Fizika PDF

Margareta Pecovska - Gjeorgjeviq Nevenka Andonovska
Danica Kërstoska Mirjana Jonoska

Mimoza Ristova Aleksandar Andonovski
Oliver Zajkov Zora Mitrevska
FIZIKA
Për vitin III të arsimit të mesëm profesional
Shkup, 2011
Recensent:
DR. Bllagoja VELANOSKI, profesor i rregullt në FSHN, UQdheM, Shkup

Zeqirija ZEQIRI,
Mihail TRENOVSKI
Autor:
Dr. Margareta PECOVSKA-GJORGJEVIQ Dr. Nevenka ANDONOVSKA profesoreshë

Profesoreshë inordinare në FSHN, UQdheM, Shkup ordinare në UQdheM, Shkup
Dr. Danica KËRSTOVSKA, profesoreshë inordinare Dr. Mirjana JONOSKA, profesoreshë ordinare
në UQdheM, Shkup në UQdheM, Shkup
Dr. Mimoza RISTOVA profesoreshë ordinare Dr. Aleksandar ANDONOVSKI, profesor
në UQdheM, Shkup ordinar në UQdheM, Shkup
Dr. Oliver ZAJKOV, profesor inordinar Dr. Zora MITRESK, profesoreshë ordinare
Në UQdheM, Shkup në UQdheM, Shkup
Përkthyes:
Muzafer Beqiri
Redaktor profesional:
Doc. dr. Abdyl Koleci
Lektor i botimit në gjuhën shqipe:

Abdulla Memeti
Ilustrimet: autorët
Botues: Ministria e arsimit dhe shkencës për Republikën e Maqedonisë
E botoi: Qendra grafike dooel, Shkup.
Tirazhi: 300
Me aktvendimin e Ministrit të Arsimit dhe Shkencës të Republikës së Maqedonisë,

Nr. 22-4681/1, të datës 27.08.2010, lejohet përdorimi i këtij libri.
CIP - Каталогизација во публикација

Национална и универзитетска библиотека “Св.Климент Охридски” , Скопје
53 (075.3)
Физика за ΙΙΙ година средно стручно образование / Маргарета Пецовска-Ѓорѓевиќ

... [и др.]. - Скопје: Министерство за образование и наука на Република Македонија,
2010, - 403 стр. : илустр. ; 30 см
Автори: Маргарета Пецовска-Ѓорѓевиќ, Даница Крстовска, Мимоза Ристова, Оливер
Зајков, Невенка Андоновска, Мирјана Јоноска, Александар Андоновски, Зора
Митревска
ISBN 978-608-226-216-1
1. Пецовска-Ѓорѓевиќ, Маргарета [автор]
COBISS.MK-ID 85404426
Parathënia
Ky tekst i FIZIKËS është dedikuar për të gjitha profesionet të vitit III të ar-
simit të mesëm profesional. Lënda është zgjedhore për të gjitha profesio-
net, /Mësimi zgjedhor për maturë / dhe i mbulon këto programe të ndryshme:
• Programi i fizikës për profesionin e elektroteknikës (profilet arsimore: elektroteknik-
elektronik, elektroteknik-energjetik, elektroteknik për teknologjinë kompjuterike dhe
automatik);
• Programi i fizikës për Profesionin e makinerisë, profesioni i grafikës dhe Ndër-
timtari-gjeodezi (profilet arsimore: teknik i makinerisë, teknik makinerik-ener-
gjetik, teknik makinerie i aviacionit, autoteknik-mekatronik, teknik grafike, tek-
nik për komunikacion rrugor, teknik për transport dhe shpedicion, teknik për
komunikacion hekurudhor, teknik arkitekture, teknik gjeodezie, teknikk ndërtimtarie);
• Programi i fizikës për profesionin pylltarisë-drupunuese dhe profesioni kimiko-tekno-
logjik (profilet arsimore: teknik për rebel dhe enterier, teknik për përpunimin e drurit,
teknik të ushqimit, teknik prodhimtarisë procesore dhe teknik kimiko-teknologjik);
• Programi i fizikës për për profesionin shëndetësor dhe shërbime personale (profilet ar-
simore: motër medicinave, teknik farmaceutik, teknik dhëmbësh dhe laborant mjekë-
sie)
Te të gjitha profesionet e përmendura, fizika si lëndë e përgjithshme arsimore është përfshi-
rë me dy orë në javë (72 orë në vit). Çdonjëri prej programeve përmban nga 6 deri 9 tema
të cilat pjesërisht mbulohen kurse pjesërisht janë të ndryshme, prandaj ky tekst detyrisht
përfshin material prej gjithsej 22 temave. Detyra e arsimtarit është të udhëheq prej progra-
mit për profesionin përkatës dhe t’i ndajë vetëm përmbajtjet e kërkuara për përpunim.
Nga pikëpamja didaktike, teksti lejon edhe aktivim mendor të nxënësve. Prandaj, atj ku është
e nevojshme më qartë dhe me thellësi më të madhe të të kuptuarit e materialit, janë theksuar
shembuj nga eksperimentet ose shembuj të detyrave të zgjidhura. Pothuajse çdo njësi mësi-
more mbaron me pyetje përkatëse, detyra dhe aktivitete, shpesh të lidhura edhe me shfrytëzi-
min e kompjuterit ose aktivitet të lidhur me eksperimentin cili nxënës mundet vet ta bën.
Edhe gjatë të shkruarit të tekstit autorët ishin në bashkëpunim permanent, por
çdo autor është bartës kryesor i temës së caktuar ose njësie mësimore. Kështu,
iii
• d-r Nevenka Andonovska është autor i kapitujve: tërë kapitulli 7, nënkapitujt 8.1, z8.2,
8.7, 8.8, 8.9, 8.10, 8.11, 8.12, 8.13, tërë kapitulli 9, kapitujve 10.6, 10.7, 10.8, tërë kapi-
tulli 20, kapitujt 22.1, 22.2, 22.3, 22.4, 22.5, 22.6;
• D-r Mimoza Ristova është autor i kapitujve: tërë kapitulli 15, tërë kapitulli 16, kapituj-
ve 19.3, 19.4, dhe kapitullit 22.7;
• D-r Mirjana Jonoska është autor i kapitujve: tërë kapitulli 1, kapitujve 8.3, 8.4, 8.5,
8.6, tërë kapitulli 12, tërë kapitulli 13, tërë kapitulli 14, tërë kapitulli 18, kapitujve 19.1,
19.2, 19.5;
• d-r Margareta Pecovska-Gjorgjeviq është autor i kapitujve: tërë kapitujve: 2, 3, 4, dhe 5;
• d-r Oliver Zajkov është autor i kapitujve: kapitujve 10.1, 10.2, 10.3, 10.4, 10.5 tërë kapi-
tulli 17, dhe kapitullit 19.6;
• d-r Danica Kërstovska është autor i tërë kapitullit 11;
• d-r Zora Mitreska është autor i tërë kapitullit 6 dhe
• d-r Aleksandar Andonovski është autor i tërë kapitullit 21.
Autorët do tu falënderohen të gjithë shfrytëzuesve të ardhshëm të këtij nëse me sugjerimet e

tyre, propozimet ose thënie ndihmojnë për përmirësimin e këtij teksti, në mënyrë didaktike
ose aspektin teknik.
Qershor, 2010 Prej autorëve
iv
Përmbajtja
PËRMBAJTJA
1.METODAT E HULUMTIMIT. GABIMET GJATË MATJEVE.............................................................................. 1

1.1. Metodat e hulumtimit në fizikë. Matja...................................................................................................................... 1
Hyrje..................................................................................................................................................................................... 1
Metodat në fizikë ................................................................................................................................................................ 1
Matja. Llojet e matjeve........................................................................................................................................................ 3
1.2. Gabimet gjatë matjeve................................................................................................................................................. 4
Llojete gabimeve ................................................................................................................................................................ 4
Njehsimi i gabimeve............................................................................................................................................................4
1.3. Njehsimi i gabimeve gjatë matjeve indirekte............................................................................................................ 6
Paraqitja grafike e rezultateve të matjeve......................................................................................................................... 7
2. KINIMETIKA............................................................................................................................................................... 9
2.1. Madhësitë vektoriale ................................................................................................................................................ 9
2.2. Mekanika..................................................................................................................................................................... 13
2.3. Kinematike.................................................................................................................................................................. 14
2.4. Ligji i lëvizjes së pikës materiale............................................................................................................................. 18
2.5. Lëvizjet njëdimensionale të pikës materijale.......................................................................................................... 18
2.6. Ramja e lirë. Hedhja vertikale.................................................................................................................................. 19
2.7. Lëvizjet dydimensionale të pikës materijle............................................................................................................. 21
2.8. Hedhja horizontale dhe e pjerët............................................................................................................................... 21
2.9. Lëvizja lakore e pikës materijle................................................................................................................................ 26
2.10.Lëvizja e pikes materijale sipas vijës rrethre..........................................................................................................26
3. DINAMIKA.................................................................................................................................................................. 29
3.1. Ligji i parë i Njutnit. Ligji i inercinit....................................................................................................................... 29
3.2. Ligji i dytë i Njutnit.................................................................................................................................................... 30
3.3. Ligji i tretë i Njunit.................................................................................................................................................... 32
3.4.Llojet e forcave.............................................................................................................................................................34
3.5. Qendra e masës.......................................................................................................................................................... 40
3.6. Zgjidhja e detyrave nga dinamka............................................................................................................................. 41
4.GRAVITACIONI.......................................................................................................................................................... 44
4.1. Ligjet e Keplrit............................................................................................................................................................ 44
4.2. Ligji i Njutnit për gravitacinin................................................................................................................................. 45
4.3. Satelitët. Shpejtësitë kosmke..................................................................................................................................... 48
5. PUNA DHE ENERGJIA.......................................................................................................................................... 53

5.1. Energjia....................................................................................................................................................................... 53
5.2. Puna e forcës............................................................................................................................................................... 54
5.3. Fuqia e forcës. Efekti .............................................................................................................................................. 55
5.4. Energjia kinetke..........................................................................................................................................................56
5.5. Energjia potenciale.................................................................................................................................................... 57
5.6. Ligji për ruajtjen e energjisë mekanike................................................................................................................... 57
5.7. Impulsi i trupit. Impulsi i forcës...............................................................................................................................60
5.8. Ligji për ruajtjen e impulsit...................................................................................................................................... 61
5.9. Goditjet........................................................................................................................................................................61
v
Përmbajtja
6. LËVIZJA RROTULLUESE
6.1 Kinematika e trupit të ngurtë te rrotullimi..............................................................................................................64
6.2. Dinamika e lëvizjes rrotulluese.
Momenti i forcës në lidhje me boshtin e rrotullimit.................................................................................................... 67
6.3. Ligji themelor i dinamikës së lëvizjes rrotulluese..
Momenti i inercionit......................................................................................................................................................... 71
6.4. Momenti i impulsit në lidhje me boshtin e rrotullimit......................................................................................... 75
6.5.Ligji për ruajtjen e momentit të impulsit në lidhje me boshtin e rrotullimit......................................................78
6.6. Analogjia ndërmjet madhësive dhe ligjeve gjatë lëvizjes translatore dhe rrotulluese.......................................82
7. LËKUNDJET MEKANIKE........................................................................................................................................ 82
7.1. Lëvizjet periodike.......................................................................................................................................................82
Konceptet themelore dhe elementet e lëvizjes oscilator............................................................................................... 82
Lëkundjet osciluese. Elementet e lëvizjes oscilatore..................................................................................................... 83
7.2. Madhësitë karakteristike të oscilimeve harmonike.
Barazimi i shpejtësisë dhe nxitimit të lëvizjes oscilatore harmonike......................................................................... 84
7.3. Energjia e oscilimit harmonik.................................................................................................................................. 88
7.5. Oscilimet e ngulfatura............................................................................................................................................... 91
8. VALËT DHE ZËRI.......................................................................................................................................................94

8.1. Dukuritë valore.......................................................................................................................................................... 94
8. 2. Barazimi i valës së rrafshët...................................................................................................................................... 96
8.3. Superpozita e valëve. Interferenca valore............................................................................................................... 98
8.4. Parimi i Hajgens-Frenelit........................................................................................................................................ 100
8.5. Difraksioni i valëve.................................................................................................................................................. 102
8.6. Valët e qëndrueshme............................................................................................................................................... 104
8.7. Barazimi i valës së qëndrueshme........................................................................................................................... 105
8.8. Valët e zërit............................................................................................................................................................... 108
Karakteristikat themelore të valëve të zërit..................................................................................................................108
Intensiteti i madhësisë së tingullit................................................................................................................................ 109
8.9. Ligji gjatë kalimit të zërit nëpër dy mjedisit......................................................................................................... 111
8.10. Rezonanca e zërit................................................................................................................................................... 111
811. Metodat akustike. Auskultacioni dhe perkusioni............................................................................................... 112
8.12. Lokacioni i zërit. Efekti i Binuarelit..................................................................................................................... 113
8.13. Efekti i Doplerit. Ndërhyrja e barrierës së zërit................................................................................................ 114
9. MEKANIKA E FLUIDEVE...................................................................................................................................... 118

9.1. Vetitë themelore të fluidëv...................................................................................................................................... 120
9.2. Ligji i Paskalit........................................................................................................................................................... 121
9.3. Shtypja hidrostatike................................................................................................................................................. 121
9.4. Shtypja atmosferike................................................................................................................................................. 124
9.5. Matja e shtypjes. Barometri, manometri ............................................................................................................ 126
9.6. Shtypja. Forca e Arkimedit..................................................................................................................................... 128
9.7. Caktimi dendësisë....................................................................................................................................................129
9.8. Notimi i trupave dhe
stabiliteti i tyre te lëngjet. Areometri............................................................................................................................ 131
9.9. Lëvizja stacionare e fluidëve ideal. Barazimi për kontinuitet.............................................................................133
vi
Përmbajtja
9.10. Barazimi i Bernulit................................................................................................................................................ 134

9.11. Disa zbatime të barazimit të Bernulit................................................................................................................. 137
9 12. Dinamika e fluidëve real.
Viskoziteti i lëngjeve....................................................................................................................................................... 138
9.13. Rezistenca e mjedisit. Ligji i Stoksit.....................................................................................................................139
9. 14. Ligji i Puazevit. Viskozimetri.............................................................................................................................. 141
10. NXEHTËSIA............................................................................................................................................................ 143

10.1. Nxehtësia dhe temperatura. Matja e temperaturës. Termometri
10.2. Përcjellja e nxehtësisë ............................................................................................................................................ 145
10.3.Sasia e nxehtësisë. Kapaciteti specifik i nxehtësisë ............................................................................................ 147
10.4.Baraspesha e nxehtësisë......................................................................................................................................... 148
10.5.Ligjet e rrezatimit të nxehtësisë ............................................................................................................................ 151
10.6.Termografia dhe zbatimi i saj................................................................................................................................ 154
10.7.Termorregulimi fizik te organizmi....................................................................................................................... 156
11. FIZIKA MOLEKULARE...................................................................................................................................... 159

11.1.Konceptet themelore të fizikës molekulare......................................................................................................... 159
11.2.Temperatura. Matja e temperaturës..................................................................................................................... 161
11.3.Ligjet themelore të gazrave................................................................................................................................... 163
11.4.Barazimi themelor të gjendjes së gazit ideal....................................................................................................... 166
11.5.Barazimi themelor i teorisë molekulare-kinetike ............................................................................................ 169
11.6.Tensioni sipërfaqësor ............................................................................................................................................ 173
11.7.Dukuritë kapilare. Njomje dhe jonjomje............................................................................................................. 176
12. KALIMET FAZORE.............................................................................................................................................. 178

12.1.Gjendjet agregate, ndryshimi i gjendjeve agregate............................................................................................. 178
12.2.Avullimi dhe kondensimi...................................................................................................................................... 181
12.3.Avulli i pa ngirë dhe i ngirë. Provat e Andrjusit. Temperatura kritike............................................................ 183
12.4.Avullimi....................................................................................................................................................................186
12.5.Rrjedhja e gazrave. Makinat e ftohjes...................................................................................................................188
12.6.Sublimimi. Diagrami i gjendjes. Pika e treshit....................................................................................................189
12.7. Lagështia e ajrit...................................................................................................................................................... 191
12.8.Retë. Sedimentet atmosferike................................................................................................................................ 195
13.TERMODINAMIKA................................................................................................................................................198
13.1 Konceptet themelore të termodinamikës............................................................................................................ 198
Hyrja................................................................................................................................................................................. 198
Konceptet themelore.......................................................................................................................................................198
Energjia e brendshme..................................................................................................................................................... 199
13.2.Ndryshimi i energjisë së brendshme. Sasia e nxehtësisë................................................................................... 201
Ndryshimi i energjisë së brendshme gjatë kryerjes së punës.................................................................................... 201
13.3.Parimi i parë i termodinamikës ............................................................................................................................ 204
Puna e gazit dhe avullit.................................................................................................................................................. 205
13.4.Proceset Adiabetike ............................................................................................................................................... 207
13..5. Proceset kthyese dhe jo kthyese. Procesi i Karneut.......................................................................................... 208
Parimi i II i termodinamikës ........................................................................................................................................ 208
Proceset kthyese (reverzibile)........................................................................................................................................ 208
vii
Përmbajtja
3.6. Koeficienti i efektit të dobishëm (KED).

Parimi i punës së makinës së nxehtësisë...................................................................................................................... 211
14.FUSHA ELEKTRIKE............................................................................................................................................... 213

14.1.Mbushjet elektrike. Ligji për ruajtjen e mbushjeve
Dy lloje të mbushjeve elektrike..................................................................................................................................... 213
Ligji për ruajtjen e mbushjeve....................................................................................................................................... 214
14.2.Ligji i Kulonit.......................................................................................................................................................... 215
14.3.Elektrizimi nën ndikim.......................................................................................................................................... 218
Influenca elektrostatike (induksioni............................................................................................................................. 218
Polarizimi elektrostatik.................................................................................................................................................. 220
14.4.Fusha elektrike. Vijat e forcës elektrike................................................................................................................ 221
Parimi i superpozitës. Fusha e përbërë........................................................................................................................ 222
Fusha elektrike e homogjenizuar.................................................................................................................................. 223
Vijat e forcës elektrike.....................................................................................................................................................223
14.5.Puna dhe energjia e fushës elektrike.................................................................................................................... 225
Potenciali elektrik. Tensioni.......................................................................................................................................... 227
Lidhja ndërmjet fuqisë së fushës dhe potencialit
Sipërfaqet ekuipotenciale............................................................................................................................................... 228
14.6.Përçues dhe izolator te fusha elektrike................................................................................................................. 230
14.7.Kapaciteti elektrik. Kondensatorët....................................................................................................................... 234
Çka është kondensatori elektrik?
14.8.Lidhja e kondensatorëve........................................................................................................................................ 237
14.9.Grumbullimi i energjisë te kondensatori.
Energjia e fushës elektrike............................................................................................................................................. 238
15.RRYMA ELEKTRIKE.............................................................................................................................................. 240

15.1.Rryma elektrike...................................................................................................................................................... 240
15.2.Burimet e rrymës njëkahëshe............................................................................................................................... 243
15.3.Rezisetnca eleketrike.............................................................................................................................................. 245
15. 4. Lidhja ndërmjet fuqisë së tensionit të rrymës.................................................................................................. 247
15. 5. Rezistorët............................................................................................................................................................... 252
15.6.Ligjet e Kirkovit. Zgjidhja e qarkut...................................................................................................................... 254
15.7.Lidhja e rezistorëve................................................................................................................................................. 257
Lidhja në seri e rezistorëve...................................................................................................................................................
Lidhja paralele e rezistorëve.................................................................................................................................................
15.8.Puna dhe fuqia e rrymës elektrike........................................................................................................................ 261
15.9.Shndërrimi i energjisë elektrike në nxehtësi....................................................................................................... 264
15.10.Emisioni termodinamik...................................................................................................................................... 266
Gypi katolik. Osciloskopi......................................................................................................................................................
Dioda e vakuumit.Gypi i Rendgenit....................................................................................................................................
15.11.Rryma nëpër lëngje-elektrolitë........................................................................................................................... 270
Disociacioni elektrolit.Elektroliza.......................................................................................................................................
Ligjet e Faradeit. Zbatimi......................................................................................................................................................
15.12.Rryma nëpër gazrave............................................................................................................................................274
Zbrazja e pavarur dhe e varur..............................................................................................................................................
Zbrazja atmosferike-vetëtima. Zbatimi..............................................................................................................................
Zbrazja harkore......................................................................................................................................................................
viii
Përmbajtja
16. GJYSMËPËRÇUESIT............................................................................................................................................. 277

16.1. Materialet përçuese......................................................................................................................................................
Përçueshmëria personale......................................................................................................................................................
Zbatimi i përçueshmërisë.....................................................................................................................................................
16.2.pn - kontakti ..................................................................................................................................................................
16. GJYSMËPËRÇUESIT............................................................................................................................................. 277

16. 1. Materialet gjysmëpërçuese.................................................................................................................................. 277
Përçueshmëria personale......................................................................................................................................................
Zbatimi i përçueshmërisë.....................................................................................................................................................
16. 2. pn-kontakti............................................................................................................................................................ 280
Fitimi i kontaktit pn .............................................................................................................................................................
Ndryshimet e brendshme te pn-kontakti...........................................................................................................................
pn-kontakti i tensionit të jashtëm.......................................................................................................................................
Volt-karakteristika e amperit (VA) të diodës.....................................................................................................................
16. 3. Diodat, fotodioda.Dioda - Led............................................................................................................................285
Detektori gjysmëpërçues të rrezatim it të jonizuar...........................................................................................................
Drejtuesët gjysmëpërçues.....................................................................................................................................................
16. 4. Transistori. Transostori i parë............................................................................................................................. 288
Transistgori shtresor bipolar................................................................................................................................................
Shtresat e transistorit bipolar...............................................................................................................................................
Fet - transistor........................................................................................................................................................................
16. 5. Transistori bipolar si përforcues të tensionit me emetues tokësor................................................................. 293
16. 6. Komponentat gjysmëpërçuese elektronike........................................................................................................293
Tiristor (dijak dhe trinjak) ..................................................................................................................................................
Termopar gjysmëpërçues.....................................................................................................................................................
16.7. Qarqet integrale..................................................................................................................................................... 295
Zbulimi i qarqeve integrale..................................................................................................................................................
Niveli i integrimit ..................................................................................................................................................................
Shembulli për integrim të mosfet transistor.......................................................................................................................
17.FUSHA MAGNETIKE............................................................................................................................................ 298

17.1 Fusha magnetike e magnetit të përhershëm....................................................................................................... 298
17.2. Veprimi reciprok ndërmjet përçuesit nëpër të cilin rrjedh rrymë dhe fusha magnetike............................. 300
17.3.Veprimi reciprok ndërmjet mbushjeve elektrike dhe fushës magnetike....................................................... 304
17.4.Fusha magnetike e përçuesit nëpër të cilin rrjedh rrymë..................................................................................306
Veprimi reciprok ndërmjet dy përçuesëve paralel............................................................................................................
17.5.Vetitë magnetike të substancave..................................................................................................................................
Feromagnetikët paramagnetikët dhe diamagnetikët..................................................................................................309
18.INDUKSIONI ELEKTROMAGNETIK............................................................................................................... 313

18.1.Induksioni elektromagnetik.................................................................................................................................. 313
Ligji themelor për induksionin elektromagnetik
18.2.Rregulla e Lencit për rrymën e indukuar............................................................................................................ 316
18.3.Vetinduksioni. Induktivitetit................................................................................................................................. 318
18.4.Zbatimi i induksionit elektromagnetik................................................................................................................ 321
Gjeneratorët e rrymës alternative................................................................................................................................. 333
Transformatorët...............................................................................................................................................................333
ix
Përmbajtja
19. RADIOVALËT......................................................................................................................................................... 324

19.1.Për natyrën e radiovalëve....................................................................................................................................... 324
19.2.Spektri i radiovalëve............................................................................................................................................... 326
19.3.Radiotransmisioni.................................................................................................................................................. 327
Elementet e radioteknikës
Radio. Modulimi dhe demodulacioni. Përforcuesi
19.4. Koncepti për përcjelljen e televizive. Telefoni celular....................................................................................... 331
19.5.Mikrovalët. Zbatimi............................................................................................................................................... 333
Furra mikrovale
19.6.Fiber komunikimi optik.........................................................................................................................................336
Si punojnë fijet optike?
20.BIOMEKANIKA...................................................................................................................................................... 339
20.1.Energjia potenciale gjatë deformimit të eshtrave............................................................................................... 339
20.2.Impulsi i forcës në momentin e goditjeve........................................................................................................... 339
20.3.Reologjia. Klasifikimi i materialeve reologjike................................................................................................... 341
20.4.Modelet teologjike. Modelet e elasticitetit, plasticitetit dhe viskozitetit......................................................... 342
20.5.Modeli i Maksvelit. Modeli i Kelvinit dhe modeli teologjik i Maksvel-Kelvinit............................................ 343
20.6.Mekanizmi i kontraksionit të muiskulave........................................................................................................... 345
20.7.Modeli teologjik trekomponencial i muskujve................................................................................................... 348
20.8. Vetitë reomologjike të gjakut............................................................................................................................... 348
20.9.Tensioni kritik i gjakut. Efekti i murit.................................................................................................................. 350
20.10.Hematokriti i gjakut ............................................................................................................................................ 351
20.11.Zbatimi i barazimit të Bernulit në mjekësi........................................................................................................ 352
20.11.1. Futja e barnave pa gjilpërë..............................................................................................................................333
20.11.2. Parimi i punës së makinës së turbo gazrave
Për përmirësimin e pa dhembshme të dhëmbëve...................................................................................................... 333
21.MEKANIKA RELATIVISTIKE............................................................................................................................. 353

21.1. Bazat e mekanikës relativistike ............................................................................................................................ 353
21.2.Parimet e Ajnshtajnit.............................................................................................................................................. 360
21.3.Relativiteti i ngjarjeve të përnjëkohshme ............................................................................................................ 364
21.4.Ligji i Ajnshtajnit për mbledhjen e shpejtësive................................................................................................... 370
21.5.Masa te teoria speciale e relativitetit.....................................................................................................................373
22.FIZIKA E MJEDISIT JETËSOR............................................................................................................................ 378

22.1.Ndryshimet klimatike globale............................................................................................................................... 378
22.2.Efekti i kopshtit të qelqit........................................................................................................................................ 383
22.3.Mbështjellësi zonal ndryshon............................................................................................................................... 386
22.4.Ndikimi i zhurmës mbi organizmat e gjallë........................................................................................................ 390
22.5.Ndikimi i rrezatimit jonizues mbi organizmat e gjallë...................................................................................... 393
22.6.Mbeturina radiologjike.......................................................................................................................................... 396
22.7.Burimet alternative të energjisë ............................................................................................................................ 398
x
1. Metodat e hulumtimit. Gabimet gjatë matjes
1.1. METODAT E HULUMTIMIT pjesë përbërëse te cilido sistem i përbërë i ma-

NË FIZIKË. MATJA teries, për veprimet reciproke të atyre forma-
ve të ndryshme të materjes për lëvizjet e tyre
Hyrja
Metodat e fizikës
Fizika është shkencë natyrore. Ajo, sikurse edhe
shkencat tjera merret me studimin e natyrës. Të studiuarit e dukurive fizike fillojnë me vëzhgi-
Fizika në sistemin e shkencave natyro- mi, d.m.th., me studimin e dukurisë së dhënë
re gjithmonë zen vend të veçantë, por edhe te ndërtimi i saj natyror. Të mendojmë për mo-
sot, ajo atë e ka. Ajo gjendje ëahtë edhe ment se nuk e kemi të njohur ligjin për ramjen e
veti për shkak të këtyre shkaqeve kryesore: lirë. Para se të kalojmë më tutje, së pari duhet ta
fizika paraqet fondament, te e cila janë vërejmë ramjen e trupave të ndryshëm. E ë qartë
ngritur të gjitha shkencat tjera natyrore; se vetëm të vëzhguarit nuk do të na jep njohu-
-Së treti, zbulimi i ligjeve të fizikës gjerësisht zba- ri shkencore për ligjin e ramjes së lirë. Kush e di
tohen gjatë konstruktimit të instrumenteve për se sa njerëz para Galileo Galilejit, 1564-1642) e
fabrikimin e produkteve dhe materialeve. Fizika kanë vëzhguar ramjen e lirë, por askush para tij
është baza e teknikës. Zhvillimi i fizikës në rad- nuk i ka vendos vëzhgimet në sistem, nuk ka su-
hë të parë e mundësoi zhvillimin e tërësishëm të pozuar (hipotezë personale) për atë se nxitimi
teknologjisë së llojllojshme bashkohore pa të ci- të cilën Toka ua lajmëron të gjitha trupave ësh-
lën jeta e sotshme nuk do të mund të mendohej; të e barabartë. Por jo vetëm që duhet të thuhet
-dhe në fund, fizika është në lidhje të ngush- hipoteza por duhet të gjendet rruga e asaj hipo-
të me filozofinë, por vijimisht njohu- teze dhe të vërtetohet. Domethënë, vëzhgimi
ria dhe të kuptuarit botës që na rrethon. sjell vetëm deri te njohuritë kualitative. Etapa e
Zakonisht thuhet se fizika i mëson dukuritë naty- ardhshme të hulumtimit të dukurive fizike është
rore më të thjeshta, por edhe më të përgjithshmet, –analiza kualitative e dukurisë nëpërmjet së cilës
për vetitë e materies dhe ligjeve të ndryshimeve të tregohet hipoteza për rëndësinë e dukurisë dhe
tyre. Fizika bashkëkohore i studion grimcat ele- trasohet rruga nga vërtetimi i saj eksperimental.
mentare, bërthamat e atomit, atomet dhe moleku- Eksperimenti fizik është etapa e ardhshme e
lat; ndërtimet mikroskopike të atyre grimcave tru- hulumtimit që, edhe pse është i lidhur me vë-
pave të ngurtë, lëngjeve, gazrave; fushat fizike me të zhgimin është thellësisht i ndryshueshëm prej
cilat reciprokisht veprojnë grimcat e substancave tij. Vëzhgimi vetëm e fikson atë që shtrihet në
(gravitacioni, elektromagnetike, nukleare); llojet e sipërfaqen e dukurisë. (Për shembull, të gjithë
ndryshme të lëvizjeve të grimcave dhe mjedise- njerëzit, të gjithë njerëzit deri te Galilej kanë vë-
ve, si edhe lëvizjet kaotike të nxehtësisë. Me fja- zhguar se trupat e lehtë bien më ngadalë se më
lë të tjera, , fizika bashkohore-ajo është shkencë të rëndët). Te eksperimenti jo vetë që realizo-
për format e ndryshme të materies, të cilat janë het dukuria e dhënë në kushte laboratorike, por
edhe hulumtohet varësia e dukurisë prej kush-
teve thelbësore dhe parametrave, karakteristikat
e atyre kushteve, dhe kryhen matje të caktuara.
*Fjala ,,fizikë „ rrjedh prej fjalës greke ,,fizis’’ që

do të thotë natyrë.
1
Gjatë vendosjes së eksperimentit zakonisht Në këtë etapë largohej nga shfrytëzimi i ma-
krijohen kushte të atilla te të cilat dukuria do të tematikës dhe nga të treguarit e madhësisë së re
ndodh më qartë dhe më e zakonshme. Kështu, të futur nëpërmjet operacioneve matematike më
nëse prej ndonjë lartësie njëkohësisht lëshohen herët të mësuara. Me këtë krijohen parakushte të
të bien copë e letrës dhe pjesë e pllakës metalike domosdoshme për matja e madhësive fizike. Për
me syprina të barabarta, ato bien në mënyra të shembull, gjatë të mësuarit e ligjit të ramjes së lirë
ndryshme. Që të bindemi se shkaku për kohën të trupave, në këtë mënyrë futet koncepti për sh-
e ndryshme të ramjes te ndikimi i rezistencës së pejtësinë e fillimit dhe të mbarimit të ramjes, si
ajrit mbi ato trupa, letrën do ta vendosim mbi pl- edhe nxitimi i ramjes së lirë.
lakën metalike, me të cilën rezistencën e ajrit e Analiza teorike e rezultateve eksperimentale
barazojmë për të dy trupat dhe i lëshojmë të bien. jep mundësi me hulumtime të konstatohen ligje
Letra do të bie një lloj sikurse edhe pllaka metali- të reja eksperimentale të cilat më tutje sjellin deri
ke. Galilej, pra, sikurse trupa ka zgjedhur toptha te krijimi i teorisë së fizikës.
me dimensione të njëjta. Teoria e fizikës, e cila e sqaron procesin e dhë-
Gjatë eksperimentimit fitohen fakte të reja për në, përbëhet prej: 1) fakteve eksperimentale të
shkencën, të cilat jo gjithmonë japin parafytyrim cilat ajo i sqaron dhe të cilat, në masë të fundit,
të saktë të vërtetës thelbësore për dukurinë. Për paraqesin fondamente të saj; 2) aparati mate-
zbulimin e rëndësisë së thellë të dukurisë është e matik, te i cili janë formuluar ligjet themelore të
domosdoshme të menduarit teorik të përfitimit teorisë dhe 3) aparati kuptimor i cili e jep ,,kup-
eksperimental të fakteve, për shkak të të cilave timin fizik’’ të formulave të fituara. Kështu, fizi-
është e domosdoshme matematikisht të formulo- kanët shërbehen me dy metoda të pandashme të
het e vërtetë e caktuar shkencore. Matematikis- lidhura: eksperimentale dhe teorike. Nuk është e
ht të formulohet ligji i fizikës. Kjo ndoshta është mundshme vendosja e çfarëdo eksperimenti pa
etapa më e vështir e të studiuarit e dukurisë, pa analizë teorike të vëzhgimeve paraprake të cilat i
të cilën nuk fitohen njohuri shkencore të sakta paraprijnë eksperimentit. Bashkimi i teorisë dhe
dhe teori fizike të formuluara. Këtu, për ndihmë eksperimentit qëndron në atë që ato nuk paraqe-
të kësaj që u përmend do ta citojmë Maks Born: „ sin metoda të pandara të lidhura të cilat njëra me
Para fizikës ekziston problem: se si dukuritë rea- tjetrën plotësohen, kurse të dy metodat janë bazë
le, të vëzhguara nëpërmjet organeve tona, dhe të e njohurisë të njeriut për botën rreth nesh.
pasuruara me instrumente të ndryshme, të sillen
në koncepte të zakonshme, të përshtatshme për Madhësitë fizike. Njësitë.
matje të sakta dhe më të lehta për formulimin ku- Gjatë të mësuarit e proceseve fizike na i shqyrtoj-
antitativ të ligjeve të fizikës „. më vetitë e materies dhe veçantitë e dukurive.
Tab. I. MADHËSITË THEMELORE FIZIKE NJËSIA MATËSE

Emri Simboli Dimens. Emri Simboli
1 gjatësia l,s,r L metër m
2 masa m M kilogram kg
3 koha t T sekondë s
4 Fuqia e rrymës elektrike I I amper A
5 Теmper. termodinamike T  kelvin K
6 Fuqia e dritës J J kandela cd
7 Sasia e substancës* n N mol mol
2
Vetitël e materies ose veçoritë e dukurive fizike në Gjatë matjeve indirekte maten madhësitë fizike
natyrë quhen madhësi fizike. të cilat janë me ligj të përcaktuar të lidhura me
Çdo madhësi fizike ka madhësi të caktuar. Mad- madhësinë që matet. Pastaj, me futjen e madhë-
hësia e madhësisë fizike është karakteristik kuan- sive të matura te ligji, njehsohet në mënyrë indi-
titative e saj. Madhësitë fizike ndërmjet tyre janë rekte madhësia fizike e matur.
të lidhura. Për shkak të kësaj lidhje, me marrë- Instrumentet të cilat shërbejnë për matjen e
veshje ndërkombëtare mund të futen njësi për madhësive fizike quhen matës ose instrumen-
vetëm numër të vogël, ndërmjet tyre madhësi të te matëse. Për shembull, për matjen e gjatësisë
cilat quhen madhësi fizike themelore. Në SI janë shfrytëzohen vizor, shubler ose vint mikromet-
shtatë. Pasqyra e tyre është dhënë te tabela I. Një- rik; për matjen e intervaleve kohore shfrytëzohet
sitë për të tjerat, të ashtuquajtura madhësi fizike stoperka; vëllimi matet me menzurë, temperatu-
të nxjerrura fitohen nëpër jet ligjeve që ato i lid- ra me termometër, tensioni matet me voltmetër
hin me madhësi fizike. etj.
Barazimin që e jep varësinë funksionale Para se të fillohet me matje duhet të caktohet
ndërmjet madhësisë fizike të dhënë dhe madhë- vlera e ndarjes më të vogël të shkallës te matësi i
sive fizike themelore e përcaktojnë dimensionin dhënë. Te figura 1 janë dhënë disa matje për disa
e madhësisë së dhënë fizike. Zakonisht shënohet madhësi fizike
me simbolin e madhësisë themelore fizike të ven-
dosur te kllapa këndore, ose me shkronjë të mad-
he latine (sikurse te tabela I).
Të gjitha njësitë e madhësive themelore dhe të
nxjerra fizike të cilat janë të lidhura në mënyrë
koherente, paraqesin sistem të njësive matëse. Në
vendin tonë me ligj përdoret vedtëm njësitë në SI,
si edhe numrit të vogël njësive jashtësistemore,
sikurse për shembull, natëdita, viti, minuta etj., të
cilat me ligj janë të lejuara për përdorim.
Që të vërtetohet ligjshmëria e dhënë fizike, kry-
hen matje të madhësive fizike.
Duke i krahasuar madhësitë e madhësive fizike të
llojit të njëjtë, kryejm matje të madhësive fizike.
Matja e madhësive fizike të caktuara është kraha-
simi i madhësisë së asaj madhësie me madhësinë
fizike të llojit të njëjtë madhësia e së cilës kushti- Fig.1. Matëse të ndryshëm: lartë, instrumente për ma-
tjen e gjatësisë – vizor, vint mikrometrik dhe shubler;
misht është njësi e zgjedhur.
poshtë: termometër, menzurë dhe voltmetër
Matjet mund të jenë direkte dhe indirekte. Për
shembull, gjatësia e rrugës të një trupi matet di-
Pyetje, detyra, aktivitete
rekt me instrumentet për matje të gjatësisë, ndër-
sa shpejtësia e trupit zakonisht përcaktohet në- 1.Cilat janë metodat themelore të hulumtimit në
përmjet matjes së rrugës dhe kohës për të cilën fizikë?
ajo rrugë është e kaluar. 2.Përmend shembull me të cilin do të tregosh se
eksperimenti dhe teoria janë të pandara të lidhu-
ra dhe të plotësuara.
3
3.Çka janë madhësitë fizike? Cilat janë madhësitë matjeve e ndryshojnë vlerën e vet dhe shenjën
fizike në SI? Cilat janë njësitë themelore në SI? prej një prove në tjetrën, quhen gabime rasti.
4.Çka është matje të madhësisë së dhënë fizike? Shkaku i këtij lloji i gabimeve është subjektive,
5.Përmendni shembuj për matje direkte dhe indi- nëse rezultatet varen prej vetive individuale të
rekte të disa madhësive fzike. personit që mat, kujdesit të tij, mprehtësia e të
shikuarit etj., ose objektive (gjatë çdo prove in-
Sqaroni domethënien e çdonjërit nga këto koncepte. strumenti tregon vlera të ndryshme, për shkak se
(atje ku është e nevojshme sugjero edhe shembuj) përsosshmëria e tij, ose për shkak se vet madhësia
fizike që matet nuk ka madhësi rigoroze të caktu-
-metoda e hulumtimit -madhësitë fizike theme-
ar. Ky lloj i gabimeve zvogëlohet me përsëritjet e
-vëzhgimi lore
shumëhershme të matjeve.
-eksperimenti -madhësi fizike të nxjerra
-analiza e rezultateve ek- -matja direkte Gabimet sistematike janë gabimet e instrumentit.
sperimentale -matja indirekte Ato e ruajnë vlerën e vet dhe shenjën për kohën
-Madhësia fizike -matësi e eksperimentimit.Gjatë matjeve me gabim siste-
-matja matik vlerat e matura gjithmonë janë zhvendosur
në njërën anë në lidhje me vlerën e vërtetë (fig.
1 b). Gabimi i këtillë ndodh, për shembull, nëse
1.2. GABIMET GJATË MATJEVE zeroa e instrumentit matës nuk është në vendin
e vërtetë.
Matja e madhësive fizike bëhen me ndihmën e
njësive. Të gjitha numrat, të fituara si rezultat i
matjes, janë, në realitet, të përafërta. vlerat e matura
a)
Llojet e gabimeve vlera e vërtetë
Gabimet gjatë matjeve mund të jenë: të mëdhaja,
të rastit dhe sistematike. vlerat e matura
Gabime të mëdhaja ndodhin nëse matja bëhet b)
me instrumente jo të duhura, nëse eksperimentu- vlera e vërtetë
esi nuk e njeh metodën e matjes, nëse gjatë matjes
kanë qenë keq të zgjedhur kushtet për shfrytëzim Fig. 1. Kur ekziston gabim sistematik, të gjitha
të metodës së zgjedhur për matje. Gabimi i atillë rezultatet e matjeve janë zhvendosur në njërën anë.
do të jetë, për shembull, vlera jo drejt e lexuar e
ndarjes më të vogël të instrumentit, ose gabimi Eleminimi i gabimeve të këtilla bëhet në atë
është bërë për shkak të ndezjes së instrumentit mënyrë që kryhet krahasim të matjeve të kryera
matës elektrik. Gabimet e mëdhaja duhet të eli- me matjet e bëra me instrument tjetër të saktë.
minohen. Rezultatet e matjes me atë lloj të gabi- Nëse gjatë atij krahasim konstatohet gabim siste-
meve hidhen. matik dhe përcaktohet madhësia e tij, matjet më
Që të zvogëlohen gabimet gjatë matjes, zako- tutje mund të kryhen edhe me ndihmën e instru-
nisht bëhet numër i madh i matjeve. Gjatë për- mentit ,,të prishur’’ me këtë që rezultati i matjeve
sëritjeve të shumta të matjeve mund të vërehet se shtohet, ose zbritet vlera e gabimit sistematik.
rezultatet e matjeve nuk puthiten njëra me tjet-
rën, por ato grumbullohen rreth njërës vlerë, vle- Njehsimi i gabimevе
ra e vërtetë. Gabimet që gjatë Prej gabimeve të rastgit te të cilat çfarëdo matje
nuk mund të lirohemi. Ato duhet t’i vlerësojmë
4
1. Metodi na istraùvawe. Gre{ki pri merewe
srednata vrednost
Treguam se matjet i rregullojmë ashtu që kryejmë Velra absolute gjizthmonë është numër i emër-
srednata
numër të madh të matjeve. Atëherë,vrednost
vlera mesa- tuar dhe shprehet në të njëjtat njësi në të cilat
srednata vrednost
tare e rezultateve të gjitha matjeve e llogarisim shprhet dhe matet edhe madhësia e matur fizike
për vlerë më të afërt matjet i llogarisim për më të (x). Gjatë njehsimit të vlerës mesatare, rezultati
afërta deri te vlera e vërtetë e madhësisë fizike të rrethohet në atë rend të madhësisë që është cak-
matur. Nëse gjatë matjeve të madhësisë fizike (x) tuar me madhësisnë e gabimit absolut. Për shem-
janë këto vlera të fituara: xi , x2 , xn , v lera mesata- bull, nëse diçka është matur me gabim prej dhje-
re xms fitohet si tores së parë rrethoret në dhjetoren e parë, nëse
x1 x2 ..........xn n xi gabimi është e rendit të madhësisë së vlerave të
x sr ¦ (1) plota dhe gabimi rrethohet në vlera të plota etj.
n 1 n relativnata gre{ka
Saktësia e matjes së një madhësia fizike shumë
Ndryshimi ndërmjet vlerës së apsolutna
madhësisë gre{ka
të mad- më preciz shprehet
relativnata gre{ka nëpërmjet gabimit relativ
relativnata gre{ka
'
hësisë së matur te e cila do matje që të jetë dhe (х). Ajo paraqet raport ndërmjet gabimit mesa-
apsolutna gre{ka
vlera
' mesatare quhet gabimi absolut
apsolutna x
gre{ka
i
për tar absolut të matjes (xmes). Dhe vlerës mesatare
'
matjen e dhënë: të madhësisë së matur (xmes):
x1=x1-xmes ;x2=x2-xmes ; ... , xn=xn-xmes (2) xsr
Gx (6)
Gabimi absolut mund të jetë pozitive ose nega- xsr
tive. Megjithatë për vlerësimin e gabimit të Ky gabim
Ovaa zakonisht
gre{ka obi~noshprehet në përqindje:
se iskaùva vo procenti:
matjeve zakonisht kërkohet gabimi absolut mesa-
xsr
tar (xmes). Gjatë përcaktimit të vlerës mesatare Gx 100% (7)
të gabimit absolut të matjes, të gjitha gabimet ab- xsr
solute të matjeve të veçanta merren me shenjën
pozitive (me vlerën e tyre absolute), ashtu që: Gabimi relativ është numër i pa emërtuar. Eks-
perimentet dhe teoria tregojnë se me shumicën e
x1 x2 .......... xn n xi matjeve vlera e gabimeve mesatare absolute, kurse
x sr ¦ (3)
n i 1 n me të edhe gabimet relative bëhen më të vogla.
PRIMER.
Shmangëja e matjeve të vlerës mesatare mund të PRIMER.

SHEMBULLI.
PRIMER. Me shubler (fig. 1) është matur
jenë edhe nga vlerat më të vogla dhe nga më të gjatësia e trupit të dhënë.
mëdhajat, prandaj rezultati (4) përfundimtar sh-
kruhet edhe në këltë mënyrë:
M
shkalla e noniusit
x = xmes ± xmes , (4) 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
kurse kjo do të thotë se vlera e vërtetë e madhë- Shkalla themelore
sisë (x) gjendet ndërmjet vlerave
B
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
x = x mes - x mes dhe x = x mes + x mes : A
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
x mes-x mes > x < x mes + x mes (5)
Fig.1. Matja e gjatësisë së trupit M me shubler
5
1.1.Metodi
Metodi naistraùvawe.
na
1. Metodat eistraùvawe. Gre{ki
Gre{ki
hulumtimit. Gabimet pri
pri
gjatë merewe
merewe
matjes
Shubleri mat me saktësi prej 0,1 mm. Është ndërtu- 0,06

ar prej shkallës themelore A me ndarje të barabarta l 100% 2,2% .
2,71
çdonjëra prej nga 1 mm dhe e dyta, shkalla B e „no-
niusit“. Shkalla B është e lëvizshme, ajo rrëshqet për Shihet se matja me vintin mikrometrike është
shkallës themelore. Vlera e njërës ndarje të shkallës
bërë me saktësi më të madhe.
së noniusit është fituar në atë mënyrë, që gjatësia Pra{awa,zada~i,
Pra{awa, zada~i,aktivnosti
aktivnosti
prej 9 mm të shkallës themelore është ndarë në 10
Pyetje, detyra,zada~i,
Pra{awa, aktivitete
aktivnosti
ndarje të barabarta të shkallës së noniusit.
Matja bëhet në atë mënyrë që trupi vendoset ndërm- 1.Çfarë lloje të gabimeve të matjeve ekzistojnë?
jet shenjave zero të dy shkallave. Milimetrat e plotë Numëroni shembuj.
lexohen prej shkallës themelore, kurse pjesët e dhje- 2.Sqaroni çka është gabimim absolut te matja e
ta të milimetrit prej noniusit. E lexojmë atë ndarje të veçantë. Si caktohet gabimi absolut të matjes së
shkallës së noniusit që më së miri puthitet me cilën- veçantë. Si caktohet gabimi relativ i matjes? Cila
do ndarje të shkallës themelore. Matjen e gjatësisë prej këtyre dy lloje të gabimeve e cakton saktësinë
e përsërisim 10 herë. Rezultatet Rezultatet e matjes e rezultatit?
i paraqesim tabelarisht (tabela 1). Rezultatin e shk- 3.Lartësia e cirkut më të lartë botëror është 2,31
ruajmë: m. Lartësia e Kullës së Ajfelit në Pariz është 300
Tabela1.
Tabela1. m. Thellësia më e madhe në Oqeanin e qetë është
Matja
Merewe li (mm) ' li (mm) 11 km. Terreni në Holandë është 394 m nën niv-
nr. Tabela1.
br. elin e detit. Nëse të gjitha këto gjatësi janë matur
1 2,7 0
me saktësi prej 1 cm, si duhet t’i shkruajmë rezul-
2 2,6 -0,1
3 2,8 +0,1 tatet të këtyre matjeve dhe cila prej matjeve është
4 2,7 0 më precize? Radhitni këto gjatësi sipas saktësisë
5 2,7 0 me saktësi.
6 2,8 +0,1
4.Një forcë është matur me saktësi 0,01%. Mad-
7 2,9 +0,2
8 2,6 -0,2 hësia e saj go
Objasnete
Objasnete
është 12,300 N.
gozna~eweto
zna~eweto Sisekoj
dood
nanasekoj
taodsledni
shkruani rezul-
slednie epoimi.
poimi.
9 2,9 +0,2 tatin e matjes
( (amu
amu kade nëpërmjet
kade gabimit
e epotrebno
potrebno absolut
poso~ete
poso~ete 5? ) )
iiprimeri
primeri
10 2,7 0 Objasnete go zna~eweto na sekoj od sledni e poimi.
Vlera
sredna lmes
lsr =2,74#2,7 l
' mes
lsr = 0,9/10 ( amu kade e potrebno poso~ete i primeri )
Sqaroni rëndësinë e çdonjërës nga këto koncepte.
mesatare
vrednost =0,09 # 0,1
(Atje ku është e nevojshme tregoni shembujt)
Rezultatin e shkruajmë:
-gabimi mesatar absolut
l = (2,7 ± 0,1) mm
-gabimi mesatar relativ
Gabimi relativ është: -përqindja e gabimit
-të shkruarit e rezultatit të matjes
0,1
l 100% 3,7% 1.3. PRESMETUVAWE
1.3. PRESMETUVAWEGRE[KI GRE[KI
2,7 1.3.NJEHSIMI I GABIMEVE GJATË
PRIINDIREKTNI
PRI INDIREKTNI MEREWA.
MEREWA.
1.3. PRESMETUVAWE GRE[KI
MATJEVE
GRAFI^KO
GRAFI^KO INDIREKTE.
PRETSTAVUVAWE
PRETSTAVUVAWE PARAQITJA. NA
NA
E njëjta gjatësi e trupit M mund të matet më saktë PRI INDIREKTNI MEREWA.
PARAQITJA
REZULTATITE
REZULTATITE GRAFIKE
GRAFI^KO PRETSTAVUVAWE NA E REZULTATEVE
me vintin mikrometrik. Nëse vlera mesatare është
lmes= 2,71 mm, kurse gabimi mesatar absolut  lmes REZULTATITE
Shpeshherë madhësia fizike që e masim nuk
=0,06 mm, rezultatin e matjes do ta paraqesim si:
fitohet me matje direkte. Për shembull, vëllimi
l = (2,71 ± 0,06)mm, kurse gabimin relativ do të
i një kuadri caktohet nëpërmjet matjes së gjatë-
jetë
sisë, gjerësisë dhe lartësisë së tij. Ose, dendësia e
substancës të trupit të dhënë homogjen caktohet
nëpërmjet matjes së masës së tij dhe vëllimit të
6
1. Metodat
1. Metodi e hulumtimit. Gabimet
na istraùvawe. Gre{ki gjatë
primatjes
merewe
tij. Matjet e këtilla janë indirekte. Gabimet e ma- të librit të dhënë. Lartësia faqes është а =24,7 cm,
tjes së madhësive fizike që maten në mënyrë in-
indirektni. kurse gjerësia b = 16,3 cm. Sa është gabimi i bërë
direkte, varen prej gabimeve të matjeve që bëhen gjatë matjes së syprinës? Rezultatin shkruani me
indirektni.
gjatë matjeve direkte të madhësive të veçanta me
indirektni. gabimin e matjes.
indirektni.
ndihmën e të cilave njedhsohet madhësia e mad- Zgjidhje.
hësisë së kërkuar. Kontributi i këtyre gabimeve Syprina fitohet si prodhim prej lartësisë dhe
varet prej asaj se çfarë është varësia funksionale gjerësisë, domethënë:
ndërmjet madhësisë së kërkuar dhe madhësive S= a b =(24,7 16,3) cm2 =402,61 cm2
direkt të matura. Te tabela 2 janë dhënë formulat Sipas tabelës. 2 gabimi i syprinës S është:
për njehsimin e gabimeve relative të disa lidhjeve P S a b ;

funksionale. SP pasi e 'a='b=0,05 cm ,
SP a b

atëherë
Tabela 2.2.
Tabela 0,05 0,05
P 0,002 0,003 ose
0,005 ili
24,7 16,3
Madhësia Madhësitë
Tabelae 2. Gabimi i matjes
fizike x Tabela 2.
matura S=0,5%.Gabimi absolut S fitohet nëpërmjet
shuma Tabela
a, b, c 2.x a b c gabimit relative:
algjebrike
x abc 'P=
S SP GP
S =0,005402,61 | r 2 cm2
prodhimi x a b c
x a bc Gx Rezultati shkruhet: S= (402,61 ± 2) cm2 ,
a, b, c x a b c
përkatësisht me rrumbullakimin e asaj dhje-
herësi
a a, b x a b
tore te e cila është caktuar gabimi fitohet:
x Gx S= (403± 2) cm2.
b x a b
fuqia a x a Paraqitjen e ligjeve të fizikës me formula-barazi-
Gx N
x aN x a me e quajmë matematike. Ajo mënyrë e paraqitjes
N-Rrënja me tregues
a
Gx
x 1 a

e jep varësinë kuantitative ndërmjet madhësive
N
x a x N a fizike të shqyrtuara.
Varësia funksionale ndërmjet dy ndryshoreve të
Këto rregulla për njehsimin e gabimeve për matjet madhësive fizike, ose ligji i fizikës, mund të jetë i
e madhësive indirekte shfrytëzohen gjatë matjeve paraqitur edhe nëpërmjet tabelave. Gjatë paraq-
laboratorike. itjes tabelare (shpesh nëpërmjet madhësive fizike
Gabimet te matjet, të shkaktuara me josaktësinë të marruna) paraqiten vlerat e paraqitura të mad-
e instrumentit matës, lehtë vërehen, pasi gabimi hësisë së ndryshueshme të varur-funksioni
më i madh, e kushtëzuar me ndërtimin e instru- Përveç mënyrave të përshkruara, ligjet e fizikës
mentit, zakonisht është përmendur te vet instru- shpesh paraqiten edhe grafikisht. Megjithatë,
menti. Nëse te instrumenti nuk ekziston shënim i ndryshorja e pavarur e madhësisë fizike (shpesh-
atillë, atëherë si gabim llogaritet gjysma e vlerës të herë direkt e matur) zakonisht e bartim në ab-
ndarjes më të vogël të shkallës. Për shembull gjatë shisën e sistemit kënddrejtë koordinativ, kurse
matjes së gjatësisë me vizor, ku ndarja më e vogël në boshtin e ordinatës, në përmasë përkatëse,
është 1 mm, gabimi llogaritet se është 0,5 mm. barten vlerat e funksionit (më së shpeshti vlera e
njehsuar e madhësisë fizike që matet në mënyrë
PRIMER.
SHEMBULLI. Me ndihmën e vizorit janë matur indirekte). Çdo çifti prej vlerave të atyre dy mad-
tehet dhe është caktuar syprina e njërës faqe hësive i përgjigjet një pikë në rrafshin e sistemit
PRIMER.
PRIMER. koordinativ.
PRIMER.
7
Vija e cila i bashkon pikat e fituara e jep grafikun Sikurse mund të shihet vlerat eksperimentale t[ë
e ligjit të fituar. Nëse grafiku vizatohet në bazë paraqitjes grafikr të varësisë I = I (U) nuk shtri-
të vlerave numerike për madhësinë fizike x, e hen te varësia e vizatuar në kontinuitet (drejtëza
cila është rezultat i matjes, dhe shkalla e vlerave e cila është tërhequr ndërmjet lakoreve eksperi-
numerike për madhësinë fizike y =y(x) grafiku mentale). Bëhet fjalë për ligjin e Omit për pjesë të
quhet diagram. Diagramet vizatohen në letrën qarkut elektrik, sipas të cilit
milimetrike. Zgjedhja e ndarjeve (te shkalla) e U
I
boshteve koordinatave ka domethënie të veçantë. R
Ajo zgjedhje duhet të jetë e atillë, grafiku i varësisë
Pasi rezistenca është konstante, e njëjtë, varësia
ta përfshin tërë rrafshin e sistemit koordinativ. Në
është drejtëz.
këtë mënyrë shumë është e rëndësishme përpjesa,
më saktë madhësia e njësisë së boshteve koordi- I/A
natave. Vlerat e matura ose të kushtëzuara për x
do të duhej lehtë të vërehen te shkalla. E njëjta 1,0
vlen edhe për koordinatën y. Gjatë të vizatuarit 0,8
e diagrameve duhet pasur parasysh se prerja e
0,6
boshteve koordinatave nujk është e thënë t’i për-
gjigjen vlerave zero të x përkatësisht vlerave të y.
0,4
Pas futjes së vlerave, të fituara eksperimentalisht, 0,2
te diagrami vizatohet lakorja y=y(x), që është la-
kore e kontinuar dhe ekspçerimentalisht pikat e 0 1 3 4 5 U/V
fituara me zhvendosje, ashtu që mund të jenë më Grafikët e matjeve eksperimentale zakonisht
lartë ose më ulët prej vlerës përkatëse të lakores paraqiten në fletën milimetrike.
(shih shembullin prej fig. 1).
Pra{awa, zada~i, aktivnosti
SHEMBULLI. Cakto varësinë e rrymës elektri- Pra{awa, Pyetje, detyra, aktivitete
zada~i, aktivnosti
ke prej tensionit të sjellur në skajet e rezistorit të 1.Sqaro se si n njehsohet gabimi gjatë matjeve in
njëjtë. Vlerat e fituara për tensionin e matur dhe direkte.
rrymës përkatëse janë dhënë në tabelën 3. Shtylla 2.Merrni një kuadër, për shembull le të jetë kutia
e tretë e jep vlerën për rezistencën e fituar për këpucë. Me vizor matni nga pesë herë tehnet
e kuadrit. Për çdo teh caktoni vlerën mesatare
Numri Tensioni në Fuqia e rrymës Rezistenca e
dhe vlerën mesatare të gabimit absolut. Njehso
volt (V) në amper (А) njehsuar: vëllimin e kuadrit dhe gabimin e matjes tuaj.
U (:)
R
I Sqaroni domethënien e çdonjërit nga këto kon-
1 1,0 0,22 4,55
2 2,0 0,4 5,00
cepte (atje
Objasnete
Objasnete
goku është ena
zna~eweto
go zna~eweto nevojshme theksoni
na sekoj od sledni
sekoj od sledni edhe
e poimi
e poimi
( amu kade e potrebno poso~ete i primeri )
3 3,0 0,58 5,17 ( amu kade shembuj)
e potrebno poso~ete i primeri )
4 4,0 0,78 5,13
5 5,0 1,02 4,90 -Njehsimi i gabimit te matja indirekte
vlera mesatare 4,95 -Paraqitja matematike e matjeve
-Paraqitja tabelare e matjeve
-Paraqitja grafike e ligjit të fizikës
-Diagrami
8
2. Kinematike
2.1. MADHËSITË VEKTORIALE vektorët linear mund të sillen të shtrihen në drej-

tëzën e njëjtë.
Në fizikë punojmë me dy lloj madhësi: skalar Proeksioni i vektorit a të kahes të përcaktuar
dhe vektorial. Madhësitë skalare të cilat janë të me vektorin b quhet madhësia:
përcaktuara vetëm me madhësinë e tyre. Madhë-
Прb a = ab = a cos 
sia skalare fizike është përcaktuar me vlerën e saj
numerike dhe njësia te e cila ajo matet. ku  është këndi ndërmjet vektorit a dhe kahes të

Shembuj për madhësinë skalare është masa përcaktuar me vektorin b (fig. 2).
dhe temperatura.
Madhësia fizike vektoriale është përcaktuar me
madhësinë, drejtimin dhe kahen e saj në hapësirë &
a
dhe njësinë te e cila ajo matet.
Vektorët shënohen me shigjetë mbi simbolin D
për madhësinë dhe gjeometrikisht me shigjeta
me gjatësi të caktuar. Madhësia e vektorit është
përcaktuar me gjatësinë, e tij, kurse drejtimi dhe
D
kahja e shigjetës e jep vendosjen në hapësirë. Vek-
&
torët e parë që i hasim në fizikë janë rreze vektori ab=a·cosD b
r që e përkufizon pozitën e trupit në lidhje me Fig. 2.
ndonjë pikë referente, dhe vektorin e zhvendosjes Nëse vektori me kahen e dhënë formon kënd të
r . Vektori i zhvendosjes është vektor që fillon ngushtë (d.m.th., nëse 0< < nil), atëherë cos>0
prej pikës së fillimit të lëvizjes, kurse mbaron me dhe proeksioni është pozitiv (fig. З.а). Nëse këndi
pikën e mbarimit. Ai dallohet prej rrugës së kalu-  është i gjerë (/2 <  <), atëherë cos  < 0 dhe
ar s i cili paraqet gjatësinë e trajektores ndërmjet proeksioni është negativ (fig.З.b). Për =/2, cos
dy pikave që shtrihen te trajektorja sipas së cilës  = 0 dhe proeksioni është zero, ab = 0 , (fig. 3.
lëviz trupi. c).Për =0, cos  =l dhe proeksion i është i bara-
bartë me madhësinë e vektorit ab = a (fig. 3. ç).
&
& a &
& a
A 'r B &
a a
D & D & D & &
s a b -ab b b b
Ab= 0 ab= a
Fig. 1 a) b) c) ç)
Fig. 3
Vektor të tjerë të cilët i hasim janë: vektori i sh-
pejtësisë mesatare, vektori i shpejtësisë momenta- Vektorin mund ta paraqesim në sistemin kën-
le, vektori i nxitimit momental, vektori i nxitimit ddrejtë koordinativ, të përbërë prej dy boshteve
mesatar. Vektorët që shtrihen në drejtëzat paralele reciprokisht ortogonal (normal).
(të orientuara në një anë të njëjtë ose të kundërtë) Çfarëdo vektor a, në rrafsh ose hapësirë, mund
quhen vektor kolinear. Me zhvendosjen paralele, të paraqitet me proeksionet e tij sipas gjatësisë së
boshteve të x dhe y.
9
2. Kinematike
Ai vektor a në rrafsh mund të shkruhet në for- Në pajtim me barazimin (2) rreze vektori
mën: & & mund të shkruhet nëpërmjet projeksioneve të tij
&
a ax i a y j (2) x dhe y në këtë & &
& formë:
r x i yj (4)
ku ax dhe ay janë komponentet (projeksionet) e Prej gjeometrisë te figura mund të shohim
vektorit a të boshteve të koordinata ve dhe qu- se rreze vektori dhe projeksionet e tij ndërtojnë
 
hen edhe koordinatat e dekartit. Vektorët i dhe j trekëndësh kënddrejtë. Lidhja ndërmjet vekto-
janë vektor njësi me drejtim dhe kahe të boshteve rit dhe komponentëve të tij është përcaktuar me
të koordinatave dhe moduli (madhësia) njësi. këndin 
x
cos T
& r
Y i 1
& y
j 1
sin T
& r
ay a
& x
ax tgT
& y
j
& madhësia e rreze vektorit t është i barabarë me
i X
Fig. 4 r x2 y2 (6)
Vektorët mund të mblidhen, zbriten dhe

Madhësitë ax dhe ay janë të barabarta me gjatë- shumëzohen. Gjatë shumëzimit 
të vektorit a me
skalarin m fitohet vektor i ri b :
sitë e brinjëve të drejtkëndëshit, kurse madhësia a & &
= |a| është e barabartë me gjatësinë e diagonales b ma (7)

së drejtkëndëshit të konstruktuar te vektorët axi madhësia e të cilit është |m| herë më i madh se

dhe ay j (fig.4). Prandaj gjithmonë vlen relacioni: madhësia e vektorita(b = |m| a).
Drejtimi i vektorit b puthitet
me drejtimin e ve-
& 
ktorit a . Kahja e vektorit b ose puthitet me ka-
a {a a x2 a y2 (3) hen e vektorit a (nëse m > 0), ose është i kundërtë

me kahen e vektorit a(nëse m < 0). Për shembull,
Rreze vektori r e cakton pozitën e pikës së nëse vektori i dhënë a shumëzohet me skalarin
dhënë. Ai vektor i tërhequr prej fillimit të koordi- 2, atëherë fitohet vektor i ri që është dyherë më i
natave te pika e dhënë (fig. 5). gjatë se vektori a( fig. 6.а). Nëse vektori i dhënë
Y shumëzohet me skalarin -1, fitohet vektori -a i
M
cili quhet vektori i kundërtë (negativ) i vektorit a.
&
Vektorët a dhe -a kanë madhësi të barabarta, por
r kahe të kundërt (fig. 6. b). Vektori jozero fitohet
y
nëse cilido qoftë vektor shumëzohet me skalarin
T 0. Ai e ka madhësinë zero, por nuk ka kahe.
X
Fig.5.
x
10
2. Kinematike
&
a & ligji komutativ, d.m.th., se
& & & &
a
& &
& a +b = b+ a (9)
b 2a
-a

Do të vërejmë se vektori a + b paraqet diago-
nalen e paralelogramit të përcaktuar me vektorët
a) b) a dhe b (fig.7.а). Për këtë shkak rregulla mbled-
Fig. 6 hjen e vektorëve është e njohur si rregulla e para-
lelogramit.
Që ta definojmë rregullën për mbledhjen e Për mbledhjen e vektorëve vlen ligji asociativ.
vektorëve, të mendojmë se kemik dy vektor të Për shembull,

nëse duhet që të mblidhen vek-

dhënë si te figura 7: vektori a e ka gjatësinë 2 dhe torët a , b dhe c atëherë
na mundemi së pari ta
formon kënd prej 300 në lidhje me ndonjë vijë re- caktojmë shumën a + b dhe atë ta mbledhim 
me
ferente; vektori b e ka gjatësinë 1, me drejtimin vektorin c, ose së pari ta gjejmë shumën b + c
të përcaktuar me këndin prej 600 në lidhje me vi- ,prandaj pastaj ta shtojmë vektorin a. Edhe në të
jën e njëjtë referente. Nëse duam që të njehsojmë dy rastet fitohet një vektor i njëjtë (fig. 8):

shumën a + b , atëherë vektorin b , e zhvendo-
& & & &
sim paralelisht me vetveten, ashtu që fillimi i tij të
gjendet në mbarimin e vektori a. Atëherë vektori

a b c a& b c& (10)
i ri c që fitohet gjatë lidhjes së fillimit të vektorit a 

Prej fig. 8 vërejmë se shjuma a+ b + c paraqet

dhe mbarimin e vektorit b , quhet shuma e vek- vektor të ri i cili fillon në fillimin e vektorit (a)

torëve a dhe b (fig. 7.а): dhe mbaron me vektorin e fundit prej shumës
(c). Kjo rregullë vlen edhe për mbledhjen e çfarë-
& & & do numrit të vektorëve.
a +b =c (8) &
a& b&& c& c
a b c
& & & &
& b c
b & &
a
& & b
ab
600 300
&
a
Fig. 8
& &
a
& & & b Nëse është e njohur rregulla për mbledhjen
c ab
& & & e vektorëve, atëherë e dim të kërkojmë edhe
& c ba
b ndryshimin e dy vektorëve, pasi gjithmonë
&
a ndryshimin mund ta paraqesim si mbledhje me
a) b) shenja të kundërt (vektor negativ):
& & &
Fig. 7.
a b
&
a b (11)

Nëse dëshirojmë ta fitojmë shumën b + a, ve- 
Nëse i kemi vektorëta dhe b dhe duam ta cak-
projmë në të njëjtën mënyrë me atë dallim që tani
tojmë ndryshimin a -b , atëherë[ë së pari e kon-
fillimi i vektorit a mezhvendosje paralele sillet
struktojmë vektorin -b , kurse pastaj ta mbledhim
te mbarimi i vektorit b (fig.7.c). Prej figurave të
vektorin a (fig.9)
sipërme shihet se për mbledhjen e vektorëve vlen
11
2. Kinematike
&
a
&
a sin D
& &
a b
sin J
b
&
b
&
a
c
(13)
& b sin E
& & & b
b
a b
c sin J
Fig. 9. Kur trekëndëshi është kënddrejtë, shprehjet
thjeshtohen për shkak të vlerave të kosinusit dhe
Nëse kemi detyrë te e cila duhet të mblidhen sinusit për kënde të drejtë.
vektorët, kurse zgjidhja është trekëndësh këndn- Shembulli 1. Nëse koordinatat e vektorit të parë
gushtë, detyra zgjidhet me zbatimin e teoremës së janë a(1,-2) dhe b (5,4), të caktohen komponen-
kosinusit dhe teoremës së sinusit. tet, madhësia dhe kahja e shumës dhe ndryshimit
Teorema e kosinusit thotë: katrori i brinjës së të dy vektorëve.
trekëndëshit është i barabartë me shumën e kat- & &
a + b = (1+5, -2+4) = (6, 2)
rorëve të të dy brinjëve tjera e zvogëluar prej prod- & &
himit të dyfishtë të të dy anëve dhe kosinusit të kën- a - b = (1-5, -2-4) = (-4, -6)
dit ndërmjet tyre. Këtë do ta vërejmë për shembull Madhësitë janë:
të vizatuar më poshtë: & &
a b 62 22 40 2 10
& &
J a b 42 62
&
52 2 13
&
a b Shembulli 2.Aeroplani fluturon në kahe 300 prej
veriut me shpejtësi prej 500 km/s, kur fillon të
D fryn era me shpejtësi prej 37 km/h në kahe prej
E
& 300 prej perëndimit. Cila do të jetë madhësia dhe
c kahja e shpejtësisë së aeroplanit nëse piloti nuk e
bën fluturimin për shkak të ndikimit të ajrit? I
Fig. 10. njehsojmë komponedntet e vektorëve të shpejtë-
sisë dhe të aeroplanit dhe të erës.
a2 b 2 c 2 2bc cos D Aeroplani: v1 = 500 cos (600) = 250 km/h
b 2
a c 2ac cos E
2 2
(12) v2= 500 sin(600) = ~433 km/h
Era: u1= 37 cos (300) = 32 km/h
c 2
a b 2ab cos J
2 2
u2 = 37 sin (300) = 18,5km/h
Teorema e sinusit thotë: brinjët e trekëndëshit Vektori i shpejtësisë së aeroplanit nën ndiki-

janë proporcionale me sinusët e e këndeve që shtri- min e ajrit m do të jetë shumë e të dy vektorëve
  
hen përballë atyre brinjëve. m = v + u , kurse komponentet e tij shumë prej
 
a : b : c = sin  : sin  : sin  komponentëve të të dy vektorëve v dhe u .

m1 = v1 + u1 = 250 + 32 = 282 km/h;
Për trekëndëshin e njëjtë të zbatuar më lartë m2 = v2 + u2 = 433 +18,5 = 451,5 km/h
i njëjtë trekëndësh i zbatur më lartë teorema e Madhësia e vektorit do të jetë e me:
sinusit e jep teoremën:
a sin D m vu 282 2 451,5 2 532,3 km/h
b sin E Kahja e vektorit të përbashkët të caktuar me
12
2. Kinematike
§ v u2 · § 451,5 · Mekanika në mënyrë intensive është zhvillu-

tg ¨¨ 2 ¸¸ tg ¨ ¸ | 58
0
ar në shekullin XV dhe XVI, me punën e Nikolla
v
© 1 u 1 ¹ © 282 ¹ Kopernikut (Nikolaus Copernicus, 1473-1543), i
Kahja e lëvizjes së aeroplanit është 58° kah cili e krijoi teorinë heliocentrike të lëvizjes së pla-
lindja ose 32° kah veriu. Diagrami i lëvizjes është netëve rreth Diellit, si edhe bazat për shqyrtimin
dhënë te fig. 11. e relativitetit të të gjitha lëvizjeve. Johan Kepleri
(Johanes Kepler, 1571-1630), në bazë të përpu-
37 km/h
veri nimit të vëzhgimeve të lëvizjeve të planetit Mars,
i ka definuar ligjet për lëvizje të planeteve. Ato
400 km/h
ligje, të njohura si ligje të Keplerit, i kanë mun-
400 km/h dësuar Isak Njutnit (Isaac Newton, 1642-1727) ta
definon ligjin për gravitacionin e përgjithshëm.
580 lindje Veçanërisht rol të rëndësishëm nëzhvillimin e
makenikës ka luajtur Galile Galilei (Galileo Gali-
Fig. 11 lei, 1564-1642) i cili e ka vendosur ligjin e parë
Detyra: themelor të dinamikës – ligjin për inercion. Ai i
1.Anija tërhiqet nëpër një kanal me ndihmën e ka vendosur bazat e kinematikës bashkohore. I
dy litarëve. Nëse forcat me të cilat tërhiqet anija pari e ka zbuluar ligjin për ramjen e lirë dhe ligjin
janë përkatësisht 400 N dhe 600 N, kurse këndi për lëvizje të trupave, të hedhur nën ndonjë kënd
ndërmjet litarëve është 600, të caktohet forca e nga horizonti, pa marrë parasysh rezistencën e
rezultantes të anijes dhe këndeve që i formojnë li- ajrit. Rol më të madh në definimin e lëvizjes ka
tarët me kanalin. Supozohet se forca e rezultantes Isak Njutni i cili i ka vendosur bazat e mekan-
është paralele me kanalin. ikës klasike, me futjen e koncepteve themelore të
Ndihmë: zbatoni teoremën e kosinusit. cilët e karakterizojnë kohën, veprimin reciprok
(Përgjigje: FR = 872 N,=23,4 °,  = 36,65 °) të trupave, hapësirën dhe kohën, si edhe tre ligjet
2.Cakto madhësinë dhe kahen e rezultantes të dy themelore (parimi i mekanikës). Ato parime janë
forcave 56 N nën këndin prej 250 dhnë në librin ,,Parimet matematikore të filozo-
dhe 43 N nën këndin prej 2200. Kahet janë dhënë fisë së natyrës „ ku Njutni i bashkoi, përgjithësoi
në lidhje me boshtin X. Vizatoni diagramin vek- dhe themeloi arritjet bashkohore në mekanikë.
torial. (Përgj. 67,2 N nën 164,6 °) Mekanika është zhvilluar deri në fund të shek-
ullit XIX me paraqitjen e elektricitetit dhe mag-
2.2. LËVIZJET MEKANIKE netizmit si degë të veçanta të fizikës, të cilat nuk
munden të sqarohen me ligjet e mekanikës.
Fillimet e mekanikës datojnë qysh prej ko- Në shekullin XX është treguar se mekanika
hërave të Arkimedit (Archimedes, viti 287-212 (klasike) e Njutnit nuk mund të zbatohet për
p.e.r.). Ai ka konstruktuar makina të ndryshme lëvizjen e elektroneve dhe grimcave tjera elemen-
luftarake, glob qiellor te i cilin kanë mundur të tare të cilat gjenden te atomet dhe sistemet nuk-
vërejnë lëvizjet e yjeve, si edhe terrimi i Diellit leare (mikrokozmosi). Prandaj ka ardhuir deri te
dhe Hënës, makina për ujitje të fushave etj. Njëra krijimi i fushës së re në fizikë, nga ana e shkencë-
nga meritat më të mëdhaja të Arkimedit në me- tarit danez Nils Bor (Niels Bohr, 1885-1962), e
kanikë është krijimi i teorisë së parë të mekanikës quajtur mekanika e kuantit. Mekanika quhet
së lloshit dhe teorisë së qendrës së masës. pjesa e fizikës që i studion
13
2. Kinematike
format më të thjeshta të lëvizjes së substancave ndodhur, por nuk e shqyrton ndërtimin moleku-
dhe fushës. Vet emri vjen prej fjalës greke мвхинв lar të substancës. Detyra themelore e mekanikës
që do të thotë makinë. Pjesa e mekanikës që e stu- është tëcakton vendpozitën e trupit (ose trupave)
dion lëvizjen e trupave mikroskopike (trupa me në çdo moment të kohës.
numër të madh të molekulave ose atomeve) me Mekanika klasike përmban tre pjesë: kinema-
shpejtësi shumë të vogla prej shpejtësisë së dri- tikës (e cila merret me shqyrtimin e llojeve të lë-
tës në vakuum (300 000 km/s) njihet me emrin vizjeve); dinamika (e shqyrton ndikimin e forca-
mekanika klasike. Trupat e atillë janë planetet nga ve mbi lëvizjen e trupave) dhe statika (i përcakton
sistemi Diellor, satelitët e tyre dhe kometet të cilët kushtet për baraspeshë të trupave nën ndikimin e
lëvizin me shpejtësi të vogël në lidhje me shpejtë- forcave).
sinë e dritës. Lëvizja e trupave të cilët lëvizin me
shpejtësi të krahasueshme me shpejtësinë e dritës, 2.3. KINEMATIKA
nuk mund të përshkruhet me mekanikën e Njut-
nit, për shkak të varësisë së masës së shpejtësisë Kinematika është pjesë e mekanikës e cila e
gjatë lëvizjes me shpejtësi të mëdha, të zbuluar studion lëvizjen mekanike pavarësisht prej sh-
në fillim të shekullit XX, si edhe për shkak të pa- kaqeve që e shkaktojnë lëvizjen. Fjala kinemati-
varësisë së shpejtësisë së dritës në vakuum prej kë vjen prej fjalës greke kinema, që do të thotë
zgjedhjes së sistemit referent. Ajo ka sjellur deri lëvizje. Për themelues të kinematikës bashkohore
tge dukuria e teorisë speciale të relativitetit nga llogaritet Galileo Galilei i cili i pari e zbuloi ligjin
ana e Albert Ajnshtajn it në vitin 1905. Në bazë të për ramjen e lirë dhe ligjet për lëvizjen e trupave
teorisë speciale, kurse më vonë edhe të teorisë së të hedhur nën ndonmjë kënd në lidhje me hori-
përgjithshme të relativitetit, formohet mekanika e zontin.
re e quajtur mekanika relativistike. Në pajtim me Ligjet në kinematikë do t’i përkufizojmë duke
mekanikën klasike, shpejtësia e lëvizjes së trupave shqyrtuar lëvizjen e pikës materiale (trupi dimen-
është e pakufizuar, ndërsa sipas mekanikës rela- sionet e të cilit mund të elemenohen). Pozita e pi-
tivistike, shpejtësia maksimale që mund ta ketë kës materiale në hapësirë mund të caktohet vetëm
një trup është shpejtësia e dritës në vakuum. Në në lidhje me ndonjë trup tjetër (ose grup i trupa-
praktikë kjo është e pa arritshme, por disa grimca ve) që kushtimisht llogaritet për e palëvizshme.
si elektronët mund të lëvizin shumë afër asaj. Te Trupi i atillë quhet trup referent. Zgjedhja e trupit
rrezet kosmike janë regjistruar protone, shpejtë- referent varet prej kushteve të detyrës së shqyr-
sia e të cilave janë shpejtësi më të vogla prej shpej- tuar dhe në të lëvizja të përshkruhet në mënyrë
tësisë së dritës në vakuum me rend të madhësisë më të thjeshtë. Nëse trupi referent është lidhur
10-10 m/s. me sistemin koordinativ, fitojmë sistem referent.
Megjithatë, na edhe sot shërbehemi me me- Trupi i cili e ndryshon pozitën e tij në lidhje me
kanikën e Njutnit, kur i shqyrtojmë dukuritë në trupin referent quhet trup i lëvizur. Disa trupa në
mjedisin tonë, pasi jep rezultate me saktësi mjaft lidhje me trupin referent lëvizin, kurse tjerët të
të madhe për trupat me masë të madhe dhe sh- palëvizshëm. Kjo tregon se lëvizjet mekanike janë
pejtësi të vogla. relative. Kështu tregon se lëvizjet mekanike janë
Mekanika i ndan vetitë fizike më elementare të relative. Kështu për shembull, udhëtarët të cilët
materies, sikurse janë: Format e lëvizjes, shkaqet gjenden në tren, i cili lëviz në lidhje me stacionin
për shkak të cilëve ajo lëvizje ka ndodhur, kushtet e trenit.
në të cilat ka
14
2. Kinematike
Kur pika materiale e ndryshon pozitën në Kinematika e pikës materiale e përshkruan lë-
hapësirë në lidhje me trupin referent themi se ai vizjen e pikës materiale pa ndërhyrë në sqarimin e
lëviz. Domethënë, me lëvizje të pikës materiale shkaqeve që sjellin deri te lëvizja. Për përshkrimin
nënkuptojmë kalimin e pikës materiale prej po- e lëvizjes së pikës materiale në kinematikë shfry-
zitës fillestare në përfundimtaren (të fundit) në tëzohen konceptet: trajektorja (shtegu), rruga
mënyrë të caktuar në varësi të caktuar prej ko- e kaluar, zhvendosja, shpejtësia dhe nxitimi.
hës. Gjatë lëvizjes së pikës materiale, me kohën, Zhvendosja e pikës materiale paraqet vek-
vendpozita e tij në hapësirë rregullisht ndryshon, tor që i lidh pozitën fillestare dhe përfundimta-
duke kaluar prej njërës pikë në tjetrën. Me lid- re në hapësirë në mënyrë të çfarëdoshme, por
hjen e atyre vendpozitave fitohet traektorja (vija për interval të kohës së caktuar t dhe është
rrugore ose shtegu) e pikës materiale. Forma e plotësisht e përcaktuar me ato pozita. Zhven-
trajektores së pikës materiale varet prej sistemit dosja është plotësisht e përcaktuar me ato po-
referent. Sipas kësaj lëvizjet ndahen në drejtvizo- zita. Zhvendosja është madhësi vektoriale.
re dhe të lakuara. Lëvizja drejtvizore kemi nëse Pozita e pikës materiale në hapësirë në momen-
trajektorja e lëvizjes është drejtëz, kurse e lakuar tin e dhënë mund të jetë e dhënë me një vektor në
nëse trajektorja është çfarëdo lakore. Për shem- lidhje me ndonjë pikë të palëvizshme. Ai vektor
bull, kemi udhëtar që qëndron në platformën që e quhet rrezevektor dhe shënohet me r. Rreze-vek-
tërheq lokomotivën. Udhëtari lëshon trupi lirisht tori i pikës materiale quhet segment i orientuar i
të bien. Trajektorja e trupit në lidhje me vëzhgu- drejtëzës që i lidh pikën referente (trupin) O me
esin që gjendet në tokë, trajektorja e trupit është pikën materiale M. Vendpozita e pikës materiale
parabolë. Shembulli tregon se lëvizja drejtvizore e në hapësirë tërësisht është përcaktuar me rreze-
trupit në lidhje me sistemin referent, mund të jetë vektorin r dhe nuk kërkon futje të sistemit koordi-
i lakueshëm në lidhje me sistem tjetër referent. nativ, por vetëm të trupit referent ose pika (fig. 1).
Sikurse pozita e pikës materiale në hapësirë Gjatë lëvizjes së pikës materiale M rreze-

caktohet në lidhje me trupin referent ose sistemi vektori r mund të ndryshon sipas kahes dhe sipas
referent, gjithashtu edhe koha matet në lidhje me modulit (fig. 2), përkatësisht të varet prej kohës t.
ndonjë moment fillestar. Lëvizja e pikës materiale Në momentin e kohës t1 pozita e pikës materiale M
do të dihet nëse mundet të caktohet pozita e pikës është përcaktuar me rreze-vektor r1, kurse në mo-
materiale në hapësirë në çdo moment të kohës t, mentin e kohës t2 me rreze-vektor r2. Atëherë lë-
në lidhje me ndonjë sistem referent prej më parë vizja e pikës materiale përshkruhet me barazimin:
të zgjedhur.
Pozita e pikës materiale në hapësirë në mo-
mentin fillestar të kohës quhet pozita fillestare e
pikës materiale. Lidhja ndërmjet pozitave të pikës
& &
lëvizëse materiale në hapësirë dhe koha e caktoj- r = r (t) (1)
në ligjin e lëvizjes së tij. Detyra themelore e me-
M1 M2
kanikës është të studiuarit e ligjeve për lëvizjen e M
trupave. M3
& & M4
r & r2 &
r1 r3 &
0 r 4
0
Fig. 1. Fig. 2.
15
2. Kinematike
Nëse rreze-vektori r është lidhur me sistemin & & & & &
M 1 M 2 = 'r r2 r1 r t 't r t (3)
kënddrejtë koordinativ (fig. 3), atëherë ai është
përkufizuar me Moduli (gjatësia e vektorit) të zhvendos-
& & & jes është e barabartë me largësinë më të shkurtër
r (t) = i x t j y t (2) ndërmjet pozitës përfundimtare dhe fillestare të
pikës materiale.
Y Largësia ndërmjet pikave М1 dhe М2 si-
M pas gjatësisë së trajektores quhet rruga e kaluar
& s. Rruga e kaluar është madhësi skalare. Shihet
r t se moduli i vektorit të zhvendosjes gjithmonë
është më e vogël ose e barabartë me rrugën e ka-
luar që i përgjigjet:
X 'r 's
Fig. 1. Rruga dhe moduli (gjatësia) e vektorit të
zhvendosjes puthitet, s = |r|, vetëm gjatë lëvi-
zjes së trupit sipas vijës së parë në një kahe. Në
Pasi barazimi (1) e përcakton pozitën e të gjitha rastet moduli i zhvendosjes është më i
pikës materiale në çdo moment të kohës, ajo e vogël. Njësia për zhvendosje është metri, m.
përcakton ligjin e lëvizjes të asaj pike. Vendi gje-
ometrik i skajeve të rreze-vektorëve r quhet tra-
jektorja e pikës materiale dhe ajo paraqet vijë të saj 's
M1 M2
të lëvizjes. Prandaj barazimi (1) paraqet barazim
&
vektorial të trajektores së pikës materiale. 'r
Madhësitë themelore të cilat e përkufi-
zojnë lëvizjen janë: zhvendosja, shpejtësia dhe nxi-
& & & &
timi. r1 r t r2 r t 't
а) Vektori i zhvendosjes.
Ndryshimi i pikës materiale përshkruhet me
madhësi fizike e cila quhet zhvendosje. Vektori i
zhvendosjes njëkohësisht tregon drejtimin dhe
O
kahen e lëvizjes së pikës materiale dhe ka kahen
e vendpozitës fillestare nga përfundimtarja. Pozi- Fig. 4.
ta e pikës materiale M1 në momentin e kohës t
është përcaktuar me rreze-vektorin r1 = r (t). Pas b) Vektori i shpejtësisë. Që të mund të
intervalit të vogël të kohës (t) pika materiale kryhet krahasimi i lëvizjeve të ndryshme, është
vjen në vendpozitën M2, që është përcaktuar me futur madhësia e quajtur shpejtësia. Madhësia e
rreze-vektorin r2 = r(t + t). Prandaj ai inter- cila është e barabartë me raportin e vektorit të
val kohor elementar tpika materiale zhvendoset zhvendosjes r dhe intervali i kohës t për të
prej vendpozitës M1 në vendpozitën M2. Atëherë cilën ka ndodhur ajo zhvendosje quhet shpejtësia
vektori i zhvendosjes do të jetë dhënë me: mesatare, paraqet madhësi vektoriale dhe shëno-
het me vmes:
& & &
& 'r r t 't r t
vmes (4)
't 't
sr
16
2. Kinematike
Vektori i shpejtësisë mesatare përcakto- Nëse lëvizja është drejtvizore atëherë lë-
het si vektor kahja e të cilës puthitet me kahen e vizja momentale në çdo moment të lëvizjes është
vektorit të lëvizjes r dhe është e barabartë me e pandryshueshme dhe është e njëtajtshme.
madhësinë e raportit:
& & &
& 'r v const v
vsr (5)
&
't v
Nëse duam ta njehsojmë shpejtësinë mo- &
mentale të trupit në momentin e dhënë të kohës, v &
njehsojmë shpejtësinë mesatare për ndonjë inter- v
valë të vogël kohore. Me zvogëlimin e intervalit
kohor akoma më shumë afrohet deri te vlera mo- a) b)
mentale e shpejtësisë. Gjatë kushtit t të tenton Fig. 6.

nga zero e përkufizojmë shpejtësia momentale v :
Shpejtësia gjatë lëvizjes drejtvizore ësh-
&
& 'r të konstante, ndërsa gjatë lëvizjes jo drejtvizore
v t (6) është madhësi e ndryshueshme dhe ka vlera të
't ndryshme në momente të ndryshme të kohës.
Drejtimi dhe kahja e vektorit të shpejtë- Njësia për shpejtësinë është metër nën sekondë,,
sisë momentale puthitet me drejtimin dhe kahen m/s.
e zhvendosjes të pikës materiale. c) Nxitimi. Shpejtësia pikës materiale
Shpejtësia momentale ka kahe sipas me vijimin e kohës mund të ndryshon sikurse
tangjentes të trajektorisë të pikës materiale (fig.5). sipas madhësisë, ashtu edhe sipas kahes. Nëse
Pasi shpejtësia është madhësi vektoriale, kahja e gjatë kohës shpejtësia nuk ndryshon (v = const),
tij është e njëjta me kahen e vektorit elementar të atëherë për lëvizjen themi se është e njëtrajtshme.
zhvendosjes, d.m.th. drejtimi i vektorit elementar Gjatë lëvizjes me madhësi të pa ndryshueshme,
të zhvendosjes, d.m.th., drejtimi i tangjentes në kahja e shpejtësisë mund të mos ndryshon ose të
pikën e dhënë të trajektores. ndryshon gjatë kohës. Nëse kahja dhe madhësia
e shpejtësisë nuk ndryshon, atëherë kemi lëvizje
& & drejtvizore të njëtrajtshme, (fig.6.а). Nëse mad-
v v sr
M1 M2 hësia e shpejtësisë nuk ndryshon, por ndryshon
& vetëm kahja e vektorit të shpejtësisë, atëherë kemi
'r
lëvizje të lakuar. Shembull për lëvizje të këtillë të
pikës materiale sipas vijës rrethore që paraqet lloj
& &
r t r t 't
të lëvizjes së nxituar, (fig.6.b).
Nëse shpejtësia ndryshon gjatë kohës,
atëherë kemi lëvizje e nxituar. Pasi shpejtësia gja-
O të lëvizjes jo të njëtrajtshme të pikës materiale
paraqet madhësi të ndryshueshme, që të përsh-
Fig. 5. kruhet futet madhësi e re të quajtur nxitim. Nxi-
timi tregon se si ndryshon shpejtësia gjatë kohës.
Lëvizja e atillë të pikës materiale, ku vek-
Raporti i ndryshimit të vektorit shpejtësisë dhe
tori i shpejtësisë ndryshon vijimin e kohës, quhet
intervalit kohor të drejt të ndryshimit të vektorit
lëvizje e ndryshueshme ose jo e njëtrajtshme.
të shpejtësisë dhe intervali kohor për të cilin ai
ndryshim ka ndodhur.
17
2. Kinematike
e japin, e jep edhe shpejtësinë mesatare e jep nxi- Për kohën t pika materiale ka kaluar

timin mestara a mes të kësaj pike materila te inter- largësinë:
vali i pikës materiale në intervalin e dhënë kohor, x = x2 - x1 = x(t + t) - x(t) (3)

ku v (t) është shpejtësia e momentit fillestar të lë-
vizjes, kurse v (t + t) është shpejtësia e pozitës

përfundimtare shpejtësia të pikës materiale pas O M1 M2 X

x1 'x
intervalit kohor t: x2
& & &
& 'v v t 't v t
asr (7)
't 't
mes
Fig.1.
Nëse duam ta caktojmë nxitimin e pikës
materiale në momentin e dhënë atëherë intervali Raporti i rritjes së koordinatës x nga in-
kohor do ta zvogëlojmë deri sa nuk fitohet shumë tervali kohor t (për të cilën ka ndodhur ajo rri-
vlerë e vogël. Atëherë e definojmë nxitimin mo- tje), quhet shpejtësia mesatare e pikës materiale
mental të pikës materiale se si vlera kufitare e për kohën ndërmjet t dhe t + t. Sipas definicio-
definojmë nxitimin momental të pikës materiale nit, shpejtësia mesatare e pikës materiale është e
si vlerë kufitare prej nxitimit mesatar a mes kur t

barabartë me:
tenton nga zero. Njësia për tenton nga nxitimi
vvme
'x xt 't xt
është metri në sekondë në katror, m/s2. (4)
't 't
sr
2.4. LIGJI PËR LËVIZJE Nxitimi mesatar është ndryshimi i shpe-

TË PIKËS MATERIALE jtësisë me kohën. Sipas definicionit, ai është i
barabartë me:
Në formën e përgjithshme ligji për
aames
'v v t 't v t
lëvizjen e pikës materiale thotë sr (5)
& 't 't
& & & a t2
r r0 v0 t (1) Lëvizja e ndryshueshme e pikës mate-
2 riale me nxitim konstant quhet lëvizje e nxitimit
të njëtrajtëshëm ose lëvizje drejtvizore e ndry-
Këtu ro është pozita fillestare e pikës
shueshme. Në rastet e shpeshta lëvizja e nxitimi
materiale, r është konstante e pozitës pas kohës t.
drejtvizor është drejtvizor.
Shpejtësia e pikës materiale në formën
vektoriale është definuar me:
2.5. LËVIZJA NJËDIMENSIONALE
& & & E PIKËS MATERIALE
v v0 a t (2)

ku v 0 është shpejtësia fillestare e lëvizjes. Gjatë lëvizje së nxitimit drejtvizor dhe
Të shqyrtojmë lëvizje njëdimensionale të drejtvizor të pikës materiale vektori i shpejtësisë

pikës materiale. Lëvizja është drejtvizore. Në mo- (shpejtësia e momentit) v ndryshon vetëm sipas
mentin e kohës tj = t pika materiale gjendet në poz- madhësisë. Do të jetë e përshtatshme të marrim
itën Mi, atëherë koordinata e saj do të jetë e barabartë lëvizje drejtvizore e pikës materiale sipas gjatësisë

me x1 = x(t). Pas një kohe t2 = t + t, pika materiale së boshtit Х me shpejtësinë fillestare v 0:
do të zhvendoset në pozitën М2, koordinata e së cilës & & &
është e barabartë m x2 = x(t + At), fig.1. v v0 a t (1 )
18
2. Kinematike
  
Pasi të gjithë vektorët, (v , v 0, a ), shtri-
a t2
hen në një drejtëz sipas gjatësisë së boshtit X, ato 'x x x0 v0 t (4)
janë jolinear dhe vlerat absolute të projeksioneve 2
të tyre janë të barabarta me ato vektor. Shenjat e Për koordinatat (pozitën) x të pikës ma-
projeksioneve varen prej kaheve të atyre vektorë- terijale në momentin e kohës t fitohet shprehja:
ve në lidhje me boshtin koordinativ tani më të
zgjedhur X, (fig.1). a t2
x x0 v0 t
&
(5)
& 2
O M0 v0 M a ku x0 është koordinata e trupit në momentin e ko-
x x x & hës t0 = 0.
v X
& Gjatë lëvizjes drejtvizore të njëtrajtshme
a
pika materiale me shpejtësi konstante lëviz me
x x
& x &  
O M0 v0 M v X shpejtësi konstante v = const, (a = 0), atëherë ve-
ktori i zhvendosjes r përcaktohet prej:
& &
Fig. 1. 'r v t (6)
kurse projeksioni i tij X përcaktohen me for-
Nëse kahet e vektorit të shpejtësisë fil- mulën:

lestare  v 0 dhe vektorit të nxitimit janë të bara-
barta dhe puthiten me kahen pozitive të boshtit
'rx x v t (7)
X, atëherë moduli i shpejtësisë së pikës materiale Koordinata x e pikës materiale në mo-
rritet gjatë kohës: mentin e kohës t përcaktohet me formulën:
v v0 a t (2)
x x0 v0 t (8)
Themi se ajo nxitohet. Nëse tani, kahja e

nxitimit a është e kundërt me kahen e shpejtësisë ku x0 është koordinata e pikës materiale në mo-

fillestare v 0 , atëherë moduli i shpejtësisë së pikës mentin e kohës t0 = 0. Përfundimi: Gjatë lëvizjes
materiale gjatë kohës zvogëlohet: me nxitim konstant shfrytëzohen këto tre baraz-
ime: 2
v v0 a t at
(3) 'x v0 t (9)
2
Pika materiale ngadalësohet ose frenon.
Domethënë, lëvizjet drejtvizore të ndryshueshme v v0 at (10)
sipas vijës së drejtë ndahen në të nxituara dhe të
'v
ngadalësuara. Megjithatë, në mekanikë çdo lë- a (11)
vizje drejtvizore jo të barabartë quhet e nxituar. 't
Lëvizja e nxituar dallohet prej lëvizjes së nxituar
vetëm sipas projeksionit të vektorit të nxitimit të
boshtit koordinativ të zgjedhur. Ato nuk vlejnë nëse nxitimi ndryshon
Rasti special i lëvizjes drejtvizore të nx-
&
& & a t2 itimit të barabartë kemi kur lëvizja realizohet në
'r v0 t drejtim vertikal (rënia e lirë ose predhë).
2
Projeksioni i vektorit të zhvendosjesnë
boshtin X është dhënë barazimi:
19
2. Kinematike
2.6. RËNIA E LIRË. vy v0 y r g t (3)

PREDHA VERTIKALE
g t2
'ry 'y y y0 v0 y t r (4)
Koncepti i rënies së lirë për herë të parë e 2
ka futur Galileo Galilei. Eksperimentet e tija kanë
sjellur deri te njohuritë se të gjithë trupat bien me x O
y0
shpejtësinë e njëjtë, pa dallim të masës së tyre. Ga- & xM &
lilei eksperimentet e tij i ka krye duke lëshuar tru- v0 g Y
'y
pat me masa të ndryshme nga Kulla e shtrembër
e njohur në Pizë. Trupi që lirshëm bie lëviz vetëm x M1 x M1
nën ndikimin e gravitacionit të Tokës (forca pesha).
h
Këto trupa kanë nxitim të orientuar nga qendra e & &
Tokës. Më vonë këto ide të Galileit i ka marrë Njutni Y v0 g
xO
për përkufizimin e ligjeve të tij për lëvizjen.
Gjatë lëvizjes së këtillë njëdimensionale Rënia e lirë Predha vertikale
boshti koordinativ zgjidhet në drejtim të boshtit
Y, kurse kahja zgjidhet lartë ose poshtë varësisht Fig. 1.

prej kushteve të detyrës. Nxitimi a është i bara-
bartë me nxitimin e Tokës (ose nxitimi gjatë rë- Shenja ± tregon + për rënie të lirë dhe – për
 
nies së lirë), a = g . predhë vertikale. Nëse trupi bie pa shpejtësi fillestare,

Çdonjëri din se gravitacioni është më i v 0 = 0, për rrugën e kaluar fitohet:
dobët te Hëna, por në realitet ajo është e barabar-
të çdo kund në Tokë. g t2 g t2
y y0 , 'y (5)
Madhësia e nxitimit të Tokës ndryshon 2 2
varësisht prej ku matet. Në gjerësinë gjeografike
prej 450 është e barabartë me 9,81 m/s2, te polet PYETJE, DXETYRA, AKTIVITETE
është 9,83 m/s2, kurse në ekuator është zero lartë- 1.Automobili prej qetësisë me nxitim konstant ku
si mbidetare është 9,78 m/s2, kurse mbi lartësinë gjatë kohës prej 5,21 s kalon largësinë prej 110 m.
prej 6000 m është 9,76 m/s2. Faktorët kryesor të Të caktohet nxitimi i automobilit.
cilët ndikojnë në vlerën e nxitimit të Tokës janë (Përgj. 8,1 m/s2)
gjerësia gjeografike dhe lartësia mbidetare. 2.Inxhinieri ndërton pistë të aerodromit. Aero-
Barazimet e lëvizjes drejtvizore të bara- planët që aterojnë kanë nxitim minimal prej 3 m/
bartë për vektorin e zhvendosjes r dhe shpej- s2. Shpejtësia e nevojshme aeroplani të fluturon

tësisë v sipas gjatësisë së drejtimit vertikal, fig 1, është 65 km/h. Nën supozimin për nxitimin
janë dhënë me shprehjet: minimal, sa minimum i duhet të jetë gjatësia e
& shtegut për të arritur nxitimin e nevojshëm?
& & & & g t2
'r r r0 v0 t (1) (Përgj. 704 m)
2 3.Kenguri mund të hidhet deri në lartësi prej 2,62
& & &
v v0 g t (2) m.Sa duhet të jetë shpejtësia e tij fillestare
që ta arrin atë lartësi?
Projeksionet e tyre sipas gjatësisë së boshtit Y do (Përgj. 7,17 m/s)
të jenë: 4.Fëmia rregullisht hidhet lartë poshtë në tram-
polinë. Definoni shenjat dhe madhësinë e nxitimit
20
2. Kinematike
të tij, së bashku me momentin kur është në ajër Lëvizjen e lakuar të pikës materijale
dhe momentin kur me këmbët e prek tramboli- mund ta shtyrtojmë te lëvizja dydimensionale si
nën. predhë horizontale.
5.A mundet trupi të ketë nxitim konstant, por ta
ndryshon kahen e shpejtësisë së tij?
6.A mundet trupi të ketë shpejtësi që është poziti-
ve dhe është rritëse n ë të njëjtën kohë për të cilën
nxitimi zvogëlohet.
7.Përpiqeni të shpëtoni grua më të vjetër prej
rrugës në kamionë të shpejtë. Mundeni t’i jepni
nxitim prej 20 m/s2. Nëse gruaja në fillim është e
qetë, sa kohë është e nevojshme që të zhvendoset
2 m. (Përgj .~0,45 s) Fig.1.Rënia e lirë, predha vertikale dhe predha e
Lëvizja e lakuar e pikës materiale mund ta shqyr- pjerrët
tojmë te lëvizjet dydimensionale si edhe te predha
horizontale dhe e pjerrët. 2.8. PREDHA HORIZONTALE
DHE E PJERRËT
2.7. LËVIZJA DYDIMENSIONALE
E PIKËS MATEDRIALE Kurse vlera e tij do të caktohet prej for-
mulës: Lëvizja e trupit i hedhur në drejtimin ho-
Gjatë lëvizjes së pikës materiale në rrafsh, rizontal quhet predha horizontale.
lëvizjen e trupit e definojmë me projeksionet e Nëse marrim dy topa dhe njërin e hed-
 
barazimit të lëvizjes r = r (t) sipas gjatësisë së him me ndonjë shpejtësi fillestare prej ndonjë
boshtit x dhe y: - lartësie, kurse tjetrin e lëshojmë prej lartësisë së
njëjtë lirshëm të bie, do të vërejmë se të dy topat
x = x (t) y = y (t) (1)
do të bien në tokë në të njëjtën kohë. Prej lartë
Gjatë lëvizjes së këtillë dydimensionale, duke shikuar trupi i hedhur është zhvendosur si-
shpejtësia do të ketë dy komponente pas gjatësisë së boshtit X, deri sa trupi i lëshuar
vx dhe vy, lirshëm të bie nuk kryen kurrfarë zhvendosje ho-
'x t 'y t rizontale.
v x t v y t
't 't
Y
kurse vlera e saj do të caktohet prej formulës t1
v v x2 v 2y (2) t2
Nxitimi i pikës materiale do të jetë: t3
a a x2 a 2y (3)
Ku komponentet përcaktohen me: t4

0 X
'v x t 'v y t
a x t a y t (4)
't 't Fig. 1.
21
2. Kinematike
Do të shqyrtojmë një trup të hedhur prej g t2

lartësisë h në drejtimin horizontal me shpejtësi x = v0 t ; y h (10)

fillestare v 0 . Gjatë shqyrtimit të problemit do ta 2
eliminojmë rezistencën e mjedisit. Vendosim sis-
tem koordinativ X0Y me fillim koordinativ 0 të &
Tokës, me pikë e fillimit të lëvizjes së trupit. Bosh- Y v0
ti X ka kahe të njëjtë me vektorin e shpejtësisë
 
fillestare v 0 . Vektori i nxitimit të Tokë g ka kahen & &
g v0
vertikale poshtë. Barazimet vektoriale për shpej- y0 = h & &
tësinë dhe zhvendosja janë këto g t v
& & &

v v0 g t (1) X
& O Xmax = D
& & & & g t2
'r r r0 v0 t (2)
2 Fig. 2.
Projeksionet e tyre sipas gjatësisë së Të dy barazimet e paraqesin ligji për lëvi-
boshteve X dhe Y janë dhënë më poshtë: zjen e trupit forma koordinative. Për komponen-
tet shpejtësia është
vx v0 x g x t v0 (3) vx = v0 ; vy = - g t
(gx= 0 ; vx = v0x = v0) Shpejtësia e përgjithshme përcaktohet me:
gx t2 v02 gt
2
v
'rx v0 x t (4)
(11)
2 Barazimin e trajektores y = y (t) do ta gjejmë
'rx v0 x t v0 t (5) nëse prej barazimeve të lëvizjes së trupit e eliminojmë
kohën. Prej barazimit të parë (x = v0t) e shprehim ko-
hën dhe e zëvendësojmë te barazimi (10):
vy v0 y g y t gt (6)
x
( v0 y = 0 , gy = -g) t ;
v0
gy t2 g t2
'ry v0 y t
2
g § x ·
¨ ¸¸
(7)
2 2 y y0 ;
2 ¨© v 0 ¹
Barazimet e lëvizjes në formën koordina-
tive e kanë formën: g
y0 x2 ; (12)
2v 02
'x = x – x0 = v0 t ; (8)
Trajektorja e trupit të hedhur prej lartë-
g t2 sisë h në kahen horizontale është parabolë.
'y = y - y0 = (9)
2 Caku horizontal quhet largësia maksi-
male që do ta arrin trupi në kahen horizontale:
Pasi y0 = h, x0 = 0 , mund të shkruhet:
xmax = D
22
2. Kinematike
Kushti që të arrihet xmax = D është y = 0

(koordinata y duhet të jetë e barabartë me zero):
g t2 g t2
y h =0 ; h ,
2 2
2h
t (13)
g
x max D v0 t
2 Fig.3.
2h 2hv 0 (14)
v0
g g
Projeksioni i boshtit Y jep:
gy t2
Predha e pjerrët. Lëvizja e trupit të hed- 'ry v0 y t
hur nën ndonjë kënd me horizontin me ndonjë 2

shpejtësi fillestare v 0 quhet predhë e pjerrët. g t2
(17)
Do të shqyrtojmë një trup me lëvizje të atil- 'ry v0 y t
lë dhe do ta gjejmë ligjin e lëvizjes së trupit në 2
formën koordinative, barazimi i trajektores y Pasi gy = g ;
= y(t), koha t1 për të cilën arrihet caku vertikal
maksimal, caku vertikal maksimal y = ymax, koha vy v0 y gt (18)
t1 për të cilën arrihet, caku horizontal maksi-
ma x= xmax dhe koha t2 për të cilën arrihet xmax. Barazimet e projeksioneve të vektorit të
Barazimet e lëvizjes dhe të shpejtësisë zhvendosjes rtë boshteve koordinative janë:
së trupit janë dhënë në formën e përgjithshme:
'rx 'x v0 x t ;
& g t2
& & & & g t2 'ry 'y v0 y t
'r r r0 v0 t 2
2 Prej fig. 3 vijon:
& & &
v v0 g t
v0 x v0 cos D ; v0 y v0 sin D ;
Vendosim sistem koordinativ X0Y me
fillim të koordinatave 0 në vendin ku është hed- vx v 0 cos D ; vy v 0 sin D r gt
hur trupi, sikurse në vizatim (fig. 3).
Me zëvendësim përkatës për projeksio-
2
gx t net e vektorit të zhvendosjes, fitohet:
'rx v0 x t v0 x t (15) 'rx 'x x x0 v0 cos D t ;
2
Pasi gx = 0; g t2
'r y 'y y y0 v0 sin D t
2
vx = v0x (16) Në rastin e dhënë merret x0 = 0 dhe y0 =
0. Prandaj për koordinatat x dhe y fitohet:
23
2. Kinematike
ose  = 900, kurse ai është rasti kur trupi është

x v 0 cos D t ; (19) hedhur vertikalisht lartë.
g t2 Maksimumi i cakut horizontal xmax =D
y v0 sin D t (20) caktohet prej gjatë futjes së kushtit y = 0 te baraz-
2
imi i trajektores dhe definomi i kohës t2 që pastaj
Këto dy barazime i paraqesin ligjin për futet te shprehja për komponentin horizontale:
lëvizjen e trupit të hedhur me shpejtësi fillestare
g t2
2
v 0 nën këndin  nga horizonti, të dhënë në for- v0 sin D t 2


0
mën parametrike. 2
g t2
2
Që ta gjejmë barazimin e trajektores du-
het të eliminojmë kohën prej të dy barazimeve. v0 sin D t 2
Do ta shprehim kohën prej barazimit (19) dhe do 2
ta fusim te barazimi (20): 2 v 0 sin D
t2 2 t1
x g
t ;
v0 cos D x max v 0 cos D t 2
2
§ x ·
g ¨¨ ¸ 2 v 0 sin D cos D
2
x © v 0 cos D ¸¹ x max
y v 0 sin D g
v 0 cos D 2
v 0 sin 2D
2
gx 2 x max (23)

y x tgD (21) g
2 v0 cos 2 D
2
Shprehja e fundit e jep barazimin e tra-

jektores së pikës materiale. Prej saj mundemi ta
definojmë cakun horizontal maksimal ymax që
arrin në momentin e kohës t1 kur është plotësu-
ar kushti vy = 0. Pasi komponenta e shpejtësisë s
shpejtësia sipas gjatësisë së boshtit Y - është e
barabartë me
vy = v0 sinD g t ,
v0 sin D
për y=0 fitohet: t1 Fig.1.33.Prdhat e pjerrëta nën kënde të ndryshme.
g
Prej figurës shihet se do të kemi cak maksimal kur sin
v0 sin 2 D
2
1 v0 sin D
2 2 2 = 1 ,  = 450.
y max
g 2 g Shembulli 1. Trupi i hedhur horizontalisht me
1 v0 sin D
2 2 shpejtësi fillestare v0 = 3,50 m/s, prej lartësisë y0
ymax (22) = 4,00 m. Nëse eliminohet rezistenca e ajrit, а)
2 g
cakto kohën për të cilën trupi do të bie në tokë, b)
Është e qartë se lartësin më të madhe caku horizontal, c) shpejtësia me të cilën trupi bie
trupi do ta arrin nëse vlen kushtiе sin = 1
24
2. Kinematike
në tokjë dhe ç) nëse trupi hedhet horizontalisht 9,81 1,5

prej lartësisë së njëjtë, cila është koha e fluturimit? 15,0 1,5 11,3 m
2
Zgjidhje: а) Te shprehja e rrugës së kaluar e fusim
x1,5 v0 xt 20 1,5 30 m;
vlerën e zeros për lartësinë y. Prej këtu e fitojmë
kohën e fluturimit. Shembulli З. Shigjeta është hedhur nga molla në
g t2 momentin kur ajo bie prej drurit. Si duhet të jetë
y y0 v0t
2 e orientuar shigjeta që ta qëllon mollën? gill 2
2
9,81t
0 4.00 Zgjidhje: Shkruhen barazimet e lëvizjes së mollës
2
dhe të shigjetës.
t 2
2 4,00 / 9,81 0,815s 2
g t 2
t 0,903s xj L; zj H
2
b)Caku horizontal caktohet prej shprehjes për g T 2
komponentën horizontale të shpejtësisë xs v0 xT ; zs v0 z t
2
x = v0cos-1 = vxt = 3,50 0,903 = 3,45 m
c)Shpejtësia me të cilën bie trupi në tokë është
përcaktuar prej të dy komponenteve:
vx v0 x axt v0 x 3,50 m/s
vx v y vo g 2t 2
2 2 2
v
3,5 2
9,81 0,903
2
9,53 m/s
ç) Nëse trupi hedhet me shpejtësi dyfish më të
madhe, koha është e njëjtë pasi nuk varet prej Trajektorja e shigjetës e cila e qëllon mollë që bie.
shpejtësisë fillestare.
Shembulli 2. Futbollisti e hedh topin nën këndin Në momentin e goditjes, t = T , patjetër të kemi:
prej 370 nga horizonti me shpejtësi fillestare prej
25 m/s. Të caktohet: komponenta horizontale dhe L = voxT o T L
v0 x
vertikale e shpejtësisë fillestare; madhësia dhe
kahja e shpejtësisë, si edhed lartësia dhe largësia g t2 g t2
v0 z t H
horizontale e topit nga 1,5 s. 2 2
a) v0 x v0 cos D 20 m/s; v0 y v0 sin D 15m/s L v0 z H
v0 z H
v0 x v0 x L
b)
vx v y vo 2vo gt sin D g 2t 2
2 2 2
v
PYETJE, DETYRA, AKTIVITETE:
v 20 0
2 2
20 m/s 1.Guri i hedhur horizontalisht prej shkrepit dhe
pas 3 s bie në tokë, në largësi 40 m prej vendit të
0
tgD 0, D 0 hedhjes. Sa është i lartë shkrepi? (Përgj. 44,1 m)
20 2.Prej aeroplanit në lartësi 300 m është hedhur
g t2 horizontalisht raketë me shpejtësi fillestare
c) y1,5 v0 t
2 120 m/s. Me çfarë shpejtësie fluturon raketa, kur
raketa do të bie, sa kohë do të jetë në ajër, dhe sa
është caku maksimal, sa është komponenta ver
25
2. Kinematike
tikale e shpejtësisë. (Përgj. 120 m/s, 7,82 s; 938 m; Madhësia e nxitimit tangjencial e karakterizon
-76,7 m/s) 3. Fëmija hedh top me shpejtësi prej rritja e madhësisë së shpejtësisë për intervalin e
25,3 m/s nën këndin prej 430 drejt në mur. Muri dhënë të kohës:
është i larguar 21,8 m prej fëmijës. Për sa kohë topi &
do të godit murin? Në çfarë lartësie do të godit? & 'v
aW
't
(2)
Cilat janë komponentat horizontale dhe vertikale
të shpejtësisë me të cilën topi e godit murin? A e
'v
ka kaluar pikën më të lartë prej trajektores? Nëse 0 shpejtësa rritet sipas ma-
't
&
dhësisë , kurse vektori aW është orientuar në ka-
&
2.9. LËVIZJA E LAKUAR E hen e njëjtë me eW d.m.th., në të njëjtën kahe si-
PIKËS MATERIALE &
kutrse edhe vektori v (fig. 2). Nëse 'v 0
't
Shqyrtojmë lëvizje të pikës materiale si- &
shpejtësia bie sipas madhësisë, kurse vektorët aW
pas ndonjë lakore rrafshore (fig. 1). Ajo është e &
dhe v janë me orientim të kundërt(fig.2.b). Ndry-
definuar me trajektoren dhe barazimin e lëvizjes. shimi i kahes së vektorit të shpejtësisë varet prej
Shpejtësia e pikës materiale e përcjell kahen e tan- formës së trajektores së trupit. Gjatë të ashtuquaj-
gjentës në çdo pikë prej trajektores. Normale te turave lëvizje të një trajtshme të trupit ndryshimi

tangjenta definojmë vektor të normales n . i shpejtësisë sipas modulit është zero (—v = 0) dhe
Nxitimi përcaktohet me shumën vekto- t &
përkatësisht nxitimi tangjencial është zero (
aW =0).
riale të dy komponentëve prej të cilave njëra e ka Kjo do të thotë se gjatë lëvizjes me shpejtësi kon-
kahen sipas tangjentës së trupit, kurse tjetra nor- stante sipas ndonjë lakore, trupi posedon vetëm
male në të dhe e orientuar nga qendra e vijës së nxitim normal të orientuar nga qendra e vijës së
lakuar. lakuar, madhësia e së cilës është dhënë me
& & &
a aW a n (1)
an
v2
(3)
R

Nxitimi i parë shënohet me a r dhe quhet Madhësin e nxitimi normal e karakteri-
nxitimi tangjencial. Nxitimi i dytë e ka kahen si- zon ndryshimi i vektorit të shpejtësisë sipas dre-
pas normales nga trajektorja, d.m.th., nga qendra jtimit dhe kahes. &
e lakimit te pika e dhënë dhe quhet nxitimi nor- Madhësia e nxitimit aWcaktohet sipas for-
mal (centripetale). mu-lës:
& & &
a a2 aW2 a n2
&
& v &
aW
& & & v § 'v ·
2
v2
a aW aW ¨ ¸ (4)
& © 't ¹ R
an
a) b)
ndërsa kahja e tij definohet me klndin  i cili
Fig. 1. Fig. 2. nxitimin e formon me tangjentën e lakores,
fig. 1:
26
2. Kinematike
an mes
M 2 M1 'M
tg D (5) Z sr (2)
aW t 2 t1 't
Njësia për shpejtësinë këndore është
2.10. LËVIZJA E PIKËS MATERIALE SI- rad/s.
Shpejtësia këndore momental  përku-
PAS VIJËS RRETHORE
fizohet si vlera kufitare e vektorit të shpejtësisë
mesatare këndore gjatë zvogëlimit të intervalit
Si lëvizje më e thjeshtë lakuese shqyrto- kohor deri te shumë vlera të vogla, d.m.th., kur t
het lëvizja e pikës materiale sipas vijës rrethore. tenton nga zero. Shpejtësia këndore  mund të
Gjatë lëvizjes së trupit sipas vijës rrethore ndryshon për shkak të ndryshimit të shpejtësisë
pozita e asaj pike plotësisht përcaktohet me kën- së rrotullimit të pikës materiale (atëherë ndryshon
din . Varësia e këndit  prej kohës t përcaktohet madhësia) ose për shkak të rrotullimit të boshtit
me: të rrotullimit në hapësirë (atëherë ndryshon sipas
= (t) (1) kahes). Të marrim se për caktimin e periodës ko-
dhe e jep ligjin e lëvizjes së trupit sipas vijës rre- hore t, shpejtësia këndore ka ndryshim prej 
thore të dhënë. Zhvendosja këndore ose këndi i . Ndryshimi i shpejtësisë këndore gjatë lëvizjes
rrotullimit te lëvizja e lakuar matet me radioan së trupit sipas vijës rrethore të dhënë karakterizo-
(rad). het me nxitimin këndor  . Raporti i ndryshimit
Karakteristikat themelore këndore të të shpejtësisë këndore  dhe intervali kohor t
lëvizjes së trupit sipas vijës rrethore janë: zhven- për të cilën ka ndodhur ndryshimi i shpejtësisë
dosja këndore (këndi i rrotullimit) , shpejtësia këndore quhet nxitimi mesatar këndor mes :
këndore dhe nxitimi këndor 
Të marrim se intervali i caktuar kohor t Z 2 Z1 'Z
trupit rrotullohet për kënd të vogël  (fig. 1). mes
H sr (3)
t 2 t1 't
Njësia për nxitimin këndor është rad/s2.

M2, t2 Nxitimi këndor në momentin e dhënë të
M1, t1 kohës t quhet madhësia nga e cila tenton vektori
M
£mes kur intervali i kohës t tenton nga zero.
R
'M Nëse nxitimi këndor është konstant,  =
M M0, t0 const, atëherë lëvizja e pikës materiale sipas vijës
O
R rrethore është nxitim i njëtrajtshëm. Prej saj mund
të gjendet ligji për lëvizjen e barabartë të nxituar
= të pikës materiale sipas vijës rrethore. Nëse
merret se këndi fillestar është 0,shpejtësia fi-
lestare  =  atëherë kemi:
Fig. 1.
H t2
Raporti ndërmjet ndryshimit të këndit të M M0 Z0 t (4)
Për shpejtësinë këndore kemi: 2
rrotullimit  dhe intervali kohor t quhet vek-
tori i shpejtësisë mesatare këndore mes: t (5)
27
2. Kinematike
Këtu mund ta japim kët relacion përkatës Shembulli 1. Te motori i automobilit që punon
për këndin e rrotullimit të shprehur nëpërmjet me 300 rrotullime në minutë i është dhënë nxitim
shpejtësisë fillestare dhe këndore: prej 20 rad/s për 10 s. Të caktohet:
Z 2 Z1 а)këndi i rrotullimit për këto 10 s,
M t (6) b)numri i përgjithshëm i rrotullimeve.
2 Zgjidhjе: E përkufizojmë numrin e rrotullimeve
Le të jetë për t = 0 rruga është 0 = 0. Kur në sekondë:
shpejtësia këndore është konstante,  = 0, lëvizja
300 rad
e pikës materiale quhet lëvizja e e njëtrajtshme si- Z 2S 31,42
pas vijës rrethore. Në këtë rast fitohen formulat: 60 s
E njehsojmë këndin
Z Z R const; (7)
H t2
M Z t (8) M Z0 t
2
Nëse shpejtësia këndore dhe nxitimi kën- 20
dor kanë shenjë të njëjtë te formula (5) atëherë 31,4210 10 1,314rad
2
rrotullimi do të jetë i nxituar, ndërsa gjatë shenjës
1,314
së anasjelltë të shpejtësisë këndore dhe anasjelltas M 209,1 e rrotullimeve
shpejtësia dhe nxitimi këndor, rrotullimi do të 2S
jenë të barabartë të ngadalësuar.
PYETJE, DETYRA, AKTIVITETE
Lëvizja e pikës materiale sipas vijës rre-
1. Motori i aeroplanit duke punuar në të zbrazët
thore quhet rrotullimi i njëtrajtshëm. Koha e nevo-
prej nga 300 rrotullime në minutë, menjëherë
jshme për një rrotullim të pikës materiale quhet
nxitohet. Në fund të sekondës së tretë ka fituar
periodë (T). Perioda ka dimensione të kohës dhe
shpejtësiprej 2400 rrotullime në minutë. Nëse su-
matet në sekonda atëherë ndryshon. Ndonjë herë
pozohet se nxitimi është konstant, të njehsohen:
 quhet frekuenca rrethore. Frekuenca rrethore
а) vektori i shpejtësisë së mesme këndore,b)rro-
është lidhur me periodën me këtë relacion:
tullimi këndore të rrotullimit.
2S ( Përgj.141,1 rad/s;424,2 rad)
Z (9)
T 2.Motori i automobilit punon me 120 rrotullime
në minutë në të zbrazët. Me shpejtësi konstante
2 është këndi i plotë i cili pikën materia-
nxitimi për 4 s fiton shpejtësi prej 3600 rrotullime
le e bën për kohën për një rrotullim, d.m.th., një
në minutë. Të caktohet:
rrotullim. Ky kënd i përgjigjet këndit të rrotul-
а) nxitimi këndor, b)rrotullimi i përgjithshëm
limit prej 2 rad. Prandaj njësia për shpejtësinë
këndore është rad/s. Numri i rrotullimit në njësi këndor për ato 4 s.
kohe quhet frekuenca f и përkufizohet me: Sqaroni këto koncepte
1 -rruga këndore -shpejtësia këndore
f (10)
T -nxitimi këndor -nxitimi tangjencial
Lidhja ndërmjet frekuencës rrethore -perioda -nxitimi normal
c dhe frekuencës f është: - frekuenca -frekuenca rrethore
 = 2f (11) -zhvendosja -shpejtësiamesatare
-shpejtësia momentale -nxitimi momental
Njësia për frekuencën në SI është -rënia e lirë -predha vertikale pred-
sekonda në minus fuqi një (s-1). ha horizontale, -predha e pjerrët
28
3. Dinamika
3. DINAMIKA 3.1. LIGJI I PARË I NJUTNIT.

LIGJI PËR INERCION
Shumica e njerëzve din për Isak Njutnin
për shkak të zbulimit të tij të gravitacionit që ishte Ky ligj tregon pse gjatë frenimit të përn-
e iniciuar me rënien e mollës prej druri. Por Njut- jëhershëm të autobusit, shoferi do të jetë i hedhur
ni është përgjegjës edhe për vendosjen e ligjeve nëpër qelqin e përparmë, nëse nuk vendon rripin.
themelore të hapësirës fizike, parimet që e përsh- Autobusi ndoshta ka frenuar, por të gjithë udhë-
kruajnë si edhe pse trupat lëvizin. Këto parime tarët vazhdojnë të lëvizin përpara përveç nëse
janë ligjet e tij për lëvizjen të cilët janë vendosur nuk janë lidhur me rripë.
në bazë të mendjeve të mëdha të Galileo Galilei,
Nikolla Koperniku dhe Johan Kepler. I njohur
është arritja e tij: Nëse shikoj më larg se njerëzit
tjerët, kjo është për shkak që qëndrova në rahët e
drangojt, duke menduar në të parët e tij brilant,
në veçanti të Galileo Galile.
Për nder të Njutnit sot njeriu ka sukses të
hapëroj në Hënë dhe të ndërton parqe argëtuese
të bukura. Fig.1.
Pjesa e mekanikës që merret me
studimin e shkaqeve për lëvizjen e quajtur Në mënyrë të ngjashme kemi nëse auto-
mobili niset me shpejtësi të madhe, por në të ka
dinamika. Detyra themelore e dinamikës është
gotë me ujë. Duke e vëzhguar ujin do të vëreni se
zbulimi i ligjshmërisë të lidhjes ndërmjet forcave
ai ka tendencë ta ruan pozitën që e ka pasur para
të lëvizjes. Me futjen e koncepteve themelore të
se automobili të niset çka do të tregon se ngritja e
dinamikës masa dhe forca në kinematikë nxirren
ujit në gotë nga ana e pasme.
barazime të cilat përkufizohen si dinamike.
Tendenca natyrore e trupave është të
Isak Njutni llogaritet si themelues i din-
kundërvihen ndryshimeve te gjendja e tyre e lë-
amikës. Ai i futi konceptet për masën dhe forcën
vizjes. Kjo njihet se inercion. Koncepti për iner-
dhe i formuloi parimet themelore të cilat i përcak-
cionin e ka futur Galilei. Ai supozoi se trupat
tojnë lëvizjet. Baza për vendosjen e këtyre pari-
që lëvizin në fund ndalen për shkak të forcës të
meve është vepra e Galileit. Këto parime janë të
quajtur fërkim dhe ka supozuar se nëse fërkimi
njohura si ,,Ligjet e Njutnit të lëvizjes „. Në kushte
tërësisht eliminohet, atëherë topi që rrotullohet
të lëvizjeve të trupave me shpejtësi shumë të vogla
nëpër rrafshin dyfish të mënjanuar përsëri do të
se shpejtësia e dritës, si edhe masa mikroskopike
hip në lartësinë e njëjtë prej të cilës është lëshuar.
(shumë më të mëdha se masa, për shembull, të
Po ashtu, në bazë të lëvizjes së topit në përgjithësi
atomit), mekanika e Njutnit vërtetohet me saktë-
nuk varet këndi i mënjanimit të rrafshit, topi hip
si mjaftë të madhe dhe na akoma e zbatojmë në
deri te lartësia e njëjtë, fig. 2. Nëse mënjanimi i
jetën tonë të përditshme.
rrafshit zvogëlohet, atëherë topi do të rrokulliset
T’i shqyrtojmë tre ligjet themelore të
sipas rrafshit horizontal deri sa nuk e arrin atë
Njutnit.
lartësi, d.m.th., pafund shumë gjatë.
29
3. Dinamika
të parë të Njutnit qëndron në atë, nëse te trupi

nuk veprojnë forca të jashtme,atëherë ekziston
sistem referent te i cili ai trup është i qetë, por
edhe shumë sisteme tjera referente te të cilët trupi
lëviz me shpejtësi konstante. Ato sisteme refer-
&
v ente quhen sisteme inerte referente. Nëse sistemi
referent lëviz me ndonjë nxitim në lidhje me iner-
cionin, ai sistem quhet sistem referent jo inercial.
Për lëvizjen e trupave në sipërfaqen e Tokës mun-
Fig. 2
demi me saktësi mjaftë të madhe të supozojmë se
Toka nuk lëviz, d.m.th., rin në qetësi. Atëherë për
Ligji i parë i Njutnit thotë:
sistemin inercia mundemi ta marrim sistemin
„Çdo trup ngel në gjendjen e njëjtë të qe-
referent gjeocentrik te i cili fillimi i koordinatave
tësisë ose lëvizje të njëjtë drejtvizore, deri sa në të
puthitet me qendrën e Tokës. Ai shfrytëzohet
nuk vepron ndonjë forcë e jashtme dhe nuk e dety-
edhe për caktimin e lëvizjes së satelitëve rreth
ron ta ndryshon atë gjendje „
Tokës.
Ky ligj e eliminon fërkimin, që do ta
kthen trupin në gjendjen e qetësimit. Megjitha- Gjatë të studiuarit e lëvizjeve të anijeve
të, që ta ruan trupi gjendjen e lëvizjes drejtvizore kozmike të cilat janë të orientuara nga planetët
dhe të njëjtë, nuk është i nevojshëm shkak. Lëvi- e sistemit Diellor, Toka lëviz nëpër shtegun rreth
zja drejtvizore dhe e njëjtë, si edhe qetësimi i tru- Diellit. Lëvizja e atillë e dimë se ka ndonjë nxitim
pave janë gjendje natyrore të çdo trupi nëse është centripetal që e definon sistemi referent gjeocen-
liruar prej ndikimeve të jashtme ose nëse shuma trik sikurse jo inercia. Në këtë rast shërbehemi
e forcave të jashtëm të cilat veprojnë në të është me sistemin referent heliocentrik ku fillimi i ko-
ordinatave është në qendrën e Diellit. Por edhe
zero.
kjo nuk është tërësisht e saktë pasi e dimë se edhe
Lëvizja e atillë quhet lëvizje sipas iner-
Dielli lëviz në lidhje me qendrën e galaksisë sonë,
cionit. Vetia e trupit ta ruan gjendjen e qetësisë
por ajo lëvizje është eliminuar pak, ku mundemi
ose lëvizjen drejtvizore quhet inertshmëri, kurse
të supozojmë se Dielli është i palëvizshëm.
dukuria - inercion. Domethënë inertshmëria e
trupit nuk është shkak i lëvizjes së tij, por veti e tij.
Ligji i parë i Njutnit përkufizohet se si ta 3.2. LIGJI I DYTË I NJUTNIT
zgjedhim sistemin referent te i cili do të shqyr-
tojmë lëvizjen. Në kinematikë pika materiale të Ky ligj është quajtur edhe si ligji i nxiti-
gjitha sistemet referente janë drejtvizore dhe nuk mit. Ky ligj tregon se sa është më e madhe masa
është e rëndësishme cili sistem do ta zgjedhim. e trupit aq më shumë ai trup i kundërvihet ndry-
Në dinamikë kjo nuk vlen pasi karakteri i lëvizjes shimit dhe nxitimit që e jep forca e jashtme është
së trupit varet prej zgjedhjes të sistemit referent, më e vogël. Sa është më e madhe forca që vepron
d.m.th., ligji i parë i Njutnit nuk vlen në të gjitha te trupi, më e madhe është edhe nxitimi.
sistemet. Në dinamikë definojmë inercionin refer- Këtë mundemi ta kontrollojmë në jetën e
ent te i cili të gjithë trupat e lirë lëvizin në mënyrë përditshme. Mendoni se si rrokulliset topi i vogël
drejtvizore, d.m.th., vlen ligji i parë i Njutnit, i cili dhe kamioni i madh me të njëjtën forcë, fig. 1.
quhet edhe ligji i inercionit. Kuptimi i ligjit Cili trup do të fiton nxitim më të madh?
Kurse tani mendoni se si rrokullisni gurin
vet, kurse pastaj edhe me dy shok. Cili trup
30
3. Dinamika
do të fiton nxitim më të madh?

& &
Eksperimente të ngjashme kanë realizuar & 'v
qysh herët Galilei, kurse pastaj edhe Njutni. Me F ma m (1)
't
ato është treguar se gjatë vepri meve të njëjta
Forca në SI është madhësi e nxjerrë. Një-
sia për forcën përcaktohet prej barazimit F=m. a
dhe ajo është e barabartë me kg —m = N dhe quhet
2
s
njutni sipas shkencëtarit të madh. Forca prej një
njutni i jep trupit me masë prej një kilogrami nxi-
tim prej një metri në sekondë në katror. Forca dhe
nxitimi janë vektor të cilët kanë drejtim dhe kahe
të njëjtë. Masa është madhësi konstante, d.m.th.,
skalare. Fillimi i vektorit të forcës është pika te e
cila vepron forca mbi trupin, të quajtur pikë sul-
Fig. 1
muese.
Ligji i dytë i Njutnit vlen për kushtin
trupat fitojnë nxitime të ndryshme. Kjo do të thotë
vëzhguesi të gjendet në sistemin referent in ercial.
se gjatë veprimeve të jashtme të dhëna, nxitimi
Në rastin kur vëzhguesi gjendet në sistemin jo
varet prej vetive personale të trupave që lëvizin të
inercia, ky ligj, sikurse të tjerët tani më nuk vlen.
cilët quhen veti inerte të trupit ose shkurtimisht
Parimi i pavarësisë së veprimit të for-
inertshmëri. Sa është kohëzgjatja e veprimit të
cave. Ligji i dytë i Njutnit tregon se forca është
forcës, d.m.th., sa është kohëzgjatja e cila është e
përgjegjëse për nxitimin e trupit. Megjithatë, ve-
nevojshme të ndryshon shpejtësia e atij trupi. Sa
tëm forcat të cilat veprojnë prej jashtë (forcat e
është më e madhe ajo kohë, aq është edhe inertsh-
jashtme) mund ta ndryshojnë gjendjen e lëvizjes
mëria më e madhe, d.m.th., trupi është më inert.
së tij. Në këtë rast mbi një trup të veprojnë më
Inertshmëria e trupit caktohet me mad-
shumë forca, fig. 2., veprimi i çdo force nuk varet
hësinë fizike të quajtur masa e trupit. Te mekani-
prej prezencës së veprimit të forcave tjera. Një-
ka e Njutnit masa llogaritet për madhësi konstan-
kohësisht veprimi i disa forcave është e barabartë
te e cila nuk varet prej gjendjes së trupit, si edhe
me shumën e veprimeve të pavarura të forcave të
prej shpejtësisë së lëvizjes të atij trupi. Njësia për
veçanta.
masën në SI është kilogrami, kg.
Kjo është e njohur si parimi i pavarësisë
Madhësia e dytë e dinamikës është forca.
së veprimit të forcave që lejon mbledhjen vekto-
Lidhja ndërmjet nxitimit që e fiton trupi me for-
riale të forcave në dinamikë që kryhet me zbati-
cën që te ai vepron është dhënë me ligjin e dytë të
min e rregullës së shumëkëndëshit (poligon) për
Njutnit i cili thotë:
mbledhjen e shumë vektorëve, fig. 2. Forcat të ci-
„Forca e cila vepron te trupi është e bara-
lat mblidhen quhen komponentë, kurse forca që
bartë me prodhimin e masës së trupit dhe nxitimit
fitohet si rezultat i shumës vektoriale të forcave
që e fiton trupi „
është rezultanta.
& & Kur& në një trup veprojnë më shumë forca
F1 , F2 , F3 .... (fig.2), barazimi themelor i dina-
mikës së trupit do të jetë:
31
3. Dinamika
& 3.3. LIGJI I TRETË I NJUTNIT

F1
& &
F4 F2 Ligji i tretë për lëvizjen e ashtuquajtur
Ligji për veprim reciprok. Ky ligj sqaron se si
kahja e lëvizjes trupat bashkëveprojnë me trupa tjerë. Bazohet në
& idenë se çdo aksion prodhon të barabartë sipas
F3 madhësisë dhe të kundërt sipas kahes reaksion.
& Te parku argëtues, gjatë vozitjes të qerres, gjatë
& F2
& çdo goditje te qerrja tjetër ju e ndjeni goditjen
F1 & F3 prej asaj qerre mbi ju, edhe atëherë kur ajo qerre
F4 nuk lëviz. Forcat janë të kundërta dhe gjatë godi-
& B
tjes qerret refuzohen. Kur dëshironi të hidheni në
A F ajër, për shembull, të jepni kosh, së pari përuleni
dhe hidheni prej tokës (me fjalë tjera e shtypni
tokën). Njëkohësisht edhe toka ju shtyp juve dhe
Fig. 2
me të ju mundëson të hidheni në ajër.
& & & & Në natyrë nuk mund të ekzistojnë vepri-
F1 F2 F3 .... ma , me të njëanshme të trupave. Çdo veprim të një
trupi mbi tjetrin çon nga veprimi i trupit tjetër
& n & (2)
F ¦ Fi
i 1
mbi të parin, d.m.th., veprim reciprok i trupave.
Ligji i tretë i Njutnit e definon veprimin reciprok
 të dy trupave, njërin mbi tjetrin. Ai thotë:
ku m është masa e trupit, a është nxitimi që e fiton
,,Forca e veprimit është e barabartë me
trupi nën veprimin e forcave që veprojnë në të .
madhësinë, por e kundërt me kahen e forcës të kun-
Barazimi vektorial (2) mund të zbërthe-
dërveprimit „ ose
het në tre barazime skalare për komponentët për-
,,Aksioni është i barabartë me reaksionin„
katëse të Dekartit:
Me formulimin matematik:
m ax ¦F
i
ix ; &
F21
&
F12 (1)
m ay ¦F i
iy ; (3) 
ku F 12 është forca me të cilën trupi 1 vepron mbi

m az ¦F
i
iz ; trupin 2, kurse F 21 është forca me të cilën trupi 2
vepron mbi trupin 1,
Shembull për bashkëveprimin e kë-
Nëse dihet komponentët e forcave të tillë është shtypja e topit mbi mbështetësen te
jashtme që veprojnë në trup, me ndihmën e ba- fig.3.5. Topi shtyp te pika takuese P me forcën F 12.
razimeve (3.4) mund të fitohen komponentët e Mbështetësja shtyp topin me forcë të kundërt të

nxitimit prej të cilëve më tutje mund të definohen orientuar F 21. Ligji i tretë i Njutnit vlen për siste-
komponentët e shpejtësisë, si edhe të rreze-vekto- min referent të inercionit.
rit, me të cilin tërësisht përcaktohen edhe lëvizja
e trupit.
32
3. Dinamika
& e guri, pra shihet se guri bie në Tokë.

F21 Pushka hidhet gjatë gjuajtjes për shkak të reaksio-
& nit të plumbit që hidhet prej saj.
P F Reparti te raketat: raketa nxitohet për sh-
12
kak të asaj që rregullisht hidhet si reaksion i gazit
Fig. 1
të hedhur. Është gabim të kuptuarit se raketa shty-
Prej ligjit të tretë të Njutnit del se forcat pet nga lartë për shkak të goditjes ndërmjet gazit të
paraqiten në çifte: te çdo forcë e bashkangjitur fryrë dhe atmosfera. Raketa nuk nxiton për shkak
ndaj trupit tjetër. Nuk është e rëndësishme se cila të mënjanimit të shtypur por për shkak të forcave të
prej kësaj force, por cila është reaksion deri sa di- reaksionit të gazit që del, qoftë në ajër ose në mun-
het se asnjëra prej tyre nuk ekziston e veçuar prej gesë të ajrit. Në realitet raketa punon më mirë mbi
tjetrës. atmosferën ku nuk ekziston rezistencë ajri që e ku-
Forcat e bashkëveprimit të trupave (ak- fizon shpejtësinë e saj.
sioni dhe reaksioni) janë të barabarta me modu- Puna e helikopterit, ngritja, aterrimi dhe
let, kanë drejtim të njëjtë dhe janë të kundërta fluturimi: elisa e helikopterit është ashtu e dizajnu-
sipas kahes, por ato nuk zhduken ndërmjet veti ar që i shtyp poshtë grimcat e ajrit (aksioni) ashtu
pasi veprojnë në trupa të ndryshëm. Çdonjërit që ajri i shtyp poshtë grimcat e ajrit (aksioni) ash-
prej këtyre dy trupave vepron vetëm njëra forcë, tu që ajri i shtyp elisat lartë (reaksioni). Kjo forcë
e cila i jep ndonjë nxitim. (Gjendja e trupit varet e reaksionit lartë quhet forcë shtypëse. Kur forca
prej forcave të cilat veprojnë prej forcave të trupit shtypëse është më e madhe prej peshës së Tokës që
varet prej forcave të cilat veprojnë mbi atë, por jo vepron mbi fluturaken, ajo ngritët lartë; kur ato dy
prej forcave me të cilat trupi vepron mbi ndonjë forca janë të barabarta, fluturakja pezullohet. Ky
trup tjetër). parim i punës shfrytëzohet edhe te aeroplanët, por
e shfrytëzojnë edhe zogjtë.
Fig.2
Shembuj: Forcat vetëvepruese të gravi- Fig.3. Shembulli për aksionin dhe reaksionin
tacionit ndërmjet Tokës dhe gurit të ngritur në
ndonjë lartësi janë të barabartë sipas modulit dhe PYETJE:
të kundërt sipas kahes. Toka e tërheq gurin me të
njëjtën forcë me të cilën guri e tërheq Tokën. Gjatë 1.Cili ligj e sqaron pse duhet të mbajmë rripa te
lëshimit të gurit, Toka dhe guri lëvizin njëra kah automobili?
tjetri. Për shkak të masës së madhe të Tokës, nxiti- 2.Cili ligj tregon se për nxitimin e njëjtë të dy
mi dhe shpejtësia e saj janë eliminuese të vogla në trupat, të trupave më masovik nevojitet forcë
lidhje me nxitimin dhe shpejtësinë më e madhe se sa për trupa me masë më të
vogël?
33
3. Dinamika
3.4. LLOJET E FORCAVE kahe nga pozita baraspeshe. Te forma vektoriale

është dhënë me shprehjen:
Te mekanika klasike ballafaqohemi me
& &
F k 'r (1)
forcat e gravitacionit, forcat elastike dhe forcat e
fërkimit. Nga këto forca sillen të gjitha forcat tje- ku r është vektori i zhvendosjes së trupit prej
ra që veprojnë te trupat gjatë shqyrtimit të lëvizjes pozitës baraspeshe, kurse k — konstante e lidhur
së tyre mekanike. Por, të tre llojet e forcave të cilat me vetinë elastike të trupit.
shqyrtohen gjatë lëvizjes mekanike të trupave, në Shembull për forcën elastike është forca
realitet, paraqesin manifestime të ndryshme të dy deformimit elastik gjatë zgjatjes (mbledhjes) së
llojeve të forcave fundamentale: forca të gravita- spirales, fig. 1. Gjatësia e spirales në gjendjen jo
cionit të përgjithshëm në natyrë dhe forca elek- të deformuar është l0 dhe atë është përforcuar në
tromagnetike. Forcat elastike dhe forcat e fërkimit njërin skaj për mur.
nuk janë themelore, atë sipas natyrë janë forca
elektromagnetike pasi janë përcaktuar prej karak-
terit të vetëveprimit ndërmjet molekulave të vetë- &
l0
veprimit ndërmjet molekulave të substancave të Fel &
dhëna (forcat ndërmjet molekulave kanë prejard- Fnad
hje elektromagnetike). Pasi këto dy forca krijohen
'
me prekje të drejtpërdrejt (kontakt) të trupave, ato & l0 ''l
quhen forca kontaktuese. Fnad & '
3.4.1. Forcat elastike. Forcat që krijohen Fel
gjatë deformimit të trupave (ndryshimi i dimen- '
''l
sioneve dhe formës) quhen forca elastike. Paraqi- l0 '
tja e forcave elastike në çfarëdo trup sqarohet me Fig.1.
atë që e ndërtojnë trupin veprojnë forcat elektrike Nëse mbi të vepron ndonjë forcë e
të cilat i mbajnë trupat në tërësi. Gjatë deformi- 
jashtme F jash , forca elastike e cila paraqitet si re-
mit të trupit të ngurtë trupi krijohet zhvendosja aksion i forcës së jashtme është e njëjtë sipas mo-
e atomeve dhe joneve prej pozitës baraspeshe. Te dulit, me drejtim të njëjtë, por e anasjelltë sipas
zhvendosja e atillë grimcat i kundërvihen forcave kahes së asaj force dhe përkufizohet nëpërmjet
të vetëveprimit ndërmjet tyre, që sjell deri te pa-
zhvendosjes së spirales r:
raqitja e forcave elastike, zgjatja dhe shtrëngimi, & & &
të cilat i baraspeshojnë forcat e jashtme të cilat Fnadv Fel k 'r (2)
veprojnë mbi trupin. Nëse pas ndërprerjes së ve-
primit të forcës së jashtme, deformimi plotësisht Nëse problemi është njëdimensional, for-
zhduket, themi se është elastike, kurse trupat janë ca elastike është orientuar sipas gjatësisë së
topa gome, spirale çeliku. Nëse pas mbarimit të boshtit për së gjati të spirales së deformuar
veprimit të forcës deformimi nuk zhduket, themi dhe përcaktohet me Ligjin e Hukut ku l është
se ajo është plastike, kurse trupat e atillë se janë zgjatja gjatë deformimit elastik:
plastikë. Shembull për trupat plastik është glina,
dylli. Deformimet të cilët mund të krijohen te F = k 'l (3)
trupat janë: zgjatja, mbledhja, lakimi dhe i dred- Forca e cila është e nevojshme për zgja-
hur (tor zioni).
tjen ose mbledhjen e spirales është proporcio-
Forca elastike është proporcionale me
zhvendosjen e trupit prej pozitës baraspeshe dheka
nalisht me largësinë e të cilës spiralja zgjatet
ose mblidhet.
34
3. Dinamika
Gjatë zhvendosjes së trupit të përforcu- si shtrëngim elastik është definuar si raport prej
ar te spiralja djathtas nën ndikimin e forcës së forcës që vepron mbi trupin dhe syprinës të
jashtme që është e përcaktuar nga ligji i dytë i prerjes tërthore të trupit:
Njutnit, te trupi do të veprojnë forca elastike e
spirales e cila ka kahen nga baraspesha e trupi, F
V (5)
d.m.th., majtas. Me barazimin e këtyre dy forcave S
fitohet: & &
Fjash Fel Për trupin prej materialit të dhënë,
ndryshimi relativ i gjatësisë l/10 gjatë deformi-
mit elastik është proporcionalisht me shtrëngi-
ma k 'l
min elastik:
'l 1
prej ku për nxitimin e trupit, që është përforcuar V (6)
l0 E
te spiralja elastike fitohet:
k
a 'l (4)
ku l0 është gjatësia fillestare e trupit (spiralja) para
m veprimit të forcës, kurse l është ndryshimi i gja-
tësisë nën veprimin e forcës. Madhësia E është
moduli i Jungut të elasticitetit vlera e të cilit va-
Ligji i Hukit vlen për të gjithë trupat, jo ret prej tipit të materialit prej të cilit është punuar
vetëm për spiralet. Ai jep mundësi të matet forca trupi. Njësia për modulin e Jungut është paskali,
me të cilën vepron mbi trupin, pa e matur nxiti- (Pa = N/m2).
min e tij. Teli homogjen ose thupër gjatë deformi- Ligji i Hukit për thuprën homogjene ësh-
mit sillet ngjashëm sikurse edhe spiralja. Nëse në të dhënë në formën:
skajet e thuprës veprohet me forcat e jashtme në- ES
për gjatësinë e boshtit të tij, gjatë zgjatjes gjatësia F VS 'l (7)
l0
e thuprës fiton rritje pozitive l > 0, ndërsa gjatë
dredhjes fiton rritje negative l < 0, 3.4.2. Forcat e fërkimit. Forcat e fërkimit
'l > 0 paraqiten gjatë zhvendosjes së trupave që janë në
& &
F1 F2 kontakt, ose të pjesëve të ndryshme të një trupi të
njëjtë. Ato janë rezultat i numrit të madh të interak-
sioneve elektrike ndërmjet molekulave të dy trupave
l0 + 'l të cilët janë në kontakt. Këtu do të shqyrtojmë fërki-
min ndërmjet dy trupave të ngurtë, ndërsa fërkimi
'l < 0 ndërmjet trupit të ngurtë dhe lëngut dhe lëngut ose
& & gazit, ose ndërmjet shtresave të fluidit të quajtur fër-
F1 F2 kimi viskoz, do të shqyrtohet pak më vonë.
Kur trupi është në qetësi, ai te baza shtyp
l0 + 'l me peshën e tij. Sipas ligjit të tretë të Njutnit edhe
baza shtyp nga ai me forcë të quajtur forcë normale
ose forca e reaksionit të bazës. Gjatë lëvizjes trans-
Fig.2. latore të një trupit sipas sipërfaqes së trupit tjetër,
forca e reaksionit të bazës nuk është orientuar sipas
Deformimi te trupi gjithmonë sjell deri normales nga sipërfaqet kontaktuese, por ai for-
te paraqitja e shtrëngimit. Madhësia  e njohur mon kënd të gjerë me kahen e shpejtësisë (fig.3).
35
3. Dinamika
&
& & & Fr
Fp Fn Ftr
&
& Pp
& & Pn
v D
Ftr
&
P

Fig. 5 
Fig. 4 normal- të bazë F r dhe forca e fërkimit F fër. Forcën

Me zbërthimin e forcave të reaksionit të e peshës do ta zbërthejmë në dy komponentë, të
bazës F r tëdy komponentëve: njëra me kahe sipas normales së rrafshit të mënjanuarFn dhe tjetra
normales F n dhe tjetra sipas tangjentes nga sipër- paralele me rrafshin e mënjanuar F r. Për kushtin
faqet kontaktues F fër fitohet: kufitar kur trupi fillon të rrëshqas nëpër rrafshin
& & & e mënjanuar poshtë është përmbushur kushti  =
Fp Fn Ftr (8)
 0, dhe për projeksionet e forcave vlen:
ku

F n është forca e reaksionit normal të bazës, kurse
F fërështë forca e fërkimit.
Pn = Fr ;
Dallojmë tre lloje të forcave të fërkimit: for-
ca të fërkimit gjatë pezullimit, forcat e fërkimit gjatë Pp = Ffër max.
rrëshqitjes dhe forca të fërkimit gjatë rrokullisjes. For-
cat e fërkimit gjatë pezullimit krijohen gjatë provës të Pasi prej figurës shihet se
nxirret trupi prej gjendjes të pezullimit, duke pengu-
ar lëvizjen e trupit nëpër sipërfaqen e trupit tjetër: Pp = P sin0 dhe
Fmax = F0 = 0 Fn (9)
Ffër max = 0 Fr = oP COS 0
ku 0 është koeficienti i fërkimit gjatë pezullimit.
Forca e fërkimit gjatë rrëshqitjes është dhënë me
Prej këtu vijon:
formulën:

Ffër = 1Fn sin D 0
(10)  P 0 = = tg D (11)
cos D 0
dhe ka kahen sipas gjatësisë së sipërfaqes të kon-
taktimit të trupave, të kundërt të kahes së shpej-
tësisë të zhvendosjes relative të trupave. Vlera e Koeficienti i fërkimit gjatë pezullimit
koeficienteve pa dimensional të fërkimit 0 dhe  është i barabartë me tangjensin e këndit kufitar
varet prej natyrës së substancës prej të cilës janë në momentin kur trupi fillon të lëviz.
bërë materialet dhe prej gjendjeve të sipërfaqeve që Koeficienti i fërkimit gjatë rrëshqitjes i
kontaktohen (të lëmuar, të ngjirur). mundet gjithashtu të caktohet prej Eksperimentit
Të shqyrtojmë fërkim gjatë rrëshqitjes me rrafsh të mënjanuar. Këndi i rrafshit të mënja-
të trupit nëpër rrafshin e mënjanuar me kënd të nuar  përcaktohet ashtu që trupi pas tij rrëshqet
ndryshueshëm gjatë bazës а, fig.4. Gjatë ndonjë me shpejtësi konstante. Në këtë rast komponenta
këndi kufitar  = 0, trupi fillon të rrëshqas nëpër paralele e forcës peshë (për trupin e shqyrtuar) e
rrafshin e mënjanuar, ku mbi atë veprojnë tre forca: kompenson forca e fërki
forca e peshës P, forca e reaksionit
36
3. Dinamika
mit gjatë rrëshqitjes dhe trupi lëviz drejtvizorisht rrezja e trupit që rrokulliset.Koeficienti i fërkimit
sipas rrafshit të mënjanuar. Prej kushtit të bara- gjatë rrokullisjes ka dimension të gjatësisë, me
zisë të atyre dy forcave fitohet: njësi metër (m).
1 = tg  (12)
Për lëvizjen e trupit gjatë kushteve reale,
në prani të forcave të fërkimit, nxitimi që e fitoj-
në trupat është rezultat i forcës së rezultantes prej
forcës së jashtme F dhe forcës së fërkimit Ffër,/:
F - Ffër,/
a= (13)
m
Prej barazimit të sipërm shihet se në
kushte reale trupi do të lëviz në mënyrë drejtvizo-
re vetëm atëherë kur madhësia e forcës së jashtme
është e barabartë me madhësinë e forcës së fër-
kimit (F = Ftr,l). Nëse F > Ftr,l trupi fiton nxitim. Fig.5
Nëse tani, F < Ftr,l trupi pezullon ose do të lëviz në
mënyrë drejtvizore. 3.5.3. Forca peshë dhe pesha. Forca
Fërkimi luan rol të madh në natyrë dhe peshë është forcë me të cilën Toka i tërheq trupat,
teknikë. Me ndihmën e fërkimit të gjitha llojet e që gjenden në rrethinën e saj. Forca peshë është
energjisë transformohen në nxehtësi. Për shkak një lloj tërheqje reciproke e trupave. Prandaj for-
të fërkimit është mundësuar lëvizja dhe ndalimi i ca peshë dhe forca e gravitacionit kanë të njëjtën
të gjitha mjeteve transportuese. Te të gjitha rastet natyrë. Mund të thuhet se rënia e lirë është lëvizje
kur fërkimi është i dëmshëm, ajo zvogëlohet me e trupave në hapësirën pa ajër (vakuum) nën ndi-
lyerje-futja e lëngut viskoz ndërmjet sipërfaqeve kimin e forcës peshë. Prandaj mund ta definojmë
që fërkohen. Me këtë fërkimi i jashtëm i trupave forcën peshë nëpërmjet ligjit të dytë të Njutnit me

të ngurtë zëvendësohet me fërkim të brendshëm nxitimin e cila është nxitimi i Tokës g :
të lëngut. & &
P mg (15)
Mënyra tjetër i zvogëlimit të fërkimit gja-
të rrëshqitjes është zëvendësimi i tij me fërkim Vlera e nxitimit të Tokës përcaktohet prej
gjatë rrokullisjes, fig.5. ligjit të përgjithshëm për gravitacionin të zbatuar
Për këtë qëllim zbatohen rrota, shule, lla- te Toka dhe trupi në afërsi të saj.
ger topash etj.
Forca e fërkimit gjatë rrokullisjes shpre- & M tz m &
P G mg
het me formulën: Rtz
2
& M tz m
F g G 2
9,81 (16)
Ffër,rr =k . n (14) Rtz s2
R
ku k është koeficienti i fërkimit gjatë rrëshqitjes, Nxitimin që e fitojnë trupat gjatë rënies
Fn është forca e shtypjes normale, kurse R është së lirë është konstante dhe nuk varet prej masës
së trupave, pasi për trupin me masë dyfish më të
madhe vepron forca e gravitacionit dyfish më e
madhe.
37
3. Dinamika
& & & Tokën. Gjatë lëvizjes së tyre në lidhje me Tokën

& P 2P 3P 
me ndonjë nxitim a , peshae trupit dallohet prej
g const
forcës së peshës së Tokës (G  m ∙ g ). Këtë edhe
 
m 2m 3m
do ta tregojmë me shembullin vijues.
Në kushte reale gjatë rënies së lirë, ajri
gjithmonë jep rezistencë të lëvizjes së trupit që bie. Shembulli. Shqyrtojmë trup me masë m që shtri-
Me zmadhimin e shpejtësisë së trupit që bie, rezis- het në dyshemen e ashensorit që lëviz lartë me

tenca e ajrit zmadhohet, nxitimi i trupit zvogëlo- nxitim a , fig.7.
het edhe kur rezistenca e ajrit do të bëhet (sipas
Do ta caktojmë forcën me të cilën trupi
madhësisë) e barabartë me forcën peshë, nxitimi
shtyp dyshemen e ashensorit, d.m.th., pesha e
i trupit që bie bëhet i barabartë me zero. Më tutje,
trupit.
lëvizja e trupit duhet të jetë drejtvizore. Kur tru-
pi pezullon

në lidhje me sipërfaqen e Tokës, forca
peshë

P barazohet me forcën e reaksionit të bazës

& &
y y a y a
F r ose me forcën e shtrëngimit të perit T (forcat e
&
reaksionit) të cilat nuk i lejojnë trupit të bie, fig. 6. a 0
& &
& v const & &
& & & &
Fr P ,
T P (17)
Fr Fr Fr
& & &

Në pajtim me ligjin e tretë të Njutnit, P P P
nëse te trupat vepron forca e reaksionit të bazës
(d.m.th., forca e shtrëngimit të perit), atëherë
edhe trupi vepron te baza (d.m.th., peri) me for- Fig. 7
cën të barabartë sipas madhësisë, por e kundërt
sipas kahes: Në rastin e parë (fig.7а) marrim se nxi-
& r
& & &


timi është zero, a = 0, d.m.th. ashensori lëviz me
G Fr ; G T (18) 
shpejtësi konstante v = const.

Te trupi veprojnë

prej ku vijon se forca G është e njëjtë me P. dy forca: forca e peshës P = m ∙ g dhe forca e
reaksionit të dyshemes F r . Atëherë barazimi i lë-
& vizjes do të jetë:
& &
& T P Fr 0 (19)
Fr Projeksioni i barazimit të gjatësisë së
m m & boshtit y do të jetë:
& P - P + Fr = 0 prej ku vijon se

P & P=F
G
Madhësia e forcës peshë P është e ba-
Fig. 6 rabartë me madhësinë e forcës së reaksionit të
Forca G me të cilën trupi e shtyp bazën dyshemes kurseme këtë është e barabartë me
(d.m.th., e zgjat perin) quhet pesha e trupit. Ajo madhësinë e peshës së trupit, njëjtë sikurse kur
është e barabartë me forcën peshë vetëm nëse ashensori me trupin pezullohet.
trupi dhe baza janë të palëvizshme në lidhje me
38
3. Dinamika
  
Në rastin e dytë te trupi

veprojnë dy forca peshë 
P . Gjatë rënies së lirë të sistemit (a = g ),

cat e njëjta: forca e peshës P = m ∙ g dhe forca e pesha G me të cilën trupi vepron mbi dyshemen

reaksionit të dyshemes F r , por marrim se sistemi është zero. Atëherë themi se trupi gjendet në gjen-
ka nxitim të ndryshueshëm prej zeros. Barazimi i djen pa peshë.
lëvizjes së gtrupit do të jetë: Kur trupi është i palëvizshëm pesha dhe
& & forca peshë janë të njëjta sipas madhësisë, drejti-
&
P Fr ma (20) mi dhe kahes. Por, gjithmonë duhet pasur llogari
se këto forca janë të ndryshme se ato veprojnë në
а) Të marrim rastin e parë kur nxitimi trupa të ndryshëm: forca peshë vepron mbi tru-
është i orientuar lartë, fig. 7 b. Kahjen pozitive pin, kurse pëesha mbi dysheme. Forca peshë ësh-
të boshtit y e vendosim në kahen vertikale lartë. të gjithmonë prodhim prej masës së gtrupit dhe
Projeksioni i barazimit vektorial sipas gjatësisë së nxitimit të Tokës dhe nuk varet prfej karakterit
boshtit y - do të jetë: të lëvizjes së grupit, ndërsa pesha e trupit varet
prej tij dhe mundet të ketë vëera më të mëdhaja
m ∙ a = - m ∙ g + Fr sikurse edhe më të vogla se m g.
Për shkak të vlerave të ndryshme të nxi-
prej ku fitohet: timit të Tokës në gjerësi të ndryshme gjeografike
dallohen dhe pesha e Tokës dhe pesha e trupa-
Fr = m(a + g) (21) ve. Kështu, për shembull, në ekuator, atë janë për
0,5% më të vogla se sa te polet. Nxitimi i Hënës
Madhësia e forcës së reaksionit të dyshe- është për 6 herë më e vogël se e Tokës që tregon në
mes është e barabartë me madhësinë e peshës së gjashtë herë peshë më të vogël të trupit të njëjtë në
tgrupit, d.m.th.: Hënë në lidhje me Tokën.
& & Kur shqyrtojmë trup me dimensione të
Fr G ; Fr G fundshme që nuk mund të eliminohen, atëherë
forca peshë e përcaktojmë si rezultante të të gjitha
Prej këtu për peshën e trupit fitohet: forcave me të cilat elemente të veçanta (pjesë ose
grimca prej grupit i tërheq Toka. Duke ishqyrtuar
G = m (a + g)
ato forca si vektorë, të cilët mund të vendosen si
Domethënë, në këtë rast pesha e trupit ndërmjet veti paralele me kahe vertikalisht posh-
është më e madhe se pesha e Tokës. të, mundemi t’i mbledhim dhe të fitojmë rezul-
b)Nxitimi është orientuar poshtë. tante të atyre forcave, fig. 8.
fig. 7 c. Projeksioni i barazimit vektorial mbi
boshtin y tani do të fiton formën:
- m ∙ a = - m ∙ g + Fr
Për forcën e reaksionit d të fitohet:
& &
Fr = m (g - a) d.m.th.. P m g
G = m (g - a) (22)
Fig. 8
Në këtë rast pesha e trupit është më e vo-
gël se pesha e Tokë. Eksperimentalisht mund të tregohet se një

Prej shprehjeve të sipërme shihet se pesha forcë

e vetme ta barzon rezultanten e forcës peshë
etrupitG mundtëjetëmëemadheosemëevogëlsefor P të trupit, nëse është vendosur në pikën e caktuar
39
3. Dinamika
prej trupit. Ajo pikë llogaritet për pikë sulmuese ku mi është çdo masë e veçantë. Nëse e zbërthej-
(pika te e cila vepron rezultanta forca peshë) e cila më këtë barazim në komponente, do të fitojmë:
quhet edhe pika e rëndimit ose qendra e masës.
Nën ndikimin e forcës peshë, qendra e masës x1m1 x 2 m2 x3 m3 ... xn mn
xQM
m1 m2 m3 ... mn
(pika e rëndimit) lëviz një lloj sikurse që do të lë- CM
vizte pika materiale, te e cila sikurse e tërë masa

e trupit të shqyrtuar. Kur te trupi veprojnë edhe y1m1 y 2 m2 y3 m3 ... y n mn
yQM
m1 m2 m3 ... mn
CM
forca tjera, të cilat janë treguar në pika të tija të
ndryshme (kanë pika të ndryshme të rëndimit), z1m1 z 2 m2 z 3 m3 ... z n mn
ato gjithashtu i shqyrtojmë si vektor të cilët mund zQM
m1 m2 m3 ... mn
CM
të zhvendosen paralelisht me vetveten. Në të njëj-
tën mënyrë forcat mund të zhvendosen ashtu, që Z m1 m3
pika e tyre sulmuese të puthiten me qendrën e
masës, (sikurse te ai të koncentrohet tërë masa), & &
r1 r3
ose qendra e inercionit (pasi masa për inercionin &
r2 m2
është masa e trupit).
O X
3.5. QENDRA E MASËS Y
Fig. 2
Qendra e masës së sistemit prej dy trupa- Forca peshë e sistemit të këtillë vepron
ve definohet si pikë me koordinata xCM prej kësaj nëpërmjet qendrës së tij të masës.
formule: Kur në sistemin e këtillë veprojnë forca
x1m1 x2 m2 të jashtme, qendra e masës lëviz si të gjitha masat
xQM (1)
m1 m2
CM
të koncentruara në një pikë, dhe mbi të veprojnë
Me fjalë tjera, qendra e masës është pikë e forca e rezultantes e cila është shuma e të gjitha
përcaktuar me masën e rregulluar. Ajo është pikë forcave të jashtme.
ndërmjet dy trupave e cila është më afër deri te Nëse shqyrtojmë trupa homogjen (sh-
trupi më masiv. Është e logjikshme se nëse kemi përndarja e masës është në të gjitha drejtimet e
masa të njëjta, qendra e masave është në largësinë barabartë), atëherë qendra e masës puthitet me
mesatare prej të dsy trupave. qendrën gjeometrike. Mund të ndodh që qendra
e masës të gjendet edhe jashta trupit.
Hëna dhe Toka paraqesin sistem prej dy
0 m1 CM m2 X trupave të cilat rrotullohen rreth qendrës së masës.
x1 Edhe të dy trupat fitojnë nxitim centripetal për shka
xCM x2
të cilës rrotullohen rreth qendrës së masës.
Gjatë shfrytëzimit të ligjeve të Njutnit për
Fig. 1. zgjidhjen e detyrave, kujdes të veçantë duhet t’i
kushtohet analizës së forcave të cilat veprojnë në
Për caktimin e qendrës të masës për tre trupin e shqyrtuar. Në këtë mënyrë t’i iket gabimit
të n jë force të njëjtë të merret dy herë nën emra të
ose më shumë trupave zbatohet barazimi vekto-
ndryshme.
rial:
r
&
& 6mi ri
rQM (2) 3.6. ZGJIDHJA E DETYRAVE
6mi
CM
NGA DINAMIKA
40
3. Dinamika
Gjatë zgjidhjes së detyrave me zbatimin peri është herdhur nëpërmjet makare së palë-
e barazimit themelor të dinamikës, mënyra duhet vizshme ose të lëvizshme, ku masa e perit dhe
të rrjedh në hapa: masa e makare janë shumë të vogla dhe elemeni-
1.Të caktohet kahja dhe karakteri i lëvizjes së hohen, kurse trupat janë të lidhura me pe jo të
pikës materiale; zgjatshim, atëherë peri i shtrënguar vepron me
2.Të punohet vizatim skematik, te i cili do të forca të barabarta sipas madhësisë edhe te njëri
paraqiten të gjitha forcat të cilat veprojnë te trupi. trup edhe tjetri;
Forcat të paraqiten me pikën sulmuese në qen- 6. Pasi që do të caktohen forcat e nxitimit,
drën e masës, d.m.th., trupi të shqyrtohet si pikë duhet të caktohen edhe koordinatat e pikës mate-
materiale; riale dhe shpejtësitë e tyre, d.m.th., të shkruhen
3.Të paraqiten forcat që veprojnë në momen- edhe barazimet kinematike që i lidhin në sistemin
tin e caktuar të kohës. Gjatë paraqitjes të forcave referent të zgjedhur. Pastaj kërkohen zgjidhje të
duhet të kemi llogari për ligjin e Njutnit mund të përbashkëta të sistemit të fituar prej barazimeve
veprojnë vetëm forcat të cilat rrjedhin prej trupa- dhe përcaktohen madhësitë e panjohura. Shumë
ve tjerë; është e rëndësishme në fund të kryhet kontrollimi
4.Shkruhet barazimi i lëvizjes së shqyrtuar i dimensioneve të anës së majtë dhe të djathtë të
të trupit (barazimi themelor i dinamikës – ligji i barazimeve, që do të vërteton mënyrën e kryerjes
dytë i Njutnit) ashtu që ana e majtë shkruhen të së rregullt dhe do t’i jep njësitë përfundimtare në
gjitha forcat që veprojnë në trup, kurse në anën sistemin SI për madhësitë e kërkuara.
e djathtë shkruhet prodhimi prej masës së trupit Shembulli 1. Makina e Atvud shfrytëzon litar
lëvizja e së cilës shqyrtohet dhe nxitimi që e fiton nëpërmjet manares që të lidh dy ose më shumë
Ai trup nën ndikimin e të gjitha forcave: masa. Njëra prej masave është si kundër peshë
& & & & & ose kundër masë që ta zvogëlon nxitimin e gra-
F1 F2 F3 ..... Fn ma vitacionit. Shembull për makinën e Atvudit janë
Për zgjidhjen më të thjeshtë kryhet pro- ashensorët e shumë katërsheve. Kundër pesha te
jeksioni sipas gjatësive të boshteve të koordina- ashensorët është masa e ashensorit plus gjysma e
tave të sistemit në të cilin e shqyrtojmë lëvizjen. masës së ngarkesës së lejuar.
Megjithatë duhet pasur llogari për këtë: Detyra: Te makina e Atvudit, njëra masë është 1,2
Nëse forcat veprojnë në disa drejtime, kg. Nëse eliminohet fërkimi, sa është nxitimi i sis-
por të gjitha shtrihen në një rrafsh, atëherë është temit. Sa është forca e zgjatjes së litarit?
e përshtatshme trupi të vendoset në sistemin kën- Zgjidhje: Vizatohet skema te e cila definohen for-
ddrejtë koordinativ me boshtet koordinative X dhe cat të cilat veprojnë mbi trupat. Forca e shtrëngi-
Y të cilët shtrihen në rrafshin e forcave. Përkufi- mit të litarit te trupi i parë është e njëjtë me forcën
zohen koordinatat e trupit. Kryhet projeksioni i të e shtrëngimit të litarit te trupi i dytë për shkak të
gjitha forcave që veprojnë mbi trupin në boshtet e aksionit dhe reaksionit dhe ato zhduken. Trupat
koordinatave X dhe У.Fitohen dy barazime skalare: lëvizin me nxitim të njëjtë.  
Te trupi i parë veprojnë forcat: P 1 = m1 g – forca
F1x + F2x + F3x + ... = m ∙ ax 
peshë dhe T 1 – forca e shtrëngimit të litarit. Në
F1y + F2y + F3y + ... = m ∙ ay trupin

e dytë veprojnë P 2 = m2 g - forca peshë dhe

5.Nëse shqyrtohet lëvizja e sistemit të tru- T 2 - forca shtrëngim të litarit. Barazimi vektorial
pave të cilët janë të lidhur ndërmjet veti, atëherë i lëvizjes së trupit të parë është:
r
shkruhen barazimet e lëvizjes për çdo trup në
& & &
veçanti, ku duhet të theksohet se trupat te siste- m1 a P1 T
mi kanë nxitime të njëjta sipas madhësisë. Nëse
41
3. Dinamika
& & &

kurse të dytit: m2 a P2 T
Projeksionet e barazimeve japin: Y
&
m1a = P1 - T ; FR
& &
m2a = -P2 + T T2 T,1 X
(m1 + m2)a — P7 - P2
1
a = (m1 - m2)g/(m1+m2)
& & a=(1,81,2)9,81/(1,8+1,2)
T T a = 0,6. g / 3 & &
m1 m2 P1 m1 g
a=0,2g—1,96 m/s2 .
Me zëvendësimin për T në 2
& & njërën prej barazimeve 1,8- & &
P1 P2 1,96 = 1,8-9,8 - T P2 m2 g
T= 14,1 N
Shembull. Trupi me masë prej 4 kg rrëshqet në- Barazimet vektoriale zbërthehen sipas
për mbështetësen horizontale nën ndikimin e gjatësisë të të dy boshteve X dhe Y:
peshës me masë prej 1 kg, të përforcuar në li- Për trupin: boshti X: FR - m1g = 0
tar që është hedhur nëpërmjet makares së palë- boshti Y: T- Ffër = m1 a
vizshme, sikurse në figurë. Koeficienti i fërkimit » FR = m1g
gjatë rrëshqitjes së trupit e mbështetëses është e Ffër = FR = m1g
barabartë me 0,1. Të caktohet nxitimi i lëvizjes së T - m1g = m1 a
sistemit dhe forcës së shtrëngimit të litarit. Fërki- Për peshën: boshti Y: m2g -T = m2 a
mi me makaren dhe masën e litarit eliminohen. Projeksionet sipas gjatësisë së boshtit X është
Litari nuk shtrëngohet. zero. Fitohet sistemi i barazimeve:
Zgjidhje: Bëhet skica e forcave të cilat veprojnë T - m1g = m1 a
mbi trupat. Sikurse te shembulli paraprak forcat m2g -T= m2 a
e shtrëngimit të litarit te dy trupat janë të njëjta Zgjidhja e përbashkët jep:
dhe për shkak të aksionit dhe reaksionit zhduken. g m2 P m1
a
Trupat lëvizin me nxitim të njëjtë. m1 m2

Te trupi i parë veprojnë forcat P 1 = m1g –forca T m2 g m2 a
 
peshë, F R –forca normale e reaksionit, F FËR – forca
9,811 0,1 4 m
e fërkimit ndërmjet trupit dhe mbështetëses dhe a 1,2
 1 4 s2
T ,1 – forca e shtrëngimit të litarit. Te trupi i dytë
   T 1 9,8 1,2 8,6 N
veprojnë P 2 = m2 g – forca e peshës dhe T 2 – forca
e shtrëngimit të litarit. Shembull. Trup i vogël rrëshqet në[për rrafshin
Barazimi i lëvizjes së trupit në formën e mënjanuar që me horizontin formon kënd а.
vektoriale është dhënë në formën: Ndërmjet rrafshit të mënjanuar dhe trupit ekzis-
& & & & & ton forcë e fërkimit. Të caktohet nxitimi i trupit
m1 g T FR Ftr m1 a në lidhje me rrafshin e përmendur.
Barazimi i lëvizjes është dhënë me: Zgjidhje: Bëhet skica, definohen forcat në 
figurë.
& & & Te trupi veprojnë

forcat -forca e peshës P , forca e
m2 g T m2 a fërkimit F FËR , forca e reaksionit të mbështetëses

FR.
42
3. Dinamika
(forca e peshës), që te të gjitha detyrat, ku nuk ka

Y
vërejtje të veçanta, eliminohen.
& &
FTR FR PYETJE,DETYRA, DHE AKTIVITETE
Px 1. Dy kube me masë 2 kg dhe 6 kg janë të lidhur
&
Py P X me tel nëpërmjet makare pa fërkim. Të dy trupat
mund të lëvizin sipas gjatësisë së rrafshit të mën-
januar nën këndin prej 300. Koeficienti i fërkimit
Me mbështetësen lidhim sistem koordinativ dhe është џ = 0,18. Të caktohet nxitimi i të dy trupave
barazimin vektorial të litarit e zbërthejmë në ko- dhe forca e zgjatjes së telit. Masa e telit elimino-
ordinata: het.
& & & &
mg FR Ftr m a
Projeksioni për së gjati boshtit X: - Ffër + Px= ma
Projeksioni për së gjati boshtit Y: FR - Py = 0 (Përgj. 0,9 m2 , 66,3 N)
s
FR = P y
2. Masa prej 5 kg është e nxituar prej qetësimit të
Prej vizatimit mund të definojmë:
mbështetëses së 4,0 m të trapazanit me trup prej 20,0
Py = mgcos kg që bie, shiko figurën. Kën-
Px= mgsin di i trapazanit është 30°, kur-
Ffër = FR = mg se koeficienti i fërkimit është
mg sina-mg cosa = ma 0,26. Të caktohet nxitimi i
prej ku për nxitimin do të fitojmë: trupit prej 5 kg për së gjati trapazanit dhe shtrëngimit
të litarit gjatë nxitimit të trupit prej 5 kg sipas gjatë
a = g (sin-cos) m 44,8 N
sisë së trapazanit. Përgj. Përgj. 6,86
s2
Nëse eliminohet fërkimi shprehja kalon 3.Trupi prej 20 kg është varur me litar me tjetër trup
në: prej 5 kg që është varur
a = g sin nëpërmjet tehut të masës.
Nëse koeficienti i fërkimit
Që të përcaktohet drejt kahja që veprojnë është 0,2, cili është nxiti
te trupi i shqyrtuar, duhet të mbahet mend kjo mi dhe cila është forca e shtrëngimit të litarit?
që vijon: forca e peshës ka kahe vertikale poshtë;
forca e reaksionit të mbështetëse gjatë mos ekzis- 4. Në të dy skajet e një shkopi të gjatë 4 m me masë prej
6 kg janë vendosur trupa me masë 16 kg në njërin skaj
timit të fërkimit – sipas normales ndaj sipërfaqes
dhe 10 kg në skajin tjetër. Të caktohet qendra e tyre e
së trupit që kontaktojnë nga ana e trupit përkatës; masës. Skicë.(1,625 gp përej 16kg)
forca e shtrëngimit të perit – sipas gjatësisë së pe-
rit ndaj anës së varëses. Për trupat që gjenden në Sqaroni këto koncepte
afërsi të sipërfaqes së Tokës duhet pasur parasysh - forca elastike - forca e fërkimit
vetëm forcën peshë dhe forcat të cilat paraqiten - forca e peshës dhe pesha - qendra e masës
në vendet e kontaktit direkt të trupave. Forcat e
tërheqjes që veprojnë ndërmjet trupave të veçantë
janë aq të vogla në krahasim me forcën e Tokës
43
4. Gravitacioni
4. GRAVITACIONI Astronom i rëndësishëm i asaj kohe,

shekulli XVI, është edhe Tiho Brahe që, duke
Qysh në fillim të civilizimit të lëvizjes së u përqendruar në sistemin e Ptolomeit, ka krye
planetëve dhe trupave tjerë të gjithësisë i ka fas- vëzhgime të orbitave të planetëve të cilat më saktë
cinuar njerëzit. Nëpër shekuj shumë shkencëtar e i ka përcaktuar prej Kopernikut. Nxënësi i Tiho
kanë shqyrtuar sjelljen e trupave të gjithësisë dhe Brahe, Johanes Kepler, është përpjekur të jep in-
janë përpjekur të definojnë modele të cilat u për- terpretim teorik të të dhënave që i ka lënë Tiho
gjigjen të dhënave që i kanë mbledhur. Brahe për lëvizjen e planetit Mars. Kepleri i ka
Në kohën antike është llogaritur se marrë të mësuarit heliocentrik për lëvizjen e pla-
Toka është qendra e botës. Sipas besimeve të netëve dhe ka futur trajektoren eliptike të lëvizjes
atëhershme , Toka ka qenë pllakë e rrafshët, kur- së Marsit rreth Tokës, kurse planetët tjerë ka su-
se yjet gjithmonë dalin në lindje, por zhduken në pozuar se lëvizin nëpër shtigje të cilat janë shumë
perëndim. Sipas të mësuarit e atillë egocentrik, afër vijës rrethore.
Toka është qendra e gjithësisë dhe të gjitha trupat
qiellor rrotullohen rreth saj. 4.1. LIGJET E KEPLERIT
Në bazë të të mësuarit geocentrik Klavdij
Ptolomej prej Aleksandrie në shekullin e dytë Rezultatet që i ka fituar për lëvizjen e
p.e.r. ka menduar një sistem egocentrik të botës, Marsit, Keplerit i ka zbatuar edhe për lëvizjen e të
sipas të cilës Toka është pllakë e shtypur e rrum- tjerëve në atë kohë planetë të njohura me të cilën
bullakët e rrethua me ujë në të cilën noton në të. nëpërmjket rrugës empirike ka konstatuar tre lig-
Mbi pllakën e Tokës gjenden shtatë sfera kristali je të kinematikës së planetëve.
nëpër gjatësinë e të cilave nëpër shtigje rrethore Ligji i parë i Keplerit thotë: Orbitat dhe
rreth Tokës lëvizin Dielli, Hëna edhe tjera planetë planetët janë elipsa me Diellin në njërën prej fo-
të njohura deri atëherë. Te më e madhja prej atyre kuseve, (fig. 1). Ky ligj quhet edhe ligji i orbitave.
sferave janë përforcuar yjet e palëvizshme. Siste-
mi egocentrik i Ptolomei ka sunduar në shkencë
plotë 1500 vite. P
Në shekullin e pesëmbëdhjetë Nikolla
Koperniku ka futur të ashtuquajturën të mësua-
rit heliocentrik dhe ekzistimi i sistemit planetar D
Diellor, sipas të cilit Dielli është qendra e gjithë-
FOKUSI
sisë dhe planetët lëvizin nëpër orbitat rrethore
rreth tij. Toka është planet në formë të topit dhe
lëviz si edhe planetët tjerë, nëpër shtigje rretho-
re rreth Diellit, kurse Hëna e rrethon Tokën për
27 ditë. Kurse Toka rrotullohet dhe rreth boshtit
të saj për saktë një ditë natë prej perëndimi nga Fig.1.
lindja. Me ndihmën e sistemit heliocentrik, Ko-
perniku ka mundur të jap sqarim për ndërrimin Ligji i dytë i Keplerit thotë: Rreze-vektori
e ditës dhe natës, ndryshimet e Hënës, si edhe ndërmjet planetës dhe Diellit për interval të njëj-
errësimi i Diellit dhe Hënës. Por, në shekullin e të të kohës përshkruajnë sipërfaqe me syprina të
mesëm, kur ka sunduar kisha, të mësuarit e Ko- barabarta, (fig. 2). Ky ligj quhet ligji i sipërfaqeve.
pernikut ka qenë e hedhur si eritike.
44
4. Gravitacioni
Prej ligjit të dytë mund të përfundohet se G me masat e Diellit Md dhe planetës Mp e pjesë-
planeti lëviz më shpejtë ndërmjet pika 1 dhe 2, se tuar me katrorin e largësisë. Rreze-vektori njësi r0
sa ndërmjet pika 3 dhe 4. është me kahe prej Diellit nga planeti.
D 4 Mp
1 &
3 Fg &
2 syprina të barabarta Fg
Ms
Fig.2 &
r0
Ligji i tretë i Keplerit thotë: Katrori i periodës te

çfarëdo planet 1ë lëviz nëpër shtegut eliptik rreth
Diellit është proporcionalisht me fuqinë e tretë të
gjysmëboshtit të elipsës. Ky është ligji i perioda- Fig. 3
ve. Pasi shtigjet e të gjitha planetëve përveç Mar- & Mp Ms &
si dhe Merkurit, pothuajse janë rrethor, largësia Fg G r0 (3)
r2
mesatare R prej planetëve deri te Dielli është e
barabartë me gjysmëboshtin a. Konstanta G është konstanta e gravita-
cionit me vlerë G = 6,673 10-11 N m2 kg-2. Ajo ësh-
T 2 | a3 (1) të e njëjta për të gjithë trupat dhe është njëra nga
Këtë ligj mundemi ta paraqesim me tjetër konstantet botërore më të rëndësishme. Për shkak
lloj forme: të vlerës së vogël konstanta e gravitacionit, forcat
e gravitacionit do të jenë të rëndësishme vetëm
T12 T22 T32 për trupat me masë shumë të madhe, sikurse janë
K (2)
a13 a 23 a 33 trupat qiellor.
Me indeks një janë paraqitur periodat dhe lar- Ligji për gravitacion është nxjerrë në
gësia prej planetit të parë, me indeks dy për të bazë të supozimit se trupat paraqesin pika mate-
dytin, me tre për planetin e tretë, kurse K është riale, d.m.th., se tërë masa e trupave është kon-
konstante e njëjtë për të gjithë planetët të sistemit centruar në një pikë. Këtë kusht e kënaqin Dielli
Diellor, të quajtur konstanta e Keplerit. dhe planetët dhe satelitët, planetët ndërmjet veti,
si edhe planetët dhe satelitët, për shkak të largësi-
4.2.LIGJI I NJUTNIT PËR GRAVITACIONIN ve të mëdhjaja ndërmjet tyre.
Planetët lëvizin përafërsisht sipas trajek-
Shpejtësia dhe periodat e planetëve në or- tores rrethore rreth Diellit. Gjatë lëvizjes së tyre
bitë munden të njehsohen me zbatimin e e ligjit të rrethore te ato vepron forcë e lidhur me normalen
Njutnit për gravitacion. Të shqyrtojmë planet me (nxitimi centripetal i barabartë me (F = man):
masë Mp që lëviz rreth Diellit me masë Md nëpër
& M p v2 &
orbitën rrethore me rreze r (sikur në fig.3). Forca Fc r0 (4)
e gravitacionit me të cilën Dielli vepron mbi pla- r
netin është prodhim i konstantes së gravitacionit
45
4. Gravitacioni
Nëse supozojmë që shtegu është rrethor, Pasi forca e gravitacionit është konserva-
atëherë mundemi t’i barazojmë të dy forcat: tive, punën që e bën është e barabartë me ndrysh-
& & imin negativ të energjisë potenciale të lidhur me
Fg Fc (5) këtë forcë:
U = U1 - U2 (9)
Mp Ms M p v2
G (6)
r2 r
Ms Ms
v2 G v G (7)
r r
Fitojmë se shpejtësia e planetëve është e
barabartë me rrënjën katrore prej prodhimit të
konstantes së gravitacionit me masën e Diellit Md
e pjesëtuar me rrezen e orbitës. Vërehet se shpe-
jtësia e planetës nuk varet prej masës së saj.
Ta definojmë periodën e planetës, duke Fig. 4
shfrytëzuar ligjin e Njutnit për gravitacion:
Energjia potenciale e gravitacio-
nit përcaktohet prej shprehjes:
4S 2 r 3 M. m
T2 Ks r 3 (8) U = -G (10)
G Ms r
Parashenja negative tregon se forca e
gravitacionit është tërheqëse.
Vërejmë se shprehja, në realitet, e jep
ligjin e tretë të Keplerit.
Veprimi i gravitacionit në Hënë mbi Tokën
vërehet me menitë (hyrje dhe dalje). Forca e gravi-
tacionit ndërmjet Tokës dhe Hënës është më e fuq-
ishme në anën e Tokës më afër Hënës, kurse më e
dobët në anën e kundërt, që sjell deri te masa e ujit
që nuk është e fiksuar te sipërfaqja e Tokës që të
zhvendos deri në një metër lartë (dalje) dhe poshtë
(hyrje). Kjo ndodh dy her në ditë.
4.2.1.Energjia potenciale e gravitacionit

Fig.5.Veprimi tërheqës i forcës së gravitacionit
Ta shqyrtojmë lëvizjen rrethore të tru-
pit me masë m rreth trupit masiv M, fig. 4. Duke Puna që do të kryhet që të zhvendoset
shfrytëzuar ligjin e Njutnit për gravitacion, mun- trupi me masë m te fusha është krijuar prej tru-
demi të caktojmë energjinë potenciale të sistemit pit masë M prej sipërfaqes (Rt) deri në lartësinë h
U. (r=Rt +h), do të jetë
46
4. Gravitacioni
Do ta sjellim anën e djathtë të barazimit

§ 1 1· deri te forma e njohur të energjisë kinetike duke
A GmM ¨¨ ¸¸ (11)
pjesëtuar barazimin me 2, që tregon definicion
© Rtz r ¹
tjetër për energjinë kinetike të shprehur nëpërm-
Gjatë zhvendosjes së trupit me masë m jet konstantes së gravitacionit:
prej pikës në largësi r, e matur prej qendrës së M m mv2
G Ek (16)
trupit me masë M në pakufi, energjia potencia- 2r 2
le është e barabartë me punën që e kryen forca e
gravitacionit për. Energjia kinetike gjithmonë është mad-
hësi pozitive dhe madhësia e saj është gjysma e
§1 1· 1
A GmM ¨ ¸ GmM energjisë potenciale. Me zëvendësimin e kësaj
© R tz f ¹ R tz shprehje për energjinë kinetike te energjia e
(12) përgjithshme kemi:
Energjia kinetike e sistemit është definu-
ar me shumën e energjisë kinetike të trupit më të M m
E vk G (17)
vogël dhe energjisë kinetike të trupit më të madh: 2r
mv2 M V 2 Kjo tregon se energjia e përgjithshme për
Ek (13) orbitën rrethore patjetër duhet të jetë negative.
2 2
Interpretimi fizik i kësaj energjie negative me-
Shpejtësia e trupit të vogël është v, kurse kanike është se trupi i vogël është lidhur me tru-
shpejtësia trupit më të madh është V. Energjia pin e madh dhe nuk mund të ikë prej tij. E njëjta
potenciale është më e madhe kur trupi është më shprehje për energjinë vlen edhe për shtigjet elip-
afër deri te Toka dhe zvogëlohet me largimin e tike, ku në vend të rrezes vendoset gjysmëboshti i
tij. Kur trupi lëviz rreth Tokës ose Diellit, energjia madh а:
e tij e përgjithshme është konstante. Marrim se
trupi i madh pezullon, pra energjia e tij kinetike
m
(anëtari i dytë i barazimit (13) është zero. Energjia
e përgjithshme e trupit atëherë është dhënë me
ligjin për ruajtjen e energjisë që paraqet shumë
prej energjisë kinetike dhe potenciale: M a
m v2 § M m·
E ¨ G ¸ const (14)
2 © r ¹
Gjatë lëvizjes rrethore të trupit dhe shpe-
jtësisë dhe rrezes së tij janë konstante. Prej këtu Fig. 5
vijon se edhe energjia kinetike dhe potenciale Vlera e konstantes së gravitacionit për
janë konstante. herë të parë ka qenë e matur në 110 vjet pas ven-
Forca e cila vepron mbi trupin e vogël dosjes së ligjit të përgjithshëm për gravitacionin,
është forca e gravitacionit e barabartë me forcën nga ana e Henri Kavendish (Henry Cavendish,
centripetal për shkak të cilës trupi me masë m 1731-1810). Për atë qëllim ai e përdori terezinë
rrotullohet rreth trupit me masë M torzioni të gravitacionit të Kevendishit, fig.6.
M m mv2 M m
G (15) E G (18)
r2 r 2a
47
4. Gravitacioni
Forcat e gravitacionit janë forca të cilat veprojnë

në largësi. Ato zvogëlohen proporcionalisht të
anasjelltë me katrorin e largësisë ndërmjet trupa-
ve që bashkëveprojnë dhe janë gjithmonë forca të
tërheqjes.
Largësia mesa-
tare prej Diellit Masa në njësi të
në njësi mase të masësë së Tokës
Tokës
Fig. 6 Dielli 
Dy topat e mëdha prej plumbi, secili Merkuri  
me masë prej 10 kg. Janë vendosur ashtu që t’i Venera  
tërheqin topat e vegjël me masë prej 50 g të cilët Toka  
janë të varur në skajet e llozit horizontal. Pjesa ku Marsi 
janë të varura topat e mëdha mundet të rotojë dhe Jupiteri 
me atë topat e mëdha t’i tërheqin të vegjlit njëherë Saturni 
drejt vetes në një drejtim, kurse herën tjetër në Urani  
drejtim të kundërt. Në atë mënyrë vendi ku janë Neptuni  
të varura topat e vegjël do të tërhiqet për një kënd Prej Te tabela 1 janë dhënë masat dhe lar-
të vogël, i cili mundet të matet me ndihmën e
gësitë mesatare të planetëve të Diellit të shprehur
forcave të njohura. Kështu mundet të përcaktohet
forca e gravitacionit. Kavendish e ka vendosur nëpërmjet largësive prej Diellit deri te Toka dhe
mbar aparaturën në shtëpinë e vet, duke i farkuar masa e Tokës si njësi.
dyert dhe dritaret që të mos ketë qarkullim të ajrit
i cili do të ndikonte ndaj matjeve të këtij aparati të 4.3. SATETILËT. SHPEJTËSITË
ndjeshëm. Rezultatet i përcjell përmes teleskopit KOSMIKE
të vendosura në muret e shtëpisë. Eksperimenti i
Kavendishit e ka dhënë vlerën e parë të numërt Nëse duam që trupi të rrotullohet në or-
të konstantës së gravitacionit dhe llogarinë e parë
bitën rreth Tokës, e hedhim vertikalisht lartë. Nën
për masën e Tokës e cila ka dhënë vlerë m= 6 .
1024 kg. ndikimin e forcës së gravitacionit prej lëvizjes si-
Vlera e njohur të konstantës së pas shtegut vertikal kalon në lëvizje sipas trajek-
gravitacionit G mundëson përcaktimin e masave tores horizontale. Si do të jetë shtegu i lëvizjes
të Diellit dhe të gjitha planetave. Për shembull, varet prej shpejtësisë me të cilën trupi lëviz. Nëse
me përcjelljen e përshpejtimin e njërës nga hënat ajo shpejtësi është e vogël, nën ndikimin e gravi-
e Jupiterit ne mundemi ta llogarisim masën tacionit, tgrupi ngadalë do të bie nga sipërfaqeja
e Jupiterit. Më poshtë është dhënë tabela me e Tokës. Sa është shpejtësia më e madhe aq rrugë
distancën e planetave nga Dielli dhe të masave të më të madhe do të kalon deri sa të bie n ë Tokë.
tyre. Nëse shpejtësia është mjaft e madhe, tgrupi do të
Forcat gravituese janë shumë të dobëta fillon të rrotullohet rreth Tookës sipas një trajek-
dhe vijnë në shprehje te masa shumë të mëdha,
tore rrethore. Me zmadhimin e shpejtësisë, trupi
ato janë të mërzitshme te veprimi i grimcave
elementare. Ato janë forcat kryesore te trupat me prej lëvizjes rrethore do të kalon në lëvizje eliptike,
masa të mëdha, sikurse planetët dhe satelitët e ose do ta përballon gravitacionin e Tokës dhe do
tyre, udhëheqin me lëvizjen të trupave qiellor. të ik prej Tokës. Shpejtësia që është e nevojshme
për trupin të bëhet satelitë i Tokës, d.m.th. të
48
4. Gravitacioni
lëviz rreth Tokës sipas shtegut rrethor të përafërt

