Prof. Dr. Faruk K.

TİMURTAŞ

UYDURMA OLAN VE OLMAYAN

YENİ KELİMELER
SÖZLÜĞÜ

®
UMUR
KİTAPÇILIK • Nuruosmaniye Cdd. 25/7
Telefon ; 26 35 23 • Cağaloğlu — İ s t a n b u l
 TÜRKÇE'NİN BÜNYESİ
VE
KELİME YAPMA YOUU^RI

Dilimizin gelişmesini ve zenginleşmesini sağlamak,

yeni kelime ve terimler türetmek, yeni meydana getirilen
kelimelerin doğru olup olmodığmı anlamak içjn morfolojik
yapı bokımmdan onu iyice incelemeğe ve bilmeğe ihtiyaç
vardır. Dünya dilleri arasmda eklemeli (iltisâkî-agglutinan-
te) diller arasmda yer alan Türkçenin belli başlı hususiyet
leri şunlardır:
1. Çekim ve kelime teşkili sırasında kelime kökü de
ğişmez. Ekler getirilmek suretiyle isim ve fiil çekimi, ya
pılır ve kelimeler türetilir,
2. Türkçede çekim ve yapım ekleri dâimâ kelime kök
ve gövdelerinden sonra gelir. Türkçede ön-ek (prefixe)
yuktur. Gramer kategorileri değişiklikleri son-eklerle ya
pılır.
3. Türkçede kelime kökü umûmiyetle tek heceli olur.
Birkaç yapım eki almış kelimelerde tek heceli köke gitmek
çok defa mümkündür. Bu tek heceli kök, umûmiyetle fiil
köküdür. Mahdud sayıda câmid isimler dışında, prensip
itibariyle kelimeler fiil kökünden türemiş kabul edilmek
tedir.
4. Kelimelerde eklerin sıralanışı kök -f yapım eki -f-
çekim eki şeklindedir: bil-gin-ler-imiz, gül-dür-ücü-ler-e,
baş-la-n-gıç-ı, göz-lük-ler-i-n-i.

9
 5. Türkçede her ekin sadece bir fonksiyonu vardır.
Bâzı Hind - Avrupa dillerinde olduğu gibi, bir ek hem ke
miyet, hem şahıs, hem hal bildirmez.
6. Türkçede bir son-ek (suffixe) bolluğu vardır. Bâ-
zan bir köke 9 ek getirildiği görülmektedir. Türkçe bir
«son-ekler dili» dir. Fiil çatıları (binâlar) da eklerle ifâde
edildiği için, Türkçede bir keime ile anlatılan mânâ, başko
dillerde ancak bir cümle ile ifâde edilir.
7. Türkçede fiil çekiminde bâzı Batı dillerinde ol
duğu gibi her şahıs için sîga ve şahsı gösteren ayrı ayrı
ekler değil, bütün şahısları için tek sîga eki kullanılır; şa
hıs ekleri sîga ekinden sonra gelir.
8. Türkçede kaidelerin hemen hemen hiç istisnası
yoktur. Türk dili gramer bakımından tam bir intizama sa
hiptir.
9. Türkçehin morfolojik sistemi çok açıktır. Kelime
leri teşkil eden unsurlarda bir değişmezlik ve istiklâl var
dır. Kolayca eklere ayrılabilir (çizgi arasında gösterilen).
Türkçe kelimeler, Jean Deny'ye göre mozaika benzetile
bilir.
Dilimizde de, öbür dillerde olduğu gibi, yeni kelime
ler ya türetme (derivation) veya birleştirme (terkip - com-
position) yoluyla teşkil edilir. Türetme kelimenin başına
veya sonuna birtakım ekler getirmek demektir. Arapça
ve Batı dillerinde, bunlar çekimli (tasrifî - flexionelle) ol
dukları için, kelimenin ortasına da ekler gelebilir. Böyle dil
lerde kelimenin kökündeki konsonantlar değişmez, vokal
ler tamâmiyle değişebilir. Türkçede - yukarıda da işaret
ettiğimiz gibi - sadece son-ek bulunduğundan, türemiş
(müştak - derive) kelimeler, bir kelime kökü ile bir teşkil
(yapım) ekinden meydana gelirler. Çekim sırasında veya

10
yeni kelimeler mevdana getirilirken, kök asla değişmez.
Kelime kökünden önce, başka bitişmeli dillerde olduğu gi
bi, ön-ek’ler getirilemez. Dilimizde kelime türetmesi ancak
köklerin sonuna birtakım ekler getirilmek suretiyle yapı
labilir. Birleştirme (tertip) iki veya daha fazla kelimenin
bir araya getirilerek yeni kelimeler yapılması yoludur. Bir
leşik (mürekkep - compose) isimler, isim ve sıfat tamla
maları durumunda veya edat, zarf ve isim grubu şeklinde
o lu rla r.- Ayakkabı, boşboğaz, sabaha karşı, en çok, cana
yakın gibi. Birleşik fiiller ise. zarf ve isim gruplarıyla, ya
hut yardımcı fiillerle veya iki fiilin birleşmesiyle y a p ılır;
üzerine düşmek, can atmak, postu sermek, ayağa düş
mek, gözünde tütmek, gözden düşmek, baş fetmek, ver
mek veriştirmek, kırıp dökmek gibi.

Dilimizde yeni kelimeler daha çok türetme yoluyla ya

pılmaktadır. Kelime kökleri isim veya fiil olduğuna göre,
türetme ekleri isme ilâve edilenler ve fiile getirilenler olmak
üzere iki büyük bölüme ayrılırlar. Sonro bunlar, meydana
getirdikleri kelimenin isim veya fiil oluşlarına göre de
ikiye bölünürler. Böylece kelime yapma (teşkil) ekleri isim
den isim yapan ekler, isimden fiilen yapan ekler, fiilden
isim yapan ekler, fiilden fiil yapan ekler olmak üzere dört
bölüm teşkil ederler. Dilimizde bütün bu eker, kelime so
nuna getirilir.

Türetme ekleri gördükleri vazife ve taşıdıkları mânâya

göre de sınıflandırılırlar. Bunların bir kısmı sıfat yapar, nis-
bet bildirir; bir kısmı yer ve zaman ifâde eder; başka bir kıs
mı ise iş, meslek', vâsıta v.s. gösterir. Eklerin birçok mânâ
ve fonksiyonu vardır. Bunların ayrı ayrı ve iyice tesbit edil
mesi gerekir. Eklere keyfî ve uydurma olarak mânâlar ve
rilemez, başka vazifeler yüklenemez.

11
 Ekler bu iki sınıflandırma dışında ayrıca işlek (canlı),
az işlek ve işlek olmayan (ölü) olmak üzere üçe ayrılırlar.
Bir dilde yeni kelimeler ancak canlı eklerle meydana ge
tirilebilir. Bu hâl dil ilminin değişmez prensibidir ve durum
bütün dillerde aynıdır. Bâzan az işlek bir ekin canlılık
kazandığı görülebilir. Fakat bu, nâdir olan bir haldir ve
şahısların eseri değildir. Halkın bilmeden, fark etmeden
yaptığı; dil kanunlarına uygun olarak kendiliğinden mey
dana gelen bir keyfiyettir.
Yeni teşkil edilen kelimeler dil kaidelerine uygun ol
dukları, yâni canlı eklerle ve ekin fonksiyonu ile mânâsıno
aykırı olmadan meydana getirildikleri takdirde doğrudur
lar. Aksi halde bunlar yanlış ve uydurma sayılırlar. Yeni
kelimeler meydana getirirken bu noktaya dikkat etmek ge
rekir. Bugün dilj sadeleştirme işinin bir çıkmaza girmesi ve
halkın yeni kelimeleri beğenmemesi bundandır. Çünkü
«Öztürkçe» ve «Arı Türkçe» adları altında ortaya sürülen
kelimelerin çoğu gramer şekli veya mânâ bakımlarından
yanlıştır, uydurmadır. Bâzı kelimelerde isme getirilmesi ge
reken ek fiile, fiile getirilmesi gereken ek isme getirilmiş
tir. Gramer kaidelerine uygun, mânâca yanlış olmayan ye
ni bir kelime, uydurma bir kelime değildir. Uydurma ke
lime yanlış eklerle yapılan: ses, şekil veya mânâca nok
san olan kelimelerdir. Eklerin yanlış kullanılması ortaya ga
rip kelimeler çıkarmaktadır.
Eklerin yanlış kullanılmasının ortaya acâip kelimeler
çıkardığını, örnekler üzerinde görmek faydalı olacaktır..
Bunların birkaçını göstermek umûmî bir fikir verecektir.
Meselâ «ilginç» kelimesini ele alalım. Sevinç, korkunç,
gülünç, kıskanç örneklerinde görüldüğü üzere «-ç» veya
«-nç» olan bu ek, hep fiil köklerine getirilmektedir. Dili
mizde «ilgimek» veya «iligmek» şeklinde bir fiil mevcut

12
olmadığına göre, «ilginç» yanlış ve uydurma bir kelimedir;
fiile getirilmesi gereken «-nç» eki bir isim olan «ilgi» ke-
limlsine getirilmiştir. «Bağımsız» da böyiedir. Bağ isim ol
duğuna göre, fiile getirilmesi gereken «-m» ekinin isim
köküne getirilmesi yanlıştır. «Toplum» da öyledir. «Toplu»
isimdir. Ayni şekilde geçit, öğüt, binit, umut gibi örnek
lerden anlaşılacağı veçhile fiil köklerine getirilen ve üstelik
işlek te olmayan «-t» ekinin «örgüt, karşıt, bağıt» gibi
yeni yapılan kelimelerde isimlere getirilmesi de yanlıştır.
Terbiyevî mânâsına kullanılan «eğitsel» kelimesinde ise,
isme getirilen ve uydurma olan «-sel» eki, fiil köküne ge
tirilmiş bulunmaktadır. Ekleri bu tarzda yanlış kullanma
nın pek çok örneği vardır.
Bir dilde az işlek ve ölü eklerle yeni kelimeler yapıla-
madığr halde, dilimizde işlek olmayan eklerle de kelime
ler meydana getirildiği görülmektedir. Meselâ «zorun» böy
le bir kelimedir. Kışın, yazın gibi zaman mânâsı taşıyan
birkaç kelimede görülen, zarf fonksiyonuna sâhip, işlek
olmayan «-n» ekinin «zor» kelimesine getirilmesi yanlıştır.
Bu kelime ek bakımından olduğu gibi, mânâ bakımından
da doğru değildir. «Zor olarak, zorla» mânâsı ifade eden
kelime «mecburî» kelimesine karşılık olamaz. «Zorunlu»
ve «zorunluluk» kelimeleri ise büsbütün yanıştır. Çünkü,
zarf meydana getiren «-n» ekinden sonra «-lu» eki getiri
lemez. Bütün bunların dışında «zor» kelimesi farsça asıllı
bir kelimedir. Arapça asıllıdır diye «mecburî» kelimesini
atıp, farsça bir kelimeye işlek olmayan bir ek ilâve ederek
yeni bir kelime meydana getirmenin bir mânâsı olmasa
gerektir.
Dilimizin bünyesini, kelime kökünün ve eklerin ne ol
duğunu bilmeyen kimseler, Türkçede mevcut olmayan ek
lerle de yeni kelimeler yapmaktadırlar. Meselâ dilimizde

1,3
nisbet ifade eden bir «-sal, -sel» eki bulunmadığı holde,
bu eklerle kelimeler meydana getirilmektedir. (Uysal ve
kumsal gibi bir iki kelimede görülen ek, nisbet mânâsı
ifâde etmemektedir). Ayrıca nisbet için kullanılan bu «-sai,
-sel» eki, bâzan «-al -el», bözan sadece «-I» şekline gir-
mektedir. Toplum-sal, bölge-sel, gen-el, öz-el: siyasa-l,
doğa-l gibi. Bunlardan «-al, el» fransızca, «-sal, -sel» ve
«-1» liydurmadır. Dilimizde böyle nisbet ekleri yoktur. Ayni
şekilde, «okutman, eğitmen» örneklerinde olduğu gibi fâili-
yet ifâde eden ve fiil köklerine getirilen «-man, men» eki
de uydurmadır. Şişman, kocaman gibi birkaç kelimede gö
rülen ek ölü bir ektir ve böyle bir mânâ taşımamaktadır.
Başka bir uydurma ek de «-ç» dir. Dilimizde isim köküne
getirilen bir «-ç» ekj bulunmamasına rağmen «araç» ke
limesi teşkil edilmiştir. (Doğrusunun aracı olması gerekir).
Ayni ekle yapılan «gereç» kelimesi îse, Türkçede mevcut
olmayan «gere» kökünden meydana getirilmiştir.

Bâzan yalnız ek bakımından değil, mânâ bakımından

da yanlış kelimeler teşkil ediliyor. Bunlardan da birkaç ör
nek vermek uygun olacaktır. «Vicdan» karşılığı «bulunç»
Üeri sürülmüştür. «Vicdan»m terim ve deyim olarak «bul
mak» ile hiçbir ilgisi yoktur. Fakat, vicdan kelimesi Arapça
oslında «bulmak» mânâsıho gelen bir kelimeden türediği
için, kelimenin bizde kullanılan mânâsı düşünülmemiştir.
Arapçadan aynen tercüme etmek suretiyle uydurulmuş,
mefhûm göz önünde tutulmamıştır. «İlişki» kelimesi de mâ
nâ bakımından uygun değildir. Bu kelime «münâsebet»
karşılığı olamaz. İlgi «alâka» demek olduğuna göre, «iliş
ki» olsa olsa «taallûk» mânâsına gelir. «İzlemek» kelimesi
nin bir tiyatro eserini, bir filmi seyretmek, görmek, bir
mûsikî parçasını dinlemek mânâsına kullanılması da hata
lıdır. Çünkü izlemek «izinin arkasından gitmek, aramak^

14
mânâsı ifade eder. İzlemek yaşayan dilde «hayvanın veya
eşkıyanın izini aramak, tâkip etmek» sûretihde kullanılır.
Bu sebeple «tâkip etmeksin ancak maddî sahadaki kar
şılığı olabilir. Perdede, sahnede ve televizyon ekranında
bir oyun, bir film izlenmez; seyredilir, görülür.
Bir dilde yeni kelimeler dilin bünyesine uygun: yâni
ses, şekil ve mânâca doğru olarak teşkil edilmelidir. Böy
le olduğu takdirde bunlar uydurma değil, usûlüne uygun
olarak türetilmiş kelimeler sayılırlar. Her dilde her zaman
yeni kelimeler türetilebilir. Bu o dilin, canlılığını ve geliş
mesini gösterir. Türkçemiz kelime türetrnek bakımından
son derece zengin ve kudretli bir dildir. Nfe var ki, dili sa
deleştirmek ve zenginleştirmek maksadiyle meydana ge
tirilen kelimelerin büyük bir kısmı, dilin yapısına dikkat
edilmediği için yanlıştır. Halbuki dilimiz yeni kelime türe-
tilmesine son derece elverişli ve müsâittir.

15
 TÜRKÇE'DE TÜRETME
VE EKLER

Bütün diller-de çekim (tasrif) ve yapım (teşkil) olmak

üzere iki çeşit ek bulunduğu mâlûmdur. Çekim ekleri isim
çekim (decllnaison) ekleri ve fiil çekim (conjugaison) ek-~
leri .olmak üzere ikiye ayrılır. Orta öğretim dilbilgisi ders
lerinde «takı» adıyla anılan çekim ekleri isim ve fiillerin
çeşitli hâllerini, zaman ve sığaları, şahısları gösterirler.
Bunlar kelimelere yeni bir mânâ kazandırmayan, sâdece
onlan işleten, cümle içerisinde çeşitli hâllere girmesini
sağlayan eklerdir. Çekim ekleri ile bir dilde yeni kelime
hemen hemen türetilmez. Kelime türeten ekler teşkil ek
leridir. Burada teşkil ekleri üzerinde duracağız.

Daha önce belirttiğimiz üzere, dilimizde kelime yap

ma ekleri, isim veya fiil kök ve gövdelerinin sonuna getiril
mektedir. Yâni Türkçe’deki türetme ekleri son-ek (suffixe)
mahiyetindedir. Kelime kök ve gövdeleri isim ve fiil olduk
larına ve meydana gelen kelimeler de yine isim ve fiil du
rumunda bulunduklarmo göre, Türkçe'de 4 türlü teşkil eki
mevcut demektir. Bunlar şöylece sıra la n ır:
1. İsimden isim yapan ekler,
2. İsimden fiil yapan ekler,
3. Fiilden fiil yapan ekler,
4. Fiilden isim yapan ekler.

16
 Bu eklerle yapılan kelimeler de böylece dört kısma
a y rılırla r:
1. İsiniden türemiş isimler,
2. İsimden türemiş fiiller,
3. Fiilden türemiş fiiller,
4. Fiilden türemiş isimler.

