobil endüstrisine korumacı dış ti-
caret politikası araçlarından ithalat tarifesi uygulamaya başladığını düşünelim.
Bugünkü otomobil iç piyasasının yer aldığı (A) Paneli’nde, ülkedeki otomobil iç
fiyatının dünya fiyatından yüksek olduğu ve serbest ticaret koşullarında ülkenin
hiç otomobil üretmeyip talebi ithalatla karşıladığı görülmektedir. Ancak A ülkesi
hükûmetinin ülkenin otomobil endüstrisinde karşılaştırmalı üstünlük potansiye-
line sahip olduğunu düşünerek ithalata geçici süreyle tarife uyguladığını kabul
edelim. İthalat tarifesi nedeniyle fiyatlar yükselmiş ve yerli firmalar 20 birim oto-
mobil üretmeye başlamıştır. Diğer taraftan, ithalat tarifesi ABCD ve EFG alanları
kadar refah kaybı yaratmıştır.
Şekil 1.5’in (B) Paneli’nde görüldüğü gibi, A ülkesi otomobil üretimini arttır-
dıkça ölçek ekonomilerinden yararlanmaya başlayacak, üretim maliyetleri düşe-
cek ve iç fiyatlar dünya fiyatlarına yaklaşacaktır. Böylece otomobil endüstrisi be-
bek endüstri olmaktan çıkacak ve ülke ithalat tarifesi uygulamasına son verecektir.
Ayrıca bu rekabetçi yerli üretim, KLM alanı kadar bir üretici artığı da yaratacaktır.
A ülkesi ithalat tarifesi öncesinde otomobil talebinin tamamını (80 adet) ithalatla
karşılarken, bebek endüstri tezine dayanarak uygulayacağı geçici ithalat tarifesi
sonucunda, 80 adet olan toplam otomobil talebinin 50 adedini dünya fiyatından
üreterek yerli üretimle karşılayacak, 30 (LN mesafesi) birimini ise ithal edecektir.
Şekil 1.5
Bebek Endüstri Tezi P P
S
S
C G Pw+t
4
M L N
3D Pw 3 Pw
A B E F
D
D
K
Q Q
0 20 60 80 0 50 80
(A) Paneli (B) Paneli
Bugünkü ‹ç Piyasa Gelecekteki ‹ç Piyasa
Stratejik Ticaret Politikası

Son yıllarda ticaret ve finans alanında küreselleşmenin giderek hız kazanmış ol-
ması, ülkelerin rekabet gücü kavramını gündeme getirmiştir. Bu bağlamda, ülke-
lerin rekabet güçlerini arttıracak hükûmet politikaları tartışılmaya başlanmıştır.
Gelişmiş ülkelerde uluslararası işlemlerin artan önemi ile birlikte ekonomik yapı
da değişime uğramış ve hizmetler sektörü ekonominin belkemiğini oluşturmaya
başlamıştır. Hizmetler sektöründeki nispi büyüme ve imalat sanayindeki işgücü
oranının düşmesi, sanayileşmenin yerini sanayisizleşmenin almaya başladığı yö-
nündeki düşünceleri güçlendirmiştir. Gelişmiş ülkeler bu süreçte imalat sanayi

ürünlerinin ihracatçısı konumundan ithalatçısı konumuna gelmiştir. Gelişmiş ül-
kelerdeki sanayisizleşme sürecini önlemek üzere hükûmetlerin stratejik ticaret ve
sanayi politikaları uygulayarak yüksek ücretli ve yüksek işgücü katma değerine
sahip olan endüstrileri veya ileri teknoloji endüstrilerini teşvik etmeleri gerektiği
öne sürülmektedir. Bu politikaların başarılı olması durumunda ülkelere karşılaş-
tırmalı üstünlükler sağlayacak yeni malların üretilmesi mümkün olacak ve ülke-
ler bu yeni ürünlerle küresel pazarda rekabet gücü elde edecektir.
Buraya kadar anlatılanlardan stratejik ticaret politikasının bebek endüstri tezi-
ne çok benzediği anlaşılmaktadır. Aralarındaki en temel farklılık, bebek endüstri
tezinin gelişmekte olan ülkeler için, stratejik ticaret politikasının ise gelişmiş ül-
keler için geçerli olmasıdır. Bebek endüstri tezi ile stratejik ticaret politikası ara-
sındaki diğer bir farklılık ise stratejik ticaret politikasının daha çok büyük riskler
taşıyan ileri teknoloji endüstrilerinin teşviki için benimsenmesi gerektiğidir. Ni-
tekim uygulamadan örnekler de bu saptamayı doğrulamaktadır.
Japonya’nın 1970’lerde ve 1980’lerde yarı-iletkenler endüstrisine verdiği des- Uluslararası ticaret
tekler, stratejik ticaret politikası uygulamasına verilebilecek en tipik örnektir. Bilgi- politikası araçları:
Korumacı dış ticaret
sayar çipleri gibi pek çok yeni üründe kullanılan yarı-iletkenler, 1970’lerde ağırlıklı politikası araçlarıdır.
olarak ABD’de üretiliyor ve dünyaya ihraç ediliyordu. Ancak 1970’li yılların orta-
larından itibaren Japonya, bu endüstrinin gelişmesini ana hedef olarak belirlemiş;
bu hedef doğrultusunda ilgili endüstride araştırma ve geliştirmeyi finanse etmiş,
yapılacak yatırımlara vergi avantajı sağlamış ve endüstriyi dış rekabetten korumak
amacıyla ithalatı kısıtlayıcı önlemler uygulamıştır. Sonuçta, 1980’li yılların orta-
larında Japonya, yarı-iletkenler pazarının kontrolünü ABD’nin elinden almıştır.
Stratejik ticaret politikası uygulamasına, Fransa’nın 1970’lerde Concorde ve Airbus
uçaklarının geliştirilmesi için verdiği destekler de örnek olarak verilebilir.
ULUSLARARASI TİCARET POLİTİKASI ARAÇLARI

Şimdiye kadar yapılan açıklamalardan, uluslararası ticaret politikası araçları ifa-
desinden korumacı dış ticaret politikası araçlarının anlaşılması gerektiği ortaya
çıkmaktadır. Başlıca uluslararası ticaret politikası araçları veya diğer bir ifadeyle
korumacı dış ticaret politikası araçları, ithalat tarifeleri ve tarife dışı kısıtlamalardır.
İthalat Tarifeleri
İthalat tarifeleri, ithal edilen mallar üzerinden tahsil edilecek vergileri belirleyen
listelerdir. İthalat tarifeleri literatürde ithal edilen mal üzerinden alınan vergiler
olarak da tanımlanmaktadır. İthalat tarifeleri, kitabımızın ikinci ünitesinde, güm-
rük tarifeleri başlığı altında ayrıntılı olarak açıklanmış olduğundan, burada detay-
lı bir incelemeye yer verilmemiştir.
Tarife Dışı Kısıtlamalar

Günümüzde en çok uygulanan tarife dışı kısıtlamalar, ithalat kotaları, ihracat süb-
vansiyonları, gönüllü ihracat kısıtlamaları, kamu alımlarına ilişkin düzenlemeler,
yerli katkı zorunluluğu, ürün standartları, anti-damping ve telafi edici vergi uygu-
lamaları ile emek standartlarıdır.
İthalat Kotaları
İthalat kotası, belirli bir zaman diliminde ithal edilebilecek mal miktarına uygulanan
fiziki kısıtlamadır. İthalat kotası, serbest ticaret koşullarında ithal edilebilecek mal
miktarını kısıtlamaktadır. İthalat kotasının yönetimi, ithalat lisansına bağlanmıştır.

Her bir ithalat lisansı, ilgili malın toplam ithalat kotasını ve ilgili ithalatçının ithal
edebileceği mal miktarını göstermektedir. İthalat lisansları hükûmetler tarafından
belirli bir tutar karşılığında ithalatçılara satılabilir veya hükûmetler lisansları dile-
dikleri ithalatçıya verebilir. Bu durumda, ithalatın kısıtlanmasından doğan kazanç,
Şekil 1.2.’den hatırlanacağı gibi ithalat lisansına sahip olan ithalatçıya aittir.
İthalat lisansı uygulaması ne gibi sorunlar yaratabilir?

4
Mamul malların ithalatına kota uygulaması, DTÖ kurallarıyla düzenlenmiştir.
DTÖ kuralları, ithalat kotalarının kademeli olarak ithalat tarifesine dönüştürül-
mesini öngörmektedir. Ancak DTÖ’nün düzenlemelerine rağmen ithalat kotala-
rı, özellikle gelişmiş ülkeler tarafından yerli üreticileri korumak amacıyla tarım
ürünleri ticaretine uygulanmaktadır. Bu konuyla ilgili ayrıntılı açıklamalara, kita-
bımızın üçüncü ünitesinde yer verilmiştir.
İthalat tarifesi gibi ithalat kotası da ticaret ve refah etkileri yaratmaktadır. İt-
halat kotasının ticaret ve refah etkileri, üçüncü ünitede yer alan Şekil 3.2’de kısmi
denge analizine başvurularak incelenmiştir.
İhracat Sübvansiyonları
İhracat sübvansiyonu, ihracat yapan firmaya hükûmet tarafından yapılan doğru-
dan ödeme veya verilen destektir. İthalat tarifesinde olduğu gibi ihracat sübvansi-
yonu da spesifik (birim başına belirli bir tutar) veya ad-valorem (ihraç tutarının
belirli bir oranı) sübvansiyon olabilir. İhracat sübvansiyonları, ithalat tarifeleri ve
ithalat kotalarında olduğu gibi, ticaret ve refah etkilerine sahiptir. Şimdi bu etkile-
ri Şekil 1.6 üzerinde inceleyelim:
Şekil 1.6’da görüldüğü gibi küçük ülke olan A ülkesi, serbest ticaret koşulları
altında 130 birim X malı üretmekte, 100 birim X malı tüketmekte ve 30 birim X
malı ihraç etmektedir. Şekil’de Dw, küçük ülkenin karşı karşıya olduğu dünya X
malı talep eğrisidir. Dw eğrisi, küçük ülkenin serbest ticaret durumunda dünya
fiyatından dilediği kadar X malı satma olanağına sahip olduğunu göstermektedir.
Hükümetin X malı ihracatına birim başına 1 dolar ihracat sübvansiyonu uygula-
dığını varsaydığımızda, sübvansiyon dünya talep eğrisinin birim başına uygula-
nan sübvansiyon kadar yukarı kaymasına ve Dw+s halini almasına neden olmak-
tadır. Dünya talep eğrisinin Dw+s halini almasının nedeni, ihracatçıların ihracat
birimi başına dünya fiyatı ile sübvansiyon toplamı kadar gelir elde etmeleridir.
Sübvansiyon uygulaması sonrasında yerli üreticilerin iç piyasada karşılaştıkları
fiyat 3 dolardan 4 dolara yükselmektedir. Yerli üreticiler fiyat artışı karşısında üre-
timlerini 130 birimden 160 birime arttırmakta, tüketiciler ise tüketimlerini 100
birimden 50 birime azaltmaktadır. İhracat ise 30 birimden 110 birime yüksel-
mektedir. Tüketici artığı ABCD alanı kadar azalmakta, üretici artığı ise AKMD
alanı kadar artmaktadır. ELMC alanı hükûmet müdahalesini yani ihracat sübvan-
siyonunu göstermektedir. EBC alanı ile KLM alanı X malı ihracatını ihracat süb-
vansiyonu ile korumanın maliyetidir. Hükûmet ihracat sübvansiyonu ile X malı
ihracatçılarının refahını arttırırken, toplumun refahını EBC ve KLM alanlarının
toplamı kadar azaltmıştır.
İhracat sübvansiyonunun sübvansiyon verilen ülkede yaşayanlara ek vergi yükü ge-

tireceğini bilelim.
Şekil 1.6
P İhracat
Sübvansiyonunda
S Kısmi Denge: Küçük
Ülke
D C M Dw+s
4
3 Dw
A E B K L
Q
0 50 100 130 160
İhracat sübvansiyonu ülkenin dış ticaret hadlerini nasıl etkiler?

5
İhracat sübvansiyonu, dampingin ortaya çıkmasına neden olabilir. İhracat sübvan-

siyonu yurt içi fiyatı yükseltirken, arz artışı nispi dünya fiyatlarını düşürür. Ortaya
çıkan fiyat farklılaşması nedeniyle ihraç piyasasında damping oluşabilir.
Gönüllü İhracat Kısıtlamaları

Gönüllü ihracat kısıtlamaları (VERs) ithalatçı ülkenin ihracatçı ülkeyi ihracat
miktarını sınırlamak için ikna etmesiyle uygulanan bir tarife dışı kısıtlamadır.
Gönüllü ihracat kısıtlaması anlaşmalarıyla ihracatçılardan, monopol gücüne sa-
hip firmalar gibi satışlarını azaltmaları ve fiyatları yükseltmeleri beklenmektedir.
İthalatçı ülkeler gönüllü ihracat kısıtlaması anlaşmalarıyla bir anlamda ihracatçı
firmalara monopol gücü sunmakta ve onlardan bu gücü gönüllü olarak kabul et-
melerini istemektedir.
Gönüllü ihracat kısıtlamasının ekonomik etkileri bazı yönleriyle ithalat ko-
talarının etkilerine benzese de aralarında önemli farklar bulunmaktadır. Her iki
tarife dışı kısıtlamada da ithalat miktarı sınırlandırılmaktadır. Ancak söz konusu
kısıtlama ithalat kotasında ithalatçı ülke tarafından ithalat lisansları aracılığıyla
yapılırken gönüllü ihracat kısıtlamasında bu kısıtlama bizzat ihracatçı ülke tara-
fından ihracat lisansları aracılığıyla yapılmaktadır. Diğer bir önemli farklılık ise
ihracatın kısıtlanmasından doğan kazancın kim tarafından elde edileceği nokta-
sında ortaya çıkmaktadır. Şekil 1.2’den hatırlanacağı gibi, ithalatın kısıtlanmasın-
dan doğan kazanç ithalat lisansına sahip olan ithalatçıya aitken gönüllü ihracat
kısıtlamasında aynı alana karşılık gelen ihracatın kısıtlanmasından doğan kazanç
ihracat lisansına sahip olan ihracatçıya aittir.
Gönüllü ihracat kısıtlamaları, genellikle gelişmiş ülkelerin tercih ettiği bir ta-
rife dışı kısıtlamadır. 1960’lardan itibaren başta ABD olmak üzere çoğu gelişmiş
ülke, özellikle çelik ve otomobil endüstrilerine gönüllü ihracat kısıtlaması uygula-
mıştır. İhracatlarını gönüllü olarak kısıtlamaları istenmiş ülkelerin başında ise Ja-
ponya ve Kore gelmektedir. Günümüzde gönüllü ihracat kısıtlaması uygulamaları,
DTÖ kurallarıyla düzenlenmiştir.
Kamu Alımlarına İlişkin Düzenlemeler

Kamu alımları yapan hükûmetler ihracatçılar açısından önemli birer tüketicidir.
Ancak hükûmetler, kamu alımlarında yerli malları ithal mallara tercih edebilmek-
tedir. Hükûmetler bu tercihi çeşitli yönetsel düzenlemelere veya yasalara daya-
narak uygulamaktadır. Ancak bu tercih de serbest ticareti kısıtladığı için negatif
refah etkileri yaratmaktadır. Buna rağmen günümüzde çoğu ülkede kamu alımla-
rında yerli mallar tercih edilmektedir.
Yerli Katkı Zorunluluğu

Dış kaynak kullanımı Günümüzde pek çok ürünün üretimi farklı ülkelerden farklı girdiler ve parçalar
(outsourcing): Yerli gerektirmektedir. Yerli üreticilerin üretici ülke dışından girdi sağlamaları dış kay-
üreticilerin girdileri üretici ülke
dışından sağlamalarıdır. nak kullanımı (outsourcing), üretimin bir bölümünü ülke dışında gerçekleştir-
meleri ise üretimi paylaşma olarak nitelendirilmektedir. Son yıllarda güçlü işçi
sendikaları ve örgütleri dış kaynak kullanımını ve üretimi paylaşmayı sınırlan-
Üretimi paylaşma: Üretimin dırmak üzere üretime yerli katkı zorunluluğu için lobi faaliyetleri yürütmektedir.
bir kısmının ülke dışında Yerli katkı zorunluluğunun özellikle gelişmekte olan ülkelerde otomobil endüstri-
gerçekleştirilmesidir.
sinde uygulandığı görülmektedir.
Ürün Standartları
Hükûmetler toplum sağlığını gerekçe göstererek ithal edecekleri mallar için ürün
standartları geliştirebilirler. Ürün standartları genellikle sağlık, hijyen, güvenlik
ve çevre standartlarından oluşmaktadır. İlgili standartlar sadece ithal malların
uyması zorunlu standartlar olmayabilir; yerli mallar da aynı standartlara tabi ola-
bilir. Ancak uygulamada, ithal malların standartlara uygunluğu daha ciddiyetle
takip edilebilir.
Ürün standartlarının tarife dışı kısıtlama olarak uygulanmasına çok sayı-
da örnek verilebilir. Örneğin geçmişte ABD, yerli üreticileri korumak amacıyla
Arjantin’de yetişmiş sığır etinde toplum sağlığını tehdit eden gizli bir virüs bulun-
duğunu iddia ederek Arjantin’den gerçekleştirdiği sığır eti ithalatını kısıtlamıştır.
Benzer şekilde AB, büyüme hormonu ile yetiştirilmiş sığır etinin insan sağlığını
tehdit ettiği gerekçesiyle sığır eti ithalatını kısıtlamıştır.
Ürün standartları, ithalat tarifelerini yükseltmezler veya hükûmetlere gelir
sağlamazlar. Tam tersine, hükûmetlerin yerli mallara da standartlara uyma zorun-
luluğu getirmesi, ilave kaynak kullanımı gerektirmektedir. Bu durumda standart-
lardan, toplum sağlığını, güvenliğini ve çevreye duyarlılığı geliştirerek toplumun
refahını yükseltmeleri beklenmektedir.
Anti-Damping ve Telafi Edici Vergi Uygulamaları

Aksak rekabet piyasalarında firmalar aynı mal için iki farklı fiyat belirleyebilir. Bu
fiyatlardan biri malın iç piyasa fiyatı, diğeri ise malın ihraç fiyatıdır. Aynı malın
farklı tüketicilere farklı fiyattan sunulmasına, fiyat farklılaştırması denmektedir.
Uluslararası ticarette en sık görülen fiyat farklılaştırması ise damping olarak adlan-
dırılmaktadır. Bir uluslararası ticaret politikası aracı olarak başvurulan damping,
haksız bir uygulama olarak nitelendirilmekte ve özel damping düzenlemelerine
tabi olmaktadır. DTÖ düzenlemeleri dampingin ithal mallara rakip yerli mallar
üreten üreticilere zarar vermesi durumunda ülkelere koruma önlemi uygulama
hakkı tanımaktadır. İthalatçı ülke dampingin yerli üreticiye zarar verdiğini tespit
ederse anti-damping vergisi uygulama hakkına sahiptir.
Damping: İki koşulun varlığına bağlıdır: Bu koşullardan ilki, aksak rekabet piyasa-
sının varlığıdır. Bilindiği gibi, aksak rekabet piyasasında firmalar fiyat kabullenici
değil, fiyat belirleyicidir. İkinci koşul ise piyasaların bölümlenmiş olmasıdır. Bö-
lümlenmiş piyasalarda yerli tüketiciler ihraç mallarına kolayca erişemezler.
Telafi edici vergi ise daha önce de belirtildiği gibi, ülkesinde sübvansiyonla
üretilmiş olan ve bu nedenle haksız rekabet yaratan ithal mala uygulanmaktadır.
Telafi edici vergi uygulamaları da DTÖ kuralları ile düzenlenmiştir.
Emek Standartları
Küreselleşmenin etkilerinin her alanda görülmeye başlandığı 1990’lı yıllardan
itibaren, uluslararası emek standartlarının geliştirilmesi konusu, önemli tartışma
konularından biri hâline gelmiştir. Acaba ithalatçı ülkeler ihracatçı ülkelerden
emek standartlarına uymalarını talep ederek emek standartlarını tarife dışı kı-
sıtlama olarak kullanmalı mıdır? Acaba emek standartlarına uyma zorunluluğu,
ülkelerdeki olumsuz çalışma koşullarının ve özellikle çocuk işgücü gerçeğinin
önüne geçebilir mi? Bu sorulara yanıt aranırken geliştirilecek emek standartla-
rının etkinliği dikkate alınmalıdır. Bu noktada iki önemli husus gözden kaçırıl-
mamalıdır: Öncelikle dünya ticaret hacmini etkileme gücüne sahip olmayan kü-
çük ülkelerin emek standartlarına dayalı ithalat yapması, ihracatçı ülkelere emek
standartlarına uyma baskısı yaratmayacaktır. Çözüm ise küçük ülkelerle birlikte,
arz ve talep yönüyle dünya ticaretini etkileme gücüne sahip olan büyük ülkelerin
ithalatta emek standartlarına uyum koşulunu aramalarından geçmektedir. Emek
standartlarının etkinliği ile ilgili bir diğer önemli husus, ilgili standartların ihra-
catçı ülkelerde çalışma koşullarını iyileştirmeyip aksine üretimi informal sektöre
kaydırma olasılığıdır. Bilindiği gibi, az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin büyük
bir bölümünde informal sektör ülke ekonomileri içinde önemli bir paya sahiptir.
Özet
Uluslararası iktisat politikası ile genel iktisat poli- Serbest dış ticaret politikasını savunan tezleri
1 tikası arasındaki ilişkiyi ortaya koymak. 3 açıklamak.
Bir ülkede uluslararası iktisat politikası ile iç Uluslararası ticaret teorisine göre ülke refahının
ekonomik denge ve dış ekonomik dengeyi aynı artışı için en iyi politika, işbölümü ve uzmanlaş-
anda sağlamayı amaçlayan genel iktisat politi- maya dayanan serbest dış ticarettir. Serbest dış
kası karşılıklı etkileşim içindedir. İç ekonomik ticaret politikasını savunan tezler, ilgili politika-
denge, ekonominin tam istihdam düzeyine nın ekonomik etkinliği arttırdığı, dinamik ka-
ulaştırılması ve enflasyonun kabul edilebilir bir zançlar yarattığı ve rant arayışını sona erdirdiği
düzeyde tutulması ile sağlanırken, dış ekono- görüşlerine dayanmaktadır.
mik dengeye ise ödemeler bilançosu dengesinin Ekonomik etkinlik artışı tezine göre, serbest dış
sağlanması, diğer bir ifadeyle ülkeye giren döviz ticaret koşullarının geçerli olduğu bir ekonomi-
tutarı ile ülkeden çıkan döviz tutarının eşitlen- de ülke karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olduğu
mesi ile ulaşılmaktadır. İç ekonomik denge ile malları üretmekte, tüketiciler bu malları dünya
dış ekonomik dengenin aynı anda sağlanması ile fiyatlarından satın almakta ve böylece ekonomik
genel ekonomik dengeye ulaşılmaktadır. etkinliğe ulaşılmaktadır. Aksi durumda, koru-
Uluslararası iktisat politikası ile genel iktisat po- macı dış ticaret politikasının uygulandığı bir
litikasının karşılıklı etkileşimi içinde uluslarara- ekonomide ülke karşılaştırmalı üstünlüğe sahip
sı ticaret politikası çok önemli bir yere sahiptir. olmadığı malları üreterek ekonomik etkinsizlik
Hükûmetler dış ekonomik dengeyi sağlamak yaratmaktadır. Ekonomik etkinsizlik iki nedenle
üzere harcama kaydırıcı politikalara başvurabil- ortaya çıkmaktadır. İlk neden, üretim faktör-
mektedir. Harcama kaydırıcı politikalar, toplam lerinin karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olunan
talebin yerli ve ithal mallar arasında kaydırılma- malların üretiminden karşılaştırmalı üstünlüğe
sını sağlayan ithalat tarifeleri, ithalat kotaları, sahip olunmayan malların üretimine aktarıl-
döviz kontrolleri, devalüasyon, revalüasyon, it- masıyla ortaya çıkan üretim sapma maliyetidir.
halat veya ihracat sübvansiyonları ya da vergile- İkinci neden ise tüketicilerin ilgili malları dünya
ri şeklinde doğrudan dış açıklar üzerinde etkili fiyatından daha yüksek iç fiyattan satın almak
olan politika araçlarıdır. Harcama kaydırıcı po- durumunda kalmalarından kaynaklanan tüke-
litikalar içinde yer alan ithalat tarifeleri, ithalat tim sapma maliyetidir.
kotaları, ithalat veya ihracat sübvansiyonları Dinamik kazançlar yaratma tezine göre, serbest
veya vergileri uluslararası ticaret politikası araç- dış ticaret politikası statik kazanç olarak nitelen-
larıdır. dirilebilecek olan ekonomik etkinlik kazancının
yanı sıra uzun dönemde ortaya çıkabilen ve bu
Ülkelerin farklı uluslararası ticaret politikası ter- nedenle dinamik kazançlar olarak nitelendirilen
2 cihlerini belirlemek. ek kazançlar da yaratmaktadır. Dinamik kazanç-
Temelde ülkelerin tercih edebileceği iki ulusla- lar, fayda-maliyet analizinde yer almayan ve öl-
rarası ticaret politikası mevcuttur. Bunlar, ser- çülmesi zor kazançlardır. Ancak buna rağmen
best dış ticaret politikası ve korumacı dış ticaret son yıllarda dinamik kazançların ekonomiye kat-
politikasıdır. Günümüzde, ekonomik etkinlik kısının, ekonomik etkinlik kazanımından daha
açısından en ideal tercih olarak kabul edilen fazla olduğu görüşü genel kabul görmektedir.
serbest dış ticaret politikası tam anlamıyla sa- Serbest dış ticaret politikası iki önemli dinamik
dece Hong Kong tarafından uygulanmaktadır. kazanç yaratmaktadır. İlgili kazançlardan biri
Kısacası, üzerindeki bütün olumsuz tartışmalara ölçek ekonomileri, diğeri ise artan rekabettir.
rağmen, günümüzde ülkeler farklı uluslararası Serbest dış ticaret politikasının benimsendiği bir
ticaret politikası araçlarını kullanarak serbest dış ekonomide rekabet artar, firmaların aşırı kâr elde
ticarete müdahale etmektedir. etme olasılıkları ortadan kalkar. Bu durum piya-
salara yeni firmaların girmesini engeller. Böylece
piyasalarda faaliyet gösteren firmalar üretim ha-
cimlerini arttırarak ölçek ekonomilerinden yarar- olumlu dışsallığın varlığında üretimi arttırmak
lanabilir. Ayrıca artan rekabet nedeniyle üreticiler gerekmekte; üretimi arttırmak için ise genellikle
ithal mallarla rekabet edebilmek için yeni arayış- ithalat tarifelerine başvurulmaktadır.
lar içine girmektedir. Bu arayışlar ileri teknolojiyi Herhangi bir diplomatik kriz veya ulusal güven-
ve yenilikleri beraberinde getirmektedir. liği tehdit edecek bir gelişme karşısında hazırlık-
Rant arayışını sona erdirme tezine göre, koru- lı olmak amacıyla ülke için stratejik öneme sahip
macı dış ticaret politikası araçlarından biri olan endüstriye korumacı dış ticaret politikası araçla-
ithalat kotası üretim sapma maliyeti ve tüketim rı uygulanabilmektedir.
sapma maliyetinin yanı sıra bir de ithalatçıya ek
bir rant yaratmaktadır. İthalatçının kazancı ola- Uluslararası ticaret politikası araçlarını değerlen-
rak adlandırılan bu kazanç, ülke refahında ise 5 dirmek ve ekonomik etkilerini analiz etmek.
ek bir kayıp oluşturmaktadır. İthalatçılar ithalat
Başlıca uluslararası ticaret politikası araçları
kotasından doğan bu rantı elde edebilmek için veya diğer bir ifadeyle korumacı dış ticaret po-
çoğu zaman ek maliyetlere katlanmaktadır. Ser- litikası araçları, ithalat tarifeleri ve tarife dışı
best dış ticaret politikası uygulayan bir ülkede kısıtlamalardır. Başlıca tarife dışı kısıtlamalar
üretim sapma maliyeti ve tüketim sapma mali- ise ithalat kotaları, ihracat sübvansiyonları, gö-
yeti oluşmayacağı gibi rant arayışından kaynak- nüllü ihracat kısıtlamaları, kamu alımlarına iliş-
lanan ek maliyetler de sözkonusu olmayacaktır. kin düzenlemeler, yerli katkı zorunluluğu, ürün
standartları, anti-damping ve telafi edici vergi
Korumacı dış ticaret politikası tezlerini tartışmak. uygulamaları, emek standartlarıdır.
4
Korumacı dış ticaret tezleri temel olarak, dış ti- İthalat kotası, belirli bir zaman diliminde ithal edile-
caret dengesinin ve dış ticaret hadlerinin iyileşti- bilecek mal miktarına uygulanan fiziki kısıtlamadır.
rilmesi, piyasa başarısızlıklarına müdahale, işsiz- İthalat kotası da ithalat tarifesine benzer ekonomik
liğin azaltılması, korunan endüstride istihdamın etkilere sahiptir. Bunlar ticaret ve refah etkileridir.
arttırılması, hazineye gelir sağlanması, ulusal İthalat kotası bir taraftan ticareti kısıtlarken, diğer
güvenlik/savunma tezi, dampinge ve dış sübvan- taraftan da negatif refah etkileri yaratmaktadır.
siyona karşı korunma, bebek endüstri tezi ve stra- İhracat sübvansiyonu, ihracat yapan firmaya
tejik ticaret politikası tezleridir. hükûmet tarafından yapılan doğrudan ödeme
Dış ticaret dengesizliğinden kaynaklanan ödeme- veya verilen destektir. İhracat sübvansiyonları,
ler bilançosu açığı sorunu yaşayan ülkeler, geçici ithalat tarifeleri ve ithalat kotalarında olduğu
süreyle korumacı dış ticaret politikası araçlarına gibi, ticaret ve refah etkilerine sahiptir.
başvurarak ithalatlarını kısıtlama yoluna gidebi- Gönüllü ihracat kısıtlamaları, ihracatçı ülkenin ih-
lir. Böylece ödemeler bilançosu açığı kapatılabilir racat miktarını gönüllü olarak sınırlaması esasına
ancak korumacı araçlar nedeniyle ihracatları kı- dayanan bir tarife dışı kısıtlamadır. Gönüllü ihra-
sıtlanan ülkeler de benzer araçlarla korumacılık cat kısıtlaması anlaşmalarıyla ihracatçılardan mo-
uygulamaya başlarsa ülkeler arasında ticaret hac- nopol gücüne sahip firmalar gibi satışlarını azalt-
mi giderek daralır ve sonuçta bu durumdan sade- maları ve fiyatları yükseltmeleri beklenmektedir.
ce korumacılık uygulayan ülkelerin refahı değil, Gönüllü ihracat kısıtlamasının ekonomik etki-
dünya refahı olumsuz etkilenir. leri bazı yönleriyle ithalat kotalarının etkilerine
Görünmez el mekanizması ile ekonomik etkin- benzese de aralarında önemli farklar bulunmak-
liğin sağlanamadığı durumlara, piyasa mekaniz- tadır. Her iki tarife dışı kısıtlamada da ithalat
masının başarısızlığı anlamında piyasa başarısız- miktarı sınırlandırılmaktadır. Ancak söz konusu
lıkları denilmektedir. Piyasa başarısızlıklarının kısıtlama ithalat kotasında ithalatçı ülke tarafın-
temel nedenleri, dışsallıklar, kamu malları, eksik dan ithalat lisansları aracılığıyla yapılırken gö-
bilgi, aksak rekabet ve gelir dağılımında adaletsiz- nüllü ihracat kısıtlamasında bu kısıtlama bizzat
liktir. Piyasa başarısızlıklarının telafisi için devlet ihracatçı ülke tarafından ihracat lisansları aracı-
müdahalesine ihtiyaç duyulmaktadır. Bir piyasa lığıyla yapılmaktadır. Diğer bir önemli farklılık
başarısızlığı olan dışsallıklara korumacı dış ti- ise ithalatın kısıtlanmasından doğan kazanç it-
caret politikası uygulanabilir. Örneğin üretimde halat lisansına sahip olan ithalatçıya aitken gö-
nüllü ihracat kısıtlamasında aynı alana karşılık li mallar üreten üreticilere zarar vermesi duru-
gelen ihracatın kısıtlanmasından doğan kazanç munda ülkelere koruma önlemi uygulama hakkı
ihracat lisansına sahip olan ihracatçıya aittir. tanımaktadır. İthalatçı ülke dampingin yerli üre-
Hükûmetler, kamu alımlarında yerli malları it- ticiye zarar verdiğini tespit ederse anti-damping
hal mallara tercih edebilmektedir. Hükûmetler vergisi uygulama hakkına sahiptir. Telafi edici
bu tercihi çeşitli yönetsel düzenlemelere veya vergi ise ülkesinde sübvansiyonla üretilmiş olan
yasalara dayanarak uygulamaktadır. Ancak bu ve bu nedenle haksız rekabet yaratan ithal mala
tercih de serbest ticareti kısıtladığı için negatif uygulanmaktadır. Telafi edici vergi uygulamaları
refah etkileri yaratmaktadır. Buna rağmen gü- da DTÖ kuralları ile düzenlenmiştir.
nümüzde çoğu ülkede kamu alımlarında yerli Uluslararası emek standartlarının geliştirilmesi
mallar tercih edilmektedir. ve uluslararası ticarette ilgili standartlara uyma
Günümüzde pek çok ürün farklı ülkelerden zorunluluğu aranması konuları ise son yılların
farklı girdiler ve parçalar ile üretilmektedir. önemli tartışma konularıdır.
Buna karşılık, güçlü işçi sendikaları ve örgütle-
ri yerli katkı zorunluluğu tezine dayanarak dış
kaynak kullanımını ve üretimi paylaşmayı sınır-
landırmak üzere üretime yerli katkı zorunluluğu
için lobi faaliyetleri yürütmektedir.
Son yıllarda hükûmetler toplum sağlığını gerek-
çe göstererek ithal edecekleri mallar için ürün
standartları geliştirmektedir. Ürün standartları
genellikle sağlık, hijyen, güvenlik ve çevre stan-
dartlarından oluşmakta ve serbest dış ticarete
birer tarife dışı kısıtlama yaratmaktadır.
Aynı malın farklı tüketicilere farklı fiyattan sunul-
ması, fiyat farklılaştırması olarak adlandırılmak-
tadır. Damping, uluslararası ticarette en sık görü-
len fiyat farklılaştırmasıdır. Bir uluslararası ticaret
politikası aracı olarak başvurulan damping, hak-
sız bir uygulama olarak nitelendirilmekte ve özel
damping düzenlemelerine tabi olmaktadır. DTÖ
düzenlemeleri dampingin ithal mallara rakip yer-
Kendimizi Sınayalım
1. Aşağıdakilerden hangisi, bir harcama kaydırıcı po- 7. Stratejik ticaret politikası için aşağıdakilerden han-
litika aracı değildir? gisi yanlıştır?
a. İthalat tarifesi a. Korumacı dış ticaret politikası tezlerinden biridir.
b. İthalat kotası b. Gelişmekte olan ülkelerin benimsediği bir tezdir.
c. Dolaylı vergiler c. Gelişmiş ülkelerin benimsediği bir tezdir.
d. Devalüasyon d. Politika, ülkenin uzun dönemde karşılaştırmalı
e. İhracat sübvansiyonları üstünlüğe sahip olacağını varsayar.
e. Politika, ülkenin uzun dönemde rekabet gücü-
2. Serbest dış ticaret politikasının geçerli olduğu bir nün artacağını varsayar.
ekonomide ekonomik etkinliğe nasıl ulaşılır?
a. Yurt içi üretim teşvik edilerek 8. Aşağıdakilerden hangisi bir tarife dışı kısıtlama de-
b. İhraç mallarına sübvansiyon verilerek ğildir?
c. Karşılaştırmalı üstünlüğe dayalı mallar üretile- a. İthalat kotaları
rek b. İhracat sübvansiyonları
d. İthalata rakip mallar üretilerek c. Spesifik vergi
e. Tüketiciler yasalarla korunarak d. Ürün standartları
e. Yerli katkı zorunluluğu
3. Aşağıdakilerden hangisi serbest dış ticaret politika-
sının yarattığı dinamik kazançlardan biridir? 9. Aşağıdakilerden hangisi bir tarife dışı kısıtlamadır?
a. İleri teknoloji kullanımı a. Çevre standardı
b. Üretici refahındaki artış b. İthalat tarifesi
c. Hazineye gelir sağlanması c. Gümrük vergisi
d. Dış ticaret dengesinin iyileşmesi d. İthalat tutarı
e. Ödemeler bilançosu açığının kapatılması e. İhracat taksiti
4. İthalat tarifesinin bir ülkenin dış ticaret haddini 10. Uluslararası emek standartlarının etkinliği aşağı-
iyileştirmesi hangi koşulun varlığına bağlıdır? daki koşullardan hangisinin varlığına bağlıdır?
a. Küçük ülke olma koşulu a. Standartların büyük ülkeler tarafından uygu-
b. Büyük ülke olma koşulu lanmasına
c. Az gelişmiş ülke olma koşulu b. Standartların küçük ülkeler tarafından uygu-
d. Ad-valorem tarife uygulaması koşulu lanmasına
e. Spesifik tarife uygulaması koşulu c. Standartların büyük ülkeler tarafından gelişti-
rilmesine
5. Dışsallık nedir? d. Standartların küçük ülkeler tarafından gelişti-
a. Üretimin ülke dışında gerçekleştirilmesi rilmesine
b. Üretimde ithal girdi kullanılması e. Standartların minimum koşullar getirmesine
c. Dışa açık ekonomi politikası izlenmesi
d. Fiyatlandırılamayan fayda veya maliyetin varlığı
e. İhracata dönük üretimin teşvik edilmesi
6. Aşağıdakilerden hangisi korumacı dış ticaret poli-

tikası tezlerinden biri değildir?
a. Dış ticaret hadlerinin iyileştirilmesi
b. Dünya ticaret hacminin daraltılması
c. İşsizliğin azaltılması
d. Dampinge karşı korunma
e. Dış ticaret dengesizliğinin giderilmesi
Yaşamın İçinden
Avrupa Birliği ve Korumacılık yorlar. Bazı bankalar hükûmetleri tarafından kendi
Avrupa Birliği (AB) ortak pazar kurallarına göre, ülkelerinde yatırım yapmaya zorlanıyorlar. Uluslara-
sermaye ve işgücü hareketliliğinin önünde engel bu- rası bankaların yabancı ülkelerdeki faaliyetlerini dur-
lunmaması gerekiyor. Yirmi yedi AB ülkesinde genel durmaları kredi krizine neden olurken, fon bulmakta
anlamda iş koşullarının da aynı olması bir diğer ge- zorlanan reel sektöre yönelik kurtarma planlarının da
reklilik. Ortak rekabet kuralları bugün AB anayasa- gündeme gelmesine neden oluyor. Finansal korumacı-
sı niteliği taşıyor ve bu kuralların denetimi Avrupa lığın yaratacağı sorunların AB için siyasi, ekonomik ve
Komisyonu’nun elinde bulunuyor. yasal açıdan önemli bir test niteliği taşıyacağını belir-
Fakat küresel ekonomik krizin ardından İngiltere’de ten uzmanlar, özellikle bankacılık sektöründe enteg-
yabancı işçilerin istihdamına karşı gösteriler, Fransa’da rasyonun sağlanamamış olmasının AB’ne büyük zarar
otomotiv sektörüne verilen destek, İspanya’da tüke- vereceğine dikkat çekiyorlar. Korumacılık baskılarının
ticilerin İspanyol mallarını satın almalarına yönelik AB ve özellikle Euro Bölgesi için ciddi bir tehdit oldu-
uyarılmaları gibi gelişmeler Avrupa’da korumacılık ğu, Avrupa Merkez Bankası tarafından da birçok kez
rüzgarlarının esmeye başladığının işareti olarak değer- ifade edilmişti. Bu noktada uzmanları gündeme ge-
lendiriliyor. Her ne kadar ticari engeller geliştirilmesi tirdikleri soru şu: Gerçekten finansal korumacılık mı
uzak bir olasılık olsa da devletlerin bankacılık sektö- yaşıyoruz yoksa bankalar kredilerini mi sınırlıyorlar?
ründe artan rollerinin yeni bir ekonomik milliyetçilik Avrupa Uluslararası Ekonomi Politikaları Merkezi
modelinin ufukta olabileceğine yönelik endişelere yol Başkan Yardımcısı Razeen Sally’ye göre, her iki durum
açıyor. da sözkonusu. Sally bazı bankaların finans krizinden
İngiltere’nin Ekonomiden Sorumlu Bakanı Mandel- yararlanarak finansal korumacılık yaptığını söylüyor.
son, “korumacılık ekonomik resesyonu depresyona Finansal korumacılık tehdidinin en fazla yaşandığı
çevirir” uyarılarında bulunsa da korumacılığın ucuz bölge ise Doğu ve Güney Avrupa ülkeleri. Bu ülkeler-
işgücünü sona erdireceğini ve büyümeyi destekleyece- de yaşanan en büyük endişe, bankaların sermayelerini
ğini savunan ekonomistler de var. geri çekebilecek olmaları. Özellikle eski komünist ülke-
Geçmişe baktığımızda, ekonomistler korumacılık ön- ler bu endişenin en yoğun yaşandığı yerler. Uluslarara-
lemlerinin 1930’lu yıllarda yaşanan krizi daha ciddi sı bankalara fonlarını kaçırmamaları için yerel yardım-
boyuta taşıdığını ifade ediyorlar. Dönemin ABD Baş- lar bile yapılıyor.
kanı Hoover’in 17 Haziran 1929 tarihinde ABD’ye ithal Finansal korumacılığın yarattığı bir diğer tehdit ise
edilen bazı ürünlere yönelik gümrük vergilerinin art- devlet yardımlarının bankacılık dışındaki sektörlere
tırılmasını içeren anlaşmayı imzalamasının ardından, yönelmesi. İsveç’in otomotiv sektörüne yönelik ha-
dünya genelinde korumacılık önlemleri artmaya başla- zırladığı kurtarma paketi, Fransa’nın otomobil üre-
mış, ithal ürünlerin fiyatları yükselişe geçmişti. Ülkeler ticilerine 6 milyar euro destek sağlaması ve bunun
rekabetçi olabilmek için devalüasyona gitmek zorunda karşılığında istihdam ve üretimlerini yurt dışına ta-
kaldılar. Bunun üzerine para birimlerine yönelik güven şımamalarını istemesi, İtalya’nın zarar eden havayolu
azaldı ve dünya ticareti zor bir döneme girdi. şirketi Alitalia’yı yabancılara kaptırmaması, İspanyol
Bugün her ne kadar AB hükûmetleri kendi vatandaş- hükûmetinin vatandaşlarını İspanyol malı tüketmeye
larını küresel krizin etkisinden korumaya çalışsalar davet etmesi, İngiltere’nin yabancı işçilerin istihdamı-
da ticari korumacılık önlemlerinin geri gelmesi pek na tepki göstermeye başlaması, korumacılık uygula-
mümkün görünmüyor. Bunun başlıca nedeni ise bir malarından bazıları.
yandan DTÖ’nün, diğer yandan da AB’nin gümrük Gümrük vergilerinin ve devlet yardımlarının azaltıl-
vergilerinin yükseltilmesini engelleyen kuralları. Fakat masına yönelik Aralık 2008’de gerçekleştirilen Doha
farklı ekonomik milliyetçilik modellerinin gündeme Kalkınma Turu toplantılarında bir sonuca varılamadı.
geldiği de bir gerçek. Toplantılar ABD Başkanı Obama döneminde bir kez
Korumacılık modelleri arasında en tehlikeli olarak daha gerçekleşecek. Uluslararası Gıda Politikaları ve
değerlendirilenlerden biri finansal korumacılıktır. Araştırma Kurumu (International Food Policy and Re-
Hükûmet yardımlarının ardından daha ulusal bir yak- search Institute) tarafından yapılan bir çalışmaya göre,
laşım içine giren bankalar, kendi ülkelerine geri dönü- anlaşma sağlanması durumunda dünya ticaretinde 336
Okuma Parçası
milyar dolarlık bir artış sağlanacak. Fakat başarısızlık Japon Otomobillerine Uygulanan Gönüllü İhracat
durumunda korunma önlemleri dünya ticaretinin 728 Kısıtlaması
milyar dolar daralmasına yol açabilir. Uzmanlara göre ABD 1980’lerde bir resesyon yaşamıştır. ABD’li oto-
Avrupa’da korumacılığın yükselişe geçişinin ne kadar mobil üreticilerine göre ekonomik yavaşlama, yeni
ciddi olup olmadığını, dünya genelindeki politikalar ve güvenlik ve emisyon düzenlemelerine uyum sağla-
öncelikle ABD’nin tavrı belirleyecek. maya çalıştıkları ve giderek artan Japon rekabetine
Bu arada krize karşı önlem almak amacıyla ABD Tem- maruz kaldıkları, çok kötü bir döneme denk gelmişti.
silciler Meclisi’nde geçen hafta kabul edilen ve halen Japonya’dan gerçekleştirilen otomobil ithalatı 1979 yı-
Senato’da tartışılmakta olan 825 milyar dolarlık teşvik lında piyasanın yüzde 15.2’sine karşılık gelirken 1980
paketinde yer alan “Amerikan malı alın (Buy Ameri- yılında yüzde 22.2’sine yükselmiştir. Otomobil piyasa-
can)” söylemi, başta AB olmak üzere ABD’nin tüm sına ilişkin yeni düzenlemelerin, ithalat baskısının ve
ticari ortakları arasında tepkilere neden oldu. AB ve ekonomik yavaşlamanın etkileriyle ABD’li otomobil
Kanada Kongre’ye gönderdikleri mektuplarda, kamu üreticileri 1980 yılında 4.7 milyar dolar zarar etmiştir.
alımlarında ABD demiri, çeliği ve mamul mallarının Haziran 1980’de otomobil işçileri sendikası, ABD
kullanılmasını öngören bu maddenin kaldırılmasını Uluslararası Ticaret Komisyonu’na, endüstriye geçici
talep ettiler. Başkan Obama ise ekonomik teşvik pake- koruma sağlanması için başvurmuştur. ABD Ulusla-
tindeki “Amerikan malı alın” söylemini değiştirmeye rarası Ticaret Komisyonu’nun görevi, ithalat artışının
çalışacağını, dünya ticaretinde düşüş olduğu bir dö- Amerikan endüstrilerine zarar verip vermediğini araş-
nemde ABD’nin sadece kendisi ile ilgileniyormuş me- tırmaktır. Komisyon, Kasım 1980’de araştırmasını ta-
sajı vermesinin yanlış olacağını kaydetti. mamlamış ve otomobil piyasasındaki sorunun ithalat
Avrupa Komisyonu Başkanı Jose Manuel Barraso ise artışı değil, otogaz ile çalışan otomobillerin kullanımı-
2008 yılının son AB Zirvesi’nin ardından küresel eko- nın yaygınlaşması olduğu görüşünü açıklamıştır. Başkan
nomik krize yönelik olarak “ya birlikte yüzeceğiz ya da Carter, Komisyon’un açıkladığı görüş karşısında otomo-
birlikte batacağız” yorumunu yapmış ve korumacılığa bil üreticilerinden gelen baskılara direnmiştir. Ancak
karşı olduğunu şu sözlerle ifade etmişti: “Oluşturdu- buna rağmen ABD Kongresi, 1981-1983 yılları arasında
ğumuz AB Kurtarma Planı, kısa vadede aksiyomu ve gerçekleştirilecek olan otomobil ithalatını, yıllık 1.6 mil-
daha geniş bir çerçevede ulusal düzey ve uluslarüstü yon ile sınırlayan bir karar almıştır. Ocak 1981’de ABD
kurumsal düzeyde işbirliğini ve koordinasyonu hedef- Başkanlık görevini devralan Reagan, aynı yılın Mayıs
liyor. İhtiyacımız olan şey, toplumun en savunmasız ayında Japonya ile bir gönüllü ihracat kısıtlaması anlaş-
kesimini koruyacak ve kollayacak ulusal ve uluslara- ması üzerinde anlaştıklarını açıklamıştır. Gönüllü ihra-
rası desteği sağlayabilmektir. Krizden çıkışın şimdilik cat kısıtlaması anlaşması, Japonya’nın ABD’ye taşıt aracı
bir yolu özel ve devlet sektörünün ortak hale gelmesi ihracatını 1981 yılında 1.82 milyon adetle, 1982 ve 1983
olarak görünse de biz desteğe evet ama korumacılığa yıllarında yıllık 1.68 milyon adetle sınırlamıştır. Sınır-
hayır diyoruz. Yaşanan kriz korumacılık uygulamala- lamalar 1984 ve 1985 yıllarında da sürdürülmüş ancak
rının yeniden hortlamasına bir mazeret olmamalıdır”. sınırlama miktarı yıllık 1.85 adede yükseltilmiştir.
Küresel kriz sonrasında ortaya çıkan ulusalcı yakla- Gönüllü ihracat kısıtlaması anlaşmasıyla uygulanan
şımlar ve korumacılık önlemleri Davos’ta gerçekleşti- kotalar hem yerli hem de ithal otomobillerin fiyatlarını
rilen Dünya Ekonomik Forumu’nun da gündem mad- yükseltmiştir. Japon otomobillerindeki fiyat ortalama
delerinden birini oluşturdu. Liderler korumacılığın artışı otomobil başına 725 dolar ila 960 dolar arasında
tehlikelerini gündeme getirseler de uygulamalar şu an tahmin edilirken, ABD otomobillerindeki ortalama fi-
için bu yönde ilerlemiyor. Her hükûmet öncelikle ken- yat artışı 360 dolar ila 425 dolar arasında tahmin edil-
di ekonomisini, kendi şirketlerini ve kendi işçilerini miştir. 1984 yılı itibariyle Japon otomobillerindeki fiyat
korumayı tercih ediyor. artışının Japonlara yılda yaklaşık 2 milyar dolarlık bir
katkı sağladığı iddia edilmiştir. Ancak diğer taraftan,
Kaynak: http://www.euractiv.com.tr/ticaret-ve-sanayi/ gönüllü ihracat kısıtlaması ise sağlanan korumanın tü-
link-dossier/ab-ve-korumacilik-000067 Erişim tarihi: keticilere maliyetinin ise yıllık 5.8 milyar dolar olduğu
2 Temmuz 2012. tahmin edilmiştir. Yaklaşık 2.6 milyar dolar olan tüke-
tici artığındaki azalma, üretici artığındaki artışa karşılık
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

gelmiştir. Ayrıca, ABD’de yaklaşık 55,000 adet iş korun- 1. c Yanıtınız yanlış ise “Uluslararası İktisat Politi-
muş, korunan her işin iş başına tüketiciye maliyeti ise kası-Genel İktisat Politikası İlişkisi” konusunu
105,000 (5.8 milyar dolarlık maliyetin 55,000 adet koru- yeniden gözden geçiriniz.
nan işe bölünmesiyle bulunmuştur) dolar olmuştur. 2. c Yanıtınız yanlış ise “Ekonomik Etkinlik Artışı”
Bu anlaşmaya ilişkin eleştiriler, ABD otomobil endüst- konusunu yeniden gözden geçiriniz.
risinin yaşadığı sorunların Japon rekabetinden değil, 3. a Yanıtınız yanlış ise “Dinamik Kazançlarda Ar-
kötü yönetimden kaynaklanmış olduğu iddialarına tış” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
dayanmaktadır. ABD, 1973-1974’lerde yaşanan petrol 4. b Yanıtınız yanlış ise “Dış Ticaret Hadlerinin İyileş-
krizi sonrasında küçük ve ekonomik otomobil piyasası tirilmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
için rekabeti engelleyerek piyasanın büyük bir kısmını 5. d Yanıtınız yanlış ise “Piyasa Başarısızlıklarına
kaybetmiştir. Müdahale: Dışsallıklar” konusunu yeniden
Sonuç itibariyle, gönüllü ihracat kısıtlaması anlaşma- gözden geçiriniz.
sı Japon otomobil üreticilerinin ABD’de üretim yap- 6. b Yanıtınız yanlış ise “Korumacı Dış Ticaret Poli-
maları için güçlü bir teşvik unsuru olmuştur. 1982 ile tikası Tezleri” konusunu yeniden gözden geçi-
1991 yılları arasında altı Japon firması ve iki ABD ve riniz.
Japonya ortak girişimi, ABD otomobil endüstrisine yıl- 7. b Yanıtınız yanlış ise “Stratejik Ticaret Politikası”
da 2.5 milyon adet otomobil üretecek ve 31,000 kişiye konusunu yeniden gözden geçiriniz.
istihdam sağlayacak şekilde, toplam 7.9 milyar dolarlık 8. c Yanıtınız yanlış ise “Tarife Dışı Kısıtlamalar”
yatırım yapmıştır. Diğer taraftan, 1979 ile 1984 yılları konusunu yeniden gözden geçiriniz.
arasında ABD otomobil firmaları yaklaşık 170,000 iş- 9. a Yanıtınız yanlış ise “Tarife Dışı Kısıtlamalar”
çinin işine son vermiştir. konusunu yeniden gözden geçiriniz.
10. a Yanıtınız yanlış ise “Emek Standartları” konu-
Kaynak: Gerber, James. (2005). International Econo- sunu yeniden gözden geçiriniz.
mics, Boston: Pearson, ss. 125-126.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar

Sıra Sizde 1 Appleyard, D., R., Field, A., J., Jr., Cobb, S., L. (2010).
Serbest dış ticaret politikası ülke ekonomisine fayda- International Economics, Singapore: Mc Graw
maliyet analizine dayanan ve statik kazançlar olarak ni- Hill Comp. Inc.
telendirilen kazançların yanında fayda-maliyet analizi- Carbaugh, R., J. (2006). International Economics. Ca-
ne dayanmayan dinamik kazançlar da sağlamaktadır. nada: Thomson South-Western.
Dinamik kazançlar artan rekabetin getirdiği kazançlar- Dunn, R., M. Jr., Mutti, J. H. (2004). International
dır. Artan rekabetle firmalar ileri teknoloji ve yenilik Economics, London and New York: Routledge.
arayışına girmektedir. İleri teknoloji kullanımı ve yeni- Gerber, J. (2005). International Economics, Boston:
likler ise uzun dönemde firmalara yeni karşılaştırmalı Pearson Education Inc.
üstünlük alanları yaratmaktadır. Karluk, S., R. (2009). Uluslararası Ekonomi, İstanbul:
Beta Yayınları.
Sıra Sizde 2 King, P., King, S. (2005). International Economics and
Ülkeler dış ticaret dengesini sağlamak için ithalatı kı- International Economic Policy, New York: Mc
sıtlamak yerine ihracatı teşvik etmeye yönelik düzenle- Graw Hill Comp. Inc.
meler geliştirebilir. Köhler, G. (2007). Global Economics, New York: Nova
Science Publishers Inc.
Sıra Sizde 3 Krugman, P. R., Obstfeld, M. (2009). International
Üretimde olumsuz dışsallığın varlığı, marjinal sosyal Economics, Boston: Pearson Addison Wesley.
maliyetin marjinal özel maliyetten fazla olduğuna işa- Pugel, T., A. (2007). International Economics, Singa-
ret etmektedir. Bu durumda yurt içi üretim azaltılma- pore: Mc Graw Hill Comp. Inc.
lıdır. Bu nedenle üretimde olumsuz dışsallığın varlı- Salvatore, D. (2007). International Economics, USA:
ğında yurt içi üretimi arttırmaya yönelik ithalat tarifesi Wiley Inc.
uygulanmaz. Seyidoğlu, H. (2003). Uluslararası İktisat, İstanbul:
Güzem Yayınları.
Sıra Sizde 4 Ünsal, E., M. (2005). Uluslararası İktisat, Ankara:
İthalat kotasında ithalat lisansına sahip olmak isteyen İmaj Yayıncılık.
firmalar ek maliyetlere katlanmak durumunda kalır. Van den Berg, H. (2004). International Economics,
Ayrıca ithalat lisansı dağıtımında şeffaflıktan uzakla- New York: Mc Graw Hill Comp. Inc.
şılması durumunda ithalatçı firmalar arasında ve itha- http://www.euractiv.com.tr/ticaret-ve-sanayi/link-
latçı firmalar ile hükûmet arasında farklı sorunlar da dossier/ab-ve-korumacilik-000067 Erişim tarihi: 2
ortaya çıkabilir. Temmuz 2012.
https://www.wto.org/english/tratop_e/adp_e/AD_Ini-
Sıra Sizde 5 tiationsBySector.pdf, Erişim tarihi: 28 Kasım 2018.
İhracat sübvansiyonu yurt içi fiyatı arttırır. Yurt içi fi- https://www.wto.org/english/tratop_e/adp_e/AD_Me-
yat artışı ile birlikte ilgili malın üretimi artar ve böylece asuresByExpCty.pdf, Erişim tarihi: 28 Kasım 2018.
nispi dünya fiyatı azalır. Sonuç itibarıyla, ihracat süb- https://www.wto.org/english/tratop_e/scm_e/CV_Ini-
vansiyonu uygulayan ülke büyük ülke ise ilgili ülkenin tiationsBySector.pdf, Erişim tarihi: 28 Kasım 2018.
dış ticaret hadleri kötüleşir. https://www.wto.org/english/tratop_e/scm_e/CV_Me-
asuresByExpCty.pdf, Erişim tarihi: 28 Kasım 2018.
http://daliaeconblog.wordpress.com/2010/10/05/free-
trade-vs-protectionism/ Erişim tarihi: 3 Temmuz
2012.
2
Amaçlarımız
 Gümrük tarifeleri ile gümrük vergilerini tanımlayabilecek,
 Tarifelerin kısmi denge analizinde ekonomik etkilerini açıklayabilecek,
 Optimum tarife, koruyucu gümrük tarifelerine ekonomik argüman ve etkin tarife
oranı kavramlarını tanımlayabilecek,
 Tarife dışı kısıtlamaları açıklayabilecek
bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz
Anahtar Kavramlar
• Tarife • İkinci En İyi Politika
• Advalorem Vergiler • Mill-Bastable Testi
• Spesifik Vergiler • Etkin Koruma
• CIF Fiyat • Genç Sanayiler
• FOB Fiyat • Kota
•
Optimum Tarife • Sözleşmeli Tarife
İçindekiler
• GİRİŞ
• GÜMRÜK TARİFELERİ
• GÜMRÜK VERGİLERİ
Gümrük Tarifeleri • GÜMRÜK TARİFELERİNİN KISMİ DENGE
Uluslararası İktisat Politikası ve Tarife Dışı ANALİZİNDE EKONOMİK ETKİLERİ
• OPTİMUM TARİFE
Kısıtlamalar • KORUYUCU GÜMRÜK TARİFELERİNE
EKONOMİK ARGÜMAN: GENÇ
SANAYİLER VE ETKİN TARİFE ORANI
• TARİFE DIŞI KISITLAMALAR
Gümrük Tarifeleri ve
Tarife Dışı Kısıtlamalar
GİRİŞ
Küresel dünya ekonomisinde serbest dış ticaret ilgili tüm taraflara kazanç sağlar.
Ülkeler arasında serbest dış ticaret söz konusu ise uluslararası uzmanlaşmanın
tüm avantajlarından yararlanmak mümkündür. İş bölümü sonucunda ekonomik
kaynaklar daha verimli ve etkin bir şekilde kullanılır, geniş pazar imkânlarından
yararlanmak mümkün olur. Büyük ölçekte üretim yapmanın sonucunda birim
başına üretim maliyetleri azalır. Buna karşılık serbest ticaretin ülke ekonomile-
ri üzerinde olumsuz etkileri olacağını savunanlar da vardır. Onlara göre serbest GATT/WTO: GATT (General
dış ticaret ülke ekonomisinde yeni kurulan ve gelişen sanayilerin korumasız bıra- Agreement on Tariffs and
Trade), II. Dünya Savaşı
kılmasına ve bunun sonucunda ulusal sanayinin gelişememesine yol açabilir, dış sonrasında uluslararası ticareti
ticaretin açık vermesine sebep olur ve dışa bağımlılığı arttırabilir. Günümüzde ül- serbestleştirmek amacıyla
imzalanmış olan Tarifeler ve
kelerin ekonomilerini dışa açarak, uluslararası ekonomik ilişkilerini arttırmaları Ticaret Genel Anlaşması’dır.
ve dünya ekonomisine entegre olmaları onların yararınadır. Bu yarar sağlanmaya GATT, 1995 yılında Dünya
çalışılırken ülkeler ekonomilerini korumak amacıyla dış ticarete müdahale eder- Ticaret Örgütü (World Trade
Organization-WTO)’nün
ler. GATT/WTO kapsamında gümrük tarifelerinde önemli indirimler yapılması- kurulmasıyla birlikte
na rağmen tarifeler ve tarife dışı kısıtlamalar ile dış ticarete kısıtlamalar getirilme- Örgüt bünyesindeki temel
anlaşmalardan biri olmuştur.
ye devam edilmektedir. Bu ünitede gümrük tarifeleri ile tarife dışı kısıtlamalar ile
bunların ekonomik etkileri incelenecektir.
GATT/WTO ile ilgili ayrıntılı bilgi için http://www.wto.org sitesine bakınız.
GÜMRÜK TARİFELERİ
Gümrük tarifeleri, geniş anlamda dış ekonomi politikasının, dar anlamda ise dış
ticaret politikasının en çok kullanılan araçlarındandır. Gümrük tarifesi iki temel
kavrama dayanır. Bunlar; vergi ve tarifedir. Gümrük vergileri dış ticaret yapan iki Gümrük vergileri: Belli
bir malın gümrük sınırını
veya daha fazla ülke arasında mal ve hizmetlerin ülkeye girişlerinde alınan vergi geçişinde ödenen vergi ve
ve harçlardır. Gümrük tarifesi ise dış ticarete konu olan mal ve hizmetlere uygu- harçlardır.
lanan vergileri belirleyen listelerdir. Gümrük vergileri, gümrük yükümlülüğünün
doğduğu tarihte yürürlükte olan gümrük tarifesine göre hesaplanır. Uygulamada
başlıca üç tür tarife sistemi vardır. Bunlar, tek kolonlu (single-column) çift ko-
lonlu (double-column) ve üç kolonlu (triple-column) tarife sistemleridir. Güm-
rük vergileri yasa ile konuyorsa böyle tarifelere otonom tarife denir. Eğer vergiler
uluslararası anlaşmalar ve karşılıklı görüşmeler sonucunda belirleniyorsa bu tip
28 Uluslararası İktisat Politikası
tariflere sözleşmeli tarife (conventional tariff) adı verilir. Gümrük vergileri ulus-
lararası anlaşmalarla belirlenince, bunların artık tek taraflı kararlarla değiştiril-
mesi mümkün değildir.
Tek kolonlu tarife sistemleri otonom nitelik taşır ve ayırımcı (discriminatory)
özelliği yoktur. Bu sistemde, her mala ülke orijinine bakılmaksızın bir tek vergi
uygulanır ve yasal düzenleme yapılmadan karşılıklı görüşmelerle değiştirilemez.
Bu tip tarife sistemleri, sadece gelir veya koruma amacı güden ülkeler için
yararlıdır. Çift kolonlu tarife sistemlerinde her mal için iki vergi vardır. Eğer her
iki vergi de yasa ile konmuş ise burada maksimum-minimum formlu bir otonom
tarife sistemi söz konusudur. Eğer sadece yüksek vergiler yasa ile belirlenmiş,
buna karşılık düşük olanı uluslararası anlaşmalarla ödün olarak verilmiş ise bu
durumda kısmen otonom ve kısmen de sözleşmeli tarife sisteminden söz edilir.
Buna genel ve sözleşmeli form adı verilir.
WTO üyesi devletlerin tarife cetvelleri iki kolonludur ve genel ve sözleşmeli
form şeklindedir. Tarifelerden yüksek olanı otonom karakterdedir ve üye
olmayanlara uygulanır. Diğeri ise üye ülkelere karşı uygulanan ödünlü tarifelerdir.
Genel tarifeye göre bu özel tarifenin oranlarındaki düşüklük ticaret anlaşmaları
için bir pazarlık marjı sağlar. Düşük tarifeden yararlanmak isteyen ülkeler, kendi
tarifelerinde de indirim sağlamalıdırlar.
Üç kolonlu tarife sistemlerinde üç ayrı vergi oranı vardır. Sistem çift kolonlu
tarife sistemine daha düşük oranlı bir verginin eklenmesiyle oluşur. Bu, tercihli
sistem (preferential system) olarak da anılır ve sistemin birçok üyesi arasındaki
ticareti teşvik etmek için düzenlenir. İngiliz Uluslar Topluluğu (Commonwealth)
bu sistemi uygular. Ayrıca, WTO üyesi olan Türkiye’nin Avrupa Birliği (AB)
kaynaklı mallara uyguladığı tarifeler de bu gruba girer.
Günümüzde gümrük vergileri ithalattan alınır. Bununla beraber belli bir malın
ihracını kısıtlamak ve gelir sağlamak amacıyla ihracattan da gümrük vergisi alma
yoluna gidilmektedir. Gelir sağlamak için ihracattan vergi alınması, özellikle
hammadde üreten ülkeler tarafından uygulanır. İhracat vergisi çok yüksek olursa,
verginin gelir sağlama etkisi tamamen ortadan kalkabilir. Çünkü vergi yüzünden
artan hammadde fiyatları diğer ülkelerde teknolojik gelişmelere yol açar ve yeni
sentetik maddelerin üretilmesine sebep olur. Bunun klasik örneği Şili’dir. Bu
ülkenin doğal nitrat ihracatını 1919 yılında aşırı vergilendirmesi, diğer ülkelerin
sentetik ikame maddeleri üretmelerine yol açmıştır. Böylece Şili, doğal nitrat
pazarlarını kaybederek büyük bir gelir kaybına uğramıştır.
Özellikle tarımsal madde üretiminde tekel durumunda olan ülkeler, bu maddelerin
ihracatına vergi koyarak daha fazla gelir elde etmek isteyebilirler. Üretimde tekele sahip
oldukları için de ihraç malları rekabet gücünü koruyabilir. İthalat ve ihracattan alınan
gümrük vergilerinin dışında, ayrıca transit ticaretinden alınan transit gümrükleri
de vardır. Fakat günümüzde bütün ülkeler transit işlemlerini kolaylaştırma yoluna
gittikleri için transit gümrükleri artık önemini kaybetmiştir.
Günümüzün küresel dünyasında özellikle sanayileşmiş ülkeler arasında GATT dö-

neminde gümrük tarifelerinde önemli indirimler sağlanmıştır. 2000’li yılların son-
larında ABD, Kanada, AB ve Japonya’da ithalat üzerindeki ortalama tarife oranları
%4-5 arasındadır. Fakat bazı hassas ürünlerde oranlar ABD’de %99’a, Kanada’da
%49’a, AB’de %198’e ve Japonya’da %126’ya çıkabilmektedir. Bazı gelişme yolunda
olan ülkelerde ortalama tarife oranları ise %200’lere kadar yükselebilmektedir.
2. Ünite - Gümrük Tarifeleri ve Tarife Dışı Kısıtlamalar 29
Dış ticaretin vergilendirilmesi, ticaretin doğuşu ile başlar. Dış ticarete konulan
gümrük vergilerinin başlıca iki amacı vardır. Bunlar, devlet hazinesine gelir
sağlamak ve yerli sanayi dış rekabete karşı korumaktır. Gümrük vergileri, devletin
kolay gelir sağlama yollarından biri olduğu için dış ticaret politikasının en eski
aracıdır. Kolay tahsil edilir, kısa sürede istenilen gelir elde edilir. Özellikle gelişme
yolunda olan ülkelerde devlet hazinesinin önemli gelir kaynağını oluşturur.
Gümrük vergilerinden etkili gelir sağlayabilmek için bu vergilerin geniş tüketim
alanı olan mallara uygulanması ve ticareti kısmayacak şekilde gümrük gelirlerini
maksimize eden seviyede olması gerekir.
Vergiler, dışarıdan gelen malların yurt içi fiyatlarını arttırarak bu malları yurt
içinde üreten yerli üreticileri dış rekabetten korur. Koruma, verginin ithalatı
ne ölçüde kısıtladığına bağlıdır. Eğer tam bir koruma isteniyorsa yurt içi ve
yabancı üreticiler arasında birinciler aleyhine olan marjinal maliyet farkı ortadan
kaldırılmalıdır. Eğer vergi ile kısmi bir koruma amaçlanıyorsa vergi oranı bu
farkın daha altında belirlenmelidir. Kısmi korumada bir kısım malların ülkeye
girmesine izin verilir. Diğer bir deyişle sınırlı ithalat yapılır ve aynı zamanda devlet
gümrük vergisi geliri de elde eder. Ülke içinde üretimi yapılmayan bir maldan
vergi alınıyorsa bu sadece gelir sağlamak içindir. Türkiye’de kahve ve kakaodan
alınan gümrük vergileri buna örnektir.
Gümrük vergileri hem koruma ve hem de gelir etkisine sahiptir.
Gümrük vergilerinin iki temel görevinin dışında bir diğer görevi daha vardır.
O da ödemeler dengesi etkisidir. Vergilerde meydana gelen bir değişiklik ülkenin
dış ticaret ve ödemeler dengesini etkiler. Ödemeler dengesinde meydana gelen CIF (Cost, Insurance,
Freight) fiyat: Malın alıcı
değişiklikler ise ülkede fiyatlar genel seviyesi, üretim, gelir ve istihdam üzerinde ülkenin limanına ulaştığı
olumlu ya da olumsuz etkiler yaratır. andaki fiyatıdır. Mal bedeli,
sigorta ve navlunu kapsar.
CIF fiyat uygulamasında
GÜMRÜK VERGİLERİ malın taşıma ve sigorta
Gümrük vergileri advalorem ve spesifik olmak üzere ikiye ayrılır. Ayrıca bunla- giderlerini satıcı (ihracatçı)
ülke üstlenmektedir. Bu
rın birleşiminden oluşan karma (compound) vergiler de vardır. Advalorem ver- fiyatta, taşıma sırasında
giler ithal edilen malın değeri üzerinden yüzde olarak alınır. Spesifik vergiler ise malların kayıp ve hasar riskine
karşı deniz sigortası sağlama
ithâl edilen malın fiziki birimleri başına sabit miktarlarda tahsil edilir. İthal bir yükümlülüğü de vardır.
otomobilin CIF (Cost, Insurance, Freight) fiyatı üzerinden %50 oranında vergi CIF terimi, malların ihraç
işlemlerinin satıcı tarafından
alınırsa bu advalorem, vergi ithal edilen her bir otomobil başına 5 bin TL olarak yapılmasını öngörür.
tahsil edilirse, bu spesifik gümrük vergisidir.
Advalorem vergiler, pahalı imalat sanayi ürünleri, spesifik vergiler ise standart mal-
lar için daha uygun gümrük vergi türleridir.
Advalorem vergiler, yüksek fiyatlı imalat sanayi ürünlerine, spesifik vergilere FOB (Free on board)
oranla daha etkili uygulanabilir. Çünkü tek bir advalorem oran yurt içi sanayine fiyat: Malın satıcının
limanında gemiye yüklendiği
özellikle artan fiyatlar karşısında uygun bir koruma sağlayabilir. Fiyatların hızla andaki fiyattır. FOB fiyat
yükseldiği bir ortamda spesifik vergi tarifesi yürürlükte ise devletin vergi gelirinde uygulamasında malın taşıma
ve sigorta giderlerini alıcı
artış olmaz. Alınan vergiler miktarlara bağlı kaldığından, fiyat hareketlerini (ithalatçı) ülke üstlenmektedir.
izlemekte çok başarısızdır. Fiyat artışları sebebiyle ithalat azalmış ise devletin
gümrük vergi gelirinde düşme de gözlenebilir. Advalorem vergilerde vergi
matrahını oluşturan değerin belirlenmesi çok önemlidir. Uygulamada bu değer
FOB (Free on Board) fiyat ve CIF fiyat olarak iki şekilde belirlenmektedir.
Spesifik vergiler, bir malın düşük kalitelerini yüksek kalitelilerine oranla daha
fazla vergilendirdiği için sakıncalıdır. Bir adet otomobil ithalatından 5 bin TL spesifik
gümrük vergisi alınırsa, bu durumda ithalatçı CIF fiyatı daha pahalı olan Mercedes
marka otomobili daha ucuz fiyatlı Skoda marka otomobile tercih edecektir. Bunun
sonucunda ithalat, ucuz kaliteli mallardan pahalı kaliteli mallara kayacaktır.
Bu sakıncayı önlemek için spesifik vergi tarifesini malın kalitesine göre
farklılaştırmak mümkündür. Fakat bu durumda ortaya birçok bürokratik zorluklar
çıkar. Spesifik vergilerin bu sakıncalarına karşılık uygulanmasının kolay olması,
malın fiziki birimi gibi objektif kriterlere dayanması ve anlaşmazlıklara fazla yol
açmaması sebebiyle belli tür ithalatlarda tercih edilmektedir.
Karma gümrük vergileri daha çok hammaddesi vergilendirilmiş mamul
mallara uygulanır. Spesifik vergi burada telafi edici vergi (compensatory duty)
niteliğindedir. Hammadde endüstrilerine vergi ile getirilen korumayı dengeler.
Advalorem vergi ise tamamlanmış malları üreten sanayi dalına koruma sağlar.
Birkaç istisna dışında dünya ülkelerinin büyük çoğunluğu advarolem vergiyi be-
nimsemişlerdir.
Ülkeler, üç sebeple advalorem vergiyi tercih etmektedirler. Öncelikle,

değer esasına göre belirlenen advalorem vergi, adet ya da ağırlık esasına dayalı
olarak belirlenen spesifik vergiye göre toplanabilecek gelirin tahmin edilmesini
kolaylaştırır. İkinci olarak advalorem vergi, etkisi bakımından ucuz ürünlerde
daha düşük, pahalı ürünlerde daha yüksek olması sebebiyle spesifik vergiye göre
adalete daha uygundur. Litre başına 2 dolar olarak belirlenen spesifik vergi, bir
şişesi 4 dolar olan bir şarap üzerinde %50 etkiye, şişesi 20 dolar olan daha yüksek
fiyatlı şarap üzerinde %10 etkiye sahiptir. Buna karşılık %10 oranında advalorem
verginin şişe başına etkisi, daha ucuz olan şarap üzerinde 0.40 dolar, daha pahalı
olan üzerinde ise 2 dolardır. Üçüncü olarak uluslararası müzakerelerde tarife
oranlarının karşılaştırılması, gümrüklerin advalorem olarak uygulamaları hâlinde
daha kolay olabilmektedir.
Advalorem vergilerin etkisi büyük ölçüde vergilendirilebilir değerin hangi yöntem-

lere dayalı olarak belirlenmiş olduğuna bağlıdır.
Gümrük idaresinin vergilendirilebilir değeri 1000 dolar olarak belirlemesi

durumunda %10 oranında advalorem vergi 100 dolar tutarında bir vergiye denktir.
Vergilendirilebilir değerin 1200 dolar olarak belirlenmesi durumunda, ithalatçı
aynı mal için 120 dolar tutarında bir vergi ödemek durumunda kalacaktır.
Gümrük tarifelerinin gelir sağlama ve koruma görevlerini açıklayınız; advalorem ve

1 spesifik vergileri tanımlayınız.
GÜMRÜK TARİFELERİNİN KISMİ DENGE ANALİZİNDE

EKONOMİK ETKİLERİ
Bir ülkede tarifenin yaratmış olduğu ekonomik etkiler, bir bütün olarak ekonomi-
nin tümü için incelenebileceği gibi sadece bir tek mal veya belli bir piyasa için de
analiz edilebilir. Tarifelerin yaratmış olduğu ekonomik etkilerin daha kolay anlaşıl-
ması ve ortaya konabilmesi açısından bu ünitede bir tek mal veya piyasa ele alına-
cak; ekonomide zevklerin, diğer mal fiyatları ile tüketici gelirinin sabit kaldığı var-
sayılacak, teknolojik gelişme, dışsallıklar ve maliyetler üzerinde etki yapan diğer

değişiklikler yok sayılacaktır. Ayrıca iki ülkenin (ABD ve Türkiye) döviz kurları
eşit olarak kabul edilecektir (T1 = 1$).
Üretim Etkisi
Gümrük tarifelerinin koruyuculuğunda yurt içi üretimi arttırmak veya ithal ika-
mesine gitmek kıt kaynakların israfına yol açar. Çünkü her bir birim üretim artışı
daha yüksek reel maliyetlerle gerçekleşir. Her ek birimin üretiminde kullanılan
kaynakların verimliliği, bir önceki üretim seviyesinden daha düşüktür. Eğer eko-
nomide atıl kaynak yoksa (tam çalışma varsayımı) ithal ikamesini gerçekleştirmek
için gerekli olan kaynaklar, marjinal verimi daha yüksek olan diğer sektörlerden
(ihracat sektörü) çekilir. Bunun sonucunda verimi daha düşük olan sektörde üre-
tim yapılır ve ekonomide reel bir kayıp söz konusu olur. Buna gümrük tarifeleri-
nin koruma etkisi (protection effect) ya da üretim etkisi denir.
Gümrük tarifesinin koruma etkisi, bir sektör veya ekonomi için olumlu sonuçlar
yaratabilir. Koruma, ülke ekonomisi açısından belki bir kayba da yol açabilir. Fakat
tarife ile ülke içi fiyatlar yükseleceğinden sektör kısa dönemde kârlı çıkabilir. Uzun
dönemde ise etkin olmayan üretim alanlarında kullanılan kaynaklar daha verimsiz
sektörlere kayabilir.
Tarifelerin kaldırılması veya vergi oranlarının indirilmesi durumunda

bu korumadan yararlananlar bundan zarar görebilir. Aşırı koruma, korunan
sektörlerin gümrük duvarları arkasına çekilerek, ekonomik etkinlikten uzak,
verimli olmayan, tembel ve ağır bir faaliyet sürdürmesine sebep olabilir. Bu
durumda tarifelerin kaldırılması rekabeti arttıracağından, verim artışına yol
açabilir ve dolayısıyla ekonomiye önemli bir katkı sağlayabilir.
Şekil 2.1
Gümrük
Tarifelerinin Kısmi
Denge Analizinde
Ekonomik Etkileri
Sd
F
54
33 H E M
Pw+t
C a c d L
b
30 Pw
B D K
g
21
A Dd
0
S0=60 S1=80 D1=140 D0=160 Miktar
(bin adet)
Şekil 2.1 üzerinde öncelikle kısmi denge analizinde gümrük tarifelerinin bir
sektördeki üreticiler üzerindeki üretim (koruma) etkisini görelim. Örnekte,
Türkiye’de otomobil ithalatına gümrük tarifeleri ile koruma sağlandığı, Türkiye’nin
sektörde dünya fiyatlarını etkiyemeyecek kadar küçük bir ülke olduğu, dünya
fiyatlarının ise değişmediği kabul edilmiştir. Bu varsayımlar altında eğer otomobil
fiyatı dünyada 30 bin TL ise, serbest ticaret durumunda Türkiye’de üretim S0’da
(60 bin adet) gerçekleşir. Tüketim ise 0D0 (160 bin adet) kadardır. 0D0 tüketiminin
0 S0 kadarı yurt içi üretimdir. Bu durumda S0D0 kadar otomobil ithalatı (100 bin
adet) yapılır. Dünya fiyatından (PW) üretici istediği kadar otomobil satar.
Otomobil fiyatı 21 bin TL olduğu zaman üretici ilk otomobili üretir ve 21 bin
TL maliyetindeki ilk otomobili 30 bin TL’den satarak bir otomobile 9 bin TL kazanç
sağlar. Üretici A noktasından B noktasına gelinceye kadar her üretim artışında
(maliyetler fiyatların altında kaldığı için) kazanç elde ettiğinden üretimini arttırır.
Şekilde ABC üçgeni, yani (g) üçgeni üretici artığını gösterir. Bu alan, üreticinin
giderek azalan getiriler toplamıdır. Çünkü her ek birimde maliyetler artacağı için
maliyet ile satış fiyatı arasındaki fark giderek daralır.
Şimdi, Türkiye’nin ithal otomobile %10 oranında gümrük tarifesi uyguladığını
kabul edelim. Türkiye küçük bir ülke olduğu için fiyat kabul eden konumdadır.
Her bir otomobil için 3 bin TL gümrük vergisi ödeneceğinden ithal otomobillerin
fiyatı 33 bin TL’ye yükselecektir. Yerli üreticiler de bu fiyattan otomobil üretip
satacaklardır. Yerli üreticiler üretimlerini, marjinal gelirleri marjinal maliyetlere
eşitlenene kadar arttıracaktır. Otomobil ithalatına %10 vergi uygulanması
sonucunda üreticiler üretimlerini 20 bin adet çoğaltacaklardır (S0S1). Çünkü 30
bin ve 33 binTL’lik fiyat aralığında marjinal maliyet, marjinal gelirin altındadır.
Rekabetçi bir piyasada üretici, marjinal gelir marjinal maliyeti geçtiği sürece üretim yapar.
Yeni fiyat doğrusu olan 33 bin TL’nin altında kalan ve arz eğrisinin üzerindeki
alan üretici artığı (g + a)’dır. Tarife uygulanması sonucunda üretici artığı (a)
alanı kadar artmıştır. (a) alanını ikiye ayırarak incelemek gerekir. Vergiden önce
60 bin adet otomobil üretilmektedir. Vergiden sonra fiyatlar yükseldiği için ek
20 bin adet otomobil üretilecektir. Özetle, 3 bin TL’lik ithal vergisi üreticilerin
üretimlerini S0’dan (60 bin) S1’e (80 bin) kaydırmalarına yol açar. 3 bin TL
tutarındaki vergi otomobil üreticilerine koruma sağlayarak üretimlerini 20 bin
otomobil kadar arttırmalarına imkân yaratır. Bu durumda tarife, BDE (b) alanı
kadar üretim etkisi yaratmıştır.
Tüketim Etkisi
Gümrük vergileri fiyatları yükselterek tüketimin kısılmasına yol açar. Tüketim-
de meydana gelen azalma, ithal malının talep esnekliğinin büyüklüğüne bağlıdır.
Esneklik birden büyük ise vergi sebebiyle artan fiyatlar tüketimi daha fazla kısar;
tüketici eskisine oranla daha az mal tüketeceği için refahında bir azalma meydana
gelir. Buna tüketim etkisi (consumption effect) denir. Otomobil üzerine vergi ko-
nulması fiyatları arttıracağı için tüketiciler tüketimlerini kısacaklar ya da yüksek
bir bedel ödeyerek otomobil alacaklardır. Tüketiciler ilk otomobile 54 bin TL ver-
meye isteklidirler. Fakat tüketiciler 54 bin TL yerine dünya fiyatı olan 30 bin TL
ödeyerek otomobil satın alabilir ve 24 bin TL kazanabilirler.
Şekil 2.1’de, iç talep (Dd) eğrisinin altında, fiyat doğrusunun (30 bin TL) üstünde
kalan alan tüketicinin kazancıdır. Serbest ticaret durumunda CLF üçgeni tüketici
artığını göstermektedir. Ülke otomobile %10 gümrük tarifesi uyguladığında yurt
içi fiyatlar 33 bin TL’ye yükselecektir. Düşük olan serbest dünya fiyatından (30 bin
TL) 160 bin adet talep varken, yurt içi fiyatların yükselmesiyle birlikte tüketiciler
ya her bir otomobil için 3 bin TL fazla ödeyecekler ya da fiyatlar 33 bin TL’ye
yükseldiği için bu fiyattan daha az otomobil alacaklardır.
Gümrük vergisi sebebiyle tüketimde meydana gelen azalma aynen koruma etkisin-
de olduğu gibi reel bir kayıptır. Gelişme yolunda olan ülkelerde yeni kurulan sektör-
lerin belli sürelerle gümrük tarifesi ile korunma sürecinde tüketiciler daha yüksek
fiyatlarla mal satın almak zorunda kalabilir ve refah kaybına uğrayabilirler. Fakat
uzun dönemde, korunan sektörde üretim maliyetleri ve fiyatlar düşerse, tüketicile-
rin katlanmış oldukları refah kaybı giderilmiş olur.
Şekil 2.1’de görüldüğü gibi %10’luk gümrük tarifesi nedeniyle talep D0’dan
(160) D1’e (140) düşecek, otomobile talep 20 bin adet azalacaktır. Tüketicinin
kaybı ise (a + b + c + d) alanı kadar olacaktır. Tüketici artığı da CLF üçgeninden
HMF üçgenine düşecektir. (a + b + c + d) alanı, her otomobilde 3 bin TL yüksek
fiyat ödendiği için tüketici artığındaki azalmadır. KLM (d) alanı aynı zamanda
yüksek fiyatlar sebebiyle tüketicinin satın almaktan vazgeçtiği alanı gösterir.
Tarife sebebiyle yurt içi tüketicilerinin kaybı, üreticilerin kazançlarından daha
fazladır. Çünkü üreticiler fiyatların yükselmesi sebebiyle ek kazanç elde ederler.
Fakat tüketiciler, hem artan yurt içi fiyatlar ve hem de ithal otomobillere yüksek
fiyat ödedikleri için kayıptadırlar. Gümrük tarifesi Türkiye’de otomobil üreticisine
sadece (a) alanı kadar kazanç sağlarken tüketiciler (b + c + d) alanı kadar
kayba uğrarlar. Özetlemek gerekirse, 3 bin TL’lik gümrük tarifesi, Türkiye’deki
tüketicilerin yerli ya da ithal otomobillere daha yüksek fiyat ödemelerine yol açar.
Talep miktarı, fiyatlar arttığı için D0’dan D1’e geriler. Tüketiciler her ithal otomobil
başına 3 bin TL ödedikleri için KLM (d) alanı kadar kayıptadır. Diğer bir ifadeyle
tarife, KLM (d) alanı kadar tüketim etkisi yaratmıştır.
Tüketici ve üretici artıkları birlikte ele alındığında, gümrük tarifeleri ekonomide

net kayba yol açmaktadır.
Gelir Etkisi
Gümrük tarifeleri devlete önemli gelir sağlar. Gelir, gümrük tarifesi ile ithal edilen
ürün miktarının çarpımıyla bulunur. Şekil 2.1’de gelir (c) alanı ile gösterilmiştir.
Diğer bir ifadeyle DKME dikdörtgeni, gümrük tarifesinin gelir etkisini (revenue
effect) gösterir. Türkiye’nin otomobil ithalatından her yıl elde ettiği gelir 180 bin
TL (3 bin TL x 60 bin adet)’dir. Gelir ülke içinde kullanılacağı için toplum refahını
olumlu yönde etkiler ve tüketici artığındaki kaybı kısmen telafi eder.
Yeniden Dağıtım Etkisi

Gümrük vergileri ekonomide gelirin yeniden dağılımına yol açar. Buna yeniden
dağıtım etkisi (redistribution effect) denir. Şekil 2.1’de yeniden dağıtım etkisi
CBEH (a) alanı ile gösterilmiştir. Tam rekabet şartları altında üretim yapan firma
ancak kendisini o sektörde tutmaya yetecek kadar normal kâr elde eder. Denge,
o sektörde verimliliği en düşük olan firma maliyetinin piyasa fiyatına eşitlendiği
noktada oluşur (marjinal firma). Bu firmanın üretim maliyetlerinin altında çalışan
firmalar normal üstü kâr diğer bir deyişle üretici rantı elde ederler. Bu rant, tüketici-
lerin üreticilere yapmış olduğu bir gelir aktarması olarak değerlendirilebilir. Bu se-
beple ortaya çıkan etkiye gelirin yeniden dağıtım etkisi denir. Gümrük vergisi ile
ekonomide fiyat artışı olunca, marjinal firmalar üretici rantı elde etmeye başlarlar.
Piyasa fiyatı piyasaya en son giren firmanın marjinal maliyetine eşitlenince sektör
dengesi yeniden sağlanır ve marjinal firma için normal üstü kâr ortadan kalkar.
OPTİMUM TARİFE
Optimum (en uygun) tarife, ticaret hacmindeki daralmanın olumsuz etkilerine
karşılık, ticaret hadlerindeki iyileşmeden doğan net refah artışlarını maksimum
Büyük Ülke: Dünya ticaret yapan gümrük tarifesidir. Gümrük tarifesi büyük ülke refahı açısından iki farklı
hacminde büyük bir paya etki yaratır. Bunlar ticaret hadlerindeki iyileşme (olumlu etki) ve ticaret hacmin-
sahip olan ülkedir. Bu nedenle,
ticarete konu olan malların deki daralmadır (olumsuz etki). En uygun tarife aşıldıktan sonra her birim güm-
dünya fiyatlarını etkileme rük tarifesi artışı refah kaybına yol açar. Tarife aşırı artarsa bu noktada ticaret hac-
gücüne sahiptir.
mi sıfıra düşebilir (yasaklayıcı tarife). Tarife koyanın refah artışı, diğer ülkelerin
refah düşüşü pahasına gerçekleştiği için tarife uygulanan ülkeler tarife uygulayan
ülkelere misilleme yaparlar. Bunun sonucunda tüm taraflar kaybeder. Tarifenin
optimum özelliğine sahip olması için diğer ülkelerin karşılık vermemesi, yani mi-
silleme yapmaması gerekir. Eğer misilleme olarak onlar da gümrük tarifelerini
arttırırlarsa beklenen refahın maksimum olması mümkün olmaz. Karşılıklı tarife
yükseltilmesine dönüşen tarife savaşı sonucunda kimse amacına ulaşamaz. Dün-
ya genelinde daralan ticaret hacmi sebebiyle herkes bu uygulamadan zarar görür.
1930’lu yıllardaki uygulama buna örnektir.
Şekil 2.2
Optimum tarife Kumafl
x2 T2
x1
OC1*
OC1 T1
y1
K2 OC2
R
K1 S
0 B1 B2 Bu¤day
Bir ülke, misilleme olmaz ise ithal ettiği mallara gümrük vergisi uygulayarak
ticaret hadlerini kendi lehine değiştirebilir ve toplumsal refahını arttırabilir. Acaba
ülke ne kadar tarife uygulayarak ticaret hacmini de azaltmadan ülke refahını arttı-
rılabilir? Şekil 2.2 bunu açıklamak için çizilmiştir. Genel denge analizinde serbest
ticaret dengesi, OC1 ile gösterilen A ülkesinin teklif eğrisinin, OC2 ile gösterilen
B ülkesinin teklif eğrisi ile kesiştiği (R) noktasında, (T1) ticaret haddinde sağlan-
mıştır. Bu noktada dış ticaret hacmi OB2 kadar buğday ve OK2 kadar kumaştır.
A ülkesi (R) serbest ticaret denge noktasına teğet (x1) farksızlık eğrisinin temsil
ettiği kadar refah elde etmektedir. B ülkesi ise (R) serbest ticaret denge noktasına
teğet (y1) farksızlık eğrisinin temsil ettiği kadar refah elde etmektedir.
Şimdi, A ülkesinin kendi refahını maksimize etmek için ithal ettiği kumaşa
gümrük tarifesi uyguladığını; buna karşılık B ülkesinin ise misillemede
bulunmadığını varsayalım. Gümrük tarifesi uygulaması nedeniyle A ülkesinin
teklif eğrisi sola doğru kayacak ve OC1* hâlini alacaktır. Tarife uygulaması ticaret
hacmini daraltacak, daralan ticaret hacmi ise A ülkesinin büyük ülke olması
nedeniyle ticaret haddini iyileştirecektir. A ülkesinin ticaret haddinin iyileşmesi,
B ülkesinin ticaret haddinin bozulması demektir. Tarife uygulaması ile birlikte
yeni dış ticaret dengesi iki ülkenin teklif eğrilerinin kesiştiği (S) noktasında,
(T2) ticaret haddinde sağlanacaktır. A ülkesinin ulaşabileceği en üst seviyedeki Optimum tarife: Büyük
ticaret farksızlık eğrisi, B ülkesinin teklif eğrisine teğet olanıdır. Böylece A ülkesi ülkede toplumsal refahı
maksimize eden tarife
optimum tarife uygulaması sonrasında (x2) farksızlık eğrisinin temsil ettiği kadar düzeyidir.
refah elde edecektir. Optimum tarife uygulamasında A ülkesinin elde ettiği refah
artışı, B ülkesinin alehine bir refah artışıdır. Diğer bir deyişle, A ülkesi optimum
tarife ile refahını artırırken B ülkesi refah kaybı yaşayacaktır. Bu durum ise B
ülkesini misilleme yapmaya itecektir.
Optimum tarifenin büyüklüğü, tarife uygulanan ülkenin teklif eğrisinin esnekliğine

bağlıdır.
B ülkesinin teklif eğrisi esnek ise A ülkesinin tarife uygulayarak ticaret

hadlerini lehine çevirmesi ve dolayısıyla A ülkesinin daha üst bir ticaret farksızlık
eğrisine geçmesi mümkün değildir. Daha az esnek teklif eğrisi söz konusu ise
ülkenin tarife uygulayarak refahını arttırması ancak optimum tarife uygulayarak
mümkün olur. B ülkesinin teklif eğrisinin esnekliğinin 1’e eşit olması durumunda
ise optimum tarife sonsuz olur. Ülkeler (örneğimizde A ülkesi) kendi ürünlerine
tarife misillemesi yapan ülkelere misilleme yaparak optimum tarifeye ulaşmak
ister ve bu durum ülkeler arasındaki tarife savaşlarına yol açar.
Gümrük tarifelerinin dört önemli etkisini ve optimum tarifeyi açıklayınız.

2
KORUYUCU GÜMRÜK TARİFELERİNE EKONOMİK
ARGÜMAN: GENÇ SANAYİLER VE ETKİN TARİFE
ORANI
Ekonomi literatüründe oldukça değişik şekillerde kullanılan koruma terimine Koruma: Dünya fiyatlarının
üstünde üretim yapan yerli
açıklık getirmekte yarar vardır. İktisatçılar, koruma terimini birbirinden çok ayrı üreticileri ithal mallarının
anlamlarda kullanmaktadır. Gümrük tarifesinin gerçekleştirdiği korumayı, günü- rekabetinden sakınmak için
müzde ithal sınırlaması, döviz kontrolleri ve çoklu döviz kuru ile de sağlamak ithal mallarının iç fiyatlarını
bir tarife ile yükseltmektir.
mümkündür. Gümrük tarifeleri ile koruma, malların nispi dünya fiyatları ile on-
ların yurt içi fiyatları arasında ikinciler aleyhine olan farklılığı, gümrük tarifesi ile
ortadan kaldırmak ve ekonomi politikanın gereklerine göre bu fiyatlar arasında
ikinciler lehine bir farklılık yaratmaktadır. Böylece sübvansiyon ile koruma, tarife
ile korumadan ayrılmış olmaktadır.
Yeni kurulan sanayi dallarının ilk kuruluş dönemlerinde maliyetler yüksektir.

Üretimin ilk döneminde üretimi gerçekleştiren firma veya sanayi dalı, içsel
ekonomileri henüz gerçekleştirememiştir. İçsel ölçek ekonomileri, üretim süreci
sırasında üretim ölçeğinin kurulu firma veya sanayi dalının tam kapasiteye
doğru genişlemesiyle birlikte ortaya çıkmakta ve maliyetlerde bir azalmaya yol
açmaktadır. Aynı şekilde, ekonomide zaman içinde görülen dışsal tasarruflar da,
maliyetlerin giderek düşmesine yol açmaktadır. Bu sebeple genç sanayilerin gerek
içsel ve gerekse dışsal ekonomilerden yararlanabilmeleri için belirli bir süre dış
rekabete karşı korunmaları gerekmektedir.
Yeni kurulan genç sanayi dallarını korurken, seçilen üretim tekniği ile en düşük ma-
liyet sağlanıncaya kadar o sanayi dalının hep aynı seviyede korunmasına dikkat et-
mek gerekir. Böyle yapılmazsa, korumanın sağlamış olduğu rekabetten uzaklaşma
sonucu maliyetlerde istenilen düşüş sağlanmayabilir. Diğer bir deyişle, genç sanayi-
ler hiçbir zaman büyüyemezler.
Başlangıçta kullanılacak üretim tekniği seçilirken, üretimde en ucuz maliyetleri

gerçekleştirecek teknik seçilmeyebilir. Bunun başlıca sebebi, üretimin nasıl olsa
devamlı korunacağı inancıdır. Üretimin devamlı korunacağı bilindiği için modası
geçmiş ve yüksek maliyetli üretim tekniği seçilebilir. Aslında firma üretim tekniğini
seçerken gelecekteki faktör fiyatlarını da göz önünde tutmalıdır. Geleceğin ne
kadarlık bir süreyi kapsayacağı, sermaye malının ekonomik ve teknik amortisman
süresi ile sınırlıdır. Bunlardan hangisi daha kısa ise onun esas alınması gerekir.
Modası geçmiş bir teknikle üretim yapıldığı sürece, elde edilen ürünler hiçbir
zaman diğer ülkelerin ürünleri ile rekabet edemeyecekleri için, sonuçta bu sanayi
dalının devamlı korunması zorunluluğu ortaya çıkar. Sanayi dalının maliyetlerini
zamanla düşürmesi söz konusu olduğu hâlde, korumanın verdiği rahatlık içinde
sanayinin gelişmesi için gerekli önlemler alınmayabilir. Bu şekilde korumanın
sağladığı imkânla, bu sanayi dalında aşırı kazanç elde edilerek ekonomide kaynak
kaybına da yol açılmış olur.
Resim 2.1
Bir ülkede genç (yavru-bebek)
sanayilerin korunması için üç ile sekiz
Richard Edward Baldwin, yıl arasında değişen süreler gerekeceği
Cenevre International
Economics at the Graduate düşünülmektedir. Ancak uygulamada
Institute’de uluslararası korunan sanayi dallarının koruma
ekonomi profesörü olarak süreci ülkeden ülkeye ve sektörden
görev yapmaktadır. 2006
yılından bu yana CEPR’de sektöre değişmektedir. Japonya’da
politika direktörüdür. dokuma sanayinin olgunlaşması otuz
Doktora tezini Paul yıl alırken; Güney Kore’de aynı sanayi
Krugman’ın yönetiminde kırk yılda, gemi inşa sanayi ise üç-
tamamlamıştır.
dört yılda olgunlaşabilmiştir. Genç
sanayilerin birinci en iyi politika
aracı olduğu gerekçesiyle gümrüklerle korunmasından doğan kaynak dağılımı
bozulmalarına Richard Baldwin dikkati çekmiştir.
Baldwin’e göre belli sektörlerin korunması, üretken kaynakların yeterince etkili
dağılımına engel olur ve toplum refahında azalmalara yol açabilir. Bu sebeple
belirli bir zaman diliminde giderek hafifleyen gümrük koruması yerine, ikinci en
iyi politika (the second best policy) aracının seçilmesi ve üretim aşamasında bir
seferlik dolaysız teşvik (sübvansiyon) verilmesi daha doğrudur.
Gelişme yolunda olan ülkelerde, gümrük tarifelerinin koruyuculuğunda

kurulan bir sanayi dalının Mill-Bastable Testi’den başarı ile geçmesi zorunludur.
Mill Testi’ne göre bu ülkelerde gümrük tarifesinin korunmasında kurulan sanayi
dalı, teknik bilgi ve deneyim bakımından hızlı bir gelişim içinde bulunmalı ve
gelişmiş ülkeler ile aralarında bulunan tarihsel engeli en kısa sürede kapatmalıdır.
J. S. Mill koruyucu gümrükleri, serbest dış ticaretin bir istisnası olarak görmüştür.
Mill’e göre koruma, gümrük tarifeleri ile teşvik edilen sanayinin bir süre sonra
onsuz yapabileceğine dair haklı bir sebebin bulunduğunun varsayılabileceği; diğer
bir deyişle bu sanayinin gelecekte koruma olmadan kârlı olacağının beklenebildiği
durumlarla sınırlı olmalıdır.
Bastable Testi’nde, gümrük korunmasından yararlanan sanayi dalının kısa
sürede üretim maliyetlerinde önemli tasarruflar sağlaması ve öğrenme süresinin
yüksek maliyetini azaltması gerekmektedir. Bastable, korumacılık sanayi dalının
bir süre sonra avantajlı duruma geleceğini ve sağlanan avantaj ile daha sonra
uğranılan kayıpların karşılanabileceğini savunmuştur. Bastable, genç sanayiler
argümanını serbest dış ticaretin bir istisnası olarak görmemiştir. Çünkü genç
sanayilerin korunması için alınan önlemlerin yol açtığı zararlar, sağladıkları
yararlardan fazla olmuştur.
Korunan sanayi dalına sağlanan imkânlar sonsuz olmayıp, ilk kuruluş dönemin-
de karşılaşılması kaçınılmaz olan darboğazları genişletinceye kadardır. Koruma ile
teşvik, ekonomideki bütün sanayi dallarını değil, ileride nispi avantaja sahip olma-
sı muhtemel, öğrenme dönemini çabuk aşacak ve dış pazarlarda rekabet edebilecek
sanayi dallarına selektif olarak sağlanmalıdır. Gelişme yolunda olan ülkelerde tüm
sanayi birden teşvik etmeye kalkmak, ekonomide zaten sınırlı miktarda bulunan kay-
nakların gelişme potansiyeline sahip olan sanayi dallarından esirgenmesine yol açar.
Böylece, gelişme imkânına sahip sanayi dalları gerekli kaynakları sağlayamama du-
rumuyla karşılaşabilir ve sonuçta ekonomik kalkınmanın hızlanması engellenebilir.
Bu ünitede şimdiye kadar advalorem gümrük vergisinin ithalat üzerindeki

etkileri incelenmiştir. Ülkede ithal ikamesi sanayisinde ithal malı girdi
kullanılıyorsa, bu girdi üzerindeki parasal (nominal) gümrük tarifesi, o girdinin
kullanımı sonucunda üretilen mala uygulanan tarifeden farklıdır. Bu sebeple
nominal tarifelerden farklı olarak etkin koruma (tarife) oranı (effective protection
rate) kavramı geliştirilmiştir.
Etkin koruma oranı, aynı döviz kuru ile nominal gümrük tarifesi sebebiyle
bir malın katma değerinde, tarifelerin olmadığı duruma göre ortaya çıkan yüzde
artıştır. Oran sadece tamamlanmış mal üzerindeki tarife oranını değil fakat o
malın üretiminde kullanılan ara malların üretimlerindeki tarife oranlarına da
bağlıdır. Ham ve yarı mamul maddeye uygulanan nominal tarife tamamlanmış
mala uygulanan tarifeden büyük ise etkin koruma oranı nominal tarifeden
küçüktür. Tamamlanmış mal üzerindeki etkin koruma oranı, girdilerin üretiminde
kullanılan diğer girdilerin nominal gümrük tarifelerinden etkilenmektedir.
Günümüzde gümrük tarife listelerinde yer alan vergi oranları nominal
tarifelerdir ve yurt içi sanayi dallarına aynı oranda koruma sağlamamaktadır.
Çünkü ekonomideki bazı sanayi dalları üzerinde gümrük vergisi olan hammadde
ve yarı mamul maddeleri kullanırken diğer bazı sanayi dalları bu tür girdileri
gümrüksüz veya düşük tarife oranlarından ithal edebilmektedir.
Etkin koruma oranı ( v' - v ) olarak ifade edildiğinde, (v’) iç fiyatlar ile katma
v
değeri, (v) dünya fiyatları ile katma değeri gösterir. Bu durumda etkin koruma
oranı, nominal koruma oranından yüksek ve negatiftir. Çünkü (v’) değeri (v) de-
ğerinden daha küçüktür. Bazı özel durumlarda (v) değerinin negatif olması söz
konusu olabilir. İç üretim çok düşük olduğu için iç fiyatlar ile katma değer düşük
kalabilir.
Günümüz dünyasında nominal ve etkin tarife oranları arasındaki farklılıklar önem-

li sonuçlar doğurmaktadır.
Yüzyılımızda gelişmiş sanayi ülkelerinde en düşük nominal tarifeler

hammaddelere uygulanmaktadır. Sanayi ürünlerine uygulanan tarifeler ise en
yüksektir. Bu durumda sanayi ürünlerine uygulanan efektif tarifeler nominal
tarifelerden çok daha yüksektir. Bunun sonucunda gelişme yolunda olan ülkeler,
gelişmiş ülkelere sanayi mamulü ihraç etmede çeşitli zorluklarla karşılaşmaktadırlar.
Gelişme yolunda olan ülkeler, gelişen sanayilerini korumak için bu mallar üzerine
yüksek gümrük tarifeleri koyarlar. Aslında bu uygulama, yerli sanayi üzerinde
önemli bir şemsiye ve koruma görevi yapar. Eğer hammaddeler ile yarı mamul
maddelere yüksek gümrük tarifeleri uygulanırsa, bu uygulama tamamlanmış
mallar üzerindeki etkin korumayı azaltır.
Genç sanayiler argümanı ne anlama gelir?