është përcaktuar me barazimin e forcave centri- m M tz
m ar G 2
, (3)
petal me të gravitacionit: Rtz
v2 Mm m v12 m M zt
ma m G 2 (1) G 2
(4)
r r Rtz Rtz
Te barazimi i sipërm m është masa e tru-
prejkade
od ku fise
tohet:
dobiva:
pit, M është masa e Tokës, kurse r është rrezja e
Tokës. Prej barazimit të sipërm fitohet shprehje
për shpejtësinë me të cilën lëviz trupi rreth Tokës: M tz
v1 G g R tz (5)
Rtz
M
v G (2) Me zëvendësimin e vlerave numerike (Rt
r
= 6371 km, g = 9,81 m/s2), për shpejtësinë e parë
Ky barazim mund të zbatohet për cilindo kosmike fitohet: v1 = 7,9-103 m/s = 7,9 km/s.
satelit që lëviz sipas orbitës rrethore rreth ndonjë Që të mundet rezistenca e ajrit të elimi-
trupi të madh, sikurse janë planetët, yjet dhe të nohet, lartësia e trupit duhet të jetë shumë e
ngjashme. madhe që sjell deri te vlerë pak më të madhe se
Nëse shpejtësia fillestare e trupit v0 te shpejtësia e parë kozmike. Gjatë shpejtësive të vo-
pika fillestare të trajektores ose orbitës së trupit gla prej saj, sateliti do të bie në Tokë, kurse për
është e vogël, atëherë trupi do të bie në sipërfaqen të mëdha, trajektorja e trupit nuk do të jetë vijë
e Tokës. Megjithatë, lëvizja e trupit do të realizo- rrethore, por elipsë.
het përafërsisht sipas parabolës, ngjashëm sikurse Shpejtësia me të cilën duhet të lansohet
lëvizja e trupit nën ndikimin e peshës së Tokës të një trup, që ta lëshon Tokën - ta përballon forcën e
hedhur në drejtimin horizontal. Forma sferike e gravitacionit të Tokës dhe të bëhet satelit artificial i
Tokës dhe ndryshimi i forcës së peshës, në pajtim Diellit, quhet shpejtësia e dytë kozmike. Ajo shpe-
me ligjin e dytë të Njutnit, mundëson që ajo tra- jtësi ndryshe quhet edhe shpejtësia parabolike, pasi
jektore të paraqet pjesë të elipsës, fokusi i së cilës ajo shpejtësi e trupit i përgjigjet trajektores parabo-
gjendet në qendrën e Tokës. Gjatë shpejtësive të like të trupit në fushën e gravitacionit të Tokës (në
vogla, ajo elipsë është shumë e shtypur, ka ekscen- mungesë të rezistnecës së atmosferës).
tricitet të madh. Me zmadhimin e shpejtësisë së
tgrupit, ekscentriciteti i saj zvogëlohet dhe trupi
bie aq më larg prej pikës së fillimit. Në fund trupi
fillon të lëviz sipas vijës rrethore rreth Tokës. Nëse
eliminohen forcat e fërkimit trupi bëhet satelit i
Tokës.
Shpejtësia më e vogël që është e nevo-
jshme t’ia lajmëron një trupi, që të bëhet satelit
i Tokës, quhet shpejtësia e parë kosmike. Kur
sateliti gjendet në disa kilometra mbi sipërfaqen
e Tokës, mund të llogaritet se largësia prej qen-
drës së Tokës është përafërsisht e njëjtë me rrezen
e Tokës, pra në pajtim me ligjin e dytë të Njutnit,
mund të shkruhet: Fig. 1.
49
4. Gravitacioni
Energjia minimale që duhet ta ketë trupi Shumë të rëndësishme për lidhjet

që të lirohet prej fushës së gravitacionit të Tokës ndërmjet kontinenteve janë të ashtu quaj-
do të përcaktohet shprehja: turit satelitët geostacionar të cilët lëvizin në
m v 22 m M tz rrafshin e ekuatorit të Tokës dhe gjithmonë
G 0 , ( E0 0)
2 Rtz gjenden mbi një pikë të sipërfaqes.
Të shqyrtojmë se si trupi i dhënë mund
të zhvendoset prej një orbite në tjetrën. Që të
G M tz
v2 2 2 g Rtz (6) ndodh ndryshim te shtegu është e domosdoshme
Rtz të ndodh ndryshimi i energjisë së përgjithshme të
satelitit. Të supozojmë se ndryshimi i shpejtësisë
Nëse bëhet krahasimi i formulave për
së lëvizjes, v . Nëse v i është shpejtësia fillestare,
 
shpejtësinë e parë dhe të dytë kozmike fitohet: 

kurse v k është shpejtësia përfundimtare, do të
kemi:
v2 v1 2 11,2 km/s (7) & & &
v k vi 'v (10)
J
J
Gjatë fluturimeve ndërmjet yjeve rëndësi

J E

të madhe ka shpejtësia e tretë kozmike vt &
& J ' v
Shpejtësia e tretë kozmike quhet shpejtësia më e
vogël e cila është e domosdoshme t’ia lajmëron vi
&
një trupi, që të mundet ai trup të largohet jashtë vk
prej kufijve të sistemit Diellor, d.m.th., që të mund
të ta përballon jo vetëm forcën e gravitacionit të Fig. 6
Tokës por edhe të Diellit. Ajo shpejtësi mund të Madhësia e këtyre vektorëve do të për-
përcaktohet prej ligjit për ruajtjen e energjisë: caktohet me ndihmën e teoremës së kosinusit,
prej ku do të kemi (= 180° - , cos = -cos):
m v32 m M ts
G 0 (8)
2 Rtdzs
vk2 = vi2 + v2 + 2vi- v • cos  (11)
ku Md - masa e Diellit, Rtd –largësia e barabartë Këndi  është këndi ndërmjet shpejtësisë

me rrezen e orbitës së Tokës rreth Diellit. Për së orbitës më poshtë v i dhe ndryshimit të shpej-
tësisë gjatë kalimit në orbitën tjetër v . Ndryshi-

shpejtësinë e tretë kozmike fitohet:
mi i energjisë do të jetë më e madhe nëse vektorët
v i dhe v janë jolinear, d.m.th., këndi ndërmjet
 
G M ts 
v3 2 42 km s (9) tyre është zero ( = 0) dhe shpejtësisë v i është
Rtdzs maksimale.
Shpejtësia e rrotullimit të Tokës rreth Për shembull, që të bartet sateliti prej sh-
Diellit është vorb = 29,8 km/s. Trupi që gjendet tegut eliptik nga trajektorja në dalje prej orbitës së
në Tokë lëviz së bashku me të rreth Diellit me Tokës, impuls më efikas do të fitohet nëse impulsi
shpejtësinë e njëjtë. Vlera e shpejtësisë së tretë është jolinear me shpejtësinë dhe i zbatuar mo-
kozmike varet prej asaj se në cilën kahe kryhet mentalisht kur sateliti është në perigein (pika më
lansimi i trupit në lidhje me kahen e shpejtësisë e afërt deri te Tokа) te orbita e brendshme eliptike
së lëvizjes orbitale të Tokës rreth Diellit. dhe apogei (pika më e largët prej Tokës) në orbi-
tën e jashtme.
50
4. Gravitacioni
Nëse duam që të dërgojmë anie deri në 30

1,991·10
Mars, lëvizja e tij do të jetë definuar në këtë mëny- 6,67 1011 2,98 104 m/s
rë: Së pari anija do të lëviz sipas hipobolës egocen- 1,496·1011
trike ku do të del prej fushës së Gravitacionit të To- Nëse marrim që forca e gravitacionit ësh-
kës dhe poashtu Dielli do ta tërheq. Më tutje, anija të forca e vetme që vepron mbi trupin, prej ligjit
do të lëviz sipas trajektores eliptike rreth Diellit nga të dytë të Njutnit, mundemi ta gjejmë nxitimin
Marsi. Kur hyn në fushën e Gravitacionit të Mar- centripetal për planetën në orbitë rrethore:
sit, ku forca e Gravitacionit të Marsit është më e
madhe se forca e Gravitacionit të Diellit, anija do & M p M ds
M p adc G
të lëviz sipas trajektores përafërsisht hiperbolike. r2
& Md
Pyetje: Planeti Jupiter është më masiv se Toka më adc G 2s
shumë se 300 herë, ashtu që presim në Jupiter të r
peshojmë 300 herë më shumë se në Tokë. Është e Nxitimi centripetal i planetës nuk varet
vërtetë se sipërfaqja e Jupiterit trupi do të peshon prej masës së planetës, por fitohet me shumëzi-
tre herë më shumë se sipërfaqja e Tokës. A su- min e konstantes së gravitacionit me masën e Di-
pozoni pse është kështu? ellit të pjesëtuar me katrorin e largësisë mesatare
të Tokës prej Diellit.
Shembulli 1. Të njehsohet energjia e lidhjes së
Tokës e cila rrotullohet rreth Diellit. Masa e Tokës Shembulli 3. T’i krahasojmë nxitimet centripetal
është m = 5,98 ∙ 10-24 kg Masa e Diellit është të Tokës dhe Venerës rreth Diellit.
Md = 1,991 ∙ 1030 kg, Largësia prej Tokës deri te Largësia mesatare e Tokës prej Diellit është
Dielli është rt = 1,496 ∙ 1011 m/s dhe G =6,67 ∙ 1011 rt = 1,496 ∙ 1011 m/s masa e Diellit është Md = 1,991
Nm2/kg2. ∙ 1030 kg, largësia mesatare prej Venere deri te Di-
Zdhjidhje: elli është rv = 1,08 ∙ 1011 m, konstanta e gravita-
cionit G =6,67 ∙ 10-11 Nm2/kg2.
M m Zgjidhje:
E G
2a &
a § Msd · § Msd · § rz ·
2
& ¨ G ¸ / ¨ G ¸ ¨ ¸
a c ¨© rv ¸¹ ¨© rz ¸¹ ¨© rv ¸¹
2 2 2
Energjia e lidhjes është -2,65 ∙ 1033 J. 2

§ 1,496 1011 ·
¨ ¸ 1,92
© 1,08 10 ¹
11
Shembulli 2. Sa shpejt lëviz Toka rreth Diellit?
Masa e Diellit është Md = 1,991 ∙ 1030 kg, largësia Mundemi ta caktojmë periodën e rrotul-
mesatare prej Tokës deri te Dielli është r = 1,496 ∙ 1011 limit të planetës duke shfrytëzuar shprehjen që e
m/s dhe konstanta e gravitacionit G= 6,67 ∙ 10-11 fituam për shpejtësinë. Të përkujtohemi se shpe-
Nm2/kg2. jtësia paraqet raport ndërmjet rrugës së kaluar
dhe kohës së lëvizjes, e zbatuar në lëvizjen rretho-
Zgjidhje: Msd re, rruga e kaluar është gjatësia e vijës rrethore,
v G
r kurse koha e një rrotullimi është perioda T
2S r
v
T
51
4. Gravitacioni
Nëse kjo shprehje ngritët në katror do të Vërejmë se kjo shpejtësi nuk varet prej
fitohet: masës së projektimit (raketës).
4S 2 r 2 M ds
v2 2
v2 G Lokaliteti g (m/s2)
T r
Asteroid Vesta (sipërfaqja) 0,3
Me barazimin e këtyre dy barazimeve do Hëna 1,6
të kemi: Marsi (sipërfaqja) 3,7
M ds 4S 2 r 2 Toka (sipërfaqja) 9,8
G Jupiteri (retë)
r T2 26
Dielli (sipërfaqja e dukshme) 270
T 2 G M ds 4S 2 r 3
Ylli Neutronik 1012
4S 2 r 3 Gropë e zezë (qendra) 1052 - оо
T2
G M ds Tabela 2
Vërehet se perioda e planetës varet prej
masës së planetës, por prej shkallës së tretë të Më lartë është dhënë tabela ku janë për-
largësisë mesatare prej planetës deri te Dielli. mendur disa vlera për nxitimin e nxitimi i gravi-
tacionit te llojet e ndryshme të objekteve.
Shembulli 4. Cila është koha e rrotullimit të
Tokës?
PYETJE, DETYRA, AKTIVITETE
4S r2 3
Zgjidhje:
Re{enie: T 1.Fluturakja qiellore lëviz sipas orbitës rreth pla-
G M ds
netës së Jupiterit në largësi prej 510 km mni sipër-
faqen. Të caktohet: а),
2,97 10 1,50 10
19 11 3 b) perioda e tij;
(Përgj. а) 4,24 10A m/s; b) 2,895 h)
3,17 10 7 s 2.Anija kozmike prej 5000 kg duhet të dërgohet
në orbitë në 10000 km mbi sipërfaqen e Tokës. Të
Ligjshmëritë e njëjtë vlejnë edhe për caktohet а) vektori i shpejtësisë së rrotullimit, b)
rrotullimin e satelitit rreth Tokës. Të marrim se energjia e rrotullimit, c) energjia e përgjithshme e
kemi satelit i cili rrotullohet rreth Tokës në 200 shpenzuar. (Përgj. а) 4,93 ∙ 103 m/s, b) 6,077 ∙ 1010
km prej sipërfaqes së Tokës. Nëse e dimë se rrezja J, c) 2,516 ∙ 1011 J)
e Tokës është 6400 km, shpejtësia e satelitit është:
Jepni rëndësinë e koncepteve themelor real dhe
M tz definoni ligjet
v 2
G 7,8 10 m/s
3
r Rtz -Ligjet e Keplerit

-ligji i përgjithshëm i gravitacionit
Koha për një rrotullim i satelitit rreth -energjia potenciale e gravitacionit
Tokës është T=2r/v ~89 minuta. -shpejtësi kozmike
-konstantja e gravitacionit
-satelitët geostacionar
52
5. Puna dhe energjia
5. PUNA DHE ENERGJIA lëvizjes së materies ka lloj të veçantë të energjisë;

gjatë lëvizjes mekanike shqyrtojmë energji meka-
Trupat që ndërtojnë një sistem mekanik nike, ku proceset e nxehtësisë flasim për energjinë
mund të vetëveprojnë ndërmjet veti, sikurse edhe e brendshme, te proceset e energjisë nukleare etj.
me trupat tjerë të cilët nuk i takojnë atij sistemi. Përkufizimi i llojeve të ndryshme të ener-
Përkatësisht, forcat të cilat veprojnë mbi trupat gjisë dhe shndërrimi i tyre prej një lloj të energjisë
nga sistemi i dhënë mundemi t’i ndajmë në të në tjetrën, ka sjellë deri te njëri nga ligjet më fun-
brendshme ose të jashtme. Të brendshme janë damentale të fizikës - ligji për ruajtjen e energjisë.
ato forca me të cilat trupat reciprokisht veprojnë Ligji për ruajtjen e energjisë është ë i rëndësishëm
në sistemin mekanik, ndërsa të jashtme janë for- prej të gjithë ligjeve themelore në natyrë, më i
cat me të cilat vepron mbi trupat prej jashtë. Nëse përgjithshëm dhe prej ligjeve të Njutnit për lëvi-
nuk ekzistojnë forca të jashtme që veprojnë mbi zjet. Sipas tij, energjia e përgjithshme në natyrë
trupin prej sistemit të dhënë, ai sistem quhet i është e pandryshueshme, ka qenë, është edhe do
mbyllur. Megjithatë është e nevojshme të gjenden të jetë aq sa prej fillimit të universumit. Energ-
ligje të cilët vlejnë për të gjitha dukuritë në natyrë jia mund të ndryshon prej një lloj në tjetër lloj,
dhe për të gjithë trupat pa dallim për çfarë sistem por nuk mund të krijohet as të zhduket, energjia
bëhet fjalë. Ligjet e atillë formulohen në formë të e përgjithshme ngel e njëjtëEnergjia mekanike
ligjit për ruajtje dhe ato paraqesin ligje universale është energji që e posedon trupi e cila i dedikohet
të natyrës. Ato janë ligji për ruajtjen e energjisë, lëvizjes së tij ose vend pozitës së tij. Energjia me-
ligji për ruajtjen e impulsit dhe ligji për ruajtjen e kanike mund të jetë kinetike (energjia e lëvizjes)
momentit të impulsit. Këto ligje janë instrument ose potenciale (energjia te pozita e dhënë).
i fuqishëm për shqyrtimin e dukurive mekanike. Energjia (mekanike) është ngushtë e lid-
Ligjet për ruajtjen nuk varen prej trajektores së hur me ligjin për inercion të nxjerrë prej ekspe-
pikës materiale, as prej karakterit të forcave që ve- rimentit të njohur me rrafshin e mënjanuar të
projnë në të. Nëse ndonjë proces u kundërshton Galile Galilei. Topi që rrokulliset sipas rrafshit të
këtyre ligjeve, lirisht mund të thuhet se ai proces mënjanuar gjithmonë hip në lartësi të njëjtë prej
nuk është i mundshëm. Këto ligje janë të lidhur të cilës është lëshuar të rrokulliset, domethënë
ngushtë me vetitë themelore të hapësirës dhe ko- ekziston ndonjë madhësi e cila gjatë lëvizjes së
hës dhe në vete përmbajnë disa koncepte të reja topit nuk ndryshon. Ajo madhësi quhet energji.
si puna e forcës, energjisë, energjisë potenciale, Energjinë të cilën e ka trupi në ndonjë lartësi (e
energjisë kinetike, impulsi. matur prej ndonjë niveli referent) quhet energji
potenciale. Gjatë lëvizjes së topit nëpër rrafshin
5.1. ENERGJIA e mënjanuar, shpejtësia e tij zmadhohet. Kur
rrokulliset nëpër rrafshin horizontal, ai gjendet
Koncepti energji është futur në fizikë aty në nivelin referent dhe nuk ka energji poten-
nga fillimi i shekullit XIX. Sot ajo paraqet bazë jo ciale pasi lartësia në të cilën gjendet është zero.
vetëm për shkencat natyrore, por edhe për jetën e Megjithatë energjia potenciale transformohet në
tërësishme. Nuk ekziston veprimtari që nuk është energji të lëvizjes, të quajtur energji kinetike. Gjatë
e lidhur me energjinë. hipjes lartë nëpër rrafsh, topi e humb shpejtësinë
Fjala energji vjen prej fjalës greke ,,ener- e tij, d.m.th., energjia kinetike transformohet në
gos“ që do të thotë aktivitet. Energjia është karak- energji potenciale Kur topi do të hip në lartësinë
teristikë e sistemit me të cilin përshkruhet aftësia fillestare prej të cilës është nisur, shpejtësia e tij
e atij sistemi të kryen punë. Çdo formë e është zero, d.m.th.,
53

tërë energjia kinetike është shndërruar në energji (F = const) vepron te trupi nën këndin а me ka-
potenciale. hen e lëvizjes së trupit, fig. 1 b., ku Fx dhe Fy janë
Mund të themi se tërë energjia në natyrë komponente të forcës F sipas gjatësisë së boshtit
mund të ndahet në energji potenciale dhe kineti- X- dhe Y të sistemit koordinativ XOY te i cili është
ke. Të gjitha format e njohura sillen në njërën prej vendosur trupi i shqyrtuar, puna përcaktohet me
këtyre dy lloje të energjive. shprehjen:
5.2. PUNA E FORCËS A = F ∙ x ∙ cos  = Fx ∙ x (2)
Gjatë lëvizjes së trupit, njëra nga karakte- & &

v1 & v2 &
ristikat e tij është shpejtësia. Që të ndodh lëvizja F F
është e domosdoshme përveç veprimit të ndon-
jë force të caktuar mbi trup të kemi edhe zhven- X
dosejn e tij në kahe të veprimit të asaj force për a.
ndonjë largësi x. Nëse kjo nuk është plotësuar, Y
atëherë sa kohë edhe të vepron forca, nuk do të
ketë ndryshim të shpejtësisë së trupit.
Mund të konstatohet lidhje direkte
&
Fx F
ndërmjet ndryshimit të shpejtësisë së trupit nën Fy
ndikimin e forcës që vepron në të dhe largësia
b. O X
(zhvendosja) ka kaluar prej trupit për kohën e ve-
primit të forcës. Për kët qëllim shqyrtojmë trup
me masë m e cila ka ndonjë shpejtësi fillestare v1, Fig.1
fig.1.а. Nëse mbni trupin vepron forcë konstante
F = const, në kahen e zhvendosjes së trupit, ai do
Prej figurës shihet se nëpër boshtin Y nuk
të lëviz drejtvizorisht e përshpejtuar dhe nën ndi-
ka zhvendosje, pra komponenta Fy nuk kryen
kimin e asaj force do të kalon largësi x = x2 -x1.
punë. Prej këtu vijon se puna e forcës në kahen e
Te pika x2 trupi do të ketë shpejtësi v2. Prodhimi i
zhvendosjes dhe m madhësisë së zhvendosjes së
forcës dhe zhvendosjes F ∙ x quhet puna e forcës.
trupit, i shkaktuar prej veprimit të asaj force. Nëse
A = F ∙ x (1) forca dhe vektori i zhvendosjes formojnë kënd të
ngushtë (< 90°), atëherë cos  >0 dhe puna ësh-
Ky është barazim skalare pasi kahja e lëvi- të pozitive, A > 0. Për  > 90° , cos < 0, puna
zjes së trupit, si edhe kahja e vektorit të forcës janë është negative, A < 0, kurse për këndin  = 90°,
të njëjta. Në procesin e kryerjes së punës shkëm- cos  = 0, puna është e barabartë me zero, A = 0.
ben energji me trupin mbi të cilin kryhet punë. Shembull për rastin e fundit kemi se kur shtypim
Kur puna kryhet mbi trupin e dhënë, ai trup fi- mbi trupin prej lartë poshtë. Sado fuqishëm të
ton energji. Koncepti punë për herë të parë është shtypim, trupi nuk do të zhvendoset, d.m.th., the-
shfrytëzuar në vitin 1826prej matematikanit fran- mi nuk kryen punë mekanike.
cez Gaspar-Gustav Koriolis. Puna mekanike është madhësi e atillë e
cila e karakterizon procesin e kalimit të trupit )
5.2.1. Puna e forcës konstante. Më lartë shqyr-
(ose sistemi) prej njërës gjendje mekanike në tjet-
tuam lëvizje drejtvizore, ku kahja e forcës puthi-
tet me kahen e vektorit të zhvendosjes. Në rastin rën. Proces i atillë mund të ndodh vetëm nëse
e përgjithshëm, kur forca e cila është konstante ekziston forcë që vepron te trupi dhe trupi zhven-
doset nën ndikimin e asaj force. Njësia për punë
54
të forcës në SI është xhul, J. Puna e forcës është 1 Nëse te trupi veprojnë më shumë forca
J ku zhvendosja e trupit për 1 m në kahen e vepri- F1, F2 ,F3,...Fn, atëherë për intervalin e vogël të ko-
mit të forcës prej 1 N. (1 J = 1 N ∙ 1 m = 1 m2kg/s2). hës t për të cilin trupi është zhvendosur për s
puna e përgjithshme A e atyre forcave do të jetë
5.2.2. Puna e forcës së ndryshueshme. Kur e barabartë me shumën algjebrike të punëve të
trupi lëviz sipas vijës së lakuar dhe popashtu for- çdo force në veçanti:

ca F ndryshon sipa madhësisë, ashtu edhe sipas A = A1 + A2 + ... + An
drejtimit dhe kahes, është e nevojshme trajektor-
A = (F1 + F2 + ...+Fn)s (5)
ja e pikës materiale të ndahet në zhvendosje të
vogla elementare r kahet e të cilave puthiten 5.2.3. Puna e forcës elastike. Ta caktojmë
me kahen e lëvizjes së pikës materiale. Madhësia punën që e kryen gjatë deformimit të spirales,
e zhvendosjes elementare do ta shënojmë me s, e cila i nënshtrohet ligjit të Hukut. Shqyrtojmë
|r| = s, kurse Fs është projeksioni i forcës mbi spirale e cila ngadalë zgjatet, ashtu që mundemi
boshtin s. të

llogarisim se në çdo moment, forca e jashtme
F jash e cila vepron mbi spiralen është e barabartë
& & 
sipas madhësisë me forcës elastike F el .
Fs F F 2
& &
'r & 'r
'r &
Fjash
& Fjash &
Fel
1 F
x
'
s1 '
's s2 s
kx 2 kx
-x 2 x
Fig.2. kx 2 x
-kx
2
Pasi zhvendosja elementare është mjaft e

vogël, atëherë forca F gjatë asaj zhvendosje mund &
Fel &
të shqyrtohet si konstante, pra puna elementare e Fjash
asaj force mund të njehsohet me shprehjen:
x
&
'A F cos D 'r F cos D 's Fs 's (3)
Fig. 3
Në këtë mënyrë, nëse mblidhen të gjitha
punët elementare të cilat kryhen për pikën mate- Në këtë rast forca elastike është e bara-
riale të zhvendoset për zhvendosje elementare s, bartë me:
mund të caktohet puna e përgjithshme e forcës së Fd = - k ∙ x (6)

ndryshueshme F në pjesën e trajektores prej pikës ku x është zgjatja (-x është shtrëngim) i spirales

1 deri te pika 2, si shumë e punëve të forcave të nën ndikimin e forcës së jashtme F mbi . Prej fig.3
çdo segmenti prej rrugës së kaluar: shihet se puna që duhet ta kryen forca e jashtme
A12 6'Ai 6Fi 's i (4) që të zgjatet spiralja për vlerën x prej pozitës ba-
raspeshë është e barabartë me:
Prej fig.2. shihet se puna elementare A
= F cos  - s është syprina e drejtkëndëshit të hi- 2
Ambi = kx = -Ael (7)
jezuar. Prej këtu puna e përgjithshme për zhven- 
dosjen e trupit prej pikës 1 deri te pika 2 do të jetë Nëse x < 0, d.m.th., nëse spiralja
syprina e figurës 1-2-s2-s1-1.
55
shtrëngohet, punën që e kryen forca elastike do 'E

të jetë pozitive, A > 0. Në këtë rast forca elasti- P (1)
't
ke ka kahen nga shtrëngimi i spirales, e ndihmon ku E është ndryshimi ndërmjet energjisë së
shtrëngimin dhe vet kryen punë. Nëse, tani spi- mbarimit dhe të fillimit. Nëse për kohën t puna
ralja zgjatet, x > 0, puna e forcës elastike do të jetë e forcës F është e barabartë me A = F ∙ cos  ∙ x,
negative, A < 0. Puna e forcës elastike nuk varet atëherë fuqia e asaj force mund të jetë dhënë me
prej llojit të vijës rrugore, por varet vetëm prej këtë shprehje
pozitës fillestare dhe të fundit të pikës materiale.
'A 'x
P F cos D F cos D v ,
5.2.4. Puna e forcës së gravitacionit. Forca me 't 't
të cilën trupi me masë m1 e vendosur në fillimin P F v cos D Fv v (2)
referent 0 vepron mbi trupin me masë m2, është ku v është shpejtësia trupit nën ndikimin e forcës
dhënë me: që vepron mbi të, kurse Fv është projeksioni i

m1 m2 forcës F në kahen e shpejtësisë. Prandaj, fuqia

Fg G (8) e forcës është e barabartë me prodhimin e pro-
r2 jeksionit të forcës që vepron te trupi në kahen
e lëvizjes së tij dhe shpejtësisë së tij. Njësia për
Trupi e ndryshon pozitën nën ndikimin fuqinë në SI është vat, W. Fuqia është 1 W kur për
e forcës së gravitacionit prej pikës 1 të përcaktuar
2
me r1 deri te pika 2 të përcaktuar me r2. Puna A 1 s kryhet punë prej 1 J (1 W = 1 J/1s = 1 kg m ).
3
që e kryen forca e gravitacionit në tërë rrugën e s
kaluar të trupit m2 prej pikls 1 deri te pika 2, sipas
gjatësisë së vijës rrugore të trupit është dhënë me: Nëse dihet fuqia, prej saj mund të njehso-
het puna e kryer për intervalin e kohës së dhën:
m1m2
A Fg r1 r2 G r1 r2  A = P ∙ t.
rs
Njeriu i cili shkon ngadalë zhvillon fuqi
mm §1 1·
G 1 2 r1 r2 Gm1m2 ¨¨ ¸¸ (9) përafërsisht 50 W, ndërsa printeri mund të zhvil-
r1r2 © r2 r1 ¹ lon fuqi deri më 1500 W.
Shembull. Njeriu zakonisht në ditë fut
Këru rs është ndonjë largësi mesatare ushqim që i përgjigjet energjisë prej 8106 J dhe e
për të cilën vlen rs2 « r1r2. shndërron pothuajse tërë atë direkt në energji të
brendshme.
5.3. FUQIA Krahasoe energjinë e brendshme trë
njeriut me energji të nxehtësisë që e liron llamba
Çdo automobil nuk mund të starton njëjtë. prej 100 W.
Ndonjë automobil sikurse Porshe mundet shumë Zgjidhje : E njehsojmë tërë kohën për të cilën
shpejtë të arrin shpejtësi prej 100 km/h, se sa jugo. lirohet energjia, kurse ajo është një ditë. Tërë en-
Fuqia është njësi për ndryshimin e ndonjë lloj energjia e futur ndahet në interval kohor – një ditë
ergjie që e posedon trupi, në intervalin e dhënë të e natë në sekondë:
kohës të nevojshme që të ndodh ndryshimi. t = 24orë ∙ 60min•60s = 9104 s;
Fuqia mund të definohet si shpejtësi e
punës së kryer. Relacioni me të cilën përcaktohet Pc = E/ t= 8 ∙ 106 J / 9-104 s = 90 J/s
fuqia është Ps = 90 W < 100 W ( Pc <Ps )
56
5.4. ENERGJIA KINETIKE

mv22 mv12
ma 'x F 'x (6)
Një trup mund të kryen punë kur është në 2 2
lëvizje, d.m.th., kur ka shpejtësi të caktuar. Ener- Ana e djathtë e barazimit (6) sipas defini-
gjia e lidhur me lëvizjen e trupit, quhet energji ki- cionit është puna e forcës e cila vepron mbi trupin
netike. Energjia kinetike ndryshon me kryerjen e që të lëviz prej pozitës 1 në pozitën 2.
punës. Këtë do ta vërejmë te shembulli i lëvizjes
2
së trupit me masë m nën 
veprimin e ndonjë force Madhësia mv paraqet energji kinetike
të jashtme konstante F kahja e së cilës puthitet me 2
kahen e lëvizjes së trupit. të trupit të përcaktuar me shpejtësinë e tij. Rela-
Për shkak të veprimit të forcës konstan- cioni i sipërm mund të shkruhet në formën:
te trupi lëviz me nxitim konstant. Në pozitën fil-
lestare A1-2 = Ek2 - Ek1 (7)

trupi 1 ka shpejtësi v 1 , kurse pas ndonjë momenti
të kohë t trupi do të gjendet në pozitën 2 dhe do d.m.th., punën që kryhet gjatë zhvendosjes së tru-

të ketë shpejtësinë v 2 të përcaktuar me relacionin pit prej 1 deri te 2 ështrë e barabartë me rritjen e
e njohur: energjisë kinetike të trupit.
& & &
v2 v1 a t (1) mv 2
Mekvadrirawe
So kundrimin enabarazimit (1) do
ravenkata (1) të}efito-
se Ek const (8)
2
het:
dobie:
& &
v 22 v12 2v1 a t a 2 t 2 Nëse kemi sistem të mbyllur me trup që
&
& §& at 2 · lëviz, te i cili njk ka forcë të jashtme e cila do të
v2 v1 2a ¨ v1t
2 2
¸ vepron mbi trupin, atëherë nuk ka për të pasur as
© 2 ¹
& ndryshim të shpejtësisë së trupit dhe energji ki-
v22 v12 & at 2 netike të trupit do të jetë konstante:
& v1t (2)
2a 2
Ana e djathtl
stranae barazimit (2) e defi
(2) non mv22 mv12
Desnata na ravenkata go F 'x Ek2 Ek1 (9)
rrugën e kaluar
definira izminatiot patt:na teloto za vreme t:
për kohën 2 2
&
& & at 2
'r v1t (3) Nëse puna është pozitive vijon se en-
2
ergjia kinetike në pikën e skajshme është më e
Gjatë lëvizjes njëdimensionale, kahet e madhe se energjia kinetike në pikën e fillimit,
zhvendosjeve, shpejtësia dhe nxitimi janë të njëjta d.m.th., energji kinetike zmadhohet, ndërsa për
dhe barazimi kalon në: punën negative, energjia kinetike zvogëlohet.
at 2 Prej shprehjes së fundit shihet se puna
'x v1t (4)
2 dhe energjia kanë dimensione të njëjta, d.m.th.,
SoMe futjen e barazimit
vnesuvawe na r-kata(4)
(4)tevo
barazimi (3) njësia për energjinë kinetike në SI është, gjithash-
r-kata (3)
kemi
dobivame: tu, xhul.
v22 v12
'x (5)
2a
Do ta shumëzojmë barazimin e sipërm me masën
e trupi m:
57
5.5. ENERGJIA POTENCIALE m1 m 2

U r G (3)
r
Forcat sipas vetive ndahen në konserva-
tive dhe jo konzervative. Konzervative janë ato 3. Energjia potenciale e forcës së peshës varet prej
forca të cilat varen vetëm prej pozitës së fillimit pozitës vertikale ose prej lartësisë së trupit. Ajo
dhe të mbarimit të trupit në hapësirë, por jo edhe është energji që e ka trupi si rezultat i forcës tër-
prej rrugës nëpër të cilën trupi lëviz. Forcat kon- heqëse të gravitacionit prej Tokës dhe është dhënë
servative janë forca elastike, forca të gravitacionit, me shprehjen:
forca e peshës.Te forcat konservative bëjnë pjesë
për shembull forcat e fërkimit. U y m g y mg h (4)
Nëse në sistemit e trupaveа veprojnë
vetëm forca konservative, do të fusim madhësi ku y është largësia e cila lexohet prej ndonjë nive-
– energjia potenciale, U. Koncepti energji poten- li çfarëdo referent, për të cilën themi se ka zero
ciale shfrytëzohet për energjinë të lidhur me lar- energji potenciale: Prandaj energjia potenciale
gësinë ndërmjet dy trupave të cilat tërhiqen ose mund të jetë pozitive ose negative. Nëse niveli
refuzohen me forcën me të cilën varet prej largë- referent është sipërfaqja e Tokës, atëherë energjia
sisë ndërmjet tyre. Forcat të cilat janë të përcak- potenciale e pikës materiale e cila gjendet në fun-
tuara me largësitë nuk kanë energji potenciale të din e shpellës me thellësi h1 do të jetë:
lidhur me ato.
Ta fitojmë punën që e kryejnë forcat kon- U1 = - m g h1
servative në fushën potenciale gjatë zhvendosjes
së trupit prej një pozite në pozitë tjetër në lidhje Cila pozitë do të jetë e dhënë si nivel
me pikën referente. Puna e fushës së atillë është referent e përcaktojmë na. Ajo që është e rëndë-
definuar me: sishme është ndryshimi i energjisë potenciale
A1-2=U1- U2 (1) gjatë kalimit prej një pozite në tjetrën. Në fig.2.
është dhënë topi në lartësi të ndryshme në lidhje
d.m.th., puna e forcave konservative kryhet në me nivelin referent që gjendet në shkallën e dytë.
llogari të zvogëlimit të energjisë potenciale. Energjia potenciale maksimale e trupit ka pikën
Ekzistojnë më shumë lloje të energjisë më të lartë e cila gjendet në lartësi h prej pikës
potenciale. Do të numërojmë disa prej tyre: 1. referente, kurse minimale në lartësi -h.
Nëse pozita fillestare e trupit është x1, kurse e
mbarimit është x2, energjia potenciale e forcës y=h
elastike për punën e forcës elastike:
U x1 U x2
kx12 kx 22
A el
2 2
kx 2 y=0
U x (2)
2
2. Energjia potenciale e trupit që gjendet në
fushën e e forcës së gravitacionit përcaktohet prej y=-h
relacionit për punën e forcës së gravitacionit
Fig.2. Energjia potenciale rritet me lartësi në lidhje
§1 1· me nivelin referent
A 1 2 Gm1 m2 ¨¨ ¸¸ U 1 U 2
© r1 r2 ¹
58
Shprehja e fituar tregon se shuma e en-

ergjisë potenciale dhe kinetike në pozitën e dhënë
të trupit që gjendet në fushën e forcave konser-
vative është madhësi konstante të quajtur energji
mekanike e përgjithshme e trupit.
Çdo sistem që është i izoluar, d.m.th., nëse
te ai nuk veprojnë forcat e jashtme, në çdo moment
h1 h2 e ruan energjie tij mekanike të përgjithshme.
h3
Në rastin kur mbi sistemin veprojnë for-
Fig.3. ca të cilat nuk janë konservative, si për shembull,
forca e fërkimit, atëherë energjia mekanike e përg-
jithshme nuk ruhet.
Te fig.3. fëmija ka energji të ndryshme
Të shqyrtojmë trup që gjendet në fushën
potenciale në lartësi të ndryshme. Më e madhe
e forcës peshë, fig. 1. Energjia mekanike e përg-
është në lartësi h1,kurse lartësi më të vogël h2.
jithshme e trupit do të definohet me shumën e
energjisë së tij potenciale në lartësinë e dhënë h prej
5.6.LIGJI PËR RUAJTJKEN E sipërfaqes së Tokës të marrun si nivel referent dhe
ENERGJISË MEKANIKE energjia kinetike e përcaktuar prej shpejtësisë së tij:
mv 2
Kur definohet energjia kinetike dhe po- E Ek U mgh (3)
tenciale e pikës materiale në pozitën e fillimit (1) 2
dhe të mbarimit (2) prej lëvizjes së tij, tham se Me ndihmën e ligjit për ruajtjen e energ-
puna kryhet nëllogari të energjisë potenciale të jisë mekanike mundet të njehsohet shpejtësia v që e
trupit, d.m.trh., ajo është e barabartë merritjen ka trupi në pozitën e dhënë. Nëse trupi gjendet në
negative të energjisë potenciale: pikën A në ndonjë lartësi h prej nivelit referent në
gjendjen e pezullimit, shpejtësia e tij është zero, por
A1-2 = U1 - U2
me të edhe energjia e tij kinetike. Atëherë energjia e
E shprehur nëpërmjet energjisë kinetike tij e përgjithshme do të jetë e barabartë me energji-
puna ishte e përcaktuar me ndryshimin e en- në potenciale të trupit në atë pikë:
ergjisë kinetike prej pozitës së mbarimit (2) dhe
pozitës fillestare (1) të trupit: E A = UA = mgh (4)
A1-2 = Ek2 - Ek1
EA=mgh
Pasi bëhet fjalë për punën e njëjtë që kry- A
het për trupin që ta ndryshon pozitën, me baraz-
2
mvB C
imin e anëve të djathta të dy barazimeve kemi: EB
h
2 y
Ek2 - = U1 - Uk2 (1)
Nëse i grupojmë madhësitë të lidhura për B
pozitën e caktuar (prej njërës anë pozita fillestare, Fig.1.
nga ana tjetër pozita e mbarimit), kedmi baraz-
imin: Në pikën B energjia potenciale e trupit është zero,
Ek2 + U2 = U1 + Ek1 (2) pasi trupi gjendet në nivelin referent. Atëherë ener-
gjia e përgjithshme është e barabartë vetëm me
energjinë kinetike të përcaktuar me shpejtësinë që
e ka trupi në atë pikë.
59
2
8 m/s në pozitën 1 (të nivelit referent zero), në
mv B pozitën 2 (në lartësi prej një metër) dhe në pozi-
EB E kB (5)
2 tën 3 (pika më e lartë deri te e cila mund të hip).
Shihe fig. 2.
Në çfarëdo pikë të shpatit C trupi ka edhe energji
potenciale edhe energji kinetike, pra energjia e 5.7. IMPULSI I TRUPIT DHE
përgjithshme është definuar si: FORCA E IMPULSIT
2
mvC
EC mg y (6) Ligji i dytë i Njutnit mund të shkruhet në
2 
formë tjetër me futjen e madhësisë së re p e cila
Me shfrytëzimin e ligjit për ruajtjen e energjisë paraqet prodhim prej masës dhe shpejtësisë së
kemi: trupit:
& & &
2
mvC
mgh mg y (7) & 'v 'm v 'p
2 F m (1)
't 't 't
prej ku për shpejtësinë e trupit në pikën C fito-
het:  
Kjo madhësi p = m - v quhet impuls
vC 2 g h y (8) E pikës materiale (trupi). Me futjen e saj mund ta
definojmë ligjin e dytë të Njutnit në tjetër formë:
ndërsa për shpejtësinë e trupit në pikën B fitohet Shpejtësia e ndryshimit të impulsit të pikës mate-
riale (trupi) është proporcionale me forcën që ve-
vB 2gh (9) pron mbi trupin dhe puthitet me atë sipas drejtimit
dhe kahes.Njësia për impulsin e trupit në SI është
Shihet se shpejtësia e trupit është e njëjtë sikurse kg m
gjatë ramjes së lirë të trupit prej lartësisë h. .
s
2 
mvC Prodhimi i forcës dhe intervalit koho F ∙
EC mg y (10)
2 t përkufizohet si forcë e impulsit. Për impulsin e
forcës fitohet se është e barabartë me ndryshimin
e impulsit të trupit që e shkakton ajo forcë:
& &
F 't 'p (2)
Nëse forca vepron mbi trupin është zero,

impulsi i trupit është konstant, kurse prej këtu
edhe shpejtësia e tij.
Që ta shohim rëndësinë e kohëzgjatjes së
veprimit të forcës mbi trupim mund ta shqyrtoj-
më parimin e punës së jastëkëve ajror te automo-
Fig. 2. bilat. Jastëku e ngadalëson kokën e vozitësit, rru-
ga prej 20-30 cm dedri te dritarja koka e kalon për
Detyra: Të njehsohet energjia kinetike, energjia shumë kohë më të gjatë se sa pa jastëk, kur fytyra
potenciale dhe energjia mekanike e përgjithshme e vozitësit do t’i bjen dritares për shumë
që e ka skejteri me masë 60 kg dhe shpejtësi prej
60
& & &

kohë të shkurtër. Edhe në të dy rastet kryhet e & & 'v 'mv 'p
njëjta punë mekanike mbi kokën e vozitësit, që të F ma m (1)
't 't 't
eliminohet tërë energjia kinetike. Ajo që është e
ndryshueshme është impulsi i forcës që ndryshon Sipas ligjit të tretë të Njutnit, forcat me të
me kohëzgjatjen e forcës që është e njëjtë në të dy cilat reciprokisht veprojnë të dy trupat ndërmjet
rastet. veti janë të barabarta sipas madhësisë, kurse të
kundërta sipas kahes, që do të thotë 
se ato do të
5.8. LIGJI PËR RUAJTJEN eliminohen ndërmjet veti, F 12 = -F 21 . Atëherë te
shuma do të ngelin vetëm F1 dhe F2.
E IMPULSIT & & & &
'p1 'p2
F1 F2 (2)
Ligji për ruajtjen e energjisë mekanike 't 't
përmban madhësi skalare të cilat nuk ndryshojnë Impulsi i përgjithshëm i sistemit është
në hapësirë. Te shprehja për energjinë kinetike që shuma e impulseve të dy topave të cilët e formojn
është madhësi skalare, nuk mundet për shembull, sistemin:
të bëhet dallim kahja e lëvizjes së Tokës a është & & & & &
p p1 p 2 m1v1 m 2 v 2 (3)
sipas tangjentës së shtegut eliptik rreth Diellit
ose Toka mund ta ndryshon kahen për 900 pra të Me zëvendësimin e impulsit të
 
niset nga Dielli. Ligji i dytë përvuajtjen të cilin përgjithshëm p dhe forca e rezultantes F = F 1

do ta shqyrtojmë është ligji për ruajtjen e impul- + F 2 te shprehja (2) do të fitojmë:
sit, ku impulsi është madhësi vektoriale tërësisht & &
'p
e përcaktuar prej vendosjes në hapësirë. Shqyr- F (4)
tojmë sistem prej dy topave mbi të cilët veprojnë 't

forcat e brendshme F 12 dhe F 21 (forcat e veprimit Nëse kem i sistem të mbyllur te i cili

reciprok ndërmjet grimcave) dhe gjithashtu ve- nuk kanë veprim forcat e jashtme, (F = 0),
projnë forcat e jashtme

tëcilat për çdo grimcë do shprehja e sipërme kalon në:
t’i shënojmë me F 1 dhe F 2, në intervalin e kohës &
'p &
t, (fig.1). 0 p const (5)
't
Nëse nujk ka ndryshime te impulsi i
1 2 sistemit për intervalin e kohës së dhënë,atëherë
& &
F12 F21 ai është madhësi konstante. Prej këtu mund të
përfundohet se te sistemi i mbyllur impulsi i
& & përgjithshëm është madhësi konstante.
F1 F2
Ky ligj mund të zbatohet edhe në
sistemin e mbyllur prej shumë trupave të cilët
Fig. 11 veprojnë reciprokisht vetëm ndërmjet veti.
Ta shkruajmë barazimin e lëvizjes së dy
5.9. GODITJE
topave,

të shprehura nëpërmjet impulsit të forcës,
ku F është forca e rezultantes:
Në jetën e përditshme flasim kur dy ose
më shumë trupa të goditen ndërmjet veti.Për sh-
embull, goditja ndodh ndërmjet topave të biliar-
dit ose kur çekani godit në gozhdë.
61
Goditjet ndodhin në nivele të ndryshme, lëvizin me shpejtësi v1 dhe v2 përkatësisht. Të

prej mikroskopike (goditja e atomeve) deri te niveli mundshme janë dy raste, të lëvizin në kahe të
astronomik (kolizioni i yjeve dhe galaksia). njëjtë dhe në kahe të kundërt.Pas goditjes shpej-
Në fizikë themi se goditja ndodh kur një tësitë e trupave janë u1 dhe u2. Në procesin e godi-
trup vjen në kontakt me tjetër ose kur shtegu i tjes, sistemi prej dy topave mund të llogaritet për
një trupi ndryshon nën ndikimin e trupit tjetër. Si të mbyllur dhe konzervativ
rezultat i goditjes, impulsi dhe energjia kinetike e
trupave ndryshojnë. Forcat të cilat marrin pjesë në Y I II
goditj janë forcat të aksionit dhe reaksionit, d.m.th., m1 m2 m1 m2
forca të brendshme të sistemit, ashtu që impulsi i
përgjithshëm dhe energjia e përgjithshme ruhen. & & & & X
Të shqyrtojmë dy topa të cilat goditen v1 v 2 u1 u2
ndërmjet veti. Në rastin kur goditja kalon pa ndry-
shimin e impulsit dhe energjisë kinetike të sistemit,
Fig. 2
shqyrtojmë goditje elastike.
Nëse lëshojmë top prej lartësisë së caktuar
dhe pas goditjes në tokë kthehet deri te pozita e saj Me zbatimin e ligjeve për ruajtjen e
fillestare, atëherë themi se goditja është elastike pasi energjisë dhe impulsit kemi:
nuk ka humbje të energjisë kinetike, fig.1.а. Nëse EI E II ,
energjia kinetike e sistemit ndryshon shqyrtojmë
2 2 2 2 (1)
goditje jo elastike, fig. 1.b. Nëse pas goditjes trupat m1v1 mv m1u1 mu
bashkohen në një, kemi goditje ideale jo elastike ose 2 2 2 2
2 2 2 2
plastike, fig.1.c. Gjatë goditje jo elastike ruhet vetëm & &
impulsi i përgjithshëm. pI p II ,
& & & * (2)
m1v1 m2 v2 m1u1 m2 u 2
Pasi lëvizjen që e shqyrtuam është njëdi-

mensionale, me projeksionin e vektorëve sipas
a) b) c) gjatësisë të boshtit X do të kemi:
Fig. 1
m1v1 + m2v2 = m1u1 + m.u. (3)
Proceset e goditje janë shumë të ndër-
likuara. Gjendja para goditjes quhet gjendja fil- ku vj, v2, uj, dhe u2 janë projeksionet e vektorëve të
lestare, ndërsa gjendja pas goditjes është gjendje shpejtësisë para dhe pas goditjes mbi boshtin X.
përfundimtare. Ligji për ruajtjen e impulsit i lidh Më tutje prej barazimeve të fundit kemi:
gjendjet fillestare dhe kinetike të impulsit te siste-
mi i mbyllur. m1 (u12 — v12) = — m2 (u22 — v22)
Të shqyrtojmë rast më të thjeshtë të godi- (m1 (u1 — v1) = — m2 (u2 — v2) (4)
tjes njëdimensionale elastike dhe plastike
5.9.1. Goditje plastike absolte. Ta Nëse këto dy barazime pjesëtohen kemi:
shqyrtojmë goditjen qendrore të dy topave. Ajo ësh-
u1 v1 u 2 v2
2 2 2 2
të ajo goditje e dy trupave kur vija e goditjes kalon
nëpër qendra e masave elastik me masa m1 dhe m2 u1 v1 u 2 v2 (5)
u1 v1 u 2 v2
62
Prej (4) dhe (5) me barazimin kemi: m1 I II

m2
& & m1 +m2
& X
v1 v2 u
u1
m 1 m2 v1 2m2 v2
,
m1 m2
(6) Fig. 3
u2
m 2 m1 v2 2m1v1
m1 m2 Gjatë goditje së pjesërishme jo elastike,
shpejtësia relative pas goditjes është e barabartë
Do të shqyrtojmë disa raste speciale: me ndonjë pjesë të shpejtësisë relative para godit-
1.Gjatë m1 = m2 = m kemi u1 = v2, dhe u2 = v1. jes
Gjatë goditjes së dy topave të njëjtë, ato i ndry- u1 - u2 = ( v1 - v2 ) (8)
shojnë shpejtësitë;
2.Nëse njëri trup është shumë më masiv prej tje- ku 0 < < 1 është koeficienti i themelimit të shpej-
tri, m2 << m1 atëherë shpejtësia e trupit me masë tësisë relative gjatë goditjes.
më të madhe sipas goditjes është përafërsisht e
njëjtë me atë para goditjes: u1 ~ 2 v2 - v1 = u2 ~ v2 Pyetje, detyra, aktivitete
Nëse trupi me masë më të madhe pezullon para
goditjes, v2 = 0, atëherë do të pezullon dhe pas 1.Sa është energjia kinetike e gurit prej 1 kg të
goditjes, kurse trupi më i vogël do të kthehet me lëshuar prej lartësisë prej 1 m gjatë goditjes në
shpejtësi të njëjtë në kahen e kundërt. u1 ~ - v1 dhe tokë?
u2 ~ 0. Topi i parë hidhet pas prej topit masiv të 2.A mundet energjia potenciale e forcës së peshës
 
palëvizshëm me shpejtësi u 1 = - v 1. të jetë negativ?
3.Topi rrokulliset sipas ndonjë rrafshi të pjerrët
5.9.2. Goditja plastike (goditja joplastike e dy lartë, kthehet pas dhe lëshohet poshtë. Kur trupi
topave). Pas goditje të dy topat pësojnë deformim ka energji potenciale më të madhe?
plastik duke vazhduar të lëvizin si një trup me masë 4.Njehso energjinë kinetike të printerit olimpik.
që është shuma prej dy masave dhe me një shpejtë- 5.Trupi A ka energji kinetike 13,4 J. Trupi В ka
si. Masat e të dy topave janë m1 dhe m2, shpejtësitë masë më të madhe për 3,77 herë, kurse shpejtësia
e tyre para goditjes janë v1 dhe v2, kurse pas goditjes më e vogël për 2,34 herë. Sa është energjia kineti-
u. Në pajtim me ligjin për ruajtjen e impulsit kemi: ke e trupit В?
& &
pI p II
& &
m1 m2 u&
Sqaro konceptet dhe definoni ligjet
m1v1 m2 v2 -puna mekanike
& & -fuqia
& m1v1 m2 v2
u -energjia kinetike
m1 m2 -energji potenciale
Gjatë projektimit në boshtin X do të - energji potenciale e forcës së peshës:
kemi: -energjia mekanike
m1 v1x m 2 v 2 x m1 v1 m 2 v 2 -ligji për ruajtjen e energjisë
ux
m1 m 2 m1 m 2
(7)
-impulsi i trupit
-impulsi i forcës.
Gjatë goditjes jo elastike energjia kinetike - ligji për ruajtjen e impulsit
e sistemit pjesërisht ndryshon, d.m.th., ndodh di- -goditja elastike
sipacioni (shpërndarje) e energjisë mekanike në -goditja plastike
sistem.
63
6.1. KINEMATIKA E TRUPIT Le të veçojmë njërën prej atyre rrafsheve

6.1. 6.1. TË
6.1. KINEMATIKA
KINEMATIKANGURTËNA
KINEMATIKA
NA NA TVRDO parale le (fig.1) që rrotullohet rreth boshtit të palëviz
NËTVRDO
RROTULLIM
TVRDO
TELOVO
TELO VOROTACIJA
TELOROTACIJA
VO ROTACIJA
Ekzistojnë dy lloje të lëvizjes mekanike të X
trupit të ngurtë: lëvizja translatore e trupit dhe rro-
tullimit të trupit të ngurtë. Lloj i veçantë i rrotullimit
të trupit të ngurtë është rrotullimi rreth boshtit të P
r
palëvizshëm. Ne këtu do të ndalemi vetëm te lloj i l
atillë i lëvizjes rrotulluese. 
Lëvizja translatore e trupit është ajo lëvizje X
ku të gjitha pikat e tij materiale lëvizin sipas një më-
nyre të njëjtë. Prandaj gjatë këtij lloj të lëvizjes trupi
mund të zëvendësohet me një pikë materiale. (Ky
lloj i lëvizjes e kanë mësuar detalisht në mësimin e Fig 1
fizikës në vitet paraprake).
Gjatë të mësuarit e rrotullimit të trupit të shëm që kalon nëpër pikën O dhe është normale
ngurtë rreth boshtit të palëvizshëm ky lloj i lëvi- në rrafshin, përkatësisht puthitet me boshtin Z.
zjes nuk mund të analizohet duke e trajtuar trupin Një grimcë e trupit që shtrihet në këtë
si pikë materiale, pasi pjesët e ndryshme të trupit
rrafsh gjendet te pika P në largësi r prej pikës O e
kalojnë rrugë të ndryshme, kanë shpejtësi drejtvi-
cila është qendra e vijës rrethore me rreze r. Vend
zore të ndryshme dhe nxitim drejtvizor. Trupi për-
pozitën e pikës P do ta caktojmë me largësinë r
bëhet prej n umrit të madh të grimcave çdonjëra
dhe këndit , Në këtë rast ndryshon vetëm këndi
me shpejtësinë e saj drejtvizore dhe nxitim drejtvi-
zor. Analiza e lëvizjes rrotulluese të trupit të ngurtë ср, kurse largësia r ngel konstante. Grimca duke
mundet shumë të thjeshtësohet nëse supozohet se lëvizur sipas vijës rrethore prej pozitës OX (=0),
trupi që rrotullohet është absolutisht i ngurtë. nëse supozojmë se ka qenë atje në momentin fil-
Trupi i ngurtë absolut definohet si trup me lestar t=0, deri te pika P, përshkruan hark l që
formë të caktuar etvrdoto
cila nuktvrdoto
ndryshon, përjkatësisht është i lidhur me r dhe р me relacionin.
Apsolutno Apsolutno telo telo
l = r    
Apsolutno tvrdoto telo
trup te i cili largësitë ndërmjet çfarëdo grimce prej
të cilave përbëhet nuk ndryshon. Realisht në naty-
rë trupat e ngurtë absolut nuk ekzistojnë, pasi çdo ose
l
trup nën ndikimin e forcave të jashtme, pëson de- M (2)
formi, por nëse në kushte të caktuara ato deformi- r
me janë eliminuese të vogla, atëherë ai trup mund Këndi  shprehet në radian (rad). Një ra-
të shqyrtohet si trup i ngurtë absolut. dian është kënd te i cili harku përkatës me gjatësi
Këtu do ta shqyrtojmë rrotullimin e trupit të barabartë me rrezen (l=r). Pasi perimetri i rre-
të ngurtë absolut rreth boshti të palëvizshëm e cila thit i korenspondon kënd i plotë prej 360о, kurse
quhet edhe lëvizja rrotulluese ideale. Lëvizja rro-
tulluese ideale është e atillë ku të gjitha pikat prej 2Sr
në pajtim me (2) 360 o , Përkatësisht këndit
trupit përshkruajnë vija rrethore të cilat shtrihen r
në rrafshe paralele, kurse qendrat e atyre vijave prej 3600 i përgjigjen 2 rad.
rrethore shtrihen në një drejtëz të njëjtë e cila qu- 360 o
Vijon se një radian është 1 rad 57,3 o .
het boshti i rrotullimit. 2S
Nëse grimca e trupit të ngurtë (2). Vjen
prej pikës P në pikën Q për intervalin e kohës t,
rrezja do
64
të përshkruan kënd agolnoto

 të barabartë
pomestuva- sekondë në katror
agolnoto(rad/s 2
). Pasi shpejtësia kën-
pomestuva-
Me
we zhvendosejn këndore. Përkufi
agolnoto
agolnotozojmë shpejtësi
pomestuva-
we
pomestuva-
agolnoto pomestuva-
dore për të gjitha pikat prej trupit që rrotullohet
mesatare
we
we këndo mes
si raport të kësaj
agolnoto zhvendosje
pomestuva- është e njëjtë, prej (4) vijon edhe nxitimi këndor
we
këndore  me intervalin kohor t për të cilën
we për të gjitha pikat prej trupit të njëjtë.
ka ndodhur: Domethënë shpejtësia këndore  dhe
M 2 M1 'M nxitimi këndor  do ta karakterizojnë lëvizja e
Z sr . (3) rrotullimit të trupit të ngurtë absolut, ashtu që me
t 2 t1 't
ato mundet në mënyrë shumë të thjeshtë ta anali-
Y zon këtë lloj me ato mundet shumë në mënyrë të
Q, t2 thjesht ta analizon këtë lloj të lëvizjes.
Nëse nxitimi këndor është konstante
r atëherë lëvizja rrotulluese e trupit të ngurtë quhet
P, t1 lëvizja e njëtrajtshme e ndryshueshme rrotulluese.
Nëse te (4) futen kushte fillestare, përkatësisht në
momentin e kohës t1 = t0 = 0 le të jetë shpejtësia
M këndore me vlerë të vogël 0, kurse për kohën
M
t2 = t, , atëherë nxitimi këndor do të shkru-
O
O X het si
Fig.2 Z Z0
Momentnata agolna brzina Momentnata agolna brzina H (5)
Shpejtësia momentale
Momentnata
Momentnata agolna brzina
agolna këndore w defino-
brzina t
Momentnata agolna brzina 't o 0 ,
het si vlera kufitare agolna
Momentnata e raportit (3) kur
brzina më prej ku për shpejtësinë këndore të kohës t kemi
saktë kur ai interval kohor është shumë, shumë i Z Z 0 Ht (6)
vogël. Këndin e rrotullimit të trupit të ngurtë
Shpejtësia këndore matet në radian në sedo ta caktojmë si
kondë (rad/s). Shpejtësia këndore është pozitive Z0 Z
Z sr
nës këndi j rritet (lëvizja në kahen e kundërt të 2
shigjetës së orës) dhe është negative nëse këndi j ose
zvogëlohet (lëvizja në kahen e shigjetës të orës). Z 0 Z 0 Ht Ht
Shpejtësia këndore e të gjitha pikave të trupit që Zmes
 sr Z0 . (7)
2 2
rrotullohen është e njëjtë pasi të gjitha pikat e tru-
Ht 2
pit për intervale kohore të barabarta përshkruaj- M Z sr t Z 0 t . (8)
në kënde të barabartë. 2
Nëse shpejtësia momentale këndore e tru- Gjithmonë kur duhet pasur parasysh se
pit ndryshon prej 1 dhe 2 për interval kohor kur trupi i ngurtë absolut rrotullohet rreth bosh-
t trupi fiton nxitim këndor. Nxitimi mesatar kën- tit të palëvizshëm atëherë çdo grimcë e trupit
dor i trupit mes definohet se raport të ndryshimit lëviz sipas vijës rrethore qendra e të cilës shtrihet
të shpejtësisë këndore  dhe intervali kohor t në boshtin 
e rrotullimit dhe ka shpejtësi drejtvi-
Z 2 Z1 'Z
zore v dhe nxitim drejtvizor a. Këto madhësi vi-
H sr . (4) jore mund të lidhen me madhësitë këmdore në
t 2 t1 't këtë mënyrë:
Momentnoto agolno zabrzuvawe
Momentnoto agolno zabrzuvawe
Nxitimi
Momentnoto momental
agolno këndor 8 defi
zabrzuvawe nohet si
Momentnoto agolno agolno zabrzuvawe
zabrzuvawe Pasi pika P lëviz sipas vijës rrethore me
Momentnoto
vlerë kufi tare e raportit (4) kur t — 0 , d.m.th.,
Momentnoto agolno zabrzuvawe rreze r (fig. 3), vektori i shpejtësisë vijore v është
kur ai interval kohor është shumë, shumë i vogël.
Në mënyrë analoge nxitimi matet me ra- orientuar për së gjati tangjentës së trajektore
dian në së vijës rrethore. Intenziteti i vektorit të shpejtë
65
6. Lëvizja rrotulluese e trupave të ngurtë
sisë vijore në pikën P sipas përkufizimitështë i ba-

a a W2 a n2 r 2 H 2 r 2 Z4 . (12)
rabartë me raportin ndërmjet rrugës (harkut l) dhe
intervali kohor. SHEMBULLI 1. Rrota rrotullohet me nxitim kën-
Y dor konstant 3,50 rad/s2. Nëse shpejtësia këndore
e rrotës në momentin t0=0 ka qenë 2,00 rad/s; а)
&
v për çfarë këndi do të rrotullohet rrota për kohën
P prej 2 s ? b) sa është shpejtësia këndore e rrotës në
r momentin e kohës t=2 s?
M Zgjidhje: а) këndin e rrotullimit do ta caktojmë
O X në pajtim me relacionin
Ht 2
M Z0 t
2
Fig.3
Sl. 3. Nëse futen vlerat numerike fitohet =11,0 rad.
'l b) shpejtësin këndore do ta caktojmë me
v (9)
't t
ose
ashtu që futja e vlerave numerike japin =9,00
'M
v r rad/s.
't
ose v rZ (9) Pyetje, detyra, aktivitete
Barazimi (9) tregon se edhe pse shpejtësia këndore
për të gjitha pikat prej trupit janë të njëjta, shpej- 1.Kur trupi absolut i ngurt në formë të
tësia vijore është e ndryshme dhe zmadhohet nëse diskut rrotullohet rreth boshtit të palëvizshëm, të
largësia prej boshtit të rrotullimit zmadhohet. gjitha pikat a kanë shpejtësi këndore të njëjtë?
Nxitimi këndor i trupit të ngurtë që rrotul- 2.Cilat madhësi fizike shfrytëzohen për
lohet është i lidhur me nxitimin këndor, përkatësisht përshkrimin e rrotullimit të trupit të ngurt rreth
me komponentën tangjencial të nxitimit vijor, përka- boshtit të palëvizshëm?
tësisht me komponentën e nxitimit vijor.Prej përkufi- 3.A ekziston lidhje ndërmjet madhësive
zimit të nxitimit tangjencial ose nxitimit vijon këndire dhe madhësive vijore të lëvizjes së pikave
'v 'Z materiale të trupit të ngurtë?
aW r 4.Të caktohet shpejtësia vijore e pikave
't 't
periferike të rrotës që rrotullohet me frekuencë
ose aW rH. (10) n=33 min-1 nëse diametri i rrotës është d=30 cm.
(Përgjigje: v = 0,52 m/s)
Pasi çdo pikë prej trupit të ngurtë që rro- 5.Rotori i centrifugës prej gjendjes së
tullohet sipas vijës rrethore, ajo do të ketë edhe pezullimit fillon të rrotullohet me ndonjë nxitim
nxitim normal ashtu që për kohën prej 5,0 min arrin frekuencën
v2
an rZ 2 . (11) prej 20.000 min-1. Të caktohet nxitimi mesatar
r këndor i rrotullimit.
Kështu gjithsej nxitimi vijor ka intenzitet (Përgjigje:  = 7,0 rad/s2)
Më shumë informata kërkoni në Internet
adresa:
http://pen.physik.uni-kl.de/cgi-bin/ps/search.pl
66
6.2. DINAMIKA NA ROTACIONOTO

6.2. DINAMIKA
DVI@EWE. E LËVIZJES
MOMENT NA momenti i forcës në lidhje me boshtin e rrotul-
RROTULLUESE.
SILATA PO ODNOS MOMENTI
NA I limit M. Momenti i forcës në lidhje me rrotulli-
FORCËS NË
OSKATATA NALIDHJE ME BOSHTIN
ROTACIJA min është përkufi
Momentot zuar me
na silata poshprehjen
odnos na oskata na
E RROTULLIMIT rotacija
M = rFsin = Fd (1)
Parashtrohet pyetja cili është shkaku një
trup i ngurtë të fillon të rrotullohet rreth boshtit të ku r është largësia prej boshtit të rrotullimit deri
palëvizshëm, përkatësisht trupi të fiton nxitim kën- te pika te e cila gjendet forca F , kurse d është lar-
dor, që ekziston analogji në kinematikë ndërmjet gësia normale prej boshtit të rrotullimit deri te
barazimeve të lëvizjes për lëvizjen translatore dhe
drejtimi i veprimit të forcës F . Prej trekëndëshit
rrotulluese të trupit të ngurtë, gjithashtu mundet të
kënddrejtë në fig. 4 shihet se d = r sin  d quhet
vendoset edhe analogji ndërmjet dinamikës të lëvi-
krahu i forcës. Domethënë: krakmomenti i forcës në
na silata
zjes translatore dhe dinamikës së lëvizjes rrotulluese.
Për shembull, ligji i parë i Njutnit për lëvi- lidhje me rrotullimin është prodhim prej forcës dhe
zjen rrotulluese mund të shprehet në këtë mënyrë: krahut të forcës. 
trupi i ngurtë me shpejtësi konstante këndore deri Prej fig. 4 shihet se forca

F mundet të zbërthehet

atëherë kur në të nuk vepron ndonjë forcë e jashtme në dy komponenta: F ' – normale në r dhe F " –
që do ta ndryshon lëvizjen. Por të jepet ligj ekuiva- drejtimi horizontal i r. Prej relacionit (1) shihet se

lent me ligjin e dytë të Njutnit për lëvizjen rrotullu- rrotullim do të shkakton vetëm komponenta F '
ese të trupit të ngurtë, përkatësisht të jepet përgjigje intensiteti

i të cilës është F sin  . Komponenta
në pyetjen, kush i lajmëron trupit të ngurtë nxitim F " nuk do të shkakton rrotullim pasi kalon nëpër
këndor, është pak më e ndërlikuar. Pikërisht, që të pikën O.
fillon një trup të rrotullohet rreth ndonjë boshti du-
het të vepron forcë. Por, çfarë drejtimi duhet të ketë
ajo forcë dhe ku duhet të jetë e vendosur?
Le të shqyrtojmë lëvizjen rrotulluese të çelësit &
francez rreth boshtit që kalon nëpër pikën O (fig. 1). F3
& O
& F
F' M
r & &
F1 F2
A M
Fig. 2
O M &
F ''
Kështu, për shembull, nëse veprojmëme tre forca
d të barabarta sipas intensitetit, por të cilat formoj-
në kënde të ndryshme me horizontalen (fig.2),
moment

më të madh të forcës do të shkakton for-
ca F 1 e cila formon kënd të drejt me horizontalen,
Fig. 1. më të vogël forca F 2 e cila formon ndonjë kënd,
kurse momenti i forcës është i barabartë me zero
Çelësi francez rrotullohet rreth boshti të 
dhe do të shkakton forca F 3 pasi formon kënd
palëvizshëm pasi në të në pikën A veprojmë me
 prej 0° me horizontale, kurse sin 0°=0. Gjithashtu,
forcën F , që formon kënd р me boshtin e çelësit.
mund të tregohet se nujk shkakton rrotullim trupi
Por, nuk është shkak i vetëm për rrotullimin e
i ngurtë rreth boshtit të palëvizshëm forca drejti
trupit vetëm forca, por madhësia fizike e quajtur
67
mi i së cilës të veprimit të boshtit të palëvizshëm lëvizjes së akrepave të orës. Shenja e momentit të

të rrotullimit. forcës në lidhje me boshtin e rrotullimit me mar-
Forcat të cilat shkaktojnë rrotullimin e trupit të rëveshje merret për pozitive nëse forca shkakton
ngurtë rreth boshtit të palëvizshëm shtrihen në rrotullim në kahe të kundërt të shigjetës së orës,
rrafshet normale të boshtit të rrotullimit dhe janë por merret për negative nëse forca shkakton rro-
vendosur tangjencialisht në vijën rrethore që fi- tullim në kahe

të akrepit të orës.. Kështu prej fig.
tohet me rrotullimin e pikës sulmuese të forcës. 4 shihet se F 1 shkakton + F1d1 momenti i forcës,
ndërsa F 2, — F2 d2, kështu që momenti i përg-
d2 jithshëm i forcës në lidhje me boshtin që kalon
d1 nëpër O është
M = M1 + M 2 = F1d1 — F2 d2. (2)

O Njësia për momentin e forcës në lidhje
& & me boshtin e rrotullimit në SI është SI është N-m
F1 F2
(njuton për metër). Duhet të vërehet se kjo njësi
(N.m) është dimenzionale analoge në njësitë për
Fig. 3. energji 1 J =1 N 1 m, por këto dy njësi janë thjesht
Në pajtim me relacionin (1) momenti të ndryshme pasi karakterizohen dy madhësi të
i forcës nl lidhje me rrotullimin varet edhe prej ndryshme fizike.
krahut të forcësd. Kështu nëse çelësi francez Ve-
pron me forcë F 1 në largësi d1 prej boshtit të rro- SHEMBULLI
PRIMER 1. Te cilindri me dy vija në lar-
 PRIMER 1.
1.
tullimit (fig. 3), por me forcë F 2 që ka intensitet gësi R1 dhe R2 prej boshtit të rrotullimit janë të

të njëjtë me F 1, F1=F2, në largësi d2=3d1, atëherë mbështjellur 

forca F 2 do të shkakton moment më të madh në penjë ku janë vendosur forcat: F 1 e rrotullon

ci-
lidhje me boshtin e rrotullimit О se sa forcës F 1. lindrin në kahen e akrepit të orës dhe F 2 që e rro-
AM te trupi veprojnë dy ose më shumë forca (fig. tullon cilindrin në kahe të të kundërt të akrepit
4) atëherë çdonjëra prej tyre do të shkakton rro- të orës (fig. 5). AM është F1 = 5,0 N; R1 = 1,0 m;
tullimi rreth boshtit që kalon nëpër pikën О. F2 = 6,0 N dhe R2 = 0,50 m të caktohet momenti i
& forcës në lidhje me boshtin e rrotullimit.
F1
Zgjidhje: Momenti i përgjithshëm i forcës në lid-
d1 hje me boshtin e rrotullimit është
::
O
M = M1 + M2 = R2 F2 — R1F1
d2
& M = —2,0 N . m.
F2
Shenja minus tregon se cilindri do të rrotullohet
në kahen e lëvizjes së akrepave të orës.
Fig. 4.

Te ky shembull në fig. 4. F 1 do ta rrotullon trupin
në kahen e kundërt

të kahes së lëvizjes së akrepave
të orës , kurse F 2 do ta rrotullon në kahe të
68
Y & kesës O2 se sa pranë pikës sulmuese forca O1(fig.

F1 7). Si shembuj për levët e rendit të dytë janë: koli-
R1 ca e dorës, dëra për arra etj.
&
F
R2 O
X O O2 O1
& &
F2 Q
Fig. 5 Fig. 7
LEVAT. VINÇET 3. Levat e rendit të tretë te të cilët pika

mbështetëse O është afër pranë pikës sulmuese
Momenti i forcës në lidhje me boshtin e të ngarkesësë О2 (fig. 8). Si shembull për levin e
rrotullimit gjen zbatim te levat. Lev quhet çdo trup rendit të tretë janë: parakrahu i njeriut, nofulla e
i ngurtë që mund të rrotullohet rreth ndonjë boshti poshtme e njeriut, pedale e makinës për të qepur etj.
ose pike e cila quhet pikë mbështetëse e levit. Levët &
janë makina të thjeshta me të cilat mund të bartet Q
veprimi i forcës ashtu që të ndryshon kahen e for-
cës ose të ndryshon madhësinë e forcës. O O1
Sipa pozitës reciproke të pikave sulmuese

të forcës së vendosur F dhe ngarkesës Q në lidhje & O2
F
me pikën mbështetëse të levit O, levat ndahen në:
ngarkesa О2 se sa deri te pika sulmuese e forcës
Fig. 8
О1 (fig. 7). Si shembull për levët të lloji të dytë ja-
në:qerre e dorës, dëra për arra etj. Levi është në baraspeshë nëse vlejnë
dy kushte:
O2 O O1 а)rezultanta e të gjitha forcave të
jashtme nën veprimin e levit të jenë të barab-
arta me zero,
& & n &
Q F ¦F
i 1
i 0, (3)
Fig. 6
b)rezultanta e momentit të forcave në
1.Levet e rendit të parë te të cilat pika lidhje me boshtin e rrotullimit të jetë i barab-
mbështetëse O gjendet ndërmjet pikave të forcës artë me zero.
О1 dhe ngarkesës О2 (fig. 6). Si shembuj për levat n
e rendit të parë janë:levi barakrahës dykrahësh te ¦M

i 1
iz 0. (4)
terazitë, gërshërët, motorcanglat etj.
2.Levet e rendit të dytë te pika mbështetëse SHEMBULLI 2
O është më afër pranë pikës mbështetëse të ngar-
69
fitohet
QR FR 0
ose F Q (5)
1,50 m x
R
O2 O O1
Fig. 9
Në skajet e kundërta të dërrasës (fig.9) ulen fëmi-
jë. Fëmija në anën e majtë peshon 500 N, kurse
fëmija në anën e djathtë peshon 350 N. AM fëmi-
ja në anën e majtë, që peshin 500 N, gjendet në
largësi 1,50 m prej pikës О, të caktohet largësia x, &
e fëmijës me peshëа 350 N, prej pikës О. &
Q F
Zgjidhje: Që të jetë levi dykrahësh në baraspeshë,
shuma algjebrike e momenteve të forcave duhet Fig. 10
të jenë të barabarta me zero. Në pajtim me bara- Makara e lëvizshme është disk me rreze
zimin (4) vijon R dhe me vijë te e cila është dredhur pe, kurse
boshti i makare mund të zhvendoset në hapësirën
F1 d1 F2 x 0
(fig. 11). Kushti për baraspeshë (4) për vinçin e
F1 lëvizshme është
x d1 F 2 R QR 0
F2
ose x=2,14 m.
&
Lloj tjetër i makinave të thjeshta janë vi- F
nçet të cilat janë, në realitet, levet të ndryshëm. O2
Tre mund të jenë të palëvizshëm, të lëvizshëm R R
O O1
dhe të përbërë.
Vinçi i palëvizshme është disk me rreze
R, te e cila është bërë vijë në periferi, (fig.9) i cili
rrotullohet rreth boshtit të palëvizshëm O. Në-
përmjet vijës është hedhur

pe në njërin skaj është
vënduar ngarkesë Q dhe pika sulmuese e të cilit
&
gjendet te О2, kurse në skajin tjetër është vendo- Q
sur forca F me pikën sulmuese në pikën О1.
Nëse shkruhet kushti për baraspeshë (4)
Fig. 11
70
6.3. OSNOVEN ZAKON NA

6.3. LIGJI THEMELOR I DINAMIKËS
Q DINAMIKATA
6.3. OSNOVEN ZAKONNA NA
ose F (6) SË LËVIZJEVE RROTULLUESE.
2 ROTACIONOTODVI@EWE.
DINAMIKATA NA
MOMENTI I INERCIONIT
MOMENT NA INERCIJA
ROTACIONOTODVI@EWE.
që do të thotë se me vinçin e lëvizshme fitohet MOMENT NA INERCIJA
Rrotullimi rreth boshtit të palëvizshëm
në forcë, por, për dallim prej makares së palë-
mund të shkaktojnë vetëm forcat të cilat shtrihen
vizshme, litari duhet të tërhiqet dy herë më larg se
në rrafshe të cilat janë normale në boshtin e rro-
sa të ngritet ngarkesa. Në këtë mënyrë plotësohet
tullimit dhe janë vendosur në mënyrë tangjencial
rregulla e artë e mekanikës: nëse fitohet në forcë
në vijat rrethore që e përshkruajnë pikat te të cilat
humbet në rrugë.
veprojnë. Që të fitohet ligji themelor i dinamiks
Vinçet e përbëra paraqesin kombinim të
së rrotullimit të trupit të ngurtë rreth boshtit të
makareve të lëvizshme dhe të palëzshme me qël-
palëvizshëm, mjafton të shqyrtohet lëvizja e një
lim të ngritet ngarkesë me forcë më të vogël.
grimce të trupit të ngurtë me masë m1 që shtrihet
Pyetje, detyra, aktivitete te rrafshi normal në boshtin e rrotullimit dhe lë-
Pra{awa , zada~i, aktivnosti
viz sipas vijës rrethore me rreze r1 nënndikimin
Pra{awa , zada~i, aktivnosti e komponentes tangjencial të forcës F  (fig. 1).
1.Cilat forca mund të shkaktojnë rrotullim 
të trupit të ngurtë rreth boshtit të palëvizshëm? Forca tangjencial i jep grimcës nxitim tangjencial

a  ashtu që
2.A mundet të rrotullohet një trup rreth
boshtit të palëvizshëm për këndin e njëjtë, por me- F = m a (1)
gjithatë të vendosen në veçanti forca paralele me &
intensitet të ndryshëm? FW
m1
3.Në skajet e një trari me gjatësi l=10 m, që
rrotullohet rreth boshtit që kalon nëpër mesin e tij r1
veprojnë dy forca me intensitet të njëjtë F1=F2=100
N, por me kahe të kundërt. Të caktohet momenti i O
përgjithshëm i forcës.
(Përgjigje: M=1000 N-m)
4.Në njërin skaj të vizorit, masa e të cilit

mund të eliminohet, me gjatësi l=1,25 m varet top
me masë m=0,17 kg. Të caktohet intensiteti i mo- Fig. 1
mentit të forcës në lidhje me pikën varëse, që është
në skajin tjetër të vizorit, nës ai është mënjanuar për Nëse të dy anët e (1) shumëzohen me r1 fitohet
këndin =100 prej vertikales. (g=9,8 m/s2)
(Përgjigje: M=lmg sin = 0,36 N-m) F r1 = m1a r1. (2)
Më shumë informata për dinamikën e lëvizjes rrotul- Ana e majtë e (2) është momenti i forcës në lidhje
luese kërkoni në Internet adresën:
me boshtin e rrotullimit që kalon nëpër pikën О,
http://pen.physik.uni-kl.de/cgi-bin/ps/search.pl
ndërsa në anën e djathtë të (2) do të fusim nxiti-
min tangjencial a = r1 dhe do të kemi:
71
M1 m1 r1Hr1 m1 r12 H. (3) të ngurtë fitohet relacioni.
M IH (7)
Prodhimi i masës dhe grimcës sipas lar-
moment
gësisë së katrorit (m r 2
) quhet momenti imoment
moment
nercio- Tabela2.1
Tabela 2.1
2.1
na inercija 1 1 moment Tabela
Tabela 2.1
nana inercija
nitinercija
I1 të grimcës në lidhje me boshtin e rrotullimit Tabela 2.1
na inercija Cilindri i Cilindri i trash
që paraqitet si masë për inertshmëria të grimcës zbrazët i zbrazët
që merr pjesë në lëvizjen rrotulluese. Kështu mo-
menti i forcës në lidhje me boshtin e rrotullimit
M1 = I1  (4)
Cilindri i
është proporcionale me nxitimin këndor, kurse plotë ose
Paralelopiped
si konstante e proporcinalitetit është momenti i disk
inercionit. Sikurse shihet (4) është analoge në lig-
jin e dytë të Njutnit F=ma. Barazime të ngjashme
Thupër e hollë
mund të shkruhen edhe për grimcat tjera prej me bosht të rro- Thupër e hollë
trupit të ngurtë të cilët gjenden në largësi të tullimit nëpër me bosht të
ndryshme prej boshtit të rrotullimit. Kështu mo- qendrën T të rrotullimit të
menti i përgjithshëm i forcës në lidhje me boshtin paralelopiedit
njërit skaj
e rrotullimit të trupit të ngurtë është
n
M ¦m r
i 1
i i
2
H (5)
Top homogjen Top i zbrazët
ku  është jashta prej shumës pasi është

gjithashtu për të gjitha grimcat
n
¦m r
osnovniot zakon na
ndërsa i i
2
m1 r12 m 2 r22 ..... m n rn2 , që paraqet ligjindvièwe
rotacionoto themelor të osnovniot
lëvizjes
osnovniot zakonnana
rrotulluese
zakon të
dvièwe nana
rotacionoto dvièwe
rotacionoto
tvrdo
na tvrdo
tvrdo telo
osnovniot okolu
zakon
okoluna
telo okolu
telo
i 1 trupit të
nepodvi`nangurtë
rotacionotooskarreth boshtit të palëvizshëm.
nepodvi`na
nepodvi`na oskadvièwe na tvrdo telo okolu
oska
Momenti
nepodvi`na i inercionit të trupave të ngurtë
oska
n
I ¦m r
i 1
i i
2
. (6) homogjen me formë të rregullt gjeometrik mun-
det saktë matematikisht të njehsohet në lidhje me
boshtin e rrotullimit që nuk është boshti i simetrisë,
Njësia për momentin e inercionit në SI me ndihmën e matematikës së lartë deri sa mo-
është kg m2 (kilogramë për metër katror). Momenti
menti i inercionit të trupave të ngurtë jo homogjen
i inercionit te lëvizja rrotulluese luan rol të njëjtë te
dhe të trupave të ngurtë me formë jo të rregullt
lëvizja translatore që shihet prej (6) momenti i iner-
gjeometrik caktohet eksperimentalisht në lidhje
cionit nuk varet vetëm prej masës së trupit të ngurtë,
por edhe prej boshtit të rrotullimit. Kështu, për shme boshtin e caktuar nëpërmjet matjes të mo-
embull, cilindri me diametër më të madh do të ketë mentit të përgjithshëm të forcës dhe analogjikisht
moment të inercionit më të madh prej cilindrit me nxitimi i trupit. Te tabela 2.1 janë dhënë momente
të njëjtën masë , por me diametër më të vogël. e inercionit për disa trupa homogjen me formë të
Nëse relacioni (6) zëvëndësohet te relacio- rregullt gjeometrik te të cilët boshti i rrotullimit
ni (5), për momentin e forcës së përgjithshme në puthitet me boshtin e simetrisë së trupit.
lidhje me boshtin e rrotullimit të trupit Njehsimi i momentit të inercionit rreth
çfarëdo boshti ndonjëherë mund të jetë vështir
72
teoremata na paralelni oski

teoremata
sa edhe për na paralelni
trup të ngurtë oski
me simetri të mrekul-
lueshme. Në rastin e atillë njehsimet
teoremata na paralelni
mund
teoremataoski
na
të thjesh- ose
paralelni
ili
oski
I
i
¦ ¦
mi xi2 y i2 2 x A mi xi
i
tohen nëse zbatohet na
teoremata teorema e boshteve
paralelni oski paralele
¦
të quajtur edhe teorema e Shtajnerit. Kjo teoremë
teoremata na paralelni oski
thotë: Momenti i inercionit I në lidhje me çfarëdo
i
¦
2 y A mi y i
i
mi x A2 y A2 . . (10)
bosht është i barabartë me shumën e momenteve të
inercionit ICM në lidhje me boshtin që kalon nëpër Y
qendrën e masës së trupit dhe është paralele me mi (xi , yi )
boshtin e dhënë, dhe prodhimi i masës së trupit M
me katrori e largësisë h ndërmjet boshteve A (xA, yA)
h
I = ICM + Mh 2. (8)
O
Domethënë, nëse dihet momenti i inercionit në lid- X
hje me boshtin që kalon nëpër qendrën e masës nuk
është vështir të caktohet momentina
Dokaùvawe i inercionit rreth teorema
[tajnerovata
Dokaùvawe na [tajnerovata teorema Fig. 2
cilësdo bosht tjetër paralele me të.
Anëtari i parë i anës së djathtë të relacionit (10) e
Dokaùvawe naDokaùvawe
[tajnerovata na teorema
[tajnerovata teorema
jep momentin e inercionit
d të trupit nëc lidhje me
Vërtetimi i teoremës së Shtajneritteorema
¦
Dokaùvawe na [tajnerovata
Dokaùvawe na [tajnerovata teorema
Teorema e boshteve paralele e vërtetojmë qendrën e masës I CM mi xi2 y i2 pasi qen-
i
në këtë mënyrë: dra e masësë puthitet me fillimin e koordinata-
Le të zgjedhim sistem koordinativ me fil- ve. Anëtari i dytë dhe i tretë janë të barabartë me
limin e koordinatave në qendrën e masës dhe le të zero pasi i japin koordinatat e qendrës së masës
jetë ICM momenti i inercionit në lidhje me boshtin
Z prej sistemit koordinativ të zgjedhur, që kalon ¦i
mi x i ¦ i
mi y i
nëpër qendrën e masës (fig. 2). xCM dhe
i y CM ,
M M
Rafshi XY e jep prerjen tërthore të tru-
pit të ngurtë. Që të gjendet momenti i inercionit dhe ndërsa në pajtim me fig. 2. Koordinatat e
të trupit të ngurtë në lidhje me boshtin paralele të qendrës së masës janë të barabarta me zero XCM=
boshtit Z, që kalon nëpër pikën A me koordinata УСМ = 0, pasi morrëm qendra e masës të puthitet
xA dhe yA , le të zgjedhim çfarëdo pikë materiale me fillimin e koordinatave. Anëtari i fundit te
prej trupit me masës ми me koordinata џи dhe ѕи, (10) është i barabartë Mh2 pasi masa e përgjithsh
momenti i inercionit të të cilit kalon nëpër pikën A
është Ii = miri2, ku ri është largësia prej pikës A deri me e trupit është M ¦ mi , ndërsa largësia h të
te pika materiale me masë mi të dhënë me i
ri2 xi x A y i y A , pikës A prej fillimit të koordinatave О е h2 = x2A +

2 2
kështu për Ii kemi y2A . Me këtë relacioni

PRIMER(8) është1. fituar edhe teore-
> @
PRIMER 1.
ma për boshtet paralele është vërtetuar.
I i mi x i x A y i y A . .
2 2
(9) Shembulli
PRIMER 1. 1. Rrota me rreze R = 30,0 cm dhe
PRIMER 1.
momentin
mblidhen të gjitha momentet e inercionit të grim- PRIMER 1.PRIMER e inercionit
1. I = 0,0900 kgm2, rrotullo-
cave të veçanta prej trupit të ngurtë do të fitohet het rreth boshtit horizontal pa fërkim(fig. 3). Ze
momenti i inercionit të trupit të ngurtë nëlidhje rrota është dredhur pe te krahu i lirë në skaji i të
me boshtin që kalon nëpër pikën A cilit m = 0,500 kg .
Sa është forca e shtrëngimit të perit dhe nxitimit
> @
n
I ¦ mi x i x A y i y A
2 2
këndor i rrotës?
i 1
73
mg
Fshtr
z 3,27 N . Në mënyrë analoge
mR 2
1
I a
nxitimin do ta caktojmë prej H ku do ta
R
& fusim (2) për nxitimin vijor dhe fitojmë
Fz
g
H 10,9 rad/s 2 .
I
& R
Fz PRIMER 2.PRIMER mR 2.
PRIMER2.2.
PRIMER
PRIMER 2.
PRIMER PRIMER
2. 2.
PRIMER 2. SHEMBULLI 2. Dy topa me masa m1 = 5,0 kg
m
dhe m2 = 7,0 kg janë përforcuar në thupër të
lehtë, masa e së cilës mund të eliminohet, në lar-
gësi reciproke R = 4,0 m (fig. 4). Të njehsohet
& momenti i inercionit të sistemit kur ai rrotullo-
mg
het: а) rreth boshtit që kalon në mesin e largësisë
ndërmjet trupave; dhe b) rreth boshtit që kalon
Fig. 3
: : nëpër largësinë r = 0,50 m majtas prej topit me
: :::: Momenti i forcës rreth bosh-
Zgjidhje. masë mj .
:
tit të rrotës është M = RFshtr, ku Fshtr është forca R
e shtrëngimit të perit. Nga ana tjetër M = I, I-
momenti i inercionit të rrotës, - nxitimi këndor. a)
Prej këtyre barazimeve I = RFshtr, prej ku
m1 m2
RFshtr
 r R
I
b)
Nëse e zbatojmë ligjin e dytë të Njutnit për peshën
duke marrë parasysh projeksionet e forcave të m1 m2
boshtit Y të orientuar vertikalisht lartë vijon Fig. 4
∑ Fy = Fshtr — mg = —ma, kështu që për nxitimin Zgjidhje:
Re{enie:a) Të
Re{enie:
Re{enie:
dy topat janë në largësi të njëjtë
Re{enie:
vijor të peshës vijon Re{enie: Re{enie: prej boshtit
Re{enie:
Re{enie: të rrotullimit dhe momentit të iner-
mg Fz cionit është
shtr
a . (2) 2 2
m §R· §R·
I 1 m1 ¨ ¸ m 2 ¨ ¸ 48 kg m 2 .
Duke shfrytëzuar lidhjen ndërmjet nxitimit kën- © 2¹ © 2¹
b) Momentot
b) Momenti i na inercionit
inercijanëvo
këtë rast
ovoj ështëe
slu~aj
dor dhe vijor a = R ku e fusim te barazmi (1)
I 2 m1 r m 2 r R 143 kg m .
2 2 2
R 2 Fz
shtr
fitohet a . Te ky barazim e marrim Pra{awa
Pyetje, Pra{awa
, zada~i,
detyra, aktivitete , zada~i, aktivnosti
aktivnosti
I Pra{awa
Pra{awa
Pra{awa
Pra{awa
Pra{awa
, zada~i, ,, zada~i,
zada~i,aktivnosti
,,aktivnosti
zada~i,
zada~i, aktivnosti
aktivnosti
aktivnosti
Pra{awa , 1.A mundet
zada~i, ndonjë trup me masë të njëjtë të ketë
aktivnosti
mg Fz R 2 Fz
shtr shtr
prej ku për forcën e shtrë- moment të ndryshëm të inercionit?
m I 2.A mundet të ndryshon momenti i forcës në lid-
hje me bopshtin e rrotullimit të n jë trupi të ngur-
parasysh barazimin (2) ashtu që kemi të edhe pse nxitimi këndor i trupit nuk ndryshon?
74
3.Çfarë nxitim këndor do të fiton rrota

me rreze R = 33,0 cm te e cila ështëmbështjellur p mv
F ku p=mv është impulsi i
pe te skajet e të cilit vepron forca Fshtr = 15,0 N, t t
nëse momenti i forcës së fërkimit ndërmjet perit trupit. Barazim analog mund të shkruhet edhe
dhe rrotës është Mfër= 1,10 Nm ? Momenti i iner- për lëvizjen rrotulluese të trupit të ngurtë. Nëse
cionit të rrotës është I=0,36kg m2. në (1) merret parasysh se analogjikisht se nxitimi
(Përgjigje: 8 = 10,7 rad/s2) Z
4.Molekula e oksigjenit О2 , që përbëhet është H fitohet
prej dy atome të oksigjenit në largësi recipçroke
t
d = 1,21 10—10 m, rrotullohet rreth boshtit që Z
M I
kalon nëpër mesin e largësisë d. Të caktohet mo- t
menti i inercionit të molekulës nëse masa e çdo IZ
atom të oksigjenit është m = 2,66 10—26 kg. ose M . (2)
t
(Përgjigje: I = 1,95 10—46 kgm2)
5.Të caktohet momenti i inercionit të Madhësia I quhet momenti i impulsit në lidhje
cilindrit me lartësi shumë të vogël me rreze dhe me boshtin e rrotullimit dhe shënohet me L
masa M në lidhje me boshtin që kalon nëpër një
L = I. (3)
pikë perifere të cilindrit, por është paralele me
boshtin e tij të simetrisë? Kështu relacioni (2) mund të shkruhet si
3
(Përgjigje: I MRo2 ) L
2 M (4)
t
Më shumë informata kërkoni në Internet adresën: që do të thotë se momenti i forcës në lidhje me
http://www.colorado.edu/physics/2000/index.pl boshtin e rrotullimit është i barabartë me ndryshi-
http://www.schulphysik.de/ min e momentit të impulsit që ndodh në njësinë e
intervalit kohor dhe njehsohet si herës ndërmjet
ndryshimit të AL dhe intervalit për të cilin ajo ka
ndodhur At. Ky barazim njihet me emrin barazi-
6.4. MOMENTI I IMPULSIT NË LIDHJE mi i momenteve.
ME BOSHTIN E RROTULLIMIT Barazimi (3) mund të nxirret edhe në
mënyrë tjetër: Trupi i ngurtë le të rrotullohet
Ligji themelor i lëvizjes rrotulluese të rreth boshtit të palëvizshëm që puthitet me bosh-
trupit të ngurtë rreth boshtit të palëvizshëm është tin Z (fig.1). Le të zgjedhim një grimcë me masë
dhënë me relacionin ml që përshkruan vijë rrethore te rrafshi XY me
rreze Rj të barabartë me largësinë prej boshtit të
M = I (1)
rrotullimit të grimcës. Grimca ka shpejtësi vijo-
ku momenti i forcës M në lidhje me boshtin ësh- re vj , por rrotullohet me shpejtësi këndore .
të proporcional me momentin e inercionit dhe Shpejtësia vijore, pra, është dhënë me relacionin
analogjikisht nxitimi. Ky relacion paraqitet te ligji v1=r1
i dytë i Njutnit për lëvizjen translatore të trupit
Nëse ky barazim shumëzohet majtas dhe djathtas
F = ma, i cili mund të shkruhet edhe në formën
me mj –masa e grimcës fitohet
m1v1 = m1 R1. (5)
Prodhimi i anës së majtë (5) është impulsi i gri-
mëc, ashtu që fitohet.
75
Njësia për momentin e impulsit të trupit

Z
Z në lidhje me boshtin në SI është kilogram për me-
tër në katror nën sekond (kg m2/s).
Shenja e momentit të impulsit është po-
zitiv (+) nëse trupi rrotullohet në kahen e lëvizjes
së akrepave të orës, kurse shenja e momentit të
O impulsit është negativ (-) nëse trupi rrotullohet
R1 & Y në kahe të lëvizjes
PRIMER 1. së akrepave të orës.
m1
v1
PRIMER 1.
SHEMBULLI
PRIMER 1. 1. Elektronmi i atomit të hidrogje-
X
nit lëviz rreth bërthamës sipas orbitës rrethore
me rreze r = 0,528 .10-10 m dhe shpejtësi vijore
Fig. 1
v = 5,00 103 m/s. Të njehsohet momenti i impul-
sit të elektronit nëse masa e tij është
p1 = m1 R1. Re{enie: -31
m = 9,11. 10 kg .
Re{enie:
Këtë barazim e shumëzojmë majtas dhe djathtas Zgjidhje: Momentin e impulsit të elektronit do ta
Re{enie:
me Rj dhe fitohet caktojmë prej relacionit L = pr = mvr. Nëse futen
p1 R1 = m1 R12  . (6) vlerat numerike fitohet
L = 24,05 .10-38 kg m2/s .
Prodhimi prej anës së majtë të (6) është madhë-
si fizike moment të impulsit të grimcës në lidhje Pra{awa , zada~i, aktivnosti
me boshti Lj i cili paraqet prodhim të impulsit të Pra{awa , zada~i, aktivnosti
grimcës për largësinë të grimcës deri te boshti i Pra{awa 1.A ,do
zada~i, aktivnosti
të ndryshon momenti i impulsit
rrotullimit në lidhje me boshtin e rrotullimit nëse ndryshon
L1=p1R1 (7) momenti i inercionit ose sistemi prej trupave?
2 2.Shprehje me fjalë barazimin e momen-
ndërsa prodhimi m1 R1 prej anës së djathtë të
teve.
(6) është momenti i inercionit të grimcave Ij .
Kështu (6) mund të shkruhet në formën
Më shumë informata kërkoni në Internet adresën:
L = I (8) http://www.schulphysik.de/
1 1
Momenti i impulsit ose impulsi i trupit 6.5. LIGJI PËR RUAJTJEN E

në lidhje me boshtin e rrotullimit do ta fitojmë 6.5. MOMENTIT TË IMPULSIT TËNA
ZAKON ZA ZAPAZUVAWE
nëse i mbledhim momentet e impulseve të të MOMENTOT NA IMPULSOT NA NA
6.5. ZAKONTRUPITZA NËZAPAZUVAWE
LIDHJE ME BOSHTIN
gjithë n –grimcave të trupit 6.5. ZAKON TELO
MOMENTOT PO ODNOS
ZA ZAPAZUVAWE NA
NA IMPULSOT OSKATA
NA NA
n n E RROTULLIMIT
NA ROTACIJA
¦ ¦
MOMENTOTTELO PONA ODNOS NA OSKATA
IMPULSOT NA
L Li IiZ NA ROTACIJA
i 1 i 1
TELO PO ODNOS
Momenti NA OSKATA
i impulsit të trupit në lidhje me
L IZ, (9) NA ROTACIJA
boshtin e rrotullimit është koncept i rëndësishëm
në fizikë. Në kushte të caktuara momenti i impul-
sit, si edhe energjia dhe impulsi, për sistemin e izo-
ku I ¦
i
I i është momenti i inercionit të trupit
luar janë ruajtur. Që të shohim cilat janë ato kush-
te ku momenti i impulsit ruhet, do të nisemi prej
rreth boshtit Z që puthitet me boshtin e rrotul-
formulës për momentin e përgjithshëm të forcës
limit.
76
L I00 = I
në lidhje me boshtin e rrotullimit M ,
t Domethënë momenti i impulsit ngel konstant.
për kushtin ai të jetë i barabartë me zero
L ZRZ
M 0, (1)
t
ose L IZ const . (2)
Pikërisht, ndryshimi i madhësisë fizike

për ndonjë interval kohor është e barabartë me
zero, ajo madhësi është domethënë konstante.
Relacioni (1) e jep ligjin për ruajtjen e mo-
Vkupni- Vkupni-
mentit
ot të impulsit
moment të trupit
na impulsot nanëtelo
lidhjeot
{tomerotira
Vkupni- boshtin
moment na impulsot na telo {to rotira
okolu nepodvi`na oska ostanuva konstanten
e rrotullimit
okolu
ot moment na që thotë:
nepodvi`na
impulsot naMomenti
oska ostanuva
telo {toi përgjithshëm
konstanten i
rotira
ako rezultantniot moment na sili koj dejstvu-
impulsit
okoluako të trupit
nepodvi`na oskaqë
rezultantniot rrotullohet
moment
ostanuvana silirreth
koj boshtit
konstanten
va
dejstvu-
na të e ednakov na nula.
teloto
va na telotongel
palëvizshëm
ako rezultantniot e ednakov
konstant
moment na nula.
nëse
na sili momenti
koj dejstvu-i rezul-
va na teloto e ednakov na nula. Fig. 1 OPIT 2.
tantes së forcave që vepron te trupi është i barab- OPIT Prova
2.
2. Nxënësja qëndron ulur në karriken rro-
artë me zero. Ky ligj vlen për sistemin e izoluar. OPIT 2.
tulluese dhe në duar mban rrotën e biçikletës
Ligji për ruajtjen e momentit të impulsit Në momentin fil-
mund të shkruhet edhe në këtë formë lestar sistemi (nxënës +
I = I0 0 = const, (3) karrike + rrota e biçikletës)
pezullon ashtu që momenti
ku I0 dhe 0 janë momente të inercionit dhe shpe- i impulsit është e barabar-
jtësia këndore në ndonjë moment fillestar të ko- të me zero. AM nxënësi i e
hës t=0, kurse I dhe  janë madhësi të barabarta sjell në rrotullim rrotën në
në moment përfundimtar të kohës t=t. Kjo do të kahen e akrepave të orës,
thotë se pozita reciproke e pjesëve të ndryshme të atëherë karrika me nxënësit
trupit mund të ndryshon, ku do të ndryshon edhe do të fillojnë të rrotulloht,
momenti i inercionit, por poashtu do të ndry- por në kahern e kundërt të
(fig. 2).
shon edhe shpejtësia këndore  ashtu që prod- lëvizjes së akrepave të orës
himi Ido të ngel konstant. që rë ngel momenti i impulsit dhe pastaj ndryshi-
Ekzistojnë shumë shembuj te të cilët vlen mi është i barabartë me zero. Pikërisht, nëse mo-
menti i impulsit të rrotës është + L0 = +100, kur-
OPIT 1.
ligji për1.ruajtjen e momentit të impulsit:
OPIT
OPITPROVA
1. 1. Nëse një nxënës qëndron ulur në një se momenti i impulsit të nxënësit është+ karrikes
karrike e cila mund të rrotullohet rreth boshtit është - L = -I, shuma e tyre duhet të jetë e ba-
vertikal dhe në të dy duart e hapura mban nga rabartë me zero +100 + (—1)= 0, sikurse ishte
një peshë prej nga 1 kg, sistemi (nxënës + peshë + PRIMER PRIMER 1.
momenti i1.impulsit në momentin fillestar.
karrike) që rrotullohet do të ketë moment të im- SHEMBULLI
PRIMER 1. 1. Platforma horizontale në for,më
pulsit 100. Nëse nxënësi i afron duart pranë tru- të diskut rrotullohet në rrafshin horizontal rreth
pit të tij (fig. 1) ku karrika nuk pushon së rrotullu- boshtit vertikal. Masa e platformës¬ është m1
ari, atëherë momenti i inercionit do të zvogëlohet, =100 kg kurse rrezja R = 2,0 m .
do të vlen barazimi
77
Njeriu me masë m2 = 60 kg , i cili në momentin fil- tësit kur ai do t’i afron duart deri te trupi ësh-
lestar gjendet në buzë të platformës, ngadalë lëviz të 60%од momenti i inercionit të rrëshqitësit kur
nga qendra e platformës. Kur njeriu është buzë plat- largësia ndërmjet peshave të jetë 0,4 m? Momenti i
formës shpejtësia këndore e sistemit është 2,0 rad/s. inercionit të karrikes të jetë eliminuar.
Të njehsohet shpejtësia e sistemit kur (Përgjigje: n2 = 1,18 min —1)
njeriu do të vjen në largësi 0,50 m prej qendrës së 2.Platforma në formë të diskut me rreze 1,5 m dhe
platformës. Momenti i inercionit të diskut është masë 180 kg rrotullohet rreth boshtit vertikal me
m1 R 2 frekuencë 10 min-1. Në qendrën e platformës qën-
I1 . dron njeri me masë 60 kg dhe në atë moment nuk
2 merret parasysh momenti i tij i inercionit. Çfarë
: Zgjidhje. ::Momenti i inercionit të sistemi kur nje- shpejtësie vijor do të ketë njeriu nëse ai kalon buzë
riu është buzë platformës është platformës? Momenti i inercionit të diskut është
m1 R 2 1
: I 0 I 1 ::I 2 m 2 R 2 , por kur }e
a koga do dojde
të afrohet
na I mR 2 . (Përgj: v=0,942 m/s )
2 2
m1 R 2 3.Rrëshqitës në akull fillon të rrotullohet me duar
në r e I I 1 I 2'
largësi r është
rastojanie m2 r 2 . të hapura me shpejtësi këndore 1 = 12,57 rad/s.
2 Nëse momenti i inercionit të rrëshqitësit kur ai do
:
Pasi nuk veprojnë momentet e forcave të jashtme t’i afron duart deri te trupi është 60%од momenti i
të sistemti (njeriu + platforma) vlen ligji për ruaj- inercionit të rrëshqitësit kur duart i kishte të hapura,
tjen e momentit të impulsit në lidhje me boshtin. të caktohet shpejtësia këndore e rrëshqitësit kur ai
I 0 Z 0 IZ do t’i afron duart deri te trupi?
(Përgjigje : 2 = 21 rad/s)
§1 2· §1 2·
¨ m1 R m2 R ¸Z 0 ¨ m1 R m2 r ¸Z
2 2
ose
ili
©2 ¹ ©2 ¹
Më shumë informata kërkoni në Internmet adresën:
prej ku fise
od kade tohet
dobiva http://pen.physik.uni-kl.de/cgi-bin/ps/search.pl
6.6. ENERGIJA
KINETI^KAENERGIJA ENERGIJA
6.6. KINETI^KA
6.6. KINETI^KA
1 NA ROTACIONOTO NAROTACIONOTO
ROTACIONOTO
DVI@EWE DVI@EWE
m1 R 2 m 2 R 2 NA DVI@EWE
Z 2 Z 0 6.6. KINETI^KA ENERGIJA
6.6. ENERGJIA KINETIKE
6.6. KINETI^KA ENERGIJA E
1 NA 6.6. KINETI^KA
ROTACIONOTO DVI@EWE ENERGIJA
m1 R m 2 r
2 2 LËVIZJES
NA ROTACIONOTO DVI@EWE RROTULLUESE
2 NA ROTACIONOTO DVI@EWE
Lëvizja rrotulluese e trupit të ngurt rreth boshtit të
ose
ili Z 4,1 rad/s .
palëvizshëm
6.6. KINETI^KAnuk do të jetëENERGIJA
komplet e përshkruar
Pyetje, detyra,
Pra{awa aktivitete nëse
NA nuk jepet eddhe
ROTACIONOTO shprehja përDVI@EWE
energjinë kineti-
Pra{awa , zada~i,Pra{awa
aktivnosti ,, zada~i,
zada~i, aktivnosti
aktivnosti
1. Njeriu qëndron në qendër të karrikes ke të trupit të ngurt që rrotullohet. Për atë shkak do
që rrotullohet rreth boshtit vertikal dhe së bashku të kthehemi te figura 1 prej mësimit 1.4 te e cila ësh-
Pra{awa , zada~i, aktivnosti
me karriken
Pra{awa rrotullohet
, zada~i, frekuencë n1 = 0,5 të treguar lëvizja e një grimce prej trupit me masë
me aktivnosti
-1Pra{awa , zada~i, aktivnosti
min . Momenti i inercionit të trupit të njeriut në m1 dhe shpejtësia vijore v1. Energjia kinetike e kësaj
lidhje me boshtin e rrotullimit është 10 = 1,6 kg grimce është
m2. Te duart e hapura ai mban dy trupa çdonjëri m1v12
me masë 2 kg , kurse
Pra{awa largësiaaktivnosti
, zada~i, ndërmjet peshave E k1 . (1)
2
është 1,6 m. Sa rrotullime në minutë do të kryen
sistemi njeri + pesha nëse ai i lëshon duart ashtu Në këtë relacion do ta fusim relacionin e njohur për
që me duar të hapura me shpejtësi këndore 1 = shpejtësinë vijore v1 = R1, ku kurse R1 është rre-
12,57 rad/s. Nëse momenti i inercionit të rrëshqi zja e vijës rrethore që e përshkruan grimca.
78
m1 R12 Z 2 te e cila do të fusim S =R pra kemi

E k1 . (2) A = F R  
2
Pasi momenti i forcës është M=FR vijon se puna
Energjia kinetike e trupit të ngurtë që
elementare është
rrotullohet rreth boshtit të palëvizshëm do të fi-
tohet nëse mblidhen energjitë kinetike të të gjitha A = M R  
grimcave n prej trupit që lëvizin në rrafshin pa- Nëse i mbledhim të gjitha punët elementare të
ralele normale në boshtin e rrotullimit dhe në cilat kryejn gjatë rrotullimit të të gjitha pikave të
largësi tëndryshme prej boshtit të rrotullimit Rn. trupit të ngurtë për kënd të vogël , do ta fito-
Kështu fitohet jmë punën e përgjithshme të momentit të forcës
teth boshtit të palëvizshëm M duke përshkruar
¦
n n
1
Ek ¦ i 1
E ki
2i1
mi Ri2 Z 2 kënd të fundshëm 
PRIMER 1.
ose
ili A = M (7)
PRIMER 1.
PRIMER 1.
PRIMER 1. PRIMER
PRIMER 1.
1.
SHEMBULLI 1. Sfera e plotë homogjene rrokul-
1 2
Ek IZ (3) liset nëpër rrafshin nën këndin e mënjanimit 
2
n =30° në lidhje me horizontalen. Rrafshi i mën-
kade {to I
ku ¦ mi Ri2 është
e momentot inercija januar ka gjatësi x=1 m dhe lartësi h (fig. 2).
momentinai inercionit
i 1 Të njehsohet shpejtësia vijore e qendrës së masës
të trupit të ngurtë i=1 në lidhje me boshtin e rrotulli- së sferës në thellësi të rrafshit të mënjanuar.
mit. Domethënë energjia kinetike e trupit të ngurtë që Momenti i inercionit të sferës homogjene është
rrotullohet rreth boshtit të pa lëvizshëm është e bara- 2
I CM mR 2 , Masa, kurse R – rrezja e sfe-
bartë me gjysmëshumën e momentit të inercionit dhe 5
katrorit të shpejtësisë këndore të trupit.
Tani vërejtëm se trupi i ngurtë mund të rro- rës. Fërkimi të eliminohet. (g=9,81 m/s2)
tullohet rreth boshtit të palëvizshëm nëse te ai vepron
momen ti forcës. Po ashtu kryhet ndonjë punë. Atë
punë

do ta caktojmë në këtë mënyrë: Forca e jashtme
F le të vepron në pikën P që gjendet në largësi R prej
boshtit të rrotullimit (fig. 1). x
& h
F
&
T vCM
'S
'M
:
P Fig. 2.
O R
:::
: :
Zgjidhje: Topi homogjen duke u rrokullisur nëpër
rrafshin e mënjanuar kryen lëvizj rrotulluese
rreth boshtit që kalon nëpër qendrën e masës
Fig. 1 dhe lëvizja translatore, për së gjati të rrafshit të
Megjithatë kryhet punë elementare A, pasi pika mënjanuar. Prandaj ajo do të ketë edhe energji ki-
materiale lëviz cipas vijës rrethore, përshkruan netike të translacionit
hark S dhe rrotullohet për kënd të vogël . 1 1
Ek I CM Z 2 mv CM
2
Këtë punë mund ta caktojmë prej formulës së 2 2
përgjithshme te e cila do të fusim për
ku vCM = R është shpejtësia vijor te qendra e masësë.
A = F S (4)
79
vCM së masës C, shndërrohet në energji kinetike të

Këtë relacion e zëvëndësojmë Z te rrotullimit në atë pozitë
R
O
relacioni paraprak kemi:
1 § I CM · 2 L
Ek ¨ 2 m ¸v CM . L
2© R ¹ 2
Pasi topi bie prej gjendjes së pezullimit
C
prej lartësisë h në lidhje me mbështetësen, në atë
lartësi posedon energji potenciale U = mgh. Prej
ligjit për ruajtjen e energjisë mekanike vijon se
energjia kinetike është e barabrtë me energjinë
potenciale Fig.3
1 § I CM · 2
¨ 2 m ¸vCM mgh L 1 2
mg IZ .
2© R ¹ 2 2
prej ku fitohet Nëse këtu futet momenti i inercionit të thuprës
1/ 2
§ · I=mL2/3 fitohet
¨ ¸
vCM ¨ 2 gh ¸ L 11 2 2
¨ I CM ¸
. mg mL Z
2 23
¨1 ¸
© mR 2 ¹
3g
2 prej ku shpejtësia këndore është Z .
Nëse këtu futet relacioni për I CM mR 2 L
5
dhe të rregullohet do të fitohet Futja e vlerave numerike jep
1/ 2
§ 10 ·
vCM ¨ gh ¸ . Pyetje, detyra, aktivitete
©7 ¹
1.Mbërthyesi me masë 2 kg dhe rreze të jashtme 5
Lartësia h = x sin  , ashtu që futja e këtij barazi-
cm rrotullohet nëpër rrafshin e mënjanuar me gjatë-
mi te barazimi paraprak jep
1/ 2 si 2 m dhe kënd të mlnjanimit 300. Të caktohet vlera
§ 10 · numerike e momentit të inercionit të mbërthyesit
vCM ¨ gx sin T ¸ .
©7 ¹ nëse shpejtësia e tij vijore në fund të të rrafshit të
mënjanuar është 3,3m/s.(g=9,81m/s2) (Përgjigje:
Nëse futen vlerat numerike fitohet
1=4 10-3 kg m2)
vCM 7 m/s . 2.Topi rrokulliset nëpër rrugën horizontale me sh-
pejtësi 7,2 km/h. Në çfarë largësie mund të hipe topi
SHEMBULLI 2. Thupra homogjene me gjatësi nëpër rrafshin e mënjanuar në llogari të energjis së
L=1m dhe masë m rrotullohet rreth boshtit që saj kinetike, nëse rrafshi i mënjanuar ka mënjanim
kalon nëpër njërin skaj të thuprës. Në momentin 10 m në çdo 100 m? (g=9,81 m/s2 , I=2mR2/5)
fillestar gjendet në pozitën horizontale (fig. 3). Të (Përgjigje: /=2,86 m)
caktohet shpejtësia këndore e thuprës në pozitën
më të ulët. (g=9,81m/s2; I=mL2/3)
Zgjidhje: Nëse zbatohet ligji për ruajtjen e en- Më shumë për energjinë kinetike të lëvizjes rrotulluese
ergjisë vijon se energjia potenciale, që e ka thu- kërkoni në Internet adresën:
pra në lidhje me pozitën më të ulët të qendrës http://www.wug.physics.uiuc.edu/Lect 15/sld005.htm
80
6.7. ANALOGJIA NDËRMJET materiale dhe barazimet themelore edhe të lëvi-

MADHËSIVE DHE LIGJEVE GJATË zjes rrotulluese të trupit të ngurtë rreth boshti të
LËVIZJES TRANSLATORE DHE palëvizshëm, pasi trupi i ngurtë mund të shqyr-
RROTULLUESE tohet si
bashkësi prej n – pikave materiale. Që tgë kup-
Gjatë përshkrimit kinematik dhe dinamik të lëvi- tohet më mirë barazimet e ndryshme te lëvizja
zjes rrotulluese tël trupit të ngurtë rreth boshti të rrotulluese e trupit të ngurtë rreth boshtit të pa-
palëvizshëm, shpesh kthehemi te barazimet the- lëvizshëm, ato do t’i japim së bashku me shpre-
melore të lëvizjes translatore të pikës materijale. hjet analoge për lëvizjen translatore të trupit ose
Përkatësisht, na bëjmë analogji ndërmjet barazi- pikës materiale, të cilat tani më qysh herët i keni
meve themelore të lëvizjes translatore të pikës mësuar, te tabela 2.2.
Tabela 2.2
Lëvizja rrotulluese e trupit të ngurtë rreth
boshti të palëvizshëm Lëvizja translatore e trupit
Këndi i rrotullimit M Rruga e kaluar s
M s
Këndi i shpejtësisë Z Shpejtësia vijore v
t t
Z v
Nxitimi këndor H Nxitimi vijor a
t t
Momenti i nercionit I Masa m
Momenti i forcës M IH Forca F ma
Nëse lëvizja është e njëtrajtshme e ndryshuesh Nëse është lëvizja drejtvizore e një trajtshme e
rrotulluese v v 0 at
Z Z 0 Ht °
përshpejtuar a const ® 1 2
°
H const ® 1 2 °̄s s 0 v 0 t 2 at
°̄M M 0 Z 0 t 2 Ht

Momenti i impulsit L IZ Impulsi i trupi p mv
sipas boshtit
Barazimi themelor i lëvizjes Barazimi themelor i dinamikës

L p
rrotulluese të trupit të ngurt M IH të lëvizjes translatore F ma
t t
Energjia kinetike dhe Energjia kinetike e lëvizjes
1 2 1
Lëvizja rrotulluese Ek IZ translatore Ek mv 2
2 2
Puna gjatë rrotullimit A MM Puna gjatë translacionit A Fs
81
7. Lëkundjet mekanike
7.1. PERIODI^NO DVI@EWE

7.1.PERIODI^NO
Osnovni
7.1. LËVIZJA
poimiPEDRIODIKE
i elementi na
DVI@EWE isht do ta kthen trupin në gjendje baraspeshe. Ajo
Konceptet
oscilatornoto themelore dhe
dvièwe
Osnovni poimi i elementi na mund të jetë e jashtme ose e brendshme.
elementet e lëvizjes lëkundëse Të shqyrtojmë një spirale dhe te skaj
oscilatornoto dvièwe
të varim peshë (fig.1). Megjithatë spiralja zgja- 
Me konceptin lëvizje periodike nënkup- tet deri sa forca e saj elastike e brendshme

F eb
tojmë përsëritje rë lëvizjes ose pozitës së trupit nuk baraspeshohet me peshën e G , pesha është
nën të njëjtën trejaktore. Me fjalë tjera, lëvizja në baraspeshë.Kjo gjendje quhet gjendja e ba-
është periodike, kur ajo përsëritet në intervale të raspeshës (fig. 1.а) . ramnote`na
polo`ba
njëjta të kohës, lëvizjet e këtilla, kohëzgjatja
period e një Nëse nën ndikimin e forcës së jashtme
ramnote`na
ciklusi quhet periodë. period pesha nxirret prej gjendjes
polo`ba

së baraspeshës, zmad-
hohet forca elastik F fe te spiralja. Kjo forcë tenton
ta kthej peshën në gjendje të baraspeshës për sh-
mbledhja kak të së cilës quhet forcë kthyese. (fig. 1.b). For-
sobirawe
k ca kthyese te lëvizjet lëkundëse është orientuar
nga gjendja e baraspeshës. Përkatësisht sistemi
& peshë-spirale fillon të lëkundet rreth gjendjes së
Fel -y
pozita
ramnote`na baraspeshës. Gjatë kohës së lëkundjes trupi rre-
baraspeshë
polo`ba
m gullisht e ndryshon largësinë e tij prej gjendjes së
& y baraspeshës.
G zgjatja
rastegnuvawe Mënjanimi momental nga gjendja e tij e
a) b) b) baraspeshës quhet elongacion. Vlera më e mad-
elongacija.
Fig. 1. Lëkundjet e spirales he e elongacionit quhet amplitudë. Sistemin që e
elongacija.
form ojnë spiralja elastike dhe pesha quhet siste-
amplituda.
Shumë dukuri në natyrë janë periodike:lëvizja e i lëkundejs ose lëkundësi.
mi amplituda.
lavjerrësit të orës, pesha e përforcuar në spirale,
dridhja e telave të instrumentit muzikor, puna e O''
zemrës, lëkundjet e grimcave të mjedisit material
nëpër të cilën zgjerohet zëri,, lëvizja e planetave
rreth Diellit, lëkundjet e atomeve dhe molekulave
rreth baraspeshave në grilën kristale të trupit të
&
ngurt, te rryma alternative ka ndryshime periodike Fel
të tensionit elektrik dhe rrymës etj.
Varësisht prej natyrës fizike të lëkundjeve &
dhe mënyrës së përfitimit të tyre, dallojmë: lëkun- G A
A O
O B
B
dje mekanike dhe lëkundje elektromagnetike (lë-
kundjet e vektorit dhe forca e fushës elektrike dhe Fig. 2. Lëkundja e trupit të varur në pe
induksioni magnetik).
Lëvizjet e lëkundjeve paraqesin lloj të- Trupi mund të lëkundet edhe kur ai të
veçantë të lëvizjeve periodike të cilat mjaft sh-
varet në pe. Nëse e nxjerrim prej gjendjes së ba-
pesh hasen. Lëvizjet periodike ku trupi mën-
raspeshës, nën ndikimin e komponentës së forcës
janohet në njërën anë por edhe në anën tjetër
së Tokës, ai përsëri do të kthehet në këtë pozitë.
prej gjendjes baraspeshe më stabile quhet . lëvi-
Këto forca sipas karakterit të vet janë analoge me
zje e lëkundjes. Kushti për realizimin e lëvizjes
. forcat e elasticitetit (fig. 2).
së lëkundjes është të ekziston forcë që rregull-
82
LËKUNDJET HARMONIKE
HARMONISKI OSCILACII prej gjendjes së baraspeshës dhe e lëshojmë të lë-
Elementet e lëvizjes së lëkundjeve kundet. Në momentin kur e lëshojmë lavjerrësin
Elementi na oscilatornoto dvièwe
të lëkundet, fillojmë gradualisht ta lëvizim shiri-
Ndërmjet llojeve të ndryshme të lëkun- tin në drejtim normal të lëkundjes së lavjerrësit.
djeve, në formën mëharmoniskite
të thjesht janëoscilacii
lëkundjet Rëra e imtë që rrjedh prej grykës së enës bie në
harmonike. Ku madhësia e lëkundjes gjatë kohës shirit dhe përshkruan lakore, të njohur si sinuso-
ndryshon me ndryshimin e ligjit të sinusit dhe ko- idë.
sinusit. Megjithat, shumë forma të lëvizjeve lëkun- Lëkundjet harmonike matematikisht leh-
dëse mund të sillen në lëkundje të kësaj forme. Se të përshkruhen nëpërmjet vijimit të projeksionit
kjo është kështu, mundet lehtë të tregohet në këtë të pikës materiale P që rrotullohet njëtrajtshëm.
eksperiment. Për këtë qëllim është e përshtatshme të vërehet
hija e pikës P në ekranin E, të vendosur normal
në rrafshin e rrotullimit. Hija e pikës P kryen lë-
vizje harmonike lëkundëse (fig.2).
Te sistemi koordinativ XOY bartet vija
rrethore me rreze A është e barabartë me mad-
hësinë e amplitudës vlerë e lëvizjes harmonike lë-
kundëse dhe pika Р e cila rrotullohet njëtrajtshëm
me shpejtësi v dhe shpejtësi këndore  në kahen e
kundërt të lëvizjes së akrepit të orës. Faza fillesta-
re gjat t=0 le të jetë zero. Projeksioni i pikës P në
boshtin Y ndryshon ndërmjet + A dhe -A.
Fig. 1
Qendra e rrotullimit është në fillimin e
Ena konike me hapje të ngushtë në maje mbushet sistemit të koordinatave XOY, kurse projeksioni
plotë me rërë dhe me ndihmën e perit varet që të (hija) e pikës materijale Р shqyrtohet mbi boshtin
paraqet lavjerës. Nën lavjerrësin është vendosur Y. Ta shënojmë gjendjen fillestare të pikës me Ро.
shirit i gjatë errët (fig.1). E nxjerrim lavjerrësin Ndërsa pika P realizon lëvizje rrethore të njëtrajt
Y
P1 P’ 1 Y
P2 k
Q P P’
& A &
A Fel
P3 y M y Po P’
O X
P4
-A
P6 &
G
P5 P’ 5 E
Fig. 2
83
shme duke kaluar nëpër pozitat Р1 , Р2 , Р3 , Р4 etj., prej kohës. Përkatësisht faza dhe koha janë karak-
projeksioni (hija) e pikës P kalon nëpër pozitat teristike të lëvizjes lëkundëse. Frekuenca rrethore
P1‘ P2‘ , P3‘ etj. Prandaj pozita Po është pozitë e  është dhënë me barazimin:
baraspeshës së lëvizjes lëkundëse. 2S
Z 2Sf . (5)
Largësia e projeksionit të pikës P prej T
fillimit të koordinatave mbi boshtin Y në çfarë-
do moment është elongacioni y. Elongacioni Frekuenca rrethore është numri i lëkundjeve në
maksimal ose largësia më e madhe e pozitës së 2 sekonda.
baraspeshës është amplituda, dhe është shënu-
ar me A.
Megjithatë, elongacioni bën lëvizje har- 2.2.MADHËSITË KARAKTERISTIKE TË
monike lëkundëse, duke u lëkundur ndërmjet LËKUNDJEVE HARMONIKE
vlerave +A deri te zero përtej -A deri te zero
dhe përsëri deri te elongacioni maksimal +A. Madhësitë karakteristike të cilat
Koha për të cilën pika materiale do të bën lë- ndryshojnë gjatë lëkundjeve harmonike janë:
kundje të plotë është perioda e lëkundjes T. elongacioni, shpejtësia, forca dhe nxitimit. Prej
Numri i lëkundjeve të plota të realizu- fig. 2 (2.2) shihet se
ara në njësi kohe është frekuenca f .Njësia për
frekuencën është 1 Hz (herc) OQ y
sin M .
1 OP A
1 Hz s 1 . (1)
1s
Frekuenca është e lidhur me periodën ashtu që Megjithat, pozita e projeksionit të pikës
vlen: materiale të boshtit Y gjatë kohës ndryshon sipas
1 ligjit:
f . (2)
T
y = A sin M = A sin 2Sft = A sin Z t (1)
Në momentin t segmenti OP1=4 me
boshtin X të sistemit kënddrejtë koordinativ for- Barazimi (1) grafikisht është paraqitur
mon kënd  , që i përgjigjet fazës së lëkundjes.

me (2.4. fig.2). Nëse këndi fillestar ka ndonjë vlerë
Gjatë kohës së një periode rreze vektori A do të o, atëherë barazimi (1) e ka formën:
përshkruan rreth pikës O kënd të plotë 2 ra-
dianë. Pasi lëvizja është e njëtrajshme, këndi  y = A sin (Z t+Mo) . (2)
ndryshon proporcionalisht me kohën. Prandaj
mund të shkruhet proporcioni: Funksionet sin t dhe cos t janë funk-
sione periodike të cilat pranojnë vlera ndërmjet ±
M : 2S t : T (3) 1 dhe mund të kenë vlera të barabarta për vlera të
Poashtu faza e lëkundjes  , koha t, peri- ndryshme të t. Për shembull, sin t = +1 për t=
oda e lëkundjes T dhe shpejtësia këndore (freku- /2 5/2 etj. Prandaj, barazimi (1) matema-
enca rrethore) janë të lidhura me : tikisht mund të shprehet në këtë mënyrë:
2S y = A sin Z t = A sin Z (t +kT),
M t 2Sf t Zt . ( 4) (3)
T
Prej barazimit të fundit shihet se këndi  varet ku k=1, 2, 3, ... është numër i plotë, për saktë in-
terval të caktuar kohor: t = T, 2T, 3T,... funksio-
ni pranon vlera të barabarta. Për dy lavjerësa
84
me perioda të barabarta të lëkundjes, lëvizin tësisë të lëvizjes harmonike lëkundëse mund të

në kahe të njëjtë dhe për interval kohor të arrihet nëse përcillet mënyra të cilën do ta shfry-
caktuar kalojnë njëkohësisht nëpër pozitën e tëzojmë për elongacionin, d.m.th. shpejtësin e
njëtrajtshme thuhet se janë në fazë. Barazia kërkojmë si projeksion prej vektorit të shpejtësisë

vijore v të lëvizjes rrethore në drejtim të lëvizjes
e fazave pandërprerë do të jetë e ruajtur edhe
lëkundëse (fig. 1).
më tutje, nëse periodat e lavjerrësve janë në ndry-
Y Y’
shime. Nëse, pra, lëvizja e lavjerrësve është e L K 1
kundërtë njëra me tjetrën, atëherë lavjerësat &
v
janë me faza të kundërta. M
vy
Nga ana tjetër nëse shqyrtohet pro- &
P 1
jeksioni i pikës materiale P mbi boshtin X ay a
M
gjithashtu edhe ajo bën lëvizje harmonike M Q Q1
O
lëkundëse të dhënë me barazimit X
x = A cos  = A cos 2ft = A cos  t . (4)

domethënë në pikëpamje fazore dallohet prej
Fig. 1
lëvizjes harmonike lëkundëse sipas boshtit y
për /2. Te fig.1 shihet se prej trekëndëshit PKL vijon
cos  t = sin ( t +  /2) . (5) PK P1K1 v y
cos M , (1)
Prej barrazimeve (1) dhe (5) mund PL PL v
të përfundohet se lëvizja e njëtrajtshme sipas Nëse amplituda ose vlera maksimale e shpe-
vijës rrethore është ekuivalente me dy lëvizje jtësisë është v = A;  = t, A është rrezja e
harmonike lëkundëse ndërmjet veti normale lëvizjes rrethore me amplitudën e lëvizjes
me frekuenca të barabarta, kurse fazat u dallo- lëkundëse. Sipas barazimit (1) shpejtësia v y të
hen për /2. Pika e cila njëkohësisht merr pjesë lëvizjes harmonike lëkundëse është dhënë me:
në ato lëvizje haset te vija rrethore. Barazimi
vy = A cos t, (2)
i asaj vije rrethore realizohet me kundrimin
dhe mbledhjen e barazimeve (1) dhe (5): Te barazimi (2)  është frekuenca rrethore.
Shpejtësia e lëvizjes harmonike lëkundëse
x 2 y 2 A 2 ( cos 2 Zt sin 2 Zt ) A 2 është dhënë me funksionin e kosinusit si funk-
sion i kosinusit prej kohës. Vlera e tij ndryshon
BARAZIMI PËR SHPEJTËSINË DHE NXITI- në kufijtë vy = ±v = ±A. Domethënë se shpe-
MIN E LËVIZJES HARMONIKE LËKUNDË- jtësia e pikës P kryen lëvizje lëkundëse, perio-
SE dikisht ndryshon. Shenja (+) ose (-) vetëm e
tregon orientimin e shpejtësisë si madhësi ve-
Madhësitë të cilat ndryshojnë gjatë ko-
ktoriale në lidhje me boshtin Y.
hës te lëvizjet harmonike lëkundëse, përveç elon-
Nxitimi i lëvizjes harmonike lëkundëse
gacionit, janë edhe shpejtësia dhe nxitimi. Sh-
pejtësia v e pikës P e ka kahen sipas tangjentës mund të caktohet si projeksion prej nxitimit


të tërhequr prej pikës P. Shpejtësia vy te lëvizjet centripetal a (fig.1). Prej trekëndëshit PMQ
harmonike lëkundëse ndryshojnë sipas modulit të- vijon:
vet, kështu sipas kahes së vet. Deri te ligji i shpej-
85
P1Q1 = PQ = PMsin , (3) Përsëri si shembull më të thjeshtë për

lëvizjen harmonike lëkundëse ta shqyrtojmë lë-
Pasi PM është moduli i nxitimit centripetal të kundjen e peshës me masë m të varur në skajin e
lëvizjes rrethore të njëtrajtshme, mund të shk- njërës spirale elastike.
ruhet a =  A dhe  = t. Shpejtësia në kahe të Sistemi peshë-spirale nën ndikimin e
boshtit Y është: forcës së jashtme F le të realizohet në mënyrë të
pozitës baraspeshe. Forca e jashtmne është pro-
ay = —2 A sin t. (4) porcionale me ndryshimin e gjatësisë të spirales,
F = ky , ku k është koeficienti i proporcionit. Nëse
Nxitimi është proporcionalisht me elongacionin spiralja është më e vrazhdë, koeficienti k është
dhe gjithmonë është me kahe të kundërt prej elon- më i madh. Ose për çfarëdo lëkundës harmonik,
gacionit: konstanta k është e njohur edhe si konstante e
proporcionit të forcës kthyese të lëkundsit har-
ay = -  y. (5) monik.
Nëse spiralja zgjatet për ndonjë gjatësi
Te fig. 2 është paraqitur varësia grafike e elonga- y = A dhe lëshohet, si rezultat i kësaj, si forcë kthy-
cionit, shpejtësisë së lëkundjes harmonike gjatë ese e spirales vepron forca
kohës.
Fei = — ky (6)
AZ2 E cila tento ta kthen peshën n[ë pozitë të ba-

v=AZ cosZ t
AZ raspeshës (pozita y=0). Përkatësisht sistemi
y=A sin Z t peshë-spirale fiullon të lëkundet rreth pozitës
A baraspeshe. Shenja minus tregon se forca dhe
zhvendosja y gjithmonë forca e ndryshon kahen
kur trupi kalon prej pozitës baraspeshë. Forca e
t cila lëkundet ka vlerë më të madhe kur trupi më
a=-AZ sin Z t
2
shumë është larguar prej pozitës së baraspeshës.
Lëvizja lëkundëse është jo e njëtrajtshme e
ndryshueshme, te disa faza ajo është e përsh-
Fig. 2. Elongacioni, shpejtësia dhe nxitimi janë pejtuar (kur trupi lëviz nga pozita e baraspeshës),
zhvendosje fazore. kurse të tjerat e ngadalësuar (kur trupi do të lar-
gohet prej pozitës baraspeshe). Sipas ligjit të dytë
Pasi vlerat maksimale të cilat mund t’i pra-
të Njutnit, madhësia e forcës mund të shkruhet
non funksioni sinus ose kosinus janë ± 1. Vlertat
maksimale të shpejtësisë do të jenë ± A. Shpej-
F = may = — ky , (7)
tësia është më e madhe kur trupi kalon nëpër po-
zitën e baraspeshës, d.m.th., për t = 0 dhe t = T/2.
Shpejtësia, pra, është e barabartë me zero në pikën Pra nxitimi është:
ku elongacia është maksimale, d.m.th., oër t = T/4,
k
3T/4, 5T/4,... ay y . (8)
Nxitimi i pikës materiale gjatë lëvizjes har- m
monike lëkundëse ka vlerë maksimale a0=2A që
io përgjigjet elongacionit maksimal. Nxitimi është Me krahasimin e barazimeve (5) dhe (8) fitohet
2
i barabartë me zero kur trupi kalon nëpër pozitën - y=-ky/m, përkatësisht:
baraspeshe (elongacioni y=0).
86
Pra{awa i zada~i
Pra{awa
Pyetje dheidetyra
zada~i
Pra{awa
Pra{awa ii zada~i
Z k / m. (9) Pra{awa i zada~i
zada~i
Këtu zhvendosja fillestare prej gjendjes së ba- 1.Çka është frekuenca she cila është njësia e saj
raspeshës është amplituda A. në SI dhe cila është lidhja ndërmjet frekuencës
sopstvena periodike?
Sipas kësaj që është thënë mësopstvena
sipër për
frekvencija sopstvenae
frekuenca e lëkundjeve fo, të quajtur frekuenca
frekvencija sopstvena
sopstvena 2.Nxirrni barazimin për elongacionin në boshtin.
Nëse funksioni sin t dhe cos t janë funksione
frekvencija
frekvencija
vet e lëkundësit harmonik fitohet:
frekvencija
periodike si do ta shkruash elongacionin sipas kT
Z
fo , periodave?
2S
4.Shkruaje projeksionin e pikës materiale P i cili
1 k gjithashtu bën lëvizje harmonike lëkundëse mbi
përkatësisht
odnosno fo , (10)
2S m boshtin Х.
m 5.Prej çka varet konstanta e forcës kthyese të lë-
T 2S . (11) kundësit haronik kur lëkundësi harmonik është
k
peshë e spirales.
Prej dy barazimeve të fundit shihet se 6.Shkruani barazimin e shpejtësisë te pika, që lë-
frekuenca dhe perioda nuk varen prej amplitudës, kundet te boshti Y.
por varen prej masës së lëkundësit harmonik dhe REZIME
REZIME
koeficientit k. REZIME
REZIME
PRIMER 1.
REZYME
REZIME
SHEMBULLI
PRIMER 1. 1. Topi me masë m=200 g, i për-
PRIMER 1.
PRIMER 1. Faza e lëkundjes , koha t, perioda e lëkundjes T
forcuar në spirale
PRIMER 1. me koeficient të elasticitetit 0,2
dhe frekuenca rrethore  janë të lidhura me :
kN/m, kryen lëvizje lëkundëse. Sa është moduli i
nxitimit kur topi ka zhvendosje 2 cm prej pozitës 2S
së baraspeshës? M t 2Sf t Zt .
T
Është dhënë: m=200 g=0,2 kg; k= 0,2 . 103 N/m; k
=200 N/m; y =2 cm = 0,002 m. --Frekuenca është eelidhur
Frekvencijata ashtuso
povrzana qëperiodot
të vlejë: taka
{to vaì:
Zgjidhje. Me zëvendësimin e vlerave të dhëna te
1
k f
barazimi a y y te e cila e lëshojmë T
m 1
--Njësia
Edinicapërzafrekuencën e 1 Hz
është
frekvencija s 1 .
shenjën minus kemi 1s
--Frekuenca
Kru`natarrethore është numër
frekvencija e broj ina
lëkundjeve
oscilacii
k 200 N/m m vo S sekundi
për22 sekonda..
a y 0,002 m 20 .
m 0.2 kg s2 2S
Z 2Sf .
T
, elonga-
PRIMER 2.
--Nëse faza fi llestare kafaza
ndonjë vlerë
SHEMBULLI 2. 2.Të shkruhet barazimi i lëvizjes
PRIMER 2. Dokolku po~etnata ima nekoja vrednost
PRIMER 2.
PRIMER M
harmonike lëkundëse nëse moduli i amplitudës
PRIMER 2. cioni është
o, elongacijata e
A=0,4 m, frekuenca rrethore është =4Hz dhe y = A sin (Z t+Mo) .
faza fillestare o=/2
-- Sopstvenata
Frekuenca e vet e lëkundjesnaharmonike
frekvencija dhe
harmoniskiot
Është dhënë: A=0,4 m, =4 Hz; o=/2
periodës së lëkundjes
oscilator i periodot na oscilirawe se
Zgjidhje. Me zëvendësimin e vlerave te barazimi y
= A sin ( t+o) fitohet: 1 k m
fo ; T 2S .
2S m k
y = 0,4 sin (4 t+/2)
87
7.4. ENERGIJA NA HARMONISKI
OSCILATOR
7.4.
7.4.
7.4. ENERGJIA
ENERGIJA
ENERGIJA NANA HARMONISKI deformuar spiralja sipas ligjit të Hukut është F =
E LËKUNDJES
HARMONISKI
HARMONIKE
OSCILATOR ky,. Nëse spiralja zgjatet për y puna është e bara-
OSCILATOR
Çdo lëkundje harmonike posedon energji. Ener- bartë me syprinën e trekëndëshit të formuar me
gjia mekanike e përgjithshme gjatë lëvizjes së lë- drejtëzën F=ky dhe boshtin Y, duke filluar prej
kundjes është shumë prej energjisë kinetike dhe zero deri te y (fig.1),
potenciale. Ato në procesin e lëkundjes periodike Pasi puna kryhet në llogari të energjisë
shndërrohen në njëra në tjetrën (fig.2). potenciale të trupit në fushën e forcave elastike,
Të shqyrtojmë, për shembull, trup me vijon se energjia potenciale është Ep = — A, ose:
masë m që lëkundet i varur në spirale. Trupi në
ky 2
fillim tërhiqet poshtë nën ndikimin e ndonjë for- A . (1)
ce që është e barabartë dhe e kundërt me forcën 2
kthyese që tenton trupin ta kthen në pozitën e ba- 1 2 1 2
Ep ky kA sin 2 (Zt ) . ( 2)
raspeshës. 2 2
Energjia kinetike e pikës materiale me
masë m që merr pjesë në lëkundjetn harmonike Sikurse shihet prej barazimit (2) energjia
dhe shpejtësia e së cilës vy është përcaktuar në (2.3 potenciale varësisht prej kohës, ndryshon sipas
barazimi (2), është: shenjës së njërit funksion periodik. Megjitha-
të, energjia potenciale për y = 0 ka vlerë zero, Ep
1 1 (min) =0, kurse për y = A ka vlerë maksimale Ep
Ek mv 2y mZ 2 A 2 cos 2 (Zt ) (3) (max) = kA 2/2. Energjia mekanike e përgjithshme
2 2
1 2 e sistemi që lëkundet është[ shumë e energjisë ki-
Ek kA cos 2 (Zt ) (4) netike Ek dhe energjisë potenciale Ep .
2
Energjia kinetike ka vlerë maksimale për kA 2 k 2

E Ek Ep [sin 2 (Zt ) cos 2 (Zt )] A
y=0, por vlerë zro për У=A. Është e qartë se te të 2 2
gjitha pozitat e sistemit njëkohësisht do të ketë
k 2
energji kinetike dhe potenciale. E Ek Ep A (5)
2
F
Prandaj, te sistemi te i cili forcat e fërki-
mit dhe rezistenca e mjedisit mund të eliminohen,
F=ky energjia mekanike e përgjithshme është madhësi
konstante.Ajo me kohën nuk ndryshon dhe varet
vetëm prej konstantes së spirales k dhe katrorit të
amplitudës.
y Y Kur spiralja do të zgjatet fig. 2 në pikën
më të ulët у=A, e tërë energjia mekanike është po-
Fig. 1.
tenciale, trupi do të lëshohet lirshëm të lëkundet,
Pika materiale e fiton energjinë potencia-
shpejtësia e tij rritet, por me të edhe energjia ki-
le në llogari të punës që e kryejnë forcat e defor-
netike për të cilën zvogëlohet energjia potenciale
mimeve elastike gjatë zhvendosjes së saj prej po-
zitës së baraspeshës. Forca nuk është konstante,
por me zhvendosjen ndryshon linearisht F= -ky.
Te fig. 1 është paraqitur forca me të cilën janë
88
(1/4)T T/2 (3/4)T T
vy=0
m A
Ep= max
E =ky Ek=0 Ep=0 Ep=0
Ek= max Ep= max Ek= max
Ek=0
Fig. 2
Te pozita e barspeshës (y=0) gjithë ener- (E,y) puthitet me gjendjen e baraspeshës rreth së
gjia potenciale shndërrohet në energji kinetike. cilës realizohen lëkundjet harmonike. Këtu Ep =
Në atë pikë ka shpejtësi maksimale. Poashtu duke 0. Lëvizja është e kufizuar për vlerat e y te kufijt
lëvizur trupi e kalon gjendjen e baraspeshës. Spi- ndërmjet A dhe-A që i përgjigjen zhvendosjeve
ralja mblidhet dhe forca nga ana e spirales do të më të mëdhaja të mundshme prej gjendjes së ba-
ngadalëson trupin, kështu ai e humb energjinë raspeshës: Me vijë të plotë është paraqitur lakor-
kinetike, kurse spiralja fiton energji potenciale. ja e energjisë potenciale Ep = ky2/2. Largësia prej
Trupi përfundimisht do të ndalet në pikën më të vijës horizontale deri te lakorja është e barabartë
lartë y=-A, dhe përsëri energjia mekanike është me energjinë kinetike. Vija horizontale i përgjig-
vetëm energji potenciale. Atëherë forca kthyese e jet energjisë së përgjithshme
spirales e përshpejton trupi në kahen e kundër-
të, pra energjia potenciale shndërrohet në energji E = Ep + Ek = const.
potenciale dhe kështu tërë procesi përsëritet.
Deri te përfundimet e njëjta për energjinë e për-
E Ep + Ek = const gjithshme do të vijmë edhe te lavjerrësit matema-
tikë, ose cilido të jetë sistem që realizon lëvizje.
PRA[AWA IIZADAÎ
ZADAÎ
PYETJE DHE DETYRA
PRA[AWA
Ek
1.Sa është energjia e përgjithshme te sistemi i lë-
Ep
kundjes.
2.Si varet energjia te sistemi i lëkundjeve prej am-
plitudës?
Ek Ep 3.Pesha e varur në spirale është nxjerrë prej pozi-
tës së baraspeshës dhe është lëshuar. Pas sa kohë
O Y (pjesë të periodës) energjia potenciale maksimale
-A A
do të kalon në energji mekanike kinetike?
Fig. 3
(Përgjigje : Т/ 4)
Te fig. 3. Grafikisht është paraqitur se si 4.Pesha te spiralja me koeficient të proporciona-
ndryshon energjia potenciale, kinetike dhe ener- litetit k=103 N/m lëkundet me amplitudë 20 cm.
gjia e përgjithshme te sistemi që lëkundet. Fillimi Cakto energjinë e tij të përgjithshme.
i koordinatave prej sistemit koordinativ (Përgjigje: 4 10-6 J )
89
7.4. LËKUNDJET E NGULFATURA Në praktik, në vend me koeficientin e

ngufatjes, shpejtësia e ngufatjes dekrementi lo-
Te provat e deritanishme supozohej se garitmik i ngulfatjes ф. Ai përkufizohet me loga-
sistemi që lëkundet nuk ka humbje të energjisë ritmin natyror prej herësit të dy amplitudave të
mekanike, pra lëkundja realizohet me amplitudë njëpasnjëshme të lëkundjes. Nëse me An e shënoj-
konstante A. Në kushte reale, përveç forcave elas- më amplitudën e n lëkundjeve, por amplituda e
tike dhe kuazielastike, veprojnë edhe forcat e fër- pasardhëses (n+1) An+1 atëherë:
kimit ose forcat e rezistencës të mjedisit ku lëkun-
A A An
dësi lëviz, pra amplituda e sistemit lëkundës me I ln o ln 1 ln , (1)
kohën bie. Kohëzgjatja e lëkundjeve të lira varet A A2 An 1
si edhe prej madhësisë të humbjeve të energjisë I ln e GT GT
ashtu edhe prej madhësisë së energjisë fillestare të
futur. Dekrementi logaritmik ф është prod-
Paraqitja grafike e amplitudës me kohën him prej koeficientit të ngulfatjes  dhe peri-
është dhënë në fig. 1. odës së lëkundjes Т.
Koeficienti i ngufatjes varet prej mesit
Ao te i cili sistemi kryen lëkundjen dhe prej en-
A1
ergjisë së shpenzuar për shkak të elasticitetit
A2
A3 të spirales. Për shembull, ngulfatja e sistemit
trup-spirale është më e madhe kur ai sistem
lëkundet në ujë ose vaj se sa kur lëkundet në
koha ajër (fig. 2).
Te fig. 3 është paraqitur lëvizja e siste-
mit me vlera të ndryshme të koeficientit të
ngufatjes. Te lakorja (1) sistemi rreth poz-
Fig. 1. Rënia e amplitudës gjatë lëkundjeve të itës së baras peshës së saj lëkundet i ngulfatu.
ngulfatura Nëse vlera e koeficientit të ngufatjes është
Te lëkundjet mekanike energjia gradua- shumë i madh, lëvizja ngel periodike.
lisht kalon në energji të brendshme. Te lëkun- Kur koeficienti i ngufatjes rritet dhe
dësit prej natyrës jo mekanike pjesë e energjisë arrin ndonjë vlerë kritike (lakorja 2), trupi
kalon në të brendshme, kurse një pjesë rrezatohet gradualisht afrohet deri te pozita e baras
në afërsi. peshës së vet, por nuk lëkundet.
pozita
fillestare 3 ngulfatje më e
madhe se kritike
2 kritike
pozita
baraspeshës koha
1 lëkundja e ngulfatur
Fig. 2 Fig. 3
90
Sistemi te i cili koeficienti i ngufatjes e arrin 7.5. LËKUNDJET E NGULFATURA.

7.5.
7.5. PRISILENI OSCILACII.
vlerën më të madhe prej kritikes (lakorja 3), nga- PRISILENI
REZONANCA OSCILACII.
MEKANIKE
dalë afrohet nga pozita e saj baraspeshe.
MEHANI^KA REZONANCIJA
MEHANI^KA REZONANCIJA
Ngulfatja kritike shfrytëzohet te shumë Çdo sistem lëkundës në kushte reale,
instrumente matëse të cilat kanë shigjetë, për për shkak të përballimit të forcave të fërkimit,
shembull, voltmetri, ampermetri, shpejtësi-met- rezistencat e jashtme, kryen lëkundje të ngulfa-
ri, terazi etj. Shigjeta e cila lëkundet ngulfatur, tura. Sistemilëkundës, që të realizon lëkundje të
do të lëkundet rreth pozitës së saj përfundimtare pangulfatura, duhet në mënyrë të kontinuar të
, deri sa pra, te sistemi ku ngulfatja është më e pranon energji. Përkatësisht, sistemi mund të re-
madhe se kritikja, do të lëkundet kështu ngadalë, alizon lëvizje lëkundëse edhe kur mbi të vepron
që madhësia e matur mund të ndryshon para se të ndonjë forcë e jashtme e cila në mënyrë periodike
lexohet. ndryshon me kohën. Forca e jashtme harmonike
Për lëkundjet e pangulfatura forca është le të jetë me amplitudë Fo dhe frekuencë f që sh-
sikurse tani më që treguam është dhënë në me: kakton lëkundje është dhënë me barazimin:
F = ma = -ky (2) F = Fo sin 2Sft . (1)
ku k konstante e proporcionalitetit ndërmjet for- Kur forca e jashtme harmonike në mënyrë alter-
cës dhe elongacionit y. native e vazhdon dhe e mbledh spiralen, sistemi
Në rastin kur lëkundjet e ngulfatura, ba- krijon lëkundje harmonike të ngulfatura.
razimi e merr këtë formë: Sistemet të cilat nuk i nënshtrohen forca-
F = -ky + R (3) ve të jashtme periodike, realizojnë lëkundje të lira.
Frekuenca e sistemit që lirshëm lëkundet quhet
ku me R është shënuar forca e fërkimit dhe ndi-
frekuenca personale f . Ajo varet prej vetive meka-
kimi i rezistencës së mjedisit. Kjo forcë më së sh-
nike të sistemit.
peshti është proporcionale me shpejtësinë v, për-
Për shembull, kur forca e jashtme harmo-
katësisht R = —rv, pra sipas kësaj fitohet:
nike në mënyrë alternative e vazhdon dhe mbledh
F = - ky - rv (4) spiralen, sistemi realizon me zbatimin e forcës
së atillësistemi ngulfatet të lëkundet me freku-
Në këtë barazim është futur konstanta r
encën e forcës së dhënë.Amplituda, kurse me të
që është konstanta e rezistencës. Ai është ligji the-
edhe energjia e lëkundjeve të ngulfatura varet
melor i dinamikës së lëkundjeve të ngulfatura.
prej ndryshimit ndërmjet frekuencës f të forcës së
jashtme periodike dhe dhe frekuenca personale
Pyetje dhe detyra
Pra{awa fo e vet lëkundësit. Sa ndryshimi ndërmjet këtyre
Pra{awa ii zada~i
zada~i
frekuencave është më e madhe, po aq amplituda e
1.Kur krijohen lëkundjet e ngulfatura dhe si
lëkundjeve të ngulfatura është më e vogël.
bie amplituda mekohën?
2.Prej çka varet se a do të ketë lëkundje peri- Fo
A 1 ( f / fo )2
odike të ngulfatur? k
3.Kur një lëvizje është aperiodike? 1 k
4.Grafikisht paraqite rënien e amplitudës me kadeku {to f o eështë frekuenca personale
sopstvenata frekven-
2S m
kohën te një lëvizje të lëkundjes së ngulfatur.
e sistemit trup-spirale, k është konstante e pro-
5.Lëkundjet e ngulfatura a janë dhe kur shfry-
porcionalitetit.
tëzohen?
Kur frekuenca e forcës jashtme harmoni-
ke f afrohet deri te frekuenca personale
91
е sistemit fo, amplituda e lëkundjes rritet, njëko- i rezonatorit.Gjatë rrethanave të këtilla të bartjes
hësisht rritet edhe, njëkohësisht rritet edhe en- alternative të energjisë lëkundëse prej lëkundësit
ergjia. Kur do të arrihet f - fo = 0, përkatësisht për: nga rezonatori dhe, anasjelltas.
f = fo ,
amplituda e lëkundjeve të ngulfatura arrin vlerë
maksimale. mehani~ka
Kjo rezonancija.
dukuri quhet
mehani~ka rezonanca mekan-
rezonancija.
rezonantna mehani~ka
ike. f=fo është rezonanca rezonancija.
rezonantna e frekuencës. Sa do të
rezonantna
jetë amplituda e lëkundjeve të ngulfatura shiko
prej koeficientit të ngulfatjes . Kur koeficienti
i ngufatjes është «0 për f=f0 , amplituda bëhet
shumë e madhe e pafundshme.
Te fig. 1 është paraqitur grafikisht varë-
sia e amplitudës A prej frekuencës për koeficient
të ndryshëm të ngulfatjes . Prfej figurës shihet Fig. 1
se amplituda e lëkundjeve të ngulfatura arrin Dukurinë e rezonancës më së miri mund ta de-
maksimumin për frekuenca të caktuara të forcës monstron në këtë mënyrë: te zorra elastike e hollë
së jashtme harmonike,
mehani~ka rezonancijaf=fo. Kjo dukuri quhet re- prej gome, e përforcuar te skajet, janë varur lavjer-
mehani~ka
zonanca rezonancija
mekanike,
mehani~ka rezonancija kurse lakoret – lakoret e re- sa të barabartë me gjatësi të ndryshme (fig.2).
zonancës. Fig. 3. Shembull klasik për rezonancën. Shembja e
urës nëpërmjet lumit Tokama në vitin 1940.
amplituda
amplitudae na
lëkundjeve
oscilirawe Nëse cilado prej tyre nxirret prej gjendjes
A së baraspeshës, lëkundjet i pranojnë vetëm lavjer-
rësit të cilët janë me gjatësi të barabarta (e dyta dhe
të pangulfatura
nepridu{eni e katërta). Për këto dy lavjerësa thuhet se janë në
G=0 rezonancë. Pikërisht, lavjerrësit do të jenë në rezo-
nancë vetëm nëse u puthiten frekuencat personale.
të ngulfatura
pridu{eni
G>0
f= f o frekuenca
frkvencija
Fig. 1
Zakonisht, trupi ose sistemi që paraqitet si shkak

ndonjë sistem lëkundës , quhet lëkundës.Lëkun-
dësi i cili e pranon frekuencën e forcës së jashtme
periodike në këtë rast është rezonator.
Nëse masa e lëkundësit m0 në kraha-
sim me masën e rezonatorit mr është shumë më
i madh (mo >> mr), veprimi kthyes i rezonatorit Fig. 3. Shembull klasik për rezonancën. Shembja
nga lëkundësi është po aq i dobët që mundet të e urës nëpërmjet lumit Tokama në vitin 1940.
eliminohet. Megjithatë, nëse ato kanë masa të ba-
rabarta (mo « mr) vjen në shprehje veprimi kthyes Te fig.3 është paraqitur forografia e urës
nëpër lumin Tokama që është shembur prej
92
valëve rezonant të erërave periodik të cilat kanë PYETJE DHE DETYRA

kalur nën të.
Rezonancia është karakteristike edhe për 1.Kur ndodhin lëkundjet e ngulfatura?
të gjitha llojet e valëve. Përveç rezonancës meka- 2.Kur ndodhin rezonanca mekanike?
nike, ka edhe akustike, elektromagnetike, nuklea- 3.Përveç rezonancës mekanike a ekzistojnë re-
re-magnetike, rezonanccia optike (te te gjenera- zonanca tjera edhe te llojet tjera valore?
torët-laserët e kuantit). Që të fitohet zë i caktuar 4.Çka duhet bërë që të pengohet rezonanca e
të telave tingëllor dhe zbrazëtira e gojës janë si dëmshme?
rezonator etj. 5.Katër spirale të barabarta janë vendosur në të
Lëkundjet e ngulfatura dhe rezonanca njëjtën mbajtës horizontal prej gome (fig. 4). Nëse
gjejnë zbatim të gjerë në akustikë-për përforcue- e para zhvendoset prej baraspeshës, dhe duke pa-
sit e zërit, në radioelektroteknikë - për përforcues sur parasysh , barazimi për periodën e lëkundje-
të lëkundjeve elektrike etj. ve të spiraleve, përgjigjuni cila prej spiraleve do të
Përveç efekteve pozitive, rezonca mund të pranon lëkundje me amplituda maksimale. Topat
ketë pasoja dëmtuese. Prandaj, gjatë konstruksio- janë bërë prej materialit të njëjtë. Pse?
nit të objekteve ndërtuese, ura, makina dhe pjesët
e tyre, mbahet llogari frekuenca e tyre personale të
mos puthitet me frekuencën e forcave periodike të
jashtme. Rezon ania shfrytëzohet edhe për kon-
struksionin e instrumenteve për matjen e frekuen-
cës së rrymës alternative-frekuencë-metër.
Trupi i njeriut, si tërësi, mund të llogarite për sistem
lëkundës të përbërë. Nëse dihet masa, koeficienti i Fig. 4
elasticitetit dhe koeficienti i ngufatjes të organeve
të ndryshme, mund të studiohet reaksioni i trupit Që ta vëreni rezonancën e shembjes së urës Toca-
te njeriu të vibracioneve të ndryshme. Për këltë na Narrows shikoni video-klipin
qëllim shfrytëzohet modeli biomekanikë i njeriut. http://www.youtobe.com/watch?v=POFilVcbpAl
Çdo element prej sistemit biologjik, si sistem me-
kanik, ka frekuencë karakteristike të vet personale.
Nxitja e atyre frekuencave zakonisht ndodhin te REZYME
ato frekuenca te mjetet transportuese, nëpërmjet
makinave lëkundëse me të cilat punojnë ose në- -Lëkundjet e ngulfatura mund të jenë periodike
përmjet mbështetëses në të cilën qëndron. Pë.r (koeficienti i ngufatjes-më i vogël se kritike) dhe
shembull, frekuenca e rezonancës për masën e sto- periodik (më i madh se vlera e kritës).
makut është 4-8 Hz. -Frekuenca e sistemit që lirshëm lëkundet quhet
Lëkundësit me amplituda të vogla prej 3 deri 30 frekuenca personale f .
Hz njihen si vibracione ose dridhje. Vibracionet Rezonanca krijohet nëse frekuenca personale fo
dëmshëm ndikojnë te njeriu. Është treguar se e lëkundësit puthitet me frekuencën e forcës së
eshtrat janë përçues të mirë dhe rezonator të vib- jashtme harmonike.
racioneve. Por, dukuritë e rezonancës gjatë ndiki- -Përveç efekteve pozitive, rezonanca mund të
meve të jashtme të qeta, pasi koeficienti i ngufatjes ketë pasoja të dëmshme.
për sistemin biologjik është shumë i madh, shumë
vështir realizohen.
93
8. Valët mekanike dhe zëri
8.1. DUKURITË VALORE Gjatë procesit valor grimcat e mjedisit

elastik lëkunden rreth baraspeshës, kurse prej
Shembuj për lëvizje valore ka çdokundi rreth nesh. njërës në tjetrën grimcë në hapësirë bartet vetëm
Nëse te uji i qetë hedhim gur, zona e cila drejtpër- deformimi, kurse me të edhe energjia nga burimi.
drejt është kontaktuar me gurin fillon të lëkundet, Në këtë mund të bindemi nëse te uji i qetë ku ka
kurse pastaj lëkundja zgjerohet duke krijuar valë njëtop ose send tjetër të lehtë hidhni gur. Meg-
nëpër sipërfaqen e ujit. Zëri, gjithashtu, është një jithatë topi lëkundet lartë-poshtë, duke ngelur
lloj i lëvizjes valore. Pranimi i zërit dhe fotograf- gati në të njëjtin vend, pa dallim që vala dukshëm
isë te radioja dhe pranuesit televiziv realizohet është zgjeruar.
me valët elektromagnetike. Valët elektromagne- Çfarë valë dallojmë dhe se si ato zgjerohen
tike janë edhe rrezet e dritës, rrezet erentgenit dhe te mjedisi?
rrezet g. Varësisht nga ajo se si lëkunden grimcat e
Varësisht prej natyrës së procesit valor dhe mjedisit elastik të valëve mund të jenë:
mjedisi nëpër të cilin bartet ekziostojnë: valë me- - transverzale – ato janë valë ku grimcat
kanike, elektromagnetike dhe kuantit-mekanik. prej mjedisit material lëkunden normal në kahen
Çka është vala? Si krijohet lëvizja valore? e zgjerimit të valës. Valë të atilla janë paraqitur në
Përgjigjet janë të ndryshme për lloje të ndryshme fig. 2;
të valëve.
lëkundjet e grimcave
zgjerimi i valës
VALA TRANSLATORE
burimi i valës
Fig. 2
Fig. 1
Shembulli më i thjeshtë që të tregojmë - longitudinale – grimcat e mjedisit lëkunden në
lëvizje valore është nëse marrim një litar të gjatë drejtim i cili zgjerohet vala (fig. 3).
ose zorrë gome dhe me dorë e lëvizim lartë çposhtë
(fig. 1). zgjerimi
Kur në një mjedis material (të ngurtë, të lëkundjet e grimcave
lëngshëm ose të gaztë) gjendet burim të lëkundjeve zgjerimi i valës
(ato janë edhe burimi i valës) ndërmjet burimit
dhe grimcave të mjedisit të materijalit paraqiten VALA LONGITUDINALE
forca elastike të vetëveprimit. Nën ndikimin e tyre
grimcat e mjedisit janë ngulfatur të lëkunden me Fig. 3
frekuencë të barabartë me frekuencën të barabartë Si shembull për valën longitudinale është
me frekuencën e burimit të valës. Kuptohet, së pari zgjerimi i valës së tingullit në ajër.
do të fillojnë të lëkunden ato grimca prej mjedisit Zgjerimi i valëve longitudinale është
të cilët janë në kontakt të drejtpërdrejt me burimin kushtëzuar prej deformimit voluminoz të mje-
e valës, kurse grimcat më të largëta vonohen sipas diseve elastike, pra ato zgjerohen në mjedise të
fazës prej paraprake vonohen sipas fazës së valës. ngurta, mjedise të lëngshme dhe të gazrave. Pasi
Procesi i zgjerimit të lëkundjeve në hapë- zgjerimi i valëve transversale është pasojë e llojit
sirë me kohën quhet procesi valor, lëvizja valore të veçantë të deformitetit vetëm për trupat e ngur-
ose val. të, ato zgjerohen vetëm te trupat e ngurtë. Zgjeri-
94
mi i valës transversale në mjedisin e materialit Rrugën që e kalon reformacioni në mjedisin

njëdimensional grafikisht është ilustruar me një elastik për kohën prej një periode të lëkundjes
varg të grimcave (molekula, atome) në fig. 4. së burimit (grimca e parë) është gjatësia valore.
Zakonisht shënohet me  .
A B C Ç D
A B C Ç D
Fig. 5. Zgjerimi i valës longitudinale.
Formimi gradualisht i valës longitudinale

prej shumë grimcave (fig.5) mund të sqarohet në
mënyrë analoge sikurse te formimi i valës transver-
sale. Erdhe në këtë rast lëkundja e grimcës së parë
A B bartet te e dyta, kurse nëpërmjet asaj te e treta etj.
Gjatë lëkundjes, ndryshon vetëm largësia ndërmjet
tyre. Vala e atillë te mjedisi shkakton ndryshime
Fig. 4. Zgjerimi i valës transverzale. periodike të dendësisë (dendësim,i dhe hollimi), të
cilët lëvizin në kahe të zgjerimit të valës.
Në momentin t=0, vala le të zgjerohet Një pjesë prej hapësirës te i cili të gjithë
prej të majtës në të djathtë deri te grimca 1. Ajo grimcat janë përfshirë te procesi i lëkundjes quhet
fillon lëvizje translatore lëkundëse duke tërhequr fushë valore. Kufiri te i cili i ndan grimcat të cilat
edhe grimcën 2. Kur grimca 1 e arrin largësinë lëkunden prej atyre që akoma nuk kanë filluar të
maksimale prej baraspeshës (t=T/4), vala zgjero- lëkunden, quhet vala e frontit (latinisht frontis -
het deri te grimca 3. Për kohën t=T/2, grimca 1 balli).
përsëri është në baraspeshë ndërsa grimca 3, duke Sipërfaqja valore е vendit gjeometrik të
tërhequr edhe grimcën 4, e arrin elongacioni pikave të cilat gjatë procesit të valës lëkunden me
maksimal. Për atë kohë vala është zgjeruar deri te faza të barabarta.
grimca 5 e cila akoma është në gjendeje të baras-
peshës. Ky proces vazhdon, ashtu që për kohën
t=3T/4 grimca e parë është në largësi maksimale
prej baraspeshës por në kahen e kundërt prej dre-
jtëzës, kurse vala është zgjeruar deri te grimca e
shtatë. Për t=T grimca e parë do të bën një gjysmë
lëkundje, kurse për atë kohë lëkundja e grimcave
janë zgjeruar deri te grimca 9. Kështu e fillon
lëkundjen në të njëjtën kohë kur edhe grimca 1 e Fig. 6. Vala sferike
fillon periodën e dytë, d.m.th., grimca 9 lëkundet Sipërfaqja valore mund të ketë çfarë-
me vonesë kohore prej t=T. Ato dy grimca lëkun- do lloj forme, por në rastin më të thjeshtë ajo
den në fazë, d.m.th., sinhronike (ndërmjet tyre mund të jetë e rrafshët, sferike ose cilindrike.
ekziston ndryshim fazor 2).
95
Prandaj, te mjedisi homogjen jo i kufizuar dhe 8.2. RAVENKA NA RAMEN BRAN

8.2. BARAZIMI I VALËËS SË RRAFSH
izotop, ku shpejtësia e zgjerimit në të gjitha ka-
het është e njëjtë, vala zgjerohet sipas sipërfaqeve Te mjedisi elastik homogjen burimi i
koncentrike qendra e të cilit është në burimin e valës realizon lëkundje harmonike. Çdo grimcë,
sferni kurse
valës. Valët e atilla janë valë sferike, branovi,
fronti deri te e cila ka arritur vala, realizon lëkundje të
i valës është sipërfaqe sferike. Dimenzionet e bu- ngulfatura me frekuencën e burimit. Prej atyre
rimit të valës së atillë janë të vogla pra mundet të shkaqeve karakteristikat e burimit:
frekvencijata frekuenca f
periodot
llogaritet se burimi i valës së këtillë është me pika amplitudata
perioda T dhe amplituda A anë karakteristikat
(fig. 6). edhe të valës që krijohet.
Nëse sipërfaqet valore janë rrafshe nor- Nëse shpejtësia e zgjerimit të valëve ësh-
ramen
male nëbran . e zgjerimit të valës, ai është valë e
kahen të v, për intervalin kohor deri sa burimi bën një
rrafshët. Vala e rafshët në sipërfaqen e ujit mund gjysmë lëkundje (një periodë T) vala do të kalon
të fitohet gjatë drishjes së vijës dimenzionet e së rrugën v T, përkatësisht ai ka kaluar largësinë  të
cilës janë shumë më të mëdhaja se gjatësia valore barabartë me:
e valës.  = vT . (1)
Valët mund të jenë hapësinore, sipërfaqë-
 është gjatësia
branova valore e valës. Ajo është largësia
dolìna
sore dhe njëdimensionale (vijore). Nëse lëkundjet
më e vogël në kahe të zgjerimit të valës ndërmjet
ed burimit barten nga një prej më parë është
dy grimcave nga mjedisi elastik të cilët lëkunden
konstatuar drejtimi, në këtë rast bëhet fjalë për
në fazë.
shpërndarjen e valëve vijore. Valët e atilla zgje-
Prej formulës për gjatësinë valore (1) fi-
rohen, për shembull, sipas gjatësisë së një drejtëte
zrak
tohet edhe shpejtësia e valës:
(tel, thupër, litar).
Për paraqitje dhe përshkrim më të thjesh- O
të të valëve futet koncepti rreze. Rreze është vijë v Of . (2)
T
tangjenta e së cilës në çdo pikë puthitet me kahen
e zgjerimit të valës në mjedisin homogjen janë
Kur vala kalon prej njërit mjedis në tjet-
drejtëza normale në frontin e valës. Kahja e rreze-
rin, ai e ndryshon edhe gjatësinë valore megjitha-
ve është përcaktuar me kahen e zgjerimit të valës.
Pra{awa i zada~i të, frekuencën e vet ngel e pandryshueshme.
Pyetje dhe detyra
Nëse shpejtësia e zgjerimit të valës në
mjedisin e parë është më e madhe, do të jetë më e
1.Çfarë valë dallohen sipas asaj se si lëkunden
madhe edhe gjatësia e saj valore.
grimcat dhe sqaro mekanizmin e krijimit të tyre.
2.Anija, e cila do të gjendet në valën e detit a
O
noton së bashku me valën? Pse?
3.Gjatë procesit valor grimcat e mjedisit elastik
y
x = vW M
lëkunden rreth pozitës së baraspeshës, kurse nga
A
njëra anë grimca tjetër në hapësirë bartet vet?, O
4.Pse nuk mundet të fitohen valë mekanike në & x
vakuum. A e dini cilët valë zgjerohen në vakuum? v
5.Përmend disa dukuri të cilat kanë karakter
valo.
6.Si zgjerohen valët në mjedise të: а) gazta, b) Fig. 1.
lëngta dhe c) ngurtë. Që ta realizojmë barazimin e rafshët gjatësia e tij
valorte mjedisi i parë është më i madh, do të jetë
96
më i madh edhe supozojm se burimi i valës gjen- Pyetje dhe detyra

det në fillimin koordinativ O trë sistemit kën-
ddrejtë koordinativ dhe realizon lëkundje har- 1.Përmend disa dukuri të cilat kanë karakter valor.
monike. Vala zgjerohet në kahe të boshtit х, kurse 1.Çka është lëvizje valor, kurse çka është valë?
grimcat e mjedisit lëkunden në kahe të boshtit у 2.Vizatoni lakore për varësinë e elongacionet e lë-
(fig. 1). Me A le të shënojmë amplitudën, me T vizjes valore periodat e të cilave qëndrojnë se 1: 2.
periodën , kurse me f=1/T frekuencën e valës. 3.Me cilat madhësi themelore karakterizohet vala
Baraztimi i burimit të valës mund të pa- dhe si është lidhja ndërmjet tyre?
raqitet me: 4.Sipas të dhënave prej figurës 1, cakto shpejtësinë
2S e zgjerimit të valës.
y A sin t . (1) (Përgjigje: 0,3 mis)
T
lëkundja 1
Grimcat të cilat janë më larg prej burimit T = 0,1 s v O Of
e topit T
do të fillojnë të lëkunden me ndonjë vonesë në
lidhje me burimin, domethënë vonesë fazore. Që
të zgjerohet deri te grimca M që është në largësi x &
prej burimit të valës, duhet të kalon kohë . Pran- v
daj barazimi i asaj grimce është dhënë me: O = 3 cm
2S Fig.1
Sl.1.
y A sin ( t W) . (2)
T 6. Sa është shpejtësia e valës longitudina le, që e ka
Nëse shpejtësia e zgjerimit të valës moduli i elesaticitetit të Jungut 2.05 ∙ 1011 N/m2,
te mjedisi i dhënë material v, kurse koha t e dhe dendësi 7.6 ∙ 103 kg/m3
barabartë me =x/v, fitohet: (Përgjigje: v=5193 m/s)
2S § x·
y A sin ¨ t ¸ ose 7. Barazimi i valës është dhënë me
T © v¹
§S S ·
y 0,1 cos ¨ t x ¸ Të caktohet: a) perioda T,
§ 2S 2S · ©8 4 ¹
y A sin ¨ t x¸ .
©T vT ¹ b) frekuenca rrethore  dhe c) gjatësia valore .
duke pasur parasysh se vT = λ fitohet:
§ 2S 2S · (Përgjigje: T=16 s, Z= S rad )
y A sin ¨ t x¸ . 8 s
©T O ¹
REZYME
Duke e marrë madhësinë k=2/, -Varësisht prej asaj se si lëkunden grimcat e mje-
e cila quhet numri valor dhe  = 2T – disit të elasticitetit, valët mundet të jenë transver-
sale dhe longitudinale.
frekuenca valore, barazimi i valës së rrafshët
-Sipërfaqja valore mund të ketë çfarëdo forme, por
mund të shkruhet edhe në këtë formë: në rastin më të thjeshtë ajo mund të jetë rrafshore,
y A sin Z t kx (3) sferike ose cilindrike.
-Nëse shpejtësia e zgjerimit të valës v, për inter-
Me kx shprehet ndryshimi fazor ndërmjet lëkund- valin e kohës deri sa burimi bën një lëkundje të
jeve që i realizon pika e larguar për x prej burimit plotë (T) vala do ta kalon rrugën v T, përkatësisht
të valës dhe lëkundjeve të burimit të valës. ai kalon laegësinë X të barabartë me  = vT , -
gjatësia valore.
97
8.3. SUPERPOZICIJA NA
BRANOVI. BRANOVA
8.3. SUPERPOZICIONI I VALËVE. INTERFE- niot valor mund të krijohet njëra prej shumë du-
INTERFERENCIJA
RENCA VALORE kurive të rëndësishme me të cilën më gjerësisht
do të merremi.
Superpozicija na
Superpozicioni branovi
i valëve Të vendosim në të njëjtin mbajtës dy sh-
Nëse me dy shkopij njëkohësisht e prekim sipër- kopinj të barabartë dhe mbajtësin ta vendosim
faqen e ujit, prej çdonjërit prej tyre do të krijohet mbi instrumentin që do të shkaktonte lëkundje
val rrethor që ,,do të kalo’’ nëpër tjetrin, sikurse të njëkohësishme të dy shkopinjve që godisin
ky tjetri të mos ekziston (fig.1). mbi sipërfaqen e ujit. Megjithatë kemi fituar va-
lërrethore të barabarta të cilat zgjerohen prej bu-
rimeve. Si rezultat të dakordimit të dy valëve të
këtilla mbi sipërfaqen e ujit, do ta fitojmë figurën
të dhënë me vizatimin dhe fotografinë prej fig. 2.
Sikurse shihet nuk vjen deri te përforcim i njëko-
hësishëm i valëzimit të ujit, por fotografia është
S1
Fig. 1
Ngjashëm shpërndahen valët e zërit, valët e ra- S2

dios ose valët e dritës. Të përkujtohemi se nëse dy
instrumente muzikore tingëllojnë, na të dy i dë-
gjojmë pavarësisht njëri prej tjetrit. Domethënë, Fig. 2 . Figura dhe fotografia e valëve në ujë.
përvoja dhe eksperimentet na tregojnë se valët e
burimeve të ndryshme zgjerohen në hapësirë në e ndërlikuar. Në disa vende valëziomi është më i
mënyrë të pavarur. përforcuar, ndërsa ekzistojnë edhe vende kuj uji
Pasi valët nuk vetëveprojnë atëherë çdo rrin qet.
pjesë e hapësirës, te e cila zgjerohen dy ose më Dukuria e dakordimit të dy (ose më shu-
shumë valë do të merr pjesë në lëkundjet, të sh- më) valëzime ku firmohen valëzime me amplitudë
kaktuara prej çdo vale në veçanti. Që të caktohet kohore konstante në çdo pikë të hapësirës ku valëzi-
inter-
ferencija na branovi
mi shpërndahen, quhet interferenca e valëzimit.
rezultanta e deformimit, duhet të caktohet defor-
mimi i shkaktuar prej çdo valle, kurse pastaj ajo të
mblidhet shpesh në vektorial pasi atë krijohen në .
drejtime dhe kahe të ndryshme, ose skalare (alg- d
M
2
jebrike) nëse valëzimet janë orientuar
superpozicija në drejtim
na branovi O2
të njëjtë. Themi se në hapësirë ka ardhur deri te d1
superpozicioni i valëve. l
Duhet të përmendet se ky parim vlen ve-
O1
tëm për valët me intensitete
Interferencija na branovitë vogla.
Fig. 3. Të dy burimet gjenden në largësi l njëri
Interferenca e valëve
prej tjetrit që është shumë e vogël prej largësive
Nëse vjen deri te superpozicioni i dy va-
d1 dhe d2
lëve me frekuencë të barabarta, që kanë gjatësi
valore të barabarta, atëherë gjatë superpozicio-
98
Do të sqarojmë më detalisht në çfarë kushte mund Nëse largësia ndërmjet Y1 dhe Y2 ësh-
të krijohet interferenca e valëve. Për këtë shkak do të njëra /2, ose numër tek /2, atëherë ndërmjet
të shërbehemi me vizatimin prej fig. 3. Pyetemi si elongacioneve te cilido moment ekziston ndryshim
do të jetë amplituda e valëzimit te pika M prej buri- fazor k. Lëkundjet te pikat ku ajo është plotësuar
uslov za
uslov za
meve О1 dhe О2 është në largësi përkatëse d1 dhe d2 . minimum
me elongacionin 0, më saktë, atje lëkundje nuk za
minimum
uslov ka
Rezultati i pajtimit të valëve te pika М do minimum
(fig.5). Ai është kusht për minimum:
të varet prej ndryshimit në fazë që është shkaktuar O
me ndryshimin e rrugëve d. Në kushte kur largësia 'd ( 2k 1) k 0,1,2,... (2)
2
ndërmjet burimeve është shumë e vogël prej largë-
Amplituda e lëkundjes te pika e dhënë do të
sisë prej pikës М, d = d2- d1. Nëse kjo largësi është
jetë minimale, nëse ndryshimi i kalimit të rrezve prej
, ose 2,3,4 herë më e madhe se , atëherë pika M
të dy valëve që i shkaktojnë lëkundjet te pika e dhënë
njëkohësisht arrin amplitudën valore maksimale
ose minimale. është e barababartë me numër tek të gjysmave prej
gjatësisë valore.
d = k k = 0,1,2, (1) Y
Atëherë themi se valëzimet janë në fazë. Në ato ven- Y2 Y
de do të plotësohen kushtet për amplitudat maksi- Y1
male të valëzimit. t
Amplituda e valëzimit te pika e dhënë do të O
jetë maksimale, nëse ndryshimi i kalimit të rrezeve
në të dy valët të cilat e shkaktojnë lëkundjen në ëtë
pikë është e barabartë me numër të plotë herë sipas
gjatësisë valore. Në figurë 4 është dhënë varësia e
Fig. 5. Ndryshimi i kalimit të rrezeve d=/2 ose
elongacioneve Y1 dhe Y2 të provokuara prej valëve numër tek herë më i madh. Zhvendosja rrezultuese Y
për të cilat është mbushur kushti (1), si edhe rezul-
është zero. Lëkundjet janë kundërfazore
tanta e elongacionit që, sikurse shihet është rezultat
i mbledhjes së elongacioneve Y1 dhe Y2 . Prandaj, Kuptohet ekzistojnë edhe pika te të cilat
barazimi (1) e jep formulimin matematikor për nuk është plotësuar as kushti (1) as kushti (2). Atje
kushtin e maksimumit.uslovot na maksimum.
uslovot na maksimum. amplituda e lëkundjes rezultuese ka ndonjë vlerë
uslovot na maksimum.
e cila gjendet ndërmjet këtyre dy vlerave. Por më
Y
Y e rëndësishme është ajo, se amplituda e lëkundjes
Y2
edhe në ato pika nujk n dryshon me kohën. Pran-
Y1
t
daj te sipërfaqja e ujit paraqitet shpërndarje e
O
caktuar të amplitudës së lëkundjes, e cila quhet
fotografia interferuese (figura 2а).
Interferenca si dukuri paraqitet te të
gjitha llojet e valëve: mekanike, tingëllore, ra-
diovalët ose të dritës.
Fig. 4. Y1 (vija e kuqe) dhe Y2 (vija vjollcë) janë Sqaronigi
Objasnete këto koncepte:
slednive poimi:
zhvendosjet (elongacionet) të shkaktuara prej Objasnete gi slednive poimi:
-superpozicionin
Objasnetevalor;
gi slednive poimi:
dy valëve ndërmjet të cilave ekziston ndryshimi - koherente;
-valët
-
d=. Atë herë nuk ekziston ndryshim te fazat
-
-valët interferuese.
dhe zhvendosja fazore Y (vija e kaltër) është dhë-
në te shuma. Vjen deri te përforcimi i lëkundjes.
99
8.4. HAJGENS-FRENELOV
8.4. PRINCIPI I HAJGENS-FRENELIT
PRINCIP Atje fronti valor në momentin t është sferë BB1,
Principi i Hajgensit kurse si pikë e saj paraqet burim të valës sferike,
Hajgensov princip anvelopa e tyre e përbashkët përsëri është sferë-
Numër i madh i dukurive të lidhura me fronti valor në momentin (t+t).
zgjerimin e valëve, refleksioni i tyre, përthyerja Sekundarnite izvori se koherentni
etj., mund thjesht të sqarohen nëse njihet fronti i Burimet sekondare janë koherente
valëve.
Në vitin 1690 fizikani holandez Hajnrih Hajgensi është luftëtar i madh për naty-
Hajgens ka propozuar një mënyrë të thjesht se si të rën valore të dritës , por ideja e tij nuk ka qenë
caktohet fronti valor në momentin (t+t) nlëse e e pranuar deri me paraqitjen e fizikanit francez
kemik të njohurr pozitën e frontit në momentin t. Frenel i cili principin e Hjagensit e ka plotësuar
Hajgensi supozoi se çdo pikë prej frontit dhe sqaruar. Pikërisht, Freneli vërtetoi, se valëtr
valor në momentin t paraqet burim sekondar të elementare sekondare të cilat shtrihen te fronti
valës elementare
sekundaren izvor sferike. Fronti valor në momen- valor janë koherente. Prandaj fronti valor në ci-
tin (t+t) do të jetë anvelopa e përbashkët e këtyre lëndo pikë në momentin pas një kohe t fitohet si
valëve sekundare. rezultat i interferencës së valëve sekondare.
Do ta ilustrojmë iden e Hajgensit nëpërm- Megjithatë, principi i Hajgens-Frenelit
Hajgens-Freneloviot princip
jet zgjerimit të valës në mjedisin homogjen. thotë:
A t B Çdo pikë në hapësirë deri te e cila ka pre-

'R kur valëzimi (çdo pikë te fronti valor) është burim
i valës sekondare elementare, kurse interferenca
'R
e valës sekondare e përcakton valëzimin te cilado
S
pikë te e cila vala arrin te momenti vijues.
t+'t
A1 B1
Fig. 1. Projeksioni i valës së rrafshët dhe sferike

në rrafsh (rrafshi i burimit të valës sferike)
Te figura 1 majtas është dhënë fronti valor

i valës së rrafshët АА1. Në m omentin t, ai paraqet Fig. 2 Aparatura për valët e ujit
rrafsh. Çdo pikë prej atij rrafshi është burim i valës
elementare sferike, kurse anvelopa elementare Me eksperiment është realizuar në valët e
sferike e këtyre valëve përsëri është rrafsh. ujit se mund të vërtetohet principi i Hajgens-Fre-
Kjo do të thotë front valor në momentin nelit. Në enë të cekët me ujë, në njërin skaj mon-
(t+t) fitohet largësia R : tohet thupër drejtkëndore e cila me ndihmën e
R = vt (1) motorit lëkundet lartë-poshtë, duke prekur sipër-
faqen e ujit (fig. 2). Kështu në sipërfaqen e ijët fi-
Në fotografinë e njëjtë djathtas është paraq- tohet val e rrafshët, fronti valor i të cilit këtu janë
itur zgjerimi i valës sferike në rrafshin e burimit S. drejtëza paralele.
100
Në rrugën e asaj vale të

rrafshtë, paralelisht me
frontin valor është ven-
dosur pengesë me hapje
të vogël. Është treguar
se ajo pjesë e vogël (që
mundet ta llogarisim Fig. 6 Fig. 7
Fig. 3 për pikë) bëhet burim i shkop të shkurtër prekni ujin në mënyrë ritmike.
valës elementare sferike. Pas pengesës zgjerohet Çka vëreni pas pengesës? Vizatoni se si duket vala
vala rrethore. Në fotografi prej fig. 3 shihet vala pas hapjes së pengesave.
sferike atillë e fituar. 2.Te ena e njëjt bëni eksperiment të ngjashëm me
Te pjesa e dytë e principit të Hajgens-Fre- atë të dhënë në fig.5 (fig.7). Nëse në mënyrë rit-
nelit do ta tregojmë përsëri me ndihmën e valëve mike e lëvizni dorën do të fitoni valë të rrafshët
në ujë. 3.Çka mendoni, nëse si burim që në mënyrë rit-
mike e prekni ujin, përdorni send me një formë
të mbuluar të frontit valor pas pengesës te prova
prej figurës 6, a do të ndryshon?
4.Kërkoni në Internet veb faqet:

Huygens’ principle
Fig. 4 Fig. 5
1.The Physics of Light: Huygens’ Principle
Te ena e njëjtë me ujë vendosen të lëkun- library.thinkquest.org/27356/p_huygens.htm- 14k -
den mbajtësi me shumë shkopinjë (figura 4), ash- 2.Huygens’ principle
tu që ato ta prekin njëkohësisht ujin. Çdo shkop farside.ph.utexas.edu/~rfitzp/teaching/ 302l/lec-
paraqet burim të valës sferike, por pasi ato buri- tures/node135.html
me janë koherente, valëzimi i tyre interferojnë. Si dhe studioni formimin e frontit valor me ndih-
rezultat i interferencës në një largësi fitohet valë e mën e principi e Hajgens-Frenelit.
rrafshët (këtu drejtvizhorisht) (fig. 5).
Hristian Huygens (1629-
Sqaroini këto koncepte: 1695) është fizikan dhe ma-
-valët sekondare tematikan holandez, krijues i
- principin e Hajgens-Frenelit teorisë valore të parë për dritë
në vitin 1690. Ai i pari e krijoi
Pyetje, detyra, aktivitete formulën për lavjerrësin dhe
konstruktoi orë me lavjerës.
Punimet e tij matematikore
1.Bëni eksperiment të këtillë në kushte shtë- janë për prerjet konike, cikloida dhe teoria e
piake. Te ena më e gjerë e cekët mbushni ujë. gjasës. Me përsosjen e teleskopit ai e zbuloi sa-
Për atë qëllim mund të shërbej edhe enë e telitin Saturn Titan dhe tregoi se una e Saturnit e
gjerë e zakonshme. Te tehet e enës vëndoni prek sipërfaqen e tij.
pëlhurë që t’i largoheni, të paktën pjesërisht,
refleksionin e valëve prej mureve të enës. Në
mesin e enës vendosni dy. Në njërën anë me
101
8.5. VALËT E QËNDRUESHME interferenca gjatë refleksionit prej mjedisit më të

Pulsi valor gjatë refleksionit dendur mundet mirë të vërehen nëse bëhet ky
eksperiment.
Le të marrim zorrë gome dhe me dorë le
të prodhojmë vetëm një puls valor (fig. 1). Ska-
ji i zorrës le të jetë përforcuar për ndonjë mur
(mjedisi me dendësi më të madhe) (fig.1а). Kur
pulsi valor do të arrin deri te muri, ai prej tij re-
flektohet. Gjatë këtij reflektimi muri vepron mbi
zorrën e gomës, ashtu që pulsi i reflektuar do ta
ndryshon kahen e deformimit (fi.1b). Themi: Fig. 2
Gjatë reflektimit të valës prej mjedisit më
të dendur deri te ndryshimi i fazës së valës për  Në njërin skaj të perit të shtrënguar
 vendosim pirunë me zë që në mënyrë të ngul-
fatur lëkundet nën ndikimin e elektromagnetit
(fig.2). Skaji tjetër hidhet nëpërmjet vinçit të pa-
a) lëvizshëm dhe shtrëngohet me peshë ose dina-
mometër. Frekuenca e kështu e përfituar e pirunit
kështu elektromagnetik është 100 Hz.
Pasi peri prej të dy anëve është fortë ilid-
b) hur këtu krijohet refleksioni i valës dhe si rezultat
te vala paraprake krijohen vala e qëndrimit. Vala
e qëndrimitit ka barqe qartë të shprehura-vende
ku peri lëkundet me amplitudë maksimale, dhe
c)
nyje-vende ku nuk ka kurrfarë lëkundje. Vendpo-
unazë zita e barqeve dhe nyjeve nuk ndyshon me kohën,
ato nuk lëvizin për së gjati perit, prandaj valët e
Fig.1. Refleksioni i pulsit valor; а) pilsi arrin deri te këtilla i quajmë valë të qëndrueshme.
mjedisi i përforcuar; b) pulsi i reflektuar prej skajit të Fotografia e valëve të këtilla të fituara të
përforcuar lëviz pas, por gjatë refleksionit arrin deri te qëndresës është dhënë në figurë 3.
humbjae e fazës për  ; c) refleksioni i pulsit në rastin
e skajit të lirë të zorrës nuk ndryshon faza e valës së
reflektuar.
Si pasojë e këtij ndryshimi të fazës nëse
vala e dhënë reflektohet prej mjedisit më të den-
dur çdo pikë prej zorrës është e detyruar të lëkun-
det nën ndikimin e të dy valëve: ndërhyrës dhe
Fig. 3. Barqet dhe nyjet te lëkundja e telit
reflektues.
Këto dy valë janë koherente dhe ato in-
Eksperimenti tregon se numri i
terferojnë. Ato janë me kahe të kundërt dhe zh- nyjeve dhe barqeve varet prej frekuencës f
vendosje fazore. të lëkundjes, por edhe prej masës së perit në
njësi gjatësi  si edhe prej modulit të forcës
Vala e qëndrueshme te teli së shtrëngimit F. Ajo varësi është dhënë me
Karakteristikat e interferencës së fituar këtë barazim:
102
nyje bark nyje bark nyje bark nyje