İSİMDEN İSİM YAPAN EKLER

İsimden isim yapan eklerin başlıcalari şunlardır:

1. -ilk, -lik (-luk, -lük) eki :
Dilimizin en işlek eklerifıdendir. Bu ek ile pek çok ke
lime türetilm iştir ve türetilmektedir. Ekin çeşitli fonksiyon
ları v a rd ır:
a) Yer isimleri, y a p a r: Yem’den yem-lik, saman'dan
saman-lık, Arnavut-luk gibi. Bir şeyin orada çok olduğunu
g ö ste rir: ağaç'tan ağaç-lık, kum’dan kum-luk, taş-lık,
kömür-lük gjbi.
b) Mücerred isimler yapar: İnsan-Iık, akıllı-lık, güzel
lik, arkadaş-lık, dost-luk, üzgün-lük gibi. (Bu fonksiyonu
ile ek, sıfatlardan da sonra gelmekte ve onları mücerret
isimler hâline getirmektedir. Kelime türetmesinde sıfatlar
isimler gibi telâkkî edilir).
c) Bir şeye mahsus olanı gösterir, sıfat ve isim ola
rak kullanılan kelimeler yapar: gece-lik (elbise), yaz-lık
(ev), dolma-lık (biber), turşu-luk (patlıcan), ay-lık (kira)
gibi.
ç) Müşahhas isimler, âlet ve eşya isimleri ya p a r:
ağız-lık, diz-lik, tuz-luk, kol-luk, göz-lûk gibi.

%7
 2. -cı, -d; -çı, -çi (-cu, -cü; -çu, çü) eki
İşlek bir ektir. Şu fonksiyonları v a rd ır;
a) Meslek isimleri yapar: çay-cı, gazete-ci, balık-çı.
simit-çi, oyun-cu, üzüm-cü, yoğurt-'çu, süt-çü gibi.
b) Bir işin, bir hâlin itiyad şekline gelmesini gösterir;
kavga-cı, yalan-cı, inat-çı uyku-cu, sulh-çu, gürültü-cü,,
yaygara-cı gibi.
3. -lı, -li (- U, - Ü) eki
Bu da işlek eklerdendir, çeşitli fonksiyonları v a rd ır:
a) İsimlerden sıfat ya p a r: akii-lı, değer-li, tuz-lu^
süt-iü gibi.
b) Memleket, şehir ve yer isimlerine gelerek nisbet
bildiren isimler yapar: İran-lı, İzmir-li, Beşiktaş-lı, Fatih-li,
Trobzon-lu gibi.
4. -sız, siz (-SUZ, -süz) eki
Yukarıdaki -lı, -li ekinin menfi (olumsuz) şeklidir. Onun
birinci fonksiyonu ile ilgili olarak eksi mânâda sıfatlar ya
par : akıl-sız, değer-siz, tuz-suz, sût-süz gibi

5. -ça, -çe (-ca, -ce) eki

İşlek eklerdendir. Aslında çekim eki olan bu ekin>
fonksiyonları şuhlardır:
a) Millet ve kavim isimlerine gelerek o milletin kul
landığı dili ve lehçeyi g ö ste rir: Fars-ça, Türk-çe, Fransız
ca, İngiliz-ce gibi.
b) Sıfatlara gelerek hâl veya miktar zarflan meydano
getirir: akıllı-ca (akıllı olarak veya az akıllı), güzel-ce (gü
zel şekilde veya az güzel), yovaş-ça, sessiz-ce gibi. Hât

18
zarflarında vurgu sondan bir önceki hecede. mil<dar zarf
larında ise son hecededir.

c) Görelii<, yakışırlık bildiren zarf y a p a r: insan-ca

(insana yakışır şekilde), erkek-çe, bilgin-ce, baba-ca,
kardeş-çe, arkadoş-ço, ben-ce (bana göre).

6. -ki eki
İşlek eklerdendir. Şu fonksiyonları v a rd ır;
a) Zaman bildiren kelimelere doğrud^an doğruya ge
lir ve o zaman içinde olmak durumu bildirir; ai<şam-ki, dün
kü, şimdi-ki, yarın-ki, bugün-kü gibi.
b) Yer bildiren kelimelere geldiği zaman, o kelimenin
lokatif (-do, -de) hâlde bulunması gerekir. Getirildiği ke
limenin gösterdiği yerde mevcut olmak hâlini ifâde eder:
masadc-ki, ev-de-ki, dışarı-da-ki, sen-de-ki gibi.
c) Genitif ekli kelimelere getirildiği zaman, âitlik gös
terir : benim-ki, babamm-ki, Alinin-ki, bakkalın-k,ı, onun-ki,
kapıcının'ki gibi.

İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER :

İsimden fiil yapan bellibaşlı ekler şunlardır:

i. -la, -le eki
Çok işlek bir ektir. İsimden fiil yapan eklerin en mü
himi ve en işlek olanıdır. Her türlü isme getirilerek on-
İcra fiil mânâsı kazandırılır. Pek çok örneği v a rd ır: su-Ia-
mak, süs-le-mek, hatır-la-mak, iş-Ie-mek, baş-la-mak gibi;
Bu ekin fiilden fiil yapma ekleri ile genişletilmiş şekilleri
de dilimizde çok kullanılmaktadır; con-lan-mak, kir-len-mek,

19
okll-lan-mak (dönüşlülük ifâde edenler); şaka-Iaş-mak,
mektup-laş-mak, bir-leş-mek (müşâreket ifâde ederler),
güzel-leş-mek, âdi-leş-mek, Avrupalı-iaş-mak, makine-leş-
mek, dar-laş-mak (müşâreket ifâde ederler) g ib i:

2. -da, -de eki

Birden fazla heceli taklidî (onomatope) kelimelere ge
lerek bunlardan fiil meydana getirir. Az işlek eklerdendir;
şırıl-da-mak, gümbür-de-mek, tıkır-da-mak gibi.

3. -ar, -er eki

Az işlek eklerdendir. İki fonksiyonu v a rd ır:
a) Renk isimlerine gelerek bunlardan fiiller meydana
g e tirir: ak'tan ağ-or-mak, mor-ar-mak^ şan'dan sar-ar-mak,
Veşil’den yeş-er-mek, kızıl’dan kız-ar-mak, kara'dan kar-
ar-mak, gök’ten göğ-er-mek gibi.
b) Değişik mânâda fiiller ya p a r: baş-or-mak, yaş-
or-mak, ev-er-mek, su'don suv-ar-mak gibi.

4. -sa, -se eki

Az işlek eklerdendir. Umumiyetle arzu etmek, saymak
(addetmek, kabul etmek) mânâsında fiiller meydana ge
tirir : su-sa-mak, garip-se-mek, mühim-se-mek gibi.
Ekin genişlemiş şekli olarak -(ı)msa-, -(i)mse- şekli
de g ö rü lü r: az-ımsa-mak, ben-imse-mek, küçük'ten küç-
ümse-mek gibi.

FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER

Fiilden fiil yapma eklerinin çoğu, bina (çatı) mânâsı
ifâde eden eklerdir. Cök işlektirler.

PO
 1. -l-e ki
Pasiflik (iş ve harekete mâruz kalma) ve meçhul (fâiii
bilinmeme) binâsmı ifâde eder: yaz-ıl-mok, kır-ıl-mak, aç-
ıl-mak (kapı), tart-ıi-mok, sev-il-mek, ver-il-mek, diz-il-mek
gibi.
Ek bâzan dönüşlülük mânâsı da ta ş ır : aç-ıl-mak (çi
çek vs.), üz-ül-mek, çek-il-mek gibi.

2. -n- eki
Dönüşlülük mânâsı ifâde eder. Kendi kendine yapma
ve kendi kendine olma mânâsı taşıyan fiiller meydana ge
tirir : giy-in-mek, tara-n-mak, yıka-n-mak, soy-un-mak,
döv-ün-mek gibi.

Sonu -I- ve vokalle biten fiillerin pasif ve meçhul

şekli -I- yerine -n- ile yapılır: bil-in-mek, kıl-ın-mak, oku-n-
mak, başia-n-mak gibi.

3. -ş- eki
Müşâreket (ortaklaşma) mânâsı ifâde eder. Bir iş ve
hareketin iki veyâ daha çok fâilier arasında ortaklaşa ve
topluca yapıldığını g ö s te rir: yaz-ış-mak, güi-üş-mek, uç-uş-
mak., sev-iş-mek, koş-uş-mak, ağla-ş-mak gibi.
Bu ek bâzan dönüşlülük mânâsı da ta ş ır : kız-ış-mak,
tut-uş-mak, güzelle-ş-mek gibi.

4. -dır, -dir (-tır, -tir) eki

Ettiriciiik (faktitif) mânâsı ifâde eder. İş ve hareketin
başkasına yaptırıldığını g ö ste rir; yaz-dır-mak, ye-dir-mek,
yapış-tır-mak, gecik-tir-mek, dol-dur-mak, öl-dür-mek, coş-
tur-mak, küs-dür-mek gibi.

21
 5. -r- eki
Faktitif mânâsı ifâde e d e r: yat-ır-mak, iç-ir-mek, doğ-
liT-mak, kaç-ır-mak gibi.

6. -t- eki
Bu ek te faktitif eklerindendir. Bâzı tek iıeceli fiillere
ve birden fazla heceli fiillerden vokalle bitenlere bu ek
g e tirilir: söyie-t-mek, uzat-mak, kork-ut-mak, ak-ıt-mak
gibi.

FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER

Türkçe’de pek çok fiiliden isim yapma eki vardır. Fiil
den yapılan isimlere fiil müştakları veyâ türemiş isimler adı
verilir. Fiillerden isim türetilmesi, Türkçe için çok önemli
bir noktadır. Çünkü, dilimizde bütün türetmelerde umûmi-
yetle tek heceli bir fiil kökü esas olarak alınır.
Cok kullanılan fiilden isirn yapma ekleri şunlardır:
1. -mak, -mek eki
Bu ek İle mastarlar meydana getirilir. Mastarlar umu
miyetle bir hareket, oluş ve işin mücerred ismi olurlar :
yaz-mak, koş-mak, bil-mek, ver-mek. büyü-mek gibi.
Bir ekin esas fonksiyonu mücerret fiil ismi meydana
getirmekle beraber, bâzan müşahhas mânâda isimler de
y a p a r; çak-mak, kay-mak, ye-mek gibi.
2. -ma, -me eki
Bu ek ile de mastar anlamında hareket ismi y a p ılır;
unut-ma, bil-me, gül-me, kır-ma, çirkinleş-me gibi.
Aynı ekle bâzı müşahhas isimlerin de meydana geti
rildiğini görmekteyiz: çek-me, in-me, dondur-ma, dal-ma,
bas-ma gibi.

22
 3. -ış, 4 ş ek i

Bu ek ile yapılan kelimeler de mastar mânâsında ha-

reket ismi olarak kullanılır ve ümûmiyetle hareket ve olu
şun tarzını b ild irirle r; bak-ış, yürü-yüş, bil-iş, bekle-yiş,
gül-üş, yaşa-yış gibi.

4. -(ı)m,-(i)m eki
Fiil ismi yapan bu ekin iki fonksiyonu v a rd ır:
a) Yalnız bir defâda veya bir hamlede yapılan iş ve
hareketi ifâde eder: at-ım, iç-im, tat-ım, yud-um gibi.
b) Umumî mânâda hareket ismi veyd müşahhas isim
meydana getirir -. al-ım, sat-ım, geç-im, giy-im'’, kuşa-m; biç
im gibi.

5- -gt, -gi i-gu, -gü); -kı, -ki eki

Bu ekin çeşitli fonksiyonları v a rd ır:
a) Âlet isimleri y a p a r: kes-ki, as-kt, sür-gü, yay-gı
gibi.
b) Müşahhas ve mücerret isimler yapar: say-gı, ver
gi. çiz-gi, sev-gi gibi.

6. ~ak, -ek eki

Oldukça işlek bir ektir, şu fonksiyonları va rd ır;
a) Yer isimleri yapar; yat-ak, kon-ak, sığın-ak, bat-ak
gibi.
b) Âlet isimleri meydana getirir, bıç-ak, ölç-ek. tara-k,
ele-k gibi.
c) Sıfatlar yapar; kork-ak, dön-ek, ürk-ek gibi.

23
 7. -ı, -i, -u, ü eki
İşlek ektir, çeşitli mânâlarda isimler meydana g e tirir;
say-ı, koş-u, kork-u, ölç-ü, yaz-ı, yap-ı, çevir-i gibi.

8. -ç, -inç, -inç eki

Oldukça işlek ektir. İki fonksiyonu v a rd ır:
a) Mücerret isimler yapar; sevin-ç, usan-ç inan-ç.
kıvan-ç, kazan-ç gibi.
b) Sıfatlar yapar; ğüUünç, kork-unç, kıskan-ç, gibi.

9. -gaç, -geç, -gtç, -giç eki

Çeşitli fonksiyonları v a rd ır;
a) Alet isimleri yapar: kıs-kaç, süz-geç gibi.
b) Değişik anlamda isim ve sıfat yapar: dal-gıç, bil
giç, utan-goç gibi,

10. ~(ı)n, -(i)n eki

Az işlektir. Çeşitli mânâda müşahhas isimler y a p a r:
yığ-ın, ek-ln, sök-üh, tüt-ün, gel-in, düğ-ün gibi.

11. -ıcı, - id (-ucu, -ücü) eki

Bu ek ile umumiyetle bir işi meslek veya îtiyad hâlin
de yapanı gösteren sıfatlar meydana g e tirilir: al-ıcı, sat-ıcı,
ûilen-ici, yak-ıcı, kes-ici, vur-ucu, kır-ıcı, at-ıcı, bin-ici gibi.
Türkçe'de kelime türetme eklerini dört bölüm hâlin
de göstermiş oluyoruz. Teşkil eklerinin bellibaşlıları ve iş
lek olanlarını aldık. Az işlek ve ölü olanlarına yer verme
dik. Bir dilde yen] kelimeler ancak işlek (canlı) eklerle ya

24
pılabilir. Yeni meydana getirilen kelimelerin şekil bakımm-
dan doğru olması mutlaka lâzımdır. Fakat, bu kâfi değil
dir. Türetilen kelimelerin mânâ ve mefhum bakımından da
hatâsız olması îcöb eder. Ayrıca bunların, dilin ses bakı
mından da estetiğine uygun olması aranır. Ancak bu şart
ları taşıyan kelimeler doğru sayılırlar. Öbürleri, yâni bu
şortlara uymayan kelimeler uydurma ve yanlış kelimeler
dir. Yeni kelimeler türetilirken bü hususların gözden uzak
tutulmaması gerekir.

UYDURMA OLAN VEYA YANLIŞ KULLANILAN

KELİMELER İÇİN AÇIKLAMALI ÖRNEKLER

Daha önceki bahislerde Türkçe'de kelime yapma yol

ları (türetme) meselesi üzerinde durmuş^ dilimizin yapı
sını, eklerin çeşitlerini göstermeğe çalışmıştım. Yeni türe
tilen bir kelimenin doğru olabilmesi için bilinen bir kökten
canlı (işlek) bir ekle yapılması, ekin fonksiyonuna göre
mânâsının uygun olması icab etmektedir. Ayrıca teşkil
edilen kelimenin ses bakımından da güzel olması lâzım
gelmektedir. Bu dört şartı ihtivâ etmeyen yeni türetilmiş
bir kelime doğru değildir; hatâlıdır veya uydurmadır. Uy
durma ve yanlış kelimeler dilin gramerine aykırı olarak
türetilen kelimelerdir. Dilin yapısına uygun ve mânâca da
elverişli olan kelimeler uydurma değil, türetilmiş (müştak)
kelimelerdir. Normal yolla türetilen ve dile mal olan keli-
melerie; ek, mânâ ve ses bakımından yanlış olan uydurma
kelimeleri birbirine karıştırmamak gerektir.
Örnek olmak üzere dikkat çekici yanlış ve uydurma
kelimelerin neden yanlış ve uydurma olduklarını belirmek
ve izah etmek faydalı olacaktır.

25
 ARAÇ, GEREÇ

Husûsiyle Millî Eğitim ile ilgili konu ve hususlarda bu

iki kelimeye sık sık yer veriliyor, «ders araçları ve gereç
leri» gibi. Araç «vâsıta», gereç «malzeme» mânâlarına
kullanılıyor. Her ik,i kelime de teşekkül bakımından yan
lıştır. Çünkü, ekleri gramer kaidelerine aykırıdır, kökleri
ise aydınlık değildir. Kelimeler ilk bakışta «-aç, eç» ekiyle
yapılmış hissini vermektedir. Fakat, kendilerine yakıştı
rılmak istenen mânâlara dikkat edilirse, «-ç» ekiyle türe-
tildikleri ortaya çıkmaktadır. Halbuki, dilimizde bir «-ç»
eki mevcut değildir. Tokaç, güleç gibi birkaç kelimede gö
rülen «-aç. -eç» eki ise işlek bir ek olmaktan uzaktır ve
onun gibi bir fonksiyona sahip olduğu bilinmemektedir.
Araç kelimesine «vâsıta» mânâsı verilmek istendiğine
göre, kelimenin kökü, bir isim durumunda olan «ara» dır.
Ara kelimesine olsa olsa «-cı» eki getirilerek «aracı» keli
mesi yapılabilir. Nitekim yaşayan dilde böyle bir kelime
vardır ve «vâsıta, mutavassıt» mânâsına gelmektedir.

Gereç kelimesini izah etmek hiç mümkün değildir, o

büsbütün uydurmadır. Böyle bir kelime teşkil etmek için
Türkçe’de «lâzım gelmek, lüzumlu olmak» mânâsına bir
geremek fiilinin mevcut olması îcab eder. Halbuki, böyle
bir fiil yoktur. Germek şeklinde bir fiil mevcut olmakla be
raber, mânâ itibariyle bununla münâsebeti bulunmamakta
dır. Kelime «gerek» ten türetilmiştir. Gerek'ten «k» yi ata
rak «-Ç» veya «ek» i atarak «-eç» getirilmiştir. Bu tâmâ-
mîyle keyfî bir tasarruftur. Türkçe'de böyle bir kaide yok-
t'ir. Demek ki, araç ta gereç te uydurma kelimelerdir.