3
TARİFE DIŞI KISITLAMALAR
Dış ticaretin hızla büyüdüğü ve karmaşıklaştığı 20’nci yüzyılın ilk yarısında tarife
dışı kısıtlamalar önemli bir dış ekonomi politikası aracı hâline gelmiştir. GATT
çerçevesinde gerçekleştirilen çok taraflı ticaret görüşmeleri sonucunda çeşitli
tarihlerde gümrük tarifelerinde önemli indirimler sağlanmıştır. Tarife dışı kısıt-
lamaların gümrük vergilerinin yerini almaları ve korumacılık açısından tercih
edilmeleri iki sebebe dayanır. Bunlardan ilki, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra
GATT’ın yürürlüğe girmesiyle birlikte o tarihe kadar temel koruma aracı olan
gümrük vergilerinin eski önemlerini kaybetmeleridir. Çok taraflı ticaret görüş-
melerinde ortalama gümrük vergileri, %40’lardan %5’lere kadar düşmüştür.
İkinci olarak gümrük tarifelerine ilişkin kararlar yurt içinde ve uluslararası
seviyede zor alınır. Çoğu ülkede tarife arttırımı için parlamentoların onayı gereklidir.
Ayrıca GATT ve WTO’ya yapılan konsolidasyonlar sebebiyle gümrük vergisinde
yapılacak bir artış için diğer üye ülkelerle görüşmeler sonucunda tavizler verilmesi
gerekir. Çünkü gümrük vergilerini gizli bir şekilde arttırmak mümkün değildir.
Oysa tarife dışı engeller daha kolay ve fazla sorun çıkarmadan uygulanabilir.
Gümrük vergilerinin kademeli olarak indirilmesi dış ticaretin serbestleşmesini
sağlayamamıştır. Amaçları dışında kullanılan standartlar, teknik düzenlemeler ve
uygunluk değerlendirmesi süreçleri serbestleşen ticaret ortamında uluslararası
ticaretin önündeki yeni engeller hâlini almıştır.
Tarife dışı kısıtlamalar, gümrük tarifelerinden ayrı olarak dış ticarete müdahale
için kullanılan araçların tümünü kapsar. Büyük çoğunluğu ithalat kısıtlamalarına
yönelik olmakla beraber, ihracatın ve diğer döviz kazandırıcı işlemlerin teşvik
edilmesi amacıyla da kullanılmaktadır.
1980’li yıllarda dış ticarette tarife dışı engellerin yaygınlaşmasıyla korumacılık Gümrük tarifeleri:
Günümüzde dış ticarete
tartışmaları yeniden gündeme gelmiştir. Günümüzde gümrük tarifeleri ve müdahale aracı olarak çok
kotalar dışında çok sayıda ticareti kısıtlayan engeller (nontariff distortions daha az kullanılan ve fazla
obstacles) vardır. Bu kısıtlamaları başlıca ithal-yönlü (import-directed) ve ihraç- etkin olmayan bir araç
durumuna gelmiştir. Buna
yönlü (export-directed) olmak üzere iki temel gruba ayırmak mümkündür. İthal karşılık tarife dışı kısıtlamalar,
yönlü tarife dışı kısıtlamalar, ithal mallarının yurt içi fiyatlarını yükselterek ithal gerek gelişmiş ve gerekse
gelişme yolunda olan ülkeler
ikamesi malları üreten sanayicileri korur. İhraç yönlü tarife dışı kısıtlamalar, açısından önem kazanmaya
suni olarak dış satışları arttırmak için ihracata yapılan yardımlar ile ihracatın başlamıştır.
kısıtlanması için alınan önlemleri kapsar.
Ünitede tarife dışı kısıtlamalar, miktar kısıtlamaları ve diğer tarife dışı
kısıtlamalar olarak iki ana başlık altında ele alınıp incelenecektir.
Miktar Kısıtlamaları
Miktar kısıtlamaları diğer bir deyişle kotalar, tarife dışı kısıtlamalar içinde en
Global veya ayırım
önemli olanıdır. Kota, gümrük tarifesinden farklı olarak, ithalat miktar veya de- yapmayan ithal kotalar:
ğeri üzerinde mutlak bir sınırlama getirir. Kota bir çeşit tarifedir. Aralarındaki tek Tarifelere çok benzemektedir.
fark, kotanın maliyetleri dikkate almaksızın otomatik bir koruma sağlamasıdır. Çünkü bir ülke belli bir malın
arz ve talep eğrilerinin şekli
Gümrük tarifeleri, ithal malının fiyatlarını arttırarak bu malların ithalatını dolaylı konusunda bilgi sahibi ise ve
yoldan etkilerken, ülkeye girecek mal miktarını doğrudan sınırlandırır. bu eğriler esnek değilse, tarife
ve kota arasında çok az fark
Kota uygulamasının sebebi, ülkenin dış ticaretinde meydana gelen açığı vardır. Kota sonucu tüketim
gidermek amacıyla ithalata ayırdedici bir kontrol sistemi getirmektir. Kotalar, ve yeniden dağıtım etkileri
tarifelerde olduğu gibi olur.
çeşitli şekillerde uygulanır. Türkiye, 2018 yılında 1.000 adet otomobil ithal Fark sadece gelir etkisinde
etmeye karar vermiş ise bu ithal kotasıdır. Aynı şekilde Türkiye ülke ihtiyaçlarını görülür.
düşünerek 100.000 ton krom cevheri ihraç etmeyi planlıyor ise bu ihraç kotasıdır.
Bu tip kotalara global veya ayırım yapmayan (non-discriminatory) kotalar
denir. Çünkü kota sınırları içinde kalmak şartıyla ithalat ve ihracat her ülkeden
yapılabilir. Sınıra ulaşıldıktan sonra ithalat veya ihracata izin verilmez.
Buna karşılık seçici (selective) veya ayırımcı (discrimatory) kotalarda toplam
hacim sınırı yanında ülke ayırımı da yapılır. Türkiye eğer yılında Almanya’dan
1.000 otobüs motoru ithal etmeyi planlıyor ise bu selektif bir kotadır. Uygulamada
bu tip kotalar, ülkeler arasındaki iki yanlı ticaret anlaşmaları ile belirlenir. Diğer
bir kota şekli de tarife kotalarıdır. Tarife kotasında ithal olunacak malın miktar
veya değeri üzerine limit konur ve bu sınır içindeki ithalata düşük tarife uygulanır.
Sınır aşıldığında ithalat yüksek tarifeden yapılır. Türkiye, 2019 yılında ithal edeceği
ilk 1.000 otomobile %20 advalorem tarife uygular. Bu sınırın üzerindekilerden ise
%50 gümrük vergisi alır.
Kotalar, dünyada ilk defa 1929-1930’larda uygulamaya konulmuştur.
Tarifelerin daha eski tarihlere kadar gitmesinin sebebi, hükûmetlerin tarifeler
ile kolay gelir elde etmek istemeleridir. Oysa kotalar, doğrudan gelir sağlayıcı bir
fonksiyona sahip değildir. 1930 yılında dünyada ilk defa kota uygulayan ülke olan
Fransa, arzı esnek olmayan buğday fiyatını kota ile yükselterek buğday üreticisini
korumak istemiştir. Bu tarihte Avustralya, buğday ürünü fazlasını Avrupa’ya
satmak ve buğday stoklarını elden çıkarmak, buna karşılık Fransa kendi buğday
üreticisini korumak amacındadır. Fransa kota yerine gümrük tarifesi uygulasaydı
arz fiyatlara karşı esnek olmadığından yurt içi üretim artmayacak ve ithalat
azalmayacaktı. 1930’lardan sonra kotalar çeşitli amaçlarla kullanılmış, özellikle
gelişme yolunda olan ülkelerde yaygın bir uygulama alanı bulmuştur.
Kotalar, hükûmete gelir sağlayıcı etkiye sahip değildir. Kotalar, iç piyasada mal
arzını kısıtlayarak iç fiyatların dünya fiyatlarının üzerine çıkmasına yol açar ve kıtlık
rantına sebep olur. İthalatçı ülkenin kota uygulaması sonucunda yükselen mal
fiyatları, bazı üreticilerin üretimi arttırmasına yol açacaktır. Üretim artışı her
malda aynı ölçüde ve hızda olmayacaktır. Ancak, sonuçta yurt içi üretimin az ya
da çok artışından doğan bir üretim etkisi yaşanacaktır.
Yükselen fiyat, bir kısım tüketicinin mal satın almaktan vazgeçmesine yol
açacağı için tüketim üzerinde olumsuz bir etki var olacaktır. Ayrıca, piyasada
oluşan fiyatın altında bir fiyattan mal arz edebilecek bir kısım üreticiler de
yüksek piyasa fiyatından mal satarak ülkede gelirin tüketicilerden üreticilere
aktarılmasına (gelirin yeniden dağıtımı etkisine) yol açacaklardır.
Kota uygulamasıyla doğan gelir ya hükûmete kalmakta ya da ithalatçılar
ile yabancı ihracatçılar arasında paylaşılmaktadır. Kota sonucunda ithalat
kısıtlanacağı için yabancı üreticiler ihracatı, yüksek fiyatla ürünleri satarak
gerçekleştirirler. Böylece, ihracatçı firmalar daha kaliteli ve yüksek fiyatlarla
ihracat yapmaya teşvik edilmiş olurlar.
ABD, 1930’lu yıllarda İtalya’dan ithal etmiş olduğu konfeksiyon ürünlerine
kota uygulamasına gitmişti. Bunun üzerine İtalyan ihracatçılar o dönemde
kaliteli olmayan ürünlerinin kalitesini arttırarak daha az ürünü yüksek fiyatla
ihraç etmişlerdir. Böylece ABD kotası, İtalyan konfeksiyon üreticilerinin ürün
kalitesini arttırmalarına yol açmıştır.
1980’li yıllarda Japonya’nın otomobil ihracatına ABD gönüllü ihracat
kısıtlaması getirince, Japonya ABD’de yatırım yaparak üretimini ABD’ye kaydırmış
ve kısıtlamalardan kurtulmuştur. Ayrıca, gönüllü ihracat kısıtlaması sonucunda
Japon firmaları daha kaliteli otomobil üretme konusunda teşvik edilmişlerdir.
Daha büyük ve kaliteli otomobiller ile ABD piyasasına giren Japon firmaları
bunun sonucunda fiyatlarını da yükseltmişlerdir.
Kota uygulaması sonucunda artan iç fiyatlar ile dünya fiyatları arasındaki
farkı dünya fiyatlarına bölerek bulunan tarifeler ise WTO kurallarına uygundur.
Dünya ticaretinde geçmişte sanayileşmiş ülkeler Çok Elyaflılar Sözleşmesi
(MFA) kapsamında gelişme yolunda olan ülkelere uygulamakta oldukları kotaları
kaldırarak bunları tarifelere dönüştürmüşlerdir. WTO kapsamında dünya
tarım ürünleri ticaretine uygulanmakta olan kotaların da gümrük tarifelerine
dönüştürülmesi süreci devam etmektedir.
Diğer Tarife Dışı Kısıtlamalar

Diğer tarife dışı kısıtlamalar, uluslararası ticarete konu olan mallar, hizmetler veya
kaynakların potansiyel dünya reel gelirini arttıracak şekilde tahsisine engel olan kamu
veya özel kesim tarafından dış ticarete getirilen bütün kısıtlayıcı önlemleri kapsar. Ta-
rifelerden farklı olarak, ihracat ve ithalat üzerinde artan bir risk ve belirsizlik getirir.
Bu kısıtlamalar, zaman içinde büyük değişiklikler gösterir, kesinliği yoktur ve geniş
ölçüde idari kararlara bağlıdır. GATT döneminde tarife dışı kısıtlamalar kırk farklı ka-
tegoride sınıflandırılmıştır. Bunların önemli bir bölümü, sınır kapısında ithal malların
ülkeye girişini engellemeye veya sınırlamaya yönelik önlemlerdir.
Günümüzde dış ticarete uygulanan diğer tarife dışı kısıtlamaları on iki başlık
altında incelemek mümkündür:
• Dolaylı Vergiler: Gümrük tarifeleri gibi ithal mallarının fiyatlarının arttı-
rılarak ithalat hacmini daraltan bütün diğer kısıtlamalar tarife benzeri ön-
lemler olarak kabul edilir. Bu önlemler arasında dolaylı vergiler en önem-
lisidir. Bu vergiler, bir mal veya hizmetin üretim veya satış aşamalarında o
mal üzerine konulan vergilerdir.
• İthal Teminatları: İthal teminatı, ithalatçının ithal edeceği mal bedelinin

belli oranını yetkili bankalara yatırmasıdır.
• Tarife Kotaları ve Mevsimlik Gümrük Vergileri: Tarife kotaları, ilan edilen
gümrük vergisinin (fiili vergi) ancak belli bir miktar ithalat için geçerli ol-
ması, bunun aşılması durumunda yasal vergi oranına kadar tedricen yük-
seltilmesidir.
• İthalat Vergileri ve Fonlar: Gümrük vergisine eşdeğer ithalat vergileri de bir
tarife dışı kısıtlamadır. Türkiye’de 1993 yılına kadar belediye hissesi, damga
resmi, destekleme ve fiyat istikrar fonu, kaynak kullanımı destekleme fonu,
maden fonu, konut fonu, ulaştırma altyapıları resmi gibi çok sayıda güm-
rük vergisine eşdeğer vergi uygulanmıştır.
• Görünmeyen Engeller: İthal hacmini doğrudan etkileyen bütün iradi ve tek-
nik düzenlemeler görünmeyen engellerdir.
• Sübvansiyonlar: Ülkeler firmalarının rekabet şansını arttırmak amacıyla
üretici ve ihracatçılara sübvansiyonda bulunurlar.
• Emek Standartları: Küreselleşen dünyada emek faktörüne ilişkin farklı
standartlar, ticaret üzerinde önemli engeller yaratmaktadır.
• Teknik Engeller ve Ürün Standartları: Teknik engeller, dış ticarete sağlık ve
güvenlik amacıyla getirilen tüm ürün standartlarını kapsamaktadır.
• Yerli Parça Kullanım Zorunluluğu: Sanayi ürünlerinde yerli parça kullanım
zorunluluğu dış ticarette önemli bir görünmez engeldir.
• Kamu Alımları: Günümüzde hükûmet alımları (goverment procurement)
dış ticarete getirilen önemli bir görünmeyen engeldir.
• Fiyat Denetimleri: Bu tür kısıtlamalar, değişken vergiler, asgari fiyat ve gö-
nüllü ihracat fiyatı gibi uygulamalardır.
• Gözetleme ve İzleme Önlemleri: Fiyat ve miktar araştırmaları, ürünlerin
mevzuata uygun olarak üretilip üretilmediğinin belirlenmesi ile anti-dam-
ping ve telafi edici vergiler (countervailing duties) olarak ele alınabilir.
Diğer tarife dışı kısıtlamaların kapsamını belirleyiniz.

4
Özet
Gümrük tarifeleri ile gümrük vergilerini tanım- marjinal verimi daha düşük olan sektörde üretim
1 lamak yapılır ve ekonomide reel bir kayıp söz konusu
Gümrük tarifeleri, geniş anlamda dış ekonomi olur. Buna gümrük tarifelerinin koruma etkisi
politikasının, dar anlamda ise dış ticaret politi- denir. Gümrük vergileri fiyatları yükselterek tü-
kasının en çok kullanılan araçlarındandır. Güm- ketimin kısılmasına yol açar. Tüketimde meyda-
rük tarifesi iki temel kavrama dayanır. Bunlar, na gelen azalma, ithal malının talep esnekliğinin
vergi ve tarifedir. Gümrük vergileri dış ticaret büyüklüğüne bağlıdır. Esneklik birden büyük ise
yapan iki veya daha fazla ülke arasında mal ve vergi sebebiyle artan fiyatlar tüketimi daha fazla
hizmetlerin ülkeye girişlerinde alınan vergi ve kısar. Tüketici eskisine oranla daha az mal tüke-
harçlardır. Tarife ise dış ticarete konu olan mal teceği için refahında bir azalma meydana gelir.
ve hizmetlere uygulanan vergileri belirleyen lis- Buna tüketim etkisi denir. Gümrük tarifeleri
telerdir. Gümrük vergileri, gümrük yükümlülü- devlete önemli gelir sağlar. Bu gelir, gümrük ta-
ğünün doğduğu tarihte yürürlükte olan gümrük rifesi ile ithal edilen ürün miktarının çarpımıyla
tarifesine göre hesaplanır. Gümrük vergileri, bulunur. Buna gelir etkisi denir. Gümrük vergi-
yasa ile konuyorsa böyle tarifelere otonom ta- leri ekonomide gelirin yeniden dağılımına yol
rife denir. Eğer vergiler uluslararası anlaşmalar açar. Bu ise yeniden dağıtım etkisidir.
ve karşılıklı görüşmeler sonucunda belirleniyor-
sa bu tip tarifelere sözleşmeli tarife adı verilir. Optimum tarife, koruyucu gümrük tarifelerine
Gümrük vergileri kolay tahsil edilir, kısa sürede ekonomik argüman ve etkin tarife oranı kavram-
3
istenilen gelir elde edilir. Özellikle gelişme yo- larını tanımlamak
lunda olan ülkelerde devlet hazinesinin önemli Optimum tarife, ticaret hacmindeki daralma-
bir gelir kaynağını oluşturur. İthal bir otomo- nın olumsuz etkilerine karşılık, ticaret hadle-
bilin CIF fiyatı üzerinden %50 oranında vergi rindeki iyileşmeden doğan net refah artışlarını
alınırsa bu advalorem, vergi ithal edilen her bir maksimum yapan gümrük tarifesidir. Güm-
otomobil başına 5 milyon olarak tahsil edilirse, rük tarifesi ülke refahı açısından iki farklı etki
bu spesifik gümrük vergisidir. Advalorem vergi- yaratır. Bunlar ticaret hadlerindeki iyileşme
ler, yüksek fiyatlı imalat sanayi ürünlerine, spe- (olumlu etki) ve ticaret hacmindeki daralmadır
sifik vergilere oranla daha etkili uygulanabilir. (olumsuz etki). En uygun tarife aşıldıktan sonra
Çünkü tek bir advalorem oran yurt içi sanayine her birim gümrük tarifesi artışı refah kaybına
özellikle artan fiyatlar karşısında uygun bir ko- yol açar. Tarife aşırı artarsa bu noktada ticaret
ruma sağlayabilir. Fiyatların hızla yükseldiği bir hacmi sıfıra düşebilir. Buna yasaklayıcı tari-
ortamda eğer spesifik vergi tarifesi yürürlükte fe denir. Koruma, dünya fiyatlarının üstünde
ise devletin vergi gelirinde hiçbir artış olmaz. üretim yapan yerli üreticileri ithal mallarının
Alınan vergiler miktarlara bağlı kaldığından, rekabetinden sakınmak için ithal mallarının
fiyat hareketlerini izlemekte başarısızdır. Ad- iç fiyatlarını bir tarife ile yükseltmektir. Güm-
valorem vergilerde vergi matrahını oluşturan rük tarifeleri ile koruma, malların nispi dünya
değerin belirlenmesi bu tür verginin en önemli fiyatları ile onların yurt içi fiyatları arasında
sakıncasıdır. Uygulamada bu değer FOB ve CIF ikinciler aleyhine olan farklılığı, gümrük tari-
fiyat olarak iki şekilde belirlenmektedir. fesi ile ortadan kaldırmak ve ekonomi politika-
nın gereklerine göre bu fiyatlar arasında ikin-
Tarifelerin kısmi denge analizinde ekonomik etki- ciler lehine bir farklılık yaratmaktadır. Böylece
2 lerini açıklamak sübvansiyon ile koruma, tarife ile korumadan
Gümrük tarifelerinin ülke ekonomisi üzerinde ayrılmış olmaktadır. Gelişme yolunda olan bir
dört önemli etkisi vardır. Ekonomide atıl kaynak ekonomide yeni kurulan genç sanayilerin içsel
yoksa ithal ikamesini gerçekleştirmek için gerek- ve dışsal ekonomilerden yararlanabilmeleri için
li olan kaynaklar, marjinal verimi daha yüksek belirli bir süre dış rekabete karşı korunmaları
olan diğer sektörlerden çekilir. Bunun sonucunda gerekmektedir. Koruma yapılırken seçilen üre-
tim tekniği ile en düşük maliyet sağlanıncaya Tarife dışı kısıtlamaları açıklamak
4
kadar o sanayi dalının hep aynı seviyede korun- Dış ticaretin hızla büyüdüğü ve karmaşıklaştığı
masına dikkat etmek gerekir. Böyle yapılmazsa, 20’nci yüzyılın ilk yarısında tarife dışı kısıtlama-
korumanın sağlamış olduğu rekabetten uzaklaş- lar önemli bir dış ekonomi politikası aracı hâline
ma sonucu maliyetlerde istenilen düşüş sağlan- gelmiştir. Tarife dışı kısıtlamalar, gümrük tarife-
mayabilir. Diğer bir deyişle, genç sanayiler hiçbir lerinden ayrı olarak dış ticarete müdahale için
zaman büyümezler. Etkin koruma oranı, aynı kullanılan araçların tümünü kapsar. Büyük ço-
döviz kuru ile nominal gümrük tarifesi sebebiyle ğunluğu ithalat kısıtlamalarına yönelik olmak-
bir malın katma değerindeki tarifelerin olmadı- la beraber, ihracatın ve diğer döviz kazandırıcı
ğı duruma göre ortaya çıkan yüzde artıştır. Oran işlemlerin teşvik edilmesi amacıyla da kullanıl-
sadece tamamlanmış mal üzerindeki tarife ora- maktadır. Tarife dışı kısıtlamalar, miktar kısıtla-
nını değil fakat o malın üretiminde kullanılan maları ve diğer tarife dışı kısıtlamalar olarak iki
ara malların üretimlerindeki tarife oranlarına temel gruba ayrılır. Miktar kısıtlamaları, (kota-
da bağlıdır. Ham ve yarı mamul maddeye uy- lar) tarife dışı kısıtlamalar içinde en önemli ola-
gulanan nominal tarife tamamlanmış mala uy- nıdır. Kota, gümrük tarifesinden farklı olarak,
gulanan tarifeden büyük ise etkin koruma oranı ithalat miktar veya değeri üzerinde mutlak bir
nominal tarifeden küçüktür. Tamamlanmış mal sınırlama getirir. Diğer tarife dışı kısıtlamalar,
üzerindeki etkin koruma oranı, girdilerin üreti- uluslararası ticarete konu olan mallar, hizmetler
minde kullanılan diğer girdilerin nominal güm- veya kaynakların potansiyel dünya reel gelirini
rük tarifelerinden etkilenmektedir. arttıracak şekilde tahsisine engel olan kamu veya
özel kesim tarafından dış ticarete getirilen bütün
kısıtlayıcı önlemleri kapsar.
1. Aşağıdakilerden hangisi uluslararası anlaşmalar ve 6. Gümrük vergileri fiyatları yükselterek tüketimin
karşılıklı görüşmeler sonucunda belirlenen tarifeleri kısılmasına yol açar. Aşağıdakilerden hangisi tüketim-
tanımlamaktadır? de meydana gelen azalmanın nedenidir?
a. Anlaşmalı tarife a. İhraç malların talep esnekliği
b. Tek kolonlu tarife b. İthal malların talep esnekliği
c. Çift kolonlu tarife c. İthal malların fiyatı
d. Sözleşmeli tarife d. İhraç malların fiyatı
e. Üç kolonlu tarife e. Gümrük vergisinin miktarı
2. Aşağıdakilerden hangisi DTÖ üyesi devletlerin ta- 7. Aşağıdakilerden hangisi, ticaret hacmindeki daral-
rife cetvellerinin özelliklerinden biri değildir? manın olumsuz etkilerine karşılık ticaret hadlerindeki
a. İki kolonludur iyileşmeden doğan net refah artışlarını maksimum ya-
b. Genel tercihli sistemdir pan gümrük tarifesidir?
c. Genel ve sözleşmeli formdur a. Advalorem tarife
d. Tarifelerden yüksek olanı otonom karakterdedir b. Spesifik tarife
e. Üye olmayan devletlere yüksek tarifeler uygulanır c. Sözleşmeli tarife
d. Optimum tarife
3. Aşağıdakilerden hangisi ticaretin vergilendirilme- e. Otonom tarife
sinin nedenlerinden biri değildir?
a. Hazineye gelir kaynağı sağlaması 8. Aşağıdakilerden hangisi, günümüzde tarife dışı kı-
b. Politika aracı olarak kullanılabilmesi sıtlamaların gümrük vergilerinin yerini almasının ne-
c. Yerli sermayeyi koruması denlerinden biri değildir?
d. Dış ticaret dengesini etkilemesi a. GATT’ın yerini DTÖ’nün alması
e. Fiyat seviyesini olumlu etkilemesi b. Gümrük tarifelerinin uluslararası düzeyde be-
lirlenmesi
4. Aşağıdakilerden hangisi spesifik vergilerin sakın- c. Çoğu ülkede tarife artırımı için parlamento
calarından biridir? onayı gerekmesi
a. Ürün kalitesi ile vergilendirmenin ters orantılı d. Gümrük vergilerini gizli bir şekilde arttırmanın
olması mümkün olmaması
b. Malın değerinden yüzde oranında alınması e. Tarife dışı kısıtlamaların tüketicilerin lehine ol-
c. Karma bir vergilendirme yapısına sahip olması ması
d. Standart mallar için daha uygun olması
e. Vergi matrahının belirlenmesinin zor olması
5. Tam çalışma varsayımı geçerli iken ithal ikamesi

politikasını gerçekleştirmek için marjinal verimliliği
yüksek olan sektörden kaynakların çekilmesi sonucu
ekonomide oluşan reel kayıp aşağıdakilerden hangisi
ile ifade edilir?
a. Tasarruf etkisi
b. Yeniden dağıtım etkisi
c. Üretim etkisi
d. Tüketim etkisi
e. Gelir etkisi
Yaşamın İçinden
9. Miktar kısıtlamaları diğer bir deyişle kotalar için Türk Gümrük Tarife Cetveli
aşağıda sayılanlardan hangisi geçersizdir? Türk Gümrük tarife Cetveli, Dünya Gümrük Örgü-
a. Kota, gümrük tarifesinden farklı olarak, ithalat tü bünyesinde uluslararası ticarete konu eşyaların sı-
miktar veya değeri üzerinde mutlak bir sınırla- nıflandırılmasında yeknesaklığı sağlamak amacıyla
ma getirir 01.01.1958 tarihinde yürürlüğe giren ve Örgüt’e üye
b. Kota bir çeşit tarifedir ülkelerin ulusal tarife cetvellerinin temelini oluşturan
c. Kota maliyetleri dikkate almaksızın otomatik Armonize Mal Tanımı ve Kodlama Sistemi´ ne uygun
koruma sağlar olarak 14.05.1964 tarihinde 474 sayı ile kabul edilen
d. Gümrük tarifeleri, ithal malının fiyatlarını art- Türk Gümrük Tarife Cetveli Hakkında Kanun´a daya-
tırarak bu malların ithalatını dolaylı yoldan et- nılarak her yıl Bakanlar Kurulu tarafından yenilenerek
kilerken, kotalar ülkeye girecek mal miktarını kabul edilen ulusal, eşya ve ekonomik değer sınıflan-
doğrudan sınırlandırır dırma indeksidir. Armonize Sistem Nomanklatürde
e. Kota uygulayan ülkeye diğer ülkeler kısıtlama eşya kodları altı haneli rakamlarla gösterilir. Ulusal
Tarife Cetvellerinde eşya kodları 12 haneli rakamlarla
olmadan ihracat yapabilirler
gösterilir. Armonize Sistem, Dünya Gümrük Örgütü
tarafından yürürlüğe konan sözleşmeye, nomanklatür
10. Dış ticarette uygulanan, ithal hacmini doğrudan
ise tarife cetvellerinin ilk altı hanesinden oluşan ulus-
etkileyen bütün iradi ve teknik düzenlemeler aşağıda-
lararası indekse verilen isimdir.
kilerden hangisi ile ifade edilir?
Eşyanın tarife pozisyonu deyiminden, yürürlükteki
a. Sübvansiyonlar
hükümlere uygun olarak söz konusu eşyanın girdiği;
b. Görünmeyen engeller • Türk Gümrük Tarife Cetvelinin veya tamamen veya
c. Fiyat denetimleri kısmen Türk Gümrük Tarife Cetveline dayanan veya
d. Kamu alımları bu cetvele alt açılımlar ekleyen ve eşya ticaretine iliş-
e. İthal teminatları kin tarife önlemlerinin uygulanması için tespit edi-
len diğer cetvelin bir alt pozisyonunun,
• Tamamen veya kısmen Türk Gümrük Tarifesine da-
yanan ya da bu tarife cetveline alt açılımlar ekleyen
ve özel alanlara ait eşya ticaretine ilişkin tarife dışı
önlemlerin uygulanması amacıyla Bakanlar Kurulu
Kararı ile oluşturulan bir diğer cetvelin alt pozisyo-
nunun belirlenmesi anlaşılır.
Türk Gümrük Tarife Cetvelinde eşyalar 12 haneli ra-
kamlarla gösterilir. İlk altı hanesi Armonize Sistem
Nomanklatür kodunu, yedinci ve sekizinci haneler
kombine nomanklatür kodunu, dokuzuncu ve onuncu
haneler milli alt açılım kodunu, onbirinci ve onikinci
haneler istatistik kodunu gösterir.
• Mükellefler 4458 sayılı Gümrük Kanunu’nun 9.
maddesine istinaden;
• İthalat ya da ihracat vergilerinin belirlenmesi,
• Tarım politikası kapsamında ihracat vergi iadeleri ile
ithalata ya da ihracata verilen diğer bütün ödemele-
rin hesaplanması,
• Belgelerin, söz konusu tarife veya menşe bilgisine
istinaden verilmiş olması koşuluyla, eşyaya ait güm-
rük beyannamesinin tescili için gümrük işlemleri-
nin yürütülmesi sırasında verilen ithalat, ihracat ya
da ön izin belgesinin kullanımı için Bağlayıcı Tarife
Bilgisi talebinde bulunabilirler.
Okuma Parçası
Yazılı talep üzerine Müsteşarlık veya yetkilendirdiği GATT/WTO Kuralları Kapsamında Kotalar
gümrük idaresi tarafından bağlayıcı tarife bilgisi ve- GATT/WTO sisteminde bazı şartlarda kota uygulama-
rilir. Bağlayıcı tarife gümrük idarelerini, hak sahibine sına gidilebilir. Genel Anlaşma’ya göre geçici ödemeler
karşı sadece eşyanın tarife pozisyonu konusunda, yal- dengesi zorluğu çeken ülkeler, bir süre için ithalatlarını
nızca bilginin verildiği tarihten sonra tamamlanacak kısıtlayabilirler. Bu çerçevede Genel Anlaşma’da gelişmiş
gümrük işlemlerine konu olan eşya için bağlar. Bağla- ülkeler için 12. Madde, gelişmekte yolundaki ülkeler
yıcı tarife bilgisi alan kişi beyan edilecek eşya ile ve- için ise 18/B Maddesi yer almaktadır. Ödemeler denge-
rilen bilgide tanımlanan eşya arasında her bakımdan si sorunlarıyla ilgili olarak WTO içinde özel bir komite
uygunluk bulunduğunu kanıtlamak zorundadır. Bağ- vardır. Komite, başvuruda bulunan ülkenin durumuna
layıcı tarife bilgisi veriliş tarihinden itibaren altı yıl ge- göre ayrıntılı bir araştırma gerçekleştirir ve bunun için
çerlidir. Talep edenin verdiği yanlış veya eksik bilgiye IMF ile işbirliği yapar. Sıkı kurallara tabi 12 Madde çok
dayanan bağlayıcı bilgi iptal edilir. az kullanılmış ise de GATT döneminde gelişme yolun-
Bağlayıcı tarife bilgisi aşağıdaki durumlarda geçerlili- daki ülkeler 18/B Maddesi’ne sürekli başvurmuşlardır.
ğini kaybeder: Gelişme yolunda olan ülkelerin başvurularının yüzde
a) Türk Gümrük Tarife Cetvelinde değişiklik yapılma- 80’i kabul edilmiştir.
sı ve verilen bilginin söz konusu değişiklikle getiri- Ödemeler Dengesi Komitesi’nin son yıllarda onayını
len hükümlere uymaması, daha zor verdiği ve özellikle bu onayı geçmişte Güney
b) Dünya Gümrük Örgütünün uymakla yükümlü bu- Kore gibi GATT sistemi içinde gelişme yolunda olan ülke
lunduğumuz nomanklatür, izahname, tarife pozis- statüsü taşıyan fakat bu statüsü uygulamada tartışmalı
yonlarına ilişkin kararlarındaki bir değişikliğe uy- ülkeler için esirgediği gözlenmiştir. Genel Anlaşma’nın
maması, 18/B Maddesi’ne göre uygulanan kota ile bir üründen
c) Bağlayıcı tarife bilgisinin iptal edildiğinin veya de- ithal edilebilecek miktar, dolaysız bir şekilde sınırlan-
ğiştirildiğinin bilgi verilen kişiye tebliğ edilmesi. dırılmaktadır. Dolayısıyla kota bağlayıcı olduğu sürece
(a) ve (b) bentlerinde belirtilen hâllerde bağlayıcı tarife ekonomideki ayarlama yurtiçi fiyatın yükselmesi ile sağ-
bilgisinin geçerliliğini kaybetme tarihi, söz konusu de- lanmaktadır. Kota gümrük vergisine eşdeğer bir etkiye
ğişikliklerin Resmi Gazetede yayımı tarihidir. Geçer- yol açmakta, fakat kota kârlarından yararlanacak kesim
liliğini kaybeden bağlayıcı tarife bilgisinin hak sahibi, genelde gümrük vergisinden yararlanacak kesimden
söz konusu bilgiye dayanarak ve bu bilginin geçerli- farklı olmaktadır. GATT/WTO çerçevesinde kotalar, it-
liğini kaybetmesinden önce, ilgili eşyanın alımı veya hal yasaklarının yanında ithalatı izne tabi tutmayı veya
satımı üstüne bağlayıcı sözleşmeler yaptığı takdirde, şartlı ithal izinlerini de kapsamaktadır. GATT/WTO’ya
geçerliliğini kaybeden tarife bilgisini, söz konusu yayı- göre ancak kamu güvenliği veya sağlığı gibi durumlar-
mın ya da tebligatın yapıldığı tarihten itibaren altı aylık da ithal yasakları tam olarak uygulanabilir. Şartlı ithal
bir süre boyunca kullanabilir. Ancak, gümrük işlemleri izinleri ise bir malın ithalatına ancak ihracat yapma veya
sırasında söz konusu ürünler için bir ithalat, ihracat ya diğer yollarla döviz getirme gibi şartların gerçekleşme-
da ön izin belgesinin gümrüğe verilmesi hâlinde, bu si durumunda izin verilmesi sistemidir. İthalat şartlara
belgenin geçerlilik süresi esas alınır.” bağlı olduğundan, ithal edilebilecek miktar kısıtlanmak-
tadır.
Kaynak: http://www.gumruktarife.com/ Erişim tarihi: Türkiye’de Ocak 1981’de yürürlüğe giren 1981 İthalat Re-
7 Mart 2018. jimi Kararı ile ithalatta kotalar azalmış, 1984 yılı başında
yürürlüğe giren İthalat Rejimi ile kota listeleri tamamen
kaldırılmıştır. Böylece kota rantı yok edilmiştir. Sonuçta
bir malın yurtiçi fiyatı, yaklaşık o malın gümrük çıkış fi-
yatına (CIF fiyat) eşitlenmiştir. Ayrıca 1984 İthalat Reji-
mi ile yasak ve izne tabi maddeler listeleri yayımlanarak
bunların dışında kalan malların ithali serbest bırakılmış;
diğer bir deyişle ithal edilebilecek maddeler değil, tersine
yasak mallar istisna hâline getirilmiştir. Silah, cephane,
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

uyuşturucu maddeler ithali yasak mallar listesine kon- Sıra Sizde 1
muştur. Böylece daha önceki yıllarda hangi maddele- Ticaretin vergilendirilmesi ticaretin doğuşu ile aynıdır.
rin hangi yollarla ithal edilebileceğini belirten ve geriye Uluslararası ticarete konulan gümrük vergilerinin iki
kalan maddelerin ithalatını yasaklayan bir rejimden, amacı vardır. Bunlar, devlet hazinesine gelir sağlamak ve
ithali yasak malları tek tek belirleyen ve diğer madde- yerli sanayi dış rekabete karşı korumaktır. Gümrük ver-
lerin ithalini serbest bırakan bir rejime geçilmiştir. gileri, devletin kolay gelir sağlama yollarından biri oldu-
ğu için dış ticaret politikasının en eski aracıdır. Gümrük
Kaynak: Karluk, S. R. (2013). Uluslararası Ekonomi, vergilerinden etkili gelir sağlayabilmek için bu vergilerin
İstanbul: Beta Yayınları, s. 435. geniş tüketim alanı olan mallara uygulanması ve ticare-
ti daraltmayacak şekilde gümrük gelirlerini maksimize
eden seviyede olması gerekir. Vergiler, dışarıdan gelen
malların yurt içi fiyatlarını arttırarak bu malları yurt
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı içinde üreten yerli üreticileri dış rekabetten korur. Ta-
1. d Yanıtınız yanlış ise “Gümrük Tarifeleri” konu- rife ile koruma, tarifenin ithalatı ne ölçüde kısıtladığına
sunu yeniden gözden geçiriniz bağlıdır. Eğer tam bir koruma isteniyorsa yurt içi ve ya-
2. b Yanıtınız yanlış ise “Gümrük Tarifeleri” konu- bancı üreticiler arasında birinciler aleyhine olan marji-
sunu yeniden gözden geçiriniz. nal maliyet farkı ortadan kaldırılmalıdır. Eğer tarife ile
3. e Yanıtınız yanlış ise “Gümrük Tarifeleri” konu- kısmi bir koruma amaçlanıyorsa vergi oranı bu farkın
sunu yeniden gözden geçiriniz. daha altında belirlenmelidir. Kısmi korumada bir kısım
4. a Yanıtınız yanlış ise “Gümrük Vergileri” konu- malların ülkeye girmesine izin verilir. Gümrük vergileri
sunu yeniden gözden geçiriniz. advalorem ve spesifik olmak üzere ikiye ayrılır. Advalo-
5. c Yanıtınız yanlış ise “Gümrük Tarifelerinin Kıs- rem vergiler, ithal edilen malın değeri üzerinden yüzde
mi Denge Analizinde Ekonomik Etkileri” ko- olarak alınır. Spesifik vergiler ise ithal edilen malın fiziki
nusunu yeniden gözden geçiriniz. birimleri başına sabit miktarlarda tahsil edilir.
6. b Yanıtınız yanlış ise “Gümrük Tarifelerinin Kıs-
mi Denge Analizinde Ekonomik Etkileri” ko- Sıra Sizde 2
nusunu yeniden gözden geçiriniz. Gümrük tarifelerinin dört önemli etkisi; üretim, tüke-
7. d Yanıtınız yanlış ise “Optimum Tarife” konusu- tim, gelir ve yeniden dağıtım etkileridir. Ekonomide atıl
nu yeniden gözden geçiriniz. kaynak yoksa ithal ikâmesini gerçekleştirmek için gerekli
8. e Yanıtınız yanlış ise “Tarife Dışı Kısıtlamalar” olan kaynaklar, marjinal verimi daha yüksek olan diğer
konusunu yeniden gözden geçiriniz. sektörlerden çekilir. Bunun sonucunda marjinal verimi
9. e Yanıtınız yanlış ise “Miktar Kısıtlamaları” ko- daha düşük olan sektörde üretim yapılır ve ekonomide
nusunu yeniden gözden geçiriniz. reel bir kayıp söz konusu olur. Bu, koruma ya da üretim
10. b Yanıtınız yanlış ise “Diğer Tarife Dışı Kısıtla- etkisidir. Gümrük vergileri fiyatları yükselterek tüketi-
malar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. min kısılmasına yol açar. Esneklik birden büyük ise ver-
gi sebebiyle artan fiyatlar tüketimi daha fazla kısar. Bu,
tüketim etkisidir. Gümrük tarifeleri devlete önemli gelir
sağlar. Buna gelir etkisi denir. Gümrük vergileri ekono-
mide gelirin yeniden dağılımına yol açar. Tam rekabet
şartları altında üretim yapan firma ancak kendisini o
sektörde tutmaya yetecek kadar normal kâr elde eder.
Denge, o sektörde verimliliği en düşük olan firma ma-
liyetinin piyasa fiyatına eşitlendiği noktada oluşur. Bu
firmanın üretim maliyetlerinin altında çalışan firmalar
normal üstü kâr diğer bir deyişle üretici rantı elde eder-
ler. Bu rant, tüketicilerin üreticilere yapmış olduğu bir
gelir aktarması olarak değerlendirilebilir. Optimum ta-
rife, ticaret hacmindeki daralmanın olumsuz etkilerine Sıra Sizde 4

karşılık, ticaret hadlerindeki iyileşmeden doğan net Diğer tarife dışı kısıtlamalar, uluslararası ticarete konu
refah artışlarını maksimum yapan gümrük tarifesidir. olan mallar, hizmetler veya kaynakların potansiyel
Gümrük tarifesi ülke refahı açısından iki farklı etki ya- dünya reel gelirini arttıracak şekilde tahsisine engel
ratır. Bunlar ticaret hadlerindeki iyileşme (olumlu etki) olan kamu veya özel kesim tarafından dış ticarete ge-
ve ticaret hacmindeki daralmadır (olumsuz etki). En tirilen bütün kısıtlayıcı önlemleri kapsar. Tarifelerden
uygun tarife aşıldıktan sonra her birim gümrük tarifesi farklı olarak, ihracat ve ithalat üzerinde artan bir risk
artışı refah kaybına yol açar. Tarife aşırı artarsa bu nok- ve belirsizlik getirir. Bu kısıtlamalar, zaman içinde bü-
tada ticaret hacmi sıfıra düşebilir. yük değişiklikler gösterir, kesinliği yoktur ve geniş öl-
çüde idari kararlara bağlıdır. GATT döneminde tarife
Sıra Sizde 3 dışı kısıtlamalar kırk farklı kategoride sınıflandırılmış-
Yeni kurulan sanayi dallarının ilk kuruluş dönemle- tır. Bunların önemli bir bölümü, sınır kapısında ithal
rinde maliyetler yüksektir. Üretimin ilk döneminde malların ülkeye girişini engellemeye veya sınırlamaya
üretimi gerçekleştiren firma veya sanayi dalı, içsel yönelik önlemlerdir. Günümüzde dış ticarete uygula-
ekonomileri henüz gerçekleştirememiştir. İçsel ölçek nan diğer tarife dışı kısıtlamaları on ikibaşlık altında
ekonomileri, üretim süreci sırasında üretim ölçeğinin incelemek mümkündür.
kurulu firma veya sanayi dalının tam kapasiteye doğru
genişlemesiyle birlikte ortaya çıkmakta ve maliyetlerde
bir azalmaya yol açmaktadır. Aynı şekilde, ekonomide
zaman içinde görülen dışsal tasarruflar da maliyetle-
rin giderek düşmesine yol açmaktadır. Bu sebeple yeni
kurulan genç sanayilerin gerek içsel ve gerekse dışsal
ekonomilerden yararlanabilmeleri için belirli bir süre
dış rekabete karşı korunmaları gerekmektedir. Gelişme
yolunda olan ülkelerde, gümrük tarifelerinin koruyu-
culuğunda kurulan bir sanayi dalının Mill-Bastable
Testi’den başarı ile geçmesi zorunludur. Mill Testi’ne
göre, bu ülkelerde gümrük tarifesinin korunmasında
kurulan sanayi dalı, teknik bilgi ve deneyim bakımın-
dan hızlı bir gelişim içinde bulunmalı ve gelişmiş ülke-
ler ile aralarında bulunan tarihsel engeli en kısa sürede
kapatmalıdır. Mill’e göre koruma, gümrük tarifeleri
ile teşvik edilen sanayinin bir süre sonra onsuz yapa-
bileceğine dair haklı bir sebebin bulunduğunun var-
sayılabileceği; diğer bir deyişle bu sanayinin gelecekte
koruma olmadan kârlı olacağının beklenebildiği du-
rumlarla sınırlı olmalıdır. Bastable Testi’nde, gümrük
korunmasından yararlanan sanayi dalının kısa sürede
üretim maliyetlerinde önemli tasarruflar sağlaması ve
öğrenme süresinin yüksek maliyetini azaltması gerek-
mektedir. Bastable, korumacılık sanayi dalının bir süre
sonra avantajlı duruma geleceğini ve sağlanan avantaj
ile daha sonra uğranılan kayıpların karşılanabileceği-
ni savunmuştur. Bastable, genç sanayiler argümanını
serbest dış ticaretin bir istisnası olarak görmemiştir.
Çünkü genç sanayilerin korunması için alınan önlem-
lerin yol açtığı zararlar, sağladıkları yararlardan fazla
olmuştur.
Yararlanılan Kaynaklar
Atik H., Türker O. (2011). Modern Dış Ticaret Ku- Salvatore, D. (2009). International Economics, New
ramları, Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık. York: John Wiley and Sons, Inc.
Baldwin, R. E. (1969). “The Case Against Infant-In- Seyidoğlu, H. (2017). Uluslararası İktisat, İstanbul:
dustry Tariff Protection”, Journal of Political Eco- Güzem Yayınları.
nomy, 77, ss. 295-305. Ünsal, E. M. (2007). Uluslararası İktisat: Teori, Po-
Chacholiades, M. (1981). Principles of International litika ve Açık Ekonomi Makro İktisadı, Ankara:
Economics, New York: McGraw-Hill Book Com- Seçkin Yayıncılık.
pany. Yılmaz, Ş. E. (2016 ). Dış Ticaret Kuramlarının Evri-
Çelik, K. (2015). Uluslararası İktisat, Trabzon: Celep- mi, İstanbul: Elif Yayınevi.
ler Matbaacılık Yayın ve Dağıtım. http://www.wto.org Erişim tarihi: 25 Şubat 2018.
Ertürk, E. (1996). Uluslararası İktisat, Bursa: Alfa Ya- http://www.gumruktarife.com/ Erişim tarihi: 17 Nisan
yınları 2018.
İyibozkurt, E. (2001). Uluslararası İktisat, Bursa: Ezgi
Kitabevi.
Kemp, M. C. (1995). The Gains from Trade and the
Gains from Aid: Essays in International Trade
Theory. New York: Routledge.
Karluk, S. R. (1975). “Sanayileşme Süreci Yönünden
Gümrük Tarifelerinin Genç Sanayileri Koruyucu
Etkisi”, Eskişehir İTİA Dergisi. 137-150.
Karluk, S. R. (2014). Küreselleşen Dünyada Uluslara-
rası Kuruluşlar, İstanbul: Beta Basım A.Ş.
Karluk, S. R. (2013). Uluslararası Ekonomi, İstanbul:
Beta Basım AŞ.
Karluk, S. R. (2014). Avrupa Birliği, İstanbul: Beta Ba-
sım AŞ.
Kibritçioğlu, A. (1996). “Friedrich List’s Infant Industry
Argument”, MPRA (Munich Personal RePEc Arc-
hive) No. 2449.
Krugman, R. P., Obstfeld, M. (2009). International
Economics: Theory and Policy, New York: Pear-
son/Addison Wesley.
List, F. (2007). The National System of Political Eco-
nomy, (Çev. George A. Matile) Kessinger Publis-
hing.
Melitz, M. J. (1968). “When and How Infant Industri-
es be Protected,” Journal of International Econo-
mics, 66, ss. 177-196.
Negishi, T. (1960). “Protection of the Infant Industry
and Dynamic Internal Economies”, Economic Jo-
urnal, 44, ss. 65-67.
OECD (1997). Indicators of Tariff and Non-Tarif
Trade Barries, Paris.
Pugel, T. A. (2004). International Economics, New
York: Mc Graw Hill Company.
3
Amaçlarımız
 Uluslararası ticaretin serbestleştirilmesine ilişkin düzenlemeleri açıklayabilecek,
 Uluslararası ticaretin serbestleştirilmesi sürecindeki temel sorunları belirleyebilecek,
 Ekonomik entegrasyonların uluslararası ticaretin serbestleştirilmesine ilişkin
düzenlemelerle uyumunu saptayabilecek,
 Ekonomik entegrasyon teorisini açıklayabilecek,
 Farklı coğrafyalardan ekonomik entegrasyon örnekleri verebilecek
bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• GATT 1947 • İkinci En İyi Teorisi
• GATT 1994 • Avrupa Birliği
• DTÖ • NAFTA
• Gümrük Birliği • Mercosur
İçindekiler
Uluslararası Ticaretin • ULUSLARARASI TİCARETİN

Uluslararası İktisat Politikası Serbestleştirilmesi ve Ekonomik SERBESTLEŞTİRİLMESİ
• EKONOMİK ENTEGRASYON TEORİSİ
Entegrasyonlar
• EKONOMİK ENTEGRASYON ÖRNEKLERİ
Uluslararası Ticaretin
Serbestleştirilmesi ve
Ekonomik Entegrasyonlar
ULUSLARARASI TİCARETİN SERBESTLEŞTİRİLMESİ

Uluslararası ticaretin serbestleştirilmesine ilişkin girişimler II. Dünya Savaşı son- IMF: Uluslararası parasal
rasına dayanmaktadır. II. Dünya Savaşı sonrasında uluslararası ekonominin ser- iş birliğini güçlendirmeyi,
uluslararası ticaretin
best piyasa ekonomisi kurallarına göre yeniden yapılandırılması düşüncesiyle 1944 genişlemesini ve dengeli
yılında kırkdört ülkenin katılımıyla bir konferans gerçekleştirilmiştir. Bretton Wo- büyümesini teşvik etmeyi ve
böylece yüksek istihdamı ve
ods Konferansı olarak anılan konferansta IMF (Uluslararası Para Fonu-Internati- reel gelir artışını desteklemeyi,
onal Monetary Fund) ve Dünya Bankası (World Bank) nın yanı sıra uluslarara- döviz kuru istikrarını
sağlayarak ülkelerin rekabetçi
sı ticarete ilişkin küresel düzenlemeleri hayata geçirecek bir kuruluş olarak ITO döviz değer kayıplarına
(Uluslararası Ticaret Örgütü-International Trade Organization)’nun kurulmasına başvurmalarını engellemeyi,
uluslararası ödemeler sistemi
karar verilmiştir. Ülkeler arası görüşmelerde IMF ve Dünya Bankası’nın yapısı ve oluşturulmasına yardımcı
faaliyet alanları ile ilgili anlaşmaya varılmış ancak ITO ile ilgili konularda uzlaş- olmayı, ödemeler dengesi
ma sağlanamamıştır (Karluk, 2007: s. 268). Sonuç itibariyle, 1947 yılında IMF ve dengesizliği sorunu yaşayan
ülkelere finansal destek
Dünya Bankası faaliyetlerine başlamış; ITO yerine ise Tarifeler ve Ticaret Genel sağlamayı amaçlayan bir
Anlaşması (General Agreement on Tariffs and Trade-GATT) yürürlüğe girmiştir. uluslararası kuruluştur.
IMF ile ilgili detaylı bilgi için http://www.imf.org/external/index.htm sitesine bakı-

nız (Erişim tarihi: 4 Haziran 2014).
Dünya Bankası ile ilgili detaylı bilgi için http://www.worldbank.org/ sitesine bakı-
nız (Erişim tarihi: 4 Haziran 2014).
IMF ve Dünya Bankası’nın yapısı, oluşumu, faaliyetleri gibi konular için Küreselle-
şen Dünyada Uluslararası Kuruluşlar adlı kitaba bakabilirsiniz (S. Rıdvan Kar-
luk, İstanbul: Beta Yayınları, 2014).
GATT 1947 Süreci Dünya bankası: Uluslararası

Uluslararası ticaretin serbestleştirilmesine ilişkin düzenlemelerin hukuki altyapısı, İmar ve Kalkınma Bankası,
Uluslararası Kalkınma Birliği,
1947 yılında imzalanan GATT’a dayanmakta ve ilgili anlaşma GATT 1947 olarak Uluslararası Finans Kurumu,
adlandırılmaktadır. DTÖ’nün kurulmasıyla birlikte DTÖ Kurucu Anlaşması’nın Çoktaraflı Yatırım Garanti
Ajansı ve Uluslararası Yatırım
1 (A) No’lu Ek’inde yer alan Mal Ticaretinde Çoktaraflı Anlaşmalar’dan biri hâlini Uyuşmazlıklarının Çözümü
alan GATT, GATT 1994 olarak anılmaya başlamıştır. Mekanizması’ndan oluşan bir
gruptur.
GATT 1947 toplam yirmi üç ülkenin taraf olduğu çok taraflı bir uluslararası
anlaşmadır. GATT 1947’nin amacı, üye ülkelerin yaşam standartlarını yükseltmek,
istikrarlı büyüme ile kaynakların tam kullanımını sağlamak, üretimin ve
uluslararası ticaretin geliştirilmesine katkı sağlamaktır. Bu doğrultuda GATT
1947’nin temel önceliği, tarife ve tarife dışı engelleri kaldırarak uluslararası
ticaretin serbestleştirilmesi olmuştur.
GATT 1947 bir uluslararası kuruluş değil, çok taraflı bir uluslararası anlaşmadır.
GATT 1947: Anlaşma’ya taraf GATT 1947’nin Temel İlkeleri

olan ülkeler, o dönemdeki
adlarıyla, Avustralya, GATT 1947 uluslararası ticaret kurallarını belirlerken beş temel ilkeyi esas almış-
Belçika, Brezilya, Burma, tır. Bu ilkeler, günümüzde DTÖ’nün de temel ilkeleri olarak benimsenmiştir:
Kanada, Seylan, Şili,
Çin, Küba, Çekoslavakya, • Uluslararası ticarette ayrımcılığın ortadan kaldırılması
Fransa, Hindistan, Lübnan, • Uluslararası ticaretin serbestleştirilmesi
Lüksemburg, Hollanda, Yeni
Zelanda, Norveç, Pakistan, • Uluslararası ticaretin şeffaflaştırılması
Güney Rodezya, Suriye, Güney
Afrika, Birleşik Krallık ve ABD’dir. • Uluslararası ticarette adil rekabet kurallarının benimsenmesi
Sonradan Çin, Suriye ve Lübnan • Uluslararası ticaretin ekonomik kalkınmayı desteklemesi ve ekonomik re-
Anlaşma’dan çekilmiştir.
formu teşvik etmesi
Gümrük birliği: Bir
ekonomik entegrasyon Uluslararası ticarette ayrımcılığın ortadan kaldırılması: Bu ilke, en çok kayırılan
biçimidir. Gümrük birliğine ülke (MFN-Most Favored Nation) ilkesi ile ulusal muamele ilkesi olarak adlandırılan
üye olan ülkeler dış ticarette
birbirlerine uyguladıkları iki alt ilkeden oluşmaktadır. En çok kayırılan ülke ilkesine göre ülkeler herhangi
tarife ve benzeri tüm ticaret bir ülkeye tanıdıkları ticari ayrıcalıkları diğer tüm ülkelere tanımak zorundadır.
engellerini kaldırırlar; gümrük
birliği dışındaki ülkelere Diğer bir ifade ile ülkeler, uluslararası ticarette ülkeler arasında ayırımcı ticari
de ortak gümrük tarifesi
uygularlar ve tek bir dış ticaret uygulamalarda bulunamaz. Ancak ilgili alt ilkenin bazı önemli istisnaları vardır.
politikası yürütürler. GATT 1947’nin XXIV. maddesi uyarınca gümrük birlikleri ve serbest ticaret
Serbest ticaret bölgesi: bölgeleri en çok kayırılan ülke ilkesinin en önemli istisnasını oluşturmaktadır.
Bir ekonomik entegrasyon
biçimidir. Serbest ticaret Ayrıca az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler için geliştirilen özel rejimler en
bölgesine üye olan ülkeler çok kayırılan ülke ilkesinin istisnaları arasında yer almaktadır. İlgili istisnalar,
dış ticarette birbirlerine
uyguladıkları tarife ve benzeri DTÖ tarafından da tanınmıştır. Ulusal muamele ilkesi ise iç piyasada yerli ve ithal
tüm ticaret engellerini
kaldırırlar. Serbest ticaret mallar arasında ayırımcılık yapılmaması esasına dayanır.
bölgesi dışındaki ülkelere karşı Uluslararası ticaretin serbestleştirilmesi: Uluslararası ticaretin müzakareler
her serbest ticaret bölgesi
üyesi ülke kendi ulusal gümrük yoluyla, aşamalı olarak serbestleştirilmesi esasına dayanmaktadır. GATT 1947,
tarifesini ve ticaret politikasını ticaret turu olarak adlandırılan uluslararası ticaret müzakerelerinde önceliği
uygulamayı sürdürür.
sanayi ürünlerine uygulanan tarifelerin düşürülmesine vermiştir. Nitekim
Az gelişmiş ve gelişmekte
olan ülkeler için II. Dünya Savaşı sonrasında sanayi ürünlerine uygulanan tarife oranları
geliştirilen özel rejimler: ortalama % 38 civarında iken, Uruguay Ticaret Turu sonrasında ortalama %
Bu çerçevede geliştirilen
en kapsamlı rejim, 4 düzeyine düşmüştür (Ingco, Nash, 2004, s: 7). Tarife oranlarındaki bu düşüş,
Genelleştirilmiş Tercihler
Sistemi (GSP-Generalized GATT 1947’nin önemli bir başarısıdır. Tablo 3.1’de, GATT 1947 sürecinde
System of Preferences)’dir. gerçekleştirilen ticaret turlarına ilişkin bilgiler yer almaktadır. Tablo 3.1’den,
Az gelişmiş ve gelişmekte
olan ülkelerin dışa açılma ve Tokyo Ticaret Turu’na kadar GATT 1947’ye taraf olan ülkelerin önceliğinin
kalkınma süreçlerine destek tarifeler olduğu, tarife dışı engellerin ancak 1970’li yıllarda müzakere gündemine
olmak üzere, gelişmiş ülkeler
tarafından 1970’li yılların alındığı görülmektedir.
başlarında uygulanmaya
başlamıştır. Gelişmiş ülkeler
ilgili sistem çerçevesinde
geliştirdikleri özel rejimlerle
az gelişmiş ve gelişmekte
olan ülkelerin ihraç ürünlerine
düşük veya sıfır tarife
uygulaması gibi çeşitli, tek
taraflı ticari tavizler tanımıştır.
3. Ünite - Uluslararası Ticaretin Serbestleştirilmesi ve Ekonomik Entegrasyonlar 53
Yıllar Ticaret Turu’nun Adı Konusu Ülke Sayısı Tablo 3.1

GATT 1947
1947 Cenevre Turu Tarifeler 23 Sürecinde
Gerçekleştirilen
1949 Annecy Turu Tarifeler 13 Ticaret Turları
1951 Torbay Turu Tarifeler 38
Kaynak: http://www.
1956 Cenevre Turu Tarifeler 26 wto.org/english/
thewto_e/whatis_e/
1960-1961 Dillon Turu Tarifeler 26 tif_e/fact4_e.htm
Erişim tarihi: 10
1964-1967 Kennedy Turu Tarifeler ve Anti-damping 62 Haziran 2014
Tarifeler, tarife dışı engeller,
1973-1979 Tokyo Turu 102
çerçeve anlaşmalar
Tarifeler, tarife dışı engeller,
1986-1994 Uruguay Turu hizmetler, tekstil, tarım ve 123
DTÖ’nün kuruluşu
Esasen GATT 1947 ve günümüzde GATT 1994, uluslararası ticarette uygula-

nan korumacı engellerden tarifeleri, tarife dışı engellere tercih etmektedir. GATT
1994, ödemeler bilançosu açığı sorunu ile karşı karşıya kalan bir ülkenin, geçi-
ci olarak dış ticaretini kısıtlamasına olanak tanımaktadır. Ancak serbest ticareti
kısıtlayıcı engel dünya ticaret hacmi üzerinde doğrudan daraltıcı bir etki yarat-
mamalı; serbest ticareti ithal edilen mal fiyatlarını artırarak kısıtlamalıdır. Diğer
bir ifade ile eğer korumacılık uygulanacaksa ithalat kotalarıyla değil, ithalat tari-
feleriyle uygulanmalıdır. Bu tercihin nedenlerini Şekil 3.1 ve Şekil 3.2 üzerinde
açıklamaya çalışalım:
Uruguay Ticaret Turu’nda tarım ürünleri, tekstil ve konfeksiyon ithalatına uygula-

nan ithalat kotalarının kademeli olarak ithalat tarifesine dönüştürülmesine karar
verilmiştir. Bu dönüşüm tarifikasyon olarak adlandırılmaktadır.
Şekil 3.1
İthalat Tarifesinde
Kısmi Denge: Küçük
Ülke
Sd
G
P0
Pd C F M Sw+t
Pw Sw
B D E K L
A
›
Dd
Dd
0
S0 S1 D1 D0 D2 Miktar
(bin adet)
Küçük ülke: Tıpkı tam Şekil 3.1’de görüldüğü gibi küçük ülke olan A ülkesinin X malı ithalatına
rekabet piyasasında faaliyet
gösteren bir firma gibi dünya tarife uyguladığını varsayalım. X malı A ülkesinin karşılaştırmalı üstünlüğe sahip
piyasasında fiyat kabullenici olmadığı maldır. Nitekim A ülkesinde otarşi durumunda X malının yurtiçi fiyatı
durumda olan ülkedir. Diğer P0 düzeyinde olup malın serbest ticaret durumunda dünya fiyatını temsil eden Pw
bir ifadeyle küçük ülke, dünya
piyasasında malın dünya düzeyinden yüksektir. Bu durum, A ülkesinin X malında karşılaştırmalı üstünlüğe
fiyatını etkileme gücüne sahip olmadığını göstermektedir. Serbest ticaret durumunda A ülkesinde X malı
sahip olmayan ülkedir. Bunun
nedeni, küçük ülkenin ilgili S0 düzeyinde üretilmekte, D0 düzeyinde tüketilmekte ve S0 D0 düzeyinde ithalat
malın ticaretinde dünya ticaret yapılmaktadır. A ülkesi X malı ithalatına tarife uyguladığında malın yurt içi
hacmini etkileyemeyecek
kadar küçük bir paya sahip fiyatı Pw+t düzeyine yükselmekte; bu fiyattan S1 düzeyinde üretim, D1 düzeyinde
olmasıdır. tüketim, S1 D1 düzeyinde ithalat gerçekleşmektedir.
Otarşi: Uluslararası ticaretin A ülkesinde herhangi bir nedenle X malına olan talep arttığında yurt içi fiyat
olmadığı, dışa kapalı, kendi düzeyinde (Pw+t) bir değişiklik olmayacak; aynı fiyattan talep edilen miktarda D1
kendine yeten bir ekonomiyi D2 düzeyinde bir artış olacaktır. Talep edilen miktardaki bu artış ithalat artışıyla
tanımlamaktadır.
karşılanacak ve ithalat S1 D2 düzeyinde gerçekleşecektir. Yurt içi üretimde bir
artış olmayacağı için ABC alanından oluşan üretim sapma maliyetinde bir
artış ortaya çıkmayacaktır. Tüketilen X malı miktarının D1’den D2’ye artması
sonucunda ortaya çıkan, KLM alanının temsil ettiği tüketim sapma maliyeti, DEF
alanından oluşan, talep artışından önceki tüketim sapma maliyeti ile aşağı yukarı
aynı olacaktır. Dolayısıyla ithalat tarifesi uygulamasında talep artışı ülke için ilave
bir refah kaybına neden olmayacaktır.
Şekil 3.2
İthalat Kotasında
Kısmi Denge: Küçük
Ülke
Sd
G
P0 R kota M
Pd› C F
Pd Sw+q
kota L
Pw Sw
B S D K
A E
›
Dd
Dd
0
S0 S1 S2 D1 D2 D0 Miktar
(bin adet)
Şimdi A ülkesinin X malı ithalatına ithalat tarifesi yerine ithalat kotası uyguladığını
varsayalım. Şekil 3.2’de görüldüğü gibi serbest ticaret durumunda S0 düzeyinde
üretilen, D0 düzeyinde tüketilen ve S0 D0 düzeyinde ithalatı yapılan X malının,
CF miktarında bir ithalat kotası uygulaması sonrasında üretimi S1’e yükselecek,
tüketimi D1’e düşecektir. İthalat ise ancak ithalat kotasının izin verdiği miktarda,
S1 D1 düzeyinde gerçekleşecektir. Analizimiz buraya kadar ithalat tarifesi için
yaptığımız analizle aynıdır. Farklılık, X malına olan talepte bir artış olduğunda
ortaya çıkmaktadır. Talepteki artış, ithalat kotası nedeniyle ithalatı artırarak
karşılanamadığı için, yurt içi fiyatı pd düzeyinden p’d düzeyine yükseltecektir.
Yurt içi fiyattaki artış, yurt içi üretimi S1’den S2’ye artıracaktır. Yurtiçi üretimdeki
bu artış, ABC alanı ile temsil edilen üretim sapma maliyetini artıracak; yeni
üretim sapma maliyeti ASR alanı kadar olacaktır. Tüketiciler piyasadan diledikleri
miktarda ithal X malı satın alma şansına sahip olamayacak; yurt içinde üretilen
X malına daha yüksek fiyat ödemek durumunda kalacaktır. Ayrıca DEF alanının
temsil ettiği tüketim sapma maliyeti artacak; yeni tüketim sapma maliyeti KLM
alanı kadar olacaktır. Görüldüğü gibi ithalat kotası uygulamasında talep artışı
ülke refahında ilave bir refah kaybına neden olacaktır.
Serbest ticareti kısıtlayıcı engellerden ithalat tarifesi, neden ithalat kotasına tercih
edilmelidir? 1
Uluslararası ticaretin şeffaflaştırılması: Ülkelerin tarife oranlarını Bağlı tarife oranı: GATT
yükseltmemeleri esasına dayanmaktadır. GATT 1947’ye taraf olan ülkelerin 1947 ve günümüzde DTÖ
kapsamındaki ticaret
yükseltmemeyi taahhüt ettikleri tarife oranları bağlı tarife oranı olarak turlarında tarifelerle
adlandırılmaktadır. Tarife oranlarının bağlı tarife oranlarına dönüşmesi ilgili müzakereler bağlı
tarife oranları üzerinden
uluslararası ticarette şeffaflığı artırmakta ve böylece uluslararası yatırımları ve yürütülmektedir. Ancak
istihdamı teşvik etmektedir. Bağlı tarife oranlarının değiştirilmesi ancak taraf uluslararası ticarette
uygulanan tarife oranlarının
ülkelerin tümünün onayı ile mümkün olabilmektedir. Bu koşul, ülkelerin tarife tümü bağlı tarife oranı
oranlarını keyfi olarak değiştirme şanslarını ortadan kaldırmaktadır. değildir. Uruguay Ticaret
Turu öncesinde sanayi
Uluslararası ticarette adil rekabet kurallarının benimsenmesi: Uluslararası ürünlerine uygulanan ithalat
ticarette adil rekabeti bozan ihracat sübvansiyonu, anti-damping, anti-sübvansiyon tarifelerinin % 43’ü bağlı
gibi uygulamaların önlenmesi esasına dayanmaktadır. Adı geçen uygulamalar, tarife oranı iken Uruguay
Ticaret Turu sonrasında bu
uluslararası ticarette haksız rekabet yaratarak oluşturulmaya çalışılan serbest oran % 83’e yükselmiştir.
ticaret kurallarını ihlâl etmektedir. Günümüzde DTÖ, Anti-Damping Anlaşması Günümüzde Avrupa Birliği
ülkeleri, ABD, Norveç,
ve Sübvansiyonlar ve Telafi Edici Düzenlemeler Anlaşması ile uluslararası ticarette Japonya, Kanada gibi gelişmiş
adil rekabetin sağlanması için çaba göstermektedir. ülkeler ve Arjantin, Brezilya,
Şili, Meksika, Uruguay ve
Uluslararası ticaretin ekonomik kalkınmayı desteklemesi ve ekonomik reformu Çin gibi gelişmekte olan
teşvik etmesi: GATT 1947’nin ilk yılları az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin ülkeler ithalat tarifelerinin
tümünü bağlı tarife oranına
önceliklerinin gözardı edildiği yıllar olmuştur. Ancak zaman içinde GATT dönüştürmüştür (WTO, 2007).
1947’ye taraf olan ülkeler arasında az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin Tarım ürünleri ithalatında
sayısı artmaya başlayınca ekonomik kalkınma konusu ticaret müzakerelerinde bağlı tarife oranı uygulaması
ise sanayi ürünleri ithalatına
tartışılan en önemli konulardan biri hâline gelmiştir. Uluslararası ticaretin kıyasla daha düşüktür. Bu
ekonomik kalkınmayı desteklemesini sağlamak amacıyla özel ve lehte muamele durum, uluslararası tarım
ürünleri ticaretinin korumacı
uygulamaları adı altında bazı imtiyazlı düzenlemeler geliştirilmiştir. Ancak uygulamalara sanayi
özel ve lehte muamele uygulamalarının ekonomik kalkınmayı desteklediğine ürünlerine oranla daha açık
olduğunu göstermektedir.
ve ekonomik reformu teşvik ettiğine dair somut bulgular mevcut değildir. Bu
durum, ilgili ilkeyi GATT 1947’nin ve günümüzde DTÖ’nün en fazla tartışılan
ilkesi hâline getirmiştir.
Günümüzde DTÖ tarafından da benimsenmiş olan GATT 1947’nin temel ilkelerinin

ayrıntıları için Küresel Düzenlemeler ve Avrupa Birliği Politikaları Çerçevesinde
Dünya Tarım Ürünleri Ticareti ve Gelişmekte Olan Ülkeler adlı kitaba bakabilir-
siniz (Elif U. Dağdemir, İstanbul: Beta Yayınları, 2009).
Özel ve lehte muamele GATT 1947’nin Güçlü ve Zayıf Yönleri

uygulamaları: Az
gelişmiş ve gelişmekte olan GATT 1947’nin en güçlü yönü, sanayi ürünleri ticaretinde gümrük tarifelerini
ülkelerin serbest piyasa kademeli olarak indirmekteki başarısıdır. Ancak GATT 1947’nin bir uluslararası
ekonomisine geçiş süreçlerini
kolaylaştırmak ve desteklemek kuruluş olmayıp çoktaraflı bir uluslararası anlaşma olması, uluslararası ticaretin
amacıyla geliştirilen düzenlenmesinde bazı önemli zayıf yönler ortaya çıkarmıştır. GATT 1947’nin ilk
düzenlemelerdir. İlgili zayıf yönü, tarım ve tekstil gibi az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin karşılaştır-
düzenlemelerle ülkelerin dış
ticaret politikalarını GATT 1947 malı üstünlüğe sahip olduğu alanların GATT 1947’nin kapsamının dışında tutul-
ve günümüzde DTÖ kuralları muş olmasıdır. Uluslararası tarım ürünleri ticareti, ithalat kotalarının sınırlandı-
ile uyumlu hâle getirmeleri
kolaylaştırılmaktadır. Özel ve rılması ve ihracat sübvansiyonlarının önlenmesi ile ilgili düzenlemelerin dışında
lehte muamele uygulamaları tutulmuştur. Uluslararası tekstil ürünleri ticareti ise önceleri ikili anlaşmalarla
çerçevesinde az gelişmiş ve
gelişmekte olan ülkelere DTÖ daha sonraları ise Çokelyaflılar Anlaşmaları ile ithalat kotalarına tabi tutulmuştur.
kurallarını benimsemeleri GATT 1947’nin ikinci zayıf yönü, GATT 1947’nin uluslararası bir kuruluş
için daha uzun geçiş süreleri
tanınmakta veya kuralların olmayıp adeta bir uluslararası kulüp niteliğine sahip olmasından kaynaklanmıştır.
kapsamı geçici olarak Bu durum, GATT 1947’ye taraf olan ülkelere bazı düzenlemeleri uygulamama
daraltılmaktadır. keyfiyeti vermiştir. Bazı ülkelerin gönüllü ihracat kısıtlaması (voluntary export
restraint-VER) anlaşmalarıyla GATT 1947’nin ithalat kota uygulamasına getirdiği
Gönüllü ihracat yasağı delmesi, bu keyfiyete bir örnektir.
kısıtlaması: Bir tarife dışı
engeldir. Bir malın ithalatı, GATT 1947’nin diğer zayıf yönü, uluslararası ticaret uyuşmazlıklarını çözme
ithalatçı ülkenin yerli mekanizmasının işleyişindeki zorluklardır. GATT 1947 tarafından öngörülen
sanayisini tehdit etmeye
başladığında, ithalatçı ülke uyuşmazlık çözüm mekanizması uyarınca şikâyetçi ülke, şikâyetini GATT’a
ihracatçı ülkeden belirli bir bildirdiği zaman konu ile ilgili bir uzmanlar paneli oluşturuluyor ve bu panel
süre için ihracat miktarını
sınırlamasını isteyebilir. konu hakkında bir rapor hazırlayarak GATT 1947’ye taraf ülkelere sunuyordu.
İhracatçı ülke ihraç ettiği Rapor ancak ülkeler tarafından oy birliği ile kabul edildiğinde ceza veya yaptırım
mal miktarını gönüllü olarak mekanizması işlemeye başlıyordu. GATT 1947’ye taraf olan ülkelerin sayısının
sınırlandırır. Çünkü aksi
durumda daha ağır ticaret çok olması, raporun oy birliği ile kabul edilmesini çoğu zaman mümkün kılmıyor
kısıtlamalarıyla karşı karşıya ve böylece uzlaşmazlıklar çözümsüzlükle sonuçlanıyordu.
kalabilir. Taraflar arasındaki
bu uzlaşma, gönüllü ihracat 1980’li yıllardan itibaren küreselleşmenin hız kazanması GATT 1947’nin zayıf
kısıtlaması olarak adlandırılır. yönlerinin daha da belirgin hâle gelmesine yol açmış; ayrıca gelişmiş ülkelerin
uluslararası düzenlemelerin sadece mal ticareti ile sınırlı kalmayıp uluslararası
hizmet ticareti, uluslararası yatırımlar vb. alanları da kapsaması gerektiği
yönündeki baskıları artmıştır (Savaş, 2004, ss: 117-118). Bütün bu gelişmeler,
GATT 1947’nin fonksiyonlarını genişleten ve anlaşmaya bir uluslararası kuruluş
niteliği kazandıran DTÖ’nün kurulması ile sonuçlanmıştır.
Dünya Ticaret Örgütü Süreci

DTÖ, 1986 yılında Uruguay’ın Punta del Este şehrinde başlayan, Uruguay Ticaret
Turu olarak adlandırılan ve 1994 yılında Fas’ın Marakeş şehrinde sona eren müza-
kereler sonucunda, 1 Ocak 1995 tarihinde yürürlüğe giren DTÖ Anlaşması (Ma-
rakeş Anlaşması) ile kurulmuştur. DTÖ Anlaşması toplam dört Ek’ten oluşan,
kapsamlı bir anlaşmadır. EK 1 A’da GATT 1994’ü de kapsayan Mal Ticaretinde
Çok Taraflı Anlaşmalar, EK 1 B’de Hizmetler Ticareti Genel Anlaşması (GATS) ve
Ekleri, EK 1 C’de Ticaretle İlgili Fikri Mülkiyet Hakları Anlaşması (TRIPS) yer al-
maktadır. EK 2’de Anlaşmazlıkların Çözümlenmesinde Kural ve Yöntemleri Tes-
pit Eden Mutabakat Metni (DSU), EK 3’de Ticaret Politikalarını Gözden Geçirme
Mekanizması ve EK 4’te ise Çoklu Ticaret Anlaşmaları mevcuttur. Anlaşma’nın
içeriğinden anlaşıldığı gibi DTÖ, uluslararası mal ticaretinin yanı sıra başka alan-
ları da düzenleme yetkisine sahip bir uluslararası kuruluşa dönüşmüştür. Buna
rağmen günümüzde GATT 1994 çerçevesinde düzenlenen uluslararası mal tica-
retine ilişkin kurallar halen DTÖ’nün en güçlü yönünü oluşturmaktadır.
DTÖ Anlaşması ve Ek’leri ile ilgili detaylı bilgi için http://www.wto.org/ sitesine ba-
kınız (Erişim tarihi: 5 Haziran 2014).
DTÖ’nün kurulmasıyla birlikte GATT 1947’ye yeni maddeler eklenmiş ve GATT

1994 uluslararası mal ticaretini düzenleyen temel anlaşma hâlini almıştır. Kısacası
DTÖ, GATT’ın yerini almamış aksine GATT’ın kapsamını genişletmiştir.
DTÖ’nun kurulmasıyla birlikte uluslararası düzenleme yapılacak alanların

artması üye ülkeler arasındaki uzlaşmazlıkları da beraberinde getirmiştir. Esasen üye
ülkeler arasında var olan fakat GATT 1947 sürecinde çok fazla su yüzüne çıkmamış
olan uzlaşmazlıklar, DTÖ’nün kapsadığı konuların artması ile birlikte şiddetlenmiş
ve çözümsüzlükler ortaya çıkmaya başlamıştır. Uzlaşmazlıkların özünde üye ülkeler
arasındaki asimetri yatmaktadır. DTÖ’ye üye ülkeler aynı ekonomik gelişmişlik
düzeyine sahip değildir. Dolayısıyla uluslararası ticaret sisteminden beklentileri
ve sağladıkları veya sağlamayı umdukları yararlar da aynı değildir. Bu durum üye
ülkeler ve üye ülkelerin öncelikleri arasında bir asimetri yaratmaktadır.
Günümüzde DTÖ üye toplam yüz elli üç ülkenin otuzbiri az gelişmiş ülke statüsün-
dedir. Diğer taraftan, gelişmekte olan ülke veya gelişmiş ülke statüsüne ilişkin resmî
bir DTÖ tanımı yoktur. Ülkeler, bizzat kendileri tarafından beyan edilen gelişmişlik
statüsü esas alınarak değerlendirilmektedir.
GATT 1947 sürecinden itibaren var olan asimetri az gelişmiş ve gelişmekte olan
ülkeler için geliştirilmiş olan özel ve lehte muamele uygulamalarıyla giderilmeye
çalışılmıştır. Ancak az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin özel ve lehte muamele
uygulamalarını bir kazanım olarak görmeleri müzakerelerde daha aktif rol
oynamalarına engel teşkil etmiştir. Diğer bir ifade ile az gelişmiş ve gelişmekte
olan ülkelerin özel ve lehte muamele uygulamalarını uluslararası düzenlemelerden
bir kaçış olarak görmeleri, onları müzakere sürecinin dışına itmiştir. Dolayısıyla
uluslararası müzakerelerde aktif rolü gelişmiş ülkeler üstlenmiş ve müzakereler
onların çıkarları doğrultusunda şekillenmiştir. Sonuçta ise ortaya, gelişmiş ülkelerin
ekonomik çıkarlarına uygun alanlarda serbestleşmenin sağlandığı onlar için hassas
kabul edilen fakat az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin ekonomik çıkarları için
hayati önem arz eden alanlarda korumacı uygulamaların sürdürüldüğü bir yapı
çıkmıştır. Ancak 1980’li yıllarda dışa açık ekonomi politikalarının benimsenmeye
başlanması, küreselleşmenin hız kazanması ve Uruguay Ticaret Turu sonrasında
DTÖ’nün kurulmasıyla birlikte uluslararası düzenleme yapılacak alanların artması,
var olan asimetriyi daha da belirgin hâle getirmiştir.
DTÖ’ye üye ülkeler arasındaki uzlaşmazlıklar, Aralık 1996’da toplanan
DTÖ’nün kuruluşundan sonraki ilk Bakanlar Konferansı olan Singapur Bakanlar
Konferansı’nda belirginleşmeye başlamıştır. Singapur Bakanlar Konferansı’nda
gelişmiş ülkeler yatırımlar, rekabet, kamu alımlarında şeffaflık ve ticaretin
kolaylaştırılması gibi yeni konuların DTÖ’nün gündemine alınmasını talep
etmiştir. Bu talep mevcut ticaret düzenlemelerine uyum sağlamakta bile zorlanan
az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin tepkisine neden olmuştur.
Aralık 1999’da gerçekleştirilen Seattle Bakanlar Konferansı ise birçok yönüyle
tarihe geçen bir Konferans olmuştur. Seattle Bakanlar Konferansı sadece az
gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler ile gelişmiş ülkeler arasındaki değil, gelişmiş
ülkelerin kendi aralarındaki uzlaşmazlıkların da su yüzüne çıktığı ilk Konferans’tır.

Özellikle ABD ve Avrupa Birliği arasında tarım sübvansiyonları konusunda
yaşanan anlaşmazlık, en önemli uzlaşmazlık nedenlerinden birini oluşturmuştur.
Az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin taleplerinin gelişmiş ülkeler tarafından
dikkate alınmadığı eleştirisi, bir diğer uzlaşmazlık nedeni olmuştur. Seattle
Bakanlar Konferansı’nın tarihi olarak nitelendirilmesinde küreselleşme karşıtı
gösteriler de büyük bir paya sahiptir.
Resim 3.1
Al Crespo
tarafından çekilen
bu fotoğraf, Aralık
1999’da Seattle’da
gerçekleştirilen
WTO Bakanlar
Konferansı’nı
protesto
gösterilerinden
bir kareyi
yansıtmaktadır
Kaynak: http://
content.lib.
washington.edu/
wtoweb/index.html
Erişim tarihi: 28
Nisan 2012.
Seattle Bakanlar Konferansı’nın başarısızlıkla sonuçlanması ve ardından 11

Eylül 2001 olayı farklı kalkınma düzeylerine sahip ülkelerin DTÖ çerçevesinde
biraraya gelerek ortak çıkarları tartışmalarının önemini bir kez daha hatırlatmıştır.
Bu bağlamda Kasım 2001’de, Katar-Doha’da ekonomik büyüme ve kalkınmayı ana
gündem maddesi olarak belirleyen yeni bir ticaret turu başlatma kararı alınmış ve
tura Doha Kalkınma Gündemi (Doha Development Agenda-DDA) adı verilmiştir.
Doha Kalkınma Gündemi kapsamına tarım ürünleri ticaretine uygulanan
sübvansiyonların kaldırılması ve yüksek tarifelerin düşürülmesi, tarım dışı
ürünlerde pazara girişin kolaylaştırılması ve hizmet ticaretinin serbestleştirilmesi
konuları alınmıştır. Doha Kalkınma Gündemi’nin 1 Ocak 2005 tarihinde sona
ermesi kararlaştırılmıştır.
Singapur konuları: Gelişmiş Doha Kalkınma Gündemi çerçevesinde Eylül 2003’de, Meksika-Cancun’da
ülkelerin DTÖ kapsamında toplanan Bakanlar Konferansı başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Başarısızlığın
uluslararası düzenlemeler
geliştirilmesini talep ettiği nedeni, gelişmiş ülkelerin tarım ürünleri ticaretinin serbestleştirilmesine yönelik
yeni konulardır. Bu konular müzakereleri geciktirmeye çalışarak Singapur konularına öncelik vermesi
yatırımlar, rekabet, kamu olmuştur. Böylece Cancun’da, az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler için öncelikli
alımlarında şeffaflık ve
ticaretin kolaylaştırılması olan tarım ürünleri ticaretinin serbestleştirilmesi ile gelişmiş ülkeler için öncelikli
konularıdır. Bu talep ilk olan Singapur konuları DTÖ kapsamında zengin-kuzey ile yoksul-güney
kez 1996 yılında Singapur arasındaki çatışmayı belirgin hâle getirmiş ve çözümsüzlük sürecinin başlangıcı
Bakanlar Konferası’nda
dile getirildiği için olmuştur. Ayrıca Cancun Bakanlar Konferansı bir başka ilke de sahne olmuştur.
Singapur konuları olarak Gelişmekte olan ülkeler ilk kez Cancun Bakanlar Konferansı’nda, Brezilya’nın
adlandırılmaktadır. girişimleriyle G-20 adı altında bir koalisyon oluşturmuş ve ekonomik çıkarları
için ortak hareket ederek gelişmiş ülkelere karşı ortak bir tutum geliştirmiştir.
G-20: Cancun Bakanlar Konferansı’nda, Brezilya’nın önderliğinde gelişmekte olan ülke-

ler tarafından oluşturulmuş olan ülkeler grubudur. Aralarında ABD, Avrupa Birliği ül-
keleri ve Kanada gibi büyük ekonomilerin yer aldığı G20 grubu ile karıştırılmamalıdır.
Tarım ürünleri ticaretinin serbestleştirilmesi az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler

açısından neden önemlidir? 2
Cancun Bakanlar Konferansı’nın başarısızlıkla sonuçlanmasının ardından
2004 yılında Temmuz 2004 Paketi adı altında, temel müzakere konularına temel
oluşturacak bir çerçeve karar alınmıştır. Temmuz 2004 Paketi kapsamında tarım
ürünleri ticaretine uygulanan ihracat sübvansiyonlarının kaldırılması, tarımsal
üretime verilen iç sübvansiyonların aşamalı olarak azaltılması ve tüm ürünlerde
tarifelerin düşürülmesi öngörülmüştür. Doha Kalkınma Gündemi, ülkeler
arasındaki uzlaşmazlıklar nedeniyle sona ermesi için öngörülmüş tarih olan 1
Ocak 2005 tarihinde tamamlanamamıştır.
Taraflar arasındaki uzlaşmazlıkların sürmesi üzerine, Temmuz 2006’da Doha
Kalkınma Gündemi müzakereleri süresiz olarak askıya alınmıştır. 2008 yılında
ise Temmuz 2008 Paketi adı altında yeni bir uzlaşma paketi gündeme gelmiştir.
Ancak tarım ürünleri ticaretinin önündeki engellerin kaldırılması konusunda
bir ilerleme sağlanamaması üzerine Temmuz 2008 Paketi de Doha Kalkınma
Gündemi müzakerelerini başlatmada yetersiz kalmıştır (Akman, 2008, s: 18).
Süreç 2011 yılı sonu itibariyle değerlendirildiğinde, Doha Kalkınma Gündemi
kapsamında bir ilerleme kaydedilmediği, müzakerelerin askıda kalmaya devam
ettiği görülmektedir. DTÖ Genel Sekreteri Pascal Lamy’nin, Doha Kalkınma
Gündemi müzakerelerinin uzlaşmazlıklar nedeniyle kilitlenmiş konular yerine
yeni belirlenecek konular üzerinden yürütülmesi önerisi tartışılmaya başlanmıştır.
Doha Kalkınma Gündemi müzakerelerindeki tıkanmanın ardından
Aralık 2013’de Endonezya’nın Bali kentinde, Bali Bakanlar Konferansı olarak
adlandırılan DTÖ Bakanlar Konferansı gerçekleştirilmiştir. Bali Bakanlar
Konferansı sonucunda, aşağıda belirtilmiş olan konularda toplam on adet
Bakanlar Konferansı Kararı kabul edilmiştir:
• Ticaretin Kolaylaştırılması Anlaşması
• Tarım başlığı altında genel hizmetler, gıda güvenliği amaçlı kamu stokları
programları, ihracatta rekabet ve tarım ürünlerinde tarife kota yönetimi
• Pamuk
• Kalkınma ve Azgelişmiş Ülkeler başlığı altında, azgelişmiş ülkeler için ter-
cihli menşe kuralları, azgelişmiş ülkeler kaynaklı hizmet ve hizmet tedarik-
çilerine tercihli muameleye ilişkin istisnanın uygulanması, azgelişmiş ül-
keler için vergisiz ve kotasız pazara giriş ve DTÖ içerisindeki özel ve lehte
muamele hükümlerine yönelik izleme mekanizması.
Bali Bakanlar Konferansı’nda Bakanlar Deklarasyonu uyarınca, bir Çalışma
Programı da kabul edilerek DTÖ’nün uluslararası ticaret açısından önemi
vurgulanmıştır. Bali Bakanlar Konferansı’nda alınan kararların Doha Kalkınma
Gündemi’nin tamamlanması açısından önemli bir alt yapı oluşturacağı
belirtilmiştir. Ayrıca Doha Kalkınma Turu’nun sürdürülmesine ilişkin Ticaret
Müzakereleri Komitesi’nin 2014 yılı içinde diğer konuları tamamlamak üzere bir
Çalışma Programı üzerine yoğunlaşması kararlaştırılmıştır (www.ekonomi.gov.tr/
upload/.../Web%20için%20Bali%20BN%20TR.doc Erişim tarihi: 5 Haziran 2014).
Bali Bakanlar Konferansı’ndan iki yıl sonra Aralık 2015’te toplanan Nairobi
Bakanlar Konferansı’nda, üç ana konu altında altı önemli Bakanlar Konferansı
Kararı alınmıştır. Sözkonusu ana konular, Tarım, Pamuk ve Az Gelişmiş Ülkeler
konularıdır. Tarım ana konusunun altında, Gelişmekte Olan Ülkeler İçin Özel
Korunma Mekanizması Kararı, Gıda Güvenliği Amaçlı Kamu Stokçuluğu Kararı ve
İhracat Rekabeti Kararı yer almaktadır. Pamuk ana konusunun altında Pamuk Kararı;
Az Gelişmiş Ülkeler ana konusunun altında ise Az Gelişmiş Ülkeler İçin Tercihli
Menşe Kuralları Kararı ile Az Gelişmiş Ülkelerdeki Hizmetler ve Hizmet Sağlayıcıları
Lehine Tercihli Düzenlemeler Kararı bulunmaktadır (https://www.wto.org/english/
thewto_e/minist_e/mc10_e/nairobipackage_e.htm, Erişim tarihi: 28 Kasım 2018).
EKONOMİK ENTEGRASYON TEORİSİ

Ekonomik entegrasyon teorisi, ekonomik entegrasyon oluşturmak üzere biraraya
gelen ülkelerin, diğer ülkelere ayırımcılık uygulayarak kendi aralarındaki ticarete
uyguladıkları ticaret engellerini kaldırmalarının yarattığı etkileri incelemektedir.
Ekonomik entegrasyonun ilk aşaması tercihli ticaret düzenlemeleridir. Ekonomik
entegrasyon aşamaları ilerledikçe üye ülkeler arasındaki karşılıklı ticari ve ekono-
mik bağımlılık artmaktadır.
Ekonomik Entegrasyon Aşamaları

Tercihli ticaret düzenlemeleri: Taraf olan ülkeler arasındaki ticarete diğer ülkelere
uygulanan tarifeden daha düşük ithalat tarifesi uygulanması söz konusudur. Ül-
keler arasındaki bağımlılığın en düşük olduğu ekonomik entegrasyon aşamasıdır.
Serbest ticaret bölgesi: Üye ülkeler arasında ticarete uygulanan tüm engellerin
kaldırıldığı ancak üye ülkelerin serbest ticaret bölgesi dışındaki ülkelere karşı
kendi ticari düzenlemelerini uygulamayı sürdürdükleri ekonomik entegrasyon
aşamasıdır.
Serbest ticaret bölgeleri, üye ülkelerin serbest ticaret bölgesi dışındaki ülkelere
karşı kendi ticari düzenlemelerini uygulamayı sürdürmeleri nedeniyle ticaret
yolunun değişmesi (trade deflection) sorunu yaratmaktadır. Üye ülkelerin diğer
ülkelere karşı kendi ulusal ticari düzenlemelerini ve politikalarını uygulamaları,
ticaretin serbest ticaret bölgesine üye-yüksek tarife uygulayan ülkelerden serbest
ticaret bölgesine üye-düşük tarife uygulayan ülkeye doğru kaymasına neden
olmaktadır. Diğer bir ifadeyle serbest ticaret bölgesine ithalat, düşük tarife
uygulayan üye ülke üzerinden gerçekleşmektedir.
Ticaret yolunun değişmesini önlemek için serbest ticaret bölgesine üye ülkeler
arasındaki ticarette menşe kuralları (rules of origin) uygulanmaktadır. Bu
uygulamaya göre bir üye ülkeden diğer üye ülkeye gümrüksüz mal girişi, orijin
sertifikası taşıyan mallarla veya katma değerinin büyük bir bölümü serbest ticaret
bölgesinde yaratılan mallarla sınırlandırılmaktadır (Ünsal, 2005: 410).
Gümrük birliği: Serbest ticaret bölgesinde olduğu gibi üye ülkeler arasında
ticarete uygulanan tüm engellerin kaldırıldığı ancak üye ülkelerin serbest ticaret
bölgesi dışındaki ülkelere karşı ortak ticari düzenlemeler (örneğin; ortak gümrük
tarifesi) geliştirdikleri ve uyguladıkları ekonomik entegrasyon aşamasıdır.
Ortak pazar: Malların yanı sıra hizmetlerin, işgücünün ve sermayenin serbest
dolaşımının sağlandığı ekonomik entegrasyon aşamasıdır. Ortak pazarın iyi
işleyebilmesi için üye ülkelerin ekonomi politikalarını uyumlaştırmaları hatta
bazı politikalarda ortak düzenlemelere gitmeleri gerekmektedir.
Ekonomik birlik: En ileri ekonomik entegrasyon aşamasıdır. Üye ülkelerin
para ve maliye politikalarının uyumlaştırılmasını hatta ortak politikalara
dönüştürülmesini gerektirmektedir (Salvatore, 2007: 339-340).
Ekonomik entegrasyon aşamalarına günümüzden örnekler veriniz.

3
Ekonomik Entegrasyonların Refah Etkileri: Gümrük
Birlikleri
GATT 1947 sürecinde ve günümüzde DTÖ kapsamında uluslararası ticaret kural-
larının daha da bağlayıcılık kazanmasına paralel olarak ekonomik entegrasyon ör-
neklerinin sayısı da giderek artmıştır. GATT 1947’nin temel ilkeleri açıklanırken
belirtildiği gibi gümrük birlikleri ve serbest ticaret bölgeleri uluslararası ticaretin

serbestleştirilmesi çabalarına karşıt girişimler gibi görünmektedir. Ancak bilindi-
ği gibi GATT 1947 ve günümüzde DTÖ’nün kapsamında uluslararası mal ticare-
tini düzenleyen GATT 1994, uluslararası ticaretin serbestleşmesi sürecine karşıt
gibi görünen ekonomik entegrasyonlara belirli şartlar dâhilinde izin vermektedir.
Hatırlanacağı gibi, GATT 1947’nin XXIV. maddesi gümrük birliklerini ve serbest
ticaret bölgelerini uluslararası ticarette ayrımcılığın ortadan kaldırılması ilkesinin
alt ilkesi olan en çok kayırılan ülke ilkesinin istisnaları kapsamında değerlendir-
miştir. Günümüzde de GATT 1994’ün XXIV. maddesi gümrük birliklerini ve ser-
best ticaret bölgelerini aynı istisna kapsamında değerlendirmeyi sürdürmektedir.
GATT 1994’ün XXIV. maddesine göre ülkeler arasında oluşturulan gümrük
birliğinin veya serbest ticaret bölgesinin istisna kapsamında yer alması için üç ko-
şulu sağlaması gerekmektedir. Bunlardan ilki, oluşturulan gümrük birliğinin veya
serbest ticaret bölgesinin üye ülkeler arasında ticareti artırması gereğidir. İkinci
koşul, üye ülkelerin gümrük birliğinin veya serbest ticaret bölgesinin dışında ka-
lan ülkelere karşı yeni ve daha sıkı koruyucu önlemler geliştirmemesi; üçüncü
koşul ise söz konusu ekonomik entegrasyonun makul bir süre içinde ve bir plan
çerçevesinde hayata geçirilmesidir.
Yukarıda belirtilen üç koşulu Resim 3.2
sağlaması şartıyla uluslararası ti-
Jacob Viner: 1892-1970 yılları
caretin serbestleştirilmesi girişim- arasında yaşamış, Kanadalı iktisat
lerine engel teşkil etmeyen eko- profesörüdür. Yirminci yüzyılın
nomik entegrasyonlar, ekonomik en önemli iktisatçılarından bir
etkileri yönüyle uluslararası iktisa- kabul edilen Viner, Chicago ve
Princeton üniversitelerinde dersler
tın temel araştırma konularından vermiş, ABD hükümetlerine
birini oluşturmaktadır. Ekonomik ekonomi danışmanlığı yapmıştır.
entegrasyonların ekonomik etki- Uluslararası ticaret teorisi ve
gümrük birliği teorisi konularında
leri, en temel ekonomik entegras- uzmanlaşmıştır. Chicago ekonomi
yon biçimi olan gümrük birlikleri okulunun esinlendiği, önde gelen
üzerinden analiz edilmektedir. iktisatçılardan biridir.
Gümrük birliklerinin ekonomik Kaynak: http://www.princeton.
etkileri sistematik bir şekilde ilk edu/~ies/viner.htm Erişim tarihi: 28
kez Jacop Viner tarafından ince- Mart 2012.
lenmiştir. Jacop Viner 1950 yılın-
da yayımlanan Gümrük Birliği
Meselesi (The Customs Union Issue) adlı kitabında gümrük birliklerinin statik
etkilerini analiz etmiştir. Viner’in adı geçen çalışmasından önce gümrük birlikleri
serbest ticaret için atılmış bir adım olarak değerlendirilmiş ve bu nedenle gümrük
birlikleri pozitif refah etkilerine sahip girişimler olarak kabul edilmiştir. Ancak
Viner gümrük birliklerinin negatif refah etkiler de doğurabileceğini kanıtlamıştır.
Ekonomik entegrasyon teorisi ile ilgili ayrıntılı bilgi için İktisadi Birleşmeler Teorisi
adlı kitaba bakabilirsiniz (Emin Ertürk, İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım 1998).
Gümrük Birliklerinin Statik Etkileri

Viner, gümrük birliklerinin ticaret yaratma (trade creation) ve ticaret saptırma
(trade diversion) etkilerini analiz etmiş ve gümrük birliklerinin refahı olumlu yön-
de etkileyebileceği gibi olumsuz yönde de etkileyebileceğini ispatlamıştır. Gümrük
birliklerinin statik etkilerini oluşturan ticaret yaratma ve ticaret saptırma kaynak
tahsisinde etkinlik ile ilgilidir ve bu yolla refahı olumlu veya olumsuz yönde etkile-
mektedir. Gümrük birliklerinin ticaret yaratma etkisi, kaynak tahsisinde etkinliği
artırır ve dünya refahını olumlu yönde etkiler. Gümrük birliklerinin ticaret saptırma
etkisi ise kaynak tahsisinde etkinliği azaltır ve dünya refahını olumsuz yönde etkiler.
Viner analizinde sadece üretim etkisi üzerinde durmuş tüketim etkisini
analizine dahil etmemiştir. Viner’in varsayımları, tüketimde sabit katsayılar,
üretimde de sabit maliyetler varsayımlarıdır. Viner sonrası dönemde Meade,
üretim etkisinin yanı sıra tüketim etkisi üzerinde de durmuş; etmiş; ayrıca
Viner’in varsayımlarını yumuşatmıştır (Ertürk, 1998: 15-16).
Ticaret Yaratma
Gümrük birliklerinin ticaret yaratma etkisi, bir malı yüksek maliyetle üreten bir
gümrük birliği üyesi ülkenin aynı malı daha düşük maliyetle üreten diğer gümrük
birliği üyesi ülkeden satın aldığında ortaya çıkmaktadır. Ticaret yaratma etkisi
karşılaştırmalı üstünlüğe dayalı uzmanlaşmanın bir sonucu olup kaynak tahsisin-
de etkinliğe işaret etmektedir.
Karşılaştırmalı üstünlüğe dayalı uzmanlaşma ifadesinden ne anlıyorsunuz?