1 F
f (1)
O/2
2l P
y1
t=0
Këtu l paraqet largësinë ndërmjet dy
nyjeve, ose dy barqeve. Do të tregojmë O
x
se ajo largësi i përgjigjet një gjysme të y2
gjatësisë valore, pra ky barazim mund të
shkruhet edhe në formë tjetër:
F t=T/4
v fO (1a)
P O x
ku v është shpejtësia e shpërndarjes së
valës. Ky barazim e keni të njohur (shi-
he kapitullin 1.2) y
Vetitë e valëve të qëndrueshme

t=T/2 O
Tani më vërejtëm se vend pozita x
e nyjeve dhe barqeve nuk ndryshon gja-
të kohës. Ajo është e atillë pasi ndryshi-
mi te fazat e lëkundjeve të vendeve të
barqeve dhe nyjeve (por edhe në cilën-
do pikë) nuk ndryshon me kohën. Ajo
varet prej vendpozitës së pikës te peri, t=T
Që ta kuptojmë këtë do të shër- O
behemi me figurën 4 te e cila janë tre- x
guar elongacionet e valës ndërhyrëse
dhe reflektuese (i vizatuar me ngjyrë
të kuqe) në momente të ndryshme të
lëkundjes.Ato dy valë interferojnë dhe
krijojnë val të qëndrueshme (ngjyrë e Fig. 4. Lëkundjet të vendeve të ndryshme të telit në kohë të
ndryshme. Shihet se në vendet e nyjeve vala ndërhyrëse dhe re-
gjelbër).
flektuese gjithmonë janë me faza të kundërta. Atje lëkundje nuk
Prej figurës shihet se largësia ka. Barqet janë vende me amplituda maksimale
ndërmjet dy nyjeve ose dy barqeve është
/2.
Prej kësaj fotografie, gjithashtu, shihet se Duhet të përmendim se valët e qëndru-
të gjitha pikat ndërmjet dy nyjeve lëkunden në eshme te teli i dhënë nuk mund të krijohen gjatë
faza, ato njëkohësisht fitojnë vlera maksimale në çfarëdo frekuence, por vetëm, gjatë disa frekuen-
njërën ose kahen tjetër. Gjithashtu, të gjitha pikat cave të caktuara
majtas dhe djathtas prej nyjes lëkunden me fazë
të kundërta. Themi se ato janë zhvendosje fazore
për .
103
L= Valët e qëndresës mund të krijohen te të

gjitha llojet e valëve: Te valët e ujit, te valët e zërit
(a) burimet e radiovalëve – antenave etj. Te valët e
ndriçimit si rezultat i valëve të qëndresës fitohen
të ashtuquajturat holograme me shtresa të trasha
(fotografi tredimensionale të sendeve të cilat
L=
L=
mund të shihen edhe me burimet e dritë së za-
(b)
(b) konshme të dritës së bardhë).
L=
(c)
(v)
Fig. 5
Nëse e kemi rastin e lëkundjes së telit që

është prej të dy anëve i përforcuar, atëherë në të
dy skajet detyrimisht krijohen nyje, por ndërm- Fig. 6 Valët e qëndresës së kutisë së drurit të
jet tyre një ose më shumë barqe (fig.5). Largësia kitarës.
ndërmjet dy nyjeve është /2. Domethënë gjatë- Lëkundjet e telave te instrumentet me
sia e telit L mund të krijohen vetëm numër i plotë tela kanë formën e valëve të qëndresës. Poashtu
i gjysmave prej gjatësisë valore përveç frekuencës themelor madhësia e së cilës
L = m/2 ku m=1,2,3,... është përcaktuar me relacionin (1) gjatë lëkundjes
Ta shprehim gjatësinë[ valore nëpërmjet së telit prodhon edhe frekuenca të cilat janë
v numër plotë herë më e lartë dhe të cilat quhen
shpejtësisë v dhe frekuencës f: O
f harmonika-obertit. Kështu vibracionet e instru-
do të kemi: mentit të dhënë nuk janë lakore sinusoide, por
thjesht lakore lëkundëse shumë të ndërlikuara.
v
f m (m = 1,2,3…) (2) Megjithatë, tregon se ato lakore mund të paraq-
2L iten si rezultat i radhitjes së lëkundjeve të cilat
kanë formën e sinusoidës.
Kështu e fitojmë relacionin të ashtuquajtur frekuen- Duhet të përmendet se te përfitimi i
ca personale, themelore (për m=1) dhe më të lartat vaëve të tingullit të instrumenteve rol të rëndë-
frekuenca-harmonike. sishëm ka edhe kutia e rezonancës te e cila kri-
Te valët e qëndresës, për dallim prej atyre johen valë ajrore, por edhe kutia e drurit te e cila
që lëvizin, nuk vjen deri te bartja e energjisë. Të dy gjithashtu krijohet valë e qëndresës (fig. 6).
valët që lëvizin në kahe të kundërt bartin sasi të
barabarta të energjisë, kështu së bashku me lëvizjen Sqaronmi këto koncepte:
e tyre arrihet deri te bartja e kaheve të kundërta.
Energjia e lëkundjes të të gjitha pikave ndërmjet dy -vala e qëndresës - frekuenca personale
nyjeve ngel e pandryshueshme.Te vala ideale e qën- -nyje - harmonike
dresës vjen deri te shndërrimi i energjisë kinetike -bark
në energji potenciale dhe anasjelltas.
104
8.6. BARAZIMI I VALËS

. RAVENKA SË QËNDRESËS
NA STOEN BRAN Vendet e barqeve fitohen atje ku B = ±2 A;
shenja negative te amplituda tregon se gjatë kali-
...RAVENKA
RAVENKA NA
NA STOEN
STOENtëBRAN
STOEN BRAN mit nëpër nyje faza e valës së qëndresës ndryshon
Nëse në kahen
RAVENKA NA e zgjerimit valës e ven-
BRAN
dosim e boshtin e absisës x kurse me y i shëno- në kundërfazë. Pra pasi, sipas (6)
jmë elongacionet e valës, atëherë vala ndërhyrëse
S
(y1) dhe vala e reflektuar (y2) mund të paraqitet sin kx r1 , sleduva
vijon kx (2m 1) përkatësisht
odnosno:
me këto barazime: 2
y1 A sin Zt kx (3) x mev 2m 1 O m 0,1,2,... (8)

4
dhe y2 A sin Zt kx M . (4)
Prej relacioneve (7) dhe (8) shihet se
Këto janë lëkundje në largësi x prej burimit të largësia ndërmjet dy nyjeve ose dy barqeve është
lëkundjes frekuenca rrethore e së cilës është saktë 2.
Pra{awa, zada~i i aktivnosti
=2f , kurse k=2/ është numri valor. Baraz-
imi (4) është për valën reflektuese, shpërndarja Pyetje, detyra dhe aktivitete
Pra{awa,
Pra{awa,zada~i
Pra{awa, zada~iiiiaktivnosti
zada~i aktivnosti
aktivnosti
e së cilës është në kahen e kundërt prandaj para 1.Sa duhet të jetë forca e shtrëngimit të telit
x te barazimi (3) duhet të qëndron shenja ,,-’’. prej të dy anëve të përforcuara, nëse ai është i
Gjithashtu, pasi bëhet fjalë për refleksionin këtu ngacmuar me pirun elektromagnetik (100 Hz)
vjen deri te krijimi i ndryshimit fazor shtues  që të fitohet vetëm një bark. Teli është bërë prej
Nëse supozojmë se vala reflektohet prej mjedis- materialit me dendësi 7 g/cm3, me prerje tërthore
it më të dendur, sikurse treguam =, pra për prej 1mm2 dhe gjatësi prej 1 t.(Përgj : 280 N)
barazimin e valës së rezultantes fitohet si: 2.Sa është gjatësia valore dhe shpejtësia e zgjer-
У = У1 + У 2 = A sin (t - kx)+ A sin(t + kx +) imit të valës te teli nga detyra paraprake? (Përgj:
Nëse zbatohet relacioni themelor trigonometrik = 2m ; v = 200 m/s)
për shumën
ravenkaenadystojniot
sinusevebran
prej dy këndeve kemi: 3.Largësia ndërmjet dy nyjeve të valës së qën-
DE D E dresës së krijuar prej pirunit tingëllues në ajër
sin D sin E 2 sin cos
2 2 është 40 cm. Sa është frekuenca e pirunit nëse di-
ravenka na stojniot bran
za ravenka
për avenka na
na stojniot
rbarazimin estojniot bran
valës qëndresë
bran sedo të kemi:
dobiva: het shpejtësia e ajrit v= 340 m/s ?
§ S· § S· (Përgjigje : 425 Hz)
y 2 A cos¨ kx ¸ sin ¨ Zt ¸ (5)
© 2¹ © 2¹ 4.A keni vërejtur se si violinistët i akordojnë
2 A sin kx cos Zt violinat e tyre? Sqaroni!
5.Nëse kitara
Pobarajte gjendet teveb
na internet mjedisi me tjetër
stranici : tem-
që
{tomund
moètëda
shkruhet sikurse kako:
bide zapi{ano
peraturë, ajo duhet të akordohet, pse??
y B cos Zt
ku {to
kade B 2 A sin kx (6) Pobarajte
Kërkoni në
Pobarajte
Pobarajte
na
na internet
nainternet
internet
internet
veb
veb stranici
vebfaqet:
veb stranici :
stranici ::
është amplituda e valës së qëndresës. Sikurse shi- Standing Waves
het ajo varet prej koordinatës x.Vendet e nyjeve i
gjejmë kur është В=0. Prej barazimit (6) ato janë I.Formation of Standing Waves
vendet për të cilët: kx = m, ku m= 0,1,2, Duke www.glenbrook.k12.il.us/gbssci/phys/Class/
pasur parasysh se k=2 , për koordinata e ny- waves/u10l4b.html dhe
jeve fitohet: www.cord.edu/dept/physics/p128/lecture99_35.h
tml - 16k - 17 Mar 2003
O O dhe vëreni simulimin e valëve të qëndrimit.
x jazol m 2m m 0,1,2... (7)
2 4
105
8.7. DIFRAKSIONI I VALËVE Por nëse vrimën e pengesës e zmadhojmë

(fig. 2b) do të vërejmë se deri te lakimi i frontit
valor do të vjen vetëm nëse skajet e vrimës, deri sa
te pjesa më e madhe të frontit valor do të jetë vijë
e drejtë.
vrima
tehu pengesa
Fig.1. Difraksioni i valës së rrafshët
Dukuria e difraksionit krijohet kur vala kalon në

kufirin e një pengese, ndonjë vrimë ose objekt.
Asnjë veti nuk ndryshon gjatë paraqitjes së dif-
raksionit përveç drejtimit të zgjerimit të valës
(fig.1). Gjatësia valore, frekuenca, perioda dhe
shpejtësia janë të njëjta para dhe pas dukurisë së
difraksionit. Ajo mundet të vërtetohet edhe të ek-
sperimentohet.
Me ndihmëm e pllakës drejtklndosre dhe elektro-
motorit të shkaktojmë krijimin e valëve të rrafsh-
ta në ujë (si te fig.2) dhe në rrugën e tyre të ven-
dosim pengesë me vrimë dimensionet e të cilës
do t’i ndryshojmë (figura 2). Nëse është vrima me
dimensione të vogla ose e rendit të madhësisë së
gjatësisë valore do të fitohet valë rrethore (fig. 2a).
Fig. 3.
Edhe te pengesat v ërehet dukuria e lakimit të

frontit valor.Nëse në rrugën e valëve në ujë vën-
dohet pengesë e vogël , dimenzhionet e të cilës
a) b) janë të krahasueshme me gjatësinë e valës, fronti
valor do të deformohet (fig.3 lartë dhe në mes)
Fig.2.
por jo shumë.
Nëse pengesa është shumë me dimensione të
106
mëdhaja, valëzimi pas pengesës nuk do të ketë, të jenë me madhësi të krahasueshme, ose më e vo-
por vetëm te tehet do të vjen deri te lakimi i fron- gël prej gjatësisëvalore që ndërhyn
tit valor (fig. 3 poshtë).
Dukuria e lakimit të frontit valor gjatë ka- Pyetje, detyra, aktivitete
limit nëpër vrimat me dimensione të vogla, të kra-
hasueshme me gjatësinë valore të valës, ose te tehet, 1.Sqaroni çka është difraksioni valor.
quhet difraksioni valor. 2.Cilat kushte duhet të jenë të plotësuara që të
Dukuria e difraksionit valor sqarohet me arrihet difraksioni valor?
principin e Hajgens-Frenelit. Valët sekondare të 3.Në veb faqen
vrimës së ngushtë prej figurës 2a, interferojnë, http://www.smeter.net/propagation/images/wave-
numri i tyre është i vogël, ashtu që rezultati i iner- diffraction-2.gif
ferncës është krijimi i valës të ngjashme me sferik
vëreni simulimin e dukurisë së difraksionit të

dritëd he studioni.
Sqyroni këto koncepte
-Difraksioni i valës me teh të mprehtë

-Difraksion valor me vrimë të vogël
-Difraksioni me dy vrinma.
Pak histori
Fig. 4.
Te figura 4 është dhënë fotgrafija e difraksionit

të dy vrimave të vendosur në rrugën e valës së
rrafshët në ujë. Shihet se valët pas vrimave interfe-
rojnë, ngjashëm sikurse që interferojnë dy burime
të pavarur. О. Frenel (Augustin Fresnel, 1788-1827) është
fizikan francez i dëgjuar. Freneli i vendosi bazat e
Difraksioni i valësve pas pengesave paraqitet edhe optikës valore bashkohore. Duke plotësuar prin-
te tingulli. Çdonjëri din se mundet të dëgjon mu- cipin e Hajgensit me ide se valër sekondare inter-
zikë nga radio nga dhoma fqinje edhe pse nuk e ferojnë ai e ka dhënë edhe teorinë matematikore
sheh radion. për difraksionin e dritës. Edhe transverzaliteti i
valëve të dritës së pari ka qenë e vërtetuar nga ai.
Difraksioni i valëve, gjithashtu sikurse edhe inter- Formulat e Drenelit për amplitudën dhe fazën e
ferencioni është tipik për të gjitha llojet e valëve. reflektimit dhe të përthyerjes së dritës nuk e kanë
humbur rëndësinë edhe sot.
Po, kushti themelor që të vërehet ky fenomen është se
vrima, ose pengesa te e cila hasëm valën duhet
107
8. 8.8.ZVU^NI
8. VALËT BRANOVI
E ZËRIT Vëreni: topi i lavjerrësit fillon dukshëm të
hidhet.
Fushat e zërit, përkatësisht krijimi, zgje- Edhe pse pirunin В nuk e kemi goditur,
rimi dhe mënyra sipas së cilës pranohet tingulli ai përsëri fillon të lëkundet. Lëkundjet e tingul-
mësohet në fushën e veçantë të fizikës-akustika.- lit të lëkundjeve të pirunit A krijojnë ndryshime
akustika.
periodike të shtypjes dhe dendësisë të ajrit që
INFRAZËRI ZËRI ULTRAZËRI
arrin deri te piruni B dhe e ngulfat të lëkundet.
Themi, ndërmjet
zvu~nadyrezonancija
të dy pëirunave ka vepruar
1 Hz 10 Hz 100 Hz 1 kHz 10 kHz 100 kHz rezonanca e tingullit. Megjithatë, nëse njërit krah
Valët e zërit janë valë mekanike me freku- të pirunit i shtohet copë metali, me të cilën do të
encë prej 16 deri 20000 Hz. Konstruksioni fiziolo- ndryshon frekuenca, kushtet për rezonancën nuk
gjik i veshit te njeriu është e atillë që nuk është e do të plotësohen. Lëkundjet te piruni i dytë janë
aftë t’i regjistron tingujt me frekuenca f < 16 Hz, të dobëta, pra praktikisht dhe nuk dëgjohet ton.
d.m.th., infrazëri dhe tingujt me f > 20000 Hz -ul- Këto ndryshime të lëkundjeve të shtypjes
trazëri. Megjithatë, ekzistojnë gjallesa të cilat e dë-
infrazvukot
dhe dendësisë te mjedisi material krijohen sipas
ultrazvukot
gjojnë ultrazërin dhe infrazërin. rregullave që vlejnë për valët e mekanikës.
Në rastin e përgjithshëm, çdo trup që është Te lëngjet dhe gazrat tingulli zgjerohet
i aftë të lëkundet te intervali i frekuencës së theksu- vetëm si valëlongitudinale.Te mjediset e ngurta
ar, mund të jetë burim i zërit.
elastike tingulli mund të zgjerohet edhe si val lon-
Ekzistimi i valëve të zërit më së lehti mund
gitudinale edheVo sivakuum
transversale. Në vakuum
ne postojat uslovinukza
të konstatohet me veshin tonë. Ajo është më lehtë {irewe na akusti~kite branovi
ekzistojnë kushte për zgjerimin e valëve akustik.
kur ekziston rezonancë e valëve të zërit. Për këtë
qëllim bëni këtë provë:
Karakteristikat
Osnovni themelore
karakteristiki na për
zvu~nite
tingujt valor
branovi
B Tingujt që çdo ditë i dëgjojmë janë të
llojllojshëm. Ndërmjet tyre shumë qartë dallohen
A tonet muzikore
muzi~kiteprejtonovi
zhurmave.{umovite
Prej çka dallohen tonet muzikore prej zhurmave
dhe çka është ajo që e shkakton llojllojshmërinë
që ekziston ndërmjet toneve të ndryshme muzi-
kore?
Tingullin që e prodhon burimi i cili rea-
lizon lëkundeje harmonike quhet tingull i pastër
ose vetëm ton. Karakteristikat themelore fizike të
Fig. 1. visina, boja
valëve të tingullit të cilat regjistrohen i nivo
me organin
na glasnost
për dëgjim janë: lartësia, ngjyra dhe niveli i tin-
Merrni dy piruna tingëlluese A dhe B të cilat lë- gullit.
Visinata na tonot
kunden me frekuenca të barabarta (fig. 1). Kuti- Lartësia e tingullit është e përcaktuar me
jat e tyre të rezonancës vëndoni njërën përballë frekuencën. Të nxitur nga lëkundjet e pirunut me
tjetrës, kurse largësia ndërmjet tyre le të jetë rreth frekuenca të ndryshme, japin tinguj të ndryshëm
gjysmë metër. Top të vogël vendosni ashtu që sipas lartësisë. Frekuanca sa është mëe madhe, më
lehtë ta prekni njërin skaj të pirunit B. Me çekiç e madh është edhe lartësia. Çdonjërit prej tin-
gome shkaktoni (goditni) pirunin A. gujve të shkallës muzikore përgjigjet saktë freku
108
encë e caktuar. Kështu, për shembull, tingulli A (la) E Psr

mes
e ka frekuencën prej440 Hz. Frekuenca e tingullit që I , (1)
St S
është për oktavë më e lartë, është dyfish më e madhe
se frekuenca e të parit dhe është 880 Hz. Madhësia E
akustike e tingujve ndahen në 10 intervale. Intervali kadeku{to PP
mes
sr është fuqia mesatare.
e srednata Inten-
mo}nost. Inten-
i lartësisë së tingujve raporti i të cilëve të frekuen- t
zitetot I na zvu~niot bran se izrazuva so edi-
cave të skajshme është dy herë më e madhe quhet ziteti I i valës së zërit shprehet me njësi:
nicata:
oktava (e para:16:32; e dyta: 32:64 etj.). J W
Instrumentet muzikorte ose telat me tin- 2
.
gull krijojnë tinguj të ndërlikuar të cilët mund m s m2
të tregohen si shumëe e lëkundjeve harmonike Intensiteti i zërit si karakteristikë energ-
frekuencat e të cilave janë vlera numra të plotë jetike është proporcionalisht me katrorin e ampli-
osnoven
prej frekuencës më të osnoven prv
vogël. Tingulli i asaj freku-
harmoniski ton prv
povisoki tudës të shtypjes që krijohet.
ence më të ulët
harmoniski ton(gjatësi valore më të madhe) nji-
povisoki Zëri intensiteti i të cilit është marrë se
harmoniski tonovi (obertonovi)
het si Bojata
tingulli na
harmoniski tonovitonot (i thjeshtë) ose tingulli i
themelor
(obertonovi) njësia Imax = 1 W/m2 shkakto dhembje te veshi i
Bojata na kurse
parë harmonik, tonottë tjerët janë tingujt më të
njeriut. Për shembull, tingull të atillë dëgjojmë
lartë harmonik
. (oberton). prej motorit të aeroplanëve të shpejtë në largësi
.
Ngjyra e tingullit është karakteristikë prej 5 m. Tingilli me dhjetë herë intensitet më
specifike sipas të cilës dallohen burimet e tinguj- të madh (10W/m2 ) nuk e dëgjojmë, kemi vetëm
ve. Ngjyra e tingullit prej llojit dhe numrit të tin- ndjenjë për dhembje.
gujve më të lartë harmonik. Intensiteti maksimal i zërit që veshi e re-
Tingujt muzikor prej instrumenteve të gjistron me ndjenjë të dhembjes, quhet kufiri i
ndryshme tingëllojnë një lloj, edhe pse kanë lar- dhembjes ose kufi
na ribolka
i sipërm i dëgjimit.
granica na bolka
granica
tësi të njëjtë. Për shembull, të njëjtë sipas lartë- Vlera minimale e intensitetit të valës së
sisë së[umovite
tingujve prej violinës dhe pianos dallohen.
[umovite
zërit që shkakton ndjenjë për dëgjim të frekuen-
Frekuencat personale të telave varet prej shumë cës së dhënë është pragu iprag dëgjimit. Ky prag për
. na ~ujnost
faktorëve: masa,. gjatësia dhe forca e shtrëngimit frekuenca të ndryshme është prag inandryshëm.
~ujnost Për
(shiko frekuencën personale). shembull, gjatë frekuencës prej f=1000 Hz është
tresok Zhurmat janë rezultat i shumë lëkundje- Imin = 10-12W/m2.
tresok
ve të ndërlikuara, jo periodike dhe sipas amplitu- Gjatësubjektivna
vlerësimit subjektiv të intensitetit
dave dhe sipas frekuencës. Zhurmat nuk mund të me organet përsubjektivna
dëgjim në vend të intensitetit fuet
zbërthehen
Intenzitet në komponente të thjeshta
i glasnost harmonike.
na zvukot niveli i volumit na ose
të zërit
nivo vetëm na
glasnost volumi. Kështu
zvukot
Intenzitet
Zhurma e fuqishmei dhe
glasnost na zvukot
kohëzgjatje të shkurtër nivo na glasnost na zvukot
niveli iglasnost
volumit L për çfarëdo inte nsitet I caktohet
glasnost
është i njohur si zhurmë. Të atillë janë, për shem- me barazimin:
bull, ekolozivе të ndryshme, thyerje xhamash etj.
Intensiteti dhe volumi i zërit I
L k log , (2)
Përveç frekuencës, fuqia objektive (in-
Intenzitet
Intenzitet I min
tensiteti) është njëri ndër parametrat me të cilët
karakterizohet zëri. ku k është konstante; I është intensiteti i zërit; Imin
Intensiteti ose fuqi I e valës së zërit de- = 10-12 W/m2 është intensiteti i zërit referent-pra-
finohet në të njëjtën mënyrë sikurse intensiteti i gu i dëgjueshmëris për frekuencën f=1000 Hz.
çdo vale. Ajo është energjia E e valës së zërit që
bartet në njësi të kohës t, nëpër njsë të syprinës S
rë sipërfaqes të vendosur normalisht në drejtim të
zgjerimit të valës, d.m.th.,
109
Kur do të merret k=1 niveli i volumit, shprehet Tabela 1. Krahasimi i njësive subjektive dhe
me njësinë bel (B), por kur k=10, ky nivel shpre- objektive për zërin
het me dhjetë herë njësi më e vogël-decibel (dB).
BURIMET E ZËRIT L (dB) I (Wm2)
Te këto njësi zëri më i qetë, pragu i dëgjimit, ka
volum 0 dB.Për intensitetin e zërit që shkakton pragu i ndjeshmërisë (largësia 1 m) 0 10-12
përshpëritje (largësia 1 m) 20 10-10
ndjenjë të dhembjes niveli maksimal i zërimit bisedë e zakonshme 40 10-8
është 120 dB. rruga mesatare profitore 60 10-6
të folurit mme zë, komunikacioni 70 10-3
rrugë profitore, 90 10-3
sirenë automobili 100 10-2
pragu i dhembjes aeroplan i shpejtë (largësia 10 m) 120 1
Jeni pyetur pse muret te salla e operës

janë mbuluar me pëlhurë, ose si është hapësira
mbi të cilën është vendosur bina? Nëse apsorpci-
oni i zërit nuk është i madh refleksioni i zërit në
hapësira të mbyllura mund të jenë shumëkatëshe.
Kjo dukuri quhet reverberacion. Prandaj gjatë
konstruksion it të sallave të koncerteve, teatro-
reverberacija.
ve, auditoriumeve etj., duhet të jenë të mbushura
pragu u
ndjeshmërisë kushtet për fitimin e kohës optimale për reverra-
cioinin - paszërimi.
Shpejtësia e zërit varet si prej vetive të mje-
frekuenca (Hz)
disit nëpër të cilën kalon, kështu edhe prej tempera-
Fig.2. Krahasimi i lakoreve të reja të volumeve të turës.
barabarta (ISO 226 prej vitit 2003.-vija e plotë) dhe
Edhe për valët me zë vlejnë formulat për
Fletcher-Manson lakoret (prej vitit 1923-e ndërprerë).
shpejtësinë e valëve transversale dhe longitudina-
Ndryshimi të rëndësishme te lakoret ekzistojnë te
frekuencat e ulëta. le. .
Shpejtësia e zërit gjatë zgjerimit te mje-
Te fig. 2 janë paraqitur lakoret të volumit disi i gazrave zmadhohet me zmadhimin e tem-
të barabartë të cilat tregojnë se pragu i dëgjimit peraturës. Shpejtësia e zërit në ajër në 0оС është
ndryshon me ndryshimin e frekuencës, kurse ku- 331,5 m/s, në ujë në 20оС është 1493,2 m/s, kurse
firi i dëgjimit është më i dobët. Sipërfaqja ndërmjet te graniti 6000 m/s.
pragut të dëgjimit dhe kufiri i dhembjes quhet fu- SHEMBULLI
PRIMER 1. 1. Të caktohet shpejtësia e zërit
sha e dëgjimit. nëpër aluminium
u unëse moduliu i Jungut të uelasti
Prej grafikut të fig. 1 shihet se ndërmjet 2 citetit është e E 7 10 N m 2 , por
elasti~nost 10
dendësia
a gustinata
dhe 4 kHz veshi është më i ndijshëm, ndërsa gjatë U 2.7 103 kg m 3 .
frekuencave më të larta dhe më të ulëta ndjesh-
Zgjidhje. Shpejtësia
Re{enie. Brzinata mund
na tëzukot
caktohetprej
moè da se
mëria është më e vogël. Për shembull, në 100 Hz
pragu i ndjeshmërisë është afërsisht 10 8 W/m2, që E
opredeli od ravenkata: v ,
është 104 herë më i madh intensiteti për frekue- U
ncën prej 1000 Hz.
7,0 1010
Intensiteti i zërit dhe volumit prej shkak- iznesuva: v
ajo është
taa | 5,1 km/s .
tuesëve të ndryshëm të zhurmës janë paraqitur te 2,7 10 3
tabela 1.
110
8.9. ZAKONI
8.9. ZAKONI
ZAKONI PRIPRI POMINUVAWE
PRI POMINUVAWE
POMINUVAWE
8.9.
8.9.
NA LIGJET
ZUKOT GJATË
NIZ KALIMIT
DVE TË ZËRIT
SREDINI Për intenzitetin e valës ndërhyrëse, reflektuese
NA ZUKOT NIZ DVE SREDINI
NA ZUKOT NIZ DVE SREDINI
NËPËR DY MJEDISE dhe transmetuese të zërit duke pasur parasysh
barazimin (2) vlen
Kur valët e zërit hasin në kufi prej dy 2
I1r § R 1 · ,, I 2u 4R
mjediseve ose në pengesë për ato si edhe për valët ¨ ¸ ,
I1u © R 1¹ I1u ( R 1) 2
mekanike vlejnë ligjet për refleksion, përthyerje,
difraksion, interferencë. Kur vala e zërit kalon nëpër pllakën e
Kur vala e rrafshët bie normalisht në gjerë duke rënë normalisht në të bartja e energjisë
rrafshin kufitar të dy mjediseve, kurse një pjesë varet prej karakteristikave të mjedisit dhe trashë-
reflektohet. sisë së pllakës. Bartja më e madhe e energjisë ka
Gjatë shpërndarjes së valës së zërit, për- kur trashësia e pllakës është numër shumemëror
veç shtypjes ekzistuese po, që ekziston te mjedisi prej gjysmave të gjatësisë valore të zërit në plla-
në mungesë të valës së zërit,
dopolnitelen krijohet një
periodi~en shtypje
akusti~ki kën (/2) Në këtë rast nuk do të thotë gjithmonë
dopolnitelen periodi~en akusti~ki
dopolnitelen periodi~en
pritisokperiodike plotësuese të dhënë me:
akustike
pritisok akusti~ki dy herë më e trashë pllaka është dy herë izolator
pritisok më i mirë i zërit të zhurmës.
'~p = $ZUv sin 2Sf (t-x/v), (1)
8.10.
8.10. ZVU^NA
ZVU^NA REZONANCIJA
REZONANCIJA
ku me pmax = Аv = АRa është amplituda e sh- 8.10.
8.10. REZONANCA
ZVU^NA E ZËRIT
REZONANCIJA
typjesë së akustikës që varet prej karakteristikave të Buritmet e zërit, si lëkundës mekanik,
valës (А-amplituda, —frekuenca rrethore) edhe mund të kryejnë lëkundje të ngulfatura dhe të sil-
prej vetive të mjedisit material të shprehur nëpërm- len deri në gjendjen e rezonancës.
akus-
jet rezistencës akustike -impedans të mjedisitakus- Ra =
akus-
Rezonanca te burimi i zërit, përveç te sh-
ti~kiot otpor-
v (-dendësia
ti~kiot otpor-
ti~kiot otpor- e mjedisit dhe v-shpejtësia e zërit). embulli të paraqitur me pirun me zë të vendosur në
Intensiteti I i valës së zërit, si karakteris- kutinë e rezonancës, mund të tregohet me provën të
tikë energjetike është proporcionalisht me kat- paraqitur në fig. 1. Te ena e gjerë është zhytur gypi i
rorin e amplitudës së shtypjes akustike dhe në qelqit që është i hapur në të dy skajet. (ajo mund të
proporcion të zhdrejtë me rezistencën akustike të bëhet edhe me një menzurë më të madhe ose gypë
mjedisit. Për valën e rrafshët longitudinale, duke prej neonkës së vjetër te e cila ngadalë shtohet ujë).
pasur parasysh definicionin për intensitet të valës
së zërit fitohet:
2
1 2 2 p max
I A Z Uv . (2)
2 2Uv L = 4
Domethënë, duke matur amplitudën e shtypjes
akustike, lehtë caktohet intensiteti ni zërit.
p1r R 1 p 2u 2R
,,
p1u R 1 , p1u R 1
ku
U 2 v2
R koefi cientin që e karakte-
koeficient koj gi
U1v1
rizojnë mjediset. Fig. 1. Eksperimenti për rezonancën e zërit.
Për mjedise për të cilët R=1, d.m.th., Kur mbi vrimën e gypit do të sjellet piruni me zë
vala e kalon mjedisin kufitar pa refleksion që lëkundet, shtylla ajrore te gypi do të realizon
edhe për edhe për R<<1 ka refleksion të plotë. lëkundje të ngulfatura. Duke e ndryshuar gjatë-
sisnë e shtyllës ajrore (duke ngritur dhe lëshuar
111
gypin) për lartësi të caktuar, zëri dëgjohet më 4 Lf

fuqishëm. Rezonanca e zërit krijohet kur shtylla v n= 0,1,2,3,....
(2n + 1)
ajrore te gypi lëkundet me frekuencën personale
që puthitet me frekuencën e pirunit me zë, ose
а)Me zëvendësimin e vlerave numerike në këtë
kur njëra frekuencë është numër i plotë herë më
barazim për n= 0, për shtyllën ajrore gjatësia e së
e madhe se tjetra. Te gypi krijohet val të stoenit e
cilës është L=11,3 cm për shpejtësinë fitohet:
atillë është edhe kutia e rezonancës te e cila është
v = 4Lf ; përkatësisht v = 332 m/s
vënduar pirun me zë).
b)Për shtyllën ajrore gjatësia e së cilës është
Frekuenca personale e shtyllës ajrore va-
L=33,5 cm, duhet n = 1. Shpejtësia tani është:
ret prej gjatësisë së tij L
4Lf ; përkatësisht: v = 328 m/s .
v (2n + 1) v 2
f v ; n =1, 2, 3,.... (1) 3
O 4L Shpejtësin e zërit do
Pra{awa, ta fitojmë
zada~i si vlerë mesatare
i aktivnosti
Pra{awa,
prej vPra{awa,
dhe v2. zada~i i aktivnosti
ku n është çfarëdo numër i plotë, v është shpejtë- Pra{awa,
1
zada~i i
zada~i i aktivnosti
aktivnosti
sia e zërit në ajër. Te figura 1 është paraqitur gjatë-
sia e shtyllës ajrore L=/4. Përveç kësaj, rezonan- Pyetje, Pra{awa, zada~i i aktivnosti
detyra dhe aktivitete
ca mund të krijohet për çfarëdo numër tek të të
katërtave të gjatësisë valore të vаlës së qëndrimit 1.Sirena e automobilit jep zë me intensitet 10-3
të formuar te shtylla ajrore e mbyllur prej njërit W/m2 ose volumin me 90 dB; dhjetë sirena të atil-
skaj, d.m.th., nëse gjatësia është la japin intensitet 10-2 W/m2 ose volumin e tingul-
O lit prej 100 dB; dy sirena pra 93 dB. Pse?
L (2n + 1) . 2.Gypi i metalit me gjatësi 931 m sipas gja-
4
Rezonanca me zë shfrytëzohet te instru- tësisë është goditur me çekiç. Në skajin tjetër në
mentet me frymë. Disa instrumente (kitara, violi- ndryshimin kohor prej t=2,5 s do të dëgjoni dy
na) që të japin intensitet më të madh shfrytëzojnë her zë. Sqaroni kujt i dedikohet dukuria. Të cak-
trupa me të cilat mund të shkaktojnë rezonancë. tohet shpejtësia e zërit te metali, nëse shpejtësia e
8.11. AKUSTI^KI METODI.
Trupat e atillë janë reziopnator]. Për shembull, pi- zërit është
8.11.340 m/s.
AKUSTI^KI (Përgjigje:
METODI. 3900 m/s)
Auskultacija
8.11.
8.11. AKUSTI^KI
AKUSTI^KI i perkusija
METODI.
METODI.
runi me zë është vendosur në kutinë e rezonancës. Auskultacija i perkusija
Auskultacija i
8.11.AKUSTI^KI perkusija
METODATiAKUSTIKE.
Auskultacija perkusija
Dukuria e rezonancës shfrytëzohet për 8.11. METODI.
matjen e shpejtësisë së zërit të valëve të zërit. Për- Auskultacioni
Auskultacija dhe i
perkusioni
perkusija
piquni të caktoni shpejtësinë e zërit sipas eksperi-
mentit si në fig. 1.
PRIMER 1 1. Piruni me zë me frekuencë f=735
SHEMBULLI
PRIMER 1
HzPRIMER
është vendosur
PRIMER 11 mbi shtyllën ajrore të mbyllur
prejPRIMER
njërit skaj,1 Zë më të fuqishëm së pari do të
dëgjoni kur shtylla ajrore e ka gjatësin: а) 11,3 cm,
kurse pastaj edhe të b) 33,5 cm. Të caktohet shpe-
jtësia e zërit në ajër.
Re{enie: Fig. 1. Stetoskopi
Re{enie:
Zgjidhje:
Re{enie:
Re{enie: Duke pasur parasysh barazimin:
, Me zhurmën mundet të fitohen
Re{enie: v (2n + 1) , aus-
f v ,, kultacija të nevojshme edhe për gjendjen
informacione e
aus-
O 4L aus-
aus-
brendisë të
kultacija
kultacija trupave, metoda e tërheqjes, e njohur
, kultacija
për shpejtësinë fitohet si aus-kultacioni (përgjimi i zërave), është njëra
aus-
ngakultacija
metodat më të vjetra akustike për diagnostikë.
112
Për auskultacionin shfrytëzohet steto- 8.12. LOKACIONI I BURIMIT TË ZËRIT.

skop (fig.1). Ai është gyp me të cili sillet zëri deri EFEKTI BINAURAL
te veshi. Stetoskopi binaural (fig.2) përbëhet prej
Hulumtimet tregojnë se njeriu, pothu-
kapsulës së rezonancës së mbuluar me mebranë
ajse, pa gabim mund të caktoj se zëri a i vjen prej
elastike (1) e cila vendoset te trupi që studio-
veshit të majtë ose prej anës së djathtë. Megjithatë,
het, kurse prej tij dallin gypa gome (2) nga të dy
të mundshme janë gabime gjatë caktimit të vendit
veshët. Membrana është detektor me zë. Te kap-
burimi i zërit kur ai është para tij ose pas tij. Deri sa
sula e zbrazët (nëse madhësia e saj është numër vendi i burimit të zërit në rrafshin horizontal është
tek prej /4) krijohet, rezonanca e shtyllës ajrore, më i mirë se sa vendi vertikal.
ku zëri përforcohet për auskultacion (dëgjim).
a) b)
Fig. 1
Fig. 2. Stetoskopi binaural (për të dy veshët)
Sqarimi im këtyre dukurive është e
Auskultacioni nuk shfrytëzohet vetëm në ndryshme për frekuencat e larta dhe të ulëta.
mjekësi ajo gjen zbatim edhe degë të teknikës dhe Koka e njeriut mund të marrë se është përafër-
jetës. sisht sferike diametri i së cilës është 0,1 8 m, kësaj
Gjatë auskultacionit dëgjohet ndryshi- gjatësie në ajër i përgjigjet vala ajrore me freku-
mi i tonit dhe sipas tyre gjykohet për gjendeje encë prej 1.8 kHz. Prandaj, kur valët e zërit do të
të ndryshme. Për dëgjim të përnjëhershëm prej hasin te koka si pengesë, nëse kanë gjatësi valore
shumicës dhe për shënim të përhrshëm shfry-  << 0,18 m të anës së kundërt lejnë hije me zë pa
tëzohet sistemi te i cili hyjnë: mikrofoni, përfor- ose me fushë të vogël zëri, sikurse është treguar
cuesi, altoparlant, sistemi i filtrave frekuentë dhe te fig 1a. Poashtu njëri vesh e dëgjon zërin, kurse
instrumenti për regjistrimin e zërit. tjetri jo. Ky dallim në intenzhitgetet kontribuojnë
Metodë e ndryshueshme principiele nga gjendja e burimit të zërit lehtë caktohet.
perkusioni paraprak. Gjatë ësaj metode subjekti- Nga ana tjetër, kur >> 0,18 m f << 1,8
visht analizohen zërat prej pjesëve të caktuara të kHz) vjen deri tge difraksioni i valëve, pra ato
trupit ku goditja e tyre me gisht ose çekiç të butë. zgjerohen edhe në hijen gjeometrike, duke rreth-
Pikërisht, në mënyrë skematike çdo trup uar kokën si pengesë. Kjo është paraqitur në fig.
mund të paraqitet si përgjithësim prej vëllimit të 1b. Pasi rruga e kaluar prej burimit deri te veshi
mbushra me gaz, me lëng ose substanca të ngur- tjetër është i ndryshëm, valët nuk janë në fazë,
ta. Gjatë goditjes së sipërfaqes së trupit krijohen pra në momentin e dhënë shtypja te njëri vesh
lëkundje, me frekuenca të cilat kanë diapazon të është më i madh se sa te veshi tjetër. Impulset
gjerë. Megjithatë disa lëkundje shuhen shumë sh- nervore të cilat vijnë prej njërit vesh dhe prej tje-
pejtë, të tjerat, të cilat puthiten me lëkundjet per- trit, poashtu, përmbajnë informata për shtypjet e
sonale të ndonjë zbrazëtire, përforcohen dhe si ndryshme të cilat truri i shfrytëzon për vendosjen
rezultat i rezonancës dëgjohen. Profesionisti me e burimit të zërit.
përvojë sipas tonit të perkusionit e cakton gjen- Domethënë mund të thuhet se për frekue-
djen dhe të topografisë së trupit të dhënë. ncat nën 1 kHz, pozita e burimit të zërit caktohet në
113
bazë të ndryshimit të fazave të zërave të cilët ar- mi i zërit është në pikën 2, nikset valë tjetër deri
rijnë deri te të dy veshët, por mbi 5kHz – në bazë te momenti i dhënë zgjerohet deri te A me sferën
të ndryshimeve në intensitetet. Ndërmjet 1 kHz më të vogël qendra e të cilit është pika 2. Poashtu
dhe0 5 kHz lokacioni realizohet në të dy mënyrat, vjen vala prej pikës 3 etj. Poashtu në kahen OA
megjithatë aftësia për lokacionin e burimit është gjatësia valore ‘ e valës së zërit do të jetë më e
zvogëluar. vogël kur burimi i zërit nuk do të lëviz. Anas-
8.13. DOPLEROV EFEKT. jelltas, në kahen ОА‘ gjatësia valore ‘‘ do të jetë
8.13.DOPLEROV
EFEKTI I DOPLERIT.
8.13.
Probivawe na zvu~nata EFEKT.
bariera më e madhe se ‘.
Depërtimi i barrierës së zërit
Probivawe na zvu~nata bariera
A' O A
1 2 3 4
O''
O'
Me siguri keni vërejtur, kur barka lëviz
përballë valës së ujit, frekuenca me të cilën valët Fig.1
godisin barkën do të jetë më e madhe se sa kur
barka pezullon ose lëviz në kahen e shpërndarjes Megjithatë duhet të përkujtohemi se gja-
sl valës. Ose, kur burimi i zërit lëviz nga vëzhguesi, tësia valore  dhe frekuenca f janë të lidhura me
kurse rrethina pushon, vëzhguesi dëgjon lartësi më barazimin f = vz/, ku vz shpejtësia e zërit.
të madhe të tonit prej asaj që e jep buirimi. Në ras- Nëse me v shënohet shpejtësia me të ci-
tin e kundërt, kur burimi i zërit largohet, vëzhguesi lën lëviz burimi i zërit që e ka frekuencën f, kurse
dëgjon lartësi më të vogël të tonit. Ky efekt vërehet me vz shpejtësia e zërit, frekuenca që megjithatë
kur automobili ose lokomotiva të cilët japin signale do të regjistrohet është:
të zërit kalojnë shpejtë pranë vëzhguesit. vz
f' f . (2)
Efekti i Doplerit është ndryshimi i freku- vz # v
encës sl zërit gjatëefekt
Dopplerov lëvizjese relative
promena në na
lidhje me
frek-
vencijata
burimin na zvukot
e përanuesit.
Dopplerov pri relativno dvièwe
efekt e promena na frek- Shenja „-“ është për gjendjen kur burimi i zërit
na izvorotna
vencijata vo zvukot
Efekti odnos napri
i Dopleritpriemnikot.
është dukuri karakteris-
relativno dvièwe afrohet, poashtu pranuesi do të regjistron ( vëzh-
na izvorot vo odnos na priemnikot.
tike për të gjitha valët e lëvizjes-valët e ujit, valë guesi dëgjon) zë me frekuencë më të madhe prej
të zërit dhe ultrazëri, por gjithashtu edhe gjatë frekuencës f që e jep burimi i zërit. Shenja „+“
shpërndarjes të valësve të dritës, radivalëve dhe vlen nëse burimi i zërit largohet me shpejtësi v
valëve tjera elektromagnetike. dhe poashtu regjistrohet zëri me frekuencë më të
Që ta sqarojmë këtëefekt do të supozojmë se vogël.
burimi i zërit O (fig.1) lëviz me shpejtësi v nga Në rastin kur vëzhguesi lëviz me shpejtë-
vëzhguesi i cili qëndron te pika A, kurse pikat 1, si v, kurse burimi i zërit qetësohet, frekuenca që
2, 3, 4 ... e tregojnë gjendjen burimin e zërit O për regjistrohet është
intervale të barabarta kohore. vz r v
Kur burimi i zërit është në pozitën 1, prej f' f , (2)
vz
tij niset valë sferike dhe në momentin e dhënë
në formë të sferës, qendra e të cilit është pika 1, shenja „+“ vlen kur pranuesi i zërit (vëzhguesi) afro-
zgjerohet deri te pika A. Diçka më vonë kur buri het nga burimi, kurse „-“ kur pranuesi largohet.
114
Gjithashtu, kur valët reflektohen prej pen- > u), para ballit të aeroplanit ajo valë gjithmonë
gesës lëvizëse, frekuenca prej valës së reflektuar, për është në formë pikash. Pas aeroplanit rrezet e
shkak të efektit të Doplerit, ndryshon prej frekuen- frontit të valëve alementare rriten me shpejtësi
cës së valës ndërhyrëse. Kur vala ndërhyrëse dhe e të zërit u. Fronti i atyre valëve është në formë të
reflektuar do të sillen deri te interferenca, për shkak konit (fig.4). Përkatësisht, pas burimit krijohet
të ndryshimit të vogël te frekuencat krijon rahje ose valëndërhyrëse te koni.
goditje të zërit.Kjo dukuri mundet të shfrytëzohet
për caktimin e shpejtësisë së pengesave lëvizëse.
Efekti i Doplerit është karakteristik për të gjithë vavion
llojet e valëve. Për shembull, valët e ultrazërit të
reflektuara prej enëve të trupthave të gjakut japin D
informatë për shpejtësinë e gjakut te enët e gjakut, vala
regjistrohen ndryshimet te frymëmarrja. u ndërhyrëse
Në astronomi efekti shfrytëzohet gjatë për- v >u
avion
caktimit të shpejtësisë së lëvizjes së ndonjë ylli ose
galaksioni në lidhje me Tokën.Drita që vjen prej Fig. 4
yjeve e cila largohet prej Tokës ka frekuencë më të Ai përhapet në sipërfaqen e Tokës me
ulët prej dritës të emetuar nga atomet të elementit shpejtësi të aeroplanit v. Nëse aeroplani fluturon
të njëjtë kur ato janë të qeta. Thuhet vijat spektrale poshtë, në momentin kur fronti i valës do të arrin
të dritës prej atij ylli janë zhvendosur nga e kuqja. sipërfaqen e Tokës, dëgjohet zhurmë e njohur si
probivawe na zvu~nata
Në principin e efektit të Doplerit radarët e „depërtimi
bariera". i barrierës së zërit „.
policisë gjatë kontrollës në komunikacion e përcak- Këndi ndërmjet valës dhe boshtit të konit
tojnë shpejtësinë e automjetit. () është i njohur si këndi i Мах sin  =agolu / vna.
Gjatë
Mah goditjeve paraqitet shtypja plotësuese prej
të cilave mund të thyhen edhe dritaret e n dërte-
vala save. Vala goditëse zmadhohet me zmadhimin e
ndërhyrëse
numrit të Мах, që është dhënë me M = v / u. Nëse
M=1 domethënë aeroplani lëviz me shpejtësi 330
ms-1; M=2 shpejtësia e aeroplanit është dyherë më
vavionit=u e madhe se shpejtësia e zërit.
Pyetje dhe detyra

Fig 3
1.Në rrugën magjistrale qëndron vëzhgues.
Rast special i efektit të Doplerit është de- Automobili i cili lëviz me shpejtësi 20 m/s, vjen
përtimi i barrierës
"probivaweto së zërit „. bariera"
na zvu~nata Për sqarimin e këtij nga vëzguesi dhe e kalon me sirenën e shtypur
efekti është e domosdoshme të supozohet se çdo frekuenca e së cilës është 540 Hz. Sa frekuencë re-
pikë, nëpër të cilën kalon burimi, përhapet vala ele- gjistron vëzhguesi gjatë afrimit dhe gjatë largimit
mentare. Kur burimi i zërit (për shembull aeropla- të aujtomobilit? (Përgjigje: 574 Hz, 510 Hz)
ni) lëviz me shpejtësi të barabartë me shpejtësinë 2.Çfarë shpejtësie mund të arrin aeroplani su-
e shpërndarjes së zërit, valët e zërit grumbullohen personik për të cilin iM=6,15
Informacii ? ( 2030
simulacii m/s)
za Dopleroviot
efekt pobarajte na:
para tij duke krijuar valë të rrafshët që përhapet në
kahe normale të lëvizjes së burimit (fig.3). Informime dhe simulime për efektin e Doplerit
kërkoni në:
Nëse shpejtësia e aeroplanit v bëhet www.scholsobservaory.org.uk/internal/doppler.htm
http://webphysics.davidson.edu/Applets/Examples_
më e madhe prej asaj të valëve të zërit u (v From_Others/doppler.html
115
9.1. OSNOVNI SVOJSTVA NA 9. Mekanika e fluidëve
FLUIDITE
9.1. OSNOVNI SVOJSTVA NA
FLUIDITE
9.1. VETITË THEMELORE TË horizontale. Nëse mbi lëngun, përveç forcës së
FLUIDËVE peshës Tokësore veprojnë edhe forca tjera, sipër-
Me fluid nënkuptohet mjedisi material me grimca faqja e lirë do të vendoset rezultanta normale në
përbërëse të lehta për të lëvizur. Pikërisht, lëngjet rezultanten e të gjitha forcave që veprojnë në të.
dhe gazrat me merin e përbashkët njihen si fluide. Rast karakteristik paraqitet, nëse lëngu
Gjatë studimit të lëngjeve shqyrtohet modeli i flu- së bashku me në enë cilindrike rrotullohet rreth
idit ideal për të cilin llogaritet se është jokompre- boshtit vertikal ОО‘ (fig.2). Në çdo pikë mate-
sibil dhe mundet të eliminohen forcat e fërkimit riale me masë m prej sipërfaqes së lëngut një-
të brendshëm (viskoziteti). Fluidet reale posedoj- kohësisht
veprojnë, forca vertikale e vendosur të

në veti të komprosibilitetit dhe viskozitetit. peshës G = mg dhe forcës inerciale të vendosur
Mekanika e fluidëve i përfshin aeromeka- horizontalisht F=mr2, të ashtuquajtur forca cen-
nikën dhe hidromekanikën. trifugale, ku r është largësia e pikës materiale prej
Është patjetër të vendoset edhe kjo pyetje: ci- boshtit të rrotullimit,  është shpejtësia këndore
lat janë vetit që i bëjnë lëngjet dhe gazrat të rreth boshtit ОО‘. Megjithatë, sipërfaqja e lirë e
ndryshme? lëngut do të vendoset normalisht në rezultanten
Kështu, për shembull, gazrat kanë veti ta e këtyre dy forcave. Sipërfaqja e lirë e lëngut e ka
plotësojnë tërë vëllimin që e kanë në diskonim. Ato formën e paraboloidit rrotullues.
kanlë dendësi të vogël dhe lehtë komprimohen. Prej fihurës 2 drejtpërdrejt mund të ven-
Ngjashëm me trupat e ngurtë, lëngjet dosen edhe kushte për baraspeshën:
janë inkompresibile të jashtëzakonshme, krse
kjo do të thotë se rezistencë e madhe e forcave të mrZ2 rZ2
tg M = . (1)
jashtme atë të mos kryejnë deformim vëllimi. Për mg g
dallim prej trupave të ngurtë të cilët kanë elastici-
tet të formës dhe vëllimit, lëngjet kanë elasticitet
të vëllimit. Lëngjet marrin formën e enës. Sipërfaqja e hapësirave të mëdhaja të ujit-
detërat, oqenate është normale në kahen e peshës
O' Tokësore.
Z
Lëvizshmërie e lehtë e molekulave të flu-
r F=mrZ2 idëve është shkaku veprimi i çdo force të jashtme
M
mbi ato të bartet vetëm në kahe të forcës por nëpër
& & & tërë vëllimin e fluidit.
G mg & &
G mg FR Pikërisht, kur vepron forca e jashtme,
O do të paraqiten forca elastike me të cilat lëngu i
Fig. 1 Fig. 2 kundërvihet të mos vjen deri te deformimi i vël-
silitëna
limit. Këto forca elastike pritisok.
cilat gjithmonë janë të
Si pasojë e ndërtimit molekular, vetia the- orientuara normalishtsili nga na
ai dhe cilido element i
pritisok.
melore e lëngjeve dhe gazrave është lëvizshmëria lëngut, quhen forcat e shtypjes.
më e madhe e tyre. Se forcat e shtypjes te fluidet që e krijon
Lëvizshmëria e lehtë e grimcave të lën- forca e jashtme vepron me të njëjtin intensitet
gut mundëson lëngu të jetë në baraspeshë vetëm çdo kundi te fluidi, mund të vërtetojmë me këtë
atëherë, nëse forcat të cilat veprojnë në të janë me eksperiment: enë me shumë vrima, sikurse është
kahe normale në sipërfaqen e saj. Poashtu, te ena treguar te fig.3 është mbushur me lëng. Kur lën-
e gjerë sipërfaqja e lirë e lëngut, nëse në të ve- gu te ena nëpërmjet kujës lehtë të lëvizshëm do 
pron vetëm forca e peshës Tokësore (fig.1), është t‘i nënshtrohet veprimit të forcës së jashtme, F ,
116
9. Mekanika e fluidëve
forca e shtypjes, që poashtu krijohet një lloj në të forcat me të cilat veprojnë te sipërfaqet, mund të
gjitha kahet e fluidit dhe prandaj prej të gjitha përfundohet se herësi prej forcave dhe syprinës
vrimave të enës dalin curril uji identik. Prandaj, te të cilat veprojnë forcat normalisht në ato, është
veprimi i forcave të jashtme nëpër fluidë bartet në madhësi konstante:
të gjitha kahet një lloj. F1 F2 F3
p. (2)
S1 S2 S3
Ajo është madhësia fizike shtypja. Pikëris-
& ht, shtypja definohet si herës i madhësisë së forcës
F së shtypjes F e ciola vepron normal në sipërfaqen
dhe syprina S në të cilën ajo forcë vepron:
F
p . (3)
S
Fig. 3. Forca e shtypjes te fluidi bartet me të
Duke shfrytëzuar barazimin (3) mund të
njëjtin intensitet në të gjitha kahet një lloj. Kjo
përcaktohet njësi për shtypjen. Njësia për shtyp-
gjykohet sipas curilave identike të ujit.
jen në SI është 1 Pa (paskal)
Shpërndarja e të gjitha forcave të shtypjes nëpër 1N
1 Pa . (4)
lëng karakterizohet
pritisok me madhësinë fizike shtypje. m2
pritisok
Prej çka varet shtypja?
pritisok
pritisok Shtypja prej 1 Pa (paskal) krijohet kur forca prej
F2 F= 1 N vepron në mënyrë të njëtrajtshme mbi
pritisok S2 sipërfaqen me syprinë prej S = 1m2 që është ven-
dosur normal te forca. Në praktikë shfrytëzohen
&
F3 edhe njësi më të mëdhaja prej raskalit, sikurse ki-
PRIMER
lopaskali 1.
dhe megapaskali:
PRIMER 1.
PRIMER 1.
1 kPa =101.3 Pa dhe 1 MPa =106 Pa.
PRIMER
S1 PRIMER 1.
S3 SHEMBULLI 1. Rezervuari drejtkëndor i
& mbushur me ujë.1.Syprina te baza e rezervuarit
PRIMER
F1 është S=16 m2, kurse lartësia e ujit 5 m. Të cakto-
Re{enie.
Re{enie.
het shtypja e bazës së enës. Dendësia e ujit është
Fig.4. Forca e shtypjes që e krijon forca e jashtme Re{enie.
Re{enie.
 =100 kg/m3
Re{enie.
vepron me të njëjtin intensitet çdo kundi te
Zgjidhje. Forca me të cilën uji kryen
fluidi. Re{enie.
shtypje në bazë të enës është e barabartë me
peshën e shtyllës ujore të bazës së enës me lartësi
Që të përgjigjemi në kët pyeshqyrtojmë
h=5 m dhe syprina S=16 m2 . Që të përcaktohet
këtë eksperiment të thjesht:enë me formë sferike
pesha e ujit, së pari duhet të caktohet masa e ujit
është mbushur me ujë dhe ka tre vrima me sipër-
m=  V . Nëse vëllimi i ujit është: V = Sh . Pesha e
faqe të ndryshme m(fig. 4). Nëse vrima me sipër-
ujit është:
faqe S1 nëpërmjet kujës lehtë të lëvizshme vepron
 m
forca e jashtme F 1, kujat e vrimave me syprina S2 P mg UV 80 10 3 kg 9,8 2 | 800 000 N
dhe S3 zhvendosen përjashta. Që të kthehen në s
Përpritisokot
Za shtypjen e bazës së enës
na dnoto kemi: se dobiva:
od sadot
pozitënfillestare

është e nevojshme të vepron me
P 800 000 N N
forcat F 2 dhe F 3, përkatësisht. Nëse përcaktohen p 2
50 000 2 50 10 3 Pa .
S 16 m m
117
Caktimi i shtypjes së bazës së enës mund ta bëjmë

& &
F1 F2
edhe në mënyrë më të thjeshtë.
Nëse lartësin e ujit e shënojmë me h, sy-
prinën me S, dendësinë e lëngut me . l2
Vëllimi i lëngut është V= S h. Masa e lëngut është
l1 S1 S2
përcaktuar me m =  V ose m=  S h.
Pesha e lëngut është P = mg =g S h.
Pasi pesha e lëngut është e barabartë me forcën vaj
me të cilën lëngu vepron te baza e enës, për shty-
pjen fitohet: Fig. 1
P UghS 
p ili p
, ose . Kur nën veprimin e forcës F 1 zhvendoset
S S
kuja me syprinë S1 , do të zhvendoset edhe kuja
d.m.th.,
t.e. p Ugh ; (5) 
me

syprinë

S2
në të cilën vepron forca F 2
. Forcat
Kjo është edhe barazimi për shtypjen F 1 dhe F 2 mund të shprehen nëpërmjet shtypjes:
e lëngut në fundin e enës. Sikujrse që do të tre- F1= p1 S1.; F2= p2 S2.
gojmë te 9.3. kjo është shtypja hidrostatike. Prej PRIMER 1.
SHEMBULLI
PRIMER
barazimit (5) shihet se shtypja varet vetëm prejPRIMER 1. 1. Nëse puna e forcës F është e
PRIMER 1. 1. 1
PRIMER 1.
dendësisë dhe lartësisë së shtyllës së lëngut. barabartë
PRIMERme 1. punën e forcës F2 që vepron në ku-
Pra{awa i zada~i jën tjetër të tregohet se vlen ligji i Paskalit.
Pyetje idhe
Pra{awa
Pra{awa
Pra{awa
i detyra
zada~i
zada~i
ii zada~i 
Pra{awa
1.Çka jan ë fluidet dhe çfarë
Pra{awa zada~i
veti kanë ato?
i zada~i Zgjidhje. Puna e forcës F 1 gjatë zhvendosjes së
Re{enie.
Re{enie.
kujës me syprinë S1 për largësinë l1 dhe puna e
2.Si definohet shtypja dhe cila është njësia e saj Re{enie.
Re{enie.
Re{enie.
Re{enie.
forcës F e kryer gjatë zhvendosjes së kujës S2 ,
në SI ? 2
përkatësisht janë:
9.2. PASKALOV ZAKON
9.2.
9.2.
9.2. PASKALOV
9.2.
PASKALOV
PASKALOV ZAKON
LIGJI I PASKALIT
ZAKON
ZAKON A 1 = F 1 l1 = p 1 S 1 l1 . (1)
9.2.
9.2. PASKALOV ZAKON
PASKALOV ZAKON
A 2 = F 2 l2 = p 2 S 2 l2 . (2)
Vërejtëm se forca e shtypjes që e krijon fluidi, nëse
ai i nënshtrohet në veprimin e forcës së jashtme, Poashtu, puna e forcës F1 është e barabartë me
vepron një lloj nëpër tërë vëllimin e fluidit. Për punën e forcës F2 që vepron te kuja e dytë, d.m.th.,
këtë shkak edhe shtypja e fluidit, e përcaktuar me A1 =A2 : p 1 S 1 l1 = p 2 S 2 l2 , (3)
barazimin (3), do të vepron një lloj nëpër tërë vël-
p 1 V1 = p 2 V2
limin e fluidit.
e: pritisokot
Njëra prej{to
vetivego themelore
sozdava të nadvore{na
lëngut ësh-
e: pritisokot
sila niz fluidot {to
vo go sozdava
site nasoki nadvore{na
se prenesuva ku S1 l1 = V1 ; S2 l2 = V2 është vëllimi i formuar prej
e: e:
pritisokot
pritisokot {to{to go gosozdava
sozdava nadvore{na
nadvore{na
të:
e:
sila stypjen
pritisokot
e: niz niz që e
fluidot
pritisokot
ednakvo.
krijon
{to
vo
{to forca
site e jashtme
go sozdava
nasoki
gonasoki
sozdava se nëpër të ci-
nadvore{na
prenesuva
nadvore{na zhvendosjes së kujës 1 dhe kujës 2. Gjatë supozim-
sila
sila
sila niz
fluidot
fluidot
niz fluidot vo vo
site
site
vo kahet nasoki
site nasoki se se
prenesuva
prenesuva
se lloj.
prenesuva
lën
sila
ednakvo. fl
ednakvo.
ednakvo.uidi
niz në të gjitha
fluidot vo site bartet
nasoki një
se Deri
prenesuvate it se lëngu është i pakompresuar, (V1 = V2), prej
ednakvo.
kjo njohuri ka
ednakvo. ardhur Blez
Paskaloviot zakon Paskal (Blise Paskal, baraziomit (3) fitohet se shtypjet janë të barabarta:
Paskaloviot
1623-1662)Paskaloviot
dhe në fizikëzakon zakonsi Ligji i Paska-
njihet
Paskaloviot
Paskaloviot zakon
zakon
Paskaloviot
lit. Ligji i Paskalit zakon për shembull,
vjen në shprehje, p1 = p2 (4)
te shtypjet hidraulike, frerat hidraulike karriket e Ky është ligji i Paskalit. Në bazë të këtij ligji mund
Hidrauli~na presa
dentistëve, ngritëset etj.
Hidrauli~na presa të shkruhet:
Hidrauli~na
Hidrauli~na
Hidrauli~na presa
presa
presa (fig.1), në formën
Shtypja hidraulike
Hidrauli~na presa F1 F2 F1 S1
më të thjeshtë përbëhet prej dy enëve cilindrike , përkatësisht . (5)
të bashkuara të mbushura me fluid në skajet e të S1 S2 F2 S2
cilit pa fërkim lëvizin kujat.
118
9.3.
9.3. HIDROSTATI^KI
HIDROSTATI^KI
Kjo do të thotë se, nën ndikimin e ndonjë 9.3. SHTYPJA
9.3. HIDROSTATIKE
HIDROSTATI^KI
PRITISOK
force të vogël F 1 mbi kujën S1 shkaktohet forcë më PRITISOK
PRITISOK
e madhe mbi kujën S2. Pikërisht, te shtypjet hi- Shtypja që paraqitet te brendësia e lëngut
draulike fitohet forca për llogari të rrugës së kalu- si pasojë e veprimit të forcës së peshës Tokësore
ar. Pikërisht, rrugët që kujat 1 dhe 2 i kalojnë janë quhet shtypje hidrostatike.
në
c proporcion të zhdrejtë me madhësitë e forcave:
F1 l2
(6)
F2 l1
1
Sipas shtypjes hidraulike shfrytëzohet 1 1
2
atje ku duhet të fitohen forca të mëdhaja (ngrit- 2 2
ja e ngarkesës së madhe ose arritja e shtypjeve të 3
mëdhaja).
PRIMER 2. 3 3
PRIMER
PRIMER 2. 2. 4
SHEMBULLI 2. Mbi kujën e vogël të shtypjes 4 4
hidraulike vepron forca F1=30 N. Syprina e ku-
jës më të madhe është S2 =100 S1. а) Të caktohet
forca e cila vepron mbi kujën e madhe. b) Si është Fig. 1
raporti i rrugëve të cilat e kalojnë kujat? 
Re{enie.
Re{enie. Pikërisht, të gjitha molekulat me peshën
Zgjidhje. а) Shtypjen që e krijojnë forca F 1 mbi
Re{enie.
kujën e vogël të shtypjes hidraulike p=F1/S1, ku S1 e tyre veprojnë në bazën e enës, ku kryejnë shty-
është syprina e kujës së vogël. Pasi lëngu është i pa pje në të. Nëse lëngu (fig.1) është ndarë në numër
shtypur, vëllimi i lëngut që shtypet prej kujës së më të madh të shtresave të barabarta 1, 2, 3, etj.,
vogl dhe të madhe është i barabartë dhe përandaj: shtresa më e lartë (shtresa 1) nën ndikimin e for-
cës peshë kryen shtypje në shtresën 2. Sipas ligjit
l1 S2 të Paskalit, ajo shtypje bartet në të gjitha shresat e
l1S1 l2 S 2 odnosno
d.m.th., 100 .
l2 S1 më poshtme. Shtresat të cilat janë më poshtë janë
Forca, pra , që vepron mbi kujën e madhe të shty- të nënshtrura në shtypje tgë madhe.
pjes, në pajtim me ligjin e Paskalit do të jetë: Te tëp gjitha pikat e një sipërfaqe hori-
zontale shtypja hidrostatike është e barabartë.
S2
F2 pS1 F1 3000 N . Vendi gjeometrik i pikave në lëng ne shtypje hi-
S1 drostatike të barabartë formon sipërfaqe nivelore.
b)
b) Nëse
Ako syprina e kujës
plo{tinata namë të madhe është
pogolemiot klip e Duke filluar prej sipërfaqes së lirë të lën-
l1 S 2 gut, ku p = 0, shtypja hidrostatike rritet edhe aq
S2 =100 S1 od
ngauslovot
kushti 100 fisetohet
dobiva
l 2 S1 më shumë e më shumë, që ta arrinë vlerën më të
Kako rezultat na sopstvenata teìna
deka l1 100 l 2 . madhe
na
të bazës
Kako
Kako
te~nosta, a
së enës. na
rezultat
rezultat
soglasno na
so
sopstvenata
sopstvenata
Paskaloviot
teìna
teìna
zakon,
na
na te~nosta,
Si
te~nosta, a
a soglasno
rezultat i
soglasno so
peshës
so Paskaloviot
së vet të
Paskaloviot zakon,
lëngut, por
zakon,
pritisokot
pritisokot e
e najgolem
najgolem na
na dnoto
dnoto od
od sadot.
sadot.
Pra{awa
Pra{awa i zada~i në pajtim meeligjin
pritisokot e Paskalit,
najgolem shtypja
na dnoto është m ë e
od sadot.
Pyetje dhei
Pra{awa zada~i
idetyra
zada~i
madhe në bazën e enës
1.Si sqarohet fakti se shtypja te lëngjet dhe gazrat Në pajtim me ligjin e Paskalit, shtypja
bartet në të gjitha kahet një lloj? nuk paraqitet vetëm në bazën ehidrostati~ki
enës. Te lëngu
hidrostati~ki
pritisoci hidrostati~ki
2.Si eksperimentalisht do të tregoni se forca e sh- ekzistojnë
pritisocikëto shtypje, të cilat njihen me emrin e
pritisoci
typjes te fluidi bartet me të njëjtin intensitet në të përbashkët shtypjet hidrostatike: shtypje anësore,
gjitha kahet një lloj? shtypje e kahëzuar kah bata e enës she shtypja e
kahëzuar lartë.
119
Se shtypja hidrostatike e të gjitha faqeve kahes, kompemzohen. Faktikisht, mbi shtyllën e

të një sipërfaqeje nivelore (thellësi të njëjtë) është lëngut ABCD veprojnë forcat:
e barabartë, mund të bindemi me provën të pa- 1.Forca e shtypjes që vepron në sipërfaqen e
raqitur në fig. 2. sipërme F1 = Spo , ku po është shtypje atmosfe-
rike;

2. Forca peshë që vepron te shtylla e lëngut

G = mg ;
3.Forca e shtypjes që vepron në sipërfaqen e
poshtme F2 =S p.
po
M A D
h & &
G mg
Fig. 2
B C
Te ena me ujë është zhytur kuti metaliM p
e cila në njërën faqe është e mbyllur me membra-
në gome. Kutia e metalit M me zorrë gome është
e lidhur me monometrin. Nën ndikimin e shty- Fig. 3.
pjes hidrostatike të ujit, membrana e gomës de-  
formohet, por me të kompromohet ajri në kuti. Forcat F l dhe G kanë

drejtim dhe kahe të
Kjo sell deri te zmadhimi i shtypjes që vepron në të barabartëт , kurse forca F 2 ka drejtim të bara-
sipërfaqen e lirë të krahut i gypit U, përkatësisht bartë por kahe të kundërt me ato. Këto forca janë
gypi U do të tregon ndryshimin te shtypjet. Ky në baraspeshë statike:
ndryshim do të jetë aq më i madh sa më thellë Fj + F2 + G = 0 d.m.th., Sp = Sp0.+ mg . (1)
është zhytur kutia e metalit M.Kjo tregon se në Kur në barazimin e fundit masa e shtyllës
thellësi më të madhe shtypja hidrostatike ësh- së lëngut do të shprehet nëpërmjet dendësisë dhe
të më e madhe. Megjithatë, nëse kutia e metalit vëllimit (m =  V = hS), pas pjesëtimit me S për
mbahet në thellësi të njëjtë, kurse membrana e shtypjen e cila gjendet në thellësi h, fitohet:
kutisë rrotullohet në të gjitha anët, ndryshimi i p = po + gh . (2)
lartësisë te lëngu manometrik nuk ndryshon. Me
eksperimentin tregohet se shtypja hidrostatike në Nëse shtypja hidrostatike është shumë më e mad-
thellësi të njëjtë prej lëngut është e barabartë në të he prej shtypjes atmnosferike p>>po , barazimi
gjitha kahet. (2) mund të shkruhet:
Ligji sipas të cilit ndryshon shtypja hi- p = gh . (3)
drostatike me thellësinë e shtyllës së lëngut do ta Barazimi (3) një lloj vlen për të gjitha
realizojmë me ndihmën e fig. 3. shtypjet të cilat gjenden në sipërfaqe nivelore të
Së pari të veçojmë element prej lëgut në caktuar. Barazimi (3) tregon se shtypja hidrosta-
formë të cilindrit ABCD që e ka lartësinë h dhe tike e ndonjë niveli nuk varet prej formës së enës,
prerje tërthore S. Në pajtim me ligji e Paskalit, d.m.th., prej vëllimit të lëngut në enël, por vetëm
shtypjet anësore prej elementit të veçuar, si të ba- prej thellësisë h në të cilën gjendet sipërfaqja ni-
rabarta sipas madhësisë, kurtse të kundërtë sipas velore në lidhje me sipërfaqen e lirë të lëngut.
120
Prandaj edhe
silataforca
so me
kojatëte~nosta
cilën lëngu vepron na
dejstvuva në F= p S = gh S.
dnoto od sadot ne zavisi od koli~estvoto
bazën e enës nk varet prej sasisë së lëngut por na Përfundojmë se forca e shtypjes së njërit lëng me
te~nostasilata
tuku samo od te~nosta
visinata dejstvuva
na te~niot
vetëm iprej
stolb od
lartësisë
so së
povr{inata
shtyllës
koja
na
së lëngut
dnoto na
dhe prej
sadot
na të cilën ajo vepron mbi bazën e enës (pa marrë
dnoto od sadot ne zavisi od koli~estvoto
sipërfaqes së bazës së enës. na parasysh formën e saj) është e barabartë me mad-
te~nosta tuku samo od visinata na te~niot
stolb i Fakti se shtypja na
od povr{inata hidrostatike e thellësisë
dnoto na sadot hësinë e peshë së shtyllës vertikale baza e slë cilës
së caktuar nën sipërfaqen e lirë të lëngut është është baza e enës.
konstant dhe ka madhësi të caktuar me barazimin g c d f
(3) manifestohet edhe nëpërmjet njërës dukuri e
cila në pamje të parë duke e pabesueshme. Ajo
hidrostati~kiot paradoks.
është paradoksi hidrostatik.
hidrostati~kiot paradoks. h
M d a b e
Fig. 5
P
Ta shqyrtojmë fig. 5. Te syprina të shënu-
ar me ab të fundit të enës vepron shtypja p=gh.
Sipas ligjit të Paskalit shtypje të atillë të njëjtë ka
T
edhe te syprinat da dhe be. Poashtu, forca e sh-
typjes hidrostatike F=pS që vepron në tërë bazën
de (S) do të jetë e barabartë me tërë shtyllën ver-
Fig. 4. Shtypja hidrostatike nuk varet prej formës tikale shtyllë vertikale të lëngut defg (hS = Vdefg).
së enës. Paradoksi hidrostatik. Ajo forcë është shumë më e madhe se forca që e
shkakton lëngu te ena e paraqitur te fig.5.
Paradoksi hidrostatiuk mund të tregohet Të mendojmë tani se gypi më i ngushtë
me instrumentin të paraqitur në fig. 4. Ai për- i enës (fig.5) ngushtohet shumë edhe më shumë.
bëhet prej një terazie në të cilën në njërin krah Në këtë rast edhe me sasi të vogël të ujit mbi ba-
është vendosur pllakë e lëmuet e cila mundet të zën më të gjerrë mund të shkaktohet shtypje shu-
jetë baza e gypit të qelqit me form ë të ndryshme. më e madhe.
Nëse te krahu i dytë vendoset pesha Т pllaka P do Në fund, në lidhje me përfundimin e
të prek bazën e njërës prej gypave. Çdonjëri prej fundit, të japim edhe një gjë interesante: Paskali
gypave vinkulohet me unazën metalike M dhe në vitin 1648 bashkohorëve u tregoi se fuçia, në
mbushet me ujë deri sa pllaka P nujk ndahet prej të cilën ka pasur gyp të hollë dhe të lartë deri te
unazës. Poashtu mundet të sihet se te të tre rastet kati i dytë të shtëpisë së tij, me një gotë ujë të ven-
Pra{awa i zada~i, aktivnosti
lartësia e shtyllës së lëngut ku ndahet pllaka P prej dosur te gypi do të shkatërrohet.
unazës është e barabartë. Pra{awa i zada~i, aktivnosti
Pikërisht, forca e shtypjes F që vepron Pyetje, detyra, aktivitete
mbi bazën është prodhim prej shtypjes hidrosta- 1. Si do të tregohet se shtypja hidrostatike në
tike nën sipërfaqen e lirë të lëngut dhe syprinës së nivele sipërfaqësore të ndryshme të lëngut të
bazë S: ndryshëm. I njëjti nivel i sipërfaqes është e bara-
bartë në të gjitha kahet.
121
9.4. SHTYPJA ATMOSFERIKE
Mbështjellësi ajror rreth Tokës quhet at-

mosfera. Për shkak të veprimit të forcave të gra-
vitacionit ajo rrotullohet bashk me Tokën. Masat
ajrore që e përbëjnë atmosferën kryejnë shtypje
që manifestohet si shtypja atmosferike. Shtypja
atmosferike është më e madhe në afërsi të Tokës.
Fig. 6 Natyra e kësaj shtypje është e njëjtë me shtypjen
hidrostatike që paraqitet te lëngjet.
2. Bëni këtë eksperiment (fig.6). Ena e lartë cilin-
Veprimiypjes atmosferike mund të tre-
drike ka disa vrima të vogla në lartësi të ndryshme.
gohet me shumë prova. Do të tregojmë disa prej
Kur enën do ta mbushni me ujë çka vëreni? Pse
tyre. Mbi gotën të mbushur me ujë është vendo-
currilat e ujit janë me gjatësi të ndryshme?
sur copë e letrës së trashë. Nëse letra shtrihet mirë
te tehet e gotës kur ajo do të përmbyset, letra nuk
çkapet prej gotës, kurse uji nujk derdhet (fig.1а).
a) b)
b)
Fig. 7 a)
3.Bëri këtë eksperiment. Enë e lartë cilindrike Fig. 8

(gyp) te e cila baza të eliminohet, zhytni në tje- Prova e dytë: merret gyp i gjatë i mbyllur
tër enëmë të gjerë (fig. 7а). Filloni ta mënjanoni me tap i cili mund ta mbyll dhe hap gypin. Gypi
gypin. Pastaj hidhni akoma ujë deri sa nuk bie evakuohet dhe mbyllet dhe kështu me pjesën ku
te baza (fig. 7а). Kur do të bie baza e enës më të është tapa zhytet te ena më e gjerë të mbushur me
ngushtë? Çka treguat me këtë eksperiment? ujë. Kur do të hapet tapa currili prej ujit sikurse
4.Kontrolloni ligjin e Paskalit në këtë shembull te prej fontane hyn në gyp (fig. 1b). Uji hyn te gypi
ky shembull. Te fuçia me rreze 0,30 m është ven- pasi shtypja atmosferike e rrethinës është më e
dosur gyp vertikal me rreze 0,30 cm dhe lartësi 12 madhe se shtypja e gypit.
m. Të caktohen: а) masa e ujit b) forca në fundin Madhësia e shtypjes atmosferike eksper-
e fuçisë. Sa do të jetë forca e shtypjes kur uji nuk time-ntalisht është përcaktuar prej Bvangelista
është në gyp, por te fuçia me rreze 0,30 m? Toriçeli (1608-1647). Për këtë qëllim shfrytëzo-
(Përgjigje: m=0,34 kg ,p=1,5.104N) het gypi i qelqit me gjatësi prej një metër, i mbyl-
lur pprej njërit skaj dhe e tëra e mbushur me zhi-
vë.
122
më e vogël se dendësia e tij në sipërfaqen e Tokës,

kurse në lartësi prej 11 km 4 herë më e vogël etj.
Përveç prej këtyre elementeve, vlera e tij
varet edhe prej gjendjes kohore (temperatura e aj-
po h=0,76 m rit dhe lagështia). Përvoja tregon se rënia e shtyp-
Hg jes i kushtohet zmadhimit të lagështisë së ajrit.Kur
lagështia e ajrit është më e madhe përzierja e ajrit
dhe avulli i ujit ka dendësi më të vogël, për shkak
të cilës shtypja atmosferike është më e vogël. Pran-
dahj shtypja atmosferike në të njëjtin vend nuk ka
Fig. 2. Eksperimenti i Toriçelit. vlerë konstante, por shpesh ndryshon. Shtypja at-
mosferike është tregues shumë i rëndësishëm për
Gypi i mbushur mbyllet me gisht, përm- ndryshimet kohore dhe prandaj rregullisht matet
byset dhe zhytet te ena e gjerë te e cila ka zhivë. në stacionet m meteorologjike.
Poashtu, nëse eksperimenti kryhet në zero lartësi Shtypja atmosferike prej 101,3 kPa në të
mbidetare, zhiva te gypi lëshohet deri te lartësi cilën është adaptuar bota e gjallë në Tokë nuk
h=0,760 m, e matur prej sipërfaqes së lirë të zhi- duket shumë e madhe.
vës nga ena më e gjerë (fig. 1). Në kushte të këtil- Gerike (Otto von Guericke, 1602-1686 në
la shtypja hidrostatike e shtyllës së zhivës te gypi Magdeburg) qaë ta vërteton sa është i madh ndi-
është e barabartë me shtypjen e jashtme atmosfe- kimi i shtypjes atmosferike, në vitin 1621 në afërsi
rike po që vepron mbi sipërfaqen e lirë të zhivës të Jena e realizoi këtë eksperiment: dy topa gjysmë
te ena e gjerë. të zbrazët (gjysmëtopa makdeburgu) mund të
Për shtypjen normale atmosferike merret mbivendosen ashtu që të formojnë top të zbrazët.
shtypja e nivelit detar, për temperaturë 273,16 К (0о Në njërin gjysmëton është ndërtuar vrimë me
C) dhe gjerësi gjeografike 45о, aiu është: po=  gh mbërthyese. Ndarja e gjysmëtopave realizohet pa
po=13,6 103 kgm-3 9,81 ms-2 0,76 m=101396 Pa, vështirësi. Megjithatë, nëse nëpër mbërthyesen
me ndihmën e pompës së vakuumit nxirret ajri,
ku  = 13,6 103 kg m-3 është dendësia e zhivës. për shkak të shtypjes së zvogëluar te gjysmëtopat
Prej këtu mund të njehsohet çfarë shtypje i përg- ndarja është vështirësuar ose është e pamund-
jigjet 1mm Hg. shme. Që të ndahen gjysmëtopat prej të cilëve nx-
1mm Hg = 133 Pa. irret ajri, Gerike ka lidhur nga katër kuaj prej të
Përveç kësaj, për matjen e shtypjes dy anëve. Nëse, tani, nëpër mbërthyesen lëshohet
shpeshherë shfrytëzohet edhe njësia milibar ajri, shtypja e ajrit te gjysmëtopat barazohet me të
(1mbar). jashtmen, dhe ato ndahen pa vështirësi.
1mbar=102 Pa (1 hektopaskal).
Shtypja atmosferike varet, para së
gjithash prej lartësisë mbidetare dhe gjerësisë
gjeografike. Në lartësi më të madhe mbidetare
shtypja është më e vogël. Ky zvogëlimi shtypjes
krijohet prejh dy shkaqeve: në lartësi më të mad-
he trashësia e shtresës ajrore është më e vogël,
por gjithashtu edhe den dësia e ajrit në lartësi më
të mëdhaja është më e vogël. Kështu, në lartësi
5,4 km mbi Tokën dendësia e ajrit është 2 herë Fig. 3. Gjysmëtopat e magdeburgut.
123
Më shumë informata për gjysmëtopat e magde- janë shkaktohet edhe e ndryshimit të pozitës së
burgut kërkoni në internet adresën: shigjetës. Vlera e shtypjes lexohet te shkalla për-
katëse e ndërtuar.Barometrat e këtillë mund të
http://spot.fho-emden.de/pt/ kenë të ndërtuara edhe nga dy shkallë, prej të
experinent/magdeburg1.htm cilave njëra e tregon shtypjen barometrike, kurse
tjetra-lartësinë mbidetare.
9.5.9.5. MATJA E PRITISOK
MEREWE SHTYPJES
9.5. MEREWE PRITISOK
BAROMETRI. Instrumentet të cilët
BAROMETRI.
BAROMETRI.
shfrytëzohen për matjen e shtypjes atmosferike
quhen barometra. Sipas konstruksionit të ndërti-
mit, barometrat janë ndarë me zhivë dhe metalik.
Sk
O Fig. 2. Barometri i Vidievit.
Për regjistrimin e kontinuar të ndryshi-

meve të shtypjes me kohën shfrytëzohen
K barografi. Te ato është ndërtuar mekanizmi për
lëvizjen e një shiriti tei cili shkruhet ndryshimi i
shtypjes gjatë kohës..
MANOMETRI. Shtypja e lëngjeve ose gaz-
MANOMETRI.
Fig.1. Barometri i Fortenit. MANOMETRI.
rave matet me ndihmën e instrumenteve të quajtu-
ra manometra. Sipas konstruksionit, mund të jenë
Barometrat me zhivë punojnë në prin- manometra me lëng dhe manometra metalik.
cipin e eksperimentit të Toriçelit. Te barometri i Për shtypjen afër deri te shtypja atmos-
Fortenit
Fortenoviot
Fortenoviot (fig.1)barometar
ekziston
barometarmundësi për rregullimin ferike shfrytëzohen të ashtuquajtura manome-
e bazës së enës te e cila gjendet. Këtu është ndër- tra të hapur. Për matjen e shtypjeve të mëdhaja
tuar një vint që është në kontakt të drejtpërdrejt me shfrytëzohen manometra të mbyllura të cilët
membranën (К). Në këtë mënyrë, gjatë leximit të shpesh mbushen me zhivë. Te manometrat si lëng,
shtypjes, niveli i zhivës në enë rregullisht është në përveç zhivës, mund të shfrytëzohet edhe uji ose
të njëjtin simbol. Indeksi O, i bërë prej eshtrave të alkooli . Manometratr me lëng shpesh paraqesin
elefantit, paraqet gjendje zero i instrumentit. gypa qelqi në formë të shkronjës latine U.
Më pak preciz janë barometrat metalik, Te fig. 1. а është paraqitur manometër i
të ashtuquajtur aneroidë. I atillë, për shembull, hapur i cili tregon ndryshimin ndërmjet shtypjes
Vidieviot barometar
është barometri i Vidievit
Vidieviot (fig.2).
barometar atmosferike po dhe shtypjes p që matet. Njëri skaj i
Te barometri i Videvit është ndërtuar gypit U është lidhur me sistemi ku sundon shtyp-
kuti metalike dhe është mbyllur me kapak prej ja që mat kurse skaji tjetër i manometrit është i
membrane të hollë valore. hapur, mbi të cilin direkt vepron shtypja atmos-
Mesi i kapakut të kësaj kutie nëpërmjet ferike po.
sistemit prej levave të lehtë është lidhur me shig- Nëse shtypjet po dhe p janë të barabar-
jetë. Gjatë ndryshimit të shtypjes në membranë, ta, atëherë lëngu në të dy skajet e gypit U, sipas
124
ligjit për enët e lidhura, është në nivelin e njëjtë. te e cila duhet të matet shtypja (fig. 4). Nën ndi-
Nëse shtypja p është i ndryshueshëm prej shtypjes kimin e shtypjes, gypi i metalit përjeton deformo
atmosferike p0, lëngu hip lartë ose lëshohet posh- im elastik të ciklat regjistrohen me ndihmën e
të në njërin skaj të gypit në llogari të rënies ose shigjetës së ndërtuar .
hipjes së nivelit në skajin tjetër. Poashtu, kur do të Manometri metalik me membranë është
vendoset baraspesha, vlen: paraqitur në fig 5. Te këto manometra veprimi i
p = po r Ugh (3.4.1) shtypjes bartet te membrana, që është realizuar
me sistem bartës të përshtatshëm Р ështëlidhur
ku  është dendësia e lëngut në gypin U. me shigjetë.
p>po
po
p < po Pa
h
h
M R
b)
Fig. 3. Manometra. Manometra të: а) hapur dhe Fig. 5. Manometri metalik me membranë.
b) mbyllur.
Manometrat e mbyllur shfrytëzohen për Pyetje, detyra dhe aktivitete
matjen e shtypjeve shumë më të mëdhaja se sh-
typja atmosferike. Punojnë në bazë të zbatimit të
ligjit të Boj-Mariotit.
Manomegtra e metalit shfrytëzohen për
matjen e shtypjeve afër ose më të mëdhenjë sew
shtypja atmosferike.Më së shpeshti hasen dy lloje
të manometrave metalik: manometër me gyp dhe
manometër me membranë. h
Fig. 6
Pa
O
1.A varet shtypja atmosferike prej lartësisë mbi-
R detare?
2.Bëni provë të paraqitur në fig 6 dhe sqaroni si
funksionon bartja e lëngut me ndihmën e pipetës.

3.Barometri ujor është konstruktuar prej Paskalit
Fig. 4. Manometri me gyp të lakuar në vitin 1646. Çfarë lartësie ka shtylla e ujit gjatë
Manometra me gyp të lakuar punojnë në bazë shtypjes atmosferike të barabartë me 760 mm
të deformimit elastik që krijohet në hapësirë Hg? (Përgjigje: 10,3 m)
125
9.6. SHTYRJA. FORCA E ARKIMEDIT m=V është masa e lëngut të shtrydhur dendësia
e të cilit është . Forca e shtypjes domethënë është
Për shkak të ekzistimit të shtypjes, Ari- e barabartë sipas madhësisë me peshën e lëngut të
kimedi ka vërtetuar se çdo trup i zhytur në fluid shtypur vëllimi i të cilit është i barabartë me vëlli-
dukshëm e humb nga pesha e tij për aq sa është min e trupit të zhytur. Ajo vepron në qendrën e
madhësia e peshës së të fluidit të shtypur në të. masës së trupit dhe është orientuar lartë.
Sa do të jetë forca e shtypjes që e shkaktojnë
fluidet mbi trupat të zhytur në të, varet prej natyrës
& të vet fluidit dhe prej vëllimit të trupit të zhytur.
x 1 F1 Kjo mund të tregohet me provën të pa-
raqitur në fig. 2). Te spiralja është varë cilindër i
& H zbrazët P dhe cilindër masiv М. Kur cilindri ma-
&
F4 F3 siv do të zhytet në ujë, për shkak të veprimit të
2 & shtypjes zgjatja është më e vogël prej para zhytjes.
F2 Shigjeta, që ta arrin përsëri ndarjen e njëjtë, si-
kurse edhe para zhytjes të cilindrit masiv M, ci-
Fig. 1. lindri i zbrazur P, që ka vëllim të barabartë me
vëllimin e cilindrit masiv, duhet të mbushet me
Për këtë shkak të shqyrtojmë një trup me lëngun e njëjtë te i cili është zhytur cilindri masiv.
formë të rregullt të zhytur në enë me lëng që ka Domethënë, lehtësimi i trupit të zhytur është i ba-
dendësia (fig. 1). Trupi gjendet në largësi x prej rabartë po aq, sa është pesha e lëngut me vëllim të
sipërfaqes së lëngut. Ajo prej të gjitha anëve është barabartë me vëllimin e trupit të zhytur, kurse ajo
nënshtruar shtypjes. Poashtu faqet anësore të sh- është pesha e lëngut të shtypur.
typjes, si të barabarta sipas madhësisë dhe të kun-
dërta sipas kahes, do të zhduken, pra trupi i është
nënshtruar këtyre dy forcave: forca e shtypjes që
vepron mbi sipërfaqen e sipërme të trupit:
F1 = p1 S = Ug x S ; (1)
dhe forca e shtypjes që vepron mbi sipërfaqen e P
sipërme:
F2 = p2 S = Ug (x +H) S . (2)
ku p1 dhe p2 janë shtypjet përkatëse hidrostatike M

të niveleve 1 dhe 2, kurse është syprina e bazave
të cilindrit. Shtypjet janë:
p1 = Ug x dhe p2= Ug (x +H). Fig. 2
Të gjitha të dhëna me (1) dhe (2) nuk janë baraz-
uar. Duke pasur parasysh këtë që p2 > p1 , të trupit Për shkak të dendësisë më të madhe të
vepron forca e rezultantantes (forca e Arkimedit) lëngjeve, forca e Artkimedit m[ë shumë vjen në
që është dhënë me: shprehje te lëngjet se sa te gazrat. Prej këtyre sh-
F = F2 - F1 = Ug H S , (3) kaqeve te lëngjet vjen deri në shprehje ,,të gjithë
F = Ug V, (4) trupat në ujë bëhen më të lehtë’’.
F = mg , (5) Kur ndonjë trup është zhytur në fluid, te
ai veprojnë dy forca me kahje të kundërta. Ato
ku V=SH është vëllimi i lëngut të shtyrë prej trupit,
janë: Pesha Tokësore dhe forca e Arkimedit.
126
9.7. OPREDELUVAWE NA
9.7. CAKTIMI
GUSTINA I DENDËSISË Në kushte laboratorike dendësia e trupa-
9.7. OPREDELUVAWE
9.7. OPREDELUVAWE NA NA ve të n gust dhe lëngjeve mund të caktohet edhe
Në bazë të ligjit
GUSTINA të Arkimedit janë kon-
GUSTINA me piknometër. Piknometri paraqet shishe të qe-
struktuar instrumente të cilët shfrytëzohen për lqit me fyt të ngusht (fig. 2). Që të caktohet den-
matjen e dendësisë së trupave të ngurtë dhe të dësia  e ndonjë trupi së pari me terazinë analiti-
lëngët, si për shembull, areometëri, terazia e Mo- ke matet masa e trupit dendësia e të cilit caktohet,
rit, piknometri etj. ajo le të jetë m.
Ligji i Arkimedit mund të shfrytëzohet
për caktimin e dendësisë së trupit me vëllim jo të
rregullt. Së pari do ta sqarojmë caktimin e dendë-
sisë së trupithidrostati~ka
me vëllim jo të rregullt.
vaga
Si terazi hidrostati~ka
hidrostatike (fig. 3) mund të
vaga
shërben një hidrostati~ka
terazi teknike.. Një
vaganjërën anë të te- 20
razisë për pikën e fiksuar varet të enës varet trupi SS
o
20 S
dendësia e të cilit caktohet. Te e njëjta anë është
vendosur karrike që nuk e prek enën e trezisë,
kurse te karrika është vendosur gotë me ujë. Fig. 2. Piknometri
Pastaj matet masa m1 e piknometrit të mbushur

me ujë. Dendësia e ujit dihet dhe është 0. Matja
e tretë, në realitet, është matje e masës së pikno-
metrit te i cili trupi, por pastaj e mbushur me ujë.
Ajo masë le të jetë m2. Dendësia e trupit le të jetë:
m m m
U Uo
V ( m m1 m2 ) / Uo m m1 m2
Fig. 1 Terazia hidrostatike
ku masa e ujit e shtyrë nga trupi (m+m1-m2) e
Së pari me trazinë matet masa e trupit të pjesëtuar me dendësinë të ujit 0 e jep vëllimin
varur dendësia e të cilit caktohet. Masa e trupit le e trupit.
m m1 m2
të jetë m. Pastaj matet masa e trupit të njëjtë m1 i V .
tzhytur në gotën me ujë. U
hidrometarot
o
hidrometarot
Sipas ligjit të Arkimedit vepron forca: Për matjen e dendësisë së lëngjeve të
ndryshme shfrytëzohen hidrometra (fig. 3). Ai
hidrometarot
MV g = mg-m1 g. përbëhet prej dy gypave të qelqit të cilat janë të lid-
Prandaj masa e e ujit të shtyrë është MV = m - m1, hura sikurse është treguar në fig. 3. Me ndihmën
Pasi V=MV /o është vëllimi i ujit të shtyrë, por e kujës К zvogëlohet shtypja e gazit mbi lëngun.
njëkohësisht aq është edhe vëllimi i trupit, për Megjithatë vjen deri te ngritja e lëngjeve në të dy
dendësinë e trupit fitohet: gypat. Gypat janë të shkallëzuara mund të matet
m m m ndryshimi i vërtetë ndërmjet lëngut te gypi dhe
U Uo Uo , (6) enës përkatëse. Pasi shtypja e ajrit mbi lëngun te të
V Mv m m1
dy gypat është i barabartë, të barabartë do të jenë
o - dendësia e ujit gjatë temperaturës në të cilën edhe shtypjet hidrostatike të lëngjeve 1gh1 dhe
kryhet matja. 2gh2 . Nëse dendësia e njërit prej lënmgjeve di-
het nëpërmjet matjes të lartësive përkatëse, mund
127
të caktohet dendësia e lëngut tjetër. Zakonisht si Arkimedit me FA = mg=0 Vg, fitohet

lëng i njohur merret uji. Përkatësisht, 1gh1 = 2gh2
Vg> o Vg përkatësisht  > o (2)
h1
U2 U1 Prej kësaj përfundojmë se trupi i zhytur
h2
do të zhytet në lëng nëse dendësia e tij është më e
madhe se dendësia e lëngut te i cili është zhytur.
Trupi do të qëndron në lëng nëse pesha
e Tokës që i vepron është e barabartë me forcën e
Arkimedit, përkatësisht G=FA. Në rastin e atillë
=0. Përkatësisht, trupi i zhytur do të pezullon
në lëng nëse dendësia e tij është e barabartë me
dendësinë e lëngut në të cilin është zhytur.
h2 Ngel që të sqarojmë në cilat kushte trupi
h1
do të noton. Është e qartë se forca e Arkimedit
duhet të jetë më e madhe se pesha e Tokës.
FA > G (3)
Fig.3. Hidrometri.
Trupi i zhytur do të noton në sipërfaqedn e lëngut
ku me 1 dhe 2 shënohen dendësitë e lëngjeve, nëse dendësia e tij është më e vogël se dendësia e
kurse me h1 dhe h2 - lartësitë deri ku është ngritur lëngut në të cilën është zhytur ( < 0) Kur trupi
lëngu te gypat. është zhytur në lëng forca e Arkimedit që vepron
te trupi i zhytur është më e madhe nëse trupi është
9. 9.
8. 8. NOTIMI I TRUPAVE
PLIVAWE DHE I
NA TELATA plotësisht i zhytur se sa nëse notopn në sipërfaqe.
STABILITETI
NIVNATA TE LËNGJET
STABILNOST VO Prandaj trupi i zhytur, dendësia e të cilit është më
9. 8. PLIVAWE NA TELATA I e vogël se dendësia e lëngut, do të ngritet vertika-
NIVNATA TE^NOSTI
STABILNOST VO
Nëse trupi i ngurt zhytet në lëng, te trupi lisht lartë te lëngu. Prej momentit kur ai do ta prek
TE^NOSTI sipërfaqen e lëngut, forca e Arkimedit bëhet më
veprojnë dy forca me kahe të kundërta. Ato janë
pesha e Tokës dhe forca e Arkimedit. Varësisht e vogël. Është e qartë se trupi do të ngritet deri
nga ajo se sa është rezultanta e tyre, trupi i zhy- sa forca e Arkimedit nuk barazohet me forcën e
tur mund të noton, gjendet dikundi në lëng dhe Tokës që vepron te trupi.Në kushte të baraspeshës
të zhytet në fund të lëngut. A do të noton trupi, drejtimet e veprimit të forcës së Arkimedit dhe
zhytet ose qëndron, varet prej natyrës së trupit, pesha e Tokës puthiten. Forca e Arkimedit vepron
por edhe prej natyrës së lëngut. Për shembull, në qendrën e masës së lëngut të shtyrë, ndërsa
copë e hekurit zhytet në ujë, megjithatë, ajo në pesha e Tokës vepron në pikën e rëndimit.
zhivë mund të noton.
&
Nëse trupit të zhytur në lëng vepron pe- FA
sha e Tokës G është më e madhe se forca e Arki-
medit A
G>FA, (1)
trupi zhytet. Me  ta shënpjmë dendësinë[ e tru- &
pit të zhytur, kurse dendësin e lëngut ma 0. Nëse G
te barazimi (1) e zëvëndësojmë peshën e Tokës që
vepron te trupi me G = mg=Vg, kurse forcën e
Fig. 1
128
Domethënë, madhësia e peshës së lëngut e shtyrë të forcave me moment të rrotulluar të përcaktuarqë

me pjesën e trupit që është zhytur në lëng duhet mund ta sjellë anijen përsëri në pozitën e njëjtë.
të jetë e barabartë me forcën e peshës së Tokës që Deri sa anija është mënjanuar, drejtimi i for-
vepron mbi trupin. cës së Arkimedit pritet me simetralen e anijes që ka-
Kjo mund të vërtetohet kur një enë (fig. lon nëpër pikën e rëndimit. Pikëprerja e fituar quhet
1), e mbushur deri lartë me ujë, zhytet trup që qendra-shënjestër M. Është konstatuar se anija noton
noton, pesha e të cilit është e njohur. Trupi do të në mënyrë stabile, përkatësisht edhe kur është mën-
shtyn me një pjesë të vet një sasi ujë. Nëse pastaj januar do të kthehet në pozitën stabile deri sa qendra
caktohet pesha e ujit të shtyrë, do të shohim se ajo e shënjestrës M është mbi pikën e rëndimit T. Pran-
është e barabartë me peshën e trupit. daj, me futjen e qendrës së shënjestrës gjatë notimit
Objektet që duhet të notojnë në sipër- të trupave vlejnë kushtet e njëjta për baraspeshën si
faqen e ujit, që të jenë stabil, bëhen me formë edhe trupat që janë mbështetur. Në rastin kur qen-
speciale. Më së shumti prej atyre objekteve ndër- dra e shënjestrës do të vjen deri nën pikën e rëndimit,
tohen prej materijaleve dendësia mesatare e të anija është në baraspeshë labile dhe përmbyset. Që të
cilëve është më e madhe se ajo e ujit. Kusht që jetë stabiliteti më i madh, qendra e shënjestrës duhet
objekt i atillë të mbahet në sipërfaqe të ujit është të jetë sa më e lartë prej pikës së rëndimit të objektit.
forca e Tokës që vepron në trupin e zhytur të jetë i Areometri.Sipas ligjit të Arkimedit, për-
barabartë me peshën që e ka lëngu që shtyhet prej katësisht sipas ligjit të notimit funksionon ar-
pjesës së zhytur. Për shembull, anijet së bashku eometri. Ai është mjet që shërben për matje të
me ngarkesën te ato kanë masë edhe më të mad- shpejtë dhe të thjeshtë të dendësisë së lëngjeve.
he. Prandaj objektet të cilët notojnë bëhen me
vëllim shumë të madh të pjesës së zhytur që do të
shtyn ujin me madhësi të peshës të barabartë me
peshën e Tokës që vepron te anija.
&
FA 1,0
M 1,0
T &
FA
&
& G
G
Fig. 2 Fig. 3
Kur anija në mënyrë të qetë noton, pika Në pajtim me kushtun themelor për no-
sulmuese P e forcës së Arkimedit është nën pikën e timin: forca e peshës së Tokës që vepron te trupi
rëndimit Т, në vertikalen e njëjtë (fig.2а). Atëherë është e barabartë sipas madhësisë së peshës së lën-
pesha e Tokës dhe forca e Arkimedit janë në drej- gut të shtyrë prej pjesës së trupit që është zhjytur.
tim të njëjtë por me kahe të kundërt, të barabarta Areometri paraqet gyp prej qelqit të
sipas madhësisë, pra eleminohen. Nëse era ose va- mbyllur. Forma e pjesësë së zhytur bëhet ashtu që
lët e ujit e mënjanjnë anijen (fig.2b), për shkak të qendra e masës së lëngut të shtyrë, të jetë sa më e
formës së veçant të pjesës së zhytur, pika sulmuese lartë mbi pikën e rëndimit të trupit. Që të arrihet
e forcës së Arkimedit zhvendoset. Atëherë forca e kjo baraspeshë të sakjit të poshtëm, te gypi i qelqit
Arkimedit dhe pesha e Tokës kri jojnë bashkim janë përforcuar prej saçmave të plumbit.
129
Te pjesa cilindrike është bartur shkalla U d (hv hm ) U v hv U m hm (1)

e cila është e shkallëzuar në njësi për dendësinë. ku Vv dhe Vm përkatësisht janë vëllimet e bllokut
Gjatë zhytjes të areometrit në lëng, niveli i lëngut në ujë dhe vaj. Prej barazimit (1) fitohet raporti i
direkt e tregon dendësinë e lëngut. kërkuar i lartësive
Në praktikë shfrytëzohen dy lloje të areo- hv Ud Um 784 676 108
0,5 .
metrave në fig. 3 është dedikuar për matjen e lën- hm Uv U d 1000 784 216
gjeve me dendësi të vogla. Zakonisht pika e parë Shembulli 2. Akulli santa noton nëpër sipërfaqen
dridhëse është shënuar me 1 i përgjigjet ujit të e detit. Vëllimi i santës nën sipërfaqen e ujit është
pastër të destiluar gjatë 4 °С, dendësia e tij është V1 =200 m3. Të caktohet vëllimi i përgjithshëm i
103 kg/m3 ose 1 g/cm3. Nëse afreometri i këtillë santës nëse dendësia e akullit është 1 = 0,9 -10 kg/m
zhytet në lëng me dendësi më të vogël të ujit, ai , kurse dendësia e ujit është 2 = 1,03 .103kg/m3
edhe më shumë do të hyjë në lëng, por me nivelin e Zgjidhje. Nëse vëllimi mbi ujin shënohet me V1,
lëngut direkt do të lexohet dendësia. dyti prej are- kurse vëllimi i përgjithshëm me V, atëherë vëllimi
ometrave është dedikuar për matjen e dendësive që është nën ujin është V2 = V -V1 . Kur santa no-
të lëngjeve të cilat janë më të mëdhenj prej dendë- ton është plotësuar kushti:
sisë së ujit.Te ato pika dridhëse është shënuar me 1 F = FA
është në pjesën e sipërme të shkallës. Te lëngu më
i dendur areometri i atillë më pak do të zhytet. ku FA është forca e Arkimedit.
SHEMBULLI 1. Te ena me ujë noton bllok ho- VU1 g (V V1 ) U 2 g , V (U1 U 2 ) g V1U 2 g
mogjen i drurit, në formë të aralelopipedit. Mbi U2 ;
V V1 V 1584 m 3
ujin futet vaj deri te gryka e blokut, ashtu që ana U1 U 2
e sipërme e blokut është në lartësi të sipërfaqes së Pyetje dhe detyra
yndyrës.
& Sa është raporti i lartë-
FV & sive mbi bazën e bllo-
1.Cakto forcën e shtytjes të gurit me vëllim 1,6 m2
Fm të zhytur në ujin e detit. Dendësia e ujit është  =
vaj kut të cilët janë në ujë
1030 kg/m3 . (Përgjigje: 16 480 N)
dhe në vaj. Dendësia e
2.Te trupi në ajër vepron pesha e Tokës prej 20
C drurit është d = 784
N, kurse në ujë 18,25 N. Të caktohet dendësia e
kg/m , i vajit është m
V sendit gjatë[ supozimit se ai është bërë prej arit
= 676 kg/m ,33 mbi ujin
dhe argjentit. Dendësia pAu=20 000 kg/m3, pAg =10
& v=10 kg/m. Zgjidhje.
ujë G 000 kg/m3.
Te gjendja statike është
(Përgjigje: 16 0001 kg/m3; Au: 1,5 kg dhe Ag: 0,5 kg)
në bara-në baraspeshë te
3.Të caktohet syprina më e vogël e platformës
Fig. paralelopipedi veprojnë
me trashësi 0,35 m nën të cilin mund të mban uji
forcat e peshës së Tokës G në qendrën e masës së
njeriun me masë prej 70 kg (dendësia e platfor-
gtrupit C, forca e fundosjes prej vajit Fm në pikën М
mës është 900 kg/m3, kurse dendësia e ujit 1000
(qendra e masës së pjesës te pjesa e vajit) dhe forca e
kg/m3). Të supozohet se tërë platforma noton nën
shtytjes së ujit FV te pika V (qendra emasës së pjesës
sipërfaqen e ujit. (Përgjigje: nëse m1g+m2g= FA
prej bllokut në ujë). Pasi të gjithë forcat kanë kahe të
, ku m2 = 2 V është masa e platformës, 2 është
barabartë shuma e tyre algjebrike duhet të jetë:
dendësia e platformës m1g+m2g= = Fzhyt,
G Fv Fm , G gU d (Vv Vm )
gU d (Vv Vm ) g (U vVv U mVm ) m1 0,7 m 3
V 0,7 m 3 , S 2 m2 .
Uo U2 0,35 m
130
9.9. LËVIZJA STACIONARE E FLUIDIT 'V 'l

Q S vS , (1)
IDEAL. BARAZIMI PËR KONTINUITET 't 't
'l
ku v është shënuar shpejtësia.
Gjatë lëvizjes së fluidëve do të kufizohemi 't
në fluid ideal. Ai është fluid ku forcat e fërkimit & 'l=v't
të brendshëm te të cilët janë eleminuese të vogla. S1 v1
Fluidët ideal janë edhe të ashtuquajtura fluide jo të &
v
shtrëngurara te të cilët gjatë lëvizjes nuk ndryshoj- S2
në, përkatësisht dendësia e tyre varet prej shtypjes. S
Nëse lëvizja e fluidit ideal realizohet nën ndikimin 2
&
v2
e forcave të jashtme të cilat janë të pavarura prej Fig. 2
kohës, te lëngu vendoset gjendja e lëvizjes stacio-
nare. Gjatë kushteve të atilla të lëvizjes madhësia Gjatë fluidit të pa shtrënguar (të pa kompresibil)
dhe kahja e lëvizjes së vektorit të shpejtësisë, për për të njëjtën interval të kohës t, te çfarëdo prerje të
grimcat të cilat arrijnë njëra pas tjetrës te pika e zgjedhur S1 ose S2, (fig. 2), rrjedhja ka vlerë konstante:
dhënë prej lëngut, nuk ndryshon gjatë kohës.
S 1 v1 S2 v2 Snvn , (2)
Trajektoret sipas të cilave lëvizin grimcat janë
paraqitur me vija të rrjedhjes. Dendësia e vijave të rr- ku v1 dhe v2 janë shpejtësitë përkatëse në çfarëdo
jedhjes është proporcionale me shpejtësinë. Shpejtësia prej prerjeve të zgjedhura S1 dhee S2 . Në rastin e
e grimcave te pika e dhënë prej vijës së rrjedhjes është përgjithshëm mund të shkruhet:
në drejtim të tangjentës në pikën e dhënë (fig. 1). Sv = const. (3)
& Pikërisht, gjatë rrjedhjes stacionare të fluidit ide-

v1 al nëpër çfarëdo prerje tërthore të gypit të rrjedhjes,
për interval kohoe të caktuar rrjedh vëllim konstant.
Barazimi (3) shprehja matematike e ligjit për
& kontinuitet, prej ku vijon: shpejtësia e fluidit ideal
v2
është më e madhe atje ku prerja tërthore është më e
vogël, por vlen edhe anasjelltas.
Prej këtij shkaku, për shembull, bari prej gjil-
Fig. 1 përës së shpricit rrjedh me shpejtësi shumë të mad-
he, se sa shpejtësia me të cilën lëviz kuja e tij. Në
Pjesë e lëngut, e kufizuar me vija të lën- pajtim me kontinuitetin, gjatë shtypjes së zorrës
gut, formon gypë të rrjedhjes. Kur lëvizja është (ena e gjakut), në vendin e shtrëngimit vjen deri te
stacionare, grimcat e lëngut nuk i lëshojnë kufij- zmadhimi i shpejtësisë së lëvizjes së lëngut.
të e gypit të rrjedhjes. Kjo lëvizje quhet shtresore Shembulli 1. Nëpër zorrën e zjarrëfiksëve kalon ujë.
ose laminuese, nëse ajo nuk krijohet në të ashtu- Një pjesë e zorrës është e lirë dhe ka prerje tërthore,
quajturën lëvizje turbulente. kurse pjesa tjetër është lugë katrori. Sa është raporti
Te gypi (fig 2) i rrjedhjes vërejmë prerje i shpejtësive të rrjedhjes së ujit nëpër pjesën e parë
ku vektori i shpejtësisë është normal në të dhe në dhe të dytë të zorrës?
të gjitha pikat ka vlerë konstante. Vëllimi i lëngut
V=S l (l gjatësia, S prerja tërthore) që rrjedh Së pari kërkohet lidhja ndërmjet syprinave. Prej
nëpër gypin e rrjedhjes për njësi kohe, është rr- barazimit (2) S1 v 2 v2 4
jedhje e lëngut Q. Ai është i barabartë me prod- ; 1,27 .

S 2 v1 v1 S
himin e shpejtësisë së fluidit v dhe syprinës S të
prejres tërthore të gypit të rrjedhjes.
131
9.10. BARAZIMI I BERNULIT 'Ep = mgh2 - mgh1 (3)

ku masa e fluidit e shprehur nëpërmjet dendësisë
Barazimi i Bernulit e shpreh ligjin për
 është
ruajtjen e energjisë gjatë rrjedhjes stacionare të m UV UV1 UV2 US1l1 US 2 l 2 . ( 3)
fluidit ideal.
Ndryshimi i përgjithshëm i energjisë është:
Të shqyrtojmë fluid ideal te gypi i hollë
i rrjedhjes me prerjedhje tërthore të ndryshu- 'E ='Ep'Ep (3)
eshme, të vendosur nën këndin në lidhje me rra- Kur rrjedhja është stacionare, ndryshimi
fhsin horizontal (fig. 1). Te gypi i rrjedhjes prerjet i energjisë potenciale dhe kinetike Ek dhe Ep
tërthore çfarëdo të zgjedhura S1 dhe S2, në lidhje patjetër të jetë e barabartë me punën që e kryejnë
me rrafshin horizontal, përkatësisht janë vendo- forcat e shtypjes.
sur në lartësi h1 dhe h2. l 2' Gjatë rrjedhjes së lëngut (nën ndikimin e
2 2
p2 ndonjë pompe) te prerja S1 , forca e shtypjes F1 =
S2 & p1 S1, në largësi l1 , kryen punë pozitive
v2
1'
l1 A1 =F1 l1 = p1 S1 v1't. (4)
1 S1
h2
& Për të njëjtën kohë, te prerja S2, vepron shtypja p2
v1 përkatësisht forca e shtypjes F2= p2 S2 , në kahen e
p1 kundërt të lëvizjes së fluidit, pra puna
h1
A2 = F2 l2 = p2 S2 l2= p2 S2 v2 't (5)

Fig. 1
ka kontribut negativ te energjia e bilansit të
Lëngu i cili gjendet ndërmjet prerjeve
përgjithshëm:
tërthore 1 dhe 2 lëviz edhe sipas intervalit kohor
t le të jetë gjendja 1‘ dhe 2‘. 'Ep'Ep = A1 – A2 (6)
Vëllimet 1-1‘ dhe 2-2‘ janë cilindrike dhe
shpejtësitë e fluidëve në kufijtë e atyre vëllimeve Prej barazimit (5), duke pasur parasysh barazimet
konstante. Gjatë jo kompresibilitetit të fluidit në- (1), (2), (3), (4) dhe (5) fitohet:
për prerjet tërthore S1 dhe S2 në pajtim me ligjin
mv12 mv 22
për kontinuitet, rrjedh e njëjta sasi e lëngut: 'p1'V mgh1 'p 2 'V mgh12 ,
2 2
'V = 'V1 = 'V2 = S1 l1 = S2 l2 , përkatësisht
'V = Sv 't , (1) U'Vv22 U'Vv12
p1'V p 2 'V U'Vgh2 U'Vgh1
ku l1 = v1l t dhe l2 = v2 t janë gjatësitë përkatëse 2 2
për të cilët lëviz fluidi në intervalin kohor t. Barazimi i fundit mund të pjesëtohet me vëllimin
Pasi shpejtësia e fluidit gjatë kalimit prej V, por pasi grupimit fitohet:
vendit 1 në vendin 2 është e ndryshueshme, Uv12 Uv 22
ndryshimi i energjisë kinetike është: p1 Ugh1 p2 Ugh2 (7)
2 2
mv 22 mv12 Barazimi i fituar i lidh shtypjet te prer-
'E k , (2)
2 2 jet S1 dhe S2 . Pasi këto dy prerje janë zgjedhur
ndërsa ndryshimi i energjisë potenciale është çfarëdo, indeksat mund të lehet, poashtu për tërë
përcaktuar me: gypin e rrjedhjes (8) vlen:
132
vlen: shtypjes atmosferike. Në rastin e këtillë te lën-

Uv 2
gu është më i vogël se shtypja atmosferike, nëse
p Ugh const . (8) bëhet vrimë e gypit, lëngu jo vetëm që nuk do të
2
rrjedh nëpër vrimën, por do të thith ajër ose lëng
Ky është barazimi i Bernulit, e parashtruar prej rrethinës. Në fig. 2 gypat manometrike M, N,
në vitin 1738, prej Daniel Bernuli (1700-1782). Të Q e tregojnë shtypjen statike.
gjitha tre anëtarët e barazimit të Bernulit kanë di-
mensionet e shtypjes.Anëtari i parë paraqet shtypje
statike dhe nuk është i lidhur me lëvizjen e lëngut. M N Q
Madhësia pv2/2 është energjia kinetike në
njësi vëllim, për atë në praktik shfrytëzohet termi
shtypja dinamike. Madhësia pgh ështgë energji S S2
potenciale në njësi vëllim ose shtypje hidrostati- &
& S1 v1 &
ke (lartësor).
v v2
Barazimi i Berbulit mund të shprehet
si ligj i cili thotë: për fluidin ideal te çfarëdo pikë
Fig. 2
të gypit të rrjedhjes shuma e shtypjes statike, hi-
drostatike dhe lartësor është konstant. Ky barazim Prej barazimit (9) dhe ligjit për kontinuitet mund
paraqet bazë për zgjidhjen e një vargu të proble- të shkruhet
meve dhe të kuptuarit e disa fenomeneve në dina-
S
mikën e fluidëve.. v2 v2 1 ,
Shembulli 1. Gypi i Venturës. Me ndihmën e gy- S2
përkatësisht
pit që ka dy prerje të ndryshme mund të matet
rrjedhja Q e fluidit te makinat hidrodinamike të ªU S º
v2 2 « (1 1 )» p 2 p1 . (10)
ndryshme dhe rrjedhje të ndryshme të ujit. Për ¬2 S2 ¼
këtë shkak shfrytëzohen gyp horizontal të ven-
dosur për të cilën h1=h2 edhe te barazimi (8) për Në bazë zë shpejtësisë së fituar prej barazimit (1)
prerjet tërthore S1 dhe S2 mund të shkruhet: për vëllimin e lëngut i cili kalon në njësi kohe
(rrjedhja) fitohet
Uv12 Uv22
p1 p2 . (9) 'V 2( p2 p1 )
2 2 Q S1v 2 S1 (11)
't S12
U (1 )
Me barazimin e fundit, ligji i Bernulit merr for- S22
mulim të ri:Te gypi horizontal shuma e shtypjes
statike dhe hidrostatike është madhësi konstante. Prandaj kur dihet syprina e prerjeve tërthore S1
Prandaj, nëse te ndonjë pjesë prej gypit horizon- dhe S2 dhe shtypjet р1 dhe р 2 . ku tregojnë nivelet
tal shpejtësia e rrjedhjes zmadhohet, shtypja sta- e lëngjeve te gypat M dhe N (fig. 2).
tike do të zvogëlohet (S1<S2. v1>v2 dhe р1<р2).
Vlen edhe e kundërta, nëse shpejtë- Shembulli 2. Gyp të Pitit. Matja e shtypjes së flui-
sia zvogëlohet, shtypja statike zmadhohet. Për dit që lëviz në mënyrë stacionare mund të realizo-
shembull, në llogari të zmadhimit të shtypjes hi- het me ndihmën e dy gypave në mënyrë të thjesh-
drostatike, shtypja statiker zvogëlohet, por gjatë të me ndihmën e dy gypave (fig. 3). Që të matet
kushteve të caktuara fiton vlera të vogja dhe prej shpejtësia e fluidit zgjedhen dy pika A dhe B të ci-
lat shtrihen në të njëjtën vijë të rrjedhimit (fi. 3a).
133
Fp p1
v1
p2 v2
p1 p2
h2 Fig. 4
h1
Gjatë lëvizjes së topit të tenisit, që njëko-
hësisht edhe rrotullohet (fig. 5), për shkak të den-
dësisë jo të njëllojt të vijave të dendësisë te mjedisi
A V i tij (р1< р2). ai mënjanohet prej pozitës paraprake.
Fig. 3 Gypi i Pitit
p1 v1 = v + u
Pasi edhe gypi është horizontal, kurse v2=0, sipas

barazimit (9) fitohet: v
u
Uv12 F
p1 p2 , (12) u v
2
Prej këtu, për shpejtësinë kemi:
p 2 p1 v2 = v - u p2
v1 2 . (13)
U Fig. 5
Gypi i cili quhet gypi i Pitit e mat shumën
Dukuri e ngjashme në kushte laborato-
e shtypjes statike dhe dinamike, d.m.th., shtypjen
rike, mund të tregohet me ndihmën e cilindrit
e përgjithshme.Shtypja statike р1 të lëngut të lë-
të lehtë ku janë mbështjellur dy cilindra me dy
vizshëm përcaktiohet sipas lartësisë h1 të shtyllës
penjë. Gjatë ramjes së lirë të cilindrit njëkohësisht
së lëngut te gypi A të paraqitur në fig. 3.Niveli i
duke u zhdredhur kryhet rrotullimi. Edhe këtu
lëngut te gypi B e tregon shtypjen e përgjithshme
për shkak të dendësisë jo të barabartrë të vijave
sipas lartësisë h2 .
të rrjedhjes së ajrit te mjedisi i tij, ai mënjanohet
Nëse ka sistem prej dy gypave të atillë,
prej pozitës vertikale (efekti i Magnusit).
sipas barazimit (13) mund të përcaktohet shpej-
Gjithashtu për shkak të zvogëlimit të shty-
tësia e lëngut.
pjes statike në brendësinë e gypave elastike nëpër të
Shembulli 3. Forca shtyse e krahëve të
cilët qarkullon lëng ose gaz, nën ndikimin e shty-
aeroplanit ose krahët e zogjëve mund të sqarohet
pejs më të ulët, vjen deri te ngjitja e mureve tl tyre.
me ligjin themelor të hidro (aero) dinamikës.
Ngjitja e mureve ndalon me ndalimin e rrjedhjes.
Nëse shqyrtohet rrjedhja laminare rreth
modelit të krahut (fig. 4). të pjesës të vijave të
Pyetje dhe detyra
rrjedhjes është më e nmadhe, por pëe shkak të
zmadhimit të shtypjes dinamike, shtypja statike 1.Çka është rrjedhja e lëngut dhe si mund të për-
 
zvogëlohet.Prandaj v 1 > v 2 vijon se edhe shtypja caktohet?
р1 < р2. Në kushte të atilla paraqitet forca shtyse 2.Çka matet me gypin e Pitit?
Fp. e orientuar lartë. 3.A mund të numëroni edhe shembuj tjerë për
zbatimin e e barazimit të Bernulit
134
9.11. DISA ZBATIME TË BARAZIMIT Ky lloj i popmave laboratorike shfrytëzohet për

TË BERNULIT përshpejtimin e proceseve të filtrimit të tretjeve ose
te avullimit i lëngjeve gjatë shtypjes së zvogëluar.
Pompa ed Benzonit shpersh shfrytëzohet
Barazimi i Bernulit për lëvizjen e fluidëve në
edhe për nxjerrjen e ujit të mbledhur te mush-
gypa me prerje të ndryshueshme gjen zbatim të gjerë. këritë e bardha.
POMPA E BENZONIT ose pompa va-
kuum me curil të ujit (gazit).-Në mjekësi dhe
stomatologji shumë herë gjatë disa intrevenime-
ve shfrytëzohet pompa me curil uji ose ajër të Po
komprimuar (fig. 1). Uji (ose gazi) nën shtypjen e
madhe lëshohet të rrjedh prej gypit A që mbaron
me vrimë të ngushtë ku krijohet shtypje dinamike
e zmadhuar. Curili i ujit (gazit) hyn në gypin ko-
nik dhe megjithatë në atmosferë del së bashku me Fig. 2. Pulverizator
gazin ose lëngun që thithet prej rezervuarit R.
UJË PULVERIZATORI zakonisht përbëhet prej
dy gypave normale, prej të cilave vertikalja është
vendosur në enë me lëng që duhet të stërpiket, kurse
nëpër gypin horizontal të qarkullon ajër (fig. 2).
R
Për shkak të zmadhimit të shpejtësisë
së ajrit nëpër pjesën e ngushtuar shtypja statike
C AJËR e skajit të sipërm prej gypit vertikal bie edhe sh-
typja atmosferike. Poashtu më të ulët se shtypja
A atmosferike. Megjithatë lëngu prej enës hyp dhe
stërpiket ndërmjet molekulave të afërme.
UJË+
AJËR
Fig. 1 Pompa e Bunzenit
ajër
Hapësira C e cila e përfshin gypin A skaji
i të cilit ngushtohet. Këtu për shkak të shtypjes
dinamike të zmadhuar ekziston shtypje statike të gaz
zvogëluar ku vjen deri në thithjen e ajrit ose lën-
gut prej balonit R Fig. 3. Flakadani i Bunzenit
Prej këtyre shkaqeve nëse baloni C në-
përmjet R lidhet për sondën, mundet të nxirret FLAKADANI I BUNZENIT (fig. 3)- këtu gjatë
pështymë ose gjak që mblidhet gjatë kryerjes të qarkullimit të shpejtë të gazit që duhet të digjet,
ndonjë intervenimi mjekësor (për shembull, iatil- nëpër pjesën e ngushtë të gypit krijohet kushte
lë është thithësja). për shtypjen statike te flakadani të jetë më i ulët
Me pompat e këtilla mund të arrihet prej shtypjes atmosferike të mjedisit, pra nëpër
zvogëlimi i shtypjes afërsisht 4 kPa deri 12 kPa vrimat anësore do të hyn ajri që e mbështet dje-
(shtypja atmosferike është afërsisht 101 325 Pa). gëjen e gazit.
135
9.12. DINAMIKA E FLUIDËVE REAL. mit të impulseve ndërmjet veti të molekulave që

VISKOZITETI I LËNGJEVE i takojnë shtresave me shpejtësi të ndryshme.
A
Lëngjet e realta gjatë lëvizjes, për dal-
lim prej lëngjeve ideale, si pasojë prej veprimit
ndërmjet molekular te shtresat prej lëngut, tregoj-
në forca të fërkimit të brendshëm ose viskozitetit.
Gjatë rrjedhjes të çfarëdo lëngu real shtgresat e tij CC
C
të caktuara veprojnë njëri në tjetrin me forcat e
shtresave tangjenciale, por të kahëzuara në anën
Fig. 2
e kundërt të lëvizjes. Si rezultat i kësaj, gjatë rrjed-
hjes laminare një lëng real, shtresat ose pjesët prej Ekzistimi i forcave të fërkimit te lëngjet re-
lëngut lëvizin me shpejtësi të ndryshme ale mund të tregohet në mënyrë të thjeshtë (fig. 2).
Nëse nëpër gypin horizontal me prferje tërthore të

barabartë rrjedh fluid ideal me shpejtësi konstante,
S
& sipas barazimit të Bernulit (barazimi i Bernulit vlen
F
vetëm për fluidet ideale) shtypjet statike duhet të
& jenë të barabarta. Megjithatë, nivelet e lëngjeve në
'x 5 v
& o gypat e vendosur vertikal, tregojnë se shtypjet sta-
4 v4
& tike bien më shumë kur lëngu kalon rrugë të gjatë.
3 v3
& Pasi rrjedhja është e njëtrajtshme dhe nuk shpej-
2 v2
&
1 v1 & & ton, kjo do të thotë se puna e forcave të shtypjes
Ffërtr F njëtgrajtësohet me forcat e fërkimit të brendshëm.
Për shkak të ekzistimit të forcave të
O Baza
brendshme të fërkimit, lëvizja e fluidëve në gyp
Fig. 1 është shtgresore (laminare), kurse shpejtësia e
Ta shqyrtojmë rrjedhjen e lëngut real nëpër shtresave rritet me largësi të mureve të gypit. Në
bazën horizontale të palëvizshme (fig. 1). Kushti- realitet, kjo do të thotë se shtresat të cilat janë në
misht, lëngu mund të tregohet në formë të shtresa- kontakt të drejtpërdrejt me muret e gypit pothu-
ve, ashtu që nën ndikimin e shtrëngimit tangjencial, ajse janë ngjitur për atë, ndërsa pjesa e mesme lë-
rrjedhja qëndron në rrëshqitjen ndërmjetshme të viz me shpejtësi të madhe.
shtresave. Për lëvizjen e pllakës së sipërme me shpej-

tësi konstante v 0 është e domosdoshme në të njëjtën
kahe të vepron ndonjë forcë konstante F . Megjitha-
të, shtresat veprojnë njëra në tjetrën dhe zhvendo-
sen me shpejtësi të ndryshme të cilat zmadhohen
me largësinë e shtresës të ngjitur pët bazën e fiksuar.
Shpejtësia maksimale v0 do të ketë shtresa që ësh-
të në kontakt të drejtpërdrejt me shtresën që është
ngjitur për pllakën e sipërme lëvizëse, përkatësisht
v1<v2<v3<v4<v5...<vo.
Forca e viskozitetit të fërkimit, që paraqi-
tet ndërmjet dy shtresave, është rezultat i ndry-
Fig. 3
136
Orari i këtillë i shtresave mund të vërehet me ndi- 9.13. REZISTENCA E MJEDISIT.

hmën e këtij eksperimentit të thjesht. LIGJI I STOKIT
Te gypi vertikal i qelqit (fig. 3a) vendoset
një sasi tretje e ngjyrosur prej sheqeri, kurse mbi Provat tregojnë se forcat e fërkimit të
të shtresë të caktuar. Kur do të hapet çepi i ska- brendshëm ekzistojnë jo vetëm gjatë lëvizjes së
jit të poshtëm të gypit dhe kur tretja do të rrjedh lëngjeve por edhe gjatë lëvizjes së trupave në
(fig. 3b), do të vërehet se shtresat nk lëvizin me lëngje. Me qëllim që të zvogëlohet rezistenca e
shpejtësi të barabartë. mjedisit që e rrethon trupin gjatë lëvizjes së tij në-
Eksperimentalisht është treguar se forca për fluide ose, anasjelltas, gjatë rrjedhjes së tij me
e fërkimit të brendshëm për shtresat e qarkullimit fluidë, tgrupat bëhen me të ashtuquajturën forma
i nënshgtrohet ligjit të Njutnit për viskozitetin i aerodinamike. Prej të gjitha formave aerodinami-
cili thotë ke, sfera ka formë më të thjeshtë.
'v
F KS , (1)
'x &
FA
ku S është syprina e çdo shtrese në veçanti, koefi-
&
cienti i i fërkimit të brendshëm  quhet viskoziteti Ftr l
dinamik ose vetëm viskozitet, y është ndryshimi
i shpejtësive të lëvizjes së dy shtresave prej lëngut
në largësi x, v/x është gradient i shpejtësisë.
Shenja minus ,,-‘‘ tregon se forca e fëërkimit të & &
brendshëm të lëvizjes së shtresave. G mg
Njësia për viskozitetin dinamik në SI
është 1Pa s (paskalsekondë).
Viskoziteti kinematik zakonisht shënohet me hk Fig. 1
dhe është dhënë me herësin e viskozitetit dinamik
dhe dendësisë së lëngut. Forca e rezistencës e mjedisit ka kahe të
K kundërt prej shpejtësisë së trupit për grimcën
Kk (2)
U materijale me formë sferike gjatë lëvizjes lamina-
re të saj është përcaktuar me ligjin e Stokes.
Viskoziteti dinamik është karakteristikë për ma-
terijalet, njëjtë sikurse që është edhe moduli i Ftr = f vo = 6 SKr vo , (1)
elasticitetit.
Viskoziteti i substancave, përveç temperaturës,
ku f është koeficienti i fërkimit që për grimcat
varet edhe prej llojit të fluidit dhe kushteve nën
sferike është f=6r; r është rrezja e grimcës ma-
të cilat gjenden fluidet. Kështu, për shembull,
terijale, vo është shpejtësia e saj, është koeficien-
gazërat kanë viskozitet më të vogël prej lëngjeve,
ti i viskozitetit të mjedisit.
por me rritjen e temperaturës, viskoziteti te ga-
SHEMBULLI 1. Gjatë supozimit se muret
zërat rritet, ndërsa te lëngjet edhe bashkëdyzimet
e enës nuk ndikojnë mbi lëvizjen e topit me rreze
me molekularitet të ulët zvogëlohet.
r = 1 mm, të caktohet shpejtësia e topit që nën ve-
primin e forcës së gravitacionit lëviz në mjedisin
Pyetjedhe detyra
e viskozitetit (për glicerinin =0,83 Pa ѕ, =800
1. Për shkak të ekzistimit të forcave të fërkimit të
kg/m3). Dendësia e topit është  =6 000 kg/m3 .
brendshëm, se si ndryshon shpejtësia e shtresave?
137
Re{enie.
Re{enie.
Zgjidhje. Lëvizja e topit (shiko fig. 1) është e
Re{enie. UvD
njëtrajtshme dhe në të veprojnë treforca dhe atë: Re , (5)
 K
pesha e Tokës P , forca e Arkimedit F A dhe forca e

rezistencës F fër e përcaktuar me ligjin e Stokes (1). ku është dendësia e fluidit , D është diametri i
Kur grimcat lëvizin njëtrajtësisht, këto forca janë në gypit te i cili shqyrtohet rrjedhja , është koefi-
baraspeshë ndërmjet veti, ku për intensitetin e tyre cienti i viskozitetit, v është shpejtësia e fluidit..
mund të shkruhet: Nëse shpejtësia e fluidit është e barabartë
ose më e madhe prej ndonjë shpejtësie kritike për
P=FA+ Ffër (2)
rrjedhjen e kalimit prej laminares në turbulente
Për topin me rreze r; dhe dendësi , duke dhe numri i Rejnolldsit fiton vlerë kritike. Për vle-
4 3 rat e Re< Rekr rrjedhja e fluidit të dhënë është lami-
ditur se vëllimi
predvid i topit është
deka volumenot topka e V
nabarazimi Sr ,
3 nar, kurse për Re> Rekr rrjedhja është turbulente.
(2) është (2) glasi:
ravenkata Sikurse shihet prej barazimit (5) karak-
4 3 4 teri i rrjedhjes së fluidit varet prej dimensioneve
Sr Ug Sr 3U t g 6SKrv 0 (3)
3 3 të gypit. Te gypat e gjerë dhe gjatë krahasimit të
3
ku {to P= mg 4 USr g / 3, Ffër
kade tr = 6 SKr v ,por
a shpejtësijave të mëdhaja mund të paraqitet rrjed-
hje turbulente të fluidëv. Për shembull, te gypi me
FA mt g 4 Ut Sr 3 g / 3 . diametërprej 2 mm rrjedhja e ujit bëhet turbulen-
te gjatë shpejtësisë së madhe 127 cm/s, ndërsa në
Te barazimet e fundit mt është masa e lëngut të sh- gyp me diametër prej 2 cm ajo është turbulente
tyrë prej topit, t është dendësia e lëngut, v shme shpejtësi prej 12 cm/s (temperatura prej 16oC).
pejtësia gjatë lëvizjes së njëtrajtshme të topitе. Prej
barazimit (3) për shpejtësinë kemi.
2(U U t )r 2 g
v . (4)
9K
prej ku për shpejtësinë fitohet v = 0,0136 m/s.
Me matjen e kësaj shpejtësie mund të fi-
tohen të dhëna për formën e madhësisë së grim-
cave. Barazimi (4) shfrytëzohet edhe për caktimin
e viskozitetit të lëngjeve. Në këtë, në këtë princip
funksionon viskozi-metri i Heplerit. Me rritjen e
Fi.g 2. Rrjedhja turbulente
shpejtësisë së trupit prej kalimit laminar, rrjedhja e
fluidit rreth trupit prej kalimit laminar në turbulent
dhe pas trupit krijohet shtjelle. Forca e rezistencës
së mjedisit shumë varet prej formës së trupit.
Karakteri i qarkullimit (turbulente ose la-
minare) varet, para së gjithash, prej vetive të fluidit,
shpejtësisë së qarkullimit, dimensioneve dhe for-
mës së gypit. Karakteri i qarkullimit të fluidit për-
caktohet me madhësinë pa dimensionale, të ashtu-
quajtur numri i Rejnoldsit.
Rejnoldsov bro
Rejnoldsov bro Fig. 3. Rrjedhja laminare
138
9. 14. LIGJI I PUAZIT. VISKOZIMETRI v = min
Kur forcat e gravitacionit nuk ndikojnë R

në rrjedhjen, kurse lëngu nëpër gypin horizontal v = max
lëviz në mënyrë stacionare, që të përballohet fër-
kimi i brendshëm, patjetër të ekzistoj ndryshimi i
shtypjeve. Fig. 2
forca e fërkimit të brendshëm Sipas shpejtësisë mesatare shpejtësia për-
caktohet prej barazimit (2). Puaze ka njehsuar se
'x rrjedhja e lëngut të viskozitetit nëpër gypin cilin-
R
x drik me gjatësi l dhe rreze R është
p1 & V SR 4 'p
v p2 Q (3)
t 8K l
Prej barazimit (3) mund të caktohet vëlli-
l mi i lëngut me viskozitet  i cili do të kalon nëpër
Fig. 1 gypin e këtillë për kohën t:
SR 4 'p
Në skajet e gypit shtypjet le të jenë p1 dhe V t (4)
8K l
p2 , ashtu që p1 > p2 (fig. 1), Lëngu, megjithatë, do
të lëviz prej shtypjes më të madhe nga shtypja më e Sikurse shihet prej barazimit (4), gjatë
vogël. Te gypi i këtillë shtresate e lëngut janë cilin- kushteve të brendshme të dhëna, rrjedhja lami-
dra koaksial. Prandaj, çdo shtresë që është në largësi nare, ndryshimi konstant i shtypjes dhe rrezja e
x prej boshtit të simetrisë ka shpejtësi të barabarta. gypit, rrjedhja Q e lëngut është në proporcion të
p1 p2 zhdrejt me koeficientin e viskizitetit dhe gjatë-
v (R2 x2 ) . (1) sia e gypit l.
4Kl
Kjo varësi mund të jetë e shfrytëzuar për
Për shkak të simetrisë të boshtit, pjesëzat matjen e viskozitetit të lëngjeve.
e lëngut të cilat një lloj janë të larguara nga boshti Metodat dhe mjetet të cilat shfrytëzohen
gjeometrik, kanë shpejtësinë e njëjtë. Shtresa që për përcaktimin e viskozitetit të fluidëve, i studi-
është në prekjen e drejtpërdrejtë me muret (x=R)
on viskozimetria. Koeficienti i viskozitetit përcak-
ka shpejtësinë v=0, kurse shpejtësia më e madhe
vmax ka shtresa në gjatësinë e boshtit gjeometrik tohet me mjete speciale, të quajtura viskozimetra.
(x=0): VISKOZIMETRI I OSTVALLDOVIT. Ky vis-
p1 p2 2
v max R (2) kozimetër mundëson të caktohet viskoziteti i një
4Kl lëngu, nëse dihet viskoziteti i lëngut tjetër.
Domethënë, shpërndarja e shpejtësisë së Për këtë qëllim shpesh shfrytëzohet
grimcave në prerje të caktuar të gypit me rreze ujë i destiluar. Njëri prej realizimeve të vis-
R ndryshon sipas ligjit parabolik. Përkatësisht sh- kozimetrave të Ostvalldit është paraqittur në
pejtësia bie nga muret e gypit. fig. 1. Ai paraqet gyp kapilar prej qelqi të lakuar
Grafiku i shpejtësisë, që ka formën e pa- në formë të shkronjës latine U. Njëri krah i
rabolës, është paraqitur në fig. 2. Rrjedhja e lën- gypit është zgjeruar dhe ka rezervuar (1). Në
gut të viskozitetit eksperimentalisht është treguar pjesën e sipërme të krahut tjetër të gypit U gjen-
në kapitullin 9.12 figura 2. det zgjerimi dhe dy indeksa të shkallëzuara
139
M1, dhe M2, me të cilat definohet volumi K Ut Ut

në të ashtuquajturën rezervar të matur (2). Fundi ose K Ko . (11)
Ko Uo t o Uoto
i rezervarit vazhdon në gyp kapilar (3). Së pari
viskozimetri mbushet me volum të caktuar të Vlera relative tregon për sa herë viskozi-
lëngut viskoziteti i së cilës caktohet dhe matet teti i ndonjë lëngu është më i madh (më i vogël)
koha deri sa lëngu nuk kalon përmes indekseve në lidhje me viskozitetin e lëngut e zgjedhur refe-
M1 dhe M2. rent.
M1 VISKOZIMETRI I HEPLERIT. Metoda

e cila shfrytëzohet te ky viskozimetër është bazuar
2 në ligjin e Stoksovit. Duke i shfrytëzuar barazimet
M2 (4 prej 9.13) gjatë lëvizjes së njëtrajtshme me sh-
pejtësi vo të topit me lëng të viskozitetit , fitohet:
3
1 2 ( U Ut ) r 2 g 2( U Ut ) r 2 gt
K ; (10)
9v o 9l
kurse
l
vo . (11)
Fig. 3. Viskozimetri i Ostvalldit t
Viskozimetri i Heplerit përbëhet prej

Nëse te ligji i Puazes (barazimi 3) vëllimi enës cilindrike që mbushet me fluid te i cili du-
shprehet nëpërmjet masës së lëngut m dhe den- het të përcaktohet viskoziteti.Te ena e njëjtë janë
dësisë së tij  (V=m/), shkallëzuar dy indeksa të cilët janë vendosur në
m SR 4 'p largësi të caktuar l (fig.1 prej 9.13). Te fluidi njihet
V
U 8K l
t , (5) dendësia t dhe jo i njohur viskoziteti , vërehet
 ramja e njëtrajtshme e topit. Topi është me den-
dësi të njohur  dhe rreze r, poashtu matet koha t
të ramjes së lirë ndërmjet të dy indeksave të enës.
SR 4 'p Viskoziteti  lehtë caktohet sipas barazimit (10)
K Ut , (6)
8m l dhe (11) ku të gjitha madhësitë janë të njohura
ose K C Ut, (7) dhe lehtë maten
SR 4 p1 p2 Pyetje dhe detyra
prej ku C . (8)
8m l
Gjatë kushteve stacionare, barazimi (7) e zbatuar 1.Sipas cilës gjykohet se rrjedhja e një lëngu të
për rrjedhjen e vëllimit të caktuar të ujit të destilu- viskozitetit do të jetë turbulent ose laminar?
ar, i kufizuar ndërmjet indeksave M1 dhe M2, thotë: 2.Cilat ligje shfrytëzohen gjatë përcaktimit të vis-
kozitetit?
Ko C Uo t o , (9)
to është koha e rrjedhjes së ujit deri sa nuk kalon Që të mësoni më shumë, kërkoni:
prej М1 deri te М2; o është dendësia e ujit vlera
e të cilit dihet. Duke pjesëtuar (7) dhe (9), vlera http://physicsweb.org/resources/Education/
relative e viskozitetit është: Interactive_experiments/Fluid_dynamics/
140
10. Nxehtësia
10.1. NXEHTËSIA. TEMPERATURA monedhës dhe dy gozhdave. Ajo me sigu-

TERMIKE ri se nuk mund të kalon. Leni monedhën të
mbështetur afër gozhdave. Pas një kohe vet
Pavarësisht a bëhet fjalë për materje të mnedah do të kalon.
ngurtë të lëngët ose të gaztë. Ajo përbëhet prej Çka ka ndodhur?
grimcave, përkatësisht prej atomeve dhe moleku- Kur një trup i ngurtë gjendet në temperaturë të
lave. Atë grimca lëvizin dhe për këtë shkak po- caktuar, grimcat në mënyrë haotike lëkunden
sedojnë energji kinetike. Në mënyrë plotësuese rreth pozitës së tyre baras rrafshi lëvizin vetëm në
për shkak se ekziston veprim reciprok ndërmjet dy drejtime.) Nëse trupi nxehet në temperaturë
grimcave, ato posedojnë edhe energi potenciale. më të lartë, grimcat lëkunden më shumë. Largësia
Energjia e lëvizjes relative energjia e tyre e tyre prej pozitës baraspeshe zmadhohet (figura
potenciale në fushën e veprimin reciprok ndërmjet 2b). Kjo do të thotë se trupit i nevojitet hapësirë
molekulares quhet energji e brendshme e trupit. Këtë më të madhe te i cili do të jenë të vendosura shumë
energji na e ndjejmë si nxehtësi. Kjo do të thotë se grimca të tij.
energjia kinetike e grimcave te materja mundemi shu-
më lehtë ta ndërrojmë. Mjafton që vet ta ngrohim tru-
pin dhe energjia kinetike të grimcave është zmadhuar.
a) b)
Fig.2. Trupi te figura a) është më i ftohët prej atij
te figura b).
Makroskopike, na atë do ta vërejmë si zgjerim të

trupit. Pothuajse të gjithë trupat zgjerohen kur nx-
Fig 1. Zgjerimi i trupave të ngurtë gjatë nxemjes ehen, pavarësisht a bëhet fjalë për trup të ngurtë, të
lëngët ose në gjendje të gaztë. Mund të përfundojmë:
Matja për nxemjene një trupi është mad- me përjashtime të vogla, zmadhimi i temperaturës
hësi fizike- temperatura. Me zmadhimin e nxem- te trupat shkakton zmadhim të vëllimit të tyre. Kjo
jes së një trupi, rritet edhe temperatura. dukuri quhet zgjerim termik të trupave. Poashtu,
zgjerimi mund të jetë: vijor, sipërfaqësor dhe vëllimi.
Zgjerimi termik i trupave Edhe pse çdo trup i ngurtë gjatë nxemjes
zgjerohet në të tre dimensionet, duke pasur para-
Të realizojmë një eksperiment. Në bazën sysh formën e trupit, mund të eleminohet njëra
e drurit ngulni dy gozhda në largësi sa do që të jetë ose të dy dimensionet e tij. Për shembull te thu-
ndërmjet tyre të kalon në monedhë metalike (figu- prat e gjata metalike mund të flitet për zgjerim
ra 1). Bazën e drurit vendosni vertikalisht. Nxeh- vijor duke eleminuar zgjerimin në dy dimensio-
ni një monedhë me qiri, llambë shpiritusi ose në net tjera. Te pllakat metalike me trashësi të vogël
resho. Përpiquni ta nxehni monedhën ndërmjet mund të flitet për zgjerim sipërfaqësor. Ndërsa
zgjerimi i vëllimit shqyrftohet te trupat të cilat
141
10. Nxehtësia
kanë dimensione të cilat nuk mund të elemino- Me p=3 le ta shënojmë koeficientin e

hen. temperaturës së zgjerimit të vëllimit. Ai është tre
Dy trupa me gjatësi të njëjtë, por prej herë më i madh se koeficienti i temperaturës së
materijalit të ndryshëm, gjatë zmadhimit të njëjtë zgjerimit vijor .
të temperaturës, nuk kanë një lloj të zgjerohen. Prodhimi aoboco = Vo paraqet vëllim të
Kjo tregon se zgjerimi termik i trupave varet 0oC, pra varësia e vëllimit prej temperaturës është:
prej materijalit prej të cilit është bërë. Prandaj
Vt = Vo (1+  t) . (8)
te zgjerimi vijor futet i ashtuquajturi koeficienti
i temperaturës të zgjerimit vijor, por që është Gjatë zgjerimit termik të lëngjeve,
i ndryshueshëm për materijale të ndryshme. Ai gjithashtu vlen barazimi (8). Poashtu, koeficienti i
përkufizohet si zgjatje e largësisë njësi të trupit të zgjerimit kubik te lëngjet është shumë më i madh
ndërtuar prej materijalit gjatë zmadhimit të tem- se te trupat e ngurtë.
peraturës për 1oC: Uji tregon anomalinë gjatë zgjerimit
l l termik. Kur uji ngrohet prej 0oC deri 4oC, ai në
D t o . (1) vend që të zgjerohet, mblidhet. Uji gjatë nxemjes
lo t zgjerohet gjatë temperaturës më të lartë prej 4oC.
Duke shënuar me lo gjatësinë fillestare në Për këtë shkak të 4oC uji zen vëllim më të vogël
0oC, prej barazimit (1) varësia e gjatësisë lt prej dhe ka dendësi më të madhe. Ndryshimi i gjatë-
temperaturës t , është dhënë me barazimin: sisë ose vëllimit me temperaturë gjatë realizimeve
lt = lo (1+t) . (2) konstruktive të ndryshme gjithmon duhet pasur
llogari që ta kemi parasysh.
Ose nëse dihet
Temeraturen koeficienti ina
koeficient temperaturës
linisko
së zgjerimit vijor  lehtë mund të caktohet zgjatja
{irewe MATJA E TREMPERATURËS.
e thuprës,
Temeraturen koeficient na linisko
Koeficienti i temperaturës së zgjerimit TERMOMETRI
vijor  për numrin më të madh të materijaleve
{irewe
është pozitiv. Përjashtim bëjnë kauçuku ose ma- Zgjerimi termik ka zbatim të madh gjatë
terijalet plastike të cilët kanë koeficient negativ  konstruksioineve të termometrave.
të zgjerimit. Prandaj te materijalet me koeficinet Instrumentet me të cilat matet tempera-
dimensionet zvogëlohen me zmadhimin e tem- tura quhet termometër.Më së shpeshti hasen ter-
peraturës. mometra me lëng. Lëngu, zhiva ose alkooli, vën-
dohen në një rezervuar të vogël që është i lidhur
at = ao (1+Dt) (3) me kapile të vogël (fig. 3b). Me nxemjen e lëngut
bt = bo (1+Dt) (4) zgjerohet dhe hyp te kapilara.
ct = co (1+Dt) (5) Tip tjetër i termometrave e shfrytëzojnë
Gjatë
Pri zhvillimit na
razvivaweto të shprehjes:
izrazot : zgjerimin e trupave të ngurtë. Merret shirit i hollë
at bt ct = ao bo co (1+Dt)3 (6) metaliku dhe lakohet në formë të spirales (fig. 3a).
Skaj qendror i spirales fiksohet, kurse në pjesën e
vlerat
vrednostite 3D2 t2+ D3 t3 janë
se shumë
mnogu tëmali jashtme vëndohet shigjeta. Me nxemjen e spirales
vogla dhe
veli~ini munddatëseeleminohen
i moè zanemarat ashtu që:
taka {to: zagjtet dhe në atë mënyrë shigjeta zhvendoset.
at bt ct = ao bo co (1+3 Dt+ 3 D2 t2+ D3 t3) Ekzistojnë termometra të cilat nuk e
at bt ct | ao bo co (1+3 Dt ) (7) shfrtytëzojnë zgjerimin e trupave gjatë nxem-
jes. Të atillë termometra të cilët shfrytëzojnë
kristal të lëngut (fig. 3ç). Tip i veçantëtë kristale-
ve të lëngut kanë veti të temperaturës së caktuar
142
10. Nxehtësia
të radhiten dhe poashtu bëhen të dukshme ose Shkalla e Celziusit dhe Kelvinit janë të
u ndrysho ngjyra. Lloj tjetër i termometrave, të barabarta.Lidhja ndërmjet këtyre dy shkallëve
cilët nuk e shfrytëzojnë zgjerimin gjatë nxemjes, është dhënë me tabelën 1.
janë termometrat digjital (fig. 3c) Te figura 4 është dhënë krahasimi i tre
Ato në mënyrë elektronike e regjistrojnë ndryshi- shkallëve të temperaturave.Është dhënë edhe një
min e temperaturës, por që të kuptohet principi i e ashtuquajtura shkalla e Farenhajtit, që, edhe pse
funksionimit të tyre, janë të nevojshme disa paran-
johuri tjera, të cilat do t‘i merrni në të ardhshmen.
Që të matet ndonjë madhësi fizike, përveç
instrumentit, duhet të përkufizohet edhe njësia.
Shumica e shkencëtarëve, sikurse Njutni, Remer,
Rankin etj., kanë propozuar njësi të ndryshme
për temperaturën. Sot në botë në përdorim ter,
kurse te ne me ligj janë lejuar vetëm dy.
Në vitin 1742 astronomi suedez Anders
Celzius ka propozuar shkallën e temperaturës si-
pas së cilës zero shkallë është temperatura te e cila a) b)
ngrin uji në akull, kurse njëqind shkallë në të ci-
lën vlon uji. Një e qindëta pjesë e intervalit të tem-
peraturës ndërmjet ngrirjes dhe avullimit të ujit
gjatë kushteve normale është shkallë Celzius (оС).
Në vitin 1848 lord Kelvini, përkatësisht
Vilijam Tomson, e ka propozuar shkallën e tij,
e cila quhet shkalla absolute ose shkalla termo-
dinamike është në përdorim në shkencë. Ai ka
njehsuar se zero në këtë shkallë ose e ashtuqu-
ajtura zero absolute gjendet në -273,15оС. Për
nder të lordit Kelvin, kjo njësi është quajtur njësia
themelore e madhësisë fizike temperatura në SI c) ç)
kelvin
kelvin ee 1/273,16-
1/273,16- titi del
del od od temperaturata
temperaturata nana
dhe përkufito~ka
zohet: nakelvin është 1/273,16-ta pjesë Figura 3 Termometri me a) spirale, b) alkool, c)
trojnata
trojnata to~ka na vodata
vodata .. digjitale dhe ç) lëng të kristalit,përkatësisht
e temperaturës të pikës treshe të ujit.(Çka është
pikë treshe, do të jetë e sqaruar më vonë) nuk është sipas sistemit Ndërkombëtar, është në
Tabela 1. Konverzioni ndërmjet shkallëve përdorim të madh në Amerikë në Angli edhe
të temperaturës vende tjera.
prej shkallës së TK = tC +273,15
Shkallë e Farenhajtit (°F) kanë qenë të
Celziusit në Kelvin propozuara në vitin 1724 prej fizikanit gjerman
prej shkallës së Daniel Farenhajt. Shkalla e Farenhajit është për-
tC TK = TK - 273,15 kufizuar ashtu që është marrë temperatura prej
Kelvinit në Celzius
zero shkallë të jetë ajo përzierje e akullit, ujit dhe
amonium kloridit është stabile.
143
10. Nxehtësia
zeroSlika
absolute ngrirja e ujit
4. Sporedba na Kelvinovata, Celziusovata i
kelvin(K)
Farenhajtovata temperaturna skala
shkallë Celzius (0C)
Fig. 4
10.2. BARTJA E NXEHTËSISË do të vijnë në kontakt, atëherë grimcat prej tru-

pit të nxehtë goditen grimcat prej trupit të ftohët
Nëse me dorë prekni radiatorin e nxehtë, (figura 5). Në këtë mënyrë dorëzojnë një pjesë të
dora juaj do të ngrohet. Nxehtësia, pjesë e energ- energjisë së tyre kinetike të grimcave prej trupit të
jisë së brendshme të radijatorëve do të kalon në ftohët, përkatësisht trpi më ftohët nxehet.
dorë. Por,, nëse prekni copë akulli, atëherë akulli
do të fillon të shkrihet, pasi nxehtësia prej dorës
kalon te akulli dhe e nxeh. Kjo do të thotë se ener-
gjia e nxehtësisë në mënyrë spontane bartet prej
trupit më të nehtës nga më i ftohti.
Ekzistojnë tre lloje të mekanizmave të ndryshme
të bartjes së nxehtësisë:
- përçueshmëri e nxehtësisë
- konvenciona
- rrezatim
Përçueshmëri e nxehtësisë
nxeh h
Përçueshmëria e nxehtësisë (konduksi-
oni) është mekanizëm që është karakteristik për Figura 5. Përçueshmëria e nxehtësisë te trupat e
trupat e ngurtë. Që të bartet energjia e nxehtë- ngurtë
sisë, patjetër duhet të ekzistoj kontakt i nxehtësisë Në këtë mënyrë bartet nxehtësia nëpër
ndërmjet trupave. Nuk guxon të kuptohet gabi- trupa.
misht se nxehtësia do të bartet prej trupit që ka Bëni një eksperiment. Në një enë, që ka
më pak energji. Për shembull, 10 kg hekur në tem- vrima prej njërës anë vëndohen thupra me di-
peraturë prej 50 оС ka energji të brendshme më të mensione të barabarta, por prej materialeve të
madhe se sa 1 kg hekur në atë temperaturë të njëjtë. ndryshme: dru, qelq, plastikë, alumin, hekur, ba-
Por, nëse ato dy trupa vijnë në kontakt, nuk do të kër et. (fig 6). Thuprat janë lyer me dyll. Te ena
ketë bartje të dukshme të energjisë së nxehtësisë. vëndohet ujë i nxehtë. Ku më së pari do të tretet
Domethëbë, kusht për bartjen e nxehtësisë prej dylli?Së pari te bakrri, pastaj te alumini, hekuri,
një trupi në tjetrin është dallimi në temperaturat. por nëse presim pak më gjatë, te qelqi, e pastaj te
Kur dy trupa janë në temperatura të ndryshme plastika dhe më në fund te druri.
144
10. Nxehtësia
Kjo do të thotë se nëpër materijale të ndryshmen- Tabela 2. Vlera për koeficientin e përçu-
xehtësia bartet në mënyra të ndryshme. eshmërisë së nxehtësisë për disa matzerijale
Materijal Koeficienti i përçuesit
të ngrohtësisë
. -1. -1
(W m K )
ajër
vozduh 0,025
dru
drvo 0,04-0,40
gomë
guma 0,16
ajër
ujë
voda 0,6
qelq
staklo 1,1
Figura 6 Përçueshmëria e nxehtësisë (konduksi-
oni) nëpër materijale të ndryshme gur
zemja 1,5
beton,
beton,gur
kamen 1,7
Për bartjen e sasisë së nxehtësisë Q prej çelik
~elik 12,1-45,0
një vendi me një temperaturë në tjetër vlen ligji i alumin (legurë)
aluminium (leguri) 23 (120-180)
Furie ar
zlato 318
bakër
bakar 401
'Q 'T diamant
N'S (1) dijamant 900-2320
't 'x
Konveksioni
ku S është syprina e sipërfaqes nëpër të cilën
kryhet bartja e nxehtësisë në njësi kohe t, në kahe Vëndoni një enë me ujë në ringllën e
të x ekziston gradient të temperaturës të përshk- nxehtë. Në ujë vëndoni copë të vogla të letrës, hi
ruar me raportin T/x. k është koeficienti i pro- dhe oriz.Çka bëjnë këto copa? Do të vëreni se ato
porcionalitetit që varet prej natyrës së materijalit qarkullojnë prej poshtë lartë dhe anasjelltas. Pse
te i cili vjen bartja e nxehtësisë. ndodh kjo? Shtresat e poshtme gtë ujit, të cilat janë
Madhësia e cila e përshkruan aftësinë më afër pranë ringllës së nxehtë, janë më të ngroh-
për përçueshmërinë e nxehtësisë së një materijali ta. Për këtë shkak ato zgjerohen, kurse me të zmad-
quhet koeficienti i përçueshmërisë së nxehtësisë. hohet largësia ndërmjet molekulave të ujit. Kjo do
Përkufizohet se sasi e bartur në njësi kohe nëpër të thotë se te ato shtresa dendësia e ujit është më e
njësi syprine të sipërfaqes të vendosur normalisht vogël prej dendësisë në shtresat e sipërme të ujit.
në drejtimin e bartjes n[çse drejtimi i bartjes të çdo Për këtë shkak, këto shtresa të ujit ngriten lartë,
metër gjatësi temnperatura ndryshon për një kel- kurse shtresat e sipërme të ujit, të cilat janë më të
vin ftohta dhe më të dendura bien poshtë. Në këtë më-
Koeficienti i përçueshmërisë së nxehtë- nyrë barftet nxehtësia prej shtresave më të nxehta
sisë në SI matet në njësi Wm-1K-1 nga më të ftohtat. Ky proces quhet konvencion. Ai
Pasi bartja e nxehtësisë shkon në drejtim është karakteristik për fluidët, përkatësisht lëngjet
prej temperaturës më të lartës nga më e ulta te dhe gazërat. Sikurse te përçuesit e nxehtësisë dhe
ligji i përçueshmërisë së nxehtësisë kemi shenjë trupat e ngurtë, poashtu edhe te konvensioni dhe
minus. fluidët, procesi varet prej karakteristikave të mate-
rijalit. Nëse në vend të ujit, te eksperimenti i lartë
është përdor ndonjë lëng që zgjerohet gjatë nxe-
hjes dhe procesit të konvensionit është më i dobët.
145
10. Nxehtësia
Në jetën e përditshme për ngrohjen e hapë- kontakt me gotat dhe nuk ka lëvizje të ajrit për
sirave shfrytëzohen të ashtuauqjtura kalorifer dhe shkak të konveksionit, kurse termometrat reg-
ngrohëse ,,tajfun‘‘. Te ato janë ndërtuar ngrohës dhe jistrojnë ngritje të temperaturës. Kjo do të thotë
ventilator. Ventilatorët e lëvizin ajrin që është nxe- se janë nxehur për shkak të rrezatimit. A është
hur nga ngrohësit. Kjo quhet koneksioni i detyruar nmgritja e njëjtë te të gjithë termometrat? Anali-
Konveksioni është proces i rëndësishëm zoni dhe diskutini dukurinë me shokët.
në natyrë. Ai rregullisht e përzien ajrin në atmo-
sferë që, nga ana e vet, ka ndikim në kushtet e ko-
hës dhe në lkualitetin e ajrit.
Rrezatimi
Në jetën e përditshme në amvisëri në për-

dorim janë ngrohësit infra të kuq. Kur do të vjen
para tyre në mënyrë intenzive e ndjejnë nxehtë-
sinë pa e prekur ngrëhësen. Ato, gjithashtu, nuk Figura 7 Shqyrtimi i aftësisë së absorbimit të dy
kanë as ventilator që ta përforcojnë ajrin e ngro- sipërfaqeve të ndryshme
hur që të arrin deri te na me konveksion të detyru-
ar.Mjafton që të vëndoni ndonjë pengesë ndërm- Aftësia për bartjen e nxehtësisë me rreza-
jet ngrohëses dhe juve dhe të ndaloni ta ndjeni tim, varet prej vetive të sipërfaqes të trupit të nx-
nxehtësinë. Këto ngrohëse e bartin nxehtësinë ehur.Ajo aftësi është e lidhurme aftësinë për ab-
më së shumti me mekanizmin e tretë të bartjes së sorbim. Të bëjmë edhe një eksperiment. Merrni
nxehtësisë, kurse ai është rrezatimi ose emisioni. dy pllaka të aluminit. Njëra anë e njërës pllakë.
Ky proces është shumë më i ndryshëm prej dy të nxëni me ndihmën e një qiriu paralele njëra me
parëve. Që të ndodh përçueshmëria është e ne- tjetrën në largësi përafërsisht 10 cm. Ndërmjet
vojshme të ekziston kontakt ndërmjet të dy trupa- tyre vëndoni një qiri. Në anë e jashtme të plla-
ve. Që të ekziston konveksion është e nevojshme kave, me dyll ose parafin ngjitni nga një gozhdë
të ekziston mjedis materijal që do të lëviz. Te rre- të vogël. Ndizni qiriun. Pas një kohe do të çkapet
zatimi nuk ekziston as kontakt, as mjedis materi- gozhda e parë e pllakës së nxirë. por pastaj edhe
jal, Shembull për rrezatimin është bartja e nxeh- te tjetra.
tësisë prej Diellit deri te Toka. Ndërmjet tyre nuk Lidhni këtë rezultat me rezultatin prej
ka kurrfar mjedisi materijal dhe ato nuk janë në eksperimentit me gota.Cili prej materijaleve më
kontakt, por nxehtësia përsëri bartet. së shumti rrezatonte? Sjellni përfundim prej të dy
Bëni një eksperiment. Merrni tre gota të eksperimenteve.
barabartaNjërën gota nga pjesa e jashtme mbësht-
jellni me foli të aluminit, tjetrën ngjyrosni me ngjyrë 10.3. SASIA E NXEHTËSISË.
të zezë, kurse të tretën leni në gjendjen sikurse ësh- KAPACITETI SPECIFIK I
të. Te ato duhet të vëndoni ujë të nxehtë. Që të mos NXEHTËSISË
plasin kur të vëndono ujë të nxehtë, paraprakisht
vëndoni te rerna e ftohët dhe kyçni rernën të nxe- Merrni dy enë identike, mjafton të vo-
het. Pas kësaj vëndoni te gotat sasi të barabarta ujë gla që të mund të dy t’i vëndoni te e njëjta
të nxehtë në temperaturë të barabartë. Pranë çdo ringël. Njëri i mbushur me ujë deri në gjysmë,
gote vëndoni termometër në largësi të njëjtë (rreth kurse tjetri i mbushur tërësisht, përkatësisht
1-2 cm). Çka vëreni? Termometrat nuk janë në masat të dallohen për dy herë. Vëndoni të
146
10. Nxehtësia
dy enët në ringlën e njëjtë.Enët janë identike, Nëse sasia e zbatuar e sasisë së nxehtësisë
kanë syprina të barabarta te baza, që do të thotë Q dhe masa m janë të barabarta. kurse ndry-
për intervale të barabarta kohore sasia e enegjisë shimet e tempëeraturave nuk janë të barabarta,
prej ringlës. Do të vëreni se ena që ka më pak ujë atëherë edhe koeficienti i proporcionalitetit do të
për kohë të shkurtër do ta arrin temperaturën e jetë i ndryshueshëm për të dy gotat. Pasi te të dy
avullimit, kurse ai që ka dy herë më shumë do ta gotat është e ndryshme vetëm materijali,atëherë
arrin, temperaturën për dyherë më shumë kohë. koeficienti i proporcionalitetit me siguri janë
Prej ringlës të dy enët pranojnë sasi të barabarta karakteristikat për materijalet. Ajo madhësi quhet
të energjive të tyre të brendshme në formë zë së kapaciteti specifik i nxehtësisë dhe numerikisht
sasisë së nxehtësisë. Në pajtim me këtë, te eks- është e barabartë me sasinë e nxehtësisë që një
perimenti ynë, më shumë nxehtësi është bartur te trup me masë prej 1 kg do ta absorbon, ku tem-
ena me më shumë ujë, dhe atë dy herë më shumë, peratura e tij do të ndryshohet për 1оС ose 1 К.
prandaj edhe masat e e ujit në të dy enët dallo- Tani ta zbulojmë njësinë në të cilën matet kapac-
hen dy herë. Kjo do të thotë se, Q, që mund ta iteti specifik i nxehtësisë:
pranon një trup, është në proporcion të drejtë me
['Q] J
masën e atij trupi, m, përkatësisht ΔQ ~ m. [c ]
Gjithashtu, kur flasim për konceptin nx- [m] ['t ] kg K
ehtësi, u pajtuam se sa më shumë rritet tempera-
tura, përkatësisht sa më e madhe është ndryshimi Kur
Kogabëhet fjalëzbor
stanuva për trupin
za telome
so masë
masa m, atëherëtoa
m,toga{ ai
toploten kapacitet
trup ka kapacitetin e nxehtësisë C:
telo ima S:
i temperaturës t të një trupi, rritet edhe ngrohja
e tij, përkatësisht sasia e energjisë së nxehtësisë që 'Q
e ka pranuar, ose ndryshe thënë ΔQ ~ Δt. Nëse i C cm
mbledhim të dy rezultatet në një, do të fitojmë se 't
10.4. TOPLOTNA RAMNOTE@A
Kapaciteti i nxehtësisë matet në J/K.
Q ~ m ∙ t (1)
Të bëjmë eksperiment plotësues. Mer- 10.4. BARASPESHA E NXEHTËSISË
rni dy gota identike. Te njëra vëndoni ujë, kurse 10.4. TOPLOTNA RAMNOTE@A
te tjetra vaj me të njëjtën masë sikurse edhe uji. Kur flasim për bartjen e nxehtësisë
Vëndoni te e njëjta ringëll. Identiteti i gotave dhe treguam se nxehtësia bartet prej trupit me tem-
kontakti ndërmjet gotave dhe ringlës siguron sasi peraturë të lartë nga trupi me temperaturë më
të nxehtësisë në njësi kohe për të dy gotat. Në këto të ulët. Por, deri sa do të realizohet ai proces?
kushte, për kohë të njëjtë, uji dhe vaj do të ngro- Përvoja tregon se kur dy trupa me temperatura
hen deri në temperatura të ndryshme. Që të fito- të ndryshme do të arrijnë në konakt, baraspesha
jmë barazim të shprehjes (1) fusim koeficientin e vendoset kur temperaturat do tu barazohen. Kjo
proporcionalitetit është: do të thotë se trupi më i nxehtë do të jap nxehtësi,
kurse më ftohti do ta pranon nxehtësinë.
'Q c m 't (2)
Një trup me masë m1 ka temperaturë t1,
prej këtu
Ottuka:
kurse trupi tjetër me masë m2 ka temperaturë t2
'Q ku t1> t2. Kur kët dy gtrupa do të vijnë në kontakt,
c (3)
m 't pas një kohe do të vendoset baraspesha edhe tem-
peratura e të dy trupave do të barazoh, tS, ku t1>
tS>t2. Sasia e nxehtësisë që trupi më i nxehtë do ta
jep është:
147
10. Nxehtësia
'Q1 c1 m1 (t1 t S ) (4) e përbashkët e këtij uji dhe kalorimetrit është t1.
Sasia e nxehtësisë që trupi më i ftohët do ta pra- Megjithatë uji me masë të njëjtë vëndohet të nxehet
non është: përafërsisht 2 deri 300C më të lartë se temperatura
'Q2 c2 m2 (t S t 2 ) (5) t1, temperatura t2. Shpejt derdhet uji i ftohët prej
kalorimetrit dhe vëndohet uji i nxwhtë. Përziesja
Megjithatë, sa nxehtësi do të jep trupi i nxehtë aq përzien deri sa nuk arrihet baraspesha e nxehtë-
nxehtësi do të absorbon trupi i ftohët, përkatë- sisë. Lexohet baraspesha e tgemperaturës tS.Nxeh-
sisht, përkatësisht Q1 = Q2. Nëse shprehjet tësia që uji i nxehtë ia ka dhënë kalorimetrit është:
(4) dhe (5) i zëvëndësojmë te ky kusht për baras- T
peshën, do të kemi: M
c1 m1 (t1 t S ) c2 m2 (t S t 2 )
Nëse të gjitha madhësitë janë të njohura,
prej këtu mundemi ta njehsojmë baraspeshën e
temperaturave:
c1m1t1 c2 m2t 2
tS (6)
c1m1t c2 m2
Në situata të caktuara praktike ndodh të jetë e
njohur njëri prej kapaciteteve specifike të nxeh-
tësisë, pra nëpërmjet matjes së baraspeshës së
temperaturës mund të fitohet kapaciteti specifik
i nxehtësisë:
c2 m1 (t S t1 ) Fig. 8 Kalorimetri
(7)
c1 m2 (t 2 t S )
Kalorimetri 'Q1 c1 m1 (t1 t S ) (8)
Për caktimin e kapacitetit specifik të nxehtësisë të Nxehtësinë që kalorimetri e absorbon është:

trupit të ngurtë, që nuk tretet në ujë, shfrytëzo-
hen kalorimetri dhe uji. Kalorimetri është enë që
'Q2 C (t S t1 ) (9)
është mirë i izoluar nga nxehtësia. Për këtë qël-
lim zakonisht shfrytëzohen i ashtuquajturi ena e ku C është kapaciteti i nxehtësisë së kalori metrit.
Djuarovit. Në jetën e përditshme ena është e njo- Pasi ΔQ1 = ΔQ2 :
hur me emrin termos. Ajo është enë muret e të
cilës janë të dyfishtë, kurse hapësira ndërmjet tyre c1 m1 (t1 t S ) C (t S t1 ) (10)
është e vakuumizuar (figura 8). Te ena ka kapak,
që është gjithashtu i bërë prej materijalit që është Prej këtu për kapacitetin e kaloritrit fitohet
izolator i mirë termik. Te kapaku janë bërë disa
vrima te të cilat janë vendosur një termometër c1 m1 (t1 t S )
C (11)
(T) dhe një përziese (M). (t S t1 )
Hapi i parë është të caktohet kapaciteti i nxeh-
Te pjesa e dytë eeksperimentit te kalorimetri
tësisë së kalorimetrit. Për këtë qëllim te kalori-
vëndohet ujë me masë m2. Matet temperatura
metri vëndohet ujë me masë m1. Temperatura
148
10. Nxehtësia
e ujit dhe kaloritrti, t3 . Trupi kapaciteti specifi- 2.Në zonat në afërsi të ujërave të mëdhaja
ke i nxehtësisë duhet të caktohet e ka masën m3. (liqej dhe detëra) klima është e qetë, përkatësis-
Nxdehet në temperaturë të lartë. Ajo tempera- ht, dimërat janë të buta, kurse verat nuk janë të
turë është t4. Shpejtë vëndohet te kalorimetri dhe nxehta. Përpiqunu të sqaroni pse është kështu.
përzihet me përziesen deri sa nuk vendoset ba- (Ndihmë: caktoni kapacitetet specifike të nxehtë-
raspeshë. Lexohet baraspesha e temperaturës tST. sive të ujit, rërës dhe tokës, të dhëna në tabelën 3).
Trupi i ngrohët ka dhënë nxehtësi:
3.Mendoni ku në tjetër vend në jetën e
'Q11 c x m2 (t 4 tST ) (12) përditshme hasen konveksionet.
Kaloritri ka pranuar sasi të nxehtësisë: 4.Bëni projekt me titull ,,Pëprunimi i ter-
mosit prej materijalit i cili mund të gjendet në sh-
'QK C (tST t3 ) (13) tëpi“. Planifikoni humbjet prej termosit.
kurse uji në të ka pranuar 5.Nga pikëpamja e baraspeshës së nxeh-
'QV c1 m2 (tST t3 ) (14) tësisë, sqaroni çka ndodh kur një termometër i
ftohët do të vjen në kontakt me trup të nxehjtë
Sasia e nxehtësisë që trupi i nxehur e ka dhënë
temperatura e të cilit duhet të matet
është shpërndarë në ujin e ftohët dhe kalorimetri,
përkatësisht:
Te tabela 3 janë dhënë vlerat për kapacitetet spe-
'Q11 'QK 'QV (15) cifike të nxehtësisë të disa materijaleve
Nëse shprehjet (12), (13) dhe (14) i zëvëndësojmë
te barazimi (15), fitohet:
c x m2 (t 4 tST ) Tabela 3.Kapaciteti specifik i nxehtësisë të disa
(16)
C (tST t3 ) c1 m2 (tST t3 ) materijaleve
Materijali Kapaciteti cpecifik i nxehtë
Te barazimi, 16 të gjitha madhësitë janë të njo- sisë (Jkg-1.K-1)
hura përveç kapacitetit specifik të nxehtësisë të alumini 920
materijalit prej të cilit është bërë trupi Cx. uji (në 25оС) 4181
ajri 1012
C (tST t3 ) c1 m2 (tST t3 ) druri 1200-2300
cx (17) hekuri 460
m2 (t 4 tST ) bakri 385
akulli 2090
Në këtë mënyrë lehtë mund të caktohet kapacite- rëra, betoni 840
ti specifik i nxehtësisë së trupit të ngurtë që nuk dheu 800-1480
tretet në ujë. Dajte go zna~eweto na slednive osnovni poimi
Jepni rëndësisnë e këtyre koncepteve themelore
Pyetje, detyra, aktivitete -energjia e brendshme -specifike e nxehtësisë

-sasia e nxehtësisë -kapaciteti i nxehtësisë
-temperatura -kalorimetri
1. Shikoni vlerat e koeficientëve të përçu-
-termometri -temperatura
esëve të nxehtësisë për materijalet e ndryshme të -shkallët e Celziusit -koeficienti i zgjerimit
dhëna në tabelëën 2. Sa dallohen ato vlera për -kelvini vijor
materijalet të cilat i përdorëm në eksperimentin -përçuesit e nxehtësisë -koeficienti i tempe-
tonë? Caktoni në çka dallohen qelqat termopan të -konveksioni, rrezatimi raturës së zgjerimit të
dritareve prej qelqeve të zakonshëm. Sqaroni pse. -baraspesha e nxehtësisë vëllimit
149
10. Nxehtësia
10.5.10.5.
ZAKONI
LIGJETNA E RREZATIMIT TË ku t është koha e emetimit, Ѕ është syprina e
TOPLINSKO ZRAÊWE
NXEHTËSISË sipërfaqes nëpër të cilin do trup rrezaton.
10.5. ZAKONI NA Njësia për aftësinë e emetimit në SI është W∙ m-2.
TOPLINSKO ZRAÊWE
Është e njohur se të gjithë trupat të ngro- Aftësia e tij e përgjithshme nuk është e
hur në temperaturë të caktuar emetojnë rrezatim
toplinsko njëtrajtshme ndërmjet valëve elektromagnetike
elektromagnetik që zakonisht quhet rrezatim i
zra~ewe. me gjatësi valore të ndryshme (frekuenca).
spektral-
nxehtësisë. Gjatësia valore e rrezatimittoplinsko
të nxehtë- M adhësia fizike me të cilën karakteri-
sisë varet prej temperaturës së trupit. na emisiona sposobnost
zra~ewe. zohet rrezatimi i trupit quhet aftësia spektrale e
Kryesisht, çdo trup, pa dallim në natyrën spektral-
emetimit W(T) (ose W(f T)).
e tij, në temperaturë më të lartë prej zeros absolute na emisiona sposobnost
Kjo përveç temperaturës T, varet edhe
emeton valë të nxehtësisë me gjatësi të ndryshme prej gjatësisë valore , përkatësisht prej frekuen-
valore. Kjo fushë zgjatet në interval të gjatësive va- cës f.
lore prej afërsisht 760 nm deri 105 nm. Aftësia spektrale e emetimit W( f т) të
Spektri i rrezatimit të nxehtësisë është ndonjë trupi të temperaturës së dhënë T ështëе
i kontinuar. Prej pjesës së skajshme të dritës së dhënë me sasisnë e energjisë të emetuar në njësi
kuqe, d.m.th., nga 760 nm nga gjatësitë valore më kohë prej njësisë së kohës prej njësisë së syprinës
të mëdhaja, të cilat janë të padukshme për syrin e së sipërfaqes së trupit në interval njësi të frekuen-
njeriut, shpërndahen pjesa infra e kuqe prej spek- cave të spektrit, në afërsi të frekuencës së dhënë f.
trit të rrezatimit elektromagnetik. Prej energjisë së përgjithshme që bie te
Çdo trup, i aftë për rrezatim, njëkohësisht trupi i pa rrezatuar, një pjesë absorbohet, kurse
është i aftë edhe për absorbimin e energjisë të eme- Spektralnata
pjesa tjetër reflektohet (te trupat transparent një
tuar prej trupave rreth përqark.
toplinska Propcesi i kundërtë
apsorpcija apsorpciona sposobnost
pjesë kalon edhe nëpër ato). Aftësia spektrale e
i rrezatimit të nxehtësisë quhet absorbcioni i nxeh- Spektralnata
absorbimit А(т) është herës prej energjisë që e
tësisë. Rrezatimi i nxehtësisë
toplinska në llogari të energjisë
apsorpcija apsorpciona sposobnost
absorbon njësi e sipërfaqes së trupit në tempera-
së brendshme të trupit,pra trupi ftohet. Nëse tem- turën T në intervalin njësi spektral dhe energjia e
peratura e trupit ëshjtë më e madhe se rrethina e tij, me frekuencën e njëjtë që bie në atë sipërfaqe. Af-
ajo më tepër emeton se sa absorbon, për shkak se tësia spektrale e absorbimit të trupit është mad-
humb energji, kurse temperatura e tij zvogëlohet. hësi padimensionale. Në mënyrë analoge cakto-
Kur trupi lështë në temperaturë të ulët het aftësia refleksive dhe transmisionale e trupit.
atëherë ai më shumë absorbon se sa emeton, pra Prej ligjit për ruajtjen e energjisë vijon se shuma
temperatura e tij zmadhohet, pra temperatura e e tyre është e barabartë me një. Provat tregojnë
tij rritet.Gjatë absorbimit të nxehtësisë zmadho- se ndërmjet aftësia e emetimit spektral W( fT) dhe
het energjia e brendshme e trupit. Ai proces rr-
aftësia spektrale e absorbimit А(fT) e trupave ekzis-
jedh deri sa temperatura e trupit nuk barazohet
ton lidhje e caktuar.
me temperaturën e mjedisit. emisiona
sposobnost Të supozojmë se disa trupa В1 , В2, В2 (fig.
Çdo trup rrezaton te temperatura e dhë-
1) janë në baraspeshë termike me mjedisin e tyre,
në karakterizohet me aftësinë e tij të emetimit. WT
emisiona
atëherë ato janë të nënshtruara rrezatimit me in-
. Kjo është energjia e përgjithshme (E) që trupi e
sposobnost
tensitet konstant I. Energjia e përgjithshme, që
rrezaton në njësinë e kohës (d.m.th., fuqia e rre-
në interval kohor t e rrezaton trupin e parë me
zatimit P) nëpër njësinë e sipëfaqes normale në
sipërfaqe Ѕ1 иdhe aftësi emetuese spektrale W1( fT),
drejtimin të përhapjes së rrezeve. Prandaj:
është:
E P
WT = , W1( fT ) S1 dt (2)
tS S
150
10. Nxehtësia
Aftësia spektrale absorbuese për trupin e

zi absolut është e barabartë me njësinë A(fт) =1,
B1 B2 ndërsa te trupat real aftësia absorbuese është më
e vogël se një. Aftësin emetuese të trupit të zi ab-
S1 S2 solut le ta shënojmë me E (fТ) , prej relacionit (5)
kemi:
S3 B3
W ( fT ) W ( fT )
E ( fT ) . ( 6)
A ( fT ) 1
Fig. 1
Me relacionin (6) është shprehur ligji i Kirkofit
Energjia, pra, që e absorbon ai trup për të njëjtin
për rrezatimin e nxehtësisë. Ai thotë: Raporti i
interval të kohës është:
aftësisë spektrale emetuese dhe absorbuese, gjatë
A1( fT ) S1 I dt. (3) temperaturës së dhënë, është i njëjtë për të gjithë
trupat dhe është e barabartë me aftësinë spektrale
Gjatë baraspeshës termodinamike çdo trup, prej
emetuese dhe absorbuese të trupit të zi absolut në
njësisë së syprinësemeton aq energji sa edhe ab-
temperaturën e njëjtë.
sorbon:
Prej ligjit të Kirkofit vijon se vlejnë për-
W1( fT ) S1 d t A1( fT ) S1 I d t , (4)
fundimet:
1.për shkak të a( ЈТ ) nuk mund të jetë më e
në rastin e baraspeshës tgermodinamike, vlen:
madhe se një, prej relacionit (6) vijon: prej të gjithë
W2 ( fT ) S 2 d t A2 ( fT ) S 2 I d t . (5)
trupave gjatë temperaturës së njëjtë trupi absolut i zi
Megjithatë, trupi që ka aftësi aftësi të mad- ka aftësi më të madhe emetuese. Gjatë temperatura-
he spektrale emetuese humb për njësi kohe prej ve të barabarta të trupit të zi shumë më fuqishëm;
njësisë së sipërfaqes sasi më të madhe të energjisë, 2.aftësia emetuese i çfarëdo tgrupi gjatë
se sa trupi që ka aftësi më të vogël spektrale emetu- temperaturës së dhnë është e barabartë me prodhi-
ese. Prej këtu vijon se ai trup mund të jetë me tem- min e aftësisë së tij spektrale absolute dhe emetuese
peraturë t, të barabartë me temperaturën e trupave të trupit absolut të zi gjatë temperaturës së njëjtë:
tjerë, vetëm në rfastin nëse më shumë absorbon. W ( fT ) A ( fT ) E ( fT ) (7)
Lidhja ndërmjet aftësinë spektrale eme-
tuese dhe absorbuese fitohet me pjesëtimin e (3) Aftësia emetuese e çfarëdo trupi real është më e
dhe (4), raporti: vogël se aftësia emetuese absolute e trupit të zi
W1( fT ) W2 ( fT ) W ( fT ) gjatë temperaturës së njëjtë. Pasi për trupat real
. ( 5) A(fТ) < 1, sipas relacionit (7) fitohet edhe W (fт) <
A1( fT ) A2 ( fT ) A ( fT )
Е (fт);
Domethënë, raporti i aftësisë spektrale 3.çdo trup që më së shumti i absor bon
emetuese dhe absorbuese të temperaturës së dhënë ato gjatësi valore të cilat edhe vet i emeton. Pran-
është konstant dhe nuk varet prej natyrës së tgru- daj, te spektrat emetuese dhe absorbues përkatë-
pave, as prej dimensioneve të tyre gjeometrike. sisht vijat spektrale janë në vendin e njëjtë.
Çdo trup i aftë të absorbon energjinë e Në natyrë trupat absolut të zi nuk ekzistoj-
përgjithshme të rrezatimit, me çfarëdo gjatësi va- në. Por, disa prej tyre, në interval të kufizuar të gja-
lore që bie në sipërfaqen e tij, është quhet trup i zi tësive valore, sipas vetive të tyre janë afër deri te tru-
absolut. pi i zi. Për shembull, vetëm në intervalet e gjatësive
151
10. Nxehtësia
valore prej dritës së dukshme trupat të mbuluar (O

me shtresë prej qiri (a( fТ ) = 0,98) ose me shtresë
prej platinit të zi (a( fТ )) = 0,95) kanë aftësi spek-
trale absorbuese afër njëshit. Me siguri trupi i zi
absolut nuk duhet të kuptohet vetëm si i zi sipas
T4=1700 K
ngjyrës.
T3=1500 K
T2=1300 K
T1=1100 K
O
-3

1 2 3 4 O (nm
Fig. 3. Lakore të shpërndarjes të aftësisë emetu-
ese të trupit absolut të zi varësisht prej gjatësisë
valore për disa temperatura të ndryshme
Fig. 2. Modeli i trupit të zi absolut
Lakoret janë fituar nga shkencëtarët gjer-
Si model i mirë për trupin e zi absolut mund të man Lumer dhe Pringshajm gjatë matjeve shumë
shërbej sfera metalike e zbrazët, me mure të nxira precize të aftësisë emetuese të trupit të djegur në të
nga ana e brendshme dhe me vrimë të vogël O gjitha pjesët nga spektri i tij. Prej formës së lakore-
në një vend (fig.2). Kur muret e brendshme të ve vijojn përfundimet:
sfverës janë mnxirë, gjatë një vrime të vogël, në а)aftësia spektrale emetuese e trupit të zi
brendësinë e saj do të krijohen kushte për ekzisti- absolut rritet shpejt me zmadhimin e temperaturës;
min e braspeshës së rrezatimit. b)çdo lakore ka një maksimum. Kjo do të
Nëpër vrimën, sipas refleksionit të shu- thotë se trupi i zi absolut rrezaton energji të mad-
mëfishtë prej mureve, del se rrezatim të këtillë si- he, përkatësisht ka aftësi emetuse më të madhe,
përkatësisht, me valë elektromagnetike ku gjatësitë
kurse që do të emetonte rrafshi i zi absolut me të
valore shtrihen në ndonjë interval të vogël rreth
njëjtën formë dhe dimensione sikurse edhe vrima
gjatësisë valore Xmax .
O. Aftësia spektrale absorbuese e vrimës O do të
Maksimumi, me znmadhimin e tempera-
jetë për të gjitha gjatësitë valore aq më afër deri
turës, zhvendoset në anën nga gjatësitë valore më të
te njëshi, aq sa syprina e tij është më e vogël se
shkurtëra, ai është më i lartë dhe me lakim më të madh;
sipërfaqja e zbrazëtirës. Poashtu, deri te ne nuk
c)pamja e lakoreve të atilla e sqaron mirë
arrijnë kurrfar informata për sferën e zbrazët dhe dukurinë e njohur se rrezatimi i trupave, por sipas
vrima na duket e zezë. Nga shkaqet e njëjta, vri- kësaj edhe shkëlqimi i trupave, shpejtë rritet me
mat e ngushta të shpellave ose dritaret e hapura zmadhimin e tgemperaturës dhe se njëkohësisht me
të banesave ose dyertë e hapura të ndërtesave, të atë ndryshon edhe ngjyra e rrezatimit të emetimit.
shikuara prej larg duket të zeza. Gjatë temperaturave të ulta maksimumi
Varësia e fituar eksperimentalisht aftësia i aftësisë emetuese spektrale shtrihet në fushën e
spektrale emetuese prej gjatësisë valore të rrezati- gjatësive valore të mëdhaja. Me zmadhimin e më-
mit të trupit të zi absolut gjatë disa temperaturave tutjeshëm të temperaturës maksimumi zhvendoset
është paraqitur në fig. 3. nga ana e gjatësive valore më të vogla.
152
10. Nxehtësia
10.6. TERMOGRAFIA DHE V= 5,67010- 8 W m-2 K- 4. (2)