26
 KOŞUL

Şart mânâsına kullanılan bu kelime de birkaç bakım

dan yanlıştır. Bir kere Türkçe'de fiilden isim yapan bir «-ul»
veya «-1» eki yoktur. Kumul, çökül gibi bir iki mahallî ke
limede böyle bir ek görülmekle beraber işlek değildir ve
fiil köklerine değil isim köklerine getirilmektedir.
Koşul eki bakımından yâni gramer cihetinden yanlış
olduğu gibi, mânâ itibâriyle de hatalıdır. Koşmak fiilinin ifâ
de ettiği mânâ şart’a uymamaktadır. Koşmak kelimesi di
limizde daha çok «hayvanı çekeceği vâsıtaya bağlamak»
mânâsına ku lla n ılır: Atı arabaya koşmak' gibi. Kelimenin
ayrıca «bir şeyi beraber iş görmesi için birinfn yanına kat
mak» ve mecâzen sürmek, «ileri sürmek» mânâları da bu
lunmaktadır. Böylece «birini işe koşmak» ve «şart koşmak»
gibi kullanışlar ve deyimler ortaya çıkmıştır. Şart koşmak
deyiminde mânâ şart kelimesi üzerindedir, koşmak yar
dımcı durumdadır; esâsen deyim bir birleşik fiil mahiye
tindedir. Bir birleşik kelimede aslî kelimeyi atıp yardımcı
durumda olan kelimeden yeni bir kelime teşkîl edilemez.
Teşkîl edilen kelime, hangi kelimeden türetilmişse ancak
onun mânâsını ifâde e d e r; terkip içerisinde bulunan diğer
kelimenin mânâsını taşıyamaz. Koşul kelimesi, eki yanlış
olmakla berâber, sâdece koşmak fiili ile münâsebeti olan
bir mânâ taşıyabilir. Hiçbir zaman şart kelimesi ile aynı
mânâya gelemez.
İşte koşul kelimesi böylece şekil (gramer) bakımından
uydurma, mânâ cihetinden yanlıştır.
BİREY, UZAY
Dilimizde işlek, hattâ az işlek bir «-ay, -ey» eki yok
tur. Sâdece halk ağızlarında ve Eski Anadolu Türkçesi

27
devresinde bulunan birkaç l^elimede (kuzey, güney, iley
gibi) kalıplaşmış olarak görülmektedir. Bütün dillerde yeni
kelimeler işlek (canlı) eklerle yapılırlar. İşlek olmayan ek
lerle, hele ölü ve kalıplaşmış eklerle yeni kelimeler türe-
tilemez. Halbuki, son zamanlarda ne olduğu bilinmeyen
bu «-ay, -ey» ekiyle pek çok kelime teşkîl edilmiştir. Bun
lardan birey «ferd», uzay «feza», deney «tecrübe», düzey
«seviye», yQzey «satıh» kelimeleri en çok kullanılanlarıdır.
Menşei ve mâhiyeti bilinmeyen bu ek; birey, düzey, yüzey
de bir, düz ve yüz gibi isim köklerine, uzay ve dehey'de
uzamak ve denemek gibi fiil köklerine getirilmiştir. Üstelik
fiil köklerine getirilen ek «-ay, -ey» değil «-y» dir (uza-y,
dene-y). Bir kere bir ek hem isim, hem fiil köklerine ge
tirilemez. Sonra ek «-ay, -ey» midir, yoksa sâdece «-y» mi
dir, o da belli değildir. Aynca birey ve uzay «ferd» ve «fezâ»
kelimelerini mânâ ve mefhum bakırrundon da karşılayama
maktadır. Bu sebeplerle birey, uzay, deney, düzey, yüzey
ve bunlara benzeyen kelimeler yanlış, daha doğrusu ekin
ne olduğu bilinmediği için uydurmadır. Bir ara matematik
terimi olarak böîey, çarpay kelimeleri kullanılırdı. Bunlar
daha sonra bölme, çarpma şekline sokularak düzeltilmiş
tir.

SOYCUL

Eki mânâ bakımından yanlış olan kelimelerden biri de

«soycul» dur. Bu ek az işlek bile olmayan eklerdendir ve
«tavşancıl», «balıkçıl» gibi birkaç kelimede kalıplaşmış ola
rak görülmekte ve daha çok «düşkün, alâka duyan, men
sup» mânâsı vermektedir. Hattâ balıkçıl ve tavşancıl ke
limelerine «balık yiyen», «tavşan yiyen» mânâlarında bu
lunmaktadır. Canlı bir ek olmadığına ve mânâ yönünden
elverişli bir fonksiyona sahip bulunmadığına göre, «-cul»

28
eki ile kelime türetmek doğru değildir. Soycul «asîl» mâ
nâsına kullanılmak isteniyor. Yaşayan dilde «soylu» keli
mesi mevcut öldüğünden, yeni bir «soycul» kelimesine
zâten ihtiyaç yoktur.
Bu ekle yapılan bir de «adamcıl» kelimesi vardır, fakat
ifâde etiği mânâ değişiktir. Kelimeye Şemseddin Sami Ka-
mûs-ı Türkî'de «adam yiyen, adamdan ürken vahşî; fazla
ünsiyet dolayısıyle insanın üzerine gelen hayvan» mânâ
ları vermiştir. İkinci mânâ ile üçüncüsü birbirini tutmamak
tadır. Günümüz lûgatlarında adamcıl’a verilen mânâ «in
sandan ürkmeyen, insana alışmış olan, İnsana sokulan»
dır. Bu sûretle eski kullanılışla, yeni kullanılış arasında
büyük bir fark doğmuştur.- Meselâ, Mehmed Akif kelimeyi
«insandan kaçan, vahşî» mânâsına kullanmıştır.
Huyu dersen, bir adamcıl ki sokulmaz adam a...
Bugün adamcıl’m yanında bir de «insancıl» kelimesi
ne yer verilmektedir. Bu da adamcılın yeni mânâsına uya
cak şekilde «insana düşkün, insanı seven, hümanist» de
mek oluyor. Adamcıl kelimesinin iki ayrı mânâsı teşekkül
etmiş iken, bir de insancıl kelimesi türetmek yerinde ol
mamıştır.

YAŞAM, YAŞANTI

Yaşam ve yaşantı kelimeleri de hatâlı türetmeler so

nunda ortaya çıkmıştır. Bunlardaki yanlışlık şekilden (ekin
şeklî durumundan) değil, ekin fonksiyon ve mânâsından,
mefhumdan ileri gelmektedir. Dilimizde işlek bir «-m» eki
bulunmakla beraber, bunun ifâde ettiği mânâ sınırlıdır.
Bu ekle daha çok fiillerden hareket ismi yapılır. Bunlar bir
defâdo yapılan iş ve hareketi gösterirler: bir içimlik ayran,

29
bir atımlık barut gibi. Yaşam kelimesi ekin bu fonksiyonu
na göre «bir kere yaşama» demek olur. Halbuki yaşam
«hayat» yerine kullanılıyor. Aslında hayat mefhûmu ile
yaşamak kelimesinin ifâde ettiği mânâ arasında fark var
dır. Bunlar ayni şeyler değildir. Hayat, yaşama, yaşayış,
ömür, canlılık, dirilik birbirleriyle münâsebeti olan kelime
lerdir. Fakat, başka başka mânâlar taşımaktadırlar.

Yaşantı kelimesinde de, kelime türetilirken ekin fonk

siyon ve mânâsına dikkat edilmemiştir. Bu «-ntı» eki ile
caha çok hoş olmayan, bayağı sayılan ve menfî olan mâ-
nölarda kelime yapılmıştır -. süprüntü, kaşıntı, kuruntu, bu
lantı, kusuntu, çarpıntı, sıkıntı, kırıntı gibi. Üstelik bu ek
işlek de değildir. İşlek olmayan ve menfî mânâda fiil ismi
yapan «-ntı» ekiyle teşkil edilen «yaşantı» kelimesi hayat’ın
değil, olsa olsa «kötü bir hayat, mâcerâlı bir yaşayış» ın
karşılığı olabilir.

Yaşam ve yaşantı kelimeleri telâffuz bakımından da

hoş değildir. Bunların hayat kelimesi yerine kullanılması
her bakımdan yanlıştır. Ardda nüans bulunmakla beraber,
yerine göre ve îcab ediyorsa hayat kelimesi bir yana bı
rakılıp yaşama ve yaşayış kelimeleri kullanılabilir.

ÖYKÜ :

Hikâye karşılığı kullanılan bu kelimenin ne olduğu belli

değildir. Dilimizin ne târihî devirlerinde, he de bugünkü
lehçelerinde böyle bir kelime vardır. Eski ve yeni hiçbir
rrıetinde öykü kelimesine rastlanmamaktadır. Kelimenin
etimolojik îzâhını yapmak mümkün değildir. Öykü şeklinde
bir kelime türetmek için, Türkçede öymek veya öykmek
şeklinde bir fiilin bulunması îcâb eder. Böyle bir fiil ise

30
yoktur. Bu kelimenin hasıl teşkîl edildiği belli değildir. Bel
ki de hikâye kelimesinin halk ağızlarmda aldığı hikye,
hakye,, hekye, hiyke şekillerine benzetilerek yapılmış. Di
limizde öykünmek (ağızlarda özgünmek, öykenmek, övkün-
nek gibi şekilleri de görülmektedir) diye bir fiil varsa da
bu, «taklid etmek, birinin söz ve hareketini taklîd ederek
Gİay etmek» mânâsına gelmektedir, hikâye ile bir münâ
sebeti bulunmamaktadır. Eski Türkçe devresi metinlerin
de (meselâ Dîvâhü Lügati’t-Türk’te) bir de ötmek «geç
mek» ve ötgünmek «arzetmek, büyüklerden bir dilek is
temek» fiillerinden gelme ötkünç kelimesi bulunmakta ise
de, bununla da öykü kelimesi arasında bir liği kurmak im
kânı yoktur. Dilimizde -kü ve -ü bulunmakla ‘ berâber, öy-
mek veyâ öylemek fiilleri bulunmadığı için, öykü kelimesi
ek bakımından değil, kök olarak yanlıştır ve uydurma ke
limelerin tipik bir örneğidir.

DEĞİNMEK :

Son yılların moda kelimelerinden biri de «değinmek»

tir, «temas etmek» mânâsına kullanılıyor. Halbuki dilimizde
temas etmek'in karşılığı «dokunmak» tır. Dokunmak hâlis
Türkçe olduğu halde, onun kullanılmayıp konuşma ve ya
zılarda «değinmek» e yer verilmesi, dilbilgisi ve şuûrun-
dan, Türkçe sevgisinden mahrum bulunulduğunu göster
mektedir, Değinmek kelimesi şekil yönünden değil, mânâ
bakımından yanlış kelimelerdendir. Bu kelime Eski Anadolu
Türkçesi devresi metinlerinde (XIV., XV. asır yazarlarının
eserlerinde) «erişmek, yetişmek, varmak» mânâsına kul
lanılmaktadır. Değinmek’in ve kökü olan değmek’in bu
devirde «dokunmak» mânâsı yoktur. Bugün bile değmek
kelimesi, meselâ «eli tavana değmiyor» gibj kalıplaşmış

31
sözlerde yine «ermek, yetişmek» mânâsı ifâde etmektedir.
Değmek keiimesinin «dokunmak» mânâsma da gelmesi
bir jıayli yenidir. Değinmek kelimesi ise, Türkçe'de hep
«erişmek, yetişmek» mânâsına kullanılmıştır. Dokunmak
mânâsına kullanılması dönüşlü (mütâvaat) olması dola-
yısıyle, dil mantığı bakımından doğru değildir. Çünkü te
mas etmek'te dönüşlülük mânâsı bulunmamaktadır. «Te
mas etmek» herkesin bildiği Türkoe’leşmiş bir kelime ol
duğu için, onu kullanmakta sakınılacak bir şey yoktur.
Fakat, o kullanılmak istenmiyorsa yerine «dokunmak» ve
ya «değmek» kelimeleri kullanılabilir. Değinmek kelimesi
nin kullanılması, yukarıda açıkladığımız sebepler dola-
yısiyle, yanlıştır.

EGEM EN:

«Hâkim, hüküm süren» mânâsına kullanılan egemen

ve «hüküm sürme, hâkimiyet» mânâsı verilen egemenlik,
hem kök hem de ek bakımından yanlış olan kelimelerden
dir. Bir kere Türkçe’mizde «yapan, eden, olan» mânâsı ifâ
de eden bir «- man, - men» eki mevcut değildir. Böyle
bir ek Almanca, İngilizce gibi Batı dillerinde görülmekte
dir. Farsçadaki «- mend» eki de bu mânâyadır. (Farsça
ek dilimizde bâzı kelimelerde «- man» şekline girmiştir.
Meselâ Yunus Emre'de görülen danışman kelimesi dâniş-
rnend’den bozmadır ve «bilgin» mânâsına gelmektedir.)
Dilimizde şişman, kocaman gibi pek az sayıdaki kelime
lerde görülen «-man» ekinin etimolojik îzâhı yapılama
maktadır. Esasen bu kelimelere eski metinlerde tesâdüf
edilmiyor. Hâsılı Türkçe'de «- man, - men» eki olarak
işlek veya az işlek bir ek yoktur. Egemen kelimesinin böy-
lece eki yanlıştır, kökü olan ege'nin ise ne olduğu belli

32
değildir. Eski Anadolu Türkçesinde sâhip mânâsına «eye»
şeklinde bir kelime bulunmakla beraber (günümüz dilinde
iye sûretinde diriitilmiştir), «ege» diye bir kelimenin var
lığı ileri sürülemez. Belki bâzı Doğu Türkçesi lehçelerinde
y/g değişikliği dolayısıyie «ege» şekli görülebilir. Ege'nin
ağa’dan geldiği düşünülebilirse de böyle bir değişikliği bir
sebebe bağlamak mümkün olamaz. Böylece egemen ke-
linrıesinin ek ve kök bakımından yanlış olduğu açık olarak
anlaşılmaktadır. Türkçe'de böyle bir kelime mevcut ol
mamıştır. Son yılların ortaya çıkardığı egemen, Fransızca
hegemon kelimesinden bozmadır, Türkçe jle ilgisi yok
tur. Egemenlik ise, hegemoni kelimesine karşılık kullanıl
maktadır.

DOĞA. DOĞAL

Tabiat kelimesi yerine «doğa», tabiî yerine «doğal»

getirilmek isteniyor. Doğa ve doğal kelimeleri, şekil ba
kımından olduğu kadar mefhûm bakımından da yanlış olan
kelimeler için iyi bir örnek teşkil etmektedir. Bir kere di
limizde nisbet ifâde eden «-1» diye bir ek yoktur; «-sal,
-sel» ve «al, -el» nisbet ekleri de mevcut değildir. Doğa
kelimesi doğmak fiilinden «-a» eki ile yapılmış bir kelime
dir. Bu «-a» ekinin ne olduğu açık olarak belli değildir.
Fiil köklerine getirilen «-a» eki zarf - fiil (koş-a koş-a) veya
istek (yaz-a) eki olabilir. Birkaç kelimede görüldüğü gibi,
fiilden isim yapma eki de olabilir. Fakat, işlek bir ek de
ğildir. Hatta işlek bile sayılamaz. Kolıplaşmış şekilde bir
kaç kelimede bulunan cansız bir ektir. Halbuki, bir dilde
yeni kelimeler ancak canlı (işlek) eklerle yapılabilir. Doğa
kelimesi şekil yönünden olduğu gibi mefhûm yönünden de

33
yanlıştır. Çünkü, Türk milletinin inanışına göre, tabiat ken
di kendine meydana gelmemiş, doğmamış yaratılmıştır.
Durum böyle olunca doğa değil «yaratıla» demek gere
kir. Tabiatın ayrıca «huy, mizaç» mânâsı da vardır, bunu
«doğa» hiç karşılayamaz. «Tabiî» kelimesinin de «tabiate
mensûp» ve «normal» olmak üzere iki mânâsı vardır. Şek
len yanlış olan doğal, «normal» in karşılığı olamaz. Başka
dillerde meselâ Fransızcadaki gibi mefhûm olan natürel
ve normal'i «doğal» ile karşılamak mümkün değildir. Doğal
kelimesini «tabiata mensup» mânâsından ayrı olarak «nor
mal» için de kullananlar, iki defâ yanlış yapıyorlar de
mektir.

UYDURMA EK (-RI)

Eklerin yanlış kullanılması (fiil köküne getirilmesi ge

rekenin isim köküne getirilmesi veya aksi), mânâ ve fonk
siyonlarının değiştirilmesi, başka dillerden alınması, başka
dillerdekine benzetilerek yapılması gibi durumlar dışında
doğrudan doğruya uydurulan ekler de görülmektedir. Me
selâ Fâzıl Hüsnü Dağlarca'ya ait şu mısrâlarda (Gece
utonn giderim — Dağlara yanrı giderim — Duyar inanrı
giderim) geçen utanrı, yanrı, ihanrı kelimelerindeki «-rı»
eki böyle eklerdendir. Türkçede «-rı» diye bir ek yoktur.
Bunu doğrudan doğruya yazar uydurmuştur. Ölü ekler
den kelimeler yapılır, eklerin vazife ve mânâları birbirine
karıştırılırken bir de ek uydurulursa,, dil tamamiyle altüst
edilmiş olur. Buna kimsenin hakkı yoktur. Ek uydurmak,
kök uydurmakla dil zenginleşmez. Bir anarşi ortaya çık
mış olur. Yazarlar yalan yanlış ek ve köklerle kelime uydu
ran kimseler değil, kelimeleri en güzel şekilde kullanan,
bunlara gerekirse yeni mânâlar kazandıran kişilerdir.