4
Şimdi, gümrük birliklerinin ticaret yaratma etkisini küçük ülke varsayımı
altında, kısmi denge analizi ile inceleyelim. Bir birim X malının serbest ticaret
fiyatı sırasıyla A ülkesinde 30 TL, B ülkesinde 10 TL, C ülkesinde 15 TL olsun.
Bu durumda X malı üretiminde en verimli ülke B ülkesidir. (SB), B ülkesinin
tam esnek, serbest ticaret, X malı arz eğrisidir. A ülkesinin, B ve C ülkelerine
Ad-valorem tarife: Ticarete % 100 ad-valorem tarife uyguladığını varsaydığımızda X malının B ülkesinden
konu olan malın değerinin ithali birim başına 20 TL’lık, C ülkesinden ithali ise birim başına 30 TL’lık maliyet
belirli bir yüzdesi olarak
hesaplanan tarifedir. Örneğin, doğuracaktır. Bu durumda A ülkesi, X malı ithalatında C ülkesine kıyasla daha
ticarete konu olan malı değeri düşük maliyete sahip B ülkesini tercih edecektir. (S +T), B ülkesinin tarife
100 dolarken, bu mala % 10 B
ad-valorem tarife uygulanırsa sonrası, tam esnek X malı arz eğrisidir. Bu durumda A ülkesi B ülkesinden 25
malın tarife uygulanmış fiyatı birim X malı ithal edecektir.
110 dolar olacaktır.
Şimdi A ülkesinin B ülkesi ile gümrük birliği oluşturduğunu varsayalım. Şekil
3.3’den görüldüğü gibi, gümrük birliği nedeniyle A ülkesinin B ülkesine uyguladığı
% 100 ad-valorem tarife sıfırlanacaktır. Böylece A ülkesinin piyasasında X malının
birim ithal maliyeti 10 TL olacaktır. Birim başına 10 TL fiyattan talep edilen X malı
miktarı 70 birim olurken, bunun 10 birimi yurtiçinde, yerli üreticiler tarafından
üretilecektir. A ülkesi serbest ticaret fiyatı olan 10 TL’dan 60 birim X malı ithal
edecektir. Bu durumda, tüketici rantı KEFL alanı kadar artacak; üretici rantı
KACL alanı kadar azalacak; A ülkesi BDFC alanı kadar gelir kaybına (gümrük
birliği nedeniyle B ülkesine uygulanan tarifenin sıfırlanması sonucu) uğrayacaktır.
Diğer taraftan, ABC alanı ve DEF alanı kadar bir refah artışı ortaya çıkacaktır.
Tarife uygulaması durumunda ortaya çıkan üretim sapma maliyetinin gümrük
birliği nedeniyle ortadan kalkması sonucunda yaşanan refah artışı, ABC alanı
kadardır. Tarife uygulaması durumunda ortaya çıkan tüketim sapma maliyetinin
gümrük birliği nedeniyle ortadan kalkması sonucunda yaşanan refah artışı, DEF
alanı kadardır. Gümrük birliği nedeniyle üretim sapma maliyetinin ve tüketim
sapma maliyetinin ortadan kalkması sonucunda yaşanan refah artışı, gümrük
birliklerinin ticaret yaratma etkisi olarak adlandırılmaktadır. Örneğimizde, A
ülkesi ile B ülkesinin oluşturduğu gümrük birliğinin ABC ve DEF alanları kadar
ticaret yaratma etkisi ortaya çıkmıştır. Gümrük birliğinin ticaret yaratma etkisi,
A ülkesinin refahındaki net artışa karşılık gelmektedir.
Şekil 3.3
Gümrük
Birliklerinin Ticaret
Yaratma Etkisi:
Kısmi Denge
Sx Analizi-Küçük Ülke
G
30
L C F
20 SB+T
K
10 SB
A B D E
DX
0 10 25 50 70 Miktar
(bin adet)
Ticaret Saptırma
Gümrük birliklerinin ticaret saptırma etkisi, bir malı yüksek maliyetle üreten bir
ülkenin gümrük birliği öncesinde aynı malı en düşük maliyetle üreten ülkeden
satın alırken, gümrük birliği sonrasında aynı malı daha yüksek maliyetle üreten
gümrük birliği ülkesinden satın almaya başlamasıyla ortaya çıkmaktadır. Diğer
bir ifadeyle, ticaretin en düşük maliyetli üretim yapan ve gümrük birliği üyesi
olmayan ülkeden, daha yüksek maliyetli üretim yapan ve gümrük birliği üyesi
olan ülkeye kayması, gümrük birliklerinin ticaret saptırma etkisi olarak adlandı-
rılmaktadır. Bu durumda ticaret, en verimli-gümrük birliği dışı ülkeden daha az
verimli-gümrük birliği ülkesine kaymaktadır.
Gümrük birliklerinin ticaret saptırma etkisini daha önceki örneğimize
dönerek küçük ülke varsayımı altında, kısmi denge analizi ile inceleyelim.
Hatırlanacağı gibi örneğimizde bir birim X malının serbest ticaret fiyatı sırasıyla
A ülkesinde 30 TL, B ülkesinde 10 TL, C ülkesinde 15 TL idi. Şimdi A ülkesinin
X malı üretiminde B ülkesine kıyasla daha az verimli olan C ülkesi ile gümrük
birliği oluşturduğunu varsayalım. X malı üretiminde en verimli ülke olan B ülkesi
gümrük birliği dışında kalacağı için A ülkesi B ülkesinden ithal ettiği X malına
birim başına % 100 ad-valorem tarife uygulayacaktır.
Şekil 3.4’den görüldüğü gibi, X malının B ülkesinden ithali birim başına 20
TL’lık, C ülkesinden ithali ise birim başına 15 TL’lık maliyet doğuracaktır. Birim
başına 15 TL fiyattan talep edilen X malı miktarı 60 birim olurken, bunun 20
birimi yurtiçinde, yerli üreticiler tarafından üretilecektir. Bu durumda A ülkesi,
gümrük birliği üyesi olan C ülkesinin serbest ticaret fiyatı olan 15 TL’dan 40
birim X malı ithal edecektir. Böylece, tüketici rantı MNFL alanı kadar artacak;
üretici rantı MPCL alanı kadar azalacak; A ülkesi RSFC alanı kadar gelir kaybına
(gümrük birliği nedeniyle C ülkesine uygulanan tarifenin sıfırlanması sonucu)
uğrayacaktır. Diğer taraftan, PRC alanı ve SNF alanı kadar bir refah artışı ortaya
çıkacaktır. A ülkesi ile C ülkesinin oluşturduğu gümrük birliğinin PRC ve SNF
alanları toplamı kadar ticaret yaratma etkisi ortaya çıkmıştır. Gümrük birliğinin
ticaret yaratma etkisi, A ülkesinin refahındaki artışa karşılık gelmektedir. Ancak
ilgili refah artışı net refah artışı değildir.
A ülkesi ile C ülkesinin oluşturduğu gümrük birliğinin ticaret yaratma etkisi neden
5 A ülkesinin refahında net bir artışa karşılık gelmemektedir?
Diğer taraftan, X malı ithalatının en verimli-gümrük birliği ülkesi olmayan

B ülkesinden daha az verimli-gümrük birliği üyesi C ülkesine kayması ticaret
sapmasına yol açmaktadır. Örneğimizde A ülkesinin B ülkesi yerine C ülkesi
ile gümrük birliği oluşturması, BDSR alanı kadar ticaret saptırma etkisi ortaya
çıkarmaktadır. Gümrük birliğinin ticaret saptırma etkisi, A ülkesinin refahındaki
azalışa karşılık gelmektedir.
Gümrük birliğinin net refah etkisi ise ticaret yaratma ve ticaret saptırma
etkilerinin büyüklükleri ile ilgilidir. Örneğimize dönersek;
PRC + SNF > BDSR ise gümrük birliği A ülkesinin refahını olumlu yönde
etkilemiştir.
PRC + SNF < BDSR ise gümrük birliği A ülkesinin refahını olumsuz yönde
etkilemiştir.
Şekil 3.4
Gümrük
Birliklerinin Ticaret
Saptırma Etkisi:
Kısmi Denge
Analizi-Küçük Ülke
Sx
G
30
L C F
20 SB+T
M P R S N
15 SC
K
10 SB
A B D E
Dx
10 20 25 50 60 70 Miktar
(bin adet)
Gümrük Birlikleri ve İkinci En İyi Teorisi

Hatırlanacağı gibi, Viner öncesi dönemde gümrük birlikleri serbest ticaret yönün-
de atılmış bir adım olarak kabul edilmiş ve bu nedenle gümrük birlikleri pozitif
refah etkilerine sahip girişimler olarak kabul edilmiştir. Tam rekabet ve serbest
ticaret dünya refahının arttırılması için en iyi politikadır. Diğer bir ifadeyle tam
rekabet ve serbest ticaret, dünya refahının arttırılması için birinci en iyi politi-
kadır. Dolayısıyla serbest ticaretin önündeki tarife ve tarife dışı engellerin kal-
dırılmasına yönelik girişimler de dünya refahının arttırılmasına olumlu katkılar
yapmaktadır.
Tam rekabetin önemli varsayımlarında biri, özel maliyet ile sosyal maliyet
(özel fayda ile sosyal fayda) arasındaki farkın sıfır olmasıdır. Diğer bir ifadeyle
bir malın piyasa fiyatı, o malın üretiminin hem onu üreten özel kişilere (özel
maliyet/özel fayda) olan maliyetini ve onlara sağladığı faydayı hem de topluma
olan maliyetini ve sağladığı faydayı göstermektedir. Tam rekabet koşullarında
özel maliyet (özel fayda) ile sosyal maliyet (sosyal fayda) arasında bir sapma
olmaz. Fakat bu varsayımın gerçeklere ters düşmesi de olasıdır. Gerçek hayatta
devlet müdahaleleri, üretimdeki dışsallıklar veya özel monopoller, özel maliyet
(özel fayda) ile sosyal maliyet (sosyal fayda) arasında bir sapma yaratmaktadır.
Bu durumda tam rekabet koşullarından söz edilemez ve sadece serbest ticaret
uygulamalarıyla üretimde ve tüketimde Pareto optimumu sağlanamaz.
Pareto optimumu ve ekonominin genel dengesi konuları için Mikro Ekonomi (Zey-
nel Dinler, Bursa: Ekin Yayınları, 2009) ve Mikroiktisat (Muammer Yaylalı, İstan-
bul: Beta Yayınları, 2004) adlı kitaplara bakabilirsiniz.
Pareto optimumunun sağlanamadığı durumlarda, sapmayı ortadan kaldırmaya

yönelik tedbirler almak yerine mevcut kısıtlamaları dengeleyecek yeni kısıtlayıcı
önlemler alınması ülke refahı açısından daha yararlı olabilir. Birinci en iyi politika
olarak kabul edilen tam rekabet ve serbest ticaretin gerçekleşmediği durumda Pareto optimumu: Tam
rekabet piyasası koşullarında
mevcut kısıtlamaları dengeleyecek yeni kısıtlayıcı önlemlerin uygulanması, ikinci ekonominin genel dengesini
en iyi politikaları oluşturmaktadır (Seyidoğlu, 2003: 214-216). ifade etmektedir. Pareto
optimumu, üretimde ve
Gümrük birlikleri, ikinci en iyi teorisinin en bilinen uygulama alanlarından değişimde (mübadelede) eş
biridir. Gümrük birliklerinde gümrük birliğine üye ülkeler arasındaki ticarette anlı dengenin sağlanması ile
gerçekleşmektedir. Toplum
uygulanan engeller kaldırılırken gümrük birliğine üye olmayan ülkelere karşı ortak tercihlerine göre üretilmiş
gümrük tarifesi uygulaması söz konusudur. Gümrük birliklerinde üye ülkeler olan mallar (çıktı etkinliği)
arasındaki ticaret engelleri kaldırılırken üye olmayan ülkelere yönelik ticaret üretilirken her bir üretim
faktöründen ne miktarda
engelleri uygulaması sürdürülmekte ancak ortak bir uygulamaya dönüşmektedir. kullanılacağı (üretimde
Bu durumda ise refahtaki net değişme, her zaman artış yönünde olmayabilir. etkinlik) ve üretilen malların
toplumdaki kişiler arasında
Nitekim Viner, gümrük birliklerinin statik etkilerine yönelik analizlerinde, ne şekilde paylaştırılacağı
oluşturulan her gümrük birliğinin ülke refahını arttırmayabileceğini kanıtlamıştır. (değişimde etkinlik)
Bilindiği gibi, oluşturulan gümrük birliğinin ticaret saptırma etkisinin ticaret soruları yanıtlanmaktadır
(Dinler, 2009: 542). Üretim
yaratma etkisinden büyük olması, ülke refahını olumsuz yönde etkilemektedir. faktörlerinin mallar arasındaki
yeni dağılımı ve malların
tüketiciler arasındaki yeni
Gümrük Birliklerinin Dinamik Etkileri bir paylaşımı, bireylerin bir
Gümrük birlikleri statik etkilerinin yanı sıra uzun dönemde başka önemli etkiler kısmını daha kötü duruma
getirmiyorsa ekonominin
yaratmaktadır. Dinamik etkiler olarak bilinen bu etkiler, ilk kez Bela Balassa genel dengesi (ekonomik
tarafından incelenmiştir. Balassa, Ekonomik Entegrasyon Teorisi (The Theory etkinlik) veya Pareto
of Economic Integration) adlı kitabında gümrük birliklerinin dinamik etkilerini; optimumu sağlanmıştır.
Herhangi bir değişim,
artan rekabet, ölçek ekonomileri, yatırımları özendirme, teknolojik ilerleme ve kişilerin bir kısmının
kaynak verimliliğindeki artış olarak belirlemiştir. Son yıllarda yapılan ampirik ça- refahını, diğerlerinin refahını
azaltmadan arttırırsa
lışmalar gümrük birliklerinin dinamik etkilerinin statik etkilerinden yaklaşık altı toplumun refahı artar. Böylece
kat daha fazla olduğunu ortaya çıkarmıştır: ekonomik etkinliğe ulaşılır
(Yaylalı, 2004: 489).
• Artan rekabet: İthalat tarifeleri, ithalat kotaları ve diğer ticaret engelleri,
ülke içinde monopolleri ve verimsiz firmaları teşvik etmektedir. Gümrük Dinamik etkiler: Dinamik
birlikleri ise üye ülkeler arasındaki ticaretin önündeki engelleri kaldırarak etkileri sadece gümrük
birlikleri ile sınırlamak doğru
rekabeti arttırmaktadır. Böylece piyasada sadece verimli firmalar faaliyet- değildir. Dinamik etkiler,
te bulunabilmekte, verimsiz firmalar piyasadan çekilmekte ve monopoller gümrük birliklerinin yanı sıra
diğer ekonomik entegrasyon
ortadan kalkmaktadır. Artan rekabet ortalama üretim maliyetlerinin düş- türlerinde de ortaya çıkabilen
mesine neden olarak tüketicinin yararına sonuçlar doğurmaktadır. etkilerdir.
• Ölçek ekonomileri: Gümrük birlikleri, piyasaların genişlemesine yol açmak-

tadır. Bu durumda firmalar genişlemiş piyasanın taleplerini karşılayabil-
mek için daha fazla üretim yapmakta ve böylece ölçek ekonomilerinden
yararlanabilmektedir. Ancak son yıllarda gümrük birliğine üye olmayan
ülkelerin de ihracat hacimlerini arttırarak ölçek ekonomilerinden yarar-
landıkları görülmektedir. Bu durum, ülkelerin dış ticarette ölçek ekonomi-
lerinden yararlanabilmeleri için gümrük birliği gibi bir ekonomik entegras-
yona katılmalarının şart olmadığını ortaya koymaktadır.
Ülkeler bir ekonomik entegrasyona katılmadan nasıl ölçek ekonomilerinden yarar-

6 lanabilirler?
Ölçek ekonomileri: Üretim • Yatırımları özendirme: Gümrük birliklerinin piyasaların genişlemesine yol
hacminin genişlemesi açması, yabancı yatırımları teşvik etmektedir. Yabancı yatırımcılar, geniş-
nedeniyle ortalama
üretim maliyetlerinin leyen piyasalar ve artan rekabetten yararlanmak için yatırımlarını gümrük
düşmesinden kaynaklanan birliğine üye olan ülkelere kaydırabilmektedir. Ayrıca gümrük birliklerinin
ölçek ekonomileri, içsel
ölçek ekonomileri ve dışsal ticaret yaratma etkisi, kaynak tahsisinde etkinliği arttırarak millî gelirde
ölçek ekonomileri olarak artışa neden olabilmektedir. Millî gelirdeki artış ise tasarrufları ve yatırım-
ikiye ayrılmaktadır. İçsel ları arttırıcı etki yaratmaktadır.
ölçek ekonomileri, firmanın
kendisinden kaynaklanan • Teknolojik ilerleme: Gümrük birliğine üye olan ülkelerde teknolojik ilerle-
maliyet tasarruflarıdır. me hızlanmaktadır. Artan rekabet nedeniyle firmalar araştırma-geliştirme
Dışsal ölçek ekonomileri ise
firmanın mensubu olduğu faaliyetlerine daha fazla harcama yapmakta ve diğer ülkelerden teknoloji
endüstriden kaynaklanan transferi önem kazanmaktadır.
maliyet tasarruflarıdır.
Endüstride üretim ölçeğinin • Kaynak verimliliğindeki artış: Esasen kaynak verimliliğindeki artış gümrük
artması firmalara maliyet birliğinin değil, ortak pazarın ortaya çıkardığı bir dinamik etkidir. Ortak
tasarrufu sağlıyorsa firmaların pazar kapsamında üretim faktörlerinin serbest dolaşımı, kaynak verimli-
dışsal ölçek ekonomilerinden
yararlandığı kabul liğini arttırmakta ve bu yolla üye ülkelerin refahının yükselmesine neden
edilmektedir. olabilmektedir (Salvatore, 2007: 346-347).
Uluslararası ticareti açıklamaya yönelik yeni dış ticaret teorilerinin gelişimine
paralel olarak, klasik gümrük birliği teorisi olarak da nitelendirilebilecek Viner’in
gümrük birliği teorisi sorgulanmaya başlamıştır. Ancak teorideki gelişmelere rağmen
gümrük birliklerini statik ve dinamik etkiler üzerinden inceleyen klasik gümrük
birliği teorisi önemini ve güncelliğini korumayı sürdürmektedir (Karluk, 2009: 288).
EKONOMİK ENTEGRASYON ÖRNEKLERİ

Günümüzde ekonomik entegrasyonlara çok sayıda örnek verilebilir. Kuşkusuz
en güçlü ve başarılı entegrasyon örneği Avrupa Birliği’dir. Avrupa Birliği dışında
Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesi, 1990’lı yıllarda Amerika kıtasında oluş-
turulmuş bir ekonomik entegrasyon örneğidir. Diğer bir ekonomik entegrasyon
Uluslarüstü
(supranasyonel) kuruluş: örneği, Latin Amerika ülkeleri arasında oluşturulmuş olan Mercosur’dur. Bu iki
Üye ülkeler arasında örnek dışında farklı bölgelerden farklı örnekleri incelemek de mümkündür.
karar alma sürecinde
yetki paylaşımının olduğu
kuruluştur. Üye ülkeler karar Avrupa Birliği
alma sürecinde yetkilerini Avrupa Birliği (AB), temelleri 1952 yılında Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu
uluslarüstü kuruluşun
kurumları aracılığıyla (AKÇT) ile atılan, günümüzün en başarılı ekonomik entegrasyon örneğidir. Al-
paylaşırlar. Herhangi bir manya, Fransa, İtalya, Hollanda, Belçika ve Lüksemburg’un bir araya gelerek oluş-
ülkenin alınacak karara red
oyu vermesi durumunda, eğer turduğu AKÇT, üye ülkeler arasında kömür ve çelik endüstrilerinde ortak pazar
yeterli çoğunluk sağlanmışsa, yaratmayı hedeflemiştir. Kurucu ülkeler, uluslarüstü (supranasyonel) kuruluş
karar alınır ve o karar red oyu
kullanan ülke de dâhil olmak niteliğine sahip olan AKÇT’nin oluşumundan yaklaşık beş yıl sonra, başlattıkları
üzere tüm üye ülkeleri bağlar. ekonomik entegrasyon sürecini geliştirmeye ve güçlendirmeye karar vermişler ve
1957 yılında Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET)’nu kuran Roma Antlaşması’nı

imzalamışlardır. Aynı tarihte, nükleer enerji alanında faaliyette bulunmak üzere
Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu (EURATOM), aynı ülkeler tarafından kurulan
üçüncü topluluk olarak hayata geçmiştir. Söz konusu üç topluluğun ortak özelliği,
her birinin uluslarüstü kuruluş niteliğine sahip olmasıdır.
AET üye ülkeler arasında bütün endüstrileri kapsayacak şekilde bir ortak pazar
oluşturmayı amaçlamıştır. Bu amaç doğrultusunda öncelikle üye ülkeler arasında
bir gümrük birliği oluşturulmuştur. Üye ülkeler daha sonra nihai hedef olan ortak
pazar hedefine ulaşmak için gerekli çalışmalara başlamıştır. Bu süreçte AKÇT, AET
ve EURATOM’un kurumları birleştirilmiş ve üç topluluk Avrupa Toplulukları (AT)
olarak adlandırılmıştır. AT bu dönemde, ortak pazar oluşturma sürecine paralel
olarak üç genişleme süreci yaşamıştır. İlk genişleme sürecinde Birleşik Krallık,
İrlanda ve Danimarka, ikinci genişleme sürecinde Yunanistan, üçüncü genişleme
sürecinde ise İspanya ve Portekiz’in tam üyelikleri gerçekleşmiştir.
AT’nun ortak pazar süreci, gümrük birliği süreci kadar kolay olmamıştır.
1970’li yılların genel ekonomik konjonktürü, genişlemelerin etkileri ve bazı üye
ülkelerin sürece geç uyumları ortak pazar sürecini yavaşlatmış ve zorlaştırmıştır.
AT, ortak pazar hedefine ancak 1 Ocak 1993 tarihi itibariyle ulaşabilmiştir.
Ortak pazar hedefine ulaşan AT, 1992 yılında imzalanan Maastricht Antlaşması
ile ekonomik birlik oluşturma yönünde önemli bir adım atmış ve üye ülkeler
arasında Ekonomik ve Parasal Birlik (EPB) yaratma kararı almıştır. Ayrıca
Maastricht Antlaşması ile AT, AB adını almıştır.
AB’de EPB, 1 Ocak 2002 tarihinde oluşturulmuş; bu tarihte AB’nin ortak para
birimi olan euro tedavüle girmiştir. Euro, AB’ye üye ülkelerin tümü tarafından değil,
2014 yılı itibariyle yirmi sekiz üye ülkenin on sekizi tarafından kullanılmaktadır.
Bunun nedeni, Birleşik Krallık ve Danimarka’nın Euro uygulamasının dışında
kalmayı seçme hakkı (opt-out) bulunması; Çek Cumhuriyeti, Macaristan,
Polonya Bulgaristan, Romanya, Litvanya, İsveç ve Hırvatistan’ın ise euroya geçiş
için sağlanması gereken Maastricht Kriterleri’ni sağlayamamış olmasıdır.
Maastricht Kriterleri’nin detayları için http://ekutup.dpt.gov.tr/ab/maastric/dilek-

lis/kriter.pdf sitesine bakınız (Erişim tarihi: 3 Nisan 2012).
AB’nin, ekonomik entegrasyon sürecinde katettiği mesafe incelendiğinde,

benzeri görülmemiş bir başarı elde ettiği görülmektedir. AB, ekonomik
entegrasyon aşamalarının sonuncusu olan ekonomik birlik aşamasına ulaşmıştır.
Ancak ekonomik birlik aşamasında üye ülke sayısı yirmi yediye ulaşmıştır.
Birbirinden farklı ekonomik gelişmişlik düzeylerine sahip yirmi yedi ülkenin para
ve maliye politikalarını ortak hâle getirmek ve tek elden yönetmek günümüzün
küresel mali kriz koşullarında biraz fazla zaman alacak olsa da bu durum, AB’nin
elde ettiği ekonomik entegrasyon başarısını gölgeleyememektedir.
Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesi

Kuzey Amerika Serbest Ticaret Bölgesi (NAFTA), ekonomik entegrasyon aşama-
larından serbest ticaret bölgesine verilebilecek bir örnektir. NAFTA, 1994 yılında
ABD, Kanada ve Meksika tarafından oluşturulmuştur. NAFTA, Kuzey Amerika
Bölgesi’nde malların ve hizmetlerin serbest ticaretine olanak tanımaktadır. Kanada
ve Meksika ABD’nin en önemli ticaret partnerleridir. NAFTA’dan önce Kanada ile
ABD arasında 1989 yılına dayanan bir serbest ticaret anlaşması mevcuttu. Meksi-
ka ise NAFTA anlaşmasının imzalandığı 1993 yılında ABD’ye gerçekleştirdiği 40

milyar dolarlık ihracatı ve ABD’den gerçekleştirdiği 41 milyar dolarlık ithalatı ile
ABD’nin Kanada’dan sonra üçüncü büyük ticaret partneri idi. 2008 yılı itibariyle
NAFTA ülkeleri arasındaki mal ticareti, NAFTA öncesine oranla üç kat artarak
946 milyar dolara ulaşmıştır.
NAFTA, mal ve üretim faktörleri piyasalarında rekabeti arttırarak malların
ve özellikle ABD’de yüksek olan işgücü ücretlerinin düşmesine neden olmuştur.
ABD’deki niteliksiz işgücü ücretlerinin yaklaşık altıda biri düzeyinde olan Meksika
işgücü ücretleri, ABD’de niteliksiz işgücünün işsiz kalmasına neden olmuştur.
Bu dönüşüm, ABD’de nitelikli işlerin artması ile sonuçlanmıştır. Meksika’nın
NAFTA’dan elde ettiği kazançlar ise ABD ve Kanada’ya oranla daha sınırlı
görünmektedir. Bunun nedenleri arasında, Meksika’nın ekonomik kurumlarının
diğer iki ülkeye kıyasla daha zayıf olması ve ekonomik reformların yetersizliği
gösterilmektedir (Salvatore, 2007: 353-354).
NAFTA ile ilgili detaylı bilgi için http://www.naftanow.org/ sitesine bakınız (Erişim
tarihi: 8 Nisan 2012).
Güney Amerika Ortak Pazarı

Güney Amerika Ortak Pazarı (Mercosur), Arjantin, Brezilya, Uruguay ve Paragu-
ay tarafından 1991 yılında oluşturulmuştur. 2006 yılında Venezüella da Mercosur’e
katılmıştır. Mercosur ülkeleri 1995 yılında gümrük birliğini tamamlamış ve ortak
pazar yaratmayı hedefleyen bir ekonomik entegrasyona dönüşmüştür.
Mercosur, Güney Amerika için önemli bir entegrasyon girişimi olmasına
rağmen kendinden beklenilen başarıyı henüz elde edememiştir. Bunun en önemli
nedeni, üye ülkelerin ekonomik kalkınma düzeyleri arasında belirgin farklar
bulunmasıdır. Arjantin ve Brezilya Güney Amerika’nın en gelişmiş ekonomileri
arasında yer alırken Uruguay ve Paraguay daha az gelişmiş ekonomilere sahiptir.
Bu durum ise ülkeler arasında, ortak pazardan elde edilecek kazançlar yönüyle
dengesizlik yaratmakta ve ülkelerin, özellikle de Uruguay ve Paraguay’ın ekonomik
entegrasyondan beklentilerini zayıflatmaktadır (Karluk, 2007: 567).
Mercosur oluşturulduktan sonraki dört yıl içinde üye ülkeler arasındaki ticaret
üç kat artmıştır. Bu artış, dünya ticaret hacminin artışına neden olduğu için, bir
başarı olarak değerlendirilmektedir. Ancak diğer taraftan Mercosur’un ticaret
saptırma etkisi yarattığı da iddia edilmektedir. Örneğin Mercosur nedeniyle
Brezilya’nın korunan ve verimsiz otomobil endüstrisi, Arjantin otomobil
piyasasında Mercosur dışı-düşük maliyetli otomobilleri piyasa dışında bırakacak
şekilde büyük bir pay elde etmiştir. Bu durum, Mercosur’un ticaret saptırma
etkisine işaret etmektedir (Krugman, Obstfeld, 2009: 242).
Özet
Uluslararası ticaretin serbestleştirilmesine ilişkin keyfiyeti vermiştir. Ayrıca, uluslararası ticaret
1 düzenlemeleri açıklamak uyuşmazlıklarını çözme mekanizmasının işle-
Uluslararası ticaretin serbestleştirilmesi çalış- yişindeki zorluklar da GATT 1947’nin diğer bir
maları II. Dünya Savaşı sonrasında başlamıştır. zayıf yönünü oluşturmuştur.
Savaş sonrasında yeni bir dünya ekonomik düze- 1995 yılında kurulan DTÖ, GATT 1947’nin zayıf
ni yaratmayı amaçlayan ülkeler Bretton Woods yönlerini güçlendirmiş ve uluslararası düzenle-
Konferansı’nda IMF ve Dünya Bankasının yanı me yapılacak faaliyet alanlarını genişletmiştir.
sıra uluslararası ticaretin serbestleştirilmesine DTÖ Anlaşması toplam dört Ek’ten oluşan, kap-
ilişkin kurallar geliştirmek üzere bir uluslararası samlı bir anlaşmadır. EK 1 A’da GATT 1994’ü de
kuruluş (Uluslararası Ticaret Örgütü-ITO) ku- kapsayan Mal Ticaretinde Çok Taraflı Anlaşma-
rulmasına karar vermiştir. ITO ile ilgili ülkeler lar, EK 1 B’de Hizmetler Ticareti Genel Anlaş-
arası görüşmelerde uzlaşma sağlanamaması üze- ması (GATS) ve Ekleri, EK 1 C’de Ticaretle İlgili
rine bu girişimden vazgeçilmiş ve uluslararası Fikri Mülkiyet Hakları Anlaşması (TRIPS) yer
ticaretin bir anlaşma ile düzenlenmesine karar almaktadır. EK 2’de Anlaşmazlıkların Çözüm-
verilmiştir. Bu karar üzerine 1947 yılında Tari- lenmesinde Kural ve Yöntemleri Tespit Eden
feler ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT 1947) Mutabakat Metni (DSU), EK 3’de Ticaret Poli-
imzalanmıştır. tikalarını Gözden Geçirme Mekanizması ve EK
GATT 1947’nin temel amacı, tarife ve tarife dışı 4’te ise Çoklu Ticaret Anlaşmaları mevcuttur.
engelleri kaldırarak uluslararası ticaretin ser- Anlaşma’nın içeriğinden anlaşıldığı gibi DTÖ,
bestleştirilmesi olmuştur. GATT 1947, ulusla- uluslararası mal ticaretinin yanı sıra başka alan-
rarası ticaretin serbestleştirilmesine ilişkin dü- ları da düzenleme yetkisine sahip bir uluslarara-
zenlemeleri, günümüzde Dünya Ticaret Örgütü sı kuruluşa dönüşmüştür.
(DTÖ) tarafından da benimsenmiş olan beş te-
mel ilke çerçevesinde gerçekleştirmiştir. Bu il- Uluslararası ticaretin serbestleştirilmesi sürecin-
keler, uluslararası ticarette ayrımcılığın ortadan 2 deki temel sorunları belirlemek.
kaldırılması, uluslararası ticaretin serbestleşti- GATT 1947 sürecinde ve DTÖ’nün ilk yıllarında
rilmesi, uluslararası ticaretin şeffaflaştırılması, uluslararası ticaretin serbestleştirilmesi müza-
uluslararası ticarette adil rekabet kurallarının kerelerinde aktif rolü gelişmiş ülkeler üstlenmiş
benimsenmesi, uluslararası ticaretin ekonomik ve müzakereler onların çıkarları doğrultusunda
kalkınmayı desteklemesi ve ekonomik reformu şekillenmiştir. Müzakerelerde gelişmiş ülkelerin
teşvik etmesi ilkeleridir. karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olduğu alanlarda
GATT 1947’nin en önemli başarısı, yıllar için- serbestleşme sağlanmış; az gelişmiş ve gelişmek-
de sanayi ürünleri ticaretinde gümrük tarifele- te olan ülkelerin karşılaştırmalı üstünlüğe sahip
rini kademeli olarak indirmek olmuştur. Ancak olduğu alanlar gelişmiş ülkeler için hassas alan-
GATT 1947’nin bir uluslararası kuruluş olmayıp lar kabul edilmiş ve onlar üzerindeki korumacı
çoktaraflı bir uluslararası anlaşma olması, ulus- uygulamalar sürdürülmüştür. 1980’li yıllarda
lararası ticaretin düzenlenmesinde bazı önemli dışa açık ekonomi politikalarının benimsenme-
zayıf yönler ortaya çıkarmıştır. GATT 1947’nin ye başlanması, küreselleşmenin hız kazanması
en zayıf yönü, tarım ve tekstil gibi az gelişmiş ve ve Uruguay Ticaret Turu sonrasında DTÖ’nün
gelişmekte olan ülkelerin karşılaştırmalı üstün- kurulmasıyla birlikte uluslararası düzenleme
lüğe sahip olduğu alanların GATT 1947’nin kap- yapılacak alanların artması, var olan asimetriyi
samının dışında tutulmuş olmasıdır. Bu eksiklik, daha da belirgin hâle getirmiştir. Üye ülkeler ül-
GATT 1947’nin sadece gelişmiş ülkelerin çıkar- keler arasındaki asimetri, uluslararası ticaretin
larına hizmet eden bir anlaşma olarak anılması- serbestleştirilmesi sürecindeki temel ve yapısal
na neden olmuştur. GATT 1947’nin uluslararası bir sorundur.
kuruluş olmaması, ülkelere kendi çıkarlarına Gelişmiş ülkelerin Singapur konuları olarak
uygun bulmadıkları düzenlemeleri uygulamama adlandırılan, yatırımlar, rekabet, kamu alımla-
rında şeffaflık ve ticaretin kolaylaştırılması ko- rini ve serbest ticaret bölgelerini aynı istisna kap-
nularının DTÖ kapsamına alınması yönündeki samında değerlendirmeyi sürdürmektedir.
talepleri ile az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkele- GATT 1994’ün XXIV. maddesine göre ülkeler
rin tarım ürünleri ticaretinin serbestleştirilmesi arasında oluşturulan gümrük birliğinin veya
konusuna verdikleri öncelik örtüşmemekte, zen- serbest ticaret bölgesinin istisna kapsamında yer
gin-kuzey ile yoksul-güney arasındaki çatışmayı alması için üç koşulu sağlaması gerekmektedir.
belirgin hâle getirmektedir. Çıkar çatışmaları, Bunlardan ilki, oluşturulan gümrük birliğinin
küreselleşme karşıtlarının gösterileriyle birleş- veya serbest ticaret bölgesinin üye ülkeler ara-
mekte ve DTÖ görüşmeleri birer protesto eyle- sında ticareti artırması gereğidir. İkinci koşul,
mine dönüşmektedir. üye ülkelerin gümrük birliğinin veya serbest ti-
DTÖ, giderek artan sorunlara ve uyumsuzlara caret bölgesinin dışında kalan ülkelere karşı yeni
çözüm bulabilmek, artan eleştirilere yanıt veve daha sıkı koruyucu önlemler geliştirmemesi;
rebilmek ve az gelişmiş ve gelişmekte olan ül- üçüncü koşul ise söz konusu ekonomik enteg-
kelerin ekonomik kalkınma süreçlerine destek rasyonun makul bir süre içinde ve bir plan çer-
olmak üzere, 2001 yılında Doha Kalkınma Gün- çevesinde hayata geçirilmesidir.
demi adı altında yeni bir ticaret turu başlatmış-
tır. Doha Kalkınma Gündemi kapsamına tarım Ekonomik entegrasyon teorisini açıklamak
4
ürünleri ticaretine uygulanan sübvansiyonların Ekonomik entegrasyon teorisi, ekonomik en-
kaldırılması ve yüksek tarifelerin düşürülmesi, tegrasyon oluşturmak üzere bir araya gelen ül-
tarım dışı ürünlerde pazara girişin kolaylaştı- kelerin, diğer ülkelere ayırımcılık uygulayarak
rılması ve hizmet ticaretinin serbestleştirilmesi kendi aralarındaki ticarete uyguladıkları ticaret
konuları alınmıştır. engellerini kaldırmalarının yarattığı etkileri in-
Doha Kalkınma Gündemi çerçevesinde sürdü- celemektedir. Teoriye göre ülkeler arası ticari ve
rülen müzakerelerde tarım ürünleri ticaretine ekonomik bağımlılığın en az olduğu ekonomik
uygulanan ihracat sübvansiyonlarının kaldırıl- entegrasyon aşaması tercihli ticaret düzenleme-
ması, tarımsal üretime verilen iç sübvansiyonla- leridir. Tercihli ticaret düzenlemelerini serbest
rın aşamalı olarak azaltılması ve tüm ürünlerde ticaret bölgeleri, gümrük birlikleri, ortak pazar-
tarifelerin düşürülmesi öngörülmektedir. An- lar ve ekonomik birlikler izlemektedir.
cak ülkeler arasındaki anlaşmazlıklar nedeniyle Ekonomik entegrasyonların ekonomik etkile-
Doha Kalkınma Gündemi Müzakereleri Tem- ri, en temel ekonomik entegrasyon biçimi olan
muz 2006’da süresiz olarak askıya alınmıştır. gümrük birlikleri üzerinden analiz edilmektedir.
Gümrük birliklerinin ekonomik etkileri siste-
Ekonomik entegrasyonların uluslararası ticaretin matik bir şekilde ilk kez Jacop Viner tarafından
3 serbestleştirilmesine ilişkin düzenlemelerle uyu- incelenmiştir. Viner’den önce gümrük birlikleri
munu saptamak serbest ticaret için atılmış bir adım olarak de-
Gümrük birlikleri ve serbest ticaret bölgeleri ğerlendirilmiş ve bu nedenle gümrük birlikleri
uluslararası ticaretin serbestleştirilmesi çabala- pozitif refah etkilerine sahip girişimler olarak
rına karşıt girişimler gibi görünmektedir. Ancak kabul edilmiştir. Ancak Viner gümrük birlikle-
GATT 1947 ve günümüzde DTÖ’nün kapsamın- rinin negatif refah etkiler de doğurabileceğini
da uluslararası mal ticaretini düzenleyen GATT kanıtlamıştır.
1994, uluslararası ticaretin serbestleşmesi süreci- Gümrük birliklerinin ticaret yaratma ve ticaret
ne karşıt gibi görünen ekonomik entegrasyonlara saptırma etkileri, gümrük birliklerinin statik et-
belirli şartlar dâhilinde izin vermektedir. GATT kileri olarak adlandırılmaktadır. Gümrük birlik-
1947’nin XXIV. maddesi gümrük birliklerini ve lerinin ticaret yaratma etkisi, kaynak tahsisinde
serbest ticaret bölgelerini uluslararası ticarette etkinliği arttırmakta ve dünya refahını olumlu
ayrımcılığın ortadan kaldırılması ilkesinin alt il- yönde etkilemektedir. Gümrük birliklerinin ti-
kesi olan en çok kayırılan ülke ilkesinin istisnaları caret saptırma etkisi ise kaynak tahsisinde etkin-
kapsamında değerlendirmiştir. Günümüzde de liği azaltmakta ve dünya refahını olumsuz yönde
GATT 1994’ün XXIV. maddesi gümrük birlikle- etkilemektedir.
Gümrük birliklerinin ticaret yaratma etkisi, bir Farklı coğrafyalardan ekonomik entegrasyon ör-
malı yüksek maliyetle üreten bir gümrük birli- 5 nekleri vermek.
ği üyesi ülkenin aynı malı daha düşük maliyetle Günümüzde ekonomik entegrasyonlara çok
üreten diğer gümrük birliği üyesi ülkeden satın sayıda örnek vermek mümkündür. Kuşkusuz
aldığında ortaya çıkmaktadır. Ticaret yaratma en güçlü ve başarılı entegrasyon örneği AB’dir.
etkisi karşılaştırmalı üstünlüğe dayalı uzman- AB, ekonomik entegrasyon aşamalarından ortak
laşmanın bir sonucu olup kaynak tahsisinde pazarı tamamlamış, ekonomik birlik aşamasına
etkinliğe işaret etmektedir. Dolayısıyla gümrük ulaşmayı hedefleyen bir ekonomik entegrasyon-
birliklerinin ticaret yaratma etkisine sahip olma- dur. Bu hedef doğrultusunda Ekonomik ve Pa-
sı, refahın artmasına neden olmaktadır. rasal Birlik süreci başlamış ve 2002 yılında tek
Gümrük birliklerinin ticaret saptırma etkisi ise para birimi olan euro tedavüle girmiştir. Ancak
bir malı yüksek maliyetle üreten bir ülkenin 2008 yılında başlayan ve diğer ekonomiler gibi
gümrük birliği öncesinde aynı malı en düşük AB ekonomisini de derinden etkileyen küresel
maliyetle üreten ülkeden satın alırken, gümrük mali kriz, AB’nin ekonomik birlik yolunda iler-
birliği sonrasında aynı malı daha yüksek ma- leme sürecini yavaşlatmıştır.
liyetle üreten gümrük birliği ülkesinden satın NAFTA, ekonomik entegrasyon aşamaların-
almaya başlamasıyla ortaya çıkmaktadır. Bu dan serbest ticaret bölgelerine verilebilecek bir
durumda ticaret, en verimli-gümrük birliği dışı örnektir. 1994 yılında ABD, Kanada ve Meksi-
ülkeden daha az verimli-gümrük birliği ülkesine ka tarafından oluşturulan NAFTA, üye ülkeler
kaymaktadır. Ancak gümrük birliklerinin tica- arasında mallara ve hizmetlere serbest dolaşım
ret saptırma etkisinin varlığında da bir ticaret hakkı tanımaktadır. 2008 yılı itibariyle NAFTA
yaratma etkisi ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla ülkeleri arasındaki mal ticareti, NAFTA öncesi-
ticaret saptırma etkisine sahip olan gümrük bir- ne oranla üç kat artmıştır.
liklerinin net refah etkisini belirleyebilmek için Arjantin, Brezilya, Uruguay ve Paraguay tarafın-
ticaret yaratma etkisi ile ticaret saptırma etkisi dan 1991 yılında oluşturulan Mercosur ise eko-
karşılaştırılmalıdır. Ticaret yaratma etkisi ticaret nomik entegrasyon aşamalarından ortak pazara
saptırma etkisinden büyük olduğunda gümrük verilebilecek bir örnektir. Mercosur, Latin Ame-
birliğinin net refah etkisi pozitif, küçük oldu- rika ülkeleri için önemli bir entegrasyon girişimi
ğunda ise negatif olacaktır. olmasına rağmen kendinden beklenilen başarıyı
Gümrük birlikleri kısa dönem-statik etkilerin henüz elde edememiştir. Bunun en önemli nede-
yanı sıra uzun dönem-dinamik etkilere de sa- ni, üye ülkelerin ekonomik kalkınma düzeyleri
hiptir. Dinamik etkiler artan rekabet, ölçek eko- arasında belirgin farklar bulunmasıdır.
nomileri, yatırımları özendirme, teknolojik iler-
leme ve kaynak verimliliğindeki artış etkileridir.
Son yıllarda yapılan ampirik çalışmalara göre
gümrük birliklerinin dinamik etkileri, statik et-
kilerine göre yaklaşık altı kat daha fazladır.
Ayrıca gümrük birlikleri, ikinci en iyi teorisinin
en bilinen uygulama alanlarından biridir. İkinci
en iyi teorisine göre, Pareto optimumunun sağ-
lanamadığı durumlarda, sapmayı ortadan kal-
dırmaya yönelik tedbirler almak yerine mevcut
kısıtlamaları dengeleyecek yeni kısıtlayıcı ön-
lemler alınması ülke refahı açısından daha ya-
rarlı olabilir. Birinci en iyi politika olarak kabul
edilen tam rekabet ve serbest ticaretin gerçekleş-
mediği durumda mevcut kısıtlamaları dengele-
yecek yeni kısıtlayıcı önlemlerin uygulanması,
ikinci en iyi politikaları oluşturmaktadır.
1. GATT 1947 için aşağıdakilerden hangisi doğrudur? 6. Gümrük birliklerinin ekonomik etkileri sistematik
a. Uluslararası ticaretin serbestleşmesi için çalışan bir şekilde ilk kez kim tarafından analiz edilmiştir?
uluslararası bir kuruluştur. a. Adam Smith
b. Uluslararası parasal işbirliğini güçlendirmeyi b. David Ricardo
amaçlayan bir kuruluştur. c. Jacob Viner
c. Ülkelere altyapı projeleri için finansman sağla- d. John Stuart Mill
yan uluslararası bir kuruluştur. e. Raul Prebisch
d. Çok taraflı bir uluslararası anlaşmadır.
e. 1947 yılında kabul edilen uluslararası parasal 7. Gümrük birliklerinin ticaret yaratma etkisi ile ilgili
sistemin adıdır. aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
a. İthalat düşük maliyetli gümrük birliği ülkesin-
2. Aşağıdakilerden hangisi GATT 1947’nin ve
den gerçekleştiğinde ortaya çıkmaktadır.
DTÖ’nün temel ilkelerinden biri değildir?
b. Net refah etkisi pozitiftir
a. Uluslararası ticarette ayrımcılığın ortadan kal-
c. Net refah etkisi negatiftir
dırılması
d. Kaynak tahsisinde etkinliğe işaret etmektedir
b. Uluslararası ticaretin serbestleştirilmesi
e. Gümrük birliklerinin statik etkilerinden biridir
c. Uluslararası ticaret hacminin ekonomik enteg-
rasyonlar aracılığıyla arttırılması
d. Uluslararası ticarette adil rekabet kurallarının 8. Aşağıdakilerden hangisi birinci en iyi politikadır?
benimsenmesi a. Serbest ticaret
e. Uluslararası ticaretin ekonomik kalkınmayı b. Tarifikasyon
desteklemesi c. Eksik rekabet
d. Gümrük birliği
3. GATT 1947’nin öncelikli hedefi ne olmuştur? e. Ortak pazar
a. İthalat tarifelerinin düşürülmesi
b. Sermaye hareketlerinin serbestleştirilmesi 9. Aşağıdakilerden hangisi ikinci en iyi teorisinin en
c. Tarım ürünleri ticaretinin serbestleştirilmesi bilinen uygulama alanlarından biridir?
d. Hizmet ticaretinin serbestleştirilmesi a. Serbest ticaret bölgeleri
e. İşgücünün serbest dolaşımı b. Gümrük birlikleri
c. Ortak pazarlar
4. Tarifikasyon nedir? d. Ekonomik ve parasal birlikler
a. Tarifelerin kademeli olarak indirilmesi e. Ekonomik birlikler
b. İthalat kotalarının kademeli olarak ithalat tari-
felerine dönüştürülmesi 10. NAFTA nedir?
c. İthalat tarifelerinin kademeli olarak ithalat ko- a. Kuzey Avrupa ülkeleri arasında oluşturulmuş
talarına dönüştürülmesi ortak pazardır
d. Gönüllü ihracat kısıtlamalarının kademeli ola- b. Latin Amerika ülkeleri arasında oluşturulmuş
rak ithalat tarifelerine dönüştürülmesi
serbest ticaret bölgesidir
e. Gönüllü ihracat kısıtlamalarının kademeli ola-
c. Latin Amerika ülkeleri arasında oluşturulmuş
rak ithalat kotalarına dönüştürülmesi
ortak pazardır
d. Kuzey Amerika ülkeleri arasında oluşturulmuş
5. Aşağıdakilerden hangisi DTÖ Anlaşması’nın
ortak pazardır
Ek’lerinden biri değildir?
a. Mal Ticaretinde Çok Taraflı Anlaşmalar e. Kuzey Amerika ülkeleri arasında oluşturulmuş
b. Hizmetler Ticareti Genel Anlaşması serbest ticaret bölgesidir
c. Ticaretle İlgili Fikri Mülkiyet Hakları Anlaşması
d. Ticaret Politikalarını Gözden Geçirme Meka-
nizması
e. Hizmet Politikalarını Gözden Geçirme Meka-
nizması
Yaşamın İçinden
DTÖ’ne göre, Avrupa borç krizinin uluslararası ticareti rıca mallar Almanya’nın Münih kentine gitmek üzere
olumsuz etkilemeye devam etmesi ile birlikte malların tırlara yüklendiğinde ek bir gümrük tahsilatı sözko-
küresel ticareti bu yıl yüzde 3.7 artış ile 2011 yılındaki nusu olmayacaktır. Bu sistemin basit bir şekilde işle-
tahmini yüzde 5 büyümenin altında kalacak. yebilmesi için gümrük birliğine üye ülkelerin gümrük
DTÖ Genel Direktörü Pascal Lamy, “2008-2009’da dış birliği dışındaki ülkelere uygulanacak tarife oranları
ticaretin çökmesinin üzerinden üç yıldan fazla bir süre üzerinde anlaşması gerekmektedir: Uygulanacak tarife
geçti ancak dünya ekonomisi ve ticareti kırılganlığını oranının tüm gümrük birliği ülkelerinde aynı olması
koruyor” dedi ve “Henüz düzlüğe çıkmış değiliz” de- gerekmektedir. Çünkü aksi bir uygulamada ithalatçılar
ğerlendirmesinde bulundu. ödeyecekleri gümrük vergilerini minimize etmek için
Gelişmiş ülkelerin yüzde 2’lik tahmini dış ticaret bü- ithalatı en düşük tarifeyi uygulayan ülkeden gerçek-
yümesi dikkate alındığında, gelişmekte olan ülkelerin leştirecektir. Ancak ortak gümrük tarifesi uygulaması
ihracatlarındaki tahmini yüzde 5.6 büyüme ile bu yıl göründüğü kadar basit değildir: Ortak gümrük tarife-
da malların dış ticaretindeki büyümeye öncülük ede- si uygulamasının sağlıklı bir şekilde işleyebilmesi için
cekleri anlaşılmaktadır. DTÖ’ne göre 2013 yılında dış üye ülkelerin bu konudaki yetkilerini devredecekleri
ticaret, ticaret hacmindeki tahmini yüzde 5.6 genişle- uluslarüstü bir kuruluşa ihtiyaç duyulmaktadır.
me ile birlikte toparlanacak. Günümüzde en sağlıklı işleyen gümrük birliği, Avru-
2012 yılı için tahminler, küresel üretim büyümesinin pa Birliği ülkeleri arasındaki gümrük birliğidir. Çün-
yüzde 2.1 olacağı varsayımına dayanıyor. Bu oran ge- kü Avrupa Birliği ülkeleri arasındaki gümrük birliğine
çen yıl için yüzde 2.4 seviyesindeydi. DTÖ tahminlere ilişkin tarife oranı ve diğer benzeri kararlar, uluslarüstü
ilişkin riskler arasında, Avrupa’da beklenenden daha niteliğe sahip olan Avrupa Birliği kurumları tarafından
keskin bir daralma, Avrupa borç krizinin yayılması ve alınmaktadır. II. Dünya savaşının yıkıcı ekonomik ve
jeopolitik riskleri gösterdi. sosyal izlerini taşıyan üye ülkelerin, ekonomik enteg-
Lamy, yavaş dış ticaret büyümesinin hükümetleri iç rasyonun bu izleri sileceği düşüncesine sahip olmaları,
sanayilerini korumak için tedbirler almaya yöneltebi- Avrupa Birliği’nin gümrük birliği başarısına çok büyük
leceğine de dikkat çekti. katkı sağlamıştır. Ancak diğer ekonomik entegrasyon
örneklerinde böyle bir inanca ve gönüllülüğe rastla-
Kaynak:http://www.bloomberght.com/haberler/ mak mümkün değildir. Örneğin NAFTA’yı ele alalım:
haber/1121425-dunya-ticareti-bu-yil-yuzde-37- NAFTA’ya üye olan ABD, Kanada ve Meksika’nın ta-
artacak Erişim tarihi: 21 Nisan 2012. rifelerin yönetimini, oluşturacakları bir uluslarüstü
kuruma devretmeleri olası görünmemektedir. Bu ne-
denle NAFTA bir gümrük birliği değil, serbest ticaret
bölgesidir. Dolayısıyla üye ülkeler arasında mallar ser-
Okuma Parçası best dolaşmakta, fakat NAFTA dışındaki ülkelere ortak
Serbest ticaret bölgesi ile gümrük birliği arasındaki en gümrük tarifesi uygulanmamaktadır.
temel fark, serbest ticaret bölgesinin bir bürokrasi yu- NAFTA dışındaki ülkelere ortak gümrük tarifesi uygu-
mağı olması, gümrük birliğinin ise ağır bir bürokrasi lanmayışı, farklı bir sorun daha yaratmaktadır. NAF-
yükü yaratmamasıdır. TA kapsamında Meksika’lı işçilerin ürettiği gömlekler
Öncelikle gümrük birliğini ele alalım. Gümrük birliği ABD’ne sıfır tarifeyle, gümrük vergisiz girmektedir.
oluşturulduğunda tarifelerin belirlenmesi ve yöneti- Ancak örneğin ABD’nin Meksika dışındaki ülkeler-
mi nispeten kolaydır: Mallar gümrük birliği sınırına den ithal ettiği gömleklere yüksek tarife uygulamak
geldiğinde belirlenen tarife üzerinden gümrük vergisi isterken, Meksika’nın daha düşük tarife uyguladığını
tahsil edilir; ondan sonra mallar gümrük birliği için- varsayalım. Bu durumda Meksika’nın düşük tarifeyle
de serbest dolaşıma girer. Mal yüklü bir konteynerin Bangladeş’ten ithal ettiği gömleklerin, Meksika üzerin-
Fransa’nın Marsilya limanında veya Hollanda’nın Rot- den ABD’ye sıfır tarifeyle girmesine nasıl engel oluna-
terdam limanında gemiden indirilmesi arasında, öde- caktır? Bu durumda, ABD ve Meksika arasında serbest
necek gümrük vergisi yönüyle bir farklılık olmayacak- ticaret kuralları geçerli olmasına rağmen, taraflar ara-
tır. Çünkü mallar gümrük birliği içine hangi limandan sındaki ticarette sınırlarda gümrük kontrolü uygula-
girerse girsin, uygulanacak tarife ortak olduğu için ması sürdürülmek zorundadır. Örneğimize dönersek,
ödenecek gümrük vergisi tutarı da aynı olacaktır. Ay- Meksika’dan ABD’ye giriş yapmak üzere yola çıkan

gömlekler, ABD’ne ancak gömleklerin Meksika malı Sıra Sizde 1
olduğunu kanıtlayan belgelerin ibraz edilmesi halinde İthalatına tarife uygulanan bir mala olan talep arttı-
sıfır tarifeyle girebilecektir. ğında, bu talep artışı malın fiyatında bir artış yarat-
Öyleyse Meksika malı gömlek ne demektir? Eğer göm- mamaktadır. Malın fiyatında bir artış olmaması, yerli
lek Bangladeş’ten ithal ediliyor ve Meksika’lılar sade- üretimde ilave bir artış yaşanmasını; diğer bir ifadeyle
ce düğmelerini dikiyorsa, bu gömlek büyük olasılıkla üretim sapma maliyetinde bir artış ortaya çıkmasını
Meksika malı değildir. Ama gömleğin düğmeleri dışın- önlemektedir. Ayrıca talep artışından sonraki tüketim
daki herşeyi Meksika’da üretiliyorsa, gömlek Meksika sapma maliyeti, talep artışından önceki tüketim sapma
malı olarak kabul edilecektir. Görüldüğü gibi, serbest maliyeti ile aşağı yukarı aynı olmaktadır.
ticaret bölgelerinde üye ülkeler arasındaki mal ticare- İthalatına kota uygulanan bir mala olan talep arttığın-
tinde sınırlarda gümrük kontrollerinin sürdürülmesi da, bu talep artışı malın fiyatında bir artış yaratmak-
yeterli olmamakta; ayrıca malların taraflar arasında tadır. Malın fiyatında bir artış olması, yerli üretimde
sıfır tarifeyle dolaşabilmesi için malların menşeini gös- ilave bir artış yaşanmasına; diğer bir ifadeyle üretim
teren menşe kuralları benimsenmesi ve uygulanması sapma maliyetinde bir artış ortaya çıkmasına neden
gerekmektedir. olmaktadır. Ayrıca talep artışından sonra, talep artışın-
Sonuç olarak; NAFTA gibi serbest ticaret bölgeleri bü- dan önceki duruma göre daha büyük bir tüketim sap-
yük bir bürokrasi ve zaman kaybı yaratmaktadır. Bu ma maliyeti ortaya çıkmaktadır. Üretim sapma maliye-
durum ise sözde serbest olan taraflar arası ticaretin ge- tindeki ve tüketim sapma maliyetindeki artışlar, ilave
lişmesine önemli bir engel oluşturmaktadır. bir refah kaybına neden olmaktadır.
Kaynak: Krugman ve Obstfeld, 2009, s. 240. Sıra Sizde 2

Tarım ürünleri, özellikle az gelişmiş ülkelerin karşılaş-
tırmalı üstünlüğe sahip olduğu ürünlerdir. Az gelişmiş
ülkelerin uluslararası ticaretten kazanç elde edebilme-
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı leri, karşılaştırmalı üstünlüğe sahip oldukları ürünleri,
1. d Yanıtınız yanlış ise “GATT 1947 Süreci” konu- herhangi bir ticaret engeli ile karşılaşmadan uluslarara-
sunu yeniden gözden geçiriniz. sı piyasalara satabilmelerine bağlıdır.
2. c Yanıtınız yanlış ise “GATT 1947’nin Temel İl- Diğer taraftan tarım ürünlerine dayalı ihracat yapısı,
keleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. az gelişmiş ülkelerin kalkınma süreçlerine destek ol-
3. a Yanıtınız yanlış ise “GATT 1947’nin Temel İl- maktadır. Az gelişmiş ülkelerde sermaye birikimi, ta-
keleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. rım ürünleri üretimi ve ihracatı ile başlamaktadır. Do-
4. b Yanıtınız yanlış ise “GATT 1947’nin Temel İl- layısıyla az gelişmiş ülkelerin kalkınma sürecinde ileri
keleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. aşamalara geçebilmeleri, tarım ürünleri ticaretinin ser-
5. e Yanıtınız yanlış ise “Dünya Ticaret Örgütü Sü- bestleştirilmesi ile yakından ilgilidir.
reci” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
6. c Yanıtınız yanlış ise “Ekonomik Entegrasyonla- Sıra Sizde 3
rın Refah Etkileri: Gümrük Birlikleri” konusu- Tercihli ticaret düzenlemelerine 1932 yılında Birleşik
nu yeniden gözden geçiriniz. Krallık ile İngiliz Milletler Topluluğu’nu oluşturan ül-
7. c Yanıtınız yanlış ise “Ticaret Yaratma” konusu- keler arasında oluşturulan İngiliz Milletler Topluluğu
nu yeniden gözden geçiriniz. Tercih Sistemi (Commonwealth Preference System)
8. a Yanıtınız yanlış ise “Gümrük Birlikleri ve İkinci En örnek olarak verilebilir.
İyi Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Serbest ticaret bölgelerine EFTA (Avrupa Serbest Ti-
9. b Yanıtınız yanlış ise “Gümrük Birlikleri ve İkinci En caret Bölgesi)’yı örnek verilebilir. EFTA, 1960 yılında
İyi Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Birleşik Krallık, Avusturya, İsveç, Danimarka, Norveç,
10. e Yanıtınız yanlış ise “Kuzey Amerika Serbest Ti- Portekiz ve İsviçre tarafından oluşturulmuştur. Günü-
caret Bölgesi” konusunu yeniden gözden geçi- müzde EFTA’nın kurucu ülkelerinden Norveç ve İsviç-
riniz. re dışındaki ülkeler, AB’ye üye olmuştur.
Gümrük birliklerine Türkiye ile AB arasında, 1996 yılı Ertürk, E. (1998). İktisadi Birleşmeler Teorisi, İstan-
itibariyle oluşturan gümrük birliği örnek verilebilir. bul: Alfa Basım Yayım Dağıtım.
Türkiye ile AB arasında Ankara Anlaşması’na daya- Ingco, M., Nash, J. (2004). “What’s at Stake? Developing
narak oluşturulan gümrük birliği, sanayi ürünleri ile Country Interests in the Doha Development Round”,
işlenmiş tarım ürünlerini kapsamaktadır. Ingco, M., Nash, J. (ed), Agriculture and the WTO:
Creating a Trading System for Development, Was-
Sıra Sizde 4 hington DC: The World Bank, ss: 1-22.
Karşılaştırmalı üstünlükler teorisine göre bir ülke bazı Karluk, S.,R. (2007). Küreselleşen Dünyada Uluslara-
malların üretiminde diğer mallara oranla daha verimli rası Kuruluşlar, İstanbul: Beta Yayınları.
ise yani daha az maliyetle üretim yapıyorsa, ilgili mal- Karluk, S. R. (2009). Uluslararası Ekonomi, İstanbul:
ların üretiminde uzmanlaşmalı ve arz fazlasını ihraç Beta Yayınları.
etmelidir. Eğer ülkeler bu prensibe göre üretim yapar- Krugman, P. R., Obstfeld, M. (2009). International
larsa kaynaklarını en etkin biçimde kullanmış olurlar. Economics, Boston: Pearson Addison Wesley.
Böylece refah düzeylerini de maksimuma ulaştırırlar. Salvatore, D. (2007). International Economics, USA:
Wiley Inc.
Sıra Sizde 5 Savaş, V., F. (2004). Dünya Ekonomi Sistemi, İstanbul:
A ülkesi ile C ülkesinin oluşturduğu gümrük birliği- Yeditepe Üniversitesi Yayınları, Sayı: 16.
nin ticaret yaratma etkisinin A ülkesinin refahında net Seyidoğlu, H. (2003). Uluslararası İktisat, İstanbul:
bir artışa karşılık gelip gelmediği, gümrük birliğinin Güzem Yayınları.
ticaret yaratma etkisi ile saptırma etkisi karşılaştırarak Ünsal, E. (2005). Uluslararası İktisat, Ankara: İmaj
bulunabilir. Gümrük birliklerinin ticaret saptırma et- Yayınevi.
kilerinin varlığında, bir miktar ticaret yaratma etkisi Viner, J. (1950). The Customs Union Issue, New York:
mutlaka ortaya çıkmaktadır. Ancak net refah etkisinin Carnegie Endowment for International Peace.
hesaplanabilmesi için ticaret yaratma ve ticaret saptır- WTO. (2007). World Tariff Profiles 2006, Ceneva:
ma etkilerinin karşılaştırılması gerekir. Ticaret yarat- The WTO.
ma etkisinin ticaret saptırma etkisinden büyük olması Yaylalı, M. (2004). Mikroiktisat, İstanbul: Beta Yayınları.
durumunda gümrük birliğinin net refah etkisi pozitif http://www.imf.org/external/index.htm Erişim tarihi:
olacaktır. 4 Haziran 2014.
http://www.worldbank.org/ Erişim tarihi: 4 Haziran
Sıra Sizde 6 2014.
Günümüzde ülkeler bir ekonomik entegrasyona ka- http://www.wto.org/english/thewto_e/whatis_e/tif_e/
tılmadan, dışa açık ekonomi politikaları yürüterek ve fact4_e.htm Erişim tarihi: 10 Haziran 2014.
ihracatı teşvik ederek ölçek ekonomilerinden yararla- http://www.wto.org/ Erişim tarihi: 10 Haziran 2014.
nabilirler. Dışa açık ekonomi politikaları yürüten ve http://www.princeton.edu/~ies/viner.htm Erişim tari-
ihracatı teşvik eden bir ülkede, dış pazarlara ihracat hi: 28 Mart 2012.
olanağı arttığı için üretim ölçeği de artar. Böylece or- http://ekutup.dpt.gov.tr/ab/maastric/dileklis/kriter.pdf
talama maliyetleri düşen firmalar ölçek ekonomilerin- Erişim tarihi: 3 Nisan 2012.
den yararlanabilirler. http://www.naftanow.org/ Erişim tarihi: 14 Haziran
2014.
h t t p : / / w w w. b l o o m b e r g h t . c o m / h a b e r l e r /
Yararlanılan Kaynaklar haber/1121425-dunya-ticareti-bu-yil-yuzde-37-
Akman, M. S. (2008). “Doha Kalkınma Turu ve DTÖ: artacak Erişim tarihi: 21 Nisan 2012.
Sorunların Açmazında Çözüm Arayışları”, Akman, http://content.lib.washington.edu/wtoweb/index.html
M. S., Yaman, Ş. (ed), Dünya Ticaret Örgütü Doha Erişim tarihi: 28 Nisan 2012.
Turu Çok Taraflı Ticaret Müzakereleri ve Türki- www.ekonomi.gov.tr/upload/.../Web%20için%20Bali%20
ye, Ankara: Tepav Yayınları No: 39, ss: 16-54. BN%20TR.doc Erişim tarihi: 5 Haziran 2014.
Balassa, B. (1973). The Theory of Economic Integrati- https://www.wto.org/english/thewto_e/minist_e/
on, Great Britain: Compton Printing Ltd. mc10_e/nairobipackage_e.htm, Erişim tarihi: 28
Dinler, Z. (2009). Mikro Ekonomi, Bursa: Ekin Yayınları. Kasım 2018
4
Amaçlarımız
 Uluslararası ticaret politikalarının temel stratejiler çerçevesinde ekonomik kal
kınmadaki temel amaçlarını açıklayabilecek,
 Uluslararası ticaret politikalarına dayanak oluşturan temel teorileri tartışabilecek,
 Uluslararası ticaret politikalarının temel stratejiler çerçevesinde ekonomik kal-
kınmadaki temel aşamalarını belirleyebilecek,
 Uluslararası ticaret politikalarının temel stratejiler çerçevesinde ekonomik kal-
kınmadaki temel araçlarını açıklayabilecek,
 İhracata dayalı sanayileşme ve ithal ikamesine dayalı sanayileşme stratejilerini
değerlendirerek, bütünleştirilmiş stratejinin önemini tartışabilecek
Anahtar Kavramlar
• Uluslararası Ticaret Politikası • Korumacılık
• Kalkınma Stratejileri • Sanayileşme Stratejileri
• İçe Dönük Kalkınma • Dışa Dönük Kalkınma
• İthal İkamesi • İhracat

İçindekiler
• ULUSLARARASI TİCARET VE
EKONOMİK KALKINMA
• SERBEST ULUSLARARASI TİCARET
POLİTİKALARI VE EKONOMİK
Uluslararası Ticaret Politikaları KALKINMA
Uluslararası İktisat Politikası
ve Ekonomik Kalkınma • KORUMACI ULUSLARARASI
TİCARET POLİTİKALARI VE
EKONOMİK KALKINMA
Uluslararası Ticaret
Politikaları ve Ekonomik
Kalkınma
ULUSLARARASI TİCARET VE EKONOMİK KALKINMA

Ekonomik kalkınma, millî gelirdeki reel artışlarla tanımlanan ekonomik büyüme-
nin yanı sıra ülkenin kurumsal, sosyal, kültürel ve teknolojik alanlarda toplumun
daha yüksek düzeyde yaşamsal koşullara ulaşabilmesini ifade eder. Kısaca, toplu-
mun yaşam kalitesinin yükselmesidir.
Uluslararası ticaret, bilindiği gibi bir ülke ekonomisinin tüm sektörler itiba-
rıyla gerek iç piyasada gerekse uluslararası piyasalarda etkin rekabet gücünü oluş-
turabilme amacına dayalı olarak gerçekleştirilir. Uluslararası ticarete girişen ülke
böylece hem değişen küresel çevre koşullarına uyum sağlamak olanağı bulacak
hem de ülke refah seviyesinin yükselmesine katkı sağlayabilecektir.
Uluslararası ticaretin bir ülkenin ekonomik kalkınmasına yaptığı katkılar ko-
nusunda ilgili yazında pek çok çalışma ve teori mevcuttur. Ancak, esas itibarıyla,
uluslararası ticaretin temeli olan dış ticaretin ekonomik büyümeye ve dolayısıyla
ekonomik kalkınmaya yönelik katkısı ile ilgili olarak gerçekleştirilen bilimsel ça-
lışmaların öncülleri Hume, Smith, Ricardo gibi Klasik iktisatçılardır.
Klasik Dış Ticaret Teorisi’nin temelinde yatan karşılaştırmalı üstünlükler
veya diğer adıyla karşılaştırmalı maliyetler ilkesine dayalı görüşler, serbest dış
ticaretin faydaları üzerinde odaklanır. 1950-60’lı yıllarda Marshall, Edgeworth,
Taussing, Heckscher, Ohlin, Viner, Haberler ve Cairncross gibi Neoklasik ikti-
satçılar, söz konusu bu temel ilke çerçevesinde dış ticaretin, statik ve dinamik
etkilerinden dolayı kalkınma ve sanayileşmeye olumlu etkiler yaptığını savun-
muşlardır. Karşılaştırmalı üstünlükler Teorisi’ne dayanan serbest ticaret görü-
şünü benimseyen iktisatçılara göre, her ülkeyi daha ucuza üretebildiği malların
üretiminde uzmanlaşmaya ve bu malları diğer ülkelerin daha ucuza üretebildiği
mallar karşılığında ihraç etmeye yetkili kılan uluslararası işbölümü ve dış ticaret,
ticarete katılan her ülkenin ekonomik açıdan gelişmesini hızlandıran ve millî ge-
lirini arttıran temel unsurlardan biri olup hâlâ bu niteliğini devam ettirmektedir.
Söz konusu dönemde yine bazı kalkınma iktisatçıları klasik görüşün aksine
korumacı dış ticaret politikalarını savunan teoriler geliştirmişlerdir. Dış ticaretin
azgelişmiş ülkelerin gelişiminde olumsuzluklara yol açacağını savunan görüşler,
genel anlamda dış ticarette korumacılığı savunan görüşler olarak tanımlanabilir. A.
Smith’le başlayan, dış ticaretin büyümenin lokomotifi olduğu iddiasının gelişmek-
te olan ülkeler açısından geçerli olamayacağı tezleri zamanla çoğalmıştır. Böylece
gelişme sürecindeki ülkeler korumacı teorilerin baskısı altında kalmış ve söz konu-
Toplam ihracat içinde sanayi su dönemde sınırlı ölçüde dışa açık sanayileşme politikaları uygulayabilmişlerdir.
malları payını ve ihracatı
arttıracak politikaların İthal ikameci sanayileşme stratejileri olarak adlandırılan bu politikaların temel-
uygulanmasına ihracat leri ise ilerleyen kısımlarda ayrıntılı olarak açıklanacak olan Singer-Prebisch tezi-
ikamesi denir. Tarım ürünleri ne dayanmaktadır.
ve geleneksel olmayan
hammaddelerin işlenmiş Dış ticaretin kalkınmayı olumsuz yönde etkileyebileceğini savunan görüş-
ve yarı işlenmiş olarak lerden en ön planda olanı Singer-Prebisch tezidir. Ancak başka pek çok benzer
ihraç edilebilmesi ve/veya
işlenmiş ve yarı işlenmiş sınai görüş ya da yaklaşım söz konusudur. Örneğin, F. List’in azgelişmiş ülkelerdeki
mal ihracatının geleneksel genç endüstrilerin dış ticarette rekabet gücünün olamayacağını, yerli endüstrile-
hammadde ihracatı yerine
geçmesi (ikame edilmesi) rin gelişebilmeleri için üretimin dış rekabete getirilecek sınırlamalarla korunması
gibi uygulamaları da gerektiğini savunan Genç / Bebek Endüstriler Tezi bu görüşlerin en eskisidir.
içinde barındıran bu terim, Diğer bir örnek, Myrdal’a ait olan, gelişmemiş ülkeler üzerinde dış ticaretin baş-
literatürde ihracatın
öncülük ettiği büyüme lıca etkisinin, niteliksiz işgücü kullanılan ilkel maddeler üretimini ve dolayısıyla
(export-led growth) stratejisi ihracatını uyarmak olduğunu savunan görüştür. Genel anlamda denilebilir ki, dış
veya ihracata dayalı
sanayileşme stratejisi ticarette korumacılığı savunan görüşler, karşılaştırmalı üstünlükler teorisine yö-
yerine kullanılabilmektedir. nelik eleştirilerden doğmuşlardır.
Bir malı ithal etmek yerine Kısaca, II. Dünya Savaşı sonrasını kapsayan süreçte küresel dönüşümün bir
ilgili malın ikamesini
yurt içinde üretmek sonucu olarak, dünyadaki tüm kaynakların daha etkin bir şekilde kullanılması
ise ithal ikamesi olarak amacına hizmet eden uluslararası ticaretin, dünya ekonomisinin uzun vadeli bü-
adlandırılır. İthal ikamesini
gerçekleştirilebilmek, o malın yüme eğilimine girmesinde gittikçe artan bir katkısı olmuştur. Ancak, bu süreç
ithalatını zorlaştırmak başka serbestleştirme ve korumacılık politikaları arasında bir hâkimiyet mücadelesine
bir deyişle korumacı dış
ticaret politikası uygulamaya sahne olmuştur ve ticaretin serbestleştirilmesine taraf olan uygulamaların egemen
bağlı olacaktır. Bu nedenle konuma ulaşmasıyla sonuçlanmıştır. Söz konusu süreçte sonuç olarak uluslararası
ithal ikamesine yönelik ticaret ve yatırımların önündeki engellerin azalması; ve yeni teknolojilerin özel-
iç sanayileşme politikası
ile korumacı dış ticaret likle iletişim ve bilgi teknolojilerindeki gelişmelerin de etkisiyle ulusal ekonomi-
politikaları yan yana uygulanır. ler, dış ticarete ağırlık vererek küresel ekonomiyle hızla bütünleşmektedirler.
Yukarıda konu edilen görüşler, anlaşıldığı gibi kalkınma ekonomisi açısından
Strateji genel model azgelişmiş ülkeleri ya da gelişmekte olan ülkeleri temel olarak iki farklı uluslara-
veya yaklaşım demektir;
politikadan daha geniş rası ticaret politikasına yöneltmektedir. Bu iki cepheye ait söz konusu görüşlerin
kapsamlıdır. Bir strateji ancak detaylarını kalkınma analizi açısından, serbest ya da korumacı uluslararası ticaret
onunla uyumlu politikalar politikaları çerçevesinde incelemek mümkündür. Benzer şekilde bu ayrımı daha
aracılığıyla uygulamaya
konulabilir. da daraltarak, kalkınmanın sanayileşme ile özdeşlediği düşüncesinden hareketle
sanayileşme stratejileri açısından da inceleyebiliriz. Özetle, ithalat-ikamesi gibi
içe dönük bir sanayileşme stratejisi izleyen ülkelerde dış ticaret politikasının ana
amacı yerli endüstrilerin korunması iken, serbest yani dışa açık politika uygula-
yanlarda ise amaç, ihracatın özendirilmesi olmuştur.
SERBEST ULUSLARARASI TİCARET POLİTİKALARI VE

EKONOMİK KALKINMA
Birçok gelişmiş ülkenin bugünkü gelişmişlik düzeylerine ulaşmada geçmişte uluslara-
rası ticaretin yarattığı olumlu etkilerden yararlandıkları bilinmektedir. Hatırlanacağı
gibi uluslararası ticareti gerektiren etkenler, ülkeler arasındaki verimlilik farkları,
faktör yoğunluğu farkları ve ticarete konu olan malların yokluğudur. Bu gerekçeler
aynı zamanda uluslararası ticaretin yarattığı faydalara işaret etmektedir. Kaynak
verimliliğinin sağlanması, faktör fiyatlarının farklarının giderilmesi ve üretilmeyen
malların temin edilmesi, uluslararası ticaretten beklenen temel faydalar olarak ortaya
çıkmaktadır. Ancak konuyu, kalkınma açısından esas teşkil eden azgelişmiş ülkeler
açısından ele aldığımızda uluslararası ticaretin en önemli faydası, kalkınmayı yarata-
cak yapısal dönüşüm için gerekli dinamikleri ortaya çıkarmasıdır. Çünkü az gelişmiş
ülkelerde dış ticaret ve dış ekonomik ilişkilerde uygulanacak politikalar, bu ülkelerin
4. Ünite - Uluslararası Ticaret Politikaları ve Ekonomik Kalkınma 79
ekonomik gelişme sorunları ile iç içe geçmiş durumdadır. Diğer bir deyişle, içeride
kalkınma (sanayileşme) sorununun, çözümü dış ticaret ve dış ekonomik ilişkilerde
uygulanacak politika ile karşılıklı etki yaratmaktadır. Azgelişmiş bir ekonomide eko-
nominin yapısı dış ticaret politikasını tayin ettiği gibi, uygulanan dış ticaret politikası
da sanayileşme stratejisini etkilemektedir.
Neoklasik iktisadi görüşün savunduğunun aksine, azgelişmiş ülkelerde sanayi-
leşme dolayısıyla ekonomik gelişme için kamunun ekonomiye müdahalesi, özellikle
de yerli özel sanayinin dışarıya karşı korunması ister istemez kaçınılmaz olmaktadır.
Bu durum, azgelişmiş ülkelerde dış ticaret politikasının iç ekonomi politikalarından
bağımsız tayin edilmesini engellemekte, iç sanayileşme stratejisini destekler şekilde
organize edilmesini zorunlu kılmaktadır. Azgelişmiş ekonomilerde iç sanayileşme
stratejisi ile dış ticaret politikası bir bütünün ayrılmaz parçalarıdır. Örneğin, ihra-
catın özendirilmesi yanında ilkel tarım ürünlerini dış piyasalardaki istikrarsızlık-
lardan korumak için ekonomik yapının çeşitlendirilmesi ya da döviz kaynaklarının
etkin kullanımının sağlanması (lüks tüketim malları ithalatının kısıtlanması ve it-
halatta ağırlığın yatırım ve ara mallarına verilmesi), az gelişmiş ülkelerde dış ticaret
politikasının geleneksel fonksiyonları arasında yer almıştır.
Sonuç olarak, azgelişmiş ülkeler açısından sanayileşmenin, kalkınmanın temeli, dış
ticaretin de gelişmenin motoru olduğu yaklaşımı genel kabul görmektedir ve kalkınma
stratejileri aynı zamanda sanayileşme stratejileri olarak değerlendirilmektedir. Ayrıca,
uluslararası ticaret sadece ekonomideki var olan koşullarla değil, aynı zamanda gele-
cekte amaç edinilen yapı ile de ilgilidir. Bu bakımdan uluslararası ticaretin yapısı ve uy-
gulanan politikalar ekonominin kalkınmasını yakından ilgilendirmektedir. Bu açıdan
sanayileşme ile dış ticaret politikaları arasındaki bağ bakımından ihracata yönelme ve
ithal ikamesi alternatiflerini karşılaştırmak gerekmektedir.
Dışa Dönük Kalkınma

İlgili yazında sıklıkla dışa dönük kalkınma ile karşılaştırmalı üstünlüğe dayalı,
İhracata yönelik” ve “İhracat önderliğinde büyüme terimleri eş anlamlı kullanıl-
maktadır. Bu yaklaşım Dışa dönük kalkınma anlayışını sınırlandıran ve alternatif
kalkınma yollarını göz ardı eden bir yaklaşımdır.
İthal ikamesi ve İhracata dayalı sanayileşme stratejisi ulusal ekonomik güce dayalı
bir büyümeyi konu alır. Buna karşın Dışa dönük strateji, dünya piyasaları ile bütünleş-
meyi temel almaktadır. İhracata dayalı sanayileşme stratejisinde geliştirilecek sanayile-
rin iç piyasadan çok, dış piyasa için üretimde bulunması amaçlanmaktadır. Bu strateji,
ithalatın yapısından çok ihracatın yapısını değiştirecek yöndedir. Dolayısıyla azgelişmiş
ekonominin ihracatı içinde sınai ürünler payının artması doğaldır. Buna karşın Dışa
dönük strateji, yalnızca sanayi malları ihracatını özendirmek anlamına gelmemektedir.
Bu strateji, büyüme ve sermaye birikimi süresince piyasa ilişkilerinin yarattığı olum-
lu dinamik etkileri (kapasite kullanımı, teknolojik yenilik, karşılaştırmalı üstünlükler
gibi) öne çıkaran ve dolayısıyla gerek ülke gerekse ticaret ve ödemeler bilançosunda
liberalleşmeyi öngören bir yaklaşımdır. Dış ticaret politikasının temel yönelişi, ithalat
rekabetinden vazgeçilmesi ve ihracatın özendirilmesi olmaktadır. Başka bir ifadeyle
Dışa dönük stratejide temel amaç, küresel düzeyde diğer ülke ekonomileriyle birleş-
mek ve/veya onlarla uyumlu hâle gelmek gibi daha kapsamlıdır. Sanayileşme politikası
olarak ihracat önderliğinde ya da ihracata dayalı şekilde bir sanayileşme seçilebilece-
ği gibi başka yöntemler de uygulanabilir. Örneğin, teknoloji transferleri, siyasi ya da
ekonomik birliğe üyelik, uluslararası anlaşmalar, ihtisaslaşma vb. gibi farklı yöntemler
kullanılabilir.
1970’li ve 1980’li yıllarda Kruger, Bhagwati, Balassa ve diğer önde gelen ikti-
satçıların yaptıkları çalışmalar göstermiştir ki; Dış ticaretinde liberalleşmeye ağır-
lık veren ülkeler ihracatı artırmada başarılı olurken dış ticaret rejiminde ithalat
kısıtlamaları ve kambiyo kontrolleri ağır basan ülkeler aynı başarıyı göstereme-
mektedir. Yine bu yıllarda, Dünya Bankasının raporlarına göre, açık ekonomiye
ve serbest modele dayalı ülkeler, içe dönük ithal ikamesine dayalı modeli uygula-
yan ve devletin ekonomide ağırlıklı rol aldığı ülkelere göre daha başarılı olmuşlar-
dır. Bu ikilemde, Asya kaplanları olarak tanımlanan Güney Kore, Tayvan, Hong
Kong, Singapur Neoliberal politikaların uygulandığı Asya modelleri arasında en
başarılı örneklerdir. İthal ikameci modeli uygulayan ülkeler ise zamansal olarak
farklılık gösterseler de hızlı bir büyüme sürecinin ardından özellikle ikinci aşama
olan yatırım malları sanayinin oluşumunda darboğaz ya da tıkanma ile karşılaş-
mışlardır. Örneğin, Latin Amerika’da ithal ikamesine dayalı politikalar uygulayan
Brezilya’da 1964-1967, Meksika’da 1982 ve Türkiye’de 1978-1980 yılları kriz yılla-
rıdır. Kendi içinde farklı başarı örnekleri görülse de uzun süre bu modeli uygula-
yan hiçbir ülke Asya modelleri kadar başarılı olamamıştır.
1960’lı yılların başından itibaren dışa dönük sanayileşmeyi hedefleyen,
1973, 1979-1980 şoklarından sonra da sürdürebilen ülkeler sadece Güney Kore,
Singapur, Tayvan gibi Uzak Doğu ülkeleridir. Daha önce içe dönük kalkınmayı
denemiş olan Şili ve Uruguay ise 1974-1975 döneminde uluslararası piyasa koşul-
larından kaynaklanan şoklar karşısında dışa dönük politikalar uygulamaya baş-
lamışlardır. Yine Arjantin uzun süre ithal ikameci stratejiyi uyguladıktan sonra
1989’da Neoliberal reform sürecine girmiş, hızlı bir büyüme (% 9) gerçekleştir-
miştir. Ancak Arjantin 1995 ve 1996 yıllarında IMF raporlarında en başarılı ülke
örnek modeli gösterilmesine rağmen, 2001 krizini yaşamıştır.
Uzak Doğu planlama deneyimi, 1960-1970’li yıllardaki Türkiye deneyiminden
farklılık göstermektedir. Uzak Doğu örneğinde amaç, uzun vadede iç pazarı ge-
liştirmek değil, iç pazarı basamak olarak kullanıp uluslararası pazarlarda rekabet
edebilecek bir sanayi yapısına kavuşmak olmuştur. Başka bir farklılık örneği olarak,
Kore ve Tayvan’da küçük ama müdahaleci bir devlet yapısı, planlama yapısı ve aktif
bir sanayi politikası uygulaması söz konusudur. Genel anlamda Latin Amerika ve
Türkiye’ye göre, Uzak Doğu’da koruma oranları ve devletin payı küçük gözükse de
ayrıntılı olarak incelendiğinde bu modellerin başarısında ciddi bir devlet katkısı-
nın olduğu görülmektedir. Dolayısıyla, kurumsal ve ayrıntılı çalışmalar sonradan
bu ülke deneyimlerinin başarısının iddia edildiği gibi Neoliberal dışa açık modele
dayalı olduğu konusuna farklı yaklaşımlar ve eleştiriler getirmişlerdir.
İhracata Dayalı Kalkınma

Azgelişmiş ülkelerde, uluslararası ticaretin özellikle ihracat gelirlerinin millî gelire
katkısı ve dolayısıyla kalkınmaya olan pozitif etkisi açıktır. Dış ticaret ve büyüme
arasındaki güçlü ilişki, dışa açık politikaları içe dönük politikalara kıyasla daha
üstün bir konuma getireceğinden, serbest ticaret (ihracata dayalı büyüme) tezini
korumacılık (ithal ikamesi) tezine karşı savunmada büyük önem taşır. Ancak, kal-
kınma ve dış ticaret arasındaki dolaylı ilişkide, dış ticaretin millî gelir düzeyini ve
artış hızını nasıl ve hangi yollarla etkilediği konusu incelenirken dikkate alınması
gereken bazı noktalar vardır. Bu noktalar çoğunlukla serbest uluslararası ticare-
ti savunan görüşlerin temel dayanağı olan Karşılaştırmalı Üstünlükler Modeli’ne
yönelik eleştiriler etrafında yoğunlaşır. Bu nedenlerle önce dış ticaretin kalkınma
açısından yarattığı olumlu etkilere, sonrasında da karşılaştırmalı üstünlüklerin
azgelişmiş ülkeler için geçerliliğine kısaca değinmek faydalı olacaktır.
Dış Ticaretin Kalkınma Açısından Yarattığı Olumlu Etkiler

Net ihracat bilindiği gibi ülke millî hasılasına bir katkıdır. Gerek sermaye akışı
gerekse mal ve hizmet satışından elde edilen döviz gelirleri milli gelire dolayısıyla
üretim kapasitesine bir katkı sağlarken, borçlanma ya da doğrudan yabancı ser-
maye yatırımları ülkenin üretebildiğinden daha fazla tüketebilme olanağı yaratır.
Kalkınmanın finansmanında kullanılacak sermaye için dış ticaretten sağlanan
döviz oldukça önemlidir. Döviz kazandırıcı yanı temel etken olmakla birlikte, bu-
nun yanında ekonominin sanayileşmesi bakımından etkiler de vardır. Bu etkileri
kısaca aşağıdaki şekillerde özetleyebiliriz:
a. Ara ve yatırım mallarının temini: Dış ticaret yoluyla ülkenin sanayileşme-
sinde ihtiyaç duyduğu kaynaklar, hatta en ucuz olanı dışarıdan temin edile-
bilir.
b. Piyasa genişletici etki: Azgelişmiş ekonomilerde ihracat yoluyla belirli öl-
çülerde de olsa, dış pazar sağlanarak sınırlı iç piyasanın (talebin) sınırlılık
derecesi azaltılabilir. Yetersiz talep yapısı, azgelişmiş ülkelerde bir yandan
üreticilerin girişim isteklerini ve yatırım harcamalarını kısıtlarken diğer
yandan da verimliliğin düşük kalmasına yol açmaktadır.
c. Ölçek ekonomilerinin ve dışsallıkların yaratılması: Yukarıda belirtilen piya-
sa sınırlılığına bağlı olarak azgelişmiş ekonomilerde, firmalar ve endüst-
rilerin optimum (en uygun) ölçeğin altında kalması sorunu doğmaktadır.
İhracat olanağı bulunan endüstriler, geniş dış piyasa ile karşılaştıklarından
optimum ölçeğe ulaşma olanağına da sahip olacaklardır. Piyasanın genişle-
mesi üretim maliyetlerinde azalmaya ve emeğin bölünmesine yol gösterir.
İhracat pazarındaki hacim ve rekabet; işbölümüne, ölçek ekonomilerine ve
üretimde teknolojik ilerlemeye ve yayılmalara (spillover) sebep olur.
d. Teknik bilgi aktarımı: Uluslararası ticaret teknik bilginin yani teknolojinin
elde edilmesinde bir araçtır. Dış dünya ile kurulan temas başka bir ifadeyle,
diğer ülkelerle yapılan alışveriş sonucunda azgelişmiş ülkelerde karakteris-
tik olarak var olan, zayıf nitelikteki girişim ve yönetim bilgilerinin veya fi-
kirlerinin değişimi ve gelişimi sağlanabilir. Bu yolla daha ileri düzey teknik
bilgi transferi gerçekleştirilmiş olur.
Dış ticaretin yukarıda saymış olduğumuz sanayileşme açısından özel etkileri
dışında genel anlamda yarattığı diğer destekleyici etkileri de kısaca aşağıdaki şe-
kilde özetlemek mümkündür. Bunlar:
e. Sermaye birikimine katkı: Uluslararası ticaret, özellikle gelişmiş ülkelerden
azgelişmiş ülkelere doğru uluslararası bir sermaye akışı için önemli bir
araçtır.
f. Tekellerin önlenmesi: Serbest uluslararası ticaret tekelci yapılara karşı önem-
li bir engel oluşturur. Böylece sağlıklı rekabetin sürdürülebilmesini iyi bir
şekilde garantiler. Tüketiciler daha geniş bir ürün setine kavuşma olanağı
elde ederler.
g. Kalitenin arttırılması ve kalitedeki farklılıkların giderilmesi: Uluslararası ti-
caret yoluyla mal ve hizmetler arasında kalite farklılıkları azalır. Rekabet
beraberinde ürünlerin kalitesinde artışı da zorunlu kılar.
h. İşsizliğin azaltılması: Mal talebinde yarattığı artışlarla, yerel kaynaklara fay-
da sağlar. Böylece gelişen dünyada eksik istihdamı azaltır.
Azgelişmiş Ülkelerin Özellikleri Açısından Karşılaştırmalı

Üstünlükler Teorisi’nin Eleştirisi
Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorisi’nin, Dengeli Kalkınma Teorisi ile birçok ba-
kımdan çelişki hâlinde olması yoğun eleştirilere neden olmuştur. Söz konusu eleş-
tirilerin başlıcaları teorinin temel varsayımları çerçevesinde aşağıda ele alınmıştır.
Bilindiği gibi azgelişmiş ülkelerde tarım sektöründe emek yoğunluğu çok faz-
ladır. Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorisi geleneksel biçimiyle incelendiğinde, var
olan faktör donanımı ve teknolojik yapılarından ötürü, azgelişmiş ülkelerin gıda,
maden ve tarımsal hammadde üretiminde uzmanlaşmaları ve bu malları ihraç
ederek çoğu sanayi ürünlerini gelişmiş ülkelerden ithal etmeleri gerekir. Ancak
böyle bir model kısa dönemde refah artışı sağlasa da uzun dönemde azgelişmiş
ülkelerin kalkınmasını engelleyebilir. Başka bir deyişle, bu yaklaşım mevcut den-
gesizliklere süreklilik kazandırılması demektir. Tarıma göre, sanayi kesiminin sa-
hip olduğu ileri ve geri bağlılıklar nedeniyle daha büyük dinamik etkiler (ölçek
ekonomisi ve dışsallıklar) sağladığı bilinmektedir. Sanayinin yol açtığı bu dina-
mik etkiler arasında örneğin, beşeri sermaye ve teknolojik yeniliklerdeki artış,
sermaye alt yapısının gelişimi, ihracatta yüksek fiyat ve istikrarlı gelir sayılabilir.
Oysa ölçek ekonomileri ve dışsallıklar klasik ve neoklasik dış ticaret teorisinde
yoktur.
Azgelişmiş ülkelerin yapısal olarak nitelendirilen özelliklerinden işsizlik, atıl
kapasitelerin varlığı, tekelci eğilimler, faktörlerin hareketliliğin sınırlılığı, gelişim
sürecinde ortaya çıkan ikili yapılar (ekonomik, teknolojik ve sosyal düalizm),
faktör fiyatlarının fırsat maliyetlerini yansıtmaması vs. unsurlar, Karşılaştırmalı
Üstünlükler Teorisi’nde iddia edilen tam rekabet koşullarının oluşumunu engel-
ler. Azgelişmiş ülkelerde tam rekabetçi fiyatların oluşamamasının yanı sıra diğer
bir eleştiri ise, dış ticaret yoluyla faktör fiyatlarının eşitleneceği teziyle ilgilidir.
Başka bir deyişle bu teze göre, dış ticaret yoluyla sadece ürünlerin fiyatları değil,
faktör fiyatları da eşitlenir. Bilindiği üzere karşılaştırmalı üstünlükler teorisinin
Hecksher-Ohlin versiyonunda aynı mallar için üretim fonksiyonun uluslarara-
sında da aynı olacağı varsayılır. Öyleyse her ülke aynı üretim fonksiyonunda üre-
timde bulunur ve nispeten bol olan üretim faktörünü yoğun kullanan malların
üretiminde uzmanlaşırsa ülkeler arasında faktör fiyatları eşitlenecektir. Birçok
iktisatçı, faktör fiyatlarının dış ticaret yoluyla eşitlenmediğini, aksine uluslararası
faktör fiyatlarının gittikçe artan bir tarzda birbirlerinden farklı hâle geldiğini ile-
ri sürmüştür. Örneğin, faktörler arasında ikame olanağı farklı ise faktör fiyatları
oranının (ücret/kâr) seyrine göre, önce sermaye yoğun üretime başlanılıp daha
sonra nispeten daha düşük sermaye kullanımına geçilebilir. Bu değişikliğin nede-
ni her sektörde, zamanla yoğun olarak kullanılan faktör fiyatının, diğer faktör fi-
yatına oranla çok yükselmesidir. Sonuçta, zaman içinde gelişmekte olan ülkelerin
yukarıdaki etkilerle üretim yapısında meydana gelen değişimler karşılaştırmalı
üstünlüğünün de değişmesine yol açabilir. Literatürde bu olay, karşılaştırmalı
üstünlüklerin ya da faktör yoğunluğunun tersine dönmesi şeklinde adlandırıl-
maktadır. Örneğin, Japonya 1950’li yıllarda emek-yoğun olan bir ülke iken zaman
içinde karşılaştırmalı üstünlüğünü değiştirerek, günümüzde sermaye-yoğun bir
ülke konumuna gelmiştir.
Teknolojik değişmelerin kabulü durumda da yukarıdakine benzer bir sonuç
ortaya çıkabilir. Örneğin, Posner tarafından ortaya atılan (1961) Teknoloji Açığı
Teorisi’ne göre de yeni bir mal veya üretim süreci bulan sanayileşmiş ülkeler, bu
malların ilk ihracatçısı olurlar. Ancak zamanla teknoloji taklit yoluyla ya da serbest
bir mal durumuna gelerek öteki ülkelerin eline geçtikten sonra, o ülkeler emeğin
ucuzluğu veya doğal kaynak üstünlükleri nedeniyle söz konusu malı ilk icat eden-
den daha ucuza üretirler. Böylece sözkonusu mal azgelişmiş ülkeler tarafından ih-
raç edilmeye başlanır. Malı ilk ihraç edenler bu ülkelerle rekabet edemedikleri için
onu şimdi dışarıdan ithal ederler. Dokumacılık ürünleri bunun en tipik örneğidir.
Örneğin, azgelişmiş ülkelerin tekstil üretimine başlamalarından sonra geçmişte
dünyanın en büyük tekstil üreticisi olan İngiltere’nin üretimi azalmış ve hatta bu
ürünlerin dışarıdan ithal edilmesi gerekmiştir.
Özetle, tek başına faktör yoğunluğu, üretim kararlarına yol göstermeyecektir.
Faktör yoğunluğu yanında, faktör fiyatlarının dinamik seyrini dikkatle izlemek
gerekecektir. Ayrıca, azgelişmiş ülkelerin hemen hepsinde var olan tarım sek-
töründeki gizli işsizlik, bu sektörde ücretlerin düşük olmasının esas nedenidir.
Dolayısıyla eğer sanayi ürünleri ithalatı, gümrükle korunursa tarımdan sanayiye
işgücü kayacak ve sanayide ücretler düşerken tarımda yükselecektir. F. List’e ait
Genç Endüstri Tezi olarak bilinen bu görüş, faktör yoğunluğuna bakılmaksızın
sanayileşmeyi öngörmektedir. Dolayısıyla azgelişmiş ülkelerin sanayiyi geliştir-
mekten ve söz konusu dinamik etkilerden vazgeçmemeleri önerilmektedir.
Dış Ticaret Hadlerinin Gelişimi ve Singer - Prebisch Tezi

Karşılaştırmalı üstünlükler teorisine ve onun doğal bir sonucu olarak ortaya çı-
kan serbest dış ticaret teorisine, azgelişmiş ülkeler açısından yöneltilen eleştiri-
lerden biri de dış ticaret hadleri ile ilgilidir. Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorisi’ne
göre, daha öncede açıklandığı gibi azgelişmiş ülkeler emek zengini oldukları ve
tarımsal ürünler emek-yoğun üretildikleri için, bu ülkelerin tarımsal ürünlerin
üretiminde uzmanlaşıp ürünleri ihraç etmeleri gerekir. Oysa teorik ve uygula-
malı araştırmaların pek çoğu, azgelişmiş ülkelerin ihraç ettikleri tarımsal ürünle-
rin fiyatlarının sanayi ürünleri fiyatlarına oranla azaldığını; yaygın ifadesiyle, dış
ticaret hadlerinin azgelişmiş ülkelerin aleyhine değiştiğini ortaya koymaktadır.
Aşağıda bu konudaki lehte ve aleyhte görüşlere yer verilmiştir.
Çok çeşitli dış ticaret haddi tanımları olmakla beraber biz burada, ihracat fiyat en-
deksinin ithalat fiyat endeksine oranı olan net değişim dış ticaret hadlerini, yani Px/
Pm oranını kullanacağız. Eğer, ihracat fiyatları ithalat fiyatlarından daha hızlı artar-
sa dış ticaret hadleri ülkenin lehine değişiyor demektir. Dış ticaret hadlerinin ülke
lehine gelişiyor olması, yapılan dış ticaretten ilgili ülkenin kazançlı çıktığını göster-
mektedir. Bunun nedeni, bu ülke bir birim ihraç malı karşılığında daha fazla ithal
malı sağlamaktadır. Bu durum sonuçta ülke refahına olumlu katkılarda bulunur.
Dış ticaret hadleri ne anlama gelmektedir?

1
Dış Ticaret Hadlerinin Azgelişmiş Ülkelerin Lehine Olduğu Görüşü
Klasik iktisatçılar, dış ticaret hadlerinin uzun dönemde, daha çok hammadde ve
tarımsal ürün ihracatçısı olan gelişmekte olan ülkelerin lehine ve dolayısıyla sana-
yi ürün ihracatçısı gelişmiş ülkelerin aleyhine olacağını öne sürmüşlerdir. Klasik
iktisatçıların gerekçeleri aşağıdadır:
1. Tarımsal ürün üretiminde azalan verimler yasası nedeniyle, üretimin yeteri
kadar arttırılamaması sonucu uzun dönemde tarımsal ürün fiyatları, üreti-
minin arttırılması mümkün olan endüstriyel ürün fiyatlarından daha hızlı
artacaktır. Dış ticaret hadleri, tarımsal ürün üreten ülkeler lehine gelişecektir.
2. Gelişmiş ülkelerin gelişmekte olan ülkelerden satın aldıkları tarımsal ürün-

lere olan talepleri yoğun olduğundan, tarımsal ürün fiyatları, sınai malların
fiyatlarına göre daha yüksek olacaktır. Dolayısıyla, sınai mallar ihracatçısı
gelişmiş ülkeler, tarımsal ürünler ihracatçısı gelişmekte olan ülkelerle yap-
tıkları ticarette dış ticaret hadleri, gelişmiş ülkelerin aleyhine olacaktır.
3. Dış ticaret hadlerinin uzun dönemde, gelişmekte olan ülkelerin lehine geli-
şeceğini savunan görüşe göre, fiyat endeksleri sanayi mallarının kalitesinde
meydana gelen değişmeleri de yansıtmayacak ve bu da tarımsal ürün ihra-
catçısı ülkeler lehine gelişecektir. Ayrıca, dış ticaret hadlerini sadece görünür
ticaret hesabına dayanarak bulmak yeterli değildir. Çünkü cari hesap ka-
lemleri, görünen ve görünmeyen kalemleri de kapsamaktadır. Görünmeyen
kalemler içinde yer alan ulaştırma masrafları, uzun dönem borçlarının fa-
izleri, doğrudan doğruya yapılan yatırımlardaki kâr transferlerinin azalma
göstermesi de dış ticaret hadlerinin tarımsal ürün ve hammadde ihracatçısı
gelişmekte olan ülkelerin lehine dönmesine neden olabilir.
Dış Ticaret Hadlerinin Gelişmekte Olan Ülkelerin Aleyhine Olduğu

Görüşü (Singer-Prebisch Tezi)
Dış ticaret hadlerinin Singer-Prebisch tezinde, dış ticaret hadlerinin ilkel (tarımsal) ürün ihracatçısı
gelişmekte olan ülkelerin azgelişmiş ülkeler aleyhine dönmesine neden olarak arz, talep etkileri ve ekono-
aleyhine olduğu görüşüne,
ilk savunucuları olan Alman milerin yapısal esnekliği ile ilgili bir dizi faktör üzerinde durulmuştur. Aşağıda
iktisatçısı Hans Singer ve ilkel ürün fiyatlarının sanayi ürünleri fiyatlarına göre gerilemesinin sebeplerini ve
Latin Amerikalı iktisatçı Raul Singer-Prebisch tezinin dayanakları açıklanmaktadır:
Prebisch’in benzer tarihlerdeki
çalışmalarının ortak sonucu Azgelişmiş ülkelerin ihracatında gıda maddelerinin önemli yer bir tuttuğu
olması nedeniyle Singer- açıktır. Engel Kanunu’na göre; gelir arttıkça, gıda maddelerine yapılan harcama-
Prebisch tezi denmektedir.
ların oranı azalır; buna karşılık sanayi mallarına yapılan harcamaların payı artar.
Başka bir deyişle, zamanla tarım ürünlerine olan dünya talebi azalırken sanayi
ürünlerine talebin artıyor olması nedeniyle ya da az gelişmiş ülkelerdeki gelir ar-
tışı sonucunda ithalat talebi, ihraç malları talebinden daha hızlı yükseldiği için
dış ticaret hadleri, gıda maddeleri ihraç eden ülkeler aleyhine bir gelişme gös-
termektedir. Söz konusu gelişmeye benzer bir diğer durum, azgelişmiş ülkelerin
ihraç etmiş oldukları tarımsal maddeler ile hammaddelerin yerine, teknolojik ge-
lişmelere bağlı olarak yapay (suni) maddeler (örneğin şeker yerine sakarin vb. ya-
pay tatlandırıcılar) ile atıkların yeniden kullanılması, dünya hammadde talebinde
devamlı bir azalışa yol açmaktadır. Hammadde talebindeki bu azalış ise bunların
fiyatlarının düşmesi sonucunu doğurmuştur. Ayrıca, sanayileşmiş ülkelerde yeni
korumacılık şeklinde tarım kesimini koruyucu önlemler sonucunda Dünya ta-
rımsal ürün ithalatında büyük azalmalar olmuştur. Bu durum, gelişme yolunda
olan ülkelerin ihracat potansiyellerini büyük ölçüde sınırlamıştır.
Singer-Prebisch tezini destekler nitelikte, gelişmekte olan ülkelerin teknolojik ge-
lişmelerden yeterince yararlanamamaları konusunda bazı dayanaklar ileri sürülmüş-
tür. Bunlardan ilki; İhracat kesiminde ortaya çıkan teknolojik yeniliklerin, tarımsal
ürünlerin arzında büyük artışlara ve dolayısıyla tarımsal ürünlerin fiyatlarında dü-
şüşlere sebep olmasıdır. Tarım ürünleri arzının doğal koşullara bağlı olması nedeniy-
le gerekli esneklikten yoksun olması, fiyat düşüşlerini önlemek için üretimin kısa dö-
nemde azaltılamamasına neden olmaktadır. İkinci dayanak; Singer-Prebisch tezinde,
gelişmiş ülkelerdeki güçlü işçi sendikaları ve diğer tekelci kuruluşların, teknolojinin
yarattığı verimlilikte meydana gelen artışları fiyatlara yansıtmayıp yüksek ücret ve
kâr şeklinde kendilerinde alıkoydukları savunulmaktadır. Buna karşılık ilkel ürün
üreten ülkelerin verimlilik artışlarından sağlamış oldukları kazançlar fiyatların düş-
mesi nedeniyle çok düşük kalmıştır. Çünkü söz konusu ülkelerde güçlü sendikalar
ve tekel kuruluşların ya hiç bulunmayışı veya güçsüz olmaları nedeniyle verimlilik
artışları ihraç mallarının fiyatlarının düşmesine sebep olmuştur. Böylece, verimlilik
artışları ülkede tutulamayıp azgelişmiş ülkelerden gelişmiş ülkelere devamlı bir gelir
akımı doğurmaktadır. Bu durum azgelişmiş ülkelerin satın alma güçlerini azaltarak
kalkınma çabalarını büyük ölçüde kısıtlamaktadır.
Özet olarak belirtmek gerekirse azgelişmiş ülkelerin ihraç etmiş oldukları ta-
rımsal ürünlere olan dış talep esnekliğinin birden büyük olması ve bu ülkelerin
ekonomilerinin yapısal esneklikten yoksun bulunması, dış ticaret hadlerinin adı
geçen ülkeler aleyhine gelişmesine sebep olmaktadır.
İhracata Dayalı Sanayileşme Stratejisi’ne Yöneliş Nedenleri

Özellikle azgelişmiş veya gelişmekte olan ülkeler için ekonomide, tüm sektörlerin
eş anlı ve aynı oranda büyümesi olasılığı yoktur. Öncü sektörler, ekonomide ileri
ve geri bağlantıları ile diğer sektör veya sektörlerin gelişmesini özendirebilirler.
İhracat sektörü de, gerek bu bağlantıları gerekse iktisadi gelişme için gerekli dö-
viz kazandırıcı özelliği nedeniyle ekonomide öncü sektör olabilir. İhracat ile elde
edilen döviz kullanılarak gerekli ithal ara ve yatırım mallarının sağlanması ve ya-
tırımların arttırılması olanağı doğmaktadır. Böylece kalkınma hızı artacak, millî
gelir ve istihdam düzeyini daha hızlı bir şekilde arttırmak olanağı doğacaktır.
İhracat yoluyla dövizin artması, yukarıdaki sonuçlarından farklı olarak ayrıca
dövizin fırsat maliyetini ucuzlatmakta, zaman içerisinde ekonomideki korumacı
duvarlar azaltılabilmektedir. Diğer bir dolaylı etki, ihracatın uyardığı talep, yurt
içi mallara yönelik talebi de arttıracağı için, yurt içi sektörler ile ihracatçı sektörler
arasındaki kaynak rekabeti, yurt içi sektörlerde yenilik ve verimlilikleri uyaracak-
tır. Araştırma-geliştirme (AR-GE) faaliyetlerinin artması bir yandan üretim ola-
naklarını arttırırken diğer yandan da üretimde verimliliği arttıracaktır. Bu tekno-
lojik gelişmeler aynı zamanda üretim maliyetlerinin azalmasına neden olacaktır.
Dış ticaret hareketlerindeki ithalat artışı nedeniyle yurt içi ürünler ucuz ve ka-
liteli yabancı ürünler karşısında daha pahalı hâle gelecek, dolayısıyla yerli ürünler
rekabet şanslarını yitireceklerdir. Böylece bu malların ülke içi üretiminden vaz-
geçilmesi sonucu boş kalan üretim faktörleri rekabet gücü yüksek ihracat malları
sanayine yönelebileceklerdir. Dolayısıyla karşılaştırmalı üstünlüğe sahip ihracat
ürünlerinin rekabet gücü daha da artacaktır. Böylece uluslararası piyasalarda
sürekli olarak kalite ve fiyat rekabetiyle karşılaşan girişimciler yeni teknolojileri
izlemek zorunda kalacaklardır. Ölçek ekonomilerine göre yatırıma yönelecekler-
dir. Çünkü ihracat pazarlarına kolayca girebilmeleri ve ölçek ekonomilerinden
yararlanabilmeleri ancak büyük ölçekli yatırımlarla olanaklı olabilecektir. Sonuç
olarak, ihracata dayalı sanayileşme stratejisi dış ticaretin doğrudan etkileri yanın-
da dinamik etkilerden mümkün olduğu kadar kapsamlı bir biçimde yararlanmayı
amaçlar ve ihracata özel önem veren büyümeyi içerir.
Türkiye’de ihracata dayalı sanayileşmeye yöneliş nedenlerini biliyor musunuz?