ZBATIMI I SAJ Aftësia emetuese e çfarëdo trupi real ësh-
të më e vogël se aftësia emetuese e trupit të zi ab-
Çdo trup, pa marrë parasysh natyrën e tij, solut gjatë asaj temperature . Aftësia emetuese për
në temperaturën më të madhe se zeroja absolute, trupin real është:
emeton rrezatim nxehtësie, valë elektromagneti-
ke, në interval spektral të kontinuar prej disa na- W eWo VT 4 (3)
nimetrave deri afrësisht 40 000 nm. Është e kuptu-
Koeficienti pa dimensional e quhet emi-
eshme se temperatura më e ulët valët kanë gjatësi
sitivitet i trupit dhe varet prej temperaturës së
valore më të madhe, kurse më të larfta më të vogla.
tgrupit, materijali i tij dhe gjendja e sipërfaqes.
Çdo trup, që është i aftë për rrezatim
nxehtësie, njëkohësisht është i aftë për absorbim Për trupin e zi absolut e=1. Për trupat të pa rre-
të energjisë që emetohet prej mjedisit. zatuar, që as nuk rrezatojnë as nuk absorbojnë
Rrezatimi i nxehtësisë ose bartja e nxeh- rrezatim elektromagnetik, por plotësisht e reflek-
tësisë me rrezatim paraqet proces elektromagne- tojnë rrezatimin që bie, emisitiviteti është e=0.
tik. Sikurse dim në spektgrin e rrezatimit të nxeh- Trupat r gjatësitë valorfe kanë e<1, pasi edhe
tësisë duke filluar prej pjesës së skajshme të dritës aftësia e tyre e përgjithshme është më e vogël dr sftësia
së kuqe d.m.th., 760 nm nga gjatësitë valore më të emetuese e përgjithshme për trupin e zi absolut.
mëdhaja, të padukshme për syrin e njeriut, zgjatet Trupi rrezaton nxehtësi pa dallim të
deri te pjesa infra të kuqe të spektrit të rrezatimit ndryshimit eventual të temperaturës ndërmjet tij
elektromagnetik. Pikërisht, fusha e rrezatimit infra dhe mjedisit. Kur mjedisi ka temperaturë të ba-
të kuq zgjatet prej 1=760 nm deri 2=14 000 nm. rabartë me trupin, ai do të rrezatoj aq sa edhe
Çdo trup që rrezaton në temperaturë të të absorboj, , pra nuk vërehet ndryshim te tem-
dhënë T karakterizohet me aftësinë e tij emetue- peratura. Megjithatë, kur temperatura T e trupit
se. W Ajo është sasia e përgjithshme energjisë (Е) është më e madhe se temperatura TS të mjedisit të
që tgrupi e rrezaton në njësi kohe (d.m.th., fuqia trupit rrezaton më shumë se sa që pranon. Bilansi
e rrezatimit P) nëpër njësi sipërfaqe normale në pozitiv i energjisë që rrezaton trupi në njësi kohe
drejtimin e shpërndarjes së rrezeve.Njësia për af- prej njësisë së sipërfaqes është:
tësinë emetuese në SI është W.m-2 .
Madhësia tjetër, e cila i karakterizon tru- Ptot SVeT 4 SVeTs4 SVe(T 4 Ts4 ) (4)
pat gjatë baraspeshës termodinamike me rreza-
Regjistrimi i temperaturës duke shfrytëzuar Ste-
tim nxehtësie, është aftësia e tyre absorbuese. Çdo
trup gjatë çfarëdo lloj temperature plotësisht e fan-Bolcmanin gjatë detektimit të rrezatimit infra
absorbon tërë energjinë prej valëve elektromag- të kuqe është termografi.Me termografin njëko-
netike që bien në të pavarësisht prej gjatësisë së hësisht regjistrohet numër i madh i pikave dhe
tyre valore quhet trupi i zi absolut. ndryshimi i tyre gjatë kohës. Poashtu mund të
Sipas ligjit të Stefan-Bolcmanit aftësia regjistrohen edhe dallime të vogla te temperatura
emetuese e përgjithshme e trupit të zi absolut W0 (ΔT ≈ 0.03 K)
është proporcional me fuqinë e katërtë të tempe- Rrezatimi infra të kuq i trupave mund të
ratusë së tij absolute T shfrytëzohet për zbulimin e tyre dhe matja e tem-
peraturës. Në vitin 1959 R. N. Lavson me termo-
Wo VT 4 . (1)
gram i pari e vërjeti temperaturën e zmadhuar prej
Te barazimi (1) koeficienti i proporcionalitetit  kancerit i gjiut.. Për zhvillimin e detektimit të rre-
është konstanta e Stefan-Bolcmanit. zatimit prej lëkurës gjatë sjelljes që lëkura gjatë sjelljes
153
10. Nxehtësia
së organizatave ushtarake që rrezatimin e infra- Zgjidhje. Nxehtësia e liruar në njësi kohe me rre-
të kuqe e shfrytëzojnë në lobimin te objektet për zatim fitohet se është
qëllime luftarake. Ptot S WT
Ndryshimet ete temperatura e lëkurës, që
zakonisht mund të jetnë edhe deri në disa shkal- Ptot 1,73 5,67 10 8 (306 4 2934 ) 137 W ,
lë, tregojnë ndryshime te qarkullimi i gjakut dhe ku e ≈ 1, te njeriut i rritur sipërfaqja e lëkurës ësh-
qelizat nën lëkurën, dhe me të sjellin informata të marrë se S=1,73 m2.Kjo tregon se trupi lakuriq,
diagnostike. Për shembull, temperatura e e arter- tempertatura e të cilit është 200C(293 K), rrezaton
jes anësore të gjirit është 34 °С, enët sipërfaqësore më shumë nxehtësi se sa që liron gjatë proceseve
kanë temperaturë 35оС, kanceri i gjirit 36,5оС. metabolike (nxehtësia e liruar në njësi kohe me
Përveç kësaj termografija shfrytëzohet për dia- procese metabolike është afërsisht 100 W). Gjatë
gnostifikimin e numrit të madh të sëmundjeve. këtyre kushteve, që të mbahet temperatura trupo-
re, edhe pse temperatura e ajrit është në nivelin e
duhur, njeriu duhet të ketë aktivitet fizik të zmad-
Eo ambient
ambienti TS huar.
T1 termograf
termografi
objekt
objekti E1
Fig. 1. Paraqitja skematike e aparaturës për fiti-

min e termogramit
Zakonisht trupi te i cili bëhet termogrami gjendet

në kushte normale fitohet temperatura e shpërn-
darë me lëngtermogram
prej 1 %. -
Distribuimi
termovizija i temperaturës së përg-
jithshme në termogram
fushë të dukshme të caktuar regjistro--
het me fotografi-termogram, ose në monitor-ter-
termovizija
movizion. Në fig. 2 është paraqitur termogrami
në duart e dunapirësit.
Si detektor i rrezatimit infra të kuqe nuk
shfrytëzohen filme por termistor, fotodioda etj. Fig. 3. Termogram në largësi
Për fotodiodat zakonisht shfrytëzohet HgCdTe
(zhiva-kadiumi-teluri).
PRIMER 1. Pyetje dhe detyra
Shembulli 1. Duke shfrytëzuar barazimin (4)
PRIMER 1.
mund të caktohet nxehtësia e liruar me rrezatim 1.Çka është trupi i zi absolut?
në njësi kohe prej njeriut. Me supozim se tempe- 2.Me cilin ligj funksionon termografia?
ratura e lëkurës është 33оС = 306 K, kurse tempe- 3.Çfarë detektor shfrytëzohen në termografi?
ratura e mjedisit 20 оС = 293 K,
154
10. Nxehtësia
10.7. TERMORREGULLIMI FIZIK arterian prej brendësisë nga sipërfaqja bartet du-
I ORGANIZMIT keshëm sasi e nxehtësisë duke qarkulluar-konveksioni.
10.7. FIZI^KA TERMOREGULACIJA Te organizmat e rinj mbajtje e tempera-
Karaktzeristika e të gjitha organizmave
NA ORGANIZMOT turës konstante realizohet edhe nëpërmjet rre-
të gjalla të gjakut të nxehtë pra edhe të njeriut, zatimit të nxehtësisë dhe avullimit. Si rrezultat i
është konstante për temperaturën e brendshme. përçueshmërisë së nxehtësisë relative të vogël të
Baza për termorregullimin dhe mbajtja e tempe- qelizave pjesëmarrja e tyre në bartjen e nxehtësisë
raturëls konstante është shkëmbimi i nxehtësisë nuk është shumë e madhe në krahasim me kon-
veksionin e qarkullimit të realizuar të gjakut.
të organizmit me mjedisin e jashtëm.
Gjaku kalon nëpër burimet e nxehtësisë
Dihet se te organizmat e gjallë gjatë re-
(qelizat), dhe nëpër pjesët e ndjeshme të trurit
aksioneve biokimike egzotemre të muskulave te
(hipotalamusin), që e rregullon temperaturën e
organet e brendshme lirohet sasi e madhe e ener- organizmit. Kur gjaku do të arrin deri te lëkura,
gjisë.Afërsisht 20% prej energjisë e përfshirë te nxehtësia më tutje bartet me konveksionin në
ushqimi transformohet në punë, kurse tjerat 80 ajër, me rreazatim dhe avullim prej sipërfaqes së
% shndërrohen në nxehtësi. Edhe gjatë gjendjes lëkurës dhe rrugët respirative.
së qetë, ose në ëndërrë, nëse nuk sillet nxehtësia Duke e nxjerrë ajrin e lagët prej mush-
temperatura do të ngritet për 3оС në çdo orë. Ësh- kërive të bardha dhe me avullimin gjatë djersit-
të e qartë se energjia e liruar patjetër sillet prej jets organizmi humb pjesë të sasisë së nxehtësisë.
trupit, por pyetje është në çfarë mënyre. Gjatë aviullimit prej sipërfaqes së trupit dhe gjatë
Te njeriu mbajtja e temperaturës konstan- frymëmarrjes humbet sasia e nxehtësisë që mund
te realizohet nëpërmjet përçueshmërisë së nxehtë- të jetë edhe 30 % prej humbjes së përgjithshme.
sisë, konveksionin, rrezatimit të nxehtësisë avulli- Nga ana tjetër, gjatë mbrojtjes prej fto-
mi. Sa është pjesëmarrja e tyre të nxehtësisë gjatë hjes të tepruar vjen deri te shtrëngimi i enë-
bartjes së nxehtësisë prej organizmit të brendshëm ve të gjakut (vazokonstruksioni) me të cilën
nga lëkura, por prej këtu edhe nga mjedisi? zvogëlohet konveksioni i nxehtësisë nëpër
Gjatë gjendjes stacionare të fokusit së nxeh- qarkullimin e gjakut dhe me të zvogëlohet
tësisë, kur gradientët e temperaturës te organizmi edhe dallimi i temperaturës ndërmjet pjesë-
janë konstante varësisht prej kohës, sasia e nxehtë- ve periferike të trupit dhe mjedisit të jashtëm.
sisë të krijuar në njësi kohe, është e barabartë me sa- Rëndësi të madhe për ruajtjen e nxehtë-
sinë e nxehtësisë për njësi kohe jepet prej organeve të sisë në brendësinë e organizmit ka edhe shtresa e
brendshme, edhe prej këtu nga mjedisi rreth e përqark. mjedisit të jashtëm i cili është deri te vet lëkura ku
Zakonisht temperatura e brendshme e realizohet shkëmbimi kryesor i nxehtësisë me mje-
organizmave të gjakut të nxehtë është më i madh disin rreth e përqark. Te njeriu mbrojtja themelore
e nxehtësisë është ajri i cili gjendet nën veshjen.
prej temperaturës së mjedisit rreth e përqark. Nga
Sasia e nxehtësisë që për njësi kohe do të
këto shkaqe në çdo organizëm të këtillë ekziston
bartet nëpër njësi kohë do të bartet nëpër njësi të
gradient të temperaturës, të orientuar prej bren-
prerjes tërthore të qelizave në kahe normale të asaj
dësisë nga sipërfaqja e trupit. Qe pse nxehtësia, sipërfaqeje e jep fluksi i nxehtësisë. Ai është propor-
e ndarë prej organizmit, bartet pandërprerë nga cionalisht me dallimin e temperaturës ndërmjet dy
sipërfaqja e tij. Kjo arrihet me përçueshmëri të shtresave sipërfaqësore të qelizave. Nëse temperatu-
nxehtësisë dhe konveksionit. ra e organizmit shënohet me Tor, kurse temperatura
Të gjitha qelizat në organizëm kanë përçu- e lëkurës me Tk , atëherë fluksi i nxehtësisë Q1 që
eshmëri të nxehtësisë më të madhe ose më të vogël bartet prej organizmit nga sipëfaqeja e lëkurës është:
prandaj nëpër ato bartet fluksi nga sipërfaqja e tru-
Q1 C1 (Tor Tk ) , (1)
pit. Prej anës tjetër, lëvizja e pandërprerë e gjakut
155
10. Nxehtësia
Cx është koeficienti i përçueshmërisë së nxehtësisë dy sipërfaqeve ku temperatura është T dhe T2, na

koeficient C
Nga ana tjetër fluksi i nxehtëssisë Q2 ,që dorë- është koeficient na
koeficienti i përçueshmërisë së nxehtësisë së
toplosprovodnost
materijalit, kurse T/x është gradient i tempera-
toplosprovodnost
zon prej sipërfaqes së lëkurës nga mjedisi rreth e
koeficient na
koeficient na
përqark, gjithashtu varet prej dallimit të temper- turës (shiko figurën 1)
toplosprovodnost
toplosprovodnost
aturës ndërmjet temperaturës së lëkurës Tk dhe Koeficienti i përçueshmërisë së nxehtë-
mjedisit rreth e përqark Tsr , d.m.th., sisë së lëngjeve në organizëm (gjaku, plazma e
Q2 C 2 (Tk Tsr ) , (2) gjakut) sipas vlerës së vet është afër deri te koefi-
cienti i përçueshmërisë së nxehtësisë të ujit. Qeli-
ku C2 është koeficienti përkatës i përçueshmërisë zat e yndyrës, eshtrat dhe shtresa e sipërme kanë
së nxehtësisë. koeficient më të ulët të rëndësishëm të përçu-
Gjatë kushteve normale organizmi është në gjen- eshmërisë së nxehtësisë. Prandaj qeliza e yndyrës
dje stacionare, fluksi i nxehtësisë prej sipërfaqes nën lëkurë shërben si izolator të nxehtësisë të
së brendshme nga mjedisi i jashtëm, d.m.th., sipërfaqes së lëkurës vlera e temperaturës së qeli-
C1 (Tor Tk ) C 2 (Tk Tsr ) . (3) zës që janë në brendësi.
prej këtusleduva
Od tuka vijon
C1 Tk Tsr
r . (4)
C2 Tor Tk T1 S T2
Raporti r = C1 / C2 quhet koefi cienti i temper-
temperaturen koe-
aturës të furnizimit me gjak temperaturen koe-
ose indeksi i qarkul- 'T=T1- T2
ficient na krvnoto snabduvawe
ficient na krvnotoVlera
snabduvawe 'l
limit të nxehtësisë. e. tij, kryesisht, është
temperaturen koe-
. temperaturen koe-
përcaktuar prej qarkullimit të gjakut prej brendë- Fig. 1
ficient na
ficient na krvnoto
krvnoto snabduvawe
snabduvawe
sisë nga sipërfaqja. Vlera e tij
.. për pjesë të caktuara
të trupit të njeriut, është e ndryshueshme. Njohja Përçueshmëria e nxehtësisë gjatë kushteve nor-
e vlerës së koeficientit r mund të shërben shumë male mund të arrin vlerë 15-20 % prej bartjes së
mirë, gjatë të studiuarit e ndikimit të mjeteve përgjithshme të nxehtësisë prej organizmit.
anestetike mbi furnizimin e lëkurës me gjak.
Të kujtohemi se përçueshmëria e nx- Tabela 1. Koeficienti përçueshmërisë së nxehtësisë
ehtësisë ose konduksioni është toplosprovodnost
proces i atillë i Koeficienti i përçu-
toplosprovodnost Materijali
ili kondukcija
energjisë kinetike prej lëkundjeve të molekulave eshmërisë së nxemjes
ili kondukcija
bartet nëpër mjet rrugës të goditjeve me moleku-
ttoplosprovodnost argjent 414
oplosprovodnost hekur 67
lat
ilifqinje
ili prej njërit në tjetrin prej trupit ndërsa
kondukcija
kondukcija ajër 24
molekulat ngelin në afërsi të baraspeshave të poz- lëkurë afërsisht 0,3
qeliza e Konvekcija
yndyrës muskula, afërsisht 0,2
itave të tyre. afërsisht 0,6
gjak dhe ujë
Konvekcija
Shpejtësia e bartjes së nxehtësisë në këtë
mënyrë të përcaktuar me ligjin e Furievit për për- Konveksioni paraqet qarkullim të num-
Konvekcija
Konvekcija prisilena i slobodna kon-
çueshmërinë e nxehtësisë që thotë: rit të madh
vekcija
të molekulave me energji
prisilena të madhe
i slobodna kon-
në largësi deri te të cilët bartet nxehtësia. Poashtu
vekcija
'Q 'T
CS (5) dallohet konveksioni i detyruarii dhe
prisilena
prisilena i lirë. Qar-
slobodna
slobodna kon-
kon-
't 'x vekcija
vekcija
kullimi i ujit të ngrohët te gypat është shembull
ku S është syprina e sipërfaqes nëpër të cilin bartet për konveksionin deri sa realizohet konveksio-
nxehtësia në njësi kohe, x është largësia ndërmjet ni i lirë si rezultat i ndryshimit të dendësisë në
fushën e peshës së Tokës. Shtresat e ngrohura të
156
10. Nxehtësia
ajrit, për shembnull, si të rralla ngriten lartë, deri sa trupit të njeriut, sipas gjatësisë valore, i takon in-
më të ftohtat të cilat janë më të dendura, lëshohen. fra të kuqe prej pjesës së spektrit elektromagne-
Ky mekanizëm i bartjes së nxehtësisë tik. Nga ana tjetër, prej trupit të njeriut absorbon
është i rëndësishëm te fluidet të cilët në princip rrezatim. që bie në lëkurën e tij, por rrezatohet
nuk janë përçues të mirë të nxehtësisë. prej trupave të përafërt.
Edhe pse konvenca varet prej shumë fak- Rrezatimi i nxehtësisë të trupit të njeri-
torëve, shpejtësia e bartjes së nxehtësisë në këtë ut, kryesisht varet prej temperaturës së lëkurës. Pasi
mënyrë, kur nuk ka ndikime tjera të përcaktuara nxehtësia është prej organeve të brendshme nga lëku-
është përafërsisht me shprehjen: ra bartet nëpërmjet qarkullimit të gjakut, intenzitettit
'QT të furnizimit të lëkurës me gjak, është faktor i rëndë-
k S 'T (6) sishëm për intenzitetin e rrezatimit të nxehtësisë.
't
Rregullimi i atij procesi realizohet në dy
ku madhësitë S dhe T e kanë rëndësinë e njëj- qendra nervore të ndërtuara te hipotalla-musot.
të sikurse edhe shprehja (5) që është për përçu- Njëri prej tyre reagon kur temperatura e gjakut që
eshmërinë e nxehtësisë, kurse koeficienti k është hyn në të zvogëlohet, kurse tjetri kur ajo zmadhohet .
koeficient
koefi na
na konvekcija.
cienti i konvencës.
koeficient konvekcija. Në çdonjërën prej këtyre qendrave gjatë ndryshimit
koeficient na konvekcija.
Rrezatimi,
Zra~ewe, ajo është mënyra e tretë për
Zra~ewe,
koeficient na konvekcija. të temperaturës, me qëllim që, të ruhet temperatura
bartjen e nxehtësisë. Gjatë bartjes së nxehtësisë
Zra~ewe, konstante e roganizmit, shkakton dukurinë e impul-
Zra~ewe,
me rrezatim nuk është i nevojshëm mjedisi mate- sit nervor të cilët nëpërmjet mekanizmave të reflek-
rijal. Jeta në Tokë varet pikërisht prej asaj mënyre torëve veprojnë mbi furnizimin me gjak lëkurës, që,
të bartjes së energjisë prej Diellit. Çdo trup rreza- ndryshon me temperaturën në rrethinën e mjedisit.
ton energji, përkatësisht, jep nxehtësi, me shpejtë- Pra{awa
Pra{awa i i zada~i
zada~i
si që është proporcionalisht me shkallën e katërt Pyetje dhe detyra
Pra{awa i zada~i
të vlerës së tij absolute të temperaturës T: Pra{awa i zada~i
'QT 1.Për termorregulimin normal dhe mi-
eV ST 4 . (7)
't rëmbajtja e temperaturës konstante është e ne-
vojshmer shkëmbimi i nxehtësisë të organizmit
Ky është te i cili  është-
ligji i Stefan-Bolcmanitzakon
Stefan-Bolcmanoviot zakon
Stefan-Bolcmanoviot me mjedisin e jashtëm. Në cilë mënyrë kryhet ajo?
konstanta e Stefan-Bolcmanit,
Stefan-Bolcmanoviot zakon S sipërfaqja e cila
Stefan-Bolcmanoviot zakon 2.Nëpërmjet koeficientit të temperaturës të
emeton, e është emisiviteti i trupit. Për sipërfaqet
furnizimit të gjakut r shprehet sasia e nxehtësisë që
e zeza është e ≈1, kurse për ato që shlëlqejnëe
bartet prej sipërfaqes së lëkurës nga mjedisi nëse di-
e ≈0.
hen: temperatura e organizmit Tor dhe mjedisit Tsr.
Trupat, megjithatë, jo vetëm që emetoj- r
(Përgjigje: Q C 2 (Tor Tsr ) )
në rrezatim në mjedisin e tyre por njëkohësisht 1 r
edhe absorbojnë prej mjedisit dhe atë sipas ligjit 3.Duke shfrytëzuar barazimin (8) të cak-
të (7). Prandaj biolansi i nxehtësisë së pranuear tohet energmjedisi me Tok=20°С rrezatohet në
dhe dorëzuar në njësi kohë është: njësi të kohës prej lëkurës që ka S=1.7 m2 dhe
'QT 4 4
Ttrupi= 34oC, për trupin e=0,9; a=5,670-10-8 W/
eV S (Ttelo
trupi Tok ) , (8)
m2 K4. (Përgjigje: Prej lëkurës në njësi kohe rre-
't
zatohet më shumë energji se sa që lirohet gjatë
ku Tok dhe Ttelo përkatësisht janë temperatura e proceseve metabolike.
mjedisit dhe trupit. 4.A mund të bëhet kompëarim ndërmjet
Trupi i njeriut më së shumti humb me rreza- ligjit të Njutnit për viskozitetin, ligji i Fikut për difu-
timin e nxehtësisë dhe atë afërsisht 60 %. Rrezatimi i zionin dhe ligji i Furievit për përçues të nxehtësisë?
157
11. Fizika molekulare
11.1. KONCEPTET
11.1. OSNOVNITHEMELORE
POIMI OD
OD Masa dhe
Masa madhësia ena
i golemina
golemina molekulave.
molekulite.
11.1.
TË OSNOVNI
FIZIKËS POIMI
MOLEKULARE Masa iNumri i na molekulite.
Avogadros
MOLEKULARNATA FIZIKA
MOLEKULARNATA FIZIKA Avogadrov broj
Avogadrov broj
Fizika molekulare është pjesë e fizikësi e Karakteristika e përgjithshme e çdo siste-

cila i studion proceset mikroskopike te trupat të mi makroskopik është se ai përbëhet prej numrit
lidhur me numrin e madh të atomeve dhe mo- të madh të atomeve dhe molekulave. Për shem-
lekulave të cilat përfshihen te ato. Vetitë e num- bull, në 1m3 substancë përfshihen 1026 molekula.
rit të madh të molekulave dallohen prej vetive të Dimensionet e atomeve dhe molekulave janë shu-
çdo molekule të veçant dhe ato u nënshtrohen li- më të vogla. Për shembull e ujit është ~3.10-10 m.
gjshmërive statistike. Statistika operon me vlerat ЛMasa absolute ose e vërtetë e atomeve është shu-
mesatare të madhësive fizike të cilat e karakteri- më e vogël. Ajo shprehet me njësi të veçantë e cila
zojnë sjelljen dhe vetitë e çdo molekule të veçant. quhet njësi e unifikuar për masën e atomit u. Ajo
Ekziston lidhje kualitative dhe kuantitative ndërm- është përkufizuar se 1/12 pjesë e masës absolute të
jet vetitve të çdo molekule në veçanti. Kështu për atomit të hidrogjenit 12C
shembull, temperatura e një gazi është lidhur me mC
energjinë mesatare kinetike të molekulave të tij. u 1,66 10 27 kg. (1)
12
Gazërat, lëngjet dhe trupat e ngurtë për-
bëhen prej atomeve dhe molekulave të cilat gjen- Te njehsimet praktike, në vend të masave abso-
den gjizthmonë në lëvizje të nxehtësisë. Ajo lëvi- lute, shfrytëzohen masat relative molekulare dhe
zje është haotike, e quajtur lëvizje e Braunit, e cila atomike Mr dhe Ar
krijohet si rezultat i goditjeve haotike ndërmjet mx 12mx
molekulave.
M r ( Ar ) , (2)
u mC
Nga fundi i shekullit XIX, Xhuli, Klauzi-
jus, Maksvel dhe Bolcman i sqaruan dukuritë e ku mx është masa e molekulës ose atomi i shpre-
nxehtësisë nëpërmjet lëvizjeve haotike të mole- hur në kilogramë. Numri që tregon sa herë masa e
kulave dhe atomeve.. ndonjë atomi është më i madh se 1/12 pjesë e masës
Në fillim të shekullit XX janë caktuar së atomit të hidrogjenit 12 quhet masa molekulare
madhësitë e masave dhe shpejtësive të lëvizjes së relative (atomike) e elementit të dhënë, përkatësis-
molekulave me të cilën përfundimisht është krye ht bashkëdyzimit. Ajo është madhësi fizike pa di-
formimi i teorisë molekulare-kinetike e cila është mensione. Për shembull masa molekulare relative
vërtetuar me numër të madh të eksperimenteve. e oksigjenit është 32, kurse masa atomke relative
Pjesa e fizikës që i studion lëvizjet e është 16.
numrit të madh
Delot të grimcave-ndërtues
od fizikata {to gi prou~uva të sub-
dvi- Por, masa nuk është matëse për sasinë e
Delot od fizikata {to gi prou~uva dvi-
stancave,
èwata naquhet teoria
ogromniot molekulare-kinetike.
broj ~estici – gra- substancës. Njësia për sasinë e substancës në SI
èwata na ogromniot broj ~estici – gra-
diteli
diteli
na supstancijata,
Bazat themelore se vika
të kësaj teorie
na supstancijata, se vika
molekularno-
janë:
molekularno- është mol shenja e së cilës është n ose V. Mol ësh-
kineti~ka teorija. të sasia e substancës e cila përmban aq elemente
1.çdo substancë
kineti~ka përbëhet prej molekulave, ndërmjet
teorija.
të cilave ekzistojnë hapësira ndërmjet molekulave; strukturore aq sa ka atome në 0,012 kg prej izo-
2.molekulat gjenden në gjendje të vijueshmërisë, topit të karbonit 12C. Me përkufizimin e këtillë të
lëvizje haotike (pa rend); molit numri i elementeve strukturore prej cilësdo
3.ndërmjet molekulave veprojnë forca tërheqëse substancë është i njëjtë dhe quhet numri i Avo-
dhe rezistuese, të njohura si forca ndërmjet mole- gadrit, vlera eksperimentale e vërtetuar është
kulave.
NA 6,023 10 23 mol -1 6,023 10 26 kmol -1. (3)
158
Ligji i Avogadrit thotë: në vëllime të barabarta të ga- Ato varen prej largësisë ndërmjet molekulave: të
zërave ideale, në temperatura të barabarta dhe shty- rëndësishme janë vetëm në shumë largësi të vogla
pje, gjendet numër i njëjtë i molekulave (atomeve). dhe shpejtë bien gjatë largimit të molekulave, ashtu
Për shembull, në 1 mol oksigjen përmbahen NA që në largësi ndërmjet veti shumë të mëdhaja mujnd
molekula oksigjen, kurse në 1 mol hidrogjen të eleminohen. Te trupat e ngurtë atomet janë të
përmbahen NA molekula hidrogjen (fig.1). radhitura në grillën kristalore dhe nuk mundet
lirshëm në mënyrë translatore të lëvizin, por mun-
det vetëm të vibrojnë rreth pozitave së baraspesha-
ve. Te gazërat, atomet (ose molekulat) nuk janë të
lidhura njëri me tjetrin që ato lëvizin në mënyrë
haotike te ena te e cila gjendet gazi. Deri te ndryshi-
mi i drejtimit të lëvizjes vjen për shkak të goditjeve
të ndërmjetshme, si edhe prej goditzjeve me mu-
ret e enës te e cila gjendet gazi. Goditjet ndërmjet
grimcave të gazit janë elastike, kurse shtegu i lë-
vizjes ndërmjet dy goditjeve është drejtëz (fig.2).
goditje elastike
Fig. 1. Ligji i Avogadrit. Numër i barabartë me а) 02
dhe b) H2 molekula janë paraqitur në kontejner të
veççantë nën shtypjen e njëjtë
Në pajtim me ligjin e Avogadrit, një mol (1 mol)
prej cilitdo gaz, gjatë kushteve të barabarta, for-
mon vëllim të njëjtë-vëllim molar.
Masa e 1 mol prej substance quhet masa molare
M ose , njësia e së cilës në SI është kilogram mol Fig. 2
(kg/mol). Masa molare shprehet edhe në gram
Lëvizjezt ndërmjet molekulare. Lëvizja e
mol (g/mol). Pasi në 1 mol substanca ka NA mo-
Braunit
lekula, kursed masa absolute e një molekule është
mx, atëherë masa molare M është e barabartë me
Lëvizja haotike e molekulave është vërte-
M = NA mx (4) tuar nga ana e Braunit. Ai me ndihmën e mikro-
skopit ka vërejtur se shumë grimca të vogla prej
Domethënë, sasitë e barabarta të substancave substancave te qelizat e bimëve lëvizin pa ndër-
kanë masa të ndryshme. Masat molare të hidro- prerë dhe në mënyrë haotike.Krejtësisht në më-
gjenit, oksigjenit dhe azotit janë 2 g/mol, 32 g/mol nyrë të ngjashme lëvizin shumë grimca të imta
dhe 28 g/mol, përkatësisht. prej gline ose prej cilësdo subsztance tjetër të
ngurtë në lëng ose gaz, si për shembull, grimcat
Forcvat ndërmjet molekulare e pluhurit te tufa e rrezeve të diellit.Nëse grimcat
janë më të imta po aq ato më shpejtë lëvizin. Kjo
Mund të llogaritet se forcat ndërmjet dukuri është sqaruar në gjysmën e dytë të shekul-
molekulare janë[ të natyrës elektrike, pasi forcat lit XIX. Lëvizja e këtillë e grimcave është pasojë e
e gravitacionit ndërmjet molekulave janë elemi- goditjeve ndërmjet molekulave të lëngut ose gazit
nuar të vogla në lidhje me forcat elektrike. te i cili gjenden grimcat. Lëvizja e këtillë e viju-
eshme dhe haotike e molekulave të lëngjeve dhe
159
gazërave quhet lëvizje e Braunit. Trajektorja e lë- 6. Si janë forcat ndërmjet molekulare? Te ci-
vizjes së molekulave është vijë e thyer e ndërprerë lët trupa ato janë më të shprehura, kurse te
cik-cak e dhënë në fig. 3. Lëvizja e Braunit për cilët më të dobëta?
herë të parë është vërejtur në vitin 1872 nga ana e 7. Duke e ditur masën atomike të azotit dhe
botanistit skocez Robert Braun gjatë hulumtimit oksigjenit, të njehsohet masa molare e N02.
të sjelljes së pluhurit të polenit në ujë. Sa molekula N02 ka në 1 gram N02. Sa mo-
lekula N02 ka në 1 cm3 N02 gjatë kushteve
normale
Jepni rëndësinë e këtyre koncepteve themelore (atje

ku është e nevojshme tregoni edhe shembuj):
- teoreia molekulare-kinetike
- njësia e unifikuar për masën atomike
- masa molekulare relative (atomike)
- sasia e substancës
- numri i Avogadrit
- vëllimi molar
- masa molare-мол
- forcat ndërmjet molekulare
- lëvizja e Braunit
Fig. 3
Nëse temperatura e lëngut ose gazit është 11.2. TEMPERATURA. MATJA E
më e lartë, atëherë lëvizja e molekulave është më TEMPERATURAVE
intenzive.
Me ndihmën e teorisë molekulare-ki- Përshkrimi kuantitativ i fenomeneve
netiker mund të sqarohen shumë dukuri dhe termike kërkon me kujdes të definohen koncep-
madhësi termike, si për shembull, shtypja e gazit, tet për temperaturën, nxehtësinë dhe energjinë e
ndryshimi i gjendjes agregate të substancave, bar- brendshme. Kur kemi punë me fenomet termike,
tja e energjisë së nxehtësisë, ndryshimi i tempera- struktura e trupave paraqitet si faktor i rëndësis-
turës te trupat dhe të ngjashme. hëm. Për shembull, trupat e lëngët dhe të gaztë
zgjerohen jo shujmë të theksuar kur nxehen, për
Pyetje, detyra, aktivitete dallim prej gazërave të cilët gjatë nxemjes krej-
tësisht zgjerohen. Nësed gazi nuk është i lirë të
1. Cilat janë bazat themelore të teorisë mole- zgjerohet, kur ai do të nxehet rritet shtypja e tij.
kulare-kinetike? Disa substanca mund të shkrihen, avullohen, të
2. Çka është njësia e unifikuar për masën ato- digjen ose eksplodojnë, varësisht prej përbërjes së
mike? Çka është masa molekulare dhe pse tyre dhe strukturës. Domethënë, sjellja termike e
ajo është madhësi pa dimensione? substancës është e lidhur me strukturën e tij.
3. Përmendni shembuj për masat atomike të Na shpesh e lidhim konceptin e tem-
disa elementeve dhe masave molekulare të perfaturës me atë sa e ndjejmë të ngrohët ose të
disa bashkëdyzimeve. ftohët ndonjë objekt kur e prekim. Në këtë më-
4. Çka është sasia e substancës? Përkufizoni nyrë, shqisat tona, na sigurojnë indikacion të ku-
njësinë mol? Çka është numri i Avogadrit? alitetshëm për temperaturën.Megjithatë, shqisat
5. Në çka bazohet lëvizja konstante haotike e tona nuk janë të sigurta dhe shpesh na sjellin në
molekulave? gabim. Kështu
160
për shembull, nëse zhvendosim tabakun metalik Gjatë konstruksionit të një termometri të
dhe kuti të kartuçit me perime të ngrira prej fri- cilitdo lloj, duhet të zgjedhet trup të termomet-
goriferi, te dora jonë tabaku metalik duket më i rit dhe ndonjë parametër që varet prej tempera-
ftohët se kutia e kartuçit edhe pse ka temperaturë turës. Trupi i termometrit duhedt të jetë ndonjë
të njëjtë. Të dy objektet i ndjejmë të ndryshëm gaz (për shembull, hidrogjeni) ose ndonjë lëng
pasi metali është përçues i mirë i nxehtësisë se sa (zhiva ose alkooli). Si parametër i temperaturës
kartuçi. Pasi, ajo që na është e nevojshme është te gazërat merret vëllimi varësia e të cilit prej
e sigurt dhe metodë reproducibile për ngrohjen temperaturës praktikisht është linear. Si parame-
rfelëative ose trupat e ftohët. Shkencëtarët kanë tër i temperaturës mund të merret edhe rezistn-
zhvilluar llje të ndryshme të termometrave për ca elektrike ose forcë e termoelektromotorit të
matjen kualitative të temperaturës. ndonjë përçuesi ose gjypërçuesi. ose intensiteti i
Të gjithë e kemi të qartë faktin se kur rrezatimit të trupoave te gjendja e nxehtë, por ai
dy trupa të cilët kanë temperatura fillestare të duhet të ndryshon në mënyrë monotone dhe npa
ndryshme, kur do të sjellen në kontakt , arrijnë ndërprerje sipas ndonjë ligjshmërie. Në prak-
ndonjë temperaturë mesatare. Për shembull, copë tik shpesh shfrytëzohet njëra prej shkallëve të
e mishit e vendosur mbi copa akulli te kontejne- temperaturave-Celzusit. Ajo është konstatuar në
ri mirë i izoluar, arrin temperaturë deri më 00C. bazë të varësisë lineare të temperaturës vëllimi i
Njashëm, nëse copa e akullit vëndohet te filxhani lëngut si trup temperature.Ndarësja ete shkalla,
me kafe të nxehtë, ajo do të shkrihet, kurse tem- me kusht e shënuar me (00 C) është tangjenta e
peratura e kafes do të zvogëlohet. nivelit të zhivës te gypi i termometrit, kur zhiva
Të mendojmë tani dy trupa A dhe B të gjendet në baraspeshë të nxehtësisë me akull që
cilat nuk janë në kontakt termik, dhe trupi i tretë shkrihet në shtypje normale atmosferike, kurse
C i cili në realitet, është termometri ynë. Dety- ndarësja njëqind (1000 C) është tangjenta e nivelit
ra yne është të caktojmë A dhe B a janë në ba- të zhivës kur ajo gjendet në baraspeshë të nxeh-
raspeshë termike ose jo. Termometri (trupi C) së tësisë me avullin e ujit e cila avullohet në shtypje
pari vendoset në kontakt termik me trupin A deri atmosferike normale prej 101325 Pa. Këto pika
sa nuk arrihet baraspesha termike. Prej atij mo- quhen pika repere.
menti, treguesi i termometrit ngel konstant dhe Përveç termometrave me zhivë dhe alko-
na e vërejmë. Atëherë termometri hiqet prej tru- ol, shfrytëzohen edhe termometra elektrik: ter-
pit A dhe sillet në kontakt termik me tgrupin B, moelemente dhe termometra me rezistencë.
pra pasi do të arrihet baraspesha termike, vërehet Përveç Celziusit, janë konstatuar edhe dy
treguesi i tij.Nëse të dy janë të barabartë, atëherë shkallë temperature: shkalla e empirike absolute
trupat A dhe B janë në baraspeshë njëri me tjet- e temperaturës, e bazuar në ligjin e Sharlovit dhe
rin. Ky gjykim lehtë vërtetohet eksperimentalis- shkalla absolute termodinamike e temperaturës, e
ht dhe është shumë i rëndësishëm pasi mund të bazuar në principin e dytë të termodinamikës.
shfrytëzohet për definimin e temperaturës. Tem-
peraturën mund ta kuptojnmë si veti e cila për- Jepni rëndësisnë e këtyre koncepteve themelore
cakton ndonjë trup a është në baraspeshë termike (atje ku është e nevojshme jepni edhe shembuj):
me trupat tjerë ose jo. Dy trupa janë në baraspeshë -temperatura
termike nëse kanë temperaturë të njëjtë. - shkalla e temperaturës
Anasjelltas, nëse dy trupa kanë tempe- - baraspesha termike
ratura të ndryshme ato nuk janë në baraspeshë - termometri
termike.
161
11.3. OSNOVNI
11.3. LIGJETGASNI ZAKONI
11.3. OSNOVNI THEMELORE
GASNI ZAKONI V V0 1 D v t (2)
TË GAZËRAVE
11.3. OSNOVNI GASNI ZAKONI
ku V0 është vëllimi i gazit me temperaturë t=00C,
Kur substanca (trupi) gjendet në gjendje kurse v është koeficienti i temperaturës të zgjeri-
të gaztë, kurse molekulat e saja gjenden në lar- mit të vëllimit të gazit. Procesi që realizohet gja-
gësi ndërmjet veti gas
idealen
idealen larg,
gas atëherë substanca e atillë
të shtypjes konstante quhet procesi izobar, kurse
izobaren
quhet gaz ideal.Për gazin ideal mund të llogaritet lakoret të cilat e japin varësinë e vëllimit V prej
izobaren
idealen gas
se ai në largësinë mesatare ndërmjet molekula- temperaturës t, gjatëizobaren
shtypjes konstante, janë pa-
ve është shumë më e madhe se largësia mesatare raqitur në fig.1b.
ndërmjet molekulave është shumë më e madhe V
p T3
në krahasim me dimensionet e molekulave ashtu
temperatura
që bashkëveprimi volumen
i tyre eleminohet. pritisok T2
temperatura volumen pritisok T1
Gjendja e gazit karakterizohet me tempe- V0
temperatura volumen pritisok
raturën, vëllimin dhe shtypjen e tij. Këto tre mad-
hësi janë parametrat themelor të gjendjes mak- V - 273,15 0 C 0 0C
roskopike të gazit. Këto parametra janë të varur

a) b)
ndërmjet veti dhe ndërmjet tyre ekziston lidhje
Fig. 1
e caktuar.Në rastin e përgjithshëm, prej tre para-
metrave, dy mund të jenë të dhënë, kurse i treti Nëse për procesin izobar grafikishtg te diagrami
ravenka na sostojbata na
caktohet si funksion ravenka
gasot prej dy tënatjerëve. Barazimi
sostojbata na p-V paraqitet varësia e shtypjes prej vëllimit, fito-
me të cilin shprehet varësia
gasot funksionale ndërmjet
ravenka na sostojbata na het drejtëz e njohur si izobare (fig. 2).
izobara
tr parametrave quhet barazimi i gazit. izobara
gasot
Ndryshimi i gjendjes së gazit ideal mund izobara
p
të përcilletizoprocesi
kur njëri prej parametrave mbahet si
izoprocesi izobar
izobara
konstant. Proceset e atilla quhen izoprocese.
izoprocesi
Për gazin ideal me masën e dhënë ( (m =
const), varësia ndërmjet shtypjes dhe vëllimit gja- V
Bojl - Mariotoviot
të temperaturës konstante (t = const)
Bojl është dhënë
- Mariotoviot
zakon
me ligjin e Bojl-Marietit, Fig. 2
zakon Bojl - Mariotoviot
zakon
pV = const (1) Varësia ndërmjet shtypjes dhe tempera-
turës gjatë[arloviot
vëllimit konstant
[arloviot
zakon(V=const) është dhë-
zakon
Ligji i Bojl-Marietit, i paraqitur grafkis- në me ligjin e Sharlovit.
[arloviot zakon
ht me diagramin p-V, paraqet një hiperbollë,
izoterma
të quajtur izoterma. Teizoterma
fig. 1a janë paraqitur më p p 0 1 D p t (3)
shumë izoterma që u përgjigjen
izotermatemperaturave të
ndryshme. Procesi që realizohet gjatë tempera-
izotermen proces
turës konstante
izotermen quhet proces izoterm.
proces ku p0 është shtypja e gazit me temperaturë t=00C,
Varësia
izotermen proces ndërmjet vëllimit dhe tempe- kurse p është koeficienti i shtypjes së tempera-
izohoren
raturës gjatë shtypjes konstante izohoren
Gej (p=const) është
- Lisakoviot turës. Procesi që realizohet gjatë vëllimit konstant
dhënë me ligjin e Gej-Lisakut.
zakon
Gej - Lisakoviot quhet proces izohor, kurse lakoret të cilat e japin
izohoren
zakon Gej - Lisakoviot varësinë e shtypjes prej temperaturës t,
zakon
162
p
në atë shkallë. Zero absolute te shkalla em-
pirike e temperaturës i përgjigjet tempera-
turës t=-273,150C n; shkallën e Celziusit. Lidhja
p0 ndërmjet temperaturës absolute dhe të Celyusit
është dhënë me realcionin
-273,15 0 C 0 0C
t( 0 C) T 273,15 t (5)
Temperaturës së shkrirjes së akullit gjatë
Fig.3
shtypjes normale (p0=1,,013.105 Pa) i përgjigjet
gjatë vëllimit konstant, janë paraqitur në fig. 3. temepratura T0=273,15 K (t0=00C), në tempera-
Nëse për procesin izohor grafikisht te diagrami turën e vlimit të ujit, gjatë shtypjes normale i për-
p-V është paraqitur varësia e shtypjes prej vëlli- gjigjet temperaturë T=373,15 K (t=1000C).
mit, fitohet drejtëy të njohur si izohor (fig. 4). Me futjen e temperaturës absolute, ligji i Gej-
Lisakut dhe ligjit të Sharlovit shkruhet n; formën.
p i
z § T 273,15 · T
o V V0 ¨1 ¸ V0
© 273,15 ¹
h
o 273,15
r
a § T 273,15 · T
V p p0 ¨ 1 ¸ p0
© 273,15 ¹ 273,15
Fig. 4 ose
Prej ligjit të Bojl-Mariotit vijon se për të gjithë T V
V V0 , const (6)
gazërat ideal vlen T0 T
pV p0V0 1 D p t1 1 D v t1 p
T
p0 ,
p
const (7)
1 D t 1 D t
p 1 v 1 1
T0 T
Varësia e vëllimit V prej temperaturës T
gjatë shtypjes konstante, është dhënë në fig. 5a
d.m.th., për të gjithë gazërat se (diagrami V-T) prej ku shihet se ajo ëshë linea-
vlera eksperimentale e të cilit është re. Varësia e shtypjes p prej temperaturës T, gjatë
§ 1 · 1 vëllimit konstant është dhënë në fig, 5b (diagrami
D ¨ ¸ 0 (4)
p-T).
© 273,15 ¹ C
V p
Varësia e shtypjes së gazit prej tempera-

turës, me vëllim konstant, sikurse mund të shi-
het nga figura (diagrami p-T), është lineare. Nëse V0
p0
kryhetekstrapolacion tgë drejtëzës në fushën e
gtemperaturave të ulta deri sa shtzpja nuk bëhet 0 T0 0 T0
T(K)
T(K)
e barabartë me zero (p = 0), mund të konstrukto-
het shkallë e re e temperaturës, të quajtur shkalla a) b)
empirike e temperaturës. Fig. 5
Temperatura gjatë shtypjes së gazit është e
barabartë me zero, është marrë për zero absolute,
163
Prej fig. 5а vijon se gjatë temperaturës të bara- më i madh edhe shtypja e tij parcial. Shtypja e
bartë me zeron absolute (T = 0 K), vëllimi i gazit komponenteve tjera nuk ka ndikim në shtypjet
është i barabartaë me zero. Zhdukja e vëllimit do parciale të komponentes së vërejtur.
të thotë zhdukja e materjes, kurse ajo është kun- Sipas ligjit të Daltonit, shtypja e përzi-
dërthënie me ligjin fundamental të natyrës: ligji erjes tëgazit ideal është i barabartë me shumën
për jo zhdukje të materjes.Prandaj, zbatimi i ligje- e shtypjeve parciale të gazërave të cilët e bëjnë
ve të gazta është korekte vetëm për gazërat ideal, përzierjen
d.m.t.h., vetëm në kushte kur gazi ka veti të gayit
ideal. Në fizikën bashkohore madhësia tempera- p = p1 + p2 + p3 +...+ pn , (8)
turë zen vend shumë të rëndësishëm dhe prandaj
njësia kelvin (К) për temperaturën termodinami- ku p1 , p2, p3,..., pn ja temperaturës së njëjtë.
ke është njëra prej njësive themelore të përkufi-
zuara në këtë mënyrë: Kelvini është temperatura Pyetje, detyra, aktivitet
termodinamike e barabartë me 1/273,16 pjesë e
temperaturës termodinamike të pikës së trefishtë 1.Cilët janë karakteristikat kryesore të gazit
të ujit. Pika e trefishtë e ujit është temperatura e ideal.
baraspeshës të tre fazave: lëng, akull dhe avulli i 2.Me cilat parametra përcaktohet gjendja e ga-
ujit, që është për 0,01 shkallë më e lartë se pika zit ideal.
e shkrirjes së akullit (00C). Prandaj temperatura 3.Te diagrami p-V vizatoni izotermën, izo-
e pikës së trefishtë e ujit te shkalla e termodina- barën dhe izohornën. Cilat ligje vlejnë për pro-
mikës së Kelvinit merret se është 273,16 K. Në ceset përkatëse. Jepni formulimin matematikë
vednd të termit të vjetër absolut , n absolut koh të atyre ligjeve.
absolutn m absolut t absolutre shfryt absolutzo- 4.Paraqitni procesin e izobarës dhe izohorës n;
het termi temperatura termodinamike. diagramin V-T dhe p-T, përkatësisht. Si mund
të përfundohet prej atyre diagrameve.
Ligji i Daltonit 5.Çka është koeficienti i zgjerimit të vëllimit te
Në praktik më së shpeshti hasen përzier- gazërat dhe sa është?
jet e gazërave (për shembull, ajri është përtzierje e 6.Çka është koeficienti i temperaturës së
azotit, oksigjenit dhe gazërave tjerë te motorët me shtypjes dhe sa është?
djegëje të brendshme trupi i punës është përzi- 7.Përkufizoni njësinë e kelvinit.
erje e avullit të benzinës dhe ajrit). Nëse përzierja 8.Për çka është ligji i Daltonit. Shkruani for-
prej gazërave përbëhet prej n komponenteve, të mulimin matematikore të këtij ligji.
gjitha komponentet kanë vëllim të barabartë me
vëllimin e përzierjes V1 = V2 = ... = Vn = V dhe Jepni rëndësinë e këtyre koncepteve (atje ku
në gjendjen e baraspeshës së nxehtësië kanë tem- është e nevojshme jepni shembuj):
peratura të barabarta me përzierjen T = T2 = ... = -gaz ideal
T = T. -izopresa
Shtypja që çdo komponentë do ta ketë -izoterma
kur vet do ta formon tërë vëllimin e përzierjes -koeficienti i temperaturës
është më i vogël se shtypja e përzierjes dhe quhet -koeficienti i shtypjes
shtypja parciale pi .
Sa është sasia e substancës së kom-
ponentes te përzierja më e madhe aq sa është
164
11.4.
11.4. OSNOVNA
OSNOVNA RAVENKA
RAVENKA ZA
ZA
11.4.
11.4. OSNOVNA
OSNOVNA
SOSTOJBATA NA RAVENKA
RAVENKA
IDEALENZA
ZAGAS
11.4. OSNOVNA
11.4. OSNOVNA
SOSTOJBATA NA RAVENKA
IDEALEN
RAVENKA ZA
ZAGAS
SOSTOJBATA
11.4.
SOSTOJBATA
11.4. OSNOVNANA
BARAZIMET
OSNOVNANA IDEALEN
THEMELORE
RAVENKA
IDEALEN
RAVENKA ZA
ZAGAS
PER
GAS është dhënë me ligjin e Gej-Lisakut
SOSTOJBATA
SOSTOJBATA NA
NA IDEALEN
IDEALEN GAS
GAS
SOSTOJBATA
GJENDJEN
SOSTOJBATA NA
E GAZIT IDEALEN
IDEALEN GAS
NAIDEAL GAS T
V V' (4)
T0
Gjendja e sasisë së gazit të caktuar me tre
parametra: shtypja p, vëllimi V dhe temperatura Nëse te barazimi i sipërm zëvëndësohet V‘ me sh-
T. Këto parametra janë të lidhur ndërmjet veti me prehjen (3), fitohet
ndonjë ligjshmëri, ashtu që ndryshimi i njërit prej T0 p0V0 pV p0V0
tyre sjell deri te ndryshimi i dy parametrave tjerë. V , const (5)
T p T T0
Lidhja ndërmjet atyreve mund të jepet në formën ravenka
ravenka na
na sostojbata
sostojbata na
na
Ky barazim ravenka
është barazim i gzitna sostojbata na
ideal.
e funksionit idealen
idealen gas
idealen gas
gas
ravenka
ravenka na
na sostojbata
sostojbata na
na
ravenka na
na sostojbata na
Barazimin (5) do ta shkruajmë për sasinë
f p ,V , T
idealen gas ravenka sostojbata na
(1) idealen gas
idealen gas ravenka na sostojbata na
eidealen gasnjë mol ravenka na sostojbata na
gazit prej
idealen
idealen gas
gas
ravenka
ravenka
ravenka na
na
na
Barazimi i cili e përcakton lidhjen ndërmjet
sostojba
sostojba ravenka
ravenkapara-
na
na pVm p0V0 m
sostojba
metrave
sostojba të gazit të dhënë quhet
ravenka
barazimi i
ravenka na
gjen-
na const (6)
sostojba
sostojba
sostojba
ravenka
ravenka nana T T0
djes së gaztë.
sostojba
sostojba Për fitimin e këtij barazimi do të
shqyrtojmë kalimin e sasisë së gayit ideal prej një Gjatë kushteve normale, d.m.th., gjatë T0 = 273,15
gjendje në tjetër. Gjendja fillestare e gazit ideal me K dhe p0=1,01 • 105 Pa, vëllimi molar i çdo gazi
masë m (m-const) karakterizohet me parametrat është i barabartë me V0m= 22,410-3 m3/mol. Nëse
p0, V0 dhe T0 që i përgjigjenb kushteve normale zëvëndvsohen vlerat përkatëse për p0, V0m dhe T0,
(nën kushte normale nënkuptohet shtypja prej për konstanten te barazimi (6) fitohet vlera
p0=1,01.105 Pa dhe temperatura T0=273,15 K).
Gjendja e fundit e gazit le të përshkruhet me pa- p0V0 m 1,01 10 5 Pa 22,4 10 -3 m 3 mol
R
rametra p. V dhe T. T0 273,15K (7)
Kalimi i gazit prej gjendjes fillestare në të J
8,31
fundit mund ta shprehim në dy etapa: mol K
p 0 , V0 , T0 TConst

o p, V ' , T0 Kjo konstante është e njohur si konstante e gazit
univerzalna
univerzalna
univerzalna
univerzalna
'
pV , T0
o
p Const
p, V , T univerzal.
gasna
gasna Due e
konstanta
konstanta
gasna konstanta
gasna konstanta
futur konstanten R, barazimi për
univerzalna
univerzalna
univerzalna
gjendjen
gasna
gasna e 1 mol gaz ideal thotë
konstanta
gasna konstanta
konstanta
univerzalna
univerzalna
gasna
gasna konstanta
Etapa e parë le të realizohet gjatë temperaturës konstanta
konstante (T0 - const), ashtu që varësia ndërmjet pVm RT (8)
shtypjes dhe vëllimit është dhënë me ligjin e Bojl-
Prej barazimit (7) për 1 mol gaz, lehtë mund të
Mariotit:
fitohet barazimi për të cilëndo masë m të gazit,
p 0V0 pV ' (2) nëse merret parasysh se, gjatë shtypjes së ba-
rabartë dhe temperatura, n mola të gazit do të
përfshijnë n herë vëllim më tëmadh se një mol:
p0V0
V' (3) V = nVm. Nëse shumëzohet shprehja (8) me n =
p m/M dhe zëndësohet V=nVm, fitohet barazimi
Etapa e dytë realizohet gjatë shtypjes m
konstante (p-const), d.m.th., etapa e dytë paraqet pV RT nRT (9)
M
një proces izobar. Varësia ndërmjet vëllimit dhe
temperaturës së gazit gjatë shtypjes konstante
165
Klapejronova
Barazimi (9) është i njohur si barazimi i Klajperit
Klapejronova
Klapejronova Këtu ni=mi/Mi është numri i moleve të kom-
ravenka za sostojbata na idealen gas
për gjendjen
ravenka
ravenka za e gazit ideal.
sostojbata
za sostojbata naKyidealen
na barazim
idealen mund t të
Klapejronova
gas
gas
Klapejronova ponentes i, kurse p është shtypja e përzierjes
shkruhet
ravenka edhe në tjetër formë.
za sostojbata na idealenKlapejronova
Duke futur
gas kon- që caktohet sipas ligjit të Daltonit. Për shem-
Klapejronova
stanten
ravenka za sostojbata na idealen Klapejronova
gas bull, ajri që është përzierje e azotit, oksigjenit
ravenka za sostojbata na idealen gas dhe gazërave tjerë e ka masën mesatare molare
R
k (10) ¢M ² { M V 29 kg/mol.
NA
shprehja (9) preminuva
izrazot (9) kalon në vo Barazimi i gjendjes, si edhe gazërat themelore
m janë për gazin ideal. Në praktik shpesh këto ligje
pV kN AT nN A kT
Bolcmanova (11)
konstanta
MBolcmanova konstanta
konstanta vlejnë edhe për gazërat real, por nuk vlejnë kur
Bolcmanova
Bolcmanova konstanta gazërat real gjenden në temperatura të ulta ose
Bolcmanova konstanta
Madhësia k quhet konstanta e Bolcmanit
Bolcmanova dhe ka
konstanta shtypje të larta. Gjatë atyre kushteve gazërat real
Bolcmanova konstanta
kuptim më të thellë fizikBolcmanova
se sa konstanta unversa-
konstanta nuk i kanë vetitë e gazit ideal Për ato kushte nuk
le e gazit R. Duke i zëvëndësuar vlerat numerike mund të eleminohen dimensionet e molekulave
për konstante univerzale të gazit R dhe numrit të në krahasim me largësitë ndërmjet tyre, as, pra,
Avogadrit NA, për konstanten e Bolcmanit kemi mund të të eleminohen forcat ndërmjet moleku-
J lave. Për këto gazëra real kryhen korrigjime te ba-
8,31 razimi i Klajperit të gjendjes dhe nxirret barazim
mol K J
k 1
1,38 10 23 (12) Primeri na zada~i
tjetër.
6,023 10 mol
23
K Primeri na
Primeri na zada~i
zada~i
Shembuj
Primeritëna zada~i Detyrat të lidhura me li-
detyrave.
Primeri na zada~i
Prodhimi nNA është i barabartë me numrin e gjet për gazin
Primeri na ideal
zada~i të gjithë mndet të zgjidhen
Primeri na zada~i
molekulave N që përmbahet te gazi me masë me zbatiminnae barazimit
Primeri zada~i të Klajperit. Këtu do të
m.Duke zëvëndësuar N = nNA te barazimi (11), shqyrtojmë
Primer 1. tre detyra.
Primer 1.1.
kemi
d Primer 1. 1. Te cilindri sipërfaqja e prerjes
Shembulli
Primer
Primer
tërthore 1.
të cilit është S = 100 cm2 gjendet ajër i
pV NkT (13) Primer e 1.
Primer
temperaturës
Primer 1.
1. t1 = 12 0C.
Nëse shprehjen e sipërme e pjesëtojmë me vël- Shtypja atmosferike është p1 = 1,01 .105 Pa.
limin e gazit V dhe marrim parasysh se numri i Me të vërtet hx = 60 cm prej bazës së cilindrit
molekulave në njësi vëllim n, kemi gjendet kujë. Për sa do të zbrese kuja nëse në të
Klapejronovata ravenka p nkT za sostojbata (14) na vëndohet peshë me masë m = 100 kg, kurse ajri
Klapejronovata
Klapejronovata
idealen gas ravenka za
ravenka za sostojbata
sostojbata na na në cilindër poashtu ngrohet deri në temperaturë
Barazimet
idealen gas(9), (13)ravenka
Klapejronovata dhe (14) janë
za forma të ndry-
sostojbata na
idealen gas
Klapejronovata ravenka za sostojbata na t2 = 27 0C. Fërkimi ndërmjet kujës dhe lindrit ele-
shme të barazimit
Klapejronovata
idealen gas të Klajperit
ravenka zapërsostojbata
gjendjen e ga-
na
idealen gas
Klapejronovata ravenka za sostojbata na minohet
idealen
zit ideal.gas
Klapejronovata
idealen gas ravenka za sostojbata na
Barazimi
idealen gasi Klajperit për përzierjen prej gazit ideal
shkruhet në formën Është dhënë: Kërkohet:
mi m S 100 cm 2
'h ?
pV ¦M i
RT
¢M ²
RT (15)
t1 12 0 C
i
p1 1,01 105 Pa
ku m është masa e përzierjes së gazit, kurse (M)
është masa molare mesatare të dhënë me h1 60 cm
m1 m2 ... mi m 100 kg
¢M ²
n1 n2 ... ni t2 27 0 C
166
Zgjidhje m2 204 g
E shkruajmë barazimin e Klajperit për të dy gjen- m3 210 g
djet:
MV 29 kg/mol
p1V1 nRT1 (1)
p2V2 nRT2 (2) Zgjidhje: Kur baloni është plotë me ajër:
mV
Shtypja p2 është e baraspeshuar me shtypjen at- p0V T (1)
mosferike plus shtypja e kujës MV
Por kur eështë
A koga polnplot me gaz gas
so nepoznat
p2 p1 G / S (3) mG
pV T (2)
Me pjesëtimin e (1) dhe (2) kemi MG
Me pjesëtimin
So delewe e (1)
na (1) dhese(2),
i (2), fitohet
dobiva
p1V1 p 2V2 p 0 mV M G
(4)
T1 T2 (3)
p mG M V
pasi prej ku vijon
od kade se
{to sleduva deka
V1 Sh1 p 2T1
{ (5) mG M V p 0
V2 Sh2 p1T2 MG (4)
vijon se mV p
Prej kushtit të
Od uslovot nadetyrës
zada~atavijon se deka
sleduva
h1 h2 p 2T1 p1T2
(6)
h1 p2T1 mG m3 m1 , mV m2 m1 (5)
prej ku fitohet
ku
pripër{to
masën
za emasata
gazit të pa
na njohur fitohet gas se
nepoznatiot
dobiva
§ pT ·
'h h1 h2 h1 ¨¨1 1 2 ¸¸ 27 cm. (7) b
© p2T1 ¹ m3 m1 p0 kg
MG MV 48 . (6)
m2 m1 p mol
Primer
Primer 2.
Primer 2.
2. 2. Masa e balonit të qelqit është matur
Shembulli
Primer 2.
2. Primer 3.
Primer 3. 3.
Primer Shembulli
Primer
Primer 3. 3. Dy enë janë mbushur me ajër dhe
tre herë: i evakuar, të plotë, me ajër gjatë shtypjes Primer
Primer 3. 3.
ndërmjet veti të lidhura me kapilare te e cila
atmosferike p0 = 105 Pa dhe të mbushur me
gjendet çepi. Ena e parë gjendez në rezervuarin
gaz të panjohur nën shtypjen p = 1,5 ,105 Pa.
e nxehtësisë në të cilin temperatura është kon-
stantze t1 = 100 0C, kurtse te e dyta përzierja për
Masat e fituara janë:
ftohje temperatura e të cilit i ka vlerat t2 = -20 0C.
mx = 200 g, m2 = 204 g, dhe m3 = 210 g. Të cakto-
Në fillim kur çepi është i mbyllur, shtypja te ena
het masa molare e gazit të panjohur të ajrit është.
e parë është px = 4 .104 Pa, kurse te i dyti p2 =
Mv = 29 kg/mol. 3
15 • 10 Pa. Sa është shtypja e ajrit që gjendet pas
hapjes së çepit, nëse vëllimi i enës së parë është V
Është dhënë: Kërkohet:
5 = 250 cm3, kurse i të dytit Vx = 400 cm3 ?
p0 10 Pa MG ?
p 1,5 10 Pa 5
m1 200 g
167
Është dhënë: Kërkohet: 5. Te ena e ngushtë cilindrike që është e mbyllur

0
t1 100 C p ? prej njërit skaj gjendet ajër i ndarë prej mjedi-
sit të jashtëm me shtyllë të zhivës gjatësia e të
t2 20 0 C
cilit është h = 15 cm. Kur gypi shtrihet hori-
p1 4 10 4 Pa zontalisht, ajri te ai zen vëllim V1 = 240 mm3,
p2 15 103 Pa por kur vendoset vertikalisht me hapjen lartë
ajri zen vëllimin V2 = 200 mm3. Të njhsohet
V1 250 cm 3
shtypja atmosferike p0 për kohën e provës.
V1 400 cm 3 6. Oksigjeni me masë m = 10 g gjendet në tem-
peraturë t = 10 0C dhe shtypjen p = 3,04 .105
Zgjidhje:
Re{enie. Pa. Pas ngrohjes gjatë shtypjes konstante të
oksigjenit zen vëllim V2 = 10 L. Të caktohet
p1V1 n1 RT1 , p 2V2 n2 RT2 (1)
vëllimi i gazit pas zgjerimit të gazit pas dhe pas
c c zgjerimit.
p1V1 n1 RT1 , p 2V2 n2 RT2 (2)
Prejrelaciite
Od relacioneve(1)(1) dhesleduva
i (2) (2) vijon se
deka Jepni rëndësisnë e këtyre koncepteve themelore
(atje ku është e nevojshme përmendni edhe shem-
p1V1 p 2V2 buj):
n1 , n2 (3)
RT1 RT2 -barazimi i gjendjes
-konstanta universale e gazit
c p1V1 c p2V2
n1 , n2 (4) -Konstanta e Bolcmanit
RT1 RT2 -ma e përzierjes prej gazërave
Pasi sasia koli~estvoto
Bidej}i e substancës mbetet e pandryshueshme
supstancija ostanuva
nepromeneto 11.5. BARAZIMI THEMELOR I TEORISË
c c MOLEKULARE KINETIKE
n1 n2 n1 n2 (5)
Temperatura dhe shtypja
mepomo{
so ndihmën e relacioneve
na relaciite (3),(3),
(4) (4) dhe
i (5), se(5), kemi
dobiva
p1V1T2 p2V2T1 Nëse duam diçka të mësojmë për tem-

p 22,5 10 3 Pa. (6) peraturën e ndonjë sistem,i të gazit, ështëe do-
V1T2 V2T1 11.5. OSNOVNA RAVENKA NA
mosdoshme ta analizojmë lëvizjen e molekulave
MOLEKULARNO-KINETI^KATA
Pyetje, detyra, aktivitete të cilat hyjnë në përbërjen e gazit. Lëvizja e mo-
Pra{awa, zada~i, aktivnosti TEORIJA
lekulave të gazit është lidhur jo vetë me tempe-
1. Nxirrni barazimin për gjendjen e gazit ideal? raturën por edhe me një madhësi tjetër, kurse ai
Kur ai nuk vlen? Temperatura
është shtypja. Relacioni që e ijeppritisok
lidhjen ndërmjet
2. Çka është konstanta univerzale e gazit dhe sa temperaturës dhe shtypjes njihet si barazimi the-
është? melor i energjisë molekulare kinetike të teorisë së
3. Si caktohet konstanta e Bolcmanit dhe sa ësh- gazërave. Ky barazim është fituar në bazë të këtyre
të? supozimeve: 1. gazi është ideal; 2. shpërndarja e
4. Shkruani barazimin e Klajperit për përzierjen molekulave sipas shpejtësive është e rastësishme;
e gazërave ideal. Si dpo të caktohet masa me- 3. molekulat kanë elasticitet.
satare molare e përzierjes?
osnovna ravenka na molekularno-kineti~kata
168
teorija na gasovite
teorija na gasovite 11. Fizika molekulare
teorija na gasovite
teorija na gasovite
gasovite
teorija
teorija na
na gasovite
Nëse dimensionet e molekulave të gazit ponenta negative vxi pas goditjes. Komponentet
janë shumë më të vogla prej largësive ndërmjet tjera të shpejtësisë ngelin të pandryshueshme.
tyre, për gazin e atillë themi se është ideal. Te gazi Në këtë mënyrë impulsi i molekulës para goditjes
ideal, forcat me të cilat reciprokisht veprojnë mo- është
lekulat ndërmjet veti, mund të eleminohen. Çdo & & &
gaz real që është shumë i holluar, ka veti afërsisht
&
p1i
m i vix j viy k viz (1)
të gazërave ideale. Disa gazëra sikurse është ajri,
azoti, oksigjeni, poashtu edhe gjatë kushteve të kurse pas goditjes
a po sudirot
njëjta (temperaturë dhome dhe shtypje atmo- & & &
sferike), pak dallohen prej gazërave ideal. Veça-
&
p 2i
m i vix j viy k viz (2)
nërisht të afërt sipas vetive të gazërave ideal janë
heliumi dhe hidrogjeni. Në pajtim me
Soglasno so ligjin
vtoriote dytë të Njutnit,
Wutnov forcasilata
zakon, e cila
Për fitimin më të thjeshtë të barazimit që vepron te molekula
{to dejstvuva është e barabartë
na molekulot mena
e ednakva
e jep lidhjen ndërmjet shtypjes dhe temperaturës, &
do ta shqyrtojmë këtë rast: sasi e caktuar e gazit & 'pi
Fi (3)
ideal gjenden në enë me formë të kubit me brinjë 't
a.Në faqet e enës te i cili gjendet gazi,, rregullisht &
godisin molekulat e gazit. Që të caktojmë shtyp- ku 'pi Api është ndryshimi i impulsit të mo-
jen, duhet të njehsohet fuqia e mesme me të cilën lekulës, kurse t është intervali kohor. Në pajtim
molekulat veprojnë në njërën brinjë të kubit, si me ligjin e tretë të Njutnit, kjo forcë është e ba-
për shembull, te brinja që është normale në bosh- rabartë sipas madhësisë, kurse e kundërt sipas
tin x (fig. 1а). kahes së forcës me të cilën molekula vepron te
muri. Ndryshimi i impulsit të molekulës është e
y
&
barabartë
v2
& & & &
yid odbran
mur i zgjedhur
'pi p 2i p1i 2mvix i (4)
za presmetkite
për njehsimet
a
a x &
v1
prej ku vijon se forca me molekulën i vepron në
z a faqen e enës është e barabartë
&
a) b) & 2mvix i
Fi (5)
Fig. 1 't
Do të veçojmë një molekul (i-ta) me masë Të supozojmë se gazi është mjaft i holluar ashtu
m shpejtësia e së cilës para goditjes me mur është që molekula e kalon largësinë 2a më shumë herë

v 1i. Pasi goditja është elastike, shpejtësia e mole- para se të goditet me faqen e enës. Koha ndërm-

kulës sipas goditjes v 2i nuk ndryshojnë sipas mad- jet dy goditjeve të njëpasnjëshme të molekulës me

hësisë (fig. 1b). Shpejtësia v i ka komponente vxi, faqen e enësuështë
vyi dhe vzi dhe nëse e kemi zgjedhur faqen e enës që 2a
është normal në boshtin x, atëherë molekula do të 't
ketëkomponentë pozitive vxi para goditjes dhe kom vix
Nëse këtë shprehje e zëvëndësojmë te (5), për for-
cën kemi
169
mvix2 ku V = a3 është vëllimi i kubit. Në pahjtim me ba-

Fi (6) razimin e fituar, shtypjen që e kryen gazi ideal në
a faqet e murit është i barabartë me 2/3 e vlerës së
Nëse te ena ka gjithsej N molekula, atëherë çdon- dendësisë së energjisë që molekulat e posedojnë
jëra prej tyre ka shpejtësinë e vet dhe përkatësis- për shkak të lëvizjes së tyre të nxehtësisë. Duke
ht kohën e vet të lëvizjes dhe ndryshim të vet të pasur parasysh se energjia e përgjithshme kineti-
impulsit. Nëse mblidhen të gjiktha molekulat në ke „k mund ta shkruajmë si prodhim prej energ-
enë, fitohet forca e përgjithshme me të cilën mo- jisë së mesme kinetike të një molekule E k dhe
lekulat veprojnë te faqja e enës. numrit të molekulave N, shprehja (10) fiton for-
mën
N
mv 2 1 N r
F ¦ ix ¦ mvix2 (7)
a a 2 N Ek
i 1 i 1 p (11)
3 V
Nëse gaz gjendet në gjendje të baraspeshës,
atëherë kahet x, y dhe z janë një lloj me gjasë, ash- Barazimi (11) e jep lidhjen ndërmjet madhësisë
tu që mundemi të shkruajmë makroskopike - shtypja dhe makroskopike-ener-
gjia e mesme kinetike të molekulës së veçantë të

N
1 N 1 N
¦ mv
i 1
2
ix ¦
3i1
mvix2 mviy2 mviz2 ¦
3i1
mvi2 gazit. Kjo tregon se zmadhimi i energjis së mesme
kinetike e molekilave sjell deri te zmadhimi i sh-
typjes mbi muret e enës.
ku
kade {to
vi2 vix2 viy2 viz2 Temperatura
Temperatura dheienergjia
Temperatura i energija
energija
Temperatura
i energija
është shpejtësi
e kvadratna katrore
brzina e molekulës
na i-tiot molekul. Anëtari
i. ^lenot TaniTemperatura
më energjia kinetike që e posedojnë
i energija
1 molekulat për shkak të lëvizjes së tyre të nxehtë-
3
¦ mvi2 mujnd ta go
moè da shkruajmë nëvo
napi{eme formën
oblik
sisë, është lidhur me shtypjen me këtë relacion
1 N 2 N 1 2 2
¦
3i1
mvi2 ¦ mvi
3i12 3
Ek (8)
p
2 N Ek
3 V
ku „k është energjia e përgjithshme kinetike e Prej këtij relacioni fitohet se energjia e mesme ki-
të gjitha molekulave. Nëse këtë e zëvëndësojmë netike e një molekule E k do të jetë
te shprehja te shprehja (7), për forcën e përg-
jithshme F me të cilën molekulat veprojnë në 3 pV
faqen, fitojmë Ek (12)
2 N
2 Ek Nga ana tjetër, barazimi për gjendjen e gazit ideal
F (9) e shkruajtëm në formën
3 a
Shtypja p është përkufizuar si raport prej forcës pV NkT
normale F dhe syprinës së faqes së kubit (S = a2) Duke zëvëndësuar këtë barazim në shprehjen
(12), e fitojmë këtë rezultat
F 2 Ek 2 Ek 3
p (10)
Ek kT (13)
S 3 a3 3 V 2
170
Relacioni (13) tregon se energjia e mesme ki- mX 2 3

netike e molekulës së gazit është në proporcion Ek kT (18)
2 2
të drejt me temperaturën absolute të gazit. Do-
methënë, ndryshimi i temperaturës gjithmonë prejkade
od ku vijon se
{to sleduva deka
është indikator për ndryshimin e energjisë kineti-
ke në levizjen haotike (nxehtësisë) të atomëve dhe 3kT
molekulave te gazit X2 (19)
m
Shprehja (13) vlen vetëm për gazrat të ci-
lët përbëhen prej molekulave një atomshe,sikur- Shprehja (19) mund të shkruhet edhe në tjetër
se jane p.sh. ,heliumi dhe argoni. Numri i fuqive formë. Nëse ana e djathtë e këtij barazimi shu-
në liri (numri i ndyshoreve te pavarura te cilët e mëzohet dhe pjesëtohet me numrin e Avogadrit
caktojn gjendjen e molekulës) te molekulat një NA dhe duke pasur parasysh se M = mNA është
atomshe është i = 3.Ato janë 3 fuqitë e lira të lë- masa molare e gazit, për shpejtësinë katrore me-
vizjes transllatore te molekulës (x, y dhe z). Çdo satare të molekulës fitohet
fuqi e lir mban energji te njejtë e cila është
3RT
Ek
1
kT (14)
X (20)
2 M
ashtu që energjia e mesme kinetike e molekulës Nëse njehsohet katrori i shpejtësisë mesatare
caktohet sipas shprehjes të molekulave të oksigjenit gjatë 00C, do të fito-
i het se ai është afërsisht 460 m/s, që do të thotë
Ek kT (15)
2 është e krahasueshme me shpejtësinë e lëvizjes
të kokrrave artilerike. Vlerat e mëdhaja të fitua-
Me i është shënuar shuma e fuqive të lira transla- ra për shpejtësinë e lëvizjes së molekulave kanë
tore , rrotulluese lëkundëse shjkaktuar dyshim në saktësinë e teolrisë mole-
i itr irot iosc (16) kulare-kinetike në gjysmën e dytë të shekullit
XIX. Sot kjo është detalisht e sqaruar. Trajektorja
Pasi molekulat e gazit ideal nuk bashkëveprojnë e lëvizjes së molekulave është vija e thyer të llojit
ndërmjet veti, energjia e brendshme e gazit të kë- të baunit. Kjo do të thotë se rruga që e kanë ka-
tillë është e barabartë energjinë kinetike të nxeh- luar molekulat e gazit të dhënë është më i madh
tësisë së përgjithshme të molekulave se për shembull, lkargësia prej njërit skaj deri te
i i R i tjetri prej enës te e cila gjendet gazi. Në realitet
U N Ek N kT N T n RT (17) shpejtësia njehsohet në pajtim me relacionin (20)
2 2 NA 2
është katrori i shpejtësisë mesatare të lëvizjes së
molekulave sipas gjatësisë së pjesëve drejtkëndore
Brzina
ku n është numri
Brzina
Brzina na
na molekulite
i moleve.
na molekulite
molekulite
Brzina
Brzinana
namolekulite
molekulite prej pjesëve të ndërprera të trajektoreve të numri
të madh të molekulave. Në realitet, molekulat lë-
Shpejtësia e molekulave vizin me shpejtësi të ndryshme, të ndryshme në
çdo moment të kohës. Për herë të parë, shpejtësitë
Relacioni (13 që e jep lidhjen ndërmjet energjisë e molekulave eksperimentalisht i ka matur fizika-
së mesme kinetike të molekulave të gazit ideal dhe nio gjerman Shtern në vitin 1920. Ai ka treguar
temperaturës së tij kinetike, mundëson të njehso- se molekulat lëvizin në shpejtësi të ndryshme
het shpejtësia mesatare katrore e molekulave.
171
kurse shpejtësia mesatare e molekulave ka mad- 10-9 m), por pastajmenjëherë bie deri në zero.
hësi që i përgjigjet shpejtësisë të fituar me ndi- Mund të llogarisim se çdo molekul vepron në të
hmën e relacionit (20), që edhe eksperimentalisht gjitha molekulat tjera të cilat gjenden në bren-
është vërtetuar njëra prej relacioneve të teorisë dësinë e sferës me rreze të barabartë me rrezen
molekulare-kinetike. e bashkëveprimit reciprok. Rrezja e kësaj sgfere
është dhjetë herë më e madhe se largësia ndërm-
Pyetje, detyra, aktivtete jet molekulave te lëngjet.
Forcat ndërmolekulare të cilat veprojnë ndërmjet
1. Nxirrni barazimin për shtypjen në teorinë molekulave të llojit të njëjtë quhen forca kohezi-
molekulare-kinetike. Në bazë të cilëve su- onit , por forcat që veprojnë ndërmjet molekulave
pozimeve është fituar dhe në çka qëndron të llojit të ndryshëm quhen forca të adhezionit.
rëndësia e tij? Për lëngjet karakteristike është që pose-
2. Cila është lidhja ndërmjet energjisë kine- dojnë sipërfaqe të lirë vetitë e të cilave dallohen
tike mesatare të molekulave të gazit ideal prej vetive të lëngut në brendësinë e tij. Sipërfaq-
dhe temperaturës së tij? ja e lirë te shumë lëngje qëndron se si në të të
3. Sa është energji kinetike mesatare e mole- gjendet membranë e zgjatur e cila e pengon zhy-
kulave të gazit gjatë temperaturës 0 0C? tjen e trupave. Ajo membranë gjendet vetëm mbi
4. Pse te teoria molekulare kinetike patjetër të sipërfaqen e lëngut, por nëse shpohet me gjilpërë
sillet katrori i shpejtësisë mesatare të lëvi- ose me ndonjë monedhë, trupat do të fillojnë të
zjes së molekulave. notojnë. Insektet e vogla sikurse është rrëshqitësi
5. Si është vërtetuar saktësia e relaconi për i ujit, mund të lëvizin nëpër sipërfaqen e ujit pasi
katrorin e shpejtësisë mesatare të lëvizjes pesha e tyre nuk është shumë e madhe që ta de-
së molekulave? përtojnë sipërfaqen e lirë të ujit. Shkaku se cila
6. Të njehsohet katrori i shpejtësisë mesatare sipërfaqe e lirë e lëngut gjendet në situatën e zgja-
të molekulave të oksigjenit gjatë 00C. tjes është ajo që në sipërfaqe energjia është më e
madhe se sa nlë brtendësinë e lëngut. Thënë në
Jepnii rëndësinë e këtyre koncepteve themelore (atje përgjithësi, sipërfaqet japin kontribut pozitiv kah
ku është e nevojshme përmendni edhe shembuj) : energjia e përgjithshme e trupave. Le të shqyrtoj-
-energjie kinetike e mesme më dy molekula, M1 që gjenden në sipërfaqen e
-katrori i shpejtësisë mesatare lirë të lëngut dhe M2 në brendësinë lëngut (fig.1).
-fuqia e lirë
11.6. TENSIONI SIPËRFAQËSOR

M1
Forca e tensionit sipërfaqësor
Koeficienti i i tensionit sipërfaqësor
Te lëngjet, molekulat janë relativisht afër M2

njëra pranë tjetrës që do të thotë se, ato nuk janë
të lidhura ndërmjet veti si te trupat e ngurtë dhe
nuk janë të lira si te gazërat. Forcat tërheqëse Fig. 1
ndërmjet molekulare janë shumë të forta deri në
largësi të caktuara e cila quhet rreze e bashkve-
primit ndërmolekular (prej rendit të madhësisë
172
&
F M2 &
F
&
Fk
Fig. 2 Fig. 3
Molekula M2 është rrethuar me molekulat e njël-
Se forca e tensionit sipërfaqësor vepron gjithmonë
lojtë me të cilat fuqishëm bashkëveprojnë, por të
normalisht në konturën e cila kufizon segment
gjitha forcat janë simetrike, ashtu që japin for-
elementar prej sipërfaqes së lirë të lëngut, mund
cë rezultuee të barabartë me zero. Molekula M1
të bindemi me këtë eksperiment: nëse formojmë
është rrethuar me molekulat e njëllojtë vetëm në
membranë prej fluskës së sapunit në të dy anët
anën e poshtme, kurse prej anës së sipërme është
prej një unaze metalike, por mbi të vendoset nyje
rrethuar me molekula prej ndonjë gazi ose faza
prej perit të hollë, duke e shpuar me gjilpërë të
e gazit të lëngut me të cilën krejtësisht dobët ose
nxehtë fluskën, shihet se ajo do të merr formë
në përgjithësi nuk bashkëveprojnë. Çdo forcë e
rrethore (fig. 4).
bashkëveprimit zbërthehet në dy komponente:
normale kahja e të ciklës është normale në sipër-
faqen të lëngut dhe tangjenciale e cila shtrihet te
rrafhsi i sipërfaqes së lirë. Komponentet 
normale
e japin forcën e shtypjes molekulare F k (ose forca
e kohezionit), kurse komponentet 
tangjenciale e
japin tensionin sipërfaqësor F (fig. 2).
Forca e shtypjes molekulare F k gjizhmonë është e Fig. 4
orientuar normalisht në sipërfaqen e lirë të lën-
gut dhe tenton të tërheqe molekulat prej shtresës Domethënë, kontura vijore është rrethore, forcat
monomolekulare në brendësinë 
e lëngut. Forca e tgensionit sipërfaqësor veprojnë në mënyrë ra-
e tensionit sipërfaqësor F shtrihet në rrafshin e diale, përkatësisht normale në shtresën e çdo seg-
shtresës monomolekulare. menti elementar prej vijës rrethore, Rrethi, pra,
Forcat e tensionit sipërfaqësor e mbajnë tgensi- ka syprinë më të madhe, që do të thotë syprina
onin sipçërfaqësor të lëngut në gjendje të ndër- tjetër e membranës ka vlerë minimale, përkatësis-
likuar. Në segmentin çfarëdo elementar prej ht energji minimale. Për karakterizimin e vetive
sipërfaqes së lirë të lëngut (ose shtresa monomo- të lëngjeve është përkufizuar madhësia ,
lekulare), forca e tensionit sipërfaqësor vepron të quajtur koeficienti i tensionti sipërfaqësor.Ai
normalisht në konturën (tehun) që e kujfizon atë caktohet me forcën e tensionit sipërfaqësor që
segment. Për shembull, nëse kemik membranë vepron në njësi gjatësi prej konturës që e kufizon
prej sapuni të formuar në një konturë drejtkën- sipërfaqen e lëngut
dore (fig. 3) që të jetë membrana 
në baraspeshë,
F
duhet të veprojmë me forcën F , normale në tehun V (1)
l e tij, e cila sipas moulit do të jetë e barabartë me l
tensioni sipërfaqësor. Në SI njësia për koeficientin e tensionit sipërfaqë-
sor është (N/m).
173
Për vlerësimi kuantitativ të koeficientit shtresës monomolekulafre të lëngut. Me zmad-

të tensionit sipërfaqësor shfrytëzohet edhe një- himin e temperaturës së tensionit sipërfaqësor
sia energjetike xhul në metër katror (J/m2), për- zvogëlohet. Te tabela janë dhënë koeficientët e
katësisht koeficienti i tensionit sipërfaqësor për- tensionit sipërfaqësor të disa substancave.
kufizohet me punën që duhet të shpenzohet që të
zmadhohet sipërfaqja e lirë e lëngut për njësi gjatë Lëng t (0C)  (N/m)
temperaturës konstante ujë 0 76.10-3
20 73.10-3
'A
V (2) 100 59.10-3
'S etil alkooli 20 22.10-3
Puna A kryhet në llogari të zvogëlimit bemzin 20 29.10-3
të energjisë sipërfaqësore të sipërfaqes së lirë të gjak 37 58.10-3
lëngut zhiva 25 473.10-3
'A 'E glicerin
Eksperimentalno
Eksperimentalno 20 63.10-3
opredeluvawe
opredeluvawe na
na
-3
fluska na
Eksperimentalno
koeficientot
koeficientot e ujit
na 20 napon
povr{inski
povr{inski 26.10so
opredeluvawe
napon na
so metod
metod
Molekulat e shtresës sipërfaqësore të shtresës së Eksperimentalno
koeficientot opredeluvawe
povr{inski
na oddeluvawe na prsten na
(sl. 5).napon so metod
na oddeluvawe
Caktimi na prsten
eksperimental (sl. cientit
i koefi 5). të so
tensionit
koeficientot
na oddeluvawe na povr{inski napon metod
lëngut posedojnë energji potenciale më të madhe Teoriski
Teoriski del. na prsten (sl. 5).
del.
sipërfaqësor
na me
oddeluvawe
Teoriski del. metodën
na prsten e ndarjes
(sl. 5). e unazës (fig.
se sa molekulat e brendësisë së lëngut. Ajo energji 5).
Teoriski del.
plotësuese quhet energji sipërfaqësore plotësuese Pjesa teorike. Kur duam ndonjë trup ta
dhe është proprcionale me syprinën e shtresës S
'E V 'S (3)
Energjia sipërfaqësore e sipërfaqes së lirë të

lëngut i dedikohet punës që e kryejnë molekulat
prej brendësisë së lëngut, në llogari të energjisë
kinetike të lëvizje së tyre të nxehtësisë kundër for-
cave të bashkëveprmit molekujlar që të arrijnë te
sipërfaqja e lëngut.
Koeficienti i tensionit të sipërfaqes mnd
të caktohet me ndihmën e një drejtkëndëshi te i
cili njëra brinjë është e lëvizshme (fig. 3). Që të Fig. 5. Prova eksperimentale për matjen e eko-
lëviz membrana e fluskës së sapunit për largësi eficientit të tensionit sipërfaqësor me metodën e
x, duhet të vepron me forcë F në gjatësi l. Pasi ndarjes së unazës.
membrana është dyshtresore, forca e tensionit
sipërfaqësor prfej (1) është e barabartë me ndajmë prfej sipërfaqes së lëngut, ajo me vete
tërheq sasi të caktuar prej atij lëngu dhe me të
F 2Vl (4) e zmadhon sipërfaqen e ti të lirë. Megjithatë,
forca e tensionit sipërfaqësor paraqitet si rfeak-
Koeficienti i tensionit sipërfaqësor varet prej tem- sion që i kundërshton zmadhimit të sipërfaqes së
peraturës dhe prej natyrës së lëngut. Kur forca me të cilën veprojmë te trupi do
të barazohen me forcën e tensionit sipërfaqësor,
trupi ndahet nga lëngu.
174
Nëse bëhet fjalë për trup në formë të unazës, for- d1 d 2

cat e tensionit sipërfaqësor do të veprojnë njëtraj- ddmessr (9)
2
tësisht nëpër gjatësinë e tehut të jashtë dhe të
brendshëm të unazës, kurse rezultanta e tyre do Atëherë
Toga{ za përkoeficientot
koeficientin e na
tensionit sipërfaqësor
povr{inski napon
të jetë sipas madhësisë e barabartë me forcën e fi
setohet
dobiva
jashtme F. F
V (10)
Sipërfaqja e lirë e lëngut do të zmadhohet për 2S d mes
sr
'S d1Sh d 2Sh (5) Koeficienti i tensionit sipërfaqësor caktohet me

ndihmën e shprehjes së fituar (10) nëpërmjet ma-
ku d1 dhe d2 janë diametrat e jashtëm dhe të tjes së forcës F që vepron te unaza në momentin e
brendshëm të unazës, kurse h është lartësia e të ndarjes së tij prej sipërfaqes së ujit. Pjesa eksperi-
cilës do të ngritet lëngu direkt para ndarjes së mentale. Mjetet e nevojshme
Eksperimentalen del. përbëhen prej: enë e
Eksperimentalen
Eksperimentalen del.
del.
qelqit, tel, unazë metalike, vizore vertikale shtyllë
unazës prej saj (fig. 6).
laboratorike, letër milimetrike dhe shubler. (fig.
7).
Fig. 6
Me zëvëndësimin e relacionit (5) te shprehja (3)

fitohet se
A V d1 d 2 Sh (6) Fig. 7
Të njëjtën
Istata këtë
ova punë, izrazena
rabota, e shprehurpreku
nëpërmjet F,është
silata F, e Unaza është varë në skajin e poshtëm të spirales
së telit. Nën unazën vendoset enë prej qelqi me
A Fh (7) ujë, dhe atë ashtu që unaza ta prek uji sipërfaqen
e ujit. Paszaj ena ngadal sillet lëshohet që sjell deri
Me
So barazimin e relacioneve
izedna~uvawe (6) dhe (7)
na relaciite (6) fiitohet
(7) se te zgjatja e telit. Kur forca elastike që paraqitet për
dobiva shkak të zgjatjes së telit do të jetë e barabartë si-
F V d1 d 2 S (8) pas madhësisë së forcës të tensionit sipërfaqësor,
unaza do të ndahet prej sipërfaqes së ujit. Forca
Nëse unaza është shumë e hollë, atëherë merret elastike që paraqitet për shkak të zgjatjes së telit
vlera mesatare për diametër është proporcionale me madhësisnë e zgjatjes l
175
F k'l (11) Pastaj, unaza zhytet te ena më e gjerë me ujë. Ena

ngadal lëshohet dhe gradualisht përcillet zgjatja
ku k është konstante e proporcionalitetit të for- e telit. Në një moment unaza do të ngritet mbi
cës elastike të telit. Që të caktohet vlera e forcës sipërfaqen e ujit, si në fig. 6. Atëherë duhet edhe
F ku vjen në ndarjen e unazës prej sipërfaqes së shumë pak të lëshohet ena që të këputet unaza
ujit, është e nevojshme paraprakisht të kryhet prej sipërfaqes së lëngut. Në momentin e këpu-
vlerësimi i telit të dhënë. Teli së bashku me nazën tjes së unazës lexohet zgjatja e telit në lidhje me
ngarkehet me peshat me masa të ndryshme dhe pozitën e baraspeshës. Që të jetë të lexuarit sa më
poashtu gjigthmonë caktohet përkatësisht zgjatja e saktë, mënyra e këputjes së unazës duhet të për-
e telit. Në bazë të rezultateve të fituara, grafikisht sëritet shumë herë, por pastaj të njehsohet vlera
paraqitet varësia e forcës elastike të zgjatjes së telit mesatare e zgjatjes 'l . Me ndihmën e kësaj vle-
F prej zgjatjes l (fig. 8). re prej grafikut lexohet vlera e forcës së tensionit
sipërfaqësor F në momentin e këputjes së unazës
prej lëngut.
F (mN) Prej vlerës së fituar për dmes dhe F njehsohet koefi-
cienti i tensionit sipërfaqësor të ujit me ndihmën
F
e relëacionit (10). Tensioni sipërfaqësor zvogëlo-
het duke shtuar disa substanca. Kështu në lidhje
me ujin për substancat aktive sipërfaqësore lloga-
riten: sapunët, thartitat e yndyrshme dhe deter-
xhentet. Për shembull, sapuni e zvogëlon vlerën
'l ' l (mm) e tensionit sipërfaqësor prej 7,5.10-2 në 4,5.10-2
Fig. 8 N/m.
Pyetje, detyra, aktivitetezada~i, aktivnosti

Pra{awa,
Prej grafikut të fituar mund të caktohet vlera
e forcës nëse dihet zgjatja e telit që krijohetnën
1.Çka është shtresa
Pra{awa, zada~i,sipërfaqësorte
aktivnosti e lëngut?
ndikimin e asaj force. Domethënë, vlera e forcës Pra{awa, zada~i, aktivnosti
2.Cilat janë forcat e kohezionit, por cilat të ad-
të tensionit sipërfaqësor te relacioni (10) caktohet
hezionit?
prej grafikut për këtë vlerë të zgjatjes ku unaza
Postapka na merewe. 3.Si sqarohet dukuria e tensionit sipërfaqësor?
ndahet prej sipërfaqes së ujit.
4.Çka është shtypja molekulare?
Mënyra e matjes. Kryhet vlerësimi i telit me una-
Postapka na merewe. 5.Si përcaktohet koeficienti i tensionit sipër-
zën. Gjatë caktimit
Postapka të zgjatjes së telit së pari du-
na merewe.
faqësor? Cila njësi shfrytëzohet për vlerësimin e
het në mënyrë precize të konstatohet baraspesha
koeficientit të tensionit sipërfaqësor?
e telit me unazën e varur në të. Për këtë qëllim,
6.Cilat substanca i quajmë substanca aktive
si edhe për matjen e zgjatjes së telit, shfrytëzohet
sipërfaqësore?
vizori vertikal. Teli ngarkohet me pesha me masa
7.Teli rrëshqitës me gjatësi l = 3,5 cm tërheq
të ndryshme dhe për çdo masë caktohet zgjatja e
film të lëngët sikurse është treguar në fig. 9. For-
telit. Prej të dhënave të fituara, te letra milimetri-
ca e tërheqjes është F = 4,4.10-3N. Prej tabelës me
ke paraqitet grafiku i vlerësimit të telit si në fig. 8.
vlerat për koeficientët e tensionit sipërfaqësor të
Me ndihmën e shublerit matet diametri i jashtëm
konstatohet për çfarë lloj të filmit të lëngët bëhet
dhe i brendshëm i unazës, d1 dhe d2.
fjalë.
176
Nëse, tani, forcat e kohezionit, sikurse

për shembull janë më të mëdhaja se forcat e ad-
hezhionit, si për shembull, në kufirin zhiva-qelqi,
atëherë sipërfaqja e lëngut fiton formë të ngritur
dhe nuk i lag muret e enës te e cila gjendet.
Fig. 9
Pjesët e lakuara të sipërfaqes së lëngut
quhet meniskusi.
Jepni rëndësinë e këtyre koncepteve themelo- Këndin që e formon muri i enës me tan-
re (atje ku është e nevojshme përmendni edhe gjentën e sipërfaqes së lëngut quhet kënd kontak-
shembuj): tit. Nëse < 900, lëngu i lag muret e enës, por
- sfrea e bashkëveprimit ndërmolekular nëse 900 << 1800, lëngu nuk i lag muret e enës
- forca e shtypjes molekulare (fig.1).
- forca e tensionit sipërfaqësor
- koeficienti i tensionit sipërfaqësor
11.7. DUKURITË KAPILARE.

LAGËJA DHE JO LAGËJA
Do t‘i shqyrtojmë dukuritë e kufirit

ndërmjet trupit të ngurt dhe lëngut (për shem-
bull, muret e enës te e cila gjendet lëng dhe vet
lëngu). Ndërmjet molekulave të lëngut dhe mo-
lekulave të materjes prej të cilave bëhen muret e
enës veprojnë forcat ndërmolekulare, pra sjellja e Fig. 1. Ngritja kapilare. Këndi i kuq-kontaktiv
lëngut në afërsi të mureve do të varet prerj rapor- më i vogël se 900, këndi i kaltër-kontaktiv më i
tit të forcave të kohezionit FK dhe adhezionit FA. madh se 900.
Kohezioni është forcë e cila paraqitet ndërmjet Nëse në bazën e pastër (pllakë metalike ose e qe-
molekulave të njëllojt dhe e cila nuk i lejon lëngut lqit) pikohet një pikë e ndonjë lëngu, forma e pikës
lirshëm të zgjerohet në hapësirë (sikurse që është do të varet prej koeficientit të tensionit sipërfaqë-
rasti me gazërat) . Kohezioni vepron nga fluidet sor për kufirin e trupit të ngurtë-lëng. lëng-gaz
dhe nuk lejon muret të tërheq fluidin. Adhezio- dhe trupi i ngurtë-gaz, përkatësisht, këndi i kon-
ni është forcë e cila paraqitet ndërmjet moleklave taktit që është funksion prej koeficientit përkatës
të llojeve të ndryshme. Forca e rezultantes është të tensionit sipërfaqësor. Për shembull, pika e zhi-
normale në sipërfaqen e lakuar, përkatësisht me vës do të jetë përafrsisht sferë, kurse petrolej do të
murin vertikal foron kënd  + 90°. Sipërfaqja e derdhet nëpër sipërfaqe duke mos formuar pikë.
lëngut vendoset normalisht në rezultanten prej të Nëse gypi i ngushtë (kapilaren) e fusim në enë
gjitha forcave ndërmolekulare. me ujë do të vërejmë se uji në gyp do të ngritet
Nëse forcat e adhezionit janë më të mëd- deri te lartësia e caktuar h (që varet prek rrezes së
haja se forcat e kohezio nit, sikurse për shembull, gypit dhe prej llojit të lëngut) dhe se meniskusi i
kufiri ujë-qelq, sipërfaqja e lëngut fiton formë të ujit te kapilarja do të jetë e lugët. Gjithashtu vlen
lugët dhe thuhet se lëngu i lag muret e enës. edhe lëngjet tjera të cilat i lagin muret e enës te e
cila gjenden. Kjo dukuri quhet elevacioni kapilar
(fig.2а).
177
Niveli i zhivës te kapilarja e qelqit është më e vo- (kapilarja), fitohet

gël se niveli i zhivës te ena te e cila gjendet, edhe 'p 2V cos T / a (2)
meniskusi i zhivës është e ngritur. Kjo dukuri
kapilarna qu-
depresija
het depresioni kapilar (fig. 2b). Prej relacioneve(1)(1)i dhe
Od relaciite (2) vijon
(2) sleduva se
deka
2V cos T
h (3)
Uga
Për
Za kontakte agli T , cos T | 1, se
të vogla këndet
mali kontaktni
fidobiva
tohet deka
2V
h (4)
Uga
a) b)
Fig. 2 Rezultati i njëjtë do të fitohet edhe nëse kompo-
nenta vertikale e forcës së tensionit sipërfaqësor,
Elevacionet kapilare dhe depresioni janë pasojë e e barazojmë ngritjen e lëngut te kapilarja, e bara-
asaj që sipërfaqja e lirë e lëngut sillet si e membra- zojmë me peshën e shtyllës së lëngut te kapilarja.
në e zgjatur. Do ta caktojmë lartësinë e lëngut te
kapilarja në rastin e elevacionit kapilar. Ngjashëm Pyetje, detyra, aktivite
do ta shqyrtojmë për depresionin kapilar do të Pra{awa, zada~i, aktivnosti
sjell deri te rezultati i njëjtë (fig. 3) 1. Çka janë dukuritë e kapilareve. Pse paraqi-
ten?
2. Kur lëngu i lag,por kur nuk i lag muret e
enës te e cila gjenden?
3. Çka është elevacioni i kapilares, por çka
është depresioni i kapilares. Ilustro ni me
ndihmën e vizatimit. Cili është sh kaku për
paraqitjen e tyre?
4. Pse vjen deri te lagështia e mureve të ndër-
tesave të cilat janë izoluar keq?
Fig. 3 5. Nxirrni barazimin për lartësinë e gy pit.
Prej çka varet ajo?
Për shkak të meniskusit të lugët të lëngut te ka-
pilarja, shtypja nën meniskusin është më i vogël
Jepni rëndësinë e këtyre koncepteve temelore
se shtypja atmosferike mbi meniskusin. Lëngu
(atje ku është e nevojshme përmend edhe shem-
ngritet te kapilarja deri sa ndryshimi te shtypjet
buj):
р nuk barazohen me shtypjen hidrostatike që
- lagëja
paraqitet si rezultat i peshës së shtresës së lëngut
- jo lgëja
te kapilari
- meniskusi
  р = gh (1) - këndi i kontaktit
- elevacioni i kapilares
Pasi р = 2/R (ku R është rrezja e meniskusit) - depresioni i kapilares
kurse a = R cos , (a është rrezja e kapilares), fitohet
178
12. Fazni premini 12. Fazni premini
12. Fazni premini
12. Fazni premini
12. Fazni premini
12. Kalimet
12.1. AGREGATNI fazore
SOSTOJBI.
12.1. AGREGATNI SOSTOJBI.
GREGATNI PROMENA
SOSTOJBI.
.1. AGREGATNI SOSTOJBI.NA PROMENA NA AGREGATNITE
AGREGATNITE
12.1.
NA12.1. AGREGATNI SOSTOJBI
SOSTOJBI. është i dukshëm se kur largësia është e madhe,
ENA
ROMENA GJENDJET AGREGATE.
SOSTOJBI
NA AGREGATNITE
AGREGATNITE
PROMENA NA
OSTOJBI NDRYSHIMI I GJENDJEVEAGREGATNITE energjia potenciale është shumë e vogël. Madhë-
OJBI Voved AGREGATE
SOSTOJBI
Voved sia e E min e cakton punën që duhet ta kryen për-
p
ved Hyrje ball forcave të bashkëveprimit ndërmolekular që
Voved
Tre gjendjet agregate të substancave (e ngurtë, e të ndahen molekulat prej pozitës së baraspeshës
lëngët dhe e gaztë) në fizikë quhen faza. (r=r0).
Gjatë kushteve të caktuara fazat e Nëse substanca është në gjendje të gaztë, lëvizja e
ndryshme të një substance mund të gjenden në nxehtësisë është shumë intenzive, molekulat kanë
baraspeshë njëra me tjetrën. Kështu, gjatë shtyp- energji kinetike shumë të madhe prej energjisë
min
jes dhe temperaturës së caktuar substanca mund potenciale ( E k >> E p ), atëherë gjasa se mo-
të gjendet njëkohësisht në gjendje të fazës së lën- lekula të gjendet në largësi r = r0 është shumë e
gët ose në të gaztë, ose në fazë të lëngët dhe të vogël.Nëse substanca është në gjendje të ngurtë
ngurtë, ose në fazë të ngurtë dhe të gaztë. Këto molekulat kanë energji potenciale shumë të mad-
min
janë kushtet ku krijohen të ashtuquajturat kali- he, domethënë E p >> E k . Atëherë janë shumë
met fazore. Kalimi prej një faze në tjetër, zakonis- të shprehura forcat ndërmolekulare ashtu që mo-
ht krijohen futja ose dalja e një sasie të nxehtësisë. lekulat janë vendosur sipas rendit të caktuar dhe
Nga pikëpamja e teorisë molekulare ki- vetëm lëkunden rreth gjendjes së baraspeshës. Te
netike, ndonjë trup a do të gjendet në gjendje të trupat e lëngët energji kinetike mesatare e mole-
lëngët, të ngurtë, ose të gaztë , varet se si është kulave është e rendit të njëjtë me energjinë po-
raporti ndërmjet energjive që i kanë molekulat e tenciale: E k | E pmin . Molekulat e lëngut si rezultat
tyre. i lëvizjes së nxehtësisë zhvendosen prej vendit në
vend ku vjen deri te ndryshimi i vendpozitës së
E tyre, por nuk vjen edhe deri te ndryshimi i largë-
sive ndërmjet tyre.
Kështu, çdo substancë varësisht prej temperaturës
mund të gjendet në gjendej të gaztë, të lëngët dhe
të ngurtë, ku temperatura e kalimit prej një gjen-
dje në tjetër varet prej madhësisë së
Epmin. Përf shembull, te gazërat inerte Epmin është
r0
e vogël, kurse te metalet ajo është e madhe. Pran-
r daj në kushte të zakonshme gazërat inerte janë në
E pmin
gjendje të gaztë ndërsa metalet janë në gjendje të
ngurtë.
Fig. 1
Është e njohur se molekulat ka energji ki- Shkrirja Topewe dhei ndrirja (kristalizimi)
stvrdnuvawe
Topewe i stvrdnuvawe (kristalizacija
(kristalizacija
netike, e cila është rezultat i lëvizjes
Topewe haotike të nxeh- (kristalizacija
i stvrdnuvawe
Topewe i stvrdnuvawe (kristalizacija
tësisë, dhe energjia potenciale, që është e kushtëzu- Kalimi Topewe i substancës prej
i stvrdnuvawe gjendjes së ngurtë në
(kristalizacija
topewe gjen-
topewe
ar me ekzistimin e forcave tërheqëse dhe rezistuese dje të lëngët quhetstvrdnuvawe,
shkrirje, kurse kalimi prej gjen-
stvrdnuvawe,
krista- k
topewetopewe lizacija .
ndërmjet veti.Varësia e energjisë potenciale prej
stvrdnuvawe,djeslizacija
së lëngët. nëkrista-
stvrdnuvawe, gjendje
topewe të ngurtë quhet ngrirje,
krista-
largësisë ndërmjet molekulave është
lizacija . dhënë. me la-
lizacija përkatësisht kristalizim.
stvrdnuvawe, krista-
koren e figurës 1, që tani më e keni të njohur. Të marrim një trup të ngurtë dhe të fillojmë të
lizacija .
Gjatë r = r0 energjia potenciale është mini- nxejmë duke shtuar rregullisht sasi të nxehtësisë
male, të shën uar me Epmin ( fig.1). Prej grafikut për intervale të barabarta kohore. Themi nxemja
179
12.Fazni
12. Kalimet fazore
premini
është e njëtrajtshme. Nëse e masim temperaturën lonte kristalizimi i lëngut. Deri sa zgjat kristalizi-
(t) të trupit, rezultatet e matjes e matjes mi i lëngut substanca e ka të njëjtën temperaturë,
edhe pse rregullisht zbritet nxehtësia.Kur trupi
T krejtësisht do të ngurret, gjatë zbritjes së mëtut-
jeshme të nxehtësisë, ai do të ftohet.
Gjatë kristalizimit vjen deri te afrimi
Tt
dhe radhitja e molekulave në grillën kristalore,
pra energjia e tyre kinetike zvogëlohet. Vijon se
kristalizimi mundet të krijohet vetëm atëherë
+Q W
nëse lëngu jep nxehtësi trupave të jashtëm për-
-Q
reth e përqark.
Fig. 2 Gjatë këtyre proceseve, sjellja e sasisë së
nxehtësisë (QT), përkatësisht gjatë kristalizimit,
e paraqet varësinë prej kohës () fitohet grafiku sasia e nxehtësisë së nxjerrun (-QT) është e bara-
në figurën 2 . Në fillim temperatura e trupit line- bartë me ndryshimin e energjisë së brendshme të
arisht zmadhohet me rritjen e temperaturës. Me- substancës. Ky ndryshim është proporcionalisht
gjithatë, në m omentin kur trupi është konstant. me masën e substancës, prandaj themi se edhe
Temperatura në të cilën shkrihet trupin e quajmë sasia e nxehtësisë (Q), i sjellur ose e zbritu është
temperatura e shkrirjes (Т1). Deri sa zgjat shkri- proporcionalisht me substancës:
rja, edhe pse trupit i shtohet nxehtësia, tempera-
QT = m (1)
tura e tij është konstante. Pasi që trupi
temperatura na krejtësisht
topeweto
shkrihet më tutje me nxemjen e lëngut nxehet, Nxehtësin QT e quajm nxehtësia e shkrirjes të
temperatura rritet linearisht. trupit të dhënë dhe ai varet prej masës së trupit,
Nga pikëpamja e teorisë molekulare- natyra e substancës dhe kushteve të jashtme. Kon-
kinetike sqarimi është i thjeshtë.. Gjatë shkrirjes stanta e proporcionalitetit  te barazimi (1) e ka-
është e nevojshme energjia që të zmadhohet en- rakterizon ndryshimin e energjisë së brendshme
ergjia mesatare kinetike, pra ato t’i lëshojnë nyjet të substancës gjatë kohës së shkrirjes (ngrirjes)
e grillës kristalore. Themi, se shkrirja vjen deri te prej natyrës së substancës dhe prej kushteve të
shkatërrimi i gvrillës kristalore. Kjo do të thotë se jashtme. Ajo madhësi quhet nxehtësia specifike e
njësia e masës së substancës së dhënë në fazën e shkrirjes (ngrirjes) por matet me sasinë e nxeh-
lëngët ka energji të brendshme më të madhe prej tësisë që duhettoplina
specifi~na t‘i shtohet (zbritet) (stvrdnuvawe)
na topewe që të shkrihet
masës njësi në fazën e ngurtë, edhe kur ato janë (kristalizohet) njësia e masës e substzancës së
në të njëjtën temperaturë Të përmendim se gjen- dhënë dhe atë gjatë temperaturës të barabartë me
dja e baraspeshës ndërmjet fazës së ngurtë dhe të temperaturën e shkrirjes. Shprehet me njësi xhul
lëngët të të njëjtës substancë mund të zgjat sa të nën kilogram (J/kg).Ndonjëherë kjo madhësi
duam na, kuptohet nëse mbahet temperatura e quhet nxehtësia specifike latente e shkrirjes. Kjo
shkrirjes. konstante caktohet eksperimentalisht. Te tabela 1
Eksperimenti prej figurës 2 mund të janë dhënë vlerat e kësaj konstante për disa sub-
vazhdon, por tani në kahen e kundërt. Në in- stanca gjatë shtypjes normale.
tervale të barabarta kohore prej substancës le Gjatë shkrirjes, sikurse theksuam, vjen
të nxirret sasi të barabarta të nxehtësisë Lën- deri te kalimi prej pozitës së caktuar të radhitur të
gu do të fillon të ftohet, por procesi i ftohjes do grimcave të trupit të ngurtë në pozitë të paradhi-
të ndalet gjatë temperaturës T= T1 që do të fil tur të lëngut. Prandaj duhet të pritet se shkrirja dhe
180
12. Kalimet fazore
kristalizimi përcillen me ndryshimin e vëllimit të

Substanca t [°C] Substanca t [°C] Substanca t [°C]
trupit. bakri 1080 платина 1770 CO2 -58
hekuri 1530 волфрам 3365 H2 -258
Për shembull, te plumbi 325 воздух околу -215 О2 -218
Tabela 1 naft alini i shkrirë si- zhiva -39 amonijak -75
substanca  [J/kg] pas kristalizimit do të Tregohet se edhe nxehtësia specifike e nxehtësisë
akulli 3,3105 bëhet pjesë e lugët (fig. (kristalizimit) varet prej shtypjes. Gjatë shtypjeve
zhiva 11,5 -103 3) që tregon ka ardhur të mëdhaja të jashtme në procesin e zgjerimit du-
bizmut 54,5103 deri te zvogëlimi i vël- het të kryhet puna kundër forcave të jashme të
limit. shtypjes.Prandaj te trupat te të cilët vëllimi zmad-
Te numri më i madh i sub- hohet me shkrirjen, me zmadhimin e shtypjes 
stancave, vëllimi i substancave rritet, ndërsa te uji, bizmuti dhe trupa tjerë bie.
me shkrirje zmadhohet, kurse Në lidhje me kristalizimin duhet të thu-
gjatë kristalizimit zvogëlohet. Por, het edhe diçka. Që të formohen kristale, është e
ekzistojnë edhe substanca të atilla, nevojshme që të ekzistojnë ,qendra të kristali-
ndërmjet të cilave është edhe uji zimit, të cilat rriten ngadal, duke krijuar kristal.
(dukuria është e njohur si anoma- Provat tregojnë se kristalet zakonisht së pari krijo-
lia e ujit) ku për shkak të struk- hen rreth mureve të enës, ose rreth trupave të imtë
turës së veçant kristalore vëllimi i të ndryshëm-pluhura, pika të lëngut ose fluskave
Fig. 3 trupit gjatë shkrirjes zvogëlohet. të gazërave. Nëse lëngu me kujdes pastrohet prej
Provat tregojnë se temperatura e shkrir- qendrave të kristalizimit, atëherë me kujdes ftohja
jes varet prej shtypjes së jashtme në të cilin është mund të të zvogëlohet edhe temperatura e ngrirjes
trupi. dhe lëngu të jetë në gjendje të lëngët edhe gjatë
Te substancat te të cilët vëllimi i trupit me temperaturave të ulta. Lëngu i atillë quhet ,,lën-
shkrirje rritet, zmadhimi i shtypjes së jashtme e gu i ftofët“. Lëngu në gjendjen e atillë është shumë
rëndon procesin e shkrirjes. Prandaj te substan- jostabil dhe është futja e kristalit mjaft të vogël-
cat e atilla me zmadhimin e shtypjes së jashtme qendra e kristalizimit dhe lëngu menjëherë ngrin.
zmadhohet edhe temperatura e shkrirjes. Nëse Procesi i shkrirjes është veti vetëm vetëm e trupa-
gjatë shkrirjes vëllimi i substancës zvogëlohet, sh- ve kristal. Nëse te eksperimenti, matjet e të cilëve
typja e jashtme më e madhe e ndihmon shkrirjen, janë paraqitur te figura 2 është përdor trup amorf,
pra te ato temperatura e shkrirjes zvogëlohet. Ky do të vërehet se gjatë nxemjes gradualisht prej
proces i shkrirje sl lehtlsuar është i dukshëm gja- gjendjes së ngurtë kalon në trup të lëngët. Nuk
të dimrit, kur vjen deri te shkrirja e akullit nën ekziston kufi i mpreht ndërmjet dy gjendjeve. Kjo
rrotat e automjeteve. Zvogëlimi i temperaturës së është njëra nga shkaqet pse trupat amorf i quajmë
shkrirjes është shumë i vogël. Për shembujll për lëngje të ftohura.
akullin, që të zvogëlohet temperatura e shkrirjes
për 1 К, shtypja duhet të zmadhohet deri 13 MPa. Sqaroni rëndësinë e çdonjërit prej këtyre koncepteve
Temperatura e shkrirjes (kristalizimit) të trupit (atje ku është e nevojshme përmendni edhe shembuj):
gjatë shtypjes normale quhet pika e shkrirjes.
- shkrirje -nxehtësia
-ngrirje kristalizimi
Te tabela 2 janë dhënë pikat e shkrirjes të disa -(kristalizimi) -nxehtësia specifike e
substancave. -nxehtësia dhe shkrirja kristalizimit
-nxehtësia specifike -pika e shkrirjes
e shkrirjes (kristalizimi)
181
12. Kalimet fazore
Pyetje, detyra, aktivitete Kalimi i substancës prej gjendjes së lëngët

1. Sqaroni procesin e shkrirjes nga pikëpamja e në gjendje të gaztë (avull) quhet avullim, kurse ka-
teorisë molekulare kinetike. limi i substancës prej fazës së gaztë në fazën e lëngët
2. Çka është nxehtësia specifike e shkrirjes dhe quhet kondenzim. Duhet të përmendet se kalimi i
prej çka varet? lëngut në avull mund të krijohet edhe me procesin
3.Çka ndodh me vëllimin e lëngut gjatë kristalizi- e avullimit, lloj i veëant i procesit të avullimit për të
mit? Çfarë lidhje ka ndryshimi i lëngut dhe tem- cilin më vonë gjerësisht do të flasim.
peraturës së kristalizimit? Molekulat e gazit kanë energji kinetike
4. Zakonisht eksperiment i këtillë bëhet (në lite- mestare shumë ë të madhe se molekulat e lëngut,
raturë i njohur si provë e rezhelacionit. prandaj procesi i avullimit të lëngut është i lidhur
Copë më e madhe e akul- me procesin e zmadhimit të energjisë së brendshme
lit vëndohet te një mbajtës të substancës që avullohet, derisa anasjelltas, gjatë
druri, ashtu që të ngarkohet kondenzimit të substancës e zvogëlon energjinë e
nëpërmjet një teli me peshë tij të brendshme. Prandaj, edhe këto mprocese, si
edhe proceset e shkrirjes dhe kristalizimit, mund
prej 2 kg. (shiko fig. 4). Pas
të krijohen vetëm gjatë shkëmbimit të energjisë me
një kohe të shkurtër teli do të
rrethinën.
Fig. 4 kalon nëpër akull, kurse pjsa
Ta analizojmë së pari procesin e avul-
e akullit ngel e plotë.
limit. Treguam, molekulat e lëngut janë të shtrën-
Bëni provën dhe përpiquni ta sqaroni. Tregoni
guara me forcat e veprimit ndërmolekular, pra që
ku kjo dukuri vjen në shprehje në jetën e për-
ta lëshojnë ndonjë molekulë sipërfaqja e lëngut ai
ditshme. duhet t’i përballon ato forca. Ndërmjet moleku-
Sqarim. Me shtypje temperatura e shkrir- lave të shtresës sipërfaqësore të lëngut gjithmonë
jes së akullit zbret. SE temperatura është më e ulët gjendet nga ndonjë, energjia kinetike e të cilës
prej 0 0 C, tregon fakti që uji mbi tel përsëri ka ngri. është mjaft e madhe ashtu që ai mundet t’i përbal-
lon forcat e veprimit ndërmolekular dhe mundet ta
12.2. AVULLIMI DHE lëshojnë sipërfaqen e lëngut. Sa që është temperatu-
KONDENZIMI ra e lënguit më e lartë aq është mundësia e atillë më
me gjasë. Kështu, pasi prej lëngut dalin molekula
Do t’i sqarojmë kalimet fazore ndërmjet gjendjes të me energji mesatare kinetike më të madhe, është
lëngut dhe të gazta dhe, anasjelltas. e qartë se energia mesatare kinetike e molekulave
Është e njohur se molekulat e gazërave tjera do të zvogëlohet. Gjatë avullimit lëngu ftohet.
gjenden në shumë largësi ndërmjet veti të mëd- Kështu sqarojmë një varg dukuri: ftohje gjatë djer-
haja, prandaj edhe na bashkëveprojmë. Gjithashtu, sitjes, ftohja e tokës gjatë avullimit pas shiut, ftohje
ato kanë energji të madhe kinetike, rregullisht janë të dorës nëse nxehet me eter etj.
në gjendje të lëvizjes intenzive haotike. Prej këtyre Paralelisht me procesin e avullimit është i
shkaqeve vetitë e gazërave nuk varen prej natyrës mundshëm edhe procesi i anasjelltë, procesi i hyrjes
së tyre. Të përkujtohemi, ligjet eksperimentale të së molekulave prej shtresës avull që është në afërsi
gazërave vlejnë një lloj për të gjithë gazërat. të sipërfaqes së lëngut, të cilat janë të tërhequra prej
Megjithatë, kur bëhet fjalë për temperatu- forcave të të veprimit ndërmolekular dhe për shkak
rat e zvogëluara, afër deri te temperatura kur gazi të hyrjes në lëng. Ai është proces i kondenzimit,
rrjedh, atëherë qëndrimet ë të gjizthë gazërave nuk dhe pasi te lëngu hyjnë molekula me energji mesa-
janë të barabarta, pra gazërat e atillë zakonisht i tare shumë të madhe, energjia e mesme kinetike e
quajmë avull (defin icion më rigoroz për avullin do përgjithshme të molekulave të lëngut zmadhohet.
të jepet më vonë). Lëngu nxehet.
182
12. Kalimet fazore
Në sipërfaqen e lëngut njëkohësisht Nëse gjatë procesit të avullimit të substan-

rrjedhin të dy proceste e përshkruara. Varësisht cave temperatura e lëngut dhe të avullit të tij janë të
prej asaj cili prej këtyre lëngjeve mbisundon, do barabarta, njësia e masës është së lëngut ka energji
të vjen deri te ftohja e lëngut, ose deri te nxemja të brendshme më të vogël se njësia masë e avullit.
e tyre. Në kushte natyrore te basenat e lëngët të Gjatë avullimit dendësia e substancës te
hapur zakonisht mbisundon avullimi. Pikërisht, gjendja e gaztë zvogëlohet për shkak zmadhimit të
atëherë kur mbi sipërfaqen e lëngut kemi avull me vëllimit. Kjo do të thotë se gjatë avullimit duhet të
dendësi më të vogël procesi i avullimit përforcohet. kryhet puna përballë forcave të shtypjes së jashtme.
Kështu sqarohet pse duke fryrë mbi sipër- Prandaj edhe sasia e nxehtësisë që duhet t’i shto-
faqen e lëngut vjen deri te avullimi më i shpejtë, het lëngut që e njëjta të shndërrohet në avull, gjatë
kurse me të edhe te ftohja më e shpejtë e lëngut. temperaturës konstante është shumë më e madhe
Nga ana tjetër, zmadhimi i shtypjes mbi prej asaj gjatë kalimit prej gjendjes së ngurtë në
sipërfaqen e lëngut e ngadalëson procesin e avul- të lëngët.Energjia e futur pjesërisht shpenzohet për
limit.Shpejtësia e avullimit varet edhe prej forcave zmadhimin e energjisë së brendshme të substancës,
ndërmolekulare, por ato varen edhe prej natyrës por pjesërisht për kryerjen e punës përballë forcave
së lëngut. Nëse vërejmë njëkohësisht avullimin e të jashtme në procesin e zgjerimit. Që të vjen deri
eterit, alkoolit dhe ujit, do të vërejmë se më shpe- te shndërrimi i lëngut në avull, gjatë temperaturës
jtë avullohet eteri, pastaj alkooli, dhe në fund uji. konstante të lëngut duhet t’i shtohet sasia e nxehtë-
Eksperimenti. sisë Qi. Këtë nxehtësi e quajmë avullim. Gjatë pro-
Me ndihmën e shumë qelqave të mu- cesit të kundërt të shndërrimit të masës së njëjtë të
gulluar mund të tregohet se lëngjet e ndryshme avullit në lëng, avullit duhet t’i merfret një lloj aq
në mënyrë të ndryshme avullohen. Vendosen sasi të nxehtësisë Qi, nëse shndërrimi bëhet gjatë
4 qelqe të mugulluara në pozitën vertikale si temperaturës së njëjtë. Këtë nxehtësi e quajmë nx-
te figura 1. Me pak pambuk lyhen qelqat me ehtësia e kondenzimit.
glicerin-i pari,, me ujë-i dyti, me alkool- i treti Eksperimenti tregon se nxehtësia e avul-
dhe me eter-i fundit-i katërti. Bartja e lëngut limit (kondenzimit) është proporcion ale me
duhet të bëhet më lartë radhitja e përmendur që masën e substancës.
të mos mendoni se avullimi i eterit është është
më i shpejtë për shkak se ai i pari është lyer në Qi = rm (1)
pllakën. Vërehet se më së shpejti do të avullohet Këtu koeficienti i proporcionalitetit r që varet
eteri, pra alkooli më ngadal uji, ndërsa glicerin i prej natyrës së substancës dhe prej kushteve të
bartur (ose vaji) do të ngel më gjatë. jashtme. Kjo madhësi quhet nxehtësia specifike e
avullimit (kondenzimi). Ajo matet me sasinë e
nxehtësisë që është e nevojshme që është e nevo-
jshme t’i shtohet (zbritet) që të shndërrohet në
avull (lëng) njësi mase prej subsztancës së dhënë
glicerin ujë alkool eter gjatë konstantës së temperaturës së caktuar dhe
Fig. 1 shtypje. r matet në xhul nën kilogram ( J/kg).
Edhe kjo masdhësi ndonjëherë quhet nxehtësia
Provat tregojnë se shpejtësia e avullimit latente specifike e avullimit (kondenzimi). Te ta-
varet prej madhësisë së sipërfaqes sëlirë të lëngut. bela 1 janë dhënë nxehtësiitë specifike të avullimit
Më shpejt avullohet masa e njëjtë e lëngut në enën të disa substancave. Ato vlera qëndrojnë për pika
e cekët të lagët, prej asaj në enë me fyt të hollë. të avullimit dhe shtypja normale atmosferike.
183
12. Kalimet fazore
Tabela 1 Shkaku për atë është qarkullimi i ajrit mbi enë që

rregullisht zvogëlohet dendësia e avullit mbi sipër-
Substanca r [J/kg] Substanca r [J/kg] faqen e lëngut, pra avullimi e mbisun don kondenz-
ujë 2260 eteri 360
imin. Megjithatë nëse ena me lëng e mbyllur her-
etil alkol 860 zhiva 290 metikisht, do të shohim se në kushte të baraspeshës
thartira e azotit 480 kerozini 210 së nxehtësisë niveli i enës është konstant. Atëherë,
Avullimi i lëngut bëhet në çfarëdo temperaturë. avullimi kompenzohet me kondenzim. Themi se
Ndonjëherë ai proces quhet ajrosje e lëngut. Gjatë është krijuar barspesha dinamike ndërmjet avullit
temperaturës së lartë avullimi është më i shpejtë. dhe lëngut. Në ato kushte numri i molekulave që e
Edhe nxehtësia specifike varet prej temperatursë lështojnë sipërfaqen e lëngut është i barabartë me
me zmadhimin e temperaturës ajmo zvogëlohet. numrin e molekulave që hyjnë në të.
Kjo është për shkak të nxemjes së lëngut, largësitë Avulli qwë gjendet në baraspeshë dinamike me lën-
ndërmjet grimcave zmadhohet edhe bashkëve- gun e vet quhet avulli i ngopur. Avulli që gjendet
primi tyre zvogëlohen.Përveç kësaj, me zmadhi- mbi sipërfaqen e lëngut kur avullimi mbisundon
min e temperaturës numri më i madh i moleku- mbi konden zimin quhet avull i pangopur. Çdo
lave kanë energji mjaftë të madhe që ta lëshojnë substancë gjatë temperaturës së caktuar ka den-
lëngun. dësi maksimale dhe shtypje të munddshme mak-
simale të avullit në kushte të ngopjes.
Sqaropni rëndësinë e çdonjërit prej këtyre koncepteve Shtypja e avullit të ngopur gjatë temperaturës së
(atje ku është e nevojshme përmend edhe shembuj): caktuar varet prerj natyrës aë substancës. Shtypja
më e madhe e avullit të ngopur kanë lëngjet të cilët
-avullim -nxehtësia e
shpejt avullohen, për shembull, eteri ka shtypje të
-kondenzimi kondenzimit
madhe të avujve të ngopur prej alkoolit, kurse ky
(rrjedhja) -nxehtësia specifike e
prej ujit. Kjo mund të kontrollohet eksperimenta-
nxehtësia e avullimit kondenzimit
lisht me provë, të përshkruar në figurën 1. Tre enë
-nxehtësia specifike e
të barabarta të lidhura me manometër. Te enët janë
avullimit
vendosur sasi të barabata të ujit, alkoolit dhe eterit.
Do të tregohet se shtypja më të madhe ka eteri.
1.Përmedn disa shembuj të ftohjes së trupave me
avullim.
2.Çka është nxehtësia specifike e avullimit dhe
prej çka varet?
3.Nëse e dini nxehtësinë specifike të avullimit të alkool eter
substancave të caktuara, a mundet të supozoni se ujë
M M M
si qëndrojnë ato nëse e bëni provën të përshkruar
në figurën 1. Sqaroni përgjigjen tuaj. Fig. 1. Shtypja më e madhe e avullit të ngopur
të eterit
12.3. AVULLI I NGOPUR DHE I
PANGOPUR. PROVAT E ENDRJUS. Për më mirë të kuptohet qëndrimin e avujve të
TEMPERATURA KRITIKE ngopur dhe të pangopur, do t‘i përshkruajmë ek-
sperimentet e Endrjusit (Thomas Andrews, 1813
Prej përvojës e dim se masa e lëngut (për shem- - 1885). Ai ka eksperimentuar me CO2 ashtu që
bull, uji) te ena e hapur me kohë do të zvogëlohet. e ka matur shtypjen e këtij gazi kur i zvogëlohet
184
12. Fazni premini
12. Kalimet fazore
vëllimi gjatë temperaturës konstante. Gazi e ka Domethënë gazi i temperaturës më të ulët prej
vendosur te cilindri i ndriçuar të lidhur me ma- 31°C nuk është për gazin ideal, por si gaz real.
nometër M (fig.2).Vëllimi i gazit e ndryshon me
p C
ndihmën e kujsë K të lidhur me shkallën e shal-
lëzuar S te e cila lexohet vëllimi. Ai ka eksperi-
mentuar gjatë shumë temperaturave të ndryshme
që e kanë arriktur në atë mënyrë që cilindri ka
qenë i vendosur te ena më e gjerë me lëng në tem-
peraturë të caktuar (të matur me termometër T).
Gjatë temperaturave mjaft të larta CO2 pk B A
qëndrojnë si indeksat e gazit ideal. Me zvogëlimin T1
e temperaturës, gazi e zmadhon shtypjen në paj- T2
tim me ligjin e Bojl -Mariotit (izoterma që i për-
V
gjigjet temperaturës Т1 në fig. 3). Megjithatë, kur Fig. 3
eksperimenti bëhet gjatë temperaturave të ulëta Me nxemjen e ujit në enë te ic ili është vendosur
prej 31 °C, gazi sillet krejtësisht ndryshe. cilindri, Endrjusi ka bërë më shumë matje dhe ka
konstruktuar më shumë izoterma (fig 4). Është tre-
guar se për të gjitha temperaturat më të larta prej një
kriti~na temperatura
temperaturë kritike (për CO2 ajo është 31°C) izoter-
mat i përgjigjen ligjit të Bojl Mariotit. Për proceset
T S izotermike, të bëra gjatë temperaturës më të ulët
M prej kritikës ekziston një pjes kur gazi sillet sipas li-
K gjeve të gazit ideal, por ekziston edhe pjesë kur CO2
nuk sillen sipas atyre ligjeve.
CO2 lëng
gaz
avulli i
pangopur
Fig. 2
Në fillim të zvogëlimit të vëllimit shtypja e tij rri-

tet, por vetëm deri te gjendja A të izotermës që i
përgjigjet temperaturës Т2 (fig. 3). Kur mnë tutje avulli i ngopur dhe lëngu
zvogëlohet vëllimi ik gazit shtypja ngel konstante. Fig. 3
Atëherë mundet të vërehet se te cilindri përveç
Te figura 4 ato janë izotermat Т2, Т3 , Т4. Nëse anali-
CO2 në gjendjen e gaztë , ka edhe të lëngët CO2.
zohen këto izoterma mund të sillen këto përfundime:
Edhe deri sa tërë gazi nuk shndërrohet në lëng -gjatë vëllimeve të mëdhaja gazi (avulli) sillen si gaz
shtypja e avullit të ngopur të CO2 ngel konstant. ideal;
Shtypja pA është shtypje e avullit të ngopur të CO2 -gjatë vëllimeve më të vogla vjen deri në kondenzim të
gjatë temperaturës T. Pjesa BC i përgjigjet zmad- gazit. Atëherë shtypja është konstante.Ajo është pjesa
himit shumë të shprehur të shtypjes gjatë zvogëli- drejtvizore e izotermës. Ajo pjesë e izotermës i përgjig-
mit të vëllimit te lëngu i CO2 . jet gjendjeve të baraspeshës ndërmjet gazit dhe lëngut;
185
12.12.Fazni premini
Kalimet fazore
-me rritjen e temperatursë pjesa drejtvizore e izo- Ato janë për gazërat ideal edhe gjatë temperatura-
termës zvogëlohet. Atëherë kondenzimi krijohet ve të ulëta. Ajo ka qenë shkaku pse ato gazëra kanë
gjatë dendësive të larta të gazit, por mbaron gjatë shumë më vonë kanë qenë të rrjedhura se të tjerët.
dendësive të vogla të lëngut. Me fjalë tjera, dendë-
sitë e gazit dhe lëngut bëhen më afër njëra tjetrës; Vetitë e avullit të ngopur
-në temperaturë mjaft të lartë (për CO2 ajo është Svojstva na zasitenata para
31°C) pjesa drejtvizore prej izotermës humbet. Prej asaj që është paraqitur paraprakisht është e
Temperatura gjatë së cilës fitohet izotermë e atil- qartë se avulli i ngopur nuk sillet një lloj si edhe
lë quhet temperaturë kritike. Çdo substancë ka i pangopuri që i ka të gjitha vetitë e gazit. Avulli
temperaturën e saj kritike (T k); i ngopur sillet ndryshe edhe gjatë proceseve tjera
-nëse gazi gjendet gjatë temnperaturës më të lar- të gazërave. Të marrim enë cilindrike të provës
të prej temperaturës kritike, ai rregullisht sillet si së Endrjusit dhe ta ngrohim lëngun rreth cilin-
kriti~na temperatura
gaz ideal. drit.. Nëse vëllimi është konstant, shtypja e avullit
Pika K prej izotermës gjatë temperaturës kritike të ngopur do të rritet me rritjen e temperaturës.
e përcakton gjendjen kritike të gazit. Shtypja që Varësia e shtypjes së avullit të ngopur prej tempe-
i përgjigjet kësaj gjendje është shtypje kritike (pk). raturës është dhënë në figurën 5. Sikurse shihet
Te gjendja kritike ndryshimi ndërmjet gazit dhe kjo varësi nuk është lineare, analogjikisht të ligjit
lëngut nuk ekziston. Atëherë, sikurse shihet prej të Sharlotit te gazërat. Si mund të sqarohet rritja
lakores, lëngu ka vëllim maksimal, kurse avulli më e shpejtë e shtypjes së avullit të ngopur me
i ngopur shtypje maksimale. Te gjendja kritike rritjen e temperaturës?
nxehtësia specifike e nxehtësisë së avullimit të
substancës është e barabartë me zero. Zbulimi i p Tk
ekzistimit të temperaturës kritike ka luajtur rol
të rëndësishëm në teknikë. Është treguar se gazi
i cili gjendet në temperaturë mbi kritiken, nuk
mund të rrjedh me kurrfar shtypje. Gazi i atillë
gjithmonë sillet si gaz ideal. Gazi i cili gjendet në
temperaturë nën kritiken e quajmë avull jo i ngo-
pur pasi gjatë vëllimit më të vogël, nën shtypje,
T
ai mund të jendet në gjendje të ngopjes, por gjatë
Fig. 5
vëllimeve më të vogla ai krejtësishjt të rrjedh. Te
tabela 2 janë dhënë temperaturat kritike për disa Shkaku themelor qëndron në këtë. Gjatë ndryshi-
temeppratura për disa substanca. mit të temperaturës vjen deri te ndryshimi i
masës së avullit të ngopur.Pikërisht, gjatë rritjes
Tabela 1 së temperaturës përforcohet procesi i avullimit,
Substanca tk [0C] Substanca tk [0C] pra dendësia e avullimit të ngopur zmadhohet.
zhiva 1460 oksigjeni -118 Gjithashtu, edhe këtu si edhe te gazi ideal, vjen
eteri 194 azoti -147
CO2 31 hidrogjeni -240
deri te zmadhimi i shtypjes për shkak të tempe-
klori 146 heliumi -268 raturës më të lartë. Prandaj, te avulli i ngopur sh-
typja rritet për shkak dy shkaqeve: për shkak të
Prej tabelës së paraqitur shihet se disa gazëra zmadhimit të dendësisë së avullit dhe për shkak
kanë temperaturë kritike shumë të ulët. të rritjes së temperaturës së saj. Te grafiku prej fig.
5 pika Tk i përgjigjet temperatura kritike, atëherë
avulli i ngopur ka shtypja maksimum pk.
186
12. Kalimet fazore
Kur tërë lëngu në cilindër do të avullon, avulli më gazit. Gjatë nxemjes së lëngut fluska e gazit zgje-
tutje do të sillet njëjtë sikurse gaz. Shtypja e tij do rohet, shtypja e tij zmadhohet dhe ajo ashtu që
të zmadhohet linearisht me rritjen e temperaturës shuma e shtypjes së gazit dhe avujt e avulluar të
(sipas ligjit të Sharlovit). lëngut në të janë në baraspeshë me shtypjen e
Mundojl-Mariotit as i Sharlovit nk vlen për avul- jashtme rreth fluskës.Megjithatë kur fluska do të
lin e ngopur. Shkaku për atë është që masa e bëhet mjaft e madhe dhe shtypja në të e madhe
avullit të ngopur ndryshon edhe gjatë proceseve prej hidrostatik, fluska fillon të ngritet nga shtre-
izoterme dhe gjatë izohorve. Analiza e provave sat e sipërme të lëngut. Theksojmë, fluska gjatë
të Endrjusit tregojnë se avulli i pangopur mund çkapjes prej murit të enës zakonisht len pas veti
të bëhet avull i ngopur ose me kompresionin sikurse te figura 1, që është e aftë të krijon fluskë të
izoterm (sikurse në eksperimentet e Endrjusit) re. Te shtresat më të larta të lëngut, fluska përsëri
ose me ftohjen e izohores, ndërsa anasjelltas, një zvogëlohet. Pse? Prandaj që pjesët më të sipërme
avulli ngopur mund të bëhet i pangopur me zgje- të lëngut nuk janë nxerë mjaftueshëm, avujt prej
rimin izoterm ose me nxemjen iziohore. fluskës kondenzohen, dhe vëllimi i tij zvogëlohet.
Ky ndryshim i dimensioneve të fluskave të gazit
Sqaroni rëndësinë e çdonjërit prej këtyre koncepteve është përcjell edhe me zë. Kjo është zhurmë ka-
(atje ku është e nevojshme përmend edhe shembuj). rakteristike e lëngut gjatë avullimit.
-avull i ngopur -gjendja kritike

-avull i pangopur -shtypja kritike
-temperatura kritike
Pyetje, detyra, aktivite
1.Nmëroni dhe sqaroni ndryshimet ndërmjet

avullit të ngopur dhe të pamgopur.
2.Çka është temperatura kritike? nxehës
3.Në cilën gjendje agregate gjendet oksigjeni gjatë
Fig. 1
temperaturës prej 140 К ? Pre 180 К? Pse?
Kur tërë lëngu do të nxehet, nuk do të vjen deri
12.4. VLIMI te zvogëlimi i diemnsioneve të fluskave, por atë
me shpejtësi do të dalin prej sipërfaqes së lëngut,
Kalimi i veçant i lëngut në gjendje të gaztë është duke e lëshuar avullin që e përmbajnë. Themi,
avullimi. Çka është vlimi? lëngu ka filluar të vlon.
Shndërrimi i lëngut në gaz kur tërë vëllimi i lëngut Që të krijohet vlimi i lëngut janë të domosdoshme
vjen në krijimin e avullit quhet vlim. këto kushte: 1) duhet të ekzistojnë fluska të ajrit
Lëngu zakonisht gjendet në enë që është bërë prej (gazit) të cilët paraqiten si gjenerator të fluska-
ndonjë trupi të ngurtë. Çdo trup i ngurtë ka ve- ve të avullit dhe 2) lëngu duhet të nxehet deri te
tinë të mban (atsorbon) fluska të gazit në sipër- temperatura ku shtypja e avullit të ngopur është i
faqen e tij. Përveç kësaj, te lëngu i tij ekziston një barabartë me shtypjen e jashtme.
lloj sasie të gazit të absorbuar, gaz që është ,,tre- Nëse pas vlimit vazhdojmë të shtojmë sasi nxeh-
tur“ në lëng. tësi, temperatura e tij nuk do të zmadhohet, por e
Të vërejmë një enë që është vënduar mbi nxehë- tëra nxehtësi e sjellur do të shpenzohet për kriji-
sin. Te ena në sipërfaqen e saj ekziston fluskë të min e fluskave të reja;rritja e vogël e temperaturës
187
12. Kalimet fazore
së lëngut do të zmadhohet shtypja e avullit të Nëse lëngu lirohet prej fluskave të ajrit,
ngopur te fluskat, do të përshpejtohet rritja dhe ai mund të ngrohet edhe deri në temperatura të
çkapja si edhe përsëri krijimi i fluskave të reja. larta prfej temperaturave ku normalisht vlon. Për
Me këtë sqarohet pse temperatura e lëngut gjatë shembull, uji me kujdes i pastruar prej ajrit gjatë
vlimit ngel konstant. shtypjes atmosferike mund të jetë i ngrohur deri
Temperatura ku lëngu vlon quhet temperatura 1050C. Uji në formë të pikave të mëdhaja, që do të
e vlimit. Kjo është ajo temperaturë ku shtypja e notojnë në disa vajëra speciale, mund të vlojë gja-
avullit të ngopur të lëngut barazohet me shtypjen të 1780C. Lëngu i këtillë quhet lëngu i rinxehur.
e jashtme të sipërfaqes së lëngut. Është e qartë se Zakonisht, nëse te lëngu fusim trupa të ngurtë të
temperatura e vlimit të lëngut varet prej shtypjes. cilët në sipërfaqet e vet kanë shumë fluska të ajrit,
Nëse shtypja mbë lëngun është më i lartë, edhe vlimi krijohet shumë më shpejt..
temperatura e vlimit është më e lartë, dhe anas-
jelltas. Kjo mund të tregohet mr provë. Sqaroni rëndësinë e çdonjërit prej këtyre koncepte-
ve (atje ku është e nevojshme përmend shembuj)
Eksperiment -vlimi -pika e vlimit

-temperatura e vlimit
K Pompë-
vakuum Pyetje, detyra, aktivitete
1.Sqaroni pse lëngu gjatë vlimit ka të njëjtën tem-

peraturë konstante?
Një enë te e cila kemi vënduar ujë të nxehur deri 2.A mundet uji të ngel në gjendje të lëngët edhe
50-60 0 С lidhet me pompë-vakuum (fig. 2). Pas në temperaturë më të lartë se 1000 C? Si? Sqaroni.
një kohe fillon të vlojë, edhe pse temperatura etij 3.Në lartësi mbidetare prej 8000 m nuk mund të
është larg nën 100 0 С. zihet mishi. Ps?
Gjatë shtypjes atmosferike mjaft të ulët uji mund 4.Sa sasi nxehtësi është e nevojshme t‘i shtohet dy
të vlojë dhe gjatë temeraturës së dhomës. kilogramë ujë gjatë temperaturës prej 293 К, që
Te kazanat e avullit shtypja mbi lëngun mund të ngrohet deri në vlim dhe të shndërrohet tërë-
të jetë edhe deri 1,6 MPa, pra uji të vlon në 2000 sisht në avull? Kapaciteti specifik i nxehtësisë së
C. I njëjti efekt shfrytëzohet edhe në avtoklavet ujit është 4200 J/(kgK), kurse nxehtësia specifike
mjekësore, enë për sterilizim të instrumenetve e avullimit gjatë 1000 C është 2,26-106 J/kg (gjatë
kirurgjike. shtypjes normale)
Temperatura e vlimit të lëngut gjatë shtypjes atmo- Udhëzim: nxehtësia shpenzohet për ngrohjen e
sferike normale quhet pika e vlimit. Te tabela më ujit deri në temperaturën e vlimit (Q1 ) dhe për
poshtë janë dhënë pikat e vlimit për disa substanca. këtë ajo vlon (Q2 ):
Q = Q1 + Q2 = cm(Tv - T) + rm
Tabela 1 5.Bëni dhe sqaroni këtë eksperiment.
Substanca t[0C] Substanca t[0C]
aceton 56,2 zhiva 357 Keni kujdes, gjatë sqarimit të klëtij eksperimenti,
benzin 150 alkool 78 vijnë deri në shprehje më shumë ligje (për shem-
benzol 80 eteri 35 bull, varësia e shtypjes së sasisë së caktuar të gazit
ujë 100 prej temperaturës.)
188
12. Fazni premini
12. Kalimet fazore
Te ena deri në gjysëm vëndohet ujë dhe lehet të Njëkohësisht vjen deri te ndryshimi i dendësisë
vlon një kohë (fig.3). Pastaj ena nxirret prej nxe- së lëngut që është në baraspeshë me këtë avull të
ngopur. Ndërmjet gazit dhe avullit nuk ekziston
K dallim. Lëngu duke u nxer zgjerohet, pra dendë-
sia e tij zvogëlohet. Varësia e dendësisë së lëngut
prej temperaturës së dhënë është dhënë me lako-
ren NK (vija e ndërprerë). Në temperа turën të
Fig. 3 brabartë me kritiken Tk ato dy lakore kanë pikë
hësit, mbyllet çepi K. Vërehet se vlimi është nda- S

lur. Lëngu fillon përsëri të vlon.
A ju duket e çuditshme gjatë ftohjes vjen deri te T
vlimi?
6. A keni menduar se si punojnë petis enët? M K
7. Ushqimi a do të nxehet më shpejtë nëse, pasi që
të vlon, koftorin do ta rregulloni që vlimi të jetë avulli i
i fuqishëm ose qetë? (Keni ndërmend se tempe- ngopur
12.5. VTE^NUVAWE NA GASOVI.
ratura është mëMA[INI
RAZLADNI e rëndësishme gjatë kufizimit të
ushqimit.) lëng
12.5. RRJEDHJA E GAZËRAVE,

MAKINAT E FTOHJES Fig. 1
Gazi mund të rrjedh me zmadhimin e shtypjes U

dhe zvogëlimin e temperaturës së tij.
Majk Faradej në shekullin XIX pati sukses të të
rrjedhin njmër i madh substanca të cilët ishin të N lëng
te~nost
njohur si gazëra. . Megjithatë, disa prej gazërave:
hidrogjeni, oksigjeni, azoti etj., Faradej kursesi
nuk pati sukses. Prandaj gazërat e atillë ai i qu- avull
para K
ajti ,,gazëra të përjetshëm“. Sqarimi vijonte pas M

proave të Endrjusit dhe zbulimit të temperaturës Tk T
kritike. Fig. 2
Që të sqarojmë pse gazi i ngrohur në
temperaturë mbi kritiken nuk mnd të rrjedh, të përbashkët, përkatësisht dendësia e avullit të
do të shqyrtojmë përsëri një enë hermetikisht të ngopur është e barabartë me dendësinë e lëngut.
mbyllur, të ngjashëm si i Endrjusit Preandaj, për çdo substancë ekziston ndonjë tem-
E ngritim temperaturën e lëngut te ena peraturë mbi të cilën substanca gjendet vetëm në
më e gjerë.E dim se zmadhimi i temperaturës gjedjen e gaztë, duhet gazi së pari të ftohet nën
ëhtë i madh numri i molekulave të cilat e lëshoj- temperaturën kritike dhe pastaj ai të kompresohet.
në sipërfaqen e lëngut, ashtu që dendësia e avullit Do të përshkruajmë se si Faradej i ka bërë pro-
rritet. Nëse grafikisht e paraqesim varësinë e den- vat e para për rrjedhjen e klorit. Instrumenti
dësisë së avullit prej temperaturës do të fitohet me të cilin ngrohet klori. Instrumenti përbëhej
lakorja MK prej figurës 2. prej një gypi të lakuar që me njërin skaj nxehet,
189
12. Kalimet fazore
kurse te skaji tjetër është vënduar përzierja e fto- Në teknikë për fitimin e temperaturave të ulëta
hjes (fig.3). Te gypi në skajin ku nxehet është ven- shfrytëzoheh gazëra të lëngëta, në radhë të parë ajri
dosur hidrat i thatë i klorit.Gjatë nxemjes së klo- i lëngët. Ai shfrytëzohet për fitimin e oksigjenit që
rur hidratit, prej tij ndahet klori. Shtypja e klorit ka zbatim të gjerë në metalurgji, teknikën e raketa-
zmadhohet ashtu që te pjesa e ftohët i gypit vjen ve etj. Te instrumentet speciale të refaksionit prej
deri te kondenzimi, ndahet klori i lëngët. ajrit të lëngët, përveç azotit dhe oksigjenit, mund
të ndahen edhe sasi të vogla të heliumit, neonit,
argonit dhe ksennit. Këto edhe gazëra tjerë të lën-
gët gjejnë zbatim të gjerë në shkencë dhe teknikë.
Sqaroni rëndësinë e çdonjërit prej këtyre koncepteve

(atje ku është e nevojshme përmend edhe shembuj)
-gazi i lëngët -turbodentator
Fig. 3 - instrumenti i Fardeit - dendësia gjatë
Shkencëtari rus Kapica ka përpunuar një instru- për lëngëzim temperaturës kritike
ment shumë të mirë për rrjedhjen e gazërave. Ai
është turbodetander (fig. 4). Gazi gjatë kompro- Pyetje, detyra, aktivitete
mimit me kompresorin A. Pasi gjatë komprimi- 1.Pse nuk ka mundur Faradej t’i lëngëzoj hi-
mit gazi nxehet, kompresori ftohet me instru- drogjenin, oksigjenin edhe gazëra tjerë?
mente të speciale. Gazi i kopresuar lëviz nëpër 2.Sqaro se si punon turbodentatori i Kapilicës.
pjesën e brendshme të gypit të cilindrit B te i cili
vjen deri te ulja e temperaturës së tij. Pasi do ta 12.6. SUBLIMIMI. DIAGRAMI I
kalon këtë gyp, gazi i ftohur zgjerohet dhe godit
GJENDJES. PIKA E TREFISHTË
me lopatat te njëra turbinë.
Pasi gazi kryen punë, ener-
gjia e tij e brendshme edhe Gjatë kushteve të caktuara fizike është e mundshme
A direkt kalimi i trupit të ngurtë në gjendje të gaztë,
më shumë zvogëlohet, ash-
tu që temperatura i bie më si edhe shndërrimi i gjendjes së gaztë në gjendeje
poshtë. Kështu ai rrjedh dhe të ngurtë. Këto procese quhen sublimime.Këto
kalon nëpër enën e Djuaro- procee quhen sublimime. Gjatë kalimit të gazit prej
B vit D. Pjesë e gazit C kthe- gjendjes së gaztë në gjendje të ngurtë prej tij duhet
het te gypi B ku shërben të merret sasia e nxehtësisë të barabartë me shumën
për ftohjen e sasive të reja e kondenzimit të nxehtësisë Qk dhe nxehtësisë së
C kristalizimi (ngurimi) Qst. Kështu, futet koncepti
të gazit, por pastaj shkon te
kompresori në komprimim. për sublimimin e nxehtësisë QS që është proporcio-
Me prova është konstatuar nale me masën e trupit që kalon prej gjendjes së
se shumë veti të substan- gaztë në gjendje të ngurtë, ose anasjelltas:
D
cave gjatë temperaturave Qs = sm (1)
të ulëta dallojnë prej vetive
Fig. 4 Këtu koficienti i proporcionalitetit s është mad-
të substancës së njëjtë gjatë
hësi fizike që varet prej natyrës së substancës dhe
temperaturës së dhomës. Kështu për shembull, prej kushteve të jashtëme. Ajo quhet nxehtësia
metalet bëhen superpërçues, kurse lëngjet bëhen specifike e sublimit. Nxehtësia specifike matet
superrrjedhës. me sasi të nxehtësisë që në njësi mase të shtuarо
190
12. Fazni premini
12. Kalimet fazore
(nxjerrë) që ajo të shndërrohet prej gjendjes së

ngurtë në të gaztë (ose prej gjendjes së gaztënë B K (Tk, pk)
të ngurtë). Edhe kjo madhësi fizike shprehet në p
njësi xhul nën kilogram (J/kg) dhe është e barab- lëng
artë me shumën e nxehtësive specifike të shkrirjes trup i
(ngurimit)  dhe nxehtësisë specifike të avullimit ngurtë
(kondenzimit) r gjatë kushteve të jashtëme të njëjta:
s = r (2)
Eksperimenti A gaz
Te epruveta vëndohen dy- C
tre copa jod. Ai nxehet, avul-
lon, dhe te pjesa e ftohët të T
epruvetës direkt kristalizon. Fig. 2
Kristalëzat e jodit shihen
me sy, por akoma më mirë E rëndësisë së veçant të diagramit janë dy pika:
me thjerrëzë. Shpeshherë pika K dhe pika A.
Fig. 1 nxehtësitë specifike të shkrir- Pika К, që e përcakton temperaturën kritike dhe
jes  nxehtësia specifike shtypjen kritike, themi e përcakton gjendjen kri-
r dhe nxehtësia specifike e submimit s quhen nx- tike të substancës. Gjatë temperaturave të larta
ehtësitë latente. prej Tk substanca në çfarëdo shtypje të jetë nuk
mund të lëngëzohet. Kjo është për shkak se gjatë
Diagramina
Dijagram i gjendjes
sostojbata temperaturës kritike energjia mesatare kinetike e
lëvizjes translatore të molekulave është e barabartë
Varësia e kalimeve të gjendjeve agregate të një me energjinë potenciale të lidhjeve të molekulave
substance prej shtypjes dhe temperaturës mun- në gjendjen e lëngët. Nëse temperatura është më e
det mundet të paraqitet me diagramin
dijagramot e gjendjes.
na sostojbata ulët prej kritikes, substanca mund të kalon në të
Në një diagram (p-T )- vizatohen lakoret e gjen- lëngët, por më tutje edhe në fazë të ngurtë.
djeve kur substanca gjendet në baraspeshë di- Pika tjetër e rëndësishme është pika А. Ajo është
namike: lëng-gaz, lëng-trup i ngurtë dhe trup i gjendja e substancës kur ai njëkohësisht gjendet
ngurtë-gaz. Lakoret të cilat i lidhin ato gjendje të në fazë të lëngët, të gaztë dhe të ngurtë.Kjo pikë e
dhëna te fig. 2. Lakorja АК është lakorja e avul- trojna to~ka
diagramit quhet pika e trefishtë. Për çdo substan-
limit, lakorja AB është lakorja e shkrirjes, ndër- cë pika e trefishtë është e përcaktuar rigorozisht.
sa lakorja AC është lakorja e sublimimit . Për të Prandaj gjatë definimit të njësisë për temperaturën
gjitha vlerat e shtypjes dhe temperaturës të cilat termodinamike, kelvini, temperatura e pikës së
shtrihen në lakoren e mëposhtëme të lakores trefishtë të ujit (273,16 К) është marrë si pikë reper.
CAK të grafikut, substanca gjendet në gjendjen Objasnete go zna~eweto na sekoj od slednive poimi
e gaztë. (tamu kade {to e potrebno poso~ete i primeri )
Sqaroni rëndësinë e çdonjërit prej koncepteve the-
Gjatë atyre vlerave të shtypjes dhe temperaturës melore (atje ku ka nevojë përmend shembuj)
të cilat shtrihen mbi lakoren CAB, substanca
gjendet në gjendjen e ngurtë. -sublimimi -nxehtësia specifike e
-nxehtësia e sublimimit
Në fushën e gjendjeve të dhëna ndërmjet lakore-
sublimimit -pika e trefishtë
ve AB dhe AK, substanca gjendet në gjendjen e -diagrami gjndjes -pika e trefishtë e ujit
lëngët. -gjendja kritike
191
12. Kalimet fazore
Pyetje, detyra, aktivitete pejtësia , drejtimi dhe kahja e erës, lagështia e aj-
rit. mbeturina atmosferike etj.
1.Çka është sublimimi i asaj substance? Përmend Me disa oprej madhësive fizike që edhe meteoro-
ndonjë shembull. logët i masin ju tani më jeni të njohtuar. Këtu do
2.Sa sasi nxehtësi është e nevojshme për të jepet vështrim i shkurtër për lagështinë e ajrit,
1,5 kg akull gjatë temperaturës 253 К të shndërro- por më tutje edhe të kushteve për krijimin e mbe-
et në avull me temperaturë prej 373 К? turina atmosferik.
Janë dhënë temperaturat e kapaciteteve specifike
të nxehtësisë së akullit cm =2,1.103 J/(kg-K) ; A = Lagështia e ajrit. Lagështia absolute
33,6 .10 4 J/kg; dhe relative
r = 22,6 .105 J/kg ( për 1000C)
Udhëzim Për shkak të avullimit të përhershëm të baseneve
Sasia e përgjithshme e nxehtësisë përbëhet prej: ujore, sikurse të jetë e tërë sipërfaqja e Tokës, në
Q1 - nxehtësia e ngrohjes së akullit prej 253 К deri atmosferë ka avull të ujit. Me lagështi të ajrit nën-
273 К; kuptojmë sasinë e avullit të ujit në ajër. Edhe pse
Q2 - nxehtësia e shkrirjes së akullit gjatë avullimi i bazenave të mëdhaja ujore, oqeaneve,
temepraturës së shkrirjes detërave, liqejve, luimejve dhe sipërfaqeve tjera,
Q3 - nxehtësia e nxemjes së ujit deri 373 К është e vijueshme, por avulli i ujit në atmosferën e
Q4 - nxehtësia e nevojshme uji të shndërrohet në Tokës nuk është gjithmonë e ngopur. Te disa vende
avull në temperaturë të vlimit. të Tokës mbisundon avullimi, por në vendet tjera
Domethënë: mbisundon kondenzimi. Për shkak të lëvizjes së
Q = Q1 + Q2+ Q3+ Q4. masave ajrore, lagështia e ajrit ndryshon prej ven-
dit në vend. Edhe në vendin e njëjtë gjatë kohës
12. 7. LAGËSHTIA E AJRIT ndryshon lagështia e ajrit. Llogaritet se gjatë bnjë
viti në atmosferën Tokësore kalon sasi e madhe e
Lënda e metereologjisë ujit, afërsisht 4,25 .1014 tonelata, por ai ujë përsëri
kthehet në Tokë nëlloj të mbeturina atmosferik.
Pjesa e fizikës të Tokës-gjeofizika e cila merret me Lagështia e ajrit karakterizohet me këto madhë-
atmosferën e Tokës quhet metereorologji. si fizike: lagështia absolute, lagështia maksimale,
Meteorologjia i studion dukuritë fizike në atmo- lagështia relative dhe pika e brymës.
sferë të lidhura me gjendjet kohore, sikurse janë: Lagështia absolute (p) caktohet me dendësinë
kushtet për dukuritë e lëvizjes së ajrit, ngrohja e e avullit të ujit që është przent në ajër. Ajo është
tij dhe ftohja, avullimi dhe kondenzimi, dukuritë masa e avullit të ujit në një metër kub ajër. Sh-
e erës, kushtet për krijimin e reve dhe kushtet për prehet në kilogramë nën metër kub (kg/m3), por
krijimin e атмосферски талози. Njohja e kohës ndonjëherë edhe në gramë nën metër kub (g/m3).
si kategori meteorologjike është e rëndësisë së Dendësia e çfarëdo gazi ose avull është proporci-
madhe për shumë degë të ekonomisë. Prandaj në onal me shtypjen e tij. Prandaj lagështia absolute
çdo shtet ekzistojnë zyra hidrometeorologjike de- mjund të matet edhe nëpërmjet shtypjes parciale
tyra kryesore e të cilëve është t‘i studiojnë dukuri- të avullit të ujit (p) . Atëherë lagështia absolu-
të në atmosferë dhe të japin prognozë për kohën. te shprehet në njësi të paskalit (Pa) ose të një-
Për përshkrimin e gjendjes në atmosferë në mo- sisë jashtë sistemore të lejuar njësi bar (bar). Të
mentin e dhënë prej kohës shërbejnë shumë shprehurit e këtillë të lagështisë absolujte shpesh
numra si parametra meteorologjik, ndër të cilët shfrytëzohet në meteorologji.
janë: shtypja atmosferike, temperatura e ajrit, sh
192
12. Fazni
12. Fazni premini
premini
12. Fazni premini
Maksimalnata
Maksimalnata vla`nost
vla`nost 12. Kalimet fazore
Maksimalnata vla`nost
Lagështia maksimale (z) është madhësi fizike që Relativnata vla`nost
momentalisht
Relativnata vla`nost
e pranishme na në
na vozduhot
ajër është afër deri
vozduhot
sipas natyrës së vet është e barabartë me lagështi- te ngopja. Për kët shkak, lagështia zakonisht sh-
në absolute, vetëm që ajo është sjllja e kushteve të Relativnata
prehet vla`nost
me madhësinë na vozduhot
e lagështisë relative.
ngopjes. Prandaj lagështia maksimale e dendësis Lagështia relative e ajrit (r) është raporti ndërm-
avulli të ujit në kushte të ngopjes.Shprehet me të jet lagëstisë absolute të ajrit gjatë temperaturës së
njëjtën njësi sikurse edhe lagështia absolute. Kur dhënë dhe lagështisë maksimale gjatë temperaturës
lagështia maksimale shprehet nëpërmjet shtypjes së njëjtë. Domethënë, lagështia relative matget me
parciale të avullit të ujit, në realitet bëhet fjalë për raportin ndërmjet dendësisë së avullit të ujit gja-
shtypjen parciale maksimale, ose shtypje të avul- të ngopjes gjatë asaj temperature (з) Lagështia
lit të ujit (z). Te tabela 1 është dhënë dendësia e mund të paraqitet edhe si raport ndërmjet shtyp-
avullit të ujit gjatë ngopjes dhe shtypja parciale të jes parciale të avullit të ujit prezente në momentin
avujve ujore të ngopjes (z) për intervalin e tem- gjatë temperaturës së dhënë (p) dhe shtypja par-
peraturës prej 00C deri 300C. ciale makasimale të avullit të ujit (pz)
Dendësia e avullit të ujit (p) dhe shtypja parciale Up pp
w vwt p) janë të lidur me barazimet e Klajperit: r ose
ili r (2)
Uz pz
m RT Lagështia relative zakonisht shprehet në përqin-
p pV RT ; pp Up (1)
P P dje:
Up pp
Këtu  është masa molare e ujit. Т temperatura r 100% ose
ili r 100% (3)
absolute, R është konstantja univerzale e gazit.
Uz pz
Tabela 1 Lagështia relative varet prej dendësisë të ajrit
gjatë ngopjes që, varet prej temperaturës së ajrit.
Т [0C] [kg/m3] p3[Pa] Т [0C] 3[kg/m3] p3 [Pa] Gjatë njehsimit të lagështisë relative për з dhe p3
0 0,0048 613,28 16 0,0136 1813,18 merren prej tabelës.
1 0,0052 653,28 17 0,0145 1933,17
2 0,0056 706,61 18 0,0154 2066,50 PRIMER.
PRIMER.
3 0,0060
SHEMBULLI. Temperatura e ajrit le të jetë 220C,
759,54 19 0,0163 2199,82
4 0,0064 813,27 20 0,0173 2333,14 kurse lagështie tij absolute le të jetë 0,0083 kg/m3
PRIMER.
5 0,0068 879,92 21 0,0183 2493,13 . Lagështia maksimale për atë temperaturë është
6 0,0073 933,26 22 0,0194 2639,78 0,0194 kg/m3. Sa është lagështia relative? Zgjidhje.
7 0,0078 999,91 23 0,0206 2813,10
8 0,0083 1066,57 24 0,0218 2986,42 Sipas (3):
9 0,0088 1146,57 25 0,0230 3173,07
10 0,0094 1226,56 26 0,0244 3359,82 Up 0,0083
11 0,0100 1306,56 27 0,0258 3559,71 r 100% 100 42,6 %
12 0,0107 1398,88 28 0,0272 3786,36 Uz 0,0194
13 0,0114 1493,21 29 0,0287 3999,67
14 0,0121 1599,87 30 0,0303 4106,28 Megjithatë, nëse temperatura e ajrit zvogëlo-
15 0,0128 1706,53 het 80C, atëherë prezenca e avullit të ujit në të
do të jetë e mjaftueshme që të shkaktohet ngopje
Prej lagështis absolute nuk mund të fitohet para- (te tabela 1 gjatë 80C з është 0,0083 kg/m3), pra
fytyrim të qartë për shkallën e vërtetë të lagësh- lagështia do të jetë 100 %.
tisë në ajër. Pikërisht, lagështia absolute nuk na
tregon sa prej avullit të ujit
193
12. Fazni premini
12. Kalimet fazore
E dim se kur avulli i ujit i pangopur gjatë shtypjes Kur prej kësaj ene lëshohet të rrjedh uji, te ena
së dhënë do të ftohet, ajo mund të bëhet e ngopur. nëpërmjet gypave U hyn ajër. Në momentin kur
Diçka e atillë bëhet edhe në atmosferë.Prandaj si tërë uji do të rrjedh, nëpër gypat U ka kaluar ajër
masë e lagështisë mund të futet edhe një madhësi me vëllim të barabartë me vëllimin e brendshëm
fizike-pika e brymës. të enës A. Ndërmjet tjerash te gypat U ka ardhur
deri te absorbimi i avullit të ujit në higroskop
To~ka
Pika na rosa
e brymës CaCl2. Nëse paraprakisht ka qenë i njohur masa e
gypave U , dhe tani përsëri matetm prej ndryshi-
Temperatura (T) ku avulli i ujit që është prezente
mit të masave fitohet masaа avullit të ujit të ab-
në ajër do rosa quhet pika e brymës. (Te
të jetënai ngopur
to~ka
sorbuar që është i barabartë me vëllimi e enës А.
shembulli i dhënë lartë 8°C është pika e brymës).
Kështu, ekzistojnë të gjitha elementet të caktohet
Nëse dihet pika e brymës me ndihmën e tabelës 1
lagështia absolute.
mundet lehtë të caktohet lagështia absolute e ajrit,
kurse pastaj edhe gjatë lagështisë relative.
Ajri i pastër mund të ftohet edhe deri te tempera-
turat më të ulëta prej pikës së brymës,, kurse avul-
li i ujit në të gjendet të mos kondenzohet, avullin
e atillë e quajmë të pangopur. Deri te kjo dukuri
arrihet nëse në ajër nuk mund të gjenden ,,qendra
të kondenzimit“. Këto janë pluhura të ndryshme, A
tym ose të ngjashme. Veçanërisht qendra të mira
të kondenzimit janë grimcat e elektrizuara në
ajër, të shembullit të joneve. CaCl2
Lagështia e ajrit është me rëndësi të madhe për jetën Fig. 1
e përgjithshme në Tokë. Bimët, kafshët dhe njeriu Higrometri
Higrometarme je është instrument me të cilin
sofivlakno
avullohen më shumë ose më pak varësisht prej asaj direkt caktohet lagështia relative..
sa është lagështia e ajrit. Në këtë mënyrë ato e rre- Te ky instrument (fig.2) është shfrytëzuar
gullojnë temperaturën e tyre.. Për njeriun është jo vetia e fijes së flokut të kafsës (njeriut) (në figurë
e përlqyeshme lagështia e ajrit prej 60 % deri 70%. është paraqitur me segmentin MN) të zgjatet,
Në hapësirat kjo lagështi sigurohet me erkondisha. proporcionalisht me lagështinë së ajrit. Praktikis-
ht nuk punohet me një fije, por me tufë të fijeve.
Matja
Merewee lagështisë
na vla`nosta Njëri skaj i perit ësh-
të shtrënguar te pika M, kur- M
Lagështia e ajrit matet me ndihmën e higromet-
se tjetri së pari është dredhur
rit (emri vjen prej fjalës greke higro-lagështi) dhe
rreth boshtit cilindrik О (te
psihrometër (emri vjen prej fjalës greke psihro-i
vija e vinçit të atij boshti)
ftohët). Hogrometri absolut shërben për matjen
dhe pastaj i ngarkuar me A
eApsoluten hogrometar
lagështisë absolute. Te ai shfrytëzohet vetia e S B
peshë të vogël P. Për boshtin
disa substancave, të cilët i quajmë hogroskopët ta
О është lidhur shigjeta S me
thithin avullin
ndihmën e së cilës mundet
e ujit. Substanca e atillë është CaCl2 . Te fig. 1 ësh-
direkt të lexohet lagështia re- O N
të dhënë skema parimore të higrometrit të këtil-
lative e shkallës AB, parapra- P
lë. Ai përbëhet prej tre gypave Ute të cilët është
kisht e shkallëzuar te lagësh- Fig. 2
vënduar CaCl2. Këto gyp janë lidhur me një mëtë
tia relative, në përqindje.
madhe deri lartë të mbushur me ujë.
194
12. Fazni premini
12. Kalimet fazore
Higrometri i Danielit
Danieloviot është dhnë në figurën 3. Ai
higrometar pëlhurë e hollë e zhytur në ujë në një enë të vogël
ë.shtë enë e mbyllur, me dy pjesë A dhe B, te bren- që gjendet nën termometrin (fig. 4). Nëpërmjet
dasia e të cilit gjendet eter. Mesi i enës A është mbu- pëlhurës së lagur termometri gjithmonë është në
luar me sipërfaqe të argjent që të mundet më lehtë kontakt me ujin që avullohet.Prandaj ai rregul-
të shihen pikat e brymës. Me eter laget gaza prej lisht tregon temperaturë të ulët prej termometrit
pjesës B të higrometrit. Ne momentin kur te ene A të thatë. Sa më e lartë është lagështia relative aq
kapet bryma, lexohet temperatura e brendshme e është ndryshimi ndërmjet treguesëve të këtyre dy
termometri T1. Ajo është pika e brymës. termometrave më e vogël, pasi shpejtësia e avul-
limit është aq më e madhe sa që është më e vo-
gël lagështia e ajrit.Gjatë 100% lagështia e ujit në
përgjithësi nuk do të avullohet, dhe të dy termo-
T1 T2 metrat do të tregojnë temperaturë të njëjtë. Në-
A B përmjet temperaturave të lexuara të termometra-
ve, me ndihmën e tabelave psihrometrike special,
gaza
gaza gjendet lagështia relative e ajrit.
Objasnete go zna~eweto na sekoj od slednive poimi
Sqaroni rëndësinë
(tamu kade {to eepotrebno
çdonjëritposo~ete
prej këtyre koncepte-
i primeri )
Fig. 3 ve (atje ku është e nevojshme përmend shembuj)
-lagështia e ajrit -higrometri
Lexohet edhe temperatura e temrometrit që gjen- -lagështia absolute -substanca
det te shtylla e higrometrit (Т2). Pasi që të cak- -lagështia relative higroskopike
tohen këto temperatura, mundet me këtë instru- -pika e brymës -higrometri absolut
ment të caktohet edhe lagështia relative e ajrit. . -qendra e konden zimit -higrometri me fije
Nëse prej tabelës kërkohen shtypjet parciale të -avulli i ngopur -hogrometri i Danielit
avullit të ngoput të ujit të këtyre dy temperatura- -psihrometri
ve, pz1 dhe pz2; prej raportit të atyre shtypjeve par- Pra{awa, zada~i, aktivnosti
ciale mund të caktohet lagështia relative e ajrit r: Pyetje detyra, aktivitete
p z1 1.Sqaroni pse lagështia absolute mund të paraqi-
r . tet nëpërmjte dendësisë dhe nëpërmjet shtypjes
pz2
parciale të avullit të ujit?
2.Në cilat njësi është paraqitur lagështia relative?
3.Lagështia relative gjatë tempçeraturës prej 200 C
termometri termomet- është 58 %. Në cilën temperaturë ajo lagështi do të
i thatë ri i ujit jetë e ngopur? (Përgj. T= 11 0C)
4.Ajri gjatë 303 К e ka pikën e brymës 286 К.
Cakto lagështinë absolute dhe relative të ajrit.
(Përgj. р= 11,4 .10-3 kg/m3; r= 37,6 %)
5.Në dhomën me vëllim 200 m3 lagështia relative
e ajrit gjatë 20 0C është 70 %. Të caktohet masa e
avullit të ujit në atë dhomë. (Përgj. m = 2,4 kg)
6.Për cilat kushte në raast të zmadhimit të lagësh-
Fig. 4
tisë absolute të ajrit vjen deri te zvogëlimi i lagësh-
Psihrometri është bërë prej dy termometrave.
Psihrometarot
tisë relative të saj?
Njëri është i thatë, kurse tjetrin e quajmë të ujit pasi
(Përgjigje: Gjatë ngritjes së temperaturës, pasi
rezervuari i tij është mbështjellur me higrometër
195
12. Kalimet fazore
shtypja e ngopur më shpejtë rritet prej shtypjes së vjen deri te zgjerimi adiabetik dhe ftohje.Nëse
pangopur) ftohja është e vijueshme dhe avulli i ujit ka mjaft,
7. Nëse dëshironi t‘i zgjeroni njohuritë tuaja të lid- avull uji do të bëhet e ngopur. Në ajër do të krijo-
hura me këtë mësim kërkoni këtë veb faqe dhe të hen shumë pika të vogla të kondenzimit. Konden-
ngjashm zimi krijohet nëse ajri ftohet ose nëse vjen deri
http://en.wikipedia.org/wiki/Humidity te zgjerimi i tij. Kondenzimi i avullit të ujit janë
pika të imta të cilat i bëjnë retë, prej të cilëve prej
12.8. RETË. MBETURINAT kushteve të caktuara fizike vjen deri te krijimi i
ATMOSFERIKE mbeturinave të ujit nëpërmjet të cilëve uji përsëri
kthehet në Tokë. Te sipërfaqja e Tokës bie mesa-
Uji gjendet çdokundi në Tokë. Dihet se 71 % prej tarisht deri 100 centimetra mbeturinë të ujit. Të
sipërfaqes së Tokës është mbuluar me rezervuare gjitha këto etapa të rrugës ujore krijohen duke i
uji të cilët rregullisht avullohen. Edhe toka edhe falenderuar kalimeve fazore të cilat ndodhin te
zonat pyjore, gjithashtu janë plotë me ujë dhe uji. Kalimet fazore të ujit në regione të ndryshme
avullohen. Ujin e lëshojnë edhe gjallesat nëpërm- të Tokës krijohen intenzitete të ndryshme për të
jet proceseve të frymëmarrjes dhe shkëmbimi i cilën flet, për shembull, shpërndarja e ndryshme
materjeve. Edhe disa efekte anësore rregullisht e e mbeturinave atmosferike. Kështu, nëse te sipër-
ngritin mbi sipërfaqen e Tokës.Të atilla janë për faja e Tokës bien mesatarisht 100 cm mb eturinë
shembull, aktivitet vullkanike, disa industriale etj. atmosferike prej asaj sasie. Në atë sasi mund të
Uji është substanca e vetme që në atmosferë e ka jetë vetëm disa centimetra (në luginën e Vdek-
në të gjitha tre gjendjet agregate: të gaztë (në formë jes, SHBA mesatarisht 4,3 cm). Në disa shkretira
të avullit të ujit), të lëngët (pika uji) dhe të ngurtë ekzistojnë vende ku nëpërgjithësi nuk ka sasi të
(akull).Të gjitha gjendjet e mundshme të ujit në matura të sasisë së mbeturinave të ujit. Vendi me
natyrë zakonisht e përshkruajnë nëpërmjet të ash- më shumë shi në ujdhesat e Havajës bien 1600 cm
tuquajturës rruga rretzhore e ujit (shiko figurën 1). ujë në formë të mbeturinave.
Në metereologji ekzistojnë shumë teori për atë
se si krijohen mbeturinat atmosferike. Në sqa-
rimin e atyre proceseve ka më shumë vështirësi
kondenzimi për shkak të kompleksivitetit të kushteve ku në-
kushte natyrore vjen deri te kondenzimi. Kështu
për shembull, shpesh mendohet se gjatë 00C uji
shi detyrimisht kalon nëpër gjendje të ngurta. Meg-
jithatë, uji mund të ftohet edhe deri -400C , por të
avullim
mos ngrin. Kjo ndodh në kushte natyrore kur në
shtresa sipërfaqësore
ajër nuk ka qendra të kondenzimit. Njëra etapë e
liqe „rruga rrethore e ujit“ janë retë. Ato janë sisteme
lum prej shumë reve. Ato janë sisteme të sasive të ëd-
haja të pkave të ujit ose kristale të vogla në ajër.
oqeane Retë paraqiten në të gjitha gjerësitë gjeografike.
toka Retë krijohen në këtë mënyrë; sipërfaqja e nxem e
Fig. 1 Tokës e nxen ajrin që është në kon takt direkt me
Rrezet e diellit e nxejnë sipërfaqen e Tokës te e të. Ajri i ngrohur ngritet lartë avulli i ujit. Këto
cila ka ujë. Uji avullohet dhe bartet në lartësi të pika krijohen në lartësi të mëdhaja, pra prfej atjke
mëdhaja, ku vjen deri te lartësi ku bien poshtë.
196
12. Kalimet fazore
Te shtresat e poshtme të ajrit temperatura është e

lartë, kështu që këto pika të imta avullohen dhe
përsëri kthehen në formë të avullit në lartësi të
mëdhaja. Kështu te vet reja ka rregullisht lëvizje
të avullit të ujit. Pikat e ujit te retë kanë dimensi-
one prej rendit në madhësi 3 deri 40 mikrometra.
Kur ajri ngritet lartë në lartësi të mëdhaja, pika e cirus
brymës më lehtë e arrin se sa në sipërfaqen e To-
kës.Pika e brymës zvogëlohet me lartësinë mbide-
tare, përafërsisht për 0,17 0C në çdo 100 m. Kësh-
tu, sa është ajri më lartë aq atje në temperaturë më
të ulët krijohet më lehtë kondenzimi. Kjo zbritje
e pikës së brfymës në lartësi të mëdhaja sqarohet
me zvogëlimin e koncentrimit të avullit të ujit. stratus nimbus
Retë mund të klasifikohen në shumë klasa. Këtu Numbusët janë re të cilat sjellin shi. Ato krijohen
do të përmendim katër klasa të kryesore (fig.2). ulët 100-1000 m, por kanë edhe trashësi prej disa
Cirusët janë re të holla të bardha që gjenden në mija metro. Të murme të mbyllur janë dhe jo të
gjithë qiellin. Me strukturën e tyre të fijeve ato rrezitshme. Zakonisht prej tyre kohë të gjatë bie
përkujtojnë në punime të pamukut. Pothuajse shi ose borë. Teoria më e njohur për krijimin e
tërë janë ndërtuar prej kristaleve të akullit. Në ko- pikave të shiut është krijuar prej metereologut Su-
hën e perëndimit ose rë lindjes së Diellit mund të edez Berzheron (Tor Bergeron, 1891 - 1977). Me
ngjyrosen me ngjyra të ndryshme. Krijohen lartë- kohë teoria e tij ka shumë plotësime, megjithatë
si të mëdhaja prej 6000 m deri 12000 m. ideja gthemelore është ruajtur edhe sot.Berzhe-
Kumulusët janë re fme dendësi të madhe, të zhvil- ron mednon se avulli i ujit në lartësi të mëdha-
luara në vertikale me toptha ose në formë të maja kristalizohet në kristal të vogla të ftohët. Këto
jave konikke të rrafshta dhe baza të kaltra.Forma kristal të ftohët janë qendra ideale të kondenzimit
e tyre kupole kontribuon të duken të ndara njëra për avullin e ujit të kristaleve të reja. Kështu atyre
prej tjetrës. Zgjerohen në lartësi të mëdhaja prej lartësive të mëdhaja gjenden këto kristale të akul-
2000 deri 6000 m. Zakonisht prej tyre nuk bie. lit, uj i ftohur dhe avul uji. Akulli i kristalit gradu-
Është e mujndshme të bien vetëm pika të rrlla të alisht e sublimon avullin e ujit. Kur pothajse tërë
veçanta. avulli i ujji do të sublimohet, formohet ndonjë
Stratusët janë re të murme të njëllojtë, të radhitu- substancë e ngjashme me borën.. Ajo borë, kur
ra horizontalisht. Përkujtojnë në mjegullë. Krijo- grimcat mjaft do të rriten, fillon të bie. Duke ar-
hen në 2000 m. Zakonisht e mbulojnë tërë qiellin ritur deri te shtresat më të ngrohta dhe krijohet
dhe prej tyre rrallë bie, përveç që temperatura më shiu. Diametri i pikave është prej 0,05 cm deri
e ulët prej 00 C mund të bie rrallë borë. 0,6 cm. Nëse gjatë rënies së pikave të kondenzu-
ara ajri ka temperaturë më të ulët se 00C, krijohet
borë. Fjollat e borës përbëhen prej kristaleve të
vogla të akullit me forma të rregullta. (fig.3).
Breshëri është lloj i mbeturinës atmosferike në
formë të akullit. Ekzistojnë dy teori të cilat sqaroj-
në se si krijohet breshëri. Sipa të parës, breshëri
197
12. Kalimet fazore
fitohet me ngritjen e shumëfishtë dhe rë-nia e derdhet nëpërmjet një mbulese në formë të inkës
grimcave të lagështisë së ajri te ajri i lagët mbi në brendësinë e cilindrit që është shkallëzuar në
shtresën në të cilin krijohen kristalet e vogla të njësi gjatësie, sikurse zakonisht shprehen sasitë e
mbeturinave të ujit. Nëse për shembull, dikundi
ka rënë mbeturinë e ujit prej 1 milimetër, kjo do
të thotë se në çdo metër kator të Tokës ka rënë
(1х1х 0,001 ) m3 = = 1 L ujë.
Mbeturinat atmosferike janë me rëndësi të madhe për
ekonominë në çdo vend. Bujqësia, energjetika dhe
degët tjera të industrisë në masë të madhe varen prej
sasisë së mbeturinave ujore.Prandaj, në shkencë ka
Fig. 1 qenë dhe akoma është fitimi i shiut artificial prej reve.
akullit. Kur kristali akull do të hedhet më lartë në
shtresat më të ftohta të tij formohet akull i ri. Kjo Sqaroni rëndësinë e çdonjëri prej këtyre koncepte-
përsëritet disa herë, deri sa breshëri nuk fiton masë ve (atje ku ka nevojë përmend shembuj)
të madhe që të fillon të bie. Ngritjen e kristalit të -mbeturina atmosferike -nimbus
akullit e bëjnë forca të ajrit. Soipas teorisë së dytë, -rruga rrethore e ujit -teoria e Berzhe
breshëri krijohet në atë mënyrë që kristali akull nën -re ron për shi
ndikimin e peshës së Tokës, që vbepron në të, dhe -cirus -breshër
-kumulus -mjegullë
duke mos hyrë në shtresat e reve ku ka ujë të ftohur,
-stratus -bryma
shkakton kristalizim edhe të atij, si qendra mbetu-
-vesa
rinave të kristalizimit janë mbeturina të masës së
re të akullit, pra kështu kokrra e akullit rritet. Gjatë Pyetje, detyra, aktivitete
masës mjaft të madhe, kokrrat bien. Mbeturinat e 1.Sqaroni ,,rrugën rrethore“ të ujit.
atmosferës ujore mjund të krijohen edhe te shtresat 2.Sqaroni teorinë e Berzheronit.
ajër në afërsi të sipërfaqes Tokësore. 3.Si krijohet breshëri?
Kështu, shpesh haset mjegullë, , veçanërisht afër lu- 4.Si krijohet bryma?
mejve, liqejve ose detërave. Ajo paraqet re të krijuar 5.Sqaroni çka është mjegulla? Pse mjegulla është më e
direkt deri te sipërfaqja e Tokës. Për shkak të ftohjes dendur pranë vendbanimeve?
6.Çka është vesa?
së ajrit vjen deri te kondenzimi i avullit të ujit që
Prodhimi i shiut argtificial
gjendet te ai. Mjegulla është më e dendur në pjesët
7.Bëni projekt për atë se si fitohet shiu artificial. Kërkoni
e dhëna të vendeve të banuara ku ka shumë qendra veb faqen:
të kondenzimit. Gjatë kohës së netëve të qeta sipër- http://www.thehindu.com/thehindu/seta/2002/05/30/st
faqja e Tokës për shkak të rrezatimit të nxehtësisë ories/2002053000190300.htm
do të ftohet nën pikën e brymës, prej ajrit që është
në kontakt direkt me Tokën do të kondenzohet uji
në formë të brynmës. Nëse temperatura e ajrit është
më e ulët se 00C,në vend të brymës krijohet bryma.
Bryma paraqet numrin e përgjithsëm të kristaleve
të vogla të akullit. Matjet e mbeturinave atmosferi-
ke janë të drejta me shimatës.
Ato janë enë cilindrike te të cilat mb lidhet uji i
ftohët (nëse mbeturina është në fazën e ngurtë ai Prodhimi i shiut artificial
shkrihet). Që t‘i largohemi avullimit, lëngu që bie
198
13. Termodinamika
13.1. KUPTIMET THEMELORE ku bashkëveprimi reciprok me rrethinën mund të