34
 İMGE — SİMGE

Fransızca'ya benzetilerek uydurulan kelimelerden biri

de imge’dir, «hayâl, tasvir, şekil, imaj» mânâsına kullanı
lıyor. Dilimizin,,hiçbir devresinde ve hiçbir metninde imge
kelimesi görülmez. Türkçe'de «im» diye bir kelime bu
lunmakla berâber, bu «işâret, nişan, iz, alâmet, parola»
mânâlarına gelmektedir. İşlek, hattâ az işlek olan bir
«-ga, -ge» eki ise mevcut değildir. Sâdece başka, özge
gibi iki kelimede görülen bu cansız ekle elbette yeni ke
lime türetilemez. Esâseh im «hayâl, tasvir» mânâsı ifâde
etmemektedir. İmge kelimesi, «hayâl, şekil» mpnâsına gelen
Fransızca «image» kelimesinden, ortadaki a harfi atılmak
suretiyle meydana getirilmiştir, tamâmiyle uydurmadır.
Simge kelimesi ise imge'ye benzetilerek yapılmıştır, uy-
durmanın da uydurmasıdır. Simge «işaret, remiz» yerine
kullanılmaktadır. Bu iki kelime eki de kökü de yanlış olan
ve yabancı bir kelimeye benzetilerek uydurulan kelimeler
dendir.

SERÜVEN

«Mâcerâ, sergüzeşt» yerine kullanılan serüven keli

mesi birkaç bakımdan yanlıştır. Önce ses bakımından üze
rinde duralım. Dilimizin ses yapısına göre, ilk hecede «ö,
ü» bulunmadığı takdirde, daha sonraki hecelerde «ü» sesi
bulunamaz. Kelimenin ilk hecesinde «e» olduğundan, ikinci
hecede «i» bulunması gerekir ve böylece kelimenin ses
bakımından doğru sayılması için «seriven» şeklinde ol
ması lüzûmu ortaya çıkar.
İkinci olarak şekil yönünden de «serüven» Türkçenin
yapısına uygun değildir. Çünkü, kelimenin ekleri ve kökü

35
belli değildir. Dilimizde ser diye bir isim kökü ve «-üven»
veya «-ven» şeklinde bir ek mevcut değildir. Mechûl bir
kökten ne olduğu bilinmeyen bir ekle yapılmış olan bu
kelimenin Türkçe olmadığı muhakkaktır. Olsa olsa serüven,
baş mânâsına gelen forsça «ser» kelimesiyle yine forsça
bir ekten türemiş ve sonradan telâffuzu bozulmuş bir ke
lime olabilir.
Serüven kelimesi Anadolu halk ağızlonnda ve Türkçe’
nin öbür lehçelerinde yoktur. Sadece Kırgız Türkçesinde
«serüen» şeklinde görülüyor (Bk. Radloff Lügati). Bu du
ruma göre serüven, farsça bir kelimenin bozulmuş şeklin
den başka bir şey değildir. Nitekim mâcerâ mânâsına ge
len «sergüzeşt» kelimesi de yine forsça asıllıdır ve baş
demek olan «ser» ile yapılmıştır.
Herkesin bildiği mâcerâ kelimesini kullanmak istemi
yorsak, ne idüğü belirsiz «serüven» kelimesine yer ver
memeli, canlı dilde bulunan meselâ «baştan geçen» gibi
deyimleri tercih etmeliyiz.

ZORUNLU, ZORUNLULUK

Farsça asıllı kökten yapılmış uydurma kelimelerden

biri de ««zorunlu» ve «zorunluluk» tur. «Mecbûrî, mecbu
riyet», «zarurî, zaruret» karşılığı olarak kullanılmaktadır.
Aslında zûr şeklinde olan (zûr-ı bâzû: kol kuvveti gibi) ve
dilimize zor şeklinde yerleşmiş bulunan kelime «güç, kuv
vet» mânâsı ifâde etmektedir. Zorun kelimesini uyduran
lar, zor’u Türkçe zannetmişlerdir. Halbuki, dilimizde «z-»
ile başlayan kelime yoktur. Türkçede kelime başında «z-»
sesi bulunmamaktadır.
Zor kelimesi Tûrkçeleşmiş olmakla beraber, yine de

36
bundan zorun ve zorunlu kelimeleri türetilemez. Çünkü
isim köklerine getirilen «-n» işlek bir ek değildir, kış-m,
ilk-in gibi bâzı kelimelerde kalıplaşmış olarak görülür ve
«ile, olarak» mânâsı verir. Bu duruma göre, zorun «zorla,
zor olarak» demek olur. Zorunlu ve zorunluluk ise bundan
yapılmıştır. Hem zorun'a, hem zorunluluk’o «mecburiyet,
zaruret» mânâsı verilmesi (sorum ve sorumluluk'ta olduğu
gibi), işi daha da karıştırmıştır. Bütün dillerde kelimelerin
kısa söylenişi esas olduğuna göre, zorun ile birlikte zo-
runluluk’un da kullanılması büsbütün yersizdir. Bir çeşit ke
kemeliktir.

«Bu işi yapmak zorundasınız» misâlindeki zör’dan son

ra gelen «-n» ekini, zorun kelimesindeki «-n» ile karıştır
mamak gerekir. «Zorundayım, zorundasınız» gibi örnekler
de geçen «-n» iyelik eklerinden sonra kullanılan yardımcı,
bağlayıcı bir sestir (eski tâbirle nün-ı vikâye), bir kelime
yapma eki değildir. Anlaşılan zorun kelimesini uyduranlar
bu iki «n» ekini karıştırmışlar, iyelik eklerinden sonra «n»
kullanılmasına aldanmışlardır.
Zor kelimesi Türkçe’de ayrıca «müşkil, güç» mânâsı
na da kullanılmaktadır. Bu bakımdan zorun, zorunlu keli
meleri başka karışıklıklar da meydana getirmektedir. Fars
ça asıllı bir kök ve ölü bir ekle teşkil edilen zorun, zorunlu,
zorunluluk kelimelerini dile sokmakta bir mânâ ve lüzum
yoktur. Arapça asıllıdır diye «zaruret, zarurî» ve «mecburî,
mecburiyet» i beğenmeyip atmak ve yerine Farsça asıllı
bir kelimeden yeni bir kelime uydurmak son derece garip
bir harekettir. Bunun dili zenginleştirmekle bir münâsebeti
olduğu asla ileri sürülemez.

37
 KAPSAM, KAPSAMAK

Son yılların moda kelimelerinden kapsam «şümûl,

ihtivâ, ihâta, Istiâb», kapsamak «şâmil olmak, ihtiva et
mek» karşılığı kullanılıyor. Şümûl, ihtivâ ve bilhassa istîâb
kelimeleri eskimiş olduklarından elbette zamanla kullanılış
tan düşecekler, yerlerini yeni kelimelere bırakacaklardır.
Ne var ki, bu yeni kelimeler herkesin bildiği, canlı dilde
bulunan kelimeler olmalıdırlar. Yaşayan Türkçede kapsa
mak ve kapsam diye kelimeler yoktur. Şümûl ve ihtivâ ke
limelerinin canlı dildeki karşılıkları «içine alma, kaplama»
dır. Dilimizde canlı olan, herkesin kullandığı kaplamak
kelimesi varken, bunu kullanmayıp kimsenin bilmediği
kapsamak kelimesine yer vermek, millete ve diline ters
düşmekten başka bir şey değildir.
Dilimizde, isim köklerine getirilen «-sa-» eki «istek»
«arzu» bildirir. Meselâ susamak «su arzu etmek, su iste
mek» demektir. Bu duruma göre, kapsamak «kap arzu
etmek» mânâsına gelir. Yaşayan dilde (günümüzün Tür
kiye Türkçesinde) şâmil olmak, ihtivâ etmek mânâsına bir
kapsamak kelimesi bulunmamaktadır. Türkiye Türkçesi
dışındaki bâzı lehçelerle ilgili eski metinlerde kapsamak
kelimesine rastlantlmaklo beraber, bu belki de bir yanlış
okuyuştan ortaya çıkmıştır.
Şümûl ve İhtivâ kelimelerini kullanmayacaksak, bun
ların yerine «içine alma, kaplama» gibi canlı dilde bulunan
kelimelere yer vermeliyiz.

PARK YAPMAK
Yüzyıllar boyu kullanılan ve artık Türkçeleşmiş bulu
nan Arapça ve Farsça asıllı kelimelere karşı düşmanlık
gösterenler. Batı dillerinden gelen kelimelere nedense ayni

38
hassaslıkla davranmıyor. Gereksiz yere bir sürü Fransızca.
İngilizce kelime dilimize girmiş bulunuyor. Bu arada Türk
çe kelimelerle terkipler yapılarak dilimizin tabiîliği, güzel
liği bozuluyor. Dilimizin şivesine, işleyiş tarzına aykırı olan
böyle bileşik kelimelerden biri «park yapmak» tır. Taşıma
araçlarını, husûsiyle otomobilleri muvakkaten bir yerde bı
rakmak mânâsına kullanılıyor. Yapmak kelimesinin yar
dımcı fiil olarak kullanılması bir hayli yenidir. Dilimizde
geçişli olarak daha çok «etmek, eylemek, kılmak» yardım
cı fiilleri kullanılmıştır. Yapmak eskiden beri kendi gerçek
mânâsiyle (meydana getirmek, imâl etmek, bina etmek)
metinlerde geçmektedir. Ancak son zamanlarda Fransızca
faire fiilinin tesiriyle yapmakta «etmek» fonksiyonunda
yardımcı fiil durumuna girmiştir. Fakat böyle kullanışlar
dilimiz için yanlış ve halkımız için sevimsiz olmuştur. Bu
sebeple Türkçe’mizde park yapmak denemez, olsa olsa
park etmek denebilir. Park yapmak denince, bir bahçe,
park meydana getirmek mânâsı anlaşılır.
Her bakımdan yanlış olan park yapmak sözü bir yana
bırakılmalı, «beklemek, durmak, arabayı bırakmak» gibi ke
limelerden, sözlerden biri kullanılmalıdır.

BEKLEME YAPILMAZ
Yapmak fiili Türkçe kelimelere de getirilmekte ve bâzan
çok acayip şekiller ortaya çıkmaktadır. Meselâ, İstan
bul'daki dolmuş duraklarında şu levhalar göze çarpıyor;
«Dolmuş indirme ve bindirme yeri — Bekleme yapılmaz»,
Türkçe’de bekleme yapılmaz denilemez. Büyük hatâdır.
Etmek gibi yardımcı filler yabancı asıllı isimleri masdar
şekline sokarlar. Dilimizde beklemek fiili mevcut olduğuna
göre, «bekleme yapılmaz» denmesi, çirkin bir kullanıştır,
«beklenmez» demek gerekir. Trafik kaidelerine uymak

39
kadar, dilin kaaldeierine uymak da îcâb eder. Hattâ dil
kaaideleri, trafik kaaidelerinden daha mühim ve üstündür,
milletin varlığı yönünden daha hayatîdir.

ÖZGÜR, ÖZGÜRLÜK

Hür ve hürriyet kelimeleri yerine kullanılan özgür ve

özgürlük gerek şekil, gerek mânâ ve mefhûm yönlerinden
yonlıştır. Kelimenin kökü öz olduğuna göre, «gür»ün ne
olduğunu tâyin etmek icab eder. Dilimizde gür diye bir ek
yoktur. Olsa olsa bu «bol, çok, fazla» mânâsına gelen
sıfattır. Öz ve gür isim cinsinden kelimeler -olduğundan
özgür şekli ekle yapılan bir türetme değil, iki kelimeyi
yan yana getirerek ortaya çıkarılan bir birleştirme (terkip)
tir, Türkçede, sıfat tamamlanan hâriç; isimler ek almadan
birbirine bağlanamaz, tamlama veya birleşik kelime hâline
getirilemez. Özgür bir sıfat tamlamasından kalıplaşmış bir
leşik isim olmadığına göre, bir ekin düşmüş olduğu düşü
nülebilir. 15 yıl kadar önceki bir yazımda özgür kelimesini
açıklarken, bunun «özü gür» olabileceğini söylemiştim.
Muhterem hocamız Abdülkadir İnan, sonra Türk lehçele
rinden birinde böyle bir kelime bulunduğunu ve bunun
«müstehid» mânâsına geldiğini tesbit etti. Böylece özgür
kelimesi hem şekil bakımından, hem de — özü gür'den
geldiği kabul edilse bile — mânâ ve mefhûm yönünden,
yanlıştır. Esasen bunu ortaya süren Dil Kurumu'nun söz
lüklerinde bile istikrarlı bir durum yoktur. «Türkçe Sözlük»
te özgür ve özgürlük hem hür ve hürriyet’in, hem serbest
ve serbestî'nin karşılığı olarak gösterilmiştir. Ayrıca ser
best ve serbestî’nin karşılığı olarak gösterilmiştir. Ayrıca
serbest ve serbestî kelimeleri için erkin ve erkinlik keli
melerine de yer verilmiştir. Halbuki, 1935 te neşredilen

40
«Türkçe'den Osmanlıcaya Cep Kılavuzu»nda özgür’e «âzâ-
de. muhtar, serbest, serâzâd» mânâları verilmiştir. Er-
gin»’in «müstakil», erkinlik'in «istiklâl» karşılığı gösteril
diği Kılavuzda, «özgen» hür, «özgehlik» hürriyet mânâları
na gelmektedir. Kurum’un 1934 te hazırlanan «Tarama
Dergisi» nde de özgür ve özgürlük kelimeleri bulunma
makta, sâdece hürriyet mânâsına «erkinlik» geçmektedir.
Böyiece hür ve hürriyet kelimesine sıra ile erkin - erkinlik,
özgen - özgeniik ve özgür - özgürlük karşılıklarının veril
diği ve hürriyet mefhûmunun «âzöde, muhtar, serbest, se
râzâd olmak» mefhûmlanyle karıştırıldığı görülmektedir.
Dil anarşisi işte böyle tutarsızlıkla ve hatblar sonunda or
taya çıkmaktadır. Şekil ve mefhûm bakımlönndan yanlış
olan özgür ve özgürlük kelimeleri hür ve hürriyet'in ye
rini tutamamaktadır, tutamıyacaktır.

BAĞIM, BAĞIMSIZLİK

Şekil bakımından yanlış olan bağım ve bağımsızlık

kelimeleri istiklâl ve müstakil yerine kullanılıyor. Bağ kö
künden türetildiği anlaşılan kelimenin şekil bakımından
yanlışlığı, itiraz edilemeyecek derecede açıktır. Çünkü,
Türkçemizde isimlerden sonra gelen bir «- m» eki yoktur.
Çok işlek olan ve kendisiyle pek çok kelime türetilen
«-m» eki, fiil köklerine gelmektedir. (Al-mak’tan. ai-ım,
seç-mek’ten seç-im gibi). Dilimizde «bağ-mak» diye bir
fiil bulunmadığına göre, bağım ve bağımsızlık şeklinde
kelimeler türetilemez. Türetilirse yanlış ve uydurma olur.
Bağımsız kelimesi, sadece, bakımsız kelimesinin fonetik
değişikliğe uğrayan şekli olabilir. (Türkçede iki sesli ara
sındaki k’lar yumuşayıp ğ olm aktadır: toprak-ı toprağı,
ak'tan ağarmak gibi).

41
 Dil Kurumu sözlüklerinde bu kelimelerde de yine bir
tutarsızlık, kararsızlık ve karışıklık vardır. Bugünkü Türk
çe Sözlük’te istiklâl ve müstakil karşılığı bağımsızlık ve
bağımsız kelimeleri yer aldığı halde, daha önceki Cep
Kılavuzu'nda istiklâl için «erkinlik, yadbağmç», müstakil
için «ergin, bağımsız» denmiştir. Metihler ve halk ağızla
rından derlenmiş kelimelerden meydana gelen Tarama
Dergisi'nde ise «bağımsız» kelimesi bulunmadığı, istiklâl
karşılığı «başına buyruktuk, buyurganlık, kendi başına ol
ma» gibi kelimeler gösterildiği gibi, «erkinlik» te hürriyet
yerine kullanılmıştır. Hâsılı neyin ne demek olduğu, hangi
kelimenin karşılığı olarak kullamlacağı iyice tesbit edile
memiştir. Nasıl türetildiği belli olmayan ve «kimseye tâbi
olmayan» mânâsı verdiği ileri sürülen bağımsız kelimesi,
«m);- ile bağımsız şekline sokulmuş ve «müstakil» yerine
kullanılmağa başlanmıştır. Şekil itibariyle tamamiyle yan
lış olan bağımsızlık'm istiklâl kelimesine karşılık olmadığı,
o mefhûmu ifade edemediği apaçık görülmektedir. Aslına
bakılırsa istiklâl kelimesine bu mânâ ve mefhûmu biz Türk-
1er vermişizdir. Kelime Arapçada başka mânâya kullanıl
makta ve kök itibariyle «kıllet» den gelmektedir.
Yanlış ve uydurma olan bağım ve bağımsızlık kelime
leri kullanıldığı takdirde, hatıra ve değerleri çok yüksek
olan İstiklâl Harbi ve İstiklâl Marşı’na gölge düşmeyecek
midir ?