2
İhracata Dayalı Sanayileşme Stratejisi’nin Araçları
İhracata dayalı sanayileşmede temel amaç olan döviz darboğazını atlatabilmek ama-
cıyla ihracatı geliştirici politikalar uygulanırken kullanılan araçlar, genellikle ihracatı
özendirme önlemleri adı altında açıklanmaktadır. Bu türden önlemlerin maliyeti dü-
şürücü veya geliri artırıcı etkileri vardır. Söz konusu özendirme önlemlerini üç ana baş-
lık altında ele alabiliriz:
Döviz Kuru Politikası: Daha önce değinildiği gibi aşırı değerlenmiş döviz ku-
runun sınai mal ihracatına olan etkisi olumsuzdur. Aşırı değerlenmiş kur sürdük-
çe ithalat, ihracata kıyasla daha kârlı olacaktır. Bu durumda iç piyasa için üretim
daha çekici hale gelecektir ve dolayısıyla ihracata yönelik yatırımlar azalacaktır.
Enflasyonist bir ortamda bu etki daha da hızlıdır. Diğer yandan, aşırı değerlenmiş
kur, ithalatı özendirerek ticaret açığına ve ithalat kontrolüne neden olacaktır. Az
değerlenmiş döviz kuru politikası ihracatçının lehine olacaktır.
İhracatta Vergi İadesi: İhracatta vergi iadesi, ihracatı teşvik tedbirlerinden bi-
ridir. İhracatı teşvik edilmek istenen ürünlerin maliyetine dâhil vergilerin kısmen
veya tamamen ihracatçıya ödenmesi yoluyla, ihraç edilecek olan malın maliyeti
azaltılmaktadır. Bu şekilde ihraç edilecek malın uluslararası fiyatı düşürülerek re-
kabet avantajı yaratılmaktadır.
İhracatı Özendiren Diğer Uygulamalar: İhracatın özendirilmesinde kullanılan
diğer uygulamaları ihracat kredisi, ihracat sigortası, ulaşım kolaylıkları ve alt ya-
pının tamamlanması ve son olarak ithalatta liberasyon şeklinde özetleyebiliriz.
İhracata Dayalı Sanayileşme Stratejisi’nin Eleştirisi ve Uygulamada

Karşılaşılan Sorunlar
Ölçek ekonomisi herhangi İthal ikamesine dayalı sanayileşme stratejisine yönelik en önemli eleştiri, ithal ika-
bir ürünün üretilmesinde mesi ile birlikte getirilen korumanın ekonomide kaynakların yanlış dağılımına ne-
yeterince büyük kapasitelerin
oluşturulması ve bu den olacağı idi. Aynı eleştiri, ihracat için uygulanan özendirmeler konusunda da
kapasitenin etkin kullanımı ile yapılabilir. Örneğin, dünya fiyatlarının üzerindeki fiyatlarla üretim yapan firmalar,
birim başına sabit maliyetlerin gerçekleştirilen ihracat özendirmelerinin yarattığı avantajlarla etkin olmayan bu
en aza indirilmesi ve maliyet
açısından bir rekabet üretime devam edecekler ve maliyetleri düşürmek için çaba harcamayacaklardır.
avantajı elde edilmesidir. Özendirmelerin daha önce kurulmuş sanayilere yönelik olduğu ve başlangıçta bu
Kapsam ekonomisi ise belli
yetkinliklere yapılan yüksek sanayilerin yanlış kaynak dağılımları sonucu kurulduğu düşünüldüğünde, ekono-
yatırımlar ile farklı sektörlerde mideki bu çarpıklık, var olan ihracatı özendirme sistemiyle desteklenmiş olacaktır.
başarıyı yakalayabilme
becerisine anlamındadır. Yine ihracat artışının olumlu etkiler sağlayabilmesi için, bazı koşulların varlığı ge-
Ölçek ekonomisi avantajını reklidir. Öncelikle ekonomide yüksek bir ihracat hızı artışı olmalıdır. Bu artış hı-
elde etmenin temelinde zında görülen gelişmenin, istihdam ve reel gelir üzerinde dolaysız ve olumlu etkisi
sermaye gücü vardır. Kapsam
ekonomisi elde edebilmek olması gerekir. İhracat sonucu elde edilen gelirin tüketilen kısmından çok tasarruf
ise sermaye gerektirmekle edilmesi gerekir. Eğer ihracat artışı sonucunda gelir, tasarruf dolayısıyla yatırım
birlikte, daha üst düzeyde
yönetim becerisi ve sinerji alanlarına kaydırılamıyorsa ihracat artışının büyümeye etkisi olumsuz olabilecektir.
yönetimi gerektirir. Örneğin, Diğer yandan, ihracat sektörünün diğer sektörlere ileri-geri bağlantısının yük-
Honda motor teknolojisi sek olması gerekir. Bu durumda, ihracat artışının ekonomik kalkınmayı uyarma
konusundaki uzmanlığını
geliştirerek sadece motosiklet olasılığı daha fazla olabilecektir. İhracata dayalı sanayileşme stratejisinin başarısı
pazarında değil, aynı zamanda için ayrıca ihracata yönelik sanayilere yeterli teşvikin sağlanması ve döviz kurunun
jeneratör, deniz motorları ve
otomobil pazarında da önemli istikrarı gereklidir. İhracata konu olan mallar hammadde ve gıda maddelerinden
oyuncu olabilmiştir. oluşuyorsa, bunlara karşı talep esnekliğinin düşük olması nedeniyle ihracatın eko-
nomik büyümenin gerisinde kalması söz konusu olabilmektedir. Son olarak, ihra-
cata yönelik sanayilerde ve özellikle ara malları bakımından önemli ölçüde dışa ba-
ğımlı piyasalarda, ihracatçıların döviz kurlarının değişmesi ile sağladıkları avantaj,
ürettikleri malların fiyatlarının yükselmesiyle kaybedilebilir. Fiyatları yükselten,
kur ayarlamasından sonra ithal girdi maliyetlerinin yükselmesidir. Bunun yanın-
da, ihracat artışı sonucunda oluşan gelir artışının henüz gelişmemiş ihraç mallarına
yönelmesi, gelir artışının büyük bir kısmının yurt içi tüketimine ayrılmasına neden
olabilecektir. İhracatın artması, ithalatın da artmasına neden olurken doğaldır ki bu
da dış ticaret dengesini olumsuz yönde etkileyecektir. Özellikle devamlı ödeme den-
gesi açığı veren ülkelerde, kalkınma sürecine girilince, ithalatın organizasyonunu
sanayi hammaddeleri ve yatırım malları lehine değiştirmek zorunlu olmaktadır. Bu
nedenle kalkınan bir ülke, ödemeler dengesi açığını kapatmak veya daha fazla art-
tırmamak için ithal ikamesini uygulayabilir ve bu yolla ek tasarruflarını da hareke-
te geçirebilir. Ayrıca, söz konusu ülkelerin farklı siyasi yaklaşımları sonucu ihracat
artışına konu olan dayanıksız tüketim malları, sanayileşmiş ülkelerin engellemeleri
ile karşılaşmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerin sanayileşmelerinde engel olan bu so-
run, sanayileşmiş ülke pazarlarına girebilmeleri için ancak yüksek kalitede malların
üretimi ile çözülebilir.
KORUMACI ULUSLARARASI TİCARET POLİTİKALARI VE

EKONOMİK KALKINMA
İçe Dönük Kalkınma
İçe dönük sanayileşme, yurt dışından ithal edilmek durumunda olan malların
yurt içinde üretilmesini sağlayarak dışarıya bağımlılıktan kurtulmak suretiyle sa-
nayileşmeyi öngören politikadır; mamul mal ithalatını azaltmak için ulusal sana-
yinin büyümesini teşvik etmeyi amaçlayan bir stratejidir. İthal ikamesi genellikle
yurt içi sanayinin geliştirilmesini temel alan içe dönük gelişme içinde ele alınmak-
tadır. Oysa böylesi bir ayrım yapmak çok kesin değildir. Çünkü ithal ikamesi dışa
dönük bir kalkınma ya da sanayileşme stratejisinin içinde yer alabilir ya da ithal
ikamesi dışa dönük şekilde de gerçekleştirilebilir.
İthal İkamesine Dayalı Kalkınma

Genel ifadesiyle ithal ikamesi, toplam arz içinde ithalatın payının azaltılması ve
azaltılan ithalatın yerini yerli üretimin almasıdır. Dar anlamda, ithalatı azaltmak
isteğiyle ithal edilen malın yerine ikamesinin yurt içinde üretilmesidir. Ekonomi-
de ciddi bir değişimi simgeleyen ithal ikamesi süreci, ekonominin gelişme aşa-
malarından ve doğrudan kendisine yönelik düzenlemelerden etkilenebileceği gibi
kendi dışında amaçlara yönelik politika uygulamaları tarafından da uyarılabil-
mektedir. Dolayısıyla ithal ikamesi olgusu uygulamada birden fazla biçim alabil-
mekte ve farklı gelişme dinamikleri gösterebilmektedir. İçe dönük sanayileşme, dış
piyasa koşulları dikkate
İthal ikamesine dayalı kalkınma stratejisi, doğal ve uyarılmış olarak iki çeşitte, alınmaksızın sadece iç
ayrıca kolay ve zor şeklinde iki aşamada incelenebilir. Kolay aşamasında dayanık- talebi karşılamaya yönelik
politikaları kapsar. Dar
sız tüketim malları ikame olarak üretilirken, zor olan ikinci aşamada sermaye- anlamda ithalat ikamesi
yoğun nitelikteki dayanıklı tüketim mallarının yanı sıra ara ve yatırım malları ise, daha önce ithal edilen
üretimi de gerçekleştirilmektedir. İlk aşamada nihai (tamamlanmış) tüketim mal- malların artık ithal edilmeyip,
ülke içinde üretilmesi
larının üretimi, ikinci aşamada ise ara ve yatırım mallarının üretimi hedeflenir. anlamına gelir. İthal ikamesi
Birinci aşamada hedef, iç piyasanın genişletilmesidir. İkinci aşama ise uzun tiplerini sınıflamakta ilk ayrım
“doğal ve uyarılmış” ithal
dönem içerisinde ekonominin yapısını değiştirmeyi, sektörlerarası yatay ve di- ikamesi süreçleri arasında
key bütünleşmeyi sağlamayı ve sonunda karşılaştırmalı üstünlüğe dayalı ihracatı yapılmaktadır. Doğal ithal
ikamesi ya da rastgele ithal
geliştirmeyi amaçlamaktadır. İlk aşamada, tüketim mallarının üretilmesi için ge- ikamesi sürecinde, ithalatın
rekli olan emek ve girdiler bol miktardadır ve bu aşama ileri düzeyde bir tekno- yerli üretimle ikamesinin,
loji gerektirmez. Bu nedenle, bu aşamada üretime konu olan malların niteliksiz bu yönde oluşturulmuş ve
somut tercihleri içeren bir
emek-yoğun mallar olması, ilk aşamayı kolay kılar. Yurt içi piyasanın sınırlarının politikadan veya ekonominin
zorlanmasıyla ilk aşama tamamlanmış olur. diğer kesimlerine yönelik
ancak dolaylı olarak bu sonuca
İthal ikamesinin ilk aşaması tamamlanınca tüketimdeki düşüşe paralel olarak götürecek müdahalelerden
üretim artışı da yavaşlayabilir. Burada iki nokta önem kazanmaktadır: Birincisi; etkilenmeden ortaya
büyümenin devam edebilmesi için kurulan yeni sanayilerde korumanın devam çıkması söz konusudur.
Uyarılmış ithal ikamesi,
etmesi gerekmektedir. İkincisi; büyüme ancak yurt içi piyasasının izin verdiği öl- kamu otoritesinin tercihlerini
çüde devam edebilecektir. Diğer yandan, yukarıda sözü edilen özendirme sistemi, yansıtan politikalarla uyarılıp
geliştirilmektedir.
üreticileri, ülkenin kaynak yapısı ile bağdaşmayan ve geniş ölçüde ithalata bağım-
lı, verimliliği ancak ithalatla karşılanabilen mallar ve üretim tekniklerini seçmeye

yöneltir. Bu nedenle, ithal ikamesinin ilk aşamasında yukarıda da belirtildiği gibi
kullanılan korumacı yapının devam ettirilmesi, ancak zaman içerisinde değiştiril-
mesi gerekmektedir. Bir başka deyişle, bu noktada ya ithal ikamesinin ikinci aşa-
masını oluşturan ara ve yatırım malları ikamesine ya da kurulmuş olan tüketim
malları sanayinin ihracata yöneltilmesi gerekmektedir. Bu durum gerçekleşmedi-
ğinde, büyüme süreci engellenmiş olur.
Gelişmekte olan ülkelerde gerek pazar darlığı gerekse sermaye yetersizliği, ser-
maye-yoğun olan ikinci aşamada ithal ikamesi sanayilerinin optimum ölçekle ku-
rulmalarını engellemektedir. Bu durum parça başına maliyeti arttırmakta, ayrıca
bu sanayilerin yüksek oranlı ithal girdisi ihtiyacı, dövize olan talebin artmasına
neden olmaktadır. Bu durum ise korumacılıkta aşırılığa neden olmaktadır. Ara ve
yatırım malları sanayilerinde aşırı korumacılık ise iç girdi maliyetlerinin yüksek-
liğinden dolayı, tarım, tarıma dayalı sanayi ve imalat sanayinin gelişmesini ve dışa
açılmasını engellemektedir. Bu aşamanın temel özellikleri, yüksek değerlenmiş
döviz kurları, ihracat aleyhine çarpıklıklar, aşırı ve değişken oranlı korumacılık
anlayışı, temel gıda maddeleri ile kamu işletmeleri ürünlerinde fiyat kontrolleri,
kredilerde negatif faiz oranları uygulamalarıdır.
İthal ikamesi ilk kez Büyük Bunalım sonrasında azgelişmiş ülkelerde (örneğin Latin
Amerika ülkeleri ve Türkiye’de) dış ticarette karşılaşılan zorluklar nedeniyle ortaya
çıkmıştır. Bu dönemde geçerli olan ithal ikamesi, kapsamlı bilinçli bir sanayileşme
stratejisinin bir parçası olmaktan çok, krizin ortaya çıkardığı acil sorunlara çözüm
bulmak için uygulanmıştır. Bu nedenle 1930’lu yılların ithal ikamesi ile 1945 sonra-
sı genişleme döneminde ortaya çıkan ithal ikamesini farklı değerlendirmek gerekir.
Çünkü bu dönemde ortaya çıkan ithal ikamesi, ticaretin yapılamamasından değil
tam tersine ticaretin gelişmesinin bir sonucudur.
İçe Dönük Sanayileşme ve İthal İkamesine Dayalı Sanayileşme

Sanayileşme stratejileri ile ilgili yazında, genellikle içe dönük sanayileşme ve it-
halat ikamesine dayalı sanayileşme stratejisi eş anlamda kullanılmaktadır. İthal
ikamesine dayalı strateji yurt içi piyasaya yönelik politikalar içerir. Ancak, dar an-
lamda ve teknik düzeyde ithalat ikamesi ile içe dönük stratejiyi tamamen aynı say-
mak doğru değildir. Sanayileşme sürecine dinamizm kazandırma amacı taşıyan
ithalat ikamesi, dış sektörlerde ortaya çıkan tıkanıklıkların neden olduğu çeşitli
güçleri gidermek üzere alınmış bir dizi önlem niteliğindedir. Bu anlamda, sanayi-
leşmeye yeni başlayan bir ülkenin ürettiği her şey ithal ikameci nitelikte olacaktır.
Başlangıçta dışa karşı korunmaksızın ve belirli bir iç talebin bulunduğu alanlar-
da yatırım yapmaksızın, sanayide atılım yapmak çok güçtür. Bu nedenledir ki,
sanayileşmenin ilk aşamalarında hemen hemen tüm ülkeler, ithalat ikamesi uy-
gulamışlardır. Önemli olan nokta, sanayileşmede karşılaştırmalı üstünlüklere yer
verilip verilemeyeceğidir. Eğer seçici bir sanayileşme stratejisi ile ileride rekabetçi
duruma geçerek sanayilerde ithalat ikamesine ve bu amaçla geçici bir korumacı-
lığa yer verilecek olursa böyle bir politika ihracatın özendirilmesine ters düşmez,
hatta onun zorunlu bir koşulunu oluşturabilir. Bütünleştirilmiş strateji konusun-
da da değinileceği gibi böylesi bir stratejide ithal ikamesinin en son (nihai) amacı
dışa dönük niteliktedir. Bugün bir kısmı kalkınma çabası içine girmiş bulunan,
yeterli derecede gelişmemiş ülkelerin amacı, ekonomik, kültürel ve toplumsal ge-
rilikleri, hastalıkları yok etmek; gayretlerini az sayıdaki zengin ülke ile kendileri
arasında her gün hızla artan mesafeyi kısaltmaya veya kapatmaya yöneltmektir.
Türkiye ithal ikamesine yönelik stratejiyi hangi yıllarda uygulamıştır? Bu strateji-

nin ilk aşaması ne zaman tamamlanmıştır? 3
İthal İkamesine Dayalı Sanayileşme Stratejisi’nin Araçları

Sanayileşmede ithal ikamesi süreci bir yandan koruma politikasını gerektirirken
diğer yandan da içeride yaygın sanayileşme sonucunu doğurur. Bu durumda ithal
ikamesi, koruma ve yaygın sanayileşme politikalarının birlikte yürütülmesi gere-
kir. Geliştirilmesi istenen veya gelişmekte olan sanayi dallarının korunmasında
genel araçlar aşağıdadır:
Gümrük Vergileri: Dış ticarette devlet müdahaleciliğinin en eski ve yaygın şekli Türkiye’de, ithal ikamesine
olan gümrük vergilerinin hem koruyucu hem de gelir sağlayıcı etkileri vardır. dayalı sanayileşmeyi korumak
ve özendirmek için çeşitli
Kotalar: Bilindiği gibi kotalar, diğer adıyla ithalat yasakları, ithalatı belirli bir önlemler uygulanmıştır. Bu
miktar veya değer olarak sınırlandıran uygulamalardır. Yasal yollardan izin veri- önlemler, gümrük önlemleri,
kotalar, yatırım indirimleri,
len miktarın üzerinde ithalat yapılamaz. Kuşkusuz kotalar ne ölçüde daraltılırsa, kredi kolaylıkları, aşırı
piyasaya yapılan müdahale ve dolayısıyla yerli ekonomiye sağlanan koruma da o değerlenmiş döviz kuru
derece arttırılmış olmaktadır. politikası ve vergi iadesi
uygulamalarıdır.
Döviz Kuru Politikası: Kambiyo kontrol rejimlerinde otoriteler, döviz tahsisi ile
ithalat rejimini doğrudan etkileyebilmektedir. Ayrıca, döviz kurlarında oynama-
larla dış ticaret hacmini de etkileyebilmektedirler. İthal ikamesinin uygulandığı
bir ekonomide aşırı değerlenmiş kur politikası söz konusudur. Aşırı değerlenmiş
kur politikası ile yüksek tarifelerin ithalatı kısıtlayıcı etkileri daraltılır; ancak spe-
sifik miktar kısıtlamaları ve sınırlamaları ile birlikte kullanıldığında, ithal ikamesi
sanayilerin kuruluşu için gerekli olan makine-donanım ithalini kolaylaştırıp, ma-
mül mal ithalini zorlaştıracaktır. Bu politika diğer yandan ihracatı sınırlandıra-
cak, iç piyasalara yönelik üretimi çekici hale getirecek; böylece ithal ikameci ve
korumacı politikaların etkilerini arttırabilecektir.
Sübvansiyonlar: İthal ikamesiyle sanayileşme stratejisi uygulayan bir ekono-
mide sübvansiyon uygulamaları arasında ithalatçıya sağlanan düşük faizli kredi,
ucuz enerji ve hammadde temini, yatırım indirimi, vergi muafiyeti gibi uygula-
malar yer almaktadır. Bu uygulamalar, devletin özel sektörü yönlendirici şekilde
destekleyerek, kaynak dağılımını belirli sektörlere kaydırma amacı taşımaktadır.
Döviz kuru politikası nedir? Döviz kuru politikasının türleri nelerdir?

4
İthal İkamesine Dayalı Sanayileşme Stratejisi’nin Eleştirisi ve
Uygulamada Karşılaşılan Sorunlar
• İthal ikamesi politikaları kaynak dağılımının bozulmasına yol açabilir. Bu stra-
teji koruma ve özendirme politikalarını da gerektireceği için piyasada oluşan
fiyatlar, faktörlerin gerçek kıtlıklarını yansıtmayabilir. Aşırı korumacılık ne-
deniyle küçük ölçekli verimsiz ve maliyeti yüksek sınai birimler kurulur. İç
ve dış rekabetten korunmuş olan işletmeler dünya standartlarını, verimlilik,
teknoloji, araştırma-geliştirme gibi önemli etkenlik unsurlarını ihmal ederek
kolayca kâr edebilirler.
• İthal ikamesi, beklenenin tersine, sanayileşme sürecinde ödemeler dengesinde
bir rahatlatma yaratmak yerine durumu daha da kötüleştirebilir. Bu durum iki
nedenden dolayı ortaya çıkmaktadır. Birincisi, ithal ikamesi özellikle tüketim
mallarının yurt içinde üretilmesine yönelik kolay döneminde ara girdilere talebi
büyük ölçüde artırır. Kapasiteler bir defa kurulunca bunlar için gerekli hammad-
denin sürekli dışardan ithal edilmesi gerekir. Her defasında daha çok ithal girdi
gerekli olurken ithal girdiyle üretilen mallar ihracata dönük değildir. Bu mallar
daha çok iç piyasaya yöneliktir ve gerekli olan dövizi sağlamamaktadır. Daha
önce çeşitli nedenlerle değindiğimiz gibi bu ürünlerin dünya pazarında sürüm
güçlükleri vardır ve dış ticaret hadleri sürekli aleyhte gelişmektedir. Bu dışa ba-
ğımlılık yanında teknolojik bağımlılık ikinci nedeni oluşturur. Uluslararası pi-
yasalarda faaliyet gösteren büyük şirketler, azgelişmiş ülkelere transfer ettikleri
makinaları bir mal olarak değil, sermaye olarak transfer etmeyi tercih etmekte-
dirler. Bunlar yüksek fiyatlarla azgelişmiş ülkelere geçmektedir.
• İthal teknolojiye bağımlılık, teknoloji üretiminde bir atılıma izin vermezken
genellikle makine yapan makinecinin üretimi de gündeme gelmez. Dolayısıyla,
sanayileşme sürecinin derinleşmesi de olanaksızlaşır. Bu tür bir ithal ikamesi
geçerliyken ara malı üreten, sınırlı da olsa donanım üreten sektör ya yoktur ya
da bu işi devlet üstlenmiş durumdadır.
• İthal ikamesi yurt içi tasarrufun azalmasına yol açabilir. Tüketim mallarını it-
hal yoluyla sağlamak durumunda olan bir ekonomi döviz kıtlıkları nedeniyle
bu konuda kısıtlı hareket eder, dolayısıyla bu durum yurt içi tasarrufu arttırıcı
etki yapar. Ancak ilk aşamadan sonra, iç tüketimin özendirilmesiyle ekonomi
bir tüketim ekonomisi görünümünü alır ve tasarrufların azalmasına yol açar.
• Devlet bir yandan daha önce ithal edilen bir malın yurt içinde üretimine baş-
lanmasıyla gümrük vergisi gelirlerini, diğer yandan da yeni kurulan sanayi
üretim sürecinin ilk dönemlerinde teşvik için kurumlar vergisini ve diğer ver-
gileri almayarak, toplamda yurtiçi vergi gelirlerini kaybedecektir.
• İthal ikamesi yurt içi tekelleşmeyi arttırır. İç piyasa hacminin darlığı ve ihracat ola-
naklarının da gerek azgelişmiş ülkelerin koruyucu politikaları gerekse yabancı ser-
mayenin geldiği alanlarda anlaşmalara konan ihraç yasakları nedeniyle kısıtlı olma-
sı sonucunda, kurulu ve yeni kurulan firmaların tekel hâline gelmesine yol açabilir.
• Dış ticarette ithalat kısıtlamaları, aşırı koruma ve aşırı değerlendirilmiş kur-
ların uzun süre devam ettirilmesi hâlinde ülkenin dışa açılması zorlaşacak;
bu durum ekonomide etkinliğin ve verimliliğin düşmesine, maliyetlerin ve fi-
yatların yüksek kalmasına, dış piyasalarla rekabetin yapılamamasına ve buna
bağlı olarak da ihracata yönelmenin engellenmesine yol açacaktır.
1963’ten bu yana kalkınma planlarıyla yönetilen Türkiye ekonomisinde ithal ika-

mesine dayalı sanayileşme stratejisinin gerçekte ilk aşaması, bu dönemin başında
tamamlanmıştır. Ancak ikinci aşama olan ara ve yatırım malları üretimine geçile-
memiştir. İthal ikamesine dayalı sanayileşme stratejisi her ne kadar planlarla uygu-
lanmaya çalışılmış olsa da sonuçlarına bakıldığında rastgele şekliyle uygulandığı
görülmektedir. Yarattığı olumsuz sonuçlara karşın bu strateji, Türkiye ekonomisin-
de sanayileşmenin temelini oluşturmuştur. Türkiye’de 24 Ocak 1980 Programı ile
geleneksel ithal ikamesine dayalı sanayileşme stratejisinden vazgeçilerek, ihracata
dayalı sanayileşme stratejisine geçilmiştir. Sınai mamül ihracatına dayalı ihracat, bu
programın odak noktasını oluşturmuştur. En son hedef, ekonominin serbest piyasa
ve işbölümü koşullarında dışa açılması ve dünya ekonomisi ile bütünleşmesidir.
Sonuç olarak denilebilir ki yalnızca tüketim mallarına yönelik bir ikame kısa
zamanda az gelişmiş ekonomiyi önemli dar boğazlara götürebilir. Ancak ithal
ikamesinin yatırım mallarından başlaması veya tüketim mallarında başlayan ika-
menin yatırım mallarından sürdürülmesi, dışa açık bir sanayileşmenin de ön ko-
şulu olarak görülmektedir. İthalat ikamesi hangi neden veya nedenlere dayanırsa
dayansın, bu şekilde kurulmuş olan sanayi dalları, sanayi üretiminde meydana İmalat sanayinde, ithal
ikamesine dayalı sanayileşme
gelen artışta önemli bir paya sahiptir ve hızla sanayileşen az gelişmiş ülkelerin stratejisi döneminde selektif
kalkınmasında büyük önem taşımaktadır. olmayan, genel koruma
ve aşırı değerlenmiş kur
politikaları sonucu yaratılan
İhracata Dayalı Sanayileşme ve İthal İkamesine Dayalı tekelci yapı, ihracata dayalı
Sanayileşme Stratejileri’nin Değerlendirilmesi: sanayileşme stratejisi
döneminde selektif olmayan
Bütünleştirilmiş Strateji teşvik politikaları altında
Buraya kadar yapmış olduğumuz açıklamalar, gerek ihracata dayalı sanayileşme devam etmiştir. Etkinlik
stratejisinin gerekse ithal ikamesine dayalı sanayileşme stratejisinin sanayileşme ve verimlilik kaygılarından
uzak işletmeler ve yabancı
için tek başına yeterli olmadığını göstermektedir. 1997 Asya krizi sonrası Was- sermaye, bu rastgele her şeyin
hington sonrası uzlaşması (post-Washington consensus) olarak adlandırılabile- teşvik edildiği ekonomide,
gerçekçi kur ve yüksek faiz
cek bir dönem başlamıştır. Bu dönem, devletin önemli olduğu, serbest piyasanın politikalarının da etkisi ile
başarılı olması için devletin özellikle eğitim ve teknoloji alanlarında altyapı yatı- yatırımlarını üretken olmayan
rımlarında bulunması gerektiği, önemli olanın sadece devletin payını azaltması kesimlere kaydırmışlardır.
Her iki strateji döneminde
değil, devletin yeniden yapılandırılması olduğu bir dönemdir. Böylece serbest gerçekleşen büyümenin
piyasayı canlandıracak ve güçlendirecek bir senteze gitme gereği ortaya çıkmış; temel kaynağı, yurt içi talep
artışıdır. Bu durum 1980
giderek devlet ile piyasa birbirinin karşıtı değil, birbirini tamamlayan iki olgu ola- öncesinde aşırı ithal ikamesine
rak görülmeye başlanmıştır. Dışa açık bir ekonominin gerekli olduğu piyasa ile yol açarken 1980 sonrasında
devletin bir başarı sentezi ortaya çıkarabileceği görüşünde, Asya modelleri önem- ihracatçı kesimlerin kaynak
ve üretimlerini rantların
li rol oynamışlardır. Eski tarz sanayi politikası, yani belli sektörleri güçlendirme yüksek olduğu iç piyasaya
geri plana itilmiştir. Ayrıca bugün Dünya Ticaret Örgütü kuralları içinde bu tarz yönlendirmelerine, dolayısıyla
ihracatın engellenmesine yol
bir sanayi politikası uygulanması da zaten mümkün değildir. Bir yandan devletin açmıştır.
eğitim, teknoloji ve AR-GE yatırımlarının ne denli önemli olduğu vurgulanmak-
tayken diğer yandan geçmişteki selektif sanayi politikasının geri plana atıldığını
görüyoruz. 1960-1970’li yılların piyasa aksaklıklarını planlama ile çözmeye çalı-
şan devlet anlayışı, yerini 1980’li yıllarda piyasa mekanizmasından çözüm arayan
ve piyasayı terk eden bir devlet anlayışına bırakmıştır. Bunun da yetersizlikleri
görülünce 1990’li yıllarda yeni bir senteze gidilmiştir.
Dışa açık ekonomi mantığında kalkınmayı hedefleyen bir ülke, dünya pazar-
larında kendisine arta kalan üretim faaliyetini yürütmeyi değil, hedef aldığı pi-
yasaları ele geçirmek üzere atılım gerçekleştirmek ister. Bu çerçevede, gerek ithal
ikameci strateji gerekse ihracata dayalı strateji birbirine rakip olmaktan çok, bir-
birini tamamlayıcı özelliktedir. İthal ikamesinin, sanayileşmenin başlatılabilmesi
için gerekli olduğu ve ihracata dayalı bir sanayileşmenin ön aşamasını oluşturduğu
genel kabul gören bir görüştür. Gerçekte, ihracata konu olan mallar sanayii genel-
likle ithal ikameci bir politika sonucunda kurulmaktadır. Yeni kurulan ithal ikame
sanayine yönelik korumacılık uygulamaları, yani gümrük yasakları, miktar kısıt-
lamaları ve yüksek gümrük vergileri, ilk aşamalarda kaçınılmaz kabul edilebilir.
Yine de yeni kurulan ithal ikame sanayinin kısa süre içinde dış rekabeti karşılaya-
bilecek ve hatta ihracata yönelebilecek alanlarda olması gerekmektedir. Bu şekil-
de planlandırıldığı ve geliştirildiği durumda önce ithal ikame fonksiyonunu gör-
mek üzere kurulan herhangi bir sanayi sektörü kısa sürede rekabet gücü kazanır.
Koruma önlemleri yavaş yavaş azaltılmak şeklinde tamamen kaldırılabilir ve bu
sanayi sektörü zamanla ihracat sanayine dönüşebilir. Önceleri ithal ikamesi şek-
linde gerçekleştirilen sanayileşme belirli bir sınai üretim alanında ihracata dönük
hâle gelebilir. Böylelikle sınai ürün arz esnekliği dolayısıyla ihracatın da arttırıla-
bilme olanakları doğmaktadır. Rekabet gücü olarak geri planda olan bir gelişmekte
olan ülkenin söz konusu temel stratejilerin birlikteliğine dayalı Bütünleştirilmiş
Sanayileşme Stratejisinin esnekliğinden yararlanabilmesi, ilgili ülkenin rekabet
yarışında hızını ve hareket kabiliyetini arttıracaktır. Türkiye, İspanya, Yunanistan
ve eski Yugoslavya söz konusu modeli uygulayan ülkelerdendir.
Özet
Uluslararası ticaret politikalarının temel strate- Uluslararası ticaret politikalarının temel strate-
1 jiler çerçevesinde ekonomik kalkınmadaki temel 3 jiler çerçevesinde ekonomik kalkınmadaki temel
amaçlarını açıklamak aşamalarını belirlemek
Azgelişmiş bir ekonomide ekonominin yapısı, İthal ikamesine dayalı stratejide kolay olan ilk
dış ticaret politikasını tayin ettiği gibi uygulanan aşamada dayanıksız tüketim malları; ikinci aşa-
dış ticaret politikası da sanayileşme stratejisini mada ise dayanıklı tüketim mallarının yanı sıra
etkilemektedir. İthal ikamesi gibi içe dönük bir sermaye-yoğun nitelikteki ara ve yatırım mal-
sanayileşme stratejisi izleyen ülkelerde dış tica- larının üretimi gerçekleştirilmektedir. İhracata
ret politikasının ana amacı yerli endüstrilerin dayalı sanayileşmenin, başka bir deyişle üreti-
korunması iken, serbest yani dışa açık politika min uluslararası hâle gelmesinin, dünyada iki
uygulayanlarda ise amaç, ihracatın özendirilme- aşamada, teknoloji yoğun ihracat ile ve çok ulus-
si olmuştur. İthal ikamesine dayalı sanayileşmeyi lu şirketler aracılığı ile gerçekleştiği söylenebilir.
uyaran nedenler ödemeler bilançosu güçlükleri,
savaşlar, kişi başına gelirdeki artışların uyardığı Uluslararası ticaret politikalarının temel strate-
efektif talep artışları olabileceği gibi bilinçli bir 4 jiler çerçevesinde ekonomik kalkınmadaki temel
politik tercih de olabilir. Her iki stratejide de dö- araçlarını açıklamak
viz tasarrufu ya da birikimi arttırılmak istenir. Her iki stratejide de dış ticaret politikasının
Çünkü kalkınma çabasındaki ülkelerde döviz yaygın doğrudan ya da dolaylı araçları olan kur
ihtiyacı, özellikle yurt içinde yeterli miktarda politikası, sübvansiyonlar ya da teşvik sistemi
üretilemeyen ara ve yatırım mallarının ithalinde çeşitli şekillerde uygulanırken; farklı olarak, it-
daha da önem kazanmaktadır. hal ikamesine dayalı sanayileşme stratejisinde
kotalar, ihracata dayalı sanayileşme stratejisinde
Uluslararası ticaret politikalarına dayanak oluş- ise vergi iadesi uygulamaları kullanılmaktadır.
2 turan temel teorileri tartışmak
Klasik Dış Ticaret Teorisi’nin temeli olan Karşı- İhracata dayalı sanayileşme ve ithal ikamesine
laştırmalı Üstünlükler Teorisi’ne dayalı görüşler, 5 dayalı sanayileşme stratejilerini değerlendirerek,
serbest dış ticaretin faydaları üzerinde odaklanır. bütünleştirilmiş stratejinin önemini tartışmak
Statik varsayımlara dayalı geleneksel dış ticaret Bütünleştirilmiş sanayileşme stratejisi, kalkınma
teorisi azgelişmiş ülkelerin kalkınma dinamik- çabasındaki ekonomileri dışa açık, rekabetçi bir
lerine uygun olmadığı yönünde eleştirilince bu ekonomik yapıya kavuşturmak için bir alternatif
görüşü dinamik bir tahlil içine sokmak için yeni olabilecek niteliktedir. Bütünleştirilmiş strateji-
teoriler, özellikle Modern Uluslararası Ticaret nin korumacı yanı olan ithal ikamesine dayalı
Teorisi geliştirilmiştir. Bu konuda tam rekabet sanayileşme stratejileri ile bir yandan dünya
varsayımı gibi bazı temel varsayımlardan uzak- ekonomisinde ortaya çıkan yeni rekabetin, tica-
laşılıp teknoloji, verimlilik artışı, dışsal ekono- ret ve para sistemlerindeki hızlı gelişmelerin kal-
miler, fırsat maliyetlerinin ortaya konması gibi kınma çabasındaki ülkelerde oluşacak olumsuz
dinamik unsurların dikkate alınması hâlinde etkileri en aza indirilebilecek; diğer yandan ihra-
karşılaştırmalı üstünlüklerin ekonomik kalkın- cata dönük sanayileşme stratejisi ile sanayileşme
maya katkısı olabileceği savunulmuştur. İthal için gerekli döviz geliri sağlanmış olacaktır. İthal
ikameci sanayileşme stratejileri çerçevesinde yer ikamesi sektörleri aracılığıyla dış konjonktürde-
alan ticaret politikalarının temelleri ise koruma- ki beklenmedik olumsuz gelişmeler ve dalgalan-
cılığı öneren F. List’in ve Singer- Prebisch’in tez- maların olası etkileri en aza indirilirken, ihracat
lerine dayanmaktadır. ile gelişme için gerekli döviz sağlanmış olacaktır.
1. Dış ticaretin azgelişmiş ülkelerin sanayileşmesi açı- 6. Japonya örneğinde olduğu gibi, zaman içinde geliş-
sından yarattığı özel etkiler arasında aşağıdakilerden mekte olan bir ülkenin emek-yoğun üretim yapısı ser-
hangisi sayılamaz? maye-yoğun üretim yapısına dönüşerek, karşılaştırma-
a. Ara ve yatırım malı temini lı üstünlüğünün de değişmesine yol açabilir. Bu durum
b. Piyasa genişletici etki hangi şekilde tanımlanmaktadır?
a. Leontief paradoksu
c. Ölçek ekonomilerinin yaratılması
b. Metzler paradoksu
d. Teknoloji aktarımı
c. Faktör oranları teorisi
e. Tekellerin önlenmesi d. Faktör yoğunluğunun tersine dönmesi
e. Ürün devreleri modeli
2. Aşağıdakilerden hangisi az gelişmiş ülkelerin yapı-
sal özelliklerinden biri değildir? 7. Aşağıdakilerden hangisi ihracata dayalı stratejide
a. İşsizlik ihracatı özendirmede kullanılan araçlardan biri olarak
b. Tam Kapasite sayılamaz?
c. Tekelci eğilimler a. Az değerlenmiş kur
d. Gelişim sürecinde ikili yapılar b. İhracat kotası
e. Faktör fiyatlarının fırsat maliyetlerini c. Vergi iadesi
yansıtmaması d. İhracat sigortası
e. Ulaşım olanaklarının sağlanması
3. Aşağıdaki ülkelerden hangisi bütünleştirilmiş stra-
8. Aşağıdakilerden hangisi ihracata dayalı sanayileş-
teji uygulamıştır? me stratejisine yönelme nedenlerinden biri değildir?
a. Türkiye a. Tüm sektörlerin eşanlı büyümesinin zor olması
b. İtalya b. Öncü sektörlerin ileri ve geri bağlantıları
c. Almanya c. İhracatın döviz kazandırıcı özelliği
d. Fransa d. İhracatçı sektörlerle diğer sektörler arası kaynak
e. Çin rekabetinin verimliliği arttırıcı etkisi
e. İhracat pazarlarının düşük ölçekli yatırımlar ge-
4. Aşağıdakilerden hangisi Karşılaştırmalı Üstünlük- rektirmesi
ler Teorisi’nin azgelişmiş ülkeler açısından eleştirildiği
eksiklerinden biri sayılamaz? 9. Türkiye’de ithal ikamesine dayalı sanayileşme stra-
tejilerinin bilinçli ve planlı şekilde uygulandığı yıllar
a. Teknoloji veridir
aralığı aşağıdakilerden hangisidir?
b. Verimlilik artışları göz ardı edilmiştir
a. 1929-1945
c. Dışsallık ve ölçek ekonomilerine yer verilme- b. 1957-1978
miştir c. 1963-1980
d. Alternatif maliyetler dikkate alınmamıştır d. 1929-1980
e. Faktör fiyatlarının eşitleneceği varsayılmıştır e. 1914-1960
5. Aşağıdakilerden hangisi ilkel ürün ihracatçısı azge- 10. Aşağıdakilerden hangisi ithal ikamesine dayalı sana-
lişmiş ülkelerin dış ticaret hadlerinin (Px/Pm) aleyhte yileşme stratejisine yönelik eleştirilerden biri değildir?
gelişmesinde etkili rol oynayan faktörler arasında sa- a. Özendirmelerle kaynak dağılımı bozulabilir
yılmaz? b. Aşırı korumalarla küçük ölçekli ve verimsiz iş-
a. Engel kanunu letmeler yaratılır.
c. İthal etmek yerine yurtiçinde üretmek kalitenin
b. Yapay maddeler üretimi
düşük kalmasına yol açar.
c. Tarım ürünleri arz esnekliğinin düşük olması
d. İç piyasanın sınırlı oluşu nedeniyle tekelci yapı
d. Sendikaların yokluğu ya da güçsüzlüğü doğarak, rekabet bozulabilir.
e. Tekelci faaliyetlerin güçlü olması e. İç tüketimin özendirilmesiyle ekonomi bir tü-
ketim ekonomisi görünümü alır.
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

1. e Yanıtınız yanlış ise “Dış Ticaretin Kalkınma Sıra Sizde 1
Açısından Yarattığı Olumlu Etkiler” konusunu İhraç ve ithal malları değişim oranlarına dayanan dış
yeniden gözden geçiriniz. ticaret hadleri; net değişim ticaret hadleri, brüt değişim
2. b Yanıtınız yanlış ise “Azgelişmiş Ülkelerin Özel- dış ticaret hadleri ve gelir dış ticaret hadlerini kapsa-
likleri Açısından Karşılaştırmalı Üstünlükler maktadır. Kaynak verimliliğine göre ya da kaynak de-
Teorisi’nin Eleştirisi” konusunu yeniden göz- ğişimine dayanan dış ticaret hadleri kapsamında; tek
den geçiriniz. faktörlü dış ticaret hadleri ile çift faktörlü dış ticaret
3. a Yanıtınız yanlış ise “İhracata Dayalı Sanayileş- hadleri yer almaktadır. Üçüncü ana başlık olan ithala-
me ve İthal İkamesine Dayalı Sanayileşme Stra- tın sağladığı toplam fayda ile ihracatın gerekli kıldığı
tejilerinin Değerlendirilmesi: Bütünleştirilmiş toplam fedakârlık arasındaki oransal ilişkiye dayanan
Strateji” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ticaret hadleri ise gerçek maliyet ticaret hadleri ile fay-
4. e Yanıtınız yanlış ise “Azgelişmiş Ülkelerin Özel- da ticaret hadleridir. Dış ticaret hadleri konusunda, yu-
likleri Açısından Karşılaştırmalı Üstünlükler karıdaki sınıflandırmada görüldüğü gibi farklı ticaret
Teorisi’nin Eleştirisi” konusunu yeniden göz- haddi kavramlarıyla karşılaşılmaktadır. Ancak, günü-
den geçiriniz. müzde dış ticaret haddi kavramından söz edildiğinde
5. e Yanıtınız yanlış ise “Dış Ticaret Hadlerinin akla ilk gelen, Net değişim dış ticaret haddi kavramı
Gelişmekte Olan Ülkelerin Aleyhine Olduğu olmaktadır. Net değişim dış ticaret hadleri kavramı, ge-
Görüşü (Singer-Prebisch Tezi)” konusunu ye- nel olarak dış ticaret hadleri kavramına eş değer olarak
niden gözden geçiriniz. kullanılmaktadır. Net değişim dış ticaret hadleri; ihraç
6. d Yanıtınız yanlış ise “Azgelişmiş Ülkelerin Özel- malları fiyat endeksinin ithal malları fiyat endeksine
likleri Açısından Karşılaştırmalı Üstünlükler oranı (E= Px / Pm x 100) şeklinde tanımlanmaktadır.
Teorisi’nin Eleştirisi” konusunu yeniden göz-
den geçiriniz. Sıra Sizde 2
7. b Yanıtınız yanlış ise “İhracata Dayalı Sanayileş- 1953-1980 döneminde ithal ikamesine dayalı sanayi-
me Stratejisinin Araçları” konusunu yeniden leşme stratejisini uygulayarak dış açığı kapatıp, döviz
gözden geçiriniz. tasarrufu sağlamayı hedefleyen Türkiye ekonomisi, it-
8. e Yanıtınız yanlış ise “İhracata Dayalı Sanayileş- hal ikameci sanayileşmede özellikle birinci aşama olan
me Stratejisine Yöneliş Nedenleri” konusunu tüketim malları üretiminde aşırı ölçülere varmıştır;
yeniden gözden geçiriniz. ihracat sanayinin geliştirilmesi ise ihmal edilmiştir.
9. c Yanıtınız yanlış ise “İthal İkamesine Dayalı Sa- Ödemeler dengesi açısından alınan sonuç, istenenin
nayileşme Stratejisinin Eleştirisi ve Uygulama- tersine, olumsuz olmuştur. Bu durum ekonominin
da Karşılaşılan Sorunlar” konusunu yeniden büyümesinde duraklamalara ve yüksek oranlı enflas-
gözden geçiriniz. yona neden olmuştur. Sonuçta çok ciddi bir döviz dar-
10. c Yanıtınız yanlış ise “İthal İkamesine Dayalı Sa- boğazı, dış ödemeler krizi ve enflasyonla karşı karşı-
nayileşme Stratejisinin Eleştirisi ve Uygulama- ya kalınmıştır. 1980 yılına gelindiğinde iki seçenekle
da Karşılaşılan Sorunlar” konusunu yeniden karşılaşılmıştır. Birinci seçenek, ara ve özellikle yatı-
gözden geçiriniz. rım mallarının yerli üretimini gerçekleştirmek; ikinci
seçenek ise bu tür gerçekleşmeyi en azından bir süre
bir yana bırakmak. 1980 sonrası dönemde ikinci yak-
laşım yönünde yol alınmıştır. 24 Ocak 1980 kararları,
Türkiye için bir dönüm noktası olmuştur. Bu uygu-
lama temelde iç piyasada istikrarı ve dış ödemelerde
dengeyi amaçlıyordu. Bu amaçlara ulaşmak için ise
hükûmetin seçtiği yol, iç piyasayı olabildiğince serbest
bırakmak, fiyat kontrollerini kaldırmak, dış ticareti li-
beralleştirmek ve özellikle büyük oranlı devalüasyon-
lar yapmak olmuştur. Strateji değişikliğine yol açan bir
başka neden, ülkede giderek gelişen sanayi kesiminin Sıra Sizde 4
dışa açılma isteğidir. Ekonomideki var olan tıkanık- Döviz kuru politikası, hükûmetlerin uluslararası öde-
lık yalnızca sanayicileri değil tüm toplumsal kesimleri melerini belli bir düzen içinde gerçekleştirmek ama-
etkilemiş, politika değişikliği konusunda ülkede geniş cıyla, dış ödeme dengesini etkilemek için döviz kuru
bir konsensus oluşmuştur. İran-Irak Savaşı’nın ve Orta ile ilgili olarak aldıkları bütün önlemlerdir. Günümüz
Doğu’daki petrol zengini ülkelerin yarattığı talebin çe- küresel ekonomisinde söz konusu önlemler gelişmekte
kiciliğiyle dışa açılmanın gerekliliği ileri sürülmüş ve olan ülkelerde çoğunlukla bağımsız bir şekilde değil,
gerekli kurumsal, ekonomik düzenlemelerin yapılması yoğun şekilde etkisi altında oldukları uluslararası para
istenmiştir. Örneğin, bankacılık kesiminde ülke dışın- sisteminin (Örneğin IMF) yönlendirmesine göre alın-
daki işçilerimizin ve Orta Doğu’daki müteahhitlerin maktadır. Ekonomide üç türlü döviz kuru politikası ta-
hizmetlerini karşılamak için dışa açılma gerekliliği nımlanabilir: Denge dövizi kur politikası, Aşırı değer-
doğmuştur. Strateji değişikliği konusunda bir diğer gö- lenmiş döviz kuru politikası ve az değerlenmiş döviz
rüş, 24 Ocak Kararları ile IMF, OECD ve OPEC gibi kuru politikası. Ekonomide eğer döviz fiyatı Arz ve ta-
uluslararası kuruluşların baskısının hafifletilmek ve dış lebe göre oluşuyorsa, denge döviz kuru söz konusudur.
finansman bakımından bu kuruluşlardan yardım alın-
mak istendiği şeklindedir.
Sıra Sizde 3
1963’ten bu yana kalkınma planlarıyla yönetilen Tür-
kiye ekonomisinde ithal ikamesine dayalı sanayileşme
stratejisinin gerçekte ilk aşaması, bu dönemin başın-
da tamamlanmıştır. 1953 yılına kadar olan dönem-
de oldukça liberal dış ticaret ve sanayileşme stratejisi
uygulayan Türkiye, ortaya çıkan döviz darboğazı so-
nucu, ithal ikamesinin araçları olan kotaları, ithalat
yasaklarını, yüksek gümrük duvarlarını uygulamaya
koymuştur. Enflasyonist politikalar ve aşırı değerlen-
miş kur politikası da şiddeti giderek arttırılarak 1958
operasyonuna kadar sürdürülmüştür. 1960’lı yılların
ortalarına kadar gıda ve tekstil gibi dayanıksız tüketim
mallarının ithalatı yerli üretimle ikame edilmiştir. İthal
ikamesinin birinci aşaması olarak nitelendirilebilecek
bu aşamadan sonra, 1963 yılında I. Beş Yılık Kalkın-
ma Planı’nın yürürlüğe konması ile bilinçli ve planlı
olarak, içe dönük ithal ikameci sanayileşme stratejisi
uygulanmaya başlanmıştır. Gerçekte daha planlı dö-
nemin başında ekonomi, temel tüketim mallarının
üretimini tamamlayarak, gıda malları sanayi, özellikle
şeker, içki, dokuma ve giyim gibi temel tüketim malla-
rının ülke içindeki üretimini sağlayabilmiştir. Böylece
planlı dönemle birlikte ithal ikamesinin ikinci aşama-
sı başlamıştır. Ancak, ikinci aşama olan ara ve yatırım
malları üretimine tam anlamıyla geçilememiştir. Tı-
kanma noktasına gelen ekonomide bu strateji terkedi-
lip, 24 Ocak 1980 Kararları ile ihracata dönük kalkın-
ma stratejisine geçilmiştir.
Balassa B. (1978). “Exports and Economic Growth: Krueger A. O. (1974). Foreign Trade Regimes and
Further Evidence”, Journal of Development Eco- Economic Development: Turkey, Newyork: NBER
nomics, June. Conference Series Vol: 1.
Berksoy, T. (1981). Uluslararası Ticaret, İktisadi Kal- Krueger A. O. (1983). Trade and Employment in De-
kınma ve İthal İkamesi, Ankara: Toplum Bilim veloping Countries, Synthesis and Conclusion,
No.12. Chicago: NBER Conference Series, Vol.3.
Bhagwati J. N. (1986). “Rethinking Trade Strategy”, Krugman P. (1994). Rethinking International Trade,
Development Strategies Reconsidered, U.S No: 5, Cambridge, Mass.: MIT Press.
Overseas Development Council, Oxford. Krugman, P. (1979). “Increasing Returns, Monopolistic
Chenery, H.-Syrquın, H. (1986). “The Semi-Industrial Competition and International Trade”, Journal of
Countries”, H. Chenery, S. Robinson, M. Syrquin International Economics, 9:469-479.
(Ed.) Industrialization and Growth: A Compera- Krugman, P. (1980). “Scale Economies, Product Dif-
tive Study, World Bank Research Publication, Ox- ferentiation, and the Pattern of Trade”, American
ford Univ. Press. Economic Review, 70: ss.950-959.
Clark P. B. (1970). Planning Import Substitution, Manisalı, E. (1975). Gelişme Ekonomisi, İstanbul: İ.Ü.
Amsterdam: N. Holland Publ. Comp. İktisat Fak. Yay. No. 417.
Cohen, S., Zysman, J. (1988). “Puncture the Myths that Meier, G. M. (1963). International Trade and Deve-
Keep American Managers from Competing”, Har- lopment, Harper and Row, New York and Evans-
vard Business Review, (November-December). ton, p. XI.
Eski, H., (1989). İhracata Yönelik Sanayileşme Strate- Myint, H. (1964). The Economics of the Developing
jisi ve Güney Kore Deneyimi, İzmir: EBSO Yayını. Countries, London: Hutchınson Co.
Grossman G. M., E. Helpman (1993). Innovation Myint, H. (1958). “The Classical Theory of Internati-
and Growth in the Global Economy, Cambridge, onal Trade and the Under-developed Countries”,
Mass.: MIT Press. Economic Journal, June, 6. 231.
Gruber, W., D. Mehta, R. Vernon (1967). “The R&D Özbey (Adaçay), F. R. (1999). Bütünleştirilmiş Sana-
Factor in International Trade and Investment of yileşme Stratejisi Çerçevesinde Türkiye’de Sana-
United States Industries”, Journal of Political Eco- yileşmenin Değerlendirilmesi, Eskişehir: Anado-
nomy, ss: 20-37. lu Üniversitesi Yayını No: 1162.
Günalp, H. (1983). Gelişme Stratejileri ve Gelişme Posner, M. V. (1961). “International Trade and Tech-
İdeolojileri, Ankara: Yurt Yayınları. nical Change”, Oxford Economic Papers, No: 13,
Haberler, G. (1959). International Trade and Econo- ss: 323-341.
mic Development, Cairo: National Bank of Egypt. Prebisch, R. (1973). Kalkınma İçin Yeni Bir Ticaret
Han, E., Kaya, A. (1997). Kalkınma Ekonomisi Teori Politikasına Doğru, (Çev. E. Öney), Ankara: A.Ü.,
ve Politika, Eskişehir: Birlik Ofset. SBF.Yayını, No: 334.
Viner, J. (1937). Studies in the Theory of Internatio- Romer, P. M. (1994). “The Origins of Endogenous
nal Trade, London. Growth”, The Journal of Economic Perspectives,
Karluk, R. (1981). Türkiye’de İhracata Yönelik Dış Ti- 8:1 (January), ss. 3-22.
caret Politikası ve İhracatın Yapısal Analizi, Eski- Roubini, N., & RGE’s Analysts, Examine Critical Eco-
şehir: EİTİA Yay. No. 237/158. nomic Issues, Roubini Global Economics, www.
Karluk, R. (1991). Uluslararası Ekonomi, İstanbul: Bi- roubini.com (12.06.2012).
lim ve Teknik Yayınevi. Savaş, V. (1986). Kalkınma Ekonomisi, İstanbul: Beta
Kazgan G. (1988). Ekonomide Dışa Açık Büyüme, İs- Yay.
tanbul: Altın Kitaplar. Seyidoğlu, H. (1982). Türkiye’de Sanayileşme ve Dış
Kindleberger, P. C. (1956). “Terms of Trade for Primary Ticaret Politikası, Ekonomik ve Sosyal Araştırma-
Products”, The Terms of Trade A European Case lar: 2, Turhan Kitabevi, Ankara.
Study. New-York: MIT and Wiley & Sons Inc. Singer, Hans W. (1950). “The Distribution of Gains
Korum U. (1977). Türk İmalat Sanayii ve İthal İka- Between Investing and Borrowing Countries”,
mesi: Bir Değerlendirme, Ankara: A.Ü. SBF Yayını American Economic Review, Vol.40., Issue 2,
No: 408. USA, ss.473-485.
5
Amaçlarımız
 Döviz piyasasını tanımlayabilecek, piyasanın katılımcılarını ve işlevlerini açık-
layabilecek ve özelliklerini belirleyebilecek,
 Alış kuru - satış kuru, düz kur - çapraz kur, nominal kur - reel kur kavramlarını
tanımlayabilecek,
 Satın alma gücü paritesi teorisine göre döviz kurlarındaki değişmeyi yorumla-
yabilecek,
 Ülke parasının aşırı değerli ve eksik değerli olmasının sonuçlarını açıklayabi-
lecek,
 Arbitraj ve spekülasyon işlemlerini ve farklarını açıklayabilecek,
 Peşin ve vadeli döviz piyasalarını belirleyebilecek,
 Vadeli döviz piyasası kapsamında forward, futures, opsiyon ve swap işlemlerini
açıklayabilecek,
 Döviz kuru sistemlerini tanımlayabilecek
Anahtar Kavramlar
• Döviz ve Efektif • Forex Piyasa
• Kotasyon • Forward ve Futures Sözleşmeler
• Düz Kur, Çapraz Kur • Döviz Opsiyonları ve Swap
• Nominal ve Reel Kur İşlemleri
• Satınalma Gücü Paritesi • Dolarizasyon
• Aşırı Değerli ve Eksik Değerli Kur • Para Kurulu
• Arbitraj ve Spekülasyon • Parasal Birlik

İçindekiler
• DÖVİZ PİYASASI
Döviz Piyasası ve Döviz Kuru
Uluslararası İktisat Politikası • DÖVİZ KURU
Sistemleri
• DÖVİZ KURU SİSTEMLERİ
Döviz Piyasası ve Döviz Kuru
Sistemleri
DÖVİZ PİYASASI
Ulusal işlemleri uluslararası işlemlerden ayıran temel özelliklerden birisi farklı
ulusal paraların kullanılmasıdır. Bir uluslararası işlemde iki farklı işlem vardır: İlk
işlem, yabancı paranın satın alınması, diğeri de bu yabancı paranın uluslararası
işlem için kullanılmasıdır. Yabancı ülkelerin paralarına genel olarak döviz adı ve- Döviz Piyasası: Bir ulusal
rilir. Döviz piyasası ise bir ulusal paranın yabancı bir para ile değiştirildiği veya paranın yabancı bir para ile
değiştirildiği veya yabancı
yabancı paraların birbirleriyle değiştirildiği her türlü ortamdır. paraların birbirleriyle
Döviz piyasasında işlem gören yabancı paralar nakit biçiminde veya nakte dö- değiştirildiği bir piyasadır.
nüştürülebilen varlıklar biçiminde olabilmektedir. Nakit biçiminde olan yabancı
paralara efektif adı verilir. Buna karşılık yabancı para cinsinden düzenlenmiş ban-
ka havaleleri, ödeme emirleri, poliçeler ve seyahat çekleri şeklinde nakte dönüştü-
rülebilen araçlar döviz olarak ifade edilmektedir. Türk Parası Kıymetini Koruma
Hakkında 32 Sayılı Karar’da döviz (kambiyo); “efektif dâhil yabancı parayla ödeme-
yi sağlayan her nev’i hesap, belge ve vasıtalar” olarak tanımlanmaktadır.
Döviz Piyasasının Katılımcıları

Döviz piyasası dünyanın en eski, en gelişmiş ve en derin finans piyasasıdır. Coğrafi
açıdan küresel nitelik taşıyan bu piyasada katılımcılar dünyanın her yerinde, her
iş günü ve saatinde döviz işlemleri yapmaktadırlar. Döviz piyasasının katılımcıları
firmalar, bireyler, bankalar ve resmî kurumlar şeklinde ifade edilen tüm ekono-
mik kesimlerdir.
Firmalar ve bireyler bu piyasada ihracatçı, ithalatçı, dış yatırımcı, turist veya
tasarrufçu olarak yer alırlar. İhracatçı ve ithalatçılar bu piyasanın en temel işlem-
cileridir. Ancak günümüzde küresel sermaye hareketleri hacmi dış ticaret hac-
minden daha fazla olduğu için dış yatırımcıların döviz piyasasındaki payı oldukça
fazladır. İleride değinileceği üzere Forex işlemler, arbitraj ve spekülasyon yapmak
amacıyla gerçekleştirilen döviz işlemleri hacmi oldukça yoğundur. Bunun yanı
sıra çok uluslu şirketler de uzun vadeli yabancı sermaye yatırımları şeklinde döviz
işlemleri yaparlar. Ayrıca bireysel tasarruflar olarak döviz tercih edilmesi de geliş-
mekte olan ülkelerde oldukça yaygındır.
Bankalar döviz piyasasının merkezini oluştururlar. Çünkü hemen hemen tüm Döviz Piyasasının
uluslararası işlemler ticari bankalar aracılığıyla gerçekleştirilir. Bankalar kurumsal Katılımcıları: Firmalar,
bireyler, bankalar ve resmî
veya bireysel müşterilerinin taleplerini karşılamak amacıyla döviz piyasalarında ru- kurumlar şeklinde ifade edilen
tin olarak işlem yapmaktadırlar. Döviz transferleri, döviz mevduat ve kredileri, dış tüm ekonomik kesimler bu
piyasanın katılımcılarıdır.
ticarette akreditif açma bu tür işlemlerdendir. Bunun dışında bankalar döviz pozis-
yonlarını denkleştirmek amacıyla gerek kendi aralarında gerekse merkez bankası
ile de döviz işlemleri yaparlar. Bu piyasada ayrıca döviz büfesi adı verilen banka dışı
finans kurumları da işlem yapmaktadır.
Döviz Piyasasının Resmi Döviz işlemlerini yürüten resmî kurumlar Merkez Bankası ve Hazinedir.
İşlemcileri: Bu piyasanın
resmi kurumları merkez Merkez Bankası bu piyasanın en düzenli resmî katılımcısıdır. Merkez Bankasının
bankası ve hazinedir. Merkez döviz işlemleri yapmasının temel amacı ulusal paranın değerini korumak ve dö-
bankasının döviz işlemleri viz rezervlerini belirli bir düzeyde tutmaktır. Ancak Merkez Bankaları ülkeye ya-
yapmasının temel nedeni, ülke
parasının değerini korumak bancı sermayeyi çekmek amacıyla döviz kurunu değiştirmek istedikleri zaman da
ve döviz rezervlerini belirli bir döviz piyasasına alıcı veya satıcı olarak girmektedir.
düzeyde tutmaktır.
Türkiye’de döviz işlemleri temel olarak üç farklı piyasada gerçekleştirilmektedir:
• Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) Gözetimindeki Döviz ve
Efektif Piyasaları
• Bankalararası Döviz Piyasası
• Serbest Döviz Piyasası
Türkiye’de Döviz İşlemleri TCMB’nin görevi, Türk lirasının yabancı paralar karşısındaki değerinin be-
Yapılan Piyasalar: Türkiye’de lirlenmesini sağlamaktır. TCMB bünyesinde yer alan ve bu görevi yerine geti-
döviz işlemleri TCMB
Döviz ve Efektif Piyasaları, ren Döviz ve Efektif Piyasaları bankalar, katılım bankaları ve yetkili müessese-
bankalararası resmi piyasa lerden oluşmaktadır. Bu kuruluşlar, Döviz ve Efektif Piyasalarında işlem yapmak
ve serbest döviz piyasası
tarafından yürütülür. için teminat yatırmak zorundadırlar. Organize döviz piyasası olan bu piyasada,
TCMB’nin her gün saat 15.30’da ilan ettiği gösterge kurlar belirlenmektedir.
Ayrıca gerektiğinde Türk lirası karşılığında döviz alım satımı ya da döviz karşılığı
Türk lirası alım satımı faaliyetleri de yürütülmektedir.
Bankalararası Döviz Piyasası ise bilgi dağıtım şirketi Reuters önderliğinde ör-
gütlenmiş olup bankaları, yetkili müesseseleri ve katılım bankalarını içeren bir
ikincil piyasadır. Döviz piyasasında gerçekleştirilen işlem hacminin en önemli
kısmını oluşturan bu piyasada işlem yapmak için kurumlardan teminat talep edil-
mediği için işlem maliyeti düşük olmaktadır. TCMB de döviz kurlarına müdahale
etmek amacıyla zaman zaman bu piyasada alıcı ya da satıcı olmaktadır. Serbest
döviz piyasası ise toplam döviz piyasası işlem hacminin %10’u kadar hacmi olan
ve genellikle efektif işlemlerin yapıldığı bir piyasadır.
Döviz Piyasasının İşlevleri

Döviz piyasasının temel işlevi genel olarak uluslararası ticaret ve sermaye akım-
larının gerçekleştirilmesidir. Bu işlemler gerçekleştirilirken döviz piyasası dört
temel işlevi yerine getirir:
• Satın alma gücünü transfer etme: Bilindiği gibi genel kabul gören bir para
biriminin olmadığı bir ekonomide mal ve hizmet ticareti trampa gibi zor
bir yol ile gerçekleştirilir. Benzer durum döviz piyasasının olmadığı bir
dünya için de geçerlidir. Döviz piyasasının ve döviz kurunun olmadığı
bir dünyada uluslararası işlemlerin trampa yolu ile gerçekleştirilmesi çok
daha büyük zorluklar taşımaktadır. Gerek mal ve hizmet ticareti gerekse
kısa veya uzun vadeli yabancı sermaye yatırımları için gerekli olan yabancı
para, döviz piyasasından temin edilir. Döviz piyasası uluslararası işlemler
için diğer ülkelerin para birimlerine ihtiyaç duyan bireylere ve firmalara
gerekli fonları sağlar. Böylece döviz piyasasında işlem yapan tüm ekono-
mik kesimler birbirlerine satın alma gücünü transfer etmiş olur. Bu durum
uluslararası işbölümü ve uzmanlaşmayı da teşvik eder.
5. Ünite - Döviz Piyasası ve Döviz Kuru Sistemleri 101
• Kredi kolaylığı sağlama: Uluslararası ticaret işlemlerinde malın ihracatçı Döviz Piyasasının Temel
tarafından sevk edilmesinden sonra ithalatçıya ulaşması zaman alabilmek- İşlevleri: Döviz piyasasının
işlevleri; satın alma gücünü
tedir. Bu süre içinde mal bedelinin ödenip ödenmemesi durumu ticaretin transfer etme, kredi kolaylığı
finansman riskini oluşturur. Ancak bu risk tarafların bankaları aracılığıyla sağlama, döviz kuru riskinden
korunma ve değer saklama
akreditif işlemleri yapmaları ile giderilmektedir. Akreditifli ticarette ihra- faaliyetleridir.
catçı malı sevk ettiğine ilişkin belgeleri bankaya ibraz ettikten sonra mal
bedelini tahsil etmektedir. İthalatçı ise malı teslim almak için gerekli belge-
leri bankasından alırken gerekli ödemeyi yapmaktadır. Böylece ticaretin fi-
nansmanı riski döviz piyasasının temel aktörlerinden olan bankaların kısa
süreli döviz kredisi vermesi ile ortadan kalkmış olur.
• Döviz kuru riskinden koruma: Döviz kurunun sık sık ve önemli ölçüde de-
ğişmesi dövizle işlem yapan ekonomik kesimleri olumsuz etkiler. Henüz dış
ticaret işlemleri kesinleşmeden döviz kurunun yükselmesi veya düşmesi,
dış ticaretçinin zarar etmesine yol açabilir. Ancak döviz piyasasında döviz
kuru riskinden kaçınmayı mümkün kılan finansal teknikler gelişmişse ve
bu teknikler ekonomik kesimler tarafından kullanılmakta ise kur riski ve
belirsizliği ortadan kalkar. Böylece döviz piyasasında kur riskinden kaçın-
ma (hedging) olanağı sağlanmış olur.
• Değer Saklama: Döviz piyasasının bir diğer işlevi de yüksek enflasyonlu
ülkelerde ulusal paraların sürekli değer yitirmesi karşısında tasarrufların
döviz cinsinden tutulması ve böylece tasarrufların değerinin korunmasıdır.
Yüksek enflasyonlu ülkelerin ulusal paraları hem değişim aracı olma hem
de değer saklama işlevini tam olarak yerine getiremez. Bu nedenle ülke yer-
leşikleri varlıklarını döviz olarak tutmayı tercih ederek karşılaşabilecekleri
finansal riskleri giderirler.
Döviz Piyasasının Özellikleri

Döviz alım satım işlemlerinin yürütüldüğü döviz piyasası bazı temel özellikler
taşımaktadır. Aşağıda bu özelliklere yer verilmektedir:
• Döviz piyasasında alıcı ve satıcıların karşı karşıya gelmesi gerekmez: Döviz
piyasasında döviz arz ve talepleri her türlü iletişim aracı vasıtasıyla işlem
görür. Bu piyasada döviz arz edenler ve döviz talep edenler birbirleriyle
değil bankalar, banka dışı finans kurumları veya gerçek kişiler ile işlem ya-
parlar. Bu nedenle döviz piyasasında bireysel katılımcılar için karşı taraf;
banka, banka dışı finans kurumu veya gerçek kişiler olmaktadır.
• Döviz piyasaları örgütsüz piyasalardır: Döviz piyasaları belli bir borsa biçi-
minde örgütlenmemiştir. Bir borsa binası, işlemlerin yapıldığı seans saat-
leri, borsa kuralları gibi düzenlemeler spot döviz piyasası için söz konusu
değildir. Bu tür örgütsüz piyasalara tezgâh üstü piyasa (over-the-counter:
OTC) adı verilir. Tezgâh üstü piyasaların temel özelliği merkezî bir örgütlü
yapının olmaması ve piyasanın dağınık olması nedeniyle işlemlerin şeffaf
olmaması, fiyat farklılıklarının olabilmesidir.
• Döviz piyasaları evrensel piyasalardır: Döviz piyasası her ne kadar dağınık Döviz Piyasasının
bir piyasa olsa da dünyanın her yerindeki piyasalar gelişmiş bir iletişim ağı Özellikleri: Döviz piyasaları,
tarafların karşı karşıya
sayesinde birbirleri ile bütünleşmiş yapıdadırlar. Tüm döviz piyasalarında gelmeden işlem yapabildikleri
broker (komisyoncu) ve dealerlar (tacir) İnternet ağı ile birbirleriyle bağlantı örgütsüz ve evrensel
piyasalardır.
hâlindedirler. Bu nedenle herhangi bir piyasada yaşanan gelişmeler hemen
tüm döviz piyasalarında etkisini gösterir ve döviz kurlarını aynı yönde etki-
ler. Dağınık, tezgâh üstü piyasalarda fiyat farklılığı olsa da fiyat değişmeleri
aynı yönde olmakta, tüm piyasalarda kurlar uyum içinde olmaktadır.
• Döviz piyasaları hiç kapanmayan piyasalardır: Ülkeler arasındaki saat fark-

lılıkları nedeniyle döviz piyasaları haftanın beş iş günü 24 saat boyunca hiç
kapanmaz. Türkiye saati ile pazar gece yarısı Yeni Zelanda döviz piyasası
açılır, sonra sırasıyla Avustralya, Tokyo, Hong Kong, Singapur, Dubai, Orta
Doğu ve Avrupa piyasaları açılır. En son olarak da Türkiye saati ile 15.30’da
ABD piyasaları açılmış olur. Hafta sonunda ise Cuma günü Türkiye saati
ile gece yarısı ABD piyasalarının kapanması ile beş iş günü tamamlanmış
olur. Böylece hafta boyunca günün her saatinde en azından birkaç piyasa-
da döviz işlemleri yapılabilmektedir. Ayrıca döviz kurları günün her saati
değişebilmektedir. Çünkü piyasalar kapalı olsalar da açık olan piyasalarda
meydana gelen her türlü gelişmelerden etkilenebilmektedir. Bu nedenle pi-
yasalar ertesi gün açılış fiyatlarından farklı fiyatlar ile açılabilmektedir.
Döviz Piyasalarının Çalışma • Döviz piyasaları tam rekabet piyasasına yakın piyasalardır: Döviz piyasaları
Saatleri: Döviz piyasaları reel ekonomide yer alan tam rekabet piyasasının bazı özelliklerini taşımakta-
ülkeler arası saat farkından
dolayı hiç kapanmayan, dır. Döviz piyasasında tam rekabet piyasasında olduğu gibi çok sayıda alıcı ve
haftanın beş iş günü 24 saat satıcı bulunmakta ve her bir katılımcı piyasa hacminin çok küçük bir kısmı-
işlemlerin yapılabildiği bir
piyasadır. na sahip olmaktadır. Katılımcıların döviz piyasasına giriş ve çıkışları serbest
olup döviz işlemi yapmalarına yönelik herhangi bir engel bulunmamaktadır.
Dövizin homojen bir varlık olması nedeniyle reklam yolu ile farklı yönünün
vurgulanması da mümkün değildir. Ayrıca hükûmet müdahalelerinin olma-
dığı ya da minimum düzeyde olduğu kabul edilirse döviz piyasasında fiyat
(döviz kuru) arz ve talep koşulları ile belirlenmektedir. Bütün bu özellikleri
ile döviz piyasası tam rekabet piyasasına yaklaşmaktadır. Tam rekabet piya-
sasının bir diğer özelliği ise tam bilgi sahibi olma durumudur. Döviz piyasa-
Döviz Piyasalarının Yapısı: sında katılımcılar arasında önemli ölçüde bilgi asimetrisi vardır, her katılımcı
Döviz piyasaları şeffaf olması,
ürünün homojenliği, piyasaya piyasa hakkında aynı enformasyon ağına sahip değildir. Ancak her türlü ileti-
giriş çıkış serbestliği gibi şim aracı vasıtasıyla piyasanın oldukça şeffaf olduğu da dikkate alınırsa döviz
özellikleri nedeniyle tam
rekabet piyasası niteliğindedir. piyasası tam rekabet piyasasına oldukça yakın bir piyasa olur.
Bir ülkede ekonomik kesimlerin döviz işlemleri yapmalarının amacı nedir, bu iş-
1 lemlerin sağladığı temel fonksiyonlar nelerdir?
Döviz piyasası, işlemlerin belli bir mekânda değil, her türlü iletişim aracı vasıtasıyla
her ortamda yapıldığı bir piyasa olması nedeniyle örgütsüz (tezgâh üstü) piyasa ni-
teliğindedir. Ancak ülkemizde TCMB bünyesinde Döviz ve Efektif İşlemler Müdür-
lüğünün olması örgütlü piyasa yapısını ifade eder. Bu nedenle ülkemizde -bazı ül-
kelerde de olduğu gibi- örgütlü ve örgütsüz döviz piyasası bir arada yer almaktadır.
DÖVİZ KURU
Her bağımsız ülkenin bir ulusal parasının olduğu dünya ekonomisinde bu ulu-
sal paraların birbiri cinsinden fiyatı vardır. Bir ülke parasının diğer ülke parası
cinsinden fiyatına döviz kuru denir. Döviz kuru, döviz işlemlerinde geçerli olan
döviz fiyatının özel adıdır. Dünyada n kadar ulusal para olduğu kabul edilirse
döviz kuru sayısı;
n(n-1)/ 2
adet olur. T/$ ve $/T şeklinde her ulusal para için ikili kur hesaplandığından bu
ikili sayımdan arındırmak amacıyla n(n-1) olan kur sayısı 2’ye bölünür.
Dolaysız ve Dolaylı Kotasyon

Bir finans kurumunun mali bir varlık için alış veya satış fiyatı belirlemesine ko- Döviz Kuru: Bir ülke parasının
diğer ülke parası cinsinden
tasyon adı verilir. Döviz piyasasında dolaysız ve dolaylı olmak üzere iki kur kotas- fiyatına döviz kuru denir.
yon yöntemi vardır. Dolaysız (direkt) kotasyon yönteminde döviz kuru bir birim
yabancı paranın ulusal para cinsinden fiyatı olarak tanımlanır. Buna Avrupa tipi Kotasyon: Finans
kurumlarının döviz kuru
kotasyon adı da verilir. belirlemelerine kotasyon adı
verilir. Kotasyon dolaysız ve
1$ = T4.80 (T4.80/$) dolaylı olarak ikiye ayrılır.
dolaysız kotasyondur. Bu tanıma göre 1 dolar 4.80 TL’dir. Bu durumda döviz kuru
arttığı zaman ulusal para, yabancı para cinsinden değer kaybetmiş (veya yabancı
para ulusal para karşısında değer kazanmış) olur.
Dolaylı (indirekt) kotasyon yönteminde ise döviz kuru, bir birim ulusal paranın
yabancı para cinsinden fiyatı olarak tanımlanır. Buna Amerikan tipi kotasyon denir.
T1 = 1/4.80$ = 0.20$ ( 1/4.80$/T)
ifadesi dolaylı kotasyondur. Bu tanıma göre 1 TL 1/4.80 veya 0.20 dolardır. Bu

durumda döviz kuru arttığı zaman ulusal para yabancı para cinsinden değer ka-
zanmış (veya yabancı para ulusal para karşısında değer kaybetmiş) olur.
Genel olarak birçok ülkede dolaysız kotasyon yöntemi kullanılmakta olup bir
birim yabancı paranın ulusal para cinsinden fiyatı açıklanır. Buna karşılık ABD
doları, İngiliz ve İrlanda poundu, Avustralya ve Yeni Zelanda doları ve euro her
zaman bir birim alınarak dolaylı kotasyon yöntemi ile ifade edilir. Böylece bu para
birimlerinin diğer para birimleri karşısındaki değeri hesaplanır.
Dolaylı ve dolaysız kotasyona göre döviz kuru yorumunun değiştiğine dikkat edi-
niz. Yabancı paranın bir birim olarak alınması ya da ulusal paranın bir birim ola-
rak alınması durumunda döviz kuru artışı veya azalışı ifadeleri farklı olmaktadır.
Türkiye’de bir birim yabancı para karşısında ulusal paranın değeri ölçülmektedir.
Bu nedenle döviz kuru artınca Türk lirasının değerinin düştüğü, döviz kuru düşün-
ce Türk lirasının değerinin arttığı anlaşılır.
Döviz Alış ve Satış Kurları

Döviz kurları, döviz işleminin yönüne göre alış ve satış kurları olarak ayrılır.
Bankaların ve diğer aracı kurumların döviz alış işlemlerinde uyguladıkları kura
döviz alış kuru denirken satış işlemlerinde uygulanan kura da döviz satış kuru
denmektedir. Alış ve satış kuru arasındaki farka da kur marjı (spread) adı verilir.
Kur marjı yıllık yüzde olarak;
Satış kuru – Alış kuru

Kur marjı = × 100
Satış kuru
şeklinde hesaplanır.
Bu marj döviz işleminin yapıldığı yere, zamana ve piyasa koşullarına göre de-
ğişir. Buna göre;
• döviz piyasasında işlem hacmi yeterince derin değilse
• piyasada beklentiler olumsuz yönde ise
• döviz işlemleri nakit (efektif döviz) şeklinde ise
• işlemler finans merkezlerinden uzakta gerçekleşmekte ise
kur marjı yüksek olmaktadır. Ayrıca mali kurumların döviz açıklarına veya faz-
lalarına göre de alım satım işlemleri için verdikleri döviz kurları farklılıklar gös-
terebilmektedir.
Düz Kur ve Çapraz Kur

Kur Marjını Etkileyen Döviz kuru kavramı içinde ayrıca düz kur ve çapraz kur kavramları da yer almak-
Unsurlar: İşlem hacmi, tadır. İki farklı ulusal para arasında piyasada fiilen oluşan döviz kuruna düz kur
beklentiler, finans
adı verilir.
merkezlerine yakınlık, dövizin
efektif olup olmaması kur 1$ = T4.80 şeklinde piyasada fiilen açıklanan cari kur, aynı zamanda düz kur
marjını etkiler. olarak ifade edilmektedir.
Buna karşılık ABD doları baz alınarak ortak dolar paydası üzerinden hesapla-
Çapraz Kur: ABD doları baz nan kurlara çapraz kur adı verilir. Genellikle uluslararası piyasalarda döviz kur-
alınarak ortak dolar paydası ları ABD doları cinsinden kote edildiği için tüm para birimlerinin dolara karşı
üzerinden hesaplanan kurlara değeri bilinmektedir. Yurt içi piyasalarda ulusal para içermeyen gösterimler çap-
çapraz kur denir.
raz kur olarak adlandırılır. Buna karşılık uluslararası piyasalarda ise ABD dolarını
içermeyen kurlar çapraz kur olarak tanımlanır. Çapraz kur aynı zamanda dolaylı
kur olarak da ifade edilir. Çapraz kur hesaplamasını aşağıdaki örnekle görelim:
New York piyasasında 1$ = 0.63 İngiliz poundu

Aynı anda Viyana piyasasında 1$ = 0.76 olursa
İstanbul piyasasında bir İngiliz poundunun euro cinsinden fiyatı;
1= 0.63 / 0.76 = 0.83 İngiliz poundu olur. Çapraz kur hesaplaması aşağıdaki
gibi yazılabilir:
£/$
= £ /
/$
Görüldüğü gibi İstanbul piyasasında ABD doları aracılığı ile bir İngiliz poun-
dunun euro cinsinden fiyatı (£ / ) hesaplanmıştır.
Nominal ve Reel Döviz Kuru

Döviz kuru tanımı içinde ayrıca nominal kur ve reel kur kavramlarını da ayırmak
gerekir. Bir ekonomide finansal kurumların açıkladıkları düz kur aynı zamanda
nominal kur adını almaktadır. Buna karşılık ülkelerin enflasyon oranları dikkate
alınarak hesaplanan kura reel kur denmektedir. Diğer bir deyişle reel kur, piyasada
açıklanan nominal kurun (döviz fiyatlarının) iki ülke enflasyon oranına göre dü-
zeltilmesiyle elde edilen bir endekstir. Buna göre reel kur aşağıdaki gibi hesaplanır;
Reel kur = Nominal kur. ( Pf / Pd )
Burada Pf dış fiyat endeksini, Pd iç fiyat endeksini göstermektedir. T/$ kotasyo-

nunda dış fiyat endeksi ABD’de Tüketici Fiyatları Endeksi (TÜFE), iç fiyat endeksi
de Türkiye’de TÜFE olmaktadır. Bu hesaplamayı bir örnek üzerinden görelim:
2016 yılı sonunda 1$ = T4.50 iken 2011 yılı sonunda 1$ = T4.60 olmuştur.
Aynı dönemde enflasyon oranı Türkiye’de %12, ABD’de %4 olarak gerçekleşmiştir.
Buna göre 2017 yılı sonunda reel kur ne olmuştur?
Bu durumda 4.60 TL olarak gerçekleşen 2017 yılı sonu döviz kurunun enf-
lasyondan arındırılmış reel değeri sorulmaktadır. Buna göre 2016 yılı baz olarak
alınmakta ve fiyat endeksi 100 kabul edilmektedir. ABD’de TÜFE %4 olunca 100
kabul edilen 2016 yılı endeksinin 104 olduğu, Türkiye’de %12 olan TÜFE’nin ise
112’ye çıktığı anlaşılmaktadır. Buna göre;
2016 yılı reel döviz kuru = 4.5 × (100/100) = T4.5 iken,

2017 yılı reel döviz kuru = 4.6 × (104 / 112) = T4.27 olmuştur.
Bu durumda 2017 yılında nominal kur artarken reel kurun düştüğü görül- Reel Döviz Kuru: Reel döviz
mektedir. Aslında piyasada 1$ için açıklanan 4.60 TL değeri nominal bir değer ol- kuru, nominal kurun enflasyon
oranına göre düzeltilmesiyle
makta, gerçekte 1$ = T4.27 olmaktadır. Diğer bir deyişle 4.60 TL’nin enflasyondan elde edilen bir endeks olup
arındırılmış reel değeri 4.27 TL’dir. ülkenin dış rekabet gücü
açısından önem taşır.
Nominal ve reel kur ayrımı, birçok açıdan önemli olsa da özellikle ülkenin
rekabet gücü ve dış ticaret kalemleri açısından oldukça önemlidir. Yukarıdaki ör-
nekte 1$ = T4.50’den T4.60’ye çıkmış, nominal kur yükselmiştir. Kur artışı bilin-
diği gibi ihracatı arttırır, ithalatı azaltır.
Ancak 4.60 TL olan birim dolar fiyatı reel olarak 4.27 TL’ye düşmüştür. Reel
döviz kuru düşünce ihraç malları döviz cinsinden pahalanır ve ihracat azalır; ithal
malları ulusal para cinsinden ucuzlar ve ithalat artar. Görüldüğü gibi nominal ve
reel kur farklı değerler olarak bulunduğu zaman döviz kurundaki değişmenin yö-
nüne göre ihracat ve ithalat için tam zıt yorumlar yapılmaktadır. Ancak nominal
kur yorumu yanıltıcıdır. Bu nedenle döviz kurlarının nominal değil, reel olarak
hesaplanıp yorumlanması gerekmektedir.
Bu açıklamalardan anlaşıldığı üzere;
• nominal döviz kuru yükselirse,
• dış fiyatlar artarsa,
• iç fiyatlar düşerse veya
• dış fiyatlar iç fiyatlardan daha yüksek bir oranda artarsa
reel kur yükselir. Diğer bir deyişle bir malın ulusal para ile dış fiyatı, iç fiyatına
göre artmış olur; bu nedenle ihracat artar, ithalat azalır.
Sadece nominal kurun dikkate alınması ile ülke parasının gerçek değeri açıklanamaz.
Bu nedenle iki ülke enflasyon farkını da içeren reel kurun hesaplanması gerekir.
Satın Alma Gücü Paritesi

Satın alma gücü paritesi teorisi, ülkelerin ticaret konusu olan mal fiyatları ile dö-
viz kurları arasındaki ilişkiyi açıklamaktadır. İlk kez 1918 yılında Gustav Cassel
tarafından açıklanan bu teori mutlak ve nispi olarak iki açıdan incelenmektedir.
Mutlak Satın Alma Gücü Paritesi

Bu yaklaşım Tek Fiyat Kanunu’na dayanmaktadır. Tek Fiyat Kanunu’na göre, tam
rekabet piyasası koşullarının işlediği, taşıma maliyetlerinin ve devlet müdahalesinin
bulunmadığı bir piyasa yapısı içinde her ekonomik varlığın tek bir fiyatı vardır. Farklı
fiyatların varlığı durumunda taşıma giderleri de olmadığı için düşük fiyatlı olan pi-
yasadan ürünler satın alınır ve yüksek fiyatlı piyasada satılır. Buna göre, A malının
ABD’deki fiyatı 50 dolar ve Türkiye’de 1$ = T5 ise bu malın Türkiye’deki fiyatı;
PTR = 50 × 5 = T250
olmalıdır. Eğer A malının Türkiye’deki fiyatı 250 TL’den yüksek olursa, ürün
ABD’den satın alınıp Türkiye’de satılır. A malı gibi tek bir mal yerine bir mal se-
peti alınarak ülkedeki fiyatlar genel düzeyini açıklayan mutlak satın alma gücü
Mutlak Satın Alma Gücü paritesi kavramı elde edilir. Mutlak satın alma gücü paritesi; bir mal sepetinin bir
Paritesi: Bu yaklaşım ülke
parasının geçerli döviz kuru ülkedeki fiyatının geçerli döviz kuru cinsinden dünyanın her yerinde aynı olması
cinsinden diğer ülkelerle aynı gerektiğini açıklar. Diğer bir deyişle bir birim ulusal para tüm ülkelerde aynı satın
alım gücüne sahip olduğunu alma gücüne sahip olmalıdır.
vurgular. Bir mal sepetinin
fiyatının tüm ülkelerde aynı Yukarıdaki eşitliği sembollerle yazarsak;
olması gerektiğini kabul eder.
Böylece döviz kurunun ne PTR = PUS × E
olması gerektiğini açıklar.
Burada PTR, Türkiye’de bir mal sepetinin fiyatındaki değişmeyi ölçen fiyat en-
deksini (TÜFE), PUS ABD’de fiyat endeksini, E ise döviz kurunu (foreing exchan-
ge) göstermektedir. Bu eşitlikten döviz kurunu elde etmek de mümkündür:
E = PTR / PUS
Görüldüğü gibi mutlak satın alma gücü paritesi, iki ülkedeki fiyat endeksi yardı-
mıyla döviz kurunun ne olması gerektiğini açıklamaktadır. Ülkelerin fiyat endeksleri
oranı olması gereken döviz kurunu vermektedir. Ancak gerçek hayatta birçok sınırla-
yıcı faktörün varlığı nedeniyle mutlak satın alma gücü paritesi teorisinin işleyemeye-
ceği açıktır. Özellikle taşıma giderlerinin varlığı, ticarete konu olmayan malların varlı-
ğı, ülkelerin fiyat endekslerinin farklı mal ve hizmetlerden oluşması, ülkeler arasında
malların kalite farklılığının olması, devletin fiyat eşitliğini bozacak şekilde müdaha-
leleri (vergilendirme, gümrük tarifesi veya kota getirmesi gibi) gibi nedenlerle hesap-
lanan kur düzeyinden sapmalar olması doğaldır. Bu nedenle mutlak satın alma gücü
paritesi, döviz kurlarını oldukça basit bir şekilde açıklayan bir yaklaşımdır.
Reel kuru hesaplamak neden önemlidir? Ülke parasının gerçek değeri konusunda
2 nominal ve reel kur açısından farklılık oluşur mu?
Nispi Satın Alma Gücü Paritesi

Nispi satın alma gücü paritesi, mutlak yaklaşımdan farklı olarak döviz kurlarının
alması gereken değeri açıklamaz. Bu teori döviz kurlarının, belli bir dönemde ne
kadar değişmesi gerektiğini açıklar. Nispi satın alma gücü paritesine göre döviz
kurları iki ülke enflasyon oranları farkı kadar değişmelidir. Diğer bir deyişle enf-
lasyon oranı nispi olarak yüksek olan ülkenin parası, enflasyon farkı ölçüsünde
değer kaybetmelidir. Buna göre;
Döviz kurundaki yüzde değişme = İki ülke enflasyon farkı
Bu ifadeyi Türkiye ve ABD fiyat endeksleri cinsinden yazalım:
E1-E0 / E0 = PTR - PUS
Nispi Satın Alma Gücü Burada E0 başlangıç dönemi döviz kuru, E1 sonraki dönem döviz kuru ol-
Paritesi: Nispi satın alma maktadır. Buna göre eşitliğin sol tarafı döviz kurundaki yüzde değişmeyi ifade
gücü paritesi döviz kurunun
iki ülke enflasyon farkı etmektedir. Eğer iki dönem arasında döviz kuru değişmesi enflasyon farkı ölçü-
kadar değişmesi gerektiğini sünden saparsa nominal ve reel kur farkı ortaya çıkar. Bu durumda ülke parası
açıklayan bir yaklaşımdır.
aşırı değerli veya eksik değerli olur.
Yukarıda nominal ve reel kuru açıklarken verilen örneğe geri dönersek, ör-
nekte iki ülke arasında enflasyon farkının %8 (%12 - %4) olduğu görülmektedir.
Öte yandan 2016-2017 döneminde döviz kurunun 1$ = T4.5’den 1$ = T4.6’ye
çıkması nedeniyle döviz kuru değişmesinin %2.2 olduğu bulunur. Döviz kuru,
iki ülke enflasyon oranları farkından daha küçük oranda değiştiği için nispi satın
alma gücü paritesinden sapma olmuştur.
(4.6-4.5 / 4.5) < (%12 - %4 )

%2.2 < %8
Görüldüğü gibi TL, enflasyon farkı oranından daha düşük oranda değer kay-
betmiştir. Türkiye’de ABD’ye nazaran %8 daha yüksek enflasyon olmasına rağ-
men, yani TL’nin fiilen %8 daha fazla değer kaybetmesine rağmen, bu fiili değer
kaybı resmî olarak döviz kuruna yansımamıştır. Bu duruma ülke parasının aşırı
değerlenmesi (appreciation) adı verilir. Aşırı değerlilik ülkenin rekabet gücünün
düşmesine, ihracatının azalıp, ithalatının artmasına yol açar. Örnekte döviz ku-
runun cari olarak 4.5 TL’den 4.6 TL’ye çıkmasına rağmen reel olarak 4.27 TL’ye
düşmesi ülke parasının reel anlamda aşırı değerli olduğunu ifade etmektedir.
Eğer ülke parası enflasyon oranı kadar değer kaybederse ülke parası gerçek
değerinde olur. Bu durumda nominal ve reel kur birbirine eşit olur. Buna karşılık
ülke parası enflasyon farkından daha fazla değer kaybederse ülke parasının eksik
değerli (depreciation) olduğu ifade edilir. Bu durumda ülkenin rekabet gücü ar-
tar, ihracatı artıp ithalatı azalır.
Sonuç olarak, satın alma gücü paritesinin döviz kurlarındaki değişmeyi sadece
enflasyon oranı ölçüsü ile ilişkilendirdiği ve sermaye hareketlerini ihmal ettiği
dikkati çekmektedir. Günümüzde oldukça yoğun olan sermaye hareketleri nede-
niyle, enflasyon oranları değişmese de döviz kurları oldukça sık değişebilmekte-
dir. Bu nedenle satın alma gücü paritesi ancak uzun vadede geçerli olmakta, döviz
kurlarının uzun vadede izleyeceği trendi açıklamaktadır. Buna karşılık kısa vade-
de döviz kurları birçok faktörün ve gelişmenin etkisiyle sık sık değişebilmektedir.
Bir ülke parasının aşırı ya da eksik değerli olduğu yargısına nasıl varılır? Bu yargı-
nın bir temel dayanağı var mıdır? 3
Big Mac Endeksi ve Ipod Endeksi

Big Mac endeksi, ilk kez 1986 yılında İngiliz ekonomi dergisi The Economist tara-
fından oluşturulmuş ve daha sonra sürekli tekrarlanmıştır. Satın alma gücü parite-
sine dayandırılarak oluşturulan bu endeks, ABD dolarının dünyanın her ülkesinde
aynı değerde mal ve hizmet satın alacağı düşüncesini kabul etmektedir. Bu yakla-
şımda mal sepeti içinde dünyanın birçok ülkesinde satılan McDonald’ın Big Mac’i
tek ürün olarak alınmaktadır. Big Mac maliyetinin dünyanın her yerinde aynı oldu-
ğu varsayımıyla her ülkedeki Big Mac fiyatları ile cari döviz kuru karşılaştırılmakta
ve buna göre ülke parasının aşırı ya da eksik değerli olduğu yargısına ulaşılmaktadır.
Örneğin bir Big Mac fiyatı Türkiye’de 8 TL, ABD’de ise 2 dolar ise mutlak satın
alma gücü paritesine göre döviz kurunun alması gereken değer;
E = PTR / PUS
E = T8 /2$ = T4/$
olacaktır. Eğer cari döviz kuru bu değerin altında ise ülke parasının aşırı değerli
olduğu, üzerinde ise eksik değerli olduğu ileri sürülmektedir. 1$’ın cari değeri ör-
neğin 3.7 TL ise;
(4-3.7 ) / 4 = 0.075
ülke parasının %7.5 oranında aşırı değerli olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca ABD,
bu hesaplamaya dayanarak Çin para birimi yuanın yaklaşık %50 dolayında aşırı
Big Mac Endeksi: Dünyanın değerli olduğunu; Çin’in bu nedenle ihracat alanında rekabet gücü kazandığını
birçok ülkesinde satılan Big
Mac fiyatlarından hareketle iddia etmektedir.
ülke parasının aşırı ya da eksik Ancak gerçek hayatta döviz kurlarının bu şekilde değerlendirilmesi oldukça ya-
değerli olduğunu ölçmek nıltıcı bir yaklaşımdır. Çünkü hamburgerin evrensel bir ürün olup olmadığı tar-
amacıyla kullanılan bir
endekstir. tışmalıdır. Çünkü hamburger ihracatı ve ithalatı yapılan bir ürün değildir. Ayrıca
hamburgerin fiyatını vergiler, gümrükler, kâr marjları, gayrimenkul kiraları gibi
birçok yerel faktörler etkilemektedir. 2007 yılında Avustralyalı yatırım bankası
Commonwealth Securities, hamburgerin üretim maliyetlerinin ülkeden ülkeye de-
ğiştiğini, bu nedenle ülkelerin döviz kurlarının değerlendirilmesinde yeterince has-
sas bir ürün olmadığını ileri sürmüştür. Banka üretim aşamasındaki işçilik maliyet-
lerinin her ülkede aynı düzeyde olması gerektiğini vurgulamıştır. Bunun sonucun-
da Commonwealth Securities, 2 GB’lık Apple Ipod Nano’nun endeks için en uygun
ürün olduğunu, cihazın hemen hemen tamamının Çin’de üretildiğini açıklamıştır.
Ipod baz alınarak hesaplanan endekse, The Commsec Ipod adı verilmiştir.
2007 yılında ilk kez yapılan Ipod endeksi hesaplamasına Türk lirası alınmamış
ancak daha sonraki yıllarda endekse dahil edilmiştir. 2009 yılında 8 GB Ipod fiya-
tının ABD’de 149 dolar iken Türkiye’de 315 dolar olması nedeniyle Türk lirasının
aşırı değerli olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Bu endekse duyulan güvenin giderek
arttığı ve endeksin Big Mac endeksinin yerini alabileceği ileri sürülmektedir.
Döviz Piyasası İşlemleri: Arbitraj ve Spekülasyon

Döviz piyasasında arbitraj ve spekülasyon işlemleri ile kazanç sağlama imkânı
vardır. Arbitraj tek fiyat yasasının bir sonucu olarak geliştirilmiş bir işlemdir. Tek
fiyat yasasına göre devlet müdahalesinin olmadığı ve tam rekabet şartlarının ge-
çerli olduğu bir ekonomide her ekonomik varlığın tek bir fiyatı vardır. Belli bir
Arbitraj: Arbitraj, bir varlığın anda oluşan fiyat farklılığı ise arbitraj işlemine yol açar.
aynı anda oluşan fiyat Uygulamada iki tür arbitraj vardır:
farklılığından yararlanma
işlemidir. • Piyasalararası fiyat farklılığından doğan arbitraj (yer arbitrajı )
• Dolaylı ve dolaysız kur farkından doğan arbitraj
Şimdi bu kavramları inceleyelim:
Piyasalar Arası Fiyat Farkından Doğan Arbitraj

Farklı döviz piyasalarında arz ve talep koşullarının farklılığı nedeniyle farklı döviz
kurunun oluşması yer arbitrajına yol açar. Örneğin İstanbul piyasasında 1 ABD
doları, 4.7845 TL iken New York piyasasında 4.7843 TL olarak kote edilmişse ar-
bitraj yapma imkânı vardır. Bu durumda fiyatı düşük olan piyasada dolar talebi
artarken fiyatı yüksek olan piyasada da dolar arzı artar. Bu örnekte arbitrajör, New
York piyasasından dolar satın alır ve İstanbul piyasasında satar. Ancak genellikle
piyasalar arası kur farklılığı çok azdır. Örnekte de görüldüğü gibi bu fark genel-
likle noktadan sonraki üçüncü, dördüncü hatta beşinci rakamlarda oluşan farktır.
Bu nedenle arbitraj işlemi büyük meblağlar ile yapıldığı zaman işlemcisine anlam-
lı bir kazanç sağlar. Biri alım diğeri satım olmak üzere iki işlem yapıldığı için bu
yer arbitrajına iki uçlu arbitraj adı da verilir.
Arbitraj işleminin temel fonksiyonu piyasalar arası fiyat farklılığını gidermesi-
dir. Döviz talebinin arttığı piyasada döviz kuru yükselir, döviz arzının arttığı piya-
sada döviz kuru düşer. Böylece kur farkı ortadan kalkar ve arbitraj yapma imkânı
kalmaz. Arbitraj çok kısa dönemde oluşan bir kazanç imkânıdır. Teorik olarak
işlemcinin eş anlı olarak bir piyasada alım emri, diğer piyasada satım emri verdiği
kabul edildiği için arbitrajda risk yoktur. Ancak gerçek hayatta iki işlem hiçbir
zaman aynı anda yapılamadığı için az da olsa bir riskle karşılaşmak mümkündür.
Dolaylı ve Dolaysız Kur Farkından Doğan Arbitraj

Arbitraj işlemi sadece iki farklı finansal merkezde olmaz. Üç ayrı finansal merkez-
de ortaya çıkan dolaylı ve dolaysız kur farkı da arbitraj kazancı sağlar. Bu işlemde
üç farklı para, üç ayrı finansal piyasa ve üç işlem söz konusudur. Bu durumu bir
örnek üzerinde görelim:
New York piyasasında 1$ = T2.00 (dolaysız kur)

Londra piyasasında 1$ = 0.80 (dolaysız kur)
İstanbul piyasasında 1 = T5.00 (dolaylı kur veya çapraz kur)
Eğer iki dolaysız kur yardımıyla hesaplanan dolaylı kur; 4.00 / 0.80 = T5.00
yerine
1 = T5.20
olarak kote edilirse dolaylı dolaysız kur farkını gören arbitrajörler hemen hare-
kete geçerek sırasıyla şu işlemleri yaparlar:
T4 ile 1$ satın alınır.

1$ ile 0.80 satın alınır.
0.80 ile T4.16 elde edilir (0.80 × 5.20 = T4.16).
Görüldüğü gibi 4 TL ile işleme başlayan işlemci, üç işlemin sonucunda dolar

başına 0.16 birim (4 TL - 4.16 TL) kâr elde eder. Kuşkusuz arbitraj işlemleri büyük
meblağlar ile yapılmakta ve önemli kazançlar sağlanmaktadır.
Arbitraj işlemleri sonucunda farklı piyasalardaki kur farklılığı ve arbitraj kârlılığı
kalmaz. Ancak günümüzde teknolojik gelişmelerin etkisi ile tüm dünyadaki döviz
kurları hakkında bilgi edinmek mümkün olduğu için arbitraj fırsatı hemen görül-
mekte ve hemen işlemler gerçekleştirilmektedir. Bu nedenle dünya genelinde döviz
kurları işlem maliyeti dışında birbirine çok yakın değerlerde oluşmaktadır.
Spekülasyon
Spekülasyon, beklentiler dikkate alınarak ve risk üstlenilerek kazanç sağlama fa-
aliyeti olup tahmine dayalı döviz işlemidir. Spekülatör öncelikle döviz kurunun
gelecekteki değerini tahmin eder, sonra bu beklentiye göre döviz alım ya da satım
kararı alarak kur riski üstlenir. Fiyatında artış beklediği dövizi satın alır, düşüş
beklediği dövizi ise satar. Finans literatüründe döviz kurunun yükselmesini bek-
leyen iyimser spekülatörlere boğalar (bulls), döviz kurunun düşmesini bekleyen
kötümser spekülatörlere ayılar (bears) adı verilir.
Spekülasyon ile arbitraj işlemleri arasında üstlenilen risk açısından fark var- Spekülasyon: Spekülasyon,
dır. Arbitrajda düşük fiyattan alınan dövizin aynı anda yüksek fiyattan satılması fiyat değişmesi tahminine
dayalı olarak alım ya da satım
ile risksiz kâr elde etme amacı vardır. Spekülasyonda ise amaç, belli bir dönem- işlemi yapmak ve tahminin
de satın alınan dövizin gelecekte daha yüksek fiyattan satılmasını beklemektir. gerçekleşmemesi olasılığı ile
risk üstlenmektir.
Beklentilerin gerçekleşmeme olasılığı nedeniyle spekülasyon, arbitrajın aksine,
riskli bir işlem olmaktadır.
Arbitraj işlemi yapma imkânı verecek piyasalar arası kur farkı ya da dolaylı dolaysız
kur farkı nereden kaynaklanır? Her kur farkı arbitraj işlemine yol açar mı? Bu fark 4
uzun süreli midir?
Spot ve Vadeli Döviz Piyasaları

Döviz piyasaları işlemlerin vade yapısına göre spot (peşin) ve vadeli (forward)
piyasalar olarak ikiye ayrılır.
Döviz ticaretinde dövizin tesliminin hemen ya da en geç iki iş günü içinde ya-
pılması peşin döviz işlemi olmaktadır. Spot işlemlerde ticarete konu olan dövizin
cinsi, miktarı ve fiyatı belirlenir. Döviz efektif ise alıcı tarafa dövizin fiziki olarak
teslimi hemen gerçekleştirilir. Eğer döviz banka hesabı şeklinde ise teslimat en geç
iki iş günü içinde yapılır. Vadeli işlemlerde ise tarafların anlaştıkları vade sonunda
döviz teslimi gerçekleşir.
Spot Döviz Piyasası ve Forex Piyasa

Peşin döviz işlemlerinde geçerli olan cari kura spot kur denir. Peşin işlemlerin
büyük bir kısmı genellikle bankalar tarafından yapılır. Bankalar müşterileri ile
peşin döviz işlemlerinde Reuter ya da Telerate ekranlarının spot döviz sayfasında
yer alan gösterge kurunu esas alırlar.
Forex Piyasa: Forex piyasa, Günümüzde elektronik ortamda yapılan spot döviz işlemlerine Forex veya
spot döviz piyasası olup FX piyasası (Foreign Exchange) denilmektedir. Bu piyasa dünyanın en büyük,
haftanın beş günü 24 saat
online alım satım işlemlerinin en hızlı ve en likit piyasası niteliğindedir. Kurumsal yatırımcıların, ticari banka-
yapıldığı dünyanın en büyük ların, hedge fonların ve bireysel yatırımcıların işlem yaptığı bu piyasada günlük
tezgâh üstü piyasasıdır.
ortalama işlem hacmi 4 trilyon dolar seviyesini aşmıştır. Bu nedenle Forex piyasa
ABD’deki tüm finansal borsa ve piyasaların toplamından daha büyük işlem hac-
mine sahiptir. Bu piyasa, belli bir örgütsel yapı ya da merkezî bir borsa şeklinde
olmayıp işlemlerin on-line yapıldığı tezgâh üstü piyasa niteliğindedir.
Haftada beş iş günü 24 saat açık olan bu piyasada işlemciler, işlem yapmaya yet-
kili bir aracı kurumda ABD doları cinsinden hesap açtırdıktan sonra istedikleri para
birimi cinsinden işlemlerini yürütürler. Bu piyasada işlem hacmi çok derin olduğu
için az sayıda işlemci tarafından manipülasyon yapılamaz; diğer bir deyişle döviz
kurları yönlendirilemez. Tüm işlemciler oldukça şeffaf olan bu piyasada döviz kur-
larını görerek birkaç parite üzerinden alım satım kararı verirler. Kaldıraç sistemi
nedeniyle getirinin yüksek olduğu piyasada risk de aynı ölçüde yüksektir.
Vadeli Döviz Piyasası

Vadeli döviz piyasası, dövizin fiziki tesliminin belli bir tarihte yapılmasının söz-
leşme ile belirlendiği piyasalardır. Alım satıma konu olan dövizin cinsi, miktarı,
fiyatı ve teslim tarihi işlemin yapıldığı tarihte bir sözleşme ile belirlenir, vade so-
nunda ise fiziki teslim gerçekleştirilir. Vadeli işlemlerde öngörülen vade süresi
genellikle bir yıldan kısadır.
Vadeli döviz piyasası işlemleri genellikle kur riskinden kaçınmak amacıyla
yapılan işlemlerdir. Finans literatüründe kur riskinden kaçınmaya hedging adı
verilir.1970’li yıllardan sonra dalgalı kur sistemi uygulamasının yaygınlaşması ile
Türev Piyasalar: Türev kur riskinden kaçınma ihtiyacı artmış, bu ihtiyaçtan türeyen türev işlemler ge-
piyasalar adı da verilen vadeli
döviz piyasası işlemleri temel liştirilmiştir. Türev işlemler piyasası kapsamında temel olarak forward işlemler,
olarak forward sözleşmeler, futures işlemler, opsiyon işlemleri ve swap sözleşmeler yer almaktadır.
futures sözleşmeler, opsiyonlar
ve swap işlemleri şeklinde
ayrılır. Forward Sözleşmeler
Belli bir dövizin, belirlenmiş döviz kuru üzerinden belli bir tarihte satın alınması
ya da satılması sözleşmeleridir. Bu işlemler bankalar aracılığı ile gerçekleştirildi-
ği için tezgâh üstü piyasa işlemleridir. Tezgâh üstü piyasalarda döviz cinsi, döviz
miktarı ve vadesi gibi tüm koşullar müşteri talebine uygun olarak tarafların kar-
şılıklı müzakereleri ile belirlenir. Bu tür piyasalar şeffaf olmayıp pazarlık gücüne
dayanır.
Forward döviz sözleşmeleri genellikle dış ticaretçilerin kur riskinden kaçın-
mak amacıyla kullandıkları işlemlerdir. Döviz kurunun artmasından endişe eden
ithalatçı örneğin üç ay sonraki ithalatı için gerekli olan döviz için bugünden ban-
kası ile kur sabitleme sözleşmesi yapar, dövizin teslimi ise vade sonunda yapılır.
İhracatçı ise döviz kurunun düşmesinden endişe duyan taraftır. Bu riskini gider-
mek isteyen ihracatçı, örneğin üç ay sonra gerçekleşecek olan ihracatı ile elde
edeceği dövizin kurunu bugünden sabitleme sözleşmesi yapar. İhracatçı, dövizini
vadesi geldiği zaman sözleşme kuru üzerinden sözleşme yaptığı bankasına satar.
Ancak bankalar forward sözleşmelerini itibarlı ve kredibilitesi yüksek müş-
terileri ile gerçekleştirirler, tüm talep edenlerle bu işlemleri yapmazlar. Bankalar
ile forward sözleşme yapamayan taraflar için borsa ile yapılan futures işlemler
(gelecek işlemleri) uygun olmaktadır.
Futures Sözleşmeler
Futures sözleşmeler; belli bir dövizin, belli bir kur üzerinden, belli bir tarihte alın-
ması veya satılması sözleşmeleridir. Görüldüğü gibi bu tanım yukarıda ele alınan
forward sözleşme tanımı ile aynıdır. Bu iki vadeli döviz işlemi arasındaki temel
fark forward sözleşmelerin banka ile futures sözleşmelerin borsa ile yapılmasıdır.
Bu nedenle futures işlemler literatürde borsa vadeli işlem sözleşmesi olarak ifade
edilir. Ülkemizde bu işlemler 2005 yılından Ağustos 2013 tarihine kadar İzmir’de
açılmış olan Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası’nda yürütülmüştür. Bu tarihten
itibaren ise Borsa İstanbul (BİST) bünyesine alınmıştır.
Futures işlemler ile forward işlemler arasındaki temel farklar şunlardır:
• Futures işlemler borsanın belirlediği standartlar çerçevesinde yapılır.
Dövizin cinsi, miktarı ve vadesi borsa tarafından belirlenir. İşlemci, stan-
dart kontratları alıp satabilir. Forward sözleşmeler ise tamamen banka ile
müşteri arasında karşılıklı olarak belirlenir. Bu nedenle standart kontratlar
işlemci için uygun değilse ve yeterince kredibilitesi de varsa banka ile kendi
koşullarına uygun forward sözleşme yapmayı tercih edebilir.
• Futures işlemler borsa ile yapıldığı için risk taşımaz; işlemler takasbankın
garantisi altında yürütülür. Banka ile yapılan forward işlemler ise her za-
man karşı taraf riski içerir.
• Futures işlemler borsa ile yapıldığı için şeffaftır; herkesin bilgisine açıktır.
Forward işlemlerde ise şeffaflık yoktur; fiyatlar pazarlık yolu ile belirlenir.
• Futures işlemlerde teminat sistemi vardır. İşlem yapan taraf, başlangıçta ka-
pora niteliğinde başlangıç teminatı yatırır. Sözleşme satın alındıktan sonra
ise günlük kur değişmeleri nedeniyle sözleşmenin değerinde meydana ge-
len artışlar teminata eklenirken azalışlar da teminattan çekilir. Bu günlük
denkleşmeler sonucunda teminat tutarı başlangıç teminatının %75’ine indiği
zaman takasbank tarafından teminat tamamlama çağrısı yapılır. Bu durum-
da yatırımcı teminatını tamamlayıp, borsada aldığı futures kontrat ile kâr
sağlama umudunu sürdürür veya kontratı satarak zararını kesinleştirir ya
da futures döviz alım kontratına karşı bir satım kontratı (veya tersi) alarak
zararını telafi etme yoluna gidebilir. Görüldüğü gibi futures kontratlarda biri
başlangıç teminatı, diğeri işlemleri yürütme teminatı şeklinde olmak üzere
iki tür teminat sistemi işlemektedir. Buna karşılık banka ile yapılan forward
kontratlarda ise herhangi bir teminat sistemi bulunmamaktadır.
Futures İşlemler (Gelecek • Futures sözleşmeler standart olduğu için likidite çok yüksektir; bu nedenle
İşlemleri): Futures işlemler,
borsanın belirlediği vade, ikincil piyasa çok gelişmiştir. Futures sözleşmelerin yaklaşık %85’i ikincil
döviz cinsi, döviz miktarı gibi piyasada satılır. Vade sonu beklenerek dövizin teslim alınması veya satıl-
standartlara uygun olarak ması çok nadirdir. Buradan da anlaşılmaktadır ki futures piyasalar, dış ti-
hazırlanmış kontratların alınıp
satılması işlemleridir. caretçilerden çok yatırımcıların işlem yaptığı vadeli döviz piyasasıdır. Buna
karşılık forward sözleşmeler mutlaka vade sonunda dövizin alınması veya
satılması ile sonlandırılır. Sözleşmelerin ikincil piyasada satışı söz konusu
değildir. Bu nedenle forward işlemler genellikle dövizle işlem yapan dış ti-
caretçilerin tercih ettiği vadeli döviz piyasası işlemleridir.
Döviz Opsiyonu İşlemleri

Döviz opsiyonu belli bir dövizin, belli bir kur üzerinden, belli bir tarihte alınması veya
satılması hakkı veren sözleşmelerdir. Bu tanımda görüldüğü gibi forward ve futures
sözleşmelerden farklı olarak hak ifadesi yer almaktadır. Çünkü opsiyon işlemleri ya-
tırımcıya işlemi uygulamaktan vazgeçme hakkı tanır. Yatırımcı piyasa koşulları ile
sözleşme koşullarını karşılaştırır ve sözleşmeyi uygulayıp uygulamama kararı verir.
Opsiyon sözleşmeleri hem banka hem de borsa ile yapılabilen sözleşmelerdir. Banka
ile yapılan sözleşmelerde müşteri talebine uygun olarak koşullar belirlenirken borsa
işlemlerinde borsanın belirlediği standartlıklara uyma zorunluluğu vardır.
Döviz Opsiyonu: Döviz Opsiyon işlemlerinde iki tür vade yapısı bulunur. Biri mutlaka vade sonunun
opsiyonu sözleşmesinde beklenmesini gerektiren, esnek olmayan vade yapısıdır. Bu tür vadeli opsiyonlara
alıcının vade içinde veya
vade sonunda sözleşmeyi Avrupa tipi adı verilir. Diğer vade türü ise sözleşmenin vade içinde istenilen her-
uygulamama hakkı vardır. Bu hangi bir tarihte uygulanmasını mümkün kılan daha esnek vade türüdür. Bu tip
vazgeçme hakkının bedeli ise
işlemin başlangıcında ödenen opsiyonlara da Amerikan tipi adı verilir.
primdir. Opsiyonda vazgeçme hakkının bir maliyeti bulunmaktadır. Bu maliyet, söz-
leşmeyi satın alan tarafın daha işlemin başlangıcında ödemek zorunda olduğu
primdir. Döviz alım hakkı elde eden veya satım hakkı elde eden opsiyon alıcısı,
bu opsiyonu satan tarafa prim ödemek zorundadır. Opsiyon alıcısının sözleşmeyi
uygulasa da uygulamasa da bu primi ödeme zorunluluğu vardır. Böylece opsi-
yonu uygulamaktan vazgeçtiği zaman azami zararı ödediği prim kadar olmakta,
kazancı ise piyasa koşullarına göre sınırsız olabilmektedir. Öte yandan opsiyon
sözleşmesini satan tarafın (banka veya borsa) vazgeçme hakkı yoktur; opsiyon
alıcısının kararına göre hareket etmek zorundadır.
Opsiyon işlemlerinde ödenen prim spot döviz kuru, yurt içi ve yurt dışı faiz
oranları, vadeye kalan süre gibi birçok faktör tarafından belirlenen yüksek bir de-
ğerdir. Bu nedenle opsiyon işlemlerinin maliyeti yüksektir.
Ülkemizde BİST bünyesinde Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası olmasına
rağmen bu tür işlemler henüz çok yeni başlamış olup işlem hacmi açısından ol-
dukça sığ düzeydedir.
Swap İşlemleri
Swap kelime anlamı olarak iki paranın takası demektir. Swap işlemleri 1980’lerden
bu yana uluslararası para ve döviz piyasalarında çok önemli bir yer tutmaktadır.
Swap işlemleri çok çeşitli olarak uygulanmakla birlikte temel olarak ikiye ayrılır.
• Döviz swapları
• Faiz swapları
Döviz swapları, bir uluslararası yatırımcının dış piyasalarda en uygun faiz ora-
nı ile borçlandığı parayı başka bir para birimi ile değiştirmesidir. Örneğin yatı-
rımcı firma dış piyasada dolar ile görece daha düşük faiz oranı üzerinden borç
bulabilmiş ve uzun vadeli olarak dolar kredisi almıştır. Ancak bu firma Avrupa’da Döviz Swapı: Döviz swapı,
yatırım yapacağı için kazancını euro cinsinden elde edecek; böylece dolar-eu- bir firmanın en uygun koşulda
bulduğu kredinin faizini, diğer
ro paritesindeki değişmeler karşısında kur riskine açık olacaktır. Kur riskinden bir firmanın başka bir para
kaçınmak isteyen firmanın dolar kredisini euro ile değiştirmesi diğer bir deyişle birimi cinsinden ödeyeceği
kredi faizi ile değiştirmesidir.
swap etmesi gerekmektedir. Bu durumda firmanın bir karşı firma bulması di-
ğer bir deyişle euro kredisini dolar kredisi ile swap etmek isteyen bir firma bul-
ması zorunlu olmaktadır. Uygulamada genellikle karşı taraf banka olmaktadır.
Swap işlemi yapan bankalara swapbank adı verilir. Firma bu banka aracılığı ile
dolar kredisini euroya çevirir. Swap sözleşmesinde iki para biriminin uluslararası
piyasalardaki faiz oranına göre tarafların birbirlerine ödeyecekleri faiz oranları
belirlenir. Vade sonu geldiğinde vade başında belirlenmiş kur üzerinden tekrar
başlangıç para birimleri takas edilir.
Faiz swapları ise firmaların aynı para birimi cinsinden temin ettikleri kredile-
rin faiz yapısını değiştiren işlemlerdir. Örneğin, bir firma değişken faize nazaran
sabit faiz oranı ile daha uygun koşullarda dolar kredisi bulmuştur. Ancak bu fir-
ma faiz oranlarının düşeceği beklentisi içinde olduğundan değişken faiz yapısına
geçmek istemektedir. Bir başka firma ise değişken faiz oranı ile daha uygun ko-
şullarda borçlanmış ancak faizlerin artması endişesi ile sabit faize geçmeyi uygun
görmektedir. İşte bu iki firma birbirini bulabileceği gibi bankalar aracılığıyla da
bir araya getirilebilirler. Her iki faiz yapısını birbiri ile takas ederek istedikleri faiz
yapısına geçmiş olurlar.
Vadeli döviz piyasası ile spot döviz piyasası arasındaki temel fark nedir? Vadeli pi-
yasaların ortaya çıkış nedenleri nelerdir? Dış ticaretçiler için en uygun vadeli piyasa 5
türü hangisidir?
DÖVİZ KURU SİSTEMLERİ

Döviz kuru sistemleri, döviz kurunun nasıl değişeceğini belirleyen temel bir
ekonomik düzenlemedir. Bir ülkenin izleyeceği döviz kuru sistemini hükûmet
ve Merkez Bankası birlikte belirler; daha sonra izlenecek döviz kuru politikaları
Merkez Bankası tarafından yürütülür. Günümüzde ülkeler seçtikleri döviz kuru
sistemini Uluslararası Para Fonu (IMF)’ye tescil ettirmek zorundadır.
Döviz kuru sistemleri temel olarak sabit kur sistemi ve dalgalı kur sistemi
olarak ikiye ayrılır. Dalgalı kur sistemine değişken kur, esnek kur, yüzen kur siste-
mi de denilmektedir. Ancak sabit ve dalgalı kur sistemlerinin dışında çok sayıda
ara kur sistemleri bulunmaktadır. Uygulamada ülkeler sabit kur sisteminden ba-
ğımsız dalgalanma sistemine kadar çok değişik kur sistemleri benimsemişlerdir.
Sabit kur sisteminde Merkez Bankası döviz kurunu bir ülke parasına veya se-
pet paraya sabitler ve bu kurun değişmesine izin vermez. Döviz talebi arttığında
döviz kuru artışını önlemek amacıyla piyasaya döviz satar; döviz arzı arttığında
ise kurun düşmesini önlemek amacıyla piyasadan döviz satın alır.
Dalgalı kur sisteminde ise döviz kuru ve dolayısıyla ulusal paranın değeri pi-
yasa güçleri tarafından, diğer bir deyişle döviz arz ve talebi tarafından belirlenir;
Merkez Bankası döviz kuruna müdahalede bulunmaz. Döviz talebi artınca döviz
kuru artar, döviz arzı artınca döviz kuru düşer.
Şekil 5.1’de görüldüğü gibi döviz

Şekil 5.1
arz (S) ve talebi (D) r1 kurunda den-
Döviz Arz ve Talebi Döviz Kuru gedeyken gerek ithalat, gerekse yurt
S dışına sermaye çıkışı nedeniyle döviz
E2
talebi artınca döviz talebi eğrisi D2
r2
olarak sağa kaymış, bu durumda dö-
r1 viz kuru da r2 düzeyine yükselmiştir.
E1
Eğer sabit kur sistemi geçerli olursa
D2
döviz talebi arttığı hâlde döviz kuru r1
D1 olarak sabit tutulacağı için ekonomide
karşılanmayan bir döviz talebi fazlası
Döviz Miktar›
oluşacaktır. Bu durum gayriresmî dö-
viz piyasasına veya diğer bir deyişle
döviz karaborsasına yol açmaktadır.
Yukarıda da belirtildiği gibi sabit ve dalgalı döviz kuru sistemleri dışında bu
iki sistemin arasında yer alan kur sistemleri de bulunmaktadır. Bu sistemlerden
bazıları sabit kur sistemine daha yakın olurken bazıları da dalgalı kur sistemine
yakındır. Döviz kuru sistemleri, IMF’nin yaptığı sınıflandırma çerçevesinde aşa-
ğıda yer almaktadır.
IMF’nin döviz kurlarına ilişkin yayınladığı raporda ülkelerin ilan ettikleri (de jure)
döviz kuru sistemleri esas alınmaktadır. Ancak ülkelerin ilan ettikleri döviz kuru
sistemi ile uyguladıkları (de facto) döviz kuru sistemleri her zaman aynı olmamak-
tadır. Bu nedenle IMF son yıllarda fiilen uygulanan kur sistemlerini de ilawn etmek-
tedir. Örneğin Türkiye’nin, 2001 yılında döviz kuru sistemini IMF’ye serbest dalgalı
kur sistemi olarak tescil ettirmiş olmasına rağmen, döviz piyasasına yapılan müda-
haleler nedeniyle fiilen yönetimli dalgalanma veya dalgalı kur sistemini uyguladığı
görülmektedir. Bu nedenle IMF 2010 yılı Ekim ayında Türkiye’nin fiilen uyguladığı
(de facto) kur sistemini serbest dalgalı olarak değil, dalgalı olarak ilan etmiştir.