TË TERMODINAMIKËS eliminohet. Sistemi i këtillë mund të realizohet.
Shembull i sistemit të këtillë do të jetë cilido trup, i
Hyrja vendosur në enën e Djuarovit (fig. 1). Ena e Djuaro-
vit ka gaqe të qelqit ose metalike që janë të dyfishta,
Zhvillimi i industrisë, bujqësisë dhe
ashtu që ndërmjet faqeve është vakumi. Faqet e kë-
transportit është i mundshëm vetëm në bazë të
tilla të cilët shumë mirë e izolojnë brendësinë e enës
energjetikës. Tani pothuajse, makina energjeti-
nga rrethina, mundësojnë realizimin e sistemeve
ke themelore janë të ashtuquajturat makinat me
të izoluar të nxehtësisë termodinamik ekziston
nxemje. Ato janë makina ku shfrytëzohet energjia
gjendja e baraspeshës dhe
e djegëjes së naftës, qymyrit etj. Ky rol i madh i
jobaraspeshës. Në rastin
makinave me nxemje në energjetikën bashkohore
e gazit te cilindri i izolu-
kërkon të studjuarit dhe të kuptuarit e pyetjeve të
at, i paraqitur në figurën
lidhura me shndërrimin e energjisë gjatë djegëjes
2 bëhet fjalë për gjendjen
së lëngjeve të para në energji të dobishme. vakum e baraspeshës së gazit.
Pjesa e fizikës që merret me shndërrimet energjeti-
Pikërisht, me gjendje të
ke të një makine me nxemje quhet termodinamikë. siprrfaqet
Kjo pjesë e fizikës është formuar qysh në shekullin me argjent baraspeshës së një sistemi
nënkuptohet gjendja ku
XIX, gjatë krijimit të makinave së nxemjes. Sot, ter- lëng i në mënyrë mikroskopike
modinamika përfshin rreth më të madh të dukurive. ngrohët ndryshojnë parametrat e
Ligjet e saja zbatohen në kimi, biologji, hidrodina- ose i
ftohët gjendjes (shtypja, vëllimi
mikë edhe shkencat tjera natyrore, çdokundi ku vjen
dhe temperatura e gazit)
deri te procesi i shndërrimit të energjisë. Termodina-
as që vjen deri te ndryshi-
mika i studion praktikisht dukuritë e njëjta sikurse Fig. 1. Ena e mi i gjendjes agregate të
teoria molekulare-kinetike, por nga aspekti tjetër, Djuarovit
trupit prej sistemit.
me metoda tjera.Në termodinamikë nuk studiohen
(Kjo nuk do të thotë se mikroproceset nuk ndodhin,
mekanizmat e dukurive, nuk futet në botën e mikro-
dihet se, për shembull, lëvizja hautike e braunit të
grimcave dhe bashkëveprimet e tyre reciproke, këtu
molekulave të gazit nuk ndërpritet). Na do të nda-
të gjitha dukuritë studiohen nga pikëpamja e shn-
lemi vetëm te gjendejet e baraspeshave të sistemeve.
dërrimeve energjetike makroskopike.
Sistemet e izoluara të termodinamikës gjenden në
gjendje të caktuar termodinamike.
Kuptimet themelore Në një sistem termodinamik ekziston gjendja e ba-
Do të vërejmë disa koncepte themelore të termo- raspeshës dhe jobaraspeshës. Në rastin e gazit te ci-
dinamikës. Koncepti sistemi termodinamik sh- lindri i izoluat, i paraqitur në figurën 2 bëhet fjalë për
peshherë haset. Kjo është në realitet, cilido trup, gjendjen e baraspeshës së gazit. Pikërisht, me gjendje
ose më shumë trupa, vetitë e të cilave shqyrtohen. të baraspeshës së një sistemi nënkuptohet gjendja ku
Shembulli më i thjeshtë i sistemit termodinamik në mënyrë mikroskopike ndryshojnë parametrat e
është gazi homogjen, lëng ose trup i ngurtë. gjendjes (shtypja, vëllimi dhe temperatura e gazit) as
Çdo trup real ose sistem termodinamik bashkëve- që vjen deri te ndryshimi i gjendjes agregate të trupit
projnë në mënyrë reciproke me rrethinën. Domethë- prej sistemit. (Kjo nuk do të thotë se mikroproceset
në, sistemet reale termodinamike nuk janë të izoluar. nuk ndodhin, dihet se, për shembull, lëvizja hautike
Cilët sisteme mund t‘i logarisim për të izoluar? e braunit të molekulave të gazit nuk ndërpritet).
Ato janë sistemet të cilët nuk bashkëveprojnë Na do të ndalemi vetëm te gjendejet e baraspeshave
në mënyrë reciproke me rrethiën ose, më saktë, të sistemeve.
199
13. Termodinamika
13.Termodinamika
13. Termodinamika
13. Termodinamika
13. Termodinamika
Gjendja e baraspeshës së Për llojet tjera të sistemeve termodinamke vlen

një sistemi termodinamik barazimi tjetër i gjendejes, që më së shpeshti, cak-
mund të tregohet grafikisht. tohet eksperimentalisht.
Për shembull, gjendja e një
gazi ideal (sasi e përcaktu- p
ar e gazit , për shembull 1 1 ( V1, p1 )
mol) mund të caktohet me
pikë në rrafsh ku te boshtet e 2 ( V2, p2
koordinatave barten vëllimi
dhe shtypja e gazit (fig. 3). V
Paraqitja e këtillë e gjendjes
së gazit është e mundshme Fig. 4
Fig. 3 nga shkaku që parametrat:
Nëse te një sistem termodinamik ka ardhur deri
shtypja, vëllimi dhe temperatura e gazit nuk janë tetermodinami~ki
ndryshimi i gjendjes,
proces
themi, ka ardhur deri te
termodinami~ki
termodinami~ki proces
proces
të varur termodinami~ki
procesi termodinamik.
proces
Procesi termodinamik, zakonisht, paraqiten gra-

p
fikisht (fig. 4). Për gazin ideal shfrytëzohet (p,-
( V, p ) V)-diagrami.Ai është sistem koordinativ ku te
boshti i abshisës bartet vëllimi V, kurse te boshti
i ordinatës- shtypja p. Te figura 4 janë paraqitur
dy gjendje të gazit ideal (V1,p1) dhe (V2,p2). La-
V korja (1-2) e jep vijimin e procesit prej kalimit të
gjendjes 1 në gjendjen 2. Duhet të nënvizohet se
Fig, 3
grafikisht mund të paraqiten vetëm proceset ba-
raspeshe, d.m.th. procese te të cilët vjen te deri te
E dim, për sasi të caktuar të gazit, këto para- kalimet e pandërprera prej një gjendej baraspeshe
metra janë të lidhur me barazimin e Klapejrit të në tjetrën. Gjatë procesit vjen deri te ndonjë gjen-
pozitës: dje pa baraspeshë, atëherë procesi nuk mund të
m paraqitet
Vnatre{na grafienergija
kisht.
pV RT ose
ili pV nRT (1) Vnatre{na
Vnatre{naenergija
energija
M Vnatre{na energija
Energjia e Brendshme
Te ky realcion p është shtypja, V vëllimi, T Është e njohur se te sistemet e mbyllur, të izoluar,
temperatura e gazit, m masa e gazit, M nasa e tij për shkak të fërkimit, themi se pjesë e sistemit të
molare, kurse R konstanta univerzale e gazit. nxemjes, themi se pjesë e energjisë shndërrohet
J në energji të brendshme më së miri sqarohet në-
R 8,32 (2)
përmjet teorisë molekulare-kinetike.
(mol K)
Do të marrim si sistem sasi të caktuar të gazit ide-
Numri i molëve, sasi e substancës te gazi n al. Molekulat e gazit janë në gjendje të lëvizjes ha-
caktohet si raport ndërmjet masës së gazit m dhe otike të vijueshme. Çdo molekul ka sasi të caktuar
Pod vnatre{na energija na celiot
masës së tij molare M. tëgasenergjisë. Mevnatre{na
Pod
Pod energjikineti~kata
vnatre{na të energija
brendshme nanënkup-
energijaenergija
celiot
ja podrazbirame
Pod vnatre{na energijananaceliot
celiotna
gas
tojmë ja podrazbirame kineti~kata energija na
m gas ja energji
ja
molekulite
gas kinetike
podrazbirame
na
podrazbirame e molekulaveenergija
kineti~kata
gasot kineti~kata të gazit.Ku
energija na
na
n molekulitena
(3) molekulite
bëhet
na gasot
gasot
fjalë përnagazin
molekulite real. lëng ose trup i ngurtë,
gasot
M
nuk mundet
200
13. Termodinamika
13. Termodinamika
13.
13. Termodinamika
Termodinamika
13.Termodinamika
13. Termodinamika
Termodinamika
13. Termodinamika
13.13. Termodinamika
13.13.
Termodinamika
Termodinamika
sikurse te gazi ideal të eliminohen bashkëvepri- gon se te të gjitha gazërat madhësia themelore fizike
met reciproke ndërmjet molekulave: atje grimcat te energjia e brendshme të gazit është temperatura.
gjenden te fusha forcave molekulare, prandaj kanë Prej këtu vijon: nëse vjen deri te ndryshimi i energ-
edhe energji potenciale.
vnatre{na Prandaj themi:energjia
vnatre{na
ener- ener-e jisë së brendshme të gazit ideal, atëherë ai ndryshim
vnatre{na
vnatre{na ener-
ener-
brendshme
gija
gija na eden sistem
gija
na
na (ili
eden
e një
eden sistemi
sistem
telo)
sistem
(ose trupi)
(ili
e vnatre{na
kineti~ka
(ili
telo)
telo)
është
vnatre{na
e
ener-
vnatre{na
e
energji
kineti~ka ki- sigurisht karakterizohet me temperaturën e gazit:
ener-
ener-
kineti~ka
gija
gija na
na eden
eden sistem
sistem (ili
(ili telo)
telo)vnatre{na
e
e ener-
kineti~ka
kineti~ka
energija
gija na netike
energija
nadvièweto
eden e lëvizjes
sistem na së
vnatre{na
na molekulave
dvièweto
molekulite
(ili ener-
telo) na
ekakosi edhe
molekulite
i
kineti~ka energjia
kako po-i 3
RT2 T 1
gija na eden sistem
vnatre{na (ili
ener- telo) e kineti~ka
na eden sistem
potencijalna
energija
a na eden sistem
energija
na
gija nana
energija
energija
(ili
dvièweto
tenciale
energija
(ili
potencijalna e na
telo)
potencijalna na
na
dvièweto
eden
na sistem (ili
dvièweto
dvièweto
e kineti~ka
energija
na
me|umolekularno
na molekulite
bashkëveprimit
dvièweto
telo) e kineti~ka
energija
na
na
nana
na
molekulite
molekulite kako
telo) e kineti~ka
molekulite kako
me|umolekularno
reciprok kako i
molekular.
molekulite
me|umolekularno
kako
kako
iii
i U U 2 U 1 (7)
gija na dvièweto
zaemnodejstvo
potencijalna
energija na dvièweto
potencijalna
potencijalna
na molekulite
zaemnodejstvo
energija
potencijalna
energija
energija
na kako i
na molekulite
na
na me|umolekularno
me|umolekularno
me|umolekularno
energija na me|umolekularno
kako i 2
vnatre{nata energija e
ergija na dvièwetoDo tananjehsojmë
zaemnodejstvo
potencijalna
zaemnodejstvo molekulite energjinë
kako na
energija ie brendshme të sis-
me|umolekularno vnatre{nata energija e
vnatre{nata energija eee
ncijalna
tencijalna energijazaemnodejstvo
energija
zaemnodejstvo na
zaemnodejstvo me|umolekularno
na me|umolekularno funkcija na Me fj
funkcija
sostojbata alë natjera:
na energjia
sostojbata
eden gas
vnatre{nata na e brendshme
vnatre{nata
vnatre{nata
eden gas
energija
vnatre{nata
energija
e
energijaështë
energija
temit termodinamik
zaemnodejstvo të gazit ideal. Energjia e funkcija funkcija na
na sostojbata
sostojbata na
na eden
eden gas
vnatre{natagas energijae e
nodejstvo
mnodejstvo funkcija funksion
funkcija
vnatre{nata
na ena
sostojbata
funkcija
vnatre{natanagjendjes së gas
sostojbata
energija
na eden
sostojbata një
energija e gazi.
na
na eden
eden
e Kjo do
gas
gas të tho-
brendshme U është e barabartë me shumën e funkcija na sostojbata na eden gas
funkcija na sostojbatatë kur
na sistemi
eden
funkcija na sostojbata na eden gas gas gjendet në një gjendje, energjia
energjisë kinetike të lëvizjes translatore të çdon-
e tij e brendshme e ka vlerën e caktuar që i ta-
jërës molekulë E ki : kon asaj gjendje, pavarësisht nga ajo gjendja pa-
U E k1 E k2 E k3 E kn (4) raprake sistemi ka kaluar në këtë gjendje. Nëse
kemi sasi më të madhe të gazit, n mola gaz,
Duhet të përmendet se kjo është e saktë nëse bëhet atëherë energjia e brendshme është dhënë me:
fjalë molekulat njëatomike. Nëse molekula është
shumëmolekulare, atëherë patjetër të kemi llogari U n 3 RT , por m N
pasi
a bidej}i n dhe
i
edhe për energjinë kinetike të trupit rrotullues. 2 M NA
Te teoria molekulare-kinetike tregohet se energjia R
mesatare kinetike e molekulave të gazit njëatomik k vijon:
sleduva:
NA
është dhënë me:
3
Ek
3
kT (5)
U N kT (8)
2 2
ku k është
kade {to kkonstnata e Bolcmanit
e Bolcmanova Energjia
konstanta,Vnatre{nata energija
Vnatre{nata enabrendshme
energija
sistem natëna sistemit
idealensistemtë nagazit ideal
idealen
Vnatre{nata
Vnatre{nata
varet vetëm
Vnatre{nata energija
energija
prej na
na
temperaturës
energija na sistem
sistem
së
sistem na
na
gazit
na idealen
idealen
dhe prej
idealen
gas zavisi gas
Vnatre{nata od zavisi
samoVnatre{nata samo
temperaturata
energija naod sistem
temperaturata
na gasot
energija nana od nanagasot
i idealen
nasistem i od
k = 1,38 10 -23 J/K, gas
gas zavisi
Vnatre{nata
zavisi samo
samo od temperaturata
energija
od temperaturata sistemna
na naidealen
gasot iiiod
idealen
gasot od
Vnatre{nata
Vnatre{nata numrit
gasenergija
vkupniot broj
zavisi gas
gas
energijana
vkupniot
molekuli
samo na
vkupniot
gas
të
zavisi
od
zavisi
zavisi
përgjithshëm
samo
sistem
broj
na na
gasotodidealen
molekuli
temperaturata
samo
sistem
brojsamoodna
molekuli
od
të
idealen
nana molekulave
temperaturata
temperaturatagasot ina
gasot
temperaturata
na
od
na
të
gasot
gasot gazit.
gasot i od
od
i od
vkupniot broj molekuli na gasot
kurse T temperatura absolute e gazit.
gas zavisi samo od
gas zavisivkupniot vkupniot
samo od Te gazet
temperaturata
broj broj
molekuli
vkupniot
temperaturata
vkupniot brojnamolekuli
shumëatomike
na gasot
molekuli
broj na i
molekuli
odna
gasotfitohen
gasot inaodgasot
gasot
na relacione të
gasot
Në një mol gaz ka NA molekula vkupniot
(N broj
është
vkupniot molekuli
numri
broj molekuli nana
gasot
gasot
A
i Avogardit), pra energjia e një moli të gazit njëa- ngjashme: për dyatomiket U N 5 kT ,
tomësh është: 2
3 3 kurse për shumëatomiket U N 3kT .
UM N A Ek NA kT RT (6)
2 2 Pra{awa,
Pra{awa, zada~i, zada~i, aktivnosti
aktivnosti
Pra{awa, Pyetje,
Pra{awa,
Pra{awa,
Pra{awa,detyra,
zada~i,
Pra{awa, aktivitete
zada~i,
zada~i,
zada~i,
aktivnosti
zada~i,
aktivnosti
aktivnosti
aktivnosti
aktivnosti
pasi NAk=R. Pra{awa, zada~i, Pra{awa,
aktivnosti zada~i, aktivnosti
Prej këtij relacioni shihet se energjia e përg- 1. Çka është sistemi termodinamik? Përmend
jithshme e 1 moli të gazit ideal nuk varet prej disa shembuj.
vëllimit të tij ose shtypjes, por vetëm prej tempe- 2. Çka është gjendja e baraspeshës termodinami-
raturës së tij. Relacioni (6) për gazërat dy atomik ke dhe si caktohet?
është U 5 3. Përmend disa shembuj të proceseve termodi-
M RT , kurse për shumë atomikët namike.
2
4. Çka është energjia e brendshme e një sistemi
6 termodinamik? Me cilat njësi matet?
UM RT 3RT , që tre-
2 5. Prej çka varet energjia e brendshme për ndon-
jë sasi të gazit?
201
13. Termodinamika
13. Termodinamika
13. Termodinamika
13.2. PROMENA NA VNATRE[NATA Toplinski kapacitet na edno telo e
ENERGIJA.
13.2. KOLIÊSTVO
PROMENA TOPLINA
NA VNATRE[NATA koli~estvo toplina
Toplinski kapacitet {to mu nase edno
soop{tuva
telo na e
13.2.NDRYSHIMI
ENERGIJA. I ENERGJISË
KOLIÊSTVO SË
TOPLINA Kapaciteti
teloto i
(senxehtësisë
dodava
koli~estvo toplina {to C
ilim
i një
odzema) trupizaështë
mu se soop{tuva da sasia
mu na e
se
BRENDSHME. SASIA E NXEHTËSISË
Kako moè da se promeni vnatre{nata ener- nxehtësisë
promeni që i lajmëron
temperaturatatrupit
za (i1shtohet
kelvin
teloto (se dodava ili odzema) za da mu se ose i merrë)
gija? moè
Kako Toplinski kapacitet
da se promeni i specifi~en
vnatre{nata ener- që t‘i ndryshon
promeni temperaturazapër
temperaturata 1 1kelvin
kelvin. Matet me
toplinski
gija? kapacitet
Toplinski kapacitet i specifi~en xhul në kelvin. Ose:
Si mund të ndryshon energjia e brendshme?
toplinski kapacitet
Kapaciteti i nxehtësisë dhe kapaciteti specifik i Q ªJº
Cm « » (2)
nxehtësisë. T ¬ K ¼
Deri te ndryshimi i energjisë së brendshme të sa- Që të ndahen vetitë e ndryshme të nxehtësisë të sub-
specifi~en toplinski kapacitet.
sisë së caktuar të gazit mund të vjen në dy mënyra: stancave të ndryshme është futur konceptina kapaciteti
Specifi~en toplinski
specifi~en toplinski kapacitet. kapacitet nekoja
1.Me nxemjen ose me ftohjen e gazit (nëse ai gjendet specifi k i nxehtësisë.
supstancija e koli~estvo toplina {to treba
Specifi~en toplinski kapacitet na nekoja
në kontakt me trup më të nxehtë ose më të ftohët). Kapaciteti
da se specifik(dodade
soop{ti i nxehtësisë
ili është sasia na
odzeme) e nxehtësisë
edinica
supstancija e koli~estvo toplina {to treba
2. Me zgjerimin ose komprimimin e gazit (kur gazi që duhet
masa
da natëdadenata
se soop{ti lajmëroj (shtohet oseodzeme)
supstancija
(dodade ili zbritet)
za da nësenjësi
na mase
promeni
edinica
zgjerohet ai kryen punë dhe energjia e tij e brendshme tënejzinata
masasubstancës së dhënë
tempertura
na dadenata që të
zandryshon
edenza
supstancija datemperatrura
se promenie
kelvin.
zvogëlohet, derisa gazi komprimohet prej jashta kry- tij për një kelvin.
nejzinata Matet në
tempertura zaJ/(kg
edenK)kelvin.
dhe shënohet me
het punë pra energjia e tij e brendshme rritet). c. Ose
Me mënyrën e parë të ndryshimit të energjisë së Q ª J º
c
mT «¬ kg K »¼
(3)
brendshme sqarohet kuptimi sasia e nxehtësisë.
Pikërisht, gjatë nxemjes ose ftohjes të një siste-
mi termodinamik vjen deri te shkëmbimi i nxeh- Pasi për nxemjen e 1 kg masë nga substanca e ne-
vojshme c, për nxemjen e masës (m) nga substanca
tësisë. Energjia e përcjellur te trupi (sistemit) ose
e njëjtë është sasia e nevojshme e substancës Q të
merr prej tij, në procesin e shkëmbimit të nxehtë-
dhënë me:
sisë quhet sasia
koli~estvo e nxehtësisë.
toplina
Si sistem dotoplina
koli~estvo të marrim sasi të gazit ideal dhe atë Q = c m T (4)
e nxejmë me ngrohës (trup në temperaturë të Për madhësinë fizike sasi e nxemjes shpeshherë
lartë). (fig. 1). Nëse çepi i gazit qëndron i fiksuar shfrytëzohet emri nxehtësi.
në të njëjtin vend, me nxemjen e gazit zmadho- Promena na vnatre{nata energija pri vr{e-
Ndryshimi i energjisë së brendshme gjatë kry-
het energjia e tij e brendshme, dhe atë ashtu që we na rabota
Promena
erjes së punës
na vnatre{nata energija pri vr{e-
sasi e nxehtësisë e futur Q është e barabartë me we na rabota
ndryshimin e energjisë së brendshme U: Energjia e brendshme e një
gazi, përveç me nxemje se
Q = 'U (1)
ftohje, mund të ftohet mund
të ndry-shon edhe me ek-
Prandaj, për sasisë e nxehtë- spanzion ose komprimimin
sisë gjykohet sipas ndryshi- e gazit. Të supozojmë në
mit të energjisë së brendshme enën e izoluar cilindrike të
të sismit. Të gjithë matjet kemi gaz të mbyllur. Çepi i
kalo metrike bazohen në kët enës lëvit lehtë (fig.2). For-
parim. Prova dhe përvoja cat e shtypjes së gazit veproj-
greja~ e përditshme na tregojnë se në në faqet e enës dhe e lëvi-
greja~ nxemjet e barabarta të tru- zin lehtë çepin e lëvizshëm,
ngrohës pave të ndryshëm janë të ne- pra kështu kryen punë.Nëse Fig. 2
vojshme sasi të ndryshme të gjatë këtij procesi nuk shto-
Fig. 1 nxehtësisë het kurrfarë energjie punën që e kryen gazi kryhet
në llogari të energjisë së gazit.
202
13.
13.Termodinamika
Termodinamika
Gjatë ekspanzionit të gazit, energjia e brendshme e Xhuli ka treguar se puna prej 4186 J gjithmonë e
gazit zvogëlohet. Gazi ftohet. rrit temperaturën e 1 kg ujë për 1 kelvin.
Nëse gazi komprimihet, kryhet punë nga jashta, po- Ky eksperiment dikur ka luajtur rol shumë të
ashtu energjia e brendshme e sistemit zmadhohet. rëndësishëm në fizikë. Me atë për herë të parë
Njëri nga shekncëtarët e parë ka treguar se ndryshi- ishte treguar se energjia mekanike dhe nxehtësia
mi i energjisë së brendshme të sistemit është e bara- (energjia e brendshme) e sistemit janë madhësi
bartë me punën e kryer është Xhul (James Prescott fizike ekuivalente dhe duhet të maten me njësitë
Joule (1818-1889). Në figurën 3 është dhënë skema e njëjta.
parimore e eksperimentit të tij. Eksperimenti i Xhulit e ka vërtetuar ligjin për ru-
Te ena me ujë A janë futur lopata, të lidhura me ajtjen e energjisë në kuptimin e gjerë të fjalës:
një bosht nëpërmjet të cilës mund të rrotullo- Te lëvizjet e të gjitha sistemeve të izoluara, shuma
eVo dvièwata
energjisë kinetike,naenergjisë
site izolirani sistemi,
potenciale dhe ener-
zbirot od kineti~kata energija, potenci-
gjisë së brendshme të të gjithë trupave që e përbëj-
A jalnata i vnatre{nata energija na site tela
në
{tosistemin, është konstant
go ~inat sistemotdhee nuk ne Ajo
ndryshon.
postojan, se
shumë
menuva.e përbën gjithë energjinë e sistemit. For-
mulimi matematikor i këtij ligji e jep përmbajtjen
e njërit prej parimeve themelore, parimin I të ter-
modinamikës.
B
Pyetje,
Pra{awa,detyra, aktivitete
zada~i, aktivnosti
'H 1. Si mund të ndodh ndryshimi i energjisë së
brendshme të një sistemi termodinamik?
2. Me cilin relacion tregohet sasia e nxehtësisë
B ?
dhe me cilat njësi matet?
3. Çfarë kapacitet të nxehtësisë duhet të kenë fur-
Fig. 3 rat termoakumuluese?
4. te tabela më poshtë është dhënë kapaciteti spe-
hen. Rrotullimi mundësohet me veprimin e for- cifik i nxehtësisë të shumë substancave. Nëse për-
cës të trupit B që lëviz nën ndikimin e peshës To- dorni ngrohës të njëjtë për të nxehur 1 kilogramë
kësore, ashtu që lehtë mund të matet puna e kryer ujë dhe 1 kilogramë hekur për 50 shkallë, çka më
i trupit B: shpejtë do të nxehet dhe pse?
A = m g H (5) substanca
c në
[J/(kg.K)]
Gjatë fërkimit të lopateve me ujë, uji nxehet. Vjen ujë 4186.8
deri te ndryshimi i energjisë së brendshme e ujit. Fe 460
Ai ndryshim është i barabartë me punën e kry- Hg 120
er të trupit B. (Eksperimenti tregon poashtu vjen Ag 250
deri te nxemja edhe e lopatave dhe të enës, por ajo Cu 380
ajri 1010
mund të eliminohet). Me matje të temperaturës
akull 2090
në enë, mund të matet ndryshimi i energjisë së
petrolej 2140
brendshme të sistemit. eter 2340
glicerin 2430
203
13. Termodinamika
13. Termodinamika
5. Kemi dy trupa: i pari është kub me masë 100g. Q = A + U (1)

kurse i dyti kub hekuri me masë 50 g. Cili prej të
Ky barazim e shpreh ligjin e ruajtjes së energjisë.
dy trupave ka kapacitet të nxehtësisë më të madhe? princip na termodina-
Ky është formulimi matematikor e parimit I të
mikata.
6. Gjatë caktimit të energjisë së nxehtësisë së sh- termodinamikës.
Koli~estvo toplina {to se soop{tuva na eden
penzuar për nxemje të 3 kg ujë te ena e bakrrit me Sasia sistem e nxehtësisë
se tro{iqëzalajmërohet
promena nëna një sistem sh-
vnatre{nata
masë 12 kg nuk është mbajtur llogari për energji- penzohet energijapërna ndryshimin
sistemot i ezaenergjisë
vr{ewesënabrendshme
rabota od
në e shpenzuar për nxemjen e enës. Çfarë gabimi ësistemot sistemit dhe për kryerjen
nasproti e punës
dejstvoto prej sistemit
na nadvore{nite
në përqindje është bërë gjatë kësaj? (Përgj. 3,5%). përballë
sili. veprimit të forcave të brendshme.
Prej këtij parimi shihet se në çdo sistem të izoluar
7.Sa nxehtësi duhet t‘i shtohet 4 kg ujë që e njëjta
0 shuma e energjisë mekanike dhe të brendshme (të
të nxehet prej 20 C? Njehsimet që do t‘i bëni janë
nxehtësisë) mbetet konstante, e pandryshueshme.
të sakta, duke pasur parasysh faktin që uji e nxeni
As energjia mekanike, as e nxehtësisë nuk mund të
në enë? go zna~eweto na sekoj od slednite poimi.
Objasnete jenë të përballuara prej tasgjë, as që mund të jenë
Sqaroni rëndësinë
(Tamu e çdonjërit
kade e potrebno prej këtyre
poso~ete koncepte-
i primeri )
të zhdukura. ,,Permetum
“Perpetuummobile“-
mobile”makina e nxeh-
– toplinska
ve (Atje ku është e nevojshme përmend shembuj)
- tësisë
ma{inaqë do{to
të punonte pa i dhënë
bi rabotela energji
bez da & nuk mund
se dodava
-sistem termodinami -energjia e brendshme tëenergija
krijon. ne moè da se sozdade
-sistem termodinami të -sasia e nxehtësisë
Që të kryhet ndonjë punë mekanike, është e ne-
izoluar -kapaciteti i nxehtësisë
vojshme trupit i cili duhet ta kryen punën t‘i shto-
-gjendja termodinamike -kapaciteti specifik i nxehtësisë
-gjendja e baraspeshës -ndryshimi i energjisë së het ndonjë energji të nxehtëisë.
-procesi termodinamik brenshme Parimin e parë i termodinamikës do ta zba tojmë
-puna e gazit në disa procese te gazërat ideal.
a.Gazi
a. që është mbyllur si te figura 1 le të ngrohet,
kurse vëllimi le tëvolumenot
jetë konstantë
neka(proces
mu e izohor),
postojan
13.3.PARIMI
13.3. PRV PRINCIPI PARË I NA domethënë
(izohoren çepi qëndron në vendin e
proces),
TERMODINAMIKËS
TERMODINAMIKATA njëjtë. Në këtë rast nuk ak lëvizje, puna e kry-
er është e barabartë me tero dhe gjithë nxehtësia
Një sasi e gazit ngro- e futur është shpenzuar për ngrohje të gazit, për
het në cilindër të ndryshimin e energjisë së brendshme të gazit:
oF 'H
mbyllur me çep lehtë
QV = U (2)
të lëvizshëm (figura
1). Gjatë nxemjes gazi ku QV është sasia e nxehtësisë që i është shtuar
S zgjerohet dhe e lëviz gazit në kushtet e vëllimit konstant, në çka tregon
çepin lartë. Gazit me indeksi V. Domethënë, gjatë procesit izohor gjithë
nxemje i kemi dhë- sasia e nxehtësisë që është sjellur shkon për zmadhi-
në një sasi nxehtësie min b.
e energjisë së brendshme të sistemit.
izobaren proces
Q. Kjo nxehtësi është b. Te procesi izohor, shtypja e gazit te ena (fig. 1)
shpenzuar për kryer- mbahet konstant. Nëse gazit i shtohet ndonjë sasi e
jen e punës A dhe për energjisë, ai pjesërisht shndërrohet në punë, kurse
ndryshimin e energ- pjesërisht shpenzohet për nxemjen e gazit:
jisë së brendshme të Qp = Ap + U (3)
Fig. 1 gazit (U).
Indeksi p edhe këtu paraqet se shtuarja e nxehtë-
Kjo mund të shkruhet
sisë
si:
204
13.Termodinamika
13. Termodinamika
bëhet gjatë shtypjes konstante. izobar fitohet vijë e drejtë, paralele me boshtin e
Ta njehsojmë punën që kryhet. Pasi p=const, abshisë (figura 2)-
konstante është edhe forca e shtypjes së gazit që
vepron te çepi, pra puna që e kryen është e ba- Prej grafikut është e qartë se prodhimi p(V2-V1)
rabartë me prodhimin e forcës F dhe zhvendosja është në realitet numerikisht e barabartë me sy-
H që është në kahje të forcës së shtypjes (fig. 1): prinën ABCD, domethënë syprina e sipërfaqes
të kufizuar me drejtëzën e shtypjes dhe boshtit të
Ap = F  H = p S  H = p  V (4)
abshisës në intervalin e vëllimeve fillestar V1 dhe
Në këtë relacion me S do ta shënojmë prerjen e të fundit V2.
sipërfaqes së çepit mbi çepin mbi të cilin vepron Mund të tregohet se kjo punë varet vetëm prej
forca e shtypjes. Prodhimi SH=V. ndryshimit të temperaturës, Të supozojmë se
Puna është e barabartë me prodhimin e shtyp- kemi n mol gaz. Sipas barazimit të Klajperit të
Rabotata e ednakva na proizvodot od priti-
jes dhei ndryshimit
sokot promenata natë vëllimit
volumenottë gazit.
na gasot. gjendjes së gazit në fillim dhe në fund është
c. Të supozojmë më në fund se shtuarja e sasisë
v. pV1 = n R T1
së nxehtësisë e kryejmë ashtu që gazi të mos ta (7)
ndryshon temperaturën. Kjo është procesi izo- pV 2 = n R T2
term. Po ashtu temperatura nuk ndryshon, do-
izotermen proces Nëse prej barazimit të poshtëm e zbresim barazi-
methënë energjia e brendshme nuk ndryshon
min e sipërm fitohet
U=0. Gjithë sasia e nxehtësisë e futur është shn-
dërruar në punën e kryer: P (V2 - V1) = n R (T2 - T1) (8)
QT = AT (5) prej ku është e qartë se puna e kryer varet prej
ndryshimit të temperaturës.
Gjatë izotermen
Pri procesit izoterm gjithëcelokupnoto
proces sasia e nxehtësisë e fu-
vneseno Nëse supozojmë të kemi 1 mol gaz, dhe ndryshi-
tur shpenzohettoplina
koli~estvo për kryerjen e punës za
se tro{i mekanike.
vr{weMe- na
mi i temperaturës është 1 kelvin, atëherë sipas (8)
gjithatë, do të shikojmë se shfrytëzimi tërësisht është
mehani~ka rabota.
puna e kryer është e barabartë me R.
i kufizuar, për të cilën do të bëhet fjalë më vonë.
Kjo tregon se gazi univerzal konstant e ka këtë
rëndësi fizike:
Puna e gazit dheiavulli univerzalnata gasna konstanta e ednakva na
Rabota na gasot parata Konstantja
rabotata {to univerzale
ja vr{ikonstante
eden molRidealen
është e gas,
ba-
treguam se gazi, përkatësisht avulli mundet gjatë rabartë me punën që e kryen një
pri konstanten pritisok, koga negovata mol gaz ide-
disa kushteve të kryen punë. al, për shtypjesekonstante,
temperatura promenuvakur temperatura
za eden kelvin e tij
Do të kthehemi te procesi izobar. Puna atje është ndryshon për një kelvin.
e barabartë me: Nëse gazi kryen zgjerimin sipas ndonjë lakore
të pa përcaktuar, procesi është çfarëdo, edhe pse
Ap = p  V = p (V2 - V1) (6)
vëllimi i është ndryshuar prej ndonjë V1 në vël-
lim V2 , kurse procesi ka rrjedh ashtu që ndërmjet
p kohës kanë ndodhur gjendje që i përshkruan la-
A B korja M - N (figura 1) gjithashtu mund të cakto-
het puna e gazit që e ka krye.
Intervalin V2 - V1 e ndajmë në numër të madh të
D C intervaleve shumë të vogla. Ato le të jenë N,por
V1 V2 V cilido të jetë prej tyre e ka gjerësinë V1 . Për një
interval të vogël të atillë ndryshimit të vëllimit
Fig. 2 mund t‘i pengon se shtypja pi është konstante,
Nëse te (p-V)- sistem koordinativ paraqitet procesi pikërisht pjesa e lakores që i takon atij intervali
205
13. Termodinamika
të vogël të vëllimit, mund të llogaritet për drej- pV = p(V2 - V1)

tëz paralele me boshtin e abshis. Atëherë puna e
por e kryejnë forcat e jashtëme përballë forcave
kryer prej gazit gjatë ndryshimit të vëllimir Vi
të shtypjes, ajo punë është negative. Edhe në
është:
kushte kur procesi nuk është izobar, por çfarëdo
Ai = i Vi (9)
që të jetë, punën e fitojmë se syprinë të sipërfaqes
të kufizuar me lakoren e procesit dhe boshtit të
p abshisës, por ajo punë është negative.
M1
2 1. Si thotë parimi I i termodinamikës për proce-

N
sin izohor?
pi 2. Si njehsohet puna gjatë procesit izobar?
Q P 3.kur është pozitive, por kur është negative puna
V1 'Vi V2 e një gazi ideal? A\pajtohet ajo me përkufizimin
V
fillestar për punën të mësuar në mekanikë?
Fig. 3 4. Vëllimi e ndonjë sasie të gazit ndryshon prej V1
në V2 një herë izotermë, kurse pastaj izobar. kur
Punën tërësisht të kryer gjatë procesit M-N do ta
kryhet punë më e madhe?
fitojmë kur do t‘i mbledhim punët e kryera
5. Një mol gaz është mbyllur në cilindër dhe i
gjatë gjithë N intervaleve të vogla. Pasi pi  Vi
kryen proceset me AB, BC, CD, DA, sikurse ësh-
numerikisht është e barabartë me syprinën e
të paraqitur te diagrami nga figura 4. Përshkruaj
drejtkëndëshit të të kaltër të vogël, puna e për-
procset të cilat mbesin këtu. Sa punë është krye
gjithshme e gazit numerikisht është e barabartë
gjatë gjithë ciklit? (Përgj. 50 J).
me syprinën ndërmjet lakores M-N dhe boshtit
të abshisës. Ajo është syprina MNPQ që është e
barabartë me shumën e sipërfaqeve të gjithë drej- p
tëkëshave të vegjël.
Duhet të përmendet se zhvendosja e punës në
këtë mënyrë është aq më e mirë sa është numri i 105 Pa A B
intervaleve më i madh. Në kushte të atilla, syprina
e sipërfaqes MNPQ është shumë afër me sipër-
faqen e të gjithë drejtkëndëshave. 0,5105 Pa D C
Të shikojmë tani çka ndodh gjatë gazit të kom-
primuar. Për fillim do të supozojmë se kompresi- 1L 2L V
oni bëhet gjatë shtypjes konstante dhe se gazi prej
vëllimit V2 (figura 2) gradualisht zvogëlohet vël- Fig. 4
limi që në fund bëhet V1 . Gjatë ndodhjes izobare 6. Çfarë procese ndodhin nëse rrjedhin në kahen e kun-
të këtillë të gazit puna kryhet nga forcat e jashtme, dërt ADCBA? A do të kryen atëherë gazi punë dhe sa?
përballë forcave të shtypjes së gazit, dhe prandaj 7.Në cilindër me çep gjendet ajër me masë 0,2
ajo punë është negative. kg. Gazi ngrohet ashtu që temperatura i është
Dhe në përgjithësi, nëse një proces rrjedh prej ndryshuar për 88 K. Sa punë do të kryhet meg-
vëllimit më të madh nga më i vogli, puna që kry- jithatë, nëse ndodh gjatë shtypjes konstante? Masa
het numerikisht është e barabartë me prodhimin: molare e ajrit është 0,029 kg/mol. (Përgj. 5383 J).
206
13. Termodinamika
13. Termodinamika
Sqaroni rëndësinë e çdonjërit prej këtyre kon- negative sipas (2) domethënë ndryshimi pozitiv i
cepteve (Atje ku është e nevojshme përmend energjisë së brendshme. Gjatë kompresimit adia-
shembuj) batik gazi ngrohet.
-parimin e parë të termodinamikës
Pri adijabatska kom-
-punën pozitive
Objasnete të gazitna sekoj od slednite poimi.
go zna~eweto presija gasot se zagreva
=punën
(Tamunegative të gazit poso~ete i primeri )
kade e potrebno
-konstanta univerzale e gazit
-
13.4. PROCESET ADIABATIKE
Në termodinamikë rëndësi të veçantë kanë pro-

ceset adiabatike. Atë janë procese: procese ku
13.4. ADIJABATSKI PROCESI
sistemi nuk kryen kurrfarë shkëmbim të nxeh-
tësisë nga rrethina. Për këto procee:
Q=0 procesi pri
(1)
koi{to sistemot ne vr{i nikakva razmena na
Që të mundësohet
toplina proces i këtillë, do të
so okolinata. : duhej
gazi të gjendet në enë me izolim të nxehtësisë ide- Fig. 1
ale. Realisht izolim i atillë vështir arrihet. Meg-
jithatë, në natyrë përsëri hasen një varg procese Procesi adiabatik i idealizuar mund të kryhet te
të cilat llogariten për adiabatik. Ato janë shumë cilindri me gaz (figura 1) faqet e të cilit janë izola-
të shpejtë, ose procese eksplozive, te të cilat nuk tor ideal të nxehtësisë. Nëse gazi ,,vet vetiu,,, nën
ka kohë që të realizohet shkëmbimi i nxehtësisë. ndikimin e forcave të shtypjes e rilëviz çeoin lartë,
Nëse kemi parasysh për (1) parimi I i termodina- ai kryen punë pozitive, në llogari të energjisë së
mikës, të dhënë me: brendshme, por gazi ftohet. Anasjelltas, nëse gazi
prej jashta komprimohet, temperatura do të hyp.
Q = A + U
kalon në A + U = 0 ose
p
U = - A (2)
ndryshimi i energjisë së brendshme është e ba-
rabartë me punën me shenjë negative. Si është izotema
promenata na vnatre{nata energija e ednakva
interpretimi fizikë në këtë gjykum?
na rabotata so negativen znak
Le të jetë, për shembull gazi të zgjerohet në mëny-
rë adiabate. Atëherë ai kryen punë në kahe të for- adiabata
cave të shtypjes (punë pozitive), por ka ndoshur
ndryshim negativ i energjisë së brendshme. Do- V
methënë, energjia e brendshme zvogëlohet. Gazi
Fig. 2
ftohet. Themi: zgjerimi adiabat kryhet në lloga-
ri të enegjisë
adijabatsko {irewe se
së brendshme të sistemit. Varshmëria e shtypjes së gazit prej vëllimit te
vr{i za smetka na vnatre{nata energija na proceset adiabate është paraqitur në figurën 2.
Anasjelltas,
sistemot. nëse mbi gazin kryhet kompresim
adiabatik, atëherë puna kryhet nga jashta, ajo Lakorja e varshmërisë quhet adiabata.Në të njëj-
është orientuar përballë veprimit të forcave të shtin sistemadijabata
koordinativ, për krahasim është dhënë
typjes, domethënë ajo punë është negative.Puna edhe grafiku i varshmërisë së shtypjes së gazit prej
vëllimit gjatë proceseve izoterme. Shihet
207
13.Termodinamika
13. Termodinamika
13. Termodinamika Objasnetegogozna~eweto

Objasnete zna~ewetonanasekoj
sekojododsle
sl
(Tamukade
(Tamu kadee epotrebno
potrebnoposo~ete
poso~etei ip
--
se adiabata është ,,më e pjerrët, lakore nga izoter- Sqaroni rëndësinë e çdonjërit prej këtyre koncepte-
ma. Shkaku për zvogëlim më të madh e shtypjes ve (Atje ku është e nevojshme përmend shembuj)
gjatë zgjerimit adiabat sqarohet në këtë mënyrë:
te procesi adiabat deri te zvogëlimi i shtypjes vjen -procesi adiabatik
nga dy shkaqe: edhe për shkak të zmadhimit të -zgjerimi adiabari
13.5.POVRATNI
13.5. POVRATNIIINEPOVRA
NEPOVR
vëllimit, ngjashëm si te proceset izoterme, por -komprsimi adiabatik
PROCESI.KARNOOV
PROCESI. KARNOOVPROC
PROC
edhe për shkak të ftohjes së gazit. PRINCIP NA
Lidhja ndërmjet shtypjes p dhe vëllimit V të gazit 13.5. PROCESET KTHYESE PRINCIP
DHE JO NA
TERMODINAMIKATA
TERMODINAMIKATA
te procesi adiabatik është dhënë me këtë relacion KTHYESE. PROCESI I KARNEUT.
PRINCIPI II I TERMODINAMIKËS
pV  = const (3) Povratni(reverzibilni
Povratni (reverzibilni)procesi
)procesi
Ky ligj është i njohur si barazimi i Puasonit. Kon- Proceset kthyese (reverzibile)

stanta  quhet konstanta e Puasonit dhe atë për
gazërat një atomëshe është 1,67, për dy atëmëshet Motorët të cilët e shfrytëzojnë energjinë toplinski
toplinski ma{ini
e ma{ini
1,40, kurse për shumë atomëshet 1,33. Në realitet, brendshme të nxehtësisë dhe atë e shndërrojnë në
kjo konstante është raporti ndërmjet kapacitetit punë quhen motorë të nxehtësisë.
specifik të nxehtësisë të gazit të dhënë gjatë shty-Para se të njihemi me parimet themelore të këtyre
pjes konstante dhe klapacitetit specifik të nxehtë- motorëve, duhet të njihemi me një fakt të rëndësis-
Cp hëm të lidhur me natyrën të proceseve të natyrës, kur-
sisë gjatë vëllimit konstant J . Pasi është, se kjo është se në natyrë nuk janë të mundshme procese
CV
kthyese (reverzibile). Çka është procesi reverzibil?
const
sikurse shihet  > 1, lakorja p më sh- Ai është proces që rrjedh në dy kahje. Pikërisht, nëse
VJ ndonjë proces termodinamik gjendet në një gjendje,
pejtë zvogëlohet me ndryshimin e vëllimit. procesi është reverzibil, nëse është e mundshme pro-
cesi i kundërt prej gjendjes së dytë në të parën, por
Pyetje, detyra,ktivitete zada~i,megjithatë
Pra{awa,zada~i,
Pra{awa, aktivnosti
aktivnosti të mos vjen deri te disa ndryshime energ-
jetike ose lloj tjetër, as te sistemi, as te rrethi.
1. Çka është procesi adiabatik? Përmend shem- Si proces kthyes do të mund
bull për procesin adiabatik? ta mendojmë lëkundjen e një
2.Vëllimi i gazit znadhohetdyfish, një herë izotopi, por vetëm nëse e përjash-
term, kurse pastaj adiabat. Kur gazi kryen punë to-orientuar përballë veprimit
më të madhe? Kur ftohet? të forcave të shtypjes, domethë-
nëajo punë është negative.Puna
3. Mbi gazin e një ene të izoluar kryhet kompre- negative sipas (2) domethënë
sim adiabatik. Çfarë pune kryhet? Sqaro shenjën
A B ndryshimi pozitiv i energjisë së
e punës. brendshme. Gjatë kompresimit
4. Si thotë principi I i termodinamikës për proce- adiabatik gazi ngrohet. Procesi adiabatik i idealizu-
set adiabatike? ar mnd të kryhet te cilindri me gaz (figura 1) faqet
cese mekanike mund të llogariten për reverzibile
5. A është i mundshëm proces izoterm në tërë (lëkundja e peshës në spi-rale, hedhja e topit te
sistemin e izoluar? Sqaroni përgjigjen tuaj? dyshemeja ela-stike etj.). Megjithatë, nga përvoja
e dimë se lëkundja e lavjerësit nuk ndodh ashtu
sikurse do të ishte pa fërkim. Ekziston fërkim
dhe lavjers, me proces që nuk është reverzibil.
208
13. Termodinamika
13.13. Termodinamika
Termodinamika
Edhe proceset e nxehtësisë nuk janë reverzibil. Si në një cilindër me faqe ideale të nxehtësisë. Gazi
shembull do të marrim dy trupa që janë në takim në fillim gjendet në gjendjen 1, të përshkruar me
të afërtë. Trupi 1 le të jetë në temperaturë më tëlar parametrat (p1, V1, T1 ) (figura 2 në cilindër me
T1 > T2 bazë që mund të jetë përçues ideal i nxehtësisë.
E lëshojmë gazin të zgjerohet. Por, pasi ai gjatë
1 2 zgjerimit do të ftohej, kurse na duam zgjerimi të
Fig. 2 3 3
të se trupi 2. (T1>T2). E dijmë se trupi
2 2
1 do t‘i jep një llo sasie të nxehtësisë
4 4
së trupit 2, por deri në proces të anas-
jelltë nuk mund të vjen. Asnjëherë 1
1
nuk mund të ndodh trupi 2 t‘ia
kthen nxehtësinë trupit 1. Ngjashëm
është edhe me dy proceset tjera të ngrohës ftohës
nxehtësisë. Për shembull, në një enë
me shtypje të lartë le të kemi gaz a) b) c) d)
dhe enën le ta sjellim në një dhomë. Fig. 3
Nëse pastaj enën e hapim dhe lejojmë që ai të jetë izotermë, i japim një sasi të nxehtësisë prej
zgjerohet në dhomë, edhe pse ky proces do të trupit që është në prekje të drejtpërdrejt në fund
ndodh ,,në vetvete“, e anasjellta asnjëherë nuk do të enës dhe që do ta quajmë ngrohës, kurse me
të ndosh-gazi të kthehet në vëllimin paraprak. këtë, domethënë gazi kryen zgjerim izoter gjatë
Të gjithë shembujt e theksuar lartë tregojnë se ato temperaturës T1(fig. 2 a).
në natyrë proceset rrjedhin në një kahe. Kjo na
tregon se përveç parimit tëprocesite
vo prirodata ruajtjes së te~at
energjisë
vo
së
ednapërgjithshme të një sistemi,
vo prirodata
nasoka ekziston
procesite e dhevo
te~at një p 1 (V1, p1, T1)
parimnasoka
edna që e përshkruan kahen e ndodhjes së pro-
ceseve. Këtë kahe e sqaron parimi II i termodi-
namikës,por atë që ta kuptojmë, do të mësojmë
shkurtimisht një proces ciklik ideal, të njohur në
fizikë si proces i Karnit. 2 (V2, p2, T1)
4 (V4, p4, T2)
Procesi i Karneut. Principi II i

3 (V3, p3, T2)
termodinamikës
Karnoov proces. princip na
Karnoov proces. princip na
termodinamikata V
Me proces ciklik nënkuptojmë proces të atillë ku
termodinamikata Fig. 4
trupi i punës (për shembull, gazi në një cilindër)
Ky proces është përshkruar me izotermën 1-2 në
periodikisht kthehet në gjendjen fillestare. Një
figurën 3. Kur do të arrihet gjendja 2, të përsh-
motor i nxehtësisë, në realitet, paraqet përsëritje
kruar me parametrat (p2,V2,T1) fundi i cilindrit
të shumëfishtë të një cikli.
zëvëndësohet me izolator ideal të nxehtësisë (fig.
Cikli Karno përbëhet prej dy proceseve izoterm adijabatski
2b), kështu që gazi më tutje zgjerohet në mënyrë
dhe proceseve adiabatik. trupi i punës është gaz adijabatski
adiabatike. Megjithatë, gazi do ta arrin gjendejn
3, të përshkruar me parametrat (p3,V3,T2) ku tem
209
13. Termodinamika
peratura e gazit zvogëlohet, pasi gazi është zgjeru- Nëse prej gjendjes 3 do të kryejmë kompresion pa e
ar adiabatikisht. Procesi 2-3 është përshkruar me marrë një sasi të nxehtësisë, domethënë kompresioni
adiabatën 2-3. do të jetë adiabatik, sipas lakores 3-2 deri te arritja e
Në vijimin e mëtutjeshëm vjen deri te zvogëlimi i temperaturës T1. Pastaj procesi do të rrjedh në më-
vëllimit, dhe atë në fillim nëpërmjet rrugës të kom- nyrë izoterme sipas lakores 2-1. Punën që do ta kry-
presimit izoterm, ku ena cilindrike prej figurës 2 ejnë forcak e jashtme gjatë kompresionit do të jetë e
patjetër duhet të lidhet me përçues ideal të nxehtë- barabartë me punën e gazit që e kryen gjatë zgjerimit.
sisë që do të jetë drejtpërdrejt në kontakt me trup Puna shfrytëzuese do të jetë e barabartë me zero.
me temperaturë të ulët. Këtë trup do ta quajmë Domethënë, kusht i domosdoshëm që të kemi
ftohës dhe atë i mundëson të merret një lloj sasi e kryerje të punës së dobishme, është, përveç tru-
nxehtësisë që të mundet gjatë komprimimit të ga- pit të punës, të kemi ngrohës, prej të cilit do të
zit të mbahet temperatura T2. Pas komprimirimit merret sasi e nxehtësisë Q1 por edhe trup që
izoterm, gazi prej gjendjes 3 kalon në gjendjen 4, të është më i ftohët, ftohës ku një pjesë e nxehtë-
përshkruar me parametrat (p4,V4,T2) Izoterma 3-4 sisë do t‘i dorëzohet Q2.
e grafikut nga figura 3 e përshkruan këtë proces. Prej kësaj shihet se nuk është e mundshme tërë
Pjesa e fundit nga cikli i Karnit duhet të sigurohet sasia e nxehtësisë të shndërrohet në punë meka-
kthimi i sistemit në gjendjen fillestare 1. nike. Ky gjykim është njëra nga formulimet e pa-
Për këtë shkak, gazi përsëri izolohet, fundi i ci- rimit II të termodinamikës.
lindrit është përsëri izolator ideal i nxehtësisë Domethënë, që të fitohet punë e dobishme, përveç
(figura 2ç) dhe kryhet kompresimi adiabatik, që kushtit se është e nevojshme ekzistimin e ndonjë tru-
të mundëshet rritja e temperaturës prej T2 në T1. pi që na jep energji (që del prej parimit I të termodi-
Procesi 4-1 është adiabatik, dhe është përshkruar namikës),është e nevojshme të plotësohet edhe kushti
me adiabatën 4-1 në figurën 3. i dytë. Duhet të ekzistojnë dy trupa të cilët gjenden
Domethënë te proceset 1-2-3 ndodh zgjerimi, në temperatura të ndryshme, pasi nxehtësia mundet
kurse gjatë proceseve 3-4-1 kompresimi i gazit. të kalon vetëm prej trupit me temperaturën më të
Gjatë zgjerimit të gazit kryen punë për shkak të lartë te trupi me temperaturë më të ulët, por kursesi
veprimit të forcave të shtypjes përballë forcave të anasjelltas. Te procesi i Karnit, gazi do të kryen punë
jashtëme dhe ajo punë është pozitive. Gjatë kom- vetëm nëse pjesë e nxrhtësisë i jep ftohësit. Motori që
primimit puna është e kryer dhe ajo është nega- do të punon pa dhënë pjesë të nxehtësisë së pranuar,
tive. Puna e përgjithshme është e barabartë me e quajmë ,,perpetuum mobile prej rendit II“. Parimi
ndryshimin ndërmjet këtyre dy punëve dhe nu- II i termodinamikës tregohet edhe me gjykimin ,,per-
merikisht është e barabartë me syprinën e sipër- petuum mobile të rendit II nuk është i mundshëm“.
faqes të kufizuar me lakoren 1-2-3-4-1.
Te pjesa 1-2 gazi pranon një lloj sasi të nxehtësisë
prej ngrohësit. Ta shënojmë meQ1. Ngrohësi gjendet 1. Çka është proces reverzibil? Përmend shembull.
në temperaturën T1. Te pjesa 3-4 gazi jep edhe sasi 2. Pse themi se në natyrë nuk ekziston proces re-
të nxehtësisë Q2 të ftohësit që e ka temperaturënT2. verzibil?
kjo tregon se te puna shfrytëzuese shndërrohet 3. Çka është proces ciklik? Sqaro procesin Karne.
vetëm pjesë prej sasisë së nxehtësisë Q1. Ajo është Me çka është e barabartë puna te procesi Karne?
pjesa Q1 - Q2. Si është shenja?
Të parashtrojmë pyetje të këtillë: a do të fitojmë Sqaroni rëndësinë e çdonjërit prej këtyre koncepteve
punë shfrytëzuese pa ekzistuar ftohës dhe pa ja (Atje ku është e nevojshme përmend shembuj)
marrë një sasi të nxehtësisë sistemit? -proces reverzibil -proce i Karnut
-proces ciklik -principi II i termodinamikës
210
13. Termodinamika
13. Termodinamika
13.
13.Termodinamika
Termodinamika
13. Termodinamika
13.6. KOEFICIENT NA POLEZNO
13.6. KOEFICIENT NA POLEZNO Kjo do të thotëgreja~, rabotno telo ladilnik
se çdo motor me telo
nxehtësiladilnik
përbëhet
13.6.
13.6. KOEFICIENTI
DEJSTVO
13.6. KOEFICIENT
KOEFICIENT I VEPRIMIT
(KPD). PRINCIP
NA TË
NADO-
NAPOLEZNO
POLEZNO greja~, rabotno
DEJSTVO (KPD). PRINCIP NA prej ngrohësit, trupit punues dhe ftohësit. Paraqitja
greja~, rabotno telo ladilnik
BISHËM (KVD).
RABOTA
DEJSTVO
DEJSTVO NA
(KPD).PRINCIPI
TOPLINSKA
(KPD). PRINCIPI PUNËS
PRINCIP NA
NA SË greja~, rabotno telo ladilnik
RABOTA NA TOPLINSKA
MA[INA skematike e motorit të nxehtësisë është dhënë në
MAKINËS
RABOTA
RABOTA
MA[INA SË NXEHTËSISË
NA
NA TOPLINSKA
TOPLINSKA
MA[INA
MA[INA figurën 4.
Koeficienti i veprimit të dobishëm të një motori A=Q1 – Q2
është raporti ndërmjet punës së fi
. tuar të dobishme
dhe energjia e futur në të. . T1 T2
..
Te motori ideal që do të punon me përsëritje
trupi
të shumëfishta të procesit të Karneut, KVD () ngrohës ftohës
punues
gjendet si:
Q 1 Q2
K (1) Fig. 1
Q1
prej formulës (2) është e qartë se të zmadhohet
pasi puna e dobishme është Q1 - Q2 kurse energjia KVD , temperatura e ngrohësit duhet të jetë më
Q1. e lartë, kurse e ftohësit më e ulët. Vetëm në kushte
Njehsimet tregojnë se ky koeficient është lidhur T0=0 (zero absolute) =1. Ky kusht nuk mund të ar-
me temperaturën e ngrohësit T1 dhe tempera- rihet. Praktikisht, temperatura e ftohësit zakonis-
turën e ftohësir T2 në këtë mënyrë: ht është temperatura e ajrit ose temperatura e afër
T1 T2 asaj. Temperatura e ngrohësit mundet të zmadho-
K (2)
het. Megjithatë, çdo material ku është vendosur
T1
ngrohësi ka kufirin e tij të qëndrueshmërisë (pika
Sipas Karne, cilido qoftë motor real i nxehtësisë e shkrirjes), pra nga këto shkaqe as temperatura
që punon me ngrohës në temperaturë T1 e nfrohësit nuk mundet shumë të zmadhohet.
dhe ftohës në temperaturë T2 nuk mund të ketë Detyra themelore e teknikës bashkohore të ndër-
KPT më të madh se koeficienti i veptimit të do- timit të motorëve të nxehtësisë është bërja e mo-
bishëm të motorit ideal të nxehtësisë. torit ku KVD e të cilit më shumë do të afrohet
Sot te motorët e nxehtësisë, lënda djegëse gjatë deri të KVD të motorit të nxehtësisë ideale. Kjo
djegëjes e zmadhon temperaturën e trupit punu- bëhet me zvogëlimin e fërkimit, domethënë zvo-
es të motorit deri në qinda, ose mija shkallë në gëlimi të humbjeve të nxehtësisë që pa dobi sh-
krahasim me rrethinën. Megjikthatë, shtypja e penzohet. Në këtë fushë edhe sot akoma mundet
trupit punues (gjithmonë ai është gaz) zmadho- të bëhen përmirsime. Motorët e nxehtësisë, tem-
het dhe ai kryen punë për llogari të energjisë së peratura e së cilës së ngrohësit dhe ftohësit janë
brendshme. Asnjë motor i nxehtësisë nuk mund T1=800K dhe T2=300K sipas (2) do të ketë vlerë:
të punon gjatë temperaturës së njëjtë të trupit
T1 T2
punues dhe rrethinës ku këtu luan rol të ftohë- K 100 % 62 %
sit. Kjo do të thotë gjatë kryerjes së punës te mo- T1
torët e nxehtësisë patjetër të vjen deri te dhënëja ndërsa te motorët real arrihet vetëm 35-40%.
e nxehtësisë prej më të ngrohët të trupave më të Sot, kur motorët e nxehtësisë i lëvizin automo-
ftSekoja
ohët. toplinska
Sekoja toplinska
ma{ina dobiva toplina od
bilat, traktorët, dizel lokomotivat, aeroplanet,
zagreanoto gorivo ma{ina
{to igradobiva toplina
uloga na greja~,od a
Çdo
Sekoja
Sekojamotor
zagreanoto
eden del i nxehtësisë
toplinska
toplinska
od
ma{ina
taa ma{ina
gorivo {to merr
igra
toplina nehtësi
dobiva
dobiva
uloga na prej
toplina
toplina lën-
od
greja~,
zadolìtelno od jaa anijet etj. detyra për zmadhimin të efikasitetin e
zagreanoto
dës delnagorivo
edendjegëse
zagreanoto taa{to
tëokolinata,
ngrohët
gorivo {to igra
që luanuloga
igra rolin
uloga na greja~,
greja~, aja
e ngrohësit,
na a
predava
eden del od
od
taa
toplina
toplina
zadolìtelno
naj~esto atmosferata
zadolìtelno jaja
motorëve të nxehtësisë kërkon edhe hulumtime
eden del od taa toplina zadolìtelno
kurse një pjesë e asaj nxehtësie patjetër t‘ia jep
predava na okolinata, naj~esto atmosferata
predava
predava na na okolinata,
okolinata, naj~esto
naj~esto atmosferata
atmosferata tjera të cilat dalin nga kujdesi më i madh i jonë
rrethinës, më së shpeshti atmosferës. për mjedisin ku jetojmë.
211
13. Termodinamika
Aspektet ekologjike të makinave të nxehtësisë Pak histori

Në kohën e sotshme përmirsimi i teknik i maki-
nave të nxehtësisë kërkon edhe hulumtime tjera
të cilat dalin prej kujdesit tonë më të madh për
mjedisin ku jetojmë.
Lëndët djegëse të motorëve me nxehtësi nuk gu-

xojnë të japin gazëra mbeturina që e helmojnë
mjedisin ku motorët punojnë. Kjo nuk guxon të
James Prescott Joule (1818 - 1889)
lejohet që të mundet jo vetëm njeriu por edhe
gjallesat të zhvillohen normalisht në topin Tokë- Xhuli ka qenë fizikan britanik. Është marrë me hu-
sor, dhe atë jo vetëm sot por edhe në të ardhmen. lumtime eksperimentale.Punimin e parë për eku-
ivalencën mekanike të nxehtësisë e ka dhënë në
Këto gaze shumë ndikojnë edhe në ndryshimin vitin1843. Në moshën 22 vjeçare e ka dhënë ligjin
e temprraturës së atmosferës, por me kët edhe të shumë të rëndësishëm përnxehtësinë të prodhuar
Tokës. Struktura e ndryshuar e atmosferës i shka- me rrymë elektrike, sot të njohur si ligji i Xhul-Lenc.
Njësia xhul për punë dhe energji e mban emrin e tij.
tërron efektet e topit Tokësor, pra mund të priten
ndryshime të mëdhaja klimaterike edhe jo në të
ardhmen e largët. Prej të gjitha këtyre shkaqeve,
përsosja e motorëve me nxehtësi kërkon anga-
zhim më të madh të shkencës.
1. Sqaro si do të jetë motori që do të punonte si Sadi Karno (Sadi Carnot, 1796-1832)

edhe Karneut, por në kahe të kundërtë; pikërisht, Sadi Karno është fizikan francez. Veprën e tij të njo-
gazi i gjendjes 1 të kalon nëpërmjet 4-3-2-1 (figu- hur për ciklusin, që sot e mban emrin e tij, e ka bo-
ra 3). Si do të jetë puna te motori ni këtillë? tuar në vitin 1824. Ka vdekur i nga kolera. Në bazë
të ideve të tija për teorinë e mekanikës të nxehtë-
2. Sa është koeficienti i veprimit të dobishëm të sisë Klauzius (1850) dhe B. Tomson Kelvin (1851) e
motorit të nxehtësisë ngrohësi i të cilit është në kanë vendosur parimin II të termodinamikës.
6200 C, kurse ftohësi në -200C?
(Përgj. 71,6%) Sqaroni rëndësinë e çdonjërit prej këtyre koncepte-
ve (Atje ku është e nevojshme përmend shembuj)
3. Temperatura e ngrohësit te një makinë reale e
nxehtësisë ngrohësi i së cilës është në 6200 C, kur- -procesi ciklik
se ftohësi në -200 C? -procesi i Karneut
(Përgj. 71,6%) -principi II i termodinamikë
-koeficienti i veprimit të dobishëm (KVD) të makinës
së nxehtësisë
-KVD i makinës ideale të nxehtësisë
-KVD i makinës reale të nxehtësisë
212
14. Fusha elektrike
14.1. MBUSHJET ELEKTRIKE. LIGJI këtë shkak mënjanohet. Madhësia e mënjanimit

PËR RUAJTJEN E MBUSHJEVE të mbushjes elektrike të sjellur.
E dim se mbushja elektrike e trupit të elektrizuar
Dy lloje të mbushjeve elektrike është për shkak të grimcave të cilat e ndërtojnë
pjesën më të imtët që i ka vetitë e njëjta të cili-
Prej më herët dihet se trupat e fërkuar tdo element kimik, atomit. Mjafton të shikojmë
tërheqin trupa tjerë. Themi se me fërkim trupat paraqitjen themelore skematike të ndërtimit të
elektrizohen. Ekzistojnë dy lloje të mbushjeve atomit.
elektrike (sasi elektrike). Trupat që janë të elektri- Sipas Radefordit, atomi është ndërtuar prej
zuar me mbushje të llojit të njëjtë, si edhe thuprat bërthamës atomike te e cila gjenden dy lloje të
e qelqit të elektrizuar të fërkuar me mëndafsh, grimcave: protone dhe neutrone, dhe mbështjel-
themi se mbajnë mbushje pozitive. Ndërsa tru- lësi i atomit te e cila lëvizin elektronat negativish
pat e elektrizuar me lloj të njëjtë të sasisë së së të elektrizuar. (kjo paraqitje për atomin, sipas
elektricitetit, si edhe thupra e ebonitit e fërkuar njohurive bashkohore, është shumë e rëndë, por
me leskë të leshit, ka mbushje negative. na do ta shfrytëzojmë për shkak të thjeshtësisë).
Me prekjen e trupit të elektrizuar mundet Protonet janë grimca poztivisht të elektri-
mbushjen e vet elektrike ta bart në tjetër trup ne- zuar, kurse neutronet janë neutrale. Grimcat te
utral. Këtë e quajmë elektrizim me prekje. bërthama e atomit fort janë të lidhura me ekzis-
Ndonjë trup a është elektrizuar ose jo, timin e forcave nukleare.Këto forca janë më të
mundemi të kontrollojmë nëpërmjet forcave të mëdhaja se forcat elektrike rezstuese ndërmjet
cilat paraqitzen ndërmjet trupave të elektrizuar. protoneve. Mbushjen që e kanë është ,mbushje
Ato janë forcat elektrike. më e vogël quhet mbushje elektrike lementare
Elektroskopi (fig.1) është instrument që (e).
shfrytëzohen forcat kthyese ndërmjet trupit një Po aq mbushje, por po-
lloj të elektrizuar. zitiv sipas shenjës, bart
vetëm numër të barabar-
koka e të të protoneve. Numri i
elektrometrit protoneve është i bara-
izolator bartë me numrin e elek-
troneve, prandaj: Atomi
trupi i elek
trometrit në tërësi është elektro-
Fig. 3. Paraqitja skemati- neutral. Elektronet dhe
ke e atomit dhe litiumit. bërthama mbahen te
fletë
përçuese
Numri rendor i tij te siste- atomi me forca elektri-
mi periodik është 3. Ai ka ke. Poashtu, elektronet
shkalla 3 protone dhe 3 elektrone te atomi janë shpërndarë
në shtresa.
Fig. 1 Elektroskopi. Ky instrument quhet edhe Ato elektrone të cilat janë te shtresa që janë më
elektrometër nëse trupi i tij është mbëshjtellur me të larguara prej bërthamës i quajmë eleketorne
mbështjellës metalik dhe mund të shërben për matje valente. Te atomi nuk mund të ketë më shumë se
sikurse do të tregohet më vonë. tetë elektrone valente. Elektronet valente janë më
dobët të lidhur me bërthamën e atomit, pra për
Kur koka e elektroskopit preket me trup të elek- shkak të beshkveprimit të jashtëm ato mund të
trizuar, fletët e tij janë elektrizuar një lloj dhe për kalojnë prej një atomi në tjetrin.
213
14. Fusha elektrike
i da bilo naelektrizirano telo e celobroen

Eksperimentet tregoj- N është numër
multipl i plotë. Domethënë,
na elementaren mbushje
elektri~en elek-
polne`.
në se me fërkim elek- A trike te e cila cilido trup i elektrizuar është multipl
kulon
i da bilo naelektrizirano telo e celobroen
trizohen dy trupa që numër i plotë i mbushjes elementare elektrike.Njësi
multipl na elementaren elektri~en polne`.
fërkohen. Poashtume B për mbushjen elektrike është kulon (shenja C).
kulon
fërkim mundësohet i Përkufizimin e tij do ta japim më vonë.
ashtuquajturi,,prekje Madhësia e mbushjes elektrike elementare është:
Fig. 3. Trupat A dhe В
e ngushtë“. Kjo do të duhet të fërkohen që të е = - 1,6 х10-19 С.
thotë se atomet e tru- elektrizohen. Zakon na zapazuvawe na polneìte
pave të gjenden në Ligji për ruajtjen e mbushjeve
largësi ndërmolekulare. Gjatë „prekjes së ngush- Gjatë trupave të elektrizuar vjen deri te
të“.„prekjes së ngushtë“ elektronet e një trupi Zakon na zapazuvawe na polneìte
zhvendosja e elektroneve. Nëse me krërë e kalojmë
mundet lehtë të kalojnë në tjetrën. Mendoni, disa herë flokun e thatë, lehtë-elektronet e lëvizshme
dukle shqyrtruar figurën 3, pse trupat duhet të prej fijeve të flokëve do të kalojnë mbi krërë, pra ai do
fërkohen që të elektrizohen. Si janë mbushtje e të të bëhet nеgativisht i elektrizuar, kurse fijet e flokëve
dy trupave që fërkohen. pozitivisht. Poashtu, mbushja elektrike e krërit dhe të
Bashkëveprimi
Elektri~noto elektrik është njëra prej
zaemnodejstvo fijeve të flokëve është e barabartë me madhësinë, por
tre bashkëveprimeve themelore në natyrë: e me shenjë të kundërt. Prej këtu mund të përfundohe:
gravitacionit, elektro e dobët dhe nukleare e fu-
Elektri~noto zaemnodejstvo Q Q1 Q 2 Q3 Q n .
qishme. Forcat elektromagnetike luajmë rol të
Algebarskata suma na polneìte vo izoliran
rëndësishëm në natyrë. Forcat elektrike, forcat e Shuma se
sistem algjebrike
zapazuva. e mbushjeve te sistemisistemot
Ako vo po~etokot i izoluar
fërkimit, forcat me të cilat mbahen atomet te mo- se sostoel od nenaelektrizirani trupa-
ruhet. Nëse në fi llim sistemi përbëhet prej tela,
lekulat, forcat me të cilat trupat e ngustë të cilët ve të elektrizuar,
Algebarskata
vkupniot polne` mbushja
suma e përgjithshme
na polneìte
e ednakov është e
na nula.vo izoliran
kanë ndërtim kristalor e ruajnë formën e tyre., sistem se me
barabartë zapazuva.
zero.. Ako vo po~etokot sistemot
se sostoel od nenaelektrizirani tela,
forcat me të cilat molekulat e lëngut e ruajnë vël- vkupniot Kypolne`
ligj është zakon
pasojë enadrejtpërdrejt
e ednakov nula.
za
e ne-
limin e tyre, forcat e tensionit sipërfaqësor dhe zapazuvawe na polneìte .
utralitetit dhe quhet ligji për ruajtjen e mbushje-
shumë forca tjera me të cilat jeni hasur deri më ve. Ai vlen në të gjitha proceset e deritanishme
zakon zatë
tani, ka natyrë elektromagnetike. njohura
zapazuvawetë Tokës
na dhe tëë
polneìte
Sprovodnici i izolatori gjithësisë.
.
Forcat elektromagnetike me të cilat bash- Përçuesit dhe izolatorët
këveprojnë grimcat e elektrizuara janë shumë të Nëse me pllakë metalike të mbajtzur me
mëdhaja. Ato janë shumë të mëdhaja, shumë më Sprovodnici i izolatori
mbajtës izolues lidhen të dy elektroskopat, prej të
të mëdhaja se forcat e gravitacinit.Megjithatë, ve- cilëve i majti është elektrizuar, kurse i djathti jo
primi i forcave elektromagnetike ndërmjet trupa- (fig. 4), mënjanimit do tu bëhen të barabarta. Si e
ve zakonisht janë elektroneutrale.
Makroskopsko telo e naelektrizirano, komentoni këtë?
ako imaTrup makroskopi
vi{ok është ipolneì
na elementarni eketrizuar,
od Provën përsëritni, ashtu që në vend të
nëseMakroskopsko
eden ka tepricë të mbushjeve
znak. elementare
telo e naelektrizirano, prej thuprës metalike, do të përdorni thupër qelqi ose
një shenje.
ako ima vi{ok na elementarni polneì od vizor plastik. Në këtë rast elektroskopi i majtë do
Duke pasur parasysh se elektronet janë
eden znak. të ngel i elektrizuar, kurse i djathti jo. Nëse ekspe-
grimca të cilat mund ta lëshojnë atomin, trupi rimentin e bëni me thupër druri, përsëri munde-
negativisht i elektrizuar ka tepricë të elektroneve, ni të vjen deri te barazimi i mënjanimeve, por në
ndërsa trupi pozitivisht i elektrizuar ka mungesë kohë më të gjatë. Çka përfundoni?
të elektroneve, domethënë tepricë të mbushjeve Trupat nëpër tësprovodnici
cilët është e mundshme
të elektroneve, përkatësisht
elektri~en polne` na koe lëvizje shumë të shpejtë të grimcave të elektrizuar
Q r Ne (1)
(këtu elektrone) quhen përçuesë. Të atillë janë të
sprovodnici
gjithë metalet.
elektri~en polne` na koe
214
14. Fusha elektrike
izolator
metal
Fig. 4
Ekzistojnë edhe trupa te të cilët lëvizja e grimcave Prej njërës anë prekni trupin me thuprën e elek-
të elektrizuar pothuajse në përgjithësi nuk ekzis- trizuar prej tjetrës trupin me topin e lavjerësit
ton, ato janë izolator (dielektrik). (fig.5). Si do të përfundojmë trupi a është përçues
Por ekzistojnë edhe trupa të atillë te të cilët ekzis- ose izolator?
ton lëvizje, por ajo është shumë e ngadalshme. Sqaroni rëndësinë e çdonjërit prej këtyre koncepte-
Elementet te të cilët përçueshmëria është e ve (Atje ku është e nevojshme përmend shembuj)
pjesërishme, quhen gjysmëpërçues.
-elektrizimi -proton
-atomi -neutron
1.Si thotë ligji për ruajtjen e mbushjeve? -elektron -forca elektrike
2.Zakonisht gjatë elektrizimit me fërkim shfry- -elektrizimi gjatë pre- -elektroskop
tëzohen trupat të cilët janë izolatorë. Çka mendo- kjes -ligji për ruajtjen e
ni a është e mundshme të elektrizohen edhe topi -bashkëveprimi elek- mbushjeve
metalik? tromagnetik -përçuesë
-mbushje elektrike ele- -izolatorë
mentare -gyjsmëpërçuesë
14.2. LIGJI I KULONIT
Pjesa e elektromagnetizmit që i studion dukuritë

e trupave të elektrizuar te të cilët mbushjet janë të
Fig. 5 qeta quhet elektrostatikë. Për në fillim do të su-
pozojmë se trupëat e elektrizuar gjenden në va-
3.Elektrizoni me fërkim vizorin tuaj. Fërkoni me
kuum.
letër. Kontrolloni se si është elektrizuar. Mendoni
Ligjin themelor të elektrostatikës eksperimentalis-
se si atë do ta bëni, në disponim e keni thuprën e
ht e ka futur fizikani françez Sharl Kulon në vitin
eboniti dhe leckën e leshit.
1785 .Ligji i Kulonit e jep forcën me të cilën bash-
këveprojnë dy mbushje pikash. Ato janë mbushje
4.Që të kontrolloni cilat trupa janë përçues, por
të trupave dimensionet e të cilave janë eleminuese
cilët izolatorë, veproni në këtë mënyrë. Bëni një
në krahasim me largësitë ndërmjet tyre.Topa të
„lavjerës elektrik“. Varni te peri i najllonit top prej
vegjël të elektrizuar, dimensionet e të cilave janë
stiropori (ose top prej bozeli). Trupi natyrën e të
shumë të vogla prej largësive të tyre të ndërm-
cilit e hulumtojmë vendosni mbi dy gota të qelqit.
jetshme, mund t‘i llogarisim për mbuishje pikash.
215
14. Fusha elektrike
por kjo është konstanta shumë e madhe. Konstanta

e gravitacionit është numër shumë i vogël. (Kujtohu
Nm 2
G 6,67 10 11
kg 2 . Për shkak të kësaj force të
gravitacion it vjen në shprehje vetëm në rastin kur
M masat janë të m ëdhaja, ndërsa forcae Kulonit ka
vlera të rëndësishme kur mbushjet janë të rendit të
mijëtat ose të njëqindmijëtat pjesë të kulonit. Ligji i
Kulonit shkruhet të ashtuquajturën formën e raci-
onalizuar, sipas së cilës në vend të konstante k futet:
P 1
k
4SH 0
(2)
L
T2
T1 1 C2
ku H0 8,85418 10 12
4Sk Nm 2
Fig. 1 Ligji i Kulonit për matjen precize të forcave. quhet konstanta elektrike ose konstanta dielek-
Te fija e hollë metalike M është varë lev i izoluar L në trike në vakuum. Kjo konstante është njëra prej
njërin skaj të të cilit është topi metalik i elektrizuar T1
konstanteve universale në fizikë dhe zakonisht
kurse në tjetrin kundër peshë P. Matet forca e bashkë-
veprimit ndërmjet topit T1 dhe topit tjetër të elektrizu- nuik shprehet në në njësitë e sipërme por në një-
ar me dimensione të barabarta Т2. simnë F/m, që më vonë do të sqarohet
Kuloni ka shfrytëzuar terazinë e torzionit (fig. 1) dhe ka Q2
ardhur deri te këto përfundimet: -madhësia e forcës për
bashkëveprim (refuzimi ose tërheqja) është në propor-
cion të drejtë me madhësitë e mbushjeve Q1 dhe Q2 dhe Q1 Æ
r
madhësia e forcës është në proporcion të zhdrejtë me Æ
r0
katrorin e largësisë r ndërmjet trupave të elektrizuar.
Nëse kjo shkruhet në formë të ligjit, fitohet Fig. 2
Q1Q2 Me vendosjen e fillimit të koordinatave referen-
F k . (1) te në njërin prej trupave, për shembull trupi 1,
r2 atëherë vendpozita e trupit të dytë pikash të elek-
Te ky barazim hynë konstanta e proporcionalite-
trizuar është përcaktuar me vektorin r (fig. 2), pra
tit k. Në sistemin ndërkombëtar të njësive matëse,
ligji i Kulonit për forcën në formën vektoriale me
kjo konstante është:
të cilën mbushja e parë vepron mbi të dytin sh-
Nm 2 kruhet:
k 8,9875 10 9 # 9 10 9 &
C2
.
1 Q1Q2 &
Ligji i Kulonit sipas formës së tij ësh- F r0 (3)
4SH 0 r 2
të i ngjashëm me ligjin e Njutnit për gravi-
tacionin. Megjithatë, derisa forcat e gravi- ku r0 është vektor me madhësi 1, të orientuar një
tacionit ndërmjet trupave gjithmonë janë lloj si vektori r. Nëse mbushësit Q1 dhe Q2 janë
tërheqëse, forcat elektrostatike mund të jenë të njëllojtë, forca refuzohet, e orientuar me drejti-
tërheqëse dhe refuzuese. Edhe kon stanta k e min dhe kahen e rreze vektorit. Nëse mbushësit
Kulonit është e ngjashme me konstanten e gra- janë të ndryshëm Q1Q2< 0, te formula (3) do të
vitacionit G te ligji i Njutnit për gravitacionin, paraqitet shenja ,,-’’ . Atëherë forca e është
216
14. Fusha elektrike
tërheqëse dhe kahja e saj është e kundërt me rreze tel metalik të izoluar, e cila në sakajin e sipërm
vektorin r është lidhur me polin negativ të burimit të ten-
Mendoni, se si është orientuar forca me të sionit prej 100 000 V. Poli pozitiv i burimit dhe
cilën mbushja e dytë vepron mbi të parin (Duke faqeve të oxhaqeve me tokëzimin. Kështu ndërm-
pasur parasysh ligjin e tretë të Njutnit). jet telit dhe faqeve krijohet fushë elektrike shumë
Provat tregojnë se forca e bashkëveprimit e fuqishme. Pasi teli është nën tensionin e lartë
ndërmjet dy mbushjeve nuk ndryshon nëse sillen negativ, prej saj rregullisht dalin elektrone. Te
edhe mbushje tjera. fusha e fuqishme ato nxitojnë, takohen në grimca
Kështu, nëse në afërsi të mbushjes Q sil- të tymit dhe i jonizojnë.
len mbushje -Q1 dhe -Q2 forca e rezultantes ku
cila prej këtyre dy mbushjeve do të vepron mbi
gazëra të
mbushjen Q përcaktohet si shumë vektoriale e
  pastra e
forcave F 1 dhe F 2 me drejtim të rrezevektorëve r1 lëshojnë
dhe r2 dhe kahen të përcaktuar prej mbushjeve oxhakun
(këtu janë forcat tërheqëse) (fig. 3):
& & &
F F1 F2 . (4) tension i
Nëse te mbushja Q veprojnë N mbushje tjera pi- lartë pluhura
kash, forca e Kulonit në sumë mbushje do
Kulonovata ta fitoj-
sila na të elektri-
pove}eto polneì
më në me mbledhjen e vektorëve të të gjitha for- gazëra pluhuri zuara të
cave. Poashtu, çdonjëra prej forcave e përcakton hyjnë në oxhak tymit te
me ndihmën e ligjit të Kulonit (barazimi 3). faqet
Æ
F
Q1 Q2
- - Fig. 5
Æ
r1 F Pyetje. detyra, aktivitete
1 r2 Pra{awa, zada~i, aktivnosti
Æ
F2 1.Njehjsoni sa mbushje elektrike (elektrone) ka
+ trup negativisht të elektrizuar me mbushje prej
Q
një kuloni. (Përgj. 6,25.1018 е)
2.Elektroni refuzohet prej trupit të elektrizuar me
Kulonovata sila moè Fig. 3 da n za{titi od
ndonjë forcë. Sa do të ndryshon forca refuzuese
industriska ~ad.
Forca e Kulonit mund të na mbrojë prej tymit mbi elektronin kur ai do të largohet në largësi tre
industrial. herë më i madh?
Fabrika të ndryshme të cilat punojnë në qy- 3.Sa është forca me të cilën protoni prej atomit të
myr ose cementara me hedhjen e gazërave rregullisht hidrogjenit vepron mbi elektronin. Të merfret se
lëshon pluhura të imtë tymi të cilat e ndotin ajrin largësia mesatare ndërmjet këtyre grimcave është
elektrostati~ki filter 5,3 nm.(Përgjigje: F= - 8,2.10-8 N. Shenja „-“ tre-
dhe mjedisin të objeketev të atilla industriale.
Me filter elektronik skema e thjesht e të cilës gon atë se forca është tërheqëse).
është dhënë në fig. 7, është vendosur te oxhaqet e ob- 4.A mund të ekzistoj mbushje prej Q=1,7.10-19
jekteve të këtilla industriale, mundet krejtësisht mirë С? Shembull detyrë
Primer zada~i
të pastrohen gazërat prej prej pluhurave të imtë. 5.Dy topa me mbushje të njëjtë prej nga 100 е (е ësh-
Te ne filtra të këtillë kanë cementara- të mbushje elementare e elektronit) gjenden në lar-
Shkup KE - Manastir, dhe FENI-Kavadar. gësi prej 10 cm. Çfarë force ekziston ndërmjet tyre?
217
14. Fusha elektrike
Zgjidhje:Është dhënë 14.3.

14.3.ELEKTRIZIMI
ELEKTRIZIRAWE NËN NDIKIM POD
Nëse VLIJANIE
në afërsi të trupit të elektrizuar gjendet
Q1=Q2=16010-19 S Kërkohet:
Se bara: F=? trup neutral, ai do të jetë i tërhqeur. Para shumë
r=0,1 m
se 2500 vite Talesi prej Mileti ka vërejtur se copë
100 10 19100 10 19
F 9 10 9 2,304 10 22 N e qilibari e fërkuar tërheq sende të imta të cilat
0,12 gjenden në afërsi të tij. Talesi këtë veti të trupave e
6. Njehso forcën rezultante me të cilën mbushjet ka quajtur elektrizim. Pse trupat neutral janë tër-
Q1dhe Q2 veprojnë mbi mbushjen Q3 (fig. 6) hequr prej të elektrizuarit?
Influenca elektrike (induksioni)
Q 1=- 5PC Q 3=+3PC Q 2=- 4PC
Nëse në afërsi të trupit të elektrizuar sillet trup
tjetër përçues (thupër metalike), te trupi i dytë do
Elektrostati~ka influenca (indukcija)
30 cm 20 cm të vjen deri te ndarja e mbushjeve dhe pjesa prej
trupit që është pranë trupit të parë do të elektrizo-
Fig. 6 het prej tij, kurse pjesa më e largët të njëllojtë (shi-
ko fig. 1). Dukuronë e quiajmë influenca elektro-
Zgjidhje: Është dhënë Kërkohet:F=?
F=?
6 6
statike (induksioni). Nëse thuprën të elektrizuar,
Q1 5 10 C ; Q2 4 10 C dhe
А e largojmë, trupi B do të bëhet përsëri neutral
Q 31 3 10 6 C ; r1 0,30 m dhe r2 0,20 m
Te mbushja Q3 veprojnë dy forca. (fig. 8a) elektrostati~ka influenca (indukcija).
B metal
Q 1=- 5PC Q 3=+3PC Q 2=- 4PC
x A
F 13 F 23 izolator
& & &
F F13 F23 ,
Fig. 1
pasi rreze vektorët janë kolinear, forcat jan ë me drej-
tim të njëjtë,por kahe të kundërt Pra mund të shkruhet
F = - F13 + F23. Pasi :
Duke pasur parasysh atë që e dim se shnpërn-
5 10 6
3 10 6 darja e mbujshjeve në realitet domethënë lëvizja
F31 9 10 9 1,5 N dhe elektroneve prej një vendi në tjetrin, kjo dop të
0,3 2
4 10 6 3 10 6 thotë se gjatë afrimit të thuprës të elektrizuar po-
F32 9 10 9 2,7 N ,
0,2 2 zitivisht ka ardhur deri te lëvizja e elemektroneve
atëherë F=1,2 N. te trupi B prej të djathtës nga e majta. PPrandaj
Me zëvëndësimin e vlerës numerike te pjesa e djathtë prej trupit B ka më shumë mbushje
F2 = Fx2 + Fy2 për forcën fitojmë: F=64,5N. pozitive.
Eksperimentin që e realizuam sipër e përshkru-
Jepni rëndësinë e këtyre koncepteve themelore. am ta bëjmë me ndihmën e dy topave të barabartë
Atje ku është e nevojshme përmend shembuj. metalik, të vendosur mbi izolatorin mbajtës (fig.
2). Roli i trupit B tani e luajnë të dy topart e afru-
-mbushje pike -forca e Kulonit ar. Dhe prandaj me afrimin e trupit A deri te ato
-ligji i Kulonit -forca e Kulonit prej më topi i djathtë do të elektrizohet pozitivisht, prej të
-konstanta elektrike mbushje pikash majtës nga e djathta. Ka a rdhur deri te lëvizja e
-konstanta dielektikr -filteri elektrostatik elektroneve prej topit të djathtë nga i majti.
në vakuum
218
14. Fusha elektrike
B troskopit kfryen tokëzim dhe elektrizohet

mbushja e pa likdhur pozitive prej fletëve. Pas-
taj gishti largohet. c) Kur do të nxirret provuesja,
A mbushja negative tregon mënjanim të barabartë
sikurse te rasti а). ç) Kur do të përket provuesja
deri te elektroskopi vjen deri te elektrizimi.
izolator
Fig. 2
Në rastin e këtillë të dy topat mundet në mënyrë
të përhershme t‘i elektrizojmë të dy topat nëse ve-
projmë në këtë mënyrë: akoma është afër trupi A,
topat shpejt t‘i ndajmë dhe menjëherë topin A ta
largojmë. Me prekjen e veçantë të topave me elek-
troskop të dhënë mund të bindemi se mbushjet
e të dy topave janë pikërisht të atillë, sikujrse që
supozuam (fig. 2).
Megjithatë, në vend të ndarjes së topae, mund Fig. 4
të veprojmë edhe ndryshe. Deri sa është akoma Induksioni elektrostatik luan rol të rëndësishëm
afër, trupi A, cilido prej topave ta prekim me gis- në natyrë. Ajo paraqitet në[ kolhën e vetëtimave
ht, Atëherë mbushjet e njëllojta të të palidhura (fig. 4). Pjesët e poshtme negativisht të elektrizu-
elektrizohen me mbushje prej tokës. Të dy topat ar të reve indukojnë elektrizim pozitiv të sendeve
do të ngelin të elektrizuar me mbushje të llojit të prej sipërfaqes së Tokës ose prej elektrizimit me
ndryshëm prej mbushjes së thuprës. Gjatë in flu- induksion ndërmjet reve të ndryshme,Ndërmjet
encës elektrostatike trupat që elektrizohen kanë reve dhe Tokës ose ndërmjet pjesëve të ndryshme
mbushje të ciklat janë ndërmjet veti të barabafrta të elektrizuar të reve paraqitet zbrazja atmosferi-
(të ndryshme skpas shenjës) dhe të barabarta si- ke, ngjashëm sikjurse xixa, e përcjellur me dritë
kpas mbushjes së trupit që e shkakton influenca. që e quajmë vetëtimë. Zëri që paraqitet është i
Kjo është vëftetuar ekspoerimentalisht. Në pjesën zhurmshëm. Nëse zbrazja është krijuar ndërm-
e zbrazët të një topi, është vendosur koka e një jet resë dhe ndonjë objekti të sipërfaqes së Tokës,
elektroskopin dhe provojmë cikli top është elek- themi se te ai objekt ka rënë rrëfeja.
trizuar dhe e realizojmë provën te fig. 3
a) b) c) ç)
Fig. 3 Fig. 5. Me aktivizimin e makinës së influencës të
Eksperimenti prej fig. 3 këlshtu relizohet nën а) dy poletg e saj elektrizohen deri te tensione të larta,
Nën ndikimin e tpit të elektrizuar me provuesen, kështu që ndërmjet tyre mund të parfaqitet xixë (te
koka e elektroskopit dhe fletëve janë të elektrizu- fotografia djathtas) Duke shfrytëzuar dukujrinë e
ar me mbushje të kundërt, b) me prekje të elek- elektrizimi
219
14. Fusha elektrike
Me shfrytëzimin e dukurisë induksionik elektrol- ose molekulave, pra ajo bëhetz m ë shumë nega-
statik dhe dukuria elektrizim me fërkim është e tive (ose pozitive) se sa ana tjetër (fig. 7b).Atomi
mundshme të fiktohen shumë trupa të elektrizu- ose molekula polarizohen. Dukurinë e quajm po-
ar.Atë e mjundëson iknstrumenti të cilin e quaj- larizim. Molekujlat ose atomet bëhen dipol elek-
elektri~na polari-
më maqina elektrostatike e influencës (fig.5). trik elementar të vogla (fig. 7).
zacija.
elementarni elektri~ni dipoli
Polarizimi elektrostatik
Elektrostati~ka polarizacija
+ + -
Elektrizimi nën ndikim nuk është veti
vetëm e përçuesëve. Edhe izolatorët janë elektri- a)
b)
zuar kur do të gjenden në afërsi të trupit të elek-
trizuar. Eksperimenti vijues do të na b ind në atë.
Në afërsi të copës së vogl të qelqit që
është varur (ose plastike) MM‘ sillet topi metalik
i elektrizuar
r (fig.6). ( ) c)
Fig. 7. Të gjitha atomet ose molekulat në afërsi të
sipërfaqeve nga dhe prej trupit të elektrizhuar bëhen
të elektrizuar. Mbushjet siopërfaqësore të anëve të
A
+ kndërta janë të barabarta sipas madhësisë, por të
M M’
+ + kujndërta sipas shenjës
+
Tani ështgë e qartë se pse trupat e elektrizuar i
tërheqin neutralët.
izolator Trupat neutral elektrizohen nën ndi-
Fig. 6 kim. Poashtu, ato polarizohen ashtu që pjesët
Copa e qelqit do të vendoset në kahe të me mbushje të llojllojshme janë më afër burimit,
rrezes të topit të elektrizuar, Në pamje të parë du- se sa me mbushje të njëjtë. Në pajtim me ligjin
ket njëjtë sikurse te rasti kur te peri i izoluar do të e Kulonit, forcat tërheqëse ndërmjet trupit dhe
varim thupër prej përçuesi . Pjesa e thuprës MM‘ burimit janë më të mëdhaja (largësia ndërmejt
që gjendet afër deri te topi është elektrizuar nega- mbushjweve të llojllojshme është më e vogël) prej
tivisht, kurse pjesa më e larfguar me mbushje, me atyre që refuzohen. Trupi si tërësi tërhiqet.
të njëjtën shenjë sikurfse edhe te topi A. Duhet të përmendet se disa dielektrik
Pasi izolatgorët janë trupa te të ciklët njuk kanë molekula te të cilët mbushjet nuk janë të
ka (ose, më saktë i ka në shumë njumër të vogë) shpërndarë njëtrajtësisht. Molekulat e tyre janë
griumcat e lira të elektrizuara, kjo do të thotë se dipole elektrike.
elektri~ni dipoli.
te ato nuk është e mujndshme lëvizje e lirë e elek- Me dipol elektrik nënkujptohet sistemi
troneve. Si ta sqarojmë sjelljen e thuprës MM‘? prej dy të njëjtëve sipas madhësisë, mbushje të
Në vend të lëvizjes së lirë të mbushjeve, llojlloljshme, të vendosur në largësi të vogël:.
ted izolatorët vjen deri te rigrupimi i grimcave
të elektrizuara te atomet, përkatësisht moleku- Pyetje, dedgtyra, aktivitete
lave. Te numri më i madh i izolatorëve qendra
e resë elektronkike (të shënuar me ngjyrë të kal- 1.Në disponim keni copë lecke prej leshi dhe
tër në fig 7a) puhitet me bërthamën pozitive te thupër të ebonitit.A do të mundeni topi metalik
atomi. Por nën ndikimin e trupoit të elektrizuar të dhënë ta elektrizoni pozitivisht?
elektronet janë rigrupuar në njërën anë të atomit 2.Sqaroni eksperimentin nga fig. 8.
220
14. Fusha elektrike
elektrizuar e quajmë pole.

elektri~no burim të fushës elektrike
Nëse mbushjet janizvorë të qeta, themi se atë janë
na elektri~noto bu-
pole
pe
najloni rim të fushës elektrike. Për tani na do të mbështe-
elektrostati~ko
temi pikërisht pole
në fushat e atilla.
prekje
A1 B Me eksperiment tregohet se nëse në afërf-
si të ndonjë burimi të fushës elektrike sillet tjetër
Fig. 8. В është thupra e ebonikti e fërkuar me leckë
trup me ndonjë forcë me mbushje Qpr; burimi i
të leshit. Shqyrtoni çka ndodh me topin kur B do
t‘i afrohet, pëasi më shumë i afrohet pas prekjes me fushës do të vepron në te trupi i sjellur me ndonjë
gisht, si dhe pse pas prekjes së tyre reciproke topi i forcë.. Është treguar se forca me të cilën burimi
aluminit largohet prej thuprës së elektrizuar vepron mbi mbushjen e sjellur varet prej asaj ku
gjendet mbushja e sjellur, si është burimi i fushës,
3. Realizoni këtë eksperiment: merrnik gyp plas- por prej asaj sa është madhësia e mbushjes së futur.
tik, për lëng të paketuar në letrën e ambalazhës. Që të futet madhësia fizike e cila do ta përshkruan
Grisni letrën nga njëra anë dhe shumë herë atë fushë në pikën e dhënë, forca me të cilën fusha
fërkoni gypin duke futur dhe duke nxjerrë prej vepron mbi mbushjen provuese të futur shkruhet:
brendësisë së mbështjelëse së letrës. Pastaj nxirrn & &
i gypin dhe afroni deri te muri i dhomës.Çka do F Qpr E . (1)
të ndodh? Sqaroni eksperimentin.
Eksperiment të ngjashëm mnd të bëni Te ky barazim e futëm

madhësinë fizike
me balon të fryerë të frkuar për qilimi tuaj. madhësia fizike vektoriale E - fuqia
ja~ina e fushës elek-
na elektri~noto
trikke
pole (që shpesh, shkurtimisht quhet, ,,fusha
elektri-
Jepni
Dajterëndësinë e këtyrenakoncepteve
go zna~eweto slednive themelore.
osnovni ~no pole
elektrike“). Kjo madhësi nuk varet prej asaj sa
poimi.
Atje ku është e nevojshme përmend shembuj. i
Tamu kade {to e potrebno poso~ete është mbushja provuese Qpr. Fuqia e fushës elek-
primeri
-influenca -vetëtima trike varet vetëm prfej burimit të fushës (sa është
elektgrike -rrëfeja mbushja si dhe prej asaj çfarë është shpërndarja)
-dipili elektrik -polaritimi elektrik dhe prej vendpozitës së pikës në të cilën na in-
-elektrizimi i përhershëm -dipoli elektrike tereson fusha.Te pikat e ndryshme fuqia e fushës
me influencë elementar
elektrike është e ndryshme. Nëse te formula (1) e
-zbrazja atmosferike
shkruajmë në këtë formë:
&
14.4. FUSHA ELEKTRIKE. VIJA E & F
FORCAVE ELEKTRIKE E (2)
Qpr
14.4.
Fuqia e ELEKTRI^NO
fushës elektrike POLE.
ELEKTRI^NI SILOVI Mjnd të jepez ky përkufizim të kësaj madhësie
Forcat elektrike paraqiten ndërmjet tru- fizike
pave LINII
të ckilët janë në kontakt njëri me tjetrën, Fuqia e fushës
Ja~inata elektrike te pika
na elektri~noto e dhënë
pole prej fush-
vo dadena to~-
por gjithashtu
Ja~ina edhe ndërmjet
na elektri~noto trupave të cilët nuk
pole ka od poleto e opredelena so silata so
ës është përcaktuar me forcën me të cilën fusha koja
janë në kontakt. Tani më e kemi të njohur se poleto dejstvuva vrz pozitiven edini~en
vepron mbi mbuishjen njësi pozitive të sjellur në
polne` donesen vo taa to~ka.
ndërmjet trapave me masë ashtu veprojnë edhe atë pikë.
forcat e gravitacionit. Themi se rreth trupit me Prej barazimit (2) mund të futet njësia
masë të caktuar paraqitet fusha e gravitacionit. për matje të fuqisë së fushës elektrike. Nëse te fu-
Ngjashëm, në hapësirë mund të jepet përkufizi- sha elëektrie vepron me forcë prej një njutni (1N)
mi për këtë madhësi fizike: rreth çfarëdo trupi të mbushjes pikash prej një kuloni
të elektrizuar krijohet fushë elektrike. Trupin e
221
14. Fusha elektrike
pozitiv (+1С) të vendosur në pikën e dhënë, o

o
atëherë në atë pikë do të ekziston fushë me mad- E E3
x3
hësi një njutn në kulon (1 N/C). Përmendim se në
SI kjo njësi shpesh shprhet si volt në metër (V/m), o + o +
E E x1 x2
Forca me të cilën bashëveprojnë dy mbushje pi- o o
E1 E2
kash është përcaktuar me ligjin e Kulonit. Nëse o
burimi i fushës Q1 e shënojmë me Q, kurse E
a) o
mbushja Q2 e llogarisim për mbushje provuese E c)
Qpr, Ligji i Kulonikt mund të shkruhet si: b) o - o
E E
& 1 QQpr & o
F r0 E
4SH 0 r 2
Fig.2.а) Fusha elektrike e mbushjes pozitive pikash
kurse për fuqinë e fushës të krijuar prej mbushje- në vende me largësi të barabarta, b) Fusha elektrike e
ve pikash fitohet mbushjes negative pikash në vende me largësi të ba-
* rabartë, c) Fusha elektrike e mbushjes pozitive pikash
& F 1 Q &
E r0 (3) në vende me largësi të ndryshme
Qpr 4SH 0 r 2
Te fig 1 janë dhënë shenjat e përdorura te relacio- Sikurse shihet prej relacionit (3) dhe fi-
net (3) për fushën te pika M. gurës 2c madhësia e fushës elektrike të mbushjes
Për të gjitha pikat me largësi të barabarta, fuqia e pikash zvogëlohet me katrorin e largësisë. Fusha
fushës elektrike ka madhësi të tënjëjtë dhe është nuk është hоmogjene. Është treguar se sfera e
orientuar radialisht sikurse edhe forca, Prandaj elektrizuar njëtrajtësisht në hapësirë rreth saj
është fushë radiale. krijon fushë njëlloj sikurse mbushja pikash, të
barabartë me mbushjen e sferës, të vendosur në
o o qendrën e saj.
E F Principi i superpozicionit. Fusha e pajtueshme
Mx Shpesh fusha nuk është krijuar prej një
+Qpr mbushje pikash, por prej shumë (për shembujll
o
r n) fusha pikash. Në rastin e këtillë të fushës elek-
Q o & 1 Q & trike të pajtueshme, nëse në pikën e dhënë fuqitë
+ r0 E r0
e &fushave
4SH r 2 & & të &krijuara prej atyre mbushjeve janë
E1 , E 2 , E3 E n , fusha e rezultantës fitohet si shu-

Fig.1 Fusha elektrike E e mbushjes pozitive pikash më e tyre vektoriale
te cilado pikë M gjithmonë është orientuar në kahen & & & & n &
¦ Ei

e rrezevektorit r njëlloj sikurse forca F me të ciklën E E1 E 2 E n (4)
mbushja Q vepron në mbushjen provuese Qpr. i 1
n &
Kahja e fuqisë së fushës elektrike është prej bu- (Shenja ¦ E i (sigma) domethënë shumë)
1
rimit të fushës, nëse bujrimi ështël pozitiv, por Mbledhja e këtillë e fushave quhet princi-
nga burimi, nëse mbjshja e tij është negativ (fig. pi i superpozicionit. Ai princip eksperimentalisht
2а dhe 2b). është vërtetua.
Megjithatë, më së shpeshti fusha elektrike
është krijuar prej trupit të elektrizuar, që mund
të pranon forma të ndryshme. Mbushja e trupit
zakonisht e llogarisim për shumë prej shumë
222
14. Fusha elektrike
mbushjeve pikash dhe pastaj përsëri shfrytëzohet

relacioni (4). Fusha e këtillë është e pajtueshme, A B
dhe njehsimi i saj është e mu- o o o o o
ndshme vetëm për numër të ras- EB EA x
EA EB EA
+ - x x
+
+
-
-
teve të caktuara, kur bëhet fjalë N M EoB N’
+
+
-
-
për trupa të rregullt gjeometrik.
+ - + -
+ -
+
+
-
-
Fusha elektrike homogjene EM= EA+EB = 2EA=V/H0
+ - Eksperimentget dhe teoria tregoj- Fig 4. Ndërmjet pllakave të elektrizuara të ndryshme
+ -
në se në afërsi të rrafshit shumë të fushat mblidhen, ndërsa majtas dhe djathtas prej tyre,
Fig. 3 madhe ( teorike e pafundshme), që te pikat N dhe N‘, fushat janë të barabarta me zero.
është e elekkrtizuar e njëtrajtshme,
krijohet fushë homogjene. Ajo është fushë madhë- Vijat e forcave elektrike
sia e së cilës, kahja dhe drejtimi në çdo pikë janë të
pandryshueshme, Madhësia e kësaj fushe varet prej Fusha elektrike si vektor tani më ne e tre-
dendësisë sipërfaqësore të mbushjes (), e përcak- gojmë në figurat 2 dhe 3. Shmë më të qartë fusha
tuar ndërmjet mbushjes Q dhe syprinës S të rrafshit elektrike mund të jetë paraqitur me ndihmën e
të dhënë: Q vijave të forcës elektrike (fig. 5).
V (5)
S
Fusha elektrike e krijuar në afërsi shumë
të madhe njëtrajtësisht e elektrizuar është homo-
gjene, e orientuar në drejtim normal të rrafshit
edhe sipas madhësisë së përcaktuar me
Fig. 5
V Q
E (6) Vijat e forcave elektrike tangjenta e së ci-
2H 0 2H 0 S lës janë vija të paramenduara në cilëndo pikë të
Vektori i fushës E është orientuar norma- saj puthiten me drejtimin dhe kahen e vektorit të
lisht prej rrafshit, nëse ai është pozitivisht i elektri- fuqisë së fushës elektrike, por sipas të cilave prej
zuar, por nda asaj, nëse është negative e elektrizuar. gjendjes të qetësisë do të lëviz mbushja pozitive
Dy rrafshe të elektrizuara me dendësi të provuese elektrike.
barabarta sipërfaqësore (fig.3), por të kundërta
sipas shenjës, gjithashtu, krijojnë fushë homogje-
ne madhësia e së cilës është dy herë më e madhe,
që është e qartë prej fig. 4.
Madhësia e fushës elektrike ndërmjet dy pllakave
të elektrizuara njëtrajtësisht është dhënë me rela-
cionin a) b) c)
V Q
E (7) Fig. 6. а) Vijat e forcave elektrike rreth mbushjes po-
H0 H0S zizive pikash b) Vijat e forcës elektrike rreth mbushjes
negative pikash c)Vijat e forcës elektrike rreth dy
ku Q është mbushja, S syprina e pllakave, kurse 0 mbushjeve të ndryshme. Të gjitha vijat qëndrojnë në
është konstnata dielektrike në vakuum. rrafshin e vizatimit
223
14. Fusha elektrike
Te figura 6 janë dhënë vizatimet e vijave të for- Me vendosjen e pjesëve të vogla të imta
cës të disa fishuave konfigurative. Sikurse mund prej fijeve ose grimcave tjera (griz) në vaj mund
të shihet prej kësaj figure, vijat e forcës elektrike të bëhen fotografi të vijave të forcës elektrike ku
fillojnë me vendet ku gjenden mbushjet poziti- gjatë konfiguracioneve të ndryshme të fushës . Te
ve, por mbarojnë atje ku mbushjet janë negative. fotografia e figurës 7 janë dhënë kështu vijat e for-
Atje ku vijat e forcës elektrike janë më të dendura, cave elektrike të dhëna.
fusha është më e fuqishme. Te fusha homogjene Pra{awa, zada~i, aktivnosti
(fig. 3) vijat e forcës elektrike janë të drejta, të ba- Pra{awa,
Pyetje, detyra,
Pra{awa, aktivitete
zada~i,
zada~i, aktivnosti
aktivnosti
rabarta të dendura.
Pasi në çdo pikë prej fushës, në të cilën 1.Në fushën e mbshjes pikash te ndonjë pikë P
Ez0, kalon vija e forcës, nuk është e mundshme janë sjellur mbushje provuese të ndryshme pi-
tlë vizatohen të gjitha, prandaj, sipas marrëveshjes kash: Q pr= +3 C; Q pr= -1 C; Q pr = + 10 C.
vijat e forcës vizatohen ashtu, që dendësia e tyre A do të ndryshon fuqia e fushës elektrike te pika
të jetë më e madhe ku fuqia e fushës është më e P? Nëse përgjigja është pozitive, si dhe pse?
brojot na
madhe.
nacrtaniteKjo do të thotë
silovi se numri
linii, i vijavebrojot
koi brojot
pominuvaat
na niz
na 2. Dihet fuqia e fushës prej mbushje pikash te
të forcës
niz
nacrtanite
të cilatsilovi
edinica silovi
kalojnë linii,
nëpërkoi
plo{tina koi pominuvaat
njësipovr{ina
od sipërfaqesniztë vendo- pika e larguar për largësi të caktuar prej burimit.
postavena
nacrtanite
edinica linii,
plo{tina od pominuvaat
povr{ina postavena
sur
edinica normal
normalno
plo{tina në
na vijat, është
liniite, e
od povr{ina proporcionalisht
proporcionalen
postavena

(ose Si është fusha te pika e cila gjendet në largësi të
(ili
normalno na liniite, e proporcionalen (ili
eednakov)
normalnobarabartë)
na liniite,të madhësisë
e së vektorit
proporcionalen
na goleminata na vektorot . E .
(ili dyfisht prej burimit?
ednakov) na goleminata na vektorot .
ednakov) na goleminata na vektorot . 3.A është e mundshme vijat e forcëselektrike të
priten?
PRIMER ZADAÂ
4. SHEMBULL
PRIMER ZADAÂ DETYRE
PRIMER ZADAÂ
Proton dhe elektron gjenden në dy kulme

prej trekëndëshit barabrinjës me brinjë a= 3.10-
6
m. Sa është madhësia e fushës te kulmi i tretë?
o
Mx EM=?
Unazë e elektrizuar e llojllojshme dhe rrafsh Në

brndësinë e unazës nuk ka fuqi
T
p e
a
Sl. 8
Zgjidhje:
Re{enie
Është dhënë:
Dadeno: Se Kërkohet:
bara:
Q1 1,6 107 C
EM=?
Q2 1,6 107 C
a= 310-6 m
Te pika М mendojmë që është sjellur +1
Fig. 7 С dhe vendosim fikllim të koordinatave.
Pllakë e llojllojshme e elektrizuar dhe objekt i Fusha e rezultantes do të jetë se shmë
vrimëzuar. Në afërsi të vrimës janë më të dendura vektoriale e krijuar prej protonit dhe fushës së
krijuar prej elektronit (fig. 9).
224
14. Fusha elektrike
y
o
14.5. PUNA DHE ENERGJIA NË FUSHËN
Ep
ELEKTRIKE
Mx o
EM x
o
Ee Puna gjatë lëvizjes në fushën
elektrike homogjene.
T Çdo trup i elektrizuar në fushën elektro-
p e statike nën veprimin e forcës elektrostatike lëviz,
a
domethënë kryen punë.Të shohim prej çka varet
kjo punë do të supozojmë se mbushja gjendez në
Prej vizatimit shihet se rezultanta e fushës ka fushën elektrike homogjene (fig. 1). T.ë shqyr-
vetëm x-komponenta madhësia e të cilave është tojmë dy pika A dhe B, vendpozita e të cilëve, në
lidhje me rrafshin pozitiv, është përcaktuar me
E 2 E p cos . pasi T =600, cosT =1/2 dhe cosT largësitë dA dhe dB.
e
=1/2 dhe E p Ee 9 10 9 2 por + -
a o
mbushje elektrike, me zëvëndësim të vlertave nu- + -
E
-
merike fitohet EM = 1,6 ∙ 102 N/C
+ -
+ M -
5. Me ndihmën e programit kompjuterik "Fusha o
+ 's1 o
-
elektromagnetike", përkthim prej "EM Field"prej + +Qpr 's2 -
D. Trowbridge, Microsoft Corporation and Bruce + Ax D x
B -
Sherwood, CIL and Dept. Of Physics, Carnegie + dA -
Mellon University, 1998 shqyrtoni se duken vijat + dB -
e forcave elektrike të:а) 2 mbushjeve të njëllojta, + -
b) mbushjeve të llojllojshme, c) 3 mbushje pikash dB-dA='d
me shenjë të njëjtë të vendosur në tehet e trekën- Fig. 1 Mbushja provuese kryen punë të njëjtë nëse
dëshit baranrinjës. Radhitni mbushje pikash njëri lëviz nëpër gjatësinë e drejtëzës AB, si edhe nëpër
pranë tjetrit, ashtu që simuloni rrafsh. Vizatoni gjatësinë e vijave АМ dhe MB.
vijat e forcave në ,,rrafshin" e këtillë.
Për shfrytëzimin e programit shërbehuni me Punën që e kryen forca e fushës gjatë bartjes së
udhëzimin detal të dhënë nga Instituti për fizi- mbushjes +Qpr prej pikës А në pikën B nëpër gja-
kë. PMF, Shkup, 1001. -fusha elektrike-burimi i tësinë e drejtëzës АВ= d është dhënë me:
fushës elektrike-fuqia e fushës elektrike-fusha
homogjene. A F's Qpr E'd Qpr E (d B d A ) (1)
psi zhvendosja kryhet në drejtim dhe kahe të for-

Jepni rëndësinë e këtyre koncepteve themelore.
cës.
Atje ku është e nevojshme përmend shembuj.
Nëse mbushjet zhvendosen nëpër gjatësitë e vija-
-fusha elektrike -fusha radiale ve А-М dhe М-В, puna do të jetë e dhënë me
-burimi i fushës elektrike -principi i superpozici-
-fuqia e fushës elektrike onit A A1 A2 Qpr E's1 cos D Qpr E's 2 cos 90 0
-fusha homogjene -fusha epajtuar
Qpr Ed
-vijat e fushës elektrike -fuqia e fushës të
mbushje pikash (2)
225
14. Fusha elektrike
pasi Dѕ1 cos =d . Shihet se puna e kryer nëpër zatvorena me zero.
kriva linija e ednakva na nula.
vijën e rrugës А-М-В është e barabartë me punën Te fusha elektrostatike
zatvorena kriva linija puna e përgjithshme
e ednakva na nula.nëpër
që kryhet gjatë zhvendosjes direkte. Këtë punë e vijën e lakuar të mbyllur është e barabartë
zatvorena kriva linija e ednakva me zero.
na nula.
kryen forca elektrostatike e fushës dhe ajo është Kjo është veti shumë e rëndësishme e fushës elek-
pozitive. Nëse duam mbushjen +QPR ta zhvendo- potencijalno trostatike.
potencijalnoVeti të atillë, ka edhe fusha e gravita-
sim në kahen e kundrt, zhvendosja do të jetë me cionit. Fusha është,
potencijalno themi potenciale, por forcat
konzervativni
konzervativni
kahe të anasjelltë në lidhje me forcën, domethënë që në fushat e këtilla veprojnë, janë konterv ative.
konzervativni
puna duhet të kryhet jashta dhe ajo atëherë do të Theksojmë se py përfundim vlen edhe për fiushat
jetë negative. johomogjene, për shembull për fushën radiale të
mbushjes pikash.
a Do të kthehemi përsëri te figura 1. Sqaruam se
mbushja provuese +QPR duke lëvizur nëpër gja-
tësisnë e fushës kryen punë. Mendono, nëse
'd
Ax xB ndonjë trup kryen punë, a ndryshon energjia e tij
+Qpr potenciale? Përkujtohuni çka ndodh me energji-
në potenciale të trupit që është nën ndikimin e
b o
E peshës së Tokës bie prej ndonjë lartësie.Atëherë
trupi duke rënë e zmadhon energjinë e tij, ppor
Fig. 2 energjia e tij potenciale bëhet më e vogël. Duke
pasur parasysh atë që përmendëm paraprakisht,
Figura 2 mund të na sqaroj se puna e kry- çka përfundoni për mbueshjen te pikat A dhe B?
er nëpër vijën А-а-В gjithashtu është e barabartë Përgjigja është në pajtim me vetinë e rëndësishme
me punën e kryer gjatë zhvendosjes direkte. Për të çdo fushe të forcave korzervativ:
këtë qëëllim, lakorja А-а-В nëpët të cilën lëviz nëse fusha është konzervative dhe puna varet prej
mbushja e zëvëndësojmë me lakore shkallore me formës së trajektores së trupit, atëherë ajo është e
numër të madh të shkallëve të vogla. Gjatë zhven- barabartë me ndryshimin e energjisë potenciale
dosjes nëpër gjatësinë e njërës 
prej shkallëve të të trupit, të marrun me shenjë. (Për këtë më mirë
atilla në kahen normale në E ,puna nuk kryhet. keni mësuar në mekanikë).
Te pjesët paralele me vektorët E kryhet puna, pra Duke përcjellë këtë përfundim dhe relacioni (1)
kur do të mblidhen gtë gjitha punët, fitohet rezul- mund të shkruhet:
tati i dhënë me relacionin (2). Prandaj, mund të A Qpr E d B d A Qpr E d A d B
përfundohet:
Rabotata {to senëvr{i
Puna që kryhet
Rabotata {to se vr{i fushënvo elektrostatike
elektrostati~koto
vo elektrostati~koto
pole ne zavisi od toa kakva e patnata linija
nuk va-
W pB W pA 'Wp
(3)
ret koja
poleprej
neasaj
Rabotata zavisi
se{to
se siseod
është
toavija
vr{i voe rrugës
kakva nëpër
e patnata
elektrostati~koto të cilën
linija
po pomestuva polneòt, taa zavisi Në këtë relacion me WPA, dhe WPB janë shënuar
samo od po~etnata i krajnata polo`ba prej
zhvendoset
po
pole koja
ne se mbushja,
zavisi pomestuva
od toaajo do
kakva të
polneòt,
e varet vetëm
taa
patnata zavisi
linija
na energjitë potenciale te pikat A dhe B. Prej këtu
na
samo
po odsësefipo~etnata
koja
pozitës pomestuva
llimit dhe itë polneòt,
krajnata
mbarimit polo`ba
taa zavisi
polneòt. Ako rabotata ja vr{attësilite mbushjes.na
polneòt.
samo Ako rabotata
od po~etnata ja vr{at
i krajnata silite na vijon se energjia potenciale e mbushjes +QPR te
polo`ba
Nëse puna
poleto, taaeekryejnë
pozitivna,forcatdodeka
e fushës. ajorabotata
ako është po-
poleto,
polneòt. taaAko e pozitivna,
rabotata dodeka
ja sili,
vr{at ako rabotata
silite na fusha elektrike homogjene E është dhënë me re-
zitive,
se
se
vr{inë kahe
vr{itaa od
od tënadvore{ni
kundërt
nadvore{ni të kahes
sili, së forcave,
vo nasoka
akovorabotata ajo
nasoka
poleto,
sprotivna
e pozitivna,
od nasokata
dodeka lacionin:
është ozitive,
sprotivna
se vr{i odod pëor
nasokatanësena
nadvore{nina
silata
punasilata
na poleto,
kryhet
sili, prej
na poleto,
vo nasoka
taa
forcave
taa
negativna. Wp Qpr Ed (4)
tënegativna.
jashtme, od
sprotivna në nasokata
kahe të kundërtë
na silata të na
kahes së forcës
poleto, taa
tenegativna.
fusha, ajo është negative. ku d është largësia deri te pllaka e majtë, Nëse
Si pasojë paraprake, nëse mbushja paraprake fusha kryen punë pozitive, energjia potenciale
zhvendoset nëpër vijën rrugore të mbyllur А-а- zvogëlohet  WP < 0. Në të njëjtën kohë, në paj-
В-b-А, puna e përgjithshme rabota po tim me ligjin për ruajtjen e energjisë, energjia
është e barabartë
Vo elektrostati~ko pole vkupnata rabota po
Vo elektrostati~ko pole vkupnata
Vo elektrostati~ko pole vkupnata rabota po
226
14. Fusha elektrike
elektri~en napon
e tij kinetike zmadhohet. Dhe anasjelltas, nëse elektri~en
tensioni elektrik Unapon
elektri~en që përkufizohet si ndryshim të
napon
elektri~en napon
trupin pozitivisht

të orientuar e lëvizim përballë potencialit ndërmjet pikës fillestare dhe të mba-
elektri~en napon
fushës (E ), kryhet punë negative dhe energjia e rimit
tij potenciale zmadhohet. Gjatë lëvizje nëpër la- U M1 M 2 'M (7)
koren e mbyllur, trupi nuk e ndryshon energjinë
dhe, në pajtim me (3), puna e kryer është e bara- Duke pasur parasysh dy barazimet ëa-
bartë me zero. raprake, për tensionin fitohet:
Ose , të përgjithsojmë: A
Puna që kryhet gjatë lëvizjes të mbushjes U M1 M 2 (8)
Qpr
prej pozitës 1 në pozitën 2, në cilëndo fushë elek-
trostatike (jo vetëm homogjene) nuk varet prej Tensioni elekrik
Elektri~en ndërmjet
napon pome|u dvedyto~ki
pikaveodprej
da-
Elektri~en napon pome|u dve to~ki od da-
trajektore. dy fushave elektrostatike të dhëna është masë për
denoElektri~en napon
elektrostati~ko pome|u
pole dvee to~ki
merka od da-
za
Elektri~en potencijal. Napon deno
deno elektrostati~ko
Elektri~en napon
elektrostati~ko pole
pome|u
pole dvee
e merka
to~ki
merka odpriza
da-
za
Elektri~en potencijal. Napon punën
rabotataqë
rabotata e kryejnë
{to
{to
Elektri~en
ja
ja forcat
vr{at
vr{at elektrike
elektri~nite
elektri~nite gjatë lëvizjes
sili
siliodpri
deno
rabotata
dvièwe {to ja napon
vr{atpome|u
elektrostati~ko
na edini~en poledveeto~ki
elektri~nite
pozitiven merka
sili
polne` da-
priza
od
Potenciali
Elektri~en elektrik. TensioniNapon
potencijal. së mbushjes
dvièwe
deno
dvièwe napozizive
edini~en
elektrostati~ko
rabotata {to
na ja njësi
vr{at
edini~en prej pikës
pozitiven
pole
pozitiven e
elektri~nite fi llestare
polne`
merka
sili
polne` dhe
od
za
pri
od
Elektri~en potencijal. Napon po~etnata do krajnata to~ka.
të mbarimit.
po~etnata
rabotata
dvièwe
po~etnata do
do krajnata
{to
na ja vr{atto~ka.
edini~en
krajnata elektri~nite
pozitiven polne`
to~ka. sili pri od
Energjia potenciale e trupit të elektrizu- dvièwe Njësia
po~etnata na përvolt.
matjen
do edini~en
krajnata edhe të potencialit
pozitiven
to~ka. polneèdhe od
ar në fushën e dhënë varet prej mbushjes së tij. të tensionit do
po~etnata në SI është
volt.volti.
volt.
krajnata Nëse gjatë zhvendosjes
to~ka.
Megjithatë, madhësia e përcaktuar me rapor- volt.
së mbushjes pozitive njësi (+1 С) prej një pike në
volt.
tin ndërmjet energjisë potenciale të trupit dhe tjetrën kryhet punë përej një xhul, atëherë ndërmjet
mbushja provuese e sjellur në pikën e dhënë ësht- atyre dy pikave ekziston tension prej një volti.
gë madhësi vetëmpotencijal
elektri~en prej vend pozitës të asaj pike Vetëm tensioni, përkatësisht ndryshimi
dhe prej burimit të fushës. Ajo madhësi e prsh-
elektri~en
elektri~en potencijal
potencijal i potencialeve ndërmjet dy pikave ka kuptim të
kruanelektri~en quhet potenciali elektrik :
fushën dhe potencijal caktuar fizik, pasi puna plotësisht është përcak-
elektri~en potencijal
tuar vetëm nëse dihet pika e filëlimit dhe të mba-
Wp rimit të zhvendosjes të mbushjes. Prandaj, kur
M (5) flasim për tensionin, gjithmonë i kemi ndërmend
Qpr
dy pika ndërmjet të cilave ekziston tension të To-
Prej këtij relacioni mund të jepet kjo rën- kës ka potencial të brabartaë me zero
dësi fizike e potencialit elektrik. Potenciali elek- Potencijal na pole sozdadeno od to~kest
trik prej pikës së dhënë që do ta ketë njësinë të Potencijal
Potenciali
polne` i fushësna poletësozdadeno
krijuar prejoddyto~kest
mbushjes potenciale të sjellur në atë pikë. Potencijal na pole sozdadeno od to~kest
polne`
mbushjeve
Potencijal
polne`
pikash
na pole sozdadeno od to~kest
Ngjashëm si edhe energjia potenciale dhe
polne`
potenciali varet prej zgjedhjes së pozitës së zeros Nxjerrja e relacionit për potencial të
referente. Rëndësia praktike ka jo vetëm poetc- mbushjes pikash Q është shumë e ndërlikuar,
nial, por ndryshimi i potencialit i cili nuk varet prandaj ne dota japim të gatshme:
prej nivelit zero për njehsimin e potencialit. Në
pajtim me relacionin (3) dhe (5), puna e kryer 1 Q
M (9)
mund të shkruhet me: 4SH 0 r
A Qpr M 2 M 1 Qpr 'M (6) Në kët barazim r është largësia ndërmjet pikave
te të cilat që na intereson potenciali dhe burimin.
Më së shpesht në fizikë përdoret madhësia Sikurse shihet, edhe potenmciali, sikurse edhe
fuqia e fushës elektrike, janë të barabarta për të
gjitha pikat që shtrihen te sfera me rreze të bara
227
14. Fusha elektrike
barta me rrezen. Shihet se potenciali (Q>0, >0) A QE'd (12)

dhe anasjelltas (Q<0 , ,< 0).
Duke pasur parasysh relacionin (8), nëse 2=0,- ku d është madhësia e zhvendosjes së mbushjes.
për potencialin 1 fitohet Në pajtim me (8) ajo punë është:
A A QM 1 M 2 QU (13)
M1 (10)
Qpr pasi anët emajtja të këtyre barazimeve janë të
pra vijon: potenciali i fushës elektrike të krijuar njëjta, vijon se:
prej mbushjes pikash të ndonjë pike është e bara- U
bartë me punën që duhet të kryhet për tu bartur QE'd QU ; E'd U ; E (14)
'd
në pakufi mbushja pozitive nësi..
Në këtë barazim U është ndryshimi i potencialit
Nëse fusha është krijuar prej më shumë
ndërmjet pikave 1 dhe 2, por d është madhësia
(1,2, ...n) mbushje pikash, poteciali te ndonjë pikë
e zhvendosjesd , e cila sipas kahes dhe drejtimit
prej asaj fushe përcaktohet me relaconin: 
puthiten me E . Pasi moduli i vektorit E është po-
n
zitiv, vijon р1>р2. Fuqia e fushës gjitghmonë është
M I1 M 2 M n ¦M i (11)
orientuar nga zvogëlimi i potencialit.
1
Prej relacionit (15) është, gjithashtu, qar-
që është në pajtim me principin e fushave të su-
të pse në sistemin Ndërkombëtar të njësiuve ma-
perpozicionit. Këtu bëhet fjalë për shumën alg-
tëse, si një si për matjen e fuqisë së fushës merret
jebrike, pasi potenciali mund të jetë pozitiv ose
një volt në metër.
negativ.pome|u ja~inata na poleto i
Vrska
potencijalot
Vrska pome|u ja~inata na poleto i Fushavolt na nuk
e cila metar
është homogjene mund
volt
të ndahet me volt na
të metar
zona na vogla
Vrska pome|u ja~inata na poleto i
Lidhja
Vrska ndërmjet
pome|u
potencijalot fuqisë na
ja~inata së fushës
poletodhe
i metarte të cilat do të mund
potencijalot
potencijalot të llogaritet sevolt na metar
fuqia e fushës nuk ndryshon, do-
potencialit
Vrska pome|u ja~inata na poleto i
methënë ështëvolt homogjene.
na metarPra nëse kështu mer-
potencijalot
ret, relacioni (15) vlen edhe në përgjikthësi, nëse
Fuqia e fushës elektrike dhe fushës po- zhvendosja d është ashtu e vogël që ndryshimet
tenciale dhe ptenciali janë madhësi fizike të ci- e fuqisë së fushës mundet të eleminohen.
lat e përshkruajnë fushën elektrostatike. Fuqia
e fushës është karakteristikë vektoriale (përkuj-
Sipërfaqet ekuipotenciale
Ekvipotencijalni povr{ini
tohni në përkufizimin!), kurse potenciali elektrik Ekvipotencijalni povr{ini
(tensioni) është karakteristikë energjetike (skala- Kur mbushja povr{ini
Ekvipotencijalni Q zhvendoset normalisht
Ekvipotencijalni povr{ini
re) e fushës. Është e qartë, ato dy madhësi janë të në vijat e forcave, atëherë nuk kryhet punë (shiko
lidhura ndërmjet veti. Më thjesht lidhjen e gjejmë fiEkvipotencijalni povr{ini
gurën 1). Kjo do të thotë, nëse te hapësira tër-
në rastin e fushës homogjene (fig. 3), hiqet sipërfaqe që është normale në vijat e forcave
elektrike, gjatë lëvizjes së mbushjes pas saj nuk ka
për tu krye punë
o Të gjitha pikat e sipërfaqes së atillë kanë
'd
1 2 Geometrisko
potencial mesto na to~ki so ist poten-
të barabartë.
cijal se vikaat ekvipotencijalni
Geometrisko mesto nai to~ki povr{ini.
so
o Vendi gjeometrik
Geometrisko mesto na pikave meist
to~ki so ist
poten-
potencial
poten-
E se vikaat ekvipotencijalni
cijalGeometrisko mesto na to~ki povr{ini.
so ist poten-
të njëjtë
cijal sequhen
vikaatsipërfaqe ekuipotenciale.
ekvipotencijalni povr{ini.
Fig. 3 cijal se vikaat ekvipotencijalni povr{ini.
Pë[r fushën
Geometrisko homogjene
mesto na to~kiekuipotenciale
so ist poten-
cijal se vikaat ekvipotencijalni povr{ini.
Ndonjë mbushje Q le të zhvendoset në janë rrafshe, por në rastin e mbushjes së pikave

ndonjë kahje të fushës E prej pikës 1 në pikën 2. ato janë sfera koncentrike te qendra e të cilit është
Punën që e kryejnë forcat e fushës është dhënë me: mbushja.
228
14. Fusha elektrike
Fusha e krijuar prej përçuesit sferik, për

pikat që gjenden jashta prej tij, ëshjtë gjithashtu + A _ B
edhe fushë të krijuar prej mbushjes së pikave të + _ A

+ _
vendosur në qendrën e asaj sfere (fig.5) _ +
+ D
Ngjashëm sikurse edhe vijat e forcave elek- B _ C
+
trike, dhe sipërfaqet ekjuipoenciale në mënyrë kua-
litative e përshkruajnë fushën në hapësirë. Sikrse që Fig. 7 Fig. 8
mund të shihet prej figurës 5, vijat e forcave elektrike
2. Mbushja elektrike pozitive lëviz sipas konturës
janë normale në sipërfaqet ekupotenciale.
ABCD (fig.8). Në[ cilat pjesë të konturës puna e
Kjo është atillë edhe në rastin e fushës prej
mbushjes ka qenë pozitive?Ku ka qenë negative?
cilitdo burim, fusha e trupit të elektrizuar ose trupa.
Ku ka qenë e barabartë me zero? Si ndryshon
energjia potenciale e mbushjes?
Shembullë detyrë
3.Dy mbushje të barabarta pikash të llojllojshme
të Q= 10-6 С janë vendosur në largësi a njëri prej
o tjetrit. Të caktohet potenciali elektrik te pika të lar-
E
guara prej mbushjes pozitive në largësi r=40 cm.
a) b) Sa është potenciali në atë pikë, si edhe në pikën që
gjendet në në mesin ndërmjet dy mbushjeve?
Fig.5. Vijat ekuipotenciale (prerjet e sipërfaqeve
ekuipotenciale me rrafshet e vizatimit me të kaltër; а) Zgjidhje:
r= 25 cm +Q A -Q
për fushën homogjene b) fushë të mbushjes me pika, M
përkatësisht topi i elektrizuar njëtrajtësisht.
a= 20 cm
Fig.9
Poptenciali në pikën M është i barabartë me shu-
mën e potencialeve të fituara prej burimeve +Q
dhe -Q (fig. 9): =1 + 2
Pasi është potenciali i mbushjes pikave
1 Q Q Q
M kemi M 1 k M2 k
4SH 0 r r1 r2
ª1 1 º ª1 1º
M kQ « » 9 10 9 10 6 « » 160 V
¬ r1 r2 ¼ ¬ 25 45 ¼
Fig. 6 Potenciali në pikën А është i barabartë me zero.

4. Sfera metalike me rreze r=0,2 m, elektrizuar
Te figura 6 është[ dhënë shembull të fushës të kri- me potencial prej3.105 V. Të caktohet mbushja e
juar prej topit të elektrizuar (topi më i vogël maj- sferës, moduli i fuqisë së fushës elektrike të sipër-
tas) në afërsi të së cilës është sjellur top neutral që faqes së tij, si edhe modul të fushës s dhe poten-
është elektrizuar me influencë cialit në pikën që gjendet në largësi d=9,8 m prej
sipërfaqes së sferës.
Pyetje, detyra, aktivitete Zgjidhje:
1. Çfarë pune kryhet nëse mbushja prej +1 С lëviz Potenciali i sferës së elektrizuar është e barabartë
nëpër gjatësinë e drejtëzës АВ? (fig. 7) me potencialin që do të jep pikash
229
14. Fusha elektrike
uslovi na ramnoteà
mbushje të vendosur në qendrën e tij. E njëjta Baraspesha

uslovi na ramnoteà
do të arrihet atëherë kur
është edhe për fuqinë e fushës. Prandaj: fusha në brendësi E v do ta kompenzoj fushën e
jashtme E 0 dhe tërë fushën brenda do të bëhet e
1 Q 1 Q 1
M ,E , k 9 10 9 barabartë me zero, d.m.th., kur modulat të këtyre
4SH 0 r 4SH 0 r 2 4SH 0 vektorëve të orientuar do të barazohen:
mbushja Q fitohet:
por për fushën dhe potencialin e sipërfaqes së _ +
_ +
sferës me zëvëndësimin e vlerave fitohet: Е= 1,5 _
+
•lO6 V/m, ndërsa në pikat më të largëta, duka pa- _ E=0 +
sur parasysh se r=a+d=10 m, =594 1=5940 V. _ +
_
5. Me programin të shfrytëzuar në mësimin pa- _
+
+
raprak, vizatoni vijat ekupotenciale për të gjitha o o
E0+Ev=0
rastet e shqyrtuara të fushës elektrike.
Çfarë kënd formojnë vijat të cilat paraqe-
sib Dajte
projeksionet e sipërfaqeve
go zna~eweto ekuipotzenciale
na slednive osnovni Fig.Sl.
11
dhe vijave
poimi. të fuqisë?
Tamu kade {to e potrebno poso~ete i [
primeri
Dajte go zna~eweto na slednive osnovni E0-Ev=0 ; E0=Ev E=0. (1)
poimi.
Jepni rëndësinë e këtyree koncepteve
Tamu kade {to potrebno poso~ete
themelore.i
primeri Pri uslovi na ramnoteà na polneìte,
Atje ku është e nevojshme përmend shembuj. Gjatë kushtitnatësprovodnikot
vo vnatre{nosta baraspeshës sëmbushje-
poleto e
ednakvo na nula.
-puna te fusha -potenciali elektrik ve, në brendësi
Pri uslovitë përçuesit, fusha është
na ramnoteà e barabar-
na polneìte,
elektrostatike -tensioni elektrik vo vnatre{nosta
të me zero. na sprovodnikot poleto e
-puna pozitive -ndryshimi i pote- ednakvo na nula.
- puna negative ncialeve
-fusha potenciale -volti
-forcat konzervative -sipërfaqja ekuipo-
-energjia te fusha
14.4. SPROVODNICI tenciale
I
elektrostatike
IZOLATORI VO -volt në metër
14.4. ELEKTROSTATI^KO
SPROVODNICI I POLE
14.4. PËRÇUESIT DHE
IZOLATORI VO IZOLATORËT
SamoNË poFUSHËN
ELEKTROSTATI^KOELEKTROSTATIKE
sebe se podrazbira POLE
deka elektro-
stati~ko pole moè da postoi ne samo vo
vakuum
Samo po
Vetvetiutuku
sebei se
vo podrazbira
materijalni
nënkuptohet sredini.
se fushadeka elektro-
elektrostatike Fig.2. Gjatë prekjes topat prej brenda nuk do të
stati~ko pole moè da postoi ne samo
mund të ekzistoj jo vetëm në vakuum por edhevo mënjanohet
vakuum tuku i vo materijalni
në mjedise materiale. sredini.
Te përçuesit ekzistojnë grimca të cilat Ky përcaktim vlen edhe në rastin kur
mundet lirshëm të lëvizin. Te metalet ato janë ndonjë trup është i elektrizuar (fig.2). Që të bin-
elektronet e lira. Edhe na tani më treguam se deni në këtë që vijon, bëni këtë eksperiment:
elektronet mnën ndikimin e fushës së jashtme sh- - elektrizoni top të izoluar. Kontrolloni me
kaktojnë ndarje të mbushjeve, paraqaitja e influ- provuese, duke e prekur topin prej jashtë a është
encës elektrostatike. Tani na intereson çka ndodh i elektrizuar, me ndihmën e lektroskopit. Pastaj,
me fushën në brendësinë e përçuesit? elektrizoni elektroskopin dhe provuesen dhe to-
Te të gjitha provat e elektrizimit, pas një pin e zbrazët prekni me provuese nga ana e brend-
lëvizje të shkurtër mbushjet do të ndalen të lëvizin, shme. Provoni se provuesja tani a do të shkakton
themi se do të gjenden në gjendje të baraspeshës. mënjanim të fletëve të elektroskopit.
230
14. Fusha elektrike
Përfundojmë, në brendësinë e topit të makina influentuese operon, mënjanim tregon

zbrazëtв nuk ekzistojnë mbushje, pra edhe fushë vetëm elektroskopi i jashtëm. I brendshmi nuk
elektrike. Mbushjet e një llojta maksimalisht refu- do të tregon mënjanim, poashtu edhe në rastin e
zohen njëri prej tjetrit, prandaj ato gjenden vetëm tensionit shumë të lartë, kështu, ndërmjet poleve
në sipërfaqen e përçuesit. të makinës do të hidhet xixë.
Mos ekzistimi i fushës elektrike në bren- Nëpër aparate dhe instrumente të cilët
dësinë e fushës elektrike të përçuesit sjell deri te duhet të jenë të mbrojtur prej fushave të jashtme
përfundimi i rëndësishëm. Të përkujtohemi në elektrostatike vendosen në ,,kafez‘‘ përçuesish të
lidhjen ndërmjet fuqisë së fushës E, zhvendosjen cilët zakonisht janë edhe tokëzuar.
ndërmjet dy pikav d dhe tensionit ndërmjet tyre Në kohën më të re dhe mbrojtja prej
U.Treguam se : zbrazjes atmosferike në shtëpitë ose në objekte
U tjera bëhet në mënyrë të ngjashme.
E (2)
'd Merewe
Pra, nëse, sipas (1), fusha është e barabartë me Merewe na na naponot
naponot
Matja
Merewee tensionit
na naponot
zero në kushte kur mbushjet janë në baraspeshë, Za
Za merewe
merewe na na naponot
naponot
atëherë tensioni, i cili paraqet ndryshimin e Për
me|umatjen
Za merewe nae naponot tensionit
me|u dve
dve tela
tela sese sluì-
sluì-
potencialeve ndërmjet të cilëvedo pika, është ndërmjet
me|u dve dy
me
me so
tela trupave
so elektrometarot
se sluì-
elektrometarot shër-
gjithashtu e barabartë
povr{inata me zero. Kjo do të thotë me
behemiso
(videte
elektrometarot
(videte go me elektrometrin
go poglavjeto
poglavjeto
povr{inata na na sprovodnikot
sprovodnikot pretstavuva
pretstavuva (videte go poglavjeto
sipërfaqja
povr{inata e përçuesit
ekvipotencijalna
ekvipotencijalna
na paraqet sipërfaqe
sprovodnikot
povr{ina.
povr{ina. ekuipo-
pretstavuva (shiko
14.1). kapitullin
14.1). Pritoa, prvoto
Pritoa, 14.1). Po-
prvoto
ekvipotencijalna
tenciale. povr{ina. 14.1). trupin
ashtu, Pritoa, e prvoto
parë e lidhim
telo go povrzuvame
telo go povrzuvame so
so
telo go povrzuvame so shkalla
Por pasi vijat e forcave elektrike janë nor- me kokën,aakurse
glavata,
glavata, vtorototë dytin
vtoroto so me
so
glavata, a vtoroto so
male në: Elektri~nite
:: sipërfaqet
Elektri~nite ekuipotenciale,
silovi
silovi liniiatëherë:
linii Vijat
sekoga{
sekoga{ elektrometrin.
teloto
teloto na Nëse dëshi-
na elektro-
elektro-
se
se normalniElektri~nite
normalni na
na povr{inata
povr{inata
silovi
na
na
linii sekoga{
sprovodnikot
sprovodnikot teloto na elektro- Fig. 4
e forcave
se normalni elektrike janë normale
na povr{inata në sipërfaqe të
na sprovodnikot rojmë
metarot.
metarot.të matim
Ako
Ako se potencialin
se saka
saka dada se
se izmeri
izmeri poten-
poten-
metarot. Ako se saka da se izmeri poten-
përçuesit.Analizoni fotografitë si edhe simulimet ecijalot
ndonjë
cijalot trupi
na në
na nekoe
nekoe lidhje
telome
telo vo
vo odnos
odnos na
cijalot na nekoe telo vo odnos na Zemjata,
na Zemjata,
Zemjata,
tuaja kompjuterike dhe binduni në të! teloto
Tokën
teloto
teloto
na
na elektrometarot
, trupi i elektrometrit se
elektrometarot
na elektrometarot
se zazemjuva
zazemjuva ((
se zazemjuva (
Mbrojtja elektrostatike za{tita
bazohet sl. 4)
Elektrostati~kata
Elektrostati~kata za{titanëbazira
principin
bazira na e të
na tokëzohet
sl. 4)
sl. 4) (fig. 4).
Elektrostati~kata
ashtuquajturit kafezi i za{tita
Faradeit (fi bazira
g. 3). na
principot na t. n. Faradeev
principot na t. n. Faradeev kafez (sl.3) kafez (sl.3)
principot na t. n. Faradeev kafez (sl.3)
makina e
influencës
- +
+
++
++
Sl.5
Sl.5
Sl.55
Fig.
Siopërfaqja e përçuesit gjithmonë është në poten-

Fig. 3 cialin e njëjtë. Këtë do ta tregojmë me këtë provë:
Te figura janë treguar dy elektroskopa të trup i izoluar me formë të konocilindrit të zbrazët
barabartë, prej të cilëve i djathti është vendosur në është elektrizuar. Pjesa metalike prej një provzu-
kafez ashtu që koka e tij e prek anën e brendshme ese me tel lidhet me kokën e elektrometrit, si në
të kafezit. Kafezi është lidhur me njërën kaminë fig. 5, dhe dërgohet sipas sipërfaqes sëpërçuesit.
të influencës dhe me elektroskopin e e majtë. Kur Kudo që të jetë vendosur provuesja, në majën e
231
14. Fusha elektrike
pjesës konike prej konocilindrit, të pjesës së tij O

të rrafshët ose pjesën e brendshme, mënjanimi __ _
i elektrometrit gjithmonë do të jetë i njëjtë. Çka
H 1050 H
përfundoni prfej këtij ekspetimenti? +
+
+
Te eksperimenti treguam se tensioni në lidhje me
TokënPokaàvme
te trupi kolnstatuam.
deka povr{inata na koj Fig.6. Molekila e ujit ka ndërtim josimetrik (a) pra
Treguam sepretstavuva
Pokaàvme
bilo sprovodnik
Pokaàvme sipërfaqja
deka
deka e ekvi-
povr{inata
povr{inata cilitdona
napërçues
koj
koj për këtë shkak ai sillet si dipol.
paraqet
bilo sipërfaqe
sprovodnik
potencijalna
bilo sprovodnik ekuipotenciale.
pretstavuva
povr{ina.
pretstavuva ekvi- Por,
ekvi-kjo nuk do
potencijalna
të thotë povr{ina. Mekanizmi i polarizimit të dielektrikëve,
No, toase needhe
potencijalna zna~imbushjet
deka ie polneìte
povr{ina. asaj sipërfaqenaçdokun-
taa
No,
di toa njëlloj
është
povr{ina ne zna~i
e deka
shpërdnarë.
sekade se i polneìte
ednakvoTani më na taa se
treguam
raspre-
molekulat e të cilëve tanimë janë dipol (treguam
No, toa ne zna~i deka i polneìte na taa
povr{ina
në brendësinë
deleni. Ve}e sekade se së
e sferës
ukaàvme ednakvo
zbrazët
deka vo raspre-
nk ka mbushje. se molekulat të atilla ekzistojnë), është ndryshe.
povr{ina sekade se ednakvo raspre-
deleni. Ve}e
Me eksperiment
vnatre{nosta
deleni.
ukaàvme
mund të deka
na
Ve}e ukaàvme {upliva deka vo
tregohet
vo senema
sfera dendësia e Molekula e ujit (shiko fig. 7) është dipol. Te këto
vnatre{nosta
sipërfaqes më
polneì.
vnatre{nosta So të na {upliva
madhe
eksperiment
na
sfera
të mbushjeve
{upliva moè
sferada
nema
kasenë afërsi
nema dielektrik krijohen orientim e molekulave dipole,
polneì.
pokaè
polneì.
So najgolema
të pjesës deka
sëSo
eksperiment
qepur prej sipërfaqes
eksperiment
moè da se
moèsë konocilindrit.
povr{inska da se ashtu që pjesa e tyre pozitive është fusha, kurse
pokaè
gustinaSi deka najgolema
napasojë
polneì ima povr{inska
vo blizinata na të negativja në kahen e kundërt.
pokaè deka
gustina na polneì e dendësisë
najgolema më të madhe
povr{inska
ima vo blizinata na
za{ileniot
mbushjeve të del
gustina na del
polneìod
pjesëve povr{inata
të qepura prejna
ima vo na
sendeve
blizinata nadhe
za{ileniot od povr{inata Ev
konocilindarot.
za{ileniot
fushës në afërsidel od povr{inata
së tyre na
është më e fuqishme. Qysh
konocilindarot.
konocilindarot.
në vitin 1771 Benxhamin Franklin ka vërejtur se
në afërsi të trupit të elektrizuar është sjellur majë
e mprehtë, te maja hidhen xixa. Kjo e ka çuar në
a) b)
b) E0
iden ta konstrukton rrëfepritësin e parë me të ci-
lin pa rrezik përcillet mbushja e vetëtimës. Kjë
Substanvat molekiulat e të cilave janë di-
është vendosur lartë dhe në maje gjendet pllakë
gromobran pol, jashta fushës elektrike janë të dezorientuar
metalike me tel përçues i futur thellë në Tokë.
gromobran
gromobran (fig. 7), por kur do të gjenden në fushë vjen deri
Mbushja e rfrëfesë nëpërmjet rrëfepritësit sillet
te orientimi i tyre i pjesërishëm, për të cili rast
direkt në Tokë.
ndodh polarizimim i dielektrikut.
Ai orientim ipolarizacija,
orientaciona polarizimit, gjithashtuа
Dielektrikët në fushën elektrostatike orientaciona polarizacija,
, shkakton krijimin e fushës
orientaciona së brendshme , me
polarizacija,
kahe të kundërt të fushës së brendshme, për sh-
Te kapitulli ,,Elektrizimi nën ndikim“ na
kak të fushës së brendshme zvogëlolhet.
tani më treguam se elektrostati~ko
në fushën elektrostike elektri-
Dielektrici vo pole K;ur dielektriku do të gjendet në fushën
zohen dhe dielektrikët.
Dielektrici vo Dukuria quhetpole
elektrostati~ko polarizi-
pole
Dielektrici vo elektrostati~ko e jashtme v jen deri në shprehje edhe polarizimi
mi i dielektrikët.Sqaruam se te dielektrikët ndo-
i indukuar dhe i orientuar (nëse bëhet fjalë për
dhin për shkak se mlekulat e substancave të atilla
molekulat dipole) dhe fusha e brendësisë së die-
bëhen dipol të cilët orientohen nëpër gjatësinë e
lektrikut zvogëlohet. Kështu, madhësia e fushës te
vijave të forcave tëpolarizacija
fushës së jashtme. Ky polari-
na dielektrici. 
dielektgriku E , vlera e të cilit gjithmonë është më i
zim i indukuar i jashtëm krijohet
polarizacija nate molekulat
dielektrici. të 
polarizacija na dielektrici. vogël prej fushës në vakuum E 0 , është dhënë me:
dielektrikëve të cilët janë neutral jashtë fushës.
E E0 Ev z 0 . (3)
inducirana polari-
inducirana polari-
zacija inducirana polari- Në b rendësinë e dielektrikut ekziston fushë mad-
zacija
zacija hësia e të cilit gjithmonë është më e vogël se fusha
në vakuum.
232
14. Fusha elektrike
Relativnarelative
Konstanta dielektri~na konstanta
e dielektrikut Pra{awa,
Pyetje, zada~i
detyra, i aktivnosti
aktivitete
Relativna dielektri~na konstanta Pra{awa, zada~i i aktivnosti
1. Si është shpërndarë mbushja e trupave pozitiv
Raporti ndërmjet madhësisë së fushës në
të elektrizuar prej figurës 8?
vakuum dhe madhësia e fushës terelativna
mjedisi i die-
di- (Vizatoni më shumë pika gjaku ku mendoni se
lektrikut quhet konstanta relative e dielektrikut
relativna di-
elektri~na konstanta mbushja është me dendësi sipërfaqësore më të
( )për atë mjedis:
elektri~na konstanta
T madhe).
E0
Hr (4)
E
Ai është numër më e madhe se njësia dhe
nuk ka dimensione. Për ajrin gjatë kushteve nor- Fig. 9.
male T=1,0006, që paraqet numër shumë afër te
2. Te fotografia e figurës 9 është dhënë automobili nën
njësia. Për këto shkaqe forca e Kulonit ndërmjet
të cilin bie xixa grandioze. Si do ta interpretojmë fak-
të cilave dy mbushjeve në vakuum nuk dyllohen
tin se personi në automobil krejtësisht është siguruar.
shumë forca në ajër.
Ligji i Kulonit për forcën ndërmmet
mbushjeve pikash te mjedisi dielektrik thotë:
1 Q1Q2
F (5)
4SH 0 H r r 2
prej ku është e qartë se forca elektrostatike te
ndonjë mjedis mund të fitohet nëse dihet forca
elektrike në ajër (vakuum) dhe konstantën relati- Fig. 10
ve dielektrike. Duke pasur parasysh, edhe te rela- 3.Dy elektroskopa të barabartë (u dallohen ve-
cion et tjera për fushën elektrike edhe për poten- tëm kokat, shiko figurën 11) janël elektrizuar me
cialin elektrik, ku te formula paraqitet konstanta mbushje të barabartë. Coili prej tyre më shpejt
dielektrike në vakuum 0, te mjedisi dielektrik dpo të rielektrizohet dhe pse?
formulat ndryshojnë ashtu që në vend 0 duhet 4.Sa është forca ndërmjet dy topave me mbushje
të zëvëndësohet me konstanten: prej nga 6 S të cilët gjenden te dielektriku me
H H 0H r (6) konstante relative dielektrike T = 6 në largësi prej
1 m. (Përgj. 0,054 N)
që tregohet në të njëjtat njësi si edhe 0 С/(Nm2) dhe 5.Te fusha homogjene të krijuar prej dy rrafshe-
apsolutna
ndonjëherë quhet konstanta absolute dielektrike.
dielektri~na konstanta apsolutna ve fuqia e fushës është 5 V/m.Si dhe sa do të
Tabela konstanta
dielektri~na me vlerat e konstantes relative di- ndryshon fusha nëse rrafshet zhyten në ujin e
elektrike të disa substancave pastër
Dajte të
go destiluar?(Përgj: Fusha do
zna~eweto na slednive të zvogëlohet
osnovni poimi
8i0 herë)
Dajte go zna~eweto na slednive osnovni poimi
substanca r
ajri 1,00059
uji, 200 С 80 Jepni rëndësinë e këgtyre koncepteve themelore
amoniaku, NH3, 22 -kusht për baras peshë të -polarizimi i indukuar
lëngu,-340 C mbushjeve te përçuesi -polarizimi orientues
vaj transformatori, 2,24 -mbrojtja elektrostatike -konstanta relative die-
200 С
-kafezi i Faradeit lektrike
sulfur 4,0
porcelan -rrëfepritësi -konstanta absolute die-
6,0-8,0
lektrike
233
14. Fusha elektrike
14.7. KAPACITETI ELEKTRIK Njësia farad është njësi shumë e madhe,

KONDENZATORËT pasi në praktikë shfrytëzohe:
mkrofarad
Q
nanofarad
2Q
+ + pikofarad
Do të përcaktojmë sa kapacitet ka përçu-
+ +
esi i izoluar me foprmë të topit.
Është e njohur se sipërfaqja e përçuesit
sferik me rreze r, të elektizuar me mbushje Q, ka
potencial nëse është vënduar te mjedisi dielektrik
Fig. 1
1 Q
Nëse te një elektrometër rregullisht sjellim me M
4SH 0 H r r
(3)
provuesen sasi të barabartë të elektricitetit (fig.
1), do të vërejmë se tensioni elektrik, në lidhje
me konstante relative dielektrike r. Nëse relacio-
me Tokën është aq më e madhe sa që sëhtë më e
nin (2) e zgjidhim siupas potencialit  dhe e kra-
madhe mbushja e kokës së elektrometrit.Si mun-
hasojmë me (3), për kapacitetin e sferës fitohet:
det magtematikisht ta shkruajmë këtë fakt ekspe-
rimental? Q
Të përpiqemi: Q ~ M , M C 4SH 0H r r . (4)
përkatësisht C
Shihet se kapaciteti i përçuesit sferik është në pro-
Q CM (1) porcion të drejtë me rrezen.
Koeficienti i proporcionalitetit C është mkonstan- Çfarë rreze do të ketë përçuesi sferik me
ta për përçuesin e dhënë, këtu elektrometri, Nëse kapacitetg prfej 1F të vendosur në vakuum? Përg-
ndryshon dimensioni ose forma e elektrometrit, jigjedn e gjejmë me ndihmën e barazimit (4):
do të ndrfyshon edhe kjo konstante. 1
r 1 k 1 9 10 9 m 9 10 6 km .
Barazimin (1) ta shkruajmë në formën 4SH 0
Q Ai është top i madh. Rrezja e tij është më shumë
C
M (2) se 23 herë më i madh se largësia ndërmjet Tokës
dhe Hënës.
Madhësia fizike С, që flet për atë sa sasi elektrici- C
H0 (5)
tet është e nevojshme të sjell ose zbret prej përçu- 4SH r r
esit që të ndcrfyshon potenciali i tij për njësi, qu- Prej relacionit (4) , nëse ai zgjidhet sipas 0 :
het kapaciteti elektrik i përçuesit. dhe duke pasur parasysh se madhësia pa dimen-
Nëse për mbushjen merret njësia prej një sione, është e qartë se në SI, konstanta 0 shprehet
kuloni (1 С) kurse për potencialin (tensioni në në njësinë F/m, që ishte thënë qysh më hedrët.
lidhje me Tokën) një volt (1V), fitohet njësia në SI
e cila quhet farad (F): Çka është kondenzatori elektrik?
Q 1C
C C 1F
M 1V Mbujshjet, sikurse e dim, shprëndahen
Trupi te i cili duhet të sillet mbushje prej një kuloni vetëm nëpër sipërfaqen e jashtme te përçuesi, pra
që të zmadhohet potenciali i tij për një volt, ka ka- prej këtyre shkaqeve, kapaciteti elektrik i ndonjë
pacitet elektrik një farad. trupi nuk varet prej masëspërçuesit, as prej materi-
jalit prej të cilit është bërë. Kapaciteti elektrik varet
234
14. Fusha elektrike
vetë prej dimensioneve të përçuesit (sipërfaqja d

U~ .
e tij) si edhe prej formës së tij prej formës së tij. HrS
Është treguar se kapaciteti elektrik fuqishëm varet
edhe prej asaj si dhe sa janë përçuesit që gjenden
në afërsi të tyre. Do ta konmtrollojmë këtë ekspe-
rimentalisht. Merret një elektrometër dhe te koka
e tij vendoset te koka e tij pllakë metalike (fig.2).
Nëse deri te elektrometri i këtillë i elektizuar afro-
het pllaka metalike, mënjanimi i elektrometrit
do të zvogëllohet. Ky zvogëlim veçanërisht është e a) b) c)
madhe nëse pllaka e dytë metalike është tokëzuar. Fig. 3
Të gjitha ato prova tregojnë se kapaciteti i
këtij sistemi prej dy trupave varet prej shumë fak-
torëve mundemi ta zmadholjmë me ndryshimin
përkatës të faktorëve më sipër të përmendur.
Në këtë princip funksionojnë in-
strumentet te të cilët mund të grumbullohen
mbushjet elektrike, por me të edhe energ-
kondenzatori.
jia elektrike, por të cilët quhen kondenzatorë.
oblogi
Ato përbëhen prej dy mbështjellësve (dy
përçuesëve) ndërmjet të cilëve krijohet fushë elek-
Fig. 2 trike, dhe kapaciteti i tyre nuk varet prej kushteve
Përpiquni vet ta sqaroni pse kjo është të jashtëme. Që të plotësohet ai kusht, mbështjel-
kështu. lëset vendosen në largësi të vogël ndërmjet tyre,
Përkujtohuni se ndodh influenca elektro- por ndërmjet tyre vëndohet dielektrik. Mbësht-
statike e pllakës së dytë. jellëset elektrizohen në lloje të ndryshme, ashtu
Pyetemi tani çka ka ndodhur me kapa- që tërheqja reciproke e mbushjeve të tyre do të
citetin e elektrometrit?Mbushjen që e ka ai njk mundëson grumbullim të mbushjeve.
është ndfyshuarf (na me asgjë nuk e kemi pre- Dielektriku ndërmjet mbështjellësve luan
kur), por elektrometri tregon se i është zvogëluar rol të dyfishtë.Së pari, ai e ka zmadhuar kapacite-
potenciali. Duke pasur parfasysh relacionin (1) tin elektrik dhe, së dyti ai nuk u lejon mbushjeve
kapaciteti i elektrometrit zmadhohet, Kështu, me prej mbështjellësve
Kapacitet të neutralizohen.
na kondenzator
afrkimin e pllakës tjetër, kapaciteti i trupit të parë
zmadhohet. Patëm sukses të fitojmë kapacitget Kapaciteti i kondenzatorit
më të madh të elektrometrit, pa i zmadhuar di- Sasia nëpolne`
të dy mbështjellëset e konden-
na kondenzatorot
mensionet e tyre. zatorit quhet mbushje të kondenzatorit. Kur
Tensoni i elektrometrit zmadhohet kur sipërfaqja mbështjellëset do të lidhen, vjen deri te neutrali- prazne-
reciproke e pllakave zvoglohet (fig.За), domethë- zimi i tyre. we
Këtënaproces
kondenzatorot
e quajmë zbrazje të kon-
në U ~l/S , por zmadhohet me zmadhimin e lar- denzatorit. Gjatë atij procesi mbushja (Q) e njërës
gësisë ndërmet pllakave (fig. 3b), Gjithashtu, kur mbështjellëse neutralizohet me të njëtën madhë-
në vend të ajrit ndërmjet pllakave do të vendoset si, por i kundërt sipas shenjës, mbushje e mbësht-
dielektriku. mënjanimi i elektgrometrit janë zvo- jellësit të dytë.Kjo mbushje është proporcional me
gëluar (fig. 3c)) (U ~l/r ). Mund të përfundohet tensionin напонот U ndërmjet mbështjellësve
235
14. Fusha elektrike
të kondenzatorit. Kështu, për kapacitetin e kon- sipërfaqe më të madhe te mbështjellëset largësi të

denzatorit vlen relacioni: vogël ndërmjet mbështjellësve dhe konstante të
Q madhe të dielektrikut te izolatori ndërmjet mbësh-
C (6) tjellësve. Kjo arrihet me dredhjen e folive të holla
U metalike ndërmjet të cilëve vendosen shtresa die-
Që të elektrizohet kondenzatori i dhënë duhet lektriku (plastikë ose letër e veçant izotore)(fig. 5).
mbështjellëset e tij të lidhen me dy burime të
mbushjeve të ndryshme, për shembull, për poleve Lloje tjera të kondenzatorëve
të baterisë. Çdo kondenzator poashtu ka tension
kufitar të caktuar të mund të sillet te mbështjel- Kondenzatori i parë ka qenë i
lësit e tij. Ai tension quhet tension i depërtimit. konstruktuar qysh në shekul-
Nëse tensioni i sjellur është më i madh se depër- lin XVIII në qytetin e holan-
tuesi, vjen deri te depërtimi i dielektrikut të tij dhe dës Lajden dhe për këtë shkak
kondenzatori i këtillë është tani më i papërdorur. quhet boca e lajdenit (fig. 6).
S
+
+
-
- Mbështjellësja e tij e jashtme
+ -
+ - është foli metalike me të cilën
+ -
është mbështjellur gota e qelqit
d
(dhe paraqet izolator), kur-
+ - se mbështjellësi i brendshëm, Fig. 6
që është gjithashtu metalike,
12 V
a) b) zakonisht lidhet me top dalës. Forma e konden-
Fig. 4 zatorit që sot mund të hasen te instrumentet elek-
Kondenzatorët kanë ndërtim të ndryshu- tronikke është shumë e llojllojshme (fig. 7).
eshëm. Sipas formës së mbështjellësve kondenza- Te çdonjëri prej tre
torët janë: pllakëzor, sferik ose cilindrik. është përmendur
Probvat të skicuar në fig. 3 tregojnë se për kapaciteti dhe tensi-
këtë shkak që mbushja është konstante, kurse ten- oni depërtues. Njëra
sioni U ~ d/rS, kapaciteti i kondenzatorit pllakëzor prej mënyrave të fi-
(fig. 4), duhet të jetë në proporcion të drejtë me sy- tohet kapacitet i lar-
prinën S dhe konstanta dielektrike r, kurse në pro- të i kondenzatorit
porcion të zhdrejtë me largësitë ndërmjet pllakave arrihet me krijimin
d . Tregohet se ai është përcaktuar me relacionin : kimik të izolatorit Fig. 7
shumë të hollë mbë
S
C H 0H r (7)
metalin. Kjo bëhet te i ashtuquajturi kondenza-
d tor elektrolit. Te ky lloj i kondenzatorëve, të cilët
foli
në veçanti janë shënuar te (fig. 8), i rëndësishëm
metalike është polariteti i lidhjes. Nëse ndodh lidhje e ga-
bueshme vjen deri te dëmtimi i përhershëm i
kondenzatorit ai bëhet i pa përdorshëm.
Ekzistojnë edhe kondenzator me kapa-
foli citet të ndryshueshëm, Te ato kapaciteti më së
izolator metalike shpeshti ndryshon me ndryshimin e syprinave të
Fig. 5 sipërfaqeve te mbështjellësit (fig. 8).
Që të fitohet kapacitet më i madh, duhet të ketë
236
14. Fusha elektrike
torëve të veçant kapaciteti ekuivalent është i ba-

rabartë me shumën e kapacitetiteve të çdonjërit
11
prej tyre.
22 Gjatë lidhjes në seri (fig. 2) mundësohet
zvogëlimi i kaacitetit.
+ - a)
a) b) 33
Fig. 8 Kondenzator me kapacitet të ndryshueshëm: а)

prerja e sipërfaqeve të mbështjellësve b) fotografia e C1 C2 C3
kondenzatorit të ndryshueshëm ajror : me ndihmën e
çepit (1) rrotullohen rreth gyjsmëdisqeve (3) të cilët U
paraqesin një mbështjellës, në lidhje me gjysmëdis-
kun e palëvizshëm-mbështjellësi i dytë (2)
Fig. 2
Nëse mbështjellësi i majtë i kondenzatorit С1 ësh-
Kondenzatorët kanë zbatim shumë të madh të i elektrizuar me mbushje +Q, atëherë pllaka e
në elektrnikë dhe në shumë instrumente tjera. Kon- tij e djathtë elektrizohet me influencë me mbushje
denzator te qarqet integrale të shtypura në fig 9. -Q, por kaq për shkak, të mbushjes pozitive ka
mbështjellësi i majtë i kondenzatorit С2. Klshtu,
domethënë te të gjithë mbështjellësit e konden-
zatorëve kemi mbushje të barabartë. Duke pasur
parasysh, do të jetë:
Q C1U 1 ; Q C 2U 2 ; Q C 3U 3
Q Q Q Q
por pasi U U1 U 2 U 3
C C1 C2 C3
Fig. 9 fitohet:
1 1 1 1
(2)
C C1 C 2 C3
4.8. LIDHJA E Gjatë lidhjes në seri të kondenzatorëve, vlera re-
KONDENZATORËVE ciproke e kapacitetit ekuivalent është i barabartë
me shumën e vlewrave reciproke të kapaciteteve
Lidhja e kondenzatorëve mund të kondenzatorëve të veçantë.
të jetë paralel dhe në seri. C1
Gjatë lidhjes paraele (fig. 1) të Pyetje, detyra, aktivitete
gjithë kondenzatorët janë me tenm-
sion të barabartë: C2 1.A kapacitet elektrik të trupit të pa elektrizuar?
2.Nëse pranë elektroskopit të elektrizuar e afroni
Q1 C1U ; Q2 C 2U ; Q3 C 3U dorën tuaj, mënjanuimi do të zvogëlohet. Sqaroni
mbushja e përgjithshme Q është pse?
Q Q1 Q2 Q3
C3
3.Në dy sfera të izoluara me rreze të barabarta
pra për kapacitetin fitohet: U është sjellur mbushje e barabartë. Nëse njëra prej
C C1 C 2 C 3 . (1) sferave është e zbrazët, kurse tjetra e plotë, si do të
Fig. 1
Me lidhjen paralele arrihet jetë tensioni i tyre në lidhje me Tokën?
zmadhim të kapacitetit. 4.Njehso kapacitetin elektrik të Tokës.
Gjatë lidhjes paralele të shumë kondenzatorëve
237
14. Fusha elektrike
RT=6370 km. (Përgjigje. С = 0,71 mF) i kondenzatorit të këtillë nëse vaji e plotëson
5.Si është raporti ndërmjet kapaciteteve të kon- hapësirën ndërmjet pllakave me 44 prej vëllimit
denzatorëve pllakor me mbështjellësa rrethor dhe atë paralelisht me pllakat sikurse në fig. 4a,
nëse rrezet e tyre qëndrojnë si 2:1? ose normale në ato (fig. 4b).
Primer
Primer zada~i
zada~i
Primer zada~i
Primer zada~i
Shembuj detyra
Primer zada~i
6.Njehso kapacitetin e kondenzatorit pllakor me a) b)

pllaka (20 х 30) cm2 të ndarë në largësi prej 1mm
në ajër. Sa është mbushja e çdonjërës prej pllakave
Re{enie
nëse kondenzatori kyçet në tension prej 12 V?
Re{enie
Re{enie Fig. 4
Re{enie
Zgjidhje Re{enie
Re{enie
Re{enie Re{enie
Kapaciteti i kondenzatorit është: Re{enie
Zgjidhje:
Re{enie
S 0,20 0,30
C H0 8,85 10 12 5,31 pF Ta shënojmë kapacitetin e konmdenzatorit në
d 0,001
ajër me C.
Mbushja e çdonjërës Në rastin a) Kondenzatori duhet të trajtohet si
Polneòt na sekoja prej pllakavee:është:
od plo~ite
dy kondenzator në seri, njëri me kapacitet C1=2C
Q CU 5,31 10 12 63,7 10 12 C
12
,pasi largësia është ndërmjet pllakave dy herë më
e vogël, dhe tjetri C2=r2C ose
7.Cakto kapacitetin e kondenzatorit kapacite-
ti i të cilit do të jetë ekjuivalent me lidhjen të 2C 2H r C 2H r
C ekv C
dhënë në fig. 3, nëse kapaciteti i çdonjërit prej
Re{enie
2C 2H r C 1 H r
Re{enie
Re{enie
tyre është 2 pF.
Re{enie Në rastin b) bëhet fjalë për lidhje paralele me
Re{enie
mbështjellësa syprina e të cilëve është S/2. Pran-
Zgjidhje: C1
daj, tani
Kapacitetin e lidhjes do
ta fitojmë kur së pari do C2 C3
S S C (1 H r )
ta caktojmë ekuivalentin C ekv H0 H rH o
2d 2d 2
e kapacitetit të lidhjes në
seri ndërmjet kondenza- U
Dajte
Dajte go
go zna~eweto
zna~eweto na
na slednive
slednive osnovni
osnovni
torit të dytë dhe të tretë Fig. 3 Dajte
Jepni go zna~eweto
rëndësinë e këtyre na slednive osnovniAtje
poimi.
Dajte
poimi. Tamu kade {tokoncepteve
{to
go zna~eweto
Tamu kade enapotrebno
eena
themelor.
slednive
potrebno poso~ete
osnovni ii
poso~ete
(С23), pra pastaj atë kapacitet do ta mbledhim me poimi.
DajteTamu
go
ku është
poimi.
kade
Tamuekade
{to
zna~eweto
nevojshme
primeri
{to
primeri
potrebno poso~ete
slednive
e përmend osnovni ii
potrebnoshembuj
poso~ete
kapacitetin e kondenzatorit të parë) poimi. Tamu kade {to primeri
e potrebno poso~ete i
primeri
primeri
C 2 C3 22 -kapaciteti elektrik -tensioni i depërtimit
C 23 1 !F ,
C 2 C3 22 -farad -kondenzator pllakor
-kondenzator elektrik -boca e lajdenit
Por kapacitetikapacitet
A vkupniot i përgjithshëm C do të jetë;
S }e bide -mbushja e kondenzatorit -kondenzatori elek
-zbrazja e kondenzatorit trolit
C C 23 C1 1 2 3 !F -lidhja në seri e konden -lidhja paralele e kon-
zatorëve denzatorit
8. Hapësira ndërmjet mbështjellësve te konden-
zatori pllakëzor janë mbushur me vaj me kon-
stante dielektrik r .Sa është kapaciteti
238
14. Fusha elektrike
14.9. NATRUPUVAWE NA ENERGI-

14.9.
14.9. NATRUPUVAWE
14.9. GRUMBULLIMI
NATRUPUVAWE NA ENERGI-
I ENERGJISË
NA NË QkrU kr
JATA
14.9.
14.9.
JATA
NATRUPUVAWE
NATRUPUVAWE
VO NA ENERGI-
VO KONDENZATOR.
NA
KONDENZATOR.
ENERGIJA
ENERGI-
ENERGI-
ENERGIJA A Wp (4)
KONDENZATOR.
JATA
NA
JATA
JATA
NA
VO
VO ENERGJIA
KONDENZATOR.
ELEKTRI^NO
VO KONDENZATOR.
KONDENZATOR.
ELEKTRI^NO POLE
E FUSHËS
ENERGIJA
POLE ENERGIJA
ENERGIJA 2
NA
NA
NA ELEKTRI^NO
ELEKTRIKE
ELEKTRI^NO POLE
POLE
ELEKTRI^NO POLE Puna e shpenzuar është e barabartë me energjinë
potenciale të kondenzatorit Wp. Duke pasur pa-
Kur kondenzatorin e mbushim, i lidhim edhe pl- rasysh relacionin Qkr = CUkr, për energjinë poten-
lakat e tij me burimin e mbushjeve të ndryshme ciale fitohet formula:
(për shembull me makinën e influencës) ne kry- CU kr2
Wp (5)
ejmë punë, për llogari te e cila në kondenzator 2
akumulohet energjia.Të supozojmë se në fillim ku vlerat për tensionin e shënojmë me Ukr, në
kondenzatori nuk është elektrizuar.Kr makina vend të shënimit të zakonshëm U.
elektrostatike fillon të punon, ajo te pllakat sjell Barazimin (5) donta shkruajmë me sim-
mbushje, të cilat janë proporcionalisht me tensio- bolin e zakonshëm për energjinë, tensioni dhe
nin që krijohet, sipas tani më barazimit të njohur mbushja e mbështjellësve:
1 1
Q CU U
1
Q (1) W CU 2 ose
ili W QU . (6)
C 2 2
Domethënë edhe tensioni U i vendosur prej zeros, Sikurse shihet, energjia e akumuluar te konden-
në fillim, rritet proporcionalisht me mbushjen e zatori është proporcional me kapacitetin e tij, por
sjellur. Nëse varësia ndërmjet mbushjes dhe ten- edhe me katrorin e tensionit deri ku ëshjtë elektri-
sionit e paraqesim grafikisht, fitohet figura 2. zuar kondenzatori.
Barazimi (6) vlen për çfarëdo kondenzator.
Q Provat tregojnë se kjo energjienergija
mund të taj-
na
Qkr Ukr-tensioni ndër- tohet edhe si energji e fushës
elektrostati~koto pole elektrostatike që
energija
energija pa-
na
energija na
na
elektrostati~koto pole energija na
mjet pllakave në raqitet ndërmjet mbështjellësve
elektrostati~koto
elektrostati~koto
elektrostati~koto
pole
pole
pole të kondenzatorit.
Ukr fund të mbshjes së
kondenzatorit Pra{awa, zada~i, aktivnosti
Pyetje,
Pra{awa, detyra, aktivitete
zada~i, aktivnosti
Pra{awa,
Pra{awa, zada~i,zada~i, aktivnosti
aktivnosti elektro-
U 1.Si do të ndryshon energjia e fushës elektrostati-
stati~koto elektro-
elektro-
elektro-
stati~koto elektro-
Fig.2. Puna që kryhet gjatë elektrizimit ke e kondenzatorit
stati~koto
stati~koto
stati~koto të dhënë pllakëzor nëse pllakat
të pllakave prej mbushjes zero deri te madhësia e e tij afrohen në largësi prej njërës një gjysme prej
mbushjes së fundit Qkr është përcaktuar me syprinat fiPrimer
llimit? zada~a
Primer zada~a
Primer
Primer zada~a
(të shënuar me ngjyrë të verdhë në figurë). Shembull
Primer detyre
zada~a
zada~a
2.Sa është energjia e kondenzatorit me kapacitet
Puna e kryer është e barabartë me prodhimin e prej
Re{enie40 pF nëse është kyçur në bateri prej 12 V?
mbushjes dhe tensionit. Pasi tensioni ndrfyshon Zgjidhje
Re{enie
Re{enie
Re{enie
Re{enie
prej 0 deri Ukr, këtu për tensionin duhet të merret CU 2 40 10 612 2
vlera e tij mesatare pra do të jetë. W
2 2
A QkrU sr . (2) 3
2,88 10 J.
pasi
0 U kr U kr r Jepni rëndësinë e këtyre koncepteve themelore.
U sr (3) Atje ku është e nevojshme përmend shembuj.
2 2
për punën e shpenzuar gjatë elektrizimit të kon- -energjia e kondenzatorit
denzatorit deri te mbushja Qkr, përkatësisht deri -energjia e fushës elektrostatike
te tensioni Ukr fitohet:
239
15. Rryma elektrike nëpër mjedise të ndryshme
15.1. RRYMA ELEKTRIKE elektron prej shtresës së fundit prej mbështjellësit

elektronik të cilët quhen elektrone të lira. Poash-
Jeta bashkohore në vendbanimet nuk mund të tu, çdonjëri prej atomeve prej grillës bëhet poziti-
mendohe pa rrymë elektrike.Ashtu, kur do të ve nyja (joni) e elektrizuar.
kyçim ndonjë aparat të amvisërisë, rryma që ka
qenë e prodhuar në elektrocentrale fillon të rr- Elektronet e lira prej grillës kristalo-
jedh nëpër kabel, ku televizori, kompjuteri, ngro- re lëvizin ngashëm sikurse lëvizin grimcat e
hësja etj. fillojnë të punojnë. Rrma tge televizori ndonjë fluidi (gaz) prandaj quhet gaz elektro-
do të prodhon fotografi dhe ton, te kompjuteri nik.
do ta ngrit sistemin operativ, te ngrohësja do të
jep nxehtësi. Kaq jemi adaptuar me rrymën, që
vetëm kur nuk do të jetë dhe kur krejtësisht do
të zbehet jeta normale atëherë vërejmë se e kemi
pasur.
Fig. 2. Grilla kristalore e metalit e inçizuar me

mikroskop elektronik kur është ,,i qetë“, d.m.th.,
gjatë shumë temperaturave të ulëta
Struktura e një metali, e vërejtur në di-

mensionet e atomeve shihet kështu: jonet pozi-
tive drejt janë radhitur ashtu që formojnë grillë
kristalore. Lëvizja e tyre me dridhje varet prej
temperaturës të metalit dhe sillet në lëkundjen
rreth gjendjes së baraspeshës. Te ndërmjet hapë-
jone prej grillës
sirës të grillës gjendet ,,gazi“ prej elektroneve të
kristalore
lira që është i aftë të lëviz në brendësinë e metalit.
elektrone të lira E kemi të njohur se metali përbëhet prej prej ato-
Fig. 1. Skica e atomit (jone pozitive) te grilla kristalo- meve të cilët në përgjighësi janë neutral. Për këtë
re dhe gazi elektronik shkak edhe sasia elektrike negative e tyre që rr-
jedh prej elektroneve të lira do të jetë e barabartë
Fizika bashkohore e shekullit njëzetë sqaron në me sasinë e përgjikthshme prej joneve pozitive.
çfarë mënyre përçuesit e ngurtë, sikurse janë
metalet, e përcjellin rrymën elektrike. Atomet te Elektronet e lira në brendësi të grillës kristalore
metalet janë shpërndarë drejt dhe radhitja e atillë lëvizin në mënyr haotike, ngjashëm sikurse lëvi-
quhet grillë kristalore. Kështu, çdonjëri prej kë- zin grimcat e një gazi ose fluidi, në përgjithësi.
tyre atomeve prej grillës është i aftë të lëshon nga
një ose më shumë
240
Nëse metali lidhet me polet e një burimi të tensi- Njësia për matjen e rrymës është një amper (A)
onit, atëherë elektronet e lira do të lëvizin nga poli dhe atë do ta përkufizojmë më vonë. Por, prej për-
po zitiv te bateria. Në këtë rast, përveç lëvizjes ha- kufizimit për fuqinë e rrymës mund të përkufizo-
otike shtohet edhe lëvizja e orientuar (fig. 3). het njësia për sasinë e elektricitetit një kulon
Një kulon është sasi e elektricitetit që kalon për

kohën prej një sekonde nëpër përçuesin, nëpër
të cilin rrjedh rrymë me fuqi prej një amperi.
Pasi në elektronikë punohet me rrymë shumë më

të vogla se një amper, janë futur edhe njësi më të
vogla.Përveç njësive më të vogla, shfrytëzohen
Fig.3. Lëvizja e orientuar e mbushjes elektrike edhe më të mëdhaja. Gjatë prodhimit të rrymës
është rryma elektrike. në centralet elektrike fuqia e rrymës është disa
mija amper, prandaj shfrytëzohet njësia kiloam-
Lëvizja e orientuar dhe mbushja elektrike, per (kA),
ose shkurtimisht rrymë.
Te metalet të orientuar mund të
lëvizin vetëm elektronet e lira, pra rryma
është vetëm elektronike. shenja domethënia
l mA (miliamper) l mA = 10-3 А
Fuqia e rrymës elektronike
1 μA (mikroamperр) 1 μA = 10-6 А
Nëse nëpër një përçues kalon sasi elektrike
më e madhe për kohë të shkurtër, themi se 1 nA (nanoamper) 1 nA = 10-9 А
rryma nëpër atë atë është më e fortë. 1 рA (pikoamper) 1 рA = 10-12 А
Fuqia e rrymës (I) është sasia e elektricitetit Fuqia e rrymës matet me instrument të quaj-
(Q) që kalon nëpër përçuesin në njësi kohe (t), tur ampermetër që, përsëri mund të jetë analog
(elektroddinamik dhe me shigjetë) dhe digjital
(me displej).
Shembulli 1. Sa është sasia e elektricitetit dhe

sa elektron do të kalojnë nëpër tel për atë ko-
hë?Shembulli 1. Rryma me fuqi prej ?
Q = I • t = lA • 240 ѕ = 240 C
Q = n • e pra prej këtu n=Q/e
n = 240 : l,6 l0 l9 = l,5 -1021 elektronë.
241
Në jetën e përditshme ballafaqohemi me rryma lëvizjes të jneve pozitive (për shembull Na+ jo-
të madhësisë së ndryshme. Te tabela më posh- net). Te figura 5 është treguar kahja e rrymës së
të janë dhënë fuqitë e rrymës në instrumente të gbrimcave pozitive dhe negative nëpër mjedisin
ndryshme dhe situata. përçues.
E I
Ku? Sa
+ + +
komponentet prej qarkut disa pA
+ S +
+
-
+ + +
integral të kompjuterit
Ora digjitale disa μA v
disa pA
ndritëse xhepi
shporet elektrik 10 A E I
Vetëtima dhjetsha kA - -
+ -
-
- S -
- -
Kahja e na
Nasoka rrymës elektrike struja
elektri~nata
v
Vet përkufizimi për rrymën (...lëvizje e orientu-
ar...) tregon se rryma elektrike është krejtësisht e
Fig. 5. Rryma prej grimcave pozitive dhe rryma
caktuar jo vetëm nëse është dhënë fuqia e saj por
prej grimcave negative
edhe kahja e saj.
Fizikanët janë marrë vesht për kahen
Prej figurës 5 shihet se vektorët e shpejtësisë të
e rrjedhjes së rrymës ta marrin kahen e fushës
joneve të kundërta janë orientuar në mënyrë të
elektrike te përçuesi. Sipas kësaj marrëveshje, për
kundërt, ndërsa, kahja e rrymës është e njëjtë
kahen e rrjedhjes së rrymës elektrik është mar-
edhe për të dy llojet e jooneve.
rë kahja nëpër të cilën lëvizin elektronet e lira në Postojana i promenliva struja
metal. Kështu, kur te përçuesi metalik rrjedh rry-
ma, atëherë elektronet lëvizin prej polit negativ
Fuqia e rrymës mund të ndryshon me kohën, por
nga poli pozitiv të burimit. Marrëveshja e këtil-
mund të jetë e pandrysueshme, prandaj ekzis-
lë për kahen e rrymës ka prapashtesë historike.
ton eeymë e përhershme dhe e ndryshueshme.
Pikërisht, për kahen pozitive të fushës elektrike
Rryma e ndryshueshme, pra, mund të ndryshon
është marrë ai pol me orientim prej pozitives nga
vetëm sipas madhësisë, poashtu pa e ndryshuear
poli negativ, poashtu duke u udhëhequr me kahe
kahen, por mund ta ndryshon edhe kahen. Pran-
sipas të cilës lëviz një grimcë e elektrizuar.
daj, ekziston rrymë e ndryshueshme që e ndry-
Por, gjatë realizimit nëpër lëngje dhe ga-
shon kahen, pra rrjedh kohëpaskohe në një kahe
zëra, mbajtësit mund të përbëhen prej grimcave
por njëkohjësisht edhe në kahe tjetër. Përfaqësues
pozitive dhe negative (jone). Këlshtu, për shem-
më tipik të rrymës që e ndryshon kahen është al-
bull, rrymat te trupi i njeriut përbëhen prej rry-
ternative. Për atë do të bëhet fjalë diçka më vonë.
mave të joneve pozitive dhe negative prej qelizave
dhe ndërmjet qelizave elektrolitë. Për kahen po-
zitiverryma llogaritet ajo që puthitet me kahen e
242
15. 2. BURIMET E RRYMËS

NJËKAHËSHE
Që të rrjedh një lum duhet rregullisht të mbushet

I (A) me ujë prej burimit. Që të mundet të rrjedh rryma
e përhershme
nëpër një përçues, është e nevojshme mbushjet
elektrike të plotësohen. Instrumentet të cilët te
e ndryshueshme njëkahëshe skajet e përçuesëve sigurojnë ndryshim poten-
cial të përhershëm quhet burim i rrymës. Në këtë
mënyrë te polet e një burimi mbahet tension i
e ndryshueshme alternative përhershëm. Ekzistojnë lloje të ndryshme të buri-
meve të rrymës, por na tani për tani do të njihe-
0 mi vetëm me disa burime të rrymës njëkahëshe.
koha Ideja për për burimin më të thjeshtë të rrymës
-I (A) një[kahëshe rrjedh prej njohurive të shkencëtarit
Luixhi Galvani nga fundi i shekullit XVIII.
Fig. 6. Rryma e përhershme dhe e Burime kimike të rrymës, sipas emrit
ndryshueshme të tij, janë quajtur elementet galvanike. Te ato
mbushjet janë krijuar dhe fillojnë të lëvizin në
llogari të energjisë kimike.
Pyetje dhe detyra Bashkëkohasi i Galvanit, Alesandro Vol-
1.Sa është dendësia e rrymës te teli përçues me
ta, e ka bërë burimin e parë më të thjesht të ten-
diametër 1 mm nëse nëpër të ka kaluar sasi elek- sionit dhe e ka sqaruar principin e përfitimit të
tricitet prej 0,003 С për kohën prej 5 ѕ. rrymës sipas mënyrë kimike. Ai element është
2.Cakto shpejtësinë e orientuar mesatare të quajtur elementi i Voltës dhe është paraqitur në
elektroneve të lira te teli metalik me prerje figurën 1. Përbëhet prej pllakave të cinkut dhe
tërthore prerj 1mm2 nëse koncentrimi e elek- bakrit të ndara me letër të zhytur te thartira sul-
troneve te metali prej të cilit është bërë teli është furit të holluar (mundet edhe me ujë të kripur).
Ndërmjet pllakave të cinkut dhe bakrit dhe tretjes
vjen deri te reaksionet kimike. Poashtu, pllaka e
Jepni rëndësinë e këtyre koncepteve fizike: cinkut elektrizohet në negative prej pllakës së ba-
-rryma krit. Skajet e burimit quhen pole të burimit. Ele-
-amper menti i Voltit më shumë nuk ka zbatim praktik
-kulon pasi tensioni bie shpejt.
-fuqia e rrymës
-rryma e përhershme dhe e ndryshueshme Është treguar se burimi i tensionit mund të fitohet
-kahja e rrymës kurdo që të jetë dy metale të ndryshme do të zhy-
ten në ndonjë thartirë, bazë ose kripë (elektrolit).
243
bakër
kahja e ele-
letër e zhy- ktroneve
tur në ujin kahja teknike

me kripë e rrymës
cink + -
Fig. 1. Elementi i Voltës

Fig. 2. Kahja e rrymës
Bateria e xhepit paraqet element të galvanit, ve-
PbO2 Pb
tëm që te ai dhe elektroliti. është në gjendje të
ngurtë agregate dhe prandaj quhet elementi i
thatë i galvanit (fig. 2). Kur do të lidhet një bateri
nëpërmjet dy telave të bakrit me llambë, ajo do të
ndriçoj. Kur do tu ndryshoj përbërja e substan- H2SO4
cave prej elementit të galvanit, atëherë n[ë njërën
fig. 3 akumulatori
prej elektrolitëve më shumë nuk do të grujmbul-
lohen tepricë të elektroneve, pra ai do të llogaritet
se ,,është djegur“ dhe duhet të zëvëndësohet me Fig. 3. Qelia e akumulatorit dhe akumulatori
të re.
Tensioni te elementi i galvanit do të jetë Akumulatrët gjenden në çdo automobil
i përhershëm, kurse rryma do të rrjedh në një dhe autobus, traktor dhe e japin rrymën e domos-
kahe, prandaj quhet rrymë e përhershme njëka- doshme që të mund të lëshohet në punë motori.
hëshe, edhe në teknikë shënohet me DC (Direct Qelia themelore te akumulatori i plumbit është pa-
Current). Ekzistojnë burime të cilat japin rrymë raqitur në figurën 3. Ai përbëhet prej dy pllakave
e cila është e ndryshueshme sipas madhësisë dhe të plumbit të zhytura në 20% tretje të thartirës së
sipas kahes. Ajo rrymë quhet alternative dhe shë- sulëfurit. Para se të fillon të shfrytëzohrt akumu-
nohet me AC (Alternative Current) dhe për atë latori duhet të mbushet duke e kyçur në tjetër bu-
do të bëhet fjalë në kapitujt e ardhshëm. Përn- rim në rrymë njëkahëshe. Gjatë kohës të mbushjes
dryshe rryma që e fitojmë në shtëpitë tona është krijohet reaksion kimik i oksidimit të pllakës së
alternative, por e ndryshon kahen 50 herë në një plumbit të kyçur në tensionin pozitiv. Poashtu,
sekondë. plumbi shndërrohet në oksid të plumbit, d.m.th.
Te figura 2 mund të vërehen shigjeta me energjia elektrike shndërrohet në kimike. Në këtë
dy ngjyra. Shigjetat e kuqe e tregojnë kahen e vër- mënyrë fitohen dy përbërje të ndryshme sipas
tretë të lëvizjes së elektroneve, ndërsa, pra, shi- përbërjes së elektrodave të zhytura në elektrolit.
gjetat e zeza e tregojnë kahen e rrymës që është Kur do të largohet burimi për mbushje, tensioni
marrë me marrëveshje për përdorim në fabrikë te njëra qeli e akumulatorit është 2V. Në praktikë
dhe teknikë nuk shfryztëzohet vetëm një qeli e akumulatorit,
Prej burimeve kimike të energjisë elektrike sh- më së shpeshti nga 6 qeli, të lidhura në seri, ahtu
pesh hasen bateri akumulatorësh, të quajtur në që tërë tensioni do të jetë 12 V. Kur do të mbushet
popull akumulatorë.
244
akumulatori, atëherë ai mund të shfrytëzohet për 15. 3. REZISTENCA ELEKTRIKE

mbushjen e instrumenteve elektrike te automobi-
li (ndezje elektrike, dritat, sirena, fshesat etj). Kur doni të vraponi te ndonjë korridor te i cili
ka shumë shtylla, atëherë ajo nuk do tu shkon
Me lidhjen e shumë elementeve galvanike fitohet, aq lehtë, për dallim prej asaj kur korridori do të
fitohet bateria. ishte krejtësisht i zbrazët. Domethënë, korridori
sikur po ju bën rezistencë. Numër i madh i nxë-
nësve kanë rezistencë nga të studiuarit e fizikës.
(Përndryshe kjo rezistencë është krejtësisht e pa
arsyeshme pasi pengesat në të studiuarit e fizikës
interesante lehtë përvetësohen!). Sipas analogjisë
së njëjtë edhe elektronet e kalimit nëpër materjen
goditen me atomet prej grilës kristalore, dhe te
ato materijali u jep rezistencë.
Ekzistojnë edhe elemente galavanike bashkohore, Modelimi i rezistencës

si për shembull, të bëra prej n ikel-kadmium me Në fizikë shpesh ekziston nevoja të paraqitet
elektrolit prej ntrium hidroksid. Ato si edhe aku- ndonjë dukuri që ndodh në mikrobotën me ndi-
mulatorët mund të plotësohen dhe zbrazët (rechar- hmëpn e të njohurës makrodukuria, për të ciklën
geable). Bateritë prej këtyre elementeve janë shumë mundet të tregohet se vlen varësia e njëjtë.. Kjo
të përshtatshme për mbushjen të isntrumente elek- quhet modelim. Modelet shpesh bazohen në disa
tronik sikusre janë janë fotoaparatët, laptop kom- dukuri të thjeshta nga mekanika ose fikzika mole-
pjuterët, videokamerat, aparatet për dëgjuar, MP3
kulare. Kështu, te mësimi 3.1. tani më e përdorëm
pleeret etj.
modelin e gazit elektronikе, d.m.th., elektronet e
Ekzistojnë burime të ndryshme të rrymës njëka-
lira prej grilës kristalore, i identifikojmë me flu-
hëshe, ndërmjet të cilëve më bashkohore janë qelitë
solare fotovoltike, për çka do të bëhet fjalë më vonë
idin i cili ,,rrjedh“ nëpër metal, që ta sqarojmë
rrymën elektrike.
Kapaciteti i një burumi kimik është masa për af- Shumë e përshtatshme u tregua analolgjia e re-
tësi të siguronë rrjedhje të rrymës së përhershme zistencës elektrike me goditje me pengesa të topit
për periodë kohore, por matet në amper orë që lëviz nëpër rfrafshin e mënjanuar me penge-
(Ah). Për shembull, bateria ka kapacitet prej 10 sa (fig. 1). kështu, komponenta e forcës së gravi-
Ah nëse mund të siguron rrjedhje të rrymës prej tacionit që e lëviz topin poshtë nëpër rrafshin e
1 A për kohën prej 10 orë. mënjanujar përkujton në forcën e fushës elektri-
ke që i detyron elektronet të lëvizin të orientuar
Jepni rëndësi të këtyre koncepteve fizike: nga potenciali pozitiv (fig. 2). Pemgesat (gozhdat
-element galvanik -Elementi i voltit drej të radhitura) përkujtojnë në jonet pozitive
-akumulator -bateri prej grilës kristalore me të cilat goditen elektro-
-forca elektromotore net e lira në rrugën të lëvizjes së tyre. Nëse mer-
ren parasysh të gjitha forcat bashkëvepruese, të
gjiktha eleminimet (dukuri dhe madhësi që pak
ndikojnë, të gjitha konstantet fizike që e pasqyroj-
në problemin e gjeometrisë), edhe nëse zgjedhet
,,mtematikë‘‘ e përshtatshme, atëherë mundedt të
245
të përpunohet simulim kompjuterik dhe dukua- (V) në skajet e trupit që e mat voltmetrin, edhe
ria prej mikrobotës të vërehet kompjuteri.Në këtë fuqinë e rrymës që e tregon ampermetri (I). Po-
mënyrë muind të realizohen eksperimente pro- ashtu vërehen vlerat e tyre.
vuese pa hyrë në laboratorin e fizikës. Megjithatë
se saktësia e modeleve do të[ duhej të kontrollo-
ndërprerës
hen me ndihmën e eksperimenteve provuese. Në 1.5 V + 1.5 V + 1.5 V +
burim
botën e shkencës, modelet janë vetëm mjet ndi-
hmës, por jo edhe zëvëndësim për eksperimentin.
0.045 A
trup
4,5 V
R I
Fig. 3. Matja e varësisë së tensionit dhe rrymës së ten-

sionit dhe tensioni i rrymës të qarkut elektrik (V-A
Primer 1 karakteristika)
Fig. 1. Rezistenca e topit që rrokulliset nëpër
rrafshin e mënjanuar me pengesa
Shembulli 1. Eksperimenti prej figurës 1 tregon se
Primer
ndryshimi 1i tensionit ka qenë i realizuar me lidhjen
e 3 baterive prej nga 1,5 V. Pra kështu tensioni i
voltmetrit ka mundur t‘i ketë vetëm vlerat të paraqi-
tura te tabela më poshtë, te e cila janë dhënë edhe
rrymat që poashtu janë lexuar te ampermetri. Është
dhënë edhe raporti tension/rrymë për çdo çifë të
matur prej vlerave të tensionit dhe rrymës.
Tabela 1
Matje Tensioni (U) rryma (I) rezistenca R=
në V në A U/I në 
Fig. 2. Rezistenca e elektronit nëpër grilën e 1 1,5 0,015 100
Merewe na otporot 2 3,0 0,030 100
kristalore 3 4,5 0,045 100
Matja enarezistencë
Merewe otporot
Prej tabelës mund të shihet se raporti tension/
rrymë që është në realitet, rezistenca, rezistzenca
Rezistenca mund të matet nëse trupi kyçet në një
e trupit, është konstante e barabartë me 100 V/A,
qark të thjesht të rrymës të përbërë prej sikurse
Nëse çiftet prej brendësisë për tensionin dhe rry-
në figurën 3, prej burimi, një ampermetër në seri,
mën prej ztabelës 1 barten te sistemi koordinativ,
një voltmetër paralele te trupi dhe një ndërprerës.
atëherë do të fitohet vijë e drejtë me koeficientin
Duke kyçur një, pra në seri dy ose më shumë ba-
e drejtimit e, në realitet, vlera reciproke e rezis-
teri na e ndryshojmë forcën elektromotore të bu-
tencës (1/R).
rimit. Atëherë ndryshon edhe tensioni.
246
Rryma[A] 15. 4. LIDHJA NDËRMJET FUQISË SË

15. 4. VRSKA
RRYMËS POME\U JAÎNATA
DHE TENSIONIT
15. 4. VRSKA POME\U JAÎNATA
NA STRUJATA I NAPONOT
0,04 NA STRUJATA I NAPONOT
Te mësimi i kaluar përfshim qark të thjesht të
0,03
tg D R
rrymës sikurse në figurën 1, të përbërë prej buri-
0,02 mit
15. (),
15. 4. rezistori
4. VRSKA(shpenzues
VRSKA POME\U
POME\U ose trup prej metali)
JAÎNATA
JAÎNATA
(R)
NA, një
NA ampermetërI
STRUJATA
STRUJATA I(A) në seri dhe një voltme-
NAPONOT
NAPONOT
0,01 tër (V),paralelisht me shpenzuesin. Duke përfshi-
tensioni
U[V]
rë dy ose më shumë bateri na e ndryshojmë for-
1,0 2,0 3,0 4,0 5,0
cën elektromotore të burimit. Atëherë na ed
ndryshojmë tensionin (U) të skajeve (M dhe N),
Fig. 5. Paraqitja grafikr e varësisë së rrymës prej e masim me voltmetrin. Njëkohësisht ndfrfyshon
rezistencës te metali fuqinë e rrymës e masim me ampermetër (I).
Paraqitja grafike e varësisë së rrymës prej tensi-

onit quhet karakteristika e volt-amperit (VA-ka-
V
rakteristika). Te metalet ajo është vijë e drejtë,
kurse te gjysmëpërçuesit, pra varësia nuk është M N
drejtëz e drejtë.
Domethënë, rezistencën mundemi ta njehsojmë R
vetëm me matje e njëfishtë e tensionit dhe rrymës. AA
Por, duke matur për shumë vlera të ndryshme të
tensionit na vërtetuam se rezistenca nuk varet
prej madhësisë së tensionit. H
Dajte zna~ewe na sledive fizi~ki poimi:
Jepni rëndësinë e këtyre koncepteve fizike:
-modedle të rezistencës Fig. 1. Regjistrimi i raportit të tensionit dhe rrymës te
-matje e karakteristikës V-A qarku elektrik
-përcaktimi
Dajte zna~ewei rezistencës
na slediveprej V-A poimi:
fizi~ki
Pra{awa i zada~i
Pra{awa i zada~i Prej eksperimentit mundeshe të shikojsh se
gjatë çdo ndryshimi tgë tensionit, raporti
Pyetje dhe detyra
tension-rrymë gjithmo ngel konstant dhe
1.kryeni matjen e varësisë së rrymës prej tensio- është i barabartë me rezistencën e trupit prej
Pra{awa i zada~i
nit (V-A ikarakteritika)
Pra{awa zada~i dhe caktoni rezistncën të metali
Otpor(R),od eden om ima potro{uva~ (telo) niz
Otpor od eden U omodima potro{uva~ (telo) niz
ndonjë përçuesi ose rezistencë. koj te~e struja 1 A ako na negovite kraevi se
koj te~e struja od konstanta R . , kraevi se
1 A ako na negovite
I od
donese napon
donese napon od 1
1
2.Mendoni ndonjë modl të ri të rezistencës. Rezistenca matet me njësin om (Q).
Rezistenca
Otpor od eden prejomnjëima
ompotro{uva~
ka shpenzuesi (trupi)
(telo) niz
Otpor
nëpër od eden
tëstruja om
cilën rrjedh ima potro{uva~
rrymën (telo)
prej 1 A nëseniz
në
koj te~e od 1 A ako na negovite kraevi se
koj te~e struja od 1 A ako na negovite kraevi se
skajet
doneseenapon
tij sillet
od 1tension prej 1 V.
donese napon od 1
1V
1:
1A
247
LIGJI I OMIT I njohur është i ashtuquajturi trekëndësh i Omit