UYGAR, UYGARLÎK

IVlânâ ve şekil bakımından yanlış olan ve nasıl türe

tildiği açıklanamayan kelimelerden biri de uygar’dır. Uy
gar «medenî» uygarlık «medeniyet» karşılığı kullanılıyor.
Türkçede fiilden isim teşkil eden «-gar» şeklinde bir ek

42
bulunmadığına göre, bu kelime uydurmadır. Cep Kılavuzu
devrinde medenî ve medeniyet l<elimeieri için «soysal» ve
«soysallık» kelimeleri uydurulmuştu. Bü tutmayınca uygar
ve uygarlık öne sürüldü. Hiçbir metin ve sözlükte bulun
mayan bu uygar kelimesinin, uygur sözünden geldiği, daha
doğrusu yanlışlıkla getirildiği düşünülebilir. Uygur Türkleri
yerleşik medeniyetin, şehir medeniyetinin öncüsü olduk
ları için, uygur kelimesinin medenî mânâsı ifade ettiği ka
bul edilebilir. Nitekim, 1934'teki Tarama Sözlüğü nde uy-
gur’a «medenî, mütemeddin» mânâsı verilmiştir. Anlaşılan
sonradan el yazısında «u» ile «a» nm karışması sonunda,
yâni yazıdaki hata dolayısıyle, bu uygoı^ kelimesi ortaya
çıkmıştır. Uygar kelimesinin başka şekilde^ izah edilmesi
mümkün değildir. Bu uydurma kelimenin yerine medenî ve
ondan genişletilen uygarlık yerine medeniyet’ih kullanıl
ması doğru ve isabetli olur. Arapça şehir mânâsına gelen
medîne kelimesinden meydana getirdiğimiz medeniyet ke
limesi, bizim malımızdır. Çünkü, Araplar medeniyet mef
hûmu için başka kelime kullanmaktadırlar. Kaidelere uy-
yun olarak türetilen medenî ve medeniyet kelimeleri, ne
olduğu bilinmeyen uygar ve uygarlık’tan daha Türk’çedir.

KANİ

Kanaat yerine kullanılan «kanı» kelimesi, oldukça ya

yılmış olmakla beraber, birkaç bakımdan hatâlıdır. Önce,
ek aldığı zaman, «kan» kelimesine benzemekte ve bir ses
karışıklığına meydan vermektedir. Böylece meselâ «kanı
ma göre şöyledir» denince, bu sözde kelimenin ilk anda
«kan» mı, «kanı» mı olduğu anlaşılamamaktadır.

Ses bakımından karışık ve sağlam olmayan bu «kanı»

kelimesi mânâ ve mefhûm bakımından da yanlıştır. Kan-

43
mak kelimesinin birkaç mânâsı bulunmaktadır. Bunlardan
birisi «doya doya içmek» tir, su için kullanılır. Kanmak
kelimesinin bir başka mânâsı aldanmaktır, «Sakın aldan
ma, inanma, kanma» sözünde olduğu gibi. İşte kanı ke
limesini, kanmak'ıri bu mânâsından getiriyorlar. Kanı ke
limesi, konmak kökünden «-ı» teşkil eki ile yapıldığı için
yanlış olmamakla beraber, mefhûm yönünden isâbetli de
ğildir. Çünkü, «kanaat» te aldanma mânâsı yoktur. Kanaat
«görüş, inanış» demektir. Nitekim «iknâ etmek» te kandır
mak değil, «inandırmak, kendi görüşüne getirmek» mânâsı
taşımaktadır.
Halkın da bildiği kanaat’in atılamıyacağı ve onun ye
rini «kanı» nm alamıyacağı kanaatindeyim. Bu kanaatte
oln:ıayanlar «kanı» yı değil, «görüş» ve «inanış» ı kullan
malıdırlar. Zira, yaşayan dilde «kanı» diye bir kelime yok
tur; kanaat, görüş ve inanış vardır. Kanmak fiilinden ya
pılan kanı, olsa olsa «kanma, aldanmâ» mânâsına gele
bilir.

OLASILIK

İhtimâl kelimesinin yerini kapmağa çalışan «olasılık»

da uydurma kelimelerdendir. Olmak yardımcı fiilinden
«-ası» ve «-İlk» ekleriyle teşkil edilen kelime «olacaklık».
mânâsına gelebilir. Çünkü, «-ası» gelecek zaman bildiren
bir partisip (sıfat-fiil) ekidir; göresi, giyesi (orta hece düş
müş giysi olmuştur) gibi. Olacaklık mânâsı, ihtimâl mef
hûmunu karşılamamaktadır. İhtimâl için belki «olabilirlik»
denebilir.
Olasılık kelimesinin «ihtimâl» i ortadan kaldırabilece
ğine ihtimâl verilemez. Olabilir diyenler de yine ihtimâli dü
şünüyorlar demektir.

44
 UĞRAŞ, DÜŞÜfSÎ

Dilimizde türetmeler isim ve fiil i<ökierine getirilen ek

lerle yapılır, hiçbir ek getirilmeden yeni kelimeler türetile-
mez. Son zamanlarda kelime köklerine hiçbir ek geti
rilmeden bâzı yeni kelimelerin meydana getirildiği görül
mektedir. Bunlardan oldukça çok kullanılanları uğraş ve
düşündür; biri «meşguliyet», öbürü «fikir» yerine kullanı
lıyor.

Türkçemizde ek almayan fiil kökleri 2. şahıs emir şek

lini gösterir. Bu duruma göre uğraş uğraşmak'tan, düşün
düşünmek'ten emir olur. Fiilden isim yapmak için köke
birtakım ekler getirmek gerekir. Böylece uğraşmak fiilin
den uğraşma, uğraşış, uğraşı gibi; düşünmek kökünden
düşünme, düşünüş, düşünce ve düşünü gibi isimler türe
tilebilir.
Meşguliyet ve fikir kelimelerini kullanmak istemeyen
ler hiç olmazsa uğraş ve düşün değil, uğraşı ve düşünü
demelidirler.

BELLEK

Bir psikoloji terimi olarak okul kitaplarında yer alan

bellek, artık az da olsa bâzı yazarların kalemiyle gazete
lere de girmiş bulunuyor. Bellek «hâfıza» demekmiş. Belle
mek fiilinden «-k» eki ile yapılan kelime, şekil bakımından
yanlış olmamakla beraber, mânâ ve mefhûm yönünden ha-
tâlıdır. Bellemek «öğrenmek, bilmek» mânâsı ifade eder.
Hâfıza ise öğrenmek değil, öğrenilen şeylerin zihinde sak-

45
lanmasını sağlayan meleke demektir. Hâfıza mefhûmunda
öğrenilen, bilinen şeylerin zillinde saklanması hususu bu
lunmaktadır. Esasen hâfıza «hıfz» kökünden gelir ki, sakla-
ma-koruma mânâsındadır (Muhafaza da ayni kökle ilgi
lidir).
Millet hâfızasmı kaybetmedikçe ve beüemek'in «öğ
renmek» mânâsına geldiğini unutmadıkça,, hâfıza yerine
«bellek» demeyecektir.

ANLAK

Söylenişi çirkin ve mefhûm bakımından yanlış olan ke

limelerden biri de «anlak» tır, «zekâ» yerine kullanılıyor.
Zekâ, yalnızca anlamak mânâsı ifade etmez. Anlamak ze
kânın hususiyetlerinden biridir. Anlamak zekânın bir yö
nünü teşkil eden «idrâk» ile ilgilidir. Zekâ’yı do, İdrâk’i de
«fehm» i de, «zeyreklik» i de hep anlamak fiili ve ondan
yapılan isimlerle karşılamak uygun olmaz. Nüansa ve
mefhûmlara dikkat etmek gerekir.
Anlak kelimesinin tutunacağını sanmıyorum. Milletimiz
«anlak» ı kabul edecek kadar zekâdan mahrum değildir.

KUŞKU

Yerinde kullanılmayan, mânâ ve mefhûm yönünden

isabetli olmayan bir kullanılışa sokulmak istenen kelime
lerden biri de «kuşku» dur. Kuşku’ya «şüphe karşılığı ve
riliyor. Halbuki, dilimizde ötedenberi mevcut olan kuşku
«vehim, vesvese, işkil» mânâsı taşımaktadır. Bunlarda b'r
korku, çekinme, sakınma, beklenmeyen ve hoş olmayan
bir şeye uği'ama endişesi mânâları bulunmaktadır. Şüphe

46
ise bir şeyin doğru olup olmadığını bilmennek, tereddüde
düşmek demektir. Şüphe'de bir hususun gerçekliğinden
emin olamamak mânâsı mevcuttur. Şüphe ile kuşku mânâ
ve mefhûm bakımından tamamiyle birbirinden ayrıdır.

Şüphenin yerini kuşku'nun tutamıyacağından hiç şüp

heniz olmasın. Bunun için kuşku duymağa değmez.

ETKİ

«Tesir» karşılığı kullanılan ve son zamanlarda bir hayli

yayılmış ve yerleşmiş bulunan «etki» de uydurma kelime
lerdendir. Etki'nin yanlışlığı şekil bakımından^ değil, mânâ
ve kavram yönündendir. Kelime, «-ki» ekiyle yapıldığı ve
«-ki» eki fiilden isim meydana getiren işiek eklerden ol-
duğıf için, şekil cihetinden doğru görünüyor ise de mânâ
bakımından hatâlıdır. Çünkü, etki’nin kökü «etmek» keli
mesidir. «Etmek» tek başına mânâsı olmayan yanında bu
lunduğu isim ve sıfat mâhiyetindeki kelimeleri fiil hâline
getiren bir yardımcı fiildir. Yardımcı fiillerden prensip iti
bariyle yeni kelimeler türetilmez.
«Yapmak» mânâsı ifâde eden «etmek» kelimesi, bâzan
halk ağızlarında, zikredilmesi uygun olmayan veya ayıp
sayılan kelimelerin yerini tutmak üzere kullanılır. Meselâ,,
büyük ve küçük abdestini yapmak «etmek» kelimesiyle
anlatılır. Böyle bir kullanılış İstanbul ağzında ve yazı di
linde de görülür. Nitekim Mehmed Akif’in «Âsim» adlı ese
rinde (Safahat Vi) manzum ilm ü haber kısmında bu şekil
de bir kullanılış vardır; «-Üstüne etmek - Edeydi keşke»,
İşte bu kullanılış ile Güney illerimizde etki, «çocuk kaka
sı» mânâsma gelmektedir.
Halk ağızlarında etki, yerini tuttuğu kelimelere göre,

47
başka mânâlar do vermektedir. Türk Dil Kurumu tarafm-
dan yayınlanmış bulunan «Söz Derleme Dergisi» nden
etkinin Gelibolu, Mustafa Kemâlpaşa (Bursa), Edirne ve
İstanbul ağızlarında «eziyet, cefâ, zulüm»; Muğla’nın Ahı-
köy ağzında «büyü» mânâsına geldiği anlaşılmaktadır.
Hiçbir ağızda etki'ye «tesir» mânâsı verilmemiştir. Bu mâ
nâ sonradan Kurumca uydurulmuştur.
Mânâ ve kavram bakımından yanlış olan etkiden et
kili, etkililik, etkilemek, etkimek gibi kelimeler de meydana
getirilmiştir. Bunlar da ayni sebeplerle yanlıştır. «Tesir
etmek, tesirde bulunmak» mânâsına kimya terimi olarak
kullanılan «etkimek» ise, büsbütün yanlıştır. Çünkü, bir
isim olan etki kelimesi ayni zamanda fiil kökü olamaz,
«etki-» şeklinde bir fiil kökü Türkçenin yapısına aykırıdır.
Ne kadar yayılırsa yayılsın etki’nin «tesir»e tesir edeceği
ve onu tesirsiz hâle getirerek ortadan kaldıracağı düşünü
lemez.

ETKEN, ETKİN

Etken ve etkin kelimeleri de ayni şekilde «etmek» yar

dımcı fiilinden türetilmiş bulunuyor. Bunlar da ayni sebep
ten uydurmadırlar. Etken kelimesi ««müessir, âmil, mâlüm
(fiil)», etkin kelimesi «foâl, fail» mânâlarına kullanılmak
tadır. Fiilden sıfat yapma ekleri olan «-ken» ve «-kin»
ayni mâhiyette, ayni mânâ ve fonksiyona sahip eklerdir.
Bunlar arasında ne gibi bir fark görülmüştür ki, ayrı ayrı
mânâda etken ve etkin kelimeleri türetilm iştir ? Bunu açık
lamak kolay değildir. Etken ve etkin kelimeleri telâffuz
bakımından ancak bir ses farkı taşımaktadır. Bu da bir ku
surdur. Bunlar mânâ ve mefhûm yönünden yanlış olduk
ları gibi, bu bakımdan da sakattırlar.

48
 NEDEN

Yanlış kullanılan kelimelerden biri de neden'dir. «Se

bep» yerine konmak isteniyor. Gazete ve radyolarda sık
sık geçtiği için, oldukça yaygın hâle gelmiş bulunan ne-
den'in, şeklen hatâlı tarafı yokso da kullanılışı yanlıştır.
Neden kelimesi dilimizde eskiden beri mevcut olmakla be
raber, sebep mânâsına isim olarak kullanılan kelime değil,
bir soru zarfıdır. Belirsizlik bildiren «ne» zamiriyle, bir isim
çekim eki olan «-den» ekinden meydana ge/en «neden?»
öteden beri soru zarfı olarak kullanılmakta ve «hangi se
bepten dolayı ?» mânâsı vermektedir. Neden'In isim olarak
ve sebep mânâsına kullanılması uygun olmamıştır. Kelime,
«-den» eki bir kelime teşkil eki olmayıp bir çekim eki ol
duğu için, yalnız kullanılış ve mânâ bakımından değil, şe
kil cihetinden de kusurludur. Bir soru zarfı olarak «neden?»
şekil yönünden yanlış olmadığı halde, sebep mânâsına bir
isim olarak kullanılmak istenen «neden» şekil ve yapt
itibariyle hatâlıdır.

Sebep kelimesi birçok deyim ve birleşik sözlerde

geçmektedir. Bu gibi sözlerde «sebep» yerine «neden» i
koyduğumuz zaman ortaya garip şeyler çıkmaktadır. Me
selâ «sebepsiz yere üzülüyorsunuz» yerine «nedensiz ye
re üzülüyorsunuz» veya «Kim sebep olduysa Tann’dan
bulsun» yerine «Kim neden olduysa Tanrıdan bulsun den
mesi tuhaftır. Ayni şekilde «sebepli sebepsiz» yeri-,
ne «nedenli nedensiz», «bu hareketinize sebep ne?»
yerine «bu hareketinize neden ne?» ve «hangi sebepten
içi bfrak<;ıniz?» yerine «hangi nedenden işi bıraktınız?»
denmesi garip kaçmaktadır. «Sebeplenmek» yerine «ne-
denlenmek» denemiyeceği de ortadadır. «Sebeb-i vücud»
un karşılığı ise, neden’ie hiç verilemez. Örnekleri istedi-

49
ğimiz kadar arttırabiliriz. Bütün bunlar sebep yerine nede
nin kullanılmayacağını çok açık olarak ortaya koymaktadır.
Sebep yerine «neden» kullanılırken işlenen başka bir
hatâ sebep'le ayni mânâya gelen ve bâzen küçük nüans
lar taşıyan dîğer kelimelerin tamâmiyle ihmâl edilmesi
dir. Ortaya «neden» çıktıktan sonra dolayısıyle, ötürü gi
bi kelimeler unutulmuştur. Halbuki bunlar, özbe öz Türk
çe kelimelerdir. Bunların terk edilmesi Türkçeyi fakirleş-
tirmiştir. Bu kelimelerin de neden'le karşılanması doğru
değildir. Meselâ «fırtına nedeniyle vapurlar işleyemedi»
sözü yanlıştır. «Fırtına dolayısıyle vapurlar işleyemedi»
demek gerekmektedir. Menfi mârjâda sebep için, dilimiz
de «yüzünden» kullanılışı vardır. «Havanın kötü oluşu yü
zünden sana gelemedim» denir, «Havanın kötü oluşu ne
deniyle» denmez. Sebep, illet, ötürü,-dolayısıyle, yüzün-
den gibi kelimelerin hepsini bir uydurma «neden» ile kar
şılamak, Tükrçenin zenginliğini inkâr etmek, yâhut bu
zenginliği bilmemek demektir.
Kanâatimize göre «sebep» yerine «neden» i kullan
manın hiçbir mâkul sebebi yoktur. Hangi sebepten böyle
bir davranışa düşülüyor bilinmez. Bu tutuma inandırıcı bir
sebep bulmak imkânı yoktur,

GEREKSİNME
Son zamanlarda ortada pek çok dolaşan, bir kısım
yarı aydmlarm dilinden düşmeyen uydurma kelimelerden
biri de «gereksinme» dir; «ihtiyaç» yerine kullanılıyor. Ge
reksinme kelimesi iki bakımdan yanlıştır. Bir kere dilimiz
de «-sin» şeklinde isimden fiil yapan bir ek yoktur. Son
ra gerek kelimesi ihtiyaç değil, «lüzum» mânâsına gel
mektedir. İhtiyaç ile lüzûm'un ayrı ayrı mânâlar taşıdığı
ise, Türkçeyi biraz bilenler tarafından bile fark edilebilir.