Tablo 5.1 Ana Sınıflandırma Alt Sınıflandırma Rejimler
Döviz Kuru
Dolarizasyon
Sistemlerinin
Sınıflandırılması Katı Sabit Kur Para Kurulu
Sabit Döviz Kuru Sistemi Parasal Birlik
Tek Paraya Endeksli
Geleneksel Sabit Kur
Sepet Paraya Endeksli
Hedef Bölge veya Aralık
İçinde Dalgalanma
Kaygan Aralık
Ara Döviz Kuru Sistemleri
Yönlendirilmiş Sabit Aralık
Yönlendirilmiş Sabit Parite
(Sürünen Parite)
Yönetimli Dalgalanma
Dalgalı Döviz Kuru Sistemi
Serbest Dalgalanma
Sabit Döviz Kuru Sistemi

Sabit kur sisteminde döviz kuru, döviz arz ve talebinden bağımsız olarak otorite-
ler tarafından belirlenir ve sürdürülmeye çalışılır. Bu sistemin en önemli avantajı,
ekonomik kesimlerin geleceği görmelerine imkân vermesi, dövizle işlem yapanların
gelir ve giderlerini kesinleştirebilmeleridir. Ayrıca sabit kur sisteminde spekülasyon
nedeniyle ekonominin istikrarsızlığa düşmesi olasılığı çok az olmakta, enflasyonun
önlenmesi ve parasal disiplinin sağlanması kolaylaşmaktadır. Buna karşılık sabit kur
sisteminin olumsuz yönleri de mevcuttur. Sistemin en önemli sakıncası dış ödeme
dengesizliklerine yol açmasıdır. Enflasyon nedeniyle ulusal para fiilen değer kay-
bettiği hâlde sabit kur nedeniyle resmî değer kaybı sağlanamamakta; böylece aşırı
değerli para ile ithalat artıp ihracat azalmaktadır. Ayrıca sabit kuru sürdürebilmek
amacıyla Merkez Bankasının belli miktarda rezerv bulundurma zorunluluğu olma-
sı da önemli bir sakıncadır. Döviz rezervlerinin yetersiz olması durumunda kurun
yükseltilmesi, diğer bir deyişle devalüasyon yapılması kaçınılmaz olur. Sabit kur
sisteminde ulusal paranın değerinin parasal otoritenin kararı ile resmen düşürül-
mesine devalüasyon adı verilir. Paranın değerinin yükseltilmesine de revalüasyon Sabit Kur Sistemi: Sabit kur
denir. Bu kavramlar sadece sabit kur sisteminde geçerli olan kavramlar olup dalgalı sistemi döviz kurunun, döviz
arz ve talebinden bağımsız
kur sisteminde kur ayarlaması olarak ifade edilmektedir. olarak tamamen parasal
Sabit kur sistemleri katı sabit kur sistemi ve geleneksel sabit kur sistemi olarak otorite tarafından belirlendiği
kur sistemidir.
ikiye ayrılır. Katı sabit kur sisteminde döviz kuru uygulamaları tamamen terk edi-
lir. Bu sistemin en uç şekli dolarizasyondur. Geleneksel sabit kur sisteminde ise Katı Sabit Kur Sistemi: Katı
sabit kur sistemi dolarizasyon,
ülke parası bir yabancı ülke parasına bağlanır. para kurulu ve parasal birlik
şeklinde rejimlere ayrılır.
Katı Sabit Kur Sistemi Dolarizasyon: Dolarizasyon
katı sabit kur sistemi olup
Dolarizasyon Merkez Bankasının para
politikası yürütme işlevlerini
Bu rejim, bir ülkenin parasal bağımsızlığını terkederek başka bir ülke parasını yitirdiği ve para basma kazancı
resmî para birimi olarak kullanmasıdır. Bu uygulamanın olumlu yönleri: elde edemediği bir disiplin
programıdır.
• Parasal disiplini arttırması, böylece güvenilirlik sağlaması,
• Döviz kuru istikrarsızlığını tamamen gidermesidir.
Dolarizasyon uygulamasının olumsuz yönleri ise:
• Ülkenin senyoraj (para basma kazancı) gelirlerinden yoksun kalması,
• Merkez Bankasının likiditenin son kaynağı olma işlevine son vermesi;
böylece para politikası araçlarını kullanamaması,
• Ülke ekonomisinin krizlere karşı duyarlılığını arttırmasıdır.
Dolarizasyon ülkenin kredibilitesi açısından olumlu ancak esneklik açısından
olumsuz bir rejimdir. Çünkü ülke ekonomisi tüm dışsal şoklara karşı açık hâle ge-
lir. Ayrıca ülke para biriminden vazgeçildiği için bu sisteme karşı ulusal ve politik
engellerin olması da kaçınılmazdır.
Para Kurulu (Currency Board)

Katı sabit kur sisteminin bir diğer şekli de para kuruludur. Belirli yasal düzenle-
meler gerektiren bu rejimde ülke parası, seçilen bir yabancı paraya ya da para se-
petine sabit kurdan bağlanır. Para kurulunun sabit kur sisteminden farkı kendine
özgü bazı kuralları olmasıdır. Bu kuralların amacı, sermayenin aniden ülke dışına
çıkması ile Merkez Bankasının zor durumda kalmasının önüne geçmek, yabancı
sermayeye güvence vererek kaçmasını önlemektir.
Kurallardan biri, ekonomide bulunan ulusal para miktarı kadar döviz bulun-
durma zorunluluğunun olmasıdır. Böylece hem sabit kurun belirsizliği önleme gibi
avantajlarından yararlanılır hem de döviz sıkıntısı sorunu ortadan kaldırılmış olur.

Ancak bu sistemde Merkez Bankasının sabit parite üzerinden dolaşımdaki banknot
miktarı kadar döviz rezervine sahip olması gerekir.
Sistemin diğer bir kuralı ise Merkez Bankasının veya para kurulunun belirle-
nen yabancı para cinsinden sahip olduğu varlıklarla orantılı miktarda dolaşıma
para arzedebilmesidir. Böylece bütçe açık verse de Merkez Bankası bunu borç
vererek karşılayamaz. Merkez Bankası, sadece ülkeye yabancı paranın gelmesi
koşulu ile para basabilir; bu nedenle likiditeyi düzenlerken geleneksel politika
araçlarını kullanamaz. Bu rejimde bağımsız para politikası izlemekten tamamen
vazgeçilir. Böylece para kurulu rejiminde Merkez Bankası likiditenin son kay-
nağı olma işlevinden uzaklaşır. Ancak döviz girişi karşılığında ulusal para birimi
basılabildiği için senyoraj kazancı elde edilebilir. Bu durum, para kurulu rejimi-
nin senyoraj kazancından tamamen feragatını gerektiren tam dolarizasyon reji-
minden farkını oluşturmaktadır.
Para Kurulu: Para kurulu, Para kurulu rejiminin amacı, sabit kur sistemini katı bir şekilde uygulaya-
Merkez Bankasının sadece
ülkedeki mevcut döviz miktarı rak döviz kuruna istikrar kazandırmak ve böylece enflasyon oranını düşürmek-
kadar ya da ülkeye yeni gelen tir. Ancak bu rejimde ülkeler krize karşı daha duyarlı hâle gelmekte ve Merkez
döviz miktarı kadar parasal
genişleme yapabildiği katı Bankasının politika araçları kalmamaktadır. Çünkü Merkez Bankasına alternatif
sabit kur sistemidir. bir kurum olarak nitelendirilen para kurulu, siyasi otoriteden tamamen bağımsız
ve otomatik olarak çalışmaktadır.
Bir ülkenin kendi ulusal parası yerine yabancı bir ülke parasını, resmî para birimi ola-
6 rak kabul etmesine ne ad verilir? Bu sistemin ne gibi avantaj ve dezavantajları olabilir?
Arjantin 1991 yılında para kurulu uygulamasına başlamış ve 1 Arjantin pe-

zosunu 1ABD dolarına eşitlemiştir. Arjantin, para kurulu uygulaması sayesinde
kısa sürede enflasyonu tek haneli rakamlara indirmeyi başarmıştır. Ancak 1997-
2001 döneminde ABD dolarının değer kazanması nedeniyle Arjantin pezosu da
zorunlu olarak değer kazanmış, aşırı değerli olmuş ve bu nedenle dış ticaret yapısı
olumsuz etkilenmiştir.
Geçmişte birçok küçük ülke para kurulu uygulamış ancak önemli dış şoklar
nedeniyle sisteme son vermişlerdir. IMF’nin 2011 yılında yaptığı sınıflandırmaya
göre Bosna-Hersek, Bulgaristan, Litvanya ve Hong Kong para kurulu rejimi uy-
gulamaktadır.
Bir ülkenin para kuruluna geçmesinin temel nedeni ne olabilir? Bu uygulamanın

7 etkileri nelerdir?
Parasal Birlik (Currency Union)

Katı sabit döviz kuru sisteminin bir başka şekli de parasal birliktir. Bu rejimde bir-
lik içinde yer alan ülkeler ortak bir para birimini kullanır. Ortak para birimi tek bir
Merkez Bankası tarafından ihraç edildiği için senyoraj geliri de bölgesel düzeyde faa-
liyette bulunan bu tek Merkez Bankasına ait olur. Bu durumda para politikası da ülke
bazında değil, bölge bazında belirlenir ve yürütülür. Bu rejimde ulusal para otoritesine
para politikası üzerinde hiçbir kontrol yetkisi tanınmaz. Bu rejimin uygulamadaki ör-
neği Avrupa Para Birliği’ne üye ülkelerin euro alanı oluşturmalarıdır. 2011 yılı sonu
itibariyle Avrupa Para Birliği üyeleri Avusturya, Belçika, Kıbrıs Rum Cumhuriyeti,
Estonya, Finlandiya, Fransa, Almanya, Yunanistan, İrlanda, İtalya, Lüksemburg,
Malta, Hollanda, Portekiz, Slovakya Cumhuriyeti, Slovenya ve İspanya’dır.
Parasal birliğin amaçları; Parasal Birlik: Parasal

birlik, para politikasının ülke
• döviz kuru dalgalanmalarını ortadan kaldırarak birlik içinde ticareti ve ser- bazında değil, bölge bazında
maye akımlarını arttırmak, yürütüldüğü ve birlik içinde
• ulusal paraların birbirine dönüştürülmesi maliyetlerini ortadan kaldırarak ortak senyoraj gelirinin elde
edildiği bir kur sistemidir.
para ve sermaye piyasalarını geliştirmek,
• fiyatların şeffaflaşması ile firmalar arası rekabeti ve dolayısıyla verimliliği
arttırmak,
• dolaysız yabancı sermaye yatırımlarını çekerek büyümeyi hızlandırmak
şeklinde kısaca özetlenebilir.
Parasal birliğin en önemli sakıncası ise birlik üyelerinin bağımsız istikrar ve
büyüme politikaları izleyememeleridir. Üye ülkeler arasında kurlar sabitlenmek-
te, diğer para birimlerine karşı dalgalanmaya bırakılmaktadır.
Bir ülkenin parasal birlik içinde yer almasının ne gibi olumlu ve olumsuz yönleri
olabilir? Günümüzde İngiltere neden euro alanına dahil olmamıştır? 8
Geleneksel Sabit Kur Sistemi

Sabit döviz kuru sisteminin katı sabit kur sistemi dışında bir diğer uygulaması
geleneksel sabit kur sistemidir. Bu sistem ayarlanabilir sabit kur sistemi olarak da
bilinir. Bu sistemde döviz kuru her ne kadar sabit olsa da para otoritesi bunu be-
lirli bir oranda değiştirebilmektedir. Bu sistemde döviz kuru tek bir ülke parasına
veya birden fazla ülke parasından oluşan bir sepete endekslenir, döviz kurları be-
lirlenen merkezî bir kur etrafında oldukça dar sınırlar arasında dalgalanır. Döviz
alışı ve satışı Merkez Bankasının ilan ettiği döviz kuru üzerinden yapılır. Merkez
Bankasının döviz kurunu belirlenen dar bant içinde tutabilmek amacıyla sürekli
döviz satmak zorunda kalması, sabit kuru sürdürmenin maliyetinin arttığını gös-
terir. Bu durumda devalüasyon kaçınılmaz olur. Merkez Bankasının döviz rezerv-
lerinin yeterliliği sistemin devam edeceğine ilişkin güven ortamı oluşturur. Ancak
bu sistemin en önemli olumsuz yönü ülke parasına yönelik spekülatif atakların
yoğun olarak yaşanması ve bu nedenle döviz rezervlerinin yetersiz kalmasıdır. Bu
gelişmelerin sonucunda ya devalüasyon kararı alınır ya da sabit kur sisteminden
dalgalı kur sistemine geçilir. Öte yandan sabit kur sisteminde döviz arzı artışı ne-
deniyle resmî döviz rezervlerinin artmasının teorik olarak bir sakıncası bulunma-
maktadır. Ancak ülke parasının aşırı değerlenmesi nedeniyle dış ticaret dengesine
olumsuz etkisi olmaktadır.
1944-1973 yılları arasında uygulanan ve bir uluslararası para sistemi olan Geleneksel Sabit Kur
Bretton Woods Para Sistemi’nde sabit fakat ayarlanabilir kur sistemi benimsen- Sistemi: Bu sistem tek para
birimine endeksli veya birkaç
miş, ülke paraları dolar karşısında ± yüzde 1 bandında dalgalanmıştır. para biriminden oluşan bir
Günümüzde Venezuela, Ürdün, Katar, Suudi Arabistan, Türkmenistan, para sepetine endeksli olarak
uygulanan ayarlanabilir sabit
Birleşik Arap Emirlikleri dâhil olmak üzere 15 ülke parasını dolara sabitlemiştir. kur sistemidir.
Ara Döviz Kuru Sistemleri

Ara döviz kuru sistemlerinde döviz kuru belirli bir değer olarak sabitlenmez. Ara Döviz Kuru Sistemleri:
Ara döviz kuru sistemleri,
Ancak Merkez Bankası döviz kurunu belirli aralıklarda veya değerde tutabilmek sabit kur sistemi ile dalgalı
amacıyla döviz piyasasına müdahale eder. Bu sistemde döviz kuru önceden be- kur sistemi arasında kalmış
lirlenmiş bir bant içinde tutulmaya çalışılır. Hedef bölge, kaygan aralık, sürünen rejimleri içermektedir.
pariteler gibi birçok uygulamayı kapsamaktadır.
Hedef Bölge veya Aralık İçinde Dalgalanma (Target Zones and Bands)
Bu rejimde döviz kurunun sabit bir değer etrafında dalgalanabileceği limitler be-
lirlenir. Döviz kuru belirlenen merkezî parite etrafında aşağı ve yukarı doğru belli
aralık içinde serbestçe dalgalanır. Aralık içinde gerçekleşen dalgalanmalar piyasa-
daki şok değişimleri giderir. Döviz kurunun alt ve üst limitleri çok sık zorlaması
durumunda Merkez Bankası tarafından müdahale edilir. Aralık genişliğinin de-
ğiştirilmesi mümkündür. Aralık daraldıkça rejim, sabit kur sistemine, aralık ge-
nişledikçe dalgalı kur sistemine yaklaşır. Bazı uygulamalarda hedef bölge ve aralık
rejimi, sürünen parite rejimi ile birleştirilerek kayan parite (sliding band) rejimi
oluşturulur. Sabit bir kur değerinin bulunmadığı bu sistemde ortalama kur değeri
ekonomik göstergelere göre ayarlanır.
Hedef Bölge: Bu rejimde Bu rejimin olumsuz yanı, aralığın çok dar olduğu ve makro politikaların sis-
döviz kuru, merkezî bir parite
etrafında aşağı ve yukarı teme uyumlu olmadığı durumlarda istikrar bozucu spekülatif ataklara yol açabil-
doğru belli aralık içinde mesidir. Ayrıca rejimin esnek olması nedeniyle gerek aralık gerekse merkezî pari-
serbestçe dalgalanır. te revize edilebilmektedir. Ancak bu durum uygulamanın kredibilitesini olumsuz
etkilemektedir. Eğer Merkez Bankası belirlenen aralığı korumada kararsız kalırsa
rejim çökebilir.
Bu rejimin en bilinen örneği, 1992-1993 döneminde geçerli olan Avrupa
Döviz Kuru Mekanizması (ERM)’dır. 1993’de ERM krizinde sistem önemli spekü-
latif baskılara maruz kalmıştır.
Kaygan Aralık (Sliding Band)

Kaygan Aralık: Bu rejimde Bu rejimde Merkez Bankası belirli bir merkezî parite tespit eder ve bu pariteyi
Merkez Bankası, merkezî
bir parite belirler ve çeşitli çeşitli göstergeler doğrultusunda ayarlar. Bu sistem enflasyonun yüksek olduğu
göstergelere göre belli bir ülkelerde aralık sisteminin uygulanış biçimi olup ulusal paranın aşırı değerlen-
aralık içinde ayarlama yapar. mesini önler. Böylece döviz kurundaki büyük değişmelerin ve spekülasyonun
getireceği zararlardan kaçınılabilir. Sistemin olumsuz yönü, paritenin ayarlanma
dönemlerinin ve oranlarının belirsiz olmasıdır. Bu durum ekonomik riskleri art-
tırmakta ve faiz oranlarında dalgalanmaya yol açmaktadır. İsrail 1988-1991 döne-
minde bu sisteme benzer bir sistem uygulamıştır.
Yönlendirilmiş Sabit Aralık (Crawling Band)

Yönlendirilmiş Sabit Aralık: Bu sistemde Merkez Bankası belirlediği merkezî pariteyi zaman içinde ayarla-
Bu rejimde Merkez Bankası
enflasyon oranına göre maktadır. Ayarlama yapılırken geçmiş dönem enflasyon oranı ya da geleceğe iliş-
belirlediği merkezî pariteyi kin beklenen enflasyon oranı esas alınabilmektedir. Yüksek enflasyonlu ülkeler
değiştirebilmektedir.
merkezî paritede yüksek oranlı bir ayarlama yapmadan aralık sistemini uygula-
yabilmektedir. Ancak yönlendirme yapılırken geçmiş dönem enflasyon oranının
esas alınması enflasyonist süreci kalıcı kılabilir; geleceğe ilişkin beklenen enflas-
yon oranı ise yanlış hedeflere göre belirlenmişse ülke parasının aşırı değerlen-
mesine ve spekülatif ataklara neden olabilir. İsrail, Şili ve İtalya bu sistemi belirli
dönemlerde uygulamışlardır.
Yönlendirilmiş Sabit Parite (Sürünen Parite - Crawling Peg)

Yönlendirilmiş Sabit Bu rejimde döviz kurları belirli dönemler itibariyle önceden ilan edilen sabit
Parite: Bu rejimde geleceğe
yönelik döviz kurları oranlarda veya belirlenen ekonomik göstergelerin sonucuna göre ayarlanır. Döviz
göstergelere göre önceden kuru belirlenirken enflasyon farkı, ödemeler dengesi, büyüme hızı gibi temel
belirlenir ve kamuoyuna ilan
edilir. makro değişkenler gösterge olarak kabul edilir. Bu nedenle bu döviz kuru rejimi-
ne göstergeye göre kur ayarlaması adı da verilir. Ayarlamaların sıklığı ve boyutuna
göre rejim, sabit kur sistemine ya da dalgalı kur sistemine yaklaşır.
Döviz kurunun ekonomik istikrarı sağlamak amacıyla bir sabitleyici olarak

kabul edildiği bu rejime döviz çapası (anchor) adı da verilmektedir. Türkiye’de
1999-2001 Şubat dönemine kadar sürünen pariteler rejimi kabul edilmiş ancak
Şubat 2001 krizi nedeniyle rejim terk edilerek dalgalı kur sistemine geçilmiştir.
Sürünen parite rejiminin temel sorunları şunlardır:
• Kur riskinin ihmal edilmesi nedeniyle ekonomik kesimlerin döviz cinsin-
den borçlanmaları artar.
• Döviz kuru artışına nazaran enflasyon oranının daha yüksek olması nede-
niyle ülke parası aşırı değerlenir ve dış ticarette rekabet gücü azalır.
• Artan dış açıkların finansmanı amacıyla kısa vadeli yabancı sermaye giri-
şinin teşvik edilmesi durumunda çapanın sağlamlığı ve değişip değişmeye-
ceği sorunları oluşur.
• Belirlenen döviz kurunu korumak amacıyla Merkez Bankasının yüksek
miktarda rezerv tutması gerekir.
• Belirlenen çapanın sürdürülemeyeceği anlaşıldığında ulusal paraya spekü-
latif ataklar başlar.
• Döviz piyasasındaki sorunlar bankacılık kesimi sorunları ile birlikte gide-
rek ağırlaşır.
Bu sistem 1960’lı ve 1970’li yıllarda Şili, Kolombiya ve Brezilya’da uygulanmış-
tır. Günümüzde Nikaragua, Botsvana ve Özbekistan tarafından uygulanmaktadır.
Dalgalı Döviz Kuru Sistemi

Dalgalı döviz kuru sistemi, yönetimli dalgalanma ve serbest dalgalanma olarak
ikiye ayrılır.
Yönetimli Dalgalanma (Managed Float)

Bu sistemde döviz kuru arz ve talebe göre belirlenmekte ancak Merkez Bankası
gerektiğinde müdahale edebilmektedir. Döviz kurları ile ilgili önceden belirlenmiş
bir değişme hedefi bulunmamaktadır. Müdahale, döviz kurlarındaki aşırı değişken-
liği (volatiliteyi) önlemek amacıyla ya da ekonomik göstergelere uyum nedeniyle
olabilmektedir. Bu sistemde Merkez Bankası, önceden belirlenmiş kurallar söz ko-
nusu olmadan döviz kurlarına müdahale ettiği için hareket alanı genişlemektedir.
Müdahaleler dalgalı döviz kurlarındaki riskleri gidermesi açısından olumlu etki
yapmaktadır. Ancak, Merkez Bankasının davranışlarının şeffaf olmayışı ve müda-
halelerin kuralsız olması nedeniyle döviz kuru belirsizlikleri artmakta, para politi-
kası güvenilirliği de azalmaktadır. Uygulamada müdahalelerin etkileri sinyal niteli-
ğinde olsa da kısa süreli olmakta ve istikrar kazandıramamaktadır. Kurala Bağlı Olmayan
Müdahale: Bu sistemde döviz
Yönetimli dalgalanma sisteminde yönetimin amacı açısından iki tür dalgalan- kurunun dalgalanma sınırını
ma söz konusudur: belirleyen bir aralık veya bir
bant yoktur. Kısa dönemli
• Temiz dalgalanma (clean float): Sadece kısa dönemli düzensiz dalgalanma- düzensiz dalgalanmalar
ların ortadan kaldırılması amacıyla döviz kurlarına müdahale edilmesidir. olduğu zaman kuru
Böylece piyasada oluşan aşırı değişkenlik giderilmiş olur. istikrarlandırmak amacıyla
veya ülkenin dış rekabet
• Kirli dalgalanma (dirty float): Ülkenin ekonomik açıdan dış rekabet gücünü gücünü arttırmak amacıyla
korumak amacıyla döviz kurlarına müdahale edilmesidir. İhracatı arttırıp döviz kuruna müdahale edilir.
ithalatı kısmak amacıyla döviz kurlarının piyasa kurunun üzerinde belir-
lenmesi kirli dalgalanmadır.
Serbest Dalgalanma
Bu sistemde döviz kuru, döviz arz ve talebine göre serbestçe belirlenmekte, Merkez
Bankasının parite kuru belirleme uygulaması bulunmamaktadır. Toplam döviz
talebi ve toplam döviz arzının eşitlenmesi ile denge döviz kurları belirlenmekte,
döviz arz ya da talebinde ortaya çıkacak bir değişiklik ile döviz kurları değişmek-
tedir. Döviz arzı sabit kalırken, döviz talebinin artması döviz kurunu yükseltir ve
ulusal para değer kaybeder. Aksine döviz talebi sabitken döviz arzının artması
durumunda döviz kuru düşer ve ulusal para değer kazanır.
Piyasa güçleri tarafından belirlenen döviz kurlarına arada bir yapılan mü-
dahaleler, gereksiz dalgalanmaları önleme veya yumuşatma amacı taşımaktadır.
Para politikasının etkinliğinin tam olarak sağlandığı bu sistemde döviz rezervleri
ihtiyacı da oldukça azdır.
Yönetimli dalgalanma sisteminde döviz kurlarına müdahale edilmesinin temel ne-

9 denleri neler olabilir? Bu nedenler haklı nedenler midir?
Dalgalı Döviz Kuru Sisteminin Olumlu Yönleri

Dalgalı Kur Sistemi: Döviz Dalgalı kur sistemi, özellikle serbest piyasa koşullarının işlemesinden yana olan
kurlarının döviz arz ve talebine ve devlet müdahalelerinin azaltılması gerektiğini savunan monetarist iktisatçılar
göre belirlendiği bu sistemde
döviz rezervlerine ihtiyaç ve en önemli temsilcisi M. Friedman tarafından savunulmaktadır. Bu sistemin
azalır, ulusal para gerçek olumlu yönlerini aşağıdaki gibi özetlemek mümkündür:
değerinde olur, iç denge
sorunlarına odaklanma daha • Dalgalı kur sisteminde döviz kurları her gün küçük ölçülerde değişebildiği
kolaylaşır. için ekonomiyi yüksek oranlı kur değişmelerinden ve ani devalüasyonlar-
dan korur.
• Sabit kur sisteminde ülkeler arasındaki sıkı bağlılık nedeniyle ekonomik
istikrarsızlıklar ekonomiyi hemen etkilerken, dalgalı kur sistemi ekonomiyi
dış şoklardan korur.
• Dalgalı kur sisteminde merkezî bir kuru sabit tutma yükümlülüğü olmadığı
için rezerv varlıklara ihtiyaçlar azalır.
• Dalgalı kur sisteminde döviz kurlarına müdahale olmadığı için ulusal para-
nın aşırı ya da eksik değerlenmesi söz konusu değildir. Döviz kurlarındaki
otomatik değişmeler sonucunda ulusal para gerçek değerini yansıtır.
• Ödemeler dengesi dengesizliği karşısında oluşan dış açık veya fazlalar
nedeniyle döviz kuru kendiliğinden değişir ve dış denge otomatik olarak
sağlanır.
• İç veya dış ekonomik dengeyi sağlama hususunda dalgalı kur sistemi, po-
litikacıların tercih yapma zorunluluğunu ortadan kaldırır. Dış denge ken-
diliğinden değişebilen döviz kurları sayesinde sağlanırken politikacılar iç
denge sorununa odaklanabilir.
• Sabit kur sisteminde ulusal paranın değeri döviz kurlarına yapılan müda-
haleler ile suni olarak arttırılırsa ülke uzmanlık alanı dışındaki ürünlerde
rekabet gücü kazanabilir. Buna karşılık dalgalı kur sisteminde ulusal para
gerçek değerini korumakta, bu nedenle ülke sadece karşılaştırmalı üstün-
lüğü olduğu ürünlerde rekabet gücü kazanabilmektedir.
Dalgalı Döviz Kuru Sisteminin Olumsuz Yönleri

• Dalgalı kurların geleceğe ilişkin belirsizlikler içermesi nedeniyle iş ve tica-
ret hayatında riskleri arttırdığı ileri sürülür. Çünkü kurların değişmesi ile
ticaret işlemlerinin ve yatırımların maliyetleri tam olarak bilinemez. Ancak
bu olumsuz görüşe karşılık olarak - her ne kadar birçok gelişmekte olan ül-
kede tam olarak işlemese de - türev piyasaların kullanılması ve vadeli işlem
sözleşmeleri ile kur riskinden korunabilineceği ileri sürülmektedir.
• Dalgalı kur sisteminde döviz kuru arttığı zaman ihracatın artabilmesi ve

ithalatın kısılabilmesi için ihraç malı ve ithal malı esneklikleri yüksek ol-
malıdır:
ex + em ≥ 1

ex, ihraç malı dış talep esnekliğini; em, ithal malı yurt içi talep esnekliğini
göstermektedir.
Marshall Lerner koşulu olarak bilinen bu denge durumu her zaman işle- Dalgalı Kur Sisteminin
Olumsuz Yönleri: Dalgalı
meyebilir. Esneklik değerlerinin kısa dönemde düşük olduğu ancak uzun kurların ekonomik kesimler
dönemde yeni fiyatlara uyum sağlanarak esneklik değerlerinin artacağı ile- üzerinde kur riski etkisi
ri sürülür. Bu nedenle kısa dönemde dalgalı kurlar küçük hacimde değişti- yapması, enflasyonist olması
ve spekülatif hareketlere yol
ğinde dış ticareti olumlu etkilemeyi başaramaz. açarak istikrarı bozması gibi
• Dalgalı kurlar, reel sektörü de her zaman etkiler. Özellikle döviz kurların- ileri sürülen bazı olumsuz
yönleri mevcuttur.
daki artışlar, üretimin her sürecinde malın üretim maliyetine yansır; böyle-
ce ülkede maliyet enflasyonu yaratır.
• Dalgalı kurların, genel olarak sabit kurlara nazaran daha enflasyonist ol-
duğu savunulur. Bu görüşe göre, döviz kurları kısa dönemde uzun dönem
hedef oranının üzerine çıkar (hedefi aşma) ve böylece ülkede enflasyonu
yükselteceği ileri sürülür.
• Dalgalı kur sisteminde döviz kurlarının sık değişmesinin spekülatif işlem-
lere yol açacağı, bunun da istikrarı bozarak kur dalgalanmalarını daha da
arttıracağı ileri sürülür. Ancak bu görüş bazı iktisatçılar tarafından redde-
dilmektedir. Döviz kuru artarken kurların daha da artacağı beklentisi ve
sürü psikolojisi ile spekülatörler döviz taleplerini arttırırlarsa döviz kuru
artışı gerçekten de şiddetlenir ve istikrar bozulur. Ancak spekülatörlerin
gerçekte döviz kuru artarken döviz almak yerine döviz satışı yapması pi-
yasanın aksi yönde hareket etmesi gerekir. Bu durumda istikrar bozulmaz,
aksine istikrar sağlanmış olur.
Günümüzde birçok ülkenin sabit kur yerine dalgalı kur sistemini veya ara kur sis-
temlerini tercih ettiği dikkate alınırsa, bunun temel nedenleri ne olabilir? 10
Resim 5.1
Forex piyasa olarak bilinen peşin döviz
piyasası, dünyanın en gelişmiş ve
likiditesi en yüksek finansal piyasaların
başında gelmektedir. Bütün dünyada
döviz parite değerleri ve fiyatları bu
piyasa aracılığı ile belirlenmektedir.
Amerikan doları, euro, İngiliz sterlini,
Japon yeni, İsviçre frangı en yoğun işlem
gören temel paritelerdir.
Kaynak:
http://www.borsarti.com
Erişim tarihi: 25 Nisan 2012.
Özet
Döviz piyasasını tanımlamak, piyasanın katılım- Ülke parasının aşırı değerli ve eksik değerli olma-
1 cılarını ve işlevlerini açıklamak ve özelliklerini 4 sının sonuçlarını açıklamak
belirlemek Ulusal para enflasyon farkından daha fazla de-
Döviz piyasası, bir ulusal paranın yabancı bir ğer kaybederse eksik değerli olur. Bu durumda
para ile değiştirildiği veya yabancı paraların ülkenin rekabet gücü artar, ihracatı artıp ithalatı
birbirleriyle değiştirildiği piyasadır. Döviz piya- azalır. Ulusal para enflasyon farkından daha az
sasının katılımcıları firmalar, bireyler, bankalar değer kaybederse aşırı değerli olur. Bu durumda
ve resmî kurumlardır. Bu piyasanın işlevleri; ülkenin dış rekabet gücü düşer, ihracatı azalıp
satın alma gücünü transfer etme, kredi kolaylığı ithalatı artar.
sağlama, döviz kuru riskinden koruma ve değer
saklama işlevleridir. Arbitraj ve spekülasyon işlemlerini ve farklarını
Döviz piyasası, alıcı ve satıcıların karşı karşıya 5 açıklamak
gelmesinin gerekmediği, örgütsüz, evrensel, hiç İki ayrı döviz piyasasında kur farkından kazanç
kapanmayan bir piyasa olup bu özellikleri nede- sağlama işlemine arbitraj denir. Arbitraj Tek
niyle tam rekabet piyasası yapısındadır. Fiyat Yasası’nın bir sonucu olarak geliştirilmiş
bir işlemdir. Tek Fiyat Yasası’na göre devlet mü-
Alış kuru - satış kuru, düz kur - çapraz kur, nomi- dahalesinin olmadığı ve tam rekabet şartlarının
2 nal kur - reel kur kavramlarını tanımlamak geçerli olduğu bir ekonomide her ekonomik var-
Döviz alış işlemlerinde uygulanan kura döviz lığın tek bir fiyatı vardır. Belli bir anda oluşan fi-
alış kuru, satış işlemlerinde uygulanan kura yat farklılığı ise arbitraj işlemine yol açar. Ayrıca
döviz satış kuru denir. İki ulusal para arasında düz ve çapraz kur farkı da arbitraja neden olur.
piyasada fiilen oluşan döviz kuruna düz kur adı Döviz kurunun değişmesine ilişkin tahmine
verilir. Ulusal piyasalarda ülke parasının bulun- dayanarak döviz alıp satmak ise spekülasyon
madığı kurlara çapraz kur denirken, uluslararası işlemidir. Spekülatör öncelikle döviz kurunun
piyasalarda ABD dolarını içermeyen kurlar çap- gelecekteki değerini tahmin eder, sonra bu bek-
raz kur olarak tanımlanır. Ülkede fiilen geçerli lentiye göre döviz alım ya da satım kararı alarak
olan kura nominal kur denirken enflasyon oran- kur riski üstlenir. Fiyatında artış beklediği dövizi
ları dikkate alınarak hesaplanan kura ise reel kur satın alır, düşüş beklediği dövizi ise satar.
denmektedir.
Peşin ve vadeli döviz piyasalarını belirlemek
Satın alma gücü paritesi teorisine göre döviz kur- Döviz piyasası işlemleri peşin (spot) ve vadeli iş-
6
3 larındaki değişmeyi yorumlamak lemler olarak ayrılır. Spot döviz piyasası Forex
Satın alma gücü paritesi teorisi, ülkelerin tica- piyasa olarak ifade edilir. Forex piyasası dün-
ret konusu olan mal fiyatları ile döviz kurları yanın en büyük ve en hızlı ve en likit piyasası
arasındaki ilişkiyi açıklamaktadır. Mutlak satın niteliğindedir. Haftada 5 gün 24 saat açık olan
alma gücü paritesi döviz kurlarının ne olması bu piyasada işlemciler, işlem yapmaya yetkili bir
gerektiğini, nispi satın alma gücü paritesi ise dö- aracı kurumda ABD doları cinsinden hesap aç-
viz kurlarının, belli bir dönemde ne kadar değiş- tırdıktan sonra istedikleri para birimi cinsinden
mesi gerektiğini açıklar. işlemlerini yürütürler.
Vadeli döviz piyasası, dövizin fiziki tesliminin
belli bir tarihte yapılmasının sözleşme ile belir-
lendiği piyasalardır. Alım satıma konu olan dö-
vizin cinsi, miktarı, fiyatı ve teslim tarihi işlemin
yapıldığı tarihte bir sözleşme ile belirlenir, vade
sonunda ise fiziki teslim gerçekleştirilir. Vadeli
işlemlerde öngörülen vade süresi genellikle bir
yıldan kısadır.
Vadeli döviz piyasası kapsamında forward, futu-
Döviz kuru sistemlerini tanımlamak
7 res, opsiyon ve swap işlemlerini açıklamak 8
Döviz kuru sistemleri sabit kur sistemi ve dalgalı
Vadeli döviz piyasası işlemleri kur riskinden ka-
kur sistemi olarak ikiye ayrılır. Bu iki temel siste-
çınmak amacıyla yapılan forward, futures, opsi-
min dışında çok sayıda ara kur sistemleri vardır.
yon işlemleri ve swap sözleşmeleridir.
Sabit kur sistemi, döviz kurunun bir yabancı pa-
Forward sözleşmeler belli bir dövizin, belirlen-
raya veya sepet paraya endekslenmesidir. Ayrıca
miş döviz kuru üzerinden belli bir tarihte satın
dolarizasyon, para kurulu ve parasal birlik de
alınması ya da satılması sözleşmeleridir. Bu iş-
katı sabit kur sistemidir. Ara döviz kuru sistem-
lemler, bankalar aracılığı ile gerçekleştirildiği
leri sabit kur ile dalgalı kur sistemleri arasında
için tezgâh üstü piyasa işlemleridir. Forward
yer alan uygulamalardır. Dalgalı kur sistemi ise
döviz sözleşmeleri genellikle dış ticaretçilerin
döviz kurlarının döviz arz ve talebine göre ser-
kur riskinden kaçınmak amacıyla kullandıkları
bestçe değişebilmesidir.
işlemlerdir.
Sabit kur sistemleri katı sabit kur sistemi ve ge-
Futures sözleşmeler belli bir dövizin, belli bir
leneksel sabit kur sistemi olarak ikiye ayrılır.
kur üzerinden, belli bir tarihte alınması veya
Katı sabit kur sistemi dolarizasyon, para ku-
satılması sözleşmeleridir. Anlaşılacağı gibi bu
rulu ve parasal birlik şeklinde rejimlere ayrılır.
tanım, yukarıda ele alınan forward sözleşme ta-
Dolarizasyon, resmî para birimi olarak ulusal
nımı ile aynıdır. Bu iki vadeli döviz işlemi ara-
para yerine yabancı parayı kullanmaktır. Para
sındaki temel fark forward sözleşmelerin banka
kurulu, Merkez Bankasının para basma yetkisini
ile futures sözleşmelerin borsa ile yapılmasıdır.
elinden alan ve sadece ülkenin döviz rezervleri
Opsiyon işlemleri belli bir dövizin, belli bir kur
kadar para arzı artışına izin veren uygulamadır.
üzerinden, belli bir tarihte alınması veya satıl-
Parasal birlik, ekonomik göstergeleri yakın alan
ması hakkı veren sözleşmelerdir. Bu tanımda gö-
ülkelerin ortak bir para birimini kabul etmele-
rüldüğü gibi forward ve futures sözleşmelerden
ridir. Geleneksel sabit kur sistemi ise tek para
farklı olarak hak ifadesi yer almaktadır. Çünkü
birimine endeksli veya birkaç para biriminden
opsiyon işlemleri, yatırımcıya işlemi uygula-
oluşan bir para sepetine endeksli olarak uygula-
maktan vazgeçme hakkı tanır. Yatırımcı piyasa
nan ayarlanabilir sabit kur sistemidir.
koşulları ile sözleşme koşullarını karşılaştırır ve
Ara döviz kuru sistemlerinde döviz kuru belir-
sözleşmeyi uygulayıp uygulamama kararı verir.
li bir değer olarak sabitlenmez. Ancak Merkez
Opsiyon sözleşmeleri hem banka hem de borsa
Bankası döviz kurunu belirli aralıklarda veya
ile yapılabilen sözleşmelerdir.
değerde tutabilmek amacıyla döviz piyasasına
Swap kelime anlamı olarak iki paranın takası
müdahale eder. Bu sistemde döviz kuru önceden
demektir. Swap işlemleri çok çeşitli olarak uy-
belirlenmiş bir bant içinde tutulmaya çalışılır.
gulanmakla birlikte temelde döviz swapları ve
Hedef bölge, kaygan aralık, sürünen pariteler
faiz swapları olarak ikiye ayrılır. Döviz swapları,
gibi birçok uygulamayı kapsamaktadır.
bir uluslararası yatırımcının dış piyasalarda en
Dalgalı kur sistemi de kendi içinde yönetimli
uygun faiz oranı ile borçlandığı parayı başka bir
dalgalanma ve serbest dalgalanma adı altında iki
para birimi ile değiştirmesidir. Faiz swapları ise
uygulamaya sahiptir. Yönetimli dalgalanmada
firmaların aynı para birimi cinsinden temin et-
döviz kuru döviz arz ve talebine göre belirlen-
tikleri kredilerin faiz yapısını değiştiren işlem-
mekte, Merkez Bankası gerektiğinde müdahale
lerdir.
edebilmektedir. Döviz kurları ile ilgili önceden
belirlenmiş bir değişme hedefi bulunmamakta-
dır. Serbest dalgalanmada ise döviz kuru, döviz
arz ve talebine göre serbestçe belirlenmekte,
Merkez Bankasının müdahalesi söz konusu ol-
mamaktadır.
1. Aşağıdaki faaliyetlerden hangisi döviz piyasasının 6. İki ayrı piyasada, aynı anda döviz kurunda olu-
işlevleri arasında yer almaz? şan farklı kotasyonlardan yararlanma işlemine ne ad
a. Satınalma gücü transfer etme verilir?
b. Kredi kolaylığı sağlama a. Spekülasyon
c. Yatırımları teşvik etme b. Yer arbitrajı
d. Döviz kuru riskinden koruma c. Dolaylı ve dolaysız kur farkı arbitrajı
e. Değer saklama d. Döviz opsiyonu
e. Döviz swapı
2. Aşağıdaki ifadelerden hangisi döviz piyasasının
özelliklerinden biri değildir? 7. I-Alıcı ve satıcının vazgeçme hakkı vardır.
a. Örgütsüz piyasa olması II-Vade içinde veya vade sonunda uygulanabilir.
b. Evrensel piyasa olması III-Vazgeçme hakkının maliyeti olarak prim ödenir.
c. Hiç kapanmayan piyasa olması Yukarıdaki bilgilerden hangisi veya hangileri döviz op-
d. Alıcı ve satıcının karşı karşıya gelmesi siyonu işleminin özelliklerini oluşturur?
e. Tam rekabet piyasasına yakın piyasa olması a. I-II
b. I-III
3. Aşağıdakilerden hangisi döviz alış ve satış kuru c. Sadece II
arasındaki farkı etkileyen unsurlardan biri değildir? d. II-III
a. Piyasaya ilişkin bekleyişler e. Sadece I
b. Dövizin banka hesabı veya efektif olması
c. İşlemlerin finans merkezlerine uzaklığı veya ya- 8. Aşağıdaki özelliklerden hangisi dolarizasyon rejimi
kınlığı ile ilgili doğru bir ifade değildir?
d. Bankaların veya diğer finans kurumlarının dö- a. Parasal disiplini arttırır.
viz pozisyonları b. Döviz kuru istikrarsızlığını tamamen giderir.
e. Döviz işlemi yapan tarafların spekülatör olup c. Merkez bankasının rolünü güçlendirir.
olmaması d. Senyoraj gelirini ülkeye bırakmaz.
e. Krize karşı duyarlılığı arttırır.
4. 2017 yılında 1ABD doları = 4.80 TL, Türkiye’de enf-
lasyon oranı yüzde 14, ABD’de enflasyon oranı yüzde 9. Sadece ülkeye döviz girişi olduğunda para arzı ar-
4 ise Türk lirasının reel değeri nedir? tışına izin verilen ve kesin yasal düzenlemeler getiren
a. 4.92 döviz kuru rejimi aşağıdakilerden hangisidir?
b. 4.84 a. Parasal birlik
c. 4.76 b. Para kurulu
d. 4.37 c. Dolarizasyon
e. 4.20 d. Geleneksel sabit kur sistemi
e. Yönetimli dalgalanma
5. Aşağıdakilerden hangisi vadeli döviz piyasaları
kapsamında yer alan forward ve futures (gelecek işlem- 10. Aşağıdakilerden hangisi dalgalı kur sisteminin
leri) arasındaki farklardan biri değildir? olumlu yönlerinden biri değildir?
a. Forward işlemler banka ile yapıldığı için risk a. Yüksek oranlı ve ani devalüasyonlardan koru-
taşımaz; futures işlemler borsa ile yapıldığı için ması
risklidir. b. Ekonomiyi dış şoklara karşı koruması
b. Forward işlemler tezgahüstü işlemler iken futu- c. Rezerv ihtiyacını azaltması
res işlemler borsa işlemleridir. d. Paranın gerçek değerini yansıtması.
c. Forward işlemlerde teminat yatırma zorunlu- e. Otoritelerin sadece dış denge sorunu üzerinde
luğu yokken futures işlemlerde teminat sistemi yoğunlaşmalarını sağlaması
esastır.
d. Forward işlemlerde mutlaka vade sonunda dö-
viz alım veya satımı gerçekleşirken futures iş-
lemlerde ikincil piyasa işlemleri çok yoğundur,
genellikle vade sonu beklenmez.
e. Forward işlemler müşteri talebine uygun olur-
ken futures işlemler borsanın standart koşulla-
rına tabidir.
Yaşamın İçinden
Döviz Efektif Efektif

Önceki Alış (T) Önceki Satış (T) Durum
Türü Alış (T) Satış (T)
1 (EUR) Euro 2.3173 2.3132 2.3285 2.3244 2.3116 2.3279
1 (USD) Amerikan Doları 1.7535 1.7489 1.7620 1.7573 1.7477 1.7599
1 (CAD) Kanada Doları 1.7824 1.7814 1.7905 1.7895 1.7748 1.7963
1 (AUD) Avustralya Doları 1.8213 1.8217 1.8332 1.8336 1.8133 1.8446
1 (DKK) Danimarka Kronu 0.3115 0.3109 0.3130 0.3125 0.3107 0.3132
1 (SEK) İsveç Kronu 0.2592 0.2581 0.2619 0.2608 0.2580 0.2614
1 (NOK) Norveç Kronu 0.3054 0.3045 0.3074 0.3066 0.3043 0.3073
100 (JPY) Japon Yeni 2.1699 2.1782 2.1843 2.1927 2.1701 2.2010
1 (CHF) İsviçre Frangı 1.9254 1.9219 1.9378 1.9343 1.9190 1.9372
1 (SAR) S. Arabistan Riyali 0.4690 0.4677 0.4698 0.4686 0.4642 0.4721
1 (GBP) İngiliz Sterlini 2.8415 2.8442 2.8564 2.8591 2.8422 2.8634
1 (KWD) Kuveyt Dinarı 6.2625 6.2503 6.3450 6.3326 6.1565 6.4276
Kaynak: http://www.dovizfiyat.com/tcmb-kurlari.html Erişim tarihi: 30 Nisan 2012.

Yukarıdaki tabloda 30 Nisan 2012 tarihinde TCMB ta- Türkiye’ye bakalım. Big Mac fiyatı 6.50 TL; ABD’de
rafından ilan edilen döviz kurları ve önceki güne göre ise 4.20 dolar. Buna göre iki fiyatı eşitleyen dolar kuru
değişim oranları yer almaktadır. TCMB tarafından her 1.55 TL çıkıyor. Halbuki o günkü fiili kur 1.84 TL.
iş günü saat 15.30’da gösterge niteliğinde kurlar belir- Böylece TL’nin yüzde 19 düşük değerli olduğu sonu-
lenmektedir. Bu kurlar ABD doları döviz satış fiyatı cuna varılıyor.
esas alınarak hesaplanmaktadır. 1 Nisan 2002 tarihin- Şimdi 25 Temmuz 2011’le karşılaştıralım. Big Mac fi-
den itibaren TCMB tarafından her iş günü saat 10.30- yatı gene 6.50 TL. Çok ilginç çünkü altı ayda enflasyon
15.30 arasında her saat başında toplam 6 defa, banka- tırmanmasına rağmen Big Mac fiyatı sabit kalmış! The
lararası döviz piyasasında 1 ABD doları karşılığında Economist’in yalancısıyım; kendim kontrol etmedim.
TL kotasyon veren bankaların alım ve satım fiyatları- Halbuki ABD’de altı ay önce Big Mac 4.07 dolara sa-
nın ortalamalarının ortalaması belirlenmektedir. Bu tılıyormuş. Yani ABD’de fiyatı yüzde 3,2 yükselmiş.
şekilde belirlenen 6 ortalamanın aritmetik ortalaması Buna göre iki fiyatı eşitleyen dolar kuru 1.60 TL oluyor.
Merkez Bankası’nca saat 15.30 itibariyle belirlenen Halbuki o tarihte fiili kur 1.72 TL, dolayısı ile TL %7
gösterge niteliğindeki 1 ABD doları döviz satış kuru düşük değerli imiş.
olmaktadır. Döviz alış kurları ise satış kurlarından her TL’nin reel değer kaybı Ne demek?
para birimi için farklı oranlarda iskonto yapılarak be- Reel döviz kurunu hamburger fiyatları ile hesaplayınca
lirlenmektedir. temmuzdan ocağa TL dolar karşısında yüzde 12 değer
kaybediyor. Dörtte biri (3.2 puan) fiyatın Türkiye’de sa-
bit iken ABD’de artmasından, geri kalanı ise (9 puan)
nominal kurun yükselmesinden kaynaklanıyor.
Okuma Parçası Bugün durum nedir? 11 Ocak’tan bu yana Big Mac fi-
Big Mac kurları yatlarının değişmediğini kabul ediyoruz. Bugünkü do-
Döviz kuru ne oluyor? TL çok mu değer kazandı? Son lar kurunu 1.76 TL alıyorum. TL %13.5 düşük değerli
günlerde kur tartışması gene canlandı. Hoş, zaten hiç çıkıyor. Dolayısı ile temmuza kıyasla hâlâ yüzde 6.5’luk
bitmemişti. “Hocam, ne olacak şu kur?” sorusu dai- bir rekabet avantajını koruyor.
ma geçerlidir. Kur yükselir; dövizle borçlananlar ağlar. Ocakta parası en değerli ülke İsviçre çıkıyor: Yüzde 62.
Düşer; sanayici şikâyet eder. Sabit kalır; iki taraf da te- İsviçre’de Big Mac 6.81 dolara satılıyor. Temmuz’da zir-
dirgin olur. vede Norveç vardı. Diğer uçta ise Hindistan yer alıyor:
Yıl sonunda TL’ye saldırı döviz sepetini 2.20 TL’ye tır- Big Mac fiyatı 1.62 dolar yani Rupee yüzde 61 düşük
mandırdı. Merkez Bankası piyasaları fonladığı faizi ko- değerli oluyor.
ridorun üst sınırında tutarak ve döviz satarak TL’yi ba-
şarılı şekilde korudu. Geçen hafta döviz sepeti 2 TL’ye Kaynak: Asaf Savaş Akat, 7 Şubat 2012, Vatan
iyice yaklaştı. İki hafta önce The Economist ünlü Big Gazetesi.
Mac döviz kuru endeksini yeniden yayınladı. Ocak fi-
yatlarını kullanıyor. Geçen temmuz fiyatları ile bulgu-
lara bu köşede değinmiştim (21 Ağustos 2011).
Hatırlatalım. Big Mac özel bir hamburger. Dünyanın
her yerinde tıpatıp aynı üretiliyor. Benzer dükkânlarda
benzer kıyafetler giyen personel tarafından satılıyor.
Böylece kalite ve miktar gibi ölçmeyi zorlaştıran so-
runlar ortadan kalkıyor.
Son hesapta 11 Ocak’ta geçerli fiyat ve kurlar kullanıl-
mış. Türkiye dahil kırkdört ülke ve euro bölgesi kapsa-
nıyor. Yerli fiyat ABD fiyatına bölününce dolarla satı-
nalma gücünü sağlayan kur bulunuyor. Sonra fiili kurla
mukayese ediliyor.

1. c Yanıtınız yanlış ise “Döviz Piyasasının İşlevleri” Sıra Sizde 1
konusunu yeniden gözden geçiriniz. Bir ülkede ekonomik kesimler uluslararası ticaret yap-
2. d Yanıtınız yanlış ise “Döviz Piyasasının mak, dış yatırımlarda bulunmak, turizm faaliyetleri veya
Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. tasarruf faaliyetlerini gerçekleştirmek gibi amaçlarla dö-
3. e Yanıtınız yanlış ise “Döviz Alış ve Satış Kurları” viz piyasasında işlem yaparlar. Bu işlemler yürütülürken
konusunu yeniden gözden geçiriniz. döviz piyasası taraflar arasında satın alma gücü transferi
4. d Yanıtınız yanlış ise “Nominal ve Reel Döviz sağlar, ihracatta akreditif işlemi ile kredi kolaylığı temin
Kuru” konusunu yeniden gözden geçiriniz. eder, türev piyasalar aracılığıyla kur riskinden kaçınma-
5. a Yanıtınız yanlış ise “Vadeli Döviz Piyasası” ko- yı mümkün kılar ve döviz cinsinden tasarruflar ile tasar-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. rufların değerini korumayı mümkün kılar.
6. b Yanıtınız yanlış ise “Döviz Piyasası İşlemleri:
Arbitraj ve Spekülasyon” konusunu yeniden Sıra Sizde 2
gözden geçiriniz. Reel döviz kurunu hesaplamak ulusal paranın ger-
7. d Yanıtınız yanlış ise “Vadeli Döviz Piyasası” ko- çek değerini belirlemek açısından oldukça önemlidir.
nusunu yeniden gözden geçiriniz. Çünkü nominal kur ile reel kur farklı olduğu zaman
8. c Yanıtınız yanlış ise “Katı Sabit Kur Sistemi” ko- ülke parasının değeri ile ilgili farklı yorumlar yapıla-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. bilmektedir. Nominal kur artınca ulusal paranın değer
9. b Yanıtınız yanlış ise ”Katı Sabit Kur Sistemi” ko- kaybettiği, dış piyasada rekabet gücünün arttığı ifade
nusunu yeniden gözden geçiriniz. edilir. Ancak nominal kurun enflasyona göre düzeltil-
10. e Yanıtınız yanlış ise “Dalgalı Döviz Kuru miş değeri olan reel kur düşmüş olabilir. Bu durumda
Sistemi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ulusal paranın değer kazandığı, dış rekabet gücünün
azaldığı bir durum oluşur. Bu nedenle en gerçekçi yo-
rum reel kur değerine göre yapılan yorumdur.
Sıra Sizde 3
Bir ülke parasının aşırı ya da eksik değerliliği, iki dö-
nem arasında nominal kurda meydana gelen değişme-
nin, aynı döneme ait iki ülke enflasyon farkı ile karşı-
laştırılması şeklinde bulunur. Bu yaklaşım nispi satın
alma gücü paritesine dayanır. Nispi satın alma gücü
paritesine göre bir ülke parası enflasyon ölçüsünde de-
ğer kaybetmelidir. Eğer enflasyon oranından daha az
değer kaybederse aşırı değerli olur. Aksine enflasyon-
dan daha fazla değer kaybederse eksik değerli olarak
ifade edilir.
Sıra Sizde 4
Arbitraj işlemi yapma imkânı veren kur farklılığı, pi-
yasalar arasında döviz arz ve talebinin farklı olmasın-
dan kaynaklanabilir. Ayrıca dolaylı ve dolaysız kur far-
kı, kur kotasyonu yapan bankanın söz konusu dövize
olan ihtiyacına veya arz fazlasına bağlı olabilmektedir.
Bunların dışında kur kotasyonu esnasında çapraz kur
hesaplama hatası da dolaylı ve dolaysız kur farkından
doğan arbitraja yol açabilir. Çünkü döviz kurları günü-
müzde noktadan sonra beşli rakamlar olarak gösteril-
mektedir. Örneğin 1$ = T4.79812 şeklinde açıklanan
bu rakamlar arasında yapılan hesaplama hataları çok Sıra Sizde 8

kısa süreli arbitraj kazancına imkân verebilmektedir. Bir ülkenin parasal birlik içinde yer alması öncelikle
Çünkü kur farkının ekranda görünmesi ile arbitraj iş- kendi ulusal para biriminden ve Merkez Bankasından
leminin gerçekleşmesi sonrasında bu farkın ortadan feragat etmesi anlamına gelmektedir. Ancak, birlik
kalkması çok kısa sürede gerçekleşmektedir. Kur far- içinde ticareti ve sermaye hareketlerini arttırması, para
kından arbitraj kazancı sağlayabilmek için öncelikle birimlerini dönüştürme maliyetlerinin ortadan kalk-
aracı kurumlara ödenecek işlem maliyetinin de dikkate ması, fiyatların şeffaf olması gibi avantajları da vardır.
alınması gerekir. İşlem maliyeti ödendikten sonra net İngiltere Avrupa Birliği üyesi olduğu hâlde kendi isteği
bir kazancın elde edilememesi durumunda arbitraj iş- ile euro alanı dışında kalmıştır. Kendi para birimine ve
lemi yapılmaz. Merkez Bankasına sahiptir. Böylece ülkenin kendi eko-
nomi politikalarını bağımsızca belirleme ve gerektiğin-
Sıra Sizde 5 de parasını devalüe edebilme imkânı bulunmaktadır.
Vadeli döviz piyasası ile spot döviz piyasası arasındaki
temel fark, işleme konu olan dövizin hemen ya da be- Sıra Sizde 9
lirlenen bir vade sonunda teslimidir. Vadeli piyasalar, Yönetimli dalgalanma sisteminde döviz kurlarına mü-
dövizle işlem yapan tarafların kur riskinden kurtulma- dahale amacına göre kirli ve temiz dalgalanma müm-
ları amacıyla geliştirilmiş olsa da spekülatörlerin bu kündür. Temiz dalgalanmada müdahale kısa dönemli
riski üstlenerek kazanç sağlamak istemeleri de vadeli aşırı dalgalanmayı ve istikrarsızlıkları gidermeyi amaç-
piyasaların gelişmesinde etkili olmuştur. Farklı vadeli larken kirli dalgalanmada müdahale dış rekabet gücü
piyasalar, farklı ekonomik kesimler için uygun olabil- kazanmayı amaçlar. Bu amaçla yapılan müdahaleler
mektedir. Dış ticaretçiler için müşteri talebine uygun haklı nedenlere dayanmaz. Çünkü bu durum karşılaş-
sözleşmelerin yapıldığı forward sözleşmeler avantaj- tırmalı üstünlüklere uygun ticaret yapılmasını engeller,
lıdır. Çünkü bu sözleşmelerde döviz cinsi, miktarı ve ticaret ortaklarına karşı haksız rekabet sağlar.
teslim tarihi dış ticaretçi tarafından belirlenebilmekte-
dir. Standart futures kontratlar ise dış yatırımcılar ve Sıra Sizde 10
spekülatörler için daha uygundur. Günümüzde hemen hemen tüm ülkeler dalgalı kur
sistemini veya ara kur sistemlerini tercih etmektedir.
Sıra Sizde 6 Sabit kur sisteminin tercih edilmemesinin temel ne-
Bir ülkenin kendi ulusal para birimi yerine yabancı bir denleri sabit kurda müdahale nedeniyle ulusal paranın
para birimini resmî para birimi olarak kullanmasına aşırı ya da eksik değerli olabilmesi, yüksek oranlı deva-
dolarizasyon adı verilir. Dolarizasyon öncelikle ülke- lüasyonların ekonomide şok etkisi yapmasıdır. Ayrıca
de Merkez Bankasının etkinliğini kaybetmesine neden sabit kurda döviz kurunu korumak amacıyla döviz re-
olur. Ayrıca senyoraj adı verilen para basma kazancı zervlerine ihtiyaç artar. Bunun dışında otoriteler sabit
ülkede kalmaz, para birimi kullanılan ülkeye geçer. kuru korumayı hedefledikleri için iç ekonomik sorun-
Ancak parasal disiplin sağlama ve dış piyasalara güven lardan uzaklaşabilmekte, bağımsızca iç denge ile ilgile-
verme gibi olumlu yönleri de vardır. nememektedir. Bu nedenlerle artık hemen hemen tüm
ülkeler sabit kur sistemini terk etmişlerdir.
Sıra Sizde 7
Bir ülkenin para kuruluna geçmesinin temel nedeni
enflasyon oranını düşürmektir. Çünkü para kurulunda
Merkez Bankası serbestçe para basamamakta, sade-
ce döviz rezervleri karşılığında para basabilmektedir.
Böylece likidite darlığı nedeniyle toplam talep hızla
düşürülmekte ve enflasyonla mücadelede kısa sürede
sonuç alınabilmektedir.
Appleyard, D. R., Field, A. J., Cobb, S. L. (2006). Inter-
national Economics, Boston: Mc Graw-Hill Irwin.
Bekaert, G., Hodrick, R. (2012). International Finan-
cial Management, Second Ed. Prentice Hall.
Berg, H.V. (2004). International Economics, Boston:
Mc Graw Hill Irwin.
Carbaugh, R .J. (2000). International Economics,
New York: South-Western.
Dornbusch, R. (1989). Open Economy Macroecono-
mics, New York: Academic Press.
Gerber, J. (2005). International Economics, Boston:
Pearson, Addison-Wesley.
Ghost, A. R., Gulde A. M. and Wolf H. C. (2003). Exc-
hange Rate Regime, Choice and Consequences,
The MIT Press.
Husain, M. A. (2006). ‘To Peg or not to Peg: A Temp-
late for Assessing the Nobler’ IMF Working Pa-
per, No:54.
Husted, S., Melvin M. (2007). International Econo-
mics, Boston: Pearson, Addison-Wesley.
Kenen, P. (2008). The International Economy, Camb-
ridge: Cambridge University Press.
Economics, Theory and Policy, Boston: Addison-
Wesley.
Moosa, A. I. (2005). Exchange Rate Regimes, Fixed,
Flexible or Something in Between?, London:
Macmillan Palgrave.
Wang, P. (2010). The Economics of Foreign Exchan-
ge and Global Finance, 2nd. Ed. United Kingdom:
Springer.
Pugel, T. (2004). International Economics, Boston:
Mc Graw Hill.
Reinhart, C. M., K. S. Rogoff. (2004). ‘The Modern His-
tory of Exchange Rate Arrangements: A Reinterp-
retation’, Quarterly Journal of Economics, Feb.
Vol.119, Iss.1, ss.1-49.
Salvatore, D. (2007). International Economics, New
York: John Wiley.
Stephan V. (2007). An Introduction to Global Finan-
cial Markets, 5th Ed. London: Palgrave Macmillan.
6
Amaçlarımız
 Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Ödemeler dengesini tanımlayabilecek,
 Ödemeler dengesinde yer alan temel hesapları ve bu hesapların alt kalemlerini
belirleyebilecek,
 Dış ticaret açığı/fazlası, cari açık/fazla ve ödemeler dengesi açığı/fazlası kav-
ramlarını tanımlayabilecek,
 İkiz açıklar kavramını açıklayabilecek,
 Tasarruf ve yatırım özdeşliği açısından ve bütçe dengesi açısından cari hesap
dengesini belirleyebilecek,
 Dış dengesizliklere yol açan veya onları etkileyen gelişmeleri belirleyebilecek,
 Ödemeler dengesinde otomatik denkleşme mekanizmalarını ve dış denkleştir-
me politikalarını açıklayabilecek
Anahtar Kavramlar
• Ödemeler Dengesi • Rezerv Hareketleri
• Çift Kayıt Muhasebe Sistemi • Ödemeler Dengesi Açığı
• Dış Ticaret Dengesi • İkiz Açıklar
• Dış Ticaret Açığı • Otonom ve Denkleştirici İşlemler
• Cari İşlemler Dengesi • Dış Denkleştirme Mekanizmaları
• Cari Açık • Dış Denkleştirme Politikaları
• Net Hata Noksan • Devalüasyon, Revalüasyon

İçindekiler
• ÖDEMELER DENGESİ
Ödemeler Dengesi ve
Uluslararası İktisat Politikası • ÖDEMELER DENGESİNDE DENKLEŞME
Denkleşme Mekanizmaları MEKANİZMALARI
Ödemeler Dengesi ve
Denkleşme Mekanizmaları
ÖDEMELER DENGESİ
Ödemeler Dengesi Kavramı
Ödemeler dengesi, bir ekonomide yerleşik kişilerin diğer ekonomilerde bulunan Ödemeler dengesi: Ülke
yerleşik kişiler ile belirli bir dönem içinde yapmış oldukları ekonomik işlemlerin yerleşiklerinin diğer ülke
yerleşikleri ile yaptıkları tüm
kayıtlarını gösteren bir rapordur. İstatistiki nitelikte olan bu rapor aylık, üçer aylık ekonomik işlemleri gösterir.
ve yıllık olarak hazırlanır. Zamana bağlı olarak açıklanan, dinamik bir kavram
olduğu için ödemeler dengesi bir akım değişkendir.
Ödemeler dengesi tanımında bulunan yerleşik kişiler kavramı, bir ekonomide
en az bir yıl sürekli ve düzenli olarak ikamet eden ve söz konusu ekonomi içinde
faaliyette bulunan gelir ve giderleri olan kurum ve kişileri ifade etmektedir. Bu
çerçevede yerleşikler merkezî hükûmet, parasal otorite, bankalar ile gerçek ve tü-
zel kişileri kapsamaktadır.
Tanımda yer alan ekonomi kavramı ise bir hükûmet tarafından yönetilen,
sınırları belirlenmiş bir coğrafi bölgeyi ifade eder. Bu açıdan ödemeler dengesi,
farklı ekonomilerin yerleşik kişileri arasında gerçekleştirilen ekonomik akımları
ölçen bir rapor niteliğindedir. Yurt içi ve yurt dışı yerleşikler arasındaki ekono- Ekonomik işlemler: Ülke
mik işlemler ise mal ve hizmet gelir-gider işlemlerini, finansal varlıklar ve yü- yerleşikleri ile yabancı ülke
yerleşikleri arasında, mal,
kümlülükler ile ilgili işlemleri ve reel ya da finansal kaynakların karşılıksız olarak hizmet, sermaye ve gelir akımı
sağlandığı transferleri içermektedir. ile reel veya finansal karşılıksız
transfer işlemleridir.
Ödemeler Dengesi Tabloları ve Kayıt İlkeleri

Ödemeler dengesi kapsadığı hesapların ayrıntı durumuna göre üç farklı tablo şek- Ödemeler Dengesi
linde hazırlanır: Tabloları: Ödemeler dengesi
özet, analitik ve detay tablo
Özet tablo: Sadece başlıca kalemleri içeren, sınırlı ölçüde bilgi veren bir tablodur. şeklinde hazırlanmaktadır.
Analitik tablo: Bir ekonomideki gelişmeleri analiz etmeye imkân verecek tüm
gerekli kalemleri içeren tablodur.
Detay tablo: Ödemeler dengesinin en kapsamlı sunumunu içeren tablodur. Bu
tabloda mal ve hizmet ticareti, gelir ve giderler dengesi, cari transferler, vadelerine
ve sektörlere göre sermaye hareketleri, varlık ve yükümlülükler, kredi kullanımla-
rı ve geri ödemeleri yer alır.
Ödemeler dengesi, mal ve hizmet alışverişi ile sermaye hareketlerini gösteren
bir bilanço olduğu için ödemeler bilançosu adını da almaktadır. Bilançoda eko-
nomik işlemler sistemli bir muhasebe düzenine göre kaydedilir. Bu nedenle öde-
meler dengesi kayıtlarında üç temel ilke yer almaktadır:
1. Çift kayıt ilkesi

2. İşlemlerin kayıt tarihi (mülkiyet değişimi tarihinde kayıt )
3. İşlemlerin kayıt değeri (piyasa değeri ile kayıt)
Şimdi bu ilkeleri görelim:
Çift Kayıt İlkesi

Çift Kayıt İlkesi: Ödemeler Ödemeler dengesi her işlemin artı ve eksi olarak iki ayrı şekilde kaydedildiği bir
dengesinde her hesap bir muhasebe sistemidir. Ödemeler dengesinde yer alan her uluslararası işlem borç
karşı hesap ile kapatılır.
Böylece muhasebedeki bilanço ya da alacak olarak kaydedilir. Borç kalemi yabancılara yapılacak olan ödemeleri
denkliği sağlanır. gösterirken, alacak kalemi yabancılardan alınan ödemeleri temsil eder. Çift kayıt
ilkesine göre her hesap bir karşı hesap ile kapatılır; böylece muhasebe anlamında
denklik sağlanmış olur.
Ülke yerleşiklerinin ve hükûmetlerin diğer ülkelere ödeme yapmasını gerek-
tiren işlemler o ülkenin ödemeler dengesinde açık veren kalemlerdir. Bu nedenle
bu kalemler ödemeler dengesine borç olarak kaydedilir. Ülkeye ödeme yapılması-
nı gerektiren işlemler ise alacak olarak kaydedilir.
Bu durumu örnek yardımı ile görelim.
ÖRNEK 1
Bir Türk firması Almanya’ya 100 bin euro değerinde tekstil ürünü ihraç etmiş ve
karşılığını peşin olarak tahsil etmiştir. Bu durumda firma ihracat değerine eşit tu-
tarda bir döviz girişi sağlamıştır.
Buna göre ülkeden mal çıkışı olduğu için ihracat kalemi 100 bin euro alacak-
lı olmaktadır. Buna karşılık ülkeye döviz girişi olduğu için Sermaye ve Finans
Hesabı’nda yer alan varlıklar kalemi 100 bin euro borçlandırılır. Böylece biri alacak
kaydı (pozitif), diğeri borç kaydı (negatif) olmak üzere iki muhasebe kaydı yapılır.
Alacak Borç
Cari İşlemler Hesabı
İhracat 100
Sermaye ve Finans Hesapları
Diğer Yatırımlar/Varlıklar 100
ÖRNEK 2
Bir Türk firması 100 bin euro tutarındaki bir ürünü ithal etmiş ve bedelini peşin
olarak ödemiştir.
Bu durumda ülkeye mal girişi olduğu için Cari İşlemler Hesabı’nda mal hesabı
borçlu olmaktadır. Ülkeden sermaye çıkışı olduğu için de Sermaye ve Finans He-
sapları alacaklı olur. Bu işlemin muhasebe kayıtları aşağıdaki gibidir:
Alacak Borç
İhracat 100
Sermaye ve Finans Hesapları
Diğer Yatırımlar/Varlıklar 100
6. Ünite - Ödemeler Dengesi ve Denkleşme Mekanizmaları 133
İşlemlerin Kayıt Tarihi (Mülkiyet Değişimi Tarihinde Kayıt)

Ödemeler dengesinde tüm ekonomik işlemler, taraflar arasında mülkiyet değişi-
minin gerçekleştiği anda alacak veya borç olarak kaydedilir. Mal ticaretinde ma-
lın ithalatçının mülkiyetine geçmesi ile veya alınan kredinin borçlunun hesabına
geçmesi ile çift kayıt ilkesi çerçevesinde ödemeler dengesi kaydı yapılır. Böylece
işlemler her iki tarafın kayıtlarında aynı tarihte yer almış olur.
Piyasa Değeri ile Kayıt

Tüm ekonomik varlıklar piyasa değerleri ile ödemeler dengesine kaydedilir. Piya-
sa değeri ya da fiyatı, alıcı ile satıcının ödemeye ve satmaya razı olduğu ve işlemin
gerçekleştiği fiyattır.
Ödemeler Dengesinin Temel Hesapları

Ödemeler dengesi; biri Cari İşlemler Hesabı, diğeri Sermaye ve Finans Hesabı Ödemeler dengesinin
olmak üzere iki temel hesaptan oluşur. temel hesapları: Ödemeler
dengesinde Cari İşlemler
Cari İşlemler Hesabı’nda yer alan alt hesaplar şunlardır: Hesabı ile Sermaye ve Finans
a. Mal Ticareti Hesabı olarak iki temel hesap
vardır.
b. Hizmet Ticareti
c. Gelirler Cari İşlemler Hesabı: Cari
İşlemler Hesabı’nda; mal ve
d. Cari Transferler hizmet ticareti, gelirler ve cari
Sermaye ve Finans Hesabı ise tüm uluslararası finansal ve reel varlıkların alım transferler yer alır.
satım işlemlerinin kaydedildiği bir hesaptır. Finansal varlıklar; mevduatları, borç- Sermaye ve Finans Hesabı:
lanmaları, özel kesim ve devlet tahvillerini ve hisse senetlerini kapsar. Reel var- Sermaye ve Finans Hesabı’nda;
lıklar ise fabrikalar, gayrimenkuller, antikalar gibi kalemlerdir. Ülke yerleşikleri Sermaye Hesabı, Finans
Hesabı, Diğer Yatırımlar ve
tarafından yabancı varlıkların satın alınması ve satılması ile yabancılar tarafından Rezerv Varlıklar yer alır.
yerel varlıkların satın alınması ve satılması bu hesapta takip edilir. Sermaye ve
Finans Hesabı içinde yer alan alt hesaplar şunlardır:
a. Sermaye Hesabı
b. Finans Hesabı
c. Diğer Yatırımlar
d. Rezerv Varlıklar
Sermaye ve Finans Hesabı işlemleri özel bir önem arz etmektedir. Çünkü bir
ülkenin Merkez Bankası tarafından resmî uluslararası rezerv varlıkların satın
alınması ve satılması ile ilgili işlemler de bu hesapta yer almaktadır. Uluslararası
rezervler Merkez Bankasının ulusal para ile ifade edilmeyen varlıklarıdır. Merkez
Bankasının altın ve döviz rezervleri uluslararası rezervlerdir.
Aşağıda yer alan Tablo 6.1’de ödemeler dengesi hesapları ve işlem türleri yer
almaktadır. Ayrıca Sermaye ve Finans Hesabı iki kısma ayrılmaktadır: Düzenli
(regular) Sermaye Hesabı ve Resmî Rezervler Hesabı. Düzenli Sermaye Hesabı,
Merkez Bankasının uluslararası rezervlerinin dışında kalan sermaye işlemlerini
kapsamaktadır. Düzenli Sermaye Hesabı ile Resmî Rezervler Hesabının birbirin-
den ayrılarak sunulması, ileride görüleceği üzere ödemeler dengesi açıklarının ve
fazlalarının dengelenmesi açısından önem arz etmektedir.
Ödemeler dengesinde Sermaye ve Finans Hesabı içinde rezerv varlıklar da yer aldığı
hâlde Merkez Bankaları bu hesabı kendi içinde ikiye ayırmakta, rezerv varlıkları
ayrı bir kalem olarak açıklamaktadır. Bu sunum ödemeler dengesi açık ya da fazla-
larının nasıl giderildiğini göstermesi açısından önem taşımaktadır.
Tablo 6.1 Borçlar (- ile kaydedilenler) Alacaklar (+ ile kaydedilenler)

Ödemeler Dengesi I. CARİ İŞLEMLER HESABI
Hesapları Özeti
(A) Ticaret Dengesi
Mal ve hizmet ticareti ve transfer işlemleri
- Türkiye’ye ithalat - Türkiye’den ihracat
(B) Gelir Hesabı
Yabancılara kâr payı ve faiz ödemeleri Yabancılardan kâr payı ve faiz hasılatı
II. SERMAYE VE FİNANS HESABI
Sermaye çıkışları Sermaye girişleri
- Türkiye’de yerleşiklerin yabancı varlık - Yabancıların Türk varlıkları sahipliği artışı
sahipliği artışı
- Yabancıların Türk varlıkları sahipliği - Türkiye’de yerleşiklerin yabancı varlık
azalışı sahipliği azalışı
III.RESMÎ REZERVLER HESABI
- TCMB’nin resmî rezerv artışı - TCMB resmî rezerv azalışı
- Yabancı Merkez Bankalarının TL rezervleri - Yabancı Merkez Bankalarının TL rezervleri
azalışı artışı
Şimdi ödemeler dengesinin temel hesaplarını ve alt hesaplarını daha yakından

inceleyelim.
Yabancıların Türk hazine bonosu satın almaları ve bundan faiz geliri elde etmeleri
1 durumunda ödemeler dengesinin hangi hesaplarına kayıt yapılır?

Ödemeler dengesinin iki temel kaleminden biri olan Cari İşlemler Hesabı kendi
içinde dört alt hesaba ayrılmaktadır. Bu hesaplar yukarıda da belirtildiği gibi Mal
Ticareti, Hizmet Ticareti, Gelirler ve Cari Transferler Hesaplarıdır.
Mal ve Hizmet Ticareti Hesabı, bir ülkenin ihracat ya da ithalatını yaptığı tüm
mal ve hizmetleri içerir. Mal ithalatı eksi (-) işareti ile borçlar kısmına kaydedi-
lirken mal ihracatı artı (+) işareti ile alacaklar kısmına kaydedilir. Mal ithalat ve
ihracatının göstermiş olduğu dengeye ise dış ticaret dengesi adı verilir. Eğer itha-
Dış ticaret açığı: Cari lat tutarı ihracat tutarını aşarsa bu denge negatif olur ve dış ticaret açığı oluşur.
İşlemler Hesabı içinde yer Buna karşılık ihracat tutarı ithalat tutarını aşarsa denge pozitif olur ve dış ticaret
alan mal ticareti kalemlerinin
negatif sonucunu ifade eder. fazlası meydana gelir.
Kısaca ithalatın ihracatı Hizmet Ticareti Hesabı ise birçok hizmet kaleminden oluşmakta ve mal tica-
aşmasıdır.
retine göre biraz farklılık göstermektedir. Örneğin, yabancı uyruklu bir gemi Türk
vatandaşlarını taşıyorsa hizmet ithalatı söz konusu olurken, bir Türk uyruklu
gemi yabancıları taşıyorsa hizmet ihracatı gerçekleştirilmiş olur. Dış ticaret den-
gesine hizmetler kaleminin eklenmesi ile oluşacak yeni dengeye mal ve hizmetler
dengesi adı verilir.
Cari İşlemler Hesabı’nın bir diğer alt hesabı olan Gelirler Hesabı, yurt içine
gelen ve yurt dışına çıkan ücret ödemeleri ve yatırım gelir-gider dengesini gös-
termektedir.
Cari İşlemler Hesabı’nın son alt hesabı olan Cari Transferler kalemi ise karşı-
lıksız transferler veya tek yanlı transferler adını da alabilmektedir. Çünkü bu he-
sap, yerleşikler arasında gerek kamu gerek özel sektör tarafından gerçekleştirilen
karşılıksız yardım ve bağışları içermektedir.
Şimdi Cari İşlemler Hesabı’nın alt kalemlerini biraz daha yakından inceleyelim:
Mal Ticareti
Bu hesapta mal ihracat ve ithalatı yer almaktadır. Ticaret konusu olan mallar; ge- Mal Ticareti Hesabı: Mal
nel mal ticareti, işlem gören mallar, onarım gören mallar, taşıtlar için limanlarda Ticareti Hesabı’nda; genel
mal ticareti, işlem gören ve
sağlanan mallar ve ticari mal niteliğinde olan altın şeklinde sınıflandırılır. onarılan mallar, limanlarda
temin edilen mallar ve üretim
amaçlı altın yer alır.
Hizmet Ticareti
Diğer ülkeler ile yapılan hizmet ticareti ile ilgili gelir ve giderler bu hesapta kayde- Hizmet Ticareti Hesabı:
dilir. Bu hesabın içinde aşağıdaki kalemler yer almaktadır: Hizmet Ticareti Hesabı’nda
taşımacılık, turizm, inşaat,
Taşımacılık: Bu hesabın içinde mal ticareti ile ilgili taşımacılık verilerini içeren sigortacılık, finansal hizmetler
navlun kalemi ve uluslararası yolcu ve bagaj taşımacılık işlemlerini içeren diğer ve resmî hizmetler yer alır.
taşımacılık kalemi yer almaktadır.
Turizm Gelir ve Giderleri: Bu hesaba ilişkin veriler ülkemizde TÜİK tarafından
üçer aylık dönemler itibariyle sınır kapılarında yürütülen anket sonuçlarından
elde edilmektedir. Böylece dış ülke yerleşiklerinin ülkemizde yaptıkları harcama-
lar ile ülke yerleşiklerinin yurt dışında yaptıkları harcamalar tespit edilmektedir.
İnşaat Hizmetleri: Bu hesap için veriler banka raporlarından elde edilir. Yurt
içinde yerleşik inşaat şirketlerinin yurt dışında yaptıkları inşaat hizmetlerinden
sağladıkları gelirler banka raporları aracılığı ile saptanır.
Sigorta Hizmetleri: Dış ülkelerde yerleşik kişilerle yapılan sigorta işlemleri ve-
rileri Türkiye’de yerleşik sigorta şirketlerinden doğrudan elde edilmektedir.
Finansal Hizmetler: Finansal hizmetler yerleşikler ile yerleşik olmayanlar ara-
sında gerçekleştirilen finansal aracılık hizmetlerini kapsamaktadır. Yurt içinde
yerleşik bankaların finansal hizmetler karşılığında yurt dışında yerleşik kişilerden
aldığı komisyon ve benzeri gelir ve giderler bu hesaba kaydedilmektedir. Gerekli
veriler banka raporlarından temin edilmektedir.
Ticaret Bağlantılı Diğer Hizmetler: Mal ticaretinden kaynaklanan komisyon ve
benzeri gelir ve giderler bu hesapta yer almakta ve ilgili veriler banka raporların-
dan temin edilmektedir.
Resmî Hizmetler: Hükûmetin dış teşkilat hizmetlerinden ve diplomatik hiz-
metlerinden kaynaklanan gelir ve giderler bu kalemde yer almaktadır. Elçilik ve
konsolosluklara ait veriler idari kayıtlardan elde edilirken diğer veriler TCMB ve
banka raporlarından sağlanmaktadır.
Diğer Hizmetler: Yukarıda belirtilenler dışında kalan hizmetlere ilişkin gelir ve
giderler bu hesapta izlenmektedir. Posta, kurye, haber ajansı ve telekomünikasyon
hizmetleri, telif hakkı ve lisans ödemeleri, kültürel ve eğitsel hizmet ödemeleri ve
çeşitli teknik hizmetler bu kapsamda yer almaktadır. Gerekli veriler ilgili kuruluş-
lardan, TCMB ve banka raporlarından elde edilmektedir.
Gelirler
Bu hesapta, farklı ülke yerleşikleri arasında yapılan ücret ödemeleri ile doğrudan ya- Gelirler Hesabı: Gelirler
tırımlardan, portföy yatırımlarından ve diğer yatırımlardan kaynaklanan kâr ve faiz hesabında ücret gelirleri
dengesi ile faiz ve kâr payı
gibi gelir ödemeleri yer almaktadır. Ülkede faaliyet gösteren yabancı şirketlerin ül- şeklinde yatırım gelirleri
kelerine götürdükleri kâr transferleri, yaptıkları ücret ödemeleri, yabancıların satın dengesi yer alır.
aldıkları tahvillere ilişkin faiz ödemeleri ve hisse senedi sahiplerine yapılan kâr payı
ödemeleri eksi (-) işaretle bu hesaba kaydedilir. Ülke dışında faaliyet gösteren yerle-
şiklerin ülkeye getirdikleri kâr, faiz ve kâr payı gelirleri ise artı (+) olarak kaydedilir.
Ülkemizdeki düzenlemelere göre gelir hesabının içinde yer alan kalemler şunlardır:
Ücret Ödemeleri: Türkiye’de çalışmakta olan yabancıların elde ettikleri ücretler bu
hesapta yer almaktadır. T.C. Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı tarafından
çalışma izni verilen yabancı sayısı yardımıyla ücret ödemeleri verisi hesaplanmaktadır.
Yatırım Geliri: Bu hesap; doğrudan yatırımlar, portföy yatırımları ve diğer yatı-

rımlar alt başlıklarına ayrılmaktadır. Doğrudan yatırımlar hesabı, doğrudan yatı-
rım kârlarından kaynaklanan gelir ve giderleri kapsamaktadır. Yurt dışı yatırımlar-
dan elde edilen kâr gelir olarak kaydedilirken yurt dışına transfer edilen kâr gider
olarak kaydedilir. Ayrıca gerek dağıtılan kârlar gerekse sermayeye eklenen kârlar
da gider kaleminde yer alır. Gerekli veriler ise banka raporlarından ve yıllık olarak
yapılan anketlerden sağlanmaktadır. Portföy yatırımları hesabı; hisse senedi, tahvil
ve bono şeklindeki finansal araçların gelirlerini kapsamaktadır. Bu hesap, TCMB
ve bankaların sahip oldukları menkul kıymetlerin kâr ve zararlarını, kişilerin yurt
dışında ihraç edilmiş finansal araçlardan sağladıkları gelirleri kapsamaktadır. İlgili
veriler TCMB ve banka raporlarından elde edilmektedir. Diğer yatırımlar hesabı ise
mevduat, kredi ve ticari kredilere ait faiz ve gelir-gider ödemelerini izlemektedir.
Cari Transferler
Ekonomiye mal, hizmet veya para girişinin herhangi bir kaynak çıkışı olmadan
gerçekleşmesi durumunda ilgili kalemler cari transferler hesabına kaydedilir. Di-
ğer bir deyişle bu kalem, farklı ülke yerleşikleri arasında yapılan karşılıksız öde-
melerin kaydedildiği bir hesap olup resmî veya özel bağışları, hibeleri, yardımları
ve işçi dövizlerini kapsamaktadır.
Yurt dışında çalışan işçiler o ülkenin yerleşiği olarak kabul edildiği zaman gön-
derdikleri döviz havaleleri ve diğer transferler, söz konusu ülkeden gelen karşılık-
sız ödeme niteliği taşımaktadır. Bu nedenle işçi havaleleri, karşılıksız transfer adı
da verilen Cari Transferler Hesabı’nda yer almaktadır.
Ödemeler dengesinin Cari İşlemler Hesabı’nda yer alan Mal Ticareti kalemi
Karşılıksız Transfer: Çift görünür ticaret adını alırken diğer kalemler görünmeyen kalemler dengesi ola-
kayıt ilkesine uymayan rak adlandırılır:
tek hesap olup bağışları,
yardımları ve işçi dövizlerini
kapsar. Dış Ticaret Dengesi (Görünür Ticaret)+Görünmez Ticaret Dengesi=Cari İşlemler Dengesi
Cari işlemler açığı kavramı ile dış ticaret açığı kavramı karıştırılmamalıdır. Cari iş-
lemler açığı döviz ödemelerinin döviz gelirlerini aşması durumu olurken dış ticaret
açığı sadece ithalatın ihracatı aşması durumudur.
Sermaye ve Finans Hesabı

Bazı Sermaye ve Finans Hesabı işlemleri, Cari İşlemler Hesabı ile ilişkilidir. Mal ve
hizmet ihracatı nedeniyle, ithalatçı dış ülke yerleşikleri tarafından yapılan ödemeler,
sermaye girişi sağlamakta ve bu hesabın alacak kalemine kaydedilmektedir. Buna
karşılık mal ve hizmet ithalatı karşılığında dış ülke yerleşiklerine yapılan ödemeler,
sermaye çıkışına yol açmakta ve bu hesabın borç kalemine kaydedilmektedir.
Ancak bazı sermaye hesabı işlemleri farklı olabilmektedir. Örneğin bir Türk
yerleşiğin ABD hazine bonosu satın alması ilk bakışta mal ithalatı gibi görülmek-
te, hazine bonosu ithal edildiği düşünülmektedir. Aslında bu işlem ülkeden döviz
Sermaye ve Finans çıkışını ifade etmekte bu nedenle Sermaye ve Finans Hesabı’nda bir borç işlemi
Hesabı’nın alt kalemleri: olmaktadır. Çünkü bu işlem döviz talebinde bir artışa yol açmış, Türk yerleşik ha-
Bu hesapta Sermaye Hesabı,
Finans Hesabı, Doğrudan zine bonosu almak için ABD dolarına ihtiyaç duymuştur. Bu nedenle Türk yerle-
Yatırımlar, Portföy Yatırımları şiğin sahip olduğu yabancı varlıkların artmasına rağmen, yabancı varlık kazanımı
ve Finansal Türevler alt bir borç işlemi olacak ve negatif (-) kaydedilecektir. Sermaye ve Finans Hesabı’nda
hesaplar olarak yer alır.
sermaye girişi artı (+) işareti ile kaydedilirken sermaye çıkışı eksi (-) işareti ile
gösterilmektedir.
Tüm uluslararası finansal varlıkların alım ve satımının kaydedildiği Sermaye

ve Finans Hesabı’nın alt hesapları yukarıda da belirtildiği gibi; Sermaye Hesabı,
Finans Hesabı, Diğer Yatırımlar, Doğrudan Yatırımlar ve Finansal Türevler’dir. Bu
alt hesaplardan Merkez Bankası rezerv varlıkları Tablo 6.1’e uygun olarak ayrı bir
hesap şeklinde incelenecektir.
Sermaye Hesabı
Bu hesap Sermaye ve Finans Hesabı’nın önemsiz bir kalemi olup ülkemizdeki dü-
zenlemelere göre şu alt kalemleri kapsamaktadır:
Göçmen Transferleri: Yurt dışından ülkemize göç eden kişilerin ülkemize ak-
tardıkları varlıklara ilişkin tutarları içermektedir.
Üretilmeyen ve Finansal Olmayan Varlıklar: Telif, ticari marka, kira, lisans ve
transfer sözleşmeleri gibi maddi olmayan varlıklar ile kara parçası gibi maddi var-
lıkları kapsamaktadır. Türkiye’deki spor kulüplerinden alınan ve bonservis bedel-
leri için yurt dışından elde edilen gelir ve gider tutarları bu hesapta izlenmektedir.
Finans Hesabı
Finans hesapları, Sermaye ve Finans Hesabı’nın en önemli kalemidir. Bu hesap,
özel ve kamu kuruluşlarına ait kısa ve uzun vadeli uluslararası sermaye akımlarını
kapsar. Diğer bir deyişle ülkeye gelen ve ülkeden çıkan tüm sermaye ana para
ödemeleri bu hesapta izlenir. Bu nedenle finans hesapları, bir ülkenin dış mali
varlıkları ve yükümlülüklerindeki değişmeleri gösterir.
Doğrudan Yatırımlar: Doğrudan yatırım, yatırımcının dış ülkelerde yaptığı
uzun vadeli yatırımı ifade eder. Yatırımcının bu kuruluşun sermayesinde % 10’dan
fazla paya sahip olması ya da yönetiminde ve denetiminde etkili olması gerekir.
Ülkemizdeki düzenlemelere göre doğrudan yatırımlar kalemi, yurt içi ve yurt
dışı doğrudan yatırımlar olarak ele alınmaktadır. Yurt içinde yerleşik kişilerin,
yurt dışında doğrudan yatırım amacıyla yaptıkları yatırımlar, bu yatırımların tas-
fiyesi ve yurt dışında gayrimenkul alımları yurt dışında doğrudan yatırımlar ka-
lemine kaydedilmektedir. Gerekli veriler banka raporlarından elde edilmektedir.
Öte yandan yurt dışında yerleşik kişilerin doğrudan yatırım amacıyla Türkiye’ye
getirdikleri sermaye tutarı, bu yatırımlar için sağlanan krediler ve onların geri
ödemeleri ile Türkiye’de satın aldıkları gayrimenkul bedelleri yurt içinde doğru-
dan yatırımlar kaleminde yer almaktadır.
Portföy Yatırımları: Portföy yatırımları menkul değerlere yapılan yatırımlar
olup özel ya da kamu bono ve tahvillerini, hisse senedini ve diğer finansal araçları
kapsar. Portföy yatırımlarında doğrudan yatırımların aksine, yatırımcının şirketi
yönetim hakkı ve denetiminde etkili olması söz konusu değildir. Yatırımcının sa-
dece sermaye katkısının olması, üretim teknolojisi ve işletmecilik bilgisi açısından
hiçbir katkı getirmemesi esastır.
Portföy yatırımları, varlık ve yükümlülük ana başlıkları altında sektörel dağılı-
mı da içerecek şekilde, hisse senedi ve borç senetleri olarak ayrılır.
Ülkemizdeki düzenlemelere göre Portföy Yatırımları Hesabı, hisse senetleri ve
borç senetleri işlemlerini kapsamak üzere Varlıklar ve Yükümlülükler şeklinde iki
kalemden oluşmaktadır. Yurt içinde yerleşik kişilerin yurt dışında alım satımını
yaptıkları menkul kıymet tutarları Varlıklar kaleminde yer almaktadır. Yurt dışın-
da yerleşik kişilerin BİST’de alım satımını yaptıkları pay senetleri ile bankaların
ve özel sektörün iç ve dış piyasada ihraç ettikleri tahviller ile ilgili işlemler ise
Yükümlülükler kaleminde takip edilmektedir.
Finansal Türevler: Finansal türevler, bağlı oldukları dayanak varlıktan bağım-

sız olarak alınıp satılabilen finansal araçlardır. Türev işlemlerde taraflar, ileri bir
tarihte gerçekleştirilecek alım satım işleminin koşullarını bugünden belirleyen
hukuki niteliği olan sözleşmeler yaparlar. Bu sözleşmeler vadeli işlem sözleşmele-
ri, futures kontratlar, opsiyon sözleşmeleri olarak ayrılır.
Diğer Yatırımlar
Diğer Yatırımlar Hesabı’nda; doğrudan yatırım, portföy yatırımları, finansal tü-
revler ve rezervler dışında kalan tüm sermaye hareketleri yer almaktadır. Bu bö-
lümde de kayıtlar türlere ve sektörlere göre ayrımlara tabi tutulur. Bu hesapta tica-
ri krediler, döviz mevcutları ve mevduat hesapları, diğer varlık ve yükümlülükler
yer almaktadır.
Resmî Rezerv Hesabı

Resmî Rezerv Varlıkları: Bir ülkenin Merkez Bankasının uluslararası rezervlerindeki değişmeler, ödemeler
Resmî rezervler; parasal altın, dengesinde Resmî Rezervler Hesabı’na kaydedilir. Bu hesapta da alacakların ve
özel çekme hakları ve IMF
rezerv pozisyonlarını kapsar. borçların belirlenmesi kuralları, özel sektör sermaye hesabı kayıtlarında olduğu
gibidir. Merkez Bankasının uluslararası rezerv varlıkları artışı Resmî Rezervler
Hesabına borç olarak kaydedilir. Özel yerleşiklerin yabancı varlık kazançlarında
olduğu gibi, burada da Merkez Bankası döviz veya altın talebini arttırarak ulusla-
rarası rezerv varlığı kazanmıştır. Merkez Bankasının rezervlerinin artmasına rağ-
men bu işlem borç (-) olarak kaydedilir. Diğer yandan Merkez Bankasının ulus-
lararası rezervleri azalırsa Resmî Rezervler Hesabı’na alacak kaydı yapılır. Özel
yerleşiklerin yabancı varlıklarını satması gibi, bu işlemde de Merkez Bankası dö-
viz talebini azaltmıştır. Bu nedenle Merkez Bankasının rezervlerinin azalmasına
rağmen, bu işlem pozitif (+) olarak kaydedilir.
Rezerv varlıklar; parasal altın rezervleri, özel çekme hakları (SDR), IMF nezdin-
deki rezerv pozisyonu, döviz rezervlerini ve diğer alacak haklarını kapsamaktadır.
Parasal Altın Rezervleri: Ülkedeki parasal otoritenin, diğer bir deyişle Merkez
Bankasının elinde bulunan altın rezervleridir.
SDR (Özel çekme hakları): Özel Çekme Hakları (SDR=Special Drawing Rights): IMF tarafından yaratılan
IMF’nin yarattığı, belli bir hayali bir uluslararası rezerv paradır. IMF, her beş yılda bir SDR yaratarak üye ül-
sembolü olmayan ve sepet
niteliğinde bir hayali paradır. kelere ödedikleri kotaları (üyelik aidatları) ölçüsünde rezerv tahsisinde bulunur.
IMF Nezdindeki Rezerv Pozisyonu: Her üye ülkenin IMF’den borçlanabileceği
tutarları gösteren ve her biri %25’şer paya sahip olan dört kredi dilimi bulunmak-
tadır. Üye ülkelerin IMF’deki rezerv pozisyonları, bu ülkelerin kredi dilimlerin-
den yaptıkları satın alışlarının toplamını ifade eder. IMF’den satın alınan tutarlar,
Merkez Bankası döviz rezervlerini arttırır ancak ülkenin IMF nezdindeki rezerv
pozisyonunu azaltır.
Döviz Rezervleri: Döviz Rezervleri, Merkez Bankasının elinde tuttuğu nakit
yabancı para, menkul kıymetler ve yurt dışında geçerli olan çek, poliçe, senet gibi
ödeme araçlarından oluşmaktadır.
Diğer Alacak Hakları: Açıklanan rezerv varlıklar sınıflandırmasında yer alma-
yan diğer rezerv varlıklar bu kapsamda yer alır. Örneğin, bankaların elinde bu-
lunan rezerv varlıklar Merkez Bankasının kontrolüne girdiği zaman bu kalemde
yer alır.
Dış ticaret açığı veren bir ekonomide aynı dönemde cari işlemler fazlası meydana
2 gelebilir mi? Nasıl?
Ödemeler Dengesi Açığı ve Fazlası

Ödemeler dengesinde çift kayıt ilkesinin geçerli olması nedeniyle her zaman ala-
cakların değeri borçların değerine eşit olmak zorundadır. Bu nedenle tüm öde-
meler dengesi her zaman sıfır toplamı verir. Ancak ekonomik işlemlerin yol açtığı
alacakların değeri, örneğin mal ve hizmet ihracatı, mal ve hizmet satın almaktan
doğan borcun değerine eşit olmak zorunda değildir. Ancak matematiksel açıdan
artı (+) ve eksi (-) değerli kayıtların tutarının eşit olması, iktisadi anlamda denge-
Ödemeler dengesi: Cari
nin sağlandığı, ülkenin ödeme güçlüğü veya ödeme fazlası içinde olmadığı anla- İşlemler Hesabı ile Sermaye ve
mına gelmez. Bu nedenle ödemeler dengesi açığı veya ödemeler dengesi fazlası Finans Hesabı’nın birbirlerine
kavramları ile sık sık karşılaşılmaktadır. Alacak işlemlerinin değeri borç işlemle- denk olması ve böylece iki
hesabın sıfır bakiye vermesi
rinin değerinden daha büyükse hesabın fazla verdiği, daha küçükse açık verdiği durumudur.
ifade edilir.
Sanayide hammadde olarak kullanım amacıyla ülkeye altın ithalatı yapılması ile rezerv
olarak altın girişi olması durumunda ödemeler dengesinin hangi hesaplarına kayıt yapılır? 3
Ödemeler dengesinin iki temel hesabı, cari hesap ve sermaye hesabı olduğu
için, cari hesap açığı sermaye hesabı fazlasına eşit olmak zorundadır. Diğer bir
deyişle (+) ve (-) veren kalemler alt alta sıralanıp toplanırsa toplam sıfır olacaktır.
Buna göre;
Ödemeler Dengesi = Cari Hesap Dengesi + Sermaye ve Finans Hesabı Dengesi = 0
Ülkenin Merkez Bankasının uluslararası rezerv stoklarındaki değişme, Tablo

6.1’de gösterildiği gibi ayrı bir kısım olarak alınırsa;
Cari Hesap + Düzenli Sermaye Hesabı + Resmî Rezervler Hesabı = 0
olacaktır. Bu durumda ödemeler dengesi açığı resmî rezerv stoklarındaki azal-

mayı ifade edecektir.
Ödemeler Dengesi Açığı = Resmî Rezervler Hesabı Açığı
Cari İşlemler Hesabı açığının Sermaye ve Finans Hesabı fazlası ile (veya Ser-
maye ve Finans Hesabı açığının Cari Hesap fazlası ile) finanse edilememesi du-
rumunda resmî rezervler azalacaktır. Bu nedenle rezervlerdeki azalma kısaca dış Dış Açık: Uluslararası ticaret
açık adı da verilen ödemeler dengesi açığını ifade etmektedir. ve sermaye hareketleri
nedeniyle oluşan döviz talebi
artışı ve resmî rezerv azalışıdır.
(-) Dış Açık = (+) Resmî Rezerv Azalışı
Görüldüğü gibi rezervlerdeki bir azalış artı (+) olarak ifade edilmektedir. Dış
açık veren ve bu nedenle rezervleri azalan bir ekonomide muhasebe anlamında
ödemeler dengesi aşağıdaki gibi yazılır:
Ödemeler Dengesi=Cari Hesap Dengesi+Düzenli Sermaye ve Finans Hesabı Dengesi

+ ( +Resmî Rezervler Hesabı Dengesi)
=0
Ödemeler dengesi fazlası ise cari hesap dengesindeki fazlanın Sermaye ve Fi-
nans Hesabı’ndaki açık ile (veya Sermaye ve Finans Hesabı dengesindeki fazlanın
Cari Hesap açığı ile) dengelenememesi durumunda resmî rezervlerde oluşan faz-
ladır.
Ödemeler Dengesi Fazlası = Resmî Rezervler Hesabı Fazlası

(+) Dış Fazla = (-) Resmî Rezerv Artışı
Görüldüğü gibi rezervlerdeki artış eksi (-) olarak ifade edilmektedir. Buna göre
dış fazla veren ve bu nedenle resmî rezervleri artan bir ekonomide muhasebe an-
lamında ödemeler dengesi şu şekilde yazılır:

+ (- Resmî Rezervler Hesabı Dengesi) = 0
İstatistik Hataları: Net Hata ve Noksan Hesabı

Bilindiği gibi ödemeler dengesi basit bir muhasebe kuralı olan çift kayıt sistemi-
ne dayanmaktadır. Bu nedenle ödemeler dengesinde yer alan her işlem ilgili ka-
leme kaydedilirken karşı kaydı da bir başka hesapta yer almaktadır. Bu durumda
her işlem eşit değerde alacak ve borç kayıtları ile kaydedilmiş olmaktadır. Bunun
sonucunda da Cari İşlemler Hesabı ile Sermaye ve Finans Hesabı’nın mutlak değer
olarak birbirine eşit olması gerekmektedir. Örneğin Cari İşlemler Hesabı’nda açık
varsa, bu durum Sermaye ve Finans Hesabı’nda fazla olarak görülecektir. Belli bir
dönemde harcamaları gelirini aşan bir kişi, bu açığı ya borçlanarak ya tasarruflarını
kullanarak ya da varlıklarını satarak kapatacaktır. Aynı şekilde ithalatı ihracatını aş-
tığı için Cari İşlemler Hesabı açık veren bir ülke de ya borçlanacak ya da varlıklarını
satarak likidite temin etmeye çalışacaktır. Böylece cari açık sermaye girişi sağlana-
rak giderilecektir. Öte yandan ihracatı ithalatını aştığı için cari fazla veren bir ülke,
bu fazla ile finansal varlıklarını arttırma, yatırım yapma ya da borçlarını ödeme yo-
luna gidecektir. Böylece cari fazla, ülkeden sermaye çıkışı ile dengelenecektir.
Ancak uygulamada bazı nedenlerle bu denge çoğu kez sağlanamamaktadır.
Özellikle verilerin farklı kaynaklardan elde edilmesi nedeniyle değerlendirilmeleri,
ölçülmeleri ve kayıt zamanı farklılıkları oluşabilmektedir. Ödemeler dengesi hesap-
laması yapılırken, bazı kalemlerde ulaşılması güç ve doğruluğu kesin olmayan veri-
ler kullanılmaktadır. Bu nedenle her zaman cari açık ya da cari fazla değeri ile onlara
karşılık gelen sermaye giriş ve çıkış tutarları birbirine eşit olmamaktadır.
Net Hata ve Noksan (NHN) Bu nedenle ödemeler dengesinde Net Hata ve Noksan (NHN) Hesabı veya İsta-
Hesabı: Veri farklılığı, kayıt
dönemi farklılığı, kredili tistiki Farklar Hesabı adı verilen dengeleyici bir hesaba yer verilmektedir. Bu kalem,
işlemler gibi nedenlerle oluşan farkların yansıtıldığı dengeleyici bir hesap niteliğindedir. Diğer bir ifade ile
ödemeler dengesinde NHN Hesabı, ödemeler dengesinde muhasebe anlamında oluşan dengesizliği gi-
muhasebe anlamında denklik
sağlamak amacıyla açılan bir dermek amacıyla açılan ve böylece yapılan kayıt hatalarını telafi eden hesaptır.
hesaptır. Örneğin ihracat-ithalat şeklinde mal hareketlerinin takip edildiği gümrük ka-
yıtları ile döviz giriş çıkışının izlendiği banka kayıtları farklı olabilmektedir. Kre-
dili ticaret işlemlerinde mal hareketleri tutarı ile döviz hareketleri tutarının farklı
olacağı açıktır. Gümrük kayıtlarına göre 100 birim tutarında mal ithal edilmiş
olmasına rağmen, ithalatçının yurt içi bankasından sadece 60 birim döviz çıkışı
olması, kalan 40 birimin ise altı ay sonra ödenecek olması durumunda kayıtlarda
görülmeyen 40 birimlik tutar NHN Hesabı’na yansımaktadır. Bu NHN, vade so-
nunda ödemenin yapıldığı dönemin ödemeler dengesinde giderilmektedir.
Ayrıca bazı gelir ve giderlerin hesaplanmasında anket yöntemine başvurulma-

sı nedeniyle de kayıt hataları oluşabilmektedir. Örneğin anket sonucunda hesap-
lanan turizm gelir ve gideri 200 birim olduğu hâlde, banka varlıklarına yansıyan
turizm kaynaklı artış veya azalışlar 150 birim olmuşsa aradaki 50 birimlik fark
NHN Hesabı’nda yer alacaktır.
Görüldüğü gibi NHN Hesabı alacak (+) ve borç (-) kayıtları arasındaki far-
kın kalıntı şeklinde yansıtıldığı bir hesaptır. Ödemeler dengesi bu hesap sayesinde
muhasebe anlamında dengeye gelmektedir. Böylece ödemeler dengesi aşağıdaki
gibi yazılır:

+ NHN + Resmî Rezervler Hesabı Dengesi
=0
Ödemeler dengesinde aktif-pasif dengesi sağlandığı hâlde neden dış açık veya dış
fazla kavramları kullanılır? 4
Aşağıda ödemeler dengesi hesapları ile ilgili iki örnek yer almaktadır:
ÖRNEK 3
Cari İşlemler Hesabı 40 birim açık veren bir ekonomide Sermaye ve Finans Hesabı
dengesi 50 birim fazla vermektedir. Bu ekonomide resmî rezervlerin 15 birim arttığı
tespit edilmiştir. Buna göre ödemeler dengesi için nasıl bir yorum yapılabilir?
Bu ekonomide Cari İşlemler Hesabı açığı tamamen Sermaye ve Finans Hesabı

fazlası ile giderilmekte ve resmî rezervlerin de 10 birim artması gerekmektedir.
Ancak resmî rezervler 15 birim arttığına göre kayıt hatalarından kaynaklanan 5
birimlik ilave bir sermaye girişi söz konusudur. Buna göre;
Ödemeler Dengesi = Cari İşlemler Hs. + Düzenli Sermaye ve Finans Hs.+ NHN
+ Resmî Rezervler Hs.
=0
Ödemeler Dengesi = (-40) + (+50) + (+5) + (-15) = 0
Görüldüğü gibi resmî rezerv artışı ödemeler dengesinde eksi (-) olarak yer
almaktadır.
ÖRNEK 4
Cari İşlemler Hesabı 20 birim açık veren bir ekonomide Sermaye ve Finans Hesabı
16 birim fazla vermektedir. Bu ekonomide resmî rezervler 3 birim azaldığına göre ne
kadar kayıt dışı sermaye girişi olmuştur?
Bu ekonomide cari açığın büyük bir kısmının Sermaye ve Finans Hesabı fazlası
ile giderildiği ancak 4 birimlik bir otonom kalemler açığı kaldığı görülmektedir.
Resmî rezervler 3 birim azaldığına göre bu ekonomide 1 birim kayıt dışı sermaye
girişi olmuştur. Bu da NHN Hesabı’nda görülür.
Ödemeler Dengesi = Cari İşlemler Hs.+ Düzenli Sermaye ve Finans Hs.