Omov zakon (fig. 3) i cili mundëson lehtë të mbahet mend
Omovzakon
Omov zakon
Rezultatet nga eksperimenti paraprak tregojnë se dhe përfitimi i tij në çfarëdo formë që është e ne-
raporti i tensionit dhe rrymës te përçuesi metalik vojshme për tu përcaktuar madhësia e panjohur..
kanë vlerë të përhershme pavarësisht prej madhë- Ligji i Omit jo vetëm që vlen për pjesë të qarkut
sisë së tensionit. Atë e jep ligji i Omit që në këtë të rrymës në skajet e përçuesit metalik dhe rry-
formë vlen vetëm për përçuesit metalik. ma nëpër të, por edhe për tërë qarkun e rrymës.
Ligji i Omit për pjesën e qarkut të rrymës ka shu- Nëse marrim qark të thjeshtë që përmban burim
më forma të mundshme të të shprehurit, por më të forcës së elektromotorit (), shfrytëzues, am-
së shpeshti shprehet në këtë formë: permetër dhe voltmetër (fig. 4), tëherë patjetër
1 të llogarisim se burimi i forcës së elektromoto-
I U rit përmban komponente (elektrolit, elektroda,
R
kontakte etj.) të cilat i kundërshtojnë rrjedhjes
Fuqia e Ja~inata
rrymës I nëpër përçuesin niz
na strujata metalik është
metalen së rrymës, pra mund të paraqiten si rezistencë
Ja~inata na strujata niz niz metalen
metalen
në proporcion të drejtë me tensionin U, ku ko-
sprovodnikJa~inata e na strujata
pravoproporcionalna so të tij të brendshme (r). Atë rezistencë do ta pa-
sprovodnik napon
sprovodnik
priloèniot ee pravoproporcionalna
pravoproporcionalna
, pri {to koeficientot soso vnatre{en
efi cienti i proporcionalitetit ka vlerë konstante, raqesim
otpor (sikur
). të jetë i lidhur në seri mevnatre{en
burimin
vnatre{en
priloèniot
priloèniot
na napon
proporcionalnost , ,pri
napon ima pri {to
{to koeficientot
koeficientot
konstantna vrednost,
të
na
na barabartë me vlerënima
proporcionalnost
proporcionalnost
ednakva na recipro~nata reciproke
ima 1/R.
konstantna
konstantna
vrednost vrednost,
navrednost,
otporot e forcës
otpor(së
otpor ().).elektromotorit.Nëse nëpër qarkun e
Paraqitja
ednakva
ednakva
1/ . grafi
na ke e varësisë
recipro~nata së rrymës
vrednost na
na recipro~nata vrednost na otporot I prej
otporot rrymës me fuqi I, atëherë në skajet e rezistencës
ndryshimit
1/
1/ . . të tensionit V quhet IV ose karakte- së brendshme do të paraqitet rënie të tensionit të
ristika voltamperike. Kjo varësi e I prej V te me- barabartë me rI.
talet është vijë e drejtë (сл.2). Prej ligjit për ruajtjen e energjisë vijon se
puna që e kryejnë forcat e jashtme (forca e elek-
tromotrit) dhet të jetë e barabartë me shumën e
I
punëve që i ka krye rryma te pjesa e brendshme
dhe e jashtme e qarkut të rrymës.
U Prej këtu vijon ligji i Omit për tërë qarkun e rry-
mës
H I r I R I (r R) ose
Fig. 2. Varësia e I prej V te përçuesit metalik
H
I
rR
,
U= IR d.m.th., ja~inata na strujata vo celoto kolo

fuqia e rrymës
zavisi në tërë
ja~inata
ja~inata naqarkun
na strujata
strujata
pravoproporcionalno e rrymës
vood
vo është
celoto
celoto në
kolo
kolo
elektro-
U
zavisi
zavisi pravoproporcionalno
pravoproporcionalno od
od elektro-
elektro-
proporcion të drejtë me forcën e elektromoto-
motornata sila na izvorot, a obratnopropor-
motornataod
motornata
cionalno sila
sila naizvorot,
na
zbirot izvorot, aaobratnopropor-
na vnatre{niotobratnopropor-
i nadvo-
I R
ritcionalno
të burimit,
cionalno ododkurse
zbirot
zbirot
nënaproporcion
na të zhdrejtë
vnatre{niot
vnatre{niot iinadvo-
nadvo-
re{niot otpor na koloto.
I =U/ R R=U/I
prej shumësotpor
re{niot
re{niot së rezistencës
otpor nanakoloto.
koloto.së brendshme dhe të
jashtme të qarkut.
Fig. 3. Trekëndëshi i Omit
Prej këtij ligji del se rryma jo vetëm që rrjedh te
qarku i jashtëm i rrymës, ajo rrjedh edhe në bren-
dësinë e burimit.
248
tjera ekziston varësi drejtvizore të rrymës prej

V
tensionit, pra rezistenca varet prej madhësisë së
tensionit të sjellur. Materijalet e atilla janë gjy-
smëpërçues, pra te ato diagrami IV karakteristik
R i varësisë së rrymës prej tensionit nuk është vijë e
A drejtë sikurse te metalet. Për këtë shkak edhe ra-
porti i tensionit dhe rrymës te pikat e ndryshme
r do të jetë e ndryshme. Prandaj, rezistenca e këtyre
H materijaleve do të ndryshon varësisht prej tensi-
Fig. 4. Ligji i Omit për tërë qarkun e rrymës onit.
Ndarja e materijaleve sipas përçueshmërisë I
Disa materijale, si për shembull, metalet kanë veti

të bartin mbushje elektrike dhe quhen përçues
të rendit I. Elektrolitët quhen përçues të rendit
U
II. Disa të tjerë, sikurse plastika, nuk përçojnë
dhe quhen izolator.Trupi i njeriut gjithashtu ësh-
të përçues i mirë i mbushjeve elektrike, në çka Fig 5. Varësia jolineare e rrymës prej tensionit
mund të bindemi nëpërmjet ç‘elektrizimin e elek-
troskopit me prekje me dorë. Materijalet e këtilla nk i nënshtrohen ligjit të
Përveç të gjithë përçuesëve dhe izola- Omit.
torëve, ekzistojnë edhe materijale tjera te të cilët Varësia e rezistencës prej përçuesit
përçuarja e elektricitetit shumë varet prej kush- metalik
teve të jashtëme, para së gjithash temperatura,
Për këtë shembull më të thjeshtë do të men-
ndiçimi etj. Ato quhen gjysmëpërçues. Te tabela
II janë dhënë shembuj prej të gjitha llojeve të ma-
dojmë një copë tel metalik, sikurse te figura 6,
terijaleve nga jeta e përditshme dhe rendi i mad- nëpër të cilin duhet të lëvizin elektrone prej
hësisë të rezistencës specifike elektrike. vendit A deri te vendi B. Nëse teli është me
gjatësi (l) dhe prerje tërthore (S), atëherë prej
Përçues Izolator Gjysmëpërçues çka varet rezistenca e një përçuesi?
Ua Ua Ua
:m :m :m
S
bakër plastikë silicium
argjent qelq germanium
ar gomë selen - - -
Është tre- -
A - - - B
Varësia e rezistencës prej tensionit guar se reziostenca -
-
-
është në propor- -
- - -
Te metalët vërejtëm se rezistenca nuk varet prej cion të drejtë prej l
tensionit, d.m.th., gjatë tensioneve të ndryshm e gjatësisë së përçue-

raporti tension-rrymë gjithmonë është konstant si (l), në prporcion
(IV-diagrami nga figura 2). Po te disa materijale të zhd me prerjen
tërthore (S)
249
Konstanta e proporcionalitetit është rezistenca  është koeficienti i temperaturës së rezistencës,

specifike () që është numër konstant për mate- dhe është i barabartë me ndryshimin relativ të re-
rijalin e dhënë te kushtet e dhëna. zistencës të substancës së dhënë gjatë ndryshimit

të temperaturës për IK.
l U
R "
S
Te tabela I janë dhënë vlerat për rezistencën spe-
cifike për disa metale dhe legura
Tabela I T
Substanca -rezistenca specifike
( : m ) Fig. 7. Varësia e rezistencës specifike prej tempera-
bakër 0,017 ·10 -6 turës te metalet
argjent 0,016·10-6 Ky relacion është shfrytëzuar te termometrat e re-
hekur 0,130·10-6 zistencës për matjen e temperaturës.
nikel 0,420·10-6
konstantan 0,500·10-6 Shembull 2. Termometri rezistues i platinit është bërë
cekas 1,100·10-6 prej telit të platinës me rezistencë 100,0  në tempe-
raturë prej 200С. Kur termometri ka qenë i zhytur në
Shembull 1. Sa është rezistenca elektrike e telit të enë ku shkrihet indiumi, rezistenca e tij personale e
bakrit me prerje tërthore prej 1 mm2, dhe gjatësi 153,6 . Cakto pikën e shkrirjes së indiumit nëse ësh-
prej 500 m ? (Rezistencën specifike të bakrit gjeni të dhënë = 3,92 X 10-3 (0C)-1
në tabelën I. Ndihmë: rezistenca e një mediumi varet në pro-
l 500 m
R " =·10-6 : m 6
2 =8,5 : porcion të drejtë prej rezistencës specifike, d.m.th.,
S 1·10 m
R=l/S. Prej këtu mund të shkruhet se =RS/l dhe 0
=RoS/l. Atëherë me zëvëndësim te barazimi
Varësia e temperaturës së rezistencës U U0 (1 D 't )
Rezistenca specifike e një përçuesi varet prej shu- S S
më faktorëve. Njëri prej më të rëndësishmëve ësh- R R0 ( 1 D 't )
të temperatura. Rezistenca te pothuajse, të gjigthë l l
metalet rritet në proporcion të drejtë (fig. 7) me pas thjeshtimit fitohet:
rritjen e temperaturës sipas ligjshmërisë, R R0(1 D 't )
Zgjidhje:
U U0 ( 1 D 't ) , R R0 153,6 100,0
't 137 0 C
D R0 3,92 10 3 100,0
ku  rezistenca specifike elektrike në ndonjë
temperaturë t, 0 është rezistenca specifike gjatë Pasi 't t t 0 ,vijon se
ndonjë temperature t0, kurse t= t-t0. t 't t 0 157 0 C ..
250
Supersprovodnici
Supersprovodnici
Superpërçuesit
Qysh në fillim të këtij shekulli ka qenë në dijeni se
R [:]
me ftohjen e përçuesit prej metali rezistenca e tij
bie, ashtu që në zeron absolute (T = 0K) ai bëhet
Tc
0. Ai në realitet, bëhet 0 edhe në temperaturë më
të lartë se zero absolute. Te plumbi, për shembull,
rezistenca bëhet 0  në temperaturë prej 7,18 К.
Saktë në temperaturë të caktuar shumë të ulët, të
auajtur temperaturë kritike Tc (në afërsi të zeros
absolute),rezistenca e metalit menjëherë zvogëlo-
het, pra mund të arrin edhe vlerën 0 Q. Gjendja e 100 200 300 T [K]
T
atillë është quajtur superpërçues. Shumica e me-
taleve të pastra e posedojnë vetinë e superpërçu- Fig. 8. Varësia e temperaturës së rezistencës të super-
esëve me temperaturë të ulët.Te tabela II janë përçuesit në temperatura të larta.
dhënë disa temperatura të tryre të ulëta kritike Tc. Temperatura kritike Tc është afërsisht 100 К.
Tabela III Supermagnetet e këtillë do të shfrytëzoheshin për

Metal Tc [K] Por ekziston, edhe kla-
ruajtjen e energjisë.
sa e materijaleve të qe-
Pb 7,18
ramikës rezistenca e të
Sn 3,72
cilit përafërsisht bëhet
Zn 0.88
zero nën ndonjëtempe-
raturë të caktuar kritike
Tc që nuk është ekstreme e supersprovodnici
visokotemperaturni ulët sikurse te ma-
,
visokotemperaturni supersprovodnici
terijalet paraprake. Këto quhen superpërçues me ,
temperaturë të lartë pasi në temperatura që janë
larg prej zeros absolute (për shembull përafërsis-
ht 100 К) shumë mirë përçojnë rrymën elektrike. Fig. 9. Unaza metalike Fig. 10. MAGLEV ësh-
Rezistencën që e arrin temperatura kritike është qëndron pezul në fushën të treni që punon në
shumë më e lartë se rezistenca e superpërçuesve mgnetike të superpërçu- principin e levitacionit
më të mirë. Kështu, substanca e përbërë prej ba- eshmërisë (forca
Dajte magnetik
magne- na slednive poimi
zna~eweto (qëndron
krit (Cu), itriumit (Y), bariumit (Ba) dhe oksigje- tike e kompenzon forcën
Dajte zna~eweto na pezul
slednive mbi
poimibinarët
nit (О), në temperaturën kritike T (shiko figurën e gravitacionit)
8) rezistenca bie afërsisht 10-25 m, d.m.th., afër-
sisht 1017 herë më e vogël se rezistenca e bakrit. Jepni rëndësinë e këtyre koncepteve themelore:
Zbatimi më i rëndësishëm e superpërçueshmërisë
-rezistenca elektrike -ligji i Omit
është bërja e superpërçueshmëria e magneteve -rezistenca e brendshme -rezistenca elektrike
(fig.9) te të cilët veprimi i forcave të magnetit -koeficienti i temperaturës -superpërçueshmëria
ështëpërafërsishtg 10 herë më e fuqishme se te së rezistencës -superpërçueshmëria me
elektromagnetët më të mirë me dimensionet e temperaturë të lartë
njëjta. -temeprtura kritike.
251
15. 5. REZISTORËT Skajet e telit janë kontaktet 1 dhe 2. Gjendet edhe

rrëshqitës me të cilin mund të vendoset kontakt
Rezistorët janë pjesë përbërës të rretheve elektri- me çdo mbështjellje. Këto rezistor mund të bash-
. 5.ke
OTPORNICI
dhe elektronike. I ka çdo televizor, kasetofon,
. 5. OTPORNICI kohen në dy mënyra të ndryshme dhe të shërbej-
CD- pleer etj. Te kompmjujterët ato janë vendo- në për rregullimin e rrymës ose rregullimi i ten-
sur në brendësinë e qarqeve të integruara dhe sionit në qark. Poashtu edhe lidhja realizohet në
kanë dimensione mikroskopike. mënyrë që është treguar në figurën 4.
shifra e
parë shumëzuesi
shifra e toleranca
dytë
Fig. 2. Rezistor qeramike me shirita të ngjyrosur.
Sipas tabelës I, rezistenca
r e këtij
j rezistori
r është
изнесува: 10 H 102 :r rN:
Fig. 1 Rezistor qeramkike
Tabela I
Në praktik më së shpeshti përdoren rezistor të
qeramikës (fig.1) dhe rezistor prej telit rezistues.
Ngjyra Numri Shumëzuesë Toleranca
Rezistorët shërbejnë për rregullimin e vlerave të
0
rrymave dhe tensioneve te qarqet elektrike. Më e zezë 0 0 10 100
së shpeshti shënohen me ndihmën e katër shiri- e kafe 1 1 101 101
tave në ngjyrë. Dy shiritat e parë i japin shifrën e kuqe 2 2 102 102
oranzhëe 3 103 103
e parë dhe të dytë të vlerës së rezistorit. E treta 3
verdhë 4 4 104 104
e jep shkallën e shumëzuesit, por i katërti e cak- 5 105
e gjelbër 5 105
ton klasën e tolerancës (fig. 2). Për dekodimin e e kaltër 6 106
6 106
rezistorëve mund të shërbehemi me tabelën. Një vjollcë 7 7 107 107
shembull për dekodim të vlerave të një rezistori e murme 8 8 108 108
është dhënë te titulli i figurës 2. e bardhë 9 9 109 109
Në laboratorin e fizikës shpesh përdoren e arit 10-1 10-1 5% 5%
e argjent 10-2 10-2 10% 10%
edhe rezistorët e ndryshueshëm me rrëshqiutës 20% 20%
pa ngjyrë
(fig. 3). Rezistori i këtillë përbëhet prej telit të spi-
rales e mbështjellur rreth cilindrit izolator
252
L
shet ndonjë komponentë tjetër elektronike,
atëherë atë e kyçim ndërmjet pikave 1 dhe 2.
2 Atëherë tërë tensioni (U) bie ndërmjet atyre dy
skajeve. Varësisht prej pozitës së rrëshqitësit,
1
mundet ndërmjet pikave 1 dhe L të fitohet tensi-
Fig. 3. rezistor i ndryshueshëm me rrëshqitës oni i rregulluar që e dëshirojmë (Ur), pasi vetëm
pjesë e tensionit të përgjithshëm bie në atë pjesë,
kurse mbetja deri U bie në pjesën ndërmjet 2 dhe
1 Ur L L, por ai nuk shfrytëzohet. Instrumenti i këtillë
quhet potenciometër dhe ka zbatim shumë të
madh: me të rregullohet, për shembull, fuqia e
1 2 zërit te televizorët, përforcuesit etj.
Rezistori me rrëshqitës mund të përdoret edhe te
skemat për rregullimin e rrymës. Në ëtë rast lid-
het vetëm njëri skaj (për shembull 1) dhe rrëshqi-
tësi (L). Kështu, rryma do të jetë më e dobët nëse
U rrëshqitësi vendoset në vendin e skajit tjetër (2)
rregulator i tensionit pasi atëherë rezistori te qarku është më i madh,
(potenciometër) pra rryma sipas ligjit të Omit (I=U/R) do të jetë
më i vogël. Duke rrëshqitur rrëshqitësin nga kon-
takti (1) rryma rregullohet (zmadhohet), pasi re-
L zistori i telit të mbështjellur zvogëlohe për shkak
të zvogëlimit të gjatësisë.
Ir
2
1
rregulator i rrymës
Fig. 4. Rezistor me rrëshqitës, rregulator i tensi-

onit dhe rregulator i rrymës
Te figura 4 është dhënë paraqitja skematike e Fig. 5. Rezistor dhe potenciometër

mënyrave të lidhjes së rezistorit me rrëshqitës. Pi-
kat q1 dhe 2 janë pikat e skajshme prej telave të
mbështjellur. Kontakti L mund të rrëlshqas nëpër Jepni rëndësi këtyre koncepteve:
telin e mbështjellur. -dekodimi i ngjyrave
Rezistori me rrëshqitës mund të për- -rregulatori i tensionit (potenciometër)
doret si rregulator i tensionit. Nëse tensioni që -rregulator i rrymës
është në disponim prej ndonjë burimi është më
i madh se tensioni që duhet të sillet që të mbu-
253
15. 6.LIGJET E KIRKOFIT Megjithatë, rrymat që hyjnë te nyja merren me

ZGJIDHJA E QARQEVE marrëveshje si pozitive, kurse rrymat që dalin
prej tij llogariten si negative.
Madhësitë e panjohura te qarqet elektrike mund
të caktohen te duke zgjidhur barazimet që pa-
rashtrohen në bazë të disa ligjshmërive. Në zgjid- I1 I4
hjen e qareve elektrike, para së gjithash shfrytëzo- A
het ligji i Omit, të cilin e keni mësuar m[ë herët. I2
Ligji e jep lidhjen ndërmjet tensionit (U) dhe rry- I5
mës (I) nëpër një përçues me rezistor (R).
I3
U I R
Fig. 2. Pika e nyjes me degë të rrymës
V
Për pikën e nyjes A prej fig. 2 mund të shkruhet
R A
I1 + I2 + I3 = I4 + I5 ose
I1 + I2 + I3 +(-I4) + (- I5) = 0
Fig. 1. Ligji i Omit për pjesë të qarkut të rrymës
Në rasin e përgjithshëm , ligji i parë i Kir-
kofit mund të shkruhet si:
Shembulli 1.
Në skajet e një rezistori prej 100  është matur tensioni
prej 50 V. Sa është rryma që rrejdh nëpër atë rezistor?
¦I 0,
Ligji i parë i Kirkofit mundet lehtë të tregohet me
Zgjidhje:
Prej ligjit të Omit kemi U=50 V një qark të rrymës së thjeshtë që degëzohet si-
kurse është dhënë në fig. 3. Me matjen e rrymave
U 50 I=?
I 0,5 A me ampermetrat mund të tregohet se fuqia e
R 100 R=100 :
rrymës para degëzimit në pikën B është e barab-
artë me shumën e rrymave prej te degët e veçanta.
I I1 I 2
Për zgjidhjen e qarqeve elektrike të degëzuar më të
ndërlikuara e domosdoshme është zbatimi i ligjeve I1
të Kirkofit. R1
I A
Ligji i parë i Kirkofit thotë se shuma e fuqive të A B

rrymave që hyjnë në një pikë, është e barabartë A R2
me shumën e rrymave që dalin në atë pikë. Ose,
I2
ligji i parë i Kirkofit thotë:
shuma algjebrike e rrymave që hyjnë në një Fig. 3. Ligji i parë i Kirkofit (ligji për rrymën)
nyje është e barabartë me zero.
254
Shembulli 2. Njehso fuqinë e rrymës nëpër re- ¦H ¦ I R

zistorin R1 nëse dihjet fuqia e rrymës nëpër R2
=0,5 A, dhe fuqia e rrymës para degëzimit I= 1,5 H U U1 U 2 I ( R1 R 2 ) .
A. Zgjidhje:
I = I1 + I2 H
I1 = I - I2 = 1,5 – 0,5 = 1 A
I
Rëndësia e ligjit të dytë të Kirkofit mund të trego-

het në qark të thjeshtë me një burim, të lidhur me R1 R2
radhë me dy rezistor (fig. 4).Matjet mund të tre- U1 U2
gojnë se forca elektromotore e burimit do të jetë e
barfabartë me shumln e rënieve të tensioneve në Fig.4. Ligji i dytë i Kirkofit (ligji për tensionin)
skajet e atyre dy rezistorëve.
Ligji i dytë i Kirkofit thotë se një qark i mbyllur Shembulli 3. Caktoni rëniet e tensioneve në skajet
që është pjesë e ndonjë qarku të përbr të rrymës, e rezistorëve R1 = 10  dhe R2 = 50 , nëse është
shuma e të gjitha rënieve të tensionit është e bara- dhënë forca elektromotore e burimit  =12 V.
bartë me shumën e forcave elektromotore të buri- H = U1 + U2 = IR1 + IR2 = I(R1 + R2)
meve që janë kyçur në qarkun (fig. 5). H 12 V 12
I A 0,2 A
( R1 R2 ) (10 50)V/A 60
I3 U1= IR1= 0,2 10 = 2 V

R3 R2 I2
I U2= IR2= 0,2 50 = 10 V
H = 12V
H
H R1
I
I1
R1=10 : R1=50 :
Fig. 5. Qarku i rrymës me më shumë rezistor dhe
burime tëforcës së elektromotorit U1 U2
Për qarkun që është dhënë në figurën 5, mund të

shkruhet: Gjatë zgjidhjes të qarqeve elektrike më të ndër-
HH ,R1 + I2 R2 + I3 R3 , likuara së pari me grupimin e rezistorëve, pra
pastaj në hapa të zgjidhet. Poashtu, duhet pasur
ku I1 I2 dhe I3 janë rrymat që rrjedhin nëpër çdon- kujdes në disa punë.
jërin prej rezistorëve R1 R2 и R3
• Duhet pasur kujdes të kaheve të forcës
Në rastin e përgjithshëm, ligji i dytë i Kirkofit elektromotore (vet merremi vesht të cilën
mund të shkruhet kështu: do ta marrim për pozitive por cilën për ne-
gative dhe i përmbahemi rregllës deri në
fund). Për shembull, forcës elektromotore
poli pozitiv i të cilit është në anën
255
e majtë i japim parashenjë pozitive, kurse Pyetje dhe detyra

te ajo me pol pozitiv nga e djathta i japim
shenjë negative. 1. Të caktohen rrymat që rrjedhin nëpër rezis-
torët R1=2Q, R2 = R3=R4 =1 , te skema më posh-
• Gjithashtu, vendosim rregullë për atë cila të, nëse llogaritgen për të njohura forcat elektro-
kahe të rrymës do ta marrim për pozitive motore te skema (1=3=11 V dhe 2=2 V).

por cilën për negative. Më në fund është
rrymat që puthiten me drejtimin e lëvizjes H H
së shigjetave të orës të merren për pozitive.
R1 R2 R3
Shembulli 4. Të caktohen rrymat I1 I2 dhe I3 që rr-
jedhin nëpër rezistorët R1=2Q, R2 dhe R3 (R2 = R3)= 1
Q, te skema më posht, nëse llogariten për të njohura R4
H
forcat elektromotore te skema(1=11 V dhe 2=2 V).
H H 2. Një degë e rrymës dedgëzohet në degë. Nëse

C rezistorët e degëve të reja qëndrojnë si 1:2:3:4,
I3
atëherë si do të qëndrojnë rrymat?
I1 I2
3.Cakto rrymat që rrjedhin nëpër rezistorët te
R1 A R2 B R3
qarku i dhënë më poshtë, nëse është dhënë se të
gjihë rezistorët janë prej nga 5 , kurse të gjithë
D
burimet e forcës elektromotore janë prej nga 1,5
Me zbatimin e ligjit të parë të irkofit tge pika e degëzi- V.
mit D fitohet
I1 I 2 I 3 . H H
Me zbatimin e rregullës së dytë të Kirkofit të rrethit
A fitohet
H 1 I 1 R1 I 2 R2 ,
por të rrethit B
H 2 I 2 R 2 I 3 R3 R1 R2 R3
Me zëvëndësim përkatës zëvëndëso barazimet njërën
te tjetrën dhe me operacionet matematike mund të
caktohen rrymat. (Zgjidhje: I1=4 A, I2=3 A dhe I3= 1A.) H R4
Jepni rëndësinë e këtyre koncepteve:

- pika e nyjes H R5
-ligji i parë i Kirkofit
-ligji i dytë i Kirkofit

256
. 7. VRZUVAWE OTPORNICI
15.
. 7.7.VRZUVAWE
LIDHJA E REZISTORËVE
OTPORNICI
Najverojatno ste Prej ligjit të dytë të Kirkofit vijon se rënia e ten-
zabeleàle deka kaj sionit në skajet e lidhjes në seri të rezistorëve në
. 7.VRZUVAWE
. 7. VRZUVAWEOTPORNICI
OTPORNICI
lusterite Sigurisht,
so pove}e
Najverojatno keni
ste skajet e rezistorëve R1, R2 dhe R3.
lambi, koga }e
vërejtur Najverojatno
zabeleàle pregori
se te lusterët
deka kajme
ednata Najverojatno
od so svetilkite, ste
ste U U1 U 2 U 3 IR1 IR 2 IR3 .
lusterite pove}e
shumë
zabeleàle llamba,
zabeleàle
preostanatite kur
deka
deka dokajtë
kaj
pro-
lambi, koga }e pregori
digjet njëra
lusterite
lusterite prej
so llamba-
pove}e Nëse tensionin U e shprehim si prodhim prej
ednata od so
dolùvaat da pove}e.
svetat
svetilkite,
ve,
lambi,
Kako të
lambi, tjerat
koga
likoga
se
preostanatite vazhdojnë
}e pro- të
}epregori
povrzani?pregori rrymës dhe rezstencës së përgjithshme që do ta
ednata
ednata
dolùvaat od od svetilkite,
ndriçojnë. Sidajanë lidhur?
svetilkite,
svetat . paraqitet lidhjen në seri të dy rezistorëve (U=IR),
preostanatite pro-
preostanatite
Llambat
Kako li sejanë lidhur
povrzani? pro-
parale dhe e zëvëndësojmë te lifhi i dytë i Kirkofit, fito-
dolùvaat dada svetat
dolùvaat svetat . .
lisht, në të cilën do tëKako
bindeni vet.
Kakolilise
sepovrzani?
povrzani? het relacioni:
Çdo shfrytëzues në amvisëri mund të IR = IR1 + IR2 + IR3
trajtohet sikur të jetë rezistor, pasi, në realitet
komponentet prej të cilave janë bërë një lloj shu- Rezistenca e përbashkët, R, që fitohet si rezultat
më e rezistorëve.Kështu edhe llambat elektrike në i lidhjes në seri të dy ose më shumë rezistorëve
amvisëri janë bërë prej teli të volframi, pra llam- thjesht është shumë e atyre rezistorëve
bat mund të llogariten si rezistor. Bojleri është R = R1 + R2 + R3.
bërë prej telave ngrohëse, pra edhe ai llogaritet
Prej këtu, për rezistencën e përbashkët (R) në ras-
për rezistor. Hekuri gjithashtu është, etj.
tin e përgjithshëm në lidhjen në seri të rezistorë-
Në elektronikë paraqitet nevoja për lid-
ve (R1, R2, R3 Rn) mund të shkruhet:
hje të rezistorëve dhe shfrytëzuesëve në të njëjtën
lloj burim të rrymës. Gjithashtu, shpesh është e
nevojshme të caktohet vlera për rezistor në ndon- Zaedni~kiot otporR za seriski¦
Rn . svrzani otpor-
nici e ednakov na zbirot na oddelnite otpori.
jë qark të rrymës, por rezistor me vlerë të atillë
Rerzistenca
Zaedni~kiot eotpor
përbashkët për svrzani
za seriski lidhje në seri
otpor-
mundet edhe të mos prodhohet. Prandaj me ndi-
është
nici e barabartë
e ednakov na me na
shumën
zbirot na e rezistencave të
oddelnite otpori.
hmën e lidhjes në seri, paralel ose lidhje të kom- Paralelno
Zaedni~kiot
Zaedni~kiot svrzuvawe
otporzaza
otpor otpornici
seriskisvrzani
seriski svrzaniotpor-
otpor-
veçanta.
binuar mund
Serisko vrzuvawetë fiotpornici
ton vlera e kërkuar. nicie eednakov
nici ednakovnanazbirot
zbirotnanaoddelnite
oddelniteotpori.
otpori.
Paralelno svrzuvawe na otpornici
Lidhja paralele e rezistorëve
Lidhja në
Serisko seri e rezistorëve
vrzuvawe otpornici Paralelnosvrzuvawe
Paralelno svrzuvawenanaotpornici
otpornici
Seriskovrzuvawe
Serisko vrzuvaweotpornici
otpornici Le të lidhim disa rezistorë në mënyrë paralele si-
Le të lidhim disa rezistor në një radhë (varg),
kurse te figura 2.
sikurse te fig. 1.
U I1 R1
R1 R2 R3 I I2 R2
I I3 R3
U1 U2 U3 U
Fig. 2. Lidhja paralele e rezistorëve

Fig. Lidhja në seri të rezistorëve
257
Rezistenca e re që do të fitohet si rezltat i lidhjes R 1= 100 :

R 3= 100 :
paralele të rezistorëve do të mund të njehsohet në R = 150 :
=
këtë mënyrë: prej ligjit të parë të Kirkofit vijon se
rryma para degëzimit është e barabartë me shu- R 2= 100 :
mën e rrymave pas degëzimit
I I1 I 2 I 3 . 1 1 1
Prej
Od '
vijon se deka
sleduva
R R1 R2
Me ndihmën e ligjit të Omit mundemi t’i shpre-
him rrymat në veçanti: R1 R 2
R' 50 : .
U U U U R1 R 2
I ; I1 ; I2 ; I3 .
R R1 R2 R2
R R ' R3 50 100 150 : .
Kur do të zëvëndësohen rrymat te ligji i parë i Primer 2. D
Primer 2.
Kirkofit, do të fitohet: Shembulli
Primer 2.DD
Primer2.2.
Primer 2. Të caktohet rezistenca e përbashkët
D
D
ePrimer
6 rezistorëve
2. D me rezistencë të dhënë të cilët janë
U U U U të lidhur me si te figura :

R R1 R2 R3 Primer 2. D
R1=100 :
ose, pasi të thjeshtohet tensioni U, fitohet: R5=300 :
1 1 1 1 R2=100 : R4=300 :
, R6=200 :
R R1 R 2 R3
R3=100 :
Në rastin e përgjithshëm të lidhjes në seri të rez-

istorëve R1, R2, R3, . . . ,Rn, rezistori i përgjithshëm R’ R4 R’’
(R) do të fitohet prej relacioni
Këtë lidhje të ndërlikuar të rezistorëvee pjesëtoj-
¦R
1 1
R n më në tre pjesë. Për çdo pjesë mundet në veçanti
të njehsohhen nënrezistorët e përbashkët R‘ , R4
Te lidhjet paralele
Kaj të rezistorëve,
svrzani vlera reci-
otpornici recip- dhe R‘‘ , të cilët ndërmjet veti janë të lidhur në
Kaj svrzani otpornici reci-
roke e rezistencës
pro~nata
Kaj
Kaj
vrednost së od
përbashkët
svrzani
svrzani
svrzani është[otpor
zaedni~kiot
otpornici
otpornici
otpornici ereci-
barab-
reci-
reci-
e seri. Ta caktojmë nënrezistencën R.
pro~natanavrednost odrecipro~nite
zaedni~kiot otpor e
artë
Kaj me
ednakva
pro~nata
pro~nata shumën
pro~natana
ednakva
zbirot
vrednost e
vrednost vlerave
naod
svrzani
vrednost
zbirot na të përbashkëta
zaedni~kiot
otpornici
ododrecipro~nite
zaedni~kiot
zaedni~kiot otpor të
vrednosti
otpor
otpor
vrednostirez-
ee
reci- e
na oddelnite otpori.
istorëve
ednakva
pro~nata
ednakva
ednakva
na tëvrednost
nana
na
oddelnite veçantë.
zbirot
zbirot
zbirot nana
otpori. od
na recipro~nite
recipro~nite
recipro~nite vrednosti
zaedni~kiotvrednosti
otpor e
vrednosti 1 1 1 1 1 1 1 3
nana
Kaj oddelnite
Është
ednakva otpori.
e rëndësishme
na zbirot
oddelnite
na oddelnite otpori. të recipro~nite
na
otpori.
svrzani kuptohet se rezistenca
otpornici e për-
vrednosti
reci- '

R R1 R2 R3 100 100 100 100
na oddelnite otpori.
bashkët (R) për lidhjen paralele të rezistorëve gjith-
pro~nata vrednost od zaedni~kiot otpor e
ednakva na zbirot na recipro~nite vrednosti përza R’ se
Ottuka fitohet
dobiva:
monë është më i vogël se çdonjëri prej rezistorëve të
na oddelnite otpori. R’= 33,3 :
veçantë (R1,R2,...,Rn).
tani
Sega datagocaktojmë podotporot R’’:
nënrezistencën
opredelime
Primer 1.
Shembulli
Primer 1. 1. Të caktohet rezistenca e përbashkët
Primer
Primer1.1.
Primer
për
1.
lidhjen prej figurës sëposhtëme. R5 R6 300 200 60000
Primer 1. R '' 120 :
R5 R6 300 200 500
Primer 1.
258
Në fund, për rezistencën e përgjithshme të lidhjes

në seri të nënrezistencës:
R R ' R 4 R '' 33,3 300 120 453,3 : .
Shembulli
Primer
Primer3 od 3 prej
ìviot
3 od botës
ìviotsvet.së gjallë.
svet.
Primer 3 od ìviot svet.
r
Ngjala3elektrike
Primer (fig.svet.
3) që jeton në lumejtë jugoa-
Primerod ìviot
3 od ìviot svet.
merikan ka aftësi ta mashtron gjahun dhe ta vret 5000 në seri 140
Primer 3 od ìviot svet. paralele
me rrymë
Primer 3 odelektrike të shkurtër me fuqi përafërsis-
ìviot svet.
ht prej 1 A. Poashtu ngjala e shfrytëzon tension
in prej disa qindra voltë që ajo e krijon ndërmjet
kokës së saj dhe bishtit, Si mundet një peshk të
prodhon aq tension? Si mundet të mos dëmton
vet me rrymën të atillë.
R ujë
Fig. 4. Model elektrik të ngjalës elektrike
R 5000 0,25 : 1250 :
140 vargjet e këtilla janë lidhur paralelisht, pra

rezistenca e përgjithshme (Rv) e tërë rrjetës do të
jetë:
1 1 1 1
140
Fig. 3. Ngjala elektrike Rv 1250 : 1250 : 1250 :
Biologët kanë gjetur se te trupi i ngjalës ka qin- Rv 8,93 :

dra mija qeliza biologjike të cilat mund të krijojnë
tension prej 0,15 V. ,,bateritë“ e këtilla elektrike Nëse merret se vlеra e rezistencës së ujit është
të lidhura në 140 vargje paralele sipas gjatësisë përafërsisht 800 , atëherë fuqia e rrymës që
së trupit të ngjalës (fig. 4). Çdonjëri prej vargjeve rrjedh nëpër ujë në hapësirë ndërmjet kokës dhe
ka nga 5000 qeliza të atilla, pra tensioni i përg- bishtit do të jetë:
jithshëm i një vargu është: 750 V
I 0,93A
800 : 8,93 :
U 5000 0,15 V 750 V
Por për shkak të 140 vargjeve të lidhura (seri)
Çdonjëra prej qelizave-bateri ka edhe rezis- 0,93 А degëzohet në 140 degë paralele, pra kështu
vargu nëpër të cilin çdo qelizë e ngjalës nuk për-
tencë të saj të brendshme, tëparaqitur në ske-
cjellë rrymë më të madhe se:
më me lidhje në seri të rezistencave r =0,25
, pra prej këtu edhe rezistenca elektrike e I 0 ,93A
Is 0 ,0066 A 6,6 mA
përgjithshme e çdo vargu është shuma e kë- 140 140
tyre rezistencave:
259
Shembulli 4. Caktoni fuqinë e rrymës që rr- Pyetje dhe detrya

jedh nëpër qarkun nëse dihen të gjitha mad- 1.Sa do të jetë rezistenca e përgjithshme nëse lid-
hësitë të dhëna në mënyrë skematike gjatë: а) him në seri dy rezistor prej nga 100 , një prej
ndërprerësit të mbyllur dhe b) ndërprerësit të 200  dhe tre prej nga 300 ?
hapur P.
H=25 V 2.Çfarë rezistori mund t‘i zëvëndëson katër rezis-
torët të lidhur si në figurë?
R2
R1 R4 100 : 100 :
P
R3
U1 U3
U2
200 : 500 :
a) Gjatë ndërprerësit të mbyllur do të jetë
R2 R3 100 100 3.Lidhni katër rezistor prej nga 1  në të gjitha
R' 50 :
R2 R3 100 100 mënyrat e mundshme dhe njehso rezistencën e
R R1 R 4 R ' = 100 + 100 + 50 = 250 :
përbashkët për çdo skemë.
Rryma para degëzimit do të jetë: 4.Caktoni rezistencat e panjohura nëse dihet re-
H 25 V zistenca e përgjikthshme?
I 0,1 A .
R 250 V/A
300 :
200 : ?
b) Rezistenca e përbashkët gjatë ndërprerësit të = 620
: = 200 :
hapur do të jetë:
?

R = R1+ R3 + R4 = 100 +100 +100 = 300 :
300 : 200 : 300 :
200 :
E 25 V = 450 : = 350 :
I 0,083 A
R 300 V/A
? 500 : ?

100 :
Jepni rëndësi këtyre koncepteve: 100 :

= ?
100 : 20 :
- lidhja në seri prej rezstorëve 100 :
- lidhja pralele prej rezstorëve 20 :
100 :
- ngjala elektrike

260
. 8.8.
15. RABOTA
PUNA DHEI MO]NOST
FUQIA E RRYMËS NA Atëherë me zëvëndsim Q = I ∙ t për punën А, fi-
. 8. RABOTA I MO]NOST NA
ELEKTRI^NA
ELEKTRIKE STRUJA tohet:
ELEKTRI^NA STRUJA
.. 8.
8. RABOTA
RABOTA I
ELEKTRI^NA
I MO]NOST
MO]NOST NA
STRUJA
NA A U I t .
Me vet atë që gjatë STRUJA
ELEKTRI^NA rrjedhjes së rrymës mbushjet Rabotata {to ja vr{i elektri~nata struja e
elektrike lëvizin, kryhet pçunë.Rryma mund të sh- Punën
ednakvaqë
Rabotata eproizvodot
so{tokryen rryma
ja vr{i elektrike
naponot, është
elektri~nata
na e ba-
struja
strujata e
i
ednakva so te~ewe.
proizvodot na naponot, strujata i
kakton lëvizje mekanike ose çfarëdo tjetër punë. rabartë
vremeto me {to
Rabotata
na prodhimin e tensionit, rrymës dhe
vremeto
Rabotata
kohës së {to ja
na te~ewe.
rrjedhjes.ja vr{i
vr{i elektri~nata
elektri~nata struja
struja ee
Zëvëndësimi i dorës së njeriut me makina të lëvi- ednakva
ednakva soso proizvodot
proizvodot nana naponot,
naponot, strujata
strujata i
i
zura me motor elektrik kontribuon për shumë për- Me fjalë tjera,
vremeto
vremeto na kjo do të thotë se gjatë kalimit të
na te~ewe.
te~ewe.
parim të shpejtë të njerëzimit. rrymës elektrike nëpër rezistor ai kryen punë:
poashtu energjia elektrike zvogëlohet për sasi-
në A=UIt. Ajo energji shndërrohet në energji të
brendshme të grillës kristalore.
Njësia për punën elektrike, njëjtë sikurse edhe
për punën mekanike edhe për enegjinë, është një
xul (1 J).
xhul
xul
Shembulli
Primer
xul
xul
1 1.
Primer 1
Një elektromotor
Primer
Primer 1 1
është kyçur te burimi me ten-
sion U = 220 V. Fuqia e rrymës që rrjedh nëpër
atë është I =2 А. Sa punë do të kryen ky motor
nëse punon 6 minuta?

A=U.I.t=2202360=158400J
rabota A =158,4 kJ
Qysh më herët vërejtëm se tensioni elektrik
rabota ësjhtë
i barabartë me punën e kryer për bartjen e sa- E nergjia e rrymës elektrike tregohet për çdo ditë
rabota
sisë së elektricitetit prej njërë pikë në rabota
tjetrën prej nëpër mjet aftësisë të lëviz makina (ta rrotullon
fushës elektrike. Sipas analogjisë së njëjtë, puna lavatriçen) , ta ngroh grillën, të ndriçon hapësi-
që do të kryhet gjatë bartje së sasisë së elektrici- rë,të punon televizori, kompjuteri dhe shumë in-
tetit  ndërmjet dy pikave te përçuesi, ndërmjet strumente tjera elektrike.Aftësiae rrymës elektri-
të cilëve ndryshimi potencial është U, do të jepet ke të kryen pinë
elektri~na quhet energji elektrike.
energija
elektri~na energija
me:
Elektri~nata
Fuqia elektrike mo}nost e ednakva me
është e barabartë na rabotata
punën që
elektri~na
Elektri~nata energija
mo}nost e ednakva na rabotata
A=UQ , elektri~na
{to energija
moè da ja izvr{i elektri~nata struja vo
mund
{to ta
moè
edinica kryen rryma elektrike në njësi kohe vo
da ja izvr{i elektri~nata struja
vreme
Domethënë, rryma kryen punë. Nga ana tjetër, Elektri~nata
edinica mo}nost ee ednakva
vreme mo}nost
Elektri~nata ednakva na
na rabotata
rabotata
Aelektri~nata
pra, fuqia e rrymës elektrike ishte dhënë me sa-
{to moè da ja P
izvr{i .
{to moè da ja izvr{i elektri~nata struja vo
struja vo
edinica
edinica vreme
vreme t
sinë e elektricitetit () që kalon nëpër vargun e
dhënë të përçuesit në njësi kohe (t), Nëse në këtë formulë e zëvëndësojmë këtë formu-
lë rtelacionin që e fitojmë për pujnën që e kryen.
Q
I .
t
261
fuisha elektrike (A=UQ), kur sasia e elektricitetit orë elektrike. Në tëbroilo

elektri~no
elektri~no
ka numëratore për të lexuar
broilo
Q do të barftet prej një pike në tjetrën, ndërmjet energjinë elektrike të shpenzuar.
të cilave tednsioni është i barabartë me U, atëherë Te çdo instrument të amvisërisë lshtë
për fuqinë fitojmë shkruar fuqia e tij që paraqet sa energji elektrike
A U Q U I t konsumon për një sekondë punë.
P
t t t Përveç veprimit të nxehtësisë së rrymës është e do-
Pas thjeshtimit meso
Po skratuvaweto kohën t, fitohet:
vremeto t, se dobiva: nishme te instrumentët ngrohës, ajo mund të jetë
dukuri e dëmshme te instrumenti elektrik.
P UI
Fuqia elektrike është e barabartë me prodhi-
min e tensionit dhe fuqisë së rrymës nëpër
shfrytëzuesin.
Njësia për fuqinë elektrike është e njëjtë sikurse
edhe fuqia mekanike, d.m.th., një vat (1 vat
W).
vat Si-
pas përkufizimit për fuqinë elektrike vijon se
1 W = 1V 1A .
Fuqi prej një vati (1W) ka ai shpenzues i cili
nëse}nost od eden
ështëodkyçur
}nost eden vat (1(1
te tension
vat ) ) një
i prej ima
ima onoj
voltonoj
(1V)
potro{uva~ koj ako e vklu~en na napon od eden
nëpër
volt
të rrjedh
potro{uva~ koj
niznego
rrymë
ako e prejstruja
vklu~en
negote~e
një amper
te~estruja
na napon (1А).
od eden
volt
Në niz
përedorim janë edhe këto odod
njësi më
edenamper
eden
të
amper
mëdhaja:
(1A)
(1A) Fig. 1. Ora elektrike (në gjuhën e popullit rry-
mëmatësi i cili tregon se janë shpenzuar 2943,1
emri dhe shenja lidhja me bazën
1 kW (kilovat) 1 kW= 1 000 W kilovat orë.
1MW (megavat) 1 MW= 1 000 000 W
1 GW (gigavat) 1 GW= 1 000 000 000 W Rryma i ngroh mbështjellëset prej telit përçues
Në praktikë njësia 1 W është shumë e vogël, prandaj dhe me tëgigi
Strujata
Strujata vjen deri navivkite
zagreva
zagreva te humbjaodod
navivkite e sprovodnite
energjisë së
sprovodnite
ìcii isoso
dobishme.
ìci Përtoa
toa doa|a
shkak
doa|a tëdodo zagubivo
veprimit
zagubi tëvonxehtësisë
korisnata
korisnata
më së shpeshti shfrytëzohen më të mëdhajat. Njësia energija.Poradi
Poraditoplinskoto
toplinskotodejstvo
dejstvomoè
moèdada
për energjinë elektrike është e njëjtë sikurse edhe për mujnd të do
energija.
dojde vjen deri te ringrohje,
pregrevawe, dëmtim dhe
o{tetuvawe
dojde ii
punën, d.m.th., një xhul (1Ј). Kjo njësi mund të quhet djegëje e do
pregoruvawe
pregrevawe,
instrmenteve o{tetuvawe
elektronike
na elektronskite uredi.
pregoruvawe na elektronskite uredi.
edhe vatsekondë (Ws).
1J = 1W 1s = 1 vatsekondë (1Ws). Nëse rryma elektrike kalon nëpër përçues, atëherë
Nëse fuqia shprehet në kilovat (kW) kurse koha në orë sipas ligjit të Omit U=IR, prfa njëra prej dy mad-
(h), atëherë fitohet energjia elektrike në njësi të përsh- hësive (U ose I) mund të shprehet dhe zëvëndëso-
tatshme për përdorim. kilavt orë (kWh), het relacioni për fuqi. Në ëtë ënyrë mund të fito-
1kWh = 1 kW -1 h = 1000 W-3600
het tre forma të ndryshme të relacioinit për fuqi.
s = 3 600 000 J = 3,6 MJ .
U2
P U I P P RI2
Instrumenti për matjen e energjisë elektrike në am- R
visëri edhe në industri quhen
262
Rryma elektrike arrin deri te shtëpitë tona në- llamba televizori turjela
përmjet rrjetit të qytetit. Na sipas nevojës kyçim
aparate she instrumente të cilat mundet rrymën ta
shndërrojnë në energji të dobishme. Kështu, mik-
seri e shndërron energjinë elektrike në mekanike,
llamba në dri, MP3 pleeri në energji të zërit. 60 W (5 h) 120 W (3 h) 600 W (0.25
h)
Shembulli 2. Sa është fuqia e një ventilatori të 0,3 kWh 0.36 kWh 0,15 kWh
kuzhinës që punon në tensionin e qytetit (U=220 termoja hekuri
V) nëse nëpër të rrjedh rrymë me fuqi prej 0,5 A.
Sa është energjia që di ta shpenzon nëse punon
5 orë?
P = UI = 0.5 A220 V
P = 110 W
A=Pt=110 kJ 4000 W (2 h) 1200 W (2 h)
8 kWh 2,4 kWh
Energji e përgjithshme e shpenzuar është shuma
Jepni rëndësinë e këtyre koncepteve: prej energjive të veçanta për çdo shpenzues (ta-
-puna e rrymës elektrike -energjia elektrike bela e kaltër) dhe për atë ditë është: 11,21 kWh
-xhuli
Sasia në denarë fitohet nëse shumëzohet energjia
-fuqia
ora elektrike e rrymës
e përgjithshme e shpenzuar kWh me çmimin për
-vati një kWh, d.m.th., 1,4 denarë
-kilovatorë 11,21 kWh - 1,4 den/ kWh = 15,6 denarë
2. Te akumulatorit prej 12 V është kyçur shpenzu-
es me rezistencë prej 2 Q. Sa energji elektrike do
të shpenzohet prej akumulatorit për kohën prej
Pyetje dhe detyra
10

minuta.

1. Një ditë një familje i ka shfrytëzuar instrumen- U2 12 2 V 2
tet e poshtpërmendura për amvisëri. Fuqia dhe A Pt t 600 s 43 200 J 43,2 kJ
R 2:
koha e shfrytëzimit të çdo instrumenti në orë janë
dhënë te tabela (e verdhë). Njehso sa do t‘i kush-
ton kësaj familje energjielektrike e shpenzuar atë
ditë, nës për shembull, një kilovat orë kushton 1,4
denarë?

263
15. 9. SHNDËRRIMI I Nëse mnisemi prej relacionit për punë A = P ∙ t,

ENERGJISË ELEKTRIKE dhe fuqinë (P) zëvëndësohet njësia prej njërës va-
NË NXEHTËSI riant të mundshme
. . . PREVORAWE
. PREVORAWENA NA
. . PREVORAWE NA
ELEKTRI^NATA
Kur lëshohet
ELEKTRI^NATA rryma ENERGIJA
elektrike VO
të rrjedh nëpër
ENERGIJA VOpërçu-
. . PREVORAWE
ELEKTRI^NATA NA
ENERGIJA VO U2
TOPLINSKA
es me rezistencë më të madhe,
TOPLINSKA pas një VO
kohe të sh- P U I I 2R
TOPLINSKA
ELEKTRI^NATA ENERGIJA R
kurtër
TOPLINSKA ai do të nxehet. Nëse rryma ka qenë mjaft e
fortë, përçuesi mund të lakohet por edhe të shkri-
het. Është e qartë se deri te shndërrimi i energjisë për nxehtësinë e liruar prej përçuesit fitohen këto
elektrike në energji të brendshme të përçuesit në- varianta të lgjit të Xhuilit.
përmjet sjelljes së nxehtësisë. U2
W P t W U I t W t W I 2 R t
R
Përveç te instrumentet ngrohëse, ligji i Xhulit ka
osiguruva~ite
osiguruva~ite
gjetë zbatim edhe te siguruesit të cilët janë dedi-
osiguruva~ite
kuar që të sigurojnë qarkosiguruva~ite
elektrik me shpenzues
prej lidhjeve të shkurtëra ( kur do të lidhen shkurt
polet prej një burimi) ose prej goditjeve të rrymës
(kohë zgjatje të rrjedhje së shkurtër të rrymës së
fortë). Siguruesit janë bërë prej një teli të hollë me
akumulator rezistencë të madhe e cila lidhet në seri me qar-
kun e rrymës. Të dy skajet e telit të lidhura me
Fig.1. Principi i bojleri elektrik kapak metalit për shtëpizë qelqi, fig 2.
Nëse një tel me rezistencë më të madhe zhytet shtëpizë
në ujë, dhe nëpër të lëshohet të rrjedh rryma, tel bakri qelqi
atëherë nxehtësia që do të lirohet në të do të sjellet
prej ujit (fig.1). Kështu ajo gradualisht do të nxe-
het. Në këtë mënyrë, tërë energjia elektrike (A) që
kalon nëpër përçuesin shndërrohet në nxehtësi
(W). Ky princip i punës së energjisë elektrike të rërë kuarci
bojlerëve. kapak metalit
A=W=I2R·t . Fig. 2. dërtimi i siguresës
Shprehja e sipërme, e paraqet ligjin e Xhulit ako-

Xul-Lencoviot Brendësia mund të jetë e plotësuar edhe me rërë
Xul-Lencoviot
ma
zakon të
zakon njohur edhe si ligji i Jul-Lenc, sipas të cilit
Xul-Lencoviot kuarci i cili e dërgon nxehtësinë që lirohet kur do
zakon
sasia e nxehtësisë që lirohet prejXul-Lencoviot
çdo përçuesi, kur të rrjedh rrymë e fortë nëpër tel. Principi i punës
zakon
nëpër të kalon rrymë, është proporcionalisht me është kështu:në rastin e rrjedhjes së rrymës më të
katrorin e fuqisë së rrymës, rezistencës së përçue- fortë, npër tel do të lirohet sasi e madhe e nxeh-
sit dhe kohës të rrjedhjes së rrymës nëpër të. tësisë që do ta nxeh telin deri në shkrirje. Pasi që
teli do t shkrihet, do të ndodh ndërorerja e qarkut
të rrymës.
264
Siguresa zgjidhet ashtu që vlera e saj nominale

për rrymën (ajo e shënuar në shtëpizën e tij) ësh-
të afër më e madhe prej rrymës së rezhimit të tij
normal të punës.
Përndryshe tani më ekzistojnë siguresa që nuk
digje, por autmatikisht ç‘kyçen gjatë lidhjes së
shkurtër. Pas largimit të shkaqeve për lidhjen e
shkurtër, ato kypen si ndërprerës të zakonshëm.
Fig. 3. Siguresat e nxehtë
Shembulli 2.
Siguresat punohen për fuqi të ndryshme të rry- Blerta ka shfrytëzuar ngrohëse speciale elektrike
mës, varësisht prej trashësisë së telit të bakrit.. që mjundet të ngroh ujë në enë prej 0,2 ltra që të
përgatitë çaj. Uji është në temperaturë të dhomës
Siguresat duhet të jenë përkatëse për shpenzuesit
(200С) dhe duhet të ngrohet deri në pikën e avul-
(aparatet) që janë kyçur në të njëjtin qark elektrik.
limit (1000С), menjëherë të ç‘kyçet ngrohësi dhe
Për këtë shkak gjithmonë duhet pasur llogari për
të vëndohet qesja e çajit. Sa do të kushton energjia
zëvëndësimin e drejtë të siguresës. Shumë është e elektrike që Blerfta e ka shpenzuar për një vit vetë
rrezikshme të ndërmirren zgjidhje të përkohësis- për përgatitjen e çajit, me supozim se pin dy herë
hme për zgjidhje me lidhje të telit të djegur me tel çaj në ditë? Kapaciteti specifik i nxehtësisë së ujit
të trashësisë jopërkatëse. Në këtë mënyrë, në ras- është 4200 J/kg K, kurse çmimi për një kilovat orë
tin e rrjedhjes së rrymës së fortë nëpër siguresë, është 1,4 denarë. Vëllimi vjetor i çajit:
ai mundet të digjet, pra rryma të rrjedh nëpër in- 365 - 2- 0,2=146 litra
strumentin elektronik dhe të digjet Masa e çajit afërsisht është 146 kg. Që të ngrohen
146 kg ujë prej 200С në 1000С (për 800С), do të
Shembulli 1. jetë e nevojshme nxehtësia
Fuqia e një aparati televiziv është 120 W. Cila sig- W = 4200 J/kg-K • 146 kg • 80 K = 49 056 000 J =
uresë është e përshtatshme për tu përdor nëse në 49,056 MJ
disponim keni siguresa pre 0,5 А, 1 А, dhe prej Çmimi për një kilvat orë energji elektrike është 1,4
3 А. denarë.
Nëse marrim se:
1kWh = 1000 W- 3600 s =3 600 000 J = 3,6 MJ
dhe kushton 1,4 denarë, atëherë çmimi për 1MJ
Më i përshtatshëm është siguresa prej 1А. energji elektrike do të jetë 0,39 denarë/МЈ.
Përveç siguresave për instalime elektrike (fig. 3) Përfundimisht, shpenzimet 4,032 МЈ për një vjet
zierja e çajit do të kushtojnë:
te objektet, ekzistojnë siguresa edhe në vet in-
49,056 МЈ • 0,39 ден/MJ = 19 denarë
strumentet elektrike. Se si të bëhet zgjedhja e sig-
uresës përkatëse?? Jepni dom etghënien e këtyre koncepteve:
Së pari njehsohet fuqia e rrymës që -ligji Xhul-Lenc
rrjedh nëpër instrumentin nëse në të është shkru- -siguresë
ar (prodhuesi) fuqia e tij. Tensioni në rast të apa-
rateve të amvisërisë llogaritet si e njohur, d.m.th.,
i barabartë me me 220 V. (I=P/U).
265
15.10. EMETIMI TERMOELEKTRONIK të nxehtë nëpër tëc cilin rrjedh rrymë l (fig. 1). Po
DHE ZBATIMI ashtu vjen deri te bartja e nxehtësisë të elektroneve
të lira te metali. Sasia e energjisë së nxehtësisë që i
Shkencëtari amerikan Tomas Edison ka vërejtur sjellet elektronit duhet të jetë shumë e mjaftueshme
se fija e hollë e qymyrit e nxehur prej llambës së që të mund ta fiton lidhjen me metalin (kjo quhet
ndezur lëviz kur në afërsi do t‘i sjellet thupër e puna dalëse e elektronit) që ta lëshon. Ato elektro-
elektrizuar, Më vonë është treguarse fija e djegur ne, nëse gjenden në fushën elektrike, mund të lëvi-
prej llambës emeton elektrone të lira. zin të kahëzuara. Përndryshe, puna dalëse e elek-
Dukuria gjatë së cilës vjen deri te lirimi (eme- troniz është konstante karakteristkepër çdo metal.
timi) i elektroneve nën ndikimin e nxehtësisë Shumë është e rëndësishme të gjendet prej çka
(termo) prej sipërfaqes metalike njihet si emetim varet numri i elektroneve që lirohen që të mundet
termodinamikë. Ajo ka zbatim të madh në jetën rryma prej këtyre termoelektroneve të udhëhiqet.
e përditshme. Para së gjithash, ajo më së shumti varet prej tem-
Ekzistojnë shumë mënyra që të lirohen elek- peraturës te e cila është nxehur sipërfaqja meta-
trone prej metalit. Nëse ajo arrihet me ndihmën like (për shkak të lidhjes së T me energjinë e lë-
e ndriçimit të sipërfaqes së metalit, dukuria qu- vizjes së nxehtësisë), prandaj emetimi do të varet
het emetim fotoelektronik. Nëse ajo bëhet me ndi- edhe prej syprinës së sipërfaqes së metalit S dhe
hmën e përplasjes me lektrone tjera të shpejtuara, prej madhësisë së punës dalëse të materialit.
të cilat energjinë e tyre do t‘ua japin elektroneve Shumë instrumente elektronike me të cilat
të metalit, atëherë dukuria quhet emetimi sekon- ballafaqohemi përmbajnë pjesë që punojnë në
dar i elektroneve. Thelbi i emetimit të elektroneve principin e emetimit termoelektronik. Ato për-
prej sipërfaqes së metalit përbëhet prej asaj tu je- bëhen prej elektrodave metalike (katoda, anoda
pet energji e mjaftueshme që të lirohen prej lid- etjera elektroda ndihmëse) të cilat janë të ven-
hjes me metalin dhe ta lëshojnë. Na tani për tani dosura në baloni e qelqit prej të cilit është nxjer-
do të ndalemi vetëm te emetimi termoeletronik, rë ajri. Katoda zakonisht është prej materiali që
meqë në të bazohen numër i madh i instrumen- shkrihet në temperaturë të lartë (kuptohet, që
teve elektronike që i hasim në jetën e përditshme të shkrihet gjatë punës) dhe që ka vlerë të ulët
Të shqyrtojmë pllakë metalike me syprinë A (kjo të punës dalëse të elektroneve. Ajo nxehet me
quhet katodë) që ngrohet me ndihmën e telit lëshimin e rrymës nëpër atë, që të ndodh eme-
timi termoelektronik. Katoda së bashku me me
elektrodën cilindrike që gjendet para saj quhet
pushka elektronike. Tensioni pozitiv anodë (+) i
detyron elektronet të lëvizin nga anoda.Vakumi
elektronet e lira elektroneve u mundëson rrugën nga anoda ta ka-
lojnë me pak përpplasjemeatomet dhe moleku-
sipërfaqeja metalike
lave të ajrit. Shembull për gypin e vakumit është
teli i nxehtësisë nëpër gypi ikatodës që para një kohe e kishte çdo tele-
të cilin rrejdh rrymë vizor, dhe monitorët e vjetër për kompjuter dhe
osciloskopët të cilët shërbejnë siinstrumente ma-
tëse. Ekzsitojnë edhe gypa tjera të vakumit, por
Fig. 1. Emisioni i elektroneve prej sipërfaqes ato nuk janë aq në përorim në jetën e përditshme.
metalike Të atillë janë dioda e vakumit,trioda, pentoda,
magnetronët, klistronët etj. Këto akoma gjen-
den në zbatim te termokomunikimet. Ato janë
266
pllakat e ekrani fluoroshent

mënjanimit
anoda-tensioni i
përshpejtuar
Cilidri i
Katoda e nxehtë-
Veneltovit
burimii elektro-
neve duajë elektronik
Fig.2. Prerja e gypit katodik te osciloskopi

Gypi katodik Gjatë ramjes së tufës së elektroneve mbi ekran,
ndriçon pika. Në rrugën deri te ekrani, tufa e elek-
Shembull për gypin e vakuumit është gypi troneve kalon nëpër hapësirën ndërmjet pllakave
katolik që e ka secili televizor, pjesa më e madhe mënjanuese të cilat janë vendosur paralelisht. Ka
e monitorëve për kompjuterë dhe osciloskopët
dy çifte të pllakave mënjanuese, dhe atë horizon-
të cilët shërbejnë si aparate matëse. Ekzistojnë
edhe gype tjera të vakuumit, por ato nuk janë tale dhe vertikale. Kur do të sillet tension i për-
aq në përdorim në jetën e përditshme. Të hershëm ndërmjet pllakave horizontale, atëherë
atilla janë dioda e vakuumit, trioda, pentoda, tufa elektronike i vepron fushës elektrike prej
magnetotronet, klistronet etj. Këto akoma gjejnë fushës ndërmjet pllakave. Kështu tufa elektronike
përdorim në telekomunikacionet. Këto janë pjesë
të përditshmërisë tonë, por si pjesë e sateliteve
komunikatave.
ele
ktr
Oaciloskopi on
e
Skema parimore në prerjen e një gypi të katodës

te osciloskopi është dhënë në fot. 2. Prodhohen Fig. 2a. Pllakat hiorizontale mënjanuese për mënjani-
elektrone nga katoda e ngrohur, mblidhen min lartë-poshtë (vertikale)
në reaktiv me ndihmën e tensionit që sjellët
në cilindrin e Velentovit (W) orientohen dhe mënjanohet vertikalisht teposhtë, d.m.th., nga pl-
përshpejtohen me fushë të fuqishme elektrike lakat pozitive (fig. 2a).
midis katodës (K) dhe anodës (A). Ekrani është
Nëse sillet tension edhe pllakave vertikale,
ndërtuar ashtu që mundet të ndriçojë kur në të do
të bien rrezet e elektroneve. Ekrani i atillë quhet atëherë tufa elektronike do të mundtë zhvendoset
Fluoreshent. edhe në kahen horizontale.Te këto pllaka mund
të sjellet e ashtu quajtur tension i mprehtë që me
kohën ndryshon si te figura 2 b.
267
Koha
Fig. 3 b. Ndryshimi kohor i tensionit të drejtë të
mprehtë dhe sinusoid, të sjellura në osciloskop
Fig. 2 b. Tensioni i mprehët pët pllakat
mënjanuese
Principi i punës të gypit katodik te televizorët e

vjetër ose monitorët e kompjuterëve (fig. 4) lështë
i ngjashëm sikurse te osciloskopi. Dallimi ë[shtë
në atë sistemi i mënjanimit përbëhet prej dy çif- Fig. 3b. Osciloskop
teve të mbështjellësve të cilët janë të lidhur me
tension. Rryma që rrjedh nëpër mbështjellësin
krijon fushë magnetike që mundet të mënjanon
tufën e elektroneve (për kët do të bëhet fjalë më
vonë).
Tensioni i atillë do ta detyron tufën të Fig. 4. Gypi katodik te TV aparati dhe në
lëviz prej të majtës nga e djathta dhe anasjelltas. kompjuterin personal
Kur te pllakat horizontale do të sjellet tension që
dëshironi ta shqyrtoni, kurse te pllakat vertikale
njëkohësisht të sjellet tension i mprehtë, atëherë
tufa elektronike në ekran do të vizaton lakore e
cila e paraqet ndryshimin e kohës të tensionit të
shqyrtuar.
Te figura 3b (majtas) është dhënë foto-
grafia që fitohet prej shqyrtimit të ndryshimit të
kohës të ndonjë tensioni të përhershëm. Fotogra- Fig. 4a. Mbështjellëset magnetike
mënjanuese te gypi katodik
fia tregon vijë horizontale, pasi tensioni i shqyrtu-
ar me kohën është i pandryshueshëm. Nëse sillet
tension i ndryshueshëm kohor te pllakat horizo- Kështu, me dy çifte të mbështjellësve mënjanu-
intale mënjanuese, atëherë në ekran do të fitohet es (fig. 4a) është mundësua lëvizja e tufës lar-
informatë për ndryshimin kohor të tij. Te figura të-poshtë dhe majtas-djathtas. Me tensione të
3b (në mes dhe majtas) janë dhënë edhe skica e ndryshueshme të qëlluara mund të bëhet tufa të
ndryshimit kohor i tensionit të mprehtë alterna- kalon nëpër gjithë ekranin me shpejtësi të atillë
tiv që do të fitohej në ekranin e oscilografit. Te fig. që syr i njeriut nuk do ta vëren ndryshimet në
3b është dhënë fotografia e një osciloskopi fotografi. Fotografia formohet me ndryshimin e
dendësisë së tufës së elektroneve nëpërmjet tensi-
onit të ndryshueshëm te cilindri i Veneltovit.
268
Dioda e vakuumit Me ndihmën e triodës janë bërë përforcues, osci-

lator dhe qare elektrike tjera
Dioda e vakumit përbëhet prej balonit të qelqit-
prej të cilit është evakuar ajri, te i cili janë ven katoda e lakuar
dosur dy elektroda, anoda + K
dhe katoda (fig. 7). Katoda anoda + anoda prej volframi
- -
A -
nxehet dhe liron elektrone.
elektronet e shpejta
Te anoda sillet tension pozi-
- -
tiv në lidhje me katodë,pra
-- -
kështu elektronet do të lëvi- mbrojtëse plumbi balon qelqi
zin nga anoda. Kur do të bien - katoda
te ajo, atëherë te arku do t
rrezet e Rëntgenit
rrjedh rrymë. Nëse ndërm- Fig. 6. Dioda
jet katodës dhe anodës Fig. 8. Gypi i Rntgenit
lidhet tension alternativ, icili në mënyrë kohore
Te ajo tensioni i anodës është shumë i madh, më
ndryshon si te fig. 7a, atëherë rryma do të rrjedh
shumë se dhjetë volt, prandaj elektronet të eme-
vetëm për kohën kur anoda është pozitive në lid-
tuara prej katodës së nxehtë, godisin te anoda me
hje me katodën, d.m.th., në gjysmën e periodës
shejtësi të madhe (fig. 8). Gjatë goditjes te anoda ato
(fig. 7b).
menjëherë frenohen, duke liruar energji në formë të
osciloskop osciloskop rrezeve të Rëntgenit të cilat janë depërtuese nëpër
dioda
rezistor
trupin e njeriut. Shfrytëzohen në mjekësi për dia-
~
~
gnostifikimin e sëmundjeve të brendshme (fig. 9).
burimi i tensioni
tensionit alternativ
alternativ
Fig. 7 a. Kështu duket Fig. 7 b. Kështu duket

ndryshimi i kohës tensioni i drejtë i njëka-
të tensionit alternativ hësh me diodë vakumi
i shikuar në osciloskop i shikuar në osciloskop
Gjatë kohës së gjysmëperiodës anoda do të jetë
pozitive, pra elektronet e emetuara prejkatodës do Fig. 9. Zbatimi i gypit të Rëntgenit në mjekësi: inçizi-
të arrinë deri te ajo. Në këtë gjysmëperiodë do të mi i mushërive të bardha dhe inçizimi i Rëntgenit të
rrjedh rrymë. Gjatë kohës së gjysmëperiodës kur karcinomit te dunapirësit.
anoda është negative, elektronët nuk do të lëvizin
nga ajo, pra rryma nuk do të rrjedh. Për shkak Jeoni domethënien e këtyre koncepteve fizike
të kësaj vetie dioda me vakum ka gjetur zbatim -emetimi termoelektronik
te drejtuesët, tensionin alternativ e shndërron në -puna dalëse e elektronit
tension mekahe të njëjtë. -osciloskopi
-pllakat e mënjanimit dhe tensioni
-gypi katodik për TV dhe kompjuter
Gypi i Rëntgenit -dioda e vakuumit
-gypi i Rëntgenit
Gypi i Rëntgenit është gyp vakuumi që shfrytëzo-
het në mjekësi për vendosjen e diagnozave dhe
është i ngjashëm me diodën e vakuumit.
269
15. 11. RRYMA NËPËR LËNGJE - përçueshëm dhe do të vërehet se atë дека тие
ELEKTROLITËT расtretje ed përçojnë rrymën elektrike.
Bartës të rrymës te elektrolitët janë ato-
Të gjitha proceset fiziologjike te organizmi ynë met pozitivisht dhe negativisht të elektrizuar të
realizohen pandërprerë me ndërmjetësimin e njohur si jone.
lëngjeve trupore të cilat i përcjellin impulset elek- Të përkujtohemi në atë se te metlet lëvi-
trike, d.m.th., urdhërat prej sistemit nervor. Dhe, zëse janë vetëm elektronet, ndërsa jonet pozitive
në përgjithësi, e tërë bota biologjike bazohet në prej grilës janë ,,të palëvizshme“.
aftësinë e lëngjeve të bartin rrymën elektrike. Për dallim prej metaleve, ku përçu-
Lëngjet e pastërta janë përçues të këqinj të rrymës eshmëria e rrymës sjell deri te ndryshimet ki-
elektrike. mike të substancës, te elektrolitët, pra rrjedhja e
Por, prandaj tretjet e thartirave, baza- rrymës është përcjellë me ndryshime kimike dhe
ve djhe krips në ujë dhe në ndonjë tjtër tretës transportimi i masës ndërmjet elektrodave në
shhmë mirë përçohet rryma elektrike. Përçue- elektrolit.
sit e atillë quhen elektrolit. Përmendim se të gjitha tretjet nuk janë
përçues, për shembull, sheqri i tretur në ujë nuk e
Gjykimi i këtillë mund të ndihmohet me këtë ek- përçon.
speriment të thjeshtë: në një enë vëndohet ujë i
destiluar. Në ujë zhyten dy elektroda (skajet e dy Disocimi elektrolit
telave) të clat lidhen me burim të tensionit dhe
një ampermetër në seri. Shkaku për të cilën këto lëngje e përçojnë rrymën
qëndron në aftësimin e disa molekulave të ndahe
në në jone, d.m.th., te dukuria e disocimit elek-
ampermetër
trolit.Poashtu, rol të rëndësishëm luajnë moleku-
lat e tretësit.Ato zakonisht, kanë karakter dipol,
0.00 A
d.m.th., kanë skaj pozitiv dhe negativ, edhe pse
në tërësi neutralë. Molekulat e vogla polare në ujë
bateri luajnë rol të rëndësishmë në ndarjen (disocimin)
e molekulave prej elektrolitit të joneve të veçanta.
Ta marrim , për shembull, molekulën e kripës së

kuzhinës (NaCl) që vet paraqesin një dipol. Rreth
tij mblidhen molekula polare në ujë në këtë më-
kripë nyrë që rrotullohen me skajet negativ nga pjesa
pozitive e molekulës (Na+), por me pozitivet nga
enë me ujë
pjesa negative (Cl-), sikurse është skicuar në fi-
Fig. 1. Uji i pastër nuk e përçon rrymën
gurën 2. Molekulat e orientuara të ujit ndihmojnë
të zvogëlohen forcat tërheqëse elektrostatike që i
Kaçet burimi, kurse te ampermetri vërehet se mbajnë në lidhje jonike atomet e Na dhe Cl, pra
vlera e rrymës është e barabartë me zero, që mund të vjen edhe deri te ndarja e bashkëdyzimit
do të thotë se uji i pastër nuk e përçon rrymën. NaCl në pjesët e tij përbërëse, jonet e Na+ dhe
Por nëse ujit i shtohet pak thartirë, atëherë në- Cl-.
për ampermetrin do të rrjedh rrymë. Kjo do të
përsëritet edhe nëse i shtohet kripë ose ujit të pa
270
Te figura 2 shihet dy shigjeta, me kahje të kun- Karakzteristike te acidet është ajo që gjatë disoci-
dërta. Kjo do të thotë se procesi realizohet në dy mit gjithmonë fitohen jone pozitive të hidrogje-
kahe, d.m.th., se molekula e disocuar e joneve të nit, kurse te baza fitohen jone negative OH.
Elektroliza
+
-
+
-
+
- - Nëse në një elektrolit vendosen dy elektroda me-
+
Na +
Cl - talike ose të karbonit dhe kyçen në burim të rry-
+
+
mës, atëherë tretja do të vendoset fusha elektrike
-
-
+
+
- dhe joneve që janë krijuar gjatë disocimit do të

+
-
fillojnë të lëvizin, dhe atë jonet pozitive (katjo-
+ -
- net), kurse jonet negative (anjonet) nga elektroda
+ + pozitive (anoda), sikrse është dhënë në fig.3.
+
-
-
+
-
+
-
Na+
+ Cl-
+
+
+
+
-
Nëse joni njëvalent

-
+ +
-
-
+ pozitiv sikgnal dedri
+
- -
+
- te katoda, ai prej saj
merr një eëektron
Fig. 2. Disocimi i NaCl nën ndikimin e moleku- +A K- dhe neutralizohet.
lave dipole të ujit Kjo do të thotë se
+ edhe pjesa e jash-
veçanta rekombinimi reliazohet rregullisht në një tëme. e qarkut të
-
tretje të njëjtë .Qe disa shembuj të reaksioneve të rrymës rrjedh rry-
disocimit për disa thartira karakteristike, baza ma për këtë shkak
dhe pripëra. Fig. 3. Lëvizja e joneve nga të katodës paraqitet
elektronet përkatëse mungesë, kurse te
anoda tepricë të elek-
troneve.
Acidi sulfurik:
H 2 SO 4 2H SO 4 . Për shkak të transportit të joneve dhe reaksikon

et kimike shoqëruese, vjen deri te ndrfyshimet
Acidi klorhidrik: kimke jo vetëm në përbërjen e elektrolitit por
HCl H Cl . edhe të elektrodave.
Natrium hidroksidi:
Kjo dukuri ka shumë zbatim të gjerë në indus-
NaOH Na OH . tri për metalizimin. Me ndihmën e elektrolizës
kripa: mund të kryhet: lyerje me argjent, me bakër, me
nikel, me ar me shumë shtresa të holla metalike.
NaCl Na Cl .

Kjo mënyrë shfrytëzohjet për fitimin e shumë
metaleve, sikurse janë: bakri, cinku, alumini etj.,
me shumë metale të pastra.
271
Primer 1. Posrebruvawe
Shembulli
Primer 1. Lyerja e me argjent
1. Posrebruvawe baterija
Përgatitet tretje uji prej AgNO3. Për elektrodën
Primer 1. Posrebruvawe + -
pozitive (anoda) lidhet pllakë argjenti ose tel.
Poli negativ i baterisë lidhet për katodën d.m.
t.h., për sendin që duam ta lyejmë me argjent Ag
(sikurse në fig. 4). Poashtu realizohen këto re-
aksione elektrolit: molekula e argjent nitratit
Ag+
disocon:
AgNO 3 Ag NO 3 ; AgNO3+ ujë
te elektroda negative vijnë deri te jonet poziti- F radeevi zakoni

F radeevi zakoni
ve prej argjentit dhe neutralizohen. Ato ngelin F
F radeevi
radeevi zakoni
zakoni
te elektroda, pra nën lugën formojnë shtresë të F radeevi zakoni
hollë prej argjenti: Ligjet
F e Faradeit
F radeevi
radeevi zakoni
zakoni
Ag e Ag 0 ;
Me intzeres të madh është të mësohet prej çka
te elektroda pozitive vijnë jonet NO3- dhe ato varet masa që ka mbetur prej njërës elektrodë në
F radeevi zakoni
neutralizohen duke lëshuar një elektron, llogari të tjetrës.
NO3- edhe ato neutralizohen duke lëshuar një Të nisemi prej mbushjes (Qj) që e sjellin jonet: ai
elektron është i barabartë me prodhimin prej e valencës
NO 3 NO 30 e ; (z) të jonit dhe mbushjes elektrike elementare (e),
pasi jonet kanë pranuar ose kanë dhënë elektrone.
por kjo grup neutrale shpejt reagon me atomet e
Qj ze
argjentit prej anodës dhe krijon molekula të reja
të AgNO3 te tretja; Nujmri i joneve që neutralëizohet dhe është
NO 30 Ag AgNO 3 .
shtresuar te elektroda fitohet prej mbushjes së
përgjithshme që ka kaluar nëpër elektrolitin, të
AgNO3 e re e formuar te tretja, dhe përsëri pjesëtuar me mbushjen të një joni.
mund të disocohet dhe ta zazhdon ciklusin e
Q Q
lyerjes me argjen elektrolit deri sa nuk shpenzo- N
het anoda e argjent. Qj ez
Duke llogaritur se masa e jonit është e barabartë

me masën e atomit (masa e atomit A e pjesëtu-
ar me numrin Avogadrit NA), d.m.th.,masa e një
moli substance e pjesëtuar me numrin e atomeve
në një mol:
* Nëse joni ekziston prej grupit të atomeve, atëherë në vend

të atomit А te formula duhet të qëndron masa molekulare
M).
272
A ku konstanta e proporcionalitetit është nujmri

m0
NA F = 9,65 104 C/mol ,
Masa e shtresuar e elektrodës fitohet prej prod- quhet konstanta e Faradejit.
himit të numrit e atomeve të shtresuara të shu- Ky numër tregon sa sasi
Faradeeva
Faradeeva elektrike duhet të kalon
konstanta.
konstanta.
mëzuar me masën e tyre: që të ndahetFaradeeva konstanta.
një mol prej substancës njëvalente.
A Q
m m0 N . Zbatimi
N A ze
Primena
Primena
Q mund të përcaktohet prej fuqisë së rrymës dhe Galvanostegia.
Primena
Primena Tani më treguam e mënyrës së
prej kohës së rrjedhjes së saj (Q=It), pra shtresimit të argjentit të sendeve (fig. 5) ose në
Galvanostegija
Galvanostegija
Galvanostegija
përgjithësi, metalizimi elektrolit (kromimi, nike-
A I t
m m0 N . limi et.) Dizajnerët më të dëgjuar që përpunojnë
N A ze
stoli i kanë krye kreacionet e tyre me mënyrën
Ky relacion përmban në vete dy ligje të cilët i ka shtypjet metalike elektrolite prej modeleve të
formuluar Majkl Faradej në vitin 1832, pra për reljefit. Së pari përpunohen
nder të tij quhen ligjet e Faradejit për elektrolizën. modele prej dylli ose parafini
Galvanoplastika
dhe dhe me Galvanoplastika
pluhur grafiti që
Galvanoplastika
Prviot
Ligji
Prviot Faradeev
i parë zakon
i Faradejit
Faradeev glasi:
zakonthotë:
glasi: të shtresohet me ar.
Prviot Faradeev zakon glasi:
Galvanoplastika. Elektroliza
masata nataloèna
masatae shtresuar
nataloèna na
na elektrodata
elektrodata pri
pri
masa
masata nataloèna
elektroliza ete elektroda gjatë elektrolizës
na elektrodata
proporcionalna pri
na shfrytëzohet për përpuni-
elektroliza e proporcionalna na
është proporcionale
elektroliza
koli~estvoto e me proporcionalna
sasinë elektrike
koli~estvoto elektri~estvo {to pomnuva niz
elektri~estvo {to që
pomnuva kalon
na
niz min e shenjave metalike prej
nëpër elektrolit:
koli~estvoto
elektrolitot:
elektrolitot:
elektri~estvo {to pomnuva niz modeleve të reljefit. Së pari
elektrolitot: përpujnohen modele prej
m kQ ItQ , dylli ose parafini me pluhur
të grafitit që të bëhet përçues.
ku k është ekujivalenti elektrokimik
elektrohemiskiot
elektrohemiskiot i një substan-
ekvivalent
ekvivalent Gjatë polarizimit të përshtat-
elektrohemiskiot
ce, që tregon sa ekvivalent
është masa që ndahet prej sub- shëm vjen deri te shtresimi i metalit mbi modelin.
stancës së dhënë gjatë rrjedhjes së rrymës me fuqi Kështu mund të shrresohet krejtësisht të trashë
prej 1А për kohën prej 1 sekonde. fitohet reprodukimi i origjinalit
Dajte go
Dajte go zna~eweto
zna~eweto na
na slednive
slednive poimi:
poimi:
Dajte go zna~eweto na slednive poimi:
Ligji i dytë
Vtoriot
Vtoriot i Faradejit
Faradeev
Faradeev zakon
zakonthot:
glasi:
glasi:
Vtoriot Faradeev zakon glasi:
elektrohemiskiot ekvivalent (( proporcional
e Jepni domethënien e këtyre koncepteve:
ekuivalenti elektrokimik
elektrohemiskiot (k) është
ekvivalent e propo-
propo-
elektrohemiskiot
rcionalen ekvivalent
so hemiskiot
hemiskiot ( ( e ),propo-
ekvivalent t.e. -përçueshmëria jonike
me ekuivalentin
rcionalen so kimik (A/z), d.m.th.,.
ekvivalent (
rcionalen so hemiskiot ekvivalent ( ), t.e.
), t.e.
-elektroliza
-ligjet e Faradejit
1 A -galvanostegija
k
F z -galvanoplastika
-disocimi
-metalizimi
-Konstanta e Faradejit
273
15. 12. RRYMA NËPËR GAZËRA Gjatë ekzistimit të fshës elektrike shu-
më të fuqishme, mekanizmi i zbnrazjes së gazit
Gjatë kushteve normale ajri dhe gazërat tjerë realizohet me ndihmën e mbajtësve. Pikërisht
nuk e përçojnë rrymën. Dhe në përgjithësi, gjatë nëse te fusha elektrike gjendet, për shembull, një
kushteve normale gazërat sillen si izolator. grimcë e elektrizuar prej ajrit (atom ose molekul)
ajo përshpejton në drejtim të vijave të forcës së
Zbrazja e paqëndrueshme dhe e qlndrueshme fushës. Në rrugën e saj grimca goditet me grim-
cën neutrale, dhe poashtu nëse është[ mjaft e sh-
Nëse elektrizojmë balon duke fërkuar dhe pastaj pejt (varet prej tensionit ndërmjet elektrodave),
e ngjisim në mur, ai do të ngel kështu gjatë kohë mujnd tu dorzon mjaft energji atomeve neutrale
(ndonjëherë edhe ditë). Shkaku qëndron në atë që që të jonizohen.. Kështu, prej një grimce të elek-
ajri është përçues i keq, pra mbushjet nuk shkojnë trizuar mujnd të krijohen dy ose më shjumë çifte
nëpër atë. Por, nëse dita ka qenë me shi, atëherë të jon-elektron, pra edhe këto ta bëjnë të njëj-
baloni nk do të ngel asnjë ditë. Kjo do të thotë se tën. Procesi i këtillë quhet jonizimi goditës. Në
mbushja rekombinohet, d.m.th., është zbrazur. këtë mënyrë krijohet ortek i tërë prej mbajtësve
Që të mundësohen kushte, ajri (ose gazi të rinj. Përçueshmëria e mjedisit, poashtu rritet,
në përgjithësi) të bëhet përçues (nëpër trup të rr- pra në një moment kriitk mund të rrjedh rrymë
jedh rrymë), është e nevojshme ai të jonizohet, d. e fortë, d.m.th., të krijohet zbrazje e pavarur e
m.th., të krijohen jone dhe elektrone të cilët janë gazërave.
mbajtës të elektricitetit te gazërat. Që të vjen deri Shembujj më tipik të zbrazjes së qëndru-
te zbrazja nëpërmjet rrjedhjes së rrymës, duhet eshme janë vetëtima, harku elektrik, xixa etj.).
(ajri) të bëhet tretje përçuese prej atomeve të ga-
zërave, elektroneve dhe atomeve neutrale, të cilat
quhen plazma.
Është themelore, të jonizohet ajri, kur-
se për atë ekzistojnë më shumë mënyra. Burimi
i joneve në ajër mujnd të jetë për shembull, një
qiri i ndezur. Ai deri sa digjet u jep energji mo-
lekulave të ajrit të nevojshme që të jonizohen.
Kështuj, për shembull, është vërejtur se në afër-
si të flakës, elektroskopi më shpejt do të ç‘elek-
trizohet. Fig. 1. Shumimi i llojit të ortiqeve të mbajtësve me
Jonizimi i gazit mund të kryhet edhe nën jonizimin goditës
ndikimin e rrezatimin e fuqishën ultravjollcë dhe
radioaktiv.Gjithashtu, jonizimi mund të kryhet Zbrazja etmosferike-vetëtima
edhe në shumë fushë elektrike të fuqishme. Në
kushte të fushës elektrike të dobët në hapësirë të Asnjë laborator në botë nuk mund të prodhon aq
gazërave kështu të jonizuar, elektronet e veçanta demostrim të fuqishëm dhe të bukur të rrjedhjes
lëvizin nga elektrodat e kundërta dhe atje neutra- së rrymës elektrike nëpër gazëra sikurse që e bën
lizohen, ku rrjedh rrymë e dobët. Zbrazja e këtillë natyra nëpërmjet dukurisë natyrore-vetëtima,
quhet zbazje e paqëndrueshme. qysh më herët interesimetr të shumë fizikanëve
ishin kthyer nga prejardhja e vetëtimës. Sot duku-
ria e saj sqarohet shumë thjeshtë.
274
Hulumtimet kanë treguar se Toka ka tepricë të

elektroneve, pra për këtë shkak përreth krijohet
fushë elektrike. Nga ana tjetër, mollekulat e ajrit
jonizohen te shtresat e larta të atmosferës (të qu-
ajtura josfera) prej rrezatimeve kozmike dhe ul-
travjolcë, pra formohet shtgresa pozitive e elket-
rizuar. Ky është shkaku për formimin e fushës së
atillë elektrike ndërmjet Tokës dhe jonisferës e cla
do ta ndihmon jonizimin e atomeve dhe moleku-
lave në ajër dhe do ta zmadhon përçuieshmërinë
e tij.
Retë lëvizin nëpër atmosferë me shpej- Fig. 2. Zbrazja ndërmjet dy reve dhe objektit të
tësi relative të shpejtë dhe poashtu fërkohen me Tokës (rrëfepritës).
shtresat e ajrit. Kështu, një re lehtë mund të elek-
trizohet (fig. 2). Ajo me ndihmën e influiencës e nevojshme, kur jashtë bie rrëfeja,njeriu të stre-
elektrostatike (induksioni) elektrizon me pola- hohet dhe të qëndron larg zjarit ose ndonjë buri-
ritet të kndërt objektet që gjenden pranë tij. Te mi tjetër të jonizimit.
figura është paraqitur një re negativisht e elektri-
zuar e cila me influencë ka elektrizuar një re tjetër
pozitivisht, shtëpi, dru, shtyllë etj. Në ëtë mënyrë
mund të arrihen ndryshime te potencialet edhe
deri qindra milion volt. Gjatë kushteve të caktua-
ra mund të vjen deri te zbrazja elektrike, të cilën
na e përjetojmë si emetim të dritës së fuqishme-
vetëtima dhe si zë i fuqishëm zë-rrëfe. Kur kryhet
zbrazja atmosferike ndërmjet një reje dhe Tokës,
atëherë dukuria quhet rrëfe (fig. 3).
Rrëfeja, përndryshe, mund të shkakton Fig. 3. Zbrazja atmosferike (vetëtima)
edhe shumë dëme dhe humbje të mëdhaja. Njuk
është dukuri e rrallë dukuria e rrëfesë të bie edhe Përndryshe, është e nevojshme të gjitha objektet
në njerëz që gjenden në natyrë dhe t‘i vret, edhe të kenë tokëzim të mirë rrëfepritës. Te rrëfepri-
pse ato nuk kanë qenë objekti më i lartë në rrethi- tësit është shfrytëzuar efekti i majës së mprehtë.
në. Për këtë shkak është Pasi rreth majës së mprehtë krijohet fushë e mad-
he elektrike, pra zbrazja me të drejt do të shkon
deri te rrëfepritësi, edhe në tokë nëpërmjet shiritit
metalik që është thellë e futur..
275
Zbatimi lidhje të dy metaleve të veçantë. AQë të mos vjen

deri te njitja në atmosferë sillet deri te gazi inert
Dukuria zbrazje nëpër gazëra nën shtypjen e ose azoti.
zvogëluar është shfrytëzuar te oqeanet drita flu-
oroshente te reklamat neonmit, heliumit, dritat
halogjene, edhe te laserët helium-neon. Te ato
atomet gjatë rrjedhjes së rrymës nëpër gaz shqe-
tësohen dhe në kthim te gjendja themelore eme-
tojnë dritë. Ngjyra e dritës varet prej gazit me
gypin e mbushur ose prej materijalit me të cilin
është lyer gypi prej brenda. Te figura 4 janë dhënë
krahasim të dritës së zakonshme dhe fluoroshen-
te. E fundit është edhe deri herë më e efikase se të
zakonshmet.
Fig..5. Harku ndërmjet dy gozhdave.
5% efikasitet 20% efikasitet

Fig. 4. Dritë e rëndomtë të fijes së volframovit në
krahasim me fluoreshenten me zbrazje të gaztë
Zbrazja harkore Fig. 6. Ngjitja. Shfrytëzohet për ngjitjen e pjesëve

të gërryera prej skulpturave metalike
Zbrazja harkore krijohet pasi që nën veprimin
Jepni domethënien e këtyre koncepteve:
e tensionit të dy përçuesëve të afërt në formë -jonizimi goditës
të mprehtë, atmolsfera në afërsi të tyre që do të -zbrazje
jonizohen pra prej izolatores do të shndërrohet -zbrazje e qëndrueshme
në mjedis përçues. Poashtu do të rrjedh rry- -zbrazje e paqën
-vetëtima drueshme
më e fuqishme në formë të harkut elektrik (fig.
-rrëfeja dhe rrëfepritësi
5). Rryma aq e ngroh gazin që atomet e tij ka- -drita neoni
lojnë në gjendje të shqetësuar (plazma) Për këtë -harku elektrik
shkak, zbrazja harkore është e përcjellur me
emetimin dhe UV drita për shkak se patjetër
të bartet mbrojta Uv përkatëse. Zbrzja harkore
ka gjetur zbatim në procesin e ngjitjes paraqet
276
16. Gjysmëpërçuesit
16. 1. MATERIJALET GJYSMËPËRÇUES Tani treguam se gtrupat e ngurtë kanë strukturë

kristalore që nënkupton atome të radhitur te
hapësira (fig 2).
Gjysmëpërçuesit kanë veti të cilët varen prej shu-

më faktorëve të jashtëm (tensioni i jashtëm, dri-
Fig. 2. Grilla dydimensionale e siliciumit të pastër.
të, temperaturë, shtypje). Prej këtu prej zbatimit
Prej çdo atomi dalin nga 4 lidhje të këtilla.
të tyre të madhe. Shkenca për gjysmëpërçuesit e
mundësojnë këtë përparim të shpejt të njerëzimit. Ndërsa te metalet numri i elektroneve të lira
Produktet e fotografive më lartë nuk ekzistojnë është përafrsisht të barabartë me numrin e atome-
në khën e rinisë të gjysheve dhe gjyshërëve tonë. ve që janë të lidhura me metalin, të shumëzuar me
Zbatimi i gjysmëpërçuesit ka mundësuar zëvën- valencëne tyre, te gjysmëpërçuesët ai numër është
dësim të shpejt te gypi i vakuumi me instrumen- shumë i rëndësishëm më i vogël dhe ndryshon
tet e gjysmëpërçuesit. varësisht prejkushteve. Kështu, gjysmëpërçuesët
nështe të caktuara në mund të sillen si përçues të
mirë, kurse të tjerët, si izolator.
Gjysmëpërçues që më së shumti zbatohet në
elektronikë dhe elemnti kimik siliciumi, dhe atë
në formë me shtesa nga elementet tjera, të quajtur
dopizë. Do të flasim vetëm për siliciumin pasi ai
është për tani është teknologjia e gjysmëpërçu-
esëve më i përfaqësuar.
Siliciumi është element katërvalent që formon
trup të ngurt me lidhje me 4 atome fqinje të sili-
ciumit. Gjysmëpërçuesi i pëastër i padopinguar i
siliciumit, quhet gjysmëpërçues me përçueshmëri
Fig. 1. Grilla kristalore tredimensionale e siliciumit personale ose tip personal i siliciumit.
të pastër. Atomet e siliciumit janë topave të gjelbër.
Përçueshmëria personale
Shkopinjët e gjelbër janë lidhjet valente.
Të provojmë ta kuptojmë shpërndarjen zona-
Qysh te elektrostatika përmendëm se ekzistojnë le të elektroneve te gjysmëpërçuesit me ndihmën
materiale të cilat e përçojnë rrymën elektrike më e figurës 3). Elektronet e gjysmëpërçuesit të pas-
mirë se sa izolatorët, kurse më dobët se përçuesët, tër tërësisht e mbushin zonën e përçueshmërisë.
dhe quhen gjysmërçues. Këto dy zona janë ndarë me zonën e ndaluar Eg.
Nëse UM i shtohet energji prej jashta, elektronet
prej zonës valente mund ta kapërcejnë zonën e
ndaluar dhe të shpërndahen te pçërçueshmëria.
Atje ato bëhe elektrone përçuese.
277
Vendi i zbrazus te zona valente (topa të bardh te Në këtë mënyrë elektroni të lëviz në një kahe
diagrami 3b) është si mbushje pozitive dhe quhet kurse zgavra (vendi i zbrazët) sikurse të lëviz në
zgavër (zbrazëtirë). Domethënë, te gjysmëpërçu- kahe të kundërt.
esit e pastër përçueshmëria i dedikohet krijimit të
çifteve të zgavër elektroneve. Në kët mënyrë elek- Domethënë, si bartës të rrymës te gjysmëpërçu-
troni do të lëviz në një kahe kurse zgavra (vendi i esët paraqiten edhe elektronet edhe zgavrat.
zbrazët) se si të ëviz në kahen e kundërt.
Domethënë, si bartës e rrymës te gjysmëpërçuesit

parfaqitet edhe elektronet edhe zgavrat
e përçueshme e përçueshme
g g
valente valente
a) b)
elektron (-e)
zgavër (+e)
Fig. 3. (a) Parafytyrimi për zonat energjetike (diagrame zonale) për gjysmëpërçuesit.
(6) Elektronet (topat e zi) gjatë kushteve të dhëna mund të kapërcejnë prej valentes
Që ta kuptojmë mekanizmin e përçueshmërisë

do të mendojmë atome të radhitura prej grilës së
kristalit në fushën elektrike. Nëse gjatë kushteve - lëvizja e elektroneve +
të caktuara një elektron është liruar prej njërit
prej atomeve, ai pas veti ka lënë vend të zgavrës - - -
që sillet si të jetë mbushje elektrike pozitive, i lid- + + + -
hur pët grilën (fig. 3). Ky vend ka tendencë të lidh
elektron, prandaj quhet zgavër. Zgavra mund të
mbushet me elektron prej atomit fqinjë, ashtu që lëvizja e zgavrave
tani atje do të ndodh zgavër, e më tutje me radhë.
Fig.4 rryma elektronikee dhe zgavrore te

gjysmëpërçuesët nëntension
278
Fig. 5. Gjysmëpërçuesit ti-

Sistemi periodik i pik në formën elementare te
elementeve sistemi periodik i elemente-
ve janë prej grupit IV, SI, Ge
dhe Sn (korniza e verdhë).
Me dopingun e Si me atome
trevalente (elemente të grupit
të tretë), fitohet tipi P, Si (kor-
niza e kaltër). Me doping me
atome pesëvalent prej gru-
pit të pestë, fitohet tipi N, Si
(kolrniza e kuqe).
Gjysmëpërçuesit mund të jenë në formë elemen-

tare, por mund të jenë dy ose më shumë bash-
këdyzime atomike. Prej gjysmëpërçuesëve ele-
Si Si Si Si
mentar më tipik janë ato prej grupit të katërtë të
sistemit periodik të elementeve (fig. 5) dhe atë Si
(siliciumi), Ge (germaniumi) dhe Sn (kallaj i kal- Si Si Si Si
tër).
Si Si P Si
Përçueshmëria primese
-
Përçueshmëria e siliciumit të pastër është shu- Si Si Si Si
më e vogël, pra mund të zmadhohet duke shtu-
ar atomeve-primesa të ndonjë elementi tjetër.
elektroni i pestë tek i fosforit sjellet
Përçueshmëria e këtillë quhet përçueshmëria me
si mbushje elektrike negative
primesë. Varësisht prej llojit dhe valencës së ele-
mentit kimik që shfrytëzohet si doping (shtesë), Fig. 6. Elektroni i lirë te tipi N i siliciumit
gjysmëpërçuesët mund të jenë P-lloj (lloj pozitiv)
Kështu gjatë formimit të kristalit prej siliciu-
ose N-lloj (lloj negativ).
mi mund të ndodh në vend të një atomi të siliciu-
N-lloj (lloj negativ) silicium fitohet gjatë do-
mi të jetë zëvëndësuar me atom të fosforit. Vendi
pingimit me atome me valencë më të lartë prej
i atillë lehtë mund të lirohet elektroni i prej valen-
siliciumit sikurse, për shembull, fosfori pesëva-
cs së pestë të fosforit. Kështu te gjysmëpërçuesi
lent (fig. 6)
ekziston koncentrim të elektroneve të lirë se sa
te lloj i vet, prandaj quhet edhe negativ (N)-lloj i
gjysmëpërçuesit.
-
279
P-lloj
-tip(lloj pozitiv) siliciumi
(pozitiven fitohet gjatë
tip) silicium dopingut
se dobiva pri e materialit. Atje ato inkorporohen në të dhe krijoj-
me atome me valencë më të ulët (për shembull, në elektrone të lira të reja ose zgavra.
dopinguvawe so atomi so poniska valentnost
od siliciumot (na primer, trivalnten bor).
trevalent). Gjysmëpërçuesët zbatohen në elektronikë dhe
mikroelektronikë (instrumente elektronike me di-
menzione mikrometrike) për bërjen e diodave, tran-
Si Si Si Si zistorë, çipa etj. Në fig. 8 është dhënë e ashtuquajtura
vafla (disk rrethor i hollë i prerë) prej siliciumit të
pastër që më tutje shfrytëzohet për të bërë çipa.
Si Si Si Si
Si Si B + Si
Si Si Si Si
vendi mbahet si mbushje elektrike pozizive
Fig. 7. Zgavër te P-lloj i siliciumit
Kështu gjatë formimit të kristalit prej siliciu- Fig. 8 Gjysmëpërçues prej siliciumi. Prej tij
mit mund të ndodh një vend prej siliciumi të mer- bëhen çipa për kompjuter.
ret me jon trevalent (fig. 5). Në atë vend ekziston Jepni domethënie për këto koncepte themelore:
një elektron prej atomi fqinjë të siliciumit që nuk -gjysmëpërçues
-formimi i zgavrave
ka marrë ,,dorë“ nga fqiu pasi ai ka vetë 3 duar.
-lloj i përçuesit personal
Vendi i këtillë është se si mbushja pozitive që ka -përçueshmëria primese
tendencë të robëron elektron. Gjysmëpërçuesët e -dopingimi (llo-P dhe lloj-N).
këtillë kanë më shumë zgavra se sa lloj i vet, pra-
nadajquhet P-lloj gjysmëpërçues.
16.2. PN-KONTAKT
Dopingu i siliciumit të pastër, që të fitohen P
dhe N silicium, arrihet në shumë mënyra të
Fitimi i kontaktit
Dobivawe PN
kontakt
ndryshme. Për disa qëllime ajo bëhet qysh dri sa
siliciumi është shkrirë, pra atëherë shtohet sub-
Vet emri tregon se ajo përbëhet prej kontaktit
stanca për doping. Kur do të nguroset siliciumi,
ndërmjet llojit P, dhe tjetrit lloj N. Gjatë ven-
atëherë atomet e dopingut inkorporohen te grila
dosjes së kontaktit ndërmjet P gjysmëpërçues
dhe bëjnë P ose N lloj të siliciumit.
(që është sikur të ketë tepricë të mbushjeve tëlira
Mënyrë tjetër shumë e shpeshtë të inkorpo-
pozitive) dhe N-gjysmëpërçuesi (që është sikur të
rimit të dopingut te substanca themelore (si-
ketë tepricë të elektroneve), vjen deri te lëvizja në
liciumi) është më së shumti i përfaqësuar në
vend të kontaktit, një pjesë e zgavrave prej P-gjy-
industrinë mikroelektronike me ndihmën e bi-
smëpërçuesit do të lëvizatjeku ka më pak, d.m.th.,
ombardimit të substancave themelore me ato-
te pjesa N dhe anasjeltas, elektrone prej pjesës N
me të përshpejtuara prej dopingut. Kështu, nëse
do ta kalojnë kufirin dhe do të vendosen te pjesa
janë mjaft të shpejta, doping-grimcat shpërthej-
P. Kështu për shembull, nëse kemi silicium (Si) të
në nëpërmjet sipërfaqes hyjnë në brendësinë
llojit personal, pra nga ana tjetër e bombardojmë
280
me jone prej bori-B, d.m.th., e dopingojmë me Në këtë mënyrë ndërmjet P dhe N do të krijohet
atome akceptor të forsforit-Р, d.m.th., e dopin- shtresë e cila është varfëruar me bartësit themelor
gojmë me atome donor që ta shndërrojmë llojin (elektronet në N dhe zgavrat në P). Në zonën ku-
personal të Si në lloj-N të siliciumit, atëherë do fitare, prej ku bartësit nëpërmjet rrugës së difuzi-
të vjen deri te formimi i kontaktit PN. Ekzistojnë onit migrojnë nëpërmjet kufirit, ngel i pakomen-
edhe shumë mënyra tjera të krijimit të kontaktit zuar i lidhur për mbushje hapësinore. Pasi sikur
PN. Megjithatë, kontakt PN ideal më së lehti kri- të ishte pastruar prej bartësve, përçueshmëria e tij
johet nëse gjysmëpërçuesi bëhet në formë të fil- do të jetë e zvogëluar. Prandaj ai quhet shtresë e
mit të hollë (shtresë). Atëherë, nëse gjatë krijimit varfëruar, shtresë bariere ose shtresë e varfëruar.
të shtresave, d.m.th., gjatë rritjes së tyre gradua-
lisht, gjysmëpërçuesi i pastër deri te një trashësi PN-konmtakti i tensionit të jashtëm
e caktuar dopingohet me atome donore, kurse
pastaj atomet prej donorit merren me atome ak- Nëse tani e kyçim P për (+) potenciali kurse N
ceptor, atëherë vjen deri te formimi i vijës së ko- për (-), atëherë elektronet prej burimit do të vij-
natktit PN. në te pjesa N dhe do t‘i neutralizojnë zgavrat e
shtresës kufitare (fig. 1(b)).Njëkohësisht, elektro-
net e shtresëskufitare prej pjesës P do të ikin nga
Ndryshimet e brendshme te kontakti PN polariteti pozitiv prej burimit, pra bariera do të

jetë edhemë e hollë dhe më e dobët. Atëherë rry-
Te gjysmëpërçuesi P sigurisht se ka koncetrim më ma do të mund të rrjedh nëpër kufirin PN, pra
të madh të zgavrave, kurse te lloji N gjysmëpër- ndriçuesja S do të ndriçoj (fig 4а).
çuesi ka koncentrim më të madh të elektroneve,
prandaj në vend të lidhjes vjen deri te lëvizja e Nëse PN kyçez në tensionin inverz (fig. 3b) ashtu
bartësve themelor. Kështu, pjesë e zgavrës prej që pjesa P do të jetë në potencialin negativ, kur-
llojit P e tejkalojnë kufirin dhe sipas rrugës të se N në pjesën pozitive, elektronet prej burimit
difuzionit shkojnë në vendin ku koncentrimi bnuk do të mund të kalojnë nëpër shtresën e ba-
tyre është më e ulët (në N), kurse një pjesë e elek- rierës, pasi do të jenë të refuzuara prej elektrone-
troneve prej lloji N e kalojnë kufirin e vendosjes ve të cilët hasen te bariera. Në këtë rast nëpër PN
në pjesën P. kontaktin nuk mund të rrjedh rrymë, pra llamba
zgavra C nuk do të ndriçon (fig.4b).
elektrone
Dioda shfrytëzohet gjithashtu edhe si diodë va-
kumi, për drejtimin e tensionit alternativ. Kahja e
Lloj-P Lloj-N
depërtueshmërisë të diodës është shënuar te shi-
gjeta e simbolit të saj (fig. 3a), kurse jo e depërtu-
eshmërisë është ana e anasjelltë e vijës vertikale
(fig. 4b)
Fig. 2. Në kufirin e lidhjes formohet shtresa e
varfëruar me bartës. Përçueshmëria e tij është
zvogëluar, pra quhet edhe shtresa e barierës. Vija
e kuqe tregon si ndryshon koncentrimi i zgava-
rave nëpër tërë gjatësinë e PN:
281
përçon nuk përçon
PN konakt PN konakt
i polarizuar i drejtë i polarizuar inverz
Fig. 3а. Ndryshimi i kufirit të kontaktit PN Fig. 3b. Ndryshimi i kufirit të kontaktit PN
kur është kyçur te tensioni i drejtë. (Shtre- kur është kyçur në tensionin inverz. (Shtresa e
sa e varfëruar është holluar) varfëruar është trashur)
drejt e polarizuar polarizim inverz
Fig. 4а. Nëse kontakti PN është polarizim i drej- Fig. 4b. Fig. 4а. Nëse kontakti PNështë polarizim
të, atëherë llamba ndriçon. inverz llamba nuk do të ndriçon.
282
Karakteristika vol-amperike (VA) e diodës
Varësia e rrymës (I) nëpër një medium prej

ndryshimit të tensionit (V) te skajet e tij quhet ka-
rakteristika vol-amper. Karakteristika vol-amper
e kontaktit PN është jo lineare (dallohet prej vijës
së drejtë sikurse e jep ligji i Omit për rezstorit e
zakonshëm). Për tensionet negative (fig. 5) rryma
është krejtësisht e vogël, pra, për pozitive ajo fi-
ton vlera shumë më të mëdhaja të cilat rritgen me
zmadhimin e tensionit.
Fig. 5. Karakteristika VA jo lineare e diodës

gjysmëpërçuese.
USHTRIM LABORATORIK
Në mënyrë teorike është gjetur se karakteristika E nevojshme:
volt-amper për kontaktin PN mund të paraqitet 1) bateri prej 4,5 V
me këtë varësi 2) rezistor me rrëshqitës ose potenciometër
3) PN -dodë
4) ndërprerës
кku I0 quhet rryma inverze e ngopjes (fig. 5). Pa- 6) ampermetër
raqitet gjatë tensionit të madh inverz , por me
zmadjhimin e mëtutjeshëm të tensionit inverz, ai Lidhja
ndryshon). Te formula e mbushjes së elektronit, Bateria lidhet me rezistor te lidhja potenciomet-
konstanta e Bolcmanit k , kurse T është tempe- rike.Pastaj, tensioni prej rrëshqitësit dhe njërit
ratura absolute. skaj të potenciometrit lidhet në rreth me ndër-
prerës, ampermetër dhe PN-diodë. Në fund lid-
het voltmetri paralelisht me diodën.
283
Matja
Zhvendoset rrëshqitësi te potenciometri që të fi-

tohen tensionet 0 V, 0,5 V; 1 V; 1,5 V; 2 V; 2,5 V;
3 V 4,5 V, kurse për çdo vlerë të tensionit lexo- 0.044 A
A
het vlera e rrymës. Vlerat futen te tabela. Pastaj 4.5 V
ndryshon polariteti i baterisë (ndryshojnë + dhe R =?

-), dhe mënyra e ndryshimeve të tensionit për
gjysmë volt përsëritet për tensionet inverze të PN,
dhe poashtu shkruhen rrymat për çdo tensio. 1.20 V
Skema e lidhjes
Paraqitja e rezultateve në tabelë PN

Numri i T e n s i o n i Rryma
matjeve V[V] I[A] A
V
1 -4,5
2 -4,0
3 -3,5
P
9 0
10 +0,5
11 +1 E
Skema e lidhjes

18 +4,5
Paraqitja grafike e rezultateve
Çiftet e vlerave (V, I) futen te grafiku me boshte
sikurse te figura:

I
284
16. 3. DIODAT, FOTODIODAT, Përveç kësaj, prej PN-kontaktit janë bërë edhe
LED-DIODA senzor të ndryshëm të cilët janë të ndjeshëm të
ndryshimit të ndriçimit, detektorët infrakuqe për
Light Emmiting Diode (LED) përbëhet, gjithash- të shikuar natën, detektor për rrezatim radioak-
tu, prej kontaktit P-N. Disa dioda mund të emi- tiv, dhe shumë të tjer.
tojnë dritë, kurse të tjerat, ta detektojnë, pra Fotodioda dhe qeliza fotovoltaike (PV)
quhen fotodioda. Punon në principin e lirimit
(emetimit) të dritës gjatë kthimit të elektroneve Nëse PN kontakti ndriçohet, atëherë kuantet e
të shqetësuara në gjendje normale. LED diodat dritës u japin energji plotësuese elektroneve prej
ndriçojnë gjatë tensionit të caktuar të kyçjes. Janë zonës valente të kapërcejnë te përçuesi. Kësh-
të kuqe, të gjelbra dhe të kaltra. LED diodat për- tu me ndihmën e dritës me energji (hv), mjaft e
doren si ndriçuese indikatorë teshumë instru- madhe që tu jape elektroneve prej zonës valente
mente elektronike. Janë si drita të vogla të gjelbra mundësi ta kapërcejnë zonën e ndaluar, gjenero-
dhe të kuqe që shërbejnë si indikator në punën e het tensioni. E lidhur në qark me shpenzues, in-
strumenti i këtillë gjeneron edhe rrymë, prandaj,
energji elektrike. Ekzistojnë dy zbatime prej kësaj
vetie: fotodiaodat dhe qelizat fotovoltaike.
Fotodiodat mundet të shërbejnë si senzor të dri-
drita e tave dhe infrakuqe dhe UV rrezatim. Televizori
emetuar juaj kontrollohet me drejtues largsie nëpërmjet
fotodiodës. Rrezte e padukshme infrakuqe bartin
PN
në largësi informata të koduara të cilat shndërro-
kontakte hen në rryma analoge.
Fig. 1. Ndërtimi i diodës LED

kompjuterit, tastaturës, televizorit, sistemit muzi-
kor etj. Janë te dispjejët me dimenzione të mëd-
hajaa (reklamat ndriçuese)etj.
Ardhmëria e LED diodës shkëlqen. Shkencëtarët
marrin dioda të cilat sipas aftësisë (fig. 2).Përn-
dryshe LED dritat shpenzojnë afërsisht 50 herë
më pak energji elektrike për të njëjtin ndriçim
por kanë afat shumë të gjatë.
Fig. 3. Qelizat fotovoltaike (solare) prej solares

elektrike të parë në Maqedoni ;;SIETO‘‘‚ në afërsi
të Shkupit (Kadino‘‘‚
Fig. 2. Llambat LED do t‘i zëvëndësojnë llambat
e zakonshme
285
bëjnë prej PN-kontaktit (lloj-P, I-lloj personal (i
rre
zja
padopingur) dhe lloj N.
ga
m
a
Te figura 3 janë dhënë qeliza fotovoltaike (solare)
prej siliciumit gjysmëkristal, të cilët e shndërrojnë
energjinë diellore në elektrike. Në botën e zhvil- N - - - A
luar mbijnë numër i madh i centraleve elektrike P + ++
diellore. Në Maqedoni për tani ka një central
elektrik në fshatin Kadino, në afërsi të Shkupit.
Që të mbrohet prej nxemjes globale për
shkak të emetimit të tepruar karbon dioksidit, Fig. 4. Një skemë e thjeshtësuar e detektorit
botës i ngel të bën zëvëndësimin e energjisë që gjysmëpërçues për rrezatimin gama
fitohet prej qymyrit dhe naftës me energjinë e
diellit.

Detektor gjysmëpërçues të rrezatimit jonik
Detektorët gjysmëpërçues përbëhen prej detek-

torëve prej siliciumi diodës PN, dhe shfrytëzohen
për detektimin e rrezatimit të Rëntgenit ose rre-
zatimit gama..
Në vendin e kontaktit PN, tani më vërje-
tëm, formohet shtresë bariere që i pengon elek- Fig.5 . Detektori gjysmëpërçues i firmës Bioscan
tronet dje zgavrat të kalojnë dhe të japin rrymë. SA për inçizimin digjital rëntgen (në vend të
Gjithmonë kur te shtresa PN fitet rreja gama për fotografisë fitohet fotografi digjitale).
shkak të aftësisë do të prodhohen dhe zgavra (fig.
4). Prania e tyre do ta zmadhon përçueshmërinë
DREJTUESI GJYSMËPËRÇUES
të kontaktit PN dhe do të mund të rrjedh rrymë.
Dioda shfrytëzohet për drejtues për tensionin al-
Rryma regjistrohet, por me elektronikën plotësu-
ternativ (tensioni ku polet rregullisht e ndryshoj-
ese tregohet madhësia e rrezatimit.
në shenjën). Kahja e depërtueshme e diodës është
Në vendin e PN-kontaktit, tanimë e
shënuar me kahen e shigjetës prej simbolit (fig.
pamë, se formohet shtresë barriere e cila i pengon
3 nga mësimi paraprak). Padepërtueshme është
elektronet dhe zbrazëtirat të kalojnë dhe të japin
nga ana e vizës vertikale.
energji elektrike, Gjithmonë kur në PN-shtresën
Drejtuesi mund të realizohet me një gjysmëpërçu-
bie gama-rreze, për shkak të aftësisë jonizuese do
es dioda, një kondenzator elektrolitik (me kapakët
të prodhohen elektrone dhe zbrazëtira (fot. 4).
përafërsisht 10 μF), një rezistor dhe tela përçues.
Prania e tyre do ta rris zbatimin e PN-kontaktit
Që të mundeni ta shihni veprini e drejtuesit, janë
dhe do të mundet të qarkullojë energjia. Energjia
të nevojshme një transformator prej 6V dhe një
elektrike regjistrohet, kurse me elektronikë plotë-
osciloskop..
suese tregohet madhësia e rrezatimit.
286
(a) Që të vërtehen ndrysimet e rrymës alternati- (c) Nëse dëshironi t‘i zbutni ndryshimet e rry-
ve, lidhet skema e parë. Skajet e rezistorit lidhen mës, atëherë e keni të nevojshme edhe një kon-
me osciliskopin. denzator në rolin e filterit, që do të
(b) Që të fitoni rramë të një anshme të drejtë
transfor- 6V~
nga osci-
220 V ~ 1 k:
matori 50 Hz loskopi
Fig. 1(a) Rryma alternative prej transformatorit që Rryma alternative e parregullt

duhet të drejtohet
transfor- nga osci-

220 V ~ 6V~ 1 k:
Fig. 1(b) Drejtues i rrymës alternative me një diodë Rryma alternative e rregullt
transfor- + 1 k:nga osci-

220 V ~ 6V~
10 PF
Fig. 1 (c) Drejtues dhe filter për rrymën alternative Rryma alternative e rregullt dhe e filtruar
me një diodë dhe një kondenzator
është e nevojshme vetëm një diodë gjysmëpërçu- mbushet për kohën e gjysmëperiodës në të cilën
ese. Atëherë tensioni i drejtuar i shikuar në osci- dioda është e depërtueshme dhe do të zbrazet kur
loskop, do të shihet si te figura. ajo është e padepërtueshme, ashtu që tërë kohën
nëpër rezistorin do të rrjedh rrymë.

287
16. 4. TRANZISTORI elemente. Në vend të dholmave të plota, kompju-

terët u bënë makina me dimensione relativisht të
Tranzistori i parë vogla. Emri transistor vjen prej anglishtes, trans-
fer transistor, që do të thotë rezistor.
Tranzistori shtresor bipolar

Në kohën më të re ekzistojnë tranzistor me pika
dhe me shtresa kontakti. Na për shkak të thjeshtë-
sisë, do t‘i shqyrtojmë ato me kontakte shtresore.
Emri BIPOLAR vjen prej atje që përbëhet prej dy
lloje gjysmëpërçues: P dhe N.
Tranzistori shtresor bipolar paraqet sistem prej
dy diodave të lidhura të lidhura në seri, më saktë,
të sjellur në kontakt drejtpërdrejt serik njëra me
tjetrën. Domethënë, tranzistori praqet dy shtresë
dioda me elektrodë të përbashkët (baza e për-
bashkët). Dy elektrodat tjera quhen emiter dhe
kolektor. Pasi ekzistojnë dy lloje të gjysmëpërçu-
esit, ekzistojnë edhe dy kombinime të shtresës të
tranzistorit bipolar, dhe atë, NPN (fig. 2.а) dhe
PNP (fig. 2.b).
Fig. 1. Tranzistori i parë
Zbulimi i tij në vitin 1948 ka bërë revolucion në
elektronikë dhe ka mundësuar zëvëndësim të sh- * K
pejt dhe llamba elektrinike të thyera me instru- N P N
mente gjysmëpërçuese miniature. Prej atëherë,
pra deri më sot, janë krijuar të gjitha të mirat tek- B
nike elektronike që çdo ditë na i lehtësojnë jetën, .
Fig.
2.2a.
NPN .
NPN tranzistor
na japin mundësi për komunikim të shpejt (lid-
hjet telefonike dhe sateli tore), të kapshme deri te * K
informatat (kompjuter P N P
dhe internet) dhe shumë
punë tjera Tranzistori i B
parë ka qenë MOCFET .2b.
Fig. 2b.PNP .
PNPtranzitor
(fig. 1), por bazat teo-
rike për përforcimin e
tyre është bërë diçka më K
K
vonë prej konstruksionit të tij nga ana e Shokli. B
B
Shpenzimi i vogël i energjisë elektrike, dimenzi-
onet minijature dhe eliminimi i faktorit thyerje, E E
sjell deri te zëvëndësimi i gypave elektronike. Në
NPN
PNP
periudhën e ardhshme pas luftës së dytë botërore Simboli skematik për PNP dhe NPN.
vijonte konstruktimi i makinave llogaritëse me
gjysmëpërçues
288
Shtresa të tranzistorit bipolar

K
Skurse treguam më herët, tranzistori ipolar për- B
qarku
bëhet prej tre shtresae (baza-B, emiter-E dhe ko- - + + -B dalës
lektor-K): Nëpër gjatësinë e rrugës nëpër tran- - + + -
K
- + hyrës + -
zistor në kufijtë e të dy kontakteve bipolare (PN, P - + N + -- P
pastaj NP, formohen të dy barierat) shtresat fig. - + + -
- + + -
-
3). Kështu, për elektronat, për shembull, nnë ka- -- + ++
- - - +
lim do të jetë i depërtueshëm, kurse tjetri i pa
depërtueshëm (bariera). Me ndihmën e polarizi-
Fig. 3. PNP tranzistor. (a) NPN tranzistor me to-
mit të rregullt të tranzistorit, mundet të krijohen
këzim (e përbashkët për qarkun hyrës dhe dalës
kushte të depërtueshmërisë. E para PN diodë e
tranzistorit le të paraqet pjesën prej qarkut hy- K
rës (emiter dhe bazë). Dioda e dytë, e përbërë
prej bazës (B) dhe kolektorit (K), le të jetë pjesë B B qarku
e qarkut dalës. Këto dy qarqe është e nevojshme K dalës
të lidhen me burime të tensionit të drejt, dhe atë, dalës
në hyrje te kahja e depërtueshme, kurse në dalje
në dalje të depërtueshmërisë. Me kët hyrja arri-
het shtresa e barierës të hollohet, kurse te dlajatë
zmadhohet. Gjatë kushteve të ëtilla të polarizimit + - - +
te tranzistorët mund të paraqitet efekti përforcues

(6) NPN tranzistor me tokëzim (e përbashkët
(efekti i tranzstorit).
për qarkun hyrës dhe dalës) emiter
E tëra ajo që është dhënë për NPN tranzstorët do
të vlen edhe për PNP, vetëm që te skemat të ndër-
rohen shenjat e burimeve për polarizim. B B qarku
dalës
K
Rëndësia e tranzistorëve është në atë që ai është
dalës
element përforcues. Kjo do të thotë se nëse sil- K
let rrymë pak e ndryshueshme në qarkun hyrës
së tranzistorit ai në dalje do të paraqitet si rrymë
+ - -
shumëfishtë e përforcuar që ndryshon tensioni te +
qarku hyrës. Tranzstori përdoret te përforcuesit +

edhe në shumë instrumente tjera elektronike, te
(c) NPN tranzistor me tokëzim (i përbashkët për
readiopranuesit, televizorët etj. hyrës dhe dalës) kolektor
Te figura 4 është paraqitur mënyra e polarizimit Fig. 4
të një NPN tranzistor. Rregullat e polarizimit të
tranzistorit që të paraqitet veprim përforcues. Po-
ashtu, hyrja polarizohet te kahja e depërtueshme,
kurse dalja te e padepërtueshme.
FET - tranzistor
289
Nëpër gjatësinë e rrugës ndërmjet burimit (S=-

source) dhje shtratit (D= drain), llo-N i gjysmë-
përçuesit qëndron sikurse rezistor. Te FET ud-
hëheqja e rrymës ndërmjet sorsit (S) dhe drejnit
(D) realizohet nëpërmjet sjelljes së tensionit in-
verz (G të lidhur me tensionin negativ, kurse S me
tensionin pozitiv). Në kët rast trashësia e shtresës
së barierës zmadhohet (e murme në të kaltër),

kurse me të zvogëlohet trashësia e kanalit përçu-
Emri vjen prej principit të punës së tranzistorit es, pra rezistori i tij rritet. Rryma nëpër kanal do
që në realitet e kontrollon rrymën dalëse me efek- të zvogëlohet. Domethënë se JFET është instru-
tin e indukimit të fushës elektrike. Përbëhet prej ment te i cili me ndihmën e tensionit ndërmjet
tre elektrodave, dhe atë porta (G =gate), burimi sosrsit dhe gejtit udhëhiqet rryma nëpërmjet so-
(S=source) dhe shtrati (D=drain). Ndërsa tran- srsit dhe drejnit.
zistorët bipolar janë instrumente të përjashtuara,

që do të thotë se, nëse nëpër bazën nuk rrjedh
G
-VGS
kurrfar rryme nëpër qarkun e kolektorit. Për dal-
lim prej tyre, tranzstorët me efekt të fushës (FET)
janë instrumente të kyçura të cilat lëshojnë vlerë S N P D
P ID
maksimale të rrymës dalëse, nëse te gejti nuk ka N

tension. Tensioni i sjellur i gejtit (G) mundet ve-
tëm ta zvogëlon rrjedhjen e asaj rryme.FET për- P
P
bëhet prej PN kalimit. Qëllimi i tij është të sigu-
ron barierë ose jopërçues te shtresa me të cilën Fig. 3. N-i kanalit JFET-inverz i polarizuar.
mund të kufizohet rrjedhja nëpër kanal. Nëse Zona e murme në të kaltër e paraqet trashësinë e
kontktet ndërmjet dy llojeve të gjysmëpërçuesit shtresës së barierës për shkak të polarizimiz inverz
janë shtresore , atëherë ai quhet shtreor ose JFET PN-kalim
(J=Junction).
MOCFET (MOSFET = Metal-Oxide Semicon-
ductor Field EffectTransistor)

G
Menjëherë ta deshifrojmë shkurtesën. Ky
tranzistor është bërë prej atij të lidhjes dhe
S P P
D ndërmjet metalit, (M= metal), oksid (O =
oxide) dhe gjysmëpërçues (S = semiconduc-
N
N tor), tranzistor me efekt të fushës (FET). Prej
P P
figurës 4 mund të shihet se ai përbëhet prej
Fig. 1. Principi i ndërtimit të JFET. NPN -kontakt. Një lloj sikurse te FET, edhe
te mosfeti ekzistojnë tre elektroda: burim
Shtresori FET (JFET) është instrument prej pje-
se të llojit N gjysmëpërçues (fig. 1) e cila quhet (source), shtrati (drain) dhe porta (gate).
kanal. Në të është vendosur ngushtim prej lloji G Gejti te MOSFET paraqet elektrodë rryme e
gjysmëpërçues, që e ka krijuar gejti (porta). metalit (fig. 4) që është e ndarë
290
16. 5.TRANZISTORI BIPOLAR SI

VG + PËRFORCUES
metal
G Roli revolucioner i tranzstorit është veprimi i tij
+ + + + izolator
përforcues. Pikërisht, me konstruksionin e qarkut
N - - - - N të zakonshëm me një tranzistor dhe disa elemen-
P
S D te tjera është e mundshme përforcuesi i ndonjë
përforcuesi të tensionit, rrymës dhe fuqisë. Për-
V SD + forcuesi i vërtetë i signaleve të cilët shfrytëzohen
në jetën e përditshme përbëhen prej shumë tran-
zistorëve (më shumë shkallë).
Fig. 4. Prerja e skemës principiele të një MOSFET
Marrun në përgjithësi, njëpërforcues i tensionit
tranzistor
mujnd të paraqitet si njëkuti e zezë në të cilën sig-
Р-gjysmëpërçuesi me shtresë izoluese (e bardhëe nali (tensioni) hyn me amplitudë të madhe. Po-
e hijezuar).Nëse nujk ekziston tension te gej- ashtu, amplituda e signalit hyrës shënohet me Vin
ti, atëherë ndërmjet sorsit (S) dhe drejnos (D) kurse signali i përforcuar shënohet me Vout (fig.1).
ekzistojnë bariera dhe të dy PN-kontakte prej
NPN strukturës. Nëse tani te porta G sillet tension
pozitiv VG, atëherë nën ndikimin e induksionit
(influencës) ten shtresa P, te vet kufiri (interfejsi)
me izolator do të krijohet anasjelltas sipas pola-
ritetit (negativisht) sasi elektricitet nën ndikimin
e influencës. Në këtë mënyrë te shtresa e izolato-
rit krijohet fushë elektrike (prej atje edhe emri Vin #v
field effect tranzistor) që udhëhiqet prej jashta
me tension VG. Me tension pozitiv mjaft të madh
VG (fushë mjaft e fortë) mund të ndodh numri i
Fig. 1.Përforcuesi mundet të paraqitet me kuti të zezë
elektroneve të indukuara ta tejkalojnë numrin e
zgavrave prej atomeve akceptuese prej shtresës R. te e cila signali (tensioni i ndryshueshëm) përforcohet
Në ët mënyrë krijohet një shtresë e hollë në afërsi për Av herë.
të izolatorit (mbi vijën e ndërprerë të verdhë), ku
lloji P i gjysmëpërçuesit do të kalon në N. Kështu, Raporti ndërmjet amplitudës së signalit hy-
sipas gjatësisë së kanalit të shtresave të barierës rës dhe dalës (përforcues) quhet koeficienti i
prej PN -kontakteve do të zhduken, pra ndërmjet përforcuesit, d.m.th.,
tyre sorsi (S) dhe drejni (D) do të formojnë një
kanal të hollë përçues (mbi vijën e ndërprerë) në-
për të cilin mund të rrjedh rrymë. Nëse tensioni V = Vout / Vin.

i portës VG është negativ, atëherë lëshueshmëria
Përforcuesi i tensionit me tokëzim të emiterit
e PN-kontakteve bëhte më e vogël (kanali i hollë
Nëse përforcuesi i tensionit është realizuar vetëm
mbi vijën e ndërprerë hollohet) rryma nuk do
me një tranzistor me tokëzim emiter, ai quhet
të rrjedh. Ngjashëm sikurse te tranzistori i za-
përforcues i zakonshëm. Ai nuk është ideal dhe
konshëm përdoret, molsfeti si përforcues.
ka shumë mungesa, por me siguri
291
paraqet instrument të zakonshëm që furnizohet Te figura 2 është dhënë skema e tranzistorit të

prej një burimi të tensionit. Tensioni që duhet të zakonshëm me tokëzim emiter (emikteri është i
përforcohet (signali) kyçet si „signal input“. Është përbashkët edhe për qarku hyrës edhe për dalës).
e nevojshme të dihet lloj i tranzistorit PNP ose Prej skemës mund të vërehet se tranzistori furni-
NPN. Prj këtu caktohet edhe polariteti dhe furnizohet vetëm me një burim të tensionit +Vcc që e
zimi.Tipi i tranzistorit mund të kërkohet te kata- polarizon në kahen e palëshueshme të tranzistorit
logët e prodhuesit, dhe prej atje mund të gjenden (kolektor-emiter).
të dhënat e nevojshme (të dhënë për tensionin e Polarizimi i qarkut hyrës te kahja e lëshueshme
furnizimit Vcc. Nëse nuk dihet koeficienti i për- është bërë me ndihmën e ndarjes së potenciomet-
forcuesit të rrymës (HFE ose ), atëherë eksperi- rit të rënies së tensionit Vcc, ndërmjet rezistorëve
mentalisht inçizohen karakteristikat e tyre, pra R1 dhe R2, dhe duke marrë vetëm pjesën e tensi-
caktohen parametrat e tyre. Tensioni i përforcuar onit që bie në skajet e R1. Roli i kondenzatorit C1
fitohet në fund të rezistorit RL që është shënuar si është të pengon tensionin e drejtë përr polarizi-
„signal output“. Te përforcuesit ideal ndryshimet min e rrethit hyrës ta ngarkon burimin e signalit.
e përforcuesit tensioini dalës bukvalisht i repro- Roli i rezistorit emiterRE është të kryen stabilizi-
dukon ndrfyshimet e tensionit hyrës. Përforcuesi min e temperaturës te përforcuesi që të mos nxe-
i atillë ideal, thuhet se punon pa kompromis. Në het kolektori i tranzistorit për shkak të rrjedhjes
realitet përforcues të këtillë nuk ekzistojnë, pra së rrymave të forta.Që të mundet signali të mos
shkohet nga ajo me qarqe elektronike plotësuese zvogëllohet për shkak të rrjedhjes nëpër rezisto-
të zvogëlohet kompromisi, tensioni dalës të gjen- rin RE, kryhet tejkalimi i tij me kondenzator me
det te tensioni dalës dhe të ndryshon njëkohësis- kapacitet të madh CE. Kështu, signali, pothuajse,
ht me të. pa rezhistor plotësues kalon nëpër qarkun hyrës.
Signali dalës është përforcues për shkak të ve-
primit të përforcuesit të tranzistorit, pra rryma
kolektore e fortë rrjedh nëpër shfrytëzuesin RL.
Shfrytëzuesi RL mund të jetë autoparlant, instru-
+VCC ment matës ose diçka tjetër.
R2
Parametri më i rëndësishëm i tranzistorit quhet
RL
koeficient i përforcuesit të rrymës. Ai e paraqet
IC raportin ndërmjet ndryshimit të rrymës dalëse
signalin
C1 (Ic) dhe ndryshimi i rrymës hyrëse (Ie) gjatë
IC dalës
tensionit kolektor të dhënë, dhe shënohet me HFE.
signli
n IB
hyrës
HFE = 'IC /'IB
t
R1 RE CE Jepni domethënien e këtyre koncepteve
themelëore fizike
-kieficienti i përforcimit të tensionit,
-faktor HFE ose koeficient i përforcimit të rrymës,
Fig. 2. Përforcuesi tranzistor me tokëzim emiter -përforcues tranzistori njëshkallësh me tokëzim
emite,
-përforcues.
292
16. 6. KOMPONENTET ELEKTRONIKE Te dinisteri tensioni i kyçjes (pozita 1) dhe ten-

TE GJYSMËPËRÇUESËT TJERË sioni i ç‘kyçjes (pozita 2) nk mund të klontrol-
lohen prej jashta por të radhitura me prodhimin
Tiristor (dijak dhe trijak) e komponentes. Te trinisteri, pra ekziston edhe
elektroda e tretë G (porta ose gejt). Kjo është në
realitet shtresa e dytë mbi katodën. Edhe trija-

I(A) ku si edhe dijaku ka karakteristikën e formën së
2 shkronjës S , forma e së cilës varet pret prej ten-
sionit të porta-gejt. Domethënë, ndërmjet G dhe
K siullet tension prej të cilës varetkarfakteristika
e formës S ndërmjet anodës dhe katodës, pra si-
1 pas kësaj edhe pozita e kaçjes (ndezja) dhe ç‘kyç-
ja (shuarja) mund të ndryshon. Prej këtu vijon se
trinistrori mund të përdoret si ndërprerës elek-
V(V) tronik te të cilët tensioni i ndezjes dhe shuarjes të
Fig. 1. S-lloje të karakteristikës voltamperike kontrollohen prej jashta.
Tiristori paraqet iknstrument gjysmëpërçues që

ka karakteriostikë jo lineare në formë[ të shkron-
jës latine „S“. Te instrumentet që kanë formë e ka-
rakteristikës së shkronjës S, është karakteristike
që ekziston zonë ku rryma bie me rritjen e tensi- P
onit, e cila quhet zona e rezistorit diferencial ne- N
gativ. Te çdo formë Ѕ e volt-amper karakteristikës
ekzistojnë dy pka karakteristike: njëra i përgjikg- P
jet tensionit maksimal te e cila rrjedh shumë rry- N
më e dobët, kurse te tjetra i përgjikgjet tensionit
minimal gjatë rrymës shumë të fortë (fig. 1). Të
dy pikat karakteristike u përgjigjen ndërprerësit, +
ku e para i përgjigjet ndërprerësit, kurse tjetri i Fig. 2a. Dinistor ose dijak
mbylljes. Për shkak të karakteristikës së saj, tiris-
tori shfrytëzohet në teknikën impulsive si ndër-
prerës elektronik. Ekzistojnë dy lloje të tiristorit
. P
dhe atë, njëri është dypolësh (dinistor ose dijak)
kurse tjerët janë trepole dhe quhen tinikstor ose N
trijak. Dijaku dhe trijaku konstruktivisht janë re- G
alizuar në të njëjtën mënyrë, d.m.th., prej katër P
shtresave të gjysmëpërçuesëve, dhe atë të radhitur
N
në ënyrë alternative PNPN. Te dinistgori, njëra
elektrodë (katoda) është shtresa e parë, kurse tjet-
ra (anoda është shtresa e fundit (fig. 2a). + +
Fig. 2b. Trinistor ose trijak dhe simboli skematik
293
Gjysmëpërçuesi termopar Koncentrimi i bartësve edhe te n edhe te p përçu-

eshmëria është zmadhuar në anën e nxehtësisë,
porf për shkak të refuzimit elektrostatik dhe di-
nxehtësia fuzioni vjen deri te niveli i lëvizjes në drejtim të
pjesës më të ftohët prej gjysmëpërçuesit poshtë te
figura 3). Lëvizja e bartësve, domethënë, rrjedhja
sipërfaqja e ngrohur e rrymës, prandaj rregullat, në n gjysmëpërçue-
sin rryma rrjedh lartë, kurse në р gjysmëpërçu-
shtresa e ngrohur esi, rryma rrjedh poshtë. Te skajet e poshtme të
çdonjërit prej gjysmëpërçuesëve grumbullohen
sasi të elektricitetit të kundërtë, pra për këtë sh-
kak krijohet ndryshimi potencial (tensioni) i cili
mund të matet. Tensioni i matur është proporcio-
nal me ndryshimin e temperaturës
shtresa e ftohur '= 2 - 1

rryma
sipërfaqja e ftohur ndërmjet më të ngrohtit (Т2) dhe pjesës më të

ftohtit (Т1), prandaj, voltmetri mund të shkallëzo-
het për matjen e temperaturës.
voltmetri
tensioni i gjenruar
ana e ftohët
izolator
Fig. 3. Termometri gjysmëpërçues
(Termoelement)
Termopari gjysmëpërçus është instrument që
përbëhet prej dy lojeve të gjysmëpërçuesëve (p N
dhe n), por shfrytëzohet për matjen e tempera- bakër
turës. Bazophet në gjenerimin e energjisë elek- P
trike si psojë e ndryshimit të temperaturës të dy ana e ngrohët
kontakteve.
Principi i punës së termoparit të gjysmëpërçuesit
përbëhet prej kësaj: kur do të sillet nxehtësia në
Jepni domethënie të këtyre koncepteve:
njërën anë (prej lartë te figura 3) të termoparit të
gjysmëpërçuesit të këtillë, energjia e nxehtësisë
-Ѕ-forma e karakteristikave voltamperike,
i ngacmon elektronet prej niveleve donore prej
-dinistor (dijak),
llojit n të gjysmëpërçuesit dhe i sjellin në zonën
-trinistor (trijak),
e përçueshmërisë, kurse zgavrat prej niveleve ak-
-termopar gjysmëpërçues.
ceptore prej llojit р gjysmëpërçuesi, te zona va-
lente.
294
16.7. QARQET INTEGRALE Nimri i komponente të njësisë së sipërfaqe prej

çipit quhet dendësia e integrimit.
Zbulimi i qarkut integral
Qarku elektrik prej prodhimit rus

Qarqet integrale (IC=Integrated Circuits) në elek-
tronikë janë të njohura edhe si mikrokola, mik-
roçipa, çipa ose çipe të siliciumit. Ato paraqesin
qarqe miniijature elektronike të cilat përbëhen,
Fig. 1. Qarku i parë integral i përpunuar në trup të
kryesisht prej komponenteve gjysmëpërçuese,
germaniumit prej Xhek Kulbi në vitin 1958.
por edhe prej komponenteve pasive (rezistorë
dhe kondenzator) të cilat janë të zgjedhura në
Meritë të madhe për konstruksionin e qarkut të
sipërfaqen e një substrati të vetëm (pllaka theme-
parë integral i kanë Xhek Kilbi prej Teksasi dhe
lore gjysmëpërçuese).
Robert N0js prej FC semiconductors të cilët
Qarqet integrale përdoren bukvalisht, në çdo in-
kanë punuar pavarësisht njëri prej tjetrit, Kilbi i
strument elektronik të kohës më të re, dhe bën
ka shënuar idetë e tija të para dhe i ka vizatuar për
revolucion në elektronikën bashkohore. Në vend
përpunimin e e qarkut integral në qershor të vitit
të lidhjes të numri të madh të trenzistorëve të
1958, por me sukses e demostroi qarkun e tij prej
veçant dhe komponenteve tjera germaniumi në shtator të vitit 1958,
te qarqet elektronike, IC tekno- Tani në fillim të vitit 1959 ai pati
logjia mundësoi mbjellen e tyre sukses të demostron instrument me
(integrimin) në një pllakë të shumë komponente, të integruara në
vetme gjysmëpërçuese. Përparë- një trup gjysmëpërçues-një pllakë.
sia tjetër është edhe opërpunimi, Në vitin 2000 Kilbi e morri shpërb-
integrimi është larg bërjes së lirë limin Nobël për fizikë dhe merita në
të qarqeve prej komponenteve çipe prej prodhimit zbulimin e qarqeve integrale.
diskrete. Më e madhja prej tyre amerikan
prej të gjitha përparësive është
miniaturizimi i instrumenteve elektronike. Kom- Përndryshe çipet e Robert Nojsit, i cili ishte prej
ponentet te IC janë të vogla dhe afër njëra tjetrës. siliciumi dhe daton prej disa muaj më vonë ish-
Çipet mund të kenë dimи близу една до другen- te më i përsosur, pasi ka pasur të zgjidhur shu-
zione prej disa milimetra katror deri më shumë se më probleme praktike që çipi i Kilbit i ka pasur të
një milion tranzistor në 1 mm2. pazgjidhura.
295
Niveli i integrimit
Shembull për integrimin e tranzistorit
Qarqet e para të integruara në vitet e gjashtëdhje- MOSFET
ta përmbanjin vetëm disa tranzistorë. Koncetri-
mi i këtillë quhej integrimi i rangut të ulët (Small Te kapitulli 5.1. u bë fjalë për siliciumin mo-
Scale Integration - SSI). Sot janë të njohura qarqe nokristal i cili prodhohej me metodën e Çohral-
me rang ultra të lartë të koncentrimit në arkitek- ski. Siliciumi pastaj pritet në disqe prej siliciu-
turën tredimensionale të integrimit ku arrihet mit monokristal te i cili me metodat për bërjen
edhe deri te miliarda komponente në cm2. Te ta- e qarqeve integruese menjëherë janë prodhuar
bela poshtë është dhënë pasqyra historike e rritjes shumë çipe prej nga 1 cm2. Pastaj çipet priten, pra
së nivelit të koncentrimit të integrimit të nmrit të krijohen interkoneneksione metalike për kontak-
komponenteve në qarkun e integruar. tet e jashtëme (gërshërë) dhe mbyllen te kutia e
plastikës.
Niveli i ulët i
1958 integrimitSmall- disa transistor
Scale Integra-
tion“ (SSI),
Niveli i mesëm i
qindra
vonë integrimit
transistor
1960 Medium-Scale In-
tegration“ (MSI).
disa mijëra
mesi Niveli i lartë i
tranzistor
1970 integrimit Lar-
ge-Scale Integ-
ration“ (LSI)
Fig. 3. Qarqe integruese (katror me sipërfaqe prej 1
cm2, të realizuara në një vafer monokristal (disk).
Niveli shumë i lartë deri 1 milion
1980 486
i i ntegrimit „Very
procesor
Large-Scale Integ-
ration“ (VLSI)
inter-
metal G oksid
niveli ultra i lartë i konek-
vonë mbi 1 milion S D
integrimit„Ultra- cione
1980 Pentium
Large-Scale Integ- metalike
ration“ (ULS)
P P
N
arkitekturat integ- mbi miliard
2008 rale tredimensio- Quad-core
nale (3D-IC) Fig. 4. Një MOSFET i realizuar në bazë zë pllakës
prej llojit N të siliciumit.
296
Prodhimi i MOSFET të integruar prej figurës 4 Në tërë pllakën bëhet depozimi i shtresës metali-
mundet në vija të shkurtëra të përshkruhet me ke (më së shpeshti aluminium).
këtë procedurë:
dedpozimi i Al-metali
Pllaka e llojit N prej siliciumi shndërrohet në lloj
р te vendet e duhura duke bombarduar me plaz-
më prej atomeve të akceptorit. Maska mundëson
jonet e borit ta dopingojnë vetëm pjesën e zbulu-
ar (të pa maskuar) prej pllakës themelore. P-Si P-Si
N-Si
bombardimi me B-jone Maskohen sipërfaqet prej pllakës nën të cilin

shtresa Al duhet të ngel. Pastaj kryhet etkimi me
masa kimkikali që i gërmon vetëm pjesët metalike të
zbuluaraметални делови.
N-Si maska për
pastrim
kimik të
Al Al
Në këtë mënyrë, zgavrat që krijohen prej inplan-

tacionit të atomeve të akceptorit i tejkalojnë elek-
P-Si N-Si P-Si
tronet e lira dhe i shndërrojnë N-Si në P-Si.
masa Lidhen interkonenksionet metalike
P-Si N-Si P-Si interko-

neksione
G metalike
S D
Fundrohet shtresa izoluese (oksidi). Maska mun- P-Si P-Si

N-Si
dëson shtresa izoluese të ngel e fundruar vetëm
mbi N-Si.
Te qarqet e integruara në një centimetër kator ka

më shumë miliona komponenta të këtilla.
depozimi i shtresës izolatore
Jepni domethënien e këtyre koncepteve:
masa -qark integral (çip)

-niveli i ntegrimit
P-Si N-Si P-Si -integrimi i MOSFET.
297
17. Fusha magnetike
17.1 FUSHA MAGNETIKE E formojnë vija të lakuara (fig. 1). Këto vija qu-
MAGNETIT TË PËRHERSHËM hen vija të forcës të fushës magnetike. Mund të
vërejmë se dendësia e vijave nuk është çdokundi
Tani të bëjmë një eksperiment të vogël. Në afërsi e njëjtë.Atje ku forcat e vijave janë më të dendu-
të një magneti të sjellim një send prej hekuri, për ra (në skajte e magnetit), fusha është më e fuqis-
shembull gozhdë. Magneti do ta tërheq gozhdën hme, kurse atje ku janë më të rralla (në mesin e
dhe ato do të ngjiten njëri me tjetrin. Ajo do të magnetit), fusha është më e dobët.Përveç formës
ndodh edhe nëse në vend të sendit të hekurit sjel- mjund ta caktojmë edhe kahen e vijave të forcës,
lim send prej çeliku, kobalt ose nikel. Në afërsi të përkatësisht kahen e fushës. Si do ta bëjmë këtë?
këtij magneti mund të sjellim magnet tjetër. Do Në afërsi të njërit pol të magnetit do të sjellim
të vërjemë se në këtë rast të dy magnetët mund të tjetër i cili mund të lëviz dhe të rrotullohet. Këtë
tërhiqen, por edhe të refuzohen, nëse e rrotulloj- magnet do ta quajmë magnet provues: Si magnet
më njërin prej magnetëve me skajin tjetër. Kjo na provues mund të shfrytëzojmë gjilpërën magneti-
përkujton në veprimn reciprok të mbushjeve elek- ke. Të dy magnetët reciprokisht veprojnë dhe pasi
trike; dy mbushje të një llojta refuzohen, por nëse magneti provues është i lëvizshëm, ai do të ven-
janë të llojeve të ndryshme, tërhiqen. Domethënë doset tangjencialisht në vijat e forcave magnetike.
edhe te magnetët ka dy pole, me atë që njërin e Kahen që e tregon poli verior i gjilpërës magne-
quajmë pol verior, kurse tjetrin jugor. Termet ve- tike merret si kahe e fushës në atë pikë (fig. 2). Ta
rior dhe jugor janë të huazuara prej geomagne- zhvendosim pak gjilpërën magnetike në kahen
tizmit. Në afërsi të polit verior gjeografik të Tokës, që e tregon polin e tij verior. Në këtë pikë gjil-
dhe anasjelltas, te poli gjeografik jugor paraqitet përa do të tregon kahe tjetër dhe ajo është kahja e
poli verior i magnetit. fushës në atë pikë. Nëse vazhdojmë ta bëjmë këtë,
në fund të gjilpërës do të vjen deri te poli tjetër i
magnetit. Në këtë mënyrë përsëri kemi fituar vija
të forcave. Mund të arrijmë deri te përfundimi se
vijat e forcave magnetike janë vija të mbyllura, ku
nkahja e vijave të forcave janë vija të mbyllura, ku
kahja e vijës është prej veriut nga jugu.
Kur flasim për mbushje elektrike, vërjetëm se
mbushja pozitive dhe negative mund t‘i ndajmë.
A mundet këtë ta bëjmë edhe te magnetët,
Fig. 1
Eksperimentin që e bëm na trtegoi se magneti

mundet të vepron në largësi, pa kontakt. Kjo na
detyron të përfundojmë se rreth magnetit ekziston
fushë e cila vepron në këto sende. Ajo fushë quhet
fushë magnetike. Fushën nuk mund ta shohim,
opir nëpërmet veprimit të saj në afërsi të sendeve
mjnd të vizualizojmë. Për këtë qëllim do të ve- S N
projmë ngjasëm sikurse te vizualizii i fushës elek-
trike. Nëse mbi magnet vendosim qelq derdhim Fig. 2
thërmia hekuri, thërmijat do të radhiten ashtu që
298
17. Fusha magnetike
t‘i ndajmë polin e veriut prej polit të jugut të mag- 6. Merrni një magnet thupër
netit? Që ta provojmë këtë të bëjmë nj[ë ekspe- dhe më shumë gozhda. Nëse nuk
riment të vogël. Nëse marrim një magnet dhe e keni gozhda, mund të shërbe-
ndajmë përgjysëm, te njëra gjysmë të gjendet poli heni me patente, kapse për letër
i veriut, kurse te tjetri poli i jugut, do të shohim ose diçka të ngjashme. Vëndo-
se gjysmat qëndrojnë si magnetë të plotë, me pol ni një gozhdë të varet në fund
verior dhe jugor (fig. 3). Nëse edhe këto gjysma të magnetit. Te gozhda vëndoni
i përgjysmojmë, do të shohim se dhe gjysmat e edhe një gozhdë të varet në fund
reja qëndrojnë si magnete të plolta. Sa copa të reja të magnetit. Te gozhda vëndoni
të megnetit do të thejmë, aq do të kemi magnete edhe një gozhdë, pra edhe një,...
të reja me pol të veriut dhe të jugut. Domethënë, deri sa vet nuk ç‘kapet prej mag-
mundsekoj
të përfundojmë
magnet ima se çdo
dvamagnet
pola ika niv
dy pole
ne netit. Numëroni sa gozhda mag-
dhe ato nuk
moème mund
da gi t‘i ndajmë.
radvoime. neti mund të mban. Përsëritni
eksperimentin me atë që ven-
dosja e gozhdave do të zgjedh
ndonjë tjetër vend të magnetit,
S N më afër deri te mesi i tij.
Bëni të njëjtën matje edhe për mesin e magnetit.
Çfarë përfundimi mund të nxirrni prej
S N S N
këtij eksperimenti?
S N S N S N S N
Jepni domethënien e këtyre koncepteve theme-
Figura 3 lore. Atjego
Dajte kuzna~eweto
është e nevojshme përmend
na slednive edhe
osnovni
shembuj
poimi. Tamu kade {to e potrebno
poso~ete i primeri
Pyetje, detyra, aktivitete -magnet
-fushë magnetike
1. A është i vërtetë gjykimi se magnetët i -vijat e forcave
-kahja e vijave të forcave
tërheqin trupat?
2. A është e obligueshme të gjithë mag-
netët të kenë pol verior dhe jugor?
3. Magneti, ose fusha magnetike a është e
barabartë e fuqishme në vendet e ndryshme? Magnet, e ka marrë emrin sipas zonës Mag-
4. Kush është kahja e vijave të forcave të nezija në Azinë e Vogël, ku është gjeturxehja
magnetit? e magnetit
5. Te figura djathtas shihen pesë magnet
në formë të unazave se si janë radhitur në një
thupër. Nëse magneti më i gjatë shtrihet te
poli i tij jugor, me cilin pol është kthyer artë
magneti që gjendet më lartë?
299
17. Fusha magnetike
17. 2. BASHKËVEPRIMI NDËRMJET përçuesi, që do të thotë edhe forca është zmadhu-

PËRÇUESIT NËPËR TË CILIN ar dyherë. Domethënë forca është në proporcion
të drejtë me fuqinë e rrymës. Nëse e zmadhojmë
RRJEDH RRYMË DHE FUSHA
gjatësinë e përçuesit që gjendet te fusha magneti-
MAGNETIKE ke, forca përsëri do të zmadhohet. Edhe kjo varësi
është në proporcion të drejtë. Domethënë:
Rreth çdo përëues krijohet fushë magnetike. Do Fm ~ I" (1)
të bëjmë një eksperiment të vogël që ta vërtetojmë
këtë. Të vendosim përçues në fushën e një mag- Që të kemi barazim na duhet vetëm edhe një ko-
neti patkon (fig. 1). Në momentin kur do ta ky- eficient të proporcionalitetit,, B :
çim përçuesin te burimi i energjisë elektrike, për
shembull te ndonjë bateri, ai do të lëviz. Eksperi- Fm BI " (2)
menti tregon se te përçuesi nëpër të cilin rrjedh Ky koeficient i proporcionalitetit në fizikë ka do-
rrymë vepron forca në kahe që njëkohësisht është methënie fizike dhe quhet induksioni magnetik.
normale në kahen e fushës magnetike dhe nor- Vlera e tij është karakteristike e fushës magneti-
male në kahen e rrjedhjes së rrymës. Kjo forcë me ke e cila vepron te përçuesi, te e cila janë kyçur
të cilën fusha magnetike vepron te përçuesi nëpër fuqia e fushës magnetike dhe vetitë e mjedisit në
të cilin rrjedh rrymë quhet forca e Amperit.Që të cilën gjendet ajo fushë.Në realitet për forcën e
ta zbulojmë kahen në të cilën do të veproj forca Amperit në rastin e përgjithshëm është:
e Amperit, mund të shërbehemi me rregullën e
Flemingut të dorës së majtë (fig. 2). Rregulloni Fm B I " sin D (3)
gishtin e madh, treguesin dhe gishtin e mesëm të
jenë normal njëri në tjetrin Nëse treguesi e tregon ku  është këndi që e formon kahja e vijave të for-
kahen e fushës magnetike, kurse gishti i mesëm cave magnetike dhe kahja e rrjedhjes së rrymës.
kahen e rrjedhjes së rrymës, atëherë treguesi e Te eksperimenti ynë ai kënd është 90о. Për këtë
tregon forcën e Amperit. vlerë tëkëndit forca është më e madhe. Nëse zvo-
Nëse dyherë e zmadhjojmë fuqinë e rrymës te gëlohet këndi, domethënë nëse kahja e fushës
përçuesi, do të zmadhhet edhe mënjanimi te
F I
B
S N
Fig. 1 Fig. 2
300
17. Fusha magnetike
magnetike, përkatësisht indksioni magnetik dhe por na nuk mundemi t‘i vizatojmë të gjitha vijat
kahja e rrjedhjes së rrymës formon ndonjë kënd e forcave. Prandaj ekziston marrëveshje të viza-
të ngushtë, atëherë edhe forca do të zvogëlohet. tohen aq numër të vijave të forcave, sa që është
Për vlerën 0о të këndit, domethënë kur kahja e in- moduli (madhësia) e induksionit magnetik prej
duksionit magnetik dhe kahja e rrjedhjes së rry- sipërfaqes normale. Kjo do të thotë se dendësia
mës janë paralele, forca është zero. e vijave të forcave mund të jenë një lloj mase për
Induksioni magnetik është madhësi vek- fuqinë e fushës magnetike, përkatësisht induksio-
toriale. Vektori i induksionit magnetik është ven- nit magnetik. Nëse me Ф (fi) e shënojmë numrin
dosur sipas tangjentës së vijave të forcave magne- e vijave të forcave që kalojnë nëpër sipërfaqen e
tike dhe me kahe sikurse fusha magnetike. Prej dhënë të vendosur normal në vijat e forcave, kur-
barazimit 3 fitohet: se me S e shënojmë syprinën e sipërfaqes, atëherë
Fm prodhimi prej induksionit magnetik dhe syprinës
B (4) do ta jep numrin e vijave të forcave Ф:
I"
magneten fluks
fluks
) BS
magneten (6)
Prej barazimit (4) vijon semagnetnata
induksioni indukcija
magnetik
magnetnata indukcija magneten fluks
magneten fluks
paraqet forcë me
pretstavuva sila të cilën
sila so fusha
so koja magnetnotovepron
magnetike
koja magnetnoto pole Ф quhet fluksi magnetik.
magneten Prej këtu për induksio-
fluks
pretstavuva pole
te përçuesi
dejstvuva me
na gjatësi 1
sprovodnik m dhe nëpër
magnetnata
magnetnata
so
dejstvuva na sprovodnik magnetnata
tëcilin
dolìna 1 rrjedh
indukcija
so dolìna indukcija
1 ii niz
niz nin magnetik fitohet:
rrymë prej 1 А, kur përçuesi është indukcija
vendosur nor-
pretstavuva
pretstavuva
koj te~e sila
sila
struja
koj te~e struja
pretstavuva sila
od so
so
od so1 koja
koja
A,
1 A,kojakoga magnetnoto
magnetnoto
sprovodnikot
kogamagnetnoto
sprovodnikot
pole
pole
pole ee )
mal në vjat normalno
dejstvuva
postaven
dejstvuva
postaven na
nae forcave magnetike.
sprovodnik
normalno
sprovodnik na so
so Njësi përsilovi
dolìna
magnetnite
dolìna
na magnetnite 1
1 induk-
i niz
silovi
i niz B (7)
dejstvuva
koj
linii.
koj te~e na sprovodnik
te~e struja
struja A, so
od 11 A,
od dolìna
koga
koga 1
sprovodnikot
sprovodnikot i nizee S
sionin
linii.
koj magnetik
te~e struja është
od 1 tesla
A, (T).
koga Nëse te barazimi
sprovodnikot e
postaven normalno
postaven normalno na na magnetnite
magnetnite silovi
silovi
4 i zëvëndësojë
postaven
linii. njësitë, kemi:
normalno na magnetnite silovi Njësia për fluksin magnetik është veber (Wb),
linii. kurse domethënia e asaj njësie mund ta fitojmë
1N nëse i zëvëndësojmë njësitë për induksion dhe
T (5)
1 A 1 m për syprinën te barazimi (7):
2
magnetnoto pole ee soso indukcija od 11 Magnetniot 1 Wb
fluks1 T 1 m ,, ako
ee 11 ako magnetnata
magnetnata
përkatësisht fusha magnetike
magnetnoto pole është me induksion
indukcija od Magnetniot
indukcija na
fluks
povr{inata niz koja silovite
ako toa
toa pole
pole dejstvuva
dejstvuva so so sila
sila odod 11 na indukcija na magnetik
povr{inata niz koja silovite
prej
ako 1 T magnetnoto
nëse
sprovodnik
ajo fushë
magnetnoto vepron
pole
koj pole
niz koj estrujame forcë
so indukcija
te~e estruja
so indukcija prej
so ja~ina
ja~ina
1 na
odod
od
N
11 11
Fluksi
Magnetniot
linii pominuvaat
Magnetniot fluks eështë
normalno
fluks e 11 1e,, 1Wb,
ako
T,
ako anëse induk-
magnetnata
plo{tina-
magnetnata
sprovodnik niz te~e so od linii pominuvaat normalno e ,1akoT, amagnetnata
plo{tina-
tze
ako përçuesi
toa nëpër
magnetnoto
pole të cilin
pole
dejstvuva so errjedh
so rrymë
indukcija meod fuqi
1 sioni magnetik
Magnetniot
indukcija
indukcija
ta iznesuva i sipërfaqes
fluks
na1 povr{inata
na
iznesuva e 1 nëpër
povr{inata niz koja
1 povr{inata niz
të cilin vijat e
koja silovite
silovite
A, pri
ako
A, pri
toa{to
{to sprovodnikot
pole dejstvuva
sprovodnikot eso sila od
e postaven
postaven
sila odnormalno
11
normalno na
na ta
indukcija na niz koja silovite
prej
ako 1 А,
toa
sprovodnik
na nasokata
sprovodnik ku
pole
na nasokata na
përçuesi
niz
na
niz koj është
dejstvuva
te~e
magnetnoto
koj te~e
magnetnoto
vendosur
so
strujasila odnormal
1 od
pole so ja~ina od 11
pole
struja so
so ja~ina
ja~ina od në
na forcave kalojnë normalisht është 1 Т, kurse sypri-
linii pominuvaat normalno e 1 T, a plo{tina-
linii pominuvaat
sprovodnik
kahen
A,
A, prie{to
pri fushës
{to niz koj te~e
sprovodnikot
sprovodnikot struja
magnetike. ee postaven normalno1
postaven normalno na
ta
ta është 1 m112. Nësenormalno
iznesuva
iznesuva e 1 T, a plo{tina-
vijat e fomagnetike kalojnë
A, pri {to sprovodnikot epole
postaven normalno ta iznesuva 1
na Kur na
na nasokata
nasokata flasim
na për magnet
magnetnoto
magnetnoto pole të përhershëm nëpër rrafshin me të cilin e masim fluksin nën
na nasokata na magnetnoto pole
dhe vijat e forcave të fushës së tij magnetike, tre- këndin e drejt, por çfarëdo ndonjë kënd (fig. 4)
guam se atje ku vijat janë më të dendura edhe atëherë barazimii.(6) në vendin për induksionin
fusha është më e fuqishme. Te figurat e paraqitu- magnetik, B, duhe ta zëvëdësojmë komponentën
ra fushat magnetike të magnetëve, por më vonë e induksionit magnetik që është në kahn e nor-
do të vërejmë edhe se te përçuesit, te disa vende males së rrafshit, Bn:
nuk ka vja të forcave të vizatuara, ose pra thër- Bn B cos D (8)
mijat që i shfrytëzuam për vizuelizimin e fushës
që barazimi (10) e ka formën e përgjithshme:
magnetike dhe vijave të forcave te disa vende nuk
ka hapësirë më të mbushur. Kjo nuk do të thotë ) B S cos D (9)
se te ato pika nuk ka fushë magnetike dhe nuk
ka induksion magnetik. Në çdo pikë prej fushës ku këndi  është këndi ndërmjet vijave të forca-
magnetike ekziston induksion magnetik, ve dhe normales së rrafshit te e cila e njehsojmë
fluksin (fig. 3)
301
17. Fusha magnetike
Jepe domethënien e këtyre koncepteve the-

B
melore. Atje ku ështëe nevojshme përmend Bn
shembuj osnovni
Dajte go zna~eweto na slednive
poimi. Tamu kade {to e potrebno
-forca e Amperit
poso~ete i primeri
-induksioni magnetik D
-rregulla e Flemingut të dorës së majtë
-tesla
-fluksi magnetik
-veber
Fig. 2
Bashëveprimi ndërmjet fushës magnetike dhe përçuesëve nëpër të cilët rrjedh rrymë masovi-
kisht shfrytëzohet në teknikë.
Të gjithë autoparlantët (në radio, kasetofon, CD-pleerët etj.) e shfrytëzojnë pikërisht këtë
dukuri. Membrana e autoparlantit është vëndos te një tel i mbështjellur. Kjo spirale gjendet te fusha
magnetike i një magneti të përhershëm, të vendosur në afërsi të spirales. Kur nëpër spiralen rrjedh
rrymë në një kahe, fusha m,agnetike ndikon me forcë të së spira-
les por me të dhe nën membranën me një kahe tani rrjedh rrymë
nëpër spiralen në kahen tjetër dhe forcën e ndryshon kahen e vet.
pra spiralja, përkatësisht membrana lë-
vizin në kahen tjetrën. Në këtë mënyrë
ndryshimi i rrymës shndërrohet në vib-
rimin e membranës përkatësisht te zëri.
Instrumentet matëse, sikurse janë: am-
permetri, voltmetri, ommetrat, galvano-
metria, e shfrytëzojnë dukurinë e bash -
këveprimit ndërmjet përçuesit nëpër të cilin rrjedh rrymë dhe fusha magnetike. Te fotografia poshtë
është dhënë një instrument matës. Përpiquni ta sqaroni mënyrën e punës së këtyre instrumenteve.
Te figura djathtas është dhënë pamja skematike e motorit. Shfrytëzoni njohurinë prej këtij mësimi
që ta sqaroni principin e punës së motorit?
Ndihmë: kushtinui kujdes kontakteve te të cilët e bartin signalin elektrik te instrumentet te motori.
Sistemi i gjysmëcilindrave që është shfrytëzuar te motori si kontakt quhet komumator i kontakteve.
në kuadër të motorit ndryshon polariteti. Pse kjo është kështu?
302
17. Fusha magnetike
Pyetje, detyra, aktivitete 5. Përçues i gjatë 0,5 m nëpër të cilin rrjedh

rrymë me fuqi prej 8 А është vendosur nën kën-
1. Magneti nëpërmjet fushës magnetike të tij din e drejtë në lidhje e vijat e forcave të të fushës
vepron me forcën mbi përçuesin. Përçuesi a ve- magetike homogjene. Forca me të cilin fusha ve-
pron me ndonjë forcë mbi magnetin? Sa është ajo pron te përçuesi është 0,4 N. Sa është induksioni
forcë? Cili është ligji që e përshkruan këtë? magnetik?
2. Nëpër sipërfaqen e dhënë normal në të ka- (Përgjigje: 0,1 Т)
lojnë 100 vija të forcave. Fluksi nëpër atë sipër- 6. Induksioni magnetik i fushës magnetike
faqe a është i njëjtë nëse 100 vijat e forcave kalojnë në një autoparlant është 0,15 Т. Elektromagneti
nëpër atë sipërfaqe nën këndin prej 30о në lidhje është bërë prej telit të mbështjellur në bërthamën
me normale te sipërfaqj? cilindrike me diametër prej 2,5 cm. Në këtë më-
3. Nëpër sipërfaqen e dhënë normale në të ka- nyrë janë bërë 250 mbështjellëse. Nëse rezistenca
lojnë 100 vija të forcave. Fluksi nëpër atë sipër- e telit është 8 , kurse tensioni që është kyçur te
faqe a do të pjerrësohet sipërfaqja në lidhje me autoparlanti është 15 V, duke njehsuar forcën që
vijat e forcave? është përdor që të zhvendoset membrana e autoç-
4. Cili është ndryshimi thelbësor ndërmjet parlantit.
galvanometrave dhe motorëve? Një galvanometër (Përgjigje: 5,5)
a mund të shndërrohet në motor dhe anasjelltas?
Gjëra interesante
Sa është induksioni magnetik e disa karakteris-

tikave të fushave magnetike?
Burimi i fushës magnetike B (Т)
sipërfaqja e sipërfaqe neutronike 108
shumë forca elektromagnetike të cilat
në kushte laboratorike punojnë sh- deri 500
kurtimisht, afërsisht 10-4s
magnete laboratorike të fuqishme deri 20
magnet thupre i përhershëm ~ 0,01
fusha magnetike e sipërfaqes së Tokës 3. 10-5
hapësira ndërmjet yjeve
truri i njeriut 10-10
10-12
303
17. Fusha magnetike
17.3. BASHËVEPRIMI NDËRMJET ca me të cilën vepron fusha magnetike mbi

17.3. ZAEMNODEJSTVO POME\U
17.3. MBUSHJEVE
ZAEMNODEJSTVO ELEKTRIKE NË
POME\U mbushjen është dhënë me këtë shjprehje:
ELEKTRIÊN POLNE@ VO
LËVIZJE
ELEKTRIÊN
DVI@EWE DHE FUSHA
POLNE@
I MAGNETNO MAGNETIKE
VO FL q v B sin D (1)
17.3. ZAEMNODEJSTVO
DVI@EWE I MAGNETNO POME\U
POLE
ELEKTRIÊN
POLEVërejtëm se fushaPOLNE@ VOpërçu-
magnetike dhe Kjo forcë quhet forcaLorencova Nëse =90°, për-
e Lorencit.sila
Lorencova sila
DVI@EWE
esi nëpër I MAGNETNO
të cilin rrjedh rrymë reciprokisht ve- katësisht nëse vektorët e shpejtësisë dhe induksi-
POLE
projnë me forcë. Por kur nëpër përçuesin rrjedh oni magnetik janë normal njëri në
Lorencova tjetrin, atëherë
sila
rrymë, në reliatet nëpër arë lëvizin mbushje elek- sin=1 dhe barazimi (6) e fiton këtë formë të za-
trike, përkatësisht elektrone. Forca e cila e zhven- konshme:
dos përçuesin në ralitet është forcë me të cilën FL qvB (2)
fusha magnetike vepron në elektronet në lëvizje.
Se ajo është kështu të kontrollojmë në mënyrë Në të njëjtën mënyrë sikurse e përcaktuam ka-
shumë të thjeshtë. MUnd të marrim osciloskop, ta hen e forcës së Amperit gjatë vbeprimit reciprok
kyçim, por te hyrja të mos sjellim kurrfar signali. ndërmjet përçuesit nëpër të cilin rrjedh rrymë
Në këtë rast në ekranin e osciloskopit do të kemi dhe fusha magnetike, mund ta caktojmë kahen e
vijë të drejtë horizontale. Ajo vijë është përshkru- forcës së Lorencit me ndihmën e rregullës së Fle-
ar prej elektroneve të cilat janë të dërguara prej mingut. Këtu do të dallojmë rregullën r dorës së
pushkës elektronike të gypit katodik dhe bien në majtë, kur punohet për mbushjen elektrike ne-
ekran. Nëëse në afërsi të ekranit sjellim magnet gative dhe të dorës së djathtë, kur punohet për
vija e drejtë do të lakohet (fig.1). Nëse e zhvendo- mbushje elektrike pozitive. Edhe në të dy ras-
sim magnetin e pjesës së lakuar do të zhvendoset tet gishti i mesëm tregon kahen në të cilën lëviz
dhe do të ndërron lakimin e saj . Efekti është më i mbushja, gishti i madh tregon kahen e induksi-
madh me magnetin patko. ont magnetik, kurse gishti i madh kahen e forcës
së Lorencit (fig. 2 prej mësimit 3.2 Bashkëveptim
ndërmjet përçuesit nëpër të cilin rrjedh rrymë dhe
fushë magnetike, me atë dallim që në vend të fuqisë
së rrymës, duhet të qëndron vektori i shpejtësisë të
mbushjes elektrike).
Kur vektorët e shpejtësisë dhe induksioni
magnetik janëparalele ndërmjet veti, përkatësisht
kur mbushja lëviz pralelisht me vijat e forcave të
fushës magnetike (nuk i pren), atëherë sin 00 =
0 dhe FL = 0, përkatësisht fusha magnetike nuk
zabrzuvawe
vepron me forcën e mbushjes..
zabrzuvawe
Sipas ligjit të dytë të Lorencit i përgjigjet
nxitim përkatës:
zabrzuvawe
&
Fig. 1 & FL
a (3)
m
Një mbushje elektrike me sasi elektrike Q lëviz ku m është masa e grimcës. Nxitimi a kanë kahe
me shpejtësi v nëpër hapësirën në të cilin sundon të njëjtë sikurse edhe forca e Lorencit. Forca e
fusha magnetike me induksion magnetik B. Poash- Lorencit gjithmonë është normale në vektorin e
tu, vektorët e shpejtësisë dhe fusha magnetike le të shpejtësisë së grimcës, pra kjo do të thotë se ajo
formojnë kënd . Atëherë for nuk ndikon në madhësinë e shpejtësisë, por do të
ndijkoj në drejtimin e shpejtësisë . Kjo na çon në
304
17. Fusha magnetike
përfundimin se grimca e këtillë te fusha magneti- qvB

a (4)
ke do të lëviz sipas vijës rrethore që shtrihet m
Nga ana tjetër dijmë se nxitimi centripetal mund

ta shprehim nëpërmjet shpejtësisë së grimcës, v,
dhe rrezen e vijës rrethore nëpër të cilën lëviz
grimca, R:
v2
a (5)
R
Prej barazimit.(4) dhe (5) vijon:
Fig.2 qvB v2
(6)
në rrafshin normal zë vijave të frocave të fushës m R
magnetike.Në realitet, nën ndikiminzabrzuvawe
centripetalno e forcës së
centripetalno zabrzuvawe По кратко средување на овој израз, ја доби-
Lorencit, grimca fiton nxitim qendror,
centripetalno përkatësis-
centripetalna
zabrzuvawe
sila centripetalna
centripetalna ваме равенката за радиусот на патеката по
ht forca e Lorencit është centripetale. Nëse është
sila
sila која се движи полнежот:
kështu, atëherë te barazimi (3) mund të zëvëndë-
sohet shprehja për forcën e Lorencit prej barazi- mv
R . (7)
mit (2) dhe të fitohet: qB
Pra{awa,
Pyetje,zada~i, aktivnosti
detyra, aktivitete
Pra{awa,
Pra{awa, zada~i,
zada~i, aktivnosti
aktivnosti
1. Çfarë fushe ekziston ndërmjet mbushjeve Caktoni rrezen e trajektores. (Përgjigje: 1,1 m).
elektrike në pezullim, kurse rreth mbushje s elek- 5. Kyçni televizorin tuaj ose monitorin e kompju-
trike në lëvizje? terit. Merrni një magnet dhe afroni pranë ekra-
2. Kur vektorët e induksionit magnetik dhe nit. Çka ndodh? Pse? Keni kujdes!!!Nëse magneti
shpejtësisë së mbushjes elektrike janë nën këndin është i fuqishëm, mos e afroni shumë dhe mos e
e drejtë, mbushja lëviz nëpër vijën rrethore. Nëse mbani shumë gajtë në një vend të ekranit. Efekti
ndryshon këndi, si do të jetë shtegu i mbushjes? mund të jetë shumë intenziv dhe përkohësisht t‘i
Ndihmë: vektori i shpejtësisë zbërtheni në ndryshon karakteristikat e ekranit. Filloni të afro-
dy komponente, njëra komponente normale në heni nga ekrani prej largësisë së madhe (afërsisht
fushën., vn, dhe një paralele me kahen e fushës, 0,5 m). Pasi të vëreni ndryshime të mëdhaja në
vp. Duke shqyrtuar së pari lëvizjen e mbushjes si ekran, menjëherë largoni magnetin prej ekranit.
se si ta ketë vetëm kompçonenten vn, kurse pas-
taj se si ta ketë vetëm komponenten vp. Sa është
forca terasti i dytë? Si do të ndikon komponenta Jepni domethënien e këtyre koncepteve the-
vp në shtegun që do të fitohet prej komponentes melore. Atje ku është e nevojshme përmend
Dajte go zna~eweto na slednive osnovni
vn. Mblidhni këto dy lëvizje së bashku. Çka fituat? Dajte go
poimi.
Dajte Tamushembuj
go zna~eweto
kadena
zna~eweto slednive
na{to
slednive osnovni
e potrebno
osnovni
3. Një elektron, i cili pezullohet, është vendo- poimi. Tamu
Tamu kade
poimi.poso~etekadei {to e
e potrebno
primeri
{to potrebno
poso~ete
-forca e Lorencit i primeri
sur në fushën magnetike prej 0,5 Т. Sa është forca poso~ete i primeri
me të cilën fusha vepron mbi elektronin? -nxitin qendror te forca e Lorencit
4. Elektroni lëviz me shpejtësi prej 2.107 m/s në -rrezja e vijës rrethore te forca e Lorencit
rrafshin normal në vijat e forcave të fushës mag-
netike te fusha me induksion magnetik B=0,1 T.
305
17. Fusha magnetike
17.4. FUSHA MAGNETIKE E djathtë që ta caktojmë kahen e vijave të forcave mag-

PËRÇUESIT
17.4. NËPËR POLE
MAGNETNO TË CILIN
NA netike. Ta kapim Dapërçuesin me dorën
go fatime e djathtë, ashtu
sprovodnikot so
SPROVODNIK desnata raka, taka {to ispruèniot palec
që gishti i madh i drejtuar ta tregon kahen e rrjed- da
RRJEDH RRYMË NIZ KOJ TEÊ ja pokaùva nasokata na te~ewe na strujata.
STRUJA hjes së rrymës. prsti
Svitkanite Gishtat eokolu
mbledhur rreth përçuesitjae
sprovodnikot
Vërejtëm se dy magnet bashëveprojnë në- tregojnë
pokaùvaatkahennasokata
e vijave të forcave magnetikesilovi
na magnetnite (fig.1).
përmjet fushave të tyre me forcën e refuzimit ose Pavarësisht prej formës së përçuesit, kur
linii (sl.1)
tërheqjes. Gjithashtu, vërejtëm edhe se përçuesit nëpër të rrjedh rrymë, në afërsi të tij gjihmolnë
nëpër të cilën rrjedh rryma bashkarisht veprojnë formohet fushë magnetike (fig. 2 dhe 3).
me magnet, përkatësisht paraqitet forca e Amperit. Të vërejmë sa është induksioni magnetik
Përçuesi nëpër të cilin rrjedh rrymë e fushës magnetike rreth përçuesit.
bashëveprojnë me magnet, shumë ngjashëm si- Të menduarit logjik na çon deri te për-
kurse magnet me magnet. Kjo a do të thotë se rry- fundimi se sa është e fortë rryma që rrjedh nëpër
ma rreth veti krijon fushë magnetike? Të bëjmë përçuesin, aq do të jetë më i madh edhe induksi-
një eksperiment. Nëpër një kartuç normal në të oni magnetik. Eksperiment pak më të ndërlikuar
të fusim një përçues. Kartuçin ta vëndojmë hori- dhe analiza teorike do të na tregon se induksioni
zontalisht dhe në të të ,,mbjellimе“ thërmia. Kur magnetik është pikërisht në proporcion të drejtë
do të lëshojmë të rrjedh rrymë nëpër përçuesin, me fuqinë e rrymës, përkatësisht, nmëse dyherë
thërmiat do të radhiten në formë të vijave rretho- zmadhohet fuqia e rrymës, dhe induksioni mag-
re koncentrike (fig. 1). netik do të zmadhohet dyherë (B ~ I). Nga ana
Kjo na përkujton në përfundimin se kur tjetër eksperimenti me thërmijat e hekurit na tre-
do të rrjedh rrymë, rreth përçuesit
okolu paraqitet fushë
sprovodnikot se guan se nëse largimi prej përçuesit fusha dobë-
magnetike.
pojavuva Mund tëpole
magnetno përfundojmë se vijat e forca- sohet. Qe edhe një eksperiment më të ndërlikuar
ve të kësaj fushe magnetike janë në formë të vija- dhe një analizë teorike do të na tregon se induk-
ve rrethore të cilat shtrihen në rrafshin normal të sioni magnetik është pikërisht në proporcion të
përçuesit. Sikur largohet prej përçuesit, dendësia zhdrejtë me largësinë (B ~1/r ). Domethënë:
e vijave të forcave zvogëlohjet, përkatësisht fusha I
B~ (1)
magnetike bëhet më e dobët. r
Dorën e djathtë e përdorëm që të cak- Që të kemi barazim na duhet vetëm edhe një koefi-
tojmë kahet e forcës së Amperit dhe Loren- cient të proporcionalitetit k = . Prej këtu e fitojmë
cit, kurse tani do ta përdorim rregullën e vijave
praviloto na svieni prsti na desnata raka
formulën për njehsimin e induksionit rreth përçuesit
të forcave të gishtave të mbledhur të dorës së të drejtë nëpër të cilin rrjedh rrymë me fuqi 0:
Fig. 1 Fig. 2 Fig. 3
306
17. Fusha magnetike
P0 I rrjedhin (2) rrmat me kahe të kundërta, të dy te-

B (2)
2S r lat doVnimanie!
të refuzohen
Za (fi
dag.vi4c).
uspee ovoj eksperiment
magnetna 0 konstanta
Konstanta ka domethënieilifizike dhe quhet
magnetna potrebno Vëre! Që të keni
Vnimanie! Za dastrui
e da te~at sukses në këtë
so golemi
vi uspee
eksperi-
ja~ini.
ovoj eksperimentNe
konstanta magnetike
permeabilnost vo e permeabilitetit
vakuum në vaku- ment
se është
Vnimanie!
obiduvajte e nevojshme
Za go
da da vi të rrjedhin
uspee
napravite ovoj rryma
eksperiment
eksperimentot
potrebno e da te~at strui so golemi ja~ini. Ne me
magnetna konstanta ili magnetna potrebno e daod
te~at strui so golemi ja~ini. Ne
magnetna
um. Për
u konstanta
vakuumin ajo është:
permeabilnost vo vakuum
ili magnetna fuqi
bez tëpomo{
mëdhaja.
se obiduvajte daMos
go unapravite
përpiqni
profesorot të
ili bëni eksperi-
nekoj drug
eksperimentot
permeabilnost vo vakuum se obiduvajte da go napravite eksperimentot
Tm mentin
vozrasen. pa ndihmën e profesorit ose
ilindonjë
nekoj më të
4S 10 7
bez pomo{ od profesorot drug
P0 bez pomo{ od profesorot ili nekoj drug
A moshuarit.
vozrasen.
vozrasen.
Më shpesh konstganta magnetike shprehet nl Ta caktojmë kahen dhe madhësinë e
H/m (henri nën metër). Pse është kjo kështu do forcës me të cilën bashkëveprojnë përçuesit.Në
të shohim pak më vonë.. njërin përçues le të rrjedh rrymë me fuqi I1, kurse
Shumë rast interesant nga pikëpamja te tjetri me fuqi I2 (fig.5а). Përpuesi i parë formon
praktike është fusha magnetike e solenoidit (fig. fushë magnetike në hapësirën rreth tij. Me B1
3), pasi prej solenoidit bëhen elektromagnet. So- ta shënojmë induksionin magnetik në fushën e
lenoidi paraqet mbështjellës, që nuk ka trup dhe përçuesit të parë në vendin ku gjendet përçuesi
nuk ka blërthamë në brendësi. Te figura mund i dytë. Zbatoni rregullën e Flemingut të dorës së
të shihet se te brendësia e tij krijohet fushë mag- majtë që ta caktojmë kahen e forcës që veprojnë
netike homogjene, përkatësisht te të gjitha pikat mbi përçuesin e dytë (gishti i mesëm tregon ka-
prej asaj hapësire induksioni magnetik është i hen e rrjedhjes së rrymës, treguesi e tregon kahen
njëjtë sipas drejtimit . kahes dhe madhësisë. Se e fushës magnetike, përkatësisht të induksionit
fusha është homogjene, na tregojnë edhe vijat magnetik dhe gishti i madh tregon kahen në të
e forcave të cilat janë paralele dhe me dendësi cilën veprojnë forca). Do të vijmë deri te përfun-
të barabartaë. Madhësia e induksionit magne- dimi se forca është në kahe e përçuesit të parë.
tik në brendësinë e solenoidut përcaktohet me Bëni të njëjtën analizë dhe forca e fushës mag-
N I netike të përçuesit të dytë. Do të përfundojmë se
B P0 (3) kjo forcë është në kahen e përçuesit të dytë. Të dy
"
përçuesit veprojnë njëri kah tjetri, përkatësisht
Bashkëveprimi ndërmjtet dy tërhiqen.
përçuesëve paralel nëpër të cilët
rrjedh rrymë
Zaemnodejstvo pome|u dva
paralelni
Zaemnodejstvo
Vërejtëm sprovodnika
se rreth pome|u
përçuesit niz
dva
Zaemnodejstvo pome|unëpër
dva të
cilin koi
paralelni te~e struja
sprovodnika
rrjedh rrymë niz
formohet fusha
paralelni sprovodnika niz
magnetike.koiKjote~e
koi do të
te~e thotë se dy
struja
struja
përçues mund të bashëveprojnë si-
kurse e bëjnë dy magnet të tërhiqen
dhe refuzohen. Të bëjmë eksperi-
ment. Të vendosim dy tela paralele të
varen njëri pranë tjetrit (fig.4а). Nëse
nëpër telat lëshojmë të rrjedhe rrymë
me kahe të njëjtë, telat do të tërhiqen
(fig.4b). Nëse nëpër telat lëshojmë të
a) b) c)
Fig. 4
307
17. Fusha magnetike
paralel nëpër të cilët rrjedh rry-

më , kur atë janë vendosur në va-
I1 I1
kuum:
I2 I2 P 0 I1 I 2
F " (6)
2S R
O R B1
ku R është largësia ndërmjet dy
F B1 M përçuesëve, kurse l është gjatë-
M
F sia e tyre.
Relacioni (6) është për-
dor që Niz
të defidva
nohet njësiadolgi
mnogu për in-i
Niz dva mnoguparalelni
dolgi i
tensitetin
mnogu Nize rrymës,
tenki
dva amper.
mnogu dolgi i
a) b) mnogu Niz
sprovodnici tenki
dva mnogu paralelni
dolgi
te~eparalelni
ednakva i
mnogu Nëpërtenkidy përçuesëve pa-
Fig. 5 sprovodnici
mnogu
struja so tenki
ja~inate~eod ednakva
paralelni
po 1 A,
rale shumësotë ja~ina
sprovodnici
struja
sprovodnici hollëte~e
dhe
te~eodshumë
ednakva
po të
1 A,
ednakva
ako tie se postaveni vo
Dy përçues paralel nëpër të cilët rrjedh gjatë rrjedh rrymëstruja akoe
strujabarabartë
so ja~ina
tie
so se me intensitetin
od po
postaveni 1 A,
vo
Dvame paralelni vakuum na rastojanie ako od od
tie1 ja~ina
i na
sei od po1 1 A,
sekoj
postaveni od
vo
rrymatDva të kahe tësprovodnika
paralelni sprovodnika
niz koi te~at prej
njëjta tërhiqen.
niz koi te~at vakuum1 А,na
svojata nëse ato si
dolìna vendosen
rastojanie
ako tie
zaemno 1 në sevkuum
na nëso
sekoj
postaveni
dejstvuvaat 1largësi
od
vo
sila
strui so isti nasoki se privlekuvaat. vakuum na rastojanie od 1 i na sekoj 1 od
Ta përsërisim
strui Dva
Dva analizën
paralelni
soparalelni
isti nasoki seeprivlekuvaat.
njëjtë përniz
sprovodnika
sprovodnika përçuesit
niz në- prej
koi te~at
koi te~at 21..10m-7
svojata
vakuum
od
svojata dherastojanie
na në çdosi1zaemno
dolìna modprej
1 gjatësisë
dejstvuvaatsë tijso
i na sekoj
-7 dolìna si zaemno dejstvuvaat so sila
1bashë-
sila
od
strui
për të so isti
cilët nasoki
rrjedh se
rrymë privlekuvaat.
me kahe të kundërtë. od 2 10 -7
strui so isti nasoki se privlekuvaat. veprojnë
svojata
.
od 2. 10-7 me forcën
-7 dolìna si prej 2.10
zaemno N.
dejstvuvaat so sila
Rregulla e dorës së djathtë për caktimin e ka- od 2 10
hes së forcës do të tregon se forcat veprojnë prej Pyetje, Pra{awa, detyra, aktivitete
zada~i, aktivnosti
përçuesit jashta (fig. 5b), përkatësisht në kahen e Pra{awa, zada~i, aktivnosti
refuzimit të përçuesëve. 1. Cilët prej këtyre gjykimeve janë të sakta,
Dy përçues paralel nëpër të cilët rrjed- kurse cilat gabim:
Dva paralelni sprovodnika niz koi te~at
hin
strui rryma
Dva me kahe sprovodnika
paralelni
soparalelni
sprotivni të kundërta
nasoki refuzohen.
niz koi te~at
se odbivaat. а) vijat e forcave magnetike rreth përçuesit të
DvasoTa sprovodnika niz koi te~at
struiDva njehsojmë
sprotivni
paralelni forcën
nasoki seme
sprovodnika
strui so sprotivni nasoki se odbivaat. të cilën
odbivaat.
niz koibashkë-
te~at drejtë nëpër të cilin rrjedh rrymë janë në formë të
veprojnë
strui përçuesit. Fillimi
so sprotivni nasokii koordinatave
se odbivaat. të siste- vijave rrethore koncentrike;
mit koordinativ ta vendosim te pika O të përçuesit b) vijat e forcave magnetike rreth përçuesit të
të parë nëpër të cilin rrjedh rrymë me inmtensitet drejtë nëpër të cilin rrjedh rrymë janë në formë të
I1 (fig.5а) . Pika М gjendet te përçuesi i dytë nëpër drejtëzave paralele;
të cilin rrjedh rrymë me intensitet I2. Induksioni c) vijat e forcave magnetike rreth solenoidit
magnetik i fushës të krijuar prej përçuesit të parë janë të ngjashme të atyre rreth atyre të magnetit
në pikën M është: të përhershëm.
P 0 I1 2. Si do të ndryshon induksioni magnetik te
B1 (4)
2S R brendësia e solenoidit e tërheqim ashtu, që gjatë-
Përçuesi i dytë gjendet në fushën magnetike sia do të bëhet dy herë më e madhe?
të krijuar prej përçuesit të parë. Nëse gjatësia e 3. Dy përçues të drejtë janë vendosur paralel njëri
përçuesit të dytë është l, atëherë forca me të cilën në tjetrin dhe në largësi r. Nëpër të parin rrjedh rry-
pëërçuesi i parë vepron te i dyti është: më me intensitet I1, por nëpër të dytin me intensitet
2I1. Me çfarë force vepron përçuesi i parë te përçuesi
F I 2 " B1 (5) i dytë, por me çfarë përçuesi i dytë në të parin?
4.Dy përçues të drejtë janë vendosur në ajër
Nëse te barazimi (5) e zëvëndësojmë shprehjen e njëri mbi tjetrin. Të dy kanë gjatësi të barabarta 1
induksionit magnetik prej barazimit (4), e fitojmë m dhe masa të barabarta nga 1 g. Nëpër ato rrjed-
forcën e bashkëveprimit ndërm hin rryma të barabarta por me kahe të kundërta. Sa
308
17. Fusha magnetike
duhet të jetë intensiteti i rrymës për të ndejtur në 17.5. VETITË MAGNETIKE

ajër përçuesi i sipërm mbi të poshtimin në largësi TË SUBSTANCAVE
prej 2 cm. (Përgj. ~31A)
5. Konstrukto elektromagnet. Mbështjellni Përfundimisht, kemi mjaft njohuri të hyj-
rreth lapsit tel bakri të izoluar, ashtu që të bëni 30 më më thellë në natyrën e magnetizmit, të sqaroj-
mbështjellje. Lidhni skajet e telit me bateri prej 4,5 më çka është magneti, pse i ka ato veti, pse disa
V. Deri te elektromagneti afroni send prej hekuri materijale mund të tërheqen me magnet, kurse
(gozhdë, gjilpërë, mbërthese për letra etj.).Shqyr- tjerët jo.
tioni intesitetin e magnetit në mëyrën që e bëtë Vërejtëm se magnetizmi është në lidhje
te magneti i përhershëm te mësimi i parë i këtij të drejtpërdrejt me elektricitetin. Rreth përçuesit
kapitulli, Fusha magnetike e magnetit të për- nëpër të cilin rrjedh rrymë formohet fushë mag-
hershëm. Në vend të klësaj baterie vëndoni tjetër netike. Por çka, në realitet është rryma? Ajo është
prej 1,5V. Shqyrtoni intensitetin e këtij magneti. lëvizje e grimcave të elektrizuara. Sikurse rreth
A kanë ato intensitet të njëjtë? Cila madhësi fi- mbushjeve elektrike në qetësi ekziston fushë elek-
zike është ndryshuar? Pse? Ndryshoni numrin e trike, kë-shtu rreth mbushjes elektrike që lëvizin
mbëlshtjellësve dhe përsëritni shqyrtimin. ka fushë magnetike. Pse kjo është kështu i pari e
6. Me ndihmën e paketës softverike EM Field ka sqaruar fizikani suedez Xhejms Klark Maksvel
(Fusha elektromagnetike) vizualizoni fushën (James Clarck Maxwell, 1831-1879), kurse më
magnetike të përçuesit të drejtë nëpër të cilin vonë e thelloi fizikani gjerman Albert Ajnshtaj-
rrjedh rrymë. Vizatoni vijat e forcave. Vizato- ni (Albert Einstein, 1879-1955), në vitin 1905 me
ni vektorët e induksioneve magnetike në pika të teorinë e tij speciale të relativitetit, por ne nuk do
ndryshme. Si është kahja e këtyre vektorëve në të hyjmë në ato sqarime.
lidhje me vijat e forcave? Simuloni më shumë Ndoshat edhe fusha magnetike e mag-
përçues nëpër të cilët rrjedh rrymë me intensitete netëve të përhershëm a janë rezultat i lëvizjes së
të ndryshme. Vizatoni vijat e forcave edhe te këto mbushjeve elektrike? Ndoshta do të habiteni, por
përçues. Si ndryshojnë vijat e forcave varësisht prej përgjigja është PO.
intensitetit të rrymës që rrjedh nëpër përçuesët? Por, ku është lëvizja e mbushjeve elektri-
Startoni Challenge Game (Loja për nxi- ke te magneti i zakonshëm thupër?
tje). Filloni lojën në nivel të lehtë, me një përçues N
të mëshehur. Duke klikuar në fushën e zbrazët fi-
toni infromata për kahen dhe madhësinë e vekto-
rit të induksionit magnetik në pika të ndryshme.
Shfrytëzoni këto informata që të zbuloni ku gjen-
det përçuesi.Përpiqeni të bëni atë me të cilën ësh-
të e mundur më pak vektor referent të induksionit
S
magnetik. Pasi do të zbuloni kungjendet përçuesi,
vazhdoni me nivelet më të larta. Fat!
Jepni domethënien e këtyre koncepteve them
Magneti përbëhet prej atomeve. Rreth
lore. Atje ku është e nevojshme përmend disa
bërthamave atomet në lëvizje të përhershme
shembuj-
janë elektronet (fig.1). Ato lëvizin sipas shtigje-
- Induksioni magnetik i përçpuesit të drejtë ve rrethore. Kjo lëvizje e elektroneve, sikurse çdo
- forca e Amperit ndërmjet dy përçuesëve paralel lëvizje tjetër e grimcave të elektrizuara, shkakton
- rregulla për gishtat e mbledhur të dorës së djathtë. krijimin e e fushës orbitale magnetike.
309
17. Fusha magnetike
Përveç që elektroni orbiton rreth bërthamës, ai, Ato materijale, te të cilët dominant është
gjithashtu rrotulohet rreth boshtit të orbitalno
tij si rro- fusha magnetike spin quhen feromagnetik. Të atillë
tulluese.
magnetnoKy pole
rrotuillim quhet spin e elektronit. janë hekuri, kobalti dhe nikeli. Fusha magnetike te
feromagnetici
Rrotullimi i këtij elektroni, gjithashtu i përgjigjet feromagnetikët është aq e fuqishme, që bashkarisht
lëvizjes së mbushjes elektrike, që përsëri është rr- veprojnë njëri në tjetrin radhiten dhe në atë mëny-
spin
jedhja e rrymës. Kjo lëvizje, nga ana e vet, krijon rë foirmojnë zona të mëdhaja te të cilët të gjithë
fushë magnetike spin plotësuese. Në këtë mënyrë magnetët elementar janë radhitur në një kahe (fig.
çdo elektron bëhet një magnet i vogël elementar. 2). Këto zona quhen diomene magnetike. Çdonjëri
Elektronet zakonisht ,,të paketuara“ në çifte, të ci- prej domeve përbëhet prej miliarda atome tëdomeni
magnetni radhi-
lët kanëspinsko magnetno Këto
spine të kundërta. polespine të kundërta tura, por me siguri ato domene janë mikroskopike.
kanë fusha magnetike të kundërta, pçra kështu Ndryshimi ndërmjet copës zakonisht hekiuri dhe
ato zhduken.Kjo është shkaku pse shumica prej hekuri magnet është në radhitje të domeve. Te copa
materijaleve nuk janë magnete. e hekurit, gozhda për shembull, domenet haotike
Por te disa materjale këto fusha nuk janë radhitur (fig.2). Kur gozhdën do ta sjellim në
zhduken tërësisht. Për shembull, te hekuri, çdo fushën e dobët magnetike, domenet do të radhiten
atom ka nga katër elektrone spinet e të cilëve janë por janë të gjitha dhe jo tërësisht. Nëse gozhda vën-
në kahen e njëjtë dhe kështu fuhat e tyre magne- dohet në fushën magnetike të fortë, atëherë të gjitha
tike nuk zhduken.. domenet janë të radhitura. Gozhda është magneti-
zuar fuqishëm dhe themi se kemi krye magnetizi-
magnetizirawe
Feromagnetikët, paramagnetikët dhe dia- min (fig. 3). Gjatë kësaj ndodhin dy efekte. Së pari
magnetikët radhioten ato domene të cilët nuk janë të radhi-
Feromagnetici, paramagnetici i tur, kurse e dyta, të gjithë domenet janë radhitur
Por këtu nuk maron tregimi për prejard-
dijamagnetici në kahen e fushës magnetike të jashtëme.. Kështu,
hjen e fushës magnetike. Materijalet janë ndarë në ato fusha, e jashtmja dhe ajo e krijuar prej magne-
ato te të cilët dominant është fusha magnetike e tëve elementar në brendësinë e materijalit të krijuar
spinit dhe të atyre te të cilët është dominant fusha fushë magnetike shumë të fuqishme do të largohen,
magnetike orbitale. Ekziston edhe grupi i tretë i për shkak të lëvizjes së nxehtësisë së braunit, dome-
materijaleve, por ato janë ato te të cilët nuk ekziston net te gozhada, përsëri radhiten në mënyrë haotike.
fushë magnetike në përgjithësi. T‘i shqyrtojmë në Feromagnetikët mund të jenë ,,të fortë“ dhe
veçanti çdonjërin prej këtyr llojeve të materijaleve „të butë“. Feromagnetikët e fortë vështir magneti-
r j zohen, por , prandaj edhe vështi ç’magnetizohen. I
atillë është çeliku. Prej këtyre materijaletë përher-
shme. Feromagnetikët e butë lehtë magnetizohen
dhe gjithashtu, lehtë ç’magnetizohen. I atillë është
hekuri i butë. Prej materijaleve të këtilla bëhen elek-
Fig.
Sl 12 tromagnet.
Që të bëhet magnet i përhershëm, të mund-
shme janë dy mënyra. I pari është, të vendoset copë
çeliki në fushë magnetike të fuqishme. I dyti është
N S çeliku të fërkohet shumë herë me magnet tëpërher-
shëm. Është interesant që magnetizimi i feromag-
netikëve varet prej ,,historisë’’ së tyre, përkatësisht
Fig. 2 prej asaj, paraprakisht ai materijal a ka qenë i mag-
netizuar ose jo.
310
17. Fusha magnetike
Tani është e qartë pse polet e magnetit Te ato bashkëveprimi ndërmjet magne-
nuk mund të ndahen dhe pse kur do të ndahet teve elementare nuk është aq e madhe,, prandaj
magneti në dy ose më shumë pjesë, çdo pjesë sil- ato nuk formohen domenet magnetike (fig. 5).
let përsëri si si magnet me dy pole (fig. 4). Magnetet elementare janë të orientuar në mënyrë
haotike. Kur do të sjellen te fusha e jashtëme mag-
netike, magnetet elementare radhiten në kahe të
fushës, dhe atëherë ky materijal tregon veti magne-
tike (fig. 6). Në këtë mënyrë fusha e jashtëme mag-
N S netike dhe ajo e krijuar prej magneteve elementare
krijojn fushë magnetike, e cila është më e fuqishme
Fig. 5 prej të jashtëmes, por shumë e dobët prej asaj te
feromagnetikët. Pas largimit të fushës së jashtëme
Te feromagnetikët është interesant që magnetike magnetët elementar kthehen në në rad-
permabiliteti i tyre magnetik nuk është konstante hitjen paraprake, haotike. Materijale të këtilla janë
dhe ajo varet prej madhësisë së fushës së jashtë- aluminiumi, platina oksigjeni etj.
me. Gjithashtu është e mundshme edhe procesi Përfundimisht, grupi i tretë i materijale-
i anasjelltë i ç,magnetitimit. Nëse goditet fuqis- ve, te të cilët nuk ekziston fujsha e spinit as fusha
hëm magnetit ose nëse nxehet në temperaturë të magnetike orbitale, quhen diamagnetik. Kur nuk
caktuar, radhitja humbet dhe rregullisht magneti janë vënduar te fusha magnetike, këto materijale
bëhet pjesë e zakonshme e hekurit. nujk tregojnë kurrfar veti magnetike. Por, kur do të
Materijalet te të cilët është dominant vendosen te fusha magnetike e jashtëme, indukohet
fusha magnetike orbitale quhen paramagnetikë. lëvizje plotësuese e elektroneve, për shkak të së ci-
lës atomet bëhen magnet elementar. Ndryshimi në
çfarë raporti të dy materijaleve paraprake është ajo,
që magnetet elementar te diamagnetikët janë orien-
tuar anasjelltas prej fushës së jashtëme magnetike
(fig. 7). Në këtë mënyrë fusha e përgjithshme mag-
netike në brendësinë e materijalit, të krijuar prej të
Fig. 5
jashtëmes dhe asaj të magnetit elementar është më i
vogël prej të jashtëmes. Pas largimit të fushës së jash-
B
tëme, atomet i humbin vetitë magnetike. Përfaqësu-
esët e kësaj grupe janë bizmuti dhe gadoliniumi.
N S Induksioni magnetik te mjediset magnetike

Vërejtëm se fusha magnetike mund t‘i ndër-
Fig. 66
Slika rojnë karakteristikat me ndryshim të zakonshëm të
B mjerdisit në të cilën ajo do të formohet. Mjafton në
hapësirë në të cilën ekziston fusha magnetike, të vën-
doni feromagnetik dhe fusha te feromagnetiku do të
S N jetë shumë hetë më e fuqishme prej asaj e cila ka qenë
në vendin e njëjtë, para se të sjellet feromagnetiku,
kur në atë vend sundon vakuumi. Ose anasjelltas, në
Fig. 7 hapësirën ku, dominon fusha magnetike të sillet dia-
magnetiku dhe në të do të krijohet fushë magnetike
311
17. Fusha magnetike
e cila është më e dobët prej asaj kur në atë hapësi- Diamagnetik

rë dominon vakuumi.Në këtë mënyrë ncdryshon azot, N2 0,9999999938
edhe induksioni magnetik i fushës magnetike. karbon dioksidi, 0,9999947
Nëse B është induksioni magnetik në fushën CO2
magnetike te ndonjë materijal i mjedisit, kurse B0 bakër, Cu 0,9999926
еështë induksioni magnetik i fushës magnetike te ujë, H2O 0,999991
ndonjë materiujal i mjedisit , por B0 është induk- argjent, Ag 0,999974
sioni magnetik i të njëjtës fushë, por në vakuum, bizmut, Bi 0,99983
atëherë mund të definojmë permeablitetin relativ Pra{awa, zada~i, aktivnosti
magnetik, si raport prej këtyre dy madhësive. Pyetje, detyra, aktivitete
relativna magnetna permeabilnost
B
Pr (1) 1.Prej
Pra{awa,nga e kazada~i,
prejardhjen fusha magnetike?
aktivnosti
B0 2. Si mundet magneti të tërheq copë të he-
relativnata
relativna
Prej asaj që emagnetna permeabilnost
mësuam paraprakisht, mundesh- kurit që vet nk është magne?
magnetna permeabilnost kaj feromagneticite
te të vijmë
e mnogu patideri te përfundimi
pogolema se permeabiliteti
od edinica (P , kaj 3. Thërmijat e hekurit nuk janë të megnati-
magnetik te feromagnetkët
paramagneticite është shumë
taa e pogolema od herë më
edinica zuara, por përsëri radhiten në kahe të fushës. Pse?
relativnata
(Pmadhe
emagnetnai se
kajnjësia ( >>1)
dijamagneticite
permeabilnost r
edhe te
taadiamagnetikët
e pomala
kaj feromagneticite od 4. Çdo elektron i cili posedon spin paraqet
ajo është
edinica më
( P e vogël prej një
e mnogu pati pogolema od edinica ( <1). (P , kaj magnet elementar. Materja përbëhet prej atome-
r
paramagneticite apsolutnata
Kështu, magnetna
permeabiliteti
taa e pogolema absolut permea-
od iedinica
ndonjë ve. Pse çdo materijal nuk mundet të jetë magnet??
P
bilnost
(materijali
i kajtë mjedisit,  është nëtaa
dijamagneticite lidhje me relati-
e pomala od 5. Magneti përbëhet prej hekuri. Por edhe
(P të vakuumit nëpërmjet shprehjes.:
ven dheasaj
edinica gozhdat janë bërë prej hekuri. Cili është ndryshi-
apsolutnata magnetna permea- mi ndërmet hekurit te magneti dhe ajo te gozhda?
P Pr P0 (2)
bilnost 6. Sa do të ndryshon indusknioni magne-
ku  është permeabiliteti relativ magnetik i mje- tik i solenoidit, kur në të në brendësinë e tij do të
disit, kurse,  është permeabiliteti magnetik në vendoset bërthamë hekuri me =10000?
vakuum . 7. Bëni përsëri elektromagnet, sikurse te
Te tabela poshtë janë dhënë të dhënat për aktiviteti 6 nga mësimi paraprak. Fusha magne-
permeabilitetin magnetik relativ të disa mjedise- tike e përçuesit nëpër të cilin rrjedh rrymë. Nxi-
ve. rrni lapsin dhe në vendin e tij vëndoni gozhdë.
Hulumtoni intensitetin e këtik elektromagneti,.
mjedisi r A vëren i ndryshimin kur në brendësi ka lass ose
feromagnetik gizhdë? Kur magneti do të jetë më i fuqishëm?
hekur 99,9% 200 - 5 000 Pse?
legura 600 - 10 000
96,7%Fe; 3,3%Si JepniDajte
domethënien e këtyre
go zna~eweto koncepteve
na slednive temeo-
osnovni
permaloj 8 000 - 100 000 re. Atjepoimi.
ku ka Tamu
nevojë përmend
kade edhe shembuj
{to e potrebno
78%Ni; 22%Fe poso~ete i primeri
permaloj, 79%Ni; 100 000 - 800 000 -Dajte
paramagnetik
go zna~eweto na slednive osnovni
5%Mo; 16%Fe - poimi.
diamagnetik
Tamu kade {to e potrebno
Paramagnetik poso~ete i primeri
- formagnetik
oksigjen, O2 1,0000018
- permeabiliteti magnetik relativ
aluminium, Al 1,000021
- permeabiliteti absolut magnetik
platini, Pt 1,0003
hekur (III) kloridi 1,0025
312
18. Induksioni elektromagnetik
18.1. INDUKSIONI Që ta kuptojmë dukurinë, do të bëjmë ekspe-

ELEKTROMAGNETIK riment të thjeshtë të mundshëm. Përçuesi, i lid-
hur me një galvanometër, do të lëvizin ndërmjet
18.1. ELEKTROMAGNETNA
Eksperimentet themelore poleve me magnet të përhershëm patkoni (fig. 1).
INDUKCIJA
Deri sa ekziston lëvizje relative ndërmjet mag-
Ne deri më tani mësuam fushat magnetike netit dhe përçuesit ekziston mënjanim të galva-
Osnovni eksperimenti
të përçuesëve nëpër të cilët rrjedh rrymë. Përçue- nometrit, nëpër qarkun rrjedh rrymë. Themi, në
sit e atillë krijojnë edhe fusha konstante kohore. Te qark është krijuar forca elektromotore e indukuar
rrymat e ndryshueshme kohore. Te rrymat kohore për shkak së cilës kaelektromotorna
inducirana rrjedh rryma e indukuar.
sila
të ndryshueshme, përkatësisht fushat magnetike të Kahja e inducirana
rrymës varetstrujaprej kahes së lë-
ndryshueshme kohore, kemi varg të dkurive të reja. vizjes (të forcës) dhe kahes së fushës mag-
Njëra prej më të rëndësishmeve, sigurisht, është netike (induksioni magnetik). Mënjanimi i
dukuria e induksion it elektromagnetik, e zbuluar elek- galvanometrit do të zmadhohet nëse zmad-
në vitin 1831 prej Majkl Faradej.
tromagnetna indukcija hohet shpejtësia e lëvizjes relative të përçuesit.
Zbulimi i kësaj dukurie të rëndësishme Nëse magnetin dhe përçuesin i lëvizim së
ka mundësuar 50-100 viztet e ardhshme të jenë bashku, ashtu që ndërmjet tyre nuk ekziston lëvi-
të konstruktuara numër i madh i instrumeneteve tja relative, mënjanim nuk ka për të pasur.
teknike: gjenerator për rrymë, transformator, tele- Mënjanim nuk ka për të pasur, gjithashtu, nëse
graf, telefon, radio, televizioni dhe shumë, shumë lëvizja bëhet paralel me vijat e forcave magnetike.
të tjerë, pa të cilët na sot nuk do të mundeshim ta Themi, që të indukohet rryma përçuesin duhet ti
mendojmë botën në të cilën jetojmë pren vijat e forcave magnetike.
Kahja e rrymës së indukuar se~ezakonisht përshkru-
het me rregullën e Flemingut të dorës ë djatht
0 (fig. 2):
B
Flemingovoto
kur gishti i madh, treguesi dhe pravilo na desnata
gishti i mesit do të
S raka
o
vëndohen nën këndit e drejtë, dhe nëse treguesi
I v vendoset në kahen e induksionit magnetik, kurse
N lëvizjen e bëjmë në kahen e gishtit të madh, kahja
A e gishtit të mesëm do të na jep kahen e rrymës së
indukuar.
a) Prova paraprake është më
efikase nëse në vend që të rryma
fusha
0
lëvizet përçuesi në lidhje magnetike
B
me magnetin, të lëvizet lëvizja
S magneti në lidhje me ka- dora e
djathtë
I o lemin me N mbështjellsa
v
(fig. 3). Ju propozojmë ta
N bëni këtë eksperiment. Fig. 2
A kalem
Provoni, se si do të ndryshon kahja e galvanomet-
b)
rit kur do ta ndryshojmë kahjen e lëvizjes ose kur
në vend të polit magnetik verior futni polin mag-
Fig. 1. a) Kur përçuesin e fusim, mënjanimi i galvano- netik jugor.
metrit është në një anë,b) kur përçuesin e nxjerrim,
mënjanimi i galvanometrit shtë në anën e kundërt.
313
është e qartë se ndryshon edhe induksioni magne-

S N tik. Te relacioni (1) r është permeabiliteti relativ
magnetik i bërthamës së hekurit, N është numri i
G mbështjellësve, kurse l-gjatësia e solenoidit (kale-
mit).Gjatë kyçjes së rrymës dhe gjatë zmadhimit
të forcës së rrymës, mënjanimi i galvanometrit
S N është në njërën anë. Nëserrymën e zvogëlojmë
ose e ndalojmë, rryma e indukuar do të rrjedh në
G anën e kundërt. Edhe këtu vjen në shprehje sh-
pejtësia e ndryshimit të rrymës. Domethënë, nëse
Fig. 3 rrëshqitësin te rezistori e lëvizim ngadal, rryma e
Përsëritni provën me lëvizje të ngadalshme dhe të sh- indukuar është e dobët dhe anasjelltas, nëse rezis-
pejtë. Çka përfunduat
tencën shpejtë e ndryshojmë, rryma është më e
R fortë. Me çka na bindin të gjitha këto prova?
0
Shohim këtu se nuk ka asnjë lëvizje të përçuesit
në fushën magnetike, por përsëri ndodh induki-
H mi i rrymës.
L1 L2
K Indukimi i rrymësndodh ose gjatë prerjes së së
Fe
vijave të forcave magnetikeose gjatë ndryshimit
Fig. 4. Te qarku primar janë lidhur rezistori R dhe të madhësisë së vektorit të indksionit magnetik.
ndërprerësi K.
Ligji themelor për induksionin magnetik
Serin e dytë të eskperimenteve do ta bëjmë me Cila madhësi fizike ndryshon te të gjithë
dy qarqe: e para, që është e ludhur me burim të eksperimentet lartë të përshkruara? Mendo-
forcës elektromotore, ta quajmë qark primar dhe ni, te eksperimentet të skicuar te figura 1 ose 3
të dytën, te e cila ka vetëm galvanometër, dhe të ndryshonte syprina e sipërfaqes me të cilën është
cilin do ta quajmë qark sekondar (fig. 4). Këto dy goditur fusha, kurse te eksperimentet te figura 4
qarqe kanë kalema dhe bërthamë të përbashkët ndryshonte induksioni magnetik. Cila madhësi
të hekurit. Kalemi L1, kur nëpër atë kalon rrymë, fizike i lidh këto dy madhësi?
krijon fushë magnetike vijat e forcës magnetike të Fluksi manetik është madhësi që i lidh këto dy
të cilës e godisin edhe kalemin L2. madhësi. Ësht e qartë, prej eksperimenteve mund
Kur fusha magnetike te kalemi primar do të të përfundohet se gjatë indukimit të rrymës vjen
ndryshon, do të vjen deri te indukimi i forcës deri te ndryshimi i kohës së fluksit magnetik.
elektromotore te sekundari dhe galvanometri Fluksi magnetik që e godit ndonjë sipërfaqe
do të tregon mënjanim.