50
 Dilimizin ne gibi bir ifıtiyâcı vardı !<!, «gereksinme»
kelimesi uyduruldu? «İhtiyaç» varken gereksinme’ye muh
taç olacKJğımızı hiç sanmıyorum.

İNDİRGEMEK
«İrcâ etmek» mânâsına kullanılan indirgemek keli
mesi de uydurmadır. Türkçede fiilden fiil yapan «-ge-» di
ye bir ek mevcut değildir. Dilimizde bilge, dalga, yonga
gibi kelimelerde ve bunlara benzetilerek teşkîl olunan
bölge, gösterge ve sömürge kelimelerinde bir «-ga, -ge»
eki görülmekle beraber bu. fiilden fiil yapan bir ek değil,
fiilden isim yapan bir ektir.
İrcâ etmek yerine indirgemek kelimesini ^kullanmak
yanlıştır. «İndirmek» veya daha iyi olarak «döndürmek»
kelimelerine yer vermek uygun olur. Dilimizi indirgemek
değil, aslına döndürmek durumunda olduğumuzu unutma
mak gerekir.

DÜŞÜN, DÜŞÜNSEL
«Fikrî» mânâsına kullanılan düşünsel kelimesi de
yanlıştır. Bu kelimenin meydana getirilişinde hem ek, hem
kök bakımından hatâ vardıır. Türkçede nisbet ifâde eden
«-sal, -sel» eki bulunmadığına göre, fik rî mânâsına dü
şünsel diye bir kelime olamaz.
Bu uydurma «-sal, -sel» ekinin oldukça yaygınlaştığı
kabûl edilse bile, yine de «düşünsel» kelimesinin teşkili
hatalıdır. Çünkü, kelimenin kökü olan «düşün» de yanlış-
tjr, uydurmadır. Düşün kelimesi düşünmek fiilinden geti-
riliyot*. Dilimizde «-mak, -mek» masdar eki kaldırılınca
fiilde kalan kısım emir 2. şahsı gösterir. Böylece düşün
kelimesi «sen düşün!» şeklinde bir mânâ ifâde eder. Bir

51
kelimenin hem fiil kökü, hem isim olması mümkün değil
dir. Bir iki kelime müstesnâ bu kaaide mutlaktır. Düşün
mek fiilinden bir isim türetmek için fiil köküne bir ek ge
tirmek îcâp eder. Bu suretle dilimizde düşünce, düşünme,
düşünüş, düşüngü (halk ağızlarında) gibi kelimeler bulun
maktadır. Böylece düşünmek fiilinden «düşünü» şeklinde
de bir isim türetilebilir.
Fikir ve fikrî varken düşün ve düşünsel’i ortaya atan
lara Allah akıl ve fikir versin demek yerinde olur. Biz fik
rimizden memnunuz. Fikir’den ne zarar gördük ki, düşün
diyelim.

ÖZÜMLEMEK
Özümlemek «temsil etmek» mânâsına geliyormuş,
yâni «kendine benzetmek, kendine mdi, etmek». Bu keli
me de uydurmadır. Çünkü öz isminden «-üm» ekiyle yeni
den isim yapmak ve bundan «-le» eki ile fiil türetmek yan
lış olur. Dilimizde isimden isim yapan bir «-m» eki yoktur.
Böyle bir ek varsa da bu, fiilden İsim yapmaktadır, (alım,
satım, biçim, ölüm, dönüm gibi).
Özümlemek yerine «özümsemek» denilebilir. Çünkü
dilimizde isimlere eklenip onlardan fiil meydana getiren
«-imse-» şeklinde bir ek bulunmaktadır (azımsamak, be
nimsemek gibi). Biz Özümlemek'i değil, özümsemek’! be
nimseyebiliriz. Temsil etmek yerine «kendine mâl etmek»
demek daha da uygun olur sanıyoruz.

YSMELEMEK

«Tekrâr etmek, tekrarlamak» mânâsına «yinelemek»

kelimesi uydurulmuş. Yine kelimesi bir edattır. Eski me
tinlerde ve halk ağızlarında bu edatın yime, yana, gine,

52
gene, yene şekilleri de bulunmaktadır. Edatlar, zarflar ek
almayan, tarîf edilmeyen gramer şekilleridir. Bunlara ke
lime yapma ekleri de getirilemez. Bu sebeplerle yinelemek
kelimesi yanlış ve uydurmadır.
Ne kadar tekrar edilirse edilsin «tekrar etmek, tekrar
lamak» kelimelerinin yerini «yinelemek» tutamıyacaktır.
Yanlışlığı ortaya çıkan bir şeyi tekrarlamakta hiçbir fay
da yoktur.

YEĞLEMEK
Son zamanlarda «yeğlemek» kelimesi de «tercîh et
mek» mânâsına kullanılıyor. Bu kelime de yanlıştır. Keli
menin kökü olan ve Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde
yig ve yığ şekillerinde geçen «yeğ» daha iyi, daha üstün
mânânsma gelmektedir. Daha çok sıfat olarak kullanı
lan bu kelimeden eskiden dilimizde «tercîh etmek» mânâ
sına «yeğ tutmak» birleşik fiili türetilmiştir. Böylece ter
cîh etmek yanında Türkçede yeğ tutmak ve üstün tutmak
fiilleri de bulunmaktadır. Fakat, hiçbir zaman «yeğlemek»
kelimesi kullanılmamıştır.
Türk milleti yeğlemek’i değil tercîh etmek, yeğ tut
mak, üstün tutmak deyimlerini tercîh etmiştir ve edecektir.

YAPIT
Yapmak kelimesinden türetilen yapıt, «eser» mânâ
sına kullanılıyor. Birçok mânâlar ifâde eden, birleşik fiil
lerde yer alan ve yanlış olarak «etmek» yardımcı fiilinin
yerine de kullanılan yapmak kelimesinde «eser meydana
getirmek» mânâsı yoktur. Birleşik fiiller dışında yapmak'ın
gerçek mânâlarından en yaygın olanı «inşâ etmek, binâ
etmek» tir. Nitekim yapı böyle bir mânâ taşımaktodır.

53
 Dilimizde «-t» eki umûmiyetie yer bildiren isimler
meydana getirmektedir, -çit, geçit gibi. Metinlerde ve halk
ağızlarında bulunmayan, son zamanlarda teşkîl olunan ya­
pıt kelimesi de olsa olsa «yapı yapılan yer» mânâsına ge­
lebilir. Yapıt bu sûretle «eser» karşılığı değil, Fransızca'­
dan gelen «şantiye» yerine kullanılabilir.

OZAN
«Şâir» kelimesini atıp yerine «ozan»ı kullananlar git­
tikçe çoğalıyor. Dilimizde 14. asırdan beri görülen ve men­
şei, Türkçe olup olmadığı iyice tesbît edilemeyen ozan
kelimesi «şâir» demek değildir. Ozan ile şiirlerini mûsikî
ile söyleyen «saz şâir» leri kasd edilmiştir. Daha sonraki
asırlarda «geveze, çenesi düşük, çok konuşan» mânâsına
kullanılan ve terk edilen ozan kelimesinin yerini «saz şâ­
iri» ve «âşık.» kelimeleri tutmuştur.

Ozan «saz şâiri» demek olduğuna göre meselâ Bâki,

Yahyâ Kemâl, Mehmed Âkif, Necip Fâzıl, Fâruk Nâfiz için
ozan denilemez. Ozan Karacaoğlan, Dertli, Âşık Ömer.
Dadaloğlu, Seyrânı v.s. dir. Günümüzün büyük ozanı ise
Âşık Veysel'dir. Dikkat edilirse Veysel’in başında bile ozan
değil, «Âşık» sıfatı bulunmaktadır. Esâsen bugün saz şâ­
irlerine yurdumuzun her tarafındo «âşık» denmektedir.
Ozan kelimesi ancak saz şâiri yerine kullanılabilir, geniş
ve umûmî mânâsıyle şâir’in yerini tutamaz.

İÇERİK

Son yıllarda uydurmacıların çokça kullandıkları keli­

melerden biri de içerik'tir, «muhtevâ» mânâsına geliyor­
muş. Dilimizde içeri kelimesi bulunmakla birlikte, içerik
diye bir kelime yoktur. Türk dilinin târihî gelişmesini ve

54
târihî gramerini bilenler, kelimenin iç isim köküyle «-eri»
yön ekinden meydana geldiğini hemen anlarlar. Bu du­
rumda «-k» ekinin kelimeye yersiz eklendiği ortaya çıkar.
Türkçede isimden isim yapan bir - k eki mevcut değildir.
Ancak isimden fiil meydana getiren bir - k eki vardır (ac-ı-
k-mak gibi).
Muhtevâ. kelimesinin artck eskidiği ve herkes tarafın­
dan bilinmediği doğrudur ama, bunun karşılığı içerik de­
ğildir. Muhtevâ yerine «iç, öz» kullanılabilir.

İÇERMEK
İçeri ile birlikte uydurulan içermek’e «ihtiva etmek»
mânâsı veriliyor. Uydurmanın da kendisine göre bir man­
tığı olsaydı, içerik'e bakılarak içeriklemek demek gere­
kirdi.
Türkçe’de isimden isim yapon bir «-ar. -er» eki bu­
lunduğu malûmdur. Fakat, bu ek işlek değildir ve daha çok
renk bildiren isim köklerine gelmektedir. İç ve dış gibi yer
bildiren kelimelerden «- ık» eki ile fiil yapılmıştır. Nitekim
taş «dış» kelimesinden taşıkmak ve taşıkarmak fiilleri tü­
retilmiştir (bugün bunlar çıkmak ve çıkarmak olmuştur).
Bu durumda taşıkmak fiiline benzetilerek ancak içik-mek
fiili meydana getirilebilir. İçermek fiili olunca dışar-mak
(taş-ar-mak) fiili bulunması da îcab eder.
İçermek kelimesi yerine ihtivâ etmek mânâsına pekâ-
iâ «içine almak» fiili kullanılabilirdi.

AN.), AMİMSAMAK
Güzelim hâtıra kelimesinin kaatili olan anı, mânâ ve
mefhûm bakımından yanlış olan kelimelerdendir. Anmak
fiilinden « - 1 » eki ile yapılan kelime, şeklen doğrudur

55
ama, hâtıra demek değildir. Anmai< «zikr etmek, kendi­
sinden baiısetmek» demektir. Dilimizde anmak, yâd et­
mek, zikr etmek birbirine yakm mânâda kullanılır. Hatır­
lamak ise değişik mânâdadır. Bir şeyi veyâ bir kimseyi
aklımızdan, hatırımızdan geçiririz; bu, hatırlamaktır, fa­
kat anmak değildir. Söylendiği veyâ yazıldığı takdirde,
hatırlanan şey veyâ kimse anılmış olur. Her hatırlanan
anılmaz. Cok şey hatırlanır, hatıra gelir de ancak bir kıs­
mı anılır. Bâzen hem hatırlanır, hem anılır.
Anmak kelimesi varken bir de anımsamak’ı îcad et­
menin bir mânâ ve gereği var mı? Dilimizde isim kökleri­
ne gelen « - ımsa - imse - » eki «kabûl etmek, saymak»
mânâsı ifâde eder. Anımsamak böylece, olsa olsa «anmak
istemek, zikr etmek istemek» gibi, bir mânâya gelebilir.
Bunun «hatırlamak» ile ne ilgisi olabilir?
Türk'ün hâtırasından bin yıllık kelimeleri silmek müm­
kün olamıyacaktır. Bunlar hep hatıra gelecek, hatırlana­
caktır. Kökü çok derinlere giden hâtıraları, millî hâfızadan
silmenin imkânı yoktur.

İLETMEK
Uydurma olmayan, fakat yanlış kullanılan kelimeler­
den biri iletmek'tir. Eski metinlerde ve Anadolu halk ağız­
larında bu kelime «götürmek, berâberinde taşımak, nak­
le vâsıta olmak» mânâsına gelir. Meselâ bir eşyâyı veyâ
bir haberi bir yerden bir yere götürmek iletmek demek­
tir.
Halk ağzındaki kelimeleri, öz (!) Türkçeyi kullanmağo
heveslenen bâzı kimseler bugün bu kelimeye «gönder­
mek» mânâsı veriyorlar. «Selâmlarımı iletirim», «saygıla­
rımı iletirim» gibi sözler yazı dilinde çok kullanılır olmuş­

56
tur. Bu, tamâmiyle yanlış bir tasarruftur. İnsan kendi se­
lâmını, saygısını başkasına iletmez; sunar, arzeder. İiet-
mek’te göndermek değil, «götürmek, taşımak, nakletmek»
mânâsı vardır. Bu sebeple fizik terimi olarak nâkil yerine
«iletici» denmesi yerindedir.

DÜZ YAZI

Edebiyat deyimi olarak «nesir, mensur» yerine düz­

yazı deniyor. Düz’ün zıddı eğri olduğuna göre manzum
sözlere, manzumelere o zaman «eğri yazı» demek gere­
kecek, Hâlbuki manzum yazılar düz, düzğün, düzenli, dü­
zenlenmiş yazılardır. Söylediği fıer sözün, 'MolĞire’in Ki­
barlık Budalası gib'ı, «nesir» olduğunu zanneden kimse­
ler işte böyle eğri ile düzü birbirine karıştırırlar.

Aslında «nesr» Arapça’da «saçmak, dağıtmak» de­

mektir. Mensur yazılar için belki dağınık, saçılmış sıfatları
kullanılabilir. O zaman manzümeier düzgün, derli toplu
sözler demek olur. Fakat, yerleşmiş, edebî terimler hâline
gelmiş nesir, mensur; nazım, manzum gibi kelimeleri de­
ğiştirmekte, karşılıklarını aramakta, yerlerine uydurma
kelimeler bulmakta bir fayda ve lüzum yoktur.

KALITIM
Kalıtım kelimesi şekil bakımından yanlış olan kelime­
lerdendir. «Veraset» ve «irs» mânâlarına kullanılıyor. Ke­
lime kalmak fiilinden türetilmiş; önce «miras» mânâsına
«kalıt» yapılmış, sonra bundan kalıtım çıkarılmış. Kalıt
kelimesi, mânâ eksikliği bir tarafa bırakılırsa, şeklen yan­
lış değildir; «kal-» dan «-t» ekiyle isim yapılabilir. Fakat,,
kalıt isminden, fiil köklerine getirilen «-m» ekiyle «kalı­
tım» teşkil edilemez. Fiilden isim meydana getiren «-m»

57
ekinin, isimden isim yapmak için kullanılması doğru de­
ğildir. (Daha önceki bir yazımızda bağ isminden türetilen
bağım, bağımsız, bağımsızlık kelimelerinin de — ayni se­
beple— uydurma olduğunu belirtmiştik).
Kalıtım kelimesinin daha sonraki nesillere bizden mi­
ras kalacağını sanmıyorum.

ACUN
Kökü bilinmediği için Türkçe sanılıp kullanılan, hem
de yanlış mânâya kullanılan bir kelime de acun’dur. Acun -
a «kâinat, evren» mânâsı veriliyor.
Acun kelimesi Farsça «cihan» kelimesinin başta a'lı
(elifli) şeklidir, Orta İranca’daki «achan» kelimesinden
gelmektedir. Acun kâinat değil «cihan, dünyâ, zaman»
mânâsınadır. Nitekim, Divânü Lugat-it-Türk’teki bir dört­
lüğün şu mısrâlarında bu mânâya kullüm im ıştır:
Alp Er Tunga öldi mi?
Isız ocun kaldı mı?
Cihan ve dünyâ kelimeleri varken, acun’u yanlış mâ­
nâ vererek diriltmek istemenin bir fayda ve lüzumu yok-
tüT.

ÖDEV, GÖREV

«Vazife, vecîbe» mânâsına kullanılan ödev ile «vazife,

memuriyet, resmî iş» mânâsına kullanılan görev kelime­
lerinde görülen «-v» eki Türkiye Türkçesinde bulunmayan
bir ektir. Esâsen Türkçede başlangıçta «v» sesi mevcut
değildi. Sonradan ortaya çıkan «v» sesi, «b» veyâ «ğ»
den gelmekledir; var - bar, vermek - bermek, güvercin-
güğercin, kovmak - koğmak gibi.

58
 Türkiye Türkçesinde mevcut olmayan «-v» eki, Şimal
Türkoesinde (Kazan Lehçesinde) görülmektedir ve bu,
bizdeki «-gi, -gı» ekine karşılıktır. Çünkü, Şimal Türkçesi,
Türk lehçelerinin tasnîfinde «v» grubuna girmektedir. Me-
sefâ, Türkiye Türkçesinde dağ olan kelime Şimal Türkçe­
sinde «tav» şeklindedir.
Görev kelimesinde Türk dilinin fonetik kâidelerine
uymayan başka bir hatalı nokta daha vardır. Dilimizde ek
ile kökü birbirine bağlayan yardımcı ses dar vokaller olan
«I, i» veyâ «u, ü» dür: geniş vokal olan «a, e» yardımcı
ses olamaz. Görev kelimesinde ise, kefime kökü «gör-»
olduğuna göre, «v» ekinin «ü» yardımcı s&s alması îcap
ederdi ve bu duruma göre kelime görüv» olurdu, (Ödev
kelimesinde durum ayni değildir, onda kelime kökü «öde-»
dir).
Türkiye Türkçesinde ödemek ve görmek fiillerinden
ancak «ödegü, ödeme» ve «görgü, görme» isimleri yapı­
labilir. Bunların ise «vazîfe» ve «vecîbe» ile pek mânâ mü­
nâsebeti yoktur.
Ödev ve görev kelimeleri böylece ekleri bakımından
uydurmadır. Mânâlarında ise bir eksiklik vardır.