+ NHN + Resmî Rezervler Hs.
=0
Ödemeler Dengesi = (-20) + (+16) + (+1) + (+3) =0
Otonom kalemlerde oluşan 4 birimlik açığın 1 birimi kayıt dışı sermaye girişi
ile giderilirken geriye kalan 3 birimi de rezervlerin azalmasına yol açmıştır. Gö-
rüldüğü gibi 3 birimlik rezerv azalışı artı (+) olarak yer almaktadır.
Dış Ödeme Dengesizlikleri Nedenleri

Ödemeler dengesi Genişletici Politikalar: Bir ekonomide toplam talebi arttırıcı yönde genişletici para
açıklarının nedenleri: ve maliye politikalarının izlenmesi ile toplam harcamalar artar. Genişletici politi-
Genişletici politikalar,
hızlı büyüme süreci, kalar sayesinde geliri artan tüketiciler gerek yerli gerekse ithal mallarına talepleri-
döviz kuru politikaları, ni arttırırlar. Genç nüfusun yoğun olduğu ülkelerde tüketicilerin gösteriş amaçlı
döviz spekülasyonu,
verimlilik azalışı, ekonomik olarak ithal malı kullanma eğilimlerinin yüksek olması nedeniyle ithalat harca-
dalgalanmalar ve arz şokları maları yüksektir. Dış ödeme dengesizliğine yol açan en önemli kalemlerden biri
ekonomide ödemeler dengesi ithalattır. İhracatın ithalatı karşılayamaması durumunda oluşan dış ticaret açığı,
açıklarına yol açan başlıca
nedenlerdir. genellikle birçok ülkenin yapısal sorunları arasında yer almaktadır.
Hızlı Büyüme Süreci: Eğer bir ekonomi hızlı bir büyüme sürecine girmişse,
üretim artışında ithal girdi ihtiyacı artacağı için ithalatı da artacaktır. Eğer bu ülke
temel girdi temininde dışa bağımlı durumda ise ithalat artışı kaçınılmaz olur.
Gayrisafi yurt içi hasıla artışı ithalat artışına yol açar. Üretimde kullanılan temel
girdi ve ara mallar büyük ölçüde ithal ediliyorsa, sanayinin temel dayanağı olan
enerjide dışa bağımlılık yüksek ise üretimin artabilmesi için ithalatın da artması
gerekmektedir.
Döviz Kuru Politikası: Ulusal paranın yabancı para karşısındaki değeri, izlenen
döviz kuru sistemine göre yüksek veya düşük tutulabilmektedir. İç ekonomide enf-
lasyon yaşayan bir ülkenin ulusal parası fiilen değer kaybeder ve satın alma gücü
düşer. Ancak bu fiili değer kaybı aynı ölçüde döviz kuruna yansımazsa ulusal para
aşırı veya eksik değerli olur. Parasal otoritenin, ulusal para enflasyon nedeniyle
fiilen değer kaybederken döviz kurunun artmasını engelleyen bir kur politikası
izlemesi durumunda ulusal para aşırı değerli olur. Aşırı değerli para, ülkenin dış
ticarette rekabet gücünü düşürür. İthal malların fiyatı ulusal para cinsinden düşer,
ithalat artar. İhraç malların fiyatı döviz cinsinden yükselir, ihracat azalır. Böylece
dış ticaret açığı oluşur.
Döviz Spekülasyonu: Kuşkusuz sermaye hareketlerinin çok yoğun olduğu gü-
nümüzde döviz kurlarının sadece enflasyon ölçüsünde değişmediği, sermaye giriş
çıkışının da döviz arz ve talebini etkileyerek döviz kurlarını değiştirdiği bilinmek-
tedir. Özellikle kısa vadeli sermaye hareketlerinin arttığı dönemlerde döviz kurla-
rı çok sık değişir. Bu nedenle ülkenin ödemeler dengesi hem mal ticareti hem de
sermaye hesabı üzerinden etkilenir.
Üretimde Düşük Verimlilik: Düşük verimlilik, üretim faktörleri miktarı de-
ğişmezken birim zamanda az ve düşük kaliteli ürün elde edilmesidir. Bu durum
faktörlerin niteliklerinin kötüleşmesi ve daha geri teknolojili makinaların kulla-
nılması ile olmaktadır. Eğer ihraç malları üretiminde eski teknolojili üretim nede-
niyle verimlilik kaybı yaşanırsa ülke, dış piyasalarda rekabet gücünü kaybeder ve
ihraç mallarına dış talep düşer. Böylece dış ödemeler dengesi bozulur.
Ekonomik Dalgalanmalar: Ülkeler zaman zaman canlanma veya durgunluk
süreçlerine girebilmektedir. Dünya ekonomisinde son yıllarda yaşanan küresel
veya bölgesel krizler birçok ülke ekonomisini olumsuz etkilemiş, iç ve dış ekono-
mik dengeyi bozmuştur. Çünkü durgunluk sürecinde toplam harcamaların kısıl-
ması ile ithalat harcamaları azalır. Ancak ülkenin ticaret ortaklarının durgunluk
sürecine girmesi durumunda da ihracat gelirleri azalır. Böylece ekonomik dalga-
lanmalar ülkelerin ödemeler dengesi üzerinde doğrudan etki oluşturur.
Arz Şokları: Ülkelerin toplam arzları birçok faktörün etkisi ile değişebilmekte-
dir. Arz şokları olumlu veya olumsuz yönde olabilir. Petrol fiyatları, enerji fiyat-
ları artışı, küresel ısınma, kuraklık gibi durumlar, sel, deprem gibi doğal afetler
ülkenin üretim kapasitesini negatif yönde etkiler. Negatif arz şokları sadece ülke
ile sınırlı kalmışsa, söz konusu ülkenin ithalatı artar, ihracatı azalır; böylece öde-
meler dengesi bozulur. Bu şokların dünya ekonomisini etkileyecek boyutta olması
durumunda ise dünya üretim hacmi ve dolayısıyla dış ticaret hacmi küçülür.
Gümrük tarifesi uygulayan bir ülkede, gümrük tarifelerinin kaldırılmasından son-

ra dış denge yapısı nasıl değişir? 5
Tasarruf-Yatırım Özdeşliği Açısından Cari Hesap Dengesi

Ödemeler dengesinin Cari İşlemler Hesabı ile makroekonomik büyüklükler ara-
sında önemli bir ilişki bulunmaktadır.
Bir ekonomide gelirin tüketilmeyen kısmı tasarruf edilmekte ve yatırım har-
camalarında kullanılmaktadır. Dışa kapalı bir ekonomide özel ve kamu kesimi
tasarruflarından oluşan toplam yurt içi tasarruflar, özel ve kamu kesimi yatırımla-
rı toplamına eşit olmaktadır. Bir ülkede yapılan toplam tasarrufların toplam yatı-
rımlara eşit olmasına tasarruf-yatırım özdeşliği adı verilir. Buna göre; Tasarruf-yatırım özdeşliği:
Ülkede özel ve kamu kesimi
Özel Tasarruflar + Kamu Tasarrufları = Özel Yatırımlar + Kamu Yatırımları tasarrufları toplamının ulusal
yatırımlara eşit olmasıdır.
Dışa açık bir ekonomide ise toplam yatırımlar, toplam yurt içi tasarruflara eşit
olmak zorunda değildir. Bir ekonomide toplam yatırımlar, toplam ulusal tasarruf-
ları aşabilmektedir. Bu durumda yatırımların ulusal tasarrufları aşan kısmı diğer
ülkelerin tasarrufları ile karşılanmış demektir. Diğer ülke tasarruflarına yabancı
tasarruf veya net dış dünya ödemeleri denilmektedir. Bu durumda toplam yatı-
rımlar; ulusal tasarruflar ile yabancı tasarrufların toplamına eşit olmaktadır.
Ulusal Tasarruflar + Yabancı Tasarruflar = Toplam Yatırımlar
Bu ifadeyi aşağıdaki gibi daha açık olarak yazmak mümkündür;
Özel Tasarruf + Kamu Tasarrufu + Net Dış Dünya Ödemeleri = Toplam Yatırımlar
Toplam yatırımların ulusal tasarrufları aşması, ekonominin gelirinden fazla

harcama yapması anlamına gelmektedir. Net dış dünya ödemeleri, net mal ve hiz-
met ithalatı ile cari transferler toplamından oluşmaktadır. Bu durum Cari İşlemler
Hesabı’nın açık vermesine yol açmaktadır. Çünkü dış dünyaya yapılan ödemeler,
dış dünyadan gelen ödemelerden fazla olduğu zaman aradaki fark, dış dünyadan
borçlanma veya dolaysız yabancı sermaye yatırımları şeklinde giderilmekte; böy-
lece yabancıların tasarrufları transfer edilmiş olmaktadır.
Yabancı Tasarruflar = Negatif Cari Hesap Dengesi (Cari Açık)
Tasarruf-yatırım özdeşliğine göre; ulusal tasarruflar ile ulusal yatırımların eşit

olması durumunda yabancı tasarruflar kullanılmamış olmakta ve Cari İşlemler
Hesabı dengede olmaktadır.
Devletin olmadığı bir ekonomide ulusal tasarruflar ulusal yatırımlara eşitse cari he-
sap dengesi sağlanır. Eğer ulusal tasarruflar yetersiz ise cari açık oluşur.
Bütçe Dengesi Açısından Cari Hesap Dengesi

Öte yandan devletin yer aldığı dışa açık bir ekonomide millî gelir dengesi aşağı-
daki gibi yazılır:
Y = C+I+G+(X-M)
veya millî geliri arttıran (ilaveler) ve azaltan unsurlar (sızıntılar) bir arada ya-
zılabilir,
I+G+X = S+T+M
Bu eşitlikte;
I=Yatırım, G=Hükûmet Harcaması, X=İhracat, S=Tasarruf, T=Vergi, M=İthalat’ı
göstermektedir. Burada yatırımlar, hükûmet harcamaları ve ihracat arttığı zaman
millî gelir de artar. Bu nedenle eşitliğin solunda görülen bu kalemlere ilaveler adı
verilir. Öte yandan tasarruflar, vergiler ve ithalat artınca millî gelir azalacaktır. Bu
nedenle eşitliğin sağında görülen bu üç kaleme de sızıntılar denmektedir.
Yukarıdaki eşitlik yeni bir düzenleme ile aşağıdaki gibi yeniden yazılabilir:
(I-S) + (G-T) = M-X

(Özel yatırım ve özel tasarruf farkı) + (Bütçe açığı) = (Dış Ticaret Açığı)
Bu eşitlik bir ekonominin net borçlanmasını göstermektedir. Buna göre, bir

hükûmet dış ticaret açığını (M-X) veya hizmetlerin ve cari transferlerin eklenmesi
ile daha geniş anlamda cari açığı gidermek için;
• bütçe açığını (G-T) azaltmak ve/veya
• özel tasarrufları arttırmak (S>I)
zorundadır. Ancak bu kararların uygulamadaki etkileri bu kadar basit değildir.
Çünkü bütçe açığını finanse etmek için vergilerde bir artışa gidilmesi ile özel kesim
yatırımlarında ve dolayısıyla tasarruflarında bir azalma meydana gelecek; böylece
cari açık giderilemeyecektir. Bu nedenle cari açığın nedeni bütçe açığı veya özel sek-
tör tasarruf yetersizliğidir. Diğer bir deyişle hükûmetin gelirinden fazla harcama
yapması (bütçe açığı) ve/veya özel sektörün tasarruflarından fazla yatırım yapması,
ödemeler dengesinde Cari İşlemler Hesabı açığına yol açmaktadır. Böylece gerek
bütçe açıkları gerekse tasarruf yetersizliği cari açığı beslemektedir. Bu nedenle bütçe
İkiz Açıklar: Bütçe açığı veren açığı ile Cari İşlemler Hesabı açığına ikiz açıklar adı verilmektedir.
bir ekonomide özel kesim
tasarrufları da yetersiz ise
cari açık oluşur. Bu nedenle I+G+X = S+T+M
bütçe açığına ve cari açığa ikiz
açıklar denir. veya yatırım (I) eşitliğin solunda bırakılırsa,
I = S + (T-G) + (M-X)
Yatırımlar(I) = Özel tasarruflar(S) + Kamu tasarrufu (T-G) + Dış ticaret açığı (M-X)
Görüldüğü gibi, özel tasarruflar ve kamu tasarrufları (bütçe fazlası) yatırımları

karşılamada yeterli olmadığı zaman dış açık oluşmakta; diğer bir deyişle yabancı-
ların tasarrufları kullanılmaktadır.
ÖDEMELER DENGESİNDE DENKLEŞME MEKANİZMALARI

Bilindiği gibi ödemeler dengesi, bir ekonomide geçerli bir döviz kuru üzerinden
döviz gelirleri ile döviz giderleri arasındaki ilişkiyi göstermektedir. Geçerli bir
denge döviz kurunda döviz gelirleri ve giderleri birbirine eşitse dış açık ya da dış
fazla sorunu olmaz.
Ancak herhangi bir nedenle dış denge bozulursa, yeniden dış denge nasıl sağ-
lanacaktır? Bu sorunun tek bir cevabı bulunmamaktadır. Bu soru yüzyıllar boyu
iktisatçıları meşgul etmiş ve farklı sonuçlara götürmüştür. Bu hususta yeni den-
genin otomatik olarak sağlanacağını ileri süren iktisatçıların yanı sıra hükûmet
politikalarının gerekliliğini savunan iktisatçılar da bulunmaktadır.
Otomatik mekanizmayı savunan iktisatçılara göre, hükûmetlerin bu tür den- Dış ödeme dengesizliğinin
gesizliklere müdahale etmesine gerek kalmadan dengesizliklerin kendiliğinden giderilmesi: Dış
dengesizliğin giderilmesi
giderileceği ileri sürülür. Ancak hükûmet müdahalelerinden yana olan iktisatçıla- amacıyla otomatik denkleşme
ra göre, otomatik mekanizmalar çoğu kez yeterli olamamakta veya zamanında iş- mekanizmaları veya dış
denkleştirme politikaları
leyememektedir. Bu nedenle otomatik mekanizmanın işleyişi yetersiz kaldığında izlenir.
veya gecikmeler olduğunda hükûmet müdahaleleri gerekli olmaktadır. Bu müda-
halelere de dış denkleştirme politikaları adı verilir. Buna göre ödemeler dengesin-
de görülen dengesizliklerin giderilmesinde iki yaklaşım söz konusudur:
• Otomatik denkleşme mekanizmaları
• Dış denkleştirme politikaları
Otomatik Denkleşme Mekanizmaları
Dalgalı Kur Sistemi ve Dış Denge

Dalgalı kur sistemi, hükûmetlerin döviz piyasasına müdahalesinin hiç olmadığı
ya da çok nadir olduğu bir kur sistemidir. Bu sistemde döviz kuru, döviz arz ve
talebi tarafından belirlenir.
Dalgalı kur sisteminin lehinde ve aleyhinde görüşler vardır. Lehinde olanlar, Dalgalı kur sistemi:
dış dengenin yeniden sağlanması hususunda dalgalı kur sistemine önemli ölçü- Dalgalı kur sisteminde
hükûmet müdahalesine
de güven duyarlar. Herhangi bir nedenle oluşan dış açık ya da dış fazlanın döviz gerek kalmadan dış denge
kurunun serbestçe değişmesi sayesinde otomatik olarak, hükûmet müdahalesine kendiliğinden sağlanır.
gerek kalmadan giderileceği ileri sürülür.
Bir ekonomide dış ticaret açığının oluştuğunu kabul edelim. Bilindiği gibi dış
ticaret açığı, ithalatın ihracatı aşması durumudur. Bu durumda döviz talebi döviz
arzından fazla olmuştur. Artan döviz talebi, serbest dalgalı döviz kuru sisteminde
döviz kurunu yükseltir. Döviz kurunun yükselmesi ile ulusal para değer kaybeder.
Bunun anlamı ihracatın döviz cinsinden ucuzlaması, ithalatın ise ulusal para cin-
sinden pahalanmasıdır. Bu durumu bir örnek üzerinde inceleyelim:
A ülkesi 1 Amerikan dolarına 1 kalem ihraç etmektedir. Bu ülkede;
1ABD $ = T4.0 olsun.
Demek ki ihracatçı ihraç ettiği her kalem için 4.0 TL kazanmaktadır. Şimdi bu
ülkede döviz talebi arttığı için döviz kurunun yükseldiğini ve
1ABD$ = T5.0 olduğunu kabul edelim.

Bu durumda ihracatçının 1 kalemi 1 ABD dolarına değil, 0.80 cente ihraç et-
mesi gerekecektir. Çünkü artık 4.0 TL’yi, 0.80 cent kazandırmaktadır. Görüldüğü
gibi döviz kuru yükselince bu ülkenin ihraç malı döviz cinsinden ucuzlamıştır. Bu
durum ülkenin ihracatının artmasına yol açar.
Şimdi duruma ithalat açısından bakalım. A ülkesi 1 Amerikan dolarına 1 def-
ter ithal etmektedir. Başlangıçta,
1ABD$ = T4.0 olsun.

Döviz kuru artışının etkisi: Bu durumda ithalatçı ithal ettiği her defter için 4.0 TL ödemektedir. Şimdi döviz
Döviz kurunun artması ile
ülkenin dış piyasalarda kurunun yine 5.0 TL’ye çıktığını kabul edelim. Artık ithalatçı her birim defter ithalatı
rekabet gücü artar, ihraç için 5.0 TL ödemek zorunda kalacaktır. Görüldüğü gibi döviz kuru artınca ithal malı
malları döviz cinsinden
ucuzlar, ithal malları ise ulusal ulusal para cinsinden pahalanmıştır. Bu nedenle ithalatçı ithalat talebini düşürür.
para cinsinden pahalanır. Bu Bu örnekte yer alan A ülkesi başlangıçta dış ticaret açığı vermekte olsun. Döviz
nedenle ihracat artar, ithalat kuru artınca ihracatın arttığını ve ithalatın azaldığını gördük. Böylece ülkenin dış
azalır.
ticaret açığı giderilmiş olacaktır. Bu durumun tersi dış fazla durumunda görüle-
cektir. Ödemeler dengesi dış fazla veren bir ülkede döviz arzının döviz talebini
aştığı anlaşılır. Döviz arzı artışı döviz kurunu düşürecek, ulusal paranın değer ka-
zanmasına yola açacaktır. Bu durum ise ihracatı azaltır, ithalatı arttırır. Böylece
başlangıçtaki dış ticaret fazlası ortadan kalkar. Dış denge kendiliğinden sağlanmış
olur. Sonuç olarak, serbest dalgalı kur sisteminde döviz kurlarının serbestçe de-
ğişmesi ile dış denge kendiliğinden sağlanır.
Klasik Dış Denkleşme Mekanizması: Fiyat- Altın Para Akımı

Mekanizması
Klasik iktisatçılar, ödemeler dengesinin fiyat-altın para mekanizması ile otomatik
olarak sağlanacağını ileri sürmüşlerdir. Bu görüş ilk kez 1752 yılında İngiliz ikti-
satçı David Hume (1711-1776) tarafından ortaya atılmış ve 1930’lara kadar ulus-
lararası denge mekanizmasını açıklayan temel bir görüş olarak kabul edilmiştir.
Fiyat-altın para mekanizması, altın para sisteminin ve klasik ekonominin te-
mel argümanları üzerine inşa edilmiş bir görüştür. Dünyada yirminci yüzyılın
başlarına kadar uygulanan altın standardına göre altın, bir uluslararası ödeme
aracı işlevi görmüştür. Bu sistemde;
• her ülke parasının değeri altın cinsinden tanımlanmakta,
• altın ithal ve ihracı serbest bırakılmakta,
• ulusal paralar otomatik olarak sabit kurlardan birbirine bağlanmakta,
• ulusal paraların yüzde yüz altın karşılığı bulunmakta,
• ulusal paralar istendiğinde altına dönüştürülebilmekte,
• dış açık durumunda ülkeden altın çıkışı, dış fazla durumunda ülkeye altın
girişi olmaktadır.
Klasik ekonomi görüşünün dış denkleşmeyi ilgilendiren bir diğer temel varsa-
yımı miktar kuramıdır. Klasik miktar kuramına göre ekonomide para arzı artarsa
fiyatlar genel düzeyi de aynı oranda artar. Aynı şekilde para arzı azalması ile de
fiyatlar genel düzeyi aynı oranda düşer. Bu görüşün temelinde klasiklerin ekono-
miyi her zaman tam istihdam koşullarında kabul etmeleri bulunmaktadır. Her
zaman tam istihdam olduğu için para arzındaki değişmeler reel üretim düzeyini
etkileyememekte, sadece nominal fiyat düzeyini değiştirebilmektedir.
Klasik miktar kuramına göre para arzı artınca mal fiyatları da aynı oranda artar.
Ayrıca dolaşımdaki paranın yüzde yüz altın karşılığı olması gerekir.
Şimdi bu temel bilgiler yardımıyla klasik fiyat-para akımı mekanizmasının na-

sıl işlediğini ele alalım.
Ödemeler dengesi açık veren bir ekonomide ithalat talebinin fazla olması ne-
deniyle döviz talebi artar ve döviz kuru yükselir. Dış açıklar ülkeden altın çıkışı
ile karşılanır. Ülkede altın arzı azaldığı için ulusal para karşılıksız kalmıştır. Bilin-
diği gibi klasik ekonomide dolaşımdaki paranın yüzde yüz altın karşılığı olması
gerekmektedir. Bu nedenle altın arzı azalınca dolaşımdaki para arzı kısılır. Klasik
miktar kuramı gereğince para arzı azalınca fiyatlar genel düzeyi de aynı oranda
düşer. Fiyat düzeyinin düşmesi ile ülke dış piyasada rekabet gücü kazanır, ihraç
malları dış piyasada döviz cinsinden ucuzlar, ihracat artar. İthal malları ulusal
para cinsinden pahalı kaldığı için ithalat azalır. Sonuçta dış denge otomatik olarak
kendiliğinden sağlanmış olur. Model kısaca aşağıdaki gibi yazılabilir:
Dış açık ile: altın ihracı ↑ ulusal para arzı ↓ fiyat düzeyi ↓ ihracat ↑ ithalat ↓
İthalatın azalıp ihracatın artması ile de başlangıçtaki dış açık kendiliğinden, Klasik dış denkleşme
hükûmet müdahalesine gerek kalmadan giderilmektedir. politikalarının temeli:
Klasik dış denkleşme
Yukarıda anlatılanların tam tersi mekanizma dış fazla karşısında işleyecektir: mekanizmasının temelinde,
klasik miktar kuramı ve para
Dış fazla ile: altın ithali ↑ ulusal para arzı ↑ fiyat düzeyi ↑ ihracat ↓ ithalat ↑ miktarında yüzde yüz karşılık
sistemi vardır.
İthalatın artıp ihracatın azaldığı bir süreçte başlangıçta oluşan dış fazla otoma-
tik olarak giderilmektedir.
Mekanizmanın işleyişinden de görüldüğü gibi dış dengesizlik para arzını oto-
matik olarak etkilemekte; böylece fiyatlar genel düzeyi ve dış ticaret dengesi değiş-
mektedir. Klasik yaklaşıma göre dış dengenin sağlanması ekonomi politikasının
temelini oluşturur. Bu nedenle parasal otoritenin otomatik olarak değişen para
arzına müdahale etmemesi gerekmektedir.
Klasik iktisadi görüşe göre ülkeden altın çıkışı olunca neden fiyatlar genel düzeyi düşer?
6
Keynesyen Millî Gelir Değişmesi ve Dış Denkleşme Mekanizması
Dışa kapalı ekonomi için geliştirilmiş Keynesyen millî gelir teorisinin açık ekono-
mi için de geçerli kabul edilmesi ile birlikte Keynesyen dış denkleşme mekaniz-
ması belirlenmiş olmaktadır. Bu yaklaşımın varsayımları şunlardır:
• sabit kur sistemi geçerlidir,
• fiyatlar genel düzeyi, faiz oranı ve ücretler sabittir.
Görüldüğü gibi klasik yaklaşımda değişken alınan fiyat düzeyi Keynesyen mo-
delde sabit varsayılmıştır.
Şimdi ekonomide bir dış ticaret açığının olduğunu kabul edelim. Gerek ithalat
fazlası gerekse ihracat yetersizliği nedeniyle oluşan dış ticaret açığı iç ekonomik
göstergelerde bozulmaya yol açmaktadır. İthalatın arttığı bir ekonomide ithal ika-
meci nitelikte üretim yapmak gereksiz olur. İhtiyaç duyulan mallar, ithalat yolu ile
temin edildiği için ithalatı ikame eden malların üretilmesine gerek kalmamaktadır.
Ayrıca ihracatın azaldığı bir ekonomide ihracata yönelik üretimin de azaltılması
gerekir. İhracatı yapılamayan malın üretimine gerek bulunmamaktadır. Böylece
dış açık veren bir ekonomide hem üretim hem de tüketim yapısı değişmekte ve
tercihler ithal mallara kaymaktadır. Böylece yurt içi üretim ve talep azalmaktadır.
Keynes’e göre dış açık nedeniyle yurt içi talebin ve üretimin daralması iki etki
oluşturur: Millî gelir azalır, fiyatlar genel düzeyi düşer.
Çarpan: Keynesyen analizde Keynesyen modelde millî gelir dalgalanması çarpan mekanizması ile işlemek-
çarpan, harcamalardaki tedir. Keynes’in kabul ettiği çarpan ya da çoğaltan kavramı modelin temel de-
değişmenin millî geliri ne
kadar etkileyeceğini gösteren ğişkenlerinden biridir. Keynes’e göre harcamalar ile millî gelir arasında çarpan
bir katsayıdır. mekanizması ile kurulan bir ilişki vardır. Eğer yurt içi üretim ve yatırım artarsa
(azalırsa), millî gelir de çarpan katsayısı kadar artar (azalır).
Millî gelirin azalması nasıl bir etki oluşturur? Öncelikle millî gelirin azalması,
halkın satın alma gücünü düşürür, tüm mallara olan talep daralır. Millî gelir aza-
lınca ithalat azalır. Keynes’e göre ithalat, halkın ithal mallarına olan eğilimi (marji-
nal ithal eğilimi) kadar azalır. Modelde ithalat doğrudan millî gelire bağlı olan bir
kavramdır. Kısaca millî gelirin azalması ile ülkenin ithalat hacmi azalacaktır. Öte
yandan iç talep daraldığı için bir yandan da ihracat imkânı artacaktır. Çünkü ül-
kenin yurt içi üretim hacmi azalsa da iç piyasada talep yetersiz olduğu için sınırlı
olan üretim hacmi dış piyasalara yönelerek ihracata yol açacaktır.
Ayrıca Keynes’e göre yurt içi talebin ve üretimin daralması ve millî gelirin azal-
ması, ile bir yandan fiyatlar genel düzeyi de düşer. Diğer bir deyişle azalan yurt içi
→ talep enflasyon oranını düşürür. Enflasyon oranı düşünce ülkenin rekabet gücü
artar, ihraç malları döviz cinsinden daha ucuz olur. Böylece ihracat artar.
Görüldüğü gibi Keynesyen gelir mekanizmasına göre, gerek millî gelirin azal-
ması gerekse enflasyon oranının düşmesi nedeniyle ülkede ithalat azalır, ihracat
artar. Böylece başlangıçta bulunan dış açık kendiliğinden kapatılmış olur; dış
denge otomatik olarak sağlanır. Bu durumu aşağıdaki gibi ifade etmek müm-
kündür:
İthalat>İhracat ise yurt içi üretim ve talep↓ Millî gelir↓ İthalat↓

↓
Enflasyon oranı↓ →Dış Rekabet gücü↑ İhracat↑
Bir yandan ihracat artışı, diğer yandan ithalat azalışı ile dış ödemeler dengesi
hükûmet müdahalesine gerek kalmadan otomatik olarak sağlanmaktadır.
Keynesyen gelir mekanizmasına göre dış açık, talebin, üretimin ve millî gelirin azal-
ması ve enflasyon oranının düşmesi sonucunda oluşan ihracat artışı ile giderilir.
Bu sürecin tam tersi bir durum dış fazla durumu için geçerli olmaktadır. Dış
fazla veren, diğer bir deyişle ihracatı ithalatını aşan bir ülkede millî gelir, yurt içi
üretim ve iç talep artar. Millî gelir artışı ithalatın artmasına yol açar. Diğer yan-
dan iç talebin artması fiyatlar genel düzeyinin yükselmesine, böylece enflasyon
sürecine girilmesine neden olur. Enflasyon ihraç mallarını pahalandırdığı için ih-
racatı olumsuz etkiler. Yurt içi fiyat artışları nedeniyle ithalat nispeten ucuz kalır
ve ithalat eğilimi artar. Böylece bir yandan ihracat azalırken bir yandan da ithalat
artar. Bu durum başlangıçta bulunan dış fazlanın ortadan kalkmasına, dış denge-
nin otomatik olarak sağlanmasına yol açar.
Keynesyen analize göre bir ekonomide ithalatın ihracatı aşması durumunda neden
7 yurt içi üretim ve talep düşer?
Parasalcı Görüş ve Dış Denkleşme Mekanizması

Parasalcı görüş, 1960’lı yılların sonlarına doğru Milton Friedman tarafından Parasalcı görüş: Parasalcı
Keynesyen politikalara bir eleştirel bakış olarak geliştirilmiştir. 1970’lerde Robert iktisatçılara göre dış
dengesizliğin nedeni para
Mundell, Harry Johnson ve Jacob Frenkel parasalcı görüşü dışa açık ekonomi açı- arz ve talebi arasındaki
sından incelemiştir. Bu görüşün temel argümanı, tüm sorunların nedeninin para dengesizliktir.
arz ve talebi arasında oluşan dengesizlik olduğunu kabul etmektir. Parasalcı ik-
tisatçılar, dış denge sorununu da diğer ekonomik sorunlar gibi para arz ve talebi
arasındaki dengesizlik ile açıklamaktadır.
Parasalcı görüşe göre para arzı parasal otorite tarafından belirlenen dışsal bir de-
ğişkendir. Diğer bir deyişle para arzı sadece Merkez Bankası tarafından belirlenir.
Parasalcılar para arzı üzerinde halkın ve ticari bankaların rolünün olmadığını, bu
nedenle para arzının faiz oranından bağımsız olduğunu ve sadece Merkez Bankası
tarafından belirlendiğini kabul etmişlerdir. Para talebi ise hane halkının yanında bu-
lundurmak istediği nakit tutarını ifade etmektedir. Hane halkı gerek günlük işlemle-
ri için gerekse finansal varlık talebinde bulunmak için nakit talebinde bulunur. Hane
halkı yanında bulundurmak istediği nakit talebini belirlerken gelir düzeyini, fiyat
düzeyini ve faiz oranını dikkate alır. Görüldüğü gibi para arzı ve para talebi farklı
ekonomik birimler tarafından ve farklı etmenlere bağlı olarak belirlenmektedir.
Parasalcı yaklaşıma göre para arzı para talebine eşit olduğunda dış açık ya da
dış fazla sorunu olmaz. Bu iki değişken arasındaki denge bozulduğunda dış denge
de bozulur. Ancak bu dengesizlik geçicidir çünkü dış denge bir süre sonra otoma-
tik olarak sağlanacaktır.
Şimdi, sabit döviz kuru sisteminin geçerli olduğu bir ekonomide ödemeler
dengesinin açık verdiğini kabul edelim. Bu ekonomide gerek ithalat artışı gerekse
sermaye çıkışı nedeniyle ödemeler dengesi açık verdiği için döviz rezervleri azalır.
Döviz talebi artışı nedeniyle döviz kuru yükselme eğilimine girer. Ancak sabit
döviz kuru sistemi uygulandığı için Merkez Bankası döviz kurunun yükselmesi-
ne izin vermez. Bu amaçla piyasaya ulusal para karşılığında döviz satar. Böylece
ulusal para arzı azalmış olur. Ulusal para talebi değişmezken Merkez Bankasının
ulusal para arzını kısması ile hane halkının gelir düzeyi düşer. Bu nedenle hane
halkının mal, hizmet ve finansal varlık talebi azalır. Ancak parasalcı modelde bu
mal, hizmet ve finansal varlıklar hem yerel hem de uluslararası varlıklardır. Çün-
kü parasalcılar yerli ve yabancı varlık ayırımı yapmamışlardır. Diğer bir deyişle
yerli ve yabancı reel ve finansal varlıklar arasında tam ikame vardır. Bu nedenle
tüm bu varlıklara talep düşerken yabancı varlık talebi de düştüğü için döviz talebi
azalmış olur. Böylece başlangıçta mevcut olan dış açık giderilmiş olur.
Parasalcı modelde ve sabit döviz kuru sisteminde Merkez Bankası döviz kurunu ko-
rumak zorunda olduğu için dış açık durumunda piyasaya döviz sürüp para arzını
kısarak yurt içi talebi ve ithalatı azaltır.
Bu sürecin tam tersi bir süreç de dış fazla karşısında işlemektedir. Dış fazla
veren bir ekonomide döviz arzı artar, döviz arzı döviz talebini aşar. Ekonomide
oluşan döviz bolluğu nedeniyle döviz kuru düşme eğilimine girer, ancak Merkez
Bankası sabit kur sistemi izlediği için buna izin vermez. Döviz kurunun üzerindeki
aşağı yönlü baskıyı gidermek amacıyla piyasadan ulusal para karşılığında döviz sa-
tın alır. Böylece ulusal para arzı artar. Hane halkı artan para arzı ve geliriyle yerli ve
yabancı reel ve finansal varlıklara olan talebini arttırır. Yabancı varlık talebinin art-
masıyla da döviz talebi artar; böylece başlangıçta oluşan dış fazla giderilmiş olur.
Parasalcı görüş: Parasalcı Bu mekanizmanın işleyişinde dikkat çeken husus, mal ve hizmet talebinin yanı
görüşe göre para arzı ve
gelir artınca mal ve hizmet sıra finansal varlık yani menkul kıymet talebinin de dikkate alınmasıdır. Bu du-
talebinin yanı sıra menkul rumda dış denge kavramının sadece Cari İşlemler Hesabı’nın dış ticaret kalemini
kıymet talebi de artar. değil, aynı zamanda Sermaye ve Finans Hesabı’nı da kapsadığı anlaşılmaktadır.
Öte yandan dalgalı kur sistemi izlenirse sonuç nasıl değişir? Dalgalı kur sis-
teminde Merkez Bankasının sabit döviz kurunu koruma gibi bir görevi olmadığı
için piyasaya döviz satma veya döviz satın alma gibi bir işlem yapılmayacaktır. Bu
durumda döviz kuru, döviz arz ve talebindeki değişmeye bağlı olarak kendiliğin-
den değişecek ve dış denge otomatik sağlanacaktır.
Parasalcı görüşe göre Merkez Bankasının para arzını arttırması durumunda dış
8 denge nasıl etkilenir?
Dış Denkleştirme Politikaları

Sabit Kur Sistemi ve Devalüasyon/Revalüasyon
Sabit kur sistemi, döviz kurunun hükûmetler tarafından belirlendiği ve sadece
hükûmet kararı ile değiştirilmesine izin verildiği bir sistemdir. Döviz arz ve talebi-
nin ve piyasa koşullarının dikkate alınmadığı bu kur sisteminde döviz kuru uzun
süre değiştirilmeden sabit olarak tutulabilmektedir.
Enflasyon oranının arttığı bir ekonomide ulusal para fiilen değer kaybeder,
satın alma gücü düşer. Bu ortamda sabit döviz kurunun yükselmesine izin ve-
rilmezse, enflasyon nedeniyle fiilen değer kaybeden ulusal paranın resmî olarak
değerini koruduğu bir durum ortaya çıkar. Yurt içi enflasyon oranı, yurt dışı enf-
lasyon oranından daha yüksek iken döviz kurunun sabit tutulmasına veya döviz
kurunun iç ve dış enflasyon farkından daha az oranda arttırılmasına ulusal para-
nın aşırı değerlenmesi (veya aşırı değerli kur politikası) adı verilir. Ulusal paranın
değer kazanması ile ithalat kolaylaşır ve artar, ihracat azalır.
Yurt içi enflasyon oranı, yurt dışı enflasyon oranından daha yüksek iken döviz kuru
sabit tutulursa ulusal para aşırı değerli olur, ithalat artar, ihracat azalır.
Bu durumun aksine, eğer ulusal paranın yurt içi ve yurt dışı enflasyon far-
kından daha fazla değer kaybetmesine yol açacak şekilde döviz kuru yükseltilirse
ulusal para gereğinden fazla değer kaybetmiş olur. Bu duruma ulusal paranın de-
ğer kaybetmesi (veya eksik değerli kur politikası) adı verilir. Ulusal paranın değer
kaybetmesi ile ihraç malları ucuzlar ve ihracat artar, ithalat ise azalır.
Hükûmetler bazen dış açıkları gidermek, bazen de sadece dış piyasalarda re-
kabet gücü kazanmak amacıyla sabit döviz kurunu yükseltirler. Sabit döviz kuru
sisteminde döviz kurunun hükûmetin onayı ile yükseltilmesi ve böylece ulusal
Devalüasyon: Sabit kur paranın değer kaybetmesine devalüasyon adı verilir. Diğer bir deyişle devalüas-
sisteminde döviz kurunun
yükseltilmesi ile ulusal yon, enflasyon nedeniyle fiilen değer kaybeden ulusal paranın bu değer kaybının
paranın değer kaybetmesidir. hükûmet tarafından resmen onaylanmasıdır. Bu durumun tersi de revalüasyon
adını alır. Revalüasyon, sabit kur sisteminde döviz kurunun düşürülmesi ile ulu-
sal paranın değer kazanmasıdır. Görüldüğü gibi devalüasyon ve revalüasyon kav-
ramları sabit kur sisteminde kullanılan kavramlardır. Dalgalı kur sisteminde bu
kavramlar yerine kur ayarlamaları ifadesi kullanılır.
Devalüasyon ve revalüasyon kavramları sadece sabit döviz kuru sisteminde geçerli olan
kavramlardır. Dalgalı kur sisteminde bu terimler yerine kur ayarlaması ifadesi kullanılır.
Devalüasyon veya revalüasyon, bazen hükûmetlerin dış ticaret dengesini sağ-

layabilmek için kullandıkları bir araç olabilmektedir. Geçmişte sabit kur sistemini
benimsemiş bir çok gelişmekte olan ülke hükûmetleri, devalüasyon kararı ile ih-
racatlarını arttırmayı, ithalatlarını kısmayı hedeflemişlerdir.
Ancak her zaman devalüasyon kararı ile ihracatı arttırmak ve ithalatı kısmak
mümkün müdür? Bu sorunun cevabı, ihracatı ve ithalatı oluşturan mal bileşimine
bağlıdır.
Devalüasyon ile ulusal para değer kaybettiği için ithalat, ulusal para cinsinden
daha pahalı hâle gelir ve ithal malı talebi kısılır. Yukarıda da belirtildiği gibi deva-
lüasyon öncesi 1 $ = T4.0 iken bir kalemi 1ABD dolarına ithal eden bir ithalatçı,
devalüasyon sonrasında 1 $ = T5.0 olunca ithal ettiği her birim kalem için 4.0 TL
yerine 5.0 TL ödemek zorunda kalacaktır. Eğer bu mal, zorunlu bir mal değilse
ithalatçı ithal malının pahalanması nedeniyle ithalat talebini düşürebilir. Ancak
ithal malı hayati önem arz eden bir mal ise devalüasyon sonrası fiyatı ne olursa
olsun ithalat devam edecektir. Bu durumda ithalat talebinin kısılıp kısılmayacağı
veya ne oranda kısılacağı ülkenin ithalat bileşimine ve bu malların talep esneklik-
lerine bağlı olmaktadır. Zorunlu malların yurt içi talep esneklikleri düşük olduğu
için devalüasyon sonrası ithalat hacminde önemli bir azalma olmaz. Ülke devalü-
asyon sonrasında yine eskisi kadar fakat daha pahalıya ithalat yapar.
İthal mallarına yönelik yurt içi talep esnekliğinin yüksek olması durumunda devalüasyon-
dan sonra ithalat azalır. Bu durumda ithal mallarına bağımlılığın düşük olduğu anlaşılır.
Öte yandan devalüasyonun ihracat üzerindeki etkisi nasıldır? Yukarıda da be- Devalüasyonun etkileri:
lirtildiği gibi devalüasyon öncesi 1 $ = T4.0 iken bir defteri 1 ABD dolarına ihraç Devalüasyonun fiyat etkisi
ve hacim etkisi olarak iki
eden bir ihracatçı devalüasyon sonrası 1 $ = T5.0 olduğunda ne kadar ihracat etkisi vardır. Bu etkilerden
yapar? Bu sorunun cevabı ihraç mallarının türüne ve dış talep esnekliğine bağ- biri olumlu iken diğeri
olumsuzdur.
lıdır. Devalüasyon sonrasında ihraç malı 1 ABD dolarına değil, 0.80 cente ihraç
edileceği için ihracat hacminin artması beklenmektedir. Görüldüğü gibi devalü-
asyonun ihracat üzerinde iki etkisi vardır:
• fiyat etkisi: İhraç mallarının döviz cinsinden nispi olarak ucuzlaması (olum-
suz etki).
• hacim etkisi: Devalüasyon sonrasında ihracat hacminde artış beklenmesi
(olumlu etki).
Devalüasyonun ihracat üzerindeki net etkisi, bu iki etkiden hangisinin daha
büyük olduğuna bağlıdır. Olumlu etki daha büyükse devalüasyon sonrasında ih-
racat geliri artar. Bu durumda olumlu etkinin ne zaman daha büyük olacağı so-
rusuna cevap aranmalıdır. Bu sorunun cevabı da ihraç mallarının yurt dışı talep
esnekliğine bağlıdır. Eğer ihraç malının dış talep esnekliği yüksekse devalüasyon
sonrasında ucuzlayan mala olan talep önemli ölçüde artar. Aksine dış talep esnek-
liği düşükse, devalüasyon nedeniyle ihraç malı fiyatı düşse de dış piyasada önemli
bir talep artışı olmaz.
Bir ihraç malının devalüasyon sonrası % 10 ucuzladığını düşünelim. Bu malın Devalüasyonun dış ticarete
dış talep esnekliği 1’den büyükse talep artışı % 10’dan daha büyük oranda ola- etkisi: Devalüasyon, ihraç
mallarının dış talebini arttırır,
cak; böylece toplam ihracat geliri artacaktır. Eğer ihraç malının dış talep esnekliği ithal mallarının yurt içi
1’den küçükse bu mal % 10 ucuzlasa da dış talebi % 10’dan daha az oranda artacağı talebini düşürür. Bu etkilerin
işlemesi ile dış ticaret açığı
için ihracat geliri devalüasyondan sonra düşecektir. azalır.
Görüldüğü gibi devalüasyonun beklenen etkileri,
• ihraç mallarına olan dış talebi arttırması
• ithal mallarına olan yurt içi talebi düşürmesidir.
Ancak bu beklenen etkilerin meydana gelmesi ihraç ve ithal mallarının talep

esnekliklerine bağlıdır. Eğer ihraç malları dış talep esneklikleri (ex) ile ithal mal-
ları yurt içi talep esneklikleri (em) toplamı 1’den büyük veya 1’e eşit ise devalüas-
yonun beklenen etkileri meydan gelir. Bu durumda devalüasyonun başarı koşulu
olarak;
Marshall-Lerner koşulu:
İhraç ve ithal malları talep ex + em ≥ 1
esneklikleri toplamı bire eşit
veya birden büyük olması
durumunda devalüasyon yazılır.
başarılı olur. Bu koşula
Marshall-Lerner koşulu adı Bu koşula iktisatta bu ifadeyi ilk kez açıklayan iktisatçılardan dolayı Marshall-
verilir. Lerner koşulu adı verilir.
İhraç malı üretiminde dışa bağımlı olan bir ülkede yapılan devalüasyonun dış den-
9 geye etkisi nasıl olur?
J Eğrisi Hipotezi:
Esnekliklerin kısa dönemde Yapılan çalışmalara göre ithal ve ihraç malı talep esnekliklerinin kısa dönem-
düşük olduğu görüşüne göre,
de 1’den küçük olduğu görülmüştür. Bu durumda, devalüasyon sonrasında ihraç
devalüasyon sonrası dış ticaret
malı dış talebi hemen artamaz. Aynı şekilde ithal malı yurt içi talebi de hemen
açığı önce bir süre artar, zaman
içinde iyileşir. Böylece oluşan
kısılamaz. Ülke devalüasyondan sonra aynı miktarda fakat daha düşük fiyatla
eğriye J Eğrisi, bu hipoteze ise
ihracat yapar. İthalat da devalüasyon sonrasında aynı miktarda fakat daha yük-
J-Eğrisi Hipotezi adı verilir.
Şekil 6.1 sek fiyattan yapılır. Sonuç olarak ülkenin dış tica-
J Eğrisi ret dengesi olumsuz etkilenir, dış ticaret açığı artar.
Ekonomik kesimlerin devalüasyon sonrası oluşan
D›fl Ticaret Dengesi
yeni fiyatlara uyum sağlamaları zaman alır. Ancak
uzun dönemde esneklikler 1’den büyük olur; ihracat
+ J E¤risi artışı ve ithalat azalışı ile dış ticaret dengesi sağlanır.
Bu nedenle yapılan bir devalüasyon nedeniyle dış
ticaret dengesi önce bozulur, bir süre sonra iyileşir.
Dış ticaret dengesi bu süreçte J eğrisi şeklini almak-
0 Zaman
tadır. Bu nedenle devalüasyonun kısa dönemde ba-
şarısız, uzun dönemde başarılı olacağını ileri süren
-
hipoteze J Eğrisi Hipotezi adı verilir. Şekil 6.1’de
görüldüğü gibi başlangıçta dış ticaret dengesi sağ-
lanmış olan bir ekonomide devalüasyon sonrası bu
denge negatif düzeye inmekte ancak belli bir süre
geçtikten sonra iyileşme görülmektedir.
Harcama Değiştirici Politikalar ve Faiz Oranı Değişmesi ile Dış Denge

Otomatik denkleşme mekanizmalarının işleyişinde gecikmeler olması veya yete-
rince etkin işleyememesi gibi nedenlerle hükûmetler dış dengesizliklere müdaha-
le gereği duyarlar. Bu müdahalede uygulanan en temel politikalar para ve maliye
politikalarıdır.
Harcama değiştirici Para politikası, ekonomide finansal sistemin en önemli kurumu olan Merkez
para politikası araçları: Bankası tarafından yürütülür. Merkez Bankası, fiyat istikrarını sağlamak amacıyla
Merkez Bankaları açık piyasa
işlemleri, zorunlu karşılık toplam likidite hacmini, toplam harcamaları, kredi hacmini ve ithalat hacmini
oranları ve reeskont oranları düzenleyebilmektedir. Para politikası araçları her ülkeye göre farklılık gösterse de
ile para arzını değiştirirler ve
böylece harcamaları arttırıp genel olarak üç temel araç kullanılmaktadır: Açık piyasa işlemleri, zorunlu karşı-
azaltabilirler. lık oranları ve reeskont oranı.
Açık piyasa işlemleri, Merkez Bankasının likidite hacmini düzenlemek amacıy-

la piyasada kamu menkul kıymetlerini alıp satmasıdır. Merkez Bankası piyasada
likidite sıkışıklığı olduğu zaman devlet tahvili veya hazine bonosu gibi devlet iç
borçlanma senetlerini piyasadan satın alarak piyasaya likidite arz eder. Açık piya-
sa işlemleri en sık kullanılan para politikası aracıdır.
Zorunlu karşılık oranları, bankaların Merkez Bankasına karşı olan yükümlü-
lükleridir. Bankalar gelen mevduatlardan belli bir oranı ayırıp Merkez Bankasına
göndermekle yükümlüdür. Merkez Bankası bu oranı değiştirerek bankaların kre-
di hacimlerini etkilemekte, böylece para arzını ve faiz oranını değiştirebilmekte-
dir. Sıkı para politikası uygulandığında zorunlu karşılık oranları arttırılır.
Reeskont oranı, Merkez Bankasının bankalara verdiği kredinin faiz oranıdır.
Merkez bankasının bankalara verdiği krediye reeskont kredisi adı verilir. Bu kredi
ticari senetlerin iskontosu veya ipoteği karşılığında verilmektedir. Merkez Banka-
sı, bu oranı değiştirerek kredi hacmi, para arzı ve faiz oranı üzerinde etkili olabil-
mektedir.
Ekonomide dış ödemeler dengesi açığı olması durumunda Merkez Bankası
harcamaların kısılması ve böylece ithalatın azaltılması amacıyla daraltıcı para po-
litikası uygular. Bu amaçla açık piyasa işlemleri ile satım yapılması (kamu menkul
kıymetleri satarak piyasadan likidite çekilmesi), zorunlu karşılık oranlarının ve
reeskont oranının yükseltilmesi yoluna gidilir. Aksine ekonomide dış ödemeler
dengesi fazlası varsa Merkez Bankası genişletici para politikası uygular. Açık piya-
sa işlemleri ile borçlanma senetleri alımı yapılması, zorunlu karşılık oranlarının
ve reeskont oranının düşürülmesi ile toplam harcamalarda ve ithalatta artış sağla-
narak dış fazlanın giderilmesi amaçlanır.
Öte yandan dış ödeme dengesizliğini gidermek amacıyla para politikası uy-
gulanırken faiz oranı da değişmekte ve bu değişme dış denge üzerinde önemli bir
etki yapmaktadır. Parasal otoritenin faiz oranını değiştirmesi ile yatırımlar, millî
gelir, ithalat ve sermaye hareketleri değişir. Faiz oranının arttırılması ile yatırım-
lar, millî gelir ve ithalat azalırken ülkeye sermaye girişi artar.
Faiz oranı↑ Yatırımlar↓ Millî gelir↓ İthalat↓ Sermaye girişi↑
Faiz oranı değişmesi bir yandan ithalatı değiştirerek dış ticaret dengesi ve cari
denge üzerinde etkili olmakta, bir yandan da sermaye hareketlerini değiştirerek
Sermaye ve Finans Hesabı üzerinde etkili olmaktadır.
Daraltıcı para politikası uygulanırsa ekonomide likidite sıkışıklığı oluşması
nedeniyle faiz oranı artar. Bu nedenle yatırımlar ve millî gelir azalır. Böylece top-
lam harcamalar daralır. Millî gelirin azalması nedeniyle ithalat hacmi de azalır. Bu
durum dış ticaret açığını giderici etki yapar. Ayrıca ülkeye sermaye giriş çıkışına
yönelik yasal bir engel söz konusu değilse artan faiz oranı nedeniyle ülkeye ser-
maye girişi olur. Böylece ödemeler dengesinde Cari İşlemler ve Sermaye-Finans
Hesabı iyileşir.
Dış açık→ Para arzı↓ Faiz oranı↑ Yatırımlar↓ Millî gelir↓ İthalat↓ Cari denge iyileşir.
↓
Sermaye girişi↑ → Sermaye Hesabı iyileşir.
Görüldüğü gibi sıkı para politikası dış ödemeler dengesini iyileştirici etki yap-
maktadır.
Hükûmetler faiz oranını arttırıcı politikalar izleyerek yatırımların, millî gelirin ve

ithalatın azalmasını sağlar; böylece dış ticaret açığını giderebilirler. Ancak bu uygu-
lamadan iç ekonomi dengesi olumsuz etkilenir.
Ödemeler dengesi fazla veren bir ekonomide ise genişletici para politikası uy-
gulanır. Burada amaç likidite bolluğu oluşturarak harcamaları arttırmak ve oluşan
dış fazla sorununu gidermektir. Bu süreçte genişletici para politikası ile faiz oran-
ları düşer, yatırımlar artar. Artan yatırımlar çarpan etkisi ile millî geliri arttırır.
Millî gelir artışı ithalat artışını teşvik ederek dış ticaret fazlasının azalmasına yol
açar. Ayrıca artan para arzı faiz oranlarını düşürdüğü için ülkeden sermaye çıkışı
da yoğunlaşır. Böylece Sermaye ve Finans Hesabı fazlası da giderilmiş olur. So-
nuçta ödemeler dengesi sağlanır.
Daraltıcı para politikasının dış açığı giderici yönde olumlu etki yaptığını bilelim.
Para politikası ithalat üzerinden Cari İşlemler Hesabı’nı, faiz oranı üzerinden de
Sermaye ve Finans Hesabı’nı etkiler.
Harcamaları değiştirmek amacıyla uygulanan bir diğer politika, maliye politi-

kasıdır. Bu politikanın araçları; hükûmet harcamaları, vergiler ve transfer harca-
malarıdır.
Harcamaları değiştirici Dış açık sorunu olan bir ekonomide harcamaların kısılması amacı ile daraltıcı
maliye politikası
araçları: Hükûmetler kamu maliye politikası uygulanır. Kamu harcamalarının (G) kısılması ve/veya vergilerin
harcamaları, vergiler ve (T) arttırılması ile millî gelir azalır; bu nedenle ithalat da azalır ve dış ticaret açığı
transfer harcamaları ile giderilir. Ayrıca, ekonomik kesimlerin gelirlerindeki azalma nedeniyle para talep-
harcamaları değiştirebilirler.
leri (Md) azalır; ekonomik kesimler yanlarında daha az para tutmak isterler. Bu
nedenle faiz oranları düşer. Bu durum ülkeden dış dünyaya sermaye çıkışına yol
açar; Sermaye ve Finans Hesabı olumsuz etkilenir. Bu durumda daraltıcı maliye
politikasının sonucunda Cari İşlemler Hesabı üzerinde olumlu fakat Sermaye ve
Finans Hesabı üzerinde olumsuz etki yapan iki zıt etki ortaya çıkmaktadır.
G↓ (veya T↑) Y↓ M↓ Cari İşlemler Hesabı olumlu etkilenir.

↓ →Md ↓ i↓ Sermaye çıkışı ↑ Sermaye Hesabı olumsuz etkilenir.
Görüldüğü gibi maliye politikasının ödemeler dengesi üzerindeki etkisi kesin

olmamakta; zıt yönlü etkilerden hangisi daha güçlü ise ödemeler dengesi o yönde
değişmektedir. Buna karşılık para politikasının ödemeler dengesi üzerindeki et-
kisi kesindir. Çünkü izlenen para politikası sonucunda ödemeler dengesinin Cari
İşlemler ile Sermaye ve Finans Hesapları aynı yönlü etkilenmektedir. Bu nedenle
dış denge sorunları karşısında para politikasının, iç denge sorunları karşısında
ise maliye politikasının uygulanmasının daha etkili sonuçlar vereceği kabul edil-
mektedir.
Dış açık sorunu karşısında harcama değiştirici politikalar çerçevesinde sıkı para
politikası veya daraltıcı maliye politikası uygulanarak toplam talep ve ithalat talebi
düşürülür.
Para ve maliye politikalarının ödemeler dengesinde hem Cari İşlemler Hesabı’nı

hem de Sermaye ve Finans Hesabı’nı etkilediğini bilelim.
Toplam Harcama (Massetme) Yaklaşımı

1952 yılında S. Alexander tarafından geliştirilen bu yaklaşım, toplam harcamalar Toplam harcama
ile yurt içi üretim arasındaki ilişkiyi incelemektedir. Bu yaklaşıma göre, yurt içi yaklaşımı: Bu yaklaşıma
göre yurt içi üretimin toplam
üretim ile toplam harcamalar karşılaştırılır. Yurt içi üretimin toplam harcamaları harcamaları karşılayamaması
karşılayacak yeterlilikte olup olmamasına göre dış açık veya dış fazla oluşur. durumunda dış açık oluşur.
Bir ülkenin toplam talebi veya toplam harcamaları yerli ve yabancı mallar
arasında dağılmaktadır. Diğer bir deyişle, bir ülke yerleşikleri hem yerli mallara
hem de ithal mallara talepte bulunarak ülkenin toplam harcamalarını meydana
getirirler. Ayrıca ülkede üretilen yerli mallara sadece bu ülke yerleşikleri değil,
yabancılar da talepte bulunurlar. Yerli üretimin bir kısmı bu nedenle ihraç edilir.
Böylece gerek yerleşiklerin yabancı mal talepleri (ithalat=M) gerekse yabancıların
yerli üretime olan talepleri (ihracat=X) modele alınarak reel üretim (Y=millî ge-
lir) dengesi belirlenir. Böylece,
Y= C + I+ G + ( X - M )
şeklindeki Keynesyen millî gelir dengesi yazılır. Bu eşitlikte tüketim (C), yatı-
rım (I) ve hükûmet harcamaları (G) toplamı toplam yurt içi harcamaları gösterir.
İhracat (X) ve ithalat (M) farkı (X-M) ise dış ticaret dengesini ifade eder. Böylece
reel üretim (Y), toplam harcamalar ile dış ticaret dengesinin toplamına eşit olur.
Reel Üretim = Toplam Harcamalar + Dış Ticaret Dengesi
Bu eşitliğe göre eğer bir ekonomide toplam harcamalar reel üretime eşit ise dış
ticaret dengesi sıfır olacak; böylece dış ticaret açık ya da fazlası olmayacaktır. An-
cak bu eşitlik her zaman sağlanamaz. Eğer toplam harcamalar reel üretimi aşarsa
dış ticaret dengesi negatif olacaktır.
Reel üretim < Toplam Harcamalar ise

Dış Ticaret Dengesi < 0
olacaktır. Bu durumda ülkenin ürettiğinden daha fazla harcama yaptığı anla-

şılmaktadır.
Toplam harcama yaklaşımına göre, reel üretim sadece toplam yurt içi harcamaları
karşılayabiliyor ancak ithalat talebini karşılayamıyorsa dış açık oluşur.
Bu durumun aksine, eğer reel üretim toplam harcamaları aşarsa dış ticaret
dengesi pozitif değer alacak; diğer bir deyişle dış ticaret fazlası meydana gelecek-
tir. Görüldüğü gibi bu yaklaşımda reel üretimin toplam harcamaları massetmesi,
tamamen karşılaması koşulu ile dış denge sağlanabilmektedir.
Şimdi bu massetme koşulu sağlanamadığı zaman dış ticaret dengesizliğinin
nasıl giderileceği sorunu üzerinde duralım. Bu sorunun çözümü ekonominin tam
istihdamda olup olmamasına göre değişmektedir. Eksik istihdamda bulunan bir
ekonomide reel üretimi arttırarak dış açığı kapatmak mümkün olurken, tam is-
tihdamda bulunan bir ekonomide üretimi arttırmak mümkün değildir. Dış ticaret
açığı sorunu olan bir ekonomi, üretimi arttırma veya toplam harcamaları kısma
yolu ile bu açığı kapatabilir. Bu amaçla hükûmetin izleyeceği politikalar; sabit kur
sisteminde devalüasyon veya harcama kısıcı politikalardır.
Toplam harcama yaklaşımına göre dış açık veren bir ülkede üretimin arttırılabilme-
si için ekonominin eksik istihdamda bulunması gerekir.
Devalüasyon kararı alınan bir ekonomide, ulusal paranın değeri düşürülerek

ihracatın arttırılması ve ithalatın kısılması amaçlanır. Böylece toplam harcamalar
içinde yabancı mal harcamasının payı düşürülmüş olur. Ayrıca bu süreçte bir yan-
dan artan ihraç malı talebini karşılamak için ihracat sektöründe üretimin arttırıl-
ması gerekirken bir yandan da ithal ikameci mal sektöründe üretimin arttırılması
gerekir. Ancak üretim artışı için ülkede atıl kaynak bulunması gerekmektedir. Di-
ğer bir deyişle ekonomi eksik istihdamda ise üretimi arttırmak mümkün olmak-
tadır. Böylece bir yandan üretim artışı ile diğer yandan dış ticaret farkının (X-M)
azalması ile başlangıçta oluşan reel üretim ve toplam harcama farkı giderilmiş olur.
Ancak bir ekonomi tam istihdam dengesine gelmişse oluşan dış ticaret açığı-
nı devalüasyon yolu ile çözemez. Ülkede üretimi arttıracak atıl kaynaklar yoksa
devalüasyon sonrasında ihracat sektörüne yönelik artan dış talep ve ithal ikameci
sektöre yönelik artan talep karşılanamaz, üretim arttırılamaz. Bu artan talep Key-
nesyen mekanizmada olduğu gibi çarpan yolu ile tüm ekonomiye yayılır. Yerli
üretim artışı ile karşılanamayan talep, ithalat yolu ile dış piyasalardan karşılanma-
ya çalışılır. Bu durum başlangıç dönemindeki dış ticaret açığına ilave olarak daha
fazla dış ticaret açığı oluşmasına yol açar.
Devalüasyonun tercih edilmemesi veya başarısız olması durumunda
hükûmetler harcama daraltıcı politikalar izleyerek dış ticaret açığını gidermeye ça-
lışırlar. Bilindiği gibi bu politikalar para ve maliye politikalarıdır. Bu politikaların
da başarısı ekonominin eksik ya da tam istihdamda bulunması durumuna bağlıdır.
Eğer ekonomi eksik istihdamda ise daraltıcı para ve maliye politikalarının uygu-
lanması ile istihdam kapasitesi iyice geriler ve işsizlik önemli ölçüde artar. Eksik
istihdam durumunda hem dış ticaret açığını gidermek hem de işsizlik sorununu
çözmek için genişletici para ve maliye politikalarının izlenmesi uygun olacaktır.
Toplam harcama yaklaşımına göre sermaye yetersizliği sorunu olan gelişmekte olan
10 bir ekonomide dış açık giderilebilir mi?
Harcama Kaydırıcı Politikalar ve Dış Denge

Hükûmetler ödemeler dengesi açıklarını gidermek amacıyla harcamaları ithal
mallarından yurt içi mallara kaydırmayı tercih edebilmektedir. Bu durumda öde-
meler dengesinin Cari İşlemler Hesabı üzerinde etkili olan ve harcama kaydırıcı
politikalar olarak bilinen gümrük tarifeleri, kotalar, ithalat yasakları ve döviz
kontrolleri gibi araçlar kullanılmaktadır.
• Gümrük tarifeleri, ithal mallarının fiyatını yükselterek yurt içi talebin ithal
mallarından yerli mallara kaydırılmasını sağlamaktadır.
• Kotalar ve ithalat yasakları dış ticareti miktar olarak düzenlemekte ve en-
gellemektedir. Kotalar, belirli malların ithalat hacmini sınırlandırmakta,
fiyatının yükselmesine ve böylece talebin yerli mallara kaymasına neden
olmaktadır. İthalat yasaklarında ise belirlenen bazı malların ithalatı mev-
zuatlar çerçevesinde yasaklanır.
• Döviz kontrollerinde, kullanılabilecek döviz hacmi sınırlandırılır. Burada
amaç, döviz tasarrufu sağlamak ve ödemeler dengesinde Cari İşlemler He-
sabı açığını gidermektir. Döviz tasarrufu ayrıca ülkeden sermaye çıkışını
kontrol etmek veya engellemek amacıyla da kullanılmaktadır.
Harcamaların yerli mallara kaydırılmasına ilişkin araçlardan hangisi ithalatı kıs-

mada daha başarılı olabilir? 11
Döviz Gelirlerini Arttırmaya Yönelik Politikalar

Ödemeler dengesi açıklarının giderilmesinde ithalatın ve döviz giderlerinin
azaltılmasının yanı sıra döviz gelirlerinin arttırması da gereklidir. Bu amaçla
hükûmetler, döviz kazandırıcı işlemleri destekleyen politikalar izleyerek mal ve
hizmet ihracatını ve yabancı sermaye girişini arttırmayı teşvik ederler.
İhracatın teşvikinde ihraç malı üretim maliyetini düşürerek dış piyasalarda
rekabet gücü kazanmak temel hedeftir. Bu amaçla ihracatçılara dolaysız sübvansi-
yonlar verilmesi, ihraç mallarından vergi, resim, harç gibi ödemelerin alınmaması,
ihracat gelirine vergi muafiyeti tanınması, ara mal ithalatında gümrük kolaylıkları
sağlanması, ihracatçılara düşük faizli kredi temin edilmesi gibi araçlar kullanılır.
Ödemeler dengesinin Cari İşlemler Hesabı’nda mal ticaretinin yanı sıra hiz-
met ticareti de önemli bir yer tutar. Dış turizm, uluslararası bankacılık ve sigorta-
cılık, uluslararası taşımacılık, yurt dışı danışmanlık ve inşaat hizmetleri gibi faa-
liyetler ülke için önemli döviz geliri sağlayan, bu nedenle desteklenmesi gereken
hizmetlerdir.
Dış açıkların giderilmesinde ithalatı ve diğer harcamaları kısmanın yanı sıra ihraca-
tı ve diğer döviz gelirlerini arttırmaya yönelik politikalar da önemlidir.
Dış açıkların giderilmesinde Cari İşlemler Hesabı’nın yanı sıra Sermaye ve Fi-
nans Hesabı’ndaki döviz kazandıran işlemlerin de teşviki önemlidir. Bu amaçla
hükûmetler gerek kısa vadeli gerekse uzun vadeli sermaye girişlerinin teşvikine
yönelik düzenlemeler yapmaktadırlar. Doğrudan yabancı sermaye yatırımları,
uzun vadeli olduğu için sermaye girişinin en sağlıklı yoludur. Bunun yanı sıra
yine uzun vadeli olan portföy yatırımları ve kısa vadeli sermaye girişleri de döviz
gelirleri açısından oldukça önemlidir. Ayrıca sermayenin ülkeden çıkışını gecik-
tiren veya caydıran bazı önlemlerin alınması da sermaye girişinin teşviki kadar
önemlidir. Bu amaçla vergilendirme, fon kesintisi gibi tedbirler alınabilmektedir.
Dış ödeme açıklarının giderilmesinde en sağlıklı yol hangisi olabilir?

12
Dış açıkların giderilmesinde sadece Cari İşlemler Hesabı’na yönelik düzenlemeler

değil; Sermaye ve Finans Hesabı düzenlemeleri de önemlidir.
Özet
Ödemeler dengesini tanımlamak dış ticaret fazlası oluşur. Bu dengeye hizmet tica-
1
Ödemeler dengesi, ülke yerleşikleri arasında ya- ret dengesi ile gelir hesabı ve tek yanlı transferler
pılan tüm ekonomik işlemlerin sonucunu gös- hesabı dengelerinin eklenmesi ile cari işlemler
teren sistematik bir kayıttır. İstatistiki nitelikte açığı veya fazlası elde edilir. Ödemeler dengesi
olan bu rapor aylık, üçer aylık ve yıllık olarak açığı veya fazlası ise tüm kalemlerin net sonu-
hazırlanır. Zamana bağlı olarak açıklanan, di- cu ile ilgilidir. Cari İşlemler Hesabı açığı (veya
namik bir kavram olduğu için ödemeler dengesi fazlası) ile resmî rezervler dışındaki Sermaye ve
bir akım değişkendir. Finans Hesabı fazlası (veya açığı) dengelendiği
Ödemeler dengesi tanımında bulunan yerleşik zaman ödemeler dengesi sağlanmıştır. Ancak
kişiler kavramı, bir ekonomide en az bir yıl sü- dengesizlik durumunda resmî rezervlerde mey-
rekli ve düzenli olarak ikamet eden ve söz ko- dana gelen azalış, ödemeler dengesi açığı adını
nusu ekonomi içinde faaliyette bulunan, gelir ve alır. Resmî rezervlerde meydana gelen artış ise
giderleri olan kurum ve kişileri ifade etmektedir. ödemeler dengesi fazlası olmaktadır.
Bu çerçevede yerleşikler merkezî hükûmet, pa-
rasal otorite, bankalar ile gerçek ve tüzel kişileri İkiz açıklar kavramını açıklamak
4
kapsamaktadır. Millî gelir muhasebesine göre; (I-S)+(G-T) =
Tanımda yer alan ekonomi kavramı ise bir (M-X) yazılabilir. Dış ticaret açığının (M-X)
hükûmet tarafından yönetilen, sınırları belirlen- veya hizmetlerin ve cari transferlerin eklenme-
miş bir coğrafi bölgeyi ifade eder. Bu açıdan öde- si ile daha geniş anlamda cari açığın giderilmesi
meler dengesi, farklı ekonomilerin yerleşik kişi- için bütçe açığının (G-T) azaltması ve/veya özel
leri arasında gerçekleştirilen ekonomik akımları tasarrufların arttırılması (S>I) gerekmektedir.
ölçen bir rapor niteliğindedir. Yurt içi ve yurt Hükûmetin gelirinden fazla harcama yapması
dışı yerleşikler arasındaki ekonomik işlemler ise (bütçe açığı) ve/veya özel sektörün tasarrufla-
mal ve hizmet gelir-gider işlemlerini, finansal rından daha fazla yatırım yapması, ödemeler
varlıklar ve yükümlülükler ile ilgili işlemleri ve dengesinde Cari İşlemler Hesabı açığına yol aç-
reel ya da finansal kaynakların karşılıksız olarak maktadır. Böylece gerek bütçe açıkları gerekse
sağlandığı transferleri içermektedir. tasarruf yetersizliği cari açığı beslemektedir. Bu
nedenle bütçe açığı ile Cari İşlemler Hesabı açı-
Ödemeler dengesinde yer alan temel hesapları ve ğına ikiz açıklar adı verilmektedir.
2 bu hesapların alt kalemlerini belirlemek
Ödemeler dengesinde iki temel hesap vardır: Tasarruf ve yatırım özdeşliği açısından ve bütçe
Cari İşlemler Hesabı ve Sermaye ve Finans He- 5 dengesi açısından cari hesap dengesini belirlemek
sabı. Cari İşlemler Hesabı’na mal ve hizmet ti- Bir ekonomide yatırımların tasarrufları aşması
careti, gelirler ve tek yanlı transferler kaydedilir. durumunda, bu ülkede ya tasarruf yetersizliği
Sermaye ve Finans Hesabı’nda ise sermaye he- olduğu ya da büyüme hızının yüksek olduğu
sabı, finans hesabı ve rezerv varlıklar yer alır. düşünülür. Bu durumda bu ülkenin dışarıdan
Ancak dış dengeyi daha iyi açıklayabilmek için kaynak girişi ile bu yatırımları yapabildiği; diğer
resmî rezerv varlıkları ayrı bir hesap olarak dü- bir deyişle yabancıların tasarruflarını aldığı an-
zenlenir. Ayrıca istatistik hatalarını gidermek laşılır. Böylece tasarruf-yatırım dengesizliği ve
amacıyla da Net Hata ve Noksan Hesabı eklenir. tasarruf yetersizliği cari açığa yol açmış olur.
Diğer taraftan, devletin yer aldığı dışa açık bir
Dış ticaret açığı/fazlası, cari açık/fazla ve ödemeler ekonomide millî gelir dengesi, yatırımların,
3 dengesi açığı/fazlası kavramlarını tanımlamak kamu harcamalarının ve ihracatın, tasarruflara,
Cari İşlemler Hesabı’nda yer alan mal ticareti vergilere ve ithalata eşitlenmesi ile sağlanmak-
hesabının net sonucu dış ticaret açığını veya faz- tadır. Bu eşitlikte, millî geliri arttırıcı unsurlar
lasını verir. Buna göre ithalatın ihracatı aşması olmaları nedeniyle yatırımlar, kamu harcamala-
ile dış ticaret açığı, ihracatın ithalatı aşması ile rı ve ihracat ilaveler, millî geliri azaltıcı unsurlar
olmaları nedeniyle tasarruflar, vergiler ve ithalat Ödemeler dengesinde otomatik denkleşme
sızıntılar olarak adlandırılmaktadır. Millî gelir 7 mekanizmalarını ve dış denkleştirme
eşitliği tekrar yazıldığında; politikalarını açıklamak
Dış ödeme dengesizliklerinin giderilmesi ama-
Dış Ticaret Açığı cıyla otomatik denkleşme mekanizmaları ve dış
(Özel yatırım
(hizmetlerin ve cari denkleştirme politikaları ileri sürülmektedir.
ve özel
transferlerin = + (Bütçe açığı) Otomatik mekanizmalar hükûmet müdahalesi
tasarruf
eklenmesi ile olmadan otomatik olarak dış dengenin sağla-
farkı)
Cari Açık) nabileceğini savunurken, dış denkleştirme poli-
hâlini almaktadır. Bu durumda cari açığın gide- tikaları harcamaların değiştirilmesi veya kaydı-
rilmesi için; rılması ile dış dengesizliklerin giderilebileceğini
bütçe açığının (G-T) azaltılması gerekmektedir. ileri sürmektedir. Dalgalı döviz kuru sisteminin
dış dengeyi otomatik olarak sağlayacağı savunu-
Dış dengesizliklere yol açan veya onları etkileyen lur. Ayrıca klasik iktisatçıların altın para sistemi
6 gelişmeleri belirlemek koşullarında ileri sürdükleri fiyat-para akımı
Bir ekonomide genişletici politikalar izlenmesi, mekanizması, millî gelir denge mekanizması ve
hızlı büyüme sürecine girilmesi, döviz spekülas- parasalcı yaklaşım dış dengenin otomatik olarak
yonları, üretimde verim düşüklüğü, ekonomik sağlanacağı görüşünü benimser. Buna karşılık
dalgalanmalar yaşanması ve arz şoklarının mey- sabit kur sisteminde dış dengesizliğin gideri-
dana gelmesi gibi faktörler dış dengesizliklere lebilmesi için devalüasyon veya revalüasyon
yol açan gelişmeler olarak sıralanabilir. kararları gerekli olduğu için hükûmet müdaha-
lesi zorunlu görülmektedir. Ayrıca hükûmetler
gümrük tarifeleri, kotalar, ithalat yasakları ve
döviz kontrolleri gibi dış ticareti kısıtlayan poli-
tikalar izleyerek harcamaların yerli mallara kay-
dırılmasını sağlayabildikleri gibi para ve maliye
politikaları ile de toplam harcamaları etkileye-
bilmektedirler.
1. Aşağıdaki hesaplardan hangisi ödemeler dengesin- 6. Devalüasyonun başarılı olabilmesi için aşağıdaki
de yer alan temel hesaplardan biridir? koşullardan hangisi gereklidir? (ex = ihraç malı dış ta-
a. Tek Yanlı Transferler Hesabı lep esnekliğini, em = ithal malı yurt içi talep esnekliğini
b. Gelirler Hesabı gösterir)
c. Sermaye ve Finans Hesabı a. ex + em < 1
d. Mal Ticareti Hesabı b. ex + em =0
e. Hizmet Ticareti Hesabı c. ex + em ≥ 1
d. ex + em ≤ 1
2. Aşağıdaki hesaplardan hangisi ödemeler dengesi- e. ex - em ≥ 1
nin Sermaye ve Finans Hesabı içinde yer alır?
a. Yabancı sermaye yatırımcılarının elde ettikleri 7. Ulusal tasarrufların ulusal yatırımlara eşit (I=S)
kârlar olduğu bir ekonomide kamu gelirleri de kamu harca-
b. Dış borç faiz ödemeleri malarına eşit (G=T) ise aşağıdaki ifadelerden hangisi
c. Yabancı tahvil yatırımcılarının elde ettikleri faiz doğrudur?
geliri a. Hizmet ticareti açığı vardır.
d. Alınan dış borç tutarı b. Resmî rezervler artar.
e. Yabancı hisse senedi yatırımcılarının elde ettik- c. Ülkeden sermaye çıkışı olur.
leri kâr payı d. Cari transferler artar.
e. Dış ticaret dengesi sağlanır.
3. Yurt dışında çalışan işçilerin havale ile ülkelerine
gönderdikleri dövizler ödemeler dengesinin hangi he- 8. Toplam harcama yaklaşımına göre dış açığın kapatı-
sabına kaydedilir? labilmesi için aşağıdaki durumlardan hangisi gereklidir?
a. Cari Transferler Hesabı a. Bütçe dengesinin fazla vermesi
b. Sermaye Hesabı b. Tam istihdamın sağlanması
c. Finans Hesabı c. Ulusal tasarruflar ile ulusal yatırımların eşit ol-
d. Hizmet Ticareti Hesabı ması
e. Portföy Yatırımları Hesabı d. Ekonomide atıl kaynakların var olması
e. Para piyasasının dengede olması
4. Bir ülkede cari hesap dengesi 30 birim açık verir-
ken Resmî Rezerv hareketleri dengesi 10 birim fazla 9. Genişletici para politikasının izlenmesi durumun-
vermektedir. Buna göre Resmî Rezerv dışı Sermaye ve da aşağıdaki sonuçlardan hangisine ulaşılamaz?
Finans Hesabı dengesi ne kadardır? a. Faiz oranı düşer, yatırımlar artar.
a. 20 birim açık b. Dış denge durumu belirsiz olur.
b. 30 birim fazla c. Millî gelir artar.
c. 40 birim açık d. İthalat artar.
d. 20 birim fazla e. Ülkeden sermaye çıkışı olur.
e. 40 birim fazla
10. Aşağıdaki politikalardan hangisi harcama kaydırıcı
5. Klasik fiyat-para akımı görüşüne göre dış açık du- politikalar içinde yer almaz?
rumunda aşağıdaki gelişmelerden hangisi meydana a. Gümrük tarifeleri
gelmez? b. Kotalar
a. Ülkede ulusal para arzı artar. c. Açık piyasa işlemleri
b. Ülkeden altın çıkışı olur. d. Döviz kontrolleri
c. Fiyatlar genel düzeyi düşer. e. İthalat yasakları
d. İhracat artar, ithalat azalır.
e. Dış denge otomatik olarak sağlanır.

1. c Yanıtınız yanlış ise “Ödemeler Dengesinin Te- veren bir ekonomide hizmet ticareti hesabının, gelirler
mel Hesapları” konusunu yeniden gözden geçi- hesabının ve/veya cari transferler hesabının fazla ver-
riniz. mesi ile Cari İşlemler Hesabı artı bakiye verebilir.
2. d Yanıtınız yanlış ise “Sermaye ve Finans Hesabı”
konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 3
3. a Yanıtınız yanlış ise “Cari İşlemler Hesabı” ko- Altın sanayide hammadde olarak kullanılmak üzere
nusunu yeniden gözden geçiriniz. ithal edildiği zaman Cari İşlemler Hesabı’nda mal tica-
4. e Yanıtınız yanlış ise “Ödemeler Dengesi Açığı ve reti kalemine kaydedilir. Ancak altın, Merkez Bankası-
Fazlası” konusunu yeniden gözden geçiriniz. na rezerv olarak geldiğinde Resmî Rezervler Hesabı’na
5. a Yanıtınız yanlış ise “Klasik Dış Denkleştirme yazılır. Görüldüğü gibi altın hem reel sektörde ara mal
Politikası: Fiyat- Para Akımı Mekanizması” ko- niteliğinde hem de finansal sektörde bir rezerv aracı
nusunu yeniden gözden geçiriniz. niteliğinde yer almaktadır.
6. c Yanıtınız yanlış ise “Sabit Kur Sistemi ve Deva-
lüasyon” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 4
7. e Yanıtınız yanlış ise “Tasarruf-Yatırım Özdeşliği Ödemeler dengesinde aktif ve pasif kalemleri muha-
Açısından Cari Hesap Dengesi” ve “Bütçe Den- sebe anlamında her zaman denktir. Ancak iktisadi açı-
gesi Açısından Cari Hesap Dengesi” konusunu dan dış açık ya da dış fazla ifadeleri kullanılmaktadır.
yeniden gözden geçiriniz. Cari İşlemler Hesabı açığı, Sermaye ve Finans Hesabı
8. d Yanıtınız yanlış ise “Toplam Harcama Yaklaşı- fazlası ile tam olarak dengelenemezse resmî rezervler
mı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. azalır. Bu rezerv azalışına ödemeler dengesi açığı adı
9. b Yanıtınız yanlış ise “Harcama Değiştirici Politi- verilir. Buna karşılık Cari İşlemler Hesabı açığı, Serma-
kalar ve Dış Denge” konusunu yeniden gözden ye ve Finans Hesabı fazlasından daha az gerçekleşmişse
geçiriniz. resmî rezervler artar. Bu rezerv artışına dış fazla denir.
10. c Yanıtınız yanlış ise “Harcama Kaydırıcı Politi-
kalar ve Dış Denge” konusunu yeniden gözden Sıra Sizde 5
geçiriniz. Gümrük tarifeleri gibi dış ticaret kısıtlamaları olan bir
ekonomide ithalat baskı altında olduğu için dış ticaret
açığı da kontrol altına alınmıştır. Bu ekonomide güm-
rük tarifeleri kaldırıldığı zaman ithalat artacağı için
dış açıklar da artar. Gümrük tarifeleri olduğu zaman
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı meydana gelen dış açığa görünür açık adı verilir. Buna
Sıra Sizde 1 karşılık tarifeler kaldırıldıktan sonra ortaya çıkan açığa
Yabancıların Türk hazine bonosu satın almaları duru- potansiyel açık denir. Potansiyel açık ülkenin gerçek
munda ana para tutarı kadar ülkeye döviz girişi olduğu ithalat kapasitesini gösterir.
için Sermaye ve Finans Hesabı’na alacak kaydı yapılır.
Ancak menkul kıymetlerin faiz veya kâr payı gibi gelir Sıra Sizde 6
ödemeleri Cari İşlemler Hesabı’nın gelirler kalemine Klasik iktisadi görüş fiyat-para akımı mekanizması ile
borç olarak kaydedilir. Görüldüğü gibi yabancı serma- dış dengenin sağlanacağını savunur. Altın para stan-
yenin ana para olarak ülkeye giriş, çıkışı Sermaye ve Fi- dardının geçerli olduğu bu yaklaşıma göre dış açık ve-
nans Hesabı’nda yer alırken bu ana paradan elde edilen ren bir ülkede dışarı altın ihracı olur, dış ödemeler altın
faiz, kâr gibi gelirler Cari İşlemler Hesabı’nda yer alır. ile yapılır. Ülkede altın arzı azalınca para arzı da kısılır.
Çünkü paranın yüzde yüz altın karşılığı olması gerekir.
Sıra Sizde 2 Para arzı azalışı ile fiyatlar genel düzeyi düşer. Klasik
Dış ticaret açığı sadece mal ticareti sonucunu gösterir- miktar kuramı gereğince para arzı değişmesi fiyat dü-
ken cari açık, mal ticaretinin yanı sıra hizmet ticareti, zeyini aynı oranda ve aynı yönde etkiler. Fiyat düzeyi
gelirler ve cari transferler vasıtasıyla oluşan döviz giriş düşünce ülkenin rekabet gücü artar, ihracatı artar, itha-
ve çıkış farkını ifade eder. Bu nedenle dış ticaret açığı latı azalır. Böylece dış denge otomatik olarak sağlanır.
Sıra Sizde 7 sinin toplam harcamaları karşılaması gerekmektedir.

Keynesyen analize göre dış açık veren bir ekonomide Ancak bir ekonomide tam istihdam sınırına gelinmişse
yurt içi üretim azalır. Çünkü ithalatı ihracatından fazla üretim kapasitesini arttıracak atıl kaynak bulunmadığı
olan bir ekonomide yurt içi üretim yerine ithal malla- için toplam talep ithal mallarına kayar. Bu durumda
rın yaygın olarak kullanıldığı anlaşılır. Ayrıca dış açık dış denge sağlanamaz ve üstelik dış açık daha da artar.
olduğu için bu ekonomide yeterince ihracın da yapıla- Toplam harcama yaklaşımında sadece eksik istihdam
madığı anlaşılır; gerek ithal ikameci sektörde gerekse koşullarında artan talebin yurt içi üretim artışı ile kar-
ihraç malları sektöründe üretim yapmak kazançlı ol- şılanması ve dış açıkların giderilmesi söz konusudur.
mamaktadır. Bu durumda millî gelir düşer, işsizlik ar- Bu nedenle bir ülkede sermaye faktörü kıt ise ülke bu
tar, yurt içi talep azalır. faktörde tam istihdam sınırında olduğu için üretimini
arttıramaz ve toplam talebi karşılayamaz. Bu durumda
Sıra Sizde 8 devalüasyonun olumlu etki yapması beklenemez.
Parasalcı görüşe göre dış denge otomatik olarak
hükûmet müdahalesine gerek kalmadan giderilir. Bu Sıra Sizde 11
görüşe göre dış ödeme dengesizliğinin nedeni para arz Dış dengesizlikleri gidermede ithalatın kısılması ve
ve talebi arasındaki dengesizliktir. Eğer para arzı art- ihracatın arttırılması yönünde tedbirler alınır. Bu ted-
tırılırsa bireylerin gelirleri artar, toplam harcamaları birler içinde gümrük tarifeleri, ithalat kotaları, ithalat
artar. Bir yandan mal ve hizmet, bir yandan menkul yasakları gibi döviz talebini düşüren önlemler başta
kıymet talebi artar. Bu talep artışı sadece yerli varlıkla- gelir. Ancak bu araçlar içinde gümrük tarifeleri ithalatı
ra değil, yabancı varlıklara da yönelik olduğu için döviz kısmada her zaman başarılı değildir. Çünkü söz konu-
talebi artar, döviz kuru yükselir. Bu durumda ülkenin su mala talep olduğu sürece gümrük tarifesi yüksek de
rekabet gücü arttığı için ihracat artar, ithalat azalır, dış olsa bu mal ithal edilmeye devam eder. Ancak en etkili
denge sağlanır. araçlar ithalatı kesin sınırlayan ithalat yasakları ve it-
halat kotalarıdır. Kotaya tabi olan mala yurt içi talep
Sıra Sizde 9 artsa da ithalat kota ile sınırlı olduğu için ithalat devam
Devalüasyonun başarısı için ithal malı yurt içi talep es- edemez. Bu durumda dış dengesizliği gidermek daha
nekliği (em) ile ihraç malı yurt dışı talep esnekliği (ex) kolay sağlanmış olur. Ancak günümüzde Dünya Tica-
toplamları bir’e eşit veya bir’den büyük olmalıdır. Bu ret Örgütü dış ticaretin bu tür araçlar ile kısıtlanmasına
koşula Marshall-Lerner koşulu adı verilir. Esneklik fi- izin vermemekte, ticaretin serbestleştirilmesi yönünde
yat değişmesine karşı gösterilen tepkidir. Devalüasyon çalışmalar yoğunlaşmaktadır.
sonrasında döviz cinsinden ucuzlayan ihraç malına dış
talep artarsa ve ulusal para cinsinden daha pahalı olan Sıra Sizde 12
ithal malına yurt içi talep azalırsa devalüasyon başarılı Dış açıkların giderilmesinde ithalatın kısıtlanması ka-
olur. Ancak bir malın üretiminde girdi temini konu- dar ihracatın teşvik edilmesi de önemlidir. Harcamala-
sunda dışarıya bağımlılık yüksek olduğu zaman deva- rın ithal mallardan yerli mallara kaydırılabilmesi için
lüasyon sonrasında ithalat kısılamaz ve girdilerin daha gümrük tarifeleri, ithalat kotaları, döviz kontrolleri gibi
pahalı ithalatı ile üretim maliyeti artar. Bu durumda ithalatı kısıtlayıcı araçlar kullanılır. Ancak dış açıkların
malın fiyatı yükselir. Eğer bu mal ülke ihracatında giderilmesinde ithalatı kısıtlamak yerine daha etkili bir
önemli yer tutan bir mal ise fiyat artışı nedeniyle ülke- araç olarak ihracatı teşvik politikaları tercih edilmeli-
nin dış rekabet gücü azalır. Bu durumda devalüasyon, dir. İhracatın veya döviz kazandıran her türlü işlemin
ülkenin dış dengesini olumsuz etkilemiş olur. teşviki ile dış dengesizliklerin giderilmesinde daha sağ-
lıklı bir yol izlenmiş olur. Böylece temel ara mal ithalini
Sıra Sizde 10 kısıtlamadan, ülkenin üretim kapasitesini ve büyüme
Toplam harcama yaklaşımına göre yurt içi talebin top- hızını düşürmeden dış dengesizlikler giderilmiş olur.
lam üretim hacmi ile karşılanması, üretim kapasite-
Appleyard, D. R., Field, A. J., Cobb, S. L. (2006). Inter- Maldonado, R. M. (1979). “Recording and Classifying
national Economics, Boston: Mc Graw-Hill Irwin. Transactions in the Balance of Payments” Interna-
Aslan, N. (2010). Makro İktisat, İstanbul: İkinci Sayfa tional Journal of Accounting, 15, Fall, ss: 105-133.
Yayıncılık. Marquez, J. (1990). “Bilateral Trade Elasticities”, Revi-
Backus, D. K., Kehoe, P. J., Kydland, F. E. (1994). ew of Economics and Statistics, 72 (1), ss: 70-77.
“Dynamics of the Trade Balance and the Terms of Pugel, T. (2004). International Economics, Boston:
Trade: The J-Curve” American Economic Review, Mc Graw Hill.
84 (1), ss: 84-103. Salvatore, D. (2007). International Economics, New
Bekaert, G., Hodrick, R. (2012) International Financi- York: John Wiley.
al Management, New Jersey: Prentice Hall, Second Seyidoğlu, H. (2009). Uluslararası İktisat, Teori, Poli-
Ed. tika ve Uygulama, İstanbul: Güzem Can Yayınları,
Berg, H.V. (2004). International Economics, Boston: No: 24.
Mc Graw Hill Irwin. http://www.dailymarkets.info/merkez-bankasi-ode-
Carbaugh, R .J. (2000). International Economics, New meler-dengesi-raporu Erişim tarihi: 30 Nisan 2012.
York: South-Western. http://www.ekoayrinti.com/news_detailphp Erişim ta-
Dornbusch, R. (1989). Open Economy Macroecono- rihi:11 Ocak 2012.
mics, New York: Academic Press. http://www.stargundem.com/resimler/58000/58 Eri-
Freenstra, R. C. (2003). Advanced International Tra- şim tarihi: 28 Nisan 2012.
de: Theory and Evidence, New York: Princeton
University Press.
Gerber, J. (2005). International Economics, Boston:
Pearson, Addison-Wesley.
Husted, S., Melvin, M. (2007). International Econo-
Karluk, R. S. (2009). Uluslararası İktisat, Teori-Politi-
ka, Beta: İstanbul.
Kenen, P. (2008). The International Economy, Camb-
ridge: Cambridge University Press.
Economics, Theory and Policy, Boston: Addison-
Wesley.
Lane, P. R., Milesi-Ferretti, G. M. (2001). “The External
Wealth of Nations: Measures of Foreign Assets and
Liabilities for Industrial and Developing Nations”,
Journal of International Economics, 55 (2), ss:
263-294.
7
Amaçlarımız
 İktisat politikası amaçlarını ve araçlarını tanımlayabilecek,
 Mal ve para piyasası dengesi ile iç ekonomik dengenin nasıl sağlandığını belir-
leyebilecek
 İç ve dış ekonomik dengeyi tanımlayabilecek
 Para ve maliye politikalarının iç ve dış denge üzerindeki etkilerini belirleyebilecek
 Sabit ve esnek kur sisteminde para ve maliye politikalarının etkilerini tartışabilecek
 Tam sermaye hareketliliği durumunda izlenecek para ve maliye politikalarının
etkilerini açıklayabilecek
 Sınırlı sermaye hareketliliği durumunda izlenecek para ve maliye politikaları-
nın etkilerini belirleyebilecek
 Tam sermaye hareketsizliği durumunda izlenecek para ve maliye politikaları-
nın etkilerini açıklayabilecek
Anahtar Kavramlar
• İç Ekonomik Denge • Sterilizasyon Politikası

• Mal ve Para Piyasası Dengesi • Esnek Kur Sistemi
• Dış Ekonomik Denge • Tam ve Sınırlı Sermaye
• Maliye Politikası Hareketliliği
• Para Politikası • Mundell-Fleming Modeli
• Sabit Kur Sistemi • İmkânsız Üçlü Hipotezi
İçindekiler
• İÇ VE DIŞ EKONOMİK DENGENİN

SAĞLANMASI
Uluslararası İktisat Politikası Açık Ekonomi Makro İktisadı • SERMAYE HAREKETLİLİĞİ VE DÖVİZ
KURU SİSTEMLERİNE GÖRE İKTİSAT
POLİTİKALARI: MUNDELL-FLEMING
MODELİ
Açık Ekonomi Makro İktisadı
İÇ VE DIŞ EKONOMİK DENGENİN SAĞLANMASI
İktisat Politikası Amaçları

İktisat politikalarının temel amacı iç ve dış ekonomik dengenin bir arada sağla-
nabilmesidir. 1929 büyük dünya buhranından itibaren ülkelerin iç denge ile ilgili
temel ekonomik amaçları, genellikle tam istihdamda fiyat istikrarını sağlamak
olmuştur. İç ekonomik denge olarak adlandırılan bu amacın iki boyutu bulun-
maktadır:
• Ekonomiyi tam istihdama ulaştırmak,
• Enflasyonu kabul edilebilir bir düzeyde tutmak.
Dış ekonomik denge olarak ifade edilen amaç ise genel olarak ödemeler İktisat politikası amaçları:
İktisat politikasının temel
dengesini sağlamaktır. Dış denge, cari işlemler dengesi ile resmî rezervler dışı amacı iç ve dış ekonomik
sermaye ve finans hesabının açık ya da fazla vermemesi, diğer bir deyişle ül- dengenin sağlanmasıdır.
keye gelen döviz tutarı ile ülkeden çıkan döviz tutarının dengede olması du-
rumudur. Genel denge: Ekonomide
Hükûmetler ayrıca; finansal istikrar, sürdürülebilir kalkınma, yüksek büyüme iç ve dış ekonomik dengenin
birlikte sağlanması
hızı ve adil gelir dağılımı gibi iç ve dış ekonomik dengeye ulaşmayı destekleyen durumudur.
veya güçleştiren, önceliği ülkeden ülkeye değişen diğer ekonomik hedefler de be-
lirleyebilmektedirler. Genel denge politikaları:
Dışa kapalı ekonomilerde politikalar ülkelerin kendi tercihlerine ve önce- Genel denge politikaları,
harcama kaydırıcı ve harcama
liklerine göre belirlenirken dışa açık ekonomilerde ve küreselleşme çerçeve- değiştirici politikalar olarak
sinde dış dünyadaki gelişmeler bu tercihleri ve öncelikleri etkilemekte, ulusal ayrılır.
ve uluslararası ekonomi politikalarının birlikte değerlendirilmesini gerekli
kılmaktadır.
Harcama kaydırıcı
politikalar: Toplam talebin
İktisat Politikası Araçları yerli ve ithal mallar arasında
Ekonomide iç ve dış ekonomik dengenin birlikte sağlanması durumu açık ekono- kaydırılmasını sağlayan
politikalardır.
mide genel denge olarak ifade edilmektedir. Genel dengeyi oluşturan politikalar;
• harcama kaydırıcı politikalar
• harcamalar değiştirici politikalar
olarak ayrılmaktadır.
Harcama değiştirici
Harcama kaydırıcı politikalar; toplam talebin yerli ve ithal mallar arasında politikalar: Toplam talebin
kaydırılmasını sağlayan gümrük tarifeleri, kotalar, döviz kontrolleri, devalüasyon, hacmini etkileyen para ve
revalüasyon, ithalat veya ihracat sübvansiyonları ya da vergileri şeklinde doğru- maliye politikalarıdır.
dan dış açıklar üzerinde etkili olan politika araçlarıdır. Harcama değiştirici politi-
kalar ise toplam talebi arttıran veya azaltan para ve maliye politikalarıdır.
Merkez bankası tarafından yürütülen para politikası genel olarak açık piyasa
Para politikası araçları: işlemleri, zorunlu karşılık oranları ve reeskont oranı araçlarını içerir. Merkez ban-
Genel olarak açık piyasa kasının devlet iç borçlanma senetlerini satın alması, zorunlu karşılık oranlarını ve
işlemleri, zorunlu karşılık
oranları ve reeskont reeskont oranlarını düşürmesi genişletici para politikası olmaktadır. Aksine piya-
oranlarıdır. saya devlet iç borçlanma senetlerini satarak likiditeyi daraltması, zorunlu karşılık
Maliye politikası oranlarını ve reeskont oranlarını yükseltmesi ise daraltıcı para politikasıdır.
araçları: Genel olarak kamu Hazine tarafından yürütülen maliye politikası araçları da genel olarak hükûmet
harcamaları ve vergileri
kapsar. harcamaları, transfer harcamaları ve vergileri kapsar. Hükûmet harcamalarının ve
transfer harcamalarının arttırılması ve vergilerin düşürülmesi genişletici maliye
politikası olmaktadır. Aksine harcamaların kısılması ve vergilerin yükseltilmesi
daraltıcı maliye politikasıdır.
Bir ekonomide para ve maliye politikası araçlarının kullanılması ile iç ve dış
denge etkilenir.
Likidite bolluğu nedeniyle toplam talebin arttığı ve bu nedenle enflasyonist sürecin

1 yaşandığı bir ekonomide otoriteler hangi araçları, ne yönde kullanma imkânına sa-
hiptir?
İç Ekonomik Dengenin Sağlanması

Bir ekonomide iç denge, tam istihdam durumunda ekonomik istikrarın sağlan-
İç denge: Mal ve para masıdır. Bu durum mal ve para piyasasının dengede olmasını, bu piyasalarda arz
piyasasının birlikte dengede
olmasıdır. ve talep dengesizliklerinin bulunmamasını gerektirmektedir.
Mal piyasası dengesi, toplam harcamaların yurt içi üretim ile karşılanabilmesi,
Mal piyasası dengesi:
Toplam mal ve hizmet toplam talebin toplam arza eşit olması durumudur. Para piyasası dengesi ise para
talebinin, toplam mal ve arz ve talebinin dengede olması, böylece mali varlık piyasasında (para, tahvil, his-
hizmet arzına eşit olması se senedi piyasası gibi) dengesizliğin bulunmaması anlamındadır.
durumudur.
Para piyasası dengesi: İç Denge ve Mal Piyasası

Toplam para talebinin toplam
para arzına eşit olması Makro iktisadi analizde mal piyasası dengesi IS eğrisi (yatırım-tasarruf eğrisi)
durumudur. yardımı ile incelenir. IS eğrisi, faiz oranı (i) ile üretim düzeyi (Y) arasındaki ters
orantıyı gösteren noktaların geometrik yeridir. Bu eğri üzerindeki her noktada
tasarruflar (S) yatırımlara (I) eşit olmaktadır. Tasarruf-yatırım eşitliği ekonomide
mal piyasasının dengede olduğunu gösterir. Faiz oranının düştüğü bir ekonomi-
de canlanma görülür ve yatırımlar artar. Yatırım artışı bir ekonominin itici gücü
olarak üretimi ve millî geliri arttırır. Böylece IS eğrisi üzerinde daha düşük faiz
ve daha yüksek hasıla düzeyini gösteren yeni bir denge noktasına geçilmektedir.
i↓ I↑ Y↑
Görüldüğü gibi faiz oranı ile reel üretim (ve millî gelir) arasında yatırımlar
aracılığı ile kurulan bir ters orantı söz konusu olmaktadır.
7. Ünite - Açık Ekonomi Makro İktisadı 167
IS eğrisi bazı nedenlerle sağa veya sola kaymakta ve Şekil 7.1

bu durumda iç denge değişmektedir. IS eğrisinin ko- i
IS Eğrisi
numunu değiştiren nedenler aşağıda yer almaktadır:
1. Ekonomide toplam harcamaları etkileyen
otonom harcamaların artması ile IS eğrisi
sağa, azalması ile sola kaymaktadır. Oto-
nom harcamalar millî gelirden bağımsız i0
A
olarak yapılan tüketim, yatırım, kamu har-
camaları ve ihracattan oluşur. Bu kalemler- i1
B
de meydan gelen bir artış IS eğrisini sağa, IS
azalış ise sola kaydırmaktadır.
2. Ekonomide millî geliri azaltıcı rol oynayan ve Y
Y0 Y1
millî gelirden bir sızıntı niteliğinde olan ka-
lemler de IS eğrisinin konumunu etkiler. Bu
kalemler gelirden bağımsız yapılan tasarruf, vergi ve ithalattır. Bu kalemler arttığı IS eğrisi: IS eğrisi mal piyasası
zaman millî gelir azalır ve IS eğrisi sola kayar. Aksine tasarruf, vergi ve ithalat dengesini gösteren yatırım-
tasarruf eğrisidir.
kalemlerinde meydana gelen bir azalma ile millî gelir artar ve IS eğrisi sağa kayar.
IS eğrisi eğimi: IS eğrisi
3. Yatırımları arttıracak her türlü teşvikler ve olumlu idari düzenlemeler ile IS eğimi millî gelir ve faiz
eğrisi sağa kayar. oranına bağlıdır. Yatırım
aracılığıyla kurulan millî gelir
4. Yatırımcıları döviz kuru ve faiz riskinden koruyan finansal türev araçların ve faiz oranı arasındaki ters
orantıdan dolayı eğri negatif
gelişmesi ile ekonomide kur ve faiz belirsizlikleri ortadan kalkar ve yatırım- eğimlidir.
lar artar. Bu durumda IS eğrisi sağa kayar. IS eğrisi konumu: IS eğrisi
millî geliri arttıran harcama
kalemlerinin artışı ile sağa
İç Denge ve Para Piyasası kayar, millî geliri azaltan
Makroekonomik analizde para piyasası dengesi, para arz ve talebi dengesini ifade harcama kalemlerinin artışı ile
sola kayar.
eden LM eğrisi ile incelenir. LM eğrisindeki L sembolü likidite tercihi kavramını ifade
etmektedir. Likidite tercihi, para talebi anlamında olup Keynesyen makro analizde LM eğrisi: LM eğrisi para
piyasasında para arz ve talebi
kullanılan bir kavramdır. M sembolü ise merkez bankası tarafından belirlenen para dengesini gösteren eğridir.
arzı miktarını ifade etmektedir. Böylece LM eğrisi para arzı ve talebi eğrisi olmaktadır. LM eğrisi eğimi: LM eğrisi
LM eğrisi faiz oranı ile üretim (millî gelir) arasındaki doğru orantıyı gösteren nok- eğimi millî gelir ile faiz oranı
ilişkisine bağlıdır. Millî gelir ve
taların geometrik yeridir. Bu eğri üzerindeki her noktada para arzı (M) para talebine faiz oranı arasında para talebi
(Md=L= likidite tercihine) eşittir. Üretimin ve millî gelirin (Y) arttığı bir ekonomide aracılığıyla kurulan doğru
orantı nedeniyle LM eğrisi
bireyler günlük işlemlerini yerine getirmek amacıyla yanlarında daha fazla para bu- pozitif eğimli olur.
lundururlar, para taleplerini arttırırlar. Diğer bir deyişle işlem güdüsü ile para talebi
artar. Para talebinin artması, ekonomide likidite darlığını ifade eder ve faiz oranının
yükselmesine yol açar.
Şekil 7.2
Y↑ Md =L↑ i↑ IM Eğrisi
i
Para piyasasında millî gelir ve faiz oranı ara-

sında para talebi aracılığı ile kurulan bir doğru
orantı bulunmaktadır. Şekil 7.2.’de pozitif eğimli LM
LM eğrisi yer almaktadır. Görüldüğü gibi millî B
i1
gelir arttırıldıkça faiz oranı da yükselmekte ve
A noktasından B noktasına geçilmektedir. (Faiz
A
oranı artışının nedeni olan para talebi artışı i0
Şekil’de görülmemektedir).
Y
Y0 Y1
LM eğrisi konumu: LM eğrisi LM eğrisi de bazı nedenlerle sağa veya sola kaymakta ve bu durumda ekono-
reel para arzı artışı ile sağa,
reel para arzı azalışı ile sola mide mevcut para piyasası dengesi değişmektedir. LM eğrisi şu nedenlerle sağa
kayar. veya sola kaymaktadır:
1. Fiyatlar genel düzeyi sabitken para arzı değişmesi ile LM eğrisi kayar. Para
arzı artınca LM eğrisi sağa, para arzı azalınca LM eğrisi sola kayar.
2. Para arzı sabitken fiyatlar genel düzeyi değişmesi ile de LM eğrisi kayar.
Fiyatlar genel düzeyi düşünce reel para arzı (M/P) artar, LM eğrisi sağa ka-
yar. Fiyatlar genel düzeyi artınca reel para arzı (M/P) azalır, LM eğrisi sola
kayar.
3. Fiyatlar genel düzeyi ve para arzı sabitken para talebi değiştiği zaman da
para arz ve talebi dengesi değişir. Para talebi azalınca para arzı artar, LM
eğrisi sağa kayar.
İç dengenin belirlenmesinde en önemli değişken hangisidir? Bu değişken iç dengeyi