Ndryshimi i induksio- e rrafshët me syprinë S, sikurse dimë tani, është
nit magnetik B do ta bëjmë ose duke e kyçur ose caktuar me relacionin:
ndërprerë rrymën ose me ndryshimin e rezisten-
cës. Edhe në të dy rastet vjen deri te ndryshimi i  = BS cos (2)
forcës së rrymës, por pasi induksioni magnetik te
ku  është këndi që normalja e sipërfaqes së
kalemi L1 është dhënë me:
NI rrafshit e ndërton

me vektorin e induksionit
B Pr P0 , (1) magnetik (B ). Në rastet kur ky këd është zero,
l
domethënë rrafshi i qarkut është normal në vijat
e forcave magnetike dhe qarku atëherë formon
fluks më të madh.
314
Ligji themelor për induksionin magnetik shkru-

het me relacionin:
'
Hi
't
(3) Hi
A A=B=')
Hi
Forca elektromotore e indukuar i është e ba- 'ti B

t
rabartë me shpejtësinë e ndryshimit të fluksit 't

magnetik të marrë me sjenjë të kundërt.
Nëse indukimi i rrymës bëhet me solenoid me N Shembull detyra

mbështjellje, pasi vijat e forcave magnetike e go- 1. Në qarkun e rrymës së mbyllur fluksi magnetik zvo-
disin çdonjërën prej mbështjellësve, forca elektro- gëlohet prej 100 Wb në 0, për kohën prej 0,2 s. Sa është
f.e.m. në atë pikë?
motore e indukuar do të jetë N herë më e madhe:
Zgjidhje:
H = N '' t
i
ose H = N 'BS'cos
i
t
D
(4)
Është dhënë: 1=100WB, 2=0 Kërkohet 1=?
't=0,2 s
Që do të thotë shenja negative në këtë relacion, ' 0 2 100
do të sqarojmë te mësimi i ardhshëm. Tani, dëshi- Hi= 500 V
't 't 0,2
rojmë vet të mendojmë, te cilët prej eksperimen-
teve ndryshonte syprina e formuar me konturën, 2. Përçues me gjatësi prej 10 cm lëviz në fushë magneti-
ke prej 0,2 T, me shpejtësi prej 20 cm/s normal në vijat e
por te cilët induksioni magnetik?
forcae megnetike. Sa është f.e.m. që do të indukohet në
Gjithashtu dëshirojmë t‘u kushtojmë vëmen- skajet e tij, por nëse qarku mbyllet dhe e ka hapjen prej
dje në atë se është shumë e rëndësishme shpejtë- 2 , sa është rryma që do të rrjedh nëpët atë?
sia e ndryshimit të fluksit magnetik. Zgjidhje:
Është dhënë: l=0,10 m, B=0,2 T Kërkohet 1=?
Aktivitete me kompjuter v=0,2 m/2 R=2 :
Hi=lvB=0,1 0,20,20 =410-3 V ; I=Hi/R= 210-3 A
Me ndihmën e interfesit COACH 5, aktivitet ,,For-
ca elektromotoree indukuar“magnet thupër dhe
kalem, duke bërë eksperiment analog me atë që
shtë dhënë në fig. 3, provoni varësinë e forcës eek- 1. Si është kahja e rrymës së indukuar (shënoni me
tromotore prej shpejtësisë së lëvizjes së magnetit. shigjetë) nëse lëvizjae përçuesit bëhet në kahen të shë-
Bëni provën me shumë shpejtësi të ndryshme. nuar në fig. 6.
Njehsoni syprinën e lakores së kufizuar i=f(t),
do të fitoni gjihmonë vlerë afërsisht të barabar-
të. Syprin që është çdo lakore e këtillë e formon
me boshtin e abshisës (shihe fig. 5) mund të pa-
raqitet si shumë e drejtkëndëshave, ku një brinjë S N
është forca elektromotore i, kurse tjetra intervali
kohor t, atëherë syprina e çdo drejtkëndëshi të
atillë është e barabartë me ndryshimin e fluksit
për intervalin e kohës t, kurse gjithë syprina e
ndryshimit të fluksit gjatë futjes, ose në kahen e
kundërt - gjatë nxjerrjes së magnetit. Fig. 6
315
2. Si është kahja e rrymës së indukuar nëse lëvizja min 1 gjendet bërtama e hekurit.
e përçuesit lëviz paralele me mag- d) Ndryshoni rezistencën R te qarku primar, së
N
netin thupër, rreth mesit të tij, si- pari le të rritet, kurse pastaj le të zvogëlohet. Dhe
kurse në fig. 7. tani kontrolloni çka do të ndodh nëse atë e bëni
Shënoni kahen e shigjetës. shpejtëi ose ngadal.
3. Bëni seri të eksperimenteve në
këtë mënyrë: kyëni në qarkun pri- JepniDajte
domethënien e këtyre koncepteve the-
go zna~eweto na slednive osnovni
mar qark me burim të tensionit një melore.
poimi. Tamu kade {tonevoja
Atje ku është përmend
e potrebno edhedi
poso~ete
S
kalem (1) me prerje të vogël (fig. 8), shembuj primeri
rezistor me rrëshqitës R dhe ndër- -induksioni
- -shpejtësia e ndryshimit
Fig. 7 elektromagnetik të fluksit magnetik
prerës. Si burim mundtë përdoret
më shumë bateria të lidhura në seri që të sigu- -forca elektromotore -prerja e vijave të forcave
e i ndukuar magnetike
tension prej 9 deri 12 V. Lidhni qark tjetër te e
-rryma e indukuar -ligji themelor për induksio-
cila do të kyçet kalemi (2) me prerje shumë më të
ndryshimi kohor i nin elektromagnetik
madhe dhe galvanometër (G). fluksit magnetik
Fe-bërthama
G ndërperës 18.2. RREGULLA E LENCIT PËR
RRYMËN
18.2. E INDUKUAR
LENCOVO PRAVILO ZA
INDUCIRANA STRUJA
Rregulla e Lencit
Rregulla e Flemingut e dorës së djathtë për ka-

hen e rrymës mundet të zbatohet vetëm në ras-
tin kur bëhet fjalë për lëvizjen e përçuesit normal
në vijat e forcave magnetike. Sikurse treguam më
Fig. 8. Me tela të kuq është lidhur qarku pri- herët, indukimi i rrymës bëhet edhe në rastet tjera.
mar, kurse me të kaltër qarku sekondar Eksziston rregullë unuverzale për kahen e rry-
mës elektrike të indukuar e cila quhet rregulla e
Bëni këto eksperimente: Lencit. Lencovo
E ka formuluar E. H. Lenci në vitin 1834.
pravilo.
a) së pari kyçni rrymën te qarku primar dhe kale- Para se ta japim këtë rregullë të rëndësishme, të ku-
min 1 vendosni te kalemi 2. Çka ndodh? Çka do tohemi në këtë.
të ndodh kur kalemi 1 do ta nxirrni? Sikurse treguam, forca elektromotore e induku-
b) Pastaj vendosni kalemin 1 në brendësinë e ar krijohet te qarku te i cili vjen deri te ndryshimi
kalemit të dytë dhe te ai futni bërthamë hekuri. kohor i fluksit magnetik. Te qarku atëherë rrjedh
Kontrolloni se çka do të ndodh nëse e ndryshoni rrymë e indukuar. Rryma e indukuar krijon fushë
shpejtësinë e futjes ose nxjerrjes së bërthamës. magnetike e cila quhet fusha magnetike e indukuar.
inducirano magnetno pole
c) Sistemi me të dy kalemët pastaj lëvizizni pa- Kahja e rrymës së indukuar është e atillë që me
Nasokata na indiciranata struja e takva {to
ra-prapa, por ashtu që të mos ketë lëvizje relative fushën
taa somagnetike të saj i kundërshton
svoeto magnetno ndryshi-
pole se sprotistavuva
ndërmjet kalemave. A ka mënjanim? mit
na tëpromenata
fluksit magnetik që është shkaku
na magnetniot fluks përkoj
kri- e
ç) Vëndoni kalemin 1 te kalemi 2. Ndërpreni rry- jimin e tij.
pri~ina za nejzinato sozdavawe.
mën prej qarkut primar. Shënoni kahen e galva- Nëse shkak për rrymën e indukuar është lëvizja
nometrit. Pastaj kyçni rrymën. Kontrolloni këtë relativee përçuesit në lidhje me fushën magnetike,
pjesë prej eksperimentit kur në kale rryma e indukuar i kundërshton asaj lëvizje.
316
Nëse shkak për rrymën e indukuar është ndryshi- Nëse    është pozitive, domethënë
mi i madhësisë së induksionit magnetik, fusha  fluksi rritet,atëherë forca elektromotore e
magnetike e rrymës së indukuar kundërshton atë rrymës së indukuar kundërshton rritjen e fluksit.
ndryshim. Anasjelltas, nëse është, fluksi zvogëlohet,
forca elektromotore e indukuar kundërshton atë
zvogëlim.
Rregulla e Lencit për kahen e rrymës së indukuar
vlen në të gjitha dukuritë e rrymës së indukuar.
Veçanërisht rryma të indukuara të forta mund
të krijohen te përçuesit të cilët nuk janë masiv,
nëse gjenden në hapësirë te e cila ndryshon fluksi
magnetik.
Pyetje,detyra, aktivitete
1. Te kalemi (solenoid) hyn poli verior i magnetit.
Fig. 1 Nëse kalemi është lidhur me qarkun e
S
rrymës, atëherë si do të jetë
Te fig.1 është dhënë fotografia e ,,terazisë“ së vo- kahja e rrymës teqarku (viza-
gël te krahët e të cilës gjenden dy unaza alumini, toni ni shigjetën)?
ashtu që ato mundet lehtë të lëvizin në rrafshin 2. Magneti nga pyetja parap-
horizontal. Njëra prej unazave është e plotë, kurse
N
rake bjen teposhtë. A janë të
tjetra (më i larguara) ka plasje tërthore. Kur deri barabarta nxitimet e magne-
te unaza e aluminit do të afrohet magneti thupër,
G
tit kur qarku i kalemit është
unaza shmanget prej magnetit. Por, nëse në qetë- hapur (i ndërprerë) edhe kur
simin e sistemit të thuprës magnetike prej unazës, Fig. 2 ajo është e mbyllur.
unaza do të afrohet deri te magneti. 3.Nëse ndërmjet poleve të një elektromagneti të
Te rasti i parë, rryma e indukuare krijuar prej fuqishëm lëshohet lirshëm të bjen ndonjë mo-
unazës kundërshton rritjen e fluksit, që është nedhë metalike, nxitimi i saj do të zvogëlohet.
kushtimisht me afrimin e magnetit, ndërsa gjatë Sqaroni efektin.
nxjerrjes së magnetit vjen deri te zvogëlimi i fluk- 4. Bëni këtë provë. Provën është e
sit magnetik, për shkak të cilës indukohet rrymë e mundshme ta bëni edhe në kushte
atillë fusha magnetike e të cilës kundërshton zvo- shtëpiake. Prej folisë së aluminit pre-
gëlimin e fluksit. ni disk rrethor. Vëndoni gjilpër ve-
Nëse prova përsëritet ashtu që thupra magneti- rikalisht, kurse mbi të vëndoni dis-
N S
ke futet ose nxirret prej unazës tjetër ( i preri), kun ashtu që të prekë në qendrën e
dukuria nuk do të ekziston. Qartë, atje rrymat e rrethir (më së miri është patkon) dhe
indukuara nuk mund të mbyllen në unazë, ato varni ashtu që polet të shtrihen mbi
krijojnë shumë fushë të dobët që nuk mundet të diskun. Pastaj, rrotulloni magnetin.
kundërshton ndryshimin e fluksit magnetik. Në kahe të njëjtë me magnetin do të
Rregulla e Lencit e sqaron edhe shenjën minus te rrotullohet edhe disku rrethori alu- Fig. 3
ligji themelor për fosrcën elektromotore të indu- minit. Sqaroni eksperimentin!
kuar:
H i=
'
't
(1)
317
6. Varni te peri pllakë drejtkëndore BS (1)

të aluminit (bëni prej folisë më të Te relacioni, B është madhësia e vektorit të in-
trashë). Vëndoni pllakën ndrmjet duksionit magnetik të fushës magnetike të krijuar
poleve magnetike më të fuqishme prej rrymës, kurse S është syprina e sipërfaqes të
(fig. 7). Nëse magnetin e lëvizni kufizuar me qarkun e rrymës. Te (1) nuk mbajmë
edhe pllaka do të lëviz në kahe të N Al S llogaripërkëndin ndërmjet induksionit magnetik
njëjtë. dhe sipërfaqe S, pasi vijate e forcave magnetike
të krijuara prej përçuesit e prejnë rrafshin e qar-
kut (kontrurës) nn këndin e drejtë, pra këndi 
Fig. 4 ndërmjet vijave të forcave magnetike dhe nor-
Jepni domethënien e këtyre koncepteve malja e sipërfaqes është zero, cos =1.
themelor. Atje ku është nevoja prëmend edhe Nëse supozojmë se rryma te qarku ndryshon,
shembuj. atëherë ndryshon edhe induksioni magnetik,
-fusha magnetike e -shpoeretet e indukuara për shkak të kësaj ndryshon edhe fluksi magne-
indukuar -zvogëlimi i rrymave të tik. Kështu, mund të shkruhet se fluksi magnetik
-fusha elektrike Fukut i krijuar te ndonjë kontur nëpër të cilin rrjedh
viore -fusha elektromagnetike rrymë, është në proporcion të drejtë me forcën e
-rrymat viore (Fukut) rrymës I:
18.3. VETINDUKSIONI.  = LI (2)
INDUKTIVITETI ku I,është koeficienti i proporcionalitetit i cili qu-
het koeficienti i vetinduktimit ose induktivitet.
Vetinduktiviteti Induktiviteti është veti e rëndësishme e qarkut të
E dijmë se kur nëpër ndonjë përçues rrjedh rrymë, rrymës që varet si prej gjeometrisë edhe elemen-
rreth tij krijohet fushë magnetike. BNëse rryma teve të qarkut të rrymës ashtu edhe prej permea-
që rrjedh nëpër përçuesin është e ndryshueshme, bilitetit magnetik të mjedisit në të cilin, më saktë
ndryshon edhe madhësia e induksionit magnetik disa pjesë të tij gjenden. Për qarkun e rrymës së
i fushës që ajo rrymë e krijon. Domethënë, kemi dhënë shpesh induktiviteti është konstant. Sipas
përçues që gjendet në hapësirë me fluks magne- ligjit të Faradeit për forcën elektromotore të in-
tik të vet të ndryshueshëm. Sipas Faradeit, edhe dukuar, forca elektromotore e vetinduksionit s
te përçuesi i këtillë indukohet forca elektromotre mundtë shkruhet
që i kundërshton ndryshimit të fluksit magnetik.
Dukuria e f.e.m. të indukuar te përçuesi nëpër të
Hs =
'
't
L
'I
't
(3)
cilin rrjedh rrymë e ndryshueshme nënveprimin
e ndryshimeve të fluksit magnetik të tij quhet Prej relacionit (3) shihet se forca elektromotore
vetindukim. Forca elektromotore e indukuar që e vetindukuar është në proporcion të drejtë me
megjithatë paraqitet equajmë forca elektromotore § 'I ·
shpejtësinë e ndryshimit të forcës së rrymës ¨ ¸
e indukuar ose forca elektromotore e vetinduku- © 't ¹
ar. Relacionin (3) ta shkruajmë edhe në këtë formë
Do ta analizojmë dukurinë më detalisht.
Fluksi magnetik i krijuar prej rrymës që rrjedh H s L
'I
't
L 2
I I1
't
(4)
nëpër qarkun e rrymës ësht caktuar me relacio-
ku I2 është forca e rrymës në fund, kurse I1 në fil-
nin e njohur:
lim të intervalit të kohës t për të cilin ka ardhur
deri te ndryshimi i rrymës.Nëse rryma rritet,
318
ku I2 është forca e rrymës në fund, kurse I1 në fil- -kalemi me numër të madh të mbështjellëseve
lim të intervalit të kohës t për të cilin ka ardhur dhe bërthamë të hekurit me induktivitet L.
deri te ndryshimi e rrymës. Nëse rryma rritet,
'I
I2> I1, forca elektromotore vete indukuar e
't
kundërshton zvogëlimin e rrymës, pra rryma vet
K S1
u S2 u
e indukuar ka kahe të njëjtë sikurse edhe rryma
që rrjedh nëpër qarkun. H
R L
Dy eksperimentet që vijojnë do të na ilustroj-
në dukurinë e vet induksionit që vjen në shprehje
te të gjitha rastet kur nëpër qarkun e rrymës së Fig. 2
dhënë ndryshon forca e rrymës, por më e shpre- Me ndryshimin e rezistorit te dega e llam-
hur është gjatë kyçjes dhe ndërprerjes së rrymës. bës së parë rregullohen të dy llambat një lloj të
Eksperimenti 1. Me veti induksion mund të arri- ndriçojnë.Kur me ndihmën e ndërprerësit K kyçet
het tension shumë i lartëprek tensionit të burimit qarku, llamba S1 menjëherë ndriçon, ndërsa llam-
ekzistues të rrymës. ba S2 do të ndriçonme vonesë. Kjo është për shkak
të forcës elektromotore vet e indukuar e cila në
Lidhni qark elektrik si te fig. 1 Teburimi i ry- këtë degë është e madhe. Sa më i madh është koefi-
mës prej 6 V paralelisht janë lidhur kalemi L me cienti i vet induksionit aq kohë të arrihet ndriçim
numër të madh të mbështjellësve dhe llambë T. normal të kësaj llambe do të jetë më e madhe.
L që normal ndriçon në 220 V. Gjatë kyçjes të Gjatë çdo kyçje dhe të ndërprerjes së rry-
qarkut, llamba do të ndriçon, pasi ështëkyçur në mës paraqitet forca elektromotore vet e indukuar.
burimin prej vetëm 6 V. Por, kyçjes, llamba do të Prandaj, te qarku te i cili ka kalem të kyçur, gra-
ndriçon. fiku i varshmërisë së rrymës te varësia e kohës ka
formë të dhënë në fig.3.
K
T. L.
6V
L u
'I
0
'I
!0 I=H/R 't
't
Fig. 1
't1 't2 t
Cili është sqarimi? Gjatë ndërprerjes së rry-
mës vjen shpejtë deri te ndryshimi i fluksit mag- kyçja ç‘kyçja
netik në kalem. Ai ndryshim është shkaku të vet Fig. 3
induktohet forca elektromotore e rendit të mad- Gjatë kyçjes së qarkut elektrik, forca e rrymës
hësisë së tensionit të ndezjes së llambës. nuk e arrin menjëherë vlerën që do ta ketë sipas
Eksperimenti 2. Te burimi me tension të drejtë ligjit të Omit I=/R, por pas ndonjë kohe t1 që
lidhen paralelisht dy llamba të barabarta (fig. 2). është aq e madhe sa është forca elektromotore vet
Te dega e llambës së parë S1 është lidh rezistor me e indukuar më e madhe.Gjatë ndërprerjes, për
rrëshqitës R, kurse te dega me llambën S2 periodë kohore t2, rryma gradualisht zvogëlohet
319
deri te vlera zero, pasi atëherë forca elektromo- Energjia e fushës magnetike
tore vet e indukuar është kahëzuar njëjtë si edhe
Energija na magnetno pole
Energija na magnetno pole
rryma e përhershme. Do të kthehemi
Energija te eksperimenti
na magnetno pole i skicuar në fi-
gurën 1. Gjatë realizimit të tij vërejtëmse pas
Induktiviteti
Induktivnost
Induktivnost ndërprerjes së qarkut, llamba e lyer, paralele
Induktivnost e lidhur me kalemin me induktivitet të madh,
Do ta shfrytëzojmë ligjin për vet induksionin e ndriçon. Pyetemi: a e ndërprem burimin? Prej ku
induktiv-
forcës elektromotore (barazimi 3) që tainduktiv-
sqarojmë
induktiv-
energjia për ndriçimin e llambës?
nost
nost (induktivitet)
(induktivitet)
madhësinë fizike induktivitetin:
nost (induktivitet)
Mundet të supozojmë se te kalemi ka ekzistuar
H s L
'I
't
. energji magnetike ecila ka qenë e akumuluar dhe
e cila pas ndërprerjes shpenzohet për ndriçimine
Prej formulë shihet
Iduktivnosta se: llambës.
Iduktivnosta ee fizi~ka
fizi~ka veli~ina koja
veli~ina koja ee ed-
ed-
Induktiviteti
Iduktivnosta
nakva na është
e madhësi
fizi~ka
elektromotornata fi zike
veli~ina
sila
nakva na elektromotornata sila na samoin- nae cila
koja eësh-
ed-
samoin-
të e barabartë
nakva
dukcijata
dukcijatana {to me
{to se forcën elektromotore
elektromotornata
pojavuva
se pojavuva vosila
dadenona të vet
samoin-
strujno
vo dadeno strujno Treguam, gjithashtu, se gjatë kyçjes rryma është e
dukcijata
kolo
induksionit
kolo vo {to
vo koe
koe që se pojavuva
strujata
paraqitet
strujata se te vo dadeno
se menuva
menuva
qarku so strujno
soi brzina
brzina
rrymës od
në
od ndryshueshme, dhe atëherë forca elektromotore e
kolo
eden vo koe
amper vostrujata
sekunda. se menuva so brzina od
të cilën
eden rryma
amper e ndryshon shpejtësinë prej një
vo sekunda.
eden amper vo sekunda.
vet induksionit kundërshton rritjen e rrymës. Kjo
amperi në sekondë. do të thotë se që të vendoset rryma te kalemi, kur-
Induktiviteti është madhësi e mgjashme me se me të edhe fusha magnetike, duhet të përbal-
kapacitetin elektrik, ai varet prej vetive gjeomet- lohet forca elektromotore e vet induksionit. Nëse
rike të përçuesit, prej dimenzioneve dhe formës madhësia mesatare e forcës elektromotore të vet
së tij, por nuk varet prej asaj se nëpër përçuesin induktivitetit është s, por nëpër qarkun ka kaluar
a rrjedh rrymë ose jo. Induktiviteti, gjithashtu, mbushja Q, atëherë puna e cila duhet të kryhet
varet shumë edhe prej permeabiliotetit magnetik për përballimin e f.e.m. të vet induktivitetit të Q
të mjedisit te i cili gjendet përçuesi. Induktivite- s, Ajo punë është shndërruar në energji magne-
ti është proporcional me permeabilitetin relativ tike në kalem.
magnetik të mjedisit të dhënë k. Pasi ndryshimet e rrymës gjatë kyçjes dhe ndër-
Njësia për induktivitetin në SI është henri henri, prerjes janë paraqitur me varësinë e përbërë (shi-
henri
(shenja H). Ndonjë përçues ka induktivitet prej henrinjë he fig. 3) realizimi rigoroz i relacionit të energjisë
henri, nëse kur do të jetë i kyçur në qarkun e rry- magnetike nuk është e thjeshtë, pra nekëtu do ta
mës me rrymë të ndryshueshme, gjatë ndryshimit japim atë relacion si të gatshme:
të forcës së rrymës prej një amperi për sekondë, te
skajet e përçuesit do të vet indukohet forca elektro- LI 2
Wm (6)
motore prej një volti. 2
Induktivitet i solenoidit
Induktivnosta me N mbështjellësa,
na solenoidot
solenoidot Energijata nana magnetnoto
magnetnoto pole
pole
Induktivnosta
prerje
na
tërthore S dhe
Induktivnosta na gjatësi l, është dhënë me re-
solenoidot Energjia e fushës
Energijata
Energijata magnetike Wm
na magnetnoto poletë qarkut të dhë-
lacionin: në është në proporcion të drejtë me induksionin e
tij L dhe katrorin e rrymës te qarku (I2).
N 2S
L Pr P0 (5) Gjatë ndërprerjes së qarkut, energjia magnetike
l shpenzohet për indukimin e f.e.m të vet induk-
r është permeabiliteti relativ magnetik i mjedisit sionit që shkakton rrjedhje të rrymës edhe një
të vendosur te solenoidi. periodë pas nëdrprejres.
Prej realcionit (5) shihet prej konstantes mag- Pasi induktiviteti i kalemëve me bërthama fero-
netike 0 shprehet me njësin H/m. magnetike është shumë e madhe, te qarku me elek
320
tromagnete, energji të fushës magnetike të atillë 4. Caktoni energjinë e fushës magnetike me

është shumë e madhe. N=250 mbështjellësa, nëse gjatësia e tij është 12
Me dendësi të energjisë magnetike (ngjashëm m, kurse prerja tërthore është në formë të katrorit
sikurse në elektrostatikë) nënkuptohet energji të me brinjë prej 6 cm, nëse nëpër arë rrjedh rrymë
njësi vëllimi prej fushës. prej 5 A.
Pyetje, detyra, aktivitete Zgjidhje
1. Si do të sqaroheni, pse gjatë ndërprerjes së sh- Është dhënë: Kërkohet: Wm=?
pejtë të ndonjë konsumuesi të rrymës, ndërmjet
N=250 l=0,12 m
ndërpresit dhe kyçjes del xixë?
a= 0,06 m I= 5 A
2. Telat te rezistorët mbështjellen në mënyrë bifilare (të
dy skajet etelit bashkohet dhe pasteaj së bashku mbësh- Së pari duhet të vcaktohet induktiviteti i soleno-
tjellen). A e dini pse eleminohet mbështjellja e atillë? idit. 2
N S
L P0
Shembull detyrë l
1. Nëse te paraqitja grafikr e forcës së rry- Kur do të futen vlerat numerike, fitohet
mës varësisht prej kohës është e atillë sikurse te 250 2 0,06 2
L 4S 10 7 23,6 !H
fig. 4a, kurse qarku nëpër të cilin rrjedh rrymë 0,12
është me induktivitet L=1 H, të vizatohet grafiku Energjia do të jetë
përkatës i forcës elektromotore të vet induksionit, LI 2 23,6 10 6 5 2
Wm 295 10 6 J
sikurse dhe të caktohet madhësia e tij. 2 2
I
10 A
Jepni domethënie këtyre koncepteve themelo-
re. Atje ku është nevoja përmend shembuj
-vetinduksiioni -ligji për vetinduktim
1s -forca elektromotore -induktiviteti
t
Fig. 4a i vet induktimit (firca -henri
elektromotore e vet -induktiviteti i
H s
indukuar) solenoidit
10 V
18.4. ZBATIMI I INDUKSIONIT

1s
t ELEKTROMAGNETIK
Fig. 4b
10 V Induksioni elektromagnetik ka zbatgim të
gjerë. Shpesh thuhet sе zbulimet e Fara-
Zgjidhje: deit në zhvillimin e civilizimit të sotshëm.
'I I 2 I1 I2
Hs L L L
't 't 't Gjeneratorët e rrymës alternative
Pasi është I2=10 A, kurse t edhe gjatë rritjes dhe zvo-
gëlimit të rrymës është 1 s, për forcën elektromotore të Këtu do të përmendim vetëm disa zbulime më të
vet indukuar fitohet sipas vlerës absolute madhësia e rëndësishme teknike të cilat bazohen në dukuri-
njëjtë prej 10 V (fig. 4b), por gjatë rritjes ajo është nega- në. Së pari, jeta e sotshme nuk është e mundshme
tive, kurse gjatë zvogëlimit rryma-pozitive, njëjtë sikur- pa gjenerimin r rrymës. Te centralet e sotshme
se rryma. Gjatë kohës kur rrjedh rryma nuk ndryshon
forca elektromotre e vet induksionit është zero.
321
shfrytëzohen gjenerator për rrymën alternative. R - faza

Principi i punës së një gjeneratori të atillë është M1
1
rrotullimi i kornizës së përçuesit (spirales) në
N
fushën magnetike, ku në realitet vjen në shprehje 220 V
dukuria e FEM ppër shkak të lëvizjes së përçu- 3 2 S - faza
esit në fushën magnetike. Ekpserimenti nga fig. S
M2
1, tregon se kur me dorë e rrotullojmë kornizën, T - faza

220 V
galvanometri i lidhur nëpërmjet furçave tregon
220 V
lëkundje të përhershme të rfrymës. Kuptohet te
0 - zero
gjeneratori rrotullimi fitohet nëpëmjet turbinave Fig. 2
dhe shpejtësinë këndore është më e madhe. Por,
në princip. eksperimenti e sqaron skemën e gje- Zvogëlimi i numrit të përçuesëve prej 6 në 4,
neratorit. bëhet, sikurse është paraqitur në figurën 2, që
skematikisht paraqitet me të ashtuquajturën lid-
hje ,,yllëz“ (fig .3)
R
S
0 R1
B A 0
R2 R3
CC D galvanometër
S
T
N
Fig. 3
fërça
Ndërmjet spiraleve të statorit gjendet rotori, që
zakonisht është elektromagnet, i furnizuar me
Fig. 1 burim të rrymës së përhershme, ashtu që luan ro-
lin e njëjtë sikurse të jetë atje i vendosur magnet
Edhe gjeneratorët trefazor gjithashtu bazohen në i përhershëm. (Për të kuptuar më mirë, te figura
principin e njëjtë. është vizatuar magnet i përhershëm).
Gjenerimi i rrymës trefazore është paraqitur në Gjatë rrotullimit të rotorit, çdo pol e elektromag-
figurën 2. Gjeneratori për rrymën trefazore për- netit së pari kalon pranë spirales së parë (1), pra
bëhet, njëjtë sikurse edhe gjeneratori i rrymës pas kalimit të kohës është e nevojshme të bëhet
monofazë prej statorit dhe rotorit. Statori ka tre 1/3 e rrotullimeve, kalon pranë të dytit (2), derisa
spirale boshtet e të cilëve janë vendosur nën kën- pas kohës prej 2/3 e kohës është e nevojjshme për
din prej 1200 njëra në lidhje me tjetrën. Nga njëri një rrotullim, kalon pranë spirales (3).
skaj prej çdonjërës spirale të statorit përcillet rry- Nëse koha që është e nevojshme të bëhet një rro-
ma deri te konsumatori, kurse skajet tjera janë të tullim është perioda Т, atëherë te çdo njëra spi-
lidhura ndërmjet veti në një përçues, të cilët za- raleve do të indukohet FEM me vonesë prej 1/3
konisht quhet përçues. Lidhja në përçuesin zero Т, në lidhje me spiralen paraprake (fig. 4). Fazat
mundëson numri i përçuesëve, të cilët gjatë bar- zakonisht shënohen me R, S dhe Т. Gjatë rrotulli-
tjes deri te konsumatori prej çdo spirale do të jetë mit të mëtutjeshëm të rotorit, kjo rregullisht për-
3x2=6, të sillet në 4. sëritet. Kjo do të thotë se tensioni i indukuar te
spiralet mund të paraqitet me grafikun që është
dhënë në fig. 4.
322
VR VS VT
V
A
B t ~ konsumtor
0 T T T
2
3 3
n1 mbështjellëse n2 mbështjellëse
C
Fig. 5
Fig. 4
Up np
Tensionet e fituara te të tre spiralet janë të
barabarta, vetën që në të njëjtën kohë nuk arrihen Us ns
rrymat maksimale, as vlerat zero. Ato tensione tge Pasi mundet të llogaritet se fuqia P të primarit Pp
rrjeti ynë i qytetit është 220 V. Tensioni ndërm- = IpUp është e barabrtë me fuqinë e sekundarit Ps
jet fazave, tensioni ndërmjet fazave domethënë, = IsUs (nëse eleminohen humbjet e energjisë), për
ndërmjet përçuesëve R dhe S, R ose, R dhe T ose transformatorët vlejnë
barazimet:
S dhe T është 380 V. Up np
Kjo do të thotë gjatë bashkimit të gje- ; U p Ip |Us Is
neratorit në lidhjen ,,yllë“ , mujnd të fitohen dy Us ns
lloje të tensioneve. Nëse rrjeti është i hapur kon-
sumuesit R1, R2 dhe R3 dhe kjo ashtu që R1= R2 =
R3 (ngarkesë simetrike, në atë rast nëpër të gjitha Up Is Ip ns
;
fazat R, S, dhe Т do të rrjedh e njëjta rrymë dhe Us Ip Is np
nëpër të njëjtin përçues dhe përçuesi zero nuk do
të rrjedh nuk do të rrjedh rrymë. Nëse numri i mbështjellësve te primari është më i vo-
gël se numri i mbështjellësve te sekundari, tensioni
Transformatorët
te primari transformohet në tension më të lartë (nр
Transformatori njëjtë punon në principin e induk- < ns dhe Up < Us), por atëherë intensiteti i rrymës te
sionit elektromagnetik. Ai përbëhet prej dy qarqe- primari është më i fortë se rryma te sekundari Ip > Is.
ve-primare (hyrëse) që është e lidhur me burimin E mundshme është edhe anasjelltas, me transfor-
e rrymës dhe sekundare (dalëse), që është e lidhur matorin tensioni të zvogëlohet, kurse intensiteti i
me konsumatorin. Qarku primar dhe sekundar rrymës të zmadhohet. Kjo ndodh te transforma-
janë mbështjell në bërthamën e përbashkët të heku- torët me np > ns .
rit (shiko fig. 2). Kur qarku primar do të kyçet në Ekzistojnë edhe shumë instrumente tjera në tek-
burimin e tensionit alternativ, nëpër rrymën me nikë ku dukuria e shfrytëzuar induksioni elektro-
ndryshim sinusoide të madhësisë.Për shkak të ka- magnetik: instrumentet matëse, gjatë transmetimit
rakterit të ndrfyshueshëm të rrymës te bërthama të valëve elektromagnetike (radio dhe TV-valëve),
krijohet fushë magnetike e ndryshueshme. Kjo fushë njehsorëve për energjinë elektrike, furrat indukuese,
e ndryshueshme magnetike është shkak për indu- induktorë, trenat elektrik dhe shumë, shumë të tjerë.
kimin e tensionit të indukuar alternativ te qarku
sekundar (fig. 5). Raporti ndërmjet tensionit të qar- Jepni domethënien e këtyre koncepteve themelore
kut primar Up dhe tensionit të qarkut sekundar Us të -gjenerator për rrymën -rrymat trefazore
mbështjellësve është i barabartë me raportin ndërmjet alternative -motor trefazor
numrit të mbvështjellësve np të spirales primare dhe -transformatori
numrit të mbështjellësve tëë spirales sekundare ns:
323
19. Radiovalët
19.1. i takon radiovalëve. Te fig. 2 është dhënë pa-

19.1. PËR
19.1. ZA NATYRËN E NA
PRIRODATA
ZA PRIRODATA
PRIRODATA NA
19.1. ZA
RADIOVALËVE
RADIOBRANOVITENA raqitja orientuese e diapazonit të radiovalëve.
RADIOBRANOVITE
RADIOBRANOVITE
Koncepti
Poim për spektin
za spektar e valëve elektromag-
na elektromagnetni
Poim za spektar na sielektromagnetni O~0,01nm
netike.
Poim za Radiovalët
branovi. spektar pjesë
kakoe del
atij spektri
na elektromagnetni
Radiobranovi od toj reazatimi gama
branovi. Radiobranovi kako del od toj
branovi.
spektar Radiobranovi kako del od toj
spektar O~1nm rezatimi rentgen
Valët elektromagnetikejanë
spektar
Elektromagnetnite valët të cilat çdo
branovi
iElektromagnetnite
ditë Elektromagnetnite branovi
hasim. Dritën që e shohim është vetëm një O~100 nm rezatimi ultravioletë
branovi .
pjesë e vogël nga diapazoni i gjërë..i valëve elek- drita
tromagnetike.
Kur dëgjojmë radio, shohim televizion, e O~0,01 mm rezatimi infra të kuqe
ngrohim ushqimin me furrë mikrovaleore ose
flasim në telefon mobil na i shfrytëzojmë valët
elektromagnetike. Ndoshta duket e çuditshme, O~1 cm
ultra të shkurtëra te-
por edhe kur në dimër gjendemi direkt pranë ko- levizive dhe radiovalë
ftorit për t‘u ngrohr po ashtu shfrytëzojmë valë dhe mikrovalë
elektromagnetike. O~100 cm
Cili është dallimi ndërmjet të gjithë këtyre va-
lëve?
Dallimi ndërmjet llojeve të ndryshme të valëve O~100 m radiovalë
ka të bëjme gjatësinë valore tëtyre. Gjatësia valo-
re e rrezatimit elektromagnetik ndryshonshumë,
nga madhësitë afërsisht të barabarta me lartësitë
O~3000 m
e maleve, dhe deri në madhësitë të barabarta me
dimensionet e bërthamës së atomit sikurse ësh-
të gjatësia valore e rrezatimit gama. Në figurën 1 Fig. 1
Radiobranovite
Radiobranovite
është dhënë paraqitja vizuele e diapazonit të rre- Radiobranovite
Radiovalët janë valë elektromagnetike me
zatimit të valëve elektromagnetike dhe gjatësitë gjatësi valore më të gjata. Gjatësia e tyre valore
valore të tyre përkatëse. është ndërmjet 3 km dhe 30 cm. (fig. 2)
Nëse vala ka gjatësi valore të caktuar asaj i për-
gjigjet frekuenca f e caktuar me:
v
f (1)
O
ku v është shpejtësia e përhapjes së valëve në një
mjedis të caktuar. Për vakumin ky barazim është
c Fig. 2. Diapazoni i radiovalëve
f (2)
O
Numër i madh i objekteve që na rrethojnë i
ku shpejtësia e të cilit do lloj rrezatimi elektro-
shfrytëzojnë radiovalët (fig. 3).
magnetik është e barabart me shpejtësinë e dritës
Objektet në gjithësi, planetet dhe kometet,
c.
mjegullirat gjigante prej gazit dhe pluhuri, yjet
Sikurse mund të shihet një pjesë e diapa-
dhe galaktika emetojnë valë elektromagnetike
zonit të spektrit të rrezatimit elektromagnetik
324
19. Radiovalët
me gjatësi valore të ndryshme. Disa prej tyre Këto valë përveç te furra mikrovalore
kanë kanë gjatësi valore me kilometra. shfrytëzohen edhe te radari (fig. 6)
Fig. 5. Zona mikrovale

Fig.3. Radio, televizioni dhe telefonat celular janë
instrumente ku i shfrytëzojmë radiovalët
Këto objekte të gjithësisë hulumtohen me

radioteleskop astronomik. Pasi gjatësia valore e
këtyre valëve është shumë e madhe radiotelesko-
pet paraqesin pasqyra metalike të mëdhaja me di-
Fig. 6. majtas - Furra mikrovale; djathtas-antena
ametë të rendit të madh të dhjetë metrave, që i re-
radare
flektojnë radiovalët në fokusin e teleskopit të atillë.
Radari krijon figurë nëpërmjet pasqyri-
Që të fitohet pasqyrë më e qartë, shpesh
shfrytëzohen kombinim prej disa pasqyrave re- mit të mikrovalës nga një objekt.
flektuese. Ato së bashku funksionojnë si një sipër- Mikrovalët janë të përshtatshëm për bar-
faqe syprina e së cilës është e barabartë me shu- tjen e informatave nga një vend në tjetrin (biseda
mën e të gjithave (fig. 4). telefonike, të dhënat kompjuterike et.) meqenëse
Shumë objekte astronomike emetojnë nuk e humbin energjinë në mjegulë, borë, rretë.
radiovalë, por atë fakt astrofizikanët e kanë zbu- Për këtë arsye ato shfrytëzohen për fotografmin e
luar në vitin 1932, prej të cilës kohë edhe filloj të Tokës nga sateliti.
zhvillohet radioastronomia. Radioastronomia ka
përparësi sepse në huëumtimet e saj nuk ndikoj-
në kushtet kohore.
Fig. 7
Te fotografia prej fig. 7 janë dhnë: maj-

tas lumi Amazon (Brazil) e fituar me valë me  =
Fig.4. Majtas shumë antena; djathtas është radio
observatroria në Meksikën e Re VLA ( Very Large 20 cm prej sateliti dhe fotografia e radarit te disa
Array) e cila përbëhet prej 27 antenave të vendosura male në afërsi të Salt Leik Siti Леик Сити (djath-
sikurse në figurë me dimensione 36 km çdo krah. Në tas) e fituar prej Space Shutle .
realitet VLA është interferometër Do të përmendim, gjithashtu, se në vitet
gjashtëdhjeta të shekujllit të kaluar, u zbulua rre-
Te pjesa e radiovalëve bën pjesë edhe zatimi mikroval që ekziston në tërë kosmosin si
mikrovalët. fon kosmik. Për astrofizikanët ajo ishte domethë-
Mikrovalët kanë gjatësi valore prej ren- nie e madhe . Për vërtetimin e teorisë së njohur
dit të madh centimetra (fig. 5). Big Beng për parafillimin e gjithësisë.
325
19. Radiovalët
19.2. SPEKTRI I RADIOVALËVE
Dadiovalët, edhe pse vetëm një pjesë e vogël prej spektrit të rrezatimit elektromagnetik gjithashtu nda-
hen në zona të vogla. Te tabela më poshtë janë dhnë zonat të radiovalëve so të shfrytëzuara
Zona valore në hapësirë të frekuencave prej 3 Hz deri 300 GHz
Shkurtesa
anglisht
Gjatësia
Emri Frekuenca Zbatimi teknik
(emri) valore
ELF
(Extremely 3 Hz - 30 Hz 10 Mm komunikimi me nëndetëse
Low -100 Mm
Frequency)
30 Hz - 300 Hz 1 Mm -10 komunikimi me nëndetëse
SLF (Super
Low Mm
Frequency) 100 km - radio, orë radike,
300 Hz -3 kHz
ULF (Ultra 1 Mm
Low
Frequency) 3 kHz - 30 kHz 10 km - radio navigacioni
VLF (Very valët mirimijatrike 100 km
Low
Frequency) valtë e gjata (DV), 30kHz- 1 km - radio
valët me kilometra 300kHz 10 km
LF (Low
Frequency) valët e mesme (SV), 300 kHz - 100 m - radio
MF (Me- 3 MHz
dium valët hektometrike
1 km radio, tevizioni, radari
Frequency)
HF (High valët e shkurtëra 3 MHz - 10 m - televizioni, telefoni lëvizës
Frequency) (KV), 30 MHz 100 m (p.sh,. GSM), furrat mikro-
VHF (Very vale,
High valët dekametrike
Frequency) 30 MHz- 1m- rrjetat kompjuterike pa tel
valët ultra të 300 MHz 10 m (p.sh.,WI-Fi)
UHF (Ultra
shkurtëra(VUSH),
High
Frequency) 1 dm - radar, lidhje të orientuara,
valët metrike 300 MHz -
SHF (Super mikrovalët,
10 dm
3 GHz
High valët decimetrike
Frequency) 3 GHz - 1 cm - televizioni satelit
EHF valët centimetrike 30 GHz 10 cm
(Extremely
High valët milimetrike 30 GHz - 1 mm - lidhje të orientuara
Frequency) 300 GHz 10 mm
Marrun prej „http://hr.wikipedia.org/wiki/Radio valovi“
326
19. Radiovalët
Sqaro këto koncepte: vakumit dhe më vonë, Li DE Forest e mendoi tri-

-valët elektromagnetike odën. Zhvillimi i kësaj disipline teknike deri më
ditën e sotshme është intenzive dhe është kusht kry-
-mikrovalët esor pre përparimit të fizikës të gjysmëpërçuesëve
dhe mikroelektronika.
Radioteknika bazohet në prodhimin, emetimin
1.Njehso frekuencat e radiovalëve më të gjata (fig. dhe pranimin e radiovalëve. Është e domosdoshme
2). studimi edhe i kushteve dhe nënyrën e përhapjes së
2.A mundet të thuhet se radiovalët janë valë dri- radiovalëve.
te?
3.Cilat janë përparësitë e radiofizikës në lidhje me Emërat e zbuluesit Popov dhe Markov janë të
astrofizikën optike? lidhur me zbatimin e parë të sukseshëm të valëve
4. Kërkoni në bibliotekë literaturë për atë se si elektromagnetike për bartjen e informatave. Kontri-
janë opservatoriumet astronomike ekzistojnë dhe but të madh e të rëndësishëm ka dhënë edhe shkan-
zgjeroni njohuritë tuaja për zbatimin e llojeve të cëtari Nikolla Tesla.
ndryshme të rrezatimit elektromagnetike në as-
tronimi. Për mbajtjen e radiovalëve është e domos-
doshme ekzistimi i dhënësit dhe pranuesit. Dhënësi
përbëhet prej instrmenteve që prodhojnë oscilime
19.3. RADIOTRANSMISIONI elektromagnetike sinuse (oscilator), modulator,
përforcues dhe antenë dhënëse. Antena paraqet
Prej studios televizive shkojnë për së gjalli dhe përçues metalik që është kyçur për përforcuesin te i
njëkohësisht mund të shihen shikuesit prej cili ngacmohen oscilimet elektrike me fuqi të mad-
gjithë Tokës. Sot nuk mundet tani më të men- he ku ndodhin oscilime elektromagnetikeqë shpër-
dohet pa telekonikimet e nivelit të zhvillimt të dahen në hapësirë në formë të valëve elektromagne-
sotshëm, radio, televizioni, transmetimi sateli- tike (radio).
tor të informartave,ineneti, telefonat mobil pra Pranuesi i këtyre valëve, gjithashtu, duhet të
edhe SGP (sistemi global pozicionues). kenë antenë, përforcues, demulator dhe shndërrues
Zhvillimi i telekomunikimit siguron afri- (altoparlant).
min e njeriut me njeri, zmadhimi i informatave
për ngjarjet në botë, dispozicioni i literaturës Oscilimet elektromagnetike të emetuara te
botërore nëpërmjetinternetit në shtëpitë tuaja. antena pranuese indukojnë oscilime elektrike me
Telekomunikimet janë ato që gradualisht e shn- frekuencë të lartë me fuqi shumë të vogë.. Kështu,
dërrojnë botën në një ,,fshat global“. oscilimet e dobëta pastaj me ndihmën e përforcue-
Telekomunikimet, në përgjithësi, paraqesin për- sit përforcohen, ashtu që fuqia etyre pas demulaci-
cjelljen e informatave (fotografi ose zërin) në lar- onit të kryer është mjaft e madhe të shkakton efekt
gësi nëpërmjet telit ose nëpërmjet rrugës pa tel te shndërruesi (për shembull, të lëviz membranën e
(me ndihmën e valëve elejtromagnetike). altoparlantit).
Te mjedisi homogjen valët elektromagnetike sh-
përdahen drejtvizorisht. Largësia deri te cila mund
Elementet e radioteknikës
të arrijnë për shkak të mëshehtësisë së Tokës është
relativisht e vogël (dhjetë kilometra).
Shfrytëzimi i radiovalëve për përcjelljen e infor-
Megjitatë, qysh me eksperimentet e para të Mar-
matave nëpërmjet rrgës pa tej ka filluar në fillim
konit, të emetuara në Evropë, janë pranuar edhe në
të shekullit XX, pasi Flemingu e mendoi diodën e Amerikën Verore.
327
19. Radiovalët
Bartës
shtresa e Signjal
valët e Epltonit Moduluar
reflektuara
220 km shtresa e
120 km Hevisajdit
valët direkte
Fig. 1. Reflektimi i radiovalëve prej jonosferës.

Fig. 2. Modulimi në amplitudë: vala bartëse signjali
dhe vala e moduluar. Signjali është një ton i valës së zërit
Sqarimi ka arritur diçka më vonë prej Hevi-
sajd, që e sqaroi pranimin nëpërmjet refleksionit Ky problem është zgjidhur ashtu që, lëkundjet
të valëve elektromagnetike nga Toka prej shtre- me frekuencë të lartë (me madhësi 1 000 000 Hz)
save të sipërme të jonizuara të atmosferës (fig. shfrytëzohen si valë bartëse, ndërsa këto futen lë-
1).Më vonë Epëltoni tregoi se ekzistojnë më tepër kundjet me frekuencë të zërit (sinjalit). Ky proces
kësisoj shtresa jonizuese të atmosferës, që ekrijoj- është i modulacija
njohur si modulim dhe ngjanë në pjesën e
në jonosferën në lartësi nga 60 deri 300 kilomet- radiodhënësit,
radiopredavatelot i cili quhet modulator.Me kët rast
ra. Jonizimi i këtyr shtresave ajrore krijohet nga përfitohen lëkundje me frekuencë të lartë të mo-
rrezatimi kozmik dhe rrezet e Diellit. Duke falen- deluara, amplituda e të cilës gjatë kohës ndërro-
deruar pasqyrimit të radiovalëve nga këto shtresa het në mënyrë sinkrone me ndryshimet e sinjalit
është mundësuar përhapja dhe pranimi i tyre në të zërit (fig. 2). Pas përforcimit, sinjali i modeluar
lartësi disa mijëra kilometra nga emetuesi. me frekuencë të lartë përcillet
predavatelskata antenanë antenën dhë-
nëse, cila rrezaton valë elektromagnetike të mo-
Radioja. Modullimi dhe demodulimi duluara. priemni~kata antena
Radio. Modulacija i demodulacija
Në antenën pranuese këto radiovalë me ndi-
Zona frekuenciale e zërit është nga rreth 20 deri hmën e qarkut rezonant kapen (pranohen) dhe në
rreth 20 000 Hz. Për bartjen e informatave të zërit këtë rast të rezonacës indukohet forcë elektromo-
në largësi të mëdha është i nevojshëm shndërrimi tore maksimale. Kështu do të rrjedh rramë e cila
i zërit, i cili paraqet lëkundje mekanike, në lëkun- ka të njëjtën formë (amplitudë dhe frekuencë) si
dje elektrike dhe madje në valë elektromagnetike. edhe vala e moduluar (fig. 2). Meqenëse rryma
Në mikrofon lëkundjet e zërit shndërrohen në lë- ka frekunecë të lartë, ajo nuk mund të ngacmoj
kundje elektrike sinkrone të rrymës. Sinjali i zërit lëkundje në membranën e altoparlantit ose dëg-
shndërrohet në sinjal elektrik. e këtërast fitohen jueseve, prandaj është e nevojshme komponenta
lëkundje elektrike, të cilët do të mundet të përha- e zërit (sinjali) që është futur (moduluar) në valën
pen në largësi në formë të valëve elektromagneti- bartëse të ndahet, dhe vetëm sinjali të lëshohet
ke. Por, valët elektromagnetike me këso frekuen- nëpër altoparlantin për ta lëvizur membranën.
ca të ulta nuk janë të përshtatshme për mbajtjen Procesi i shkëputjes së sinjalit të zërit nga vala
demodulacija
e radiolidhjeve. bartëse është i njohur si demodulim, i cili mund
të arrihet menjë diodë drejtuese gjysmëpërçuese
ose vakum diodë (fig. 4). Në këtë mënyrë nëpër
328
19. Radiovalët
PRANUESI
mikrofon DHËNËS
antena antena pranuese

dhënëse
modulator përforcues përforcues demodulator
oscilator
Fig. 3. Bartja e zërit në largësi. Principi i radios.
dëgjueset vjen vetëm komponenta njëkahëshe të këtilla në hapësirëme frekuenca të ndryshme

(oscilime elektrike vetëm në një kahe). bartëse,atëherë si do të ndahet ajo që dëshirojmë
ta pranojmë? Shkëputja e këtillë bëhet me rre-
gullim të marësit (pranuesit), në gjatësi valore
të caktuar. Rregullimi arrihet në atëmënyrë që
sinjali nga antena bartet në qarkun lëkundës të
marrësit (fig. 5).
Fig. 4. Demodulator me diodë gjysmëpërçuese L

Komponenta me frekuencë të lartë amortizohet C
me ndihmën e induktivitetit që ekanë dëgjueset
(Kujtohu se rezistenca induktive është proporci-
onale me frekuencën dhe induktivitetin RL=L),-
prandajpër induktivitet më të madh dhefrekuencë
të lartë, vala bartëse amortizohet. Në këtë mënyrë Fig. 5. Selektimi i frekuencës së dëshiruar. Nëse dëshi-
roni ta dëgjoni progamin e parë të radios së Maqedo-
kalon vetëm komponenta e deoduluar me freku-
nisë duhet ta rregulloni marrësin në 820 kHz
encë të ulët. Membrana e altoparlantit fillon të lë-
kundet me atë frekuencë dhe prodhon zërin.Zëri
kështu i pranuear duket krejtësisht i thjeshtë, por Qarkulëkundës është i përbërë prej bobinës me
mund të ekziston vetëm kur fuqia e sinjalit të ci- induktivitet (L) dhe kondenzator me kapacitet të
lën e pranon antena është mjaft e madhe dhe kur ndryshueshëm (C). Kështu frekuenca vetiake e
kziston vetëm një brim i lëkundjeve elektromag- qarkut është:
netike. Nëse njëkohësisht ekzistojnë shumë valë
329
19. Radiovalët
stori R. Rryma që rrjedh nëpër rezistorin ndër-

1 rohet në ritmin e rrymës që sjellet në hyrjen e
f (1) përforcuesisit me tranzistor, por është disa herë
2S LC
e përforcuar. Kështu e përforcuar ajo madje de-
Duke ndryshuar kapacitetin C (barazimi 1) rre-
modulohet (diodën dhe elementin induktiv të
gullohet frekuenca vetiake e lëkundësit të bara-
dëgjuesve). Lëvizja e membranës së altoparlantit
zohet me frekuencën e radiovalëve, që do të thotë
)ose dëgjueseve) shkakton vetëm komponentë të
arrihet rezonancë, prandaj në këtë rast tensioni i
demoduluar e cila ndërrohet në ritmin e frekuen-
indukuar është maksimal. Për këtë arsye rryma
cës së zërit.
me frekuencë të lartë do të bëhet më e madhe.
Njëkohësisht, përtëgjitha frekuencat tjera që ar-
rijnë te antena marrëse tensioni i ndukuar do të
jetë ivogël dhe ato nuk do të shkaktojnë lëkundje
1. Si do ta shpjegoni dukurinë në vendet ku nuk
të membranës dhe nuk do të dëgjohen.
dëgjohen radiovalët e shkurtëra?
Përforcuesi
2. Pse nuk dëgjohet, ose pak dëgjohet, radioja në
tunel?
Intesiteti i rrymës pasi është bërë demodulimi
shpesh herë është i dobët dhe nuk mundtë lëviz
3. Si duhet të ndryshohet kapaciteti i kondenzato-
membranën e altoparlantit, prandaj është e ne-
rit te qarku pranues, nëse dëshirojmë të dëgjojmë
vosjhme që sinjali të përforcohet. Përforcimi, më
radiostacion me gjatësi valore të mëdha?
parë, është bërëme llamba elektronike, ndërsa
sot edhe me tranzistorët. Një përforcues i tillë i
4. Si e shpjegoni reflektimin e e radiovalëve nga
thjeshtë i fuqisë me MOSFET tranzistor që gjen-
joosfera?
det në ndërlidhjen e një radiomarrësi ështëdhënë
nëskemën e fig. 6.
5. Gjeni cila është frekuenca e radiostacionit lokal
më të afërt. Kyçeniradioon tuaj.
antena Tr
K 6. Organizoni një vizitë të ndonjë radiostacioni
B
L R në afërsi të shkollës tuaj.
E
C 7. Në historinë e radiotransmisionit rol të madh
ka pasur edhe Nikolla Tesla. Kërkoni në biblio-
tekë libra, ose në internet veb faqe përkatse dhe
demulator
lexoni gjerësisht për eksperimentet e tij për radi-
qarku u përforcues
ovalë.
rezonancës
Fig. 6. Përforcues me ndërlidhje të radiomarrësit
Sqaroni këto koncepte
Vala e selektuar e moduluar sillet në hyr-
je të një përforcuesi me tranzistor ndërmjet -dhënës -përforcues
emetuesit dhe bazës. Dalja i këtij përforcuesi -pranues -modulator
merret ndërmjet emetuesit, i cili është i për- -demodulator
bashkëtedhe për hyrjen edhe për daljen, dhe ko-
lektorit si rrymë e përforcuar në skajet e një rezi-
330
19. Radiovalët
19. 4. KUPTIMI PËR TRANSMETIMET TE- hmën e valëve në zonën ultra të shkurtër. Valët
LEVIZIVE. TELEFONI CELULAR e atilla përhapen drejtëvizorisht.Prandaj është e
Për tu realizuar transmetimi televiziv, njëjtë si- mundshme të vendosen antena televizive, të cilat
kurse edhe te transmetimet e radios, duhet të do t‘i pranojnë dhe bartin në largësi të mëdhaja.
ekzistoj dhënës dhe pranues televiziv . Te dhës- Në vendin tonë ka shumë antena relejne të atil-
nësi sigurohet fitimi i valës elektromagnetike i cili la, prej ku mund të pranohen signale prej shumë
e bart informatën për fotografinë e inçizuar dhe pranuesëve televiziv. Risiverot (pranuesi) prej
zërin që e përcjell. TV aparatit e mbledh prej antenës valën elek-
Fotografia mund të transmetohet pasi që parap- tromagnetike. Signali që e bart fotografinë nda-
rakisht fytyra optike do të shndërrohet në shënim het prej valës bartëse dhe shndërrohet në rrym
elektrik, kurse këtë e mundësojnë shndërruesit të ndryshueshme (vetëm në signal). Kjo rrymë
elektro-optik ose kamerat televizive. pastej përcillet deri te pjesa prej gypit katodik që
Principi i transmetimit të fotografisë në largësi e kontrollon intensitetin e rrymës së tufës elek-
është ientik me transmetimin e zërit. Te televizi- tronike te gypi katodik televiziv. Është bërë ashtu
oni ekziston nevoja prej transmetimit të njëkohë- që tufa televizive njëkohësisht kalon mbi ekranin
sishëm të zërit dhe fotografisë. Kjo arrihet me atë televiziv njëkohësisht sikurse atë që e bënte tufa
që fotografia futet te vala bartëse si modulim am- elektronike te kamera. Ajo fotografinë që ka qenë
plitudë modulimi (AM). Kurse zëri futet si freku- e inçizuar iemetuar reprodukohet besnikëriht.
encë modulimi (FM). Te figura 1 është paraqitur
skema e AM dhe FM. Telefoni celular
Telefoni celular nuk asgjë tjetër përveç radio në

minijatur e softicikuar dykahëshe. Principi i tele-
fonit celular qëndron në atë që tërësia teritorija-
le (për shembull shteti) ndahet në qeliza (cells),
AM-modulimi i amplitudës pra prej atje dhe meri po-
pullor për telefonat celu-
lar CLD (cell phones). Për
këtë qëllim zona ndahet në
qeliza me formë të gjash-
FM-modulimi i frekuencës tëkëndëshave të rregullt
me syprinë prej afërsisht
Fig. 1. Modulimi i amplitudës dhe frekuencës 26 kilometër katror (fig.
2). Çdo qelizë ka stacionin Fig. 2. Tre qeliza me
Njëra prej pjesëve themelore të dhënësit është ka- bazik që përbëhet prej ku- një kullë antene
mera televizive, me ndihmën e të clës fotografia së antenës (fig. 3) dhe ndërtesë të vogël në të cilën
shndërrohet në signal elektrik. është vendosur pajisja elektronike.
Signali që fitohet prej kamerës futet (modulohet) Në një qytet të madh mjund të ketë edhe qndra
në valën bartëse - UHF (frekuenca ultra e lartë) kjlla antenash. Të gjiha qelizat janë në komuni-
dhe si e atillë emitohet në hapësirën prej dhënësit kim me zyrën qendrore të provajderëve.
televiziv. Prej antenës dhënëse rrezatohen valët Thirrja juaj prej telefonit celujlar shfrytëzon
elektromagnetike të cilat e bartin informatën për frekuencë bartëse të zgjedhur të përshtatshme
fotografi në të gjitha drejtimet. правци. Transme- dhe atë e pranon antena më e afërt në rrethinë e
timi televiziv është i mundshëm vetëm me ndi- qelizës të cilën gjendeni.
331
19. Radiovalët
Elektronika, ngjashëm sikurse te radio stacionet, Pasi Toka është top, kurse valët elektromagneti-
e përforcojnë signalin dhe e dërgojnë përreth. ke përhapen drejtëvizorisht, atëherë pyeteni se
Pastaj e kërkon bazën dhe e locon telefonin që si prej një hemisfere do të bartet deri te tjetra pa
e kërkoni . rrugë teli.
Indian
Pacifiku
Atlantik
Fig. 4. Komunikimi satelitor

Zgjidhja e problemit të këtillë është gjetur me
zbatimin e satelitëve telekomunikues (geostacio-
nues). Kështu, problemi i mbulimit të tërë Tokës
me disponim të pranuesit elektromagnetik të in-
Fig. 3. Kulla e antenës për telefoninë celulare formatave zgjiodhet me të paktën 3 satelita të cilët
janë në komunikim reciprok. Ato e bartin infor-
Njëkohësisht, antena më e afërt e regjistron apa- matën njëri në tjetrin dhe e distribuojnë çdonjëri
ratin e telefonit të bashkëbiseduesit që e kërkoni. në cakun hapësinor të vetin në sipërfaqen tokëso-
Automatikisht zgjidhet frekuenca e përshtatshme re (fig. 4). Zbatimi i valëve elektromagnetike në
dhe e lirë dhe thirrja vendoset. Tani telefoni ce- raofizikën e sotshme është shumë e madhe. Do t‘i
lular pnon punon sikurse radio dykahësh: një- përmendim vetëm edhe disa radiolokacione, me
kohësisht punon edhe si pranues edhe si dhënës. ndihmën e të cilave në të cilët përcaktohet vendi i
Për dallim prej voki-toki, ose radiostacionet e ndonjë objeklti. Instrumenti themelor për radio-
zakonshme, ku për të dy kahet shfrytëzohet ve- lokacionin është radari. Kosmonautika e sotshme
tëm një frekuencë e njëjtë, telefonët celular një- nuk mund të mendohet pa radionavigimin, me
kohësisht shfrytëzojnë dy frekuenca: njëra për të menaxhim automatike me flutaraket kosmike,
folur kurse tjetra për të dëgjuar, që do të thotë se kurse pjesa më e madhe e teknikës shfrytëzon ra-
të dy konsumuesit mujnd të flasin në të njëjtën dioautomatikë, ku menaxhohet me instrumente
kohë. Te tabela më poshtë është bërë krahasimi të caktuara teknike nëpërmjet signaleve radiome-
në mundësinë për shfrytëzimin e kanaleve të naxhuese.
ndryshme frekuentuese dhe caku te radio instru- Jepni domethënien e këtyre koncepteve themelore
mentet e përmendura. -tlevizioni -pranuesi televiziv
-dhënësi - telefoni celular
Toki-voki Radiosta- Mobili televiziv - sateliti telekomunikues
cioni
Numri i
-frekuenca moduluese
kanaleve 1 <40 1664
1,5 km 8 km çdokundi ku 1.Signali bartës te televizioni është me frekuencë shu-
Caku
(0,25W) (5W) ka qeliza më të lartë, a mund të përgjigjeni pse kjo është kështu?
2.Përmend disa stacione releje në Maqedoni. Pse janë
vendosur në maja të larta?
332
19. Radiovalët
19.5. MIKROVALËT. ZBATIMI Çdonjëra prej zonave ka zbatim tëvetin të veçant.

Zbatimi kryesor i mokrovalëve është te furrat
Mikrovalët janë pjesë e spektrit të valëve elektro- mikrovale, telefoni celular, satelitë komunikues
magnetike, si edhe pjesë e radio-spektrit, por,, me dhe radarët. Te figura 1 është dhënë fotografia e
siguri, shpesh flitet në veçanti për ato.Ndonjëherë një antene me cakt të largët të radarit që ka afër-
quhen valë radari. Zona e spektrit të mikrovalë- sisht 40 metro në diametër.
ve përfshin gjatësi valore prej 1 mm deri 30 cm, Furra mikrovale
përkatësisht frekuenca prej 1 GHz deri 300 GHz. Mikrovalët janë valë të atilla të cilat janë të përsh-
Zbatimi praktik i mikrovalëve ka filluar në she- tatshme të hyjnë te ushqimi dhe ta ngrohin, por
kullin e kaluar ( viti 1931). Te tabela që vijon janë gjithashtu të mos i ndryshon përbërejn kimike.
dhënë zonat dhe emrat e pjesëve të mikrovalëve Në çka është mëshehtësia e këtij zbatimi? Mësheh-
tësia qëndron në sjelljen e molekulave në ujë të
fushës elektromagnetike të mikrovalës. Mund
të thuhet se mikrovalët i shndërrojnë molekulat
Emri Frekuenca e ujit prej ushqimit dhe pijeve në trup efikas të
L -zona 1 deri 2 GHz ngrohët. E dim se molekuli i ujit përbëhet prej një
S -zona 2 deri 4 GHz atomi të oksigjenit dhe dy atomeve të hidrogjenit
C -zona 4 deri 8 GHz (shiko figurën 2)
X -zona 8 deri 12 GHz
Kn -zona 12 deri 18 GHz
K -zona 18 deri 26.5 GHz O
Ка-zona 26.5 deri 40 GHz
О -zona 30 deri 50 GHz
U -zona 40 deri 60 GHz
H H
V- zona 50 deri 75 GHz
E -zona 60 deri 90 GHz
W -zona 75 deri 110 GHz
F -zona 90 deri 140 GHz
D - zona 110 deri 170 GHz
Fig. 2
Ndërtimi i molekulave nuk është simetrik. Për

shkak të moleklës si tërësi sillet sikurse dipol. Në
njërën anë mbizotëron mbushja pozitive, kurse te
tjera mbushja negative. (Te figura 2 është paraqi-
tur larë-poshtë). Sjellja e dipolit te fusha elektrike
është e atillë që në të vepron forcë e bashkuar dhe
ai tenton të orientohet nga fisha (fig.3).
Te figura 4 është paraqitur mikrovala me gjatë-
si valore prej 12,2 cm. Molekula e ujit tenton të
orientohet njëjtë sikurse fusha elektrike e cila në
të sikurse dipoli të vepron me bashkin e forcës.
Rrotullimit i kundërshton mjedisi
Fig. 1
333
19. Radiovalët
me fërkim, pra për këtë shkak ajo vonohet në (frekuenca më e vogël se 1 GHz) në të cilën krijo-
olientimin, por për shkak të fërkimit zmadhohet hen shumë rrotullim i ngadalshëm të mollekulës,
temperatura në atë vend. Molekulat në të njëjtën ashtu që edhe gjatë kësaj nujk vjen deri te nxemja.
kohë likdhen për shkak të tërheqjes të mbshjeve Moleklat rrotullohen, por poashtu ajo nuk ndo-
të ndryshme të dipolëve. Te molekula skaji me dh zmadhimi i temperaturës. Është[ e domols-
oksigjenin është negativ dhe ai lidhet me skajin doshme gjatë rrotullimit, ose lëkundjes të ekzis-
ku gjenden atomet e hidrogjenit. Gjatë tempera- ton, përkatësisht rrotullimi të bëhet në mes që
turës së dhomës është e nevojshme shumë energji kundërshton lëvizjen, kurse ato janë lëngjet dhe
e mikrovalëve trupat e ngurtë.

E

E
Fig.3. Molekulat e ujit janë të orientura pa rend. Në kushtet kur do të gjenden

në fushën elektrike ato orientohen. Ato e përcjellin edhe ndryshimin e kahjes
së fushës
.
lëkundjet e B
}
lëkundjet e }
E
kahja e
përhapjes
Fig. 5. Furra mikrovale
Fig. 4
Ky rezonim i të dy mundësive të përfundojmë cili
për të shkatëruar e ashtuquajtura lidhja hidrogje- është përincipi i punës së furrës mikrovale.
nike dhe të shkakton rrotullim të molekulës. Por Megjithatë, mikrovalët janë valë elektromagneti-
pas rritjes së temperaturës ndarja dhe shkaktimit ke të cilat janë të afta të depërtojnë te produkti i
i rrotullimit kërko akoma më pak energji (dhe sh- dhënë ushqimor dhe ta nxejnë, por gjithashtu të
kakton humbje më të vogël të energjisë së mikro- mos ndryshon përbërjen kimike.
valëve të cilat kalojnë nëpër ujë). Nk mundet çdo Për ta kuptuar më mirë, të kthehemi te figu-
fushë elektromagnetike e ndryshueshme ta nxeh ra 4. Ajo është valë elektromagnetike e cila në
molekulën e ujit. Kështu, nëse fusha është me gja- ajër lëviz me shpejtësi të dritës dhe një lëkun-
tësi valtre më të vogël se 0,3 mm (ose frekuencë dje të fushës elektrike, por njkohësisht edhe të
më të madhe se 1000 GHz), atëherë ndryshimet fushës magnetike e bën largësinë prej 12,3 cm.
e kahjes së fushës bëhen aq të shpejta që mole- Në ndonjë medis tjetër, për shembull mikro-
kula e uit nuk mnd të përcillet. Gjithashtu, as vala le të hyn në domaten që zien në fure va-
fusha me gjatësi valore më e madhe seд 30 cm lës, domethënë nuk do të ndryshon as perioda
334
19. Radiovalët
e lëkundjes, por do të shkurtohet gjatësia valore, Përveç për nevojat shtëpiake, furrat mikrovale,
që është pasojë e shpejtësisë më të vogël të zgje- shfrytëzohen në restorane, vetshërbime, spitale
rimit të mkikrovalës në mjedisin materijal, këtu dhe ente tjera. Veçanërisht janë projektuar furra
domatja. Kiur vala do të del jashta domates, gja- mikrovale për përpunimin industrial të produk-
tësia valore e tij do të bëhet 12,2 cm, kurse shpej- teve ushqimore.
tësia përsëri bëhet e barabartë me shpejtësinë e Për përpunimin termik të ushqimit në furrën
dritës në vakuum. mikrovale shërbejnë enë të veçanta.Bëhen prej
plastikës speciale ose qelq i nxemjes rezistuese.
Këlshtu, nëse te hapësire nëpër të cilën mikrovala Ato nujk guxojnë të jenë të metalit. (Përkujtohu-
kalon gjkenden grimca të elektrizuara, ato do të ni, valët elektromagnetike totalisht e absorbojnë
lëvizin nën ndikimin e fushës, ku pjesë e energjisë në mjedisin përçues). Gjatë përgatitjes së ushqi-
të mikrovalës për atë do të shpenzohet.Energjinë mit në furra të këtilla shtohen pak yndyë dhe më
që e posedon çdo mikroval mundet te qeliza bi- pak ujë.Prandaj, në ushqimin e përgatitur në këtë
ologjike (për shembull, te mishi) të shkakton lë- mënyrë ka më pak yndyrëra, por më shumë mi-
vizjen e grimcave të eleketrizuara (elektrone ose nerale dhe vitamine në lidhje me ushqimin e për-
jone), si edhe të mollekulave dipole të polariuara, gatitur në mënyrë klasike.
por kjo nk mjafton që të kryhet jonizimi i atomit, Me kushte të veçanta rregullohet energjia e leju-
as dekompozimi i moleklave,, pra me këtë të vjen ar e mikrovalëve te furrat mikrovale. Nuk lejohet
deri në ndryshimet kimike të substancës nëpër kështu të lëshohet në shitje furra me energji më
të cilën kalon vala.. Për këtë shkak, mikrovalët shumë prej të lejuarës.Veçanërisht mbahet kujdes
i takojnë grupit të rrezatimeve jo jonizuese (për edhe gjatë,,rrjedhjes“ slë energjisë jashta furrës.
dallim prej rrezatimit rëntgen ose gama). Për të Ajo nuk guxon të jetë më e madhe e e lejuara. Ni-
kuptuar më detalisht rolin e mikrovalës, të men- veli i ,,rrjedhjes“ së energjisë duhet kohë pas kohe
dojmë një pikë nëpër të cilën kalon mikrovala. Le duhet të kontrollohet, pasi me kohën prishet dera
të mendojmë se mund të vërejmë çka ndodh gjatë e furrës..
një sekonde. Nëpër pikën gjatë asaj sekonde do të
kalojnë 2 540 000 000 valë të vogla elektromag- Pyetje, detyra, aktivitete
netike. Kjo do të thotë aq herë fusha do të përsh-
kruan lëkundje të plotë (prej vlerës zero deri te 1. Çka janë mikrovalët?
amplituda në një kahe, nëpërmjet zeros në vlerën 2.Sqaroni me fjalë tuaja se si ushqimi nxehet në
e amplitudës në kahen e kundërtë dhe përsëri furrën mikrovale, kurse kimiket nuk dekompo-
kthim në vlerën zero). zohen.
Nëse në pikën e dhënë gjendet grimca e elektri- 3.Te furra mikrovale a mujnd të përzhitet ushqi-
zuar, membushje Q, në të do të vepron në mik- mi?
rovalën E , me forcë madhësia e të cilës

dhe kahen 4.A është e mundshme te furra mikrovale të nxe-
e përcjellin ndryshimin e fushës (F = QE ). Do- het yndyrë nëtemperaturë të lartë?
methënë se te pika e dhënë, në një sekondë, forca
2 540 000 000 he rë do ta ndyshon kahen. Për këtë Sqaroni këto kocepte:
shkak grimca e elektrizuar lëkund detyrimisht. -mikrovalët
Ajo e zmadhon energjinë e brendshme të mjedisit -rrezatimet e jo jonizuara
dhe poashtu vjen deri te nxemja. Furra mikrovale -polarizimi i molekulave dipole
e parë ka qenë e konstruktuar në vitin 1947, kurse -furra mikrovale
sot 90% e familjeve në SHBA posedojnë furra. -nxemja e ushqimit në furrën mikrovale
335
19. Radiovalët
19.6 KOMUNIKIME Të dytët kanë bërthama më të mëdhaja, me di-

FIBER OPTIKE ametër prej afërsisht 62,5 m. Ato transmetojnë
informata me ndihmën e drfitës infrakuqe me
Gjithmonë kur flitet për transmetimin e infor- gjatësi valore ndërmjet 850 dhe 1300 nm. Disa fije
matve përmendet termi kabllo optike. Kabllot bëhen prej materijaleve speciale plastike. Bërtha-
optike në vete nuk përmbajnë tela metalike, si- ma e tyre është shumë e madhe, me diametër prej
kurse zakonisht jemi mësuar të shohim në kabl- afërsisht 1 mm. Nëpër ato përhapet drita e kuqe e
lote stanadrade. Në vend të tyre, te kabllot opti- dukshme me gjatësi valore prej 650 nm.
ke ka fije qelqi. Ekzistojnë më sumë shkaqe për Domethënë, që të kemi transmetim të in-
zëvëndësimin e kabllove metalike me optike. formatës në këtë mënyrë, është i nevojshëm edhe
Shkaku i parë është ato të mund të transmetoj- burim të signaleve, fije optike, regjenerator optik
në më shumë informata prej kabllove metalike. dhe pranues optik.
Shkaku i dytë është që këto kablla janë më të
ndjeshëm në ndikimet e jashtëme prej fushave Si punojnë fijet optike?
tjera elektromagnetike. Fijet optike e shfrytëzojnë djukurinë e
refleksionit total. Drita përhapet drejtëvizoris-
Struktura e fijeve të qelqitg është dhënë ht.Lehtë është të ndriçohet një vend, nëse nuk
në fig. 1. Te boshti i fijes është bërthama e bërë ka pengesë ndërmjet burimit të dritës dhe dhe
prej qelqit. Rreth bërthamës është këmishëzës që ai vend.Por nëse ekziston pengesë, atëherë drita
është, gjithashtu prej qelqi, por e bërë në mënyrë nuk mund ta anashkalojë pengesën. Fijet optike
të veçant. Përfundimisht e tëra kjo është vendosur mund edhe të ndihmojnë dritës ta bën atë. Duke
në mbrojtësen plastike. Te kabllot plastike ka qin- udhëtuar nëpër bërthamë të fijes, rrezja e dritës
dra dhe mijëra fije tgë këtilla. vjen deri te këmishëza, totalisht reflektohet prej
saj dhe përsëri kthehet në bërthamë (fig.2).
këmishëza
signali i
dritës 1
signali i
dritës 2
bërthama
mbështjellëse Fig. 2. Përhapja e dritës nëpër fijen optike me
për mbrojtje ndihmën e fijes të refleksionit total.
Kështu, rrezja e dritës mund të dal prej
Fig. 1. Struktura e fijes optike
fijes. Asgjë nuk është ideale, pra edhe kjo. Duke u
Ekzistojnë dy lloje të fijeve: përhapur nëpër fijen, intensiteti i rrezes së dritës
-fije që punojnë në në mod (single-mode); bie. Shkaku për atë, kryesisht, papastërtia te qelqi.
-fije që pnojnë në shumë mode (multi-mode). Për gjatësi valore të ndryshme dobësimi është i
Të parët kanë bërthamë me diametër të ndryshueshëm, por lëviz përafërsisht 50% në çdo
vogël prej afërsisht 9 m. Ato transmetojnë infor- kilometër. Te disa fije të veçanta bie i intensitetit
mata me ndihmën e dritës infrakuqe me gjatësi të i rrezes së dritës me gjatësi valore prej 1550 nm
valore ndërmjet 1300 dhe 1550 nm. është më e vogël se 10% në kilometër.
336
19. Radiovalët
Për shkak të kësaj, nëpër gjatësinë e kablos optike Kur erbiumi do të ngacmohet me dritë me
në shumë vende vendosen regjenerator optik (fig. gjatësi valore prej 800 nm ose 980 nm, elektronet
3). kalojnë në nivelin më të lartë energjetik. Prej atje,
ato kalojnë në nivelin më të ulët energjetik pa eme-
tuar dritë elektronet ngelin në atë nivel relativisht
signali signali kohë të gjatë, rendi i madhësisë 10 ms. Kjo është
hyrës dalës shumë e rëndësishme, pasi efikasiteti i kuantit të
ndërprerës
fije qelqi dopin filter

gim me erbium
laser për
pompim
Fig. 3. Regjeneratori optik
Regjeneratori optik
Regjeneratori ka për detyrë ta përforcon
signalin e dobësuar. Në fillim, regjeneratorët e
shndërrojnë signalin e dritës në elektrik, e ka po-
astruar prej pyjeve, e ka përforcuar dhe përsëri në Fig. 4
formë të dritës e dërgojnë më tutje. Por, regjene-
ratorët e këtillë kanë futur shtrembërime në sig-
instrumentit varet prej asaj sa gjatë mund atomet
nal dhe kanë shpenzuar shumë energji elektrike.
të ngelin të befasuara, përkatësisht sa gjatë elek-
Në vitin 1987 për herë të parë është konstruktuar
tronet mundet të ngelin në nivel të lartë energ-
i ashtuquajturi përforcuesi i Fiberit.Përforcuesi
jetik. Nëse ngelin kohë më të shkurtër është e
tipi i Fiberit punon në zon prej 1550 nm dhe për-
nevojshme energji plotësuese që do t‘i mban në
bëhet prej fijeve optike të bëra prej qelqi që është e
atë nivel. Erbeiumi mund të ngacmohet edhe me
dopinguar me erbium dhe laser për ,,pompim“, që
dritën me gjatësui valore prej 1480 nm, por ajo
emeton dritë me gjatësi valore prej 980 nm. Sig-
nuk është e përshtatshme, pasi ajo gjatësi valore
nali i dobësuar hyn dhe kombinohet me signalin
nujk dallohet shumë prej gjatësisë valore të dritë
e laserit për pompim.Ai e ngacmon qelqin e do-
e cila e bat signalin. Ajo, nga ana tjetër mjund ta
pinguar të emeton. Ai emetim i stimuluar përsëri
zvogëlon efikasitetin e instrumentit dhe ta zmad-
stimulon emison të ri plotësues, pra kështu numri
hon zhurmën në signal.
i fotoneve të emetuara rritet shumë shpejtë sipas
Karakteristika e dytë e mirë i erbiumit
ligjit eksponencial. Në këtë mënyrë signali mund
është që lehtë mund të tretet në qelq. Duke shtuar
të përforcohet edhe deri 10 000 herë dhe në dalje
në kodopant, sikurse janë Al2O3, GeO2-Al2O3ose
të fitohet fuqi edhe prej 100 mW.
P2O5, tretshmëria e erbiumit mjund të zmadho-
Pse qelqi dopingohet pikërisht me er-
het dhe të përmirsohen disa karakteristika të për-
bium? Erbiumi mund të ngacmohet me drita me
forcuesit. Për shembull nëse shtohet GeO2Al2O3
gjatësi valore prej 800 nm dhe 980 nm (fig.4). Kjo
mund të zmadhohet dyfish koha e mbetjes në
është e rëndësishme të bartin dritë me gjatësi va-
gjendje të befasuar edhe efikasitetin e kuantit te
lore që shumë dallohet prej gjatësisë valore të sig-
përforcuesi.
nalit (1550 nm) që e lehtësojnë ndarjen e signalit
të bartur dhe signalin e pompimit.
337
19. Radiovalët
Kuptohet, asgjë nuk është ideale, pra flasim për modulimin e valëve elektromagnetike
edhe këto përforcues. Gjatësia valore e signalit (radiotelevizioni) vërejtëm se ështi i nevojshëm
dalës shumë varon, prandaj janë të nevojshme valë me frekuencë më të madhe që të barten më
filtra pasiv plotësues. Në fund, kështu signali i tepër signale. Kështu, që të bartet zëri me kuali-
përforcuar e pranon pranuesi optik. i cili mund tet të mirë, frekuenca e valëve elektromotore du-
të jetë fotoqeli ose foto diodë. Këto përforcues het të jenë afërsisht 100 MHz (FM zona valolre).
shfrytëzohen në televizionet kabllovikr dhe në Por, që të transmetohet fotografi kualitative, valët
telefoni. elektromagnetike mund të kenë frekuencë edhe
Cilat janë përparësitë e fiber optikës së der 890 MHz (televizioni). Nëse përkujtohemi se
komunikimit? frekuenca e gjatësisë valore ka rend të madhësisë
- Çmimi i kabllos optike mund të jetë më prej 100 THz (teraherc), që është për milion herë
ulët prej telit të bakrrit. më i madh prej frekuencës së valëve të radios
- Fijet optike mund të jenë më të holla se dhe televizionit, atëherë është e qartë pse signali
teli.. me dritë i transmetuar me dritë është më i kuali-
- Ajo që janë më të hollë mundëson më tetshëm prej të gjithë të tjerëve.
shumë fije të vëndohen në një kabllo. Nga ana e
vet, kjo mundëson më shumë informata, përka- Pyetje, detyra.aktivitete
tësisht vija telefonike dhe k të kalojnë nëpër një
kabloo. 1. Si është struktura e fijes optike?
- Dobësimi i signalit është më i vogël te 2. Cila zonë valore prej dritës e shfrytëzojnë
kabllot optike të telave të bakrrit, që nga ana tjetër fijet optike?
i zvogëlon shpenzimet pëpr përforcimin e signa- 3. Cilën dukuri fizike shfrytëzojnë fijet opti-
lit.. ke që të përhapen ,,të lakuar“?
- Signali i dritës, për dallim prej elektri- 4.Çka është regjenerator optik dhe pse
këve, nuk mund të ndikojnë njëri në tjetrin.. shërben?
- Fijet optike janë idelae për transmeti- 5.Në cilin princip punon regjeneratori op-
min e sinjaleve digjitale. tik?
- Pasi nëpër fijet nk rrjedh rrymë elektri- 6.Pse është i përshtatshëm erberiumi për-
ke, nuk ka rrezik prej nxemjes dhe djegëjes. dopingimin e qelqit të regjeneratorët optik?
Fije optike është më e lehtë prej telit të bakrrit.. 7.A është e përshtatshme drita me gjatës va-
- Fleksibiliteti i fijes kabllovike mundë- lore prej 480 nm për pompimin e laserit Pse?
son përdorimin e tyre edhe në fusha tjera, sikurse 8.Pse përdorimi i fijeve optike ka përparësi
është mjekësia (në bronhoslopi , endoskopi, laka- mbi telin e bakrrit?
roskopi,...). 9.Cilat janë dy përparësitë kryesore të
bashkëdyzimeve të cilat përdore gjatë përpunimit
Veçanërisht do ta shqyrtojmë përparësi- të fijeve optike?
në dhe kualitetin e signalit. Pse kualiteti i signalit
është shumë më i madh prej cilitdo mënyre tjetër Sqari këto koncepte themelor
të transmetimit të informatave. Vala e dritës në
këtërast është valë bartëse te e cila është shytpur -fija optike
signali që duhet të transmetohet ose me fjalë tje- -regjeneratori optik
ra, signali i dritës është modeluar. Kur do të
338
20. Biomekanika
20.1. ENERGJIA POTENCIALE GJATË Nëse merret se deformimi relativ është =/E ku
DEFORMIMIT TË ESHTRAVE  = F/S është tensioni normal mekanik, për ener-
gjinë potenciale të thuprës fitohet:
Te trupat e ngurtë mjund të ndodhin
lloje të ndryshme të deform immeve, ndërmjet 2
EV 2 ESLo § V · SLo V 2
të cilëve më të rëndësishëm janë: deformime me Ep H ¨ ¸ (3)
2 2 ©E¹ 2E
zgjatje të një anshme ose shtrydhje - deformime
Pasi energjia për deformimin elastik është pasojë
vijore, deformime të zgjatjes të shumë anshme
ose shtrydhje -deformime vëllimesh, deformi- prej veprimit të forcave ndërmolekulare, ajo ësh-
me këndore. Për të gjitha llojet e deformimeve të të radhitur nëpër tërë trupin dhe futet dendësia e
vogla vlen ligji ik eksperimentit të Hukut. vëllimit të energjisë potenciale në njësi vëllim të
Deformimet vijore janë karakteristike trupit të deformuar, d.m.th.,
për trupat e ngurtë gjatësia e të cilëve është ë e
madhe prej dimensioneve vijore të prerjes tërtho- V2
Ep
Hp . (4)
re, si për shembull, tela të hollë, thupra, spirale V 2E
metalike dhe të ngjashme. Gjatë deformimeve të mëdhaja te tabela (eshtar-
Që të ndodh deformim të ndonjë trupi ve) ndodh thyerja e tyre (fraktura). Madhësia e
elastik (për shembull, spirale, ose thupër, ajo mund tensionit normal mekanik ku ndodh thyeja quhet
të jetë edhe një asht i gjatë) të nevojshëm për atë të tensioni kritik (c) i atij trupi. Te kjo tabelë është
kryhet puna. Në llogari të asaj pune, trupi i defor- dhënë tensioni kritik për disa qeliza.
muar ka energji potenciale të caktuar, d.m.th., aftë-
si edhe vet të kryen punë. Sikurse edhe materijalet
Tabela1.
tjera, ashtu edhe për eshtrat, vlen ligji i Hukut.
Forca me të cilën trupi le të deformo- Materijal Tensioni kritik Deformimi
het, sipas ligjit të Hukut , rritet zgjatja lineare Vc (N/m2)
8
eshtra 110 shtrydhje
ES
l, d.m.th.,
8
F 'L k'L , 0,810 zgjatje
Lo muskul 0,27510
8
lakim
6
ku k=ES/Lo është koeficienti i proporcionalitetit; 5510 zgjatje
konstanta e proporcionalitetit E te ky lloj defor- Të shqyrtojm një thupër të gjatë, për shembull,
mim është moduli i Jungut të elasticitetit vijor S të përbërë prej ashtit të kofshës, gjuni prerja e të
është prerja tërthore. cilit është S=6 cm2=6.10-4 m2 dhe gjatësi l=0,9 m.
Sipas përkufizimit punën që duhet ta
Energjia potenciale Epd , që e absorbon këtë sistem
kryeejnë forcat e jashtëme të zgjatet thupra për l
gjatë deformimit longitudinal për të ardhur deri
është e barabartë me
1 te fraktura, sipas barazimit 93), është:
A Ep F'l . (1)
2 0,9 m 6 104 m 2 (108 ) 2 N 2 /m 4
Epd 193 J .
Prandaj, energjia potenciale, që e fiton thupra e 2 14 1010 N/m2
zgjatur të deformimit gjatë ndryshimit të gjatësisë
ku tensioni normal kritik mekanik gjatë shtryd-
për L ëdhtë:
2 hjes së eshtrave është k = 108 N/m2.
E S'L E SLo § 'L · EV 2 Për komparim do të përmendim se energjia po-
Ep 'L ¨
¨ ¸
¸ H , (2)
2 Lo 2 © Lo ¹ 2 tenciale që e absorbon këmba e njeriut me masë
prej m=70 kg gjatë hedhjes prej lartësisë h=0,576
ku me SLo=V është shënuar vëllimi i thuprës
m, është:
=l/Lo është deformimi relativ. Moduli i Jun-
gut të të elasticitetit për eshtrat E= 1,4.1010 N/m2 Ep = mgh = 70kg ∙ 9,81ms-1 ∙ 0,576m = 385J
339
20. Biomekanika
20.2. IMPULS NA SILATA VO

Prej dy barazimeve të fundit shihet se ener- 20.2.20.2. IMPULSI
IMPULS NAI FORCËS
SILATANË VO
gjia potenciale prej 385 J është dyherë më e madhe 20.2. MOMENT
IMPULS
MOMENTINNA NA SUDIR
SILATA
E GODITJE VO
MOMENT SUDIR
prej energjisë për deformimin longitgudinale: Kur MOMENT
1. Kriti~na sila.NA SUDIR
energjia prej 385 J do të radhitet vetëm në eshtrat, 1. 1.Forca
Kriti~na sila.
kritike. Te kapitulli paraprak vërej-
1. Kriti~na sila.
sigurisht do të vjen deri në frakturë. Magjithatë, gja- tëm sa është energjia për frakturë të eshtrave dhe
të hedhjes dhe prej lartësisë së madhe,, kur këm-
treguam sa është energjia potenciale për të ardhur
ba është lakuar te gjunji, pjesë e energjisë përcilet
edhe te muskulat, ku nuk ka të vjen deri te fraktura deri te thyerja e ashtit.. Në mënyrë analoge në atë
e eshtrave. do të llogarisim sa është forca më e vogël d.m.th.,
Mund të përfundohet kur në momentin e kritike Fc që mundet në kushte statike të shkakton
hedhjes energjia radhitet në vëllim më të madhden- frakturë të ashtit. Megjithatë, të supozojmë se ashti
dësia e vëllimit të energjisë EP /V (barazimi 4) është ngel elastik deri te fraktura e tij.Tensioni i tij me-
nën vlerën kritike.Megjithatë, nëse prej lartësisë së kanik gjatë shtrydhjes longitudinale të ashtit le të
njëjtë hidhet me këmbë të drejtuara, kur muskujt jetë k= 108 N/m2, në këtë rast duke pasur parasysh
janë të relaksuara, mundësia prej frakturës të mus- se Fc / S = c forca kritike përkatëse (d.m.th., forca
kujve nuk është e përjashtuar. e cila mund të sjell deri te fraktura e ashtit) është:
Kufiri i qëndrueshmërisë të eshtrave varet
prej kushteve të ndryshme, por veçanërisht prej gja- Fc Vc S (1)
tësisë, formës dhe prerjes tërthore. Eshtrtat më së
Për shembull, për ashtin e kofshës prerja
shpeshti kanë formën e gypit që mundëson të kun-
dërshton shtypjet dhe shtrydhjet në të cilat janë ek- tërthore e të cilës është S=6 cm2=6.10-4 m2, forca kri-
spozuar. tike është:
Sikurse eksperimentalisht ashtu edhe në Fc 1 108 N/m 2 6 10 4 m 2 6 10 4 N
mënyrë teorike është konstatuar se gjatë rezistencës
së madhe gjatë lakimit tregojnë materijalet me for- Kjo do të thotë ngarkesa prej 6 tonelata për-
më të cilindrit të zbrazët ku raporti ndërmjet dia- gjatë boshtit të ashtit të kofshës sjell deri te fraktura
metrit të brendshëm dhe të jashtëm është 8:20. 2. Impuls. Impuls na sila.
e vendit 2. ku ajo ështëImpuls
Impuls. më e hollë.
na sila.
Numri më i madh i qelizave të buta të or- 2.2.Impulsi.
Impuls. Impuls na sila. Në kapitullin
Forca e impulsit.
ganizmit të njeriut në bazë janë ndërtuar prej mole- parapërak mund të fitoheshte përshtypja se forca
kulave të gjata, të cilat i takojnë molekulave të larta sjell deri te fraktyra e ashtit është e pakrahasueshme
të bashkëdyzimeve organike Nëse ekspozohen në më e vogël se forca e njehsuar me shembullin pa-
shtrydhje lloj i këtillë i molekulave ato drejtohen
raprak. Pikërisht, pyetemi:sendi me masë prej 70 kg
(zgjaten) dhe janë orientuar në kahe të caktuar,
ku gjatësia e tyre shumë zmadhohet. Deri te kufi- gjatë rënies prej lartësisë 0,576 m mund të shkakton
ri i caktuar, pasi që të ndalet veprimi i shtrydhjes në bazë forcë prej 6 ∙ 104 N ? Do të tregojmë se ajo
elestaika, ato kthehen te forma dhe madhësia fil- është e mundshme.
lestare. sikurse ndryshon tensioni normal mekanik Të përkujtohemi në këtë, deri diku analogji-
me deformimin relativ shihet prej fig.1. kisht, të ngulet gozhdë në dërrasë, është e nevojshme
të godet me çekiç. Që të arrihet kjo forca duhet të
V
F
B C jetë me intzensitet të madh. Forcat me kohë zgjatje
S të vogël, zakonisht karakterizohen veçanërisht me
intensitet të madh. Forca e cila vepron te trupi për
impuls na
interval kohor të caktuar njihet si impuls
sila. impuls
i na
forcës.
A impuls na
sila. Që ta tregojmë këtë do të përkujtohemi se
'L
sila.
H ligji i dytë i Njutnit mund të shkruhet në tjetër for-
O Lo
më duke futur madhësi të re p e cila paraqet prod-
Fig. 1 him prej masës dhe shpejtësisë së trupit:
340
20. Biomekanika
Primer 1.Primer 1.
Primer 1.Primer
Primer 1.
Primer 1.
& & & Primer 1.
1.
& 'v 'm v 'p Shembulli 1. Nëse me çekiç masa e të cilit ësh-
F m (2) Primer
të m=0,2 kg 1.
goditet koka e gozhdës ashtu që në
't 't 't
momentin e goditjes shpejtësia e çekiçit është v=1
 
Sikurse vërejtëm te kapitulli 5.7 madhësia p = m ∙ v m/s, kurse koha e goditjes së gozhdës te pemgesa
quhet impulsi i trupit të dhënë. Me futjen e im- është t=0,01s. Të caktohet forca gjatë goditjes.
pulsit te ligji i dytë i Njutnit thotë: Shpejtësia e v p vk
F ma m , (4)
ndryshimit të impulsit të pkës materijale (trupi) 't
është proporcionalisht me forcën e cila vepron nëse rritja e shpejtësisë është v = vp - vk, nxitimi
v p vk
mbi trupin. Prej barazimit (1) mund të përkufi- për njësi kohe është a pasi pas futjes
zohet impulsi i&forcës si prodhim i forcës dhe in- 't
së gozhdës shpejtësia e çekiçit është vk=0 për for-
tervalit të kohësF 't cën fitohet
& & v 0,2 kg 1m/s
F 't 'p (3) F m k 20 N .
't 0,01 s
Prej barazim iz (2) vijon se forca është në propor- Prej barazimit të fituar shihet se forca përve@
cion të zhdrejtë me t. Përkat para së gjithasht, prej masës varet edhe prej momentit të goditjes.
varet prej kohëzgjatjes së saj.Ajo gjithashtu varetImpuls naImpuls
Impulsi
sila vonai forcës
sila në
momentot vo momentin
na sudir.ena
momentot goditjes.
sudir.
vallë prej hedhjes do të hedhte në bazë të fortë (të Rëndësia
Impuls naImpuls
sila vona sila
momentot vo momentot
na sudir. na sudir.
e veprimit
Impuls
Impuls
Impuls
na
na
na sila të forcës
sila
sila
vo
vo mbi trupin
momentot
vo momentot
momentot na mndet
na
na sudir.
sudir.
sudir.
betonit), ose të butë. Prandaj mundësia për frak- prej kohë zgjatjes shihet në këtë shembull. Në
turë është aq e madhe sa baza është më e fortë. Impuls na sila vo momentot na sudir.
momentin e goditjes me pengesën e vozitësit
Vërtetimi eksperimental për impulsin e tze automobili nën veprimin e impulsit të forcës
forcës dhe ipulsin e trupit mund të tregohet me menjëherë frenon. Poashtu, varësisht prej ko-
këtë eksperiment që përbëhet prej pllakës së qe- hës së frenimit është e mundshme të vjen deri te
lqit në të cilën është vendosur peshë masive në të dëmtimi i qelizave dhe organeve të vozitësit.
cilin me kohëzgjatje të shkurtëra me çekiç (fig.1). Prej kinematikës dihet se ngadalësimi
gjatë goditjes së automobilit me pengesa fitohet
sipas barazimit a = v2 / 2l, ku v është shpejtësia e
momentit të goditjes, kurse l është rruga e freni-
m miot dhe ndalimi i automobilit. Forca mesatare e
impulsit që është pasojë prej veprimit të pengesës
mbi automobilin është
& mv 2
F ma , (5)
Fig. 1 2l
ku m është
Primer masa2.e vozitësit.
2.Primer
Pas shumë goditjeve të mëdhaja me kohëzgjat- Primer 2.Primer 2.
Shembulli2. 2. Vozitësi me masë m=70 kg
Primer
Primer 2.
Primer 2.
je të shkurtër me çekiçin nëpër peshën nk vjen gjatë shpejtësisë prej v=70 km/h =19,44 m/s kur
deri te thyerja e pllakës së qelqit. Shkaku për këtë do të goditet
Primer 2.
me pengesën e palëvizshme duke
është masa relative e madhe m të peshër që fiton kaluar rrugë prej l =30 cm ndalohet. Të caktohet
ndryshim të vogël të ndyshimit të shpejtësisë për forca me të cilën me rripa sigurie.Të caktohet for-
shkak të veprimit të kohëzgjatjes së shkurtër të ca me të cilën rripat e sigurisë veprojnë mbi vozi-
forcës.Kjo është shkaku edhe për vlerën e vogël të tësin. Sipas barazimit (5) fitohet
impulsit të trupit (mv), kujrse me të edhe të im- 70 kg 19,44 2 m 2 /s 2
pulsit të forcës (F t). Megjithatë, gjatë veprimit F
2 0,3 m
44090 N .
më të gjatë dhe me forcë shumë të vogël është e Kjo forcë intenzive të impusit do të mund te vozi-
mundshme thyerja e pllakës së qelqit. tësi të shkakton lëndime serioze.
341
20. Biomekanika
20.3.REOLOGIJA.
20.3. REOLOGJIA. KLASIFIKACIJA
KLASIFIKIMI I MA- ku k = ES/Lo është koeficienti i proporcionalitetit; S
20.3.
NA
20.3. REOLOGIJA.
REOLO
20.3.REOLOGIJA.
REOLOGIJA.
KITE KLASIFIKACIJA
TERIJALEVEKLASIFIKACIJA
REOLOGJIKE
MATERIJALI
KLASIFIKACIJA është prerja tërthore.
NA
NA REOLO
REOLO
REOLO KITE
NAReologijata
KITE MATERIJALI
KITEMATERIJALI
MATERIJALI Prej barazimit të fundit del se forca është në pro-
Reologjia është disiplina e mekanikëls te porcion linear me deformimin elastik L që ajo for-
Reologijata
Reologijata
e cila më së shpeshti studiohen dukuritë të lidhu-
Reologijata cë e shkakton. Kur prerja tërthore është S = 1m2
ra me rrjedhjen e fluidëve (lëngje dhe gazëra), Në , kurse gjatësia Lo=1m, prej ligjit të Hukut vijon
reologji, për shembull studiohen lëvizjet e lëngje- F = E L. (1)
ve dhe gazërave nëpër gypa.
Në reologji substancat klasifikohen jo si- Kur nën ndikimin e forcave të jashtëme trupi nuk
pas gjendjes agregate (të trupave të ngurtë, të lën- e ndryshon formën, ai është i ngurtë. Ky idealizim
gët dhe gazëta) por sipas reaksonit të forcave të kufitar është lëndë e studimit të kinematikës.
jashtëme (elastike dhe plastike). Edhe pse elasticiteti është veti për numrin e
madh të trupave të ngurtë, këtë veti për numrin
& e madh të trupave të ngurtë, këtë veti e posedojnë
F edhe fluidët. Për shembull, nëse gazi është mbyl-
lur hermetikisht në cilinfëd dhe me kujë nën ndi-
& kimin e shtypjes komprimohet, kur forca e forcës
F së jashtëme ndalet, gazi do të tenton përsëri të
kthehet në gjendjen fillestare.
'L &
Elasti~ni tela. Fig. 1 F
Elasti~ni tela.
Elasti~ni tela.
Trupat elastik.
Elasti~ni Në dy anë të kundërta të një kubi
tela.
njësi prej ndonjë substance mirë janë të ngjitura &
pllakat në të cilat veprojnë dy forca të barabar- F
Lo
ta sipas kahes (fig. 1). Çdo trup nën ndikimin e
Fig. 1
forcave të këtilla të jashtëme deformohet. Kur pas
ndaljes së veprimit të forcave të jashtëme forcat Plasti~ni tela. Kur deformimet e kubit
Trupat plastike.
ndërmolekulare tentojnë ta kthejnë formën dhe (fig. 1)Plasti~ni
pas përfundimit
Plasti~ni tela. të veprimit të deformi-
Plasti~nitela. tela.
vëllimin paraprak, trupi është elastik. Kur për met zhduken janë të përhershme ose plastike (fig.
këtë deformim vlen ligji i Hukut për trupin elas- 2). Plasticiteti është veti për numrin e madh të
ticitetin trupi është i përsosur elastik (hukov). lëngjeve, por ka edhe përjashtime. Për shembull,
Gjatë rritjes së tensionit normal mekanik copë e rrëshirës ose brumë e mbajnë formën do
 = F / S, rritet edhe deformimi L, pra sipa ligjit tua japim. Uji në gotë, për shembull, e merr for-
të Hukut vlen ligji: mën e enës në të cilën gjendet dhe prandaj është
F 'L trup plastik tipik.
V E EH . (1) Viskozni te~nosti
Lëngjet viskoze. . prej deformimet si-
Kur
S Lo Viskozni te~nosti
te~nosti..
kurse janë treguarm
Viskozni
Viskozni në fig. .1, ndërmjet shtresave
te~nosti
ku lloj i deformimeve konstanta e proporcionali-
Jungov modul na linis- të lëngut nuk ekzistojnë forca të fërkimit, në atë
tetit E është moduli i Jungut
ka elasti~nost të modul
Jungov
Jungov elasticitetit
modul liear.
na linis-
na linis- rast bëhet fj alë për mjedis jo viskoz (ideal). Me-
Jungov modul na linis-
Prandaj,
ka
ka shprehja (1) mund të shkruhet edhe në gjithatë, te fluidet reale, ndërmjet shtresave do të
elasti~nost
ka elasti~nost
elasti~nost
formën: paraqiten forca të fërkimit për fludet etilla thuhet
se posedojnë fërkim të brendshëm të brendshëm
ES
F 'L k'L , (2) ose viskizitet.
Lo Ligji i Njutnit për viskozitet, në mënyrë analoge,
342
20. Biomekanika
të ligjit të Hukut (1), mund të shkruhet në ëtë for- Modelet mund të jenë mekanike ose elektrike-
më: Modelet mekanike fitohen me kombinimin e
Pruìnata
modeleve kako
elementare model
të cilat na elasti~nost.
simulojnë elasticitet,
F 'v
W K , (3) plasticiteti ose kombinimet e tyre.
S 'x Pruìnata kako
Pruìnata kako model
model nana elasti~nost.
elasti~nost.
Spiralja si model i elasticitetit. Nëse mo-
ku herësi F/S =  e shpreh tensionin tangjencio- del mekanik që i paraqesin vetitë elastike mund të
nal ndërmjet dy shtresave të lëngut. merret spirale plastike (fig. 3a). Ngjashëm me ele-
Kur forca është proporcionale lineare me mentin e e fig.1, zgjatja e spirales për L linearisht
shpejtësinë e zhvendosjes së sipërfaqes së dhënë në është proporcional me forcën e jashtëme F (fig. 3b)
lidhje me fqinjen, vlen ligji i Njutnit për viskozitetin. prandaj spiralja momentalisht zgjatet nën ndiki-
Për lëngjet te viskoziteti dinamik  për min e kësaj force. Pikërisht, për këtë lloj deformim
tempertaturë të caktuar është konstante, ashtu vlen, për këtë lloj deformimi vlen ligji i Hukut.
që ndërmjet tensionit tangjencial x dhe gradienti
i shpejtësisë D=v/x ka varësi lineare rigoroze,
thuhet
wutnovskise ajo është lëng i njutnit. Për shembllin të
paraqitur te fig. 1 Ligji i Njutnit për viskozitetin
wutnovski
wutnovski
mund të shkruhet në kët. formë:
'v
W K KD (2)
'x A & A
që është analog кој е аналоген со Хуковиот me F 'L
b) & B
ligjin e Hukut (1). a) b)
F
Viskoznoelasti~ni materijali.
Materijalet viskoze elastike. Materijalet
Fig. 3. Spiralja si model i elasticitetit
plastikeViskoznoelasti~ni
elastike në realitet janë
materijali. i reali-
idealizimi
Viskoznoelasti~ni materijali.
tetit. Por te numri më i madh i materijaleve njëra
Kur veprimi i forcës së jashtëme pa-
prej këtyre vetive zakonisht është dominante. Për
raqet, spirale, pothuajse momentalisht kthehet në
shkencat biomedicinale me interes të substancave
gjendjen paraprake - gjatësia (këtu neglizhohet
te të cilët të dy vetitë janë barabartë përafërsisht të
inercioni sikpas të cilës spiralja mund të sillet në
shprehura. Materijalet e këtilla reologjike njihen
gjendje të lëvizjes lëkundëse). Me këtë spiralja si-
si substanca viskoze elastike.
mulon trup elastik, ndërsa te trupat e ngurtë spi-
20.4. REOLO[KI MODELI ralja është vështir e zgjatshme.
20.4. MODELET REOLOGJIKE Pridu{uva~ kako model za plasti~nost.
Modeli naREOLO[KI
20.4.
20.4. elasti~nost, plasti~nost
REOLO[KI MODELI i
MODELI Ngulfatësi sikako
model për plasticitet.
Pridu{uva~
Pridu{uva~ kako model
model za plasti~nost.
za plasti~nost.
Modele na
të elasticitetit.
Modeli na
viskoznost Plasticiteti
elasti~nost, plasti~nost
dhei
plasti~nost i Ngulaftësi (amortizeri) është clindër hermetik
Modeli elasti~nost,
viskoziteti
[to e toa viskoznost
reolo{ki model? i mbyllur i mbushur me lëng viskoz, sipas të ci-
viskoznost
lit në mënyrë translatore zhvendoset kuja (fig.
Çkaee është
[to
[to ajo modele
toa reolo{ki
toa reolo{ki reologjike.
model
model ?? Me 4a). Poashtu, lëngu viskoz rrjedh në mënyrë të
qëllim të mënyrës më të përshtatshme dhe të pa njëtrajtshme nëpër tehet e kujës. Kur kuja ësh-
përshtatshme dhe mënyrë të arritshme të paraq- të fikse, kurse te cilindri vepron forca F (sikurse
iten materijalet reologjike të cilat hyjnë në për- te fig.4а), do të vjen deri te zgjatja gradulisht e
bërjen e sistemit biologjik, shfrytëzohen në ato elementit. Pikërisht, këtu ekziston varësi linea-
moedelet reologjike analoge. Përkatësisht zëvë- re ndërmjet forcës F (përkatësisht  = F/S) dhe
nëdsohen me sistemin ekuivalent që është për- shpejtësi përkatëse e zhvendosjes (përkatësisht
katës me modelin reologjik. gradienti i shpejtësisë v / x) , ashtu që pika lë
343
20. Biomekanika
vizëse A mund të zhvendoset vetëm me shpejtë- Zgjatja fillestare e modelit është rezultat vetëm
si të fundshme rritëse (për dallim prej spirales e prej shtrëngimit të madh të spirales pasi që të
cila zgjatet praktikisht pafund shpejtë). Pikërisht, bëhet ndryshim te ngulfatësi është e nevojshme
lëngu viskoz i pashtypur (i pakompresuar) prej kohë. Si rezultat i asaj spirale tenton ta kthen në
pjesës së sipërme të cilindrit njëtrajtësisht kalon gjendjen paraprake, modeli vepron te pika fikse A
te pjesa e poshtëme, poashtu te vendi i zbrazus me forcë të fortë reaktive të orientuar lartë (fig. 5b).
zhvendoset kuja. Gjatë kohës spiralja ka tendencë të kthe-
het në gjendjen paraprake, ndërsa ngulfatësi (ele-
menti viskoz) ka tendencën e zgjatjes. Pikërisht,
zvogëlohet tensioni normal i spirales (d.m.th.,
zgjatja e tij) deri sa nuk arrihet gjatësia fillestare.
Koha për të cilën spiralja sipas modelit të Mak-
svelit do ta arrin gjatësinë paraprake, d.m.th., ten-
sionin e tij do të arrin vlerë zero, është i njohur si
kohë e relaksimit, ndërsa vet procesi i lëshimit pas
A & shtrëngimi është i njohur si rlaksion i sistemit.
F
a) b)
b)
Fig. 4. Ngulfatësi si model për plasticitet
Me ndalimin e veprimit të forcës (F=0) ndalon lë-

vizja e kujës (v = 0). Prandaj ngulfatësi (lëngu
viskoz) do të gjendet në pozitën në të cilin është
gjendur ndalimi i veprimit të forcës së jashtëme, X
dhe në këtë mënyrë e simulon vetinë e plastici-
tetit.
Osnovni svojstva na viskoznoelasti~-
Vetitë themelore
Osnovni
nite materijali. svojstvamaterijaleve të viskozi-
na viskoznoelasti~-
nite Pasi
tetit. te materijaliet viskoze-lëngje njëkohë-
materijali. &
sisht dominojnë edhe elasticiteti edhe plasticiteti, F
ato tregojnë dy veti të reja specifike: relaksimi dhe a) b)
b) c)
v)
krip(creep- zvarritje).
Fig. 5. Modeli i Maksvelit për relaksim
20.5. MODELI I MAKSVELIT.
20.5. MAKSVELOV MODEL.
MODELI
20.5. I KELVINIT
MAKSVELOV
KELVINOV DHE MODELI
MODEL.
MODEL I I Plasti~nost i elasti~nost kaj Mak-
Plasti~nost i elasti~nost kaj Mak-
KELVINOV MODEL I sveloviot model. dhe
Plasticiteti elasticiteti te modeli i
MAKSVEL-KELVINITIT
MAKSVEL - KELVINOV MODEL sveloviot model.
MAKSVEL
Maksvelov -model
KELVINOV MODEL
na relaksacija. Maksvelit. Nëse pas kalimit të kohës së relaksimit
Maksvelov model na relaksacija.
Modeli i Maksvelit i relaksimit. Modeli i ky model e ruan zgjatjen paraprakisht të arritur
Maksvelit të relaksimit paraqet lidhje në seri të dy ai tregon v eti të plasticitetit. Megjithatë, kur ve-
modeleve (modeli i spirales elastike dhe modeli i primi i forcës do të ndërpritet pas kalimit të kësaj
ngulfatësit-viskziteti, fig. a). kohe, spiralja prej modelit edhe mëtutje ngel e
Modeli i Maksvelit nënveprimin e forcës shtrënguar. Në këtërast spiralja tregon edhe veti-
F le të zgjatet menjëherë për gjatësi x dhe gjatësi- në e elasticitetit, d.m.th., pjesërisht do të shkurto-
në e fituar e ruan (fig. 5b). het, por jo në tërësi kthehet gjatësia fillestare.
344
20. Biomekanika
Gjatë kiushteve të këtilla modeli tregon sikurse Me modelin e Kelvinit te i cili vepron forcë gjatë
vei elastike dhe plastike. kohë, përafërsisht mund të simulohet deformimi
Gjatë kushtit kur modeli menjëherë do të plastik, kurse përsëritja e mëvonshme e gjendjes
zgjatërhiqet nën ndikimin e veprimit të kozgja- fillestare përkujton elasticitetin. Prandaj ky mo-
tjes së shkurtër (forca impulsive), tërheqja do të del njëkohësisht i tregon materijalet me viskozi-
jetë vetëm te spiralja. Pas ndalimit të veprimit të tet të lartë të cilët kanë veti të kripit..
forcës, modeli plotësisht e përsërit gjatësinë e tij,
d.m.th., tregon vetinë e elasticitetit.
Modeli i Maksvelit njëkohësisht i paraqet
materijaliet viskoze dhe vetinë e relaksimit.
&
F
Fig. 7. Modeli i Maksvel-Kelvin

&
F Maksvel-Kelvinov
Maksvel-Kelvinov model.
model.
Modeli Maksvel-Kelvinit. Modeli i Mak-
a) b)
b) svel-Kelvinit është shembull për modelin reolo-
Fig. 6. Modeli i Kelvinit për kripto gjik i cili njëkohësisht regon veti të relaksimit dhe
Kelvinov krititos. Megjithatë, këtu kjo veti nuk është plotë-
Kelvinov model
model nana krip.
krip. sisht e arritur. Modeli e mban emrin pasi në realki-
Modeli i Kelvinit të kripit. Modeli kripto
i Kelvinit paraqet lidhje paralele të spirales dhe tet paraqet kombinim të modelit të Maksvelit dhe
ngulfatësit (fig. 6). Kripi është dukuri të deformi- Kelvinit (fig. 7): pjesa me lidhje në seri të ngulfa-
mit gradual të substancës nën ndikimin e forcës tësit dhe spirales i përgjigjet modelit të Maksvelit,
afatgjate; kur ndalet veprimi i forcës, substanca ndërsa pjesa me lidhje paralele prej spirales tjetër
ngadal e përsërit gjendjen e tij paraprake. Kështu dhe ngulfatësit i përgjigjen modelit të Kelvinit.
, për shembull, kur te thupra metalike e mbështe- Gjatë shtrëngimit të menjëhershëm dhe
tur në të dy skajet në mes në kohë të gjatë do të mbajtja e një klohe të gjatë të gjatësisë vjen në sh-
vepron forca, thupra do të lakohet. . Pas ndalimit prehje vetia e relaksimit, por me shtrëngimin ve-
të forcës, deformimi ngel, por pas një kohe të gja- tia e relaksimit por me shtrëngimin e ngulfatësit
të thupra do ta kthen gjendjen e tij paraprake. Në zgjatet dhe me të lidhja paralele e spirales.. Pro-
mënyrë të ngjashme qëndron edhe modeli i Kel- cesi i shtrëngimit mbaron kur tensionet normale
vinit në të cilin ngulfatësi është shumë lëng vis- mekanike të të dy spiraleve ndërmjet veti do të ba-
koz. Nën ndikimin e forcës F shtrëngimi i sistemit razohen. Prandaj tensioni i shtrëngimit ndërmjet
është ngadalshëm (fig. 4a), por kur do të arrihet veti të sistemit skaji nuk bie në zero. Nga ana tjetër,
(fig. 4b), spiralja ngadal do të kontrahira pasi në lidhja paralele e spirales lëngu viskoz (amortize-
të pengon tërheqjen e ngulfatësit. ri) ka skajet e tij (amlortizeri) ka veti kritin e vet.
345
20. Biomekanika
Sjellja viskoze elastike e disa sistemeve 20.6. MEKANIZMI I KONTRAKSIONIT

biologjike. Duke e shqyrtuar sistemin biologjik TË MUSKUJVE
tregojnë muskujtë, ligamentet te shumica e qe- Kontraksioni izometrik dhe izotonik.
lizave. Muskujt e skeletit sillen si modeli i Mak-
sveli-Kelvinit (fig. 7) pasi janë ndërtuar prej ma- Gjatë stimulimit ose ngacmimit të muskulave
terijaleve plastike (proteinët, aktini etj.), të cilat ato shkurtohen (kontrahiraat). Kontraksioni i
janë të radhitura peralele me materijalet elastike. muskulave mund të jetë izometrik dhe izotonik.
kurse ato së bashku, pra në seri me korda elastike. Kontraksionizometrik dhe izotonik i muskulave
Muskujt e lëmuet përbëhen kryesisht prej janë dy procese të domosdoshme në organizimin
mterijaleve plastike. Me ato lidhja paralele qeliza i cili kryen punë. Kontraksioni izotonik siguron
elastike është në sasi minimale. Prandaj sistemi i zhvendosjen e objekteve ose mjete për punë, kurt-
këtillë. si rezultat i sasisë së vogël materijli elastik se izometrie-lëvizja e këtyre objekteve ose mjete.
model i M; model me relaksim të shprehur edhe Kontraksioni izometrik i muskulave (isos-njëjtë,
edhe pse tregon veti të kritos dhe relaksimit. metron-njësia) ndodh kur gjatë stimulimit ose
Arterjet përafërsisht janë ndërtuar 1/3 ngacmimit gjatësia e muskujve nuk ndryshon.
prej muskujve të lëmuet (materijal plastik) dhe Edhe pse gjatësia nuk ndryshon zhvillohet forca
2/3 qeliza elastike e lidhut (elastin dhe kolagren), te pikat ku është përforcuar muskuli (fig. 1a).
parandaj paraprakisht karatkerizohet me vetinë e Gjatë kontraksion it izotonik i musku-
relaksionit. Kur në pjesën e arterjeve shpejt do të lave (mnus-zension, tenzion) ndodh shkurtimi i
inzhektohet ndonjë lëng, arterja momentalisht skajeve të tyre. Kontraksioni i atillë realizohet kur
zgjerohet, por lëngu në to do të jetë nënm shtyp- muskuli është fiksuar. Në njërin skaj të muskulit
jen e caktuar. Gjatë periudhës më të gjatë arterja përforcohet për njërit krah të levit të rendit të parë
e zgjeruar e mban formën e saj të re, por shtypja (lev dy krahësh të forcës), kurse për krahun tjetër
te lëngu gradualisht bie dhe ngadal shkon deri te të levit te i cili ka ngarkesë (fig. 1b). Në këtë rast
relaksimi i faqeve të murit prej arterjes (shtypja forca që zhvillohet te muskuli gjatë kontraksion it
te lëngu nuk bie në zero), kështu sistemi biolo- ka vlerë të përhershme (të barabartë me peshën)
gjik sillet ngjashëm si modeli Maksvel-Kelvinit popr gjatësia dhe kontraksioni ndryshojnë.
(fig.7). Nëse krahu i levit për të cilin është për-
Struktura e mureve të venëve është e forcuar muskuli i fiksuar me ndihmën e vintit (i
ngjashme me strukturën e arterjeve. Edhe të dy cili mund të rrotullohet) dhe këlshtu të rregul-
muret janë ndërtuar shtresa të muskuijve dhe lohet kontraksioni, përkatësisht të mundësohet
fuje elastike të lidhura me qelizën e lidhur kola- zgjatja e tij nën veprimin e krahut tjetër të levit te i
gene. Përsëri muret e venëve kanë më pak qelizë cili ka pesha (fig. 1c). Gjatë stimulimit të muskulit
muskuilore dhe elastike. Prandaj venet nuk janë forca e kontraksionit në fillim rritet deri te vlera
të ngurta dhe nuk e mbajnë formën kur shtypja e e caktuar, e barabarftë me peshën (që i përgjigjet
brendshme do të bie. kontraksionit të tij izometrik), kurse pastaj ngel
Venët tregojnë veti të kritos. Prandaj kur kontanta ( që i përgjigjet kontraksionit izotonik
vena do të shtypet mirë, shtypja prej venës së të tij).Në këtë mënyrë gjatë stimulimit të caktuar
ndalur rregullisht e zmadhon prerjen tërthore të përcillet kontraksioni izometrik-izotonik.
tij që të fiton rrezen e tij paraprak. Te fig. 1a,b,c në mnyrë skematike është
paraqitur kontraksion i izometrik, izotonik dhe
kombinimi izometrik-izotonik.
346
20. Biomekanika
forcaa) b c)
forca
forca
forca
forca
forca
shpejtësia e
shpejtësia e
shpejtësia e
shkurtimit
shkurtimit
shkurtimit
koha koha
koha
Fig. 1. Paraqitja skematike i ko ntraksionit a)izometrik, b) izotike dhe
c) kombinimi izometrik-izotonik
Megjithatë, te çdo lloj i kontrtaksionit (fig.2а). Prej fig. 2ba mund të vërehet se stimuli-
përcillet ndryshimi i forcës së muskulit, gjatësia mi (impuls kënddrejtë) zakonisht zgjat shumë sh-
e tij dhe shpejtësia e kontraksionit në funksion të kurtër prej kohës për kontraksion dhe relaksion i
kohës. muskuli.
Nëse muskuli ngacmohet me impuls
elektrik me kohë zgjatje të shkurtër dhe mjaft të kontraksioni relaksioni
a)
fuqishëm (2b), ai në fillim kontrahohet, por pas-
taj relaksohet me vendosjen e gjendjes fillestare
forca
(fig.2а).
Koha ndërmjet fillimit të stimulimit dhe
fillimit të kontraksionit quhet periodë latent. In-
tervali kohor prej fillimit të kontraksionit deri te
tensioni
arritja e vlerës së tij maksimale njihet si perioda

e kontraksionit, ndërsa intervali prej kësaj vlere b)
maksimale deri te momenti i qrritjes së gjendjes
koha (ms)
fillestare të muskulit, quhet perioda e relaksionit Fig. 2
347
20. Biomekanika
Shpejtësia e kontraksionit të muskulit varet prej 2 dhe 1. Ajo e paraqet forcën me të cilën muskuli
rolit të tij në sistemin muskulor-skeletor. Për gjatë kontraksionit izometrik kundërshtohetme
shembull, kontraksioni i muskulit të muskulit të vetitë kontraksionale të tyre (nuk është prej elas-
syrit zgjat 0,01 s, Ndërsa zgjatja e kontraksionit ticitetit).Prej lakores shnihet se gjatë gjatësisë së
të muskulit soleus është shumë gjatë është 0,1 s. caktuar të muskulit kjo lakore arrin maksimum i
Dinamika e kontraksionit të muskulave përsh- cili varet prej llojit dhe natyrës së muskulit.
kruhet1.me: Zavisnosta na silata na kontrakci-
2.Varësia e shpejtësisë së kontraksionit të musku-
2. Zavisnosta na brzinata na kontrak-
1. 1.Zavisnosta
Varësiaode negovata
jata na muskulot kësaj
na force
silata të kontrakci-
na muskulit të
dolìna. lit prej2.ngarkesës së tij.
Zavisnosta
cijata na muskulot odShpejtësia
na brzinatae kontraksionit
na kontrak-
negovoto opt ruvawe.
jata na muskulot od negovata dolìna.
kontraksionit prej gjatësisë së tij. Në fig.3 janël
1. Zavisnosta na silata na kontrakci- cijata na
2. muskulot
Zavisnosta odnanegovoto
izometrik të muskulit bie me ngarkesë,
brzinataopt
nadheruvawe.
atë sh-
kontrak-
jata na muskulot
paraqitur od të
tre grafikë negovata
ndryshëmdolìna.
të këtyre varësi- cijata na muskulot od negovoto opt ruvawe.
pejtësia aq është më e vogël, sa muskuli është më
ve. Lakorja 1 te fig. 3 e tregon lidhjen forcë-gjatësi i ngarkuar.Kur forcva është e barabartë me zero,
për muskuilin jo aktiv (paraprakisht jo stimula- shpejtësia e kontraksionit arrin madhësi maksi-
tiv). Me zgjatjen e muskulit nën veprimin të for- male të mundshme (vmax). Deri sa, kur ngarkesa
cës në të cilin ai kundërshtohet ajo dhe menjëherë është e barabartë me forcën maksimale (Fmax) që
rritet. Kur muskuli do tu nënshtrohet ligjit të Hu- muskuli gjatë gjatësisë së dhënë mund të zhvillo-
kut të elasticitetit, kjo varësi do të jetë lineare. Prej het, shpejtësia e kontraksionit është e barabartë
lakore 1 te fig. 3 mund të përfundohet se muskuli me zero, d.m.th., nuk ka kontraksion, edhe pse
pasiv ka veti të elasticitetit jo linear. muskuli është aktivizuar.
Shqyrtimi i shpejtëisë së kontraksionit të musku-
lit gjatë kontraksionit izometrik-izotonik (fig. 1c)
grafikisht është paraqitur në fig.4.
vmax
shpejtësia e kontraksionit
forca
2 1
3
Fmax
S forca e muskulit
Fig. 4. Varësia e shpejtësisë së kontraksionit të

gjatësia muskulit prej ngarkesë së tij
Fig. 3, Varësia e forcës e kontraksionit të Hil (Hill) në vitin 1938 tregoi se kjo lakore mund
muskulit prej gjatësisë së tij të paraqitet me hiperbollën të dhënë me baraz-
imin:
Lakorja 2 të fig. 3 tragon se forca maksi-
( F a ) (v b ) K, (1)
male e paraqet zgjatjen e muskulit gjatë kushteve
izometrike kur gjatësia e muskulit paraprakisht ku F është forca e mujskulit (përkatësisht ngarke-
është fiksuar (fig. 1a), rritet nëmënyrë relative të sa (fig. 1c) , v është shpejtësia e kontraksionit
njëtrajtshme. Lakorja 3 e figurës së njëjtë figura të muskulit, ndërsa a,v dhe К janë komnstante.
është fituar si ndryshim prej lakoreve Barazimi (1) quhet barazimi karakteristik i Hilit.
348
20. Biomekanika
20.7.
20.7.MODELI TREKOMPONENT
TRIKOMPONENTEN 1. kur muskuli është në gjendje jo aktive (nuk
REOLOGJIK I MUSKULAVE
REOLO[KI MODEL NA është ngacmuar) СЕ sillet si amortizer i lëngut,
MUSKULITE dhe 2. kur muskuli është aktiv, СЕ në mënyrë
Vetitë themelore të mujskulit pasiv dhe spontane gjeneron energji për shkurtimin e saj
aktiv relativish me sukses simulojnë me modelin të menjëhershëm, ose në kushte izometrike për
treomponent (fig.1) Ai përbëhet prej elëementit zhvillimin e forcës.
të kontrahuar (СЕ) dhe dy spirale jo lineare vetitë Këto tre elemente mund të jenë të lidhura
e të cilave nuk ndryshojnë, pa dallim a shqyrtohet sipas modelit të Maksvelit dhe Kelvinit. Te modeli
muskuli në gjendjen aktive ose pasive. i Maksvelit РЕЕ paralelisht është i lidhur me СЕ
dhe ЅЕЕ (fig.1а), ndërsa te modeli i Kelvinit (fig.
1b) РЕЕ është paralel vetëm me elementin kon-
Maxwell Kelvin traktibil. Në praktikë, edhe pse të dy modelet po-
sedojnë vetë të ngjashme, më shpesh shfrytëzohet
modeli i Maksvelit.
Te modelet të paraqitur te fig.1 kontrak-
SEE sioni i muskulave është simuluar gjatë kushteve
REE izometrik të aktivizimit, d.m.th., gjatë shkurtimit
të menjëhershëm СЕ (njëkohësisht ЅЕЕ shtron-
gohet për të njëjtën gjatësi), kuse relaksioni fil-
lon kur gjendja aktive do të ndërpritet. Në këtë
SEE
REE m oment СЕ bëhet amortizer që relativisht nga-
dal shtrëngohet nën veprimin e spirales relative
paraprakisht ЅЕЕ (РЕЕ gjatë kontraksionit izo-
b)
metrik dhe relaksioni mban gjatësi të pandryshu-
a) b)
eshme).
Fig. 1 Modeli trekomponent si tërësi tregon
zëvëndësimin funksional për sjelljen e musku-
Një spirale (elementi elastik paralele lave, kjo do të thotë se ndërmjet komponentge-
РЕЕ) kryesisht i paraqet vetitë elastike të musku- ve të veçanta të modelit dhe tërësia anatomike e
lit jo aktiv (pasiv), ndërsa tjetri (elementi elastik muskujve njuk duhet të kërkohet me çdo çmim
i lidhur në seri SEE) kryesisht i simulon vetitë analogji të mëtutjeshme. Poashtu, duhet të për-
elastike të muskulit aktiv (i ngacmuar). Poashtu, mendet se kordat jo të mkontrahuara të skajeve të
ngurtësia РЕЕ (F/ l, ku l është ndryshimi i mujskujve të cilët ngjten për eshtarve të skeletit,
gjatësisë së spirales gjatë ndryshimit të veprimit përgjigjen në lidhjen në seri të elementit elastik
të forcës përF), është më e madhe se ngurtësia (ЅЕЕ), ndërsa qeliza e lidhur mbështetëse, që i
ЅЕЕ. Emrat e këtyre elementeve rrjedhin prej asaj mbështjell leshrat e muskulave, përgjigjet ele-
që РЕЕ është paralel, ЅЕЕ është në seri me elementit elastik i lidhur paralelisht (РЕЕ).
mentin kontrahuar (СЕ). Të gjitha karakteristikat
. REOLO[KI SVOJSTVA
kontraktive të muskulit (sikurse janë varësia e 20. 8. VETITË REOLOGJIK TË GJAKUT
forcës prej gjatësisë së tij, përkatësisht prej shpej-
NA KRVTA
tësisë së shkurtimit) u janë përshkruar aktivitete- Plastika plastikaPlastika e Bingamit
e Bingamit.
Bingamova
ve të СЕ modeli i sjelljes së spirales. (Binggham) është materijal reologjik me viskozitet
Që t‘i plotëson kërkesat paraprake të ele- të lartë, në rend të pëarë, tregon gjendje plastike,
mentit kontrahuar duhet të kënaqen këto kushte: kurse sipas vetive të vet përkujton në lëng shumë
349
20. Biomekanika
të dendur (viskoze) me veti të materijaleve plas- D=v/x (d.m.th., tregon veti të lëngut të njut-
tike të buta.Prandaj sjellja e plastikës së Bingamit nit), tani në vend të ligjit të Njutnit për barazimin
mund të përshkruhet me modelin e Maksvelit. e viskozitetit prej kapitullit 9.12 analoge me ligjin
Modeli i plastikës së Bingamit. Mode- e Hukut,
li reologjik plastike e Bingamit fitohet kur para-
lelisht me ngulfatësin prej modelit të Maksvelit F 'v
W K , (1)
do të shtohet element friksio f.e. (fig.1). Ky ele- S 'x
ment është parfaqitur me dy pllaka fortë të lid-
ku herësi F/S =  e shpreh tensionin normal ndër-
hur të elementit friksioni (friksion-fërkim) e bën
mjet dy shtresave prej lëngut.
shtrëngoe i amortizerit është e pamundshme. Kur
Kur forca F, ka intenzitet më të madh prej
forca F do ta arrin vlerën e forcës së fërkimit statik
vlerës kritike Fo , në këtë rast barazimi 1 duhet të
ndërmjet pllakave (d.m.th., vlera e forcës kritike
shkruhet:
Fo), pllakat fillojnë të rrëshqasin njëra nëpërmjet 'v
tjetrës. Prej kur të filloj rrëshqitja e pllakave, mo- W Wo K KD (2)
'x
deli sillet si edhe modeli i Maksvelit.
Eksperimentalisht është vërtetua se gjaku ka ten-
sion kritik 0 =5 mPa. Plastika e Bingamit e cila e
ka vetinë në pajtim me kushtun (2) është plastika
ideale e Bingamit. Varësia grafike e  prej gradi-
entit të shpejtësisë v/x për këtë plastikë është
paraqitur me (3) në fig.2. Prej grafikut shihet se
f .e . gradienti i shpejtësisë, (pr me të edhe shpejtësia
e rrjedhjes së substancave) ka vlerë zero deri sa
 nu e arrin vlerën e tensionit kritik 0. Pastaj 
rriktet linearisht me rritjen e gradientit të shpe-
jtësisë.
4
W
& 3
F 1
Fig. 1
2
Plastika ideale e Bingamit.Kur ndërmjet

sipëafaqeve (shtresave) të fig. 1 kapitulli 9.12 do të
WR 1. njutnovit
2. jo të njutnit
mendohet si ,,fluid“ që oi ka vetitë e përmendura,
sipërfaqja e sipërme do të fillon të lëviz atëherë kur
forca F do ta arrin vlerën kritike Fo. Në këtë rast 'v /'x
Fig. 2
tensioni kritik normal e ka vlerën 0 =F0/S . Nëse
tensioni normal  të substancës së këtillë është
Te lëngjet, skurse janë tretjet organike të larta
me varësi lineare prej gradientit të shpejtësisë
molekulare (tretje të polimerëve ose sistemeve
350
20. Biomekanika
disperze), viskoziteti varet prej rezhimit të rrjed- më të shtypjeve prej asaj, ekziston gjatë kushteve
hjes, shtypjes dhe gradientit të shpejtësisë.Gjatë normale. Kur kushti i atillë nuk realizohet, është
zmadhimit të tyre, viskoziteti zvogëlophet, që ësh- e mujndshme për shkak të reduktimit me furni-
të rezultat e prishjes së strukturës së brendshme. zimin me gjak të vjen isëhemija dhe dëmtimi i
Lëngjet e atilla janë lëngje jo të njutnit. Te lëngjet enëve të gjakut.
jo të njutnit tenso tangjencial nuk është funksion Gjatë rasteve të këtilla dhe muri i enës së
linear prej gradientit të shpejtësisë (shiko fig. 2 la- gjakut sillen si pllaka prej elementit të fraksionit
korja 2). Numri më i madh i lëngjeve hoogjene, (fig.1 prej 20.8). Pasi forca e fërkimit statik është
por shumica mjedise disperze u takojnë lëngje- më i madh prej forcës së fërkimit kinetik, njëherë
ve të njutnit, kurse shumica e mjediseve disperze gjaku i ndalur tregon fërkim më të madh me mu-
dhe koloide-të lëngjeve jo të njutnit. ret e enëve të gjakut prej fërkimit që e ka gjatë rr-
Plastika e Kasanit. Për tani vështir se mund të jedhjes së tij. Prandaj tani është e nevojshme forcë
gjendetKasonova
suspenzion platika
që tërësisht do të sillet si ky më e madhe që të përballohet forca më e madhe e
model,Kasonova
d.m.th., taplatika
Kasonova kënaq barazimin (3). Prandaj
platika fërkimit statik (d.m.th., gjaku të lëviz) prej forcës
janë propozuar modele të plastikës të cilat u nën- për mbështetjen e rrjedhjes së brendshme të gja-
shtrohen ligjeve tjera, por edhe më tutje tregojnë kut nëpër enët e gjakut.
shtypje kritike, Njëri prej modifikimeve të vitit
1959 është propozuar prej Kasanit. Ai formalisht 2. 2. Efektinai murit.
Efekt yid Mazjet eksperimentale
çdo madhësi nga barazimi (2) e ka zëvëndësuar tregojnë se viskoziteti
2. Efekt
2. Efekt yidi gjakut bie me zvogëlimin
na yid
na
me rrënjë katrore të tyre. Nëse bai рмално секоја e rrezes kapilareve të enëve të gjakut (fig. 1). Sqa-
од величините во равенката (2) ги заменува со rimi i këtij fenomeni bazohet në shumë faktorë.
нивниот квадратен корен. Ако K K . baraz-
imi i Kasanit shkruhet:
12 H=80
W K D Wo (3)
ku К është masa për ngurtësinë e materijalit. Pikër- 10
isht, suspenzioni sa është më viskoze, d.m.th., ç)
është më e madhe, me këtë edhe K është më e mad- 8
he, prandaj К është masë e kompaktivitetit dhe
ngurtësisë së substancës. Plastika përkatëse e Bin- 6
gamit e cila e kënaq barazimin (3), quhet plastika e H=50
Kasanit. Eksperimentet tregojnë se gjatë kushteve 4
të caktuara të gjakut sille si plastika e Kasanit.
2
20.9. TENSIONI KRITIK I GJAKUT.
20.9. KRITIÊN NAPON NA
EFEKTI I MURIT
KRVTA.
20.9.
20.9. KRITIÊN
KRITIÊNEFEKT NA YIDNA
NAPON
NAPON NA 200 400 600 R
KRVTA.
KRVTA. EFEKT NA YIDYID ( )
1. TensioniEFEKT NA
kritik i gjakut. Eksperiment- Fig. 1
1. Kriti~en napon na krvta.
et tregojnë se gjaku te enët e gjakut posedojnë ten-
prej o = 5 mPa. Megjithatë
1. Kriti~en
1. Kriti~en napon
napon nana krvta.
krvta.
sion kritik kur ndodh Sikurse vërejtëm te kapitulli 9.14, sipas ligjit të
befas vazokonstriksioni ose kompresioni i enëve Puazes, rrjedhja e lëngut viskoz-gjak nëpër gypin
të gjakut prej sistemit të venës që sjell deri te ndal- cilindrik me gjatësi l dhe rreze R është:
ja e rrjedhjes së gjakut është që shtypja e gjakut
në skajet e sistemit të venëve të siguron ndryshim
351
20. Biomekanika
V SR 4 'p (kryesisht eritrocitet). Gjatë rrjedhjes së gjakut

Q (1) nëpër enët e ngushta të gjakut-kapilarët, viskozi-
t 8K l
teti gjakut dhe prej deri në 50% është më i vogël
Prej këtij barazimi rezistenca hidrodinamike e prej viskozitetit te enët e gjera të gjakut. Zvogëli-
enëve të gjakut mund të shprehet me: mi i viskozitetit mundëson shtypje të zmadhuar
SR 4 'p 'p të gjakut (1). Përkatësisht gjatë rrjedhjes së gja-
Q . (2) kut nëpër kapilaret ekziston tendencë grimcat e
8K l Rh
susenduara, para së gjithash eritrocitet, t‘i lëvizin
Përkatësisht, rezistenca e përgjithshme gjatë rr- nëpër boshtin e enës së gjakut. Kjo dukuri është
jedhjes së lëngut, të quajtur rezistencë hidrodina- quajtur efekti i Fahraeus-Lindqvist ose efekti i mu-
mike (periferik) Rh është: rit të enës së gjakut (fig. 1).
'p 8Kl Që të sqarohet ky efekt vërejtëm se sh-
Rh ; kade ku{to Rh . (3)
pejtësia e grimcave te gypi cilindrik sikurse janë
Q SR 4
edhe skajet e enëve të gjakut është dhënë me
dhe varet prej viskozitetit të gjakut, gjatësisë së
gypit dje syprinës së prerjes tërthorfe nëpër të ci- p1 p2
v (R2 x2 ) . (4)
lin rrjedh gjak. Gjatë analizës së barazimeve (1) 4Kl
dhe (3) vijon se te enët e gjakut me rreze të vo-
Përkatësisht për shkak të simetrisë, grimcat e lën-
gël rezistenca hidrodinamike do të jetë shumë e
gut të cilat janë një lloj të larguara prej boshtit gje-
madhe (rrjedhja Q e zvogëluar), që kërkon edhe
ometrik, kanë shpejtësi të barabarta. Shtresa që
shtypje të zmadhuar që të ngel Q e pandryshu-
është drejtpërdrejt në kontakt me muret (x=R) ka
eshme. Megjithatë matjet tregojnë se gjithmonë
shpejtësi v=0, ndërsa shpejtësi më të madhe vmax
nuk është ashtu.
ka shtresa për së gjati boshtit gjeometrik (x=0).
& Përkatësisht :
v max p1 p2 2
v max R (5)
4Kl
Domethënë, shpërndarja e shpejtësisë së grim-
cave te prerja e caktuar e gypit me rreze R ndry-
Fig. 1. Efekti i murit të enës së gjakut shon sipas ligjit parabolik. Tani është e qartë pse
trupthat e gjakut prej fig.1 lëvizin nëpër boshtin e
Vëzhgimet mikroskopie tregojnë se në enës së gjakut.
afërsi të mureve të enës së gjakut gjithmonë gjenet
shtresë vetëm prej plazmës së gjakut dhe disa pro- 20.10.
20.10. VISKOZNOST
VISKOZNOST NA
NA DISPERZNI
DISPERZNI
20.10.
20.10.
20.10.
SISTEMI VISKOZITETI
VISKOZNOST
VISKOZNOST
- HEMATOKRITNA
NA I SISTEMEVE
DISPERZNI
DISPERZNI
NA
teina të skoncentruara në shtresat e brendshme dhe SISTEMI - HEMATOKRIT NA KRVTA
KRVTA
DISPERZE
20.10.
SISTEMI
SISTEMI --- HEMATOKRIT
VISKOZNOST HEMATOKRITI
HEMATOKRIT I GJAKUT
NA DISPERZNI
NA
NA KRVTA
KRVTA
lëvizin nëpër boshtin e simetrisë së enës së gjakut. SISTEMI - HEMATOKRIT NA KRVTA
Zona jo qelizore është aq e gjerë, sa sh- Ligji i Njutnit për viskozitetin plotësisht
pejtësia e gjakut është më e gjerë. Trashësia e nuk i kënaq eksperimentalisht vlerat e caktuara
kësaj shtrese është po aq më e madhe, sa ësh- për viskozitetin e mjedisit disperz-gjaku. Eksperi-
të më e vogël prerja tërthore e enës së gjakut. mentalisht është treguar se gjaku rritet linearisht
Prandaj, ky efekt është më i fuqishëm i shpre- me rritjen e hematokritit (fig. 2). Për njeriun e shën-
hur te kapilaret, te hematikriti gjithmonë ësh- dosh hematokriti është ndërmjet 40% dhe 48%.
të me vlerë më të vogël. Hematokriti paraqet Viskoziteti i gjakut varet, para së gjithash,
(në përqindje) raport ndërmjet vëllimeve të prej nujmrit dhe vetive të qelizave të gjakut,
plazmës dhe elementet e formuara prej gjakut veçanërisht prej eritrocitëve dhe sasisë së disa
352
20. Biomekanika
substancave jo organike dhe organike (natriu klo- gjene u takojnë lëngjeve jo të njutnit, kurse shu-
ridi, albumini serum dhe globulini). mica mjediseve disperze dhe koloide-të lëngjeve
Viskoziteti i gjakut në mënyrë të kon- jo të njutnit. Shumë lëngje biologjike (gjaku, lim-
siderueshme rritet koncentracioni i CO2, pran- fa, lëngjet digestive dhe sekrete) paraqesin mjedi-
daj zmadhohet vëllimi i eritrocitëve, që çon nga se disperze.
zmadhimi i vlerës së hematokritit. Koeficienti i viskozitetit dinamik të mje-
Oksigjeni e zvogëlon koeficientin e visko- disit të disperzit të dhënë nuk është madhësi
zitetit të gjakut, prandaj gjaku i venës ka koeficient konstante. Për mjedisi disperz në të cilin gjenden
më të madh të viskozitetit prej arterjes. Ushqimi i grimcat e suspenduara sferike, dimenzionet e të
pasur me karbon hidrate e zvogëlon koeficientin e cilave janë shumë të mëdhaja prej rrzes së mole-
viskozitetit të gjakut, kurse yndyrat-i zmadhojnë. kulave të tretësit viskoziteti të shprehet me:
Viskoziteti i gjakut e zmadhon thartirën
e verzës, alkooli dhe eteri, kurse e zvogëlon kinini Kc =Ko (1 + K c) , (1)
dhe acidi fosforik. Te njeriu i shëndosh koeficienti ku c është koeficienti dinamik i viskozitetit të
i viskozitetit të gjakut është ndërmjet 3,5.10-3 Pa.s suspenzioneve; 0 është viskoziteti i mjedisit në
dhe 6.10-3 Pa.s, kurse gjatë sëmundjeve patologji- të cilin janë suspenduar grimcat; K është koefi-
ke shumë ndryshon dhe lëviz ndërmjet (1,7 - 25)- cienti i proporcionalitetit, vlera e të cilit varet prej
10-3 Pa.s. formës së grimcës (për grimcat sferike K=2,5, në
Te lëngjet, sikurse janë tretjet organi- rasti e gjakut si sistem i disperzuar , elementet
ke me molekula të larta (tretje të polimereve ose ndërtuese eritrocitet kanë formën e thuprës ose
sistemeve disperze: emulzione dhe suspenzione), elipsoidë rrotulles për ato K është ndërmjet 4 dhe
viskoziteti dinamik varet prej rezhimit të rrjed- 10); c është koncentracion i i vëllimit igrimcave të
hjes, shtypjes dhe gradientt të shpejtësisë. Gja- disperguara, të dhëna me barazimin c=Vd /Vs, ku
të zmadhimit të tyre, viskoziteti zvogëlohet, që Vd është vëllimi i përgjithshëm i grimcave të dis-
është rezultat prej shkatërrimit në strukturën e perguara, Vs është vëllimi i mjedisit të disperzit.
brendshme, Lëngjet e atilla janë lëngje jo të njutnit. Kur bëhet jalë për gjakun c quhet hematokrit.
VISKOZITETI DINSMIK
K
7
6
viskoziteti i gjakut
5
4
gjaku normal Fig.2. Hematokrit. Korniza për qeliza. që mund të
3
viskozteti i plazmës
vendoset në boshtin e centrifugës.
2
viskoziteti i ujit K 1 m Pa s
1
20.11. ZBATIMI I BARAZIMIT TË BER-
0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8
NULIT NË MEDICINË
VLERA HEMATOKRITE
Fig. 1. Varësia e viskozitetit të gjakut me ndryshimin e Barazimi i Bernulit në medicinë ka zba-
vlerës së hematokrite e gjakut tim të madh. Këtu do të përmendim disa, si për
Te lëngjet jo të njutnit të largimit të tensionit tan- shembull, futja e barërave, largimi i i gjakut dhe
gjencial nuk është funksion linear prej gradientit lëngjeve tjera gjatë intervenimeve të ndryshme
të shpejtësisë. Numri më i madh i lëngjeve homo- medicinale ose kirurgjike
353
20. Biomekanika
nxjerrja e ujit ndërmjet hapësirës plevrene, kon- të ujit te gypi A.

struksioni i makinave për ndreqjen pa dhenbje të Për shkak të shpejtësisë së madhe të avul-
dhëmbëve, kontruksion i pompave për qarkulli- lit të ujit, shtypja rreth vrimës së gypit К është më
min e gjakut etj. i ulët se shtypja atmosferike.Poashtu, bari i cili
1. Futja e barnave pa gjilpërë është te baloni В hip nëpër gypin К dhe stërpiket
Futja e barit pa gjilpërë në organizëm në pika të imta dhe së bashku me avullin e ujit
mund të jetë në shumë mënyra. Futja e barërave frymohet.
(elektrilitë nëse nuk janë elektrolit parfaprakisht 2. Principi i punës së turbo makinave
u futen jone) me ndihmën e rrymnës elektrike ppër ndreqjen pa dhembje të të dhëmbëve. Në
është e njohur si elektroforeza. Kjo dukuri ësh- stomatologji dhe medicinë shpeshherë disa inter-
të tani më e sqaruar dhe prandaj këtu nuk do të venime shfrytëzohet pompa e bujnzenit me vaku-
ndalemi në futjen e barërave me ndihmën e inha- um me curil të ujit ose gaz të komprimuar (fi. 2)
latorit medicinal (fig.1). Te turbomakinat për ndreqjen e dhëm-
Të kujtohemi në barazimin e Bernulit e bëve gazi prej kompresorit nën shtypje të madhe
cila për gypin e vendosur horizontal h1=h2 mund rrjedh prej gypit A që mbaron me vrimë të ngush-
të shkruhet: të ku krijohet shtypje dinamike e zmadhuar. Gazi
hyn te gypi konik që pastaj të dale së bashku me
Uv12 Uv22
p1 p2 . (1) lëngun që thithet prej rezervuarit R.
2 2 Hapësira C është balon që e përfshin gy-
pin A, skaji i të cilit ngushtohet. Këtu për shkak
C
të shtypjes dinamike të zmadhuar mbëzotëron
A
K pacient shtypja statike e zvogëluar ku vjen deri te thithja
V - lek
e lëngut prej balonit R. Ky lëng kontribuon për
bar
ftohjen dhe përpunimin pa dhembje të dhëmbëve
GAZ PREJ
KOMPRESORI
Fig. 1. Inhalatori mjekësor R

C
Me barazimin e fundit, ligji i Bernulit merr ujë

formulim të ri: te gypi horizontal shuma e shtyp- A
jes statike dhe dinamike është madhësi konstante.
Prandaj, nëse te ndonjë pjesë e gypit horizontal sh-
pejtësia e qarkullimit zmadhohet, shtypja statike do ujë +
të zvogëlohet (S1 < S2, v1 > v2 dhe p1 < p2) ajër
Te inhalatori medicinal për llogari të shty- Fig. 2. Pompa e Bunzanit-pjesa themelore e makinës
pjes dinamike të zmadhuar, shtypja statike zvogëlo- për ndreqjen e dhëmbëve pa dhembje
het.
Inhalatori medicinal-shërben për stërpi- Prej këtyre shkaqeve, nëse baloni C nëpërmjet
kjen e ndonjë lëngu (bar) për të marrë frymë. Ai R lidhet me sondën, mund të nxirret pështyma
funksionon si edhe pulverizator (shiko zbatimin e ose gjaku që mblidhet gjatë kryerjes së ndonjë
barazimit të Bernulit, ku në vend të ajrit nëpër gy- intervenimi medicinal. Në të njëjtin princip nxi-
pin e horizontal С, lëshohet të qarkullon avulli i ujit rret edhe uji i mbledhur te hapësira ndërmjet të
e cila fitohet me nxemje mushkurive të bardha.
354
21. Bazat e mekanikës relativistike
21.1. BAZAT E MEKANIKËS Për shkak të vijueshmërisë dhe homogjenitetit të

RELATIVISTIKE hapësirës asnjëherë nuk jemi në gjendje ta caktoj-
më gjendjen vetëm të një trupi në të, pasi nuk ka
Të gjitha dukurtië fizike dhe proceset re- mundësi vendi i tij nuk ka mundësi vendi i tij në
alizohen në hapësira të caktuara dhe zgjasin kohë hapësirë ta dallojmë prej vendeve tjerë.
të caktuar. Gjatë shqyrtimit të tyre, detyra krye- Në lidhje me të futet trupi referues, për-
sore është zbulimi i ligjeve të cilët. u nënshtrohen katësisht trupi me të cilin kushtimisht do të lloga-
dukurive dhe proceseve, përkatësisht konstatimi ritim se gjendet në ndonjë gjendje zero në hapësi-
i ligjeve me të cilët saktë mund të përshkruhen rën dhe në lidhje me të cilën, mujnd ta shqyrojmë
ndryshimet e objekteve materijale (substancat si lëvizjen dhe pozitën e trupave tjerë. Trupi referu-
trupa dhe fuisha) në vende të ndryshme në hapë- es gjithmonë zgjedh ashtu që në lidhje me të mnd
sirë dhe në momente të ndryshme kohore. Me të gjendet më i thjeshtë të caktohet pozita e trupit
zhvillimin e shkencës gradualisht njohuritë për të vërejtur.
hapçësirën dhe kohën ndryshojnë. Gjatë shqyrtimit të lëvizjes së trupave
Te mekanika klasike definohet hapësira të Tokës, si trup rferent më i thjesht siprfaqja e
absolute, d.m.th., hapësirë dhe kohës u përshkru- Tokës. Te sistemi Diellor, gjatë të mësuarit e lë-
hen veti të atilla me të cilat është e mundshme leh- vizjes së planeteve, si trup referent e zgjedhim
të të përshkruhen dukuritë dhe proceset, sikurse Diellin. Por, gjatë shqyrtimit të lëvizjes së trupave
janë lëvizjet e trupave. Disa prej të kuptuarit e në Tokë, si trupa referent mjund ta marrim cilido
rëndësishëm dhe parafytyrimeve për hapësirën trup i Tokës. Nëse i eleminojmë dimensionet e
absolute dhe kohën, gjatë shqyrtimit të lëvizjeve trupit referent dhe e llogarisim për pikë materija-
mekanike janë: le, atëherë fitojmë pikë referente.
Hapësira dhe koha janë koncepte të pava- Nëse pikën referente e mendojmë në fil-
rur njëri prej tjetrit. limin e koordinatave të sistemit koordinativ kën-
Hapësira me vetitë e tij ekziston pavarë- ddrejtë, atëherë i fitojmë sistem referent. Prandaj,
siht prej ekzistimit të materjes (trupat dhe fushat) kushtimisht e kontraktuar pozita zero gjendja në
dhe lëvizja e tij nëpër të; hapësira e Euklidit-të hapësirë është fillimi i koordinatave të sistemit ko-
gjitha problemet gjeometrike zgjidhen me gjeo- ordinativ. Prandah atë gjithmonë e shënojmë me
metrinë e Euklidit; hapësira është e pafundshme, zero. Te sistemi referent mundemi lehtë ta caktojmë
homojen dhe izotrop në çdo pikë të tij ka çfarëdo gjendjen e pikës së dhënë ose trup në hapësirën ose
numër të pikave tjera të afërta. ndryshimin e pozitës së trupave tjerë.Gjithmonë
Koha rrjedh vetvetiu pavarësisht prej mundemi ta tregojmë ku ka ndodhur diçka.
ekzistimit të lëvizjes së trupave; koha pa kthim Me siguri, gjatë shqyrtimit të dukurive
rrjedh në një nëpërmjte të tanishmes nga ard- dhe lëvizjeve paraqitet edhe një problem. Pikëris-
hmëria; koha është e pandërprerë-ekzistojnë in- ht, për shkak të kohës së pafundshme dhe homo-
tervale të vogla të pafundshmenë çdo kohë; koha gjene, asnjëherë njk jemi në gjendje të dallojmë
është homogjene-në momente të ndryshme vetitë vetëm një moment kohor, pasi të gjitha janl të ba-
e kohës janë plotësisht të caktuara. rabarta ndërmjet veti.Kjo praktikisht do të thotë
Trupat në natyrë në çdo moment zënë se nuk jemi në gjendje të themi kur ka ndodhur
pozitë të caktuar në hapësirë. Nëse tani, gjatë ko- dukuria e dhënë, pasi nuk mund ta caktojmë mo-
hës pozita e ndonjë trupi ndryshon, atëherë the- mentin kohor në të cilin ndodh. Që të mundemi,
mi se i lëviz. Prandaj, për shqyrtimin e lëvizjes themi kur ndodh diçka, është e nevojshme mo-
është e nevojshme përcaktimi i pozitës, përkatë- menti kohor në të cilin ndodh ndonjë dukuri ta
sisht vendi ku ndojë trup gjendet. njehsojmë për zero moment kohor.
355
Çdo moment tjetër e caktojmë me intervalin e me stacionin e autobusit ose lokacioni i ndonjë ae-
kohës që rrjedh prej mlomentit zero deri te i kër- roplani në hapësirën e radarit caktohet në lidhje
kuarai. Si moment zero, përkatësisht si moment me stacionin e radarit si sistem referent.Poashtu
kohor referent mund ta fiksojmë momentin nëtë vëzhguesi dukuritë mekanike ose lëvizjet të cilat
cilin ka ndodhur ndonjë dukuri e njohur, mbi rrjedhin në sistemin referent mund t‘i përcjell prej
të cilën punon ndonjë aparat. Çdo sistem me të sistemit të njëjtë, por gjitrhashtu, edhe prej sistemi
cilin mund të fiksohet momenti zero kohor dhe tjetër, i cili në lidhje me sistemin e parë ose lëvizа
të maten intervalet e ndryshme kohore në lidhje ose është në qetësi. Të dy sistemet të jenënqetësi.
me të, pavarësisht prej principin e konstruksionit, Të dy sistemet mund të jenë inercial ose jo inercial.
quhet orë. E kemi të njohur se të gjithë sistemet iner-
Në bazë zë gjykimeve paraprake sistemin ciale për të cilët vlen ligji i parë i Njutnit- ligji për
inercion. Me fjalë tjera sistemi inercial referent do
referent, tani mund të japim definicion të tërësis-
të ketë atëherë kur trupi referent, për të cilin i njëjti
hëm prej asaj që tani më e dim nga viti i parë:
është i lidhur, është në qetësi ose lëviz drejtëvizo-
Sistemi referent është tërësi e pandarë
risht dhe njëtrajtësisht (ashgtu sikurse lëvizin tru-
prej sistemit koordinativ dhe orës të lidhur për
pat sipas inercionit). Çdo sistem tjetër që është i
trupin referent të dhënë. nxituar ose rrotullues është jo inercial.Kjo vlen për
Dukuritë mekanike dhe lëvizjet gjit- lëvizjen e trupave për dy lëvize të trupave në lidhje
ghmonë i shqyrtojmë vetëm në sistemin e dhënë me Tokën qëmendojmë se është në qetësi.
referent dhe atëherë flasim për lëvizjen relative Nëse nëlidhje me sistemin koordinativ re-
dhe qetësimi relativ të trupave. Pa sistemin refe- ferent, është dhnë trupi që lëviz njëltrajtësisht line-
rent nuk jemi në gjendje ta caktojmë as vendin as arështë sistemi, por vijon dhe përfundimi logjik se
kohën, përkatësisht nuk jeni në gjendje të konsta- edhe sistemi koordinativ kënddrejtë është inercialen.
tojmë ku ndodh ndonjë ngjarje dhe kur ndodh. Galile Galelie duke u nisur prej paraqitet
Në bazë të kësaj përfundojmë se nuk ekziston qe- klasike për hapësirën dhe kohën, në bazë të shqyrti-
tësim absolut as lëvizje absolute ose se çdo lëvizje meve vizuele dhe eksperimenteve, ka dhënë konsta-
dhe çdo qetësim është relative. time të rëndësishme dhe relacione për rrjedhjen e du-
kurive mekanike në sisteme të ndryshme inerciale.
21.1.1. Principi i relativitetit në meka- Njohuritë më të rëndësishme të Galileit
nikën klasike dhe transformimet e Galileit. për inercionin janë:
Te të gjithë sistemete inerciale koha rrjedh
Çdo lëvizje është proces objektiv që rea- njëlloj shumë shpejtë. Kjo do të thotë se intervali i
lisht ekziston pa dallim ndonjëri a e ka vërejtur, dhënë kohor i matur në një sistem është i barabartë
studion ose ndryshon. Çdo lëvizje rrjedh në me intervalin kohor të matur në tjetër sistem, nëse
hapësirën e dhënë dhe kohën.. të dy sistemet ndërmjet veti qëndrojnë si sisteme
Hapsira dhe koha si mënyrë e ekzisti- inerciale.
mit të materjes nuk mund të elemenohen, as, të Asnjëherë me kurrfarë prova mekanike
apstrahohen të paktën edhe te studimet më të nuk mundemi me siguri të konstatojmë cili prej dy
sistemeve inerciale gjenden në gjendje të qetësimit,
thjeshta fizike.
kurse cili në lëvizje,përkatësisht të konstatojmë dy
Paraprakisht vërejtëm se çdo lëvi-
sisteme inerciale (dy trupa) gjenden në gjendje të
zje dhe qetësim është relative, që do të thotë se
qetësimit, ose, të dy lëvizin njëtrajtësisht dhe drej-
mund të shqyrtohet te detyra e dhënë e siste-
tëvizorisht. Me fjalë tjera thënur:
mit referent.Kështu për shembull, lëvizja e tre- Të gjitha dukuritë mekanike si edhe ligjet të ci-
nit mund ta përcjellim në lidhje me stacionin lëve u nënshtrohen, njëlloj realizohen dhe një
e trenit si sistem referent, të autobusit në lidhje
356
lloj vlejnë në të gjitha sistemet inerciale. Për këtë Edhe pse të dy vëzhguesit dakordohen në
shkak asnjëri prej tyre nuk ka përparësi para të disa aspekte të eksperimentit, ato janë dakorduar për
tjerëve. Çdonjëri prej tyre mundet kushtimisht vlershmërinë e ligjit të Njitnit dhje principert klasi-
të merren për të palëvizshme dhe të shfrytëzuar ke për ruajtjen e energjisë dhe ruajtjen e impulsit.
për përshkrmin e dukurive mekanike. Pajtueshmëria e këtillë nënkupton se asnjë ekspe-
Qëndrimi i fundit në shkencë njihet si riment mekanik nuk mund të tregohet ndonmjë
principi i Galileit të relativitetit ose principi klasik ndryshim ndërmjet dy sistemeve inerte referente.
i relativitetit. Ai vlen vetëm për sistemin inercial Vetëm diçka që mund të jetë vërejtur është lëvizja
dhe vetëm për dikuritë mekanike. relative e një sistemi në lidhje me tjetrin. Kështu
Ju mundeni ta njihni rëndësinë e tij në je- koncepti për lëvizjen absolute në hapësirë është e
tën e përditshme. Supozoni, udhëtoni me kamion pa rëndësishme, sikurse është i parëndësishëmpër
në rrugë të drejtë me shpejtësi konstante. Nëse sistemin e privilegjuar referent.
hedhni top prej lartësisë së kokës vertikalisht lar- Mund të përfundojmë: edhe pse rrugët
të në ajër, si do të lëviz ai? Ai bie drejt vertikalisht specifike janë të ndryshme, kjo nuk e thyen princi-
teposhtë dhe godet direkt në bazën nën pikën e pin e relativitetit klasik, sipas të cilit ligjet e meka-
nikës, janë të njëjtë në të gjitha sistemet inerciale.
hedhjes (fig. 1a). Lëvizja e topit tregohet se është
Të supozojmë se vërejmë dhe përshkruaj-
krejtësisht e njëjtë si edhe te rasti nëse topi ishte
më ndonjë dukuri mekanike, si për shembull, lë-
hedhur prej njeriut që qëndron qetë në Tokë. Në
vizja e trupit të dhënë në hapësirë, që gjendet në
këtë mënyrë eksperimenti ynë me kamionin në
sistemin inert S, i cili është i palëvizshëm në lidhje
lëvizje është nëpajtim me principin klasik të rel-
me ne. Pyetemi, se si do ta përshkruan këtë dukuri
kativitetit. Me fjalë të tjera, ligji për gravitacion vëzhguesi, i cili gjendet te sistemi tjetër inercial Ѕ‘,
dhe barazimet për lëvizje gjatë nxitimit konstant që lëviz në lidhje me të parin me shpejtësi konstan-
janë ekuivalente prej asaj kamioni a është në qe- te v dhe a ekziston ndonjë lidhje ndërmjet barazi-
tësi ose lëviz njëtrajtësisht dhe drejtëvizorisht. meve që e përshkruajnë lëvizjen e trupit në të dy
Tani ta marrim të njëjtin eksperiment sistemte e përmendura?
të vërejtur prej vzguesit që qëndron në Tokë. Ky Thënë ndryshe, a është e mundshme, nëse
vëzhgues i palëvizshëm shikon se rruga është pa- dihen barazimet që e përshkruajnë lëvizjen me-
rabolë (fig. 1b). kanike të trupit në lidhje me një sistem referent,
Mëtutje, sipas vëzhguesit, topi ka kom- me ndihmën e supozimeve të thjeshta matema-
ponentë horizontale me shpejtësi të barabartë me tikore dhe transformimet të fitohen barazime që
shpeje kamionit.
a) b)
Fig.1. Pamja e rrugës së topit i hedhur vertikalisht lartë: a) për vëzhguesin në sistemin lëvizës, b) gjatë
eksperimenti i njëjtë për vëzguesin e palëvizshëm prej Tokës rruga të topit është parabolë
357
Z Z'
&
¥ ¥
S S'
v
t t'
A
d dO
vt
O'
x'
z = z’
y = y’
X{X '
Y x Y'
Fig. 2. Koordinatat e pikës A në dy sisteme referente
do ta përshkruajnë lëvizjen në lidhje me tjetër koordunatat e saja (x,y,z). Në të njëjtin moment

sistem?Tregohet se është e mundshme, edhe ba- vëzhguesi te sistemi Ѕ‘ për përshkrimin e të njëj-
razimet, që mundësojnë ajo të bëhet, quhet trans- tës nghjarje te pika A i përdor koordinatat (x‘,y-
formime të Galileut. Sipas principit të Galileut të ‘,z‘). Është e qartë se y = у dhe z = z‘ . Ndryshimi i
relativitetit, atë që do ta shikon dhe përshkruan madhësisë së koordinatave ndodh vetëm në drej-
vëzhguesi prej sistemit Ѕ, por ndodh në tjetër tim të boshtit X‘. Koordinata x‘, e pikës A varet
sistem Ѕ‘, do ta shikon dhe përshkruan vëzhguesi prej kohës, pasi sistemi Ѕ‘ lëviz me shpejtësi v.
prej sistemit Ѕ‘ ,por ndodh te sistemi Ѕ. Prandaj, sikurse mund ta shohim edhe prej fig.
Lëvizja e trupave i përshkruam, duke llogaritur 2, këto koordinata janë të lidhura me barazimet:
se si pikat materijale, me barazime te të cilat janë
lidhur madhësitë që e përcaktojnë pozitën dhe x' x vt ' (1)
gjendjen e të njëjtëve. y' y ; z' z ; t' t ,
Nëse të përshkruarit njëherë e kryejmë
në lidhje me sistemin inercial Ѕ, kurse herën e pasi koha rrjedh njëjtë t‘ = t.
dytë në lidhje me sistemin Ѕ‘ për të gjithë ligjet të Nëse pika А është e palëvizshme te sistemi
ngelin invarijant (të pandryshueshëm) në lidhje Ѕ‘, atëherë koordinatat e saja te sistemi Ѕ, që lëviz
me të dy sistemet inerciale (sipas principit të Ga- me shpejtësi konstante -v në lidhje me sistemin
lileut të relativitetit), janë të nevojshme barazime Ѕ‘ (majtas sipas fig. 2), shprehen në këtë mënyrë:
të përshtatshme. Ato do t‘i fitojmë në këtë mëny-
rë. Të dy sistemet Ѕ dhe Ѕ‘ te ndonjë moment fil- x x'vt (2)
lestar to = 0 plotësisht puthiten. Pas ndonjë kohe t y y' ; z z' ; t t'
sistemi Ѕ‘, duke lëvizur me shpejtësinë relative v të
njëtrajtshme dhe drejtvizore në drejtim të boshtit Nëpërmjet transformimet e barazimeve
X, do të gjendet në largësi OO‘= vt. Në drejtim të (1) gjatë përshkrimit të dukurive mekanike në
boshteve Y dhe Z nuk ka zhvendosje, kurse bosh- sistemin Ѕ kalojmë në sistemin Ѕ‘, kurse me trans-
tet Y dhe Y‘ , si edhe Z dhe Z‘ ngelin ndërmjet veti formimet e barazimeve (2), anasjelltas. Barazimi
paralele (fig. 2). i fundit (t‘ = t) tregon se koha në të dy sistemte
Në momentin e kohës t vëzhguesi te sistemi rrjedh njëlloj.
S e përshkruan ngjyrjen te pika A e përcaktuar me Është e qartë se barazimet (1) dhe (2)
janë identike, pasi në prej (2) shprehen x‘, y‘, z‘
dhe t fitohen barazimet (1).
358
Këto transformime të barazimeve janë transfor- në pozita te sistemi S’, në pajtim me transformi-
mime të Galileut.
Galileevite Ato janë, në ralitet, lidhja ma-
transformacii met e Galileut kemi:
tematike ndërmjet koordinatave të pikës materi-
x1' x1 vt1 (3)
jale të dhënë, me të cilat është përcaktuar pozita
e saj në të njëjtin moment kohor në dy sisteme y1' y1 ; z1' z1 ; t1' t1
inerte të cilët ndërmjet veti lëvizin me shpejtësi
konstante në drejtimin e dhënë. Me fjalë të tje- Në mënyrë analoge për koordinatat e pikës ma-
ra, barazimet (1) dhe (2) e shprehin shndërrimin terijale në pozitën A2 te sistemi S’ kemi:
e koordinatave dhe kohës në mekanikën klasike x 2' x 2 vt 2 (4)
gjatë kalimit prej njërit në tjetrin sistem inercial.
Transformimet e Galileut bazohen në dy y 2' y 2 ; z 2' z 2 ; t 2' t2
qëndrime në bazë të të cilëve është ndërtuar me-
kanika klasike: Nëse prfej barazimeve (2) i zbresim barazimet (1)
1. apsolutizmi i kohës; fitohet lidhja ndërmjet intervaleve hapësinore
2. apsolutizmi i largësisë në hapësirë.
Sipas mekanikës klasike koha rrjedh në- 'x x 2 x1 dhe 'x' x 2' x1'
për të njëjtën mënyrë në të gjitha sistemet inercia- dhe intervalet kohore
le: orët e lëvizjes S dhe të atij që lëviz S‘vëzhguesi
tregojnë të njëjtën kohë. Apsolutizmi i kohës sh- 't t 2 t1 dhe 't ' t 2' t1' , të cilët i ndajnë të dy
prehet me barazimin t‘=t. ngjarjet të matur në sistemet inerciale S dhe S’.
Nëse OA=x, OO‘=vt dhe O‘A=x‘, në të T’i caktojmë ndryshimet e vlerave të koordinat-
njëjtin sistem inercial, atëherë barazimet (1) qartë ave x2’ dhe x1’
do të jenë të sakta.
Realisht, OA=x matet në sistemin inercial x 2' x1' x 2 x1 v (t 2 t1 )
S, kurse OO‘ dhe O‘A-te siostemi inercial S‘. Vijon se
ose
barazimet (1) nuk mund të fitohen pa e shfrytëzuar
qëndrimin se segmenti ka një gjatësi të njëjtë në të 'x ' 'x v't (5)
gjitha sistemet inerciale (apsolutizmi i largësisë).
't 't ' . (6)
21.1.2. Klasi~en
21.1.2. zakon
Ligji klasik zambledhjen
për sobirawe na
'x' 'x
ebrzinite
shpejtësive përkatësisht v (7)
't 't
Ma barazimin (5) ështëdhënë lid-
Të supozojmë se pika materijale lëviz në
hja ndërmjet intervaleve hapësinore, kurse me
lidhje me të dy sistemet inerciale. Thjesht do të
(6)-ndërmjet intervaleve kohore. Ato barazime i
llogarisim se pika lëviz paralelisht me boshtin
shprehin transformimet e Galileut gjatë kalimit
О‘Х‘, me shpejtësinë u në lidhje me sistemin Ѕ‘, i
prej një sistemi inercial në tjetrin. Pasi:
cili lëviz me shpejtësinë v në lidhje me Ѕ. Si do të
jetë poashtu shpejtësia e saj u në lidhje me siste- 'x ' 'x
min e palëvizshëm Ѕ? u ' dhe u,
't ' 't
Në momentin e kohës tj pika materijale atëherë
le të gjendet në pozitën А1, kurse në momentin e
u' u v ose u u' v (8)
kohës t2 në pozitën А2 (fig.3). Nëse në sistemin S
pozita Aj ka koordinata Aj (xj, yj, Zj), atëherë për Nuk është e vështir të kuptohet çka ndodh
koordinatat e pikës materijale në pozitën e njëjtë
359
Z Z' Z'
S S' &
v t2 v & &
A1 u1 A 2 u2
v t1 z = z’
O O' X{X '
x'1
x1 x'2
x2
Y Y' Y'
Fig. 3. Koordinatat e pikës lëvizëse në momente të ndryshme të kohës
nëse pika materijale lëviz në sistemin Ѕ‘ në çfarë- horizontalisht dhe drejtëvizorisht te kahja e shë-
do drejtim me shpejtësi konstante u‘, por vetëm nuar (fig. 4).
sistemi në çfarëdo drejtim në lidhje me sistemin Ѕ Në mesin e platformës gjendet burimi i
me shpejtësi vj atëherë për komponentet e shpej- impulseve të zërit, për shembull zëri Z. Në të dy
tësive përgajti boshteve X,Y dhe Z fitohmë: skajet gjendet nga një vëzhgues me stoperka. Në
një moment prej autoparlantit emetohet impuls
ux u x' v x zëri të shkurtër. Edhe të dy vëzhguesit e masin
uy u 'y v y (9) kohën për të cilët deri te ato do të arrin i njëjti
impuls. Vëzhguesi 1 në të cilin vala e zërit vjen në
uz u z' v z prag të valës së zërit do të mat ndonjë kohë t1,
Këtu, ux , uy dhe uz janë komponentet e shpejtësisë kurse vëzhguesi 2, i cili ik prej valës së zërit, do
të pikës materijale prej pozitës A1 deri te pozita A2, të mat vëzhguesi 2, i cili ik prej valës së zërit, do
nëpër boshtet e koordinatave të sistemit Ѕ,kurse të mat kohë më të gjatë t2 të arritjes në të njëjtin
ux, uy dhe uz - paralele me boshtet e koordinatave impuls deri te ai (t2>t1).
të sistemit Ѕ‘. Z
d d
Përndryshe barzimi (9) paraqet se vek-
 
tori u është e barabartë me shumën e vektorëve
 
&
u ' dhe v , d.m.th. 1 P 2 v
Principi klasik i relativitetit, si edhe ligji
klasik për mbledhjen e shpejtësive qëndron edhe
për dukuritë e zërit.
Është e njohur se zëri si valë mekanike
shpërndahet me shpejtësi të caktuar u. Me matjen Fig. 4. Shpejtësia e zërit të matur në sisteme të
e shpejtësisë së zërit prej sistemeve të ndryshme ndryshme referente
mund të vërtetojmë saktësinë e ligjit të Galileit Në rastin e parë vëzhguesi 1, i cili e mat sh-
për mbledhjen e shpejtësive. Për shembull, plat- pejtësinë e zërit në kahe të lëvizjes së platformës do
forma P, le të lëviz me shpejtësi konmstante v në të gjen shpejtësi më të madhe të zgjerimit të valëve
lidhje me ajrin, të zërit, se sa i dyti, i cili e mat shpejtësinë e zërit
përballë kahes së lëvizjes së platformës , anasjelltas
360
u1> u2. Kështu që tensioni parë u1 = u + v, i dyti Pyetje dhe detyra

u2 = u - v . Këtu u është shpejtësia që e caktojnë
vëzhguesit në platformën të palëvizshme, si sis- 1.Çka është ajo sistem referent dhe cili është
tem te i cili kryhet matja. Prandaj është e qartë inercioni ?
se shpejtësia me të cilën lëviz sistemi në të cilin 2.Si thotë principi i Galileit (klasik) i relativitetit?
kryhen matjet që ndikojnë në vlerën e matur të 3.Të sqarohen ttransformikmet e Galileit. Në ci-
shpejtësisës së zërit. Nëse, tani platforma është e lat qëndrime ato bazohen?
qetë në lidhje me ajri (v=0), të dy vëzhguesit do të 4.Hapësira dhe koha në mekanikën klasike janë
masin të njëjtën kohë t. ndërmjet veti të pavarura?
5.Ju jeni në vagon të mbyllur, pa dritare, të një
SHEMBULLI 1. Barka mr motor lëviz treni që lëviz drejtvizorisht me shpejtësi konstante
nëlum që rrjedh me shpejtësi v dhe atë: а) sipas sipas hekurudhës horizontale.
rrjedhjes së lumit, b) kundër rrjedhjes së lumit, c) A ekziston eksperiment fizikë i cili mund ta bëni
normalisht në rrjedhjen e lumit. Barka me motor te vagoni që tëpërcaktoni në cilën kahe lëviz treni?
lëviz në ujë të qetë me shpejtësi u. Të vcaktohet 6.Njeriu duke lundruar me barkë me shpejtësi 5
shpejtësia e barkës në[ të tre rastet dhe të përg- km/h në ujë të qetë. Dëshiron të kalon lumin me
jigjet në cilin rast barka ka shpejtësi maksimale, gjerësi 1 km, që rrjedh me shpejtësi 3 km/h. a) Nën
përkatësisht minimale. çfarë këndi në lidhje me bregun duhet të orientohet
barka që të arrin normalisht te bregu tjetër i lumit?
Zgjidhje: Te rastet nën a) dhe b) sh- b) Të caktohet shpejtësia e barkës në lidhje me bre-
pejtësia e barkës fitohet si shumë, përkatësisht gun, c) Sa kohë i është e nevojshme njeriut me barkë
ndryshimi idy vektorëve kolenar. që ta kalon lumin?
(Përgjigje: a) =45°; b) u=8 km/h; c) t=0,25 h)
а) nëpër rrjedhjen e lumit 7.Aeroplani fluturon me shpejtësi u në lidhje me
& &
v u ajrin e qetë prej pikës A deri te pika B dhe kthehet.
Krahasoe kohën e nevojshme për fluturim të aero-
uv planit kur era fryen prej A nga B me shpejtësi v me
b) në kahen e kundërtë të rrjedhjes&së lumit
& kohën e fluturimit kur era fryen me të njëjtën shpej-
v u
tësi normal në vijën AB.
u v & &
4
v v
c) në këtë rast bëhet fjalë për mbledhjen e vek- A B
torëve sipas rregullës së paralelogramit, dhe sh-
pejtësia me të cilën barka lëviz normalisht në rr- L
jedhjen e lumit është
2L 2L
v' u2 v2 . (Përgjigje: a) t p ; b) t n
& § v2 · v2
v u ¨1 2 ¸ u 1
¨ u ¸
© ¹ u2
& v' u 2 v2 t p ! t n ).
u
Barka ka shpejtësi maksimale kur lëviz sipas rr-

jedhjes së lumit, kurse më e vogël-përballë rr-
jedhkes së lumit.
361
21. 2. PRINCIPET E AJNSHTAJNIT mekanikën klasike. Atë e ka krijuar në fillim të

shekullit XX A. Ajnshtajni nëpërmjet futjes së po-
Në mekanikë erdhëm deri në dijeni se të stuilateve të reja.
gjitha dukuritë mekanike dhe lëvizjet e trupave, Në vitin 1905 A. Ajnshtajni, duke men-
në pajtim me principin e relativitetit të Galileit, duar për nevojën e rishqyrtimit të kuptimeve
një lloj rrjedhin në të gjitha sistemet referente, të themelore të fizikës klasike për vetitë e hapësirës
cilat në lidhje me sistemin inert të dhënë lëvizin dhe kohës, i ka propozuar këto dy postulate nën
njëtrajtësisht dhe drejtvizorisht. Kjo do të thotë se të cilat duhet të bazohet principi i relativitetit:
në mekanikën klasike çdo sistem i atillë mund ta 1. Ligjet e fizikës plotësisht janë të bara-
llogarisim si inercial. barta me të gjitha sistemet inerciale. Me çfarëdo
Sikurse ësht e njohur, dukurtit në botën eksperimente fizike (mekanike, elektrike, opti-
tonë nuk janë vetëm mekanike, por edhe elek- ke) të realizuara me cilëndo sistem inercial e pa-
trodinamike. Shkencëtarët prej gjysmës së dytë mundshme është që ai sistem të jetë i qetë ose të
të shekullit XIX i interesonte për dukuritë lektro- lëviz njëtrajtzësisht dhe drejtvizorisht.
magnetike a vlen principi i Galileit të relativitetit 2. Shpejtësia e dritës në vakuum c ka të
dhe ligji klasik për mbledhjen e shpejtësive. Për- njëjtën vlerë në të gjitha sistemet inerciale. Ajo nk
katësisht, dukuritë elektromagnetike a rjedhin në varet prej asaj se burimi i dritës ose vëzhguesi a
të njëjtën mënyrë të gjiktha sistemet referente të lëvizin ose janë në qetësi.
cilët lëvizin njëtrajtësisht dhe drejtëvizorisht në Postulati i parë është i njohur si principi
lidhje me sistemin inercual të dhënë? i Ajnshtajnit i relativitetit, kurse i dyti është i njo-
Eksperimenti i dëgjuar i Majkelsonovit hur si principi i shpejtësisë konstante të dritës.
për intereferometrinë ka dhënë rezultat negativ. Teoria, e krijuar prej A. Ajnshtajnit për
Ai rezultat, qe, nuk është dakorduar me teorinë përshkrimin e dukurive në sistemet inreciale, të
ekzistuese. Pikërisht, patjetër është dashur të për- bazuara në të dy postulatet, përkatësisht në bazë
vetësohet si fakt i sigurt, se nuk ekziston dallim të principit të relativitetit të Ajnshtajnit, është qu-
në shpejtësinë e dritës në sistemin të lidhur me ajtur teoria speciale e relativitetit.
Tokën. Rëndësia e postulatit të parë është ky që
Me eksperimentet e interferometrisë në vijon. Të gjitha ligjet fizike (por jo vetëm ligjet prej
laboratoret bashkohore, me dritë të laserit dhe mekanikës) patjetër të jenë të shprehura me formula
rreze-gama është konstatuar se shpejtësia e dritës të atilla të cilat kanë formë të njëjtë matematike në të
me saktësi afërsisht 1 m/s në vakuum në lidhje me gjitha sistemte inerciale, pavarësisht prej asaj a lëvizin
Tokën është e barabartë në cilindo drejtim. ato ose jo në lidhje me tjetrin. Asnjë sistem inercial
Gjatë matjes së e/m për elektronot (ku e nuk ka kurfar përparësi në lidhje me sistemet tjera
- mbushja elektronike, kurse m - masa e tij) është të atillë, domethënë nuk ekzsiton sistem inercial ab-
treguar se gjatë shpejtësisë së madhe të lëvizjes së solut. Të gjithë sistemet inerciale janë ekuivalent dhe
elektronit, raporti e/m zvogëlohet me zvogëlimin ndërmjet veti të barabartë. Ky princip i Ajnshtajnit i
e shpejtësisë. Nga pikëpamja e mekanikës klasike relativitetit në lidhje me principin e Galileit të rela-
ajo ka qenë e pakuptueshme, nëse mbushja elek- tivitetit dallohet sipas asaj për sa u takon të gjiktha
trike e elektronit e edhe masës m ngel që të mbe- dukurive natyrore, por jo vetëm për mekaniket.
sin të pandryshueshme, ashtu që ato të mos varen Postulati i parë i Ajnshtajnit kërkon edhe
prej shpejtësisë së lëvizjes së tyre. futje të relacioneveë transformimit, të ndryshme
Që të sqarohen këto kundërthënie është prej të Galileit
e nevojshme teoria e re, e bazuar në parakushte Me siguri postulati i dytë i Ajnshtajnit,
të ndryshueshme prej atyreve të përvetësuara në domethënë se shpejtësia e dritës është e pavarur
362
Z Z' Z Z'
& &
v v