KENT

Esâsı Türkçe zannedilen kelimelerden biri de şehir

yerine kullanılan «kent»tir. Kent kelimesi, aslında İran dil­
lerinden olan Soğdça'dan gelme bir kelimedir. Şehir ke­
limesi Farsça asıllıdır. Eskiden şehir ile birlikte Arapçadan
gelen «belde» kelimesi de kullanılmıştır.
Eski Türkçe devresinde şehir mânâsına «balık» keli­
mesi bulunmaktadır. Uygurlar Devletinde Han-Balık, Beş-

59
Balık gibi şelıir isimlerine rastlanmaktadır. (Balık kelime­
si «balçık» ile ilgilidir. Bilindiği üzere. Uygurlar zomânındo
Türkler yerleşik medeniyete geçmişlerdir. Evler toprak­
tan yapıldığı için, şehire balçık ile ayni kökten gelen ba­
lık denmiştir). Daha sonra balık kelimesi unutulmuş, onun
yerini şehir ve belde kelimeleri tutmuştur. Fakat, şehir
kelimesi daha yayılmış, halk diline de girmiştir. Hattâ bâ­
zı ağızlarda ve bâzı Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde
(Meselâ Yunus Emre Dîvânında) kelime Türkçeleşmiş
«şar» şekline girmiştir.

Kent kelimesi Semerkand, Taşkent gibi şehir adların­

da kalıplaşmış olarak bugüne kadar yaşadığı gibi, Eski
Anadolu Türkçesi metinlerinde ve Anadolu halk ağızların­
da da görülmektedir. Fakat bunlarda şehir’den çok «bü­
yük köy, kasaba» mânâsına gelmel<tedir.

Şehir kelimesi çok yayılmış, halkın malı olmuş, Türk­

çeleşmiş iken, onu atıp kent kelimesi üzerinde ısrar et­
menin mâkûl bir sebebi yoktur. Kentlerimizi şehir hâline
getirebiliriz ama. şehirlerimizi kentleştirmek mümkün de­
ğildir.

SAYGIN

Son zamanlarda «muteber» yerine «saygın» kelimesü

kullanılıyor. Şeklen doğru olan kelime, mânâ îtibâriyle yan­
lıştır. Daha iyi bir deyimle, mânâ bakımından yanlış kulla­
nılmaktadır. Saymak «hürmet etmek, îtibar etmek» mânâ­
sı taşıdığına göre, saygın ««hürmet eden, îtibar gösteren»,
mânâsı ifâde eder. Hâlbuki, «muteber» kelimesi «kendisi­
ne saygı duyulan, îtibar edilen» demektir. Böyle olunca„
«-gm» ekiyle aktif değil, passif fiil kökünden, yâni «sa-&

60
tan değil, «sayıl-» tan sıfat yapmak gerekir ve muteber
karşılığı bu sûretle olsa olsa «sayılgın» olur.
Saygın kelimesinin «muteber»! îtibardan düşürmesi
beklenemez. Halkımız saygın'a îtibar etmemektedir.

YANSIZ

Yansız kelimesi «tarafsız, bîtaraf» karşılığı kullanılı­

yor. Bu da şekil bakımından değil, mânâ bakımından yan-
Jış olan kelimelerden. Çünkî, yan «taraf» demek değildir.
Arada münâsebet ve yakınlık bulunmakip berâber, fark
da vardır. Eğer «ya n » ve «taraf» ayni mâpâya gelseydi;
yâni eş-anlamlı olsaydı, o zaman «yan taraf» diye bir tûbir
meydana gelmezdi.

Yansız deyince hatıra yan tarafı olmayan, bir yanı sa­

kat ve/â noksan bir kimse geliyor.

Bîtaraf kelimesi eskimiş olabilir, onun yerine «taraf­

sız» deriz, fakat «yansız diyemeyiz. Çünki, memleketimi­
zin hiçbir tarafında «yansız» kelimesi kullanılmamakta­
dır.

GEÇTİĞİMİZ

Son yıllarda çok kullanılan, fakat dillerden düşmediği

derecede de yanlış olan bu kelime de «geçtiğimiz»dir.
Geçtiğimiz hafta, geçtiğimiz ay, geçtiğimiz yıl v.s. deni­
yor. Geçtiğimizin doğrusu «geçen»dir. Çünki, geçmek
fiilinin ifâde ettiği kavram zaman ile ilgilidir, zamana âit-
tir. Geçip giden zarnandır; biz zarrıânı geçmeyiz, zamanı
geçiririz. Haftayı geçtik; ayı, yılı geçtik diyemeyiz; hafta­
yı, ayı, yılı geçirdik deriz.

61
 «Geçen» kelimesi daha kısa heceli olduğu ve diller
daha çok kısa kelimeyi tercih ettiği hâlde, ortaya «geçti­
ğimiz» gibi bir deyimin çıkması Batı dillerinden, Bilhassa
fransızcado mevcut olan bir kullanılışın yanlış tercüme­
sinden ileri gelmiştir. Fransızcado «posser» geçirmek, «ss
passer» geçmek demektir. Zaman bildiren kelimelerle
«passer: geçirmek kullanılır. Bizim fransızcayı yarım, türk-
çeyi hiç bilmeyen son devir züppelerimiz bunu «geçmek»
diye anlayıp tercüme etmişlerdir ve ortaya böylece «geç­
tiğimiz hafta» gibi hilkat garibesi deyimler çıkmıştır. Gün,
hafta, ay, yıl, sokak mıdır, tarla mıdır ki üzerinden geçip
gidiyoruz? Zaman geçilmez, geçirilir. Dilimizde «tatilinizi
nasıl geçirdiniz?», «geceyi nasıl geçirdiniz?», «ağustos
ayını sıkıntıyle geçirdi.» gibi kullanılışlar vardır. Geçen ay,
geçen bayram, geçen gün, geçen yaz şeklinde deyimler
mevcuttur. Türkçeyi iyi bilen, aklı bûşında hiç kimse geç­
tiğimiz bayram, geçtiğimiz kış, geçtiğimiz hafta demez.

Geçen deyimi varken, «geçtiğimiz» demek türkçeye

ihânet etmektir. Ya «geçen», veyâ «geçirdiğimiz» demek
lâzımdır.

ÇEVREN

Şekil bakımından yanlış olan, eki isâbetli kulanılma-

yan bir kelime de «çevren» dir. Ufuk demek oluyormuş.
Dilimizde isme getirilen «-n» eki, işlek olmayan bir ektir
ve daha çok «ile» mânâsı verir. Qevre «muhit» demek ol­
duğuna ve muhit ile ufuk arasında pek bir münâsebet bu­
lunmadığına göre, çevren nasıl «ufuk» demek olur? De­
mek ki, çevren yalnız şekil bakımından değil, mânâ bakı­
mından da yanlış bir kelime. Tam bir uydurma...

62
 ONUR
Fransızca'dan alınan (o dildeki yazılışı honneur, oku­
nuşu onör) onur kelimesi, «şeref»in yerine geçirilmek is­
teniyor. Hâlbuki halkımız onur’u «kibir, vekar, gurur» mâ­
nâsına kullanmakta. Onurlu adbm, halk dilinde «vekarlı,
kibirli adam» mânâsına gelir.
«Şeref»imizden memnunuz. Ona dil uzatılması onuru-
muza dokunmaktadır. Çünki biz izzetinefis sohibi, haysi­
yetli, şerefine düşkün bir milletiz. Hem onurlu, hem şeref­
liyiz. Yalnız onurlu değiliz.

Şeref kelimesi devam etmeli, onur da ^halkm verdiği

mânâ çerçevesinde kullanılmalıdır.

BEĞENİ

Son zamanlarda bâzı çevrelerin sık sık yer verdikleri

uydurma kelimelerden biri de «beğeni» dir. Beğeni «zevk»
yerine kullanılıyor. Kelime şekil bakımından yanlış değilse
de, mânâ ve kavram bakımından uygun düşmemektedir.
Cünki zevk «beğenme» demek değildir. Zevk başka, be­
ğenmek başkadır. Zevk'te «tad, lezzet, hoşluk, haz» mâ­
nâsı, beğenmek’te «iyi ve güzel bulma; iyi ve güzel olarak
seçme, ayırma» mânâsı bulunmaktadır. Bunlar birbirinden
tamâmiyle ayrı mefhumlardır. Meselâ, bir kimse zevk sâ-
hibi olmaz ama yine de pek çok şeyi beğenmeyebilir. Zevk
ve beğenme mefhûmlarını birbirinin ayni zannetmek bü­
yük hatâdır.
Zevk kelimesi halkın bildiği, rahatlıkla kullandığı bir
kelimedir. Onu dilden çıkarmak istemenin he zevki olabi­
lir? Sonra, kelime etrâfmda birçok deyimler doğmuştur.
Zevk'i atarsak «zevkini almdk, zevkini çıkarmak, zevkine

63
varmak, zevkini okşam ak/zevkini düşünmek, zevk sâhibi,
bu işin hiç zevki yok» gibi deyimler ne olacak? O zaman
halk uydurmacıların yaptığı işle «zevklenmeyecek» mi?
Zevk kelimesine dokunup işin zevkini kaçırmanın âlemi
var mı? Türkçe zevki olan elbette böyle mânâsız bir işe
girişmez.

ÖDÜN
Nasıl yapıldığı bilinmeyen, tam mânâsiyle uydurma
kelimelerden biri de «ödün» dür. «Tâviz» yerine kullanılı­
yor. Ödün kelimesinin yapılış şeklini îzah etmek mümkin
değildir. Eski Türkçe devresinden gelen ve XI. asır metin-
ierinde de geçen bir «öd» kelimesi var ise de bu «zaman»
mânâsına gelmektedir. Bundan türetilen ««ödün» de «za­
manla» mânâsını ifâde eder ki, bu «tâviz» ile ayni mânâ­
ya gelen bir kelime olamaz.
Ödemek fiilinden ise ödün kelimesi, meydana getiri­
lemez, olsa olsa «öden» teşkil edilebilir. Dilimizde ödümek
diye de bir fiil bulunmadığına göre, ödün kelimesinin kö­
kü ve eki belli olmayan bir kelime olduğu ortaya çıkar.
Tâviz'i beğenmiyorsak onun .yerine «karşılık, yerine
konan şey» diyebiliriz. Bunun için uydurmacılığa töviz ver­
meğe lüzum yoktur sanıyorum.
YÖRESEL — YERSEL — YEREL
Dilimizde mevcut olmayan «-sel» ve «-el» ekiyle teşkil
edilen yöresel, yersel ve yerel kelimeleri «mahallî» karşılı­
ğı kullanılıyor. Önceleri mahallî için yörese! uydurulmuş­
tu. Son zamanlarda yerel ve yersel de denilerek durum
büsbütün karışık ve mânâsız hâle getiriliyor. Yerel ve yer-
sel’in «mevziî» karşılığı kullanılması da yine uygun değil­
dir. Bir kere türkçede böyle ekler yoktur, sonra mevziî

54
«yaygın olmayan, yeri sınırlı» demektir. Mahallî'nin karşı­
lığı ise yöresel değildir, «yerli» dir. Mahallî’yi istemiyor'
sak «yerli» yi kullanabiliriz.

Yöresel, yerel, yersel kelimeleri Türkiye’nin hiçbir

yöresinde, hiçbir yerinde kullanılmamaktadır. İşin acâyip
ve dikkat çekici tarafı, yerel ve yersel kelimelerinin Dil
Kurumu'nun «Türkçe Sözlük» ünde de bulunmayışıdır.
Bir kısım yazarlar ve TRT uydurmacılıkta anlaşılan daha
da ileriye gidiyorlar. Yerli, yâni bizden olmayan kelimele
ri yaymağa, ortak dile sokmağa çalışıyorlar,

PARASAL

İşle uydurma «-sal» eki ile yapılmış acayip bir keli­

me daha: parasal. Bu kelime de Dil Kurumu Sözlüğü'nde
mevcut değil. Bir kısım siyâsîlerin ve türkçeden habersiz
bâzı öğretim üyeleri ile TRT'nin ortaya attıkları bir ucûbe.
Farsça «pâre» kelimesinden gelen «para» türkçeleşmiştir
ama, «parasal» türkçe değildir. Parasal yerine pekâlâ «pa­
rayla ilgili» denebilir. «Parasal sorun» parayla ilgili mese-
tedir. Hattâ sıfat tamlaması yerine isim tamlaması kul­
lanmak ve «para meselesi» demek daha uygun olur.

Parasını ay sonuna kadar yetiştiremeyen küçük me-

mûrun, bursu yetmeyen üniversite öğrencisinin, kredi ala­
mayan iş adamının, bütçe açığını kapatmağa para bula­
mayan hükümetin «parasal sorunu» değil «para mesele­
si» vardır. Aklı başında hiç kimse «parasal» dememek­
tedir. Uydurmacılar, farsça asıllıdır diye bâri para kelime­
sini atıp «akçasal» deseler, kendi bakımlarından daha
da iyi hareket etmiş olurlar.

65
 EŞGÜDÜM

Kavram anarşisinin ve kelime uydurmacılığının sorv;

örneği «eşgüdüm» üzerinde duralım. Dil Kurumu'nun mâ-
lûm Türkçe Söziüğü’nde de, uydurma kelimelerin yer
aldığı öbür sözlüklerde de mevcut olmayan (sadece bi­
rinde «eşgüdem» şeklinde yer alıyor) bu kelime «koordi­
nasyon» yerine kullanılıyor. Eşgüdüm hem kelime teşkili,,
hem mefhûm bakımlarından yanlıştır. Eş kelimesi d ilim iZ '
de isim ve sıfat olarak kullanılır. İsim olduğu zaman «çift
olarak bulunan iki şeyden her biri; çift olarak yaşayan;
erkek ve kadının birbirine nisbetle her biri, zevç ve zevce»
mânâsı ifade eden eş kelimesi sıfat olarak kullanıldığı;
vakit «eşit, müsavi» mânâsına gelir. Güdüm kelimesi ise,,
gütmek fiilinden türetilmiş isimdir. Gütmek «hayvanları
önüne katıp sürmek, otlatmak, yürütmek, sevk etmek, ta ­
şımak» demektir. Sevk ve idare yerine .«gütmek» in Türk
milletine lâyık görülmesi bir tarafa bırakılsa bile, eşgüdüm-
deyimi yine yanlıştır. Cünki, eşgüdüm «güdümü eş olan,
eşit güdümlü, şevki eşit olan» mânâsı vermektedir. Bu,
koordinasyon yerine kullanılamaz. Koordinasyon «düzen,
verme, taiızim etme, düzenleme, düzen sağlama» mânâsı
taşır. Fransızca’dan dilimize girme koordinasyon kelime­
sini beğenmiyorsak, onun yerine pekâlâ «düzenleme, dü­
zen verme» diyebiliriz. Hattâ «işbirliği sağlama» bile de­
nilebilir. Eşgüdüm «koordinasyon, düzenleme» demek de­
ğil, bambaşka bir şeydir.

Ses. şekil, mânâ ve mefhûm bakımlarından yanlış

olan kelimelerle mânaca yersiz ve yanlış kullanılan keli­
meleri gösterirken, bir noktayı açıklamağı görekli görü­
yorum. Bize karşı olan, fakat bilgileri yeterli olmadığı için-
söylediklerimizi düzeltmeğe, ileri sürdüğümüz hususları;

66
çürütmeğe güçleri yelmeyenler bizi «kuralcı dilbilim»!
esas almakla suçluyorlar. Yâni biz, gramer kaidelerine
sıkı sıkıya bağlıymışız. Kaide dışı kelimeleri tanımıyor, ke­
limelerin doğru olup olmodığmı anlamak İçin onların kök
ve eklerini inceden inceye araştırıyormuşuz. Hâlbuki, dil
bir «reolite»vmiş; yeniden ortaya çıkanları, olan bitenleri
olduğu gibi kabûl etmeliymişiz. Bunların kaideleri bulun­
malıymış.
Dil hâdiselerinin bir «gerçek» olduğu, gramerin önce
dilin sonra geldiği doğru olmayıp, önce dilin sonra grame­
rin geldiği muhakkak olmakla berâber, bu durum kimse­
ye kelime uydurmak imkân ve selâhiyetini vermez.
Dil kendi kanunları içerisinde gelişen içtimöî ve tabiî
(canlı) bir varlıktır. Dil içerisindeki gelişmeler, değişmeler
ve yenilenmeler elbette ki, gramere akseder: Bunlardan
zamanla yeni kaideler de çıkarılabilir. Sonunda bu kaide­
ler şüphesiz gramerde de yer alırlar. Fakat, bu demek de­
ğildir ki, şu veyâ bu adamın, veyâ falan kurumun meyda­
na sürdüğü, uydurduğu her kelime dilin kelime hazînesi
içerisinde yer alacak ve bu, türetme bakımından yanlı.ş
ve uydurma ekler için yeni kaideler çıkarılacaktır? Dilde,'
kendi kanunlarına göre cereyân eden hâdiseler için kai­
deler tesbît edilir. Şahısların uydurmalarını kaidelere bağ­
lamak imkânsızdır. Dili sadeleştirmeği uydurmacılık hâli­
ne getirenler istiyorlar ki, uydurdukları her kelime ve ek
için yeni kaideler konsun. Dünyânın neresinde böyle bir
iş görülmüştür ve bu adamlar kendilerini ne sanıyorlar?
Onların bu hâline şu hikâye çok uygun düşmektedir.
Vaktiyle bir pâdişâhın ne dediğini bilmez, aptalca bir oğlu
varmış. Vezir onu idâre etmek için büyük müşkilât çeker­
miş. Birgün bir mecliste konuşulurken şehzâde, «bir ok
attım kepab oldu» demiş. Herkes bu genç ne diyor diye

67
şaşırmış. Vezir vazıyeti kurtarmai< için şöyle bir te'vile
sapmış: «Geçen gün şehzadeyle ava gitmiştik. Kendileri
bir ok attılar. Okun çarptığı taş, meğer çakmak taşıymış.
Kıvılcımlar çıktı. O sırada oradan geçen bir tavşan bu
ateşten pişti, kebab oldu.» Şehzâde zırvalarını te’vil ede­
cek birini buldu ya, aradan birkaç gün geçtikten sonra,
yine bir sohbet sırasında «bir ok attım aşûre oldu» demiş.
Zavallı vezir ne yapacağını şaşırmış, şehzâdeye dönmüş;
«Vallâhi, ben dağbaŞında buğdayı, şekeri, nohudu, fasul-
yayı, üzümü, fındığı, dîğer malzemeyi bulamam; sen ne
yaparsan yap!» demiş.
Başta Türk Dil Kurumu mensupları olmak üzere bi­
zim uydurmacıların saçmalarını te’vil etmek, kitaba ve
kaideye bağlamak, bunlarda bir mânâ olduğunu göster­
mek kolay değildir.

68
 SÖZLÜK

Sözlük kısmındaki kelimeler, üç ayrı karakterde dizil­

miştir. Doğru teşkil edilmiş olan kelimeler «batone beyaz»
karakterde dizilmiştir. Yanlış ve uydurma olan kelimeler
«batone siyah» karakterde dizilmiştir. <citalik» karakterde
dizilen kelimeler ise, şekil veya mânâ bakımından yanlış
oldukları halde, fazla yayılmış ve dolayısıyla yerleşmiş olan
«galat-ı meşhur» sayılacak kelimeleri göstermektedir.

69
<acun dünya, âlem, kâinat
açı zâviye
açıklama tavzih
açıklamak tavzih etmek, izah etmek
açıklık vuzuh
açımlama şe r h et m e, t eşri h, i a çm a
açınım İnkişaf etme, açılma,^gelişme
açmmak inkişaf etmek, açılmak, gelişmek
açmazlık ketûmiyet, ağız sıkılığı, sır saklama
ad çekme kur'a
-aday namzed
<odıl zomir
^ağıt mersiye
akağın hüsnü niyet, iyi niyet
akan yıldız sekap
^ıkar yakıt mayi mahrukat
^çeli malî
akıcı selis,
akıcılık selâset
okım cereyan
akıncı cereyan, seyelân (coğr.)
ak-kûr nâr-ı beyzâ
aklamak ibra etmek, temize çıkarmak
çktarmak iktibâs etmek, almak
ak-t öre ahlâk
ak-yuvar küreyve-i beyzâ
tılabık mürâl, iki yüzlü
alan saha, açık ve geniş düz yer
albay miralay, alay komutanı
aidatı hile, düzen
’^Igı idrâk, anlama, anlayış

71
algılamok İdrâk etmek, anlamak, akıl erdirmek
alındı makbuz
alışkı âdet
alışkanlık itlyad, âdet haline getirme
alışılmış mutad, âdet edinilmiş
alıştırma temrin, ekzersiz
alnaç cephe
al-yuvar küreyve-i hamrâ
amaç gaye, maksat
ana-erkil moderşâhî
anayasa eşas teşkilât kanunu
andaç hâtıra, yadigâr
anı hâtıra
anık âmâde, hazır
anıklantak hazır etmek
anımsamak hatırlamak
anıt âbide
anlak zekâ
anlam mânâ, meâl
anlaşma itilâf
anlaşmazlık ihtilâf
anlatı hikâye, üslûp
anlatım ifsde
anlatma takrir
anlık zihin
anmak zikr etmek, mevzuu bahsetmek
ansımak hatırlamak
ant ahid,* kasem, yemin
antlaşma muatıede
aracı vasıta, mutavassıt
araç vasıta
aralık ilk kânun, kânunu evvel
arama taharri
ardıl halef
ardışık mütevâli, art arda gelen
arı temiz, sâf, katışıksız
antlaşmak tezkiye etmek
artam meziyet
artçı dümdâr

72
artı zâld (matematikte)
asal esasî, başlıca
asbafkan reis muavini, başkan yardımcısı
asalak tufeyli, parazit
osıcıl menfaatperest, çıkarına düşkün
aşt mâdun, dalıa aşağı derecede olan,alı
aşama merhale, mertebe, derece
□şınma erozyon
aşırma intihâl
aşnı kadim, arkaik
otacılık atavizm, ceddaniyet
ataç ceddanî, atalardan gelen
ata- erkil pederşâhî
atamak tâyin etmek (bir ;işe)
atanmak tâyin edilmek
atar-damar şiryan
atılım hamle
avunç teselli
avuntu teselli
ayça hHâl
aydınlatmak tenvir etmek
ayırga nifak, tefrika
ayırım tefrik, taksim
ayırmaç fârika, ayırıcı
ayırt vasıf
ayırtı nüans
aykırı' mugayir, muhâiif
aymaz gafil
aymazlık gaflet
ayral müstesnâ
ayrıksı müstesnâ, istisnâî
aynlanmak infirâd etmek, ayrı durmak
ayrılaşmak teferrüd etmek, tek olmak, sivrilmek
ayrım fark, ayrılık
ayrımlaşmak tekâlüf etmek, birbirinden farklı olmak
ayrıntı teferrüât, tafsilât, detay
ayrışık muhtelif, ayrı türden
azaltma tenkîs, noksanlaştırma
az ınlık ekalliyet

73
azış şiddet
azışık şiddetli
azışmak şiddetlenmek
ozrak nâdir, az bulunan

bağdaşmak Imtizöc etmek

bağı sihir
bağıl izofî
bağım tâbiiyvet
bağımlı tâW
bağımlılık tâbiiyyet
bağımsız müstakil
bağımsızlık istiklâl
bağıntı nisbet, izâfet, münasebet
boğıntılı izâfî
bağıntıhk izâfiyet
bağış hibe, teberru
bağışık muâf
bağışıklık muafiyet
bağışlamak hibe etmek, teberru etmek, affetmek
bağıt akit
bağıtlamak akdetmek
bağıtlı taahhüdiü
bağlaç rabıt edatı, bağlama edatı
bağlam demet, deste
bağlantı irtibat
bağnoz mutaassıp
bağlaşık müttefik
bağlaşmak ittifak etmek
bakaç dürbün
bakan vekil, nâzır
bakanlık vekâlet, nezâret
bakım ihtimam
bakımından cihetinden, itibariyle
bakımsız mühmel, ihmâl edilmiş
baltalama sabotaj

74
barınak melce, mesken
barış sulh
basılı matbu, matbua
basılmış matbu
basım tabı’, tab’etme, tabâat
basım-evl matbaa
basm matbOat
basınç tazyik
baskı tabı’; tazyik, istibdad
basma matbu, basılmış: tab’etme
basmak tab'etme
başarı muvaffakiyet
başarılı muvaffak
başarısız muvaffakiyetsiz
başarmak muvaffak olmak
başbakan başvekil
başkan reis
başkanlık riyaset
başkent devlet merkezi, pâyitaht
başvurma müracaat
başyapıt şaheser
başyazman başkâtip
batı garp
batkı iflâs, batma
bayındır mamur
beğeni zevk
belge vesika
belgi işaret, remiz, şiâr
belgin sarih, açık
belgisiz gayri muayyen
belgit senet, hüccet
belirgin bâriz, mütebâriz
belirlemek tâyin etmek
belirli muayyen
belirmek tebarüz etmek, tebellür etmek
belirsiz gayri muayyen
belirteç zarf
belirtmek tebarüz ettirmek, tâyin etmek
belirti alâmet, nişane, araz

75
belkiH ihtimâli
bellek hofıza
bellik İşaret, marka, damga
bencil hodbin, hodkâm, egoist
benük enâniyet
benzek nazire
benzeti teşbih, bezetme
benzetme teşbih
berkitme*?' takviye etmek, tahkim etmek
besin gıda
betf mektup, şekil, figür
betik kitap, mektup, tahrirat
betim tasvir
betlfnleınek tasvir etmek
betimsel tasvirî
bezek süs, ziynet, tezyinat
bezemeli dekoratif, tezyini
bezeyici dekoratör
bezginlik fütûr
bırakıt tereke
bicem üslûp
biçim ş e k il
bildirge beyannâme, deklarasyon
bildiri tebliğ, mesaj, beyonnâme
bildirme beyan, beyan etme, haber verme
bildirmen muhabir
bilecen ukalâ
bileduyuş sempati
bileşik mürekkep, birleşik
bileşim terkip, sentez
bileşme kompozisyon, terekküp etme
bileştirme terkip
bilge hakim
bilgelik hikmet
bilgi mölûmat, vukuf, ilim
bilgili mâlûmotlı
bilgi sayar kompütür
bilim ilim, bilme
bilimsel İlmî

76
bilinç şuur
bilinçlendirmek şuuriandırmak, şuurlu iıâla getirmek
bilinçlenmel( şuurlonmak, şuurlu hâle gelmek
bilinçli şuurlu
bilindik mâlûm
bilinen mâlûm
bilinmedik meçlıûl
bilinmeyen meçhûi, gayri mâlûm
biliri<işi ehlivukuf, eiılihibre
bilmezlenmeli tecâlıül etmek
bilmezlikten gelme tecâhül-i ârifâne
birbirini tutmazlıi< mübâyenet, ihtilâf, zıddiyet
bir cinsten mütecâniB
birey fert
bireycilik ferdiyetçilik
bireysel ferdf
birim vâhid-l kıyası, ünite
birleşik müttefiid, müttefik, mürekkep
birleşim in’ikod
birlik vahdet, ünite
bitek münbit
bitki nebat
bitim müntehâ, frltâm, final
boğumlanma telâffuz
boş İnan bâtıl ItIkod, hurâfa
boy lam tul
boyut buut
bozut fesat
bölge mıntaka
bölmek taksim etmek
böiü taksim işareti (aritmetik)
bölücük fıkra, paragraf
bölüm kısım, şube, i^âb
bölümce tefrika
bölümlemek tasnif etmek
bölüp ayırmak ifrâz etmek
bölüştürmek tevzi etmek, payloştırmak
bucak nahiye
budunbetim etnografya

77
 budunbllfm etnoloji
budunbuyrun demokrasi
buğu buhor
buiaşıcı sâri
bulaşmak sirayet etmek
bulgu ihtivâ'
bulgulamak keşfetmek, icod etmek
bulucu mucid, iccd eden, kâşif
bulunç vicdan
bulunma hakkı hakkıhuzur
bulunmayış gaybubet
buluşmo mülakat, telâki
buluşmak mülâki olmak
bulutsu nebülöz
bunalım hafakan, sıkıntı, buhran
bunaltı sıkıntı, ic sıkıntısı, hafokon
bunam a ateh
bunlu buhranlı
bunluk buhran
burgaç girdöb, su çevrintisi, anafor
bundan böyle badem â
bundan dolayı binâenaleyh
bundan sonra bâdemâ
bununla beraber mâmâfih, mâhazâ
buyruk emir
buyrultu emirnâme, ferman
buyurmak emir vermek, emretmek
buzdağı aysberg
buzdolabı frijider
buzul cümûdiye
büğet sed. bend, baraj
bükün tasrifîlik, insiraf, çekimlilik
büküntü viraj, dönemeç
bütünleme ikmâl
büyü sihir, efsûn
büyülteç agrandissor, büyütücü
büyültme agrandisman
büyüksemek i’zâm etmek
büyüteç pertavsız
büyütmek i'zâm etmek, mübalağa etmek
büzülme takabbuz
78
can atmak müsâraat etmek
cankurtaran Imdad-ı sıhhiye,, ambulans, tahlisiye
canlondırmak ihyâ etmek, yeniden faaliyete geçirmek
canlılık vltollte
cansız câmld
caymak nükûl etmek, rücij' etmek
cezalandırma tecziye
cılız nahif
cılızlık za’f-ı telif
cinsel cinsî
cinslik cinsiyet
coşku heyecan
coşu vecld
coşumculuk romantizm
cumhurbaşkanı reisicumhur

çaba gayret, cehd

çağ devir, vakit, devre, zaman
çağcıl asri, modern
çağdaş muâsır, hem-asır
çağdaşlaşma muâsırlaşma, modernleşme
çağırmak dâvet etmek
çağırt maç tellâl
çağlayan şelâle
çağrı (çağın) dâvet
çağırcı (çoğıncı) davetçi
çağrılık dâvetiye
çağrifim tedâi
çakılı sâbit
çakım şerare
çalım jest
çalıştın antreman
culıştırıcı antrenör
çalışDa mesâi
çapraşık - muğlak, g irift

79
çarpık münharif
çarpan mazrûb
çarpım hâsıl-ı zarb
çarpma zarb
ço'-pma cedvali kerrât cedveli
çaiuK girift
çatalağız delta
çatı bina
çatışık mütenakrz
çatışkı tenakuz
çatışma tenâkuz, tesâdüm, müsademe
çovfan şelâle, çağlayan
çekici câzip
çekilim istifa
çekilme istifa, ric'at
cokim câzibe, tasrîf
çekimlemek tasrif etmek, çekmek
çekimsemek istlnkâf etmek
çe k ims e f müstenkif
çekince tefılike
çekingen muhteriz, ü rk e k .
çekinme ihtiraz, istinkâf
çekinmek istinköf etmek, imtina etmek, il
mek
çekinti tereddüt
çekmek tasrîf etmek
çekül ş ak ul
çelişik mütenâkız
çelişiklik tenakuz
çelişki tenâkuz
çelişme tenâkuz
çelişmek mûtenâkız olmak
çelmek nakzetmek
çeşit nevi, tür
çeşitli mütenevvi'
çeşitlilik tenevvü'
çeviri tercüme
çevirici tercüman, mütercim
çevirmen mütercim
çevre muhit, etraf
çevrelemek ihâta etmek
80
çevren ufuk
çevri tevil
çevrilemek tevil etmek
çevrim devir, devre
çevrinmek tavöf etmek
çevri yazı transkripsiyon
çıkak mahreç
çıkar menfaat
çıkarcı menfaatperest
çıkarcı! menfaatperest
çıkarma tarh, ihraç; istihrâç
Çikarsama intikal
çıkat menşe
çıkış neş'et
çıkışlı neş'etli, mezun
çıkıt mahreç
çıkma hâşiye, derkenar; neş'et
çırpınmak ihtilâç etmek
çırpıntı ihtilâç
çıvmak inhirâf etmek
çizelge cedvel
çizge grafik
çizgi hat
çoğalma tezâyüd, ziyadeleşme, tekessür
çoğaltma iksar etme, tezyid etme
çoğul cemi, çokluk
çoğun ekseriyâ
çoğunluk ekseriyet
çokluk ekseriyet: ekseriyâ, çok defa
çok seslilik polifoni
çok tanrıcı politeist
«oktanki kadîm
çoktanlık kıdem
çorak gayri münbit
çökelmek teressüb etmek
çökeltmek tersîb etmek
çökelti rüsûb
çökme inhitât, inhldâm, izmihlâl
çökmesi yakın mâil-l inhidâm
çözmek halletmek

81
çozum hal
çözümlemek halletmek, tahlil etmek
çözünmek inhilâl etmek, çözülmek
çürük bâtıl (dâvâ)
çürütmek cerh etmek

dağıtan tevzi eden, müvezzi

dağıtıcı tevzi eden, müvezzi
dağıtım tevzi, tevziat
doğıtımcı müvezzi
dağıtman müvezzi
dal şube, branş
dalaş arbede
dalgı gaflet
dalınç istiğrak
dolsayış istiğrak
damıtık mukattar, damıtılmış
damıtmak taktir etmek
danış müşavere, danışma
danışık istişare, muvâzaa
danışıklı muvâzaalı
danışma istişare
danışmak Istişâre etmek
danış/ nan müşavir
danışt ay Devlet Şûrası
dâvacı müddel
dâvâlı müddeialeyh
davranım hal ve tavır
davranış muamele, hareket tarzı
danranmak hareket etmek, muamelede bulunmak
dayanak mesned, istinatgâh
dayanca istinatgâh, mesned
dayanç istinatgâh
dayango siper
dayanış tesânüd
dayangac müttekâ
dayantkii metin, tahammüllü

82
 dayanışık mütesanid
dayanışma tescnüd
dayanışmak mütesönid olmak
değerbilir kadirşinâs
değer kira râyice uygun kira
değerli kıymetli
değersiz kıymetsiz
değgin