2 sağlamada nasıl bir rol oynar?
Kapalı ekonomide denge: Dışa Kapalı Ekonomide Genel Denge: Mal ve Para Piyasası Dengesi
Kapalı ekonomide denge mal
piyasası (IS eğrisi) ile para Dışa kapalı bir ekonomide iç denge, mal ve para piyasası dengesi ile sağlanmak-
piyasasının (LM eğrisi) birlikte tadır. Bu nedenle mal piyasası dengesini gösteren IS eğrisi ile para piyasası den-
dengeye gelmesi ile sağlanır.
gesini gösteren LM eğrisi dengeye geldiğinde kapalı ekonomide genel dengeye
ulaşılmış olur. Bu denge durumu
Şekil 7.3 Şekil 7.3.’te görülmektedir.
Kapalı Ekonomide i Şekil 7.3.’te E0 denge nokta-
Genel Denge sı IS eğrisi üzerinde olduğu için
LM
ekonomide tasarrufların yatırım-
lara eşit olduğunu ifade etmekte-
dir. E0 noktası aynı zamanda LM
E0 eğrisi üzerinde bulunmaktadır.
i0 Bu nedenle bu noktada ekonomi-
de para arz ve talebinin de denge-
de olduğu anlaşılmaktadır. Böy-
lece E0 denge noktasında mal ve
IS para piyasası dengesi sağlanmış,
tam istihdam hasıla düzeyine
Y (Yf) ulaşılmıştır. Bu denge ancak
Yf
izlenecek para veya maliye poli-
tikaları ile değiştirilebilmektedir.
Dış Dengenin Sağlanması

Bir ekonomide dış dengenin sağlanması ödemeler dengesi açığının olmaması du-
BP eğrisi: Faiz oranı ile rumudur. Yabancılarla yapılan ekonomik işlemler sonucunda ülkeye gelen ve ül-
millî gelir arasındaki ilişkiyi keden çıkan döviz miktarı birbirine eşitse dış denge sağlanmış demektir.
gösteren, pozitif eğimli, yatay
veya negatif eğimli olabilen Ödemeler dengesinde Cari İşlemler Hesabı ile resmî rezervler dışı Sermaye
dış denge doğrusudur. ve Finans Hesabı dengesizlikleri birbirini dengelediği zaman dış denge sağlan-
Dış dengenin sağlanması: maktadır. Bu durum dış denge eğrisi adını alan ve BP eğrisi (ödemeler dengesi =
Cari İşlemler Hesabı ile resmî balance of payments) olarak ifade edilen bir eğri yardımıyla incelenir. BP eğrisi
rezervler dışı Sermaye ve
Finans Hesabı’nın dengeye döviz kuru veri iken bir ülkede faiz oranı ile reel üretim (hasıla) düzeyi arasındaki
gelmesi, böylece ülkeye ilişkiyi açıklamaktadır.
gelen ve giden döviz tutarının
dengelenmesidir.
Farklı Sermaye Hareketlerine Göre Dış Denge

Ülkede sermaye hareketlerinin serbest olup olmaması durumuna göre BP eğrisi-
nin eğimi değişmektedir. Tam sermaye hareketsizliği durumunda BP eğrisi dikey
eksene paralel bir doğru olurken sınırlı sermaye hareketliliği durumunda pozitif
eğimli ve tam sermaye hareketliliği durumunda ise yatay bir doğru şeklinde ol-
maktadır.
Aşağıda Şekil 7.4.’te farklı sermaye hareketliliğine göre BP eğrisinin eğiminin
nasıl değiştiği görülmektedir. Şekil’in (A) Paneli’nde görülen dikey BP eğrisi, ül-
kede sermaye hareketlerinin yasal düzenlemelerle yasaklandığını, faiz oranı ne
olursa olsun ülkeye sermaye girişi veya ülkeden sermaye çıkışı olamayacağını ifa- BP eğrisi eğimi: BP eğrisi
tam sermaye hareketliliği
de etmektedir. Böylece ülkede finansal işlemler ve faiz oranı dünya finans piya- durumunda yatay eksene
salarından soyutlanmış olmaktadır. Dikey BP eğrisinde eğrinin solunda yer alan paralel, sınırlı sermaye
hareketliliği durumunda
her nokta dış fazlayı gösterirken sağında yer alan her nokta da dış açığı gösterir. pozitif eğimli, tam sermaye
Çünkü A noktasında Y düzeyi dış dengeyi gösteren Y0 düzeyine göre daha düşük- hareketsizliği durumunda ise
tür. Bu durumda ithalat azalır ve dış ticaret fazlası oluşur. BP eğrisinin sağında yer dikey eksene paralel olur.
alan B noktasında ise Y düzeyi denge millî gelir düzeyinden daha fazla olduğu için
ithalat artar ve dış ticaret açığı oluşur.
Kapalı ekonomi dengesi ne zaman ve ne yönde değişebilir? Bu değişim hangi sorun-

lara yol açar? 3
Şekil 7.4
Farklı Sermaye
i BP i i Hareketliliği
BP Durumunda BP
•A Eğrisi
•A
•A •B D›fl Fazla
D›fl Fazla • E •B
D›fl Fazla D›fl Aç›k D›fl Aç›k i0 BP

•B D›fl Aç›k
Y Y Y
Y0
(A) Paneli (B) Paneli (C) Paneli
Tam Sermaye Hareketsizli¤i S›n›rl› Sermaye Hareketlili¤i Tam Sermaye Hareketlili¤i
Ülkede yasal düzenlemeler sermaye hareketlerine kısmen izin vermekte ise BP

eğrisi Şekil 7.4.’ün (B) Paneli’nde görüldüğü gibi pozitif eğimli olmaktadır. Bu du-
rumda sermaye giriş çıkışları vergi, stopaj kesintisi gibi bazı yasal düzenlemelerle
kısmen engellenmekte, bu nedenle sermaye hareketleri faiz oranına karşı sınırlı öl-
çüde duyarlı olmaktadır. BP eğrisi üzerindeki her noktada dış denge sağlanmıştır.
Eğrinin altında yer alan B noktasında hasıla düzeyi eğri üzerindeki E noktasının
gösterdiği hasıla düzeyine göre daha fazladır. Bu durumda ithalat artar ve dış tica-
ret açığı oluşur. Ayrıca B noktasında faiz oranı A noktasının gösterdiği faiz oranına
göre daha düşüktür. Bu durumda ülkeden sermaye çıkışı olur. Ekonomide bir yan-
dan ithalat artışı ile oluşan dış ticaret açığı, diğer yandan sermaye çıkışı ile oluşan
sermaye hesabı açığı genel bir dış açık durumunu ifade etmektedir. Bu nedenle BP
eğrisi altında yer alan her noktada dış açık vardır. Öte yandan eğrinin sol üstünde
BP eğrisinde dış açık ve dış yer alan A noktasında hasıla düzeyi B noktasına göre daha azdır. Bu durumda it-
fazla durumu: BP eğrisinin
altında kalan her nokta dış halat azalır, dış ticaret fazlası oluşur. Ayrıca A noktasında faiz oranı B noktası faiz
açık durumunu gösterirken oranına göre daha yüksektir; bu nedenle sermaye girişi olur. Böylece bir yandan
üzerinde yer alan her nokta dış dış ticaret fazlası, diğer yandan sermaye hesabı fazlası ile ekonomide genel bir dış
fazla durumunu gösterir.
fazla oluşur.
Sermaye hareketlerinin tamamen serbest olduğu durumda ise BP eğrisi Şekil
7.4.’ün (C) Paneli’nde görüldüğü gibi yatay eksene paralel olmaktadır. Bu durum-
da sermaye giriş ve çıkışına herhangi bir engel bulunmamakta, sermaye faiz geti-
risinin yüksek olduğu ülkeye serbestçe gidebilmektedir. Tam sermaye hareketliliği
sonucunda finansal piyasalar arasında faiz oranı farkı ortadan kalkmaktadır. Faiz
oranı yüksek olan piyasaya sermaye fonları girişi ile sermaye arzı artmakta ve faiz
oranı düşmektedir. Faiz oranı düşük olduğu için sermaye çıkışının yaşandığı pi-
yasada ise sermaye arzı azalmakta ve faiz oranı yükselmektedir. Böylece sermaye
hareketlerinin serbestliği sayesinde uluslararası finansal piyasalar arasında faiz
oranları eşitlenmekte, bu durumda ulusal ve uluslararası menkul kıymetler ara-
sında tam ikame mümkün olmaktadır. Tam sermaye hareketliliği durumunda ya-
tay BP eğrisinin altındaki her nokta dış açığı gösterirken üzerindeki her nokta dış
fazlayı göstermektedir. BP eğrisinin altında yer alan her nokta, Y düzeyi sabitken
daha düşük faiz oranına karşılık gelmektedir. Bu durumda ülkeden sermaye çıkışı
olmaktadır. BP eğrisinin üzerinde ise Y düzeyi aynı iken faiz oranı daha yüksek
olmakta, böylece sermaye girişi gerçekleşmektedir.
BP eğrisinin eğimi dış dengeyi etkileyen unsurların önemine göre değişmekte-
dir. Bilindiği gibi dış ticaret ve sermaye hareketleri dış dengeyi etkileyen iki temel
kalemdir. Bu nedenle BP eğrisi eğimi;
• marjinal ithal eğilimine (dış ticaret ve ithalat açısından) ve
• ülkelerarası sermaye hareketlerinin faiz oranına duyarlılığına (sermaye ha-
reketleri açısından)
bağlı olmaktadır. Marjinal ithal eğilimi gelirde oluşan bir birimlik artışın it-
halat üzerinde oluşturduğu artıştır. İthalat eğilimi yüksek olan bir ülkeye ait dış
denge doğrusu eğimi fazladır, BP eğrisi dikeye yakındır. Bu ülkede gelir arttıkça
ithalat daha hızlı artacağı için faizin dış dengeyi sağlama rolü önemini kaybet-
mektedir. BP eğrisi dikeyleştikçe önceden BP eğrisi üzerinde bulunan ve dış den-
geyi ifade eden noktalar artık BP eğrisi altında kaldığı için dış açık durumunu
gösterir. Öte yandan sermaye hareketlerinin faize duyarlılığı da BP eğrisi eğimini
etkilemektedir. Bu duyarlılık arttıkça BP eğrisi yatıklaşmakta, yurt içi ve dünya
faiz oranı eşitlenmektedir.
Dışa açık ekonomide genel
denge: İç ve dış dengenin Dışa Açık Ekonomide Genel Denge: İç ve Dış Denge
aynı anda sağlanması; Dışa açık ekonomide genel denge, iç ve dış dengenin eş anlı olarak birlikte sağ-
böylece mal piyasası, para lanması durumudur. Bu durum mal ve para piyasasının dengede olmasının yanı
piyasası ve ödemeler dengesi
dengesizliğinin bulunmaması sıra dış açık sorununun da olmadığı ideal bir dengeyi ifade etmektedir. Şekil 7.5.’te
durumudur. açık ekonomi dengesi yer almaktadır.
7. Ünite - Aç›k Ekonomi Makro ‹ktisad› 171
Şekil 7.5.’te E0 noktasında IS, Şekil 7.5
LMfiekil
ve BP eğrilerinin
7.5.’te kesiştiğiIS,gö-LM
E0 noktas›nda fiekil 7.5
Açık Ekonomide
rülmektedir.
ve BP e¤rilerininBu nokta hem
kesiflti¤i IS, hem
görülmekte- i i Genel
Aç›kDenge
Ekonomide
LM hemnokta
dir. Bu de dış dengeyi
hem IS, hemgösteren
LM hem BPde Genel Denge
eğrisi üzerinde
d›fl dengeyi yer aldığı
gösteren içinüzerin-
BP e¤risi açık LM LM
ekonomi
de yer ald›¤›genel
içindengesini ifade genel
aç›k ekonomi et-
mektedir. Bu denge
dengesini ifade ile ulaşılan
etmektedir. Bu denge Yf
hasıla düzeyiYfde
ile ulafl›lan hemdüzeyi
has›la tam istihda-
de hem
mın sağlandığı hem
tam istihdam›n de dış hem
sa¤land›¤› dengenin
de d›fl E0 E0
i0 i0 BP BP
sağlandığı hasıla düzeyidir.
dengenin sa¤land›¤› has›la Bu hası-
düzeyidir.
la
Budüzeyi
has›la ve genel ve
düzeyi denge
genelbirdenge
yandanbir
yurt
yandan içinde
yurtizlenecek para ve para
içinde izlenecek mali-ve
IS IS
ye politikaları
maliye ile bir
politikalar› yandan
ile bir yandandada dışd›fl
dünya ile yürütülen dış ticaret
yürütülen d›fl ticaret denge-
den-
Y
gesinin
sinin ve ve sermaye
sermaye hareketlerinin
hareketlerinin de¤ifl- Yf Yf
Y
değişmesi ile değişmektedir.
mesi ile de¤iflmektedir.
Sermaye hareketlerinde küreselleflmenin giderek artt›¤› bir dünya ekonomisinde

SIRA S‹ZDE d›fl den- SIRA S‹ZDE
Sermaye hareketlerinde
ge do¤rusunun e¤imi nas›l küreselleşmenin
olur? Neden? giderek arttığı bir dünya ekonomisinde 4
dış denge doğrusunun eğimi nasıl olur? Neden? 4
Aç›k Ekonomide Para ve Maliye Politikalar› D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
Açık Ekonomide
D›fla aç›k Para izlenecek
bir ekonomide ve Maliyeekonomi
Politikaları
politikalar›, kapal› ekonomi durumu- Aç›k ekonomide para
Dışa açık daha
na göre bir ekonomide izlenecek
genifl etkiler ekonomi politikaları,
oluflturmakta, iç ekonomik kapalı ekonomiS O Rdurumuna
göstergelerin U yan› s›ra göre
d›fl Açık ekonomide
politikas›: S para
Aç›k ekonomide
O R U
politikası: Açık ekonomide
geniflletici para politikas›
daha geniş etkiler
ekonomik oluşturmakta,
göstergeleri iç ekonomik göstergelerin
de etkilemektedir. fiimdi para ve yanı sıra dışpolitikalar›n›
maliye ekonomik göster- aç›k genişletici paragelir
izlenirse millî politikası
art›fl› ile
geleri
ekonomide etkilemektedir.
için ele alal›m.Şimdi para ve maliye politikalarını açık ekonomi için ele alalım. izlenirse millî gelir
ithalat artar, artışı ile
faiz oran›
Para politikası araçları geniflletici
politikas› araçlar› genişletici yönde
yönde kullan›ld›¤›
kullanıldığı zaman
D‹KKAT
zaman öncelikle
öncelikle k›sa kısa dö-
dö- ithalat
düflüflüartar, faizDoranı
ile ülkeden ‹ Ksermaye
Kdüşüşü
AT
ile ülkeden
ç›k›fl› sermaye
yaflan›r çıkışı d›fl
ve sonuçta
nemde faiz oranını düşürür. Düflük
oran›n› düflürür. Düşük faiz
faiz oran›
oranıekonomide
ekonomideiki ikiyönlü
yönlü etki etki yapar.
yapar. Bir
Bir yaşanır ve sonuçta dış açık
aç›k oluflur.
yandan yatırımları teşvik ederek
yat›r›mlar› teflvik ederek millî
millî geliri
geliri artt›r›r;
arttırır;bu
buda SIRAart›fl›na
da ithalat
ithalat S‹ZDE yol
artışına yolaçar.
açar. oluşur. SIRA S‹ZDE
Diğer yandan ülkeden
Di¤er yandan ülkeden sermaye
sermaye ç›k›fl›na
çıkışınayol
yol açar.
açar. Bu
Bu nedenle ödemeler
ödemeler dengesinindengesinin
artan ithalat nedeniyle
artan ithalat nedeniyle d›fl
dış ticareti
verir. Öte yandan ülkeden ç›kan
Buna göre, genişletici
ticareti veve daha
çıkan sermaye
geniflletici para politikası
daha genel olarak Cari
sermaye nedeniyle
nedeniyle de
her zaman
politikas› her zaman d›fl
de Sermaye
İşlemler Hesab›
Cari ‹fllemler
AMAÇLARIMIZ
Sermaye Hesab›
dış aç›¤a
açığa yol açar.
Hesabı aç›k
Hesabı aç›k
açık
açık verir.
verir. AMAÇLARIMIZ
Para
Para arzı ↑ Faiz
arz› ↑ Faiz oranı Yatırımlar ↑↑ Millî
↓ Yat›r›mlar
oran› ↓ MillîGelir İthalat↑↑K(D›fl
Gelir↑↑‹thalat ‹ T ATicaret
(Dış P Açığı)
Ticaret Aç›¤›)
K ‹ T A P
→ Ülkeden
Ülkeden Sermaye
Sermaye Çıkışı
Ç›k›fl› ↑ (Sermaye
↑ (Sermaye Hesabı
Hesab› Açığı)
Aç›¤›)
TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
Para
Para politikasının daraltıcıyönde
politikas›n›n daralt›c› yöndekullan›lmas›
kullanılmasıile ilede
deterstersyönlü
yönlü olarakolarak d›fldış fazla
fazla
meydana
meydana gelecektir.
gelecektir. Sıkı S›k› para
para politikası
politikas› araçları
araçlar› ileile faiz
faiz oranı
oran› yükselir,
yükselir, yatırımlar
yat›r›mlar
azalır,
azal›r, millî gelir ve
millî gelir ve ithalat
ithalat azal›r.
azalır. Yüksek
Yüksek faizfaiz nedeniyle
nedeniyle ülkeye
ülkeye sermayesermaye girişi olur
girifli olur
‹ N T E R Niyileflir.
ET ‹NTERNET
ve ödemeler dengesinin hem cari dengesi hem de sermaye dengesi iyileşir.
ve ödemeler dengesinin hem cari dengesi hem de sermaye dengesi
Öte
Öte yandan
yandan maliyemaliye politikası araçları geniflletici
politikas› araçlar› genişletici yönde
yönde kullan›ld›¤›
kullanıldığı zaman zaman ilk ilk
olarak ülkede millî
olarak ülkede millîgelir
gelirart›fl›
artışıveveonun
onun teşvik
teflvik ettiği
etti¤i ithalat
ithalat art›fl›artışı görülür.
görülür. Ayr›ca Ayrıca
mil-
M A Kartt›r›rlar.
ALE MAKALE
millî
lî gelirgelir
art›fl›artışı nedeniyle
nedeniyle ülkedeülkede ekonomik
ekonomik kesimlerkesimler para taleplerini
para taleplerini arttırırlar.
Bu pa-
Bu para talebi günlük işlemlerin yürütülmesi için ekonomik kesimlerin yanların-
ra talebi günlük ifllemlerin yürütülmesi için ekonomik kesimlerin yanlar›nda daha
da
fazladaha
parafazla para bulundurmalarıdır.
bulundurmalar›d›r. Para talebiPara
art›fl›talebi
ile faizartışı
oran›ileyükselir
faiz oranı yükselirser-
ve ülkeye ve
ülkeye sermaye
maye girifli olur.girişi olur. Görüldüğü
Görüldü¤ü gibi genişletici
gibi geniflletici maliyeetkisiyle
maliye politikas› politikası d›fletkisiyle
denge
dış dengeiki
üzerinde üzerinde
ters yönlüiki ters
etki yönlü
meydana etkigelmektedir.
meydana gelmektedir.
Etkilerden Etkilerden
biri millî gelir birive millî
it-
gelir ve ithalat artışı ile Cari İşlemler Hesabı açığı, diğeri faiz artışı ve sermaye
halat art›fl› ile Cari ‹fllemler Hesab› aç›¤›, di¤eri faiz art›fl› ve sermaye girifli ile Ser-
girişi
maye ile Sermaye
Hesab› Hesabı
fazlas› fazlası oluşmasıdır.
oluflmas›d›r.
Kamu Harcaması ↑ Millî Gelir ↑ İthalat ↑ →(Dış Ticaret Açığı)

↓
→ Para Talebi ↑ Faiz oranı ↑ Sermaye Girişi ↑
↓
(Sermaye Hesabı Fazlası)
Genişletici maliye politikası ile oluşan bu iki ters yönlü etkiden hangisi daha
güçlü ise dış denge o yönde değişecektir. Ülkede ithalat eğilimi çok yüksek ise dış
açık oluşur; sermaye hareketlerinin faize duyarlılığı yüksekse faiz artışı ile ülkeye
giren sermayede artış yaşanır ve dış fazla meydana gelir. Daraltıcı maliye politika-
sı izlenmesi durumunda da bu sürecin tersi durum ortaya çıkacaktır.
Genişletici para politikası her zaman dış açığa yol açar. Ekonomideki parasal geniş-
leme ile bir yandan ithalat artarken bir yandan faiz oranlarındaki düşüş ile sermaye
çıkışı yaşanır. Sonuç kesin olarak dış açıktır. Aksine daraltıcı para politikasının so-
nucu da her zaman dış fazla yönündedir. Buna karşılık maliye politikası ile ilgili ola-
rak kesin bir sonuç söylenememektedir. Çünkü genişletici maliye politikası ile eko-
nomide oluşan genişleme ithalat artışını teşvik ederek dış ticaret açığına yol açar.
Ancak kamu kesimi mali genişlemesi, faiz oranları üzerinde yukarı doğru bir baskı
oluşturur ve böylece sermaye girişini teşvik eder. Eğer ülkede marjinal ithal eğilimi
yüksekse dış ticaret açığı önemli olur. Sermayenin faiz farklılığına karşı duyarlılığı-
nın yüksek olması -bir birim faiz oranı artışı karşısında ülkeye yoğun sermaye girişi
yaşanması-durumunda ise dış açık kalmaz, dış fazla ile karşılaşılır. İç denge oluşu-
mu ile ilgili bu iki politikanın etkileri arasındaki fark gözden kaçırılmamalıdır.
Açık Ekonomide Döviz Kuru Sistemleri

Açık ekonomide maliye Para ve maliye politikaları sonucunda meydana gelen dış açık veya dış fazla kar-
politikası: Açık ekonomide
maliye politikasının dış şısında etkilenecek göstergeler döviz kuru sistemlerine göre değişecektir. Şimdi
dengeye etkisi belirsizdir. sabit ve esnek döviz kuru sistemlerine göre ekonomide dış dengesizliklere karşı
Genişletici maliye politikası
ile millî gelir artınca ithalat nasıl tepkiler oluşacağını inceleyelim.
artar, faiz yükselişi ile ülkeye
sermaye girişi olur. Ters yönlü Sabit Döviz Kuru Sistemi
bu iki etki nedeniyle dış denge
üzerindeki etki belirsiz olur. Öncelikle ekonomide sabit döviz kuru sisteminin izlendiğini ve genişletici para ya
da maliye politikası ile dış açığın oluştuğunu varsayalım. Dış açık olan bir ekonomi-
Sabit döviz kuru sistemi: de bir yandan ithalat artışı, bir yandan ülke dışına sermaye çıkışı olması nedeniy-
Sabit kur sisteminde dış açık le döviz talebi artar, döviz talebi döviz arzını aşar. Bu durum döviz kuru üzerinde
veya dış fazla durumunda
döviz kurunun değişmesine yukarı doğru bir baskı oluşturur. Sabit kur sisteminde döviz kuru üzerinde artma
izin verilmez; merkez bankası yönünde bir baskı oluştuğunda merkez bankası döviz satışı yaparak piyasaya mü-
döviz kurunu değiştirmemek
için piyasaya müdahale eder. dahale eder; böylece artan döviz talebini karşılamış olur. Döviz satışı ulusal para
karşılığında yapıldığı için ekonomide ulusal para arzı azalır. Bu durum para piyasası
Sabit döviz kuru sistemi dengesini ifade eden LM eğrisinin sola kayması ile gösterilir. Demek ki sabit döviz
ve dış dengesizlik: Dış açık
veren bir ekonomide merkez kuru sisteminde döviz piyasasına müdahaleye para piyasası tepki vermektedir. Şekil
bankası piyasaya döviz satışı 7.5’de LM eğrisinin sola kayması ile millî gelirin azalacağı ve faiz oranının yüksele-
yaparak döviz talebini karşılar,
ulusal para arzı kısılır, LM ceği görülmektedir. Böylece ithalat azalmakta, sermaye çıkışı durmakta ve dış açık
eğrisi sola kayar. giderilmektedir. Ancak millî gelirdeki azalma bir yandan da istihdamın, üretimin,
yatırımın azalması anlamına geldiği için ekonomide iç dengenin bozulduğu dikkati
çekmektedir. Görüldüğü gibi sabit döviz kuru sisteminde dış dengenin sağlanması
ancak iç dengenin kötüleşmesi sonucunda mümkün olmaktadır.
Sabit döviz kuru sisteminde merkez bankasının dış dengenin sağlanması uğru-
na iç dengenin bozulmasına izin vermesi pasif politika olmaktadır. Ancak merkez
bankasının elinde bu kötüleşmeyi önleyecek araçları bulunmaktadır. Eğer merkez
bankası iç ekonomide millî gelirin, üretimin ve istihdamın azalmasını istemiyorsa Sterilizasyon politikası:
ulusal para arzının azalmasına izin vermeyecek şekilde aktif politika izleyebilir ve Sabit döviz kuru sistemi ve
dış açık olan bir ekonomide
bu amaçla açık piyasa işlemlerini kullanabilir. Merkez bankası piyasaya döviz sü- merkez bankasının piyasaya
rerken eş anlı olarak açık piyasa işlemleri ile alım yaparsa para arzının azalmasını döviz satışı ile ulusal para
arzını kısarken eş anlı olarak
önlemiş olur. Açık piyasa işlemleri ile alım yapılması, devlet tahvili, hazine bono- açık piyasa işlemleri ile
su şeklindeki devlet iç borçlanma senetlerinin (DİBS) merkez bankası tarafından piyasaya ulusal para enjekte
etmesi; böylece bir politikanın
piyasadan satın alınması ve böylece para arzının arttırılmasıdır. Merkez bankası- etkisini başka bir politika ile
nın piyasaya döviz sürerken eş anlı olarak DİBS satın alması sayesinde ulusal para dengelemesidir.
arzının değişmemesine sterilizasyon politikası adı verilmektedir.
Sabit döviz kuru sisteminde sürekli dış açık veren bir ekonomide merkez bankası
ne zamana kadar döviz satışı yapabilir? Bu sistemde döviz kurunu sabit tutabilmek 5
amacıyla hükûmetler hangi maliyetlere katlanmak zorunda kalır?
Esnek Döviz Kuru Sistemi

Ekonomide esnek döviz kuru sisteminin uygulanması durumunda etkilenecek de- Esnek kur sistemi ve dış
ğişkenler ve piyasalar değişmektedir. Öncelikle bir ekonomide izlenen genişletici denge: Esnek kur sisteminde
dış denge kendiliğinden
para ya da maliye politikası nedeniyle dış ödemeler dengesi açığının oluştuğunu sağlanır. Dış açık varsa döviz
varsayalım. Dış açık, döviz talebinin döviz arzını aşması durumu olup esnek kur kuru artar. İhracat artar,
ithalat azalır, dış açık otomatik
sisteminde döviz kurunun yükselmesine neden olmaktadır. Esnek kur sistemin- olarak giderilir.
de merkez bankasının döviz kuruna müdahalesi söz konusu değildir. Döviz kuru
yükselince ulusal paranın değeri düşer, dış ticarette ülkenin rekabet gücü artar.
İhraç malları döviz cinsinden ucuzladığı için ihracat artar, ithal malları pahalan-
dığı için ithalat azalır. Böylece başlangıçta oluşan dış açık kendiliğinden, merkez
bankası müdahalesi olmadan giderilir.
Bir politikanın olumsuz etkisinin karşı bir politika ile giderilmesine, böylece ilk iz-
lenen politikanın nötr etki yapmasına ne ad verilir? 6
SERMAYE HAREKETLİLİĞİ VE DÖVİZ KURU SİSTEMLERİNE

GÖRE İKTİSAT POLİTİKALARI: MUNDELL-FLEMING MODELİ
Ekonomide izlenecek iktisat politikaları belirlenirken ülkenin sermaye hareketli- Mundell-Fleming Modeli:
Tam sermaye hareketliliği
liğinin durumu ve döviz kuru sistemleri birlikte ele alınmalıdır. Çünkü sermaye koşullarında para ve maliye
hareketsizliği veya hareketliliği durumlarına göre izlenecek iktisat politikaları, sa- politikalarının etkilerini sabit
ve esnek kur sistemlerinde
bit veya esnek döviz kuru sistemlerinde farklı sonuçlar vermektedir. inceleyen bir yaklaşımdır.
Açık ekonomi dengesinin belirlenmesinde izlenecek para veya maliye po-
litikasının etkilerini tam sermaye hareketliliği altında IS-LM modeli ile ilk kez
1960’larda inceleyen iktisatçılar, Robert Mundell ve Marcus Fleming’dir. Bu ne-
denle bu analize Mundell-Fleming Modeli denmektedir. Daha sonraki çalışma-
lar bu incelemeyi daha da genişletmiş, farklı sermaye hareketliliği üzerinde ince-
lemeler yapılmıştır.
Tam Sermaye Hareketliliği Durumunda Döviz Kuru Sistemle-

rine Göre Para ve Maliye Politikaları
Sabit Döviz Kuru Sisteminde Para ve Maliye Politikaları

Ekonomide tam sermaye hareketliliği ve sabit döviz kuru sistemi geçerli iken iz-
lenecek para ve maliye politikalarının etkileri farklı olmaktadır. Şekil 7.6.’da (A)
Paneli’nde sabit kur sisteminde para politikasının etkileri, (B) Paneli’nde ise mali-
ye politikasının etkileri yer almaktadır.
Sabit Döviz Kuru Sistemi ve Para Politikası

Şekil 7.6.’da (A) Paneli’nde görüldüğü gibi başlangıçta ekonomide IS-LM-BP eğri-
lerinin kesim noktası olan E0 noktasında iç ve dış denge sağlanmıştır. Bu durum-
da genişletici para politikası uygulandığını varsayalım. Merkez bankasının açık
piyasa işlemleri ile devlet iç borçlanma senetlerini piyasadan satın alması, zorunlu
karşılık oranlarını düşürmesi veya reeskont oranlarını düşürmesi ile ekonomide
ulusal para arzı artacaktır. Bu artış para piyasası dengesini gösteren LM eğrisinin
sağa kayması, böylece iç dengenin E1 noktasında sağlanması şeklinde görülmek-
tedir. Ancak iç denge sağlanırken dış dengenin bozulduğu ve dış açık oluştuğu
dikkati çekmektedir. Çünkü E1 noktası E0 noktasına göre daha yüksek Y düzeyini
(Y1) ve bu nedenle daha fazla ithalatı ifade etmektedir. Ayrıca E1 noktası daha
düşük faiz oranını (iı) göstermekte, bu nedenle ülkeden sermaye çıkışını ifade
etmektedir. Böylece ödemeler dengesinin hem Cari İşlemler Hesabı hem de Ser-
maye Hesabı açık verecek ve böylece dış açık oluşacaktır. Bu durumda döviz talebi
döviz arzını aşacak ve döviz kuru üzerinde yukarı doğru bir baskı oluşacaktır.
Bilindiği gibi sabit döviz kuru sisteminde merkez bankası döviz kuru artışına izin
Sabit döviz kuru sistemi ve vermez. Bu nedenle piyasaya döviz satışı yaparak döviz kurunu korur; bu durum-
para politikası: Tam sermaye
hareketliliği durumunda sabit da ulusal para arzı azalır ve LM eğrisi sola kayar. Böylece nihai denge başlangıç
kur sisteminde para politikası noktası olan E0’a geri dönmüş olur.
tamamen etkisizdir.
Para arzı ↑ Y ↑ i ↓ Dış açık ↑ Döviz Talebi ↑ Döviz satışı ↑ Ulusal para arzı ↓ Y↓
Sonuç olarak sabit döviz kuru sisteminde para politikasının hiçbir etki göste-
remeyeceği, reel üretimi etkileyemeyeceği anlaşılmaktadır.
Sabit Döviz Kuru Sistemi ve Maliye Politikası

Sabit kur sisteminde maliye politikasının etkisi Şekil 7.6’da (B) Paneli’nde görül-
mektedir.
Ekonomide başlangıçta iç dengenin sağlandığı varsayımı ile pozitif eğimli LM
(para piyasası eğrisi) ile negatif eğimli IS (mal piyasası eğrisi) E0 noktasında ke-
sişmektedir. Tam sermaye hareketliliği durumunu yatay eksene paralel çizilen BP
eğrisi göstermekte olup iç ve dış dengenin başlangıçta eş anlı olarak sağlandığı var-
sayımı ile E0 noktasından geçmektedir. Denge durumunda iken hükûmetin geniş-
letici maliye politikası izlediği varsayımı ile IS eğrisi sağa kaydırılır. Yeni LM-IS
dengesi E1 noktasında oluşur. Bu nokta, genişletici maliye politikası ile hem millî
gelirin hem de faiz oranının arttığını göstermektedir. Çünkü hükûmet kamu har-
camalarını arttırarak ve/veya vergileri düşürerek ekonomiye gelir enjekte etmekte,
millî geliri arttırmaktadır. Ancak bu süreçte hükûmetin oluşacak bütçe açıkları ne-
deniyle borçlanmaya başvurması faizlerin yükselmesine yol açmaktadır. Millî gelir
artışı ithalat artışını teşvik ederek dış ticaret dengesi (Cari İşlemler Hesabı) üzerin-
de olumsuz etki yaparken faiz artışı yurt dışından sermaye girişini teşvik ederek
Sermaye Hesabı üzerinde olumlu etki yapmaktadır. Böylece ödemeler dengesi için
zıt yönlü iki etki söz konusu olmaktadır. Ancak tam sermaye hareketliliği duru-
munda sermaye hareketlerinin faize karşı duyarlılığı sonsuz olduğundan faiz artışı
karşısında önemli ölçüde sermaye girişi gerçekleşir. Böylece sıcak para şeklindeki
döviz girişi, ithalat yolu ile döviz çıkışından daha fazla olacağı için genişletici mali-
ye politikası ile tam sermaye hareketliliği durumunda dış fazla oluşur.
Şekil 7.6
Tam Sermaye
i i Hareketliliği ve
Sabit Döviz Kuru
LM1 Sisteminde Para ve
LM2 Maliye Politikaları
LM1
LM2
E1
E0 i1
i0 BP
E0 E2 BP
i0
i1 E1
IS2
IS
IS1
Y Y
Y0 Y1 Y0 Y1 Y2
Para Politikas› Maliye Politikas›
Dış fazla durumunda ülkede döviz arzı döviz talebini aştığı için döviz kurla-
rının düşmesi konusunda bir baskı oluşmaktadır. Ancak sabit kur sistemi olduğu
için merkez bankası buna izin vermez ve piyasadan ulusal para karşılığında döviz
satın alımları yaparak fazla dövizi çeker; böylece ulusal para arzı arttırılmış olur.
Ulusal para arzındaki artış LM eğrisinin sağa kayması ile belirlenir ve yeni denge
E2 noktasında sağlanır.
Kamu harcaması ↑ Y↑ i↑ Dış fazla ↑ Döviz satın alımı ↑ Ulusal para arzı ↑ Y↑ Sabit döviz kuru sistemi
ve maliye politikası:
Tam sermaye hareketliliği
Görüldüğü gibi genişletici maliye politikası ve sabit kur sistemi birlikte geçerli durumunda sabit kur
olduğu zaman faiz oranı önceki düzeyde tutularak azami millî gelir artışı sağlamak sisteminde maliye politikası
tam etkilidir.
mümkün olmaktadır. Bu nedenle sabit kur sisteminde maliye politikası tam etkilidir.
Tam sermaye hareketliliğinin geçerli olduğu ve sabit kur sisteminin benimsendiği

bir ekonomide millî geliri arttırmak amacıyla hükûmetler likidite artışı mı sağla- 7
malı, yoksa vergi oranlarını mı düşürmelidir? Neden?
Esnek Döviz Kuru Sisteminde Para ve Maliye Politikaları

Ekonomide esnek döviz kuru sistemi geçerli iken para ve maliye politikasının et-
kileri sabit kur sistemine göre farklılık göstermektedir. Politikaların etkileri Şekil
7.7.’de incelenmekte olup Şekil’in (A) Paneli’nde esnek kur ve para politikası yer
alırken (B) Paneli’nde esnek kur ve maliye politikası yer almaktadır.
Esnek Döviz Kuru Sistemi ve Para Politikası

Şekil 7.7.’de (A) Paneli’nde görüldüğü gibi başlangıçta yine ekonomide iç ve dış
dengenin E0 noktasında sağlanmış olduğu kabul edilmektedir. Genişletici para
politikasının izlenmesi ile LM eğrisi sağa kayar ve E1’e gelinir. Bu durumda para
arzı artışının etkisi ile faiz oranı düşer, ülkeden sermaye çıkışı olur. Ayrıca para
arzı artışı millî geliri arttırdığı için ithalat artışını da teşvik eder. Bir yandan ser-
maye çıkışı, diğer yandan ithalat artışı nedeniyle ekonomide dış açık oluşur ve
döviz talebi artar.
Esnek kur sisteminde döviz talebi artışı ile döviz kuru artar, ulusal paranın de-
ğeri düşer, dış ticarette ülkenin rekabet gücü olumlu etkilenir. Döviz kuru artınca
değer kaybeden ulusal para ile ihracat artar, ithalat azalır. Bu durumda IS eğrisi
sağa kayar, yeni denge E2 noktasında sağlanır, bu noktada mal ve para piyasası ile
dış dengenin eş anlı olarak sağlandığı görülür.
Para arzı ↑ i↓ Y↑ Dış Açık ↑ Döviz talebi ↑ Döviz kuru ↑ İhracat ↑ İthalat ↓ Y↑
Sonuç olarak esnek kur sistemi uygulanan bir ekonomide para politikası izlen-
mesi durumunda millî geliri etkilemek mümkündür; bu nedenle para politikası
başarılı bir sonuç verir.
Şekil 7.7
Tam Sermaye i i
Hareketliliği ve LM
Esnek Döviz Kuru LM1
Sisteminde Para ve LM2
Maliye Politikaları E1
i1
E0 E2 E0
BP BP
i0 i0
E1
i1
IS2
IS1 IS2
IS1
Y Y
Y0 Y1 Y2 Y0 Y1
Esnek Döviz Kuru Sistemi ve Maliye Politikası

Başlangıçta ekonomide iç ve dış dengenin sağlanmış olduğu, bu nedenle ge-
Esnek döviz kuru sistemi ve rek mal ve para piyasasında gerekse dış ödemeler dengesinde dengesizlikle-
para politikası: Tam sermaye
hareketliliği durumunda esnek rin bulunmadığı kabul edilmektedir. Bu durum Şekil 7.7.’de (B) Paneli’nde,
kur sisteminde para politikası IS-LM ve BP eğrilerinin E0 noktasında kesişmesi ile görülmektedir. Bu or-
tam etkilidir. tam geçerli iken hükûmetin genişletici maliye politikası izlemesi nedeniy-
le IS eğrisinin sağa kaydığı, böylece yeni iç denge noktasının E1 noktasına
geldiği görülmektedir. Ancak E 1 noktası sadece iç dengenin sağlandığı, dış
dengenin bozulduğu durumu göstermektedir. Çünkü E1 dengesinde faiz
oranı i 0’dan i1’e yükselmiştir. Bu nedenle ülkeye sermaye girişi artmakta ve
dış fazla oluşmaktadır. Ayrıca E1 dengesinde millî gelir düzeyi Y0’dan Y1’e
kaymış ve gelir artışının teşvik ettiği ithalat artışı mümkün olmuştur. Bilin-
diği gibi maliye politikasının dış dengeye etkisi kesin değildir; ters yönlü
iki etkiden daha güçlü olan lehine sonuç oluşmaktadır. Tam sermaye hare-
ketliliğinin geçerli olduğu durumda sermaye hareketlerinin faize duyarlılığı
sonsuzdur. Bu nedenle faiz oranı artınca sermaye girişi ile sağlanan döviz
artışı, ithalat ile oluşan döviz çıkışından daha fazla olur. Böylece sonuç dış
fazla yönünde gerçekleşir.
Esnek kur sisteminde döviz girişinin etkisi ile döviz arzı artar ve döviz arzı
döviz talebini aşar. Döviz arzı fazlası nedeniyle döviz kuru düştüğü için ulusal
para değer kazanır. Aşırı değerli ulusal para ülkenin dış rekabet gücünü olumsuz
etkiler. Çünkü ulusal para değerlenince ihracat döviz cinsinden pahalanır, ihracat
azalır. İthalat ulusal para cinsinden ucuzlar ve ithalat artar. Böylece IS eğrisi sola
kayar ve E1 dengesi tekrar E0 dengesine geri döner.
Kamu harcaması ↑ Y↑ i↑ Dış fazla ↑ Döviz kuru↓ İhracat ↓ İthalat ↑ Y ↓

Görüldüğü gibi hükûmet toplam talebi arttırmak ve ekonomide canlanma ya- Esnek döviz kuru sistemi
ve maliye politikası:
ratmak istediği için genişletici maliye politikası izlemiş ancak esnek kur sistemi Tam sermaye hareketliliği
nedeniyle döviz kuru serbestçe değişerek bu genişletici etkiyi ortadan kaldırmıştır. durumunda esnek kur
sisteminde maliye politikası
Bu nedenle ekonomide millî gelir üzerinde olumlu bir etki meydana gelmemiştir. tamamen etkisizdir.
Sonuç olarak, esnek kur sisteminde maliye politikası etkili değildir; millî geliri
arttırıcı veya daraltıcı bir etki oluşturamaz.
Sabit döviz kuru sisteminde maliye politikası, esnek döviz kuru (dalgalı kur) sis-
teminde ise para politikası etkili sonuç verir. Dünya ekonomisinde 1944-1973 dö-
neminde ayarlanabilir sabit kur sisteminin benimsendiği Bretton Woods sistemi
geçerli olmuş ve bu dönemde Keynesyen maliye politikası önem kazanmış, bu iki
politika aracı birbirini mükemmel şekilde tamamlamıştır.1973 yılından itibaren ül-
kelerin esnek kur sistemine geçmeye başlamaları ve 1980’lerden itibaren monetarist
görüşün oldukça önem kazanması ile esnek kur ve para politikası şeklinde birbiri ile
uyumlu iki politika aracı tercih edilmeye başlanmıştır.
Tam sermaye hareketliliği ve sabit kur sistemi geçerli iken neden para politikası reel
ekonomi üzerinde hiçbir etki oluşturamazken maliye politikası tam etkili olabil- 8
mektedir?
Sınırlı Sermaye Hareketliliği Durumunda Döviz KuruSistemle-

rine Göre Para ve Maliye Politikaları
Sınırlı sermaye hareketliliği durumunda dış dengeyi gösteren BP eğrisi pozitif
eğimli olmaktadır. Çünkü tam sermaye hareketliliği durumunda sermaye hare-
ketlerinin faize duyarlılığı sonsuz olurken sınırlı sermaye hareketliliğinde faize
karşı duyarlılık sınırlıdır. Bu durumda para piyasası dengesini gösteren LM eğrisi
de pozitif eğimli olduğu için BP ve LM eğrilerinin birbirlerine göre eğimleri önem
Sınırlı sermaye
kazanmaktadır. Bu nedenle sınırlı sermaye hareketliliği durumunda politikaların hareketliliği: Sınırlı sermaye
etkinliği incelenirken BP ve LM eğrilerinin birbirlerine göre farklı eğim durumla- hareketliliği durumunda dış
rı ayrı ayrı ele alınmalıdır. Diğer bir deyişle; dengeyi gösteren BP eğrisinin
eğimi, sermaye hareketlerinin
BP eğrisi eğimi < LM eğrisi eğimi faize duyarlılığına bağlı olarak
BP eğrisi eğimi > LM eğrisi eğimi dikeye yakın veya yataya yakın
olabilir.
şeklinde iki alternatif eğim durumu incelemede dikkate alınmalıdır. Çünkü
sermaye hareketlerini daha az sınırlandıran ülke ile oldukça önemli sınırlamalar
getiren ülkenin izleyeceği iktisat politikaları farklı sonuçlar vermektedir.
Sabit Döviz Kuru Sisteminde Maliye Politikası
BP Eğrisi Eğimi < LM Eğrisi Eğimi Durumu

Yatık BP eğrisi, sabit döviz Sabit kur sistemi ve sınırlı sermaye hareketliliği geçerli olan bir ekonomide serma-
kuru ve maliye politikası:
BP eğrisi yatık olduğunda ye hareketlerinin faize duyarlılığının (BP eğimi), para talebinin faize duyarlılığına
sermaye hareketlerinin faize (LM eğimi) göre daha düşük veya daha yüksek olması durumlarında izlenecek
duyarlılığı yüksektir. Bu
durumda sabit döviz kuru maliye politikasının etkileri Şekil 7.8.’de incelenmektedir.
sisteminde maliye politikası Şekil 7.8.’in (A) Paneli’nde sermaye hareketlerinin faize duyarlılığı (esnekliği)
kısmen etkilidir. yüksek kabul edilmiş, bu nedenle BP eğrisi yataya yakın çizilmiştir. Görüldüğü gibi
başlangıçta ekonomide E0 noktasında iç ve dış denge sağlanmış durumdadır. Ge-
nişletici maliye politikası izlenmesi ile IS eğrisi sağ yukarı kaymış ve IS1 konumun-
dan IS2 konumuna gelmiştir. Bu durumda faiz oranının yükseldiği ve millî gelirin Y1
olarak arttığı görülmektedir. Yeni denge E1, BP eğrisinin sol üstünde yer aldığı için
dış fazla durumunu ifade etmektedir. Çünkü bir yandan artan millî gelir ithalatı art-
tırarak dış ticaret açığına yol açarken yükselen faiz oranları da dış ülkelerden faiz gi-
rişine yol açmakta, böylece ödemeler dengesinde Sermaye Hesabı fazla vermektedir.
BP eğrisinin yatık olması nedeniyle sermaye hareketlerinin faize duyarlılığının sınırlı
ancak yüksek olduğu bilinmektedir. Bu nedenle sermaye girişinin yarattığı olumlu
etki, ithalat artışının yarattığı olumsuz etkiyi giderir; sonuçta dış fazla oluşur.
Dış fazla durumu döviz arzının döviz talebini aştığını, bu nedenle döviz kur-
larının düşme eğiliminde olduğunu gösterir. Sabit kur sisteminde merkez bankası
buna izin vermez ve piyasadan döviz satın alarak sabit kuru korur. Böylece ulusal
para arzı arttığı için LM eğrisi sağ aşağı kayar ve E2’ye gelinir. Sonuç olarak millî
gelir düzeyi Y2 olarak artar. Bu nedenle sermaye hareketleri sınırlı olsa da sabit
kur sisteminde maliye politikasının etkili olduğu görülmektedir.
Şekil 7.8
i i
Sınırlı Sermaye BP LM2
Hareketliliği ve LM1
Sabit Döviz Kuru LM1
Sisteminde Maliye LM2 E2
Politikası E1 i2
i1 BP
E2 i1 E1
i2
E0 E0
i0 i0
IS2
IS2
IS1 IS1
Y Y
Y0 Y1 Y2 Y0 Y2 Y1
BP e¤imi <LM e¤imi durumu BP e¤imi >LM e¤imi durumu
BP Eğrisi Eğimi > LM Eğrisi Eğimi Durumu

Şimdi de BP ve LM eğrileri eğimi ile ilgili olan varsayımı değiştirelim. BP eğrisi
eğiminin LM eğrisi eğiminden daha yüksek olduğu, diğer bir deyişle BP eğrisinin
daha dikeye yakın olduğu durumu inceleyelim. Dikeye yakın BP eğrisi, sermaye
hareketlerinin faize duyarlılığının düşük olduğunu ifade etmektedir.
Şekil 7.8.’in (B) Paneli’nde görüldüğü gibi başlangıçta E0 noktasında iç ve dış

denge sağlanmışken genişletici maliye politikası ile IS eğrisi sağ yukarı kayar. Yeni
denge noktası olan E1 BP eğrisi altında olduğu için dış açık durumunu göste-
rir. Dış açığın nedeni, artan millî gelir nedeniyle ortaya çıkan ithalat artışıdır. E1
denge noktasında faiz oranı i0’dan i1’e yükselmiş olmasına rağmen, BP eğrisi fa-
ize karşı fazla duyarlı olmadığından sermaye girişinden kaynaklanan döviz artı-
şı, ithalat artışından kaynaklanan döviz çıkışından daha azdır. Dış açığın nedeni BP eğimi artışının etkisi:
BP eğrisinin eğimi arttıkça
budur. Sabit döviz kuru sisteminde döviz talebi artınca merkez bankası döviz ku- sabit döviz kuru sisteminde
runu korumak amacıyla piyasaya döviz sürer ve ulusal para arzı azalır. Bu durum maliye politikasının etkinliği
LM eğrisinin sol yukarı kaymasına yol açar. Böylece LM2 ve IS2 eğrileri ile BP azalır.
eğrisinin E2 noktasında dengeye gelmesiyle iç ve dış dengenin yeniden sağlandığı
görülmektedir. Daha yüksek faiz oranında sağlanan yeni denge durumunda millî
gelir artışının oldukça sınırlı ölçüde kaldığı görülmektedir.
Sonuç olarak BP eğrisinin eğimi arttıkça, diğer bir deyişle sermaye hareketle-
rinin faize duyarlılığı azaldıkça sabit kur sisteminde izlenen maliye politikasının
etkinliği azalmaktadır.
İzlenen genişletici maliye politikası yatık BP eğrisi durumunda dış fazlaya yol açar-
ken eğimi yüksek BP eğrisi durumunda neden dış açığa yol açmaktadır? 9
Sabit Döviz Kuru Sisteminde Para Politikası

Sınırlı sermaye hareketliliği varsayımı altında sabit döviz kuru sisteminde para
politikasının etkileri Şekil 7.9.’da incelenmektedir. Önce sermaye hareketlerinin
faize duyarlılığının yüksek olduğu yatık BP eğrisi, daha sonra sermaye hareket-
lerinin faize duyarlılığının düşük olduğu dikeye yakın BP eğrisi ele alınmaktadır.

Şekil 7.9.’un (A) Paneli’nde BP eğrisi eğiminin LM eğrisi eğimine göre daha düşük
olduğu, sermaye hareketlerinin faize karşı duyarlılığının yüksek olduğu yatık BP
eğrisi yer almaktadır. Başlangıçta E0 denge noktasında iç ve dış denge sağlanmış-
ken genişletici para politikasının etkisiyle LM1 eğrisi sağa kayar ve LM2 olur. Yeni
denge noktası olan E1, BP eğrisi altında yer aldığı için dış açık durumunu gösterir.
Dış açık döviz talebinin döviz arzını aşması durumudur.
Şekil 7.9
i i Sınırlı Sermaye
Hareketliliği ve
LM1 BP Sabit Döviz Kuru
LM2 Sisteminde Para
LM1 Politikası
BP
E0 E0 LM2
i0 i0
i1 E1 i1 E1
IS IS
Y Y
Y0 Y1 Y0 Y1
Sabit döviz kuru sisteminde dış açık karşısında merkez bankası piyasaya ulusal
para karşılığında döviz sürerek döviz kurunun artmasını önler ve ulusal para arzı-
nın kısılmasına neden olur. Bu durum LM eğrisinin tekrar sola ve eski konumuna
geri dönmesine yol açmaktadır. Böylece herhangi bir millî gelir artışının olmadı-
ğı, sabit kur sisteminde sınırlı sermaye hareketliliği durumunda da tam sermaye
hareketliliğinde olduğu gibi para politikasının etkin olmadığı görülmektedir.

Sermaye hareketlerinin faize karşı duyarlılığının oldukça sınırlı olduğu, bu nedenle
dış dengeyi gösteren BP eğrisinin nispeten daha dikeye yakın çizildiği durumda para
politikasının sabit kur sisteminde nasıl bir etki yapacağı Şekil 7.9.’da (B) Paneli’nde
incelenmektedir. Başlangıçta E0 noktasında iç ve dış denge sağlanmış durumda iken
genişletici para politikasının etkisiyle LM1 eğrisi sağ aşağı kaymakta ve LM2 olmak-
tadır. Bu durumda gelinen yeni denge noktası E1, BP eğrisinin altında yer aldığı için
dış açık durumunu göstermektedir. Bilindiği gibi dış açık döviz talebinin artması olup
Sınırlı sermaye döviz kuru üzerinde yukarı doğru baskı oluşturmaktadır. Sabit döviz kuru sisteminde
hareketliliği, sabit döviz merkez bankası piyasaya ulusal para karşılığında döviz sürerek sabit kuru korumakta
kuru sistemi ve para
politikası: Sınırlı sermaye ve ulusal para arzının azalmasına yol açmaktadır. Bu durum LM eğrisinin tekrar sola
hareketliliği durumunda BP ve önceki konumuna geri dönmesine yol açmaktadır. Böylece izlenen para politikası-
eğimi ne olursa olsun sabit
döviz kuru sisteminde para nın millî gelir üzerinde herhangi bir etki oluşturamadığı görülmektedir.
politikası tamamen etkisizdir. Sonuç olarak sabit döviz kuru sisteminde para politikası, sermaye hareketleri-
nin faize karşı sınırlı duyarlı olması durumunda, tam sermaye hareketliliği duru-
munda olduğu gibi tamamen etkisizdir. Sınırlı sermaye hareketliliği durumunda,
sermaye hareketlerine getirilen sınırlamaların ölçüsü, diğer bir deyişle BP eğrisi
eğiminin yüksek veya düşük olması politikanın etkinsizliğini değiştirmemektedir.
Sabit döviz kuru sistemine ilişkin yapılan inceleme sonucunda sermaye hareketlerinin
tam ya da sınırlı olmasının sonucu değiştirmediği, her durumda maliye politikası etkili
olurken para politikasının her durumda tamamen etkisiz olduğu görülmektedir. Sadece
sınırlı sermaye hareketliliği durumunda maliye politikasının etkinliği, tam sermaye ha-
reketliliği durumuna göre azalmakta, sermaye hareketi sınırlamaları arttıkça (BP eğrisi
eğimi arttıkça) etkinlik daha az olmaktadır. Para politikası ise tam sermaye hareketlili-
ğinde olduğu gibi sınırlı sermaye hareketliliği durumunda da sınırlamaların ölçüsü ne
olursa olsun (BP eğimi yüksek veya düşük), her durumda tam etkisiz olmaktadır.
Sabit döviz kuru ve sınırlı sermaye hareketliliğinin geçerli olduğu bir ekonomide
10 hükûmet hangi politikayı seçerse BP eğrisinin eğimini -sermaye hareketlerinin fai-
ze duyarlılığını- dikkate almak zorunda kalmaz?
Esnek Döviz Kuru Sisteminde Maliye Politikası

Esnek döviz kuru sisteminde sınırlı sermaye hareketliliği durumunda izlenen po-
litikalar tam sermaye hareketliliğine göre farklı sonuçlar vermektedir. Esnek döviz
kuru sisteminde dış denge, döviz kuru değişmesi ile kendiliğinden müdahaleye
gerek kalmadan sağlanır. Çünkü bu sistemde döviz kuru serbestçe artıp azalabil-
mekte, böylece ulusal paranın dış değeri değişmektedir. Bu durum ülkenin dış
rekabet gücünü etkileyerek ihracat ve ithalat hacmini arttırıp azaltabilmekte, dış
ticaret açık ya da fazlası giderilmekte ve dış açık ya da dış fazla kalmamaktadır.
Bu nedenle ödemeler dengesinde oluşan bu iyileşmeyi göstermek amacıyla BP
eğrisinin de yeni dengeye uyum sürecinde sağa veya sola kayması gerekmektedir.
Sınırlı sermaye hareketliliği varsayımı altında esnek döviz kuru sisteminde

maliye politikasının etkileri Şekil 7.10.’da görülmektedir. Önce sermaye hareketle-
rinin faize duyarlılığının yüksek olduğu yatık BP eğrisi incelenmekte, daha sonra
sermaye hareketlerinin faize duyarlılığının düşük olduğu dikeye yakın BP eğrisi
ele alınmaktadır.

Esnek döviz kuru sisteminde sınırlı sermaye hareketliliği durumunda maliye poli-
tikasının etkisi, Şekil 7.10.’da (A) Paneli’nde BP eğrisi eğiminin daha düşük olduğu,
diğer bir deyişle sermaye hareketlerinin faize duyarlılığının yüksek olduğu durum-
da incelenmektedir. Başlangıçta iç ve dış denge E0 noktasında sağlanmışken geniş-
letici maliye politikası ile IS1 eğrisi sağ yukarı kaymakta ve IS2 olmaktadır. Oluşan
yeni denge noktası E1, BP eğrisi üstünde yer aldığı için dış fazla oluşmaktadır.
Dış fazla nedeniyle döviz arzı artınca esnek kur sisteminde döviz kuru düşer,
ulusal paranın dış değeri artar. Bu durumda ihracat azalırken ithalat artar. Bu
sonuç IS eğrisinin sola kayması ile gösterilir. Önce genişletici maliye politikası
ile sağa kayan IS eğrisi, şimdi ihracat azalışı ile sola kaymakta ve IS3 olmaktadır.
Böylece dış fazla kendiliğinden, müdahaleye gerek kalmaksızın kur değişmesi ile
giderilmiş olur. Dış ödemeler dengesinde meydana gelen bu değişme BP eğrisinin
sol yukarı kayması ile gösterilmektedir. Çünkü BP eğrisi başlangıç konumunda
kalırsa yeni denge noktası olan E2, dış dengenin sağlandığı bir nokta olduğu halde
BP eğrisinin üzerinde yer aldığı için dış fazla durumunun devam ettiği izlenimi
bırakır. Bu nedenle dış ödemeler dengesinde oluşan otomatik değişme ile BP eğ-
risi de BP’ olarak sol yukarı kaymakta, dış dengenin sağlandığını göstermektedir.
Böylece nihai olarak denge durumunda millî gelir Y0’dan Y2’ye çıkmaktadır.
Görüldüğü gibi esnek kur sisteminde tam sermaye hareketliliği durumunda
etkili olmayan ve millî geliri değiştiremeyen maliye politikası, sınırlı sermaye ha-
reketliliği durumunda kısmen etkili olmaktadır.
Şekil 7.10
Sınırlı Sermaye
Esnek Döviz Kuru
Sisteminde Maliye
BP Politikası
LM
BP’
E1 BP’
i1 E2 LM
E2 BP
i2 i2
i1
i0 i0 E1
E0
E0
IS3
IS2
IS1 IS3 IS2
IS1
Y Y
Y0 Y2 Y1 Y0 Y1 Y2

Esnek kur sisteminde sınırlı sermaye hareketliliği durumunda maliye politikası-
nın etkisi, Şekil 7.10.’da (B) Paneli’nde BP eğrisi eğiminin daha yüksek olduğu, di-
ğer bir deyişle sermaye hareketlerinin faize duyarlılığının düşük olduğu durumda
incelenmektedir. Başlangıçta iç ve dış denge E0 noktasında sağlanmışken genişle-
tici maliye politikası ile IS1 eğrisi sağ yukarı kaymakta ve IS2 olmaktadır.
Yatık BP, esnek döviz kuru Oluşan yeni iç denge E1 noktası olmakta ve bu iç denge durumunda dış açık
ve maliye politikası: Yatık
BP durumunda esnek kur meydana gelmektedir. E1 noktası BP eğrisi altında olup daha yüksek Y düzeyine
sisteminde maliye politikası ve daha yüksek faiz oranına karşılık gelmektedir. Artan millî gelir düzeyi ithalatı
kısmen etkilidir.
arttırmakta, BP eğrisinin faize duyarlılığı düşük olduğu için artan faiz oranına
rağmen ülkeye büyük bir sermaye girişi gerçekleşmemekte; ithalattaki artış ser-
maye girişinden fazla olmaktadır. Dış açığın nedeni bu durumdur. Dış açık du-
rumunda artan döviz talebinin etkisiyle esnek kur sisteminde döviz kuru artar,
ulusal para değeri düşer; böylece ihracat artar, ithalat azalır. Net ihracat artışı ile
IS2 eğrisi tekrar sağ yukarı kayar ve IS3 olur. Şekil 7.10.’da görüldüğü gibi IS eğrisi
önce maliye politikasının etkisiyle, sonra da ihracat artışı etkisi ile olmak üzere
Dikeye yakın BP, esnek
döviz kuru sistemi ve iki kez sağa kaymaktadır. Böylece E2 noktasında hem iç hem de dış denge sağlan-
maliye politikası: BP eğrisi mış olur. Dış dengenin sağlandığını göstermek için BP eğrisinin de E2 noktasına
eğimi artıp dikeyleştikçe gelmek üzere sağ aşağıya kayması gerekmektedir. Bu nedenle BP eğrisi BP’ olarak
esnek kur sisteminde maliye
politikasının etkinliği artar. E2’ye çekilir.
Sonuç olarak, tam sermaye hareketliliği durumunda hiç etkili olmayan maliye
politikasının sınırlı sermaye hareketliliği durumunda etkili olduğu, millî gelir dü-
zeyini değiştirebildiği görülmektedir.
Esnek Döviz Kuru Sisteminde Para Politikası

Sınırlı sermaye hareketliliği varsayımı altında esnek döviz kuru sisteminde para
politikasının etkileri Şekil 7.11.’de görülmektedir. Önce sermaye hareketlerinin
faize duyarlılığının yüksek olduğu yatık BP eğrisi incelenmekte, daha sonra ser-
maye hareketlerinin faize duyarlılığının düşük olduğu dikeye yakın BP eğrisi ele
alınmaktadır.

Esnek döviz kuru sisteminde sınırlı sermaye hareketliliği durumunda para politi-
kasının etkisi, Şekil 7.11.’de (A) Paneli’nde BP eğrisi eğiminin daha düşük olduğu,
diğer bir deyişle sermaye hareketlerinin faize duyarlılığının yüksek olduğu du-
rumda incelenmektedir. Başlangıçta iç ve dış denge E0 noktasında sağlanmışken
genişletici para politikası ile LM1 eğrisi sağ aşağı kaymakta ve LM2 olmaktadır.
Oluşan yeni denge noktası E1, BP eğrisi altında yer aldığı için dış açık oluştuğu
anlaşılmaktadır.
Dış açık nedeniyle döviz talebi artar ve döviz kuru yükselir. Ulusal paranın
dış değeri düştüğü için ihracat artıp ithalat azalır. Böylece net ihracat artışı ile IS
eğrisi sağa kayar; E2 denge noktasında iç ve dış denge tekrar sağlanmış olur. Dış
ödemeler dengesinin yeniden denge durumuna geldiğini göstermek için BP eğri-
sinin de E2 noktasına gelecek şekilde sağ aşağıya kayması gerekmektedir.
Sonuç olarak tam sermaye hareketliliği durumunda ve esnek kur sisteminde
tam etkili olan para politikası, sınırlı sermaye hareketliliği durumunda nispeten
daha az etkili olmakta, millî geliri değiştirici etkisi sınırlı kalmaktadır.
Şekil 7.11
Sınırlı Sermaye
Esnek Döviz Kuru
Sisteminde Para
LM1 LM2 BP BP’ Politikası
LM1
BP
LM2
BP’ E0
i0 E0 i0
i2 E2 i2 E2
E1
i1
i1 E1
IS2 IS2
IS1 IS1
Y Y
Y0 Y1 Y2 Y0 Y1 Y2

Esnek döviz kuru sisteminde sınırlı sermaye hareketliliği durumunda para politi- Yatık BP, esnek döviz kuru
sistemi ve para politikası:
kasının etkisi, Şekil 7.11.’de (B) Paneli’nde BP eğrisi eğiminin daha yüksek olduğu, Yatık BP eğrisi söz konusu
diğer bir deyişle sermaye hareketlerinin faize duyarlılığının düşük olduğu durum- olduğunda esnek kur
da incelenmektedir. Başlangıçta iç ve dış denge E0 noktasında sağlanmışken ge- sisteminde para politikası
kısmen etkili olmaktadır.
nişletici para politikası ile LM1 eğrisi sağ aşağı kaymakta ve LM2 olmaktadır. Olu-
şan yeni denge noktası E1, BP eğrisi altında yer aldığı için dış açık oluşmaktadır.
Döviz talebinin döviz arzını aşması anlamına gelen dış açık durumunda döviz
kuru artar, ulusal paranın dış değeri düşer. Böylece ihracat artıp ithalat azalır, IS
eğrisi net ihracat artışıyla sağ yukarı kayar ve IS2 olur. Böylece hem iç hem de Dikeye yakın BP, esnek
döviz kuru sistemi ve para
dış dengenin sağlandığı E2 denge noktasına gelinir. Ancak BP eğrisi mevcut ko- politikası: BP eğrisi eğimi
numunda kaldığı sürece E2 dış açık olarak algılanır. Bu nedenle BP eğrisinin de artıp dikeyleştikçe esnek
kur sisteminde izlenen para
dış dengenin sağlandığını göstermek üzere E2 noktasına çekilmesi gerekmektedir. politikasının etkinliği artar.
Böylece nihai dengeye ulaşılmış olur.
Sonuç olarak, sınırlı sermaye hareketliliği durumunda esnek döviz kuru siste-
mi geçerli iken izlenen para politikasının millî gelir üzerindeki etkisi, tam serma-
ye hareketliliği durumuna göre sınırlı ölçüde kalmaktadır. Ancak para politikası-
nın ekonomiye etkisinin sınırlı olsa da mevcut olduğu görülmektedir.
Sınırlı sermaye hareketliliğinin benimsendiği bir ekonomide hükûmet, işsizlik so-

rununu mutlaka genişletici para politikası uygulayarak çözmek isterse hangi kur 11
sisteminde başarılı sonuç elde eder?
Tam Sermaye Hareketsizliği Durumunda Döviz Kuru

Sistemlerine Göre Para ve Maliye Politikaları
Sabit Döviz Kuru Sisteminde Para ve Maliye Politikaları
Tam sermaye Tam sermaye hareketsizliğinin geçerli olduğu bir ekonomide dış denge sadece dış ti-
hareketsizliği ve sabit
döviz kuru sisteminde para caret kalemlerinden etkilenmekte, sermaye hareketlerinin dış denge üzerinde hiç bir
politikası: Tam sermaye rolü bulunmamaktadır. Bu nedenle dış denge tamamen faize karşı duyarsız olmakta,
hareketsizliği geçerli iken sabit bu nedenle dış dengeyi gösteren BP eğrisi tamamen dikey olarak çizilmektedir. Bu
kur sisteminde para politikası
tamamen etkisizdir. durumda ülkenin dış dengesi sadece dış ticaret dengesi tarafından belirlenmektedir.
Sabit Döviz Kuru Sistemi ve Para Politikası

Şekil 7.12.’de (A) Paneli’nde sabit döviz kuru sisteminde para politikası, (B)
Paneli’nde ise sabit döviz kuru sisteminde maliye politikası yer almaktadır. Her iki
panelde de başlangıçta iç ve dış dengenin E0 noktasında sağlandığı görülmektedir.
(A) Paneli’nde genişletici para politikasının etkisiyle LM1 eğrisi sağ aşağı kaymak-
ta ve LM2 olmaktadır. Yeni iç denge E1 olduğu zaman dış ticaret açığı oluşmak-
Tam sermaye tadır. Çünkü E1 daha yüksek millî gelir düzeyini göstermekte, bu da daha fazla
hareketsizliği, sabit döviz
kuru sistemi ve maliye ithalat yapılması ve dış ticaret açığı oluşması anlamına gelmektedir.
politikası: Tam sermaye Sabit döviz kuru sisteminde oluşan dış ticaret açığı nedeniyle döviz talebi ar-
hareketsizliği durumunda
sabit kur sisteminde maliye tınca merkez bankası piyasaya döviz sürerek bu talep artışını karşılamakta, ulusal
politikası ekonomi üzerinde para arzının kısılmasına yol açmaktadır. Bu nedenle LM1 eğrisi sol yukarı kayarak
tamamen etkisizdir. LM2 olmaktadır. Böylece E2 noktasında iç ve dış denge sağlanmakta ancak sonuç
olarak millî gelirde hiçbir değişme olmadığı görülmektedir.
Sabit Döviz Kuru Sistemi ve Maliye Politikası

Şekil 7.12.’de (B) Paneli’nde tam sermaye hareketsizliği geçerli iken izlenen mali-
ye politikasının etkileri görülmektedir. Başlangıçta E0 noktasında iç ve dış denge
sağlanmış durumda iken genişletici maliye politikası ile IS eğrisi sağ yukarı kayar
ve IS2 olur. Gelinen yeni iç denge noktasında dış ticaret açığı söz konusudur. Çün-
kü daha yüksek Y düzeyine gelinmiş ve ithalat artmıştır. Dış ticaret açığı döviz
talebinin artığını ifade eder. Bu durumda merkez bankası sabit kuru korumak
amacıyla piyasaya döviz satışı yapar ve ulusal para arzının kısılmasına yol açar.
Böylece LM eğrisi sol yukarı kayar, nihai denge olan E2 noktasına gelinir. İzlenen
politikanın ekonomi üzerinde hiçbir etkisinin olmadığı görülmektedir.
Şekil 7.12
Tam Sermaye i i BP LM2
BP
Hareketsizliği ve LM1
Sabit Döviz Kuru LM1
Sisteminde Para ve LM2 E2
Maliye Politikaları
E1
i0 E0 E0
i0
E1
IS IS2
IS1
Y Y
Y0 Y1 Y0 Y1
Tam sermaye hareketsizliğinin geçerli olduğu bir ekonomide sabit kur sisteminin
uygulanması durumunda ekonomik sorunlar için para ya da maliye politikası ke-
sinlikle hiçbir zaman etkili olamamaktadır.
Esnek Döviz Kuru Sisteminde Para ve Maliye Politikaları

Tam sermaye hareketsizliğinin geçerli olduğu bir ekonomide izlenecek esnek dö-
viz kuru sisteminde para ve maliye politikasının etkisi Şekil 7.13.’te görülmektedir. Tam sermaye
hareketsizliği, esnek
(A) Paneli’nde para politikası, (B) Paneli’nde ise maliye politikası yer almaktadır. döviz kuru sistemi ve para
politikası: Tam sermaye
hareketsizliği durumunda ve
esnek kur sisteminde para
Esnek Döviz Kuru Sistemi ve Para Politikası politikası kısmen etkilidir.
Şekil 7.13.’ün (A) Paneli’nde görüldüğü gibi başlangıçta iç ve dış denge E0 nokta-
sında sağlanmışken genişletici para politikasının etkisi ile LM1 eğrisi sağa kayıp
LM2 olmakta ve yeni iç denge olan E1 noktasına gelinmektedir. BP eğrisinin sa-
ğında yer alan E1 noktası, daha yüksek millî gelir düzeyine karşılık geldiği için
ithalatın arttığını ve bu nedenle dış ticaret açığı oluştuğunu göstermektedir.
Esnek kur sisteminde dış ticaret açığı nedeniyle döviz talebi artınca döviz kuru
artar, ulusal paranın değeri düşer. Böylece ihracat artar, ithalat azalır. Net ihracat
artışı ile IS eğrisi sağa kayar ve IS2 olur. Böylece dış dengesizlik kendiliğinden gi-
derilmiş ve ödemeler dengesi sağlanmış olur. Ödemeler dengesindeki iyileşmeyi
göstermek amacıyla BP eğrisinin de sağa çekilmesi gerekir. Sonuç olarak E2 denge
noktasında yeni denge kurulur ve millî gelir artar. Görüldüğü gibi tam sermaye
hareketsizliği durumunda para politikası etkin olmaktadır.
Şekil 7.13
i i BP BP’ Tam Sermaye
BP BP’
Hareketsizliği ve
LM1 LM Esnek Döviz Kuru
Sisteminde Para ve
E2 Maliye Politikaları
LM2
E1
E0 i0 E0
i0 IS3
E1 E2
IS2 IS2
IS1 IS1
Y Y
Y0 Y1 Y2 Y0 Y1 Y2
Esnek Döviz Kuru Sistemi ve Maliye Politikası

Esnek kur sisteminde maliye politikasının yer aldığı Şekil 7.13’ün (B) Paneli’nde
başlangıçta E0 noktasında iç ve dış denge sağlanmıştır. Genişletici maliye politi-
kası ile IS eğrisi sağ yukarı kayar ve yeni denge E1 olur. E1 dış açık durumudur.
Çünkü millî gelir artmış ve ithalat artışı ile dış ticaret artmıştır. Dış açık durumu
döviz talebinin arttığını ifade etmektedir. Esnek kur sisteminde döviz talebi artın-
ca döviz kuru artar, ulusal paranın değeri düşer. Bu durumda rekabet gücü artışı
nedeniyle ihracat artar ve ithalat azalır. Bu nedenle IS eğrisi tekrar sağa kayar ve
IS3 olur. Nihai denge E2 noktasında sağlanır. Ödemeler dengesinde oluşan iyileş-
meyi göstermek amacıyla BP eğrisi de BP’ olarak sağa kayar. Görüldüğü gibi millî
gelir önemli ölçüde artmıştır. Tam sermaye hareketsizliği durumunda esnek kur
sisteminde maliye politikası önemli ölçüde etkili olmuştur.
Politika Açmazları: İç ve Dış Denge

Tam sermaye Ülkeler bazen bir dengesizliği çözmek amacıyla izledikleri ekonomi politikasının
hareketsizliği, esnek döviz başka bir soruna yol açması sorunu ile karşılaşırlar. Genellikle iç ve dış denge
kuru sistemi ve maliye
politikası: Tam sermaye amaçları arasında bir çelişki olabilmektedir. Şekil 7.14.’te BP eğrisi dış dengeyi,
hareketsizliği durumunda ve Y doğrusu ise iç dengeyi göstermektedir. Tam sermaye hareketliliğine göre BP
esnek kur sisteminde maliye
politikası ekonomi üzerinde eğrisinin yukarısındaki her noktada dış fazla ve altındaki her noktada dış açık
önemli ölçüde etkilidir. vardır. Yf ise tam istihdam hasıla düzeyini göstermekte olup eğrinin solunda ek-
sik istihdam (işgücü arzı fazlası),
Şekil 7.14 sağında ise aşırı istihdam (işgücü
İç ve Dış Denge
talebi fazlası), diğer bir deyişle
i
Y enflasyon yer almaktadır. İç ve dış
E4 E3 dengenin eş anlı olarak sağlandı-
ğı tek nokta E0 noktasıdır. Panel-
D›fl Fazla D›fl Fazla
de yer alan dört kadranda iç ve
‹flsizlik Enflasyon dış dengesizlikler yer almaktadır.
Örneğin, E1 noktasında dış açık
i0
E0
BP ve işsizlik sorunu bulunmaktadır.
E1 E2 Genişletici maliye politikasının
D›fl Aç›k D›fl Aç›k izlenmesi durumunda işsizlik so-
runu çözülebilir ancak dış açıklar
‹flsizlik Enflasyon daha da artar. Bu durumda ser-
maye akımlarının faize duyarlı
Y olması bu açmazı çözebilir. Ülke
Yf faiz oranını yükseltici bir politika
izleyerek - örneğin daraltıcı para
politikası - ülkeye sermaye girişi-
ni arttırabilir ve dış açık sorununu da çözebilir. Buradan çıkarılan sonuç; iç ve
dış dengenin aynı anda sağlanabilmesi için para ve maliye politikasının birlikte
kullanılması gereğidir.
Genel olarak bir ekonomide iç denge sorunları için maliye politikası, dış den-
ge sorunları için para politikası izlenmesinin daha etkin sonuçlar vereceği ile-
ri sürülmektedir. Bu yaklaşım, Robert Mundell tarafından ileri sürüldüğü için
Mundell’in Tahsisler
Kuralı: İç denge sorunları Mundell’in Tahsisler Kuralı adını alır. Böylece dış denge sorunu ile merkez
için maliye politikasının, dış bankası ilgilenirken iç denge sorunu ile hükûmetler kendi görev alanları çerçe-
denge sorunları için para
politikasının izlenmesinin vesinde ilgilenirler. Buna göre aşağıda ekonomik sorunlar ve çözüm önerileri
uygun olduğunu savunan yer almaktadır:
görüşü ifade etmektedir.
Sorunlar/Politikalar Maliye Politikası Para Politikası
Enflasyon ve dış açık Daraltıcı Daraltıcı
Enflasyon ve dış fazla Daraltıcı Genişletici
İşsizlik ve dış açık Genişletici Daraltıcı
İşsizlik ve dış fazla Genişletici Genişletici
Ekonomik sorunlar tek bir iktisat politikası ile çözülemez. Bu nedenle hem para
hem de maliye politikasının eş anlı olarak birlikte uygulanması gerekmektedir. Böy-
lece hükûmet ve merkez bankası kendi görev alanları çevresinde ayrı ayrı politika
geliştirirler. Hükûmetin görevi iç dengeyi sağlamak, merkez bankasının görevi de
dış dengeyi sağlamak şeklinde belirlenir.
İmkânsız Üçlü Hipotezi

İmkânsız üçlü (impossible trinity) hipotezi ilk kez 1999 yılında J. Frankel tarafın- İmkânsız Üçlü Hipotezi:
İmkânsız Üçlü Hipotezi’ne
dan geliştirilmiş bir görüştür. Bu hipoteze göre bir ekonomide; göre, bir ekonomide tam
• tam sermaye hareketliliği sermaye hareketliliği, sabit
kur sistemi ve bağımsız para
• bağımsız para politikası politikasının birlikte izlenmesi
• sabit döviz kuru politikası başarılı sonuç vermez.
birarada yürütülemez. Buna göre bir ekonomide aynı anda hem finansal ser-
bestinin sağlanması, hem bağımsız para politikası izlenmesi hem de döviz kuru
sabitlemesi hedeflenemez. Sermaye hareketinin tamamen serbest olduğu bir or-
tamda merkez ban-
kası enflasyon he- Şekil 7.15
deflemesi ve döviz Tam Sermaye Hareketlili¤i İmkânsız Üçlü
kuru hedeflemesini Hipotezi
aynı anda başara-
maz. Hükûmetler
Para Kurulu Esnek Kur Sistemi
aynı anda bu üç
hedeften sadece iki-
sini gerçekleştirebi-
lir. Bu durum Şekil Sabit Kur Sistemi Ba¤›ms›z Para Politikas›
7.15.’te bir üçgen Sermaye kontrolü
olarak görülmek-
tedir. Üçgenin üç
köşesi bağdaşmayan üç durumu gösterirken her kenarı bir arada izlenebilecek
politikaları belirlemektedir.
Şekil 7.15.’te görüldüğü gibi bir arada uygulanabilecek alternatif politikalar şu
şekilde belirlenmektedir:
• Tam sermaye hareketliliği, esnek kur sistemi ve bağımsız para politikası,
• Sabit kur sistemi, sermaye kontrolü ve bağımsız para politikası,
• Tam sermaye hareketliliği, para kurulu ve sabit kur sistemi.
Bu görüşe göre, döviz kuru istikrarının ve enflasyon hedeflemesinin bir arada
yürütülebilmesi için sermaye hareketlerine kontrol getirilmelidir.
Şekil 7.16
Sermaye Hareketleri
K›s›tl› Serbest
1. Hem faiz oranlar› hem de döviz 2. Döviz kurlar› kontrol edilirken

kurlar› kontrol edilir. faiz oranlar› serbest b›rak›l›r.
(Pasif para politikas›)
3. Faiz oranlar› kontrol edilirken
döviz kurlar› serbest b›rak›l›r.
(Aktif para politikas›)
Sonuç olarak, sermaye hareketleri serbest iken merkez bankası hem faiz oranı-
nı, hem de döviz kurunu kontrol edemez.
İki Kutup Hipotezi

Bu hipotez, imkânsız üçlü hipotezine dayanılarak S. Fischer tarafından 2001 yı-
lında ileri sürülmüştür. Buna göre, sermaye hareketlerini serbestleştiren gelişen
piyasa ekonomilerinin ya tam sabit ya da tam esnek döviz kuru politikalarını seç-
meleri, ara kur sistemlerinden vazgeçmeleri gerekmektedir. Çünkü tam sermaye
hareketliliği ve ara kur sistemi izleyen bir ekonomi her zaman spekülatif döviz
hareketlerine karşı açıktır. Bu nedenle uzun dönemde uluslararası sermaye hare-
ketleri arttıkça ara kur sistemlerinin uygulanabilirliği azalmaktadır.
Birçok gelişmekte olan ülke 1999-2000 döneminde IMF’nin talebi üzerine ara
kur sistemlerini izlemeyi tercih etmiştir. Bu durum ekonomik kesimlerin döviz
cinsinden borçlanmasına, döviz cinsinden yükümlülüklerin artmasına ve bu ne-
denle ülkeye kısa vadeli yabancı sermaye girişinin artmasına yol açmıştır. Ancak
artan borçlanma ve duran yabancı yatırımlar nedeniyle döviz kuru istikrarsız du-
ruma düşünce, ülkeler döviz kuru sistemlerini değiştirmek zorunda kalmışlar ya
tam sabit kur sistemine ya da tam esnek kur sistemine geçmişlerdir.
Özet
İktisat politikası amaçları ve araçlarını tanım- Mal ve para piyasası dengesi ile iç ekonomik den-
1 lamak 2 genin nasıl sağlandığını belirlemek
İktisat politikalarının temel amacı iç ve dış eko- Makro iktisadi analizde mal piyasası dengesi IS
nomik dengenin bir arada sağlanabilmesidir. İç eğrisi (yatırım-tasarruf eğrisi) yardımı ile ince-
ekonomik denge amacının iki boyutu bulun- lenir. IS eğrisi, faiz oranı (i) ile üretim düzeyi
maktadır: Ekonomiyi tam istihdama ulaştırmak (Y) arasındaki ters orantıyı gösteren noktaların
ve enflasyonu kabul edilebilir bir düzeyde tut- geometrik yeridir. Bu eğri üzerindeki her nokta-
mak. Dış ekonomik denge amacı ise genel olarak da tasarruflar (S) yatırımlara (I) eşit olmaktadır.
ödemeler dengesini sağlamaktır. Dış denge, Cari Tasarruf-yatırım eşitliği ekonomide mal piyasa-
İşlemler Hesabı ile resmî rezervler dışı Sermaye sının dengede olduğunu gösterir. Faiz oranının
ve Finans Hesabı’nın açık ya da fazla vermeme- düştüğü bir ekonomide canlanma görülür ve ya-
si, diğer bir deyişle ülkeye gelen döviz tutarı ile tırımlar artar. Yatırım artışı bir ekonominin itici
ülkeden çıkan döviz tutarının dengede olması gücü olarak üretimi ve millî geliri arttırır.
durumudur. Para piyasası dengesi ise para arz ve talebi den-
İktisat politikası araçları ise harcama kaydırıcı gesini ifade eden LM eğrisi ile incelenir. LM
politikalar ve harcamalar değiştirici politikalar eğrisi para arzı ve talebi eğrisidir. LM eğrisi faiz
olarak ayrılmaktadır. Harcama kaydırıcı poli- oranı ile üretim (millî gelir) arasındaki doğru
tikalar; toplam talebin yerli ve ithal mallar ara- orantıyı gösteren noktaların geometrik yeridir.
sında kaydırılmasını sağlayan gümrük tarifeleri, Bu eğri üzerindeki her noktada para arzı (M)
kotalar, döviz kontrolleri, devalüasyon, revalü- para talebine ( Md=L likidite tercihine) eşittir.
asyon, ithalat veya ihracat sübvansiyonları ya da Dışa kapalı bir ekonomide iç denge, mal ve para
vergileri şeklinde doğrudan dış açıklar üzerinde piyasası dengesi ile sağlanmaktadır. Bu nedenle
etkili olan politika araçlarıdır. Harcama değiş- mal piyasası dengesini gösteren IS eğrisi ile para
tirici politikalar ise toplam talebi arttıran veya piyasası dengesini gösteren LM eğrisi dengeye
azaltan para ve maliye politikalarıdır. geldiğinde kapalı ekonomide genel dengeye ula-
Merkez bankası tarafından yürütülen para poli- şılmış olur.
tikası genel olarak açık piyasa işlemleri, zorun-
lu karşılık oranları ve reeskont oranı araçlarını İç ve dış ekonomik dengeyi tanımlamak
3
içerir. Merkez bankasının devlet iç borçlanma Bir ekonomide dış dengenin sağlanması ödeme-
senetlerini satın alması, zorunlu karşılık oranla- ler dengesi açığının olmaması durumudur. Ya-
rını ve reeskont oranlarını düşürmesi genişletici bancılarla yapılan ekonomik işlemler sonucun-
para politikası olmaktadır. Aksine piyasaya dev- da ülkeye gelen ve ülkeden çıkan döviz miktarı
let iç borçlanma senetlerini satarak likiditeyi da- birbirine eşitse dış denge sağlanmış demektir.
raltması, zorunlu karşılık oranlarını ve reeskont Ödemeler dengesinde Cari İşlemler Hesabı ile
oranlarını yükseltmesi ise daraltıcı para politi- resmî rezervler dışı Sermaye ve Finans Hesabı
kasıdır. dengesizlikleri birbirini dengelediği zaman dış
Hazine tarafından yürütülen maliye politika- denge sağlanmaktadır. Bu durum dış denge eğri-
sı araçları da genel olarak hükûmet harcama- si adını alan ve BP eğrisi (ödemeler dengesi =ba-
ları, transfer harcamaları ve vergileri kapsar. lance of payments) olarak ifade edilen bir eğri
Hükûmet harcamalarının ve transfer harcama- yardımıyla incelenir. BP eğrisi döviz kuru veri
larının arttırılması ve vergilerin düşürülmesi iken bir ülkede faiz oranı ile reel üretim (hasıla)
genişletici maliye politikası olmaktadır. Aksine düzeyi arasındaki ilişkiyi açıklamaktadır.
harcamaların kısılması ve vergilerin yükseltil- Dışa açık ekonomide genel denge, iç ve dış den-
mesi daraltıcı maliye politikasıdır. genin eş anlı olarak birlikte sağlanması durumu-
dur. Bu durum mal ve para piyasasının dengede
olmasının yanı sıra dış açık sorununun da olma-
dığı ideal bir dengeyi ifade etmektedir.
Para ve maliye politikalarının iç ve dış denge merkez bankası döviz satışı yaparak piyasaya
4 üzerindeki etkilerini belirlemek müdahale eder; böylece artan döviz talebini kar-
Para politikası araçları genişletici yönde kulla- şılamış olur. Döviz satışı ulusal para karşılığında
nıldığı zaman öncelikle kısa dönemde faiz ora- yapıldığı için ekonomide ulusal para arzı azalır.
nını düşürür. Düşük faiz oranı ekonomide iki Bu durum para piyasası dengesini ifade eden
yönlü etki yapar. Bir yandan yatırımları teşvik LM eğrisinin sola kayması ile gösterilir.
ederek millî geliri arttırır, bu da ithalat artışına Ekonomide esnek döviz kuru sisteminin uygu-
yol açar. Diğer yandan ülkeden sermaye çıkışına lanması durumunda etkilenecek değişkenler ve
yol açar. Bu nedenle ödemeler dengesinin artan piyasalar değişmektedir. Öncelikle bir ekonomi-
ithalat nedeniyle dış ticaret açığı artar ve daha de izlenen genişletici para ya da maliye politikası
genel olarak Cari İşlemler Hesabı açık verir. Öte nedeniyle dış ödemeler dengesi açığının oluştu-
yandan ülkeden çıkan sermaye nedeniyle de ğunu varsayalım. Dış açık, döviz talebinin döviz
Sermaye Hesabı açık verir. Buna göre, genişletici arzını aşması durumu olup esnek kur sisteminde
para politikası her zaman dış açığa yol açar. döviz kurunun yükselmesine neden olmaktadır.
Öte yandan maliye politikası araçları genişletici Esnek kur sisteminde merkez bankasının döviz
yönde kullanıldığı zaman ilk olarak ülkede millî kuruna müdahalesi söz konusu değildir. Döviz
gelir artışı ve onun teşvik ettiği ithalat artışı gö- kuru yükselince ulusal paranın değeri düşer, dış
rülür. Ayrıca millî gelir artışı nedeniyle ülkede ticarette ülkenin rekabet gücü artar. İhraç malla-
ekonomik kesimler para taleplerini arttırırlar. rı döviz cinsinden ucuzladığı için ihracat artar,
Bu para talebi günlük işlemlerin yürütülmesi ithal malları pahalandığı için ithalat azalır. Böy-
için ekonomik kesimlerin yanlarında daha fazla lece başlangıçta oluşan dış açık kendiliğinden,
para bulundurmalarıdır. Para talebi artışı ile faiz merkez bankası müdahalesi olmadan giderilir.
oranı yükselir ve ülkeye sermaye girişi olur. Gö-
rüldüğü gibi genişletici maliye politikası etkisiy- Tam sermaye hareketliliği durumunda izlenecek
le dış denge üzerinde iki ters yönlü etki meydana 6 para ve maliye politikalarının etkilerini açıklamak
gelmektedir. Etkilerden biri millî gelir ve ithalat Tam sermaye hareketliliği durumu ve sabit döviz
artışı ile Cari İşlemler Hesabı açığı, diğeri faiz kuru sistemi geçerli olduğunda para politikası
artışı ve sermaye girişi ile Sermaye Hesabı fazlası tamamen etkisizdir, reel üretimi etkileyemez.
oluşmasıdır. Para arzı artınca faiz oranı düşer, ülkeden ser-
Genişletici maliye politikası ile oluşan bu iki ters maye çıkışı olur, dış açık oluşur. Merkez bankası
yönlü etkiden hangisi daha güçlü ise dış denge döviz kuru artışını önlemek amacıyla piyasaya
o yönde değişecektir. Ülkede ithalat eğilimi çok döviz sürer, ulusal para arzı azalır. Başlangıçta
yüksek ise dış açık oluşur; sermaye hareketleri- olan para arzı artışı azalış yönüne döner, ekono-
nin faize duyarlılığı yüksekse sermaye girişi ar- mide net etki oluşmaz.
tışı ile dış fazla meydana gelir. Daraltıcı maliye Tam sermaye hareketliliği ve sabit kur sistemi
politikası izlenmesi durumunda da bu sürecin geçerli iken maliye politikası uygulandığında
tersi durum ortaya çıkacaktır. ise etkili sonuç alınmaktadır. Genişletici maliye
politikası faiz oranı artışına ve ülkeye sermaye
Sabit ve esnek döviz kuru sisteminde para ve girişine yol açar; böylece dış fazla oluşur. Merkez
5 maliye politikalarının etkilerini tartışmak bankası döviz kurunun düşmemesi için piyasa-
Ekonomide sabit döviz kuru sisteminin izlendi- dan döviz alır, ulusal para arzını arttırır. Sonuçta
ğini ve genişletici para ya da maliye politikası ile reel ekonomide genişleme sağlanır.
dış açığın oluştuğunu varsayalım. Dış açık olan Tam sermaye hareketliliği ve esnek döviz kuru
bir ekonomide bir yandan ithalat artışı, bir yan- sisteminde para politikası tam etkili olmaktadır.
dan ülke dışına sermaye çıkışı olması nedeniyle Genişletici para politikası ile faiz oranı düşüp
döviz talebi artar, döviz talebi döviz arzını aşar. sermaye çıkışı olması ve dış açık oluşması ile
Bu durum döviz kuru üzerinde yukarı doğru bir ülke parasının değeri düşer. Esnek kur sistemin-
baskı oluşturur. Sabit kur sisteminde döviz kuru de merkez bankası müdahalesi olmaz, paranın
üzerinde artma yönünde bir baskı oluştuğunda değeri etkilenir. Paranın değeri düşünce ihracat
artar, ithalat azalır, millî gelir artar. Böylece para Tam sermaye hareketsizliği durumunda izlenecek
politikası tam etkili olur. 8 para ve maliye politikalarının etkilerini açıklamak
Tam sermaye hareketliliği ve esnek kur sistemin- Tam sermaye hareketsizliğinin geçerli olduğu bir
de maliye politikası hiç etkili değildir. Genişleti- ekonomide dış denge sadece dış ticaret kalemle-
ci maliye politikası ile faiz oranı artıp sermaye rinden etkilenmekte, sermaye hareketlerinin dış
girişi yaşanması ile dış fazla oluşur. Ülke parası- denge üzerinde hiçbir rolü bulunmamaktadır.
nın değeri artar, ihracat azalıp ithalat artar. Millî Bu nedenle dış denge tamamen faize karşı du-
gelir azalır. Başlangıçta genişletici maliye poli- yarsız olmakta, bu nedenle dış dengeyi gösteren
tikası ile oluşan millî gelir artışı ortadan kalkar, BP eğrisi tamamen dikey olarak çizilmektedir.
politika tamamen etkisiz olur. Bu durumda ülkenin dış dengesi sadece dış tica-
ret dengesi tarafından belirlenmektedir.
Sınırlı sermaye hareketliliği durumunda izlenecek Sabit kur sisteminde oluşan genişletici para poli-
para ve maliye politikalarının etkilerini belirlemek tikası ile oluşan dış ticaret açığı nedeniyle döviz
7
Sınırlı sermaye hareketliliği durumunda BP eğ- talebi artınca merkez bankası piyasaya döviz sü-
risi pozitif eğimli olmaktadır. Bu durumda LM rerek bu talep artışını karşılamakta, ulusal para
eğrisine göre daha dikeye yakın olması duru- arzının kısılmasına yol açmaktadır. Sonuç olarak
munda sermaye hareketlerinin faize duyarlılı- millî gelirde hiçbir değişme olmaz.
ğının nispeten az olduğu anlaşılır. Buna karşılık Sabit kurda genişletici maliye politikası da dış
BP eğimi, LM eğrisi eğiminden daha küçük ol- ticaret açığına yol açtığı için süreç para politi-
duğunda sermaye hareketlerinin faiz duyarlılığı- kasındaki gibi işler. İzlenen politikanın ekonomi
nın yüksek olduğu kabul edilmektedir. üzerinde hiçbir etkisi olmadığı görülür.
BP eğrisinin eğimi arttıkça, diğer bir deyişle ser- Esnek kur sisteminde ise genişletici para politi-
maye hareketlerinin faize duyarlılığı azaldıkça kası ile dış ticaret açığı oluşunca, ulusal paranın
sabit kur sisteminde izlenen maliye politikasının değeri düşer. Böylece ihracat artar, ithalat azalır.
etkinliği azalmaktadır. Sabit döviz kuru siste- Net ihracat artışı ile IS eğrisi sağa kayar; böyle-
minde para politikası, sermaye hareketlerinin ce hem ekonomide etki sağlanmış olur hem de
faize karşı sınırlı duyarlı olması durumunda, dış denge kendiliğinden sağlanmış olur. Tam
tam sermaye hareketliliği durumunda olduğu sermaye hareketsizliği durumunda ve esnek kur
gibi tamamen etkisizdir. Sınırlı sermaye hare- sisteminde para politikası etkin olmaktadır.
ketliliği durumunda, sermaye hareketlerine ge- Esnek kurda genişletici maliye politikası ile de
tirilen sınırlamaların ölçüsü, diğer bir deyişle BP dış açık oluştuğundan süreç aynı para politika-
eğrisi eğiminin yüksek veya düşük olması politi- sındaki gibi işler. Esnek kur sisteminde döviz
kanın etkinsizliğini değiştirmemektedir. talebi artınca döviz kuru artar, ulusal paranın
Esnek kur sisteminde ise tam sermaye hareket- değeri düşer. Bu durumda rekabet gücü artı-
liliği durumunda etkili olmayan ve millî geliri şı nedeniyle ihracat artar ve ithalat azalır. Tam
değiştiremeyen maliye politikası, sınırlı sermaye sermaye hareketsizliği durumunda esnek kur
hareketliliği durumunda kısmen etkili olmak- sisteminde maliye politikası önemli ölçüde etkili
tadır. Tam sermaye hareketliliği durumunda ve olur.
esnek kur sisteminde tam etkili olan para politi-
kası ise sınırlı sermaye hareketliliği durumunda
nispeten daha az ekili olmakta, millî geliri değiş-
tirici etkisi sınırlı kalmaktadır.
1. Aşağıdakilerden hangisi iktisat politikasının temel 5. Başlangıçta iç ve dış dengenin sağlandığı bir eko-
amaçları arasında yer almaz? nomide genişletici maliye politikası izlenmesinin etki-
a. Tam istihdamın sağlanması leri olarak aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
b. Fiyat istikrarının sağlanması a. Millî gelir artar.
c. Yüksek büyüme hızının sağlanması b. Faiz oranı artar.
d. Denk bütçenin sağlanması c. Ülkeye sermaye girişi artar.
e. Ödemeler dengesinin sağlanması d. Dış açık oluşur.
e. İthalat artar.
2. Aşağıdakilerden hangisi iktisat politikası amaçları-
nı gerçekleştirmeye yönelik politika araçlarından biri 6. Bir ekonomide genişletici para politikası izlen-
değildir? mesinin etkileri olarak aşağıdakilerden hangisi söy-
a. Para politikası araçları lenemez?
b. Maliye politikası araçları a. Faiz oranı düşer.
c. Özelleştirme b. Yatırımlar ve millî gelir artar.
d. Dış ticaret politikası araçları c. Ülkeye sermaye girişi olur.
e. Devalüasyon, revalüasyon d. İthalat artar.
e. Ülkeden sermaye çıkışı olur.
3. Bir ekonomide iç ekonomik dengenin sağlanması
ile ilgili olarak aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? 7. Tam sermaye hareketliliği durumunda dış açık ve-
a. Sadece mal piyasasında tasarruf-yatırım denge- ren bir ekonomide sabit kur sisteminin geçerli olduğu
si sağlanmış olmalıdır. varsayımı ile genişletici maliye politikası izlenmesinin
b. Sadece para piyasasında para arzı ve para talebi etkilerinden biri olarak aşağıdakilerden hangisi söyle-
dengesi sağlanmış olmalıdır. nemez?
c. Üretim hacmi toplam harcamalardan fazla ol- a. Döviz kuru üzerinde aşağı yönlü bir baskı olu-
malıdır. şur.
d. Para arzı para talebini aşmalıdır. b. Dış açık oluşur.
e. Mal ve para piyasasında birlikte denge sağlan- c. Merkez bankası piyasadan döviz satın alır.
mış olmalıdır. d. Ulusal para arzı artar.
e. Millî gelir artar.
4. Dışa açık bir ekonomide dış dengeyi gösteren BP
eğrisi ile ilgili olarak aşağıdaki ifadelerden hangisi 8. I. Sabit kur sisteminde para politikası tamamen
yanlıştır? etkisizdir.
a. Alternatif döviz kuru sistemlerine göre eğrinin II. Sabit kur sisteminde maliye politikası kısmen
eğimi değişir. etkilidir.
b. Ülkeler arasındaki faiz farklılığına bağlı olarak III. Esnek kur sisteminde para politikası kısmen et-
sermaye hareketliliğini ve dış ticaret dengesini kilidir.
temsil eder. IV. Esnek kur sisteminde maliye politikası kısmen
c. Tam sermaye hareketsizliği durumunda eğri di- etkilidir.
key eksene paralel olur. Yukarıda verilen politika araçlarının etkinliği ile ilgili
d. Sermayenin ülkeler arası faiz farklılığına olan sonuçlardan hangileri sınırlı sermaye hareketliliği du-
duyarlılığı arttıkça eğri yatıklaşır. rumunda geçerlidir?
e. Eğrinin altında yer alan her noktada dış açık a. I-III
vardır. b. II-IV
c. I-II-III
d. II-III-IV
e. I-II-III-IV
Yaşamın İçinden
9. Mundell’in Tahsisler Kuralı’na göre enflasyon ve dış İmkânsız üçlüde ‘köşe kapmaca’
açık sorunu olan bir ekonomide izlenmesi gereken po- Başkan Dr. Erdem Başçı’nın sözünü ettiği ‘imkânsızlık
litikalar aşağıdakilerden hangisidir? üçgeni’ içindeki esneklik, bir tercih değil ‘köşeye sıkış-
a. Daraltıcı maliye, genişletici para politikası mışlık’ sonucudur.
b. Daraltıcı maliye, daraltıcı para politikası İktisatta ‘imkânsız üçlü’ olarak bilinen mekanizma;
c. Genişletici maliye, genişletici para politikası sermaye hareketlerinin serbestîsi, sabit kur rejimi ve
d. Genişletici maliye, daraltıcı para politikası
bağımsız bir para politikasının üçünün bir arada ola-
e. Gelirler politikası ve devalüasyon
mayacağını söyler. ‘İmkânsız üçlü’ ilkesi, şu üç hedef-
ten birinin feda edilmesi gerektiğini işaret eder: döviz
10. Aşağıda verilen alternatif politika araçlarından
hangisi bir arada uygulandığında ekonomi üzerinde kuru istikrarı, bağımsız para politikası ve finansal piya-
hiçbir etki oluşturamaması nedeniyle İmkânsız Üçlü salarla olan bütünleşme. İmkânsızlığın tanımı budur.
Hipotezi olarak ifade edilir? Kambiyo rejimleri serbest olan yani sermaye hareket-
a. Tam sermaye hareketliliği, esnek kur sistemi ve lerinin serbest olduğu ülkelerde, hem döviz kurunun
maliye politikası hem de faizin kontrol edilmesinin zor olduğuna işaret
b. Tam sermaye hareketliliği, esnek kur sistemi ve edilir. Sermaye hareketlerinin serbestîsine sınır konu-
para politikası lursa, kısmen faiz, kısmen döviz de kontrol edilebilir.
c. Sınırlı sermaye hareketliliği, sabit kur sistemi ve ‘İmkânsız üçlü’nün ‘köşe noktaları’ sabit bir koşul de-
maliye politikası ğil. Esnek olunabileceği; sabit noktalar arasında gidip
d. Tam sermaye hareketliliği, sabit kur sistemi ve gelinebileceği, bunun bir politika tercihi olabileceği
para politikası
yaklaşımı da var. Son dönemde bunu benimseyenler
e. Tam sermaye hareketliliği, sabit kur sistemi ve
arasında ülkemizdeki para otoritesi Merkez Bankası da
maliye politikası
var. Geçen yıl hedefi ikiye katlayan, bu yıl da enflas-
yon hedefini yılın başında tutturamayacağını açıklayan
Merkez Bankası da, bir ‘duruma göre’ stratejisi ile bu
‘esnekliği’ benimsiyor.
Başkan Dr. Erdem Başçı, Cuma günü Bursa’daki konuş-
masında “İmkânsızlık üçgeni diye bir üçgen vardır. Bu
üçgenin dışına çıkamazsınız. Biz de bu üçgenin dışına
çıkmaya çalışmıyoruz. Üçgenin köşesinde olmaktansa,
yani ‘faiz oranları tamamen sabit; kurlarda bir azalma
var’ yerine, ‘faiz oranları bir miktar oynak; kurlar daha
az dalgalanıyor’. Bu bir politika tercihidir. Bu yapıla-
bilir. Pek çok ülke bunu yapmıyor ama biz yapıyoruz”
diye açıklamıştı.
Cuma günü bu konuşmayı yaptıktan sonra, Dr.
Başçı’nın bu konuşmasını ‘büyümeyi önceleyen-enflas-
yonu umursamaz’ ya da ‘faiz koridorunun üst çıtasını
aşağı indirmeye hazırlanıyor’ biçiminde yorumlayan
mali piyasalarda, pazartesi ve Salı günü döviz kuru hız-
la yukarı doğru hareketlendi.
Kur artışı gölgesinde Salı günü banka ekonomistleriyle
yapılan toplantıda, enflasyon hedefinde ne kadar ciddi
olunduğu fazlasıyla vurgulanırken, Dr. Başçı’nın Çar-
şamba günü altınla ilgili bir toplantıda yaptığı konuş-
manın da odağında enflasyon vardı. Dün de Merkez ka sorunun önüne geçebilir. 1970’lerde Avrupa ekono-
Bankası sert biçimde karşılık verdi; piyasaya verdiği mik bir dev olarak yükselirken bu bölge için bir para
parayı kısıverdi, kuru baskıladı. birimi öneren Mundell, bugün de küresel ekonominin
İşin doğrusu, Merkez Bankası’nın bu ‘imkânsızlık üç- itici gücü olmaya oynayan Çin’in Merkez Bankası’na
geni’ içinde ‘köşe kapmaca’ oynayarak uzun bir süre- danışmanlık yapıyor.
durumu idare edeceğini düşünemiyorum. Enflasyon
hedeflemesi (ki kalmadığı çok açık), kural odaklı çalı- Kaynak: http://www.fortuneturkey.com Ocak 2009,
şan bir politika çapasıdır. Esnek de olsa her şeyi kont- Erişim Tarihi: 12.05.2012.
rol etmek, her hedefe yakınsamak olanaklı değildir. Bir
süre durum idare edilebilir mi? Evet. Ama bir süre, o Resim 7.1
kadar.
Kaynak: Uğur Gürses, Radikal Gazetesi, 23.03.2012,

Erişim Tarihi: 12.05.2012.
Okuma Parçası
Küresel paranın tam zamanı
1970’li yıllarda Avrupa Birliği’nin para birimi euronun TCMB Sembolü
temel prensiplerini ortaya koyan, bu çalışmasıyla da
Nobel ödülü alan Robert Mundell, on yıllardır savun- Türkiye’de Merkez Bankası iki temel politika uygula-
duğu küresel para biriminin küresel krizin hakkından masından sorumludur. Bu politikalardan biri para po-
geleceğine inanıyor. litikası olurken, diğeri de döviz kuru politikasıdır. Para
1970’li yıllarda dünya ekonomilerinin doları referans politikası uygularken Merkez bankasının yükümlülü-
olarak aldığı Bretton Woods sistemi çökerken bir eko- ğü fiyat istikrarını sağlamak ve sürdürmektir. Döviz
nomist, küresel ya da bölgesel para birimlerinin birçok kuru stratejisi ise dalgalı kur sistemidir.
mali sorunu çözecek ilaç olduğunu savunuyordu. Baş-
ta yadırganan Profesör Robert Mundell, savunduğu bu Kaynak: http://www.sde.org.tr/tr/haberler/1604/
görüşlerle bugün 304 milyon insanın günlük hayatını merkez-bankasi-para-ve-kur-politikasi.aspx, Erişim
döndüren, dünyanın da ikinci büyük rezerv parası olan Tarihi: 12.05.2012.
euronun temellerini atan isimlerden oldu. 1999 yılında
da, bir ekonominin aynı anda hem finansal serbestliği,
hem bağımsız bir para politikasını, hem de kurda is-
tikrarı hedefleyemeyeceğini söyleyen “imkansız üçlü”
kuramının fikir babası olarak Nobel ekonomi ödülünü
kucaklıyordu.
Dalgalı kur rejiminin bugünkü krize yol açan türev
piyasalardan bile tehlikeli olduğunu savunan Profesör
Mundell, on yıllardır savunduğu küresel ya da bölgesel
para birimine bugün bir şans vermek gerektiğini söy-
lüyor. Kur oynaklıklarına ve ekonominin temelindeki
birçok soruna bu sayede çare bulunacağını savunu-
yor. 76 yaşına gelmiş olmasına rağmen hâlâ Columbia
Üniversitesi’nde görev yapan Kanadalı profesöre göre
ABD-AB ya da ABD-Çin arasında kurulacak ortak
para birimi bölgeleri kur oynaklıklarının ve birçok baş-

1. d Yanıtınız yanlış ise “İktisat Politikası Amaçları” arttırıp azaltmaktadır. Para piyasasında ise millî gelir-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. deki değişme ile para talebi etkilenmekte, böylece faiz
2. c Yanıtınız yanlış ise “İktisat Politikası Araçları” oranı artıp azalmaktadır.
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3. e Yanıtınız yanlış ise “İç Ekonomik Dengenin Sağ- Sıra Sizde 3
lanması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Kapalı ekonomi dengesi iç denge olarak bilinmektedir.
4. a Yanıtınız yanlış ise “Dış Dengenin Sağlanması” Mal ve para piyasası tarafından belirlenen iç denge, bu
konusunu yeniden gözden geçiriniz. piyasaları belirleyen göstergelerin değişmesi ile değişir.
5. d Yanıtınız yanlış ise “Dışa Açık Ekonomide Ge- IS eğrisi ile temsil edilen mal piyasasında yatırımı ve
nel Denge: İç ve Dış Denge” konusunu yeniden tasarrufları etkileyen değişkenler değiştiği zaman yatı-
gözden geçiriniz. rımlar tasarrufları aşabilmekte; böylece mal talebi faz-
6. c Yanıtınız yanlış ise “Dışa Açık Ekonomide Ge- lası (yatırım malı talebi fazlası) oluşmaktadır. Tersine
nel Denge: İç ve Dış Denge” konusunu yeniden tasarruflar yatırımları aşabilmekte, bu durumda da mal
gözden geçiriniz. piyasasında mal arzı fazlası (talep yetersizliği) oluşabil-
7. b Yanıtınız yanlış ise “Tam Sermaye Hareketlili- mektedir. İç dengeyi ayrıca para piyasası da etkilemekte-
ği Durumunda Döviz Kuru Sistemlerine Göre dir. LM eğrisi ile gösterilen para piyasasında para arz ve
Para ve Maliye Politikaları “ konusunu yeniden talebi değiştiği zaman iç denge de değişmektedir. Para
gözden geçiriniz. arzı para talebini aşarsa parasal genişleme nedeniyle faiz
8. e Yanıtınız yanlış ise “Sınırlı Sermaye Hareketli- oranı düşer. Aksine para talebi para arzını aşarsa faiz
liği Durumunda Döviz Kuru Sistemlerine Göre oranı yükselir. Böylece iç denge bozulmuş olur.
Para ve Maliye Politikaları” konusunu yeniden
gözden geçiriniz. Sıra Sizde 4
9. b Yanıtınız yanlış ise “Politika Açmazları: İç ve Dış Sermaye hareketlerinde küreselleşmenin arttığı dünya
Denge” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ekonomisinde BP eğrisi giderek yatıklaşmakta, nihai
10. d Yanıtınız yanlış ise “İmkânsız Üçlü Hipotezi” olarak da tam yatay olmaktadır. Yatay BP (dış denge)
konusunu yeniden gözden geçiriniz. doğrusu, ülke faiz oranı ile dünya faiz oranının paralel
seyrettiğini ve bir süre sonra aynı olduğunu gösterir. Bu
durumda BP eğrisinin faize karşı duyarlılığı sonsuzdur.
Diğer bir deyişle faiz oranında bir birimlik değişme
sermaye hareketlerini sonsuz derece etkilemektedir.
Sıra Sizde 1 Sıra Sizde 5
Likidite bolluğu nedeniyle toplam talebin arttığı ve Sabit döviz kuru sisteminde sürekli dış açık veren bir
enflasyonist sürecin yaşandığı bir ekonomide likidite ekonomide merkez bankası döviz rezervleri tükenene
bolluğunu gidermek amacıyla daraltıcı para politikası kadar döviz satarak sabit kuru korumaya çalışır. Son
izlenmesi uygundur. Bu amaçla merkez bankası açık noktaya gelindiğinde ise devalüasyon kaçınılmaz olur.
piyasa işlemleri ile piyasaya devlet iç borçlanma senet- Merkez bankası sabit kuru koruyabilmek için dış açık
leri satabilir, zorunlu karşılık oranlarını arttırabilir ya durumunda piyasaya döviz satışı yaparken ulusal para
da reeskont oranını yükseltebilir. Böylece para ve mal arzını azaltmaktadır. Bu durumda da millî gelir azalır
piyasası şeklinde iki ayağı olan iç dengenin para piya- (LM eğrisi sola kayar). Sabit kuru korumanın maliyeti;
sası ayağını düzenlemiş olur. millî gelir azalışı, üretim ve istihdam azalışıdır.
Sıra Sizde 2 Sıra Sizde 6

İç dengenin belirlenmesinde en önemli değişken faiz İzlenen bir politikanın olumsuz etkisinin karşı bir po-
oranıdır. Faiz oranı hem mal piyasasında hem de para litika ile telafi edilmesine sterilizasyon politikası adı
piyasasında işlevi olan bir değişkendir. Mal piyasasında verilir. Örneğin sabit kur sisteminde izlenen genişletici
faiz oranı yatırımları etkilemekte, böylece millî geliri para politikası ile oluşan dış açık, merkez bankasının
piyasaya döviz satıp ulusal para alması ile giderilir, sa- fazla oluşur. Bu durum sermaye hareketlerinin faize
bit kur korunmuş olur. Ancak merkez bankası bu arada duyarlılığı yüksek olduğunda (yatık BP) geçerli olur.
ulusal para arzının da azalmasını istemiyorsa para po- Buna karşılık faiz oranı artsa da sermaye girişi fazla ol-
litikası araçları ile bu olumsuzluğu giderebilir. Merkez muyorsa yani sermaye hareketlerinin faize duyarlılığı
bankası, piyasaya döviz satarken genişletici para po- düşükse, dış dengeyi ithalat hacmi belirler. Genişleti-
litikası ile de likidite arz ederek hem likiditenin azal- ci maliye politikası ile artan millî gelir ithalat artışını
masını önlemiş hem de sabit kuru korumuş olur. Bu teşvik ederek dış açığa yol açar. Bu nedenle sermaye
politikaya sterilizasyon politikası adı verilir. hareketlerinin faize duyarlılığı (BP eğrisi eğimi) önem
taşımaktadır.
Sıra Sizde 7
Tam sermaye hareketliliğinin ve sabit kur sisteminin Sıra Sizde 10
geçerli olduğu bir ekonomide hükûmetler millî gelir Sabit kur ve sınırlı sermaye hareketliliğinin geçerli
artışı sağlamak için vergi oranlarını düşürmeyi tercih olduğu bir ekonomide hükûmet para politikası uygu-
etmelidirler. Çünkü tam sermaye hareketliliği ve sabit lamayı seçerse BP eğrisinin eğimini (sermaye hare-
kur sistemi geçerli iken para politikası tamamen etki- ketlerinin faize duyarlılığını) dikkate almak zorunda
sizdir, reel ekonomi üzerinde hiçbir etki oluşturamaz. kalmaz. Çünkü sabit kur ve sınırlı sermaye hareketliliği
Bu nedenle millî gelir artışı amacıyla genişletici maliye durumunda BP eğrisi eğimi ne olursa olsun para poli-
politikası aracı olarak vergi oranlarının düşürülmesi tikası hiçbir durumda etkili değildir.
uygun bir tercih olur.
Sıra Sizde 11
Sıra Sizde 8 Sınırlı sermaye hareketliliğinin geçerli olduğu bir eko-
Tam sermaye hareketliliği ve sabit kur sistemi geçerli nomide hükûmet işsizlik sorununu mutlaka genişletici
iken para politikasının reel ekonomi üzerinde hiçbir para politikası uygulayarak çözmek isterse esnek kur
etki oluşturamamasına karşılık maliye politikasının sistemini tercih etmek zorundadır. Çünkü para poli-
tam etkili olmasının temelinde faiz oranı yer almak- tikası sadece esnek kur sisteminde etkili olabilmekte,
tadır. Genişletici para politikası izlenmesi faiz oranını sabit kur sistemi ile ekonomi üzerinde bir etki oluştu-
düşürücü etki yaparken genişletici maliye politika- ramamaktadır.
sı izlenmesi faiz oranını yükseltici etki yapmaktadır.
Sermaye hareketliliğinin sonsuz esnek olduğu bir eko-
nomide genişletici para politikası etkisi ile düşen faiz
oranı ekonomiden önemli ölçüde sermaye çıkışına yol
açar, böylece dış açık meydana gelir. Buna karşılık ge-
nişletici maliye politikası etkisi ile yükselen faiz oranı
ekonomiye önemli ölçüde sermaye girişine yol açar,
böylece dış fazla oluşur. Bu noktada sabit kur sistemin-
de merkez bankası devreye girer, dış açık varsa piyasa-
ya döviz sürer, dış fazla varsa piyasadan döviz alır. Bu
farklı işlemlerin ekonomideki etkileri de farklı olmak-
tadır. Sonuçta para politikasında bir etki oluşmazken
maliye politikasında tam etki oluşur.
Sıra Sizde 9
Maliye politikasının BP eğrisi yatıkken dış fazlaya yol
açması, BP eğrisi dikeye yakın olduğunda ise dış açı-
ğa yol açması da faiz oranı ve faiz oranı değişmesine
karşı sermaye hareketliliğinin duyarlılığı ile ilişkilidir.
Genişletici maliye politikası, BP eğrisi eğimi ne olur-
sa olsun, her zaman faiz oranını yükseltir. Ancak bu
faiz artışı karşısında yoğun sermaye girişi olursa dış
Appleyard, D. R., Field, A. J., Cobb, S. L. (2006). In-
ternational Economics, Boston: Mc Graw-Hill
Irwin.
Aslan, N. (2012). Makro İktisat, İkinci Sayfa Yayıncı-
lık, 3.Basım, İstanbul.
Begg, D., Fischer S., Dornbusch R. (1994). Econo-
mics, NewYork: Mc Graw-Hill.
Berg, H.V. (2004). International Economics, Bos-
ton: Mc Graw Hill Irwin.
Calvo, G., Reinhart, C. M. (2002). “Fear of Floating”,
NBER Working Paper, 793.
Carbaugh, R .J. (2000). International Economics,
New York: South-Western.
Dornbusch, R. (1989). Open Economy Macroeco-
nomics, New York: Academic Press.
Fischer, S. (2008). “Mundell-Fleming Lecture: Exchan-
ge-Rate Systems, Surveillance and Advice”, IMF
Staff Papers, July, ss. 367-383.
Freenstra, R. C. (2003). Advanced International
Trade: Theory and Evidence, New York: Prin-
ceton University Press.
Gerber, J. (2005). International Economics, Bos-
ton: Pearson, Addison-Wesley.
Husted, S., Melvin, M. (2007). International Econo-
Karluk, R. S. (2009). Uluslararası İktisat, Teori -
Politika, Beta: İstanbul.
Kenen, P. (2008). The International Economy,
Cambridge: Cambridge University Press.
Economics, Theory and Policy, Boston: Addi-
son-Wesley.
Mundell, R. (1995). “Stabilization and Liberalization
Policies in Semi-Open Economies”, (der). Edwards.
S., Capital Controls, Exchange Rates and Mo-
netary Policy in the World Economy, Camb-
ridge: Cambridge Uni. Press, ss. 19-33.
Pugel, T. (2004). International Economics, Boston:
Mc Graw Hill.
Salvatore, D. (2007). International Economics,
New York: John Wiley.
Seyidoğlu, H. (2009). Uluslararası İktisat, Teori,
Politika ve Uygulama, İstanbul: Güzem Can Ya-
yınları, No: 24.
8
Amaçlarımız
 Klasik altın standardında merkez bankalarının oyunun kuralına uymalarının
önemini açıklayabilecek,
 ABD’nin Bretton Woods Sistemi’ndeki rolünü değerlendirebilecek,
 Dünyada iki önemli rezerv paraya sahip ülkelerin krizle yüz yüze kaldıkları
bir ortamda, Türkiye gibi ülkeler açısından sağlam politikalar izlemenin hayati
öneme sahip olduğu çıkarımını yapabilecek,
 Uluslararası düzeyde kullanılan rezerv paranın tek bir ülkenin koşullarına bağ-
lı olmasının yaratabileceği sorunları tartışabilecek
Anahtar Kavramlar
• Altın Para Sistemi • Net-Work Dışsallıkları
• Oyunun Kuralı • İlk Günah Sorunu
• Altın Akım Mekanizması • Son Ödünç Veren Rolü
• İntibak Sorunu • Sabit Kur Sistemi
• Güven Sorunu • Dalgalı (esnek) Kur Sistemi
• Likidite Sorunu • İç Denge
• İmkânsız Üçlü • Dış Denge

İçindekiler
• ALTIN STANDARDI DÖNEMİ

Uluslararası İktisat Politikası Uluslararası Parasal Sistem • BRETTON WOODS SONRASI DÖNEM
Uluslararası Parasal Sistem
ALTIN STANDARDI DÖNEMİ
Altının Özellikleri ve Mal Para Sisteminin İşleyişi

Tarihsel olarak birçok mal para olarak kullanılmıştır. Özellikle dayanıklı olması, Mal para sistemi: Bir malın
kolay taşınabilir ve depolanabilir olması, kolay biçimde standardize edilebilir ol- para olarak kullanıldığı sistemdir.
Tarihsel olarak bakıldığında
ması ve nominal değerini kaybetme sorunu olmaması gibi özellikleri nedeniyle derinin, deniz kabuğunun para
değerli madenler para olarak kullanılmıştır. Değerli madenler içinde en yaygın olarak kullanıldığı bilinmektedir.
Ancak sahip olduğu özellikler
kullanım alanı olan metal altındır. Altına bu özelliğini veren diğer faktör üreti- nedeniyle para olarak kullanımı en
minin kolaylıkla yapılamaması, miktarının kamu otoriteleri tarafından manüpüle yaygın olan mal altın olmuştur.
edilememesi, diğer bir ifadeyle karşılıksız para basmanın mümkün olmamasıdır.
Bu saptamayla başlamamızın nedeni altın standardının iki farklı uygulama biçimi
olduğunu vurgulamaktadır. 1700’lü yıllardan önceki altın sikke sistemi bir mal
olan altının fiziki olarak dolaşımda olduğu bir sistemdir ve mal para sistemi ola-
rak nitelendirilmektedir.
Malların para olarak kullanılması bir ekonomide yurt içi ticari faaliyet hacmini
azaltıcı etki yapar mı? 1
Mal para sisteminden günümüze kadar paranın ve bankacılık sisteminin nasıl bir
evrim süreci geçirdiğini detaylı biçimde öğrenebilmek için Nasıl Bir Para Sistemi?
Parasal Disiplin ve Parasal İstikrar için Alternatif Öneriler adlı kitaba bakabi-
lirsiniz (C. C. Aktan, U. Utkulu ve S. Togay, İstanbul: İMKB Yayını,1997, ss:11-25).
Klasik Altın Standardı Sistemi

Altının üretim maliyetlerinin yüksek olması, altın rezervlerinin kıt olması gibi
nedenlerle birçok ülke açısından en önemli sorun altın para miktarının ekonomi-
nin üretim ve ticaret hacmindeki artışa uygun biçimde arttırılamaması olmuştur.
Adam Smith (1985:233-270)’e göre, herhangi bir ülkede tedavülde bulunan ve bu
ülkenin sahip olduğu toprakların ve emeğin yarattığı yıllık ürününün dolaşımda
bulunmasına ve bunları tüketmek isteyen kişilere dağıtılmasına aracılık eden altın
ve gümüş para (yani mal para) ölü bir mal mevcududur. Ülke sermayesinin çok
büyük bir kısmı olmasına rağmen, dolaşımdaki altın ve gümüş para ülke için hiç-
bir şey üretmemektedir. Bankalar, kağıt paranın altına konvertibilitesini sürdürecek
bir davranış içinde olduğu sürece, bu paraların yerine kağıt parayı geçirerek ülkenin
sahip olduğu bu ölü mal mevcudunu ekonomiye kazandırmakta etkin ve üretken

mal mevcuduna dönüştürülmesini mümkün kılmaktadır.
Sabit kur sistemi: Bir ülkenin Bu çerçevede klasik altın standardının altının fiziki olarak dolaşımda bulun-
ulusal parasını parası tam madığı; değeri altına bağlı kağıt paraların dolaşımda olduğu bir sistem olarak dü-
konvertibl olan başka bir ülkenin
parasına (örneğin ABD doları), şünülmesi gerektiğini vurgulamalıyız.
tam konvertibl olan paralardan Böyle bir sistemde her ülke parasının değerini altına sabitlediğinde, ülkelerin
(örneğin ABD doları ve eurodan
oluşan) oluşan bir döviz sepetine paraları arasındaki değişim oranı (nominal döviz kuru) da sabitlenmiş olmakta-
ya da altına bağlamasıdır. Bu dır. Başka biçimde ifade edilecek olursa klasik altın standardı sistemi bir sabit kur
şekilde ulusal paranın değeri
piyasa koşulları tarafından değil, sistemidir. Hiç kuşku yok ki, bu sistemin işlemesinin en önemli ilk koşulu, mer-
merkez bankası tarafından kez bankasının belirlediği kur düzeyinde ulusal parayı altına; altını ulusal paraya
belirlenmiş olmaktadır.
dönüştürmeyi taahhüt etmesi, başka biçimde ifade edersek altınla ulusal paralar
arasındaki konvertibilitenin sınırsız olmasıdır. İkinci koşulu ise her bir ülkede
altın ihracının ve altın ithalinin tamamen serbest olmasıdır.
“Her ülke parasının değerini altına sabitlediğinde ülkelerin paraları arasındaki

değişim oranı” sabitlenmektedir derken kastettiğimiz nominal döviz kurudur. No-
minal döviz kuru sabit kaldığı hâlde reel döviz kuru iç ve dış fiyat ilişkisine bağılı
olarak değişebilir. Reel döviz kuru ile ilgili bilgilerinizi gözden geçiriniz.
Açık Ekonomide Mal Para Sistemi Olarak Altın Standardı

İki ülkeli bir modeli (ABD ve İngiltere) ele alalım. ABD’de 1 gram altın karşılı-
ğında 1 $ ihraç edildiğini (1$ = 1 gram altın) ve İngiltere’de 5 gram altın kar-
şılığında 1 £ ihraç edildiğini (1£ = 5 gram altın) varsayalım. Buna göre, İngiliz
poundunun dolar cinsinden değeri, yani nominal döviz kuru, 1£ = 5 $ olacaktır.
Bu düzey döviz kurunun denge düzeyidir. 1 poundluk altının ABD ile İngiltere
arasındaki taşıma maliyeti eğer 0.03 dolar ise nominal döviz kuru 1£ = 5.03$
ile 1£ = 4.97$ arasında dalgalanacaktır. ABD’deki bir ekonomik birim ABD ha-
Altın ihraç noktası: Yabancı bir
paranın (pound) serbest piyasada zinesinden 5 dolar karşılığında 5 gram altın alabilmekte ve 0.03$ maliyete kat-
ulusal para (ABD doları) cinsinden lanarak bunu İngiltere’ye gönderip bu altını pounda dönüştürebilmektedir. Bu
alabileceği en yüksek fiyatı
ifade eder. Bir ülkedeki (ABD) nedenle ABD’deki bir ekonomik birim 1 pound için 5.03 dolardan daha fazla
mevcut döviz kuru altının taşıma ödeme yapmak istemeyecektir. ABD’de pound arz eğrisi 1£=5.03 $ düzeyinde
maliyeti ile altınının değerinin
toplamından daha büyükse ülke
yatay eksene paralel hâle gelecektir. Piyasa döviz kurunun bu düzeyine altın
dışına ödemeler ulusal para ile ihraç noktası adı verilmektedir. Piyasa döviz kuru 1£=5.03 $’dan daha yüksek
değil altın ile yapılacaktır. olursa ABD’den İngiltere’ye doğru altın çıkışı başlayacak, yani ABD’nin ödeme-
ler bilançosu açık vermiş olacaktır. Benzer biçimde iki ulusal para arasındaki
Altın ithal noktası: Yabancı bir döviz kuru 1£ = 4.97$ düzeyinin altına düşmez. Çünkü ABD’deki bir ekonomik
paranın (pound) serbest piyasada
ulusal para (ABD doları) cinsinden birim 1£ = 4.97$ düzeyinden daha düşük bir kur düzeyini kabul etmeyecektir.
alabileceği en düşük fiyatı ifade Bu nedenle ABD’de pound talep eğrisi 1£=4.97$ düzeyinde yatay eksene paralel
eder. Bir ülkedeki (ABD) mevcut
döviz kuru, altınının değeri ile bir eğri hâline gelecektir. Bu nokta, ABD açısından altın ithal noktasıdır. Yani
altının taşıma maliyeti arasındaki ABD doları değerlenme eğilimine girerse İngiltere’den ABD’ye altın girişi başla-
farktan daha küçük olduğunda
ABD’li ekonomik birimler
yacak; dolayısıyla ABD ödemeler bilançosu fazla vermiş olacaktır. Bu söyledik-
yaptıkları ihracat karşılığında lerimizi Şekil 8.1 aracılığıyla analiz edersek (Salvatore, 2004, ss. 577-578) denge
pound kabul etmeyecek,
ödemelerin altınla yapılmasını
döviz kuru pound (D£1) talebi ile pound arzının (S£1)kesiştiği noktada 1£ = 5$
isteyeceklerdir. düzeyinde (E noktasında) oluşmuştur. ABD’nin ödemeler bilançosunun dengede
olduğu bu kur düzeyinde, iki ülke arasında altın akımı ortaya çıkmaz.
ABD’de pound arz eğrisi (REABCF) 1£ = 5.03$ düzeyinde yatay eksene paralel
hâle gelmektedir. Pound talep eğrisi (TEGHJK) ise 1£ = 4.97$ düzeyinde yatay ek-
8. Ünite - Uluslararası Parasal Sistem 201
sene paralel olmaktadır. İngiltere’den yapılan ithalatın artması nedeniyle ABD’de

pound talebinin arttığını; pound talep eğrisinin sağa kayarak (D£2) hâline geldiğini
varsayalım. Pound arzında bir değişme yokken denge Eʹ noktasında oluşacak; ama
nihai denge E' noktasında değil, B noktasında belirlenecektir. Ekonomik birim-
ler 18 milyon pound talep edeceklerdir. Bu talebin 12 milyon poundu ABD’nin
İngiltere’ye yaptığı mal ihracatı ile karşılanırken 6 milyon poundu ABD’nin
İngiltere’ye altın ihracı ile karşılanacak; yani ABD’nin altın rezervlerinde 6 mil-
yon pound azalma ortaya çıkacaktır. Başka biçimde ifade edecek olursak ABD’nin
ödemeler bilançosu 6 milyon pound açık vermiş (Şekil’de AB uzaklığı) olacaktır.
İki ülkeli bir modeli incelediğimize göre, İngiltere ödemeler dengesi, 6 milyon
pound fazla vermiş olacaktır. İngiltere’ye yapılan ihracat nedeniyle ABD’de pound
arzının arttığını; pound arz eğrisinin sağa kayarak (S£2 ) hâline geldiğini varsaya-
lım. Böyle bir durumda, pound talebinde bir değişme yokken denge Eʹʹʹ noktasın-
da oluşacak ama nihai denge Eʹʹʹ noktasında değil, H noktasında belirlenecektir.
Şekil 8.1
Klasik Altın
Standardının İşleyişi
D2
I
5.08 E
D1
T A B C F
5.03
5.0 E II
E
R
H
4.97 G
S1 J K
4.90 E
III
S2
8 10 12 14 16 18 20 22 24 25 26 (Milyon pound)
1£ = 4.97$ döviz kuru düzeyinde İngiltere’den ABD’ye 6 milyon poundluk altın

girişi nedeniyle yurt içi pound arzı 18 milyon pounda ulaşacaktır. Ancak, ekono-
mik birimler 12 milyon pound talep ettiği için, ABD’nin altın rezervleri 6 milyon
pound artmış olacak; yani ABD ödemeler bilançosu 6 milyon pound fazla vermiş
olacaktır (Şekil’de GH uzaklığı). İngiltere ise 6 milyon pound ödemeler bilançosu
açığı verecektir.
Verdiğimiz örnekte, ABD dalgalı kur sisteminde olsaydı, döviz kuru arz talep koşul-
larına göre değişecekti. ABD’de pound talebi arttığında döviz kuru 1£ = 5.08 $ dü-
zeyine yükselecek; ABD doları değer kaybedecekti. Tersine pound arzı arttığında,
döviz kuru 1£ = 4.90$ düzeyine düşecek; ABD doları değer kazanacaktı.
Verdiğimiz örnekte, pound talep eğrisi, ABD’nin İngiliz mallarına olan talebini temsil
ederken pound arz eğrisi, İngilizlerin ABD mallarına yönelik talebini temsil etmektedir.
Ülkelerin altın rezervleri sınırlı olduğuna göre, bir ülkenin ödemeler dengesi
açığı sürekli olarak devam edemez. Bu noktada, David Hume’nin altın akım meka-
nizması (specie-flow mechanism) bir otomatik denkleştirme mekanizması olarak
devreye girmektedir. Döviz kuru, bu mekanizmanın işlemesi sonucu, 1£ = 5$ düze-
yinde oluşacak ve altın standardı uzun dönemde fiyat istikrarını sağlamış olacaktır.
Altın Akım Mekanizması ve Oyunun Kuralı

Klasik altın standardında dengesizliklerin dengeye gelme süreci altın akım meka-
nizması ile açıklanmaktadır. İki ülkeli bir dünyada, bu iki ülke ticaret yaptıklarına
göre, ülkelerden birisinin (X ülkesi) ödemeler bilançosu açığı vermesi demek, di-
ğerinin (Y ülkesi) ödemeler bilançosu fazlası vermesi anlamına gelecektir. X ülkesi
ödemeler bilançosu açığı verdiğinde altın rezervleri azalacaktır. Altın rezervlerin-
deki azalma, parasal tabanın azalmasına yol açacak ve kısmi rezerv bankacılığının
geçerli olduğu bir bankacılık sisteminde para arzındaki azalma çok daha büyük
boyutlu olacaktır. Para arzının azalması, X ülkesinde yurt içi fiyatların düşmesi-
ne yol açacak ve bu durum X ülkesinin rekabet gücünü arttıracaktır. X ülkesinin
Y ülkesinden yaptığı ithalat azalırken, ihracat artacak ve bunun sonucunda dış
ticaret açığı, dolayısıyla ödemeler bilançosu açığı ortadan kalkacaktır. Tam tersi
gelişmeler Y ülkesinde ortaya çıkacaktır. Y ülkesinde ödemeler bilançosunun faz-
la vermesi, ülkenin altın rezervlerinin artmasına, parasal tabanın artmasına yol
açacak ve kısmi rezerv bankacılığının geçerli olduğu bir bankacılık sisteminde
para arzındaki artış çok daha büyük boyutlu olacaktır. Para arzının artması, Y
ülkesinde yurt içi fiyatların yükselmesine ve Y ülkesinin rekabetçi gücünün azal-
masına yol açacaktır. Y ülkesinin X ülkesine yaptığı ihracat azalırken, X ülkesin-
den yaptığı ithalat artacaktır. Dolayısıyla dış ticaret fazlası ve ödemeler bilançosu
fazlası bir süre sonra ortadan kalkacaktır.
Burada önemli bir noktayı vurgulamalıyız. Klasik altın standardı sisteminde
açık veren ülkedeki merkez bankasının piyasaya tahvil satarak, yani yurt içi faiz
oranını arttırarak, para arzındaki daraltıcı etkiyi daha da güçlendirici bir etki
yapacağı varsayılır. Benzer biçimde, fazla veren ülkedeki merkez bankasının ise
piyasadan tahvil satın alarak, yani yurt içi faiz oranını düşürerek para arzındaki
Oyunun kuralı: Klasik altın genişletici etkiyi daha da güçlendirici bir etki yapacağı varsayılır. Merkez banka-
standardı sisteminde, ödemeler
bilançosu fazla veren ülkenin sından beklenen bu davranış biçimi, oyunun kuralı olarak nitelendirilmektedir.
merkez bankasının açık piyasa Merkez bankalarının oyunun kuralına uymaları otomatik bir mekanizma olan al-
alımı yaparak; ödemeler bilançosu
açık veren ülkenin merkez tın akım mekanizmasının işleyişi açısından son derece önemlidir. Çünkü Klasik
bankasının ise açık piyasa satışı altın standardı bir sabit kur rejimidir. Dalgalı kur sisteminde ödemeler bilançosu
yaparak yurt içi fiyat intibakını
hızlandırmasıdır.
dengesizlikleri döviz kurundaki değişim ile ortadan kaldırılırken, sabit kur siste-
minde intibakın sağlanması, iki ülke arasındaki göreli fiyatların değişimine bağ-
lıdır. Bordo (1984, ss. 24-25)’ya göre altın akım mekanizması tek bir malın (altı-
nın) ülkeler arasında arbitrajı ile tüm fiyatlarda istikrarın sağlanacağı ana fikrine
dayanmaktadır. Bu anlamda, “altın akım mekanizması ile tek fiyat yasası arasında
uzlaşmazlık ortaya çıkar mı?” sorusu önemini kaybetmektedir.
Tek fiyat yasası ile altın akım mekanizması arasında nasıl bir ilişki kurulabilir?
2
Altın Akım Mekanizmasının Dayandığı Varsayımlarla İlgili

Değerlendirmeler
Bilindiği gibi klasik para teorisi miktar teorisi eşitliğine dayanmaktadır. Miktar te-
orisi eşitliği M. V = P.Y olarak ifade edilmekte ve paranın dolaşım hızı ve reel gelir
düzeyi sabitken para arzındaki artışların doğrudan doğruya ve aynı oranda fiyatlar
genel düzeyini arttıracağı öngörülmektedir. Bu çerçevede ele alındığında altın akım
mekanizmasının teorik arka planını oluşturan miktar teorisinin dayandığı varsa-
yımlarla ilgili değerlendirmeler dört noktada yapılabilir (Kreinin, 2002, ss. 277-279):
• Altın akım mekanizmasının öngörüldüğü biçimde işlemesi para arzındaki de-
ğişimin altın giriş çıkışına göre belirlenmesine bağlıdır. Ödemeler bilançosu
açık verdiğinde para arzının azalması ve ödemeler bilançosu fazla verdiğinde,
para arzının artması için merkez bankasının oyunun kuralına uyması, steri- Sterilizasyon: Değişik nedenlerle
lizasyon işlemi yapmaması gerekir. Bordo (1981, s. 6) Klasik altın standardı para arzında ortaya çıkan
artışların etkilerini dengelemek
döneminde oyunun kuralına genel olarak uyulduğunu vurgulamaktadır. için merkez bankalarının yaptıkları
• Miktar teorisi, paranın dolaşım hızının kurumsal faktörlerce belirlendiği ve açık piyasa işlemleridir. Merkez
sabit olduğu varsayımına dayanmaktadır. Bu varsayım, para arzı değiştiğinde bankası döviz satın aldığı
zaman ortaya çıkan para arzı
faizi etkilese bile para talebinin bundan etkilenmediği, yani paranın sadece artışını tahvil satarak piyasadan
işlem amacıyla elde tutulduğu düşüncesine dayanmaktadır. Para sadece işlem çekmeye çalışır ve bu şekilde
döviz piyasasına yapmış olduğu
amacıyla talep edilmiyorsa, para arzındaki (M) artış faiz oranını düşürdü- müdahalenin para arzı üzerindeki
ğünde, spekülasyon güdüsü ile para talebini arttırarak, paranın dolaşım hızı- etkisini azaltmış olur.
nın düşmesine yol açacaktır. Paranın dolaşım hızındaki düşüş para arzındaki Fiyat katılığı: Mal ve hizmet
artışı tam olarak telafi edecek boyutta olursa, para arzı arttığı hâlde ekonomi- fiyatlarının kısa dönemde arz ve
de toplam harcamalarda (M.V) bir değişim ortaya çıkmayacaktır. talep koşullarına hızlı biçimde
intibak edememesidir. Kısa
• Klasik yaklaşımın öngördüğü gibi para arzındaki değişimin reel gelir düze- dönemde yaşanan talep şoklarının
yini (Y) etkilememesi için, ücret ve fiyatların arz ve talep koşullarına uygun ciddi reel etkiler yaratmasına
neden olan bu durum, üretim
olarak hızlı biçimde değişmesi; fiyat katılığı sorununun olmaması gerekir. ve istihdam kayıplarına yol
Eğer ekonomide ücret ve fiyatlar esnek değilse para arzındaki değişme reel açmaktadır.
üretim düzey (Y) üzerinde de etki yaratacaktır.
Para arzındaki değişmelerin reel gelir düzeyini (Y) etkilememesi paranın yansızlığı ola-
rak isimlendirilmektedir. Klasik iktisatçılar uzun dönemde paranın yansız olduğunu;
para arzındaki artışın sadece fiyatlar genel düzeyini değil tüm malların fiyatlarını aynı
oranda arttırdığını, para arzı değişirken göreli fiyatların değişmediğini savunurlar.
• Para arzı azaldığında fiyatların düşmesi altın akım mekanizmasının otoma-

tik işleyişini garanti etmez. Örneğin açık veren X ülkesinde yurt içi fiyat-
lardaki düşüşün ihracat gelirlerini arttırabilmesi için, ihracat miktarındaki
artışın ihraç malları fiyatındaki düşüşten daha büyük olması gerekir. Başka
biçimde ifade edilirse X ülkesinin ihraç ettiği mallara yönelik dış talebin
fiyat esnekliğinin yüksek olmasını gerektirir.
Klasik Altın Standardı ile İlgili Değerlendirmeler

Para sisteminin kurallarını belirleyen dünya çapında uluslararası kurumlar ve an-
laşmalar olmamasına rağmen, klasik altın standardı döneminin bir uluslararası
sistem olarak ortaya çıkışına yol açan faktörler literatürde tartışılmaktadır. Morys
(2007, s.18), Avustralya ve Kaliforniya’da büyük altın rezervlerinin bulunması ne-
deniyle ortaya çıkan altın arz şokunun 1860 ve 1870’li yıllarda dünyada altına
yönelişin temel nedenini oluşturduğunu; bu dönemde dünyada ilk defa gümüş kıt
bir metal hâline gelirken altının göreli olarak bol bir metal hâline geldiğini vurgu-
Net-work (ağ) dışsallığı: lamaktadır. Meissner (2002, s.3) ise, bir ülkenin altın standardını benimsenmesi
Uluslararası alanda ortak bir
para uluslararası ödeme aracı ve altın standardına geçişindeki zamanlamanın izahı açısından, net-work dışsal-
kullanılıyorsa bu ödeme aracını lıklarının son derece önemli olduğunu vurgulamaktadır. Bir ülke açısından altın
kullanan ülke sayısı artıkça, ilgili
ödeme aracıyla işlem yapmanın standardına katılmanın diğer ülkelerle yapılan dış ticarette maliyetleri azaltarak,
maliyetinin azalması ve ortaya dış ticaret hacmini arttırıcı etki yaptığını vurgulamaktadır.
çıkan faydanın artmasıdır.
Klasik altın standardı sistemi dünyada altın para standardının altın çağı olarak
nitelendirilmektedir. Ancak 1870-1914 döneminin bir altın çağ hâline gelişi tek
başına klasik altın standardının yarattığı bir sonuç olarak görülmemelidir. Çünkü
Dış denge: Ödemeler bu dönem, dünyada bilimsel ve teknolojik gelişmelerin çok yaygın olduğu, önem-
bilançosunun dengede olması, li savaşların yaşanmadığı, sermaye hareketlerinin arttığı, işbölümü ve uzmanlaş-
mal akımları ve sermaye akımları
itibarıyla döviz girişinin döviz maya dayalı serbest ticaret ilkesi doğrultusunda sanayileşmeye ağırlık verilen ve
çıkışına eşit olması demektir. üretim düzeyindeki artışa bağlı olarak doğal kaynakların etkin biçimde kullanıl-
dığı bir dönemdir (Özbek vd. 2011, s.41). Benzer biçimde, klasik altın standardı-
nı sonlandıran unsur olarak I. Dünya Savaşı’nı görmek, sistemin işleyişi ile ilgili
hiçbir sorunun olmadığı yanılgısına yol açabilir. Klasik altın standardının bünye-
İç denge: Bir ekonominin fiyat
istikrarına, düşük bir işsizlik
sinde barındırdığı potansiyel sorun, ülkelerin para politikası uygulamasında dış
oranına, yüksek ve sürdürülebilir dengeye odaklanması ve iç dengenin geri planda kalmasıdır. Bu sorun, I. Dünya
bir büyüme oranına ulaşması Savaşı sonrası dönemde, değişen toplumsal yapılarla birlikte altın para sistemine
demektir.
geri dönüş çabalarının önündeki en büyük engel olmuştur.
Bir ülke açısından en önemli sorun iç denge ile dış dengenin birlikte sağlanmasında
ortaya çıkan güçlüklerdir.
Merkez Bankalarının Rolü

Son ödünç veren olma rolü Dünyada ilk merkez bankası olarak nitelendirilebilecek olan banka 1694’te ku-
(Lender of last resort): Merkez
bankalarının fiyat istikrarını
rulan İngiltere Bankasıdır. Bu banka 1844 yılında kağıt para ihraç tekeline, 1870
ve finansal istikrarı sağlama yılına gelindiğinde ise son ödünç veren olma rolüne sahip olmuştur. Klasik altın
amaçları vardır. Finansal standardı öncesi dönemde dünyada merkez bankası sayısı on üç iken bu sayı kla-
kurumların fon açıklarını serbest
piyasadan karşılayamamaları sik altın standardı döneminde yirmi bire yükselmektedir. 1950-1970 dönemini
durumunda, merkez bankası, bu kabaca Bretton Woods dönemi olarak ele alırsak 1970 tarihi itibarıyla dünyada
amaçlar çerçevesinde, son ödünç
veren olarak likidite sorunu olan merkez bankası sayısının yüz sekize ulaştığı görülmektedir (Önder, 2005, s.11).
finansal kurumlara likidite sağlar. 1914’te kurulan ABD merkez bankasının 1929 Dünya Bunalımı’na yol açan en
Mali sistemde son ödünç veren
rolünü oynayabilecek tek kurum önemli aktör olarak görüldüğü dikkate alınırsa, “klasik altın standardının başa-
merkez bankasıdır. Çünkü merkez rısının temel nedenlerinden birisi de dünyada merkez bankası sayısının az oluşu
bankalarının para basma yetkisi
vardır.
mudur?”sorusu üzerinde düşünülmesi gereken bir soru hâline gelmektedir.
İki Savaş Arası Dönemde Altın Standardı

I. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla birlikte, doğal olarak bütün ülkeler ulusal para-
larının altına konvertibilitesini fiilen durdurmuştu. I. Dünya Savaşı’ndan sonraki
dönemde, altın para sistemine geri dönüş çabaları çerçevesinde, 1922 yılında top-
lanan Genoa Konferansı önemli bir kilometre taşı olmuştur. Bu konferansta dün-
yadaki altın rezervlerinin kıtlığı sorununu aşabilmek için altın dışında dövizlerin
(ABD doları ve İngiliz poundu) de rezerv olarak kullanılması öngörülüyordu. Bu
anlamda, klasik altın standardından farklı bir yapıya sahip olan yeni bir sistem
doğuyor ve bu sistem iktisatçılar tarafından altın döviz sistemi olarak nitelendi-
riliyordu. Genoa Konferansı sistemin gelecekteki dinamiklerini şekillendirmek
açısından son derece önemli bir rol oynamıştır.
1929 Dünya Bunalımı

ABD merkez bankasının (FED) hisse senedi fiyatlarındaki artışın önüne geçmek
için 1928 ve 1929 yıllarında faiz oranını arttırması, faiz oranına duyarlı harca-
maların önemli ölçüde azalmasına yol açmıştı. Toplam talebin azaldığı, geleceğe
ilişkin belirsizliğin arttığı böyle bir ortamda hane halkları bankaların yükümlü-
lüklerini yerine getiremeyeceğine inanmaya başlamıştı.
Monetarist iktisatçılar büyük depresyonu para piyasasından kaynaklanan bir süreç

olarak ele alırken; Keynesyen İktisatçılar mal piyasasından kaynaklanan bir süreç
olarak ele almaktadır. Bu tartışmayı daha detaylı biçimde öğrenebilmek için Makro
Ekonomi adlı kitaba bakabilirsiniz (N. Gregory Mankiw, Çeviri Editörü: Ö.F.Çolak,
Ankara:Eflatun Yayınevi, 2009, s:357-364).
ABD’nin altın para sisteminde kalmaya devam etmesi, yurt dışına verdiği kredi-
lerde de ciddi bir azalma yaratmıştı. Bu şekilde ABD altın para sisteminde kalmak
için kendi ülkesinde yarattığı deflasyonu dünyaya ihraç etmiş oluyordu. Dünyadaki
bütün ülkeleri sabit bir kur sistemi ile birbirine bağlayan altın standardı 1929 bunalı-
mının tüm dünyaya yayılmasına yol açıyordu. Bu süreçte sanayi üretimi Almanya’da
%41,8, Fransa’da %31,3 oranında gerilemiştir (Romer, 2003, ss.1-10). Altın döviz
sistemi olarak nitelendirilen bu sistem sadece altı yıl devam etmiştir.
1929 Dünya Bunalımı sürecinde, İngiltere 1931’de altın para sistemini terk
etmiştir. İki savaş arası dönem, ülkelerin dalgalı kur sistemine yönelmek zorun-
da kaldığı; döviz spekülasyonlarının yaşandığı; rekabetçi devalüasyonların döviz
kontrolleri ve ayrımcı ikili ticaret anlaşmalarına yol açtığı ve böylelikle dünya
ticaret hacminin ciddi biçimde daraldığı bir dönem olmuştur. II. Dünya Savaşı
sonrasında inşa edilen Bretton Woods sistemi böyle bir mirası devralmıştır.
Bretton Woods Sisteminin Doğuş Süreci: Keynes Planı ve

White Planı
ABD ve İngiltere, I. Dünya Savaşı sonrası dönemde parasal dengelerin yeniden
kurulamamasının ve buna bağlı olarak ticarette görülen aşırı korucu eğilimlerin
Avrupa’yı II. Dünya Savaşı’na soktuğunu düşünmekteydi. II. Dünya Savaşı sonrası
dönemde uluslararası finansal sistemin dengelerini yeniden kuracak ve koruya-
cak, dış ticaret hacminin artmasına yol açacak yeni bir yapılanmanın gerekliliğine
inanıyorlardı (Abaan, 2004, ss.93). Bu nedenle döviz kurunun istikrarına, ulusla-
rarası işbirliğine ve ulusal düzeyde tam istihdamın sağlanmasına hizmet edecek
bir uluslararası para sisteminin oluşturulması temel amaç olmuştur.
Bretton Woods sisteminin oluşum sürecine bakıldığında dünyanın parasal
düzeni açısından iki önemli planın varlığı görülmektedir. Bunlar Keynes Planı
olarak anılan İngiliz planı ve White Planı olarak bilinen ABD planıdır.
İngiltere sanayi ve alt yapısı II. Dünya Savaşı’nda neredeyse tamamen tahrip
olurken ABD kendi topraklarında savaş yaşamış bir ülke değildi. Tahmin edilebi-
leceği gibi, İngiltere savaşta tahrip olmuş ekonomisini canlandırmak için iç den-
geye odaklı bir para politikası uygulamak istiyordu. İngiliz görüşü olan Keynes
planı bu ana fikir etrafında şekillenmişti. Oysa, ABD planının önceliği ulusal pa-
raların istikrarlı hale getirilmesi olarak ortaya çıkıyordu.
Esas itibarıyla İngiliz önerisi, altına alternatif bir uluslararası ödeme aracı yara-
tılması ana fikrine dayanıyordu. ABD planı da unitas isimli bir uluslararası öde-
me aracı önerisine dayanıyor gibi görünse de unitas fikri iki savaş arası dönemde
ABD’nin domine edeceği bir para bölgesi için düşünülmüş olan bir alternatifti.
Bugünkü terimlerle ifade edersek ABD’nin unitas önerisi, küresel finans sistemi-
nin işlemez hâle geldiği bir dönemde, bölgesel bir para birliği yaratma düşünce-
sinin sonucu olarak ortaya çıkmış olan bir öneriydi. Bretton Woods görüşmele-
rinde uluslararası düzeyde yeni bir ödeme aracının yaratılması başarılamamıştı.
Uluslararası Para Fonu (IMF)’nin kuruluş süreci, savaş sonrası dönemde fazla ve-
ren ülke (ABD) ile açık veren ülke (İngiltere)’nin tartışma sürecinin sonucu olarak
şekillenmiştir. IMF imkânlarının 8,8 milyar dolarla sınırlı kalması Bretton Woods
Ayarlanabilir sabit kur sistemi: sisteminin sabit kur sistemi değil ayarlanabilir sabit kur sistemi olmasını belirleyen
Bretton Woods para sistemine
özgü bir döviz kuru uygulamasıdır. temel faktörlerden birisi olarak ortaya çıkmıştır denilebilir (Savaş, 2010, ss.58-59).
Buna göre ödemeler bilançosu Doğal olarak bir döviz kuru sisteminin ortaya çıkışı tek bir faktörle açıklanabi-
fazlaların oluştuğu durumda
ulusal para revalüe edilecek; lecek bir süreç değildir. Ayarlanabilir sabit kur sistemine geçişi şekillendiren belki
ödemeler bilançosu açığı de en önemli faktör iki savaş arası dönemde yaşanan gelişmelerdir. 1929 sonrası
oluştuğunda devalüe edilecektir.
Böylece ekonominin dış şoklara
yaşanan büyük depresyon sürecinde rekabetçi devalüasyonların, dış ticarette ko-
karşı esnekliği artmış olacaktır. rumacı uygulamaların ve döviz spekülasyonlarının yaygınlaşması dünya ticaret
Ayarlanma bandının gerçekçi hacmini ciddi biçimde daraltmıştı. Dolayısıyla iki savaş arası dönemde yaşanan-
biçimde belirlenmesi bu kur
sisteminin en kritik noktasıdır. lar dikkate alındığında birçok ülke ne sabit kur sistemini ne de dalgalı kur sistemi-
ni istiyordu. Ayarlanabilir sabit kur sistemi aslında her iki sistemin avantajlarını
da bünyesinde barındıracak bir sistem olarak görülüyordu.
Kırk dört ülkenin katılımıyla 1 Temmuz 1944’te başlayan Bretton Woods
Konferansı 22 Temmuz 1944’te sona ermiştir.
Bretton Woods Sisteminin Yapısı

Bretton Woods sisteminde ABD dolarının değeri doğrudan doğruya altına bağ-
lanmış ve 1 ons altın 35 dolar olarak belirlenmişti. FED, 35 dolar getirene 1 ons al-
tın vermeyi taahhüt ettiği için, ABD doları altın karşısında sınırsız konvertibilite-
ye sahipti. Diğer ülkeler ulusal paralarını ± %1’lik dalgalanma marjı çerçevesinde
ABD dolarına sabitlemişlerdi. Bu şekilde her ülkenin parası hem ABD dolarına,
hem de altına bağlamış oluyordu. Sistem bir yönüyle dolar standardı, bir yönüyle
de altın standardı görünümündeydi.
Bretton Woods sistemi serbest piyasada kısa dönemde dalgalanmanın ± %1’lik
bandı aşması durumunda, ilgili ülkelerin Merkez Bankalarının karşılıklı olarak
müdahale etmesini öngören bir sistemdi. Bu dalgalanma marjı, üye ülkeler gerekli
gördüğünde, %10’a kadar çıkabilecek ve daha büyük boyutlu bir dış dengesizlik
(temel dengesizlik) söz konusu olduğunda, IMF’nin onayı ile %10’dan daha fazla
olabilecekti. Ancak IMF sözleşmesinde, bu temel dengesizlik ifadesiyle ne anlatıl-
mak istendiği açık biçimde yer almamıştı.
Bretton Woods’un İlk Dönemi: 1946-1958 Dönemi

1946’da başlayan Bretton Woods sistemi esas itibarıyla 1958 yılına kadar sistemin
mimarlarının öngördüğü biçimde işlemedi. Çünkü savaş sonrası dönemde önem-
li sanayileşmiş ülkeler 1958 yılına kadar konvertibiliteye geçemedi. İkili ticaret
anlaşmalarının yaygınlaşması ve dolar kıtlığı sorunu, Bretton Woods’un ilk döne-
mine damgasını vurmuştur (Bordo, 1992, ss.21-23).
İkili Ticaret Anlaşmaları

II. Dünya Savaşı’nın mirası olarak, ticaret ve döviz kontrolleri, ABD hariç hemen
hemen her ülkede son derece yaygındı. Her ülke kendi ticaret partnerleriyle itha-
lat ve ihracat için lisans ve kotaları içeren, ikili ticaret anlaşmaları imzalıyordu.
Döviz kontrolleri ve ikili ticaret anlaşmalarının en önemli gerekçesi, ülkelerin sa-

hip olduğu uluslararası rezervlerin yetersizliği idi. Döviz kontrolleri, II. Dünya
Savaşı’nda sanayisi ciddi düzeyde tahrip olmuş olan Avrupa’nın gerekli hammad-
deleri ithal edebilmesi ve sanayisini yenileyebilmesi için kıt rezerv kaynaklarının
daha iyi tahsisini sağlayabilecek uygulamalar olarak görülüyordu.
Dolar Kıtlığı Sorunu ve Bu Sorunun Çözümü

Bretton Woods’un ilk döneminde Avrupa’nın ödemeler bilançosu açıkları nede-
niyle rezervleri erirken, ABD’nin ödemeler bilançosu fazlaları nedeniyle rezervleri
artıyordu. Bu durum dünyada dolar kıtlığına yol açmıştı. Dünyanın geri kalanın-
daki verimlilik artışlarının ABD’deki verimlilik artışlarının çok gerisinde kalması,
hammadde yetersizliği, tasarruf oranlarının düşüklüğü, politik istikrarsızlıklar,
girişim gücünün zayıflaması ve 1946’nın sonunda Avrupa ülkelerinin belirlemiş
olduğu kur düzeylerinin kendi ulusal paralarını aşırı değerli hâle getirmiş olma-
sı, dolar kıtlığına yol açan faktörler olarak görülüyordu. Bu açıdan bakıldığında,
Bretton Woods’un ilk on yıllık dönemi dolar kıtlığı sorununu aşmaya yönelik po-
litikaların devreye sokulması süreci olarak ortaya çıkmaktadır. 1950’lerin sonuna
doğru Marshall Planı, Avrupa Ödemeler Birliği’nin oluşturulması, İngiliz poun-
dunun itibarını kaybedişi ve IMF’nin prestijinin azalması dolar kıtlığı sorununu
büyük ölçüde ortadan kaldıran gelişmeler olarak ortaya çıkıyordu.
Marshall Planı’nın amacı, Avrupa ülkelerinin büyümelerini sağlamak, ihra-
cat kapasitelerini arttırmak, ekonomik istikrar yaratarak politik istikrarı koru-
maktı. Bu yardımlardan yararlanan ülkelere Avrupa içi ticaretin ve ödemelerin
liberasyonu bir şart olarak getiriliyordu. Bu yardımların üyelere cari işlemler
açıklarının boyutuna bağlı olarak tahsisini sağlamak amacıyla, 1948’de Avrupa
Ekonomik İşbirliği Organizasyonu (OEEC) kuruldu. Bütün bu gelişmelerin sonu-
cunda, 1950 tarihinde, OEEC’nin himayesinde Avrupa Ödemeler Birliği kuruldu.
Avrupa Ödemeler Birliği Avrupa ülkelerinin çok yanlı ticarete yönelmelerinde
önemli bir etki yaratmıştır.
Marshall yardımlarının ortaya çıktığı süreç, alternatif iki kurumun (OEEC ve
Avrupa Ödemeler Birliği) doğmasına yol açarak, IMF’nin güçsüzlüğünü teyit eden
bir süreç yaratmıştır. Bunun yanı sıra, IMF Anlaşması’na aykırı olarak, İngiltere’nin
% 10’u aşan bir devalüasyonu IMF’ye sadece 24 saat önce haber vererek gerçekleş-
tirmesi, aslında IMF’nin itibarını fiilen yerle bir etmiştir. Marshall yardımlarının
genişletici etkiler yarattığı bir ortamda İngiliz poundunun devalüe edilmesi, yak-
laşık yirmi üç Avrupa ülkesinin kendi paralarının değerini düşmesine yol açmış ve
Avrupa’nın açıklarının azalmasında Amerika’nın fazlalarının erimesinde son derece
önemli bir rol oynamıştır. Netice olarak, İngiliz poundunun itibarını ve IMF’nin
prestijini kaybetmesi, Marshall yardımlarının ve Avrupa Ödemeler Birliği’nin ku-
rulmasının dünya ekonomisinde yarattığı genişletici etkileri desteklemiş ve bu sü-
reçte ABD doları uluslararası rezerv para olarak dünya sahnesinde yerini almıştır.
Bretton Woods’un Çöküş Süreci: 1958-1971 Dönemi

1958-1967 dönemi Bretton Woods sisteminin altın çağı olarak nitelendirilmekle
birlikte bu dönemde ortaya çıkan üç temel dinamik sistemin sonunu hazırlamıştır:
• ABD dolarının egemen olduğu bir sistemin ortaya çıkması ve ABD’nin
ödemeler bilançosu açıklarının sürekli olarak artması,
• Dünya altın rezervlerinin yetersizliği,
• Ayarlanabilir sabit kur sisteminin fiilen sabit kur sistemi gibi işlemesi.
Bu üç faktör, ABD ekonomisinin kendisi için güven sorunu yaratırken, dün-

yanın geri kalanı için likidite sorununu ve özellikle Avrupa ülkeleri açısından da
intibak sorununu ortaya çıkarıyordu.
1960’dan sonraki dönem, esas itibarıyla ABD açısından altın stoklarıyla dolar
miktarı arasındaki ilişkinin bozulmamasını sağlayacak farklı girişimlerin olduğu
bir dönemdir. Bu girişimlerin belki de en önemlisi, ABD merkez bankası ile diğer
yedi ülkenin merkez bankasının oluşturdukları Londra Altın Havuzu Sistemi’dir.
Bu sistem, altın alarak ve satarak piyasaya müdahale ediyordu. Amacı altının ons
fiyatını 35 dolar düzeyinde tutmaktı. Ancak, 1966 yılına gelindiğinde, Havuz
Sistemi net altın satıcısı hâline gelmişti. Bu dönem Vietnam savaşının da etkisiy-
le ABD’nin para arzı büyüme oranının arttığı bir dönemdi. Havuz Sistemi 1968
yılında tavsiye edildi. 1968 yılında ise ABD dolarının %25 altın karşılığı basılma-
sı ilkesinden vazgeçildi. Bu şekilde ABD dolarının altınla olan bağlantısı fiilen
ortadan kalkmış oluyor; sistem fiilen bir dolar standardına dönüşmüş oluyordu.
Sistemin fiilen bir dolar standardına dönüşmesi ironik biçimde ABD’nin parasal
genişleme konusunda daha sorumlu davranmasını gerektirdiği hâlde ABD gide-
rek daha sorumsuz bir parasal genişleme sürecine girmişti. Böylece sistem, dola-
rın altına konvertibilitesinin kaldırıldığı Ağustos 1971’e kadar giderek artan bir
istikrarsızlık süreci çerçevesinde işlemiştir.
ABD bu önlemleri alırken yeni bir uluslararası rezervin yaratılması, (SDR-
Özel Çekme Hakları) ABD dolarının altın karşısında devalüe edilmesi ve dalgalı
kur sistemine geçiş olmak üzere, üç farklı öneri daha dile getirilmiştir. ABD’nin
karşı çıkmasına rağmen, bu önerilerin üçü de hayat geçmiştir.
SDR fiziki olarak var olan bir para değildir. Ülkelerin genel olarak IMF ile ilişkile-
rinde kullandıkları bir ödeme aracıdır. SDR özel piyasalarda kullanılmamaktadır.
Günümüzde SDR’nin değeri euro, Japon yeni, İngiliz poundu ve ABD dolarından
oluşan bir sepete bağlıdır. Sepet içinde hangi paranın hangi ağırlıkta yer alacağı
IMF tarafından beş yılda bir belirlenmektedir.
15 Ağustos 1971’de ABD Başkanı Nixon doların altına konvertibilitesini dur-

durarak ithalata %10 vergi uygulamasını başlatmıştır. Doların altına konvertibili-
tesinin durdurulmasıyla birlikte dünyadaki para sistemi fiilen dolar standardına
dönüşmüştür. Doların altına bağlı olmadığı, ama diğer tüm ulusal paraların do-
lara bağlı olduğu bir sistem işlemeye başlamıştır. Aralık 1971’de gelişmiş on ülke
Washington’da Smitsonian Enstitüsü’nde bir araya gelmiş ve doların devalüe edilme
kararını almıştır. 1 ons altın = 35 dolar olan parite 1 ons altın = 38 dolara yüksel-
miştir. Buna ek olarak IMF anlaşmasında ± % 1 olarak belirlen dalgalanma marjı
± %2.25’e çıkarılmıştır. Amerikan Başkanı Nixon, Smitsonian Anlaşması’nı dünya
tarihinin en önemli parasal anlaşması olarak nitelemiş ve doların bir daha asla altın
karşılığında devalüe edilmeyeceğini belirtmiştir. Ancak, bu anlaşmadan neredeyse
tam bir yıl sonra ABD ekonomisi tekrar doları devalüe etmeğe zorlanmış ve Şubat
1973’te dolar altın paritesi, 1 ons altın = 42.22 dolara yükselmiştir (Salvatore, 2004,
ss.750-751). Ancak bu durum bile ABD dolarına karşı spekülatif atakların ortadan
kalmasını sağlayamamış ve ABD dışındaki gelişmiş ülkeler paralarını dolar karşı-
sında dalgalanmaya bırakmışlardır. Avrupa ülkeleri 1971 Smitsonian anlaşmasının
toplam %4,5 olarak belirlediği marj yerine kendi aralarında toplam %2.25’lik bir
dalgalanma ile paralarını serbest dalgalanmaya bırakmışlar ve bu süreç tüneldeki
yılan olarak bilinen mekanizmanın doğmasına yol açmıştır. Bütün bu gelişme-
ler aslında Bretton Woods sonrası dünyada egemen olan dalgalı kur sisteminin
alt yapısını oluşturmuştur. Başka biçimde söyleyecek olursak üçüncü öneri fiilen
devreye girmiştir ve sistemin sonunu belirlemiştir.
BRETTON WOODS SONRASI DÖNEM

Bir uluslararası para sisteminin döviz kuru rejimi, kullanılan uluslararası rezerv ve
sermaye hareketlerinin serbestlik derecesi olmak üzere üç saç ayağı vardır (Cohen,
1987, s.5). Klasik altın standardı sabit kur sistemine dayanan, uluslararası rezerv
olarak altının kullanıldığı ve sermaye hareketlerinin serbest olduğu bir sistemdi.
Bretton Woods sistemi ise ayarlanabilir sabit kur sistemine dayanan, uluslararası
rezerv olarak altının kullanıldığı, ancak ABD dolarının zaman içinde önemli bir
rezerv kaynağı hâline geldiği ve sermaye hareketlerinin kontrollü olduğu bir sis-
temdi. 1973’ten günümüze kadar olan döneme bakacak olursak dünyada klasik
altın standardında ya da Bretton Woods sisteminde olduğu gibi genel anlamda
bütün ülkelerin eş anlı olarak tabi olduğu, ortak kuralları olan bir para sistemi söz
konusu olmadığını görmekteyiz. Bu çerçevede 1973 sonrası dünya ekonomisinde,
bir yandan ülkeler kendileri için en uygun döviz kuru sistemini seçme arayışına
girmiş; diğer yandan, para birliği projeleri de giderek yaygınlaşmıştır.
Özellikle 1990 sonrası dönemde dünyada küreselleşme süreci hızlı biçimde
yaygınlaşırken küresel düzeyde bir para sistemi oluşturmak mümkün olmamıştır.
Ancak bu dönemde para birliği projeleri çerçevesinde bölgesel parasal düzenle-
melerin ve bu konudaki girişimlerin artması dikkat çekicidir. Para birliği projeleri
içinde hayata geçen en önemli proje hiç kuşku yok ki, Avrupa Para Birliği (Euro
bölgesi) projesidir.
1973 sonrası dünyada özellikle de 1990 sonrası dönemde sabit kur sisteminin,
dalgalı kur sisteminin ve ara kur rejimlerinin hangi ülkeler için uygun olduğu so-
rusunun cevaplandırılmasına yönelik teorik tartışmalar giderek yaygınlaşmıştır.
Bu tartışmalarda ortaya çıkan en önemli hipotezler, köşe çözümü (ortanın boşal-
ması) hipotezi ve imkânsız üçlü hipotezidir.
Sabit kur, dalgalı kur ve ara kur rejimlerinin kendi içinde türleri var mıdır?
3
Yapılan tartışmalarda Bretton Woods sistemi, genel olarak sabit kur sis
temi olarak nitelendirilmekle birlikte aslında teorik düzeyde yapılan kur sistemi sı-
nıflamasına göre, bir ara kur rejimidir.
Kur rejimleri ile ilgili detaylı bilgi için, Azim Özdemir ve Gülbin Şahinbeyoğlu, Al-
ternatif Döviz Kuru Sistemleri, adlı yayına bakabilirsiniz (TCMB Araştırma Genel
Müdürlüğü, Tartışma Tebliği, Eylül 2000).
Köşe Çözümü (Ortanın Boşalması) ve İmkânsız Üçlü

Hipotezi İmkânsız Üçlü: Sermaye
1997 Asya krizi sonrası dönemde, kur rejimi ile ilgili tartışmalarda imkânsız üçlü hareketleri açısından dışa
açık bir ekonomide para
prensibine dayanan köşe çözümü hipotezi önemli referans noktalarından bir ta- politikasının eş anlı olarak hem
nesi hâline gelmiştir. iç dengeyi sağlayacak (politika
faiz oranının kontrolü) hem
Köşe çözümü hipotezine göre, dünyada ara kur rejimleri giderek terk edilmek- de dış dengeyi (döviz kurunun
te, gelişmekte olan ülkeler sabit kurun en katı biçimlerine (para kurulu sistemi kontrolü) sağlayacak biçimde
kullanamayacağını ifade eden
tam dolarizasyon sistemi) ya da dalgalı kur sistemine (enflasyon hedeflemesi sis- kavramdır.
temi) yönelmektedirler. Fischer (2007)’in belirttiği gibi ortanın boşalmasının (ara
kur rejimlerinin giderek terk edilmesinin) temel nedenlerinden birisi, sermaye

akımlarının serbestleşmesidir. Bu çerçevede imkânsız üçlü hipotezi, ortanın bo-
şalması hipotezinin ana teorik kaynağı hâline gelmektedir.
İmkânsız üçlü kavramına göre uluslararası finansal sistemle tam bütünleşme,
tam bağımsız para politikası ve tam döviz kuru istikrarı eş anlı olarak sağlanamaz.
Bir ülkede sermaye hareketleri tamamen yasaksa imkânsız üçlü kavramına göre o ül-
kede merkez bankası döviz kuru ile yurt içi faiz oranını eş anlı olarak kontrol edebilir.
Bir ekonominin imkânsız üçlünün kısıtlarıyla en fazla yüz yüze geldiği durum sizce nedir?
4
1997-1998’de yaşanan Asya krizi sonrasında köşe çözümü, yükselen piyasa
ekonomileri için tartışılmaya başlanmıştır. Bu görüş bir anda öylesine benim-
senmiştir ki, Meltzer (2001) Raporu olarak isimlendirilen ve ABD Kongresi’ne
sunulan raporda, IMF’nin ara kur rejimi uygulayan ülkelere borç vermemesi; sa-
bit kurun en katı biçimlerini (para kurulu ve resmi dolarizasyon) ya da dalgalı
kur sistemini uygulayan ülkelere borç vermesi önerilmiştir. Hatta bazı iktisatçılar,
IMF’nin kendisinden borç talep eden ülkelere ara kur rejimlerinden vazgeçmeleri
yönünde baskı yapması gerektiğini dile getirmişlerdir.
İmkânsız üçlü kavramı: Ülkemizde merkez bankasının analiz aracı olarak kullan-
dığı kavramlardan birisidir. Bu konuda bilgi edinmek için http://www.tcmb.gov.tr
sitesine bakınız.
Gelişmekte Olan Ülkelerin Temel Sorunları: Dalgalanma Korkusu ve İlk Günah

Calvo ve Reinhart (2002, s.382) gelişmekte olan ülkelerin resmî düzeyde dalga-
lı kur sisteminde olduklarını açıklasalar bile, fiilen sabit ya da sabite yakın kur
sistemlerine yöneldiğini belirtmekte ve bu durumu dalgalanma korkusu olarak
nitelendirmektedir. Dalgalanma korkusunun nedenleri kredibilite yetersizliği,
yükümlülüklerin dolarizasyonu, uluslararası sermaye piyasalarına girişteki zor-
luklar ve döviz kurundan yurt içi fiyatlara geçişgenlik katsayısının yüksekliğidir.
Dalgalanma korkusuna yol açan bu nedenler arasında en önemlisi kredibilite ye-
tersizliğidir. Kredibilite yetersizliği büyüdükçe yükümlülüklerin dolarizasyonu
yaygınlaşmakta ve merkez bankasının son ödünç veren olarak mali sisteme mü-
dahale gücü azalmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerin uluslararası finansal piyasa-
lardaki borçlanma olanaklarından rahat biçimde yararlandıkları dönemlerde bile,
kredibilite yetersizliği dalgalanma korkusuna yol açarak merkez bankalarının ba-
ğımsız para politikası uygulama gücünü azaltmaktadır.
Literatürdeki tartışmalara bakıldığında dalgalanma korkusunun temelinde ge-
lişmekte olan piyasa ekonomilerinin yüz yüze olduğu ilk günah sorununun yer
aldığı görülmektedir. İlk günah sorunu, bir ülkenin kendi parası cinsinden ulus-
lararası piyasalarda kısa ve uzun vadeli borçlanma yapamamasını; ulusal düzeyde
ise ulusal para cinsinden uzun vadeli borçlanma gerçekleştirememesi durumunu
ifade etmektedir ( Haussman ve Panizza, 2003, s.963). Gelişmekte olan ülkeler,
kendi para birimleri cinsinden dış borçlanma yapamamaları nedeniyle para biri-
mi uyumsuzluğu sorunu ile yüz yüze oldukları için, bu ülkelerde döviz kurunun
artma yönünde dalgalanması büyük boyutlu servet etkileri yaratmaktadır.
Merkez bankaları, dalgalanma korkusu nedeniyle sürekli olarak dövize mü-
dahale etmekte, döviz kurundaki oynaklık azalmakta; ancak döviz kurundaki oy-
naklığın azalması, yurt içi faiz oranlarında ciddi dalgalanmalar yaratarak hem iç
borç servisini zorlaştırmakta, hem de uzun vadeli yurt içi borçlanma piyasaları-
nın gelişimini sınırlamaktadır. Bu hâliyle uluslararası düzeyde yaşanan ilk günah,
ulusal düzeydeki ilk günahı büyütmektedir. İlk günahın uluslararası boyutu ile
ulusal boyutu karşılıklı etkileşim içine girerek, GSYİH’daki istikrarsızlığın, ser-
maye akımlarındaki oynaklığın, döviz kuru yönetimiyle ilgili sorunların, ülkenin
uluslararası kredi notu dalgalanmalarının temel belirleyicisi hâline gelmektedir.
Calvo (2006, s.8) yükümlülüklerin dolarizasyonu ile sermaye girişlerinin ani-
den durmasını ilişkilendirmektedir. Calvo’ya göre, sermaye girişlerinin aniden
durması (sudden stop) ve yükümlülüklerin dolarizasyon derecesinin yüksekli-
ği, yeni gelişen piyasa ekonomilerinin iki temel özelliğidir. Ani duruş koşulları Ani duruş (sudden stop):
ortaya çıktığında, yurt içi ekonomik birimler uluslararası piyasalardan döviz fi- Başarısız iktisat politikası
uygulamaları gibi içsel nedenlerle
nansmanı bulamamakta ve döviz ihtiyaçlarını yurt içinden merkez bankasından ya da küresel likidite koşullarının
karşılamaya çalışmaktadırlar. Bu durum ise merkez bankasının döviz piyasasına kötüleşmesi ya da diğer
ülkelerdeki krizlerin bulaşması
müdahale etmesini gerektirmektedir. Merkez bankasının döviz müdahalesi yap- gibi dış nedenlerle bir ülkeye
ması ise, sistemi fiilen sabit kur sistemine benzer bir yapıya dönüştürmektedir. yönelik sermaye girişlerinin
aniden durması ve sermaye
Bu analizden hareketle Calvo (2006)’nun ulaştığı temel sonuç şudur: Yeni çıkışlarının başlaması durumudur.
gelişen piyasa ekonomileri bağımsız para politikası uygulamak istiyorlarsa yurt
içinde yükümlülüklerin dolarizasyonunu ve diğer finansal kırılganlıkları azaltıcı
politikalar uygulamalıdır. Bu politikalar hayata geçirilemezse ilgili ülkelerin ba-
ğımsız para politikası uygulaması söz konusu olamaz. Bu saptamadan hareketle,
ilgili ülkelerin bağımsız para politikası uygulamaları mümkün değilse, ayrı bir Sağlam Para: Bir ulusal paranın
istikrarlı, itibarlı ve tam konvertibl
ulusal paranın varlığına gerek var mı? sorusu ortaya çıkmakta ve bu soruya cevap olmasıdır. Paranın istikrarlı olması
olarak da bu ülkelerin tam dolarizasyon sistemine yönelmeleri önerilmektedir. orta ve uzun dönemde satın alma
gücünü korumasını; itibarlı olması
parayı yaratan merkez bankasının
Tam Dolarizasyon Önerisi enflasyonist davranmayacağına
inanılmasını; tam konvertibl
Tam dolarizasyon sistemi bir ülkenin tek taraflı bir kararla ulusal parasını terk olması ise sadece ulusal düzeyde
ederek, başka bir ülkenin parasını, (örneğin ABD dolarını ya da euroyu) resmî değil uluslararası işlemlerde de
para birimi olarak kullanmasıdır. Tam dolarizasyon sisteminde ulusal para olma- kabul görmesini ifade etmektedir.
dığı ve ulusal para yerine sağlam para yasal ödeme aracı olarak kullanıldığı için
paranın politize edilmesi, karşılıksız para basılması ve ödemeler bilançosunun
durumuna göre ortaya çıkan sermaye giriş/çıkışlarının sterilize edilmesi müm-
kün değildir.
Sizce Türk lirası sağlam bir para mıdır?

5
Bazı iktisatçılar köşe çözümü itibarıyla tutarlı tek politikanın dalgalı kur
sistemine yönelmek olduğunu dile getirirken, diğerleri (örneğin, Rose ve Van
Vincoop, 2001) tam dolarizasyon sisteminin döviz kuru istikrarsızlığını tama-
men ortadan kaldırarak, ülkenin dış ticaret hacmini dolayısıyla büyüme oranını
arttırıcı etki yapacağını vurgulamışlardır. Ancak başka bazı iktisatçılar (örneğin,
Villlalaz, 2005) bu sistemi her ülkede sanki bütün ekonomik sorunları çözecek bir
sistem olarak değerlendirerek, sistemin maliyetlerini tartışırken senyoraj üzerin-
de yoğunlaşıp bunu da teknik bir konu gibi ele almışlardır.
Ulusal parasını terk ederek tam dolarizasyon sistemine geçen bir ülke ulusal düzey-
de bağımsız bir para politikası uygulayamaz. Merkez bankası ulusal para yaratma-
dığı için para yaratma nedeniyle elde edilen gelirden (senyoraj) tamamen vazgeçmiş
olmaktadır.
Bretton Woods - II Tartışmaları

Dünya ekonomisinde 2007-2008 döneminde başlayan küresel kriz sürecinde, ilki
Kasım 2008 ve sonuncusu Haziran 2012 tarihinde olmak üzere, G-20 ülkeleri yedi
tane zirve toplantısı yapmışlardır. İlk toplantıda, zamanın İngiltere başbakanı G.
Brown ile Fransa Cumhurbaşkanı N. Sarkozy, yeni bir Bretton Woods anlaşması-
nın gerekli olduğunu vurgulamışlardır. Paul Davidson gibi önemli bir iktisatçının
Bretton Woods sistemini uluslararası işbirliğine dayalı ve insani yönü ön planda
olan bir sistem olarak değerlendirdiği (Işık ve Togay, 2002) dikkate alınırsa, Brown
ve Sarkozy’nin yaptığı vurgu son derece anlamlı görünmektedir. Bretton Woods
sistemi siyasi liderler tarafından bu şekilde dile getirilirken Dooley, Folkerts ve
Garber (2003) yaptıkları çalışmada, 2000 sonrası dünya parasal sisteminin işleyi-
şini Bretton Woods-II dönemi olarak nitelendirmişlerdir.
Dooley, Folkerts ve Garber (2003) yaptıkları çalışmalarda fazla veren ülkelerin
sabit kur sistemini tercih etme nedenlerini, daha önce incelediğimiz ilk günah
ve dalgalanma korkusu literatüründen daha farklı bir biçimde izah etmektedir.
Yazarlara göre, uluslararası para sisteminin normal evrim sürecinde, merkez ül-
kenin parasını rezerv olarak biriktiren, sermaye kontrolleri uygulayan ve ulusal
parasının değerini düşük tutarak, ihracata dayalı büyüme stratejisi izleyen çevre
ülkeler ortaya çıkmaktadır. .Buna göre, fazla veren ülkelerin sabit kur sistemine
yönelik tercihleri, uluslararası finans sisteminin normal evrim sürecinin doğal bir
sonucudur.
SDR’nin Yeni Rolüne İlişkin Değerlendirmeler

Bir kurumun uluslararası düzeyde son ödünç veren rolünü oynayabilmesi için
alternatif bir rezerv paranın varlığı gereklidir. Söz konusu tartışma IMF çerçeve-
sinde yapıldığı için bu alternatif para hiç kuşkusuz SDR’dir. Büyüyen küresel piya-
salardan borçlanma olanaklarının kolaylaşması nedeniyle Bretton Woods sonrası
dönemde, dünya ekonomisinde SDR’ye olan ihtiyaç azaldı. Günümüzde rezerv
varlığı olarak sınırlı ölçüde kullanılan SDR’nin asıl işlevi, IMF’nin ve diğer bazı
uluslararası kuruluşların hesap birimi olmasıdır.
Çin merkez bankası başkanı Zhou Xiaochuan tarafından 23 Mart 2009 tari-
hinde Çin merkez bankası web sayfasında SDR ile ilgili olarak dile getirilen görüş,
IMF’nin son ödünç veren rolü ile ilgili yapılan tartışmaların zirve noktası olarak
düşünülebilir. Xiaochuan (2009)’a göre, küresel finansal istikrarı güvence altına
almak ve dünyada ekonomik büyümeyi hızlandırmak için ne tür bir uluslararası
rezerve ihtiyacımız olduğu sorusu, henüz cevaplandırılabilmiş bir soru değildir.
Bu soru, mevcut uluslararası para sisteminin içsel zayıflıkları nedeniyle çok daha
önemli hâle gelmiştir.
Xiaochuan (2009)’un yaptığı saptamaları şu biçimde özetleyebiliriz: Bugünkü
sistem tarihte nadir görülen bir biçimde krediye dayalı bir rezerv para sistemidir.
Mevcut uluslararası para sisteminde Triffin çelişkisi yaşanmaktadır. Rezerv para
ülkesi (ABD’yi kastetmektedir) kendi iç ekonomisine yönelik politikalarla küresel
likidite ihtiyacının karşılanması amacını tutarlı biçimde gerçekleştirememektedir.
Uluslararası rezerv paranın değerini koruyucu bir davranış kalıbı sergilememek-

tedir. Oysa uluslararası düzeyde kullanılacak rezerv para üç temel özelliğe sahip
olmalıdır: İlk olarak, uluslararası rezerv para sağlam bir referans noktasına sahip
olmalı; açıkça tanımlanmış kurallara göre arz edilmelidir. İkinci olarak, arzı esnek
olmalı, talebine hızlı biçimde intibak edebilmelidir. Son olarak ise bir tek ülkenin
konjonktürel koşullarına ve çıkarlarına bağlı olmamalıdır. Bu çerçevede, ulus-
lar üstü niteliği nedeniyle SDR, uluslararası rezerv para statüsüne getirilmelidir.
Bunu teşvik etmek için hükûmetlerin ve uluslararası kuruluşların işlemlerinde,
malların ve hizmetlerin fiyatlandırılmasında SDR kullanımı yaygınlaştırılmalıdır.
SDR cinsinden finansal araçlar (hisse senedi ve tahviller) çıkarılarak SDR serma-
ye hareketlerinde de kullanılmalıdır. Bugünkü sistemde ülkelerin rezerv yöneti-
mini bireysel düzeyde yapması birçok sorun yaratmaktadır. SDR’nin uluslararası
rezerv para hâle gelmesinden sonra ülkelerin rezerv yönetiminin SDR’yi yaratan
kurum tarafından merkezî düzeyde yapılması, hem SDR’nin rolünü güçlendire-
cek hem de uluslararası düzeyde spekülasyonu azaltarak finansal istikrara katkıda
bulunacaktır.
Özet
Klasik altın standardında merkez bankalarının ilen sona ermiştir. ABD’nin sistemin patronajını
1 oyunun kuralına uymalarının önemini açıkla- yapması Bretton Woods’un ilk döneminde ortaya
mak çıkan sorunları aşmanın bir aracı olurken ikinci
Klasik altın standardı sisteminde, ülkelerin döneminde sistemin çöküşüne yol açmıştır.
ödemeler bilançosu dengesizlikleri altın akım
mekanizması ile ortadan kalkmaktadır. Ancak Dünya’da iki önemli rezerv paraya sahip ülkelerin
bu mekanizmanın istenen etkileri hızlı biçimde 3 krizle yüz yüze kaldıkları bir ortamda, Türkiye
yaratabilmesi için merkez bankalarının oyunun gibi ülkeler açısından sağlam politikalar izleme-
kuralına uygun hareket etmeleri gerekmektedir. nin hayati öneme sahip olduğu çıkarımını yap-
Çünkü altın akım mekanizmasına göre ödeme- mak
ler bilançosu fazlası veren ülkelerde yurt içi fi- Her ülke kendisi için en iyi kur rejimine yönel-
yatların hızlı biçimde yükselmesi ve ödemeler menin arayışı içindedir. Bu arayışlar özellikle
bilançosu açığı olan ülkelerde yurt içi fiyatların 1990 sonrası dönemde, literatürde yoğun tartış-
hızlı biçimde düşmesi, yani fiyatlardaki değişi- malara yol açmıştır. Türkiye ekonomisi de dalga-
min tek nedeninin para arzındaki değişim olma- lanma korkusu, ilk günah ve ani duruş sorunları
sı gerekmektedir. Yurt içi fiyatların arz ve talep ile yüz yüze olan bir ülkedir. Çünkü Türk lira-
koşullarına hızlı biçimde intibak edebilmesi için sı uluslararası düzeyde rezerv para statüsünde
merkez bankalarının bu süreci kolaylaştırıcı ve değildir. Bunun yarattığı doğal bir sonuç gerek
hızlandırıcı bir davranış içinde olmaları gerek- kamu kesiminin gerekse özel kesimin yurt dışın-
mektedir. dan döviz cinsinden borçlanmak zorunda olma-
sıdır. Bu durum ise Türkiye gibi ülkelerde ciddi
ABD’nin uluslararası para sistemi içindeki rolünü düzeyde para birimi uyumsuzluğu sorununa yol
2 değerlendirmek açmaktadır. Dışarıdan borçlanan ekonomik bi-

Bretton Woods para sisteminde ABD doları rimlerin bilançolarının aktif tarafı ile pasif tarafı
doğrudan altına, diğer ülkelerin parası ise ABD arasında para birimi açısından uyumsuzluk or-
dolarına bağlanmıştı. Bu biçimde diğer ülkele- taya çıkmaktadır. Döviz pozisyonu açığı olarak
rin ulusal paraları ABD doları aracılığı ile altına görülen bu durum, ekonomik birimlerin döviz
bağlı hâle gelmişti. Dünyada altının genel olarak kuruna duyarlılığını arttırmaktadır. Döviz ku-
kıt olduğu dikkate alınırsa dünya ticaret hacmi rundaki ani yükselmeler ekonomik birimlerin
artarken ülkelerin uluslararası rezerv ihtiyaçları bilançolarında ciddi tahribatlar yaparak iflasla-
doğal olarak artacaktır. Altın kıt olduğuna göre rına neden olabilmektedir. Türkiye ekonomisi
uluslararası rezerv olarak ülkeler ABD dolarını gibi ekonomilerin kısa dönemde ulusal parala-
kullanacaktır. Böyle bir ortamda ABD ödemeler rını uluslararası düzeyde kabul gören bir para
bilançosu fazla veriyorsa ne olacak? sorusu bu hâline getirmeleri mümkün olamayacağına göre
açıdan kritik bir soru olarak ortaya çıkmaktadır. çözümün en önemli saç ayağı yurt içi tasarruf
ABD’nin ödemeler bilançosu fazla verirse diğer oranını arttırarak dış tasarruflara olan bağımlı-
ülkeler açısından ABD doları da kıt bir rezerv lığı, yani dış kaynak ihtiyacını azaltmaktadır.
hâline gelecektir. Peki, bu sistemin işleyişi nasıl
sağlanacaktır? Bu açıdan bakıldığında, ABD sis- Uluslararası düzeyde kullanılan rezerv paranın
temin patronajını yaparak sadece kendi çıkarla- 4 tek bir ülkenin koşullarına bağlı olmasının yara-
rını gözeten bir politika uygulamamış; dış dün- tabileceği sorunları tartışmak
yanın likidite ihtiyacını arttıracak programları Dünya ekonomisi bir bütün olarak kapalı bir eko-
devreye sokmuştur. Ancak Bretton Woods’un nomidir ve bu anlamda dünya ekonomisinde cari
ikinci döneminde ABD kendi çıkarlarına daha işlemler açıklarının toplamı kadar cari işlem faz-
fazla odaklandıkça ABD’nin ödemeler bilanço- lası vardır. Cari işlem fazlalarının cari açık veren
su hızlı biçimde artmış ve ABD doları ile altın ülkelere etkin biçimde tahsisini mümkün kılacak
arasındaki bağ kopmaya başlamış ve 1973’te fi- mekanizmaların geliştirilebilmesi, en önemli
gündem maddesidir. Çünkü günümüz dünya-
sında en önemli sorun, en büyük cari fazlayı
veren ülkenin (Çin) en büyük cari açık veren
ülkeyi finanse etmesidir. Bunun tarihsel olarak
en önemli sebebi, ABD dolarının dünyadaki en
güçlü rezerv para statüsünde olmasıdır. Ancak
ABD ekonomisi kriz sürecine girdiğinde dola-
rın değeri düşebilmekte bu ise dolar cinsinden
finansal varlıklara yatırım yapmış ülkeler açısın-
dan, biriktirdikleri döviz rezervinin önemli bir
kısmı dolar ile olduğu için, büyük bir endişe ya-
ratmaktadır. Bugünün para sisteminin temel so-
runu küresel ölçekte likiditenin neredeyse bir ül-
kenin (ABD) ekonomik koşullarına bağlı olma-
sıdır. Bu anlamda euronun uluslararası rezerv
para olarak sahneye çıkması ve merkez bankala-
rı tarafından rezerv biriktirme aracı olarak kul-
lanılması ABD dolarının egemenliğini kısmen
azaltmaktadır. Fakat Avrupa Birliği’nin ciddi bir
kriz sürecine girmesi ve Euro Bölgesi’nin dağı-
lacağının konuşulmaya başlanması, ABD doları-
nın egemenliğinin yakın gelecekte azalmayaca-
ğını ortaya koymaktadır.
1. Klasik altın standardı sisteminde merkez bankala- 5. Aşağıdakilerden hangisi dolar kıtlığına yol açan
rının altın akım mekanizmasının öngördüğü intibak faktörlerden biri değildir?
mekanizmasını hızlandırıcı biçimde davranmasına ne a. Hammadde yetersizliği
ad verilir? b. Tasarruf oranlarının düşüklüğü
a. Oyunun sonu c. Politik istikrarsızlıklar
b. Tek fiyat yasası d. ABD dışı ülkelerdeki verimlilik artışı
c. Oyun teorisi e. Girişim gücünün zayıflaması
d. Oyunun kuralı
e. Altın ihraç noktası 6. Aşağıdakilerden hangisi, dünyada 1950’lerin so-
nunda dolar kıtlığı sorununu büyük ölçüde ortadan
2. Uluslararası alanda ortak bir uluslararası ödeme ara- kaldıran gelişmelerden bir tanesi değildir?
cı kullanıldığında, bu ödeme aracını kullanan ülke sayısı a. Marshall Planı
artıkça, bu ödeme aracıyla işlem yapmanın maliyetinin b. Avrupa Ödemeler Birliği’nin oluşturulması
azalması ve bu ortak ödeme aracını kullanma nedeniyle c. İngiliz poundunun itibarını kaybedişi
ortaya çıkan faydanın artmasına ne ad verilir? d. IMF’nin prestijinin azalması
a. Net-work (Ağ) dışsallığı e. ABD dolarının itibarını kaybedişi
b. Oyunun kuralı
c. Altın ithal noktası 7. Sermaye hareketleri açısından dışa açık bir ülkenin
d. Senyoraj döviz kuru ile faiz oranını eş anlı kontrol edemeyeceği
e. Dış denge analizi aşağıdaki kavramlardan hangisi aracılığı ile ya-
pılmaktadır?
3. Aşağıdakilerden hangi 1929 dünya bunalımının ne- a. İmkânsız üçlü
denlerinden biridir? b. Köşe çözümü
a. ABD merkez bankasının uyguladığı sıkı para c. Dalgalanma korkusu
politikası d. İlk günah
b. ABD merkez bankasının faiz oranlarını düşür- e. Triffin çelişkisi
mesi
c. ABD merkez bankasının hisse senedi fiyatların- 8. Aşağıdakilerden hangisi, bir uluslararası para siste-
daki düşüşü önlemeye çalışması minin tanımlanmasında yer alan saç ayaklarından bi-
d. ABD’de toplam talebin şiddetli biçimde artması ridir?
e. ABD’de para arzının artması a. Ülkelerin merkez bankalarının bağımsızlık de-
recesi
4. Bretton Woods sisteminin kur sistemi aşağıdakiler- b. Ülkelerin bankacılık sistemlerinin sağlamlık
den hangisidir? derecesi
a. Sabit döviz kuru sistemi c. Ülkelerin üretim yapıları
b. Ayarlanabilir sabit döviz kuru sistemi d. Ülkelerin sermaye hareketi açısından dışa açık-
c. Esnek döviz kuru sistemi lık derecesi
d. Ayarlanabilir esnek döviz kuru sistemi e. Ülkelerin siyasi rejimleri
e. Gerçek döviz kuru sistemi
Yaşamın İçinden
TOBİN VERGİSİ KRİZE ÇÖZÜM OLABİLİR Mİ?
9. Aşağıdakilerden hangisi, Bretton Woods sisteminin ‘Devrim’ adlı bir beyin takımının üyesi olan ekono-
çöküş nedenlerinden biridir? mist Patrick Nolan’a göre verginin masaldan farkı yok:
a. ABD ödemeler bilanosu açıklarının sürekli art- “Tobin vergisinin işe yaraması mümkün değil. Çünkü
ması farklı ülkelerde kolaylıkla dolaşabilen işlemlerden
b. ABD ödemeler bilançosu fazlalarının sürekli vergi alınmasına olanak sağlıyor. 1980’de İsveç gibi
artması bu yönteme başvuran ülkeler, bunun yapılamayacağı-
c. Altın rezervlerinin artması nı gördü. Tahviller üzerinden yüzde 0,0003 oranında
d. Fiilen esnek döviz kuru sisteminin uygulanma- vergi alınmasına izin veren bu sistem yüzünden ülke,
ya başlaması sadece bir haftada finansal işlemlerinin yüzde 85’inin
e. Uluslararası ilişkilerde istikrarsızlığın artması başka ülkelere kaydığına şahit oldu. Şu anda vergi-
lendirilmek istenen sektör çok hareketli olduğu için,
10. Bir ekonomide toplam tasarruflar 100 dolar ve top- verginin uygulamaya konması çok zor.” Fakat Avrupa
lam yatırımlar 200 dolar olduğuna göre cari açıkla ilgili Birliği’nin Almanya, Fransa ve İtalya gibi önemli ak-
olarak aşağıdakilerden hangisi doğrudur? törleri bu vergiyi destekliyor. İşsizlik ve bütçe açığı ile
a. Bu ülkede cari işlemler dengesi 300 dolar açık savaşan hükümetler sistemi kendilerine bir yardımcı
verir olarak algılıyor. Bununla birlikte bazı uzmanlar, Tobin
b. Bu ülkede cari işlemler dengesi 300 dolar fazla vergisinden en çok zarar göreceklerin Avrupalı tüketi-
verir ciler ve küçük işletmeler olacağı konusunda uyarıyor.
c. Bu ülkede cari işlemler dengesi 100 dolar fazla Simon Chouffot ise bu uyarıların ciddiye alınmaması
verir görüşünde: “Bu, rakiplerimizin bulduğu çok yaratı-
d. Bu ülkede cari işlemler dengesi 100 dolar açık cı bir kanıt. Ama, tamamıyla yanlış. Bankamatikten
verir paranızı çektikten sonra yurt dışına tatile gittiğinizde
e. Bu ülkede cari işlemler dengesi 200 dolar fazla yaptığınız perakende alış verişle bu durumun hiç bir
verir alakası yok. Bu, apayrı bir durum. Bu vergi, mali kri-
ze neden olan ve primleri ödemeye devam eden ban-
ka yatırım sistemlerini ve spekülatörleri hedef alıyor.
Gelecekteki krizleri önlemek, krizden asıl etkilenen fa-
kirlere yardım edebilmek istiyorsak bu vergi sistemini
kullanmaya başlamalıyız.” “Bence bu Tobin vergisinin
tekrar gün yüzüne çıkmasının nedeni finansal kriz. Ve
sanki finansal çevreleri, özellikle de bankaları cezalan-
dırıyormuşuz gibi bir durum söz konusu. Ama bu ta-
mamen yanlış bir bakış açısı. Bizim asıl anlamamız ge-
reken çok daha sağlam ve istikrarlı bir finans sistemine
sahip olmamız gerektiği. Biz beraber daha güçlüyüz.
Yani cevap, daha iyi düzenlemelerle daha fazla vergi
yükünden kaçınmak.” Vergilendirmek yerine sisteme
yeni kurallar getirmek. Mali krizin çözümünde fikir
ayrılıkları yaşayan ülkeler, bakalım ne karara varacak.
Tobin vergisinin uygulanıp uygulanmayacağı gelecek
Avrupa Birliği zirvesinde belli olacak.
Kaynak: Euronews, http://tr.euronews.com/2012/01

/26/tobin-vergisi-krize-cozum-olabilir-mi/ Erişim ta-
rihi: 30 Temmuz 2012.

1. d Yanıtınız yanlış ise “Altın Akım Mekanizması Sıra Sizde 1
ve Oyunun Kuralı ’’, konusunu yeniden gözden Bir ekonomide tuzun ödeme aracı olarak kullanıldı-
geçiriniz. ğını ve 10 ton tuzun 500 kg domatese eşit olduğunu;
2. a Yanıtınız yanlış ise “Klasik Altın Standardı ile bay X’in elinde 10 ton tuz olduğunu, bay Y’nin elinde
İlgili Bazı Değerlendirmeler”, konusunu yeni- 500 kg domates olduğunu varsayalım. Bay X 10 ton tuz
den gözden geçiriniz. karşılığında 500 kg domates almak istemektedir. Bay
3. a Yanıtınız yanlış ise “1929 Dünya Bunalımı” ko- X Ankara’da, bay Y Eskişehir’de ikamet ediyor olsun.
nusunu yeniden gözden geçiriniz. Bu durumda 10 ton tuzun Ankara’dan Eskişehir’e taşın-
4. b Yanıtınız yanlış ise “Bretton Woods Sisteminin ması gerekecek; yani ciddi bir taşıma maliyeti sorunu
Doğuş Süreci: Keynes Planı ve White Planı” ko- ortaya çıkacaktır. Buna ilaveten domates satıcısı 500 kg
nusunu yeniden gözden geçiriniz. domatesi verip karşılığında 10 ton tuz aldığında o mik-
5. d Yanıtınız yanlış ise “ Dolar Kıtlığı Sorunu ve Bu tarda tuzla başka bir mal alıncaya kadar 10 ton tuzu de-
Sorunun Çözümü” konusunu yeniden gözden polaması gerekecek; yani ciddi bir depolama maliyeti
geçiriniz. ortaya çıkacaktır. Buna ek olarak 10 ton tuz Ankara’dan
6. e Yanıtınız yanlış ise “Dolar Kıtlığı Sorunu ve Bu Eskişehir’e taşınırken bir kısmı bozulabilir, kullanıla-
Sorunun Çözümü” konusunu yeniden gözden maz hale gelebilir. Bizim örneğimizde tuz ödeme aracı
geçiriniz. olarak kullanıldığı için, bu durumda ödeme aracı no-
7. a Yanıtınız yanlış ise “Köşe Çözümü ve İmkânsız minal değerini kaybetmiş olacaktır. Sonuçta, Bay X ve
Üçlü Hipotezi” konusunu yeniden gözden geçi- Bay Y bu maliyetlerden kaçınmak için bu mübadeleyi
riniz. yapmaktan vazgeçebileceklerdir.
8. d Yanıtınız yanlış ise “Bretton Woods Sonrası
Dönem” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 2
9. a Yanıtınız yanlış ise “ Bretton Woods’un Çöküş Tek fiyat kanunu, ticarete konu olan bir malın fiyatı-
Süreci: 1958-1971 Dönemi” konusunu yeniden nın arbitraj mekanizması yoluyla bütün piyasalarda
gözden geçiriniz. aynı olması anlamına gelir. Bunun için gümrük ver-
10. d Yanıtınız yanlış ise “Bretton Woods II gisi, kotalar ve gibi dış ticaret engelleri olmamalı; ta-
Tartışmaları” konusunu yeniden gözden geçi- şıma maliyetleri ihmal edilecek kadar düşük düzeyde
riniz. olmalıdır. Bu koşullar yerine getirildiğinde aynı ürün,
aynı zamanda farklı iki ülkede farklı fiyatlardan satı-
lamaz. Aksi takdirde, arbitraj faaliyetleri sonucunda
mallar ucuz olan ülkeden alınıp, pahalı olan ülkede sa-
tılır ve bu sayede fiyatlar iki ülkede eşitlenir. Örneğin,
Türkiye’de 1 ton çelik 100 Türk lirası ve Almanya’da
50 euro ise tek fiyat yasasının geçerli olduğu durum-
da çelik hem Türkiye’de hem de Almanya’da 50 euroya
alınabilmelidir. Bu nedenle Türkiye’de nominal döviz
kuru 1 euro = 2 Türk lirası olmalıdır. Tek fiyat yasası-
nın geçerli olabilmesi için dış ticarete konu olan malın
homojenite derecesinin yüksek olması gerekmektedir.
Bu anlamda dünyada homojen bir mal için verilebile-
cek en iyi örnek altındır. Altın akım mekanizması ise
ülkeler arası altın akımlarının yaratacağı etkileri ince-
lemektedir.
Sıra Sizde 3 Abaan, D. E. ( 2004). “Para:Para Hukuku ve Kaynakları”,
Bu üç kur isteminin kendi içinde türleri bulunmakta- TCMB Araştırma Genel Müdürlüğü Çalışma
dır. Buna göre klasik altın standardı sistemi, para ku- Tebliği, No:04/05, www.tcmb.gov.tr/ research /dis-
rulu sistemi, tam dolarizasyon sistemi ve para birliği, cus /WP 04 05TUR.pdf
sabit döviz kuru rejiminin türleridir. Tam dalgalanma Bordo, M. D. (1981). “The Classical Gold Standart:
sistemi ve gözetimli (kirli dalgalanma) sistemi, dalgalı Some Lessons for Today”, Federal Reserve Bank of
döviz kuru rejiminin türleridir. Aralık içinde dalgalan- St Louis, May, ss.1-17.
ma sistemi, kaygan aralık sistemi, yönlendirilmiş sabit Bordo, M. D. (1992). “The Bretton Woods International
aralık sistemi, yönlendirilmiş sabit parite sistemi, ayar- Monetary System: An Historical Overview” , NBER
lanabilir sabit döviz kuru (Bretton Woods) sistemi ise Working Paper No. 4033, March.
ara kur rejimlerini oluşturmaktadır. Bordo, M. D. (1984). “The Gold Standard: The
Traditional Approach”, A Retrospective on the
Sıra Sizde 4 Classical Gold Standard, 1821-1931, Editor: M.
Sermaye hareketlerinin serbest olduğu ve merkez banka- D. Bordo and A. J. Schwartz, USA: University of
sının yurt içi faiz oranını kontrol etmeye çalıştığı bir para Chicago Press, ss.23-120.
politikası rejimini düşünelim. Bu ekonomiye dış dünya- Calvo, G. ve Reinhart, C. (2002). “Fear of Floating”, The
dan yoğun bir sermaye girişi olduğunda, yurt içinde döviz Quarterly Journal ofEconomics, 117, ss.375-408.
arzı artacak ve imkânsız üçlü hipotezinin mantığı gere- Calvo, G. (2006). “Monetary Policy Challenges
ği bu ekonomi, dalgalı kur sisteminde olduğu için döviz in Emerging Markets: Sudden Stop, Liability
kuru düşecek; yani ulusal para değerlenecektir. Ulusal Dollarization, and Lender of Last Resort”, NBER
paranın değerlenmesi, bir yandan ihracatı azaltıcı etki ya- Working Paper No. W12788.
parken diğer yandan ithalatı arttırıcı etki yapacak ve bu Cohen, B. J. (1987). Organising the World’s Money,
ekonominin dış ticaret açıkları ve dolayısıyla cari işlemler USA: The Mc Millan Press.
açığı artacaktır. Bu anlamda ulusal paranın reel olarak aşı- Dooley, M. P., Folkerts-Landau, D. and Garber, P.
rı değerlendiği durum bir ekonominin imkânsız üçlünün M. (2003). ‘The Revived Bretton Woods System’,
kısıtlarıyla en fazla yüz yüze geldiği durumdur. International Journal of Finance and Economics,
9, ss. 307-313.
Sıra Sizde 5 Fischer, S. (2007). “Exchange Rate Systems,
Ülkemizde, 2001 krizi sonrası döneme bakıldığında Surveillance, and Advice”, http://www.imf.org/ex-
enflasyon oranının ciddi düzeyde düştüğünü ve Türk ternal/np/res/seminars/2007/arc/pdf/sf.pdf Erişim
lirasının satın alma gücünün sürekli olarak arttığını tarihi: 30 Haziran 2012.
görüyoruz. Türkiye ekonomisinde, henüz fiyat istikra- Haussman ve Panizza (2003).”On Determinants of
rı olarak nitelenebilecek bir düzeye düşmemiş olsa da Original Sin: An Empirical Investigation”, Journal
paranın giderek istikrarlı hale geldiği görülmektedir. of International Money and Finance, 22, ss.957-
2001 yılında merkez bankası kanununda yapılan de- 990
ğişiklikle merkez bankasının kamu kesimine kredi aç- IMF (2011). Uluslararası Para Fonu Özet Bilgi,
ması yasaklanmıştır. Bu nedenle merkez bankası kamu http://www.imf.org/ external/np/exr/facts/tur/sdrt.
kesimini finanse ederek enflasyonist davranış içinde pdf Erişim tarihi: 30 Mayıs 2012.
olmamıştır. Bu nedenle paramızın daha itibarlı hale IMF (2012a), World Economic Outlook Database,
geldiği söylenebilir. Ancak Türk lirası tam konvertibl http://www.imf.org/ external/data.htm Erişim tari-
bir para değildir. Yani uluslararası işlemlerde genel ola- hi: 28 Nisan 2012.
rak kabul görmemektedir. Örneğin Türkiye’deki bir fir- IMF (2012b), IMF Country Report, http://www.imf.
ma Almanya’dan bir ithalat yaptığında bunun bedelini org/, No. 12/57.
Türk lirası ile ödeyemez. Siz yurt dışına seyahat yaptı- Işık, S ve Togay, S. (2002), “Para Krizi Modellerinin
ğınızda bir otel faturasını Türk lirası ile ödeyemezsiniz. Eleştirisi ve Uluslararası Para Sisteminin
Tam konvertibl olmadığı için Türk lirasını sağlam para Düzenlenmesine Yönelik Keynesyen Öneriler;”
olarak nitelendirmek mümkün değildir. İktisat, İşletme ve Finans, 191, ss.31-53.
Kreinin, M. E. (2002). International Economics: A

Policy Approach, USA: Thomas Learning.
Meissner, C. M. (2002). “A New World Order:
Explaining the Emergence of the Classical Gold
Standard”, NBER Working Paper No. 9233,
September.
Meltzer, A. ( 2001). “Report of the International
Financial Institutions Advisory Commission.
Submitted to the US Congress and US Departmant
of the Treasury”, 8 March. http://www.treasury.
gov/press-center/press-releases/Pages/po876.aspx
Erişim tarihi: 3 Haziran 2012.
Morys, M. (2007). “The Emergence of Classical Gold
Standard”, Seventh Conference of the European
Historical Economics Society, Lund, 1st July.
Önder. T (2005). Para Politikası: Araçları, Amaçları
ve Türkiye Uygulaması, Uzmanlık Yeterlilik Tezi,
Ankara: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
Piyasalar Genel Müdürlüğü.
Özbek. D., Bulut. E., Demirel. B. (2011). Küreselleşme
Sürecinde Uluslararası Para Sisteminin Evrimi,
Ankara: Eflatun Yayınevi.
Romer. C. D. (2003). “Great Depression”, December 20,
http://elsa.berkeley.edu /~cromer/great_depressi-
on.pdf Erişim tarihi: 5 Haziran 2012.
Rose, A. K., Van-Wincoop, E. (2001). “National Money
as a Barrier to International Trade: The Real Case
for Currency Union”, American Economic Review;
91(2), 386-390.
Salvatore, D. (2004). International Economics, USA:
John Wiley and Sons.
Savaş, V. F. (2010). Uluslararası Para Sistemi, Ankara:
Siyasal Kitabevi.
Smith, A. (1985). Ulusların Zenginliği, Çeviri: Yunus,
A ve Mehmet, B. İstanbul: Alan Yayıncılık.
Villlalaz, J. L. M. (2005). “Financial Integration and
Dollarizatıon: The Case of Panama”,
Cato Journal, Vol. 25, No. 1, ss.127-140.
Xiaochuan, Z. (2009). “Reform the International Monetary
System”, http://www.pbc.gov.cn/publish/en lish/956/
2009/20091229104425550619706/2009122910442
55506119706_.html Erişim tarihi: 3 Haziran 2012.

Uluslararasi İkti̇sat Poli̇ti̇kasi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Uluslararasi İkti̇sat Poli̇ti̇kasi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2918

ULUSLARARASI İKTİSAT POLİTİKASI

Copyright © 2013 by Anadolu University

Grafik Tasarım Yönetmenleri

Dil ve Yazım Danışmanı

Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Uluslararası İktisat Politikası

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

Uluslararası Ticaret Politikaları ....................................................... 2 1. ÜNİTE

Gümrük Tarifeleri ve Tarife Dışı Kısıtlamalar............................... 26 2. ÜNİTE

3. ÜNİTE Uluslararası Ticaretin Serbestleştirilmesi ve Ekonomik

4. ÜNİTE Uluslararası Ticaret Politikaları ve Ekonomik Kalkınma............. 76

Döviz Piyasası ve Döviz Kuru Sistemleri...................................... 98 5. ÜNİTE

Ara Döviz Kuru Sistemleri........................................................................................... 117

6. ÜNİTE Ödemeler Dengesi ve Denkleşme Mekanizmaları...................... 130

Açık Ekonomi Makro İktisadı........................................................ 164 7. ÜNİTE

Uluslararası Parasal Sistem........................................................... 198 8. ÜNİTE

Altın Akım Mekanizması ve Oyunun Kuralı...................................................... 202

• ULUSLARARASI İKTİSAT POLİTİKASI -

ULUSLARARASI İKTİSAT POLİTİKASI - GENEL

ULUSLARARASI TİCARET POLİTİKASI TERCİHLERİ

Serbest Dış Ticaret Politikası Tezleri

Ekonomik Etkinlik Artışı

Dinamik Kazançlarda Artış

İleri teknoloji ve yenilikler firmalara uzun dönemde ne kazandırabilir?

Şekil 1.2 Şekil 1.2.’de X malı ithalatına

Kaynak: Kaynak: http://daliaeconblog.wordpress.com/2010/10/05/free-trade-vs-protectionism/ Erişim tarihi: 3

Korumacı Dış Ticaret Politikası Tezleri

önerisi olmanın ötesine geçemediği anlaşılmaktadır. Acaba hükûmetleri korumacı

Dış Ticaret Dengesinin İyileştirilmesi

Dış Ticaret Hadlerinin İyileştirilmesi

TOT1 ticaret haddinde ve E noktasında dengede olacaktır. Daha sonra A ülkesinin B

Piyasa Başarısızlıklarına Müdahale: Dışsallıklar

Üretimde olumsuz dışsallığın varlığında ithalat tarifesine başvurulmalı mıdır?

Korunan Endüstride İstihdamın Arttırılması

Hazineye Gelir Sağlanması

Ulusal Güvenlik/Savunma Tezi

latılmıştır. Sözkonusu anti-damping incelemeleri sektörel bazda ele alındığında,

Dış Sübvansiyona Karşı Korunma

Bebek Endüstri Tezi

Bugünkü ‹ç Piyasa Gelecekteki ‹ç Piyasa

Stratejik Ticaret Politikası

nündeki düşünceleri güçlendirmiştir. Gelişmiş ülkeler bu süreçte imalat sanayi

ULUSLARARASI TİCARET POLİTİKASI ARAÇLARI

Tarife Dışı Kısıtlamalar

miktarını kısıtlamaktadır. İthalat kotasının yönetimi, ithalat lisansına bağlanmıştır.

İthalat lisansı uygulaması ne gibi sorunlar yaratabilir?

İhracat sübvansiyonunun sübvansiyon verilen ülkede yaşayanlara ek vergi yükü ge-

İhracat sübvansiyonu ülkenin dış ticaret hadlerini nasıl etkiler?

İhracat sübvansiyonu, dampingin ortaya çıkmasına neden olabilir. İhracat sübvan-

Gönüllü İhracat Kısıtlamaları

Kamu Alımlarına İlişkin Düzenlemeler

Yerli Katkı Zorunluluğu

Anti-Damping ve Telafi Edici Vergi Uygulamaları

6. Aşağıdakilerden hangisi korumacı dış ticaret poli-

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar

GATT/WTO ile ilgili ayrıntılı bilgi için http://www.wto.org sitesine bakınız.

Günümüzün küresel dünyasında özellikle sanayileşmiş ülkeler arasında GATT dö-

Gümrük vergileri hem koruma ve hem de gelir etkisine sahiptir.

Ülkeler, üç sebeple advalorem vergiyi tercih etmektedirler. Öncelikle,

Advalorem vergilerin etkisi büyük ölçüde vergilendirilebilir değerin hangi yöntem-