S S' S S'
A A
z = z’ z = z’
O O' X{X ' O O' X{X '
vt x' y = y’ vt' x' y = y’

x x
Y Y' Y Y'
Fig. 1. Skema kah realizimi i ntransformacioneve të Lorencit
prej asaj sa është shpejtësia te sistemi inercial dhe disa dukuri nga elektromagnetizmi, para paraqitjes
në cilën kahe ai lëviz. së teorisë së Ajnshtajnit për relativitetin. Megjitha-
Por, në lidhje me atë parashtrohet kjo py- të, Ajnshtajni i cili e ka njohur domethënie e tyre
etje:Pse konstanta e shpejtësisë e dritës në vaku- fizike dhe ka marrë hap të guximshëm për inter-
postulat,
um merret si postulat, kur e dim se ajo vërtetuar pretimin e e tyra në kuadër të teorisë së relativitetit.
eksperimentalisht? Eksperimentet e realizuara
postulat, Që t‘i realizojmë këto transformime do
kanë dhënë rezultate të caktuara, kushte kon- të shqyrtojmë d sisteme inerciale S dhe S‘, të ci-
krete, që nuk e përjashtojnë mundësinë se edhe lët lëvizin relativisht njëri në lidhje me tjetrin me
në disa të tjera, deri më sot kushte të anjohura, shpejtësi konstante v. Te sistemi inercial Ѕ dhe Ѕ‘
megjithatë mund të gjendet se ajo shpejtësi nk përkatësisht sistemet koordinatat kënddrejte XYZ
brzinata na svetli-
është konmstante.
nata vo vakuumot Megjithatë,
sekoga{nëeteorinë e rela-
konstantna, dhe X‘Y‘Z‘ janë vendosur ashtu që boshtet X dhe
tivitetit postulohet se shpejtësia e dritës
brzinata
nezavisna od kakvi bilo uslovi i ednakva na në vaku-
svetli-
na X‘ puthiten njëri me tjetrin dhe me drejtimin e
um gjithmonë është konstante, pavarësisht
nata vo vakuumot sekoga{ e prej
konstantna,
. i ednakva na
lëvizjes, kurse boshtet Y dhe Y‘, Z dhe Z‘ janë pa-
çfarëdo llojodkushtesh
nezavisna kakvi bilodhe është
uslovi e barabartë me ralele (fig. 1). Sistemi S‘ me shpejtësi v, relative me
c 299 792 458 m/s | 3 10 8 m/s . S, lëviz në kahen pozitive të boshtit X , d.m.th.
21.2.1. Lorencovi transformacii djathtas. Supozohet se momenti fillestar i kohës
21.2.1. Transformimet e Lorencit (t=0) fillimet koordinative О dhe О‘ puthten.
21.2.1. Lorencovi transformacii Kështu pas një kohe t e matur në sistemin S koor-
А. Аjnshtajni në bazë të analizës mate- dinata e pikës O‘ do të jetë vt.
matike të realizuar për dukuritë natyrore, të cilët Të shqyrtojmë një ngjarje që ndodh me
rrjedhin në sistemte inerciale, menjëherë ka tre- pikën А me koordinata x‘=O‘A në sistemin Ѕ‘; dhe
guar se transformimet e Galileit nuk u përgjigjen e kërkojmë koordinatën x në atë pikë të sistemit
postulateve prej teorisë speciale të teorisë së re- S. Nëse vëzhguesi është në sistemin Ѕ, në ndonjë
lativitetit, të nevojshme janë edhe relacione tjera moment t (i matur sipas orës së tij) ai i ka vërejtur
të transformimit të koordinatave dhe kohës gjatë pozitat e skajeve të segmentit О‘А - koordinatat x
kalimit prej njërit në tjetrin sistem inert. (për pikën А) dhe vt (për pikën О‘), atëherë gja-
Relacionet e atilla, sot të njohura si trena- tësitë e atij segmenti, të matur prej sistemit S do
formimet e Lorencit, i pari i ka rfealizuar fizikani të jetë e përcaktuar me shprehjen (x - vt) (shiko
Lorencovi transformacii,
holandez H.Lorenc në vitin 1890 duke sqaruar figurën 1).
Lorencovi transformacii,
363
Në mekanikën klasike gjatësia e ndonjë drita arrin deri te vëzhguesi në fillimin e koordi-
segmenti, nuk varet prej sistemit inercialë në të natave të sistemit Ѕ i cili është i larguar për x, edhe
cilin ai matet, dhe na do të mund t‘i barazojmë x‘ te vëzhguesi në fillimin e koordinatave të sistemit
dhe (x - vt) dshe në këtë mënyrë të fitojmë rela- Ѕ‘ - për x‘.
cion prej transformimeve të Galileit. Atëherë në bazë të postulatit të dytë të
Vërejtëm se transformimet e koordinata- Ajnshtajnit (c=c‘) mund të shkruajmë x=ct dhe
ve të Galileit nuk janë në pajtim rezltatet e ekspe- x‘=cf,‘ të cilat i zëvëndësojmë te relacionet (1) dhe
rimentit për shpejtësitë të krahasuara me shpejtë- (2) për x dhe x‘:
sinë e dritës dhe vlejnë për 0 < v < c. Për shkak të ct ' k (ct vt ) ; ct k (ct 'vt ' )
kësaj duhet të gjenden barazime transformuese të
Me nxjerrjen e kohës para kllapës dhe
cilat do të vlejnë prej v=0 deri v=c.
dhe shumëzimi i këtyre relacioneve fitohet
Nga pikëpamja e teorisë së relativitetit nuk
është e mundshme të vërtetohet se gjatësitë e seg- c 2 tt ' k 2 tt ' (c v)(c v)
mentit O‘A, të matur në sisteme të ndryshme iner- c 2 k 2 (c 2 v 2 )
ose
te, puthiten. Por, megjithatë, duhet në çdo rast të
jenë proporcionale. Prandaj mund të shkruajmë: prej ku për konstanten e proporcionalitetit fito-
het:
x' k ( x vt ) , (1) c 1
k . (3)
ku k është konstante e proporcionalitetit. Tani t‘i r c2 v2 v2
ndërrojmë rolet e sistemit Ѕ dhe Ѕ‘. Marrim te sis- r 1 2
c
temi Ѕ pikë А me çfarëdo koordinata x. Sistemi S
le të lëviz me shpejtësi konstante - v në lidhje me Duke e marrë vetëm vlerën pozitive për
Ѕ‘ (në kahen negative të boshtit X‘ d.m.th., majtas rrënjën prej relacionit (3), përfundimisht kemi:
(fig.1). Edhe pas ndonjë kohe t të matur në siste- 1
k (4)
min Ѕ‘ koordinata e pikës О do të jetë e barabartë v2
me -vt‘. Gjatësia, pra e segmentit ОА në sistemin 1
S është e barabartë me x. Gjatësia e këtij segmenti c2
e matur prej vëzhguesit në sistemin Ѕ‘ do të jetë e Me vendosjen e kësaj vlere për k te (1)
barabartë me (x‘ + vt‘) dhe mund të llogarisim se: dhe (2), i fitojmë relacionet për koordinatat:
x vt x'vt '
x k ( x' vt ' ) , (2) x' ; x . (5)
v2 v2
ku k është konstanta e njëjtë e proporcion alite- 1 2 1 2
tit, pasi sistemet inraciale Ѕ dhe Ѕ‘ janë plotësisht c c
të barabarta (në pajtim me postulatin e parë të
Ajnshtajnit). Relacionet e transformimeve të Lorencit,
Që ta caktojmë konstanten e proporcio- të cilët i lidhin kohërat t dhe t‘, mund t‘i gjejmë
nalitetit k do ta shfrytëzojmë postulatin e Ajnsh- në këtë mënyrë. Me pjesëtimin e anës së majtë
tajnit. Fillimet e koordinatave O dhe O‘ të sistemit dhe anës së djathtë te relacioni (5), për koordina-
S dhe S‘ le të puthiten (X = X‘ = 0) në momentin tën x me shpejtësinë e dritës c, kemi:
kur orët në të dy sistemet tregojnë kohën e njëjtë t x v v
t t t
= t‘ = 0 . Në këtë moment shndrit llamba që gjen- x' c c x ' c
ili t '
ose
det te pika e palëvizshme А. Në ndonjë moment c v 2 c v2
të ardhshëm t (të përcaktuar te sistemi Ѕ), përka- 1 2 1 2
tësisht t‘ (i përcaktuar te sistemi S‘) c c
364
x'
gleduvaat x
nerazdelno povrzani
gleduvaat të
vo eden shqyrtohen
~eti-
gleduvaat
nerazdelno të pandara
nerazdelno
gleduvaat
povrzani lidhjet
vopovrzani
nerazdelno nëvo
njëeden
edenpovrzani
~eti- hapësirë
vo ~eti-
eden ~eti-
Pasi
Bidej}i t 'ridimenzionalen
a t
, por , relacionin
toga{ eridimenzionalen
fundit katërdimensionale-bota
poslednata
prostor gleduvaat nerazdelno
ridimenzionalen povrzani
prostor
ridimenzionalen prostor vo eden ~eti-
c c prostor
ridimenzionalen e kohës, të njohur si bota
prostor
svet na Minkovski. svet na Minkovski.
svet na Minkovski.
mund ta shkruajmë
relacija moème dakështu:
ja zapi{eme vaka: e svet na Minkovski.
Minkovskit. svet na Minkovski.
v Transformimet e Lorencit mundësojnë të
t x
c2 gjitha ligjet e fizikës për dukuritë të cilat rrjedhin
t' (6)
2 në dy sisteme inerciale që lëvizin me shpejtësi v,
v
1 2 të shprehin me relacione të njëjta.
c Te transformimet e Galileit nuk ekzis-
Nëmënyrë
Analogno analoge
za t odpër t prej relacionit
relacijata (5), za(5), për
koordi- ton kufizim i shpejtësisë me të cilën lëvizin
koordinatën x kemi:
natata h dobivame:
sistemte inerciale njëri në lidhje me tjetrin. Shpe-
v
t ' 2 x' jtësia mund të ketë vlera të ndryshme. Por, prej
t c . (7) transformimet e Lorencit, për shkak të ekzisti-
v2 § v2 ·
1 2 mit të shprehjes nën ¨ 1 2 ¸ , vija thyesore
c ¨ c ¸¹
©
Për shkak të sistemeve inerciale lëvizin vijon se patjetër ekziston kufizim. Transformimet
sipas drejtimit të përbashkët të boshteve të abshi- e Lorencit kanë kuptim fizik vetëm nëse shpre-
save, dy koordinatat tjera prej njërit sistem janë hja nënrrënjësore është reale, kurse ajo vlen:
të barabarta me koordinatat përkatëse të sistemit v2
1 2 t 0 . Prej këtu vijon se për v=c shprehja do
tjetër: Y‘=Y dhe Z‘=Z ,Y‘ = Y Z‘ = Z c
T‘i shkruajmë frelacionet e transformi- të jetë. Kjo do të thotë kuifiri i sipërm i shpejtësive
meve të Lorencit për lëvizjen drejtvizore dhe të që mujnd t’i arrin cilido sistem është shpejtësia e
njëtrajtshme të sistemit inercial sipas drejtimit OX: dritës në vakuum.
v Me teorinë e vet të relativitetit A. Ajn-
t 2 x
x vt Y' Y c shtajni ka futur kuptime të reja, të zgjerura për
x' t' (8)
2 Z' Z 2 hapësirën dhe kohën dhe vetitë e tyre, në lidhje
v v
1 2 1 2 me atë mekanika (Njutnit), për të cilën folëm te
c c pjesa hyrëse e këtij kapitulli. Prej teorisë së tij del
v se është relative: koncepti njëkohëshmëri ka kara-
t ' 2 x'
x'vt '
s e relativno s e kter s e srelativno
relativno e relativno
Y Y' c relativ;
s e gjatësia është relative; masa është rela-
x t (9) relativno
v 2 Z Z' v 2 tive. Të gjitha këto madhësi varen prej shpejtësisë
1 2 1 2 së lëvizjes së trupave të clëve u takojnë. Në mekan-
c c ikën klasike të gjitha këto madhësi janë konstan-
Te ato x, y ,z janë koorditat e pikës në siste. A. Ajnshtajni me teorinë evet për relativitetin
temin inercial S, te e cila intervali kohor t ndodh ka krijuar mekanikë të re të nјohur si mekanika
relativisti~ka relativisti~ka
relativisti~ka
ndonjë dukuri elektromagnetike, kurse x‘, y‘, Z - relativistike,
mehanika mehanika e cila nukrelativisti~ka
e hedh mekanikën klasike,
relativisti~ka
mehanika mehanika
koordinatat e pikës së njëjtë në sistemin Ѕ‘, i cili por vetëm i konstanton kufijtë e zbatimit të sak,
mehanika
në lidhje me të parin lëviz me shpejtës v, kurse përkatësisht, transformimet e Galileit janë vetëm
e njëjta dukuri elektromagnetike e përcjellur prej rast special prej të Lorencit. Nëse v<<c vijon se
sistemit të dytë ndodh në momentin t‘. v2
Vërejtëm se te mekanika klasike hapësi- c 2 o 0 , transformimet e Lorencit kalojnë në të
ra dhe koha ndërmjet veti janë të pavarura. Prej
reba prostorot transformimeve
sekoga{ dai se raz-
prostorot
prostorot
vremeto treba tëisekoga{
i vremetoLorencitвремето
treba
vremeto sekoga{
datreba
se raz- се меѓусебно
da se da
sekoga{ raz- Galileut. Kjo do të thotë se transformi-
se raz-
prostorot i vremeto
независvijon se hapësiratreba sekoga{ da se raz- met e Lorencit do të zbatohen në cilëndo
duhet gjithmonë
365
dukuri ose lëvizje e cila kryhet me shpejtësi shumë Se njëkohshmëria e ngjarjeve që ndodhin
të afërt deri te shpejtësia e dritës në vakuum. Në në vende të ndryshme në hapësirë ka vetëm ka-
çdo tjetët rast kur v << c, do të vlejnë ligjet e me- rakter relativ. А. Ајnshtajni na bind me eksperi-
kanikës klasike. mentin e tij të paramenduar, të njohur si treni i
Ajnshtajnit. Qe në çka qëndron ai: Vëzhguesi М1
Pyetje dhe detyra qëndron pranë hekurudhës së stacionit të trenit-
sistemi Ѕ, saktë në mes majtas dhe djathtas prej
1. Si thotë postulati i parë, kurse si i dyti i tij ndërmjet dy vendeve-pikat А dhe В (fig.1а).
Ajnshtajnit dhe si është quajtur teoria e krijuar në Kushtet kohore janë të atilla që në çdo moment
bazë të atyre postulateve? vëzhguesi М1 pret të shohe rrufe. Edhe me të vër-
2. Pse u futën transformimet e Lorencit? tetë në një moment te vendi A dhe në vendin B
3. Kur transformimet e Lorencit kalojnë paraqitet xixa elektrike (ndodh zbrazja elektrike
në të Galileut? ndërmjet Tokës dhe retë evarura), d.m.th., pa-
4. Si duhet të shqyrtohen hapësira dhe raqitet signali i dritës.
koha në meka nikkën relativistike? Të supozojmë tani nëpër binar kalon tre-
5. Cili është sistemi koordinativ katërdi- ni, me shpejtësi v, me kahe prej А nga В. Te va-
mensional? goni i trenit-sistemi Ѕ‘, gjendet vëzhguesi М2. Në
momentin kohor kur ka ndodhur zbrazja elektri-
21.3. RELATIVITETI I ke të dy rrufetë le ta kenë goditur vagonin e trenit
NJËKOHSHMËRISË SË NGJARJEVE në tëdy skajet e tij А‘ dhe В‘ (fiog. 1а) në ëtërast
vëzhguesi te treni që lëviz është në mes ndërmjet
Te mekanika klasike koncepti një- А‘ dhe В‘, përballë vëzhguesit М1 - përveç binarit-
kohshmëri ka kuptim absolut. Kjo do të thotë se sistemi S. Ngjarjet që i kanë vërejtur vëzhguesit
nëse dy ngjarje, përkatësisht dy dukuri mekanike janë signale drite prej zbrazjes elektrike në vendet
ndodhin njëkohësisht në një sistem inercial, një- A dhe B, përkatësisht të skajeve А‘ dhe B‘ të vago-
kohësisht ndodhin edhe në sistemin tjetër inercial. nit të trenit. Të dy vlzhguesit М1 dhe М2 nëpërm-
Sipas transformimeve të Lorencit edhe jet sistemit të pasqyrave mund t‘i vijojnë ngjarjet
koha edhe hapësira janë relative, përkatësisht në të dy vendet.
varen prej sistemit inercial te të cilët maten. Prej А. Ајnshtajni supozon se vëzhguesi М1
pasojave të shumta dhe të pazakonshme të relati- edhe të dy rufetë i ka vërejtur njëkohësisht, pasi
vitetit më të çuditshme dhe më të vështira „të pra- signalet e dritës i ka vërejtur njëkohësisht prej pi-
nueshme“ janë ato të cilët sillen në njokohshmëri- kave A dhe B arrijnë deri te pika М1 në të njëjtën
në, zgjatja e ngjarjeve dhe radhitja kohore. Prej kohë (fig. 1b).
transformimeve të Lorencit, të cilat A. Ajnshtajni Tani marrim si të njëjtat ngjarje janë shi-
i merr si bazë të teorisë pseciale të relativitetit, kuar te vagoni i sistemit Ѕ‘ i cili lëviz me shpejtësi
drejtpërdrejt vijon përfundimi: v, në lidhje me sistemin Ѕ, rufetë nuk paraqiten
Koncepti njëkohshmëri të ngjarjeve nuk njëkohësisht. Për të njëjtën kohë për të cilën sig-
ka kuptim absolut, kurse kjo do të thotë se nëse nali i dritës vjen deri te vëzhguesi М1 , vëzhguesi
dy mgjarje (dy dukuri) ndodhin njëkohësisht në М2 te sistemi lëvizës Ѕ‘- vagoni lëviz, sikurse që
një sistem inercial, nuk janë njëkohësisht edhe në është treguar te fig. 1b. Kështu signali i dritës prej
sistemet tjera inerciale përveç nëse ndodhin në të B‘ tanimë ka kaluar pranë vëzhguesit М2, ndërsa
njëjtin vend në hapësirë. Në saktësinë e këtij për- drita prej A‘ akoma njk ka arritur se ri te М2.
fundimi do të bindemi në këtë mënyrë:
366
Me fjalë tjera kur vëzguesi М2, në siste- nata x1 të matur në te sistemi S do të ndodh në
min S‘ së bashku me trenin largohen prej А, kurse momentin:
afrohet te В, është e kuptueshme se signali i dritës v
t1 2 x1
(rufeja) prej A‘ do të arrin deri te sytë e tij me vo- c
t1' . (1)
nesë prej disa pjesëve të sekondës, në lidhje me 2
v
rufenë prej В‘. POrandaj vëzhguesi М2 përfundon 1 2
rufeja godit në skajin e vagonit-pika B‘, para se të c
godet në skajin e prapmë-pika A‘. për vëzhguesin М2 prej sistemit Ѕ‘, rufeja te vendi
Nëse supozojmë se treni lëviz me sh- В me koordinata x2 të matura në sistemin S do të
pejtësi të pamundshme v = c në të njëjtën kahe, ndodh në momentin:
vëzhguesi М2 në përgjithësi nuk do ta vëren ru- v
t 2 2 x2
fenë te А, pasi treni ,,ik“ para signelit të tijtë dri- c
t 2' (2)
tës me të njëjtën shpejtësi, Prandaj vëzhguesi М2
v2
prej signelit Ѕ‘ do të konstanton se rufeja paraqitet 1 2
vetëm te В. Por, gjatë çdo shpejtësia v < c i njëj- c
të vëzhgues do të konstaton se gjithmonë rufeja Shihet se t1 e ndryshueshme prej t2
te B m[ë herët paraqitet. Kjo do të thotë se, nëse pasi x1 është e ndryshueshëm prej x2. Domethënë
signalet e dritës janënjëkohësisht për vëzhguesin ngjsrjet, të cilat janë për vëzguesin М1 njëkohë-
М1 prej sistemit Ѕ, nuk janë njëkohësisht edhe për sisht( t1 = t 2 = to ), për vëzhguesin e dytë М2 nuk
vëzhguesin М2 prej sistemit Ѕ‘. Në këtë qëndron janë njëkohësisht, përkatësisht prej relacionit
edhe relativiteti i ngjarjeve të njëkohësishme. (1) dhe (2) vijon se t1' ≠ t2'. Kjo është kështu pasi
Ta shqyrtojmë tani problemin e një- te anët e djathta te relacionet e sipërme gjen-
kohshmrisë duke shfrytëzuar transformimet e den koordinatat x1 dhe x2, kurse ato në rastin e
Lorencit.Për vëzhguesin М1 të sistemit Ѕ, të dy përgjithshëm janë të dryshme. Domethënë edhe
rufetë ndodhin në të njëjtin moment kohor to , nëse t1 = t 2 = to, për shkak, x1 ≠ x2 vijon se edhe t1'
në vende të ndryshme A dhe B, koordinatat e të ≠ t2'.
cilave janë x1 dhe x2 . Në çfarë momenti kohor do Prej relacioneve shihet se dy ngjarje janë
të paraqiten këto ngjarje do të paraqitzen këto të njëkohshme vetëm nëse ndodhin në të njëjtin
ngjarje për vëzhguesin М2 prej sistemit Ѕ‘ ? vend në hapësirë. Pikërisht, atëherë x1 = x2 dhe
Pasi ai lëviz me shpejtësi v në lidhje me prej relacionit:
sistemin S (binari), kurse drejtimi i binarit puthi-
ten me boshtin X për të rufeja te А, me koordi
2 2
M1 M1
a) b)
Fig. 1. Treni i Ajnshtajnit (eksperioment i paramenduar)
367
v Prandaj signalet të cilët bartin informata për cilën-

( x1 x 2 )
c 2 do ngjarje përfundimisht u është e nevojshme kohë
t 2' t1' (3)
2 që të arrijnë.
v
1
c2 21.3.1.1.Relativiteti
21.3. Relativnost na vremenskite
i intervaleve kohore
intervali
vijon se t‘2 —t‘1 = 0, d.m.th., t‘2 =-t‘1se edhe për
vëzguesin M2 prej sistemit Ѕ‘ ndodhin në të njëj- Në fizikën klasike, me zbatimin e trans-
tin moment (ti‘). formimeve të Galileut, fitohet se zgjatja e inter-
Përvoja e përditshme na tregon se ngjar- valit kohor është i njëjtë për vëzhguesin prej të
jet gjatë kohës ,,vargëzohen“ njëri pas tjetrit në gjikthë sistemeve ineciale. Zgjatja e intervalit
mënyrë të caktuar. Poashtu ekziston e kaluara, e kohor të dhënë caktohet me momentin kohor
tanishmja dhe ardhmëria dhe gjithmonë mund t1 prej të cilit fillon edhe momenti kohor t2 me
të konstatohet se ndonjë ngjarje i paraprin tjet- të cilin mbaron. Intervali kohor shënohet me t
rit ose ndodh pas tij. Por, sipas teorisë speciale dhe është t = t2 — t1.
të relativitetit, ngjarjet të cilat radhitja kohore të SDipas teorisë speciale të relativitetit
ngjarjeve mund të jenë të ndryshme për vëzhgu- vëzhguesit prej dy sistemeve inrciale, Ѕ dhe Ѕ‘,
esët të cilët lëvizin njëri në lidhje me tjetrin kjo të ciolët lëvizin njëri në lidhje me tjetrin nuk do
nuk do të thotë se të gjitha skenat nga praktika e të pajtohen sipas pyetjes për intervalin kohor, d.
përditshme janë të parregullta. m.th., për kohën të kaluar ndërmjet dy ngjarje-
Së pari, ngjarjet të cilët ndodhin në të ve të dhëna. Në lidhje me këtë pyesim: Cili prej
njëjtin vend mundet për të gjithë vëzhguesit të tyre ka të drejtë? Sa është „reale“ koha e kaluar?
jenë njëkohësisht ose të kenë radhitje kohore të Përgjigja është: në të drejtë janë të dy, çdonjëri në
njëjtë.E dyta, për një vëzhgues koha nuk „rrjedh“ lidhje me sistemin e tij referent, pasi „koha reale
në kahe të kundërtë. Domethënë për radhitjen e kaluar nuk ekziston“. Në këtë qëndron edhe re-
e shkakut dhe pasoja për ngjarjen e dhënë nuk lativiteti i intervalit kohor, përkatësisht të kohës.
mund të jetë as për një vëzhgues. As për një prej Vëzhguesit prej sistemeve inerciale Ѕ
atyre pasoja nuk i paraprin shkakut. Kjo do të dhe Ѕ‘ le t‘i krahasojnë rezultatet prej matjeve të
thotë se vargu i ngjarjeve të lidhura të shkaktarë- tyre për intervalin e kohës që rrjedh ndërmjet dy
ve, të cilët në sistemin e dhënë referent ndodhin ngjarjeve të cilat te sistemi Ѕ‘ ndodhin në atë vend
në momentet e njëpasnjëshëm t1, t2, t3, .... do të është x‘ . Ngjarjet mund të jenë për shembull, dy
jenë të vërejtura në të njëjtën radhije edhe nga hedhje të njëpasnjëshme të raketave prej skeles-
ana e të gjithë vëzguesëve të tjerë. Megjithatë, in- sistemit Ѕ‘ i cili lëviz në lidhje me Ѕ me shpejtësi v
tervalet kohore (ndryshimi ndërmjet dy momen- nëpër boshtin Х.
teve të caktuara) t2 - t1 , t3 - t2 , t4 - t3... mund të jenë Sipas orës prej sistemit Ѕ‘ raketa e parë
të ndryshme, për vëzhguesit e veçant. Asnjëri hidhet në momentin, t1, kurse e dyta në momen-
prej vëzhguesëve i cili është larguar prej vendit tin t2. Për vëzhguesin prej sistemit Ѕ‘ intervali
të ngjarjes nuk mund të pranon informatë për kohor ndërmjet të dy hedhjeve t = t2 — t1. Për
ngjarjen para vëzhguesit i cili gjendet më afër deri vëzhguesin prej sistemit Ѕ këto ngjarje ndodhin
te ai vend. Ajo është kështu, pasi çfarëdo signal të në vende të ndryshme, pasi skelja e lansimit-sis-
jetë nuk mund të bartet me shpejtësi e cila është temi Ѕ‘ lëviz në lidhje me sistemin S për kohën
më e madhe se shpejtësia e dritës, por, shpejtësia
e dritës është e pafundshme.
368
ndërmjet të dy hedhjeve të raketave. Për këtë hed- i asaj ore është e nggadalësuar, përkatësisht do të
hje të raketave qoftë në në momentet t1 dhe t1, të konstaton interval kohor më të gjatë ndërmjet të
cilët janë të ndryshëm prej t1‘ dhe t2‘ , përkatësisht dy trokitjeve në krahasim me të krejtësisht ora
në intervalin kohor t = t1— t1 . identike.
Prej transformimeve të Lorencit fitohet: Për këtë shkak efekti i përshkruar është
v v relativisti~ko zabavuvawe relativisti~ka
t1' 2 x1' t 2' 2 x 2' quajtur ngadalësimi
dilatacija na vremeto
relativistik, dilatacioni rela-
c c tivistik i kohës.
t1 i t2
dhe
2 Përndryshe efekti i dilatacionit relativis-
v v2
1 2 1 2 tik i kohës thotë se orët të cilët lëvizin relativis-
c c ht në lidhje me cilindo vëzhgues punojnë shumë
ngadal (në krahasim me orët në qetësi).
Ngjarjet në sistemin në të njëjtin vend në hapësirë
Ky efekt është pasojë e drejtpërdrejt e sh-
Ѕvend në hapësirë, vijon x2' = x1' = x' dhe x2' - x1' = 0'.
pejtësisë konstante të dritës te të gjithë sistemet
Për këtë shkak, nëse relacioni i dytë zbritet i pari
inerciale. Pasi ato sisteme janë të njëtrajtshëm,
fitohet:
vijon se për vëzhguesit prej sistemit Ѕ‘ ritam të
ngadalësuar do të kenë orët te sistemi Ѕ.
t 2' t1' 't ' vremenskiot interval
t 2 t1 i 't
dhe (4) Kjo do të thotë se intervali ndërmjet dy
2 2 me|u dva nastana nema apsoluten karakter,
v v ngjarjeve nuk ka karakzer absolut, por varet prej sis-
1 2
1 tuku zavisi od referentniot sistem vo koj{to
temit referent në të cilin matet. Te sistemi Ѕ‘ që lëviz
c c2 se meri
me shpejtësi v afër deri te shpejtësia e dritës në vaku-
Prej relacionit (4) vijon se intervali kohor um c, koha rrjedh më ngadal, përkatësisht intervali
nuk është i barabartë për të dy vëzhguesit. Vëzhgu- kohor ndërmjet dy ngjarjeve është më i gjatë prej
esi prej sistemit S gjen se ai interval është më i gjatë. intervalit kohor ndërmjet të dy ngjarjjeve të njëj-
Intervali kohor t‘ ndërmjet dy ngjarje- ta, të matur nga sistemi Ѕ, për të cilin kushtimisht
ve të njpanjëshme të cilët ndodhin në të njëjtin llogarisim se është në qetësi. Nëse kjo është kështu,
sistem Ѕ‘, i cili lëviz me shpejtësi v në lidhje me atëherë te sistemet që lëvizin me shpejtësi atëherë te
sistemin S, është më i shkurtër dhe quhet interval sistemet që lëvizin me shpejtësi afërsisht me shpej-
i kohës personale. tësinë e dritës të gjitha proceset që prej kohës janë
Prej relacionit (4) shihet se t‘< t, d. të varura janë të ngadalësuara. Njëri prej proceseve
m.th.,, intervali i kohës personale për sistemin natyrore tipike kohore të varur janë të ngadalësua-
Ѕ‘ është më e vogël prej intervalit kohor t për PRIMER 1.
ra.Njëri prej proceseve natyrore tipike të varur është
sistemin Ѕ i cili relativisht është në qetësi. Kjo do lindja, rritja, zhvillimi dhe plakja e njeriut.
të thotë se vëzhguesit prej të gjithë sistemeve, në SHEMBULL 1. Ylli gjendet në largësi prej Tokës
lidhje me të cilët sistemi Ѕ‘ lëviz, me matje fitojnë 100 vjetë drite (100 Iy). Anija kozmike lëviz me
interval kohor më të gjatë ndërmjmet dy ngjarje- shpejtësi v=0,6 c; v=0,8 c; v=0,99 c. Të caktohet:
ve të cilët ndodhin tge ato dhe në Ѕ‘. a) koha e nevojshme e astronautit të arrin deri te
Si dy ngjarje mujnd të merren, për shem- ylli, d.m.th., intervali kohor t; c) të vlerësohet se
Re{enie:
bull, dy trokitje të njëpanjëshme të një ore ,,të njeriu për kohën e jetës së tij do të mund jeta e tij
lidhur“ me një sistem referent, që lëviz me sh- të arrin deri te ylli.
pejtësi të caktuar në lidhje me sistemet inerciale Zgjidhje: 1ly = 3,0 ∙ 108 m/s ∙ 3,15 ∙ 108 s = 9,5 ∙ 1015 m
të ndryshme për të cilët kushtimisht llogarisim 100 ly = 9,5 ∙ 1017 m
se janë në qetësi. Relaciioni i fituar (4) tregon se а) Sipa mekanikës së Njutnit astronauti
vëzhguesi prej cilitdo sisteminercial, në lidhje me largësinë 1 deri te ylli e kalon për kohën për ko-
të cilin ora lëviz, do të konstaton se ecja (ritmi) hën t me shpejtësi v.
369
l l 9,5 1017 m thupra është:

1. 't 5,28 10 9 s Lo x 2 x1 (5)
v 0,6 c 0,6 c
't 168 vjet Gjatësia e matur në këtë mënyrë paraqet gjatësinë
Pas relacionit (4) koha personale to të udhëtimit e qetësimit të thuprës. Shpesh quhet gjatësia per-
të astronautit deri te ylli është: sonale e thuprës dhe shënohet me Lo.
Tani thupra është e qetë sipas gjatësisë
v2 0,36 c 2 së boshtit Х‘ të sistemit Ѕ‘ që lëviz me shpejtësi
't o 't 1 168 1 134 vjet
c2 c2 v në lidhje me sistemin Ѕ. Atëherë koordinata e
skajeve të thuprës në sistemin Ѕ‘janë x1‘ dhe х2‘.
l 9,5 1017 m Në këtë rast parashtrohet pyetja: Se si vëzhguesi
2. 't 3,96 10 9 s ,
0,8 c 0,8 c i palëvizshëm mund ta mase gjatësinë e thuprës
't 126 vjet
god. që lëviz me shpejtësi v në lidhje me sistemin Ѕ?
Që ta realizon atë vëzhguesi i palëvizshëm në një
v2 0,64 c 2 moment, d.m.th., njëkohësisht i vëren pozitat e
't o 't 1 126 1 75,6 vjet koordinatave të fillimit dhe mbarimit të thuprës
c2 c2 x1‘ dhe х2‘, kurse pastaj e mat largësinë ndërmjet
l 9,5 1017 m atyre pozitave L, që paraqesin gjatësitë e thuprës
3. 't 3,17 10 9 s ; 't=100,6 vjet në lëvizje nëlidhje me sistemin që është në qetësi.
v 0,99 c
Gjatësia e matur e thuprës në lëvizje është:
v2 0,98 c 2
't o 't 1 100,6 1 4,5 vjet L x 2' x1' (6)
c2 c2
Nëse te relacioni (1) në vend të x1 dhe х2
b) Te shembulli i përmendur më së paku
i vendosim vlerat që dalin prej transformimeve të
100vjet janë të nevojshme vetëm për udhëtim me
Lorencit (9, kapitulli 21.2). kemi
anijen kozmike me shpejtësi v ≈ c. Prandaj kjo
nuk është e mundshme njeriu të arrin deri te ylli. x 2' vt 2 x1' vt1
Lo x 2 x1 ;
2 2
21.3.2. Relativiteti i gjatësive v v
1 2
1
c c2
Prej transformimeve të Lorencit vijon
edhe efekti relativistik. Ai qëndron në atë që vë- x2' x1' v(t2 t1 )
zhguesit prej sistemeve të ndryshme fitojnë rezul- Lo (7)
v2
tate të ndryshme gjatë matjeve të rezultateve në 1 2
drejtim të lëvizjes së tyre relative. c
Që ta caktojmë gjatësinë e thuprës së dhë-
në (ose vilido trup) dhet t’i caktojmë koordinatat Pasi skajet e thuprës x1‘ dhe х2‘ ishin të
e pikave të tij të skajshme në të njëjtin mment ko- caktuara njëkohësisht, atëherë t2 = t1 Për këtë shak
hor. Në sistemin që relativisht është në qetësi Ѕ te prej (7) kemi:
boshti i tij Х le të jetë vënduar thupër.Nëse thupra
është në qetësi, koordinatat e e skajeve të saja x1 x 2' x1'
Lo x 2 x1 , (8)
dhe x2 në sistemin Ѕ nuk varen prej kohës. Për vë- v 2
zhguesin e palëvizshëm prej sistemit Ѕ gjatësia e 1
c2
370
ose sistemin në lidhje me atë që është në qetësi (në

lidhje me sistemin referent Ѕ).
v2
L Lo 1 (9) Prandaj mund të përfundojmë se: Hapë-
c2 sira e kufizuar, që e formon çdo trup, si pjesë e
Sipas (9) gjatësia e thuprës është më e hapësirës së pafundshme, është relativ dhe varet
madhe (L = Lo) nëse matet te sistemi referent Ѕ, në prej shpejtësisë së lëvizjes v të trupit.
lidhje me atë që është e palëvizshme. Në çdo sistem Gjithashtu, edhe forma e asaj hapësire është rela-
tjetër inercial Ѕ‘, që në lidhje me sistemin referent Ѕ tive dhe varet prej shpejtësisë.
lëviz me shpejtësi v, gjatësia L e thuprës është më e
Shembulli 1. Astronauti udhëton me
v2
shkurtër se Lo për faktorin 1 2 . anije kozmikke deri në Sirius, i larguar 8 Iy prej
c Tokës. Astronauti e mat kohën edhe pas udhëti-
Me fjalë të tjera sa është më e madhe sh- mit të tij deri në Sirius do të duhet të zgjate 6 vjet.
pejtësia me të cilën lëviz thupra në lidhje me ci- Anija kozmike lëviz me shpejtësi konstante v=0,8
lindo sistem referent, aq më i vogël është gjatësia c. A mundet largësia prej 8 Iy të kalohet për ko-
e tij e matur në atë sistem. hën prej 6 vjet të matur prej astronautit?
Përvoja e këtillë e gjatësisë së thuprës në
drejtim të lëvizjes quhet kontraksioni i gjatësisë. Zgjidhje: 8 Iy është largësia prej Tokës
Kontraksioni i gjatësisë, si edhe dilatacioni deri te Siriusi është i matur prej vëzhguesi për
i kohës, nuk vërehet në jetën e përditshme, pasi fak të cilin ato janë të palëvizshëm. Largësia për
vëzhguesi prej Tokës deri te Siriusi është Lo = vt
tori 1 v2 / c2 te barazimi (9) do të dallohet (t-koha është e nevojshme për kalimin e largë-
sisë Lo=8Iy).
shumë prej 1,00 vetëm ku v ështël më e mad- Astronauti e shikon Siriusi duke i afru-
he. Në të gjitha rastet tjera për v<<c faktori ar nga ai me shpejtësi me shpejtësi 0,8 c, por ai,
1 v 2 / c 2 | 1 me të edhe L = LO gjithashtu, vëren se largësia thjeshtohet. Astro-
nauti mat më pak kohë - „koha personale“ t‘,
Nëse thupra është rrotulluar për 90о, d. kurse me të dhe largësi më të vogël L= vt Prej
m.th., nëse është vënduar normalisht në boshtin Х relacionit (4, kapitulli 21.3), „koha personale në
dhe në drejtim të lëvizjes, përkatësisht përsëgjati anijen kozmike është:
boshtit Y ose Z, atëherë gjatësia e tij nuk ndryshon
në lidhje me Lo . Domethënë në të dy sistemtet 't ' 't 1 v 2 / c 2 ;
do të matet gjatësia e njëjtë pasi Y‘ =Y dhe Z‘=Z. Lo
Prandaj, gjatë matjes të dimensioneve të L v't ' v 't 1 v 2 / c 2 v 1 v2 / c2 ;
v
trupit që lëviz tregohet se krijohet kontraksioni
vetëm në dimension et e trupit sipas kahjes së
lëvizjes të sistemit inercial. Nëse bëhet fjalë për L Lo 1 v 2 / c 2 8 Iy 1 (0,8) 2 5 Iy
matjen e vëllimit të trupit të dhënë qëlëviz me sh- Kështu, koha për udhëtim i matur me orën e as-
pejtësi v në lidhje m,e sistemin referent Ѕ, atëherë tronautit është
do të ketë vlerën:
v2 L 5 Iy 5 9,5 1015 m
V Vo 1 , (10) t 6 vjet.
c2 v 0,8 c 0,8 3 10 8 m/s
ku Vo është vëllimi personal i trupit, i matur në
371
Pra{awa, zada~i, aktivnosti 21.4. AJN[TAJNOV ZAKON ZA

Pra{awa, zada~i, aktivnosti 21.4. LIGJI I AJNSHTAJNIT
21.4. AJN[TAJNOV
SOBIRAWE NAZAKONPËRZA
BRZINITE
MBLEDHJEN ENA
SOBIRAWE SHPEJTËSIVE
BRZINITE
1.Koncepti njëkohësisht i ngjarjeve ka kuptim
absolut në teorinë speciale të relativitetit? Ligji i Galileit për mbledhjen e shpejtësi-
2.Kur dy ngjarje (dy dukuri) janë njëkohësisht ve në mekanikën klasike bazohet në të kuptuarit
për dy vëzhgues? se koha dhe hapësira janë absolutisht të pavarura
3.Çka është personale, kurse çka kohë relati- prej sistemit inercial në të cilën maten. Kështu,li-
vistike? gji i Galileit për mbledhjen e shpejtësive të zba-
4.Koha e jetesës së kosmanutëve a shkurtohet tuar në dukuritë optike jep rezultate të cilat janë
ose vazhdohet prej pikëpamjes së teorisë së rela- kundërthënëse të fakteve eksperimentale dhe
tivitetit? vëzhgimeve direkte. А. Ајnshtajni duke u nisur
5.Në cilin sistem koha rrjedh ngadal: në sis- prej transformimeve të Lorencit realizoi tjetër
temin që lëviz me shpejtësi v afër shpejtësisë së relacion për mbledhjen e shpejtësiveAjn{tajnova
që shkëlqy-
dritës në vakuum c ose në sistemin kushtimisht eshëm pajtohen me principin e relativitetit dhe
ravenka za sobirawe na brzinite Ajn{tajnova
në qetësi? ravenkaeksperimentale.
fakteve za sobirawe naAjo brzinite
është e njohur bara-
6.ASstronautët në anijen kozmike udhëtoj- zimi i Ajnshtajnit për mbledhjen e shpejtësive.
në të larguar prej Tokës me shpejtësi v=0,6 c. Në Të supozojmë se dy sisteme inerciale Ѕ‘ dhe
shenjë të stacionit kontrollues ato pushojnë një Ѕ lëvizin njëri në lidhje me tjetrin me shpejtësi v.
orë.Sa zgjat pushimi i tyre e matur prej kohës? Sikurse edhe më hetër për sistemet iner-
(Përgjigje: t‘ =1 h; t - intervali i kohës i ma- ciale zgjedhim sisteme koordinative - X‘Y‘Z‘ për Ѕ‘
tur prej sistemit referent të Tokës. t =1,25 t‘. dhe XYZ për Ѕ, ashtu që boshtet X‘ dhe X puthiten
Koha për pushim e matur prej Tokës 1,25 h). njëra me tjetrën dhe me drejtimin e lëvizjes relati-
7.Për cilin faktor thupra është më e shkurtër ve të sistemeve inerciale. Poashtu Y dhe Y‘, përka-
gjatë lëvizjes dhe në qetësi të sistemit referent? tësisht Z dhe Z‘ ngelin paralele njëra me tjetrën.
8.Si është hapësira e kufizuar që e formon çdo Tani në sistemi Ѕ‘ për së gjati X‘ boshti
trup dhe prej çka varet? lëviz pika me shpejtësi U në lidhje me sistemin
9.Figura e ka formën e katrorit me bazë do=5 Ѕ‘. Në momentin e kohës t1 dhe t2 të matur në
km. Çfarë forme dhe çfarë madhësie do të ketë sistemin Ѕ‘ pozitat e pikës do të jenë të caktuara
figura për astronautin në anijen kozmike në të me koordinatat x1‘ dhe x2‘. Shpejtësia e pikës në
cilën lëviz me shpejtësi 2.108m/s dhe atë paralele sistemin Ѕ‘ do të jetë:
me bazën e figurës? (Përgjigje: Drejtkëndësh me
'x ' x 2' x1'
bazë 3,73km dhe lartësi 5 km) u' (1)
8. Sqaro se si formulat për kontraksion të 't ' t 2' t1'
gjatësisë dhe diltacionit të kohës duhet të jenë të Në momentet e kohës t1‘ dhe t2‘ të matur
zbatuara që të tregohet se është shpejtësia kufitare në sistemin Ѕ pozitat e pikës do të jenë të përcak-
në univerzum. tuara me koordinatat përkatëse x1 dhe x1 të matur
http://www.physicsweb.org në sistemmin Ѕ, që relativisht pushon në lidhje
me Ѕ‘. Shpejtësia u e pokës e përcaktuar prej siste-
http://www.upscale.utoronto.ca/Generalenterest/
mit S do të jetë:
Harrison/SpecRel/Flash/Simultaneity.html
'x x 2 x1
hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/.../ltrans.htm u (2)
't t 2 t1
http://musr.physics.ubs.ca/~jess/hr/skept.html
Me shfrytëzimin e transformimeve të Lorencit
372
(8 ) dhe (9) prej kapitullit 21.2, mund ta gjejmë Toka lëviz me shpejtësi:
lidhjen ndërmjet shpejtësive v, u dhe u‘. c c

Me futjen e shprehjeve për koordinatat x1 u' v 2 2 4
dhe x1 edhe për momentet e kohës t1 dhe t1 , në u '
c (6)
vu 1 5
pajtim me transformimet e Lorencit, te relacioni 1 1
c2 4
(2) pas rregullimit fitohet:
Edhe kjo është një e paradoks interesant, kështu
x 2 x1 x 2' x1' v(t 2' t1' )
. (3) që pas teorisë së relativitetit ,,një gjysmë“ dhe „një
t 2 t1 ' ' v ' '
t 2 t1 2 ( x 2 x1 ) gjysmë“ nuk japin „një të plotë“, pëor „4/5“.
c Nëse shpejtësitë v, u‘ dhe u janë të vogla
Pas pjesëtimit të numëruesit me emërues në krahasim me shpejtësin e dritës c, atëherë rela-
prej anës së djathtë të (3) me (t2‘ - t1‘), në pajtim cioni (4) i ligjit të relativitetit për mbledhjen e sh-
me (1) dhe (2), fitohet: pejtësive kalon në relacion përkatës të ligjit klasik
u' v për mbledhjen e shpejtësive.
u . (4) Lëvizjet me shpejtësi të vogla me saktësi
vu '
1 të madhe përshkruhen në mekanikën klasike. Sh-
c2 pejtësitë të cilat janë të krahasueshme me shpejtë-
Me (4) është dhënë barazimi i Ajnshtajnit
Ajn{tajnovata ravenka sinë e dritës në vakuum quhen shpejtësi relative.
Ajn{tajnovata Ajn{tajnovata
ravenka ravenka
për
za mbledhjen
sobirawe naebrzinite.
shpejtësive.
Ajn{tajnovata
Ajn{tajnovata ravenka
ravenka Lëvizjet me shpejtësi relative mësohen në meka-
za sobirawe naza
za sobirawe
brzinite.
sobirawe na
na brzinite.
brzinite. 
za sobirawe brzinite.e trupit u ‘ është në
Nëse nashpejtësiaAjn{tajnovata ravenka nikën relative.
za sobirawe na 
kundërshtim mebrzinite.
kahen e shpejtësisë v të sistemit Ta shqyrtjmë tani rastin kufitar. Pikëris-
Ѕ‘, atëherë në këtë formulë ajo e merret me shenjë ht, vëzhguesi prej Tokës (sistemi Ѕ) le ta mat sh-
minus. pejtësinë e dritës prej burimit që lëviz në sistemin
Kur janë dhënë u dhe v, shpejtësia u‘ Ѕ‘. Në lidhje me sistemin Ѕ‘ burim qëndron qetë,
njehsohet sipas relacionit: shpejtësia e signalit të dritës është c, domethënë
uv u‘=c. Atëherë shpejtësia e signalit të dritës u ma-
u' , (5)
tur në Tokë është:
vu
1 2 cv cv
c u c c (7)
cv cv
që fitohet në të njëjtën mënyrë sikurse edhe rela- 1 2
c
cioni (4) pçër njehsimin e u.
Sikurse shohim prerj relacionit (4) shpejtë- Domethënë shpejtësia e dritës për
sia e rezultantes nuk përbëhet prej mbledhjes së thjeshtë vëzhguesin prej sistemit Ѕ është e njëjtë sikurse
të numrave, por ajo është e korrigjuar me faktorin edhe për vëzhguesin prej sistemit Ѕ‘ pavarësisht
§ ' · prej madhësisë së shpejtësisë së ztyre relative v,
¨1 vu ¸ që paraqitet si emërues. kurse kjo është nëpajtim me postulatin e dytë
¨ c 2 ¸¹
© të teorisë speciale të relativitetit për shpejtësinë
Të tregojmë në disa rezultate intere- konstante të dritës në të gjitha sistemet inerciale.
sante prej këtij ligji për mbledhjen e shpejtësive. Me fjalë të tjera, ligji i Ajnshtajnit (relativistik) për
Le të supozojmë se shpejtësia e një sendi në ani- mbledhjen e shpejtësive, barazimi (4), është në-
jen kozmike u’ = c /2, por, gjithashtu, v = c /2. pajtim me principin për invariatet të shpejtësisë
Atëherë sendi i shikuar prej së dritës.
Këtu do të vërejmë se u do të jetë e barabartë me
373
c, nëse shpejtësia e lëvizjes relative e dy sistemeve (moltoristin). Shpejtësia ux e topit në lidhje me

krejtësisht të afërt me c (d.m.th., gjatë v=c). Kjo e vëzhguesin e palëvizshëm, sipas relacionit (4)
vërteton faktin se sipas teorisë së relativitetit gjatë është:
sobiraweto na
mbledhjes të çfarëdo shpejtësive rezultati i fituar
sobiraweto nai
kakvi bilo brzini dobieniot sobiraweto rezultat nena u x' v 0,70 c 0,80 c
dritës në
kakvi
da vakuum
bilo dobrzinata
brzini të jetënac. na svetlinata vo
sobirawetodobieniot rezultat ne ux
moè
kakvi bide
bilo nad
brzini dobieniot rezultatvone v u x' (0,70 c) (0,80 c)
1
vi bilo brzini moè daDuhet
bide nad
dobieniot të brzinata
vërehet
rezultat na svetlinata
se shpejtësia
ne e dritës
vakuum
moè .
da bide nad brzinata na svetlinata vo 1
è da bide nad vakuum
brzinata
në . na svetlinata vo
vakuum është shpejtësia kufi tare, e cila nuk c 2 c2
uum . vakuum .
mundet të jetë e tejkaluar. Shpejtësia e dritës në ux 0,96 c
cilëndo mjedis tjetër, është e barabartë me c/n (ku
n -indeksi absolut i thyerjes së dritës në atë mje- b) Te barazimi i sipërm tani ux‘ = c - shpejtësia e
dis) dhe ajo nuk paraqet madhësi kufitare, pasi dritës te sistemi referent i lëvizshëm (motoristi).
gjithmonë n>1, cmes<c. Shpejtësia e dritës për vëzhguesin e palëvizshëm
(te sistemi refernt i palëvizshëm) sipas relacionit
SHEMBULLI 1. Të supozojmë se motoristi lëviz (4) është
me shpejtësi
PRIMER
PRIMER
1. v=0,80 c pranë vëzhguesit të palë-
1. u x' v cv c (c v )
vizshëm (fig.1.1). ux c
IMER 1. PRIMER '
1 v ux / c 2
1 (v c ) / c 2 vc
а)Motoristi hedh topin në drejtim të lë-
vizjes, në drejtim të boshtit X, me shpejtësi ux‘ =
0,70c në lidhje me të. Sa është shpejtësia e topit në Pyetje, detyra,
Pra{awa,
Pra{awa,
zada~i,aktivitete
aktivnosti
zada~i, aktivnosti
lidhje me vëzhguesin e palëvizshëm? Pra{awa, zada~i, aktivnosti Pra{awa, zada~i, aktivnosti
b) Motoristi e kyçën signalin e dritës ash- 1. Aeroplani i shpejtë fluturon me shpe-
tu që rrezja e dritës largohet para tij me shpejtësi jtësi 1000 m/s (afërsisht 3 herë më i madh se shpe-
c në të njëjtëin drejtim. jtësia e zërit) për së gjati boshtit X në lidhje me
Sa është shpejtësia e dritës të matur ptrej vëzhguesin e Tokës. Aeroplani tjetër fluturon me
vëzhguesit të panjohur? shpejtësi 500 m/s në lidhje me aeroplanin e parë
në të njëjtën kahe dhe drjtim.Me çfarë shpejtësie
fluturon aeroplani i dytë në lidhje me vëzhguesin
e Tokës? Dhe atë: а) sipas mekanikës klasike; b)
sipas mekanikës relative.
(Përgjigje: а) ux = ux’ + v = 1500 m/s;
u x 'v
b) u x 1500 m/s .
1 vu x ' / c 2
Rezultati klasik dhe relativ është i njëjtë
pasi fakti vux ' / c 2 5,5 1012 është shumë i vogël).
2.Drita lëviz sipas boshtit X me shpejtësi
u=c. Sa është shpejtësia e dritës te sistemi referent
i lëvizshëm S’? (Përgjigje: u’=c)
Fig. 1 3.Barka me motor lëviz sipas rrjedhjes së
lumit magjik. Shpejtësia e rrjedhjes së ujit është
Решение: а) Në këtë rast v=0,80 c është shpej-
Re{enie:
Re{enie: v=0,9 c, kurse shpejtësia e barkës me mtor ndaj
{enie: tësia e motoristit në lidhje me vëzhguesin e pa-
Re{enie: ujit është u’ =0,2 c.
lëvizshëm. ux‘ = 0,70c është shpejtësia e topit në Sa është shpejtësia e barkës me motor në
sistemin referent të lëvizshëm lidhje me bregun? (Përgjigje: u = 0,93 c)
374
& &
4. Dy anije kozmike A dhe B lëvizin në kahe kështu: F ma (1)
të kundërta (fig. 3). Shpejtësia А, e matur prej vëzgu-
esit të Tokës është 0,75 c, kurse e B është 0,85 c. Për Isak Njutnin masa m është madhësi
Të caktohet shpejtësia e B nëlidhje me A, absolutisht e pandryshueshme. Masa është njëra
dhe atë: a) sipas mekanikës relative; b) sipas me- prej madhësive karakteristike për çdo trup dhe
kanikës klasike. është masë për inertësin e tij. Nëse trupit me masë

Sistemi mlëvizës S‘ është lidhur me ani- konstante m i vepron forca konstante F , do të fi-

jen kozmike A. ton edhe nxitim konstant a . Sipas ligjit themelor
të dinamikës (ligji i II i Njutnit) nujk ekziston ku-
S S’ fizim të shpejtësive me të cilët do të lëvizin trupat.
Nëse forca aq më shumë zmadhohet dhe nxitimi
aq më shumë zmadhohet, kurse kjo do të thotë aq
më shumë do të zmadhohet.
Kështu gjatë ndonjë force mjaft të mad-
he, shpejtësia e trupit do të jetë aq e madhe që
do ta tejkalon shpejtësinë e dritës. Por, ajo është
Fig. 1 e kundërt me postulatin e dytë të teorisë speciale
Përgjigje: a) u ' u v të relativitetit për shpejtësinë konstante të sritës
x
x
2
0,980 c ;
1 vux / c dhe për vlerën e saj kufitare në vakuum. Për këtë
shkak ligji II i Njutnit, të dhënë me relacionin (1),
mund të zbatohet vetëm në mekankikën klasike,
b) u x ' u x v 0,850c 0,750c 1,60 c .
por jo edhe në mekanikën relative, d.m.th.,, në
mekanikkën e shpejtësive të mëdhaja.
Sipas modulit të shpejtësisë së aeroplanit
А. Ајnshtajni përfundon se për të qenë
është mshpejtësia e dritës në vakuum
ligji II i Njutnit invariant, duhet të merret se masa
c. Kjo do të thotë, transformimet e Galileiut nuk
e trupave nuk paraqesin madhësi invariant, d.
mund të jenë të zbatueshme për ngjarjet relative.
m.th., masa e trupave në lëvizje nuk është e njëjtë
me masën në qetësi. Masa e trupoave varet prej
21.5. MASA NË TEORINË SPECIALE shpejtsisë së tyre vetëm atëherë kur ato lëvizin me
21.5. TË RELATIVITETIT
MASATA VO SPECIJALNATA shpejtësi të madhe. Ajo varësi , sipa A. Ajnshtaj-
21.5.21.5.
21.5.
MASATA MASATA
MASATA VO
VO SPECIJALNATA
SPECIJALNATA
VO SPECIJALNATA
21.5. TEORIJA
TEORIJA
MASATA NA
NA
VO RELATIVNOSTA
RELATIVNOSTA nit, është dhënë me:
TEORIJA TEORIJA
Sipas NA NASPECIJALNATA
RELATIVNOSTA
RELATIVNOSTA
postulatit të parë të teorisë specia- mo
TEORIJA NA RELATIVNOSTA
le të relativitetit ligjet për të gjitha dukuritë fizike m (2)
2
v
kanë formën e njëjtë në të gjitha sistemet inerte. 1 2
Kjo do të thotë është plotësuar kushti për inva- c
riatet të relavioneve për ligjet fizike në lidhje me Relacioni(2), në realitet, matem,atikisht e shpreh
transformimet fizike.Megjithatë, a është kjo kësh- ligjin e Ajnshtajnit për masën. Këtu masa masainva-
na
masa masa
na na
masa na
tu edhe për ligjet e dinamikës klasike?Poashtu ka riante teloto
teloto m vo
voquhet masa
miruvawe e trupit në qetësi
sopstvena ose
masa masa
telototeloto vo miruvawe
vo miruvawe miruvawe sopstvena sopstvena
masa masa
sopstvena masa na
masa
treguar se nëse transformimet e Lorencit zbato- personale, d.m.th., ajo ështësopstvena
teloto vo miruvawe
masa e trupit
masa
të ma-
hen te ligjet e Njutnit prej dinamikës klasike for- tur në sistemin e dhënë referent në të cilin trupi
ma ndryshon. është në qetësi. Masa jo invariante m e trupit të
Te dinamika klasike njëri prej ligjeve njëjtë që është i varur prej shpejtësisë së tij v në
relativisti~ka
relativisti~ka
themelore është ligji II i NJutnit, i cili shprehet lidhje masa memasa
masa
sistemin
masa e dhënërelativisti~ka
na dvièweto
na dvièweto referent quhet masa
relativisti~ka
masa relative
masamasa osemasa
namasa
naedvièweto
lëvijes.
dvièweto relativisti~ka
masa masa na dvièweto
375
Ligji i Ajnshtajnit për masën njëlloj vlen ku masa e tyre e njehsuar sipas relacionit (2)
edhe për trupat elektroneutral edhe për të elektri- plotësisht pajtohet me efektin eksperimental që i
zuar dhe grimca. Nëse te ralcioni (2) e analizoj- shkakton.
më, atëherë vjen deri te këto njohuri:
1. Në të gjitha rastet kur v << c, d.m.th., m
deri sa shpejtësia e lëvizjes së trupit është e vogël
në krahasim me shpejtësinë e dritës, masa e trupit
3mo
mund të llogaritet për konstante, përkatësisht vi-
mo
jon se m = mo. Në ëtë rast masa e trupit është edhe m
më e vogël. Kjo është kështu në mekanikën klasike. 2mo v2
1
2. Kur shpejtësa e trupit gjatë lëvizjes c2
zmadhohet dhe gradualisht afrohet nga shpejtë- mo
sia e dritës c, masa m, në pajtim me relacionin (2),
bëhet më e madhe. Për këtë shkak përsëri edhe
për rritje të shpejtësisë së trupit është e nevo- 0,2 c 0,4 c 0,6 c 0,8 c 1,0 c v
jshme aq fuqi edhe më të madhe. Prandaj nëse te
trupi vepron forcë konstante, atëherë nxitimi do 21.5.1. Relacioni i Ajnshtajnit për lidhjen
t’i zvogëlohet gjatë kohës, por nuk do të ngel ko
21.5.1. ndërmjet masësrelacija
Ajn{tajnova dhe energjisë
za vrskata
stante, sikurse ajo që është në mekanikën klasike,
me|u masata i energijata
relacioni (1). Efekti relativi masës përkatësiusht
vjen në shprehje kur shpejtësia e trupit afrohet
deri te shpejtësia e dritës në vakuum. Për shem-
bull, nëse v=0,86c prej relacionit (2) fitohet se m
= 2 mo . Atëherë trupi do të ketë dy herë inercion
më të madh se sa kur lëviz me shpejtësi të vogël.
3.Të supozojmë se trupi e ka arritut shpe-
jtësinë e dritës, përkatësisht v=c, prej barazimit
(2) vijon se m → ∞. Në rastin e këtillë trupi do
të ketë inrtësi të pafundshme, për shkak të masës Përveç kësaj që mekanika relative paraqet
së madhe të pafundshme. Por, kjo m nuk është e zgjerim të mekanikës klasike, ajo përmban edhe
mundshme për shumë shkaqe. Prandaj ajo njuk në bazë krejtësisht fakte të reja.Kështu zmadhimi
është e mundshme në cilëndo mënyrë të detyro- i masës së trupave me zmadhimin e shpejtësisë
het trupi t lëviz me shpejtësi të dritës. gjatë lëvizjes është njëri prej fakteve që nuk i ka
Te figura 1 është paraqitur grafiku i vafë- mekanika klasike. Është e njohur se masa e energ-
sisë së madhësisë së masës relativistike m , sipas jisë te mekanika klasike shqyrtohen si dy madhësi
relacionit (2) prej v/c. të pavarura me të cilat karakterizohen trupat. А.
Ligji i Ajnshtajnit për masën relative Ајnshtajni vërteton se te mekanika relative ato dy
mundeshte eksperimentalisht të jetë i kontrol- madhësi nuk mmund të shqyrtohen pavarësisht
luar sa edhe pas zbulimit të grimcave elementare njëri prej tjetrit.
dhe instrumentet për nxitimin e tyre-akcelatorët. Gjatë lëvizjes së trupit të dhënë që të
Kështu grimcat prej mikrobotës, për shembull, zmadhohet shpejtësia e tij, në atë duhet të ve-
elektronet, protonet, deutronet, grimcat alfa, projnë forca të jashtëme. Por, pasi që trupit të
mund ta arrin shpejtësinë e dritës afër deri te zmadhohet shpejtësia, atëherë i zmadhohet
shpejtësia e dritës. edhe masa e tij. Poashtu që të gjendet çfarë pjese
376
e punës që e kryejnë forcat e jashtëme pasi prej energjia E0. Megjithatë, edhe ajo energji edhe
zmadhimit të masës, do të nisemi prej relacionit masa, kalojnë në trupa tjerë ose grimca, por nuk
(2), me të cilën është dhënë ligji i Ajnshtajnit për zhduken pa lënë gjurmë.
masë[n relative. Atë mundemi ta shkruajmë në Tani relacionin (5) mundemi ta shkru-
këtë mënyrë: ajmë në mënyrë skematike kështu:
1 / 2
§ v2 · mc 2 Eo Ek
m m o ¨1 2 ¸
(6)
¨ c ¸
(3)
© ¹ Shuma prej energjive gjatë qetësisë
relativisti~ka E0 dhe energjia
energija
Nëse relacionin (1) zbërthehet sipas for- kinetike Ek e paraqet energjinë e përgjithshme të
mulës së binomit, atëherë fitohet: trupit që lëviz me shpejtësi v. Prtandaj mc2 , në re-
alitet, është energjia e përgjithshme
relativisti~kae trupit,energija
kurse
§ 1 v2 · atë e shënojmë
relativisti~ka energija
me E dhe quhet energjia relativ-
m m o ¨1 ¸ relativisti~ka
¨ 2 ¸
(4) relativisti~ka energijaenergija
© 2 c ¹ istike. Domethënë madhësia energija
relativisti~ka
2
mo c energija
Me rregullimin e mëtutjeshëm matemtik të rela- E mc 2
relativisti~ka , (7)
cionit (2) fitohet: v2
1 2
mo v 2 c
relativisti~ka
mc 2 mo c 2 (5) quhet energjia relativisti~ka
relativistike. energija energija
2 relativisti~ka
energija
2
Energjia relative e njëenergija
relativisti~ka trupi është e barab-
Me shprehjen mo v është dhënë energjia e trupit artë me shumën e energjisë së tij në qetësi dhe en-
2 ergjisë së tij kinetike.
kur ai lëviz me shpejtësi v më e vogël se shpejtësia
e dritës. Por, kur shpejtësia e trupit do të bëhet E mc 2 Eo Ek (8)
përafërsisht me shpejtësinë e dritës, v ≈ c atëherë relativisti~kata energija na zatvoren
m0 duhet të zëvëndësohet me m, dhe energji ki- Ligji
sistemi njohur prej mekanikës
ne se menuva vo tekotklasike për ruajtjen
na vremeto.
mv 2 e energjisë mekanike përgjithësohet në teorinë e
netike të trupit është E . relativitetit. Ligji relativistik thotë:
relativisti~kata
ekvivalencijata naenergjia rela-
energija
masata ina zatvoren
2 relativisti~kata energija na zatvoren
tivistike e
energijata,
sistem sistemit
sistem të
ne
relativisti~kata mbyllur
se
ne se menuva vo tekot
relativisti~kata
relativisti~kata
nuk
menuva ndryshon
vo tekot
proporcionalnosta
energija na
na vremeto.
energija
energija na nagjatë
vremeto.
na zatvoren
na
zatvoren
zatvoren
Anëtari i parë prej anës së djathtë të rela- kohës.
masata
sistem i energijata
sistemrelativisti~kata
ne
ne se menuva
se menuva vo vo tekot
tekot na vremeto.
na vremeto.
energija na zatvoren
2 sistem ne se menuva vo tekot na vremeto.
cionit (5) e shënojmë me Eo (Eo = menergija
o
c ). Duke na sistem ne Prej relacionit
se menuva (8)ekvivalencijata
vo tekot ndryshimi
na vremeto. ndërm-
na imasata i
ekvivalencijata na masata
u nisur prej idesë se masa është forma e caktu- jetenergijata,
energjisëenergijata,
sëekvivalencijata
përgjithshme gjatë qetësisë
masata që
miruvawe na teloto ekvivalencijata na
na proporcionalnosta
masata ii na
ar e energjisë së Ajnshtajnit anëtari moc2 e ka lëviz ekvivalencijata
masata i energijata na masata
proporcionalnosta ina
edhei energjia
energijata,
energijata,
masata
energijata, energijata e tij proporcionalnosta
gjatë qetësimit
proporcionalnosta
proporcionalnosta
ekvivalencijata na masataështëna
naie
na
quajtur energjia në qetësi e trupit. Aienergija
tregon sena masatanaiië energijata
energija
barabarft
masata
energijata,
masata i
energijata
me energjinë kinetike:
energijata proporcionalnosta na
sopstvena
çdo trup qëenergija
është nënaqetësi
miruvawe teloto
na posedonenergija
teloto energji ,,të
energija na masata i energijata
miruvawe na teloto energija nana
mëshehur”
miruvawe na
miruvawe oseteloto
na energji gjatë pushimitenergija
të njournasi E k E E o c 2 (m mo ) c 2 'm (9)
miruvawe na teloto
teloto
energji personale
miruvawe e trupit, e cila gjithmonë ngel
na teloto
lidhur mesopstvena
e sopstvena atë trup na
energija energija
deri sa ai na
teloto teloto
ekziston.Në këtë Kjo do të thotë se energjia kinetike e tru-
sopstvena
sopstvena
kuptim energija
energija
edhe na
na
atomet teloto
teloto
paraqesin vet shembull pit që lëviz me shpejtësi v e krahasueshme me c
sopstvena energija na teloto
sopstvena
për grimcat energija na teloto
në të cilat është koncentruar sa- është proporcionale me ndryshimin e masës së tij
sia e madhe e energjisë. Nëse trupi ose grimca gjatë lëvizjes.
prej çfarëdo shkaku të pushojnë që të ekzisto-
jnë, atëherë njëkohësisht e lirojnë energjinë e vet
377
Kështu ekzistimi i energjisë në qetësi moc2 energjia e tij e përgjithshme dhe energjia kinetike
dhe energjia relative mc2Masata
e trupitiqë energijata na
lëvizztregon Re{enie:
te V. Energjia kur trupi është në qetësi të elektro-
sekoe telo ne moàt da se razgleduvaat kako
për përfundimin e rëndësishëm: Masa dhe ener- nit Eo = 0,511 MeV.
dve nezavisni karakteristiki na materijata,
gjia
tukue kako
çdo trupi nuk mund
dve formi Masata të shqyrtohen
na edna
Masata
i ista
energijata si na
fizi~ka
i energijata dy
na Zgjidhje: Energjia gjatë qetësimit për elektronin
Re{enie:
Re{enie:
karakteristika
sekoe
telo netëmoàt
telo
veli~ina
sekoe
ne çpavarura
moàt
da setërazgleduvaat
da se
Masata materjes, por kako
razgleduvaat
i energijata si dy
kako
na Eo = mo c2 = 0,511 MeV. Pas relacionit
Re{enie:
dve
forma
sekoenezavisni
të njëne
telo karakteristiki
madhësia
moàt të
danjëjtë na materijata,
fizike.
se razgleduvaat kako
dve nezavisni karakteristiki na materijata, (5)
tuku kako dve karakteristiki
dve nezavisni formi na edna na ista fizi~ka
materijata,
tuku Në dve
kako
veli~ina
tuku
përgjithësi
formi çdo na ndryshim
edna ista
kako dve formi na edna ista fizi~ka
i fizi~ka
energjisë mo c 2 0,511 MeV 0,511 MeV
së trupit
veli~ina (grimca ose sistemi i trupit) në cilëndo E
1 0,722
veli~ina
formë E realizohet me ndryshimin proporcional v2 (0,850 c) 2
1 1
të masës m = E/c2 dhe anasjelltas, çdo ndyshim c 2
c 2
i masës relative m realizohet me ndryshimin e

energjisë së trupit: E 0,969 MeV 0,970 10 6 eV
Prej relacionit (8), energjia kinetike e elektronit
'E c 2 'm (10)
është
Me këtë relacion është dhënë ligji i Ajnshtajnit
Ajn{tajnoviot zakon E k E2. E o 0,970 MeV 0,511 MeV
PRIMER
për
za lidhjen
vrskatandërmjet masës dhe energjisë masa
me|u relativisti~kata relative.
i
Relacioni i Ajnshtajnit (10) vlen jo vetëm
energijata. Ek 0,459 MeV 0,459 10 6 eV
Ajn{tajnoviot zakon
për vrskata
za energjinë me|u
kinetike, por Ajn{tajnoviot
edhe për të gjitha
relativisti~kata
Ajn{tajnoviot llojet
zakon
masa
zakoni
PRIMER 2.
PRIMER 2.
za vrskata
e energjive. me|u relativisti~kata masa i
za vrskata Kjo
energijata. do relativisti~kata
me|u të thotë se ky barazimmasaështë
i PRIMER 2. Energjia e përgjithshme e protonit
Shembulli 2.
energijata.
univerzale dhe shfrytëzohet jo vetëm në mekani-
energijata. Është tre herë më e madhe se energjia e tij në qe-
kën relative, por gjatë të gjitha proceseve te të cilët Re{enie:
tësi. а) Sa është energjia e protonit në qetësi është
te të cilët krijohet ndonjë lloj ndryshimi i masës eV ? b) Me çfarë shpejtësia lëviz protoni në eV? c)
dhe energjisë, sikurse te makrobota, kështu edhe Sa është energjia kinetike e protonit në eV? Zgjid-
Re{enie:
Re{enie:
në makrobotën. Kjo vlen, për shembull, edhe gja- hje: а) Energjia në qetësi e protonit Eo = mp c2
Re{enie:
të reaksioneve kimike, por edhe gjatë rekasioneve
nuleare, ku krijohet të paktën edhe ndryshim të Masata protonot mp=1,007276 u=1,6710-27kg
Masa enaprotonit
vogël të masës. 1 u =1,660510-27 kg ; c=3108 m/s
Relacioni i Ajnshtajnit gjatë lidhjes
ndërmjet masës dhe energjisë ndërmjet veti i lidh Eo m p c 2 1,5 10 10 J 9,38 10 8 eV 938 MeV
të dy ligjet themelore në natyrë, ligji për ruajtjen
1 eV 1,6 10 19 J; 1 J 6,25 1018 eV
e energjisë ligji për raujtrjen në natyrë, ligjin për
ruajtjen e masës dhe ligjin për ruajtjen e energ- b) Sipas relacionit (7), pasi energjia e përg-
jisë.Te fizika klasike ato janë të ndara në veçani, jithshme e protonit është tre herë më e madhe se
pavarësisht njëri prej tjetrit. energjia e tij gjatë
r j qetësimit,
r ru fitohet:
Rezultatet e fituara gjatë eksperimenteve E 3E o ;
me grimca elementare dhe reaksionet nukleare
m pc2 1
padyshim e vërteton rregullshmërinë e relacio- 3m p c 2 ; 3
2
neve relative sikurse për masën (2), ashtu që dhe v v2
1 1
nergjia edhe për lidhjen ndërmjet masës dhe ene- c2 c2
gjisë
PRIMER(10). Me
1. këtë e tërë teoria e Ajnshtajnit ka
fituar vërtetim të sigurtë v2 1 8
1 ; v c 0,94 c ; v 2,83 10 8 m/s .
2 9 3
PRIMER 1.
PRIMER 1. 1. c
SHEMBULLi
PRIMER 1.
Elektroni lëviz me shpejtësi vo= 0,85 c. Të caktohet c) Prej relacionit (8)
378
Ek E Eo 3m p c 2 m p c 2 2m p c 2 (Përgjigje: m = 0,11 -1024 kg/s = 6,6 -1024 kg/

min -përafërsisht me masën e Tokës)
E k 2 E o 1876 MeV
Më shumë informata për teorinë relative
Prandaj energjia e përgjithshme e protonit është
Spored toa vkupnata energija na proto- të Ajnshtajnit dhe relacionin e Ajnshtajnit për
not e E E o E k 2814 MeV 3E o . lidhjen ndërmjet masës dhe energjisë kërkonmi
në lëto Internet adresa:
Pyetje, dedtyra, aktivitete

www.dsuper.net/~tinom/ ph2000/GALILEAN.html
1. Relacionet për ligjet e fizikës klasike në lid- http://musr.physics.ubs.ca/~jess/hr/skept.html
hje me transformimet e Lorencit a ngelin inva-
www.dsuper.net/~tinom/ ph2000/GALILEAN.html
riantë?
2. Pse ligji i II i Njutnit, te forma e tij, F = ma http://musr.physics.ubs.ca/~jess/hr/skept.html
, nuk mund të zbatohet në mekanikën relative? http://www.nobelprize.org
3. Kur vjen në shprehje efekti relativ i masës
www.alberteinstein/info/galery/galery.htm
dhe kur ai ishte eksperimentalisht i kontrolluar?
4. Gjatë cilës shpejtësi trupi do të ketë masë www.dsuper.net/~tinom/ ph2000/GALILEAN.html
relative m = 1,6 mo ? (Përgjigje: v=0,78 c ms-1) http://musr.physics.ubs.ca/~jess/hr/skept.html
5. Si shqyrtohet masa dhe energjia te mekani-
ka klasike?
6. Çka vërteton Ajnshtajni në lidhje me masën
dhe energjinë te mekanika relative?
7. Cila është energjia e quajtur relative dhe me
çka është e barabartë?
8. Si thotë ligji relativ për ruajjen e energjisë?
9. Atomi i hodrogjenit i përbërë prej protonit
dhe elektronit e ka energjinë e lidhjes prej 13, 6
eV. Për çfarë përqindje të sasisë masa e protonit
dhe elektronit është më e madhe se masa e atomit
të hidrogjenit? Energjia gjatë protonit Ep =938,28
MeV, kurse elektronit Ee =0,511 MeV. Masa gjatë
qetësimit të hidrogjenit është mH =13,6 eV/c2.
§ · H. Lorenc (Hendrik A. Lorentz)
(Përgjigje: ¨ m H ¸% 1,45 10 6 % ).
¨ m p me ¸ (1853-1928)
© ¹
H. Lorenc ka qenë profesor i Univerzite-
Ndryshimi i përqindjes është aq më e vogël që
tit të Lajdenit. Në vitin 1902 për hulumtimet prej
është vështir e matshme).
fushës së ndikimeve magnetike nën fenomeneve
10. Kuazarët janë galaksione shumë të largua-
të rrezatimit ka marrë shpërblimin Nobël për fizi-
ra dhe prej tyre ndahet energjia e dritës afërsis-
kë që e ka ndarë me Petër Zeman (P. Zeeman).
ht prej 1.1040 J në çdo sekondë. Për sa kilogramë
zvogëlohet masa e kuazarit për një minutë?
379
22. Fizika dhe mjedisi jetësor
22.1. PROBLEMET
22.1. GLOBALNIGLOBALE
KLIMATSKI tjetra një përqindje ka argon, karbon dioksid, avulli
PROMENI
KLIMATIKE i ujit dhe gjurma prej hidrogjenit, ozonit, metanit,
karbon monoksidit, heliumit, neonit, kriptonit dhe
klimatologi- ksenonit. Në klëtë shtresë ka 90 % prej gazërave ttë
jata Metodat e para shkencore për klima-
tologjinë-shkencë e cila e studion klimën dhe atmosferës së Tokës dhe 99% prej avullit të ujit. Kur
ndryshime e saja, llogaritet se janë paraqitur në bëhet fjalë për disa bashkëdyzime që sot ekzistoj-
vitin 1831 me futjen e definicionit të ri të klimës në në atmosferë, por janë më të rralla, sikurse, për
nga ana e Aleksandër Humbolt. Sipas tij, termi shembull, hidrogjen sulfat ose disa okside të sulfurit
paraqet ndonjë veti specifike e atmosferës, që va- dhe azotit, supozohet se ato së pari janë paraqitur
ret prej veprimit tëpërbashkët të vijueshmëm të në rrethinën të vullkaneve ose këlnetave, dhe pastaj
sipërfaqes së lëvizshme të detërave dhe rrezatimit nëpërmjet qarkullimit të masave ajrore, ujore ose të
të nxehtësisë prej zonave të thata të Tokës. reshurave të borës bartur në largësi të mëdhaja.
Pasi karakteristikat e atmosferës është Të gjitha ndryshimet kohore ndodhin
njëra nga shkaqet kryesore që e caktojnë klimën këtu. Zvogëlimi i temperaturës me rritjen e lartë-
te ndonjë regjion, të shohim disa karakteristika sisë është rezultat prej zvogëlimit të shtypjes. Kur
të tyre. Sipas teoris, atmosfera mund të formohet pjesë prej masës së ajrit lëviz lartë, zgjerohet në
rreth çfarëdo trupi qiellor që ka mjaftë gravita- llogari të shtypjes së ulët, me të cilën ftohet. Ska-
cion të fortë. ji i sipërm i kësaj shtrese është tropopauza. Më e
tropopauzata
ulët te polet, rreth 5 km mbi sipërfaqen, krse më e
1000
lartë në ekuador - 16 km.
Shtresa mbi troposferën deri në над
500
Termosfera тропосферата се до 50-tin stratosfera
kilometër quhet stra-
Mezopauza 100 tosfera. Ai është vendi ku ozonskata
formohet mbështjellësi
obvivka
Mezosfera 50 i ozonit. Deri te stratosfera arrin rrezatimi diellor
mbështjellësi i ozonit Stratopauza km me gjatësi valore nën 240 nm dhe i shkëput mo-
20
Stratosfera lekulat e oksigjenit duke krijuar ozon (O3). Ozoni
Tropopauza 10
arrin koncentrim më të madh në lartësi prej 25
Troposfera
5 km. Mbështjellësi i ozonit përhapet në lartësi prej
2 11 deri 60 km. Ajo e absorbon rrezatimin ultra-
vjolcë të dëmshme dhe nxehet (me lartësinë pas
1
rënies së temperaturës ka rritje, fig. 1).
0 mezosfera.
Shtresa mbi stratosferën është mezosfe-
Temperatura ( C) o
ra.Këtu temperatura bie me lrtësinë, duke arritur
minimumin prej -90 оС.
Fig. 1, Atmosfera e Tokës Termosfera gjendet mbi mezopauzën
dhe është shtresë në të cilën përsëri ka rritje të
Atmosferaatmosfera
Zemjinata e Tokës përbëhet prej pesë temperaturave me lartësi, të shkaktuar prej absor-
shtresave (fig. 1). ASjo ka dinamikë të proceseve dhe bimit të UV dhe rrezeve X të diellit. Në lartësi prej
gradient të temepraturës. Dendësia dhe përbërfja e 80 km gazërat janë aq të rrala që për periudhë të
atmosferës ndryshojnë me lartësinë prej sipërfaqes shkurtër kohore mund të ekzistojnë elektrone të
së Tokës. Mbështjellësi më i ulëttroposfera
në të cilën jetojmë lira para se të jenë të robëruara prej jnit pozitiv.
quhet troposferë (dhe përhapet deri 10 km lartësi). Ekzistimi i grimcave të elektrizuara në këto lar-
jonosferata
Gazërat në këtë shtresë, janë kryesisht, molekulare tësi, dhe mbi ato, signalizon për fillimin e jono-
oksigjen (21%) dhe azot molekular (78%), kurse te sferës, shtresë që ka tipare të gazit dhe plazmës.
380
Regjioni mbi 500 km prej Tokës është që prej atmosferës i tërheq grimcat më të vësh-
egzosfera. Toka sillet si fushë magnetike i koncen- tira nga sipërfaqja. Ato më të lehtat, pra, deri
tron grimcat e elektrizuara të cilat vijnë prej koz- te Toka arrijnë deri te veprimi i qarkullimit ajror
mozit në shtresa prej rreth 3000 dhe 16000 km dhe të reshurat, që si procese kanë rol të madh në
prej sipërfaqes. Ky regjion i jashtëm rreth Tokës, pastrimin e atmosferës prej aerosilëve. Aerosolët
ku grimcat qarkullojnë përreth vijave të forcës së te troposfera kanë ndikim të klimës të karakterit
fushës magnetike. Mënjanimi i grimcave të elek- lokal.
trizuara në fushën magnetike - Forca e Lorencit).
Shkaqet për ndryshimet globale klimati-

ke. Rrezatimi diellor që hyn në sistemin klimatik
të Tokës dhe e lëshon, duke u kthye në gjithësi
si rrezatim infrakuq. Poashtu, sistemi klimatik
ngel në baraspeshë nëse nuk është i detyruar të
ndryshon. Që të arrihet temepraturë stabile tem-
peratura te sipërfaqja e Tokës, patjetër të vendoset
baraspesha e Tokës dhe rrezatimit që e lëshon. Në
të kundërrën sipaërfaqja e Tokës do të vazhdoon
të nxehet (më shumë energji hyn se sa që del) ose
anasjelltas të ftohet.
Është e logjikshme të supozohet se në
masë të madhe, kanë qenë të shkaktuara nga
ndikimet natyrore, por shumë pak si rezultat i
Fig. 2. Erupsionet vulkanike kontribuojnë për
aktivitetit të njeriut-ndikime antropogene e sh-
rrezatim të atmosferës
prehi nëlpërmjet efektit të kopshti të qelqit dhe
ndryshimin e shtresës së ozonit. Për disa prej kë- Shumë më e vogël ështzë sasia e aero-
tyre ndikimeve do të bëhet fjalë më poshtë solëve në stratosferë. Dimensionet e këtyre grim-
cave janë shumë të vogla (prej 10-4 deri 10-5 cm),
1. Aerosoli. Në atmosferë së bashku me prandaj gravitacioni mbi ato ndikon shumë dobët.
pikat e ujit dhe grimcat e akullit që gjendenm në Nga ana tjetër qarkullimi vertikal i ajrit në stratos-
retë dhe mjegullë, ekziston edhe sasi më e madhe ferë mungon, por gjithashtu, nuk ka të reshura.
e grimcave të ngurta dhe të lëngëta me përbërje të Kjo kontribuon ndikimi i aerosolëve të stratosfer-
ndryshme kimike. Ato me një emër quhen aero- ës, kryesisht oksidet e sulfurit (SO2, SO3, ose SO4),
solë. Pjesa më e madhe e këtyre grimcave kanë di- të jenë i pranishëm mbi ndryshimet e klimës.
ametër 10-4 deri 10-5 cm. Ato në atmosferë mund 2. Oqeanet dhe kriosfera.Nëse merret
të paraqiten si rezultat i proceseve natyrore-erup- parasysh se masa e ujit është më e madhe prej
sione vulkanike ose si reziultat i aktivitetit njerëzor. masës së atmosferës, por përveç kësaj edhe kapac-
Në rastin e përgjithshëm, ndikimi në aero- itetit të nxehtësisë specifike të ujit është më i madh
solët, sillet në ndryshimet e temperaturës. Shkaku prej asaj të atmosferës (për 4 herë), atëherë bëhet
për atë është ndryshimi i rrezatimit të atmosfers. e qartë se detërat dhe oqeanet janë rezervoare
Pjesa më e madhe prej aerosolëve atmo- të mëdhaja të nxehtësisë. Karakteristika e tyre
sferik aerosoli është në shtresat e troposferës, ku themelore fizike është që kanë inercion të madh
jeta është relativisht e shkurtër. Njëra prej shkaqe- të nxehtësisë relative ngrohen, por ngadal ftohen,
ve për atë, krejtësisht, është forca e gravitacionit por dobët e rfeflektojnë rrezatimin ndërhyrës.
381
Ato ngadal e ngrohin atmosferën.Oqea- Këtu marrin pjesë, ndërmjet tjerave,

net dhe detërat kanë rol edhe në pastrimin e at- edhe ndikimet e gravitacioinit të planeteve fqinje,
mosferës prej CO2. Ndikim të veçant mbi klimën ndryshimi i ekscentricitetit dhe inklinacionit të
kanë rrymat e ujit të ngrohët dhe të ftohët. orbitës Tokësore.
Jo më pak rol në formimin e klimës ka
edhe kriosfera (mbulesat kontinentale të ftohta si Ndryshimet klimatike: paraqesin kërcë-
Grenndlandi dhe Antarktiku, akullnajat malore nim global. Sikurse është e njohur, jeta në plane-
dhe mbulesat e borës).Mekanizmi me të cilët kritin Tokë është e mundshme për shkak të efektit
osfera ndikon mbi klimën ka shumë, por si më natyror tëkopshtit të qelqit. Paraqitja natyrore e
të rëndësishme do t‘i përmendim: veprimi termik gazërave të cilët e shkaktojnë paraqitjen e gazëra-
mbi masat ajrore dhe ujore, zmadhimi i albedos ve të cilët shkaktojnë efektin e kopshtit të qelqi
së tokës dhe absorbimi i gazërave. („gazërat e qelqit“- ngjashëm sikurse qelqi që
3.Shirat e tharët. Disa prej gazërave në nuk lejon nxehtësia të dal jashjtë prej kopshtit të
atmosferë (CO2, SO2, oksidet e azotit NOx, NH3 qelqit kështu edhe këto gazëra kontribuojnë për
etj.), bashkëdyzimet organike avulluese dhe plu- nxehtësinë e Tokës), parasëgjithash avulli i ujit
huri alkaik mund të kontribuojnë për shirat e (H2O), dioksidi i karbonit (СО2), metani (CH4),
tharët. Shirat e tharët kanë pH<5. Deri sa nuk re- oksidi i azoit (N2O) dhe ozoni i troposferës (О3)
duktohet ndotja ajrore e shirave do të jenë prob- mundëson energjinë e diellit të vjen deri te sipër-
lem për njerëzimin. faqja e Tokës si dritë e dukshme, prandaj të jetë e
Burimet natyrore të oksideve të sulfurit robëruar prej atnosferës si rrezatim infrakuq. Ky
janë erupsioinet vulkanike, zbërthimi i organiz- fenomen e mban nxehtësinë në planetin tonë.
mave të ndryshëm. Burimet natyrore të oksideve
të azoteve janë bakterjet prej tokës dhe reaksionet
Ciklusi global i CO2
kimike në shtresat e sipërme të atmosferës.
Megjithatë, burimet natyrore është ve- Ndezja e CO2 i Frymëmarrja e
fosileve fituar nga bimëve
tëm përqindje e vogël për ndotësit. Këlshtu, për shkatërrimi i
karburante toka
shembull, njeriu është shkaktar për 90% prej Fotosinteza mbeturinave
emetimit të sulfurit dhe 95% prej emesionit të shkëmbimi i gazërave
azotit. Oksidi sulfurik lëshohet gjatë djegëjes së në sipërfaqen e detit
karbonit, rafinerimi mi naftës. Oksidet e azotit
krijohen gjatë djegëjes së lënmdëve të pafra gjatë
temperaturave të ulëta. Afërsisht 40% prej këtyre
oksideve azotike antropogjene jan[ prej automo-
bilave, kamionëve dhe treneve, 25% prej termoe- Rezerva gjeologjike
lektraneve dhe 35% prej proceseve industriale me Qarkullimi
djegëje, zbërthimi i mbeturinës nëpër deponi.
4. Ndikimet kosmologjike mbi klimën. Fig. 3. Qarkullimi i CO2 në atmosferë
Sipas njohurive të sotshme, aktiviteti i Diellit është
vetëm njëra prej të ashtuquajturave faktorë kosmo- Pse presim se klima do të ndryshohet?
logjike. Është e njiohur se te Dielli ekzistojnë 11, 22 Me inustrializimin e emesionit të ,,gazërave të
dhe 80 - ciklluse vjetore prej të cilëve më mirë e hu- qelqit’’ prej djegëjes së djegëjeve fosile, prerja e
lumtuar është i pari. Kur bëhet fjalë për 11 vjetorin pyjeve dhe pastrimi i tokës për bujqësi, rregullisht
ciklusi i aktiviteteve diellore, dihet se ajo ndikon mbi zmadhohet.
dinamikën e proceseve në stratosferë dhe jonosferë.
382
Në 100 vitet e fundit gazërat e qelqit emetohen ndikimi i njeriut paraqet faktor kryesor për ngro-
në atmosferë më shpejtë se sa që proceset naty- hjen e sotshme globale.
rore mundet t‘i largojnë. Poashtu gazër të emetu- Në vitin 1995 janë bërë vlerësimi se tem-
ara janë edhe gaëza të reja sintetike sikurse janë peratura globale e ajrit të Tokës do të zmadhohet
klorurfluori karboni (CFC). Për fatë keq, kon- edhe për 1°C-3,5°C deri në vitin 2100. Ajo ka për
centrimi i këtyre gazërave në atmosferë rregul- të qenë më shpejt ndryshimi i klimës në 10000
lisht zmadhohen. Është konstatuar se edhe ato e vitet e fundit.
mbështesin efektin e kopshtit të qelqit. Ngrohja në këto përpjesë do të ndikon
Pikërisht, sasia e zmadhuar e të gjitha këtyre ga- shumë mbi aspektet e jetës tonë, pasi do të shkak-
zërave nuk lejon nxehtësia të dal prej troposferës ton ndryshime të temperaturave në dhe ndryshi-
që kontribuon për ngrohjen globale të Tokës dhe me në shpërndarjen e ujit të freskët. Me siguri të
ndryshimet globale në ekosistemin (fig. 5). rëndësishme do të jenë ndikimet mbi shëndetin e
njerëzve, voitaliteti i pyjeve dhe zonave tjera naty-
Prodhimi global i CFC rore, si edhe produktiviteti në bujqësi.
Fig. 4. Prodhim global i CFC
Të dhënat për klimën para 160 vjet trego-

jnë lidhje të ngushtë ndërmjet koncentrimit të „të Fig. 5. Ndryshime globale të temperaturës prej vitit
gazërave të qetë“ (para së gjithash avulli i ujit, dio- 1880deri në vitin 2000
ksid karboni si edhe metani, oksidi i azotit etj.) në
atmosferë dhe temperaturat globale. Qysh në vitin Planeti më i ngrohët Toa e përshpej-
1896 kimisti i madh suedez S. Arenius ka parashi- ton ckiklusin global të ujit: shkëmbimi i ujit dhe
kuar se me dyfishimin e koncentracionit të CO2 tokës. Temperaturat më të larta shkaktojnë avul-
në atmosferë nëpërmjet djegëjes së fosileve, është e lim më të lartë dhe tharje më të shpejtë të tokës.
mundshme temperatura globale të rritet për 5,5°C. Sasia e zmadhuar e ujit në atmosferë domethënë
Kjo nuk është larg prej vlerave 1,5°C deri 4,5°C të më shumë shi ose borë. Ndoshta në këtë moment i
cilët tani fitohen prej simulimeve kompjuterike të vërejmë shenjat e para të ndryshimeve në ciklusin
klimës për zmadhim të dyfishtë të CO2 në atmosferë. e ujit . Ato dukuri mund të shkaktojnë vërshime,
Në vitin 1995 bashkësia botërore e erozion të tokës, pra edhe humbje të disa llojeve
shkencëtarëve lajmëroi se ndryshimi tani më të organizmave të gjallë. Në disa fusha tjera, pra,
është e pranishme dhe e planeti Tokë në shekullin zmadhimi i avullimit sjell deri në tharje, pasi të
e kaluarë është grohur për 0,5°C. Në janar të vitit reshurat e mjaftueshme bien edhe në vende tjera.
2001 trupi Ndërqeveritar për ndryshimet klima- Në 100 vitet e fundit ngrohja globale e nivelit
tike pranë Kombeve të bashkuara ka deklaruar se të detit mesatarisht është ritur për 10 deri 25 cm,
383
pjesërisht për shkak të zgjerimit të ujit kur aji të qelqit“ (CO2, CH4, N2O, HFC, ClFC4). Pasi
ngrohet. Shkrirja e glerëve në shekulln e fundit, atmosfera nuk din për kufij është e qartë se ai ësh-
gjithashtu, kontribuon për rritjen e nivelit të ujit. të problem i të gjitha planetit Tokë.
Më herët toka e ngrirë (akull i përjetshëm) në pjesët Pra{awa i zada~i
e arktikut të Aljaskës dhe Sibirit, gjithashtu, filloi të Pyetje dhe detyra
shkrihet, duke e prishur ekosistemet dhe infras-
trukturën. Shkrirja e përmendur dhe ngrohja e 1.Si ëlshtë strukturta në atmosferë?
tundreve do të sjell deri te shkatërrimi i materjeve 2.Nëse një balon në ora 7 në mëngjez e shihni
organike dhe lirimi i karbonit të robëruar dhe me- mbi Shkup, ku do të jetë në ora 19 në mbrëmje? Pse?
tanit, duke krijuar burim plotësues të ,,gazërave të 3.Pse grimcatg e elektrizuara prej kozmosi
qelqit‘‘. Sikurse riziqet prej ndryshimeve klimatike nuk arrijnë në Tokë?
globale bëhen aq më shumë të dukshme, paraqitet
4.Cilat janë shkaqet për ndryshimet klimatike
nevoja e vërtetë prej fokusimit të aksioneve për zvo-
globale?
gëlimin e emisioneve të gazërave të qelqit dhe mini-
5.Çka janë ato „gazërat e qelqit“ ?
mizimi i ndikimeve të dëmshme prej ndryshimeve
6.Si njeriu ndikon mbi ndryshimin e klimës?
klimatike.
Edhe pse e pamundshme të bëhen parashi- 7.Çfarë ndikimi ka mbështjellësi i ozonit për
kime mëë precize të sistemit klimatik global, për- jetën në Tokë?
sëri është e qartë se mirë duhet ta ruajmë dhe të 8.Si zhduket ozoni dhe cilat janë pasojat prej
kujdesemi për mjedisin nëtë cilin jetojmë. zhdukjes akoma më të madhe në mbështjellësin e
ozonit të Tokës?
Inicativat ndërkombëtare
Me|unarodni inicijativi në vo lidhje
vrska meso klima
ndryshimet klimatike.
klimatskite Gjatë viteve 80, për shkak
promeni. Vet termi klimë bukvalisht do të thotë
të vërtetimeve shkencore për ndryshimet globale mënjanim i rrezeve të diellit, dhe për herë të parë
klimatike dhe pasojave prej tyre, është paraqitur , është futur prej astronomit grek Hiparkus në she-
shqetësim i zmadhuar ndërmjet shkencëtarëve, kullin II p.e.r.. Deri në shekullin XVIII karakte-
politikanëve dhe publike. Në vitin 1992, në Rio ristikat e klimës kanë qenë të sqaruara vetëm në-
Ramkovnata
de Zhaneiro ishte miratmarrëveshja kornizë për përmjet mëjanimit, përkatësisht këndit ndërhyrës
konvencija za klimatski promeni
ndryshimet klimatike (United National Frameworc në rrezet e diellit në zonën e dhënë.
Convention on Climate Change-UNFCCC) qëlli-
mi i fundit të të cilit është: ...stabilizimi i koncen- (
trimit të ,,gazërave të qelqit“ në nivel të të cilës do Aleksandër Humbollt Хумболт (Alexander
ta pengon pjesëmarrjen kërcënuese antropogene Humboldt) shkencëtar natyre dhe ushëpërshkru-
në ndryshimet klimatike.... Me siguri, pjesëmar-
es.
rja e vendeve të zhvilluara (të cilat janë kryesoret
„prodhuesit“ e gazërave të qelqit) u tregua e pam-
jaftueshme dhe për këtë shkak në viti 1995 është
Më shumë informata për ngrohjen glo-
futur mandat i Berlinit, i cili vendosi proces nego-
ciator për angazhman më të madh në kornizat e bae (Climate Change), mbështjellësi i ozonit
Marrëveshjes në periudhën pas vitit 2000. Ky pro- (Ozone layer) dhe masat për mbrojtjen e tyre me
ces, solli deri te nënshkrimi i Kjoto protokollit (Ky- proptokollin e Kjotos (Kyoto protocol) këlrkoni
oto protokol) në vitin 1997. në Internet ose literaturë tjetër.
Kjoto protokolli paraqet hap me të vërtetë të Bëni seminar në këtë temë me të cilën edhe
rëndësishëm në kufizimin e emisioneve të ,,gazërave Ju do të kontribuoni për mbrojtjen e mjedisit jetësor.
384
22.2.
22.2. EFEKTI
EFEKTOTI KOPSHTIT
NA
Energjia që rrezatohet prej Tokës

22.2. TË
EFEKTOT
22.2. NA
EFEKTOT
QELQIT NA
STAKLENA BAVÂ 7,9
Energjia prej Diellit

STAKLENA BAVÂ
STAKLENA BAVÂ
IC
i largët IC
IC
13,6
Afër IC
rrezatimi i diellit të
7,7
valëve të shkurtëra
13,3
7,5
1C rrezatim
13,0
7,3
1 10 100
Gjatësia valore (mikronë)
A keni parashtruar pyetjen: në cilën zonë Fig. 1

spektrale rrezatojnë trupat rreth nesh? Për shem-
A keni ditur se edhe ne njerëzit jetojmë në
bull, trupat në temperaturë 330 K dhe 6000 K
kopshtin e qelqit? Efekti i kopshtit të qelqit ësh-
kanë intenzitet maksimal të rrezatimit, të parat
të fenomen natyror shumë i rëndësishëm dhe në
në pjesën infrakuqe (IC), kurse tjerët në pjesën e
atmosferën e Tokës. Ai realizohet në këtë mënyrë
dukshme të spektrit. Ky ndryshim i gjatësisë va-
(shiko figurën 2)
lore ka pasoja të mëdhaja prej të cilave njëra është
efekti i kopshti tëefektot
qelqit. na staklena bav~a Rrezatim valor-të
Gjatësia valore maxnapër
efektot na staklena
efektot bav~a
staklena
të cilënbav~a
emetimi shkurtër prej Diellit
i rrezatuar ka intenzitet më të madh është dhënë
Vinoviot zakon na pomestuvawe Rrezatim i
me ligjin e Vinit
Vinoviot të zhvnedosjes
zakon
Vinoviot na pomestuvawe
zakon na pomestuvawe reflektuar
Stratosfera
C 50 km
O max , (7)
T Ozoni, karbon dioksidi
dhe gazëra tjerë
ku C=2,8910-3 mK është konstanta e Vinit, T IC Rrezatimi i reemitimit 30 km
temperatura absolute. Sipas ligjit të Vinit me rri- prej sipërfaqes së Tokës 12 km
tjen e temperaturës maksimumi i intenzitetit në
Troposfera
spektrin e rrezatimit zhvendoset nga gjatësitë va-
lore më të vogka (fig. 1). Sipërfaqja e Tokës absorbon pjesë më të
Rrezatimi i diellit me intenzitet maksimal madhe prej rrezatimit dhe ngrohet
të 483 nm lehtë kalojnë nëpër qelq. Brenda në Fig. 2. Efekti i kopshtit të qelqit
kopshtin e qelqit atë e absorbojnë trupat që pastaj
reemitojnë energji. Megjithatë, temperatura e tyre -Rrezatimi i diellit nëpër atmosferën e
është më e ulët, pra emisioni iu rrezatimit të tyre Tokës si rrezatim me me gjatësi valore të shkur-
është me gjatësi valore më të vogël (në IC pjesën tër, më së shumti nëzonën e afërt infra kuqe prej
e spektrit). Këto gjatësi valore nuk mund të kaloj- spektrit. Një pjesë prej këtij rrezatimi para se të
në nëpër qelqin, d.m.th., qelqi i absorbon rrezet arrijë deri te sipërfaqja e Tokës absorbohet prej at-
IC. Kështu brendësia e kopshtit të qelqit ngrohet. mosferës, duke përfshirë retë, kurse një pjesë re-
Njëjtë sikurse qelqi e mban nxehtësinë prej Diel- flektohet dhe kthehet pas në gjithësi. Megjithatë,
lit në kopshtin e qelqit, kështu edhe atmosfera e pjesa më e madhe e rrezatimit arrin deri te sipër-
mban nxehtësinë e Tokës. faqja e Tokës.
385
-Rrezatimi që arrin absorbohet prej temperatura e sipërfaqe është për 523оС më e

sipërfaqes së Tokës dhe sipas ligjit të Vinit rre- madhe se kur nuk do të ishte atmosfera.
zatohet në zonën infra kuqe (si energji e nxeh-
tësisë) te troposfera.
-Molekulat e avullit të ujit-H2O; di-
oksid karboni-С02; metani-СН4, diazot oksidi
N20, ozoni - 03 etj. („gazërat e qelqit“) të cilët
në mënyrë natrore ekzistojnë në troposferë, e
absorbojnë rrezatimin me gjatësi valore të gjatë
(të nxehtësisë) që bie mbi ato në rrugën pas në
gjithësi ashtu që troposfera ngrohet. Rrezatimi
që e lëshon troposferën është në zonë e afërt të
infrakuqes (8—12.10-6 m).
-Molekulat e gazërave te kopshti i qelqit
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
e japin energjinë e nxehtësisë që e absorbon në
troposferë. Pikërisht, mbështjellësi ajror e mban
temperaturën e Tokës. Megjithatë, mungesa e
gazërave prej kopshtit të qelqit do ta zvogëlon Fig. 4. Rritja e sasisë së dioksidit të karbonit në atmo-
temperaturën mesatare të planetit tonë për afër- sferë
sisht 33оС, duke e shndërruar Tokën edhe në
një planetë pa tela të sistemit Diellor. Çka është ajo efekti i kopshtit të qelqit të
-Sasia e kufizuar e gazërave prej kopshtit përforcuar? Besohet se përbërja themelore e at-
të qelqit në tropopauzë lejon pjesë prej rrezatimit mosferës nk ndryshon me miliona vite, edhe pse
të nxehtësisë të dalë në stratosferë edhe jashta saj. disa komponenta të rralla, sikurse është С02 va-
Rrezatimi IC që e ron. Sot sasia e dioksid karbonit, metani, oksidi
absorbim lëshon Toka i diazotit në atmosferë rritet shumë shpejtë se sa
reflektim Troposfera në çdo rast në të kaluarën (fig. 4). Ky fakt shkak-
ton shqetësim në lidhje me ndryshimin global të
Rrezatimi klimës. Përveç С02, në atmosferë lëshohen gazëra
i dukshëm Rrezatimi IC i sintetik si kloro-fluorokarbon (CFC) (freonet),
Zhdukja e infrakuq që reflektuar të cilët kanë kapacitet për absorbim të nxehtësisë
pyjeve kalon
freon SO2 7000 herë më e madhe se ai i С02. Pikërisht, sasia
CO2 NO2 e zmadhuar e të gjitha këtyre gazërave nuk lejon
nxehtësia të dal prej troposferës që kontribuon
CO për ngrohjen globale të Tokës dhe ndryshimet
Fig. 3. Ndotës të cilët kontribuojnë për zmadhimin e globale të ekosistemit.
sasisë së gazërave në atmosferë Vërejtëm se energjia që hyn në sistemin
klimatik të Tokës dhe e lëshon, duke u kthye në
Efekti i kopshtit të qelqit është fenomen gjithësi si rrezatim infrakuq. Që të arrihet tem-
natyror dhe i përkushtohet asaj që temperatura peraturë stabile e sipërfaqes së Tokës, patjetër
e Tokës është e përshtatshme për jetë. Vërtetime duhet të vendoset baraspeshë ndërmjet rrezatimit
për ekzistimin e efektit të kopshtit të qelqit vi- që e lëshon. Në të kundërtën sipërfaqja e Tokës
jnë edhe prej planeteve tjera. Për shembull, do të vazhdo të ngrohet (më shumë energji hyn se
plenta Venera kur 90% prej atmosferës është С02 sa që del).
386
Çka mund të bëhet? Vlerësimet më të reja të temperaturës së

ajrit në viti 2100 do të jetë 1 dhe 3,5оС në lidhje
Në Rio de Zhaneiro në vitin 1992 në me temperaturës e sotshme mesatare. Sipas ske-
marrëveshjen korizë për ndryshimet klimati- narit „status quo“ në vitin 2100 si rezultat i rri-
ke ishte lajmëruar ky vendim: është e sigurtë se tjes së temperaturës niveli detar do të rritet për
zmadhimi i sasisë së gazërave të lëshuara nga ana 15 deri 95 cm në lidhje me nivelin e sotshëm.
e aktiviteteve të njeriut do ta përforcon efektin e Prognozuesët e mëparshëm parashikojnë rritje
kopshtit të qelqit, por si pasojë e asaj edhe ngro- më të madhe të nivelit të detit për shkak të çr-
hja plotësuese e Tokës. regullimit të shkëmbit të akullnajave në Antark-
Efekti i kopshtit të qelqit që me miliona tik por sot llogaritet se çrregullimet e atilla janë
vite ishte pasuri e Tokës, dukej se në shekullin e shumë me gjasë në përpjesë mileniumi.Edhe pse
fundit u shndërru në kërcënim serioz, i përfor- e pamndshme të bëhen parashikime më precize
cuar nga aktivitetet e njeriut. Me industrializimin të sistemit global klimatik, sigurisht është e qartë
dhe rritjen e banorëve, emisioni i sasive plotë- se duhet ta ruajmë dhe të kujdesemi për mjedisin
suese të gazërave prej djegëjes së fosileve, prerja në të cilin jetojmë.
e pyjeve dhe gazërat e reja sintetike, rregullisht
zmadhohet. Në 100 vitet e fundit mëtej sasitë e ga- Pyetje dhe detyra
zërave të kopshtit të qelqit emeton më shpejtë aq
që proceset natyrore mund të largohen. Dioksidi i 1.Si sqarohet efekti i kopshtit të qelqit dhe çka
karbonit shkëmbehet ndërmjet tërë jetës në Tokë, kontribuojnë për zmadhimin e temperaturës te
të njohur si biosferë, dhe atmosfera nëpërmjet kopshti i qelqit?
numrit më të madh të proceseve, prej të cilëve më 2.Nëse temperatura e trupit është 30оС, sa ësh-
i rënëdsishë është fotosinteza dhe frymëmarrja. të gjatësia valore e rrezatimit? Nëse temperatura
Atmosfera, gjithashtu, shkëmben С02 me oqeanet e Diellit është 6000 К, ku është maksimumi i këtij
dhe lumejtë. Një pjesë prej С02, i absorbuar prej rrezatimi? Çka përfun don? (С=2,89.10-3 m-K).
sipërfaqes së detit, në shumë natyra transportohet (Përgjigje: Trupat në Tokë emetojnë IC rre-
në thellësinë e oqenave. Përveç asaj С02 mund të zatim me gjatësi valore  = 9,5 m; kurse Dielli
shndërrohet edhe në shumë bashkëdyzime tjera. rrezaton me  = 480 m. Sikurse shihet dhe prej
Në fund, në mënyrë të pashmangëshme grafikut të fig. 1 e para është në IC, kurse tjetri te
është edhe pyetja: çfarë ndryshime mund të pri- pjesa e dukshme e spektrit.)
ten si rezultat i ndryshimeve te kopshti i qelqit? 3.Çka është ai efekt i kopshtit të qelqit të për-
Për tu përgjigjur drejt duhez të dihet se forcuar?
lidhje ndërmjet koncentrimit të gazërave në at- 4.Çfarë ndryshime mund të priten si rezultat
mosferë dhe ngrohja që ato e provokojnë nuk prej ndryshimeve te kopshti i qelqit?
është një lloj. Nga ana tjetër, dhe lidhja ndërmjet 5.Pse ndërmjet temperaturës së ditës dhe na-
ngrohjes globale dhe ndryshimit global të klimës tës së Hënës ka dallim të madh?
akoma është më e ndërlikuar.
Për dallim prej shumë fushave tjera në sh-
kencë, eksperimente në lidhje me efektin e kopsh-
Më shumë informata për efektin e kopsh-
ti të qelqit në kushte laboratorike nuk mund të
tit të qelqit (Grynhaus effect) kërkoni në Internet
bëhen.Prandaj mënyra më e mirë për hulumtimin
ose literaturë tjetër. Bëni projekt në këtë temë.
e ngrohjes globale, e shkaktuar nga efekti i përfor-
cuar e kopshtit të qelqit është nëpërmjet modeleve
numerike të cilët kryhen me kompjuter të fortë.
387
22.3. MBËSHTJELLËSI I OZONIT katalitike nga ana e bashkëdyzimeve natyrore të

NDRYSHON cilët përmbajnë oksigjen, azot, hidrogjen, klor
dhe brom. Këto substanca prej gjithmonë kanë
Ozoni ndodhet, kryesisht, në stratosferë qenë të pranishme në atmosferë, shumë më herët
e absorbon rrezatimin ultravjolcë të dëmshëm para se të fillon njeriu ta ndot atmosferën. Ato vij-
(UV) prej Diellit dhe është mbrojtës në jetën në në prej tokës dhe oqenave, në formë të metilklori-
Tokë. Por, vitet e fundit njerëzit e kanë rrezikuar dit, metilbromitdit, azot monoksidit dhe e vendo-
mbështjellësin e ozonit duke lëshuar në atmosferë sin baraspeshën natyrore stabile e cila shumë pak
substanca të cilat e dëmtojnë baraspeshën të ven- është dëmtuar aktiviteti ciklik të Dielli.
dosur nga natyra. Koncentrimi i tyre varet prej
1. Fotoliza e oksigjenit
gjerësisë gjeoggrafike,, stina e vitit dhe lartësia
mbidetare. hf
O 2 UV 2 O
2. Sinteza e ozonit
2 O 2 O 2 2 O 3
Fig. 2. Fotosinteza e ozonit
Afërsisht 90% prej ozonit ndodhet në

stratosferë me koncentrim maksimal ndërmjet 19
UV-A – 400 – 320 nm dhe 25-tin kilometër të shikuar nga sipërfaqja e
UV-B – 320 – 280 nm Tokës. Fundi i rezervuarit të ozonit të stratosferës
UV-C – 280 – 100 nm është përcaktuar me lartësinë e tropopauzës-
zona kufitare izoterme ndërmjet troposferës dhe
stratosferës, me lartësi pre 8 deri 10 km mbi gjy-
smat dhe gati 18 km mbi ekuadorin.
Toka
Fig. 1. Absorbimi i UV rrezatimit me energji të Koncentracioni i
madhe prej mbështjellësit të ozonit ozonit temperatura
Ozoni (O3) është forma e oksigjenit ele-

mentar i cili ka 3 atome të çdo molekuli, në vend
2 si molekul të oksigjenit (О2). Ozoni krijohet në Mbështjellësi
i ozonit
stratosferë (10-15 km prej sipërfaqes së Tokës) në
reaksion ndërmjet molekulave të oksigjenit dhe
rrezatimit të diellit (UV) me gjatësi valore 176-244
m në procesin e quajtur fotosintezë. Poashtu mo-
lekulat O2 zbërthehen në atome të cilat me të tjerët
O2 molekula formojnë ozon O3 (fig.2).
Fig. 3. Ozoni e përcakton strukturën e
Edhe pse rrezatimi ultravjolcë rregullis-
temperaturës së stratosferës
ht prodhon ozon të ri këto molekula në mëny-
rë kontinuitive zhduken në varg të reaksioneve
388
Pasi gjatë procesit të fotoanalizës lirohet

nxehtësia, ozoni e çërcakton strukturën e tempe- Rrezatimi diellor
raturës të stratosferës. Pas rënies në troposferë, në
stratosferë rritet temperatura (fig. 3). Prej grafi-
kut shihet se atje ku temperatura është më e ulët
mbështejllësi i ozonit është më e trashë. rrezatimi Mbështjellësi i ozonit
Si është gjendja e mbështjellësit global

të ozonit sot? CFC
CFC CFC
Sot më shumë është e qartë se niveli glo-
bal i ozonit është shumë i ulët se niveli i konstatuar
para vitit 1980. Kërcënim për mbështjellësin e ozonit
janë aktivitetet e ndryshme të njeriut sikurse janë
për shembull, substancat të cilat shfrytëzohen në
frigoriferë dhe spreje (klorfluor kabon-CFC). Ato
UV rrezatimi vepron mbi ...largon Cl atom
janë shumë intern dhe të pazbërthyeshëm në ujë dhe
CFC molekulat
gazërta, të cilët nëpërmjet konvencës (qarkullimit të F hf F
hf Cl
ajrit transportohen në stratosferë. CFC në stratosferë C C
Cl Cl Cl
absorbojnë fotone me energji të lartë prej rrezatimit Cl
Cl
të Diellit (230 nm) dhe fitohet klor i lirë. Njëherë klo- këput atome të oksigjenit formojnë
Cl atomi vepron me molekul të oksigjenit dhe krijohet
ri i lirë e zhduk ozonin (si katalizator) në serinë ka-
molekulat e ozonit ClO dhe oksigjen O2
talitike (fig. 4). Reaksionet realizohen në stratosferë O O
Cl
gjatë temperaturave ekstreme të ulëta (-80°C). O O Cl O O
Bromi prej bromfluori i karbonit të cilët
edhe të dy atomet e oksigjenit for-
shfrytëzohen për shuarjen e zjareve me UV rre- Kur atomet e lira
mojnë molekul të oksigjenit.
zatim, gjithashtu mund të lirohet në stratosferë. të oksigjenit ve- Atomi i lirë i Cl mëtutje mund të
projnë në ClO zhduk edhe atome tjera të ozonit
Bromi ka 30 herë aftësi më të madhe për zhdukjen
e ozonit prej klorit. Derivatet halogene të karbo- O O
O O
neve të clët në vend të fluorit dhe klorit përmbaj- Cl
Cl
O O O
në tjetër element halogne si për shembull, brom,
jod etj., mund të ekzistojnë më shumë se qindra
vite në stratosferë. Të lëvizura prej qarkullimeve CCl 3 F UV Cl CCl 2 F
të ajrit CFC gazërat janë kërcënim për mbëesht- Cl O 3 ClO O 2
jellësin e ozonit dhe në dekadat e ardhshme.
O 3 UV O 2 O
Kërcënim për ozonin është edhe N2O
prej aeroplanave supersonik të cilët fluturojnë në O ClO Cl O 2
pjesë të ulëta të stratosferës.Oksidet e azotit krijo- 2 O3 3O2
hen prej mjeteve transportuese, termoelektranet,
proceseve industriale të djegëjes. Fig. 4. Zhdukja e ozonit gjatë reaksionit të CFC dhe
Sasia e këltyre ghzërave është shumë herë UV rrezatimit
më e madhe se klori dhe bromi që arrin normalisht
prej oqeaneve në formë të metilkloridit dhe metil Zhdukja e ozonit që është rezultat gjatë
bromidit. Këto gazëra sintetik të lëshuar në atmo- reaksionit të monoksidit të azotit (NO) si katali-
sferë e zjhdukin ozonin me pasoja globale serioze. zator dhe UV rrezatim rrjedh kështu:
389
NO O 3 NO 2 O 2 si lecka të vjetra të plunosura). Nëse përjashtohet

O 3 UV O 2 O brezi ekuadorial, ku nuk ka ndryshime të rëndë-
sishme te ozoni, rënia mbi gjerësitë gjeografike të
NO 2 O NO O 2
mesme dhe polare në periudhën 1984-1993 në
2 O3 3 O2 lidhje në vitin 1964 është më shumë se 2 herë.
Për krijimin e NO ndikim ka edhe rre-
Vrima e ozonit
zatimi kozmik (rrezet kozmike të polet hyjnë gati
24 miliom km2
paralelisht me vijat e forcave magnetike). Shpërn-
darja hapësinore gjatë formimit të NO gtregon
se fusha magnetike e Tokës ka ndikim indirekt në
koncentracionin e NO, por sipas asaj edhe ozoni.
Hulumtimet tregojnë se se produksioni i NO është
më e madhe te polet, por logjikisht vijon se vri-
mat e ozonit janë pikërisht atje. Njëkohësisht për
zhdukjen e ozonit mbi polet kontribuojnë dhe pra-
Fig. 5. Vrima e ozonit mbi Antarktik.
nia e sasive të mëdhaja të klorit dhe bromit reaktiv.
Ozoni krijohet nëpërmjet tërë viti në
stratosferë mbi brezin e ekuadorit. Nëpërmjet Te troposfera, përkundër, koncentracio-
qarkullimeve ajrore ai transportohet nga gjerësitë neve të ozonit në gjerësitë gjeografike veriore dhe
gjeografike polare. të mesme, në 100 vitet e fundit janë zmadhuar për
Humbja e ozonit veçanërisht janë të më shumë se 2 herë dhe janë me tendencë të rrit-
mëdhaja mbi Antarktik. Për këtë kontribuojnë jes. Ky ozon nuk mund të kompenzon humbjet në
retë polare të stratosferër polare të cilat e thithin stratosferë.
avullin e ujit dhe i absorboijnë bashkëdyzimet e Për dallim prej ozonit në stratosferë, që
azotit. Me ardhjen e të ashtuquajturëve pranve- ka rol filtrues pozitiv të UV rrezatimit, ozoni i
ra në shtator (paraqitja e diellit dhe UV rrezeve), troposferës, edhe pse identiteti kimik ka krejtë-
rezervuaret stabile kalojnë në lloje aktive të klorit sisht formë tjetër, veti destruktive. Ai fuqimisht
dhe bromit në sipërfaqet e reve stratosferike po- reaktiv me molekulat tjera dhe koncentrimet e
lare dhe me efikasitet të madh e zhdukin ozonin. tyre të larta janë toksike për sistemet e gjalla dhe i
Rezultatet prej kësaj janë: humbja e më shumë se dëmton qelizat e tyre.
40% ozoni gjatë kohës shtator dhe tetor (kursha-
kullinë e fuqishme polare të erërave të perëndimit (1) para vrimës
e mban ozonin) dhe më e madhja gjer më tani së ozonit
(2)
vrima e ozonit me sipërfaqe prej 24 милиони
km2 (shiko figurën 5, 6, 7). (2) vrima e ozonit
Megjithatë, zhdukja e ozonit mbi Arktik (1)
nuk është shumë e madhe, për dy shkaqe: teme-
pratura në stratosferë rrallë e arrin vlerat nën a) b)
-80оС për shkak të ndryshimit të rregullt të mjaf-
tueshëm të masave ajrore prej gjerësive gjeografi
Antarktikun. Fig. 6. Profili vertikal i ozonit në stratosferë а) mbi
Globalisht prej vitit 1970, gjithësej ozo- Antarktikun (1) tetor 1962-1971 dhe (2) 2 tetor 2001;
ni ka tendencë për rënien çdokundi përveç b) mbi Arktikun - (1) mars 1988-1997 dhe (2) 30
mbi ekuador (mbështjellësi i ozonit sot duket mars 1996
390
me - organizata për mjedidin jetësor pranë OKB,

në vitin 1977i vendosi bazat e aksionit ndërkombë-
tar për mbrojtjen e mbështjellësit të ozonit. Në vitin
1985 me konventën e Vienës obligohen vendet ta
mbrojnë shëndetin e njerëzve dhe mjedisit jetësor
dhe të përgatisin masa konkrete.
Me protokollin e Mon trealit prej viti 1987 të
dhëna masat konkrete dhe kërkon CFC deri në fund
të vitit 1994 të zvogëlohet për 20 % , por deri në vitin
1998 për 50 %. Edhe përveç masave të këtilla vësh-
tir është të parashikohet kur mbështjellësin e ozonit
do të përtrihet dhe kthehet në gjendjen paraprake.
Fig.7. Zgjerimi i vrimës së ozonit mbi Antarktik në
vitin 1980, 82, 84, 86, 88, 90, 92, 94, 96, 98, 2000, 2001.
Pasojat prej zhdukjes së ozonit. Ozoni

ndikon mbi baraspeshën e pranimit dhe kthimit
të nxehtësisë prej sistemit Tokë-atmosferë me pa-
soja të paparapara. Ozoni e reflekton rrezatimin
infrakuq që reemiton prej Tokës dhe ekthen pas
prej saj, duke ndihmuar në ngrohjen e shtresave Paul Crutzene Mario Moina Sherwood Rowlend
më të ulëta (efekti i kopshtit të qelqit). Kështu
zmadhimi i ozonit në troposferë, veçanërisht në Për kontributet në ndriçimin e reak-
afërsi të tropopauzës shkakton ngrohje, derisa sioneve kimike gjatë zhdukjes së ozonit mimin
zvogëlimi e ozonit të stratosferës shkakton ftohje. Nobël për kimi në vitin 1995 e ndan Paul Crut-
Pasi ozoni fuqishëm e absorbon UV-rrez- zene (1933- ) prej Maks Plank instituti,Mario
atimin prej spektrit të Diellit me gjatësi valore më J. Moina (1943 - ) prej Masaçuset, Instituti për
të shkurtëra prej 280 m lejon vetëm pjesë të tij të teknologji dhe F. Sherwood Rowlend (1927-) prej
vogël të vjen deri te sipërfaqja e Tokës. Zhdukja e Universitetit të Kalifornisë.
ozonit shkakton nivel të zmadhuar të UV-B rreza-
timit në sipërfaqen e Tokës e cila është me pasoja Pyetje dhe detyra
të mëdhaja për botën e gjallë: kanceri në lëkurë, 1.Si sqarohet krijimi i oznit dhe ku ndodh kjo?
katarakta e syve (mjegullimi i leqës së syrit), dëm- 2.Çfarë ndikimi ka mbështjellësi i ozonit për
timi i DNK, zvogëlimi i efikasitetit të sistemit imu- jetën në Tokë?
nologjik, shkatërrimi i disa ekosistemeve, veçanër- 3.Si zhduket ozoni dhe cilët janë pasojat prej
isht të fitoplanktont detar është përçuesi klryesor i zhdukjes më të madhe të mbështjellësit të ozonit
CO2 dhe pasoja prej ndryshimit të klimës. në Tokë?
Çka mund të bëhet për mbrojtjen e mbështjel-
lëses së ozonit? Kujdesi për zhdukjen e mbështjel- Më shumë informata për mbështjellësin e ozonit
lësit të ozonit i angazhon së pari shkencëtarët dhe (Ozone layer) kërkoni edhe në Internet.
profesionistët, por pastaj edhe organizatat botërore. Shkruani projekt për mbrojtjen e mbështjellësin
Që të gjendet dalje prej gjendjes së ndodhur në lid- e ozonit.
hje me mbështjellësin e ozonit.Këshilli qeveritr i
UNEP- United National Environmental Program-
391
22.4.22.4. NDIKIMI I ZHURM

VLIJANIETO ËS MBI
NA BUÂVATA 1
2
p max 2
p max
ORGANIZMAT E GJALLË I A 2 Z2 v , (1)
22.4.VRZ @IVITE ORGANIZMI
VLIJANIETO NA BUÂVATA 2 2 Uv 2 Ra
VRZ @IVITE ORGANIZMI
Me zhurmë nënkuptohet zëri me inten
sitet të madh dhe veprim të gjatë. Valët e zërit të ku A është amplituda e valës së zërit,  është
cilat veprojnë si zhurmë mund t‘i kenë të gjitha frekuanca rrethore, v është shpejtësia e përhap-
funksionet e mundshme në fushën e tëzit të dëg- jes së valës. Domethënë, duke matur amplitudën
jimit. e shtypjes akustike lehtë përcaktohet intensiteti i
Zhurma është njëri mdër faktorët e mje- zërit. Nivo na glasnost
disit rrethor të cilët kanë ndikim negativ mbi Nivo glasnostVeshi i njeriut është i
Nivelinai volumit.
punën dhe jetën e njeriut. Zhurma është problem ndjeshëm në interval të gjerë të frekuencave (20
serioz në mjediset urbane. Hulumtimet tregojnë Hz < f < 20 kHz) të cilët kanë edhe intenzitet të
se mjetet transportuese kanë ndikim më të madh caktuar. Zëri intensiteti i të cilëve është marrë se
në krijimin e zhurmës, afërsisht 90 %. është njësia Imax =1 W/m2 shkakton dhembje.Ky
Zhurma mund të jetë: urbane, intensitet maksimal i zërit që veshi e regjistron me
urbanaqë e kanë granica na bolka
shkaktuar, para së gjithash, automjetet motoristi- ndjeshmëri të dhembjes quhet kufiri i dhembjes
urbana ose kufi granica na bolka
ri i sipërm i dëgjueshmërisë.
ke nëpër komunikacion, dhe industriale që kri-
industriska
johet prej makinave të ndryshme dhe motoreve Vlera minimale e intensitetit të valës së
industriska
gjatë punës së tyre. zërit që shkakton
prag na ~ujnost ndjeshmëri për zërin ështëpra-
Intenzive, por veçanërisht zhurma e gjatë gu prag
i ndjeshmërisë.
na ~ujnost Ai gjatë frekuencës prej
dëmshëm vepron mb i organizimin e njeriut: sh- f=1000 Hz është Imin =10-12 W/m2.
kakton strese nervore dhe sëmundje, e hip shtypjen Për shkak të volumit të madh të intenivo nsi-
na glasnost na zvukot
e gjakut dhe e dobëson dëgjimin, Zhurma e madhe tetit të zërit te fusha e dëgjimit, shfrytëzohet nive- nivo
mund të shkakton aritminë e zemrës dhe tensionin linai theksimi
glasnostina zërit. Niveli i theksimit L me çfarëdo
zvukot
e muskujve. intensitet I përcaktohet me:
I
Në pajtim me teorinë e rezonansës, fije L k log (2)
qimesh të veçanta prej membranës bazilare (ajo I min
është përgjegjëse për atë që veshi i njeriut i dallon ku k është konstante; I intensiteti i zërit; Imin in-
tonet e veçanta), të detyruara tëlëkunden në kohë tensiteti i zërit referent - pragu i ndjeshmërisë për
të gjatë, atrofirin, kurse me të i humbin vetitë f=1000 Hz. Kur te barazimi (2) do të merret k=1
elastike dhe aftësinë për lëkundje. Për shembull, niveli i theksimit shprehet me njësinë bel (B), kur-
njerëzit që përpunojnë kazana zakonisht vuajnë se kur k=10, ky nuvel shprehet me decibel (dB).
prej shurdhërisë së pjesërishme për madhësinë e Megjithatë, këto nivele më së shpeshti sh-
frekuencave të zërit që i përgjigjet zhurmës të kri- prehen me dhjetë herë më i vogël se njësia, e shtu-
juar prej rrahjeve të çekiçit në muret e kazanit. quajtur decibel (dB), pra të shprehura në decibelë
Të përkujtohemi vetëm në disa karakterstika fizi- intensiteti minimal dhe maksimal i zërit përkatë-
ke të valëve të zërit. sisht janë 0 dhe 120 dB.
Ja~inata
Fuqia ose intensiteti I i valës së zërit si Zvogëlimi i zhurmës bazohet në dy ligje
Ja~inata
karakteristikë energjetike është proporcionale me themelore që në kufi të gjerë janë valide edhe për
katrorin e amplitudës së shtypjes akustike pmax të dhënat tjera të energjisë-valë mekanike, valë
dhe në proporcion të zhdrejtë me rezistencën elektromagnetike (dritë, rëntgen dhe rreze-).
akustike të zhdrejtë të mjedisit Ra=v. Për valën e Ligji i parë i zvogëlimit të intensitetit I me
rrafshët longitudinale vlen: katrorin e largësisë r:
392
1 me trashësi x, për shkak të absorbimit të energjisë

I~ (3) rënia e in tensitetit të valës së zërit është dhënë
r2
me:
Si mund ta kontrollojmë atë ligj? Në lar-
Ix I o e -Dx , (5)
gësi r1 = 1m prej burimit S normal në përhapjen e
zërit është vendosur sipërfaqja A (fig.1). Siprfaqja
ku Io është intensiteti i valës ndërhyrëse, Ix është
A është kator me brinjë x dhe syprinë x2. Nëse për
intensiteti i valës pas kalimit nëpër mjedisin ma-
kohën prej 1 s vala e zërit nëpër sipërfaqen A bart
terijal me trashësi x,  është koeficienti i anbsor-
energji 1Ј, në pajtim me definicionin intensiteti i koeficient na apsorpcija
bimit. Koeficienti
koeficient i absorbimit për mjedise mate-
na apsorpcija
zërit nëpër A do të jetë I1 = J_Wm2.
rijale të ndryshme ka vlera të ndryshme, por varet
koeficient na apsorpcija
Në të njëjtën mënyrë, të shqyrtojmë në
prej frekuencës.
largësi dyherë më të madhe (r2 = 2m) katrori B
Veti më të mira të izolimit të zërit kanë
me brinjë 2x. Nëpër të 1 s bartet e njëjta energji e
materialet pçoroze, pambuku, sungjeri etj.Poash-
valës së zërit. Sipas definicionit intensiteti i zërit
tu duhet pasur parasysh se pengesat e zërit ose
1 ekrani të cilët shfrytëzohen si mbrojtës prej zërit
nëpër sipërfaqen 4x2 do të jetë I1 W m2 .
x2 duhet të kenë dimensione
koeficient më të mëdhaja prej gja-
na apsorpcija
tësisë valore.Në rastin e kundërt do të vjen deri te
difraksioni, pra zëri do të përhapet edhe pas ekran-
S mit. Për zërin në fushën e dëgjimit, madhësia e
A x B 2x gjatësisë valore në ajër është prej 1,7 cm deri 17 m.
Mbrojtaj prej veprimit të dëmshëm të
2x zhurmës realizohet ashtu që në afërsi të aeropor-
r1
r2 tit bëhen mure të larta, te të cilët mbillen bimë
të cilat janë me refleks të shumëfishtë (reverbera-
Fig. 1. Zvogëlimi i intensitetit të zërit I me katrorin e cion) të valëve të zërit e zvogëlojnë intensitetin e
largësisë r prej burimit tyre.Mbrojtja e atillë bëhet edhe pranë trafiqeve,
në afërsi të të cilave ka zhurmë të mëdhaja.
Gjatë krahasimit të intensiteteve I1 и I2 Njeriu më së miri do të mbrohet prej
shihet se nëse largësia prej b urimit zmadhohet zhurmës nëse banimin e zgjedh larg prej trafiqe-
dy herë, intensiteti i zërit do të zvogëlohet katër ve të mëdhaja dhe aerodromeve. Njëherësh gjatë
herë ndërtimit të shtëpijave duhet të shfrytëzohen ma-
I1 r22 terijale të cilat kanë izolim zëri të mirë.
(4) Me ligjin për mbrojtjen është e lejuar ni-
I2 r12
veli i theksimit për frekuencat e larta është prej 70
Ligji i cili e jep ndikimin e intensitetit deri 80 dB, por për frekuancat e ulëta frekuencat
prej faktorit gjeometrik (largësia) është valid nëse 90-100 dB. Për hapësira të caktuara ku është e ne-
zëri nuk zvogëlohet prej faktorëve tjerë. vojshme qetësi më e madhe janë të shkruara dhe
Kur vala e zhurmshme kalon nëpër mje- nivele më rigoroze të niveleve të zërit. Kështu, për
disin elastik një pjesë e energjisë së tij shndër- shembull, në spitale është deri më 15 dB, në bib-
rohet në nxehtësi, kurse pjesa tjetër është për lioteka deri më 20 dB, klurse te dhomat e fjetjes
përballimin e fërkimit të brndshëm. Pasi in- prej 20 dB deri 30 dB.
tensiteti i vala është proporcionale me katro- Niveli i zërimit të zërit prej shkaktuesëve
rin e amplitudës, gjatë kalimit nëpër mjedisin të ndryshëm është paraqitur në tabelën 1.
393
Tabela 1 ZGJEROI NJOHURITË

PRO[IRI TUAJA
GO SVOETO ZNAEWE
Burimet e zërit L (dB)
pragu i dëgjimit 0 Lëkundjet mekanike frekuenca e të
përshpëritje prej 1 m 20 cilave i përfshin infrazërat f < 16 Hz) dhe pjesë
bisedë e zakonshme 40 prej fushës së zërit u takjnë tronditjeve ose vibra-
mesatarisht rrugë proftabile 60 vibracii.
cioneve.
гbiseda me zë, komunkacioni 70
rruga profitabile, kalimi i trenit
Trupi i njeriut si tërësi mund të lloga-
90
motori i aeroplanit të shpejtë (20 m) ritet si sistem lëkundës i përbërë me masëën e tij,
120
elasticitet dhe ngulfatje. Çdo element prej trupit
ka frekuencën e vet. Nxitzja e atyre frekuencave
Për tu mbrojtur njerëzit prej zhurmës në
zakonisht krijohen në bartjen e mjeteve, nëpër-
mjediset urbane kryhen matje e zhurmës. Matjet
mjet makinave lëkundëse me të cilët punon, ose
e zhurmës bëhen me instrument i cili quhet so-
sonometar
nëpërmjet bazs në të cilën qëndron.
nometër përkatësisht fonometër
Me siguri, dukuritë e rezonancës gjatë
ndikimeve të jashtëme të qeta, pasi koeficienti i
ngulfatjes për organizmin është shumë i madh,
shumë vështir realizohet. Këto vibracione, duke
vepruar në mënyrë rezonancë, mund të shkakto-
jnë dëmtime tëorganizmit. Për shembull, gjatë
rezonancës të bebzës së syrit zvogëlohet mprehtë-
sia shikimit. Njëkohësisht, vibracionet e gjata dhe
intenzive mund të sjellin deri te destruksionet e
qelizave ose dhembjeve tjera.
Mbrojtja prej infrazërave dhe vibracione-
Fig. 2. Sonometër
ve shumë vështir eleminohet.
SHEMBULLI 1. Sa është niveli i zërimit të largë- Pyetje dhe detyra
PRIMER 1. Pra{awa i zada~i
sisë 500 m prekjm motorit të aeroplanit reaktiv
nëse në 50 m zëri është L1=140 dB, kurse intensi- 1. Pikat А dhe B shtrihen në të njëjtën
teti i zërit I1=100 W/m2 ? drejtëz me burim pikash të zërit. Te pika A niveli
Re{enie: Intensiteti në largësi 500 m sipas bara-
Zgjidhje: i zërimit të zërit është 60 dB, por në B - 50dB .
zimit (4) është: Lartgësia ndërmjet pikave është AB=5 m. Sa është
2 2
§r · § 50 m · largësia prej burimit deri te pika А?
I2 I1 ¨¨ 1 ¸¸ 100 W/m ¨¨
2
¸¸ 1 W/m 2
© r2 ¹ © 500 m ¹ (Përgjigje: 2,3 m)
2. Për sa ndryshon zërimi i zërit në dy
Niveli i zërimit
Nivoto të zërit
na glasnost napërkatësisht:
zvukot soodvetno:
pika të cilat përkatësisht janë në largësi 1 m dhe
§ I · § 1 · 10 m prej burim pikash të zërit?
L2 10 log ¨¨ 2 ¸¸ 10 log ¨ ¸ 120 dB
© I min ¹ © 10 12 ¹ (Përgjigje: 20 dB)
3. Në largësi 5 m prej burimit të zërit
Vlerës së fituar i përgjigjet pragu i dhem- niveli i zërimit të zërit është 100 dB. Sa është zëri-
bjes. Prej këtu përfundohet se 500 m është largë- mi i zërit në largësi 10 m prej burimit të zërit?
sia më e vogël në të cilën punëtorët mund të af- (Përgjigje: ≈94 dB)
rohen deri te aeroplani reaktiv pa rizik se do ta
dëmtojnë dëgjimin.
394
22.5. NDIKIMI I RREZATIMEVE rrezatuar jo vetëm qelizën e eshtrave, por edhe

JONIZUESE MBI ORGANIZMAT qelizat, prej të cilave krijohet gjaku.137Cs në or-
E GJALLË ganizëm mbahet shumë pak dhe deponohet njël-
loj.131Ј është izotop me jetë të shkurtër që në më-
Rrezatimet jonizuese fuqishëm veprojnë nyrë selektive akumulohet në gjëndrën tiroide.
mbi organizmat e gjallë duke filluar prej bakterjeve Çdo produkt ushqimor ka më shumë
dhe viruseve te sisorët. Karakteri dhe pasojat prej ose më pak radionuklide. Më së shumti haset 40K
226
dozës dhe prej llojit të rrezatimit. Një rrezatim i Ra dhe 238U dhe produktet përkatëse të zbërthi-
njëjtë në mënyrë të ndryshme ndikon mbi organet meve të tyre. Te tabela 2 është dhënë sasia e 40K
e ndryshme. dhe 226Ra në disa produkte ushqimore.
Mbi materjen e gjallë veprojnë rrezatimet -Ekspozimi profesional io rrezatimit.
jonizuese të cilat fitohen prej burimeve të ndryshme: Gjatë shfrytëzimit të preparateve radioaktive
Rrezet kosmike. Rrezatimi kosmik është prezente në veprimtari të ndryshme, një pçjesë e mirë e
çdokundi dhe llogaritet se është njëri ndër faktorët njerëzve që punojnë pçrofesonalisht janë nën ndi-
kryesor të cilët shkaktojnë mutacione spontane të kimin e rrezatimit. Ky është rasti me njerëzit që
cilat janë të rëndësishme për evolucionin e jetës. punojnë me instrumentet për radigrafi, rrezet-X,
Pasi intensiteti i rrezatimit kosmik rritet me rritjen burime neutronike, akcelatorë etj.Kjo është edhe
e lartësisë, zmadhohjet riziku prej dëmtimeve të për njerëzit të punësuar te centralet nukleare.
radiacionit te udhëtarët në komunikacionin ajror. -Rrezatimi gjatë diagnostifikimit medi-
Kështu, për shembull, gjatë kohës së fluturimit prej cinal dhe terapisë. Radiacioni shfrytëzohet për
Njujork-Pariz doza mesatare që e pranon një udhë- diagnostifikimin edhe për terapi të disa të së-
tar është përafërsisht 30 LiSv. mundjeve. Rrezatimi medicinal në tërësi është e
Doza prej rrezatimit kosmik gjatë fluturimeve su- dobishme: ko trollet diagnostike të rëntgenit janë
personike në lartësi prej 19 km. forma më të shpërndara të rrezatimit medicinal.
-Burimet radiaktive natyrore. Këto janë Të dhënat flasin se në vendet e zhvilluara nor-
gjerësisht të shpërndara në koren e tokës. Më së sh- mat vjetore lëvizin prej 300 deri 900 kontrolleve
peshti hasen 238U, 232Th, 226Ra dhe produketet prej në çdo 1000 banorë, te të cilët nuk janë përfshirë
zbërthimdve të tyre, prej të cilëve më së shpeshti të dhënat për fotografim të dhëmbëve radiografi-
është radoni Rn. Ai në formë të gazit del prej tokës mi masovik i mushkërive të bardha. Doza terape-
dhe koncentrohet në hapësira të mbyllura. Përveç utike janë shumë më të mëdhaja, por në këtë rast
radionuklideve të përmendura, në natyrë gjendet vlerësohet sa ajo është nënshtruar rrezatimit ësh-
izotopi radioaktiv 40K dhe izotopet radioaktiv të 14С të e dobishme për çacientin, pa marrë parasysh
dhe 3Н të cilët tentojnë të krijohen gjatë bombardi- efektet anësore që poashtu do të pçaraqiten.
mit me rrezatim kosmik. Si rezultat i eksplozionve nkleare, përveç
-Radioaktivteti në ushqim dhe ujë. Prej tjeash, mjedisi jetësor e kontaminojnë edhe 137Cs,
ushqimit dhe ujit organizmi futen shumë radionuk- që është i ngjashëm me 90Sr, потоа изотопите на
lide dhe një pjesë të mirë prej tyre deponohen në плутониумот 239Pu и 240Pu.
qelizat e organizmit. Ato më së shpeshti janë radi- Si burime të rrezatimit jonizues nu-
onuklidet prej familjes së uraniumit dhe toriumit, mërohen edhe provat nukleare eksperimentale të
kaliumit dhe karbonit.Pas luftës së dytë botërore për rrezatimit jonizues dhe eksplozioneve, havaritë
shkak të provave nukleare në atmosferë sasia e mad- eventuale prej centraleve nukleare.
he e ceziumit radioaktiv 137Cs e ka kontaminuar to- Provat nukleare realizohen që të testohet
kën dhe pothuajse tërë botën biologjike. Radioaktivi aftësia shkatërruese e armëve nukleare. Ato reali-
90
Sr në organizëm deponohet te skeleti ngjashëm zohen në atmosferë. nëntokë dhe nënujë. Në çdo
si edhe kalciumi ku mbetet mëshumë vite duke rast, në mjedisin ku ato bëhen, shkaktojnë zhdukje
395
të mjedisit jetësor për njëmijë vitet e ardhshme. mënyrë rëngtene ose U- rrezatim për të cilin Q=1.
Kështu, për shembull, në shkretirën afër Las Ve- Pasi Q është madhësi pa diomensione, dimensionet
gasit në Nevada (SHBA), janë realizuar prova e dozës ekuivalente janë të barabarta me dimensi-
nukleare nëntokësore të cilat bën ndotje radio- onet e dozës së absorbuar. Megjithatë, 1 J/kg doza
aktive që ai regjion akoma natën ndriçon, kurse e absorbuar dhe 1 J/kg doza ekuivalente do të dal-
vizitorët nuk guxojnë të qëndrojnë më shumë se lohet: i pari e karakterizon dozën e energjisë, kurse
gjysëm ore më shumë që të mos rrezatohen.. i dyti-biologjik. njësia për dozën ekuivalente është
J
Dozimetriski
Dozimetriski veli~ini
veli~ini ii nivni
nivni edinici
edinici 1 Sv (sivert )
Madhësitë
Dozimetriskidozimetrike dhe
veli~ini njësitë
i nivni
Dozimetriski veli~ini i nivni edinici
e tyre
edinici kg
Që të mundet ndikimi i rrezatimit mbi Siverti është doza ekuivalente e shkaktuar
mjedisin materijal, në veçanti te organizmat e prej dozës absorbuese 1 Gy dhe Q = 1 që krijon
gjallë, kuantitivisht të shprehet , futet doza absor- jonizim të caktuar jonizues.
apsorbirana
apsorbirana doza
buese dhe doza ekuivalente..
apsorbirana doza
doza Për shembull, doza absorbuese prej 10 Gy,
apsorbirana doza
Me konceptin doza e absorbuar D nën- e shkatuar prej neutroneve të shpejta për të cilët
kuptohet energjia e përgjithshme e cila rrezatimin faktori i kualitetit është Q=10, i përgjigjet doza
(fotonet, grimcat e elektrizuara, neutronet)e len në ekuivalente 100 Sv. Çka do të thotë, neutronet të
materje nëpër të cilën kalon.Rrezatimi le të kalon shkaktuara dhjetë herë dëmtime më të mëdhaja
nëpër vëllimin e materjes UV, masa e së cilës është se sa doza absorbuese e shkaktuar prej rrezatimit
Um, dhe atij vëllimi i dorëzon energji WD, d.m.th., rëntgen ose rreatimit - për të cilët Q=1. Edhe
rrezatimi që del prej vëllimit ka më pak energji për pse në të dy rastet është absorbuar e njëjta en-
WD energjimë të vogël prej asaj me të cilën ka ergji doza ekuivalente prej rrezatimit është më
hyrë. Atëherë doza absorbuese është dhënë me: e madhe dhe shkakton dëm më të madh te qel-
'WD iza. Për grimcat, bërthamat më të rënda Q= 20.
D . (1)
'm rrezatim
Njësia për dozën absorbuese në SI është
molekula e ujit
grej
1Gy (grej.
grej Ajo është energji absorbuese prej 1 J i
grej radikali i
cilitdogrej
lloj rreaztimi jonizues, të dorëzuar masës lirë
prej një kilogrami prej mjedisit të rrezatuar
J
1 Gy (grej).
kg
E njëjta energji e rrezatuar, e absorbuar
në sistemin biologjik prej llojeve të ndryshme të
rrezatimeve ( etj.) nuk shkakton efekte të
njëjta biologjike. Dëmtimi biologjikdoza
ekvivalentnata
ekvivalentnata karakterizo-
doza .. rrezatim
ekvivalentnata
het me dozën ekuivalente H. Ajo ështëdoza .
ekvivalentnata doza e përku-
. Fig. 1. Mënyrat e mundshme të dëmtimit të moleku-
fizuar si biolo{kiot
prodhim
biolo{kiot prej dozës
faktor
faktor absorbuese
na
na kvalitet
biolo{kiot faktor na kvalitet
kvalitet D dhe lës së DNK me rrezatim.
faktorit biologjik të kualitetit
biolo{kiot faktor Q na
mekvalitet
të cilin shpre-
hen ndryshimet te efekti biologjik prej llojeve të Ndryshumetpromeni
Biolo{kite
Biolo{kite biologjike që janë rezultat i
promeni
ndryshme të rrezatimit: Biolo{kite promeni
rrezatimit në rend të
Biolo{kite promeniparë i përkushtohen vepri-
H DQ . (2) mit jonizues.Formimi i çifteve jonike dhe krijimi
Faktori biologjik i kalitetit Q tregon i radikaleve dhe formimi i shtresave reaktive prej
se sa herë ndjeshmëria radiaktive prej rrezati- radikaleve reaktive është shkak për shndërrimin e
mit të dhënë është më e madhe se ndjeshmëri radikaleve të lira është shkak për prodhimet dhe
e rrezatimit të dhënë gjatë dozës absorbuese në krijimin e produkteve të fundshme kimike.
396
Nën veprimin e rrezatimit të molekulës Doza më të mëdhaja se 100 Gy e dëmton

së ujit zbërthehet, d.m.th., krijohet radioanaliza sistemin qendror nervor dhe vdekja ndodh një
gjatë formimit të radikaleve të lira radioaktive Н+, ditë dy pas rrezatimit. Sëmundja manifestohet
ОН- dhe НО2 si edhe Н2О2. Këto radikale reagoj- nëpërmjet peshave respiratore, humbja e vetdijes
në me molekulat tjera të sistemit biologjik, ku fi- etj. Dozat prej 9-100 Gy gjithashtu janë vdekje-
tohen lloje të reja të molekulave. Radikalet te tre- prurëse. Vdekja ndodh 3-5 ditë pas rrezatimit për
tja e ujit reagojnë me molekulat organike kështu shkak të lëndimeve në sistemin gastrointestinal,
që prej tyre i marrin atomet e Н sa që edhe pjesë humbja e apetit, mundime, vjellje, diareja, depre-
të plota prej molekulave (pjesa tjetër prej moleku- sione. Dozat prej 3-9 Gy janë subletale shkaktojnë
lës quhet radikal organik) duke i këputur lidhjet ndryshime karakteristike te qelizat e gjakut edhe
molekulare. Për efektin biologjik e rëndësishme te organet hematopoetike që paraqiten 10-15 ditë
është pikërisht sjellja e radikaleve organike të atil- pas rrezatimit të përcjella me malaksim, gjakderd-
la të cilat zakonisht vijnë në reaksion me radika- hje, dridhje, rëmnia e nujmrit të leukociteve etj.
leve tjera ose me oksigjenin molekular ku fitohen Lëndimi i përgjithshëm akut radioak-
lloje të reja të molekulave. tiv është rezultat i efektit të rrezatimit të shumë
Pasojat prej rrezatimit qelizave dhe organeve.Ky efekt i bashkuar quhet
Sipas natyrës së vet, rrezatimi është i sindromi akut radioaktiv. Ai sindrom a do të jetë
dëmshëm për organizmin njerëzor. Madje edhe vdekjeprurës, varet edhe prej radioaktivitetit in-
gjatë dozave të vogla, rrezatimi mundet të indu- dividual i organizmit.
kon ndryshime të cilat gjatë kohës mund të sillen Efektet e vonuara (e mëvonshme). Te or-
deri te ndryshimet gjenetike ose, deri te zhvillimi ganizmat të cilat janë shëruar prej lëndimeve aku-
i kancerit.Gjatë dozave të larta, rrezatimi i zhduk te të rrezatimit, si edhe pas ekspozimit më të gjatë
qelizat, i dëmton organet dhe mund të shkakton të rrezatimit, me kalimin e kohës mund të paraqi-
vdekje. Kuptohet, dëmtimet gjatë dozave të larta ten ndryshime patologjike te qelizat dhe organet.
bëhen të dukshme vetëm pas disa orëve, por që Efekti kancerogen prej rrezatimit jonizu-
të zhvillohet kanceri, duhet të kalon kohë më e es është i njohur prej ditëve të ara të radiobiolo-
gjatë. Deformimet e trashëguara dhe sëmundjet gjisë, kurse më vonë është vërtetuar me shumë
të shkaktuara prej dëmtimeve gjenetike për shkak shembuj te njerëzit edhe te kafhsët eksperimen-
të rrezatimit te gjeneratat që vijojnë. tale. Përfundimi është se rrezatimi mund të indu-
Pasojat gjenetike e radiacionit ndahen në: kon lloje të ndryshme të kancereve.
aberacionet kromozone dhe mutacionet e gjenit. Për shkak të varësisë së veprimeve të
Aberacionet kromozomike. Rrezatimi dëmshme prej dozës së zbatuar të rrezatimit jonizues
krijon aberacione kromozomike me këputjen e ekzistojnë shumë rregulla rigoroze me të cilat është
kromozomit Mutacion. Rrezatimi mund të indu- vërtetuar e ashtuquajtura dozat e lejuara maksimale të
kon mutacione në dy mënyra: drejtpërdrejt duke cilat mund të pranohen në kohë të caktuar: vit, muaj,
shkaktuar ndryshime kimike të ndryshimeve javë, orë. Në realitet dozat kufitare nën të cilat ndiki-
kimike të çifteve bazike të DNK dhe tërthorazi met biologjike të dëmshme prej rrezatimit nuk janë të
duke shkaktuar dëmtime të mëdhaja si për shem- kapshme për matje. Për njerëzit të cilët profesionalisht
bull, ndërprerje vargut të DNK. janë të ekspozuar në rrezatimin jonizues (për 40 orë
Efektet akute më së miri janë studiuar te jvë pune) doza vjetore e lejur është 50 mSv, për ek-
sisorët të rrezatuara me rreze X ose me -rreza- spozim jo profesional të rrezatimit (banorët, pacien-
tim. Kur tërë trupi kafsha e rritur është nëndiki- tët) doz vjetore është 1mSv. Me vlera të këtilla të ulëta
min e radiacionit, paraqitet vargu i ndryshimeve sigurohet „rizik radioaktiv“ i vogël, gjasa më e vogël e
specifike (sindrome) te qelizat e organeve. njeriut të vuaj prej rrezatimit jonisues.
397
19.6. MBETURINA RADIAKTIV Në bazë të kohës të gjysmëzbërthimit, ni-

veli i aktivtetti tjetër sikurse edhe nergjia ë lirohet
Problemi me mbeturinë radiaktive (MRA) MRA në pajtim me prositë prej Agjencionit Ndr-
është vetëm një segment prej problemit të gjerë të kombëtar për energji atomike (ANEA) klasifikohet
ndotjes së mjedisit jetësor. Vërejtëm se burimet e rre- në këto kategori:
zatimeve jonizuese gjejnë zbatim të madh në shken- I. Mbeturina radioaktive me nivel të lar-
cë, teknikë, medicinë, industri, bujqësi, hulumtimet të të radioaktivitetti dhe periodë të madhe të gjy-
smëzbërthimit;
etj. Sikurse edhe gjatë përfitimeve të tyre, poashtu
II. Mbeturina radioaktive me nivel të
edhe gjatë shfrytëzimit të tyre fitohet materijal i cili
mesëm dhe periodë të madhe të gjysmëzbërthimit;
mundet të karakterizohet si mbeturinë radiaktiv-
III. Mbeturina radioaktive me nivel të
sipas definicionit ai është prodhim i papërdorshëm
ulët të radioaktivtetit dhe periodë të madhe të gjy-
që edhe mëtutje është mëpak ose më shumë radiaktiv smëzbërthimit;
(mbi nivelin e lejuar) dhe duhet në mënyrë përkatëse IV. Mbeturina radioaktive me nivel të
të largohet, transportohet, deponohet dhe ruhet. mesëm të radioaktivitetit dhe periodë të vogël të
Mbeturina radioaktive është materijal ak- gjysmëzbërthimit;
tiviteti specifik i të cilit (Bq/m3) është më i madh V. MRA me nivel të ulët të radioaktivitetit
me ligj me garancë të shkruar. Për shkak të ndi- dhe periodë të vogël të gjysmëzbërthimit.
kimit të tij të dëmshëm nuk guxon as pjesë më e Mbeturina radioaktive me nivel të lartë të
vogël të vjen në biosferë. Me atë duhet me kujdes të radioaktivitetit përmban koncentrim të të materi-
përdoret. Përkujdesja e mbeturinës radioaktive tani jalit të madh sikurse me të madh ashtu edhe me pe-
më nk është punë me të cilën merren fizikanët dhe riodë të vogël të gjysmëzbërthimit që kanë aktivitet
teknologët nuklear. Sot për centralet nukleare dhe të madh. Ky lloj i mbeturinës gjeneron më shumë
mbeturina e radioaktive janë të inrersuar pushteti se 2 kW nxehtësi në m3 për shkak se kërkon ndër-
ligjdhënës, organizatat joqeveritre, industria por marrja e masave të veçanta gjatë transportimit dhe
gjithësesi edhe publiku. Qëllimi i të gjitha është rregullimit, si edhe ftohja për shkak të disipacionit
e përbashkët: mbrojtja globale e rrethinës prej të të madh të nxehtësisë.
gjitha ndikimeve të mundshme të mbeturinës së Ky lloj i mbeturinës vjen në makinat për
radioaktive që e prodhone industria nukleare. reprocesim, ka nevojë për ftohje, mbrojtja e madhe
sipërfaqësore dhe udhëheqja në largësi.Këtu bëjnë
Mbeturina radioaktive klasifikohet varë-
pjesë të gjitha burimet e shfrytëzuara të rrezatimit si
sisht prej aktiviteteve tjera, lloji i domethënies që
edhe djegëjet nukleare të shfrytëzuara që nuk janë
emetohet, gjendja agregate, si edhe prej kohës për
reprodukuara:
të cilën do të vazhdon të emetohet rrezatimi (pe-
Mbeturina radioaktive e lartë krijohet gjatë
riudha e gjysmëzbërthimin e izotopeve prezen- punës së reaktorëve krijohet gjatë punës së centra-
te) etj. Ndarja e këtillë e mbeturinës radioaktive leve të reaktorëve. Një 100 MW reaktor për një vit
bëhet që të ndërmirren masa për përdorimin e punë ,,prodhon“ një qindra tonelata mbeturina ra-
drejt, transportimi dhe rregullimi. dioaktive të lartë, lënda djegëse e shpenzuar (spent
Varësisht prej aktivitetit të mbeturinës fuel) që duhet të nxirret prej reaktorëve dhe të zëvën-
radioaktive ai ndahet në radioaktivitet të: 1. ulët; dësohet. Por, kjo lëndë akoma përmban uranium të
2. e mesme; 3. e lartë. pasuruar, disa dhjetëra kilogramë plutonium, 20-30
Sipas kohës për të cilën vazhdon të eme- kg elementet prej prerj grupit aktinidne, deri 1000
tohet rrezatimi, ai ndahet në mbeturinë me peri- kg produkte tjera fisione. Disa prej këtyre radioizo-
odë të vogël të gjsmëzbërthyese (nën 30 vjet) dhe topeve kanë periodë të gjatë të gjysmëzbërthimit.
mbeturinë me periudhë të gjatë të gjysmëzbërthi- Mbeturina radioaktive me nivel të mesëm të
mit (mbi 30 vjetë); radioaktivtetit. Kjo mbeturinë mund të ketë periodë si
398
të vogël ashtu edhe të madhе të gjysmëzbërthimit. Nëse riziku që mbeturina radioaktive e sh-
Pjesë e kësaj mbeturine krijohet te centralet nuklea- kakton tentohet ta zvogëlon deri te madhësia e pra-
re, pastaj prej mjeteve të ndryshme në procesin tek- nueshme, ai patjetër të izolohet prej rrethinës dhe
nologjik të cilat janë të kontaminuara, në industri ndikimeve të jashtëme për periodën mjaftë të gjatë.
në medicinë etj. Kjo mbeturinë krijohet edhe gjatë Zgjidhja e tërësishme e problemit me mbe-
remontit vjetor të centralës nukleare. Këtu janë të turinë radioaktive deri më tani nuk është gjetur (lar-
nevojshme vegla, lecka, filtra për pastrim, mbetu- gimi komplet prej biosferës ose transformimi në ele-
rinë prej fundit të rezervuarit etj. Kjo mbeturinë ment joradioaktiv).
paketohet në fuçi teneqeje dhe radhiten në bunker Organizatat që krijojnë mbeturinë radio-
me bazë betoni (ose kontejner betoni nëntokësor). aktiv prej çfarëdo lloj duhet të ketë depo të siguru-
Kur do të mbushet rezervuarit lyhet me beton. ara me kohë të paraparë ose të përhershme, si për
Mbeturina radioaktive me nivel të ulët shembull kontejner betoni që futen në formacione
të radioaktivitetit përmban mjaft materijal ra- gjeologjike me përbërje të përshtatshme dhe askun-
dioaktiv që të jetë e nevojshme për mbrojtje. di të mos ken rrjedhje të ujërave nëntokësor.
Për transportimin e saj dhe paketimin nuk janë Për tani ekzistojnë disa mënyra alternative
të nevojshme masa të veçanta për mbrojtje. Kjo për largimin alternativ për largimin relativ prej të
mbeturinë më së shpeshti krijohet prej mjeteve cilëve më të rëndësishme janë:
-paketimi në enë që nuk lëshojnë dhe vendosja e
mbrojtëse radioaktive (dorëza, mbrojtëse, letër,
fundit në oqeanet;
pajisje laboratorike) që shfrytëzohen në proceset
-gropimi i thellë në disa formacione stabile gjeolo-
tenologjike të lidhura me fitimin e radioizotope-
gjike.
ve, pastaj gjatë shfrytëzimit të radioizotopeve për
Kjo është me rëndësi të veçant për paketi-
qëllime medicinale, qendra hulumtuese.
min e mbeturinës me radioaktivitet të lartë që një
Gjatë trajtimit me këtë mbeturinë, nuik
këhë të gjatë do të jetë aktiv. Shfrytëzimi i lëndëve
është e nevojshme mbrojtje speciale. Më herët djegëse prej reaktorëve mund tu nënshtrohet më-
për këtë mbeturinë nuk kishte kujdes të veçantë nyrave për ndarjen e mbeturinave të materijaleve
dhe është anuluar së bashku me mbeturinën e za- radioaktive prej uraniumit dhe plutoniumi i krijuar
konshme sot për këtë mbeturinë janë përshkruar (proces i quajtur reprocesim). Ky proces është mjaft
procedura të veçanta për paketimin e tij. i ndërlikuar dhe i shtrejt. Pa marrë parasysh çfarë
Mbeturina radioaktive me ativitet të mënyre shfrytëzohet për ndarjen e uraniumit prej
mesëm dhe të ulët para se të paketohet në bun- plutoniumit. Kjo mbeturinë së pari do të shtrihet në
kere të parashikuara nënshtrohet mënyrave të rrethin e centralës nukleare që të hum pjesë të mirë
ndryshme me të cilat kontaktohet (zvogëllohet prej nxehtësisë dhe radioaktivitetit.
sipas vëllimit), vitrifikohet, digjet etj. Gati të gjitha vendet që kanë centrale nuk-
Mbeturina radioaktive selektohet dhe sipas leare kanë ndërtuar bunkere nëntokësor ose nënujor
periodës së gjysmëzbërthimit të mbeturinës me afat për mbeturinën radioaktive. Kështu, SHBA të cilat
të shkurtër dhe të gjatë. Me afat të gjatë është ajo kanë më sëshumti centrale nukleare të cilat krijoj-
mbeturinë e cila nuk do të jetë radioaktiv më gjatë se në mbeturinë radioaktive (por edhe mbeturinë prej
100 deri 3000 vjetë. Ndonjëmbeturinë a do të kënaq fabrikave nukleare të ushtrisë) kanë bunkere me ka-
këtë kriterium, ndoshta do të vlerësohet sipas radio- pacitet prej 70.000 tonelata lëmndë djegëse të shpen-
niklidëve të cilët përmbajnë. Në mbeturinën me afat zuar dhe 8.000 tonelata mbeturinë radioaktive të).
të shkurtër numërohen radioniklidet perioda e të
cilëve të gjysmëzbërthimit nuk tejkalon 30 vjet ( sa Pyetje dhe detyra
që është perioda e gjysmëzbërthimit Сѕ-137). 1.Si është ndarjane e mbeturinës radioaktive?
Çka është qëllimi i përkujdesjes së MRA 2.Si zgjidhet në vendet që kanë centrale nukleare
dhe a mund të realizohet? dhe problemi me të?
399
22.7. BURIMET ALTERNATIVE Megjithatë, energjia elektrike fitohet me disa

TË ENERGJISË shndërrime energjetike. Klshtu, për shembull,
në një termocentralë energjia fitohet gjatë disa
Kriza energjetike shndërrimeve. Shumë më herët, energjia e diel-
lit nëpërmjet procesit fotosinteza shndërrohet në
Problemi më i madh i planetës Tokë ësh- energji biologjike të një bime e cila pasta, është
të rritja e popullatës botërore. Faktet tregojnë se bërë djegëje fosile. Me djegëje (reaksion kimik)
banorët në 300 vitet e fundit përjetojnë rritje ek- prej djegëjes fosile lirohet energjia e nxehtë. Ajo
sponenciale. Sipas shumë hulumtuesëve, lakorja ngroh ujë (transfer nxehtësie). Avulli i ujit lëviz
e rritjes së banorëve të botës shihet sikurse te fi- turbina (energjia mekanike), e cila mandej me
gura 1. Sot banorët në planetën Tokë e përbëjnë ndihmën e gjeneratorit trefazor, shndërrohet në
më shumë se 6 miliardë banor.. Parashikimet tre- energji elektrike. RFruga e këtillë e fitimit të ener-
gojnë se 100 vitet e ardhshme do të vendohen nën gjisë elektrike është e gjatë, ai është më ekonomik.
kontrollë dhe do të ketë ngadalësim. Ngjasëm edhe me nujklearen: energjia që i mban
nukleonet në atomin së bashku shndërrohet në
nxehtësi, nxehtësia ngroh ujin, kurse pastaj avulli
i ujit i lëviz turbinat elektrike.
Përveç vështirësive tjera dhe komplikimeve, këto
miliarda
dy mënyra të prodhimit të energjisë elektrike e

ndotin edhe mjedisin jetësor, njëri me tym, dhe
sasi të tepruar të karbonit dioksidit, kurse tjetri
me mbeturinë nukleare është shumë radioaktiv.
Ekzistojnë shumë mënyra alternative që të fitohet
energji e dobishme prej Diellit. Ajo është burim
viti
,,i pashtershëm“ i energjisë, që rregullisht dorëzo-
Fig. 1. Rritja e popullatës botërore prej vitit 1750 der het deri te çdo metër kator sipërfaqe prej zonave
2000 dhe parashikimet për 250 vitet e ardhshme të banuara.
Njëkohësisht llogaritë tregojnë se prodhimi i Kolektor të rrafshët për ujë të ngrohët

ushqimit dhe energjisë nuk mund ta përcjellin
rritjen e atillë, pra vijon se në botë sundon var- Ekzistojnë shumë kolektor të thjesht
fëria. Kriza energjetike që del prej rritjes së po- diellor për ujin e ngrohët që mund ta zvogëloj-
pullatës dhe thithja e resurseve të kufizzuara prej në energjinë elektrike shfrytëzuese. Kolektorm
djegëjeve të fosileve (qymyri dhe nafta) tani më i atillë është paraqitur në figurën 2. Principi i
është në prag. Në botë mbisundon prodhimi i punës është i thjeshtë. Drita e Diellit robërohet
energjisë elektrike prek qymyri, naftës dhe ujit. me materijale të cilat kanë koeficient të lartë të
absorbimit për dritën e dukshme (absorber).
Tani, drita e shndërruar në nxehtësi duhet të
bartet te fluidi (ujë ose antifriz). Nëpër gypat e
*Forma matematike e lakores eksponenciale
bakrit do të qarkulloj ujë ose lëng tjetër te e cila
do ta mësoni më vonë, por grafikisht ajo duket
e ngjashme sikurse në periudhën ndërmjet viti
1750 dhe 2000, sikurse te figura 1.
400
në akumulator mund të përdoret edhe më vonë,

d.m.th., natën kur nk ka diell dhe kur fotov oltai-
kët nuk japin kurfar tensioni.
Nëse tensioni i fituar prej fotovoltaikëve lidhet

me konsumatorin, atëherë nëpër atë do të rrjedh
edhe rrymë që shndërrohet në punë shfrytëzuese:
drita, zëri, fotografia, kompjuteri etj.
matësi
Fig. 2. Kolektor Diellor për ujë të ngrohët elektrik
absorbohet nxehtësia e absorbuar. Kolektori ësh- 04561
1569
të i izoluar me termoizolator (mund të jetë edhe
invertor
shkumb prej poliuretani) që të mos ik nxehtë-
sia jashtë prej sistemit të sipërfaqes së fundit. Te Konsumatorët
sipërfaqja e sipërme është vendosur pllakë e qe- -ndriçim
-televiziomi
lqit, që të mos vjen deri te humbja e energjisë së radio
akumulator
nxehtësisë prej sipërfaqes së sipërme (fig. 3). Qeliza fotovoltaike -kompjuteri
Fig. 4. Fotovoltaikët me mundësi për akumulimin e

energjisë elektrike
Shndërrimi i dritës së diellit në rrymë elektrike

realizohet pa ndotje dhe pa zhurmë, që i bën qeli-
zat fotovoltaikët të jenë ktrejtësisht pa zhurmë, pa
mbeturina dhe absolutisht miqësor nda natyrës.
Foltovoaikët janë përpunuar prej shumë

Fig. 3. Ndërtimi i kolektorit të rrafshët gjysmëpërçeusit, në formë të panelave mbi sipër-
faqen e qelqit ose plastikës. Thelbi i konverzio-
Fotovoltaik nit fotovolatik (shndërrimi i energjisë së dritës
në elektrike) është aftësia e rrezeve të diellit të
Dikur janë bërë edhe instrumente të cilat edhe formojnë çifte elektrone-zgavër në kufirin e një
energjinë e diellit direkt mund ta shndërrojnë gjysmëpërçuesi PN-kontakt, me të cilin u njohtu-
në elektrike. Ato quhen fotovoltaik (instrimentе am më parë. Forovoltaikët janë teknologji e lar-
të cilat dritën e shndërrojnë në tension). Te ato të, pra përpunohen vetëm prej numrit të vogël të
shndërrimi është më direkt: energjia prej Diellit vendeve me industri të lartë. Një panel ik atillë, i
si burim i dritës direkt shkon në elektrike. Qeliza cili montohet në çatinë e konstruksionit të dhënë
voltaike ka pamjen e fotografisë me kornizë me në figurën 5. Problemi me foltovoikët është ai që
qelq (fig. 4) e cila mundet menjëherë të shfrytëzo- akoma nuk i ka fituar termocentralet dhe centra-
het për mbushjen e ndonjë instruimenti elektro- let nukleare me çmim më të ulët të kushtimit të
nik, ose të sillet në kontakt me akumujlatorin i një kilovat orë energji elektrike. Deri sa çmimet
cili m bushet me rrymë deri sa qeliza ndriçon (di- nuk afrohen,
tën). Pastaj kështu energjinë elektrike të paketuar
401
fotovoltaikët nuk kanë zbatim serioz në prodhi-

min e përgjithshëm botëror të energjisë elektrike.
Fig. 6. Turbina me erë
Fig. 5. Montimi i panelëve fotovoltaik në çati Jepni domethënien e këtyre koncepteve:

-popullata botëroreс
Republika e Maqedonisë ka numër të madh të di- -kriza energjetike
tëve me diell gjatë viti, pra potencialet për shfry- -djegëjet fosile
tëzimin e energjisë së diellit janë shumë të mira. -burimet alternative
Në vitet e fundit është vërejtur rritja e numrit të -kolektor për ujë të ngrohët
kolektorëve solar për ujin e nxehtë në amvisëri. -fotvoltaikë
Futja e teknologjisë fotovoltaike është prej më -erëra
herët e stimluar nga shteti ynë, me këtë që çdo
kilovat orë energji elektrike në RM është e de-
tyrueshme që prodhuesi t‘ia pagon përafërsisht Pyetje, detyra, aktivitete
10 herë çmikm më të lartë se sa çmimi i rrymës
elektrike prej djegëseve konvencioanle (qymyri 1. Konstrukto një kolektor të thjeshtë për
dhe nafta). ujë të ngrohët: fiksoni zorrë të zezë për ujitje me
ujë cig-cag ose spirale të një iverke, të mbështjel-
Energjia dhe era lur me foli alumini.Pllakën vendosni që ta „sho-
hin“ Diellin. Lëshoni zorrën që mbushet me ujë.
Te disa zona të rrafshta të Tokës, ku fryejnë erëra Matni temperaturën para dhe pasi të mbushet pas
të qeta gjatë gjithë vitit shfrytëzohet edhe ener- një ore. Cila është ndryshimi i temperaturës.
gjia e erës.Për këtë qëllim montohen таа цел се
монтираат erëra-turbina, që janë të lidhura për 2. Shkruani esej për arsyetimin ekologjik
gjenerator të energjisë elektrike. Një e këtillë ësh- dhe për potencialet në Republikën e Maqedonisë
të dhënë në figurën 6. për shfrytëzimin e energjisë së diellit. Bëni kra-
hasim të mënyrave konvencionale (fosile) dhe
mënyrat alternative për prodhimin e energjisë
elektrike.
402

Fizika PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Fizika PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Margareta Pecovska - Gjeorgjeviq Nevenka Andonovska

Danica Kërstoska Mirjana Jonoska

DR. Bllagoja VELANOSKI, profesor i rregullt në FSHN, UQdheM, Shkup

Dr. Margareta PECOVSKA-GJORGJEVIQ Dr. Nevenka ANDONOVSKA profesoreshë

Lektor i botimit në gjuhën shqipe:

Botues: Ministria e arsimit dhe shkencës për Republikën e Maqedonisë

E botoi: Qendra grafike dooel, Shkup.

Me aktvendimin e Ministrit të Arsimit dhe Shkencës të Republikës së Maqedonisë,

CIP - Каталогизација во публикација

Физика за ΙΙΙ година средно стручно образование / Маргарета Пецовска-Ѓорѓевиќ

Autorët do tu falënderohen të gjithë shfrytëzuesve të ardhshëm të këtij nëse me sugjerimet e

Qershor, 2010 Prej autorëve

1.METODAT E HULUMTIMIT. GABIMET GJATË MATJEVE.............................................................................. 1

5. PUNA DHE ENERGJIA.......................................................................................................................................... 53

8. VALËT DHE ZËRI.......................................................................................................................................................94

9. MEKANIKA E FLUIDEVE...................................................................................................................................... 118

9.10. Barazimi i Bernulit................................................................................................................................................ 134

10. NXEHTËSIA............................................................................................................................................................ 143

11. FIZIKA MOLEKULARE...................................................................................................................................... 159

12. KALIMET FAZORE.............................................................................................................................................. 178

3.6. Koeficienti i efektit të dobishëm (KED).

14.FUSHA ELEKTRIKE............................................................................................................................................... 213

15.RRYMA ELEKTRIKE.............................................................................................................................................. 240

16. GJYSMËPËRÇUESIT............................................................................................................................................. 277

16. GJYSMËPËRÇUESIT............................................................................................................................................. 277

17.FUSHA MAGNETIKE............................................................................................................................................ 298

18.INDUKSIONI ELEKTROMAGNETIK............................................................................................................... 313

19. RADIOVALËT......................................................................................................................................................... 324

21.MEKANIKA RELATIVISTIKE............................................................................................................................. 353

22.FIZIKA E MJEDISIT JETËSOR............................................................................................................................ 378

1.1. METODAT E HULUMTIMIT pjesë përbërëse te cilido sistem i përbërë i ma-

*Fjala ,,fizikë „ rrjedh prej fjalës greke ,,fizis’’ që

Tab. I. MADHËSITË THEMELORE FIZIKE NJËSIA MATËSE

Shmangëja e matjeve të vlerës mesatare mund të PRIMER.

Shubleri mat me saktësi prej 0,1 mm. Është ndërtu- 0,06

2.1. MADHËSITË VEKTORIALE vektorët linear mund të sillen të shtrihen në drej-

Vektorët mund të mblidhen, zbriten dhe

i ri c që fitohet gjatë lidhjes së fillimit të vektorit a 

a : b : c = sin  : sin  : sin  komponentëve të të dy vektorëve v dhe u .

§ v  u2 · § 451,5 · Mekanika në mënyrë intensive është zhvillu-

përfundimtare shpejtësia të pikës materiale pas O M1 M2 X

2.4. LIGJI PËR LËVIZJE Nxitimi mesatar është ndryshimi i shpe-

2.6. RËNIA E LIRË. vy v0 y r g  t (3)

Nxitimi i pikës materiale do të jetë: t3

Ku komponentet përcaktohen me: t4

Do të shqyrtojmë një trup të hedhur prej g t2

& & &

Kushti që të arrihet xmax = D është y = 0

ose  = 900, kurse ai është rasti kur trupi është

v 0 nën këndin  nga horizonti, të dhënë në for- v0 sin D  t 2 

gx 2 x max (23)

Shprehja e fundit e jep barazimin e tra-

në tokjë dhe ç) nëse trupi hedhet horizontalisht 9,81  1,5

Njësia për nxitimin këndor është rad/s2.

3. DINAMIKA 3.1. LIGJI I PARË I NJUTNIT.

të parë të Njutnit qëndron në atë, nëse te trupi

do të fiton nxitim më të madh?

& 3.3. LIGJI I TRETË I NJUTNIT

& e guri, pra shihet se guri bie në Tokë.

3.4. LLOJET E FORCAVE kahe nga pozita baraspeshe. Te forma vektoriale

& & & Tokën. Gjatë lëvizjes së tyre në lidhje me Tokën

& & &

& P - P + Fr = 0 prej ku vijon se

§ v u2 · § 451,5 · Mekanika në mënyrë intensive është zhvillu-

2.6. RËNIA E LIRË. vy v0 y r g t (3)

Do të shqyrtojmë një trup të hedhur prej g t2

v 0 nën këndin  nga horizonti, të dhënë në for- v0 sin D t 2

gx 2 x max (23)

në tokjë dhe ç) nëse trupi hedhet horizontalisht 9,81 1,5

r Rtz -Ligjet e Keplerit

ri2 xi x A y i y A , pikës A prej fillimit të koordinatave О е h2 = x2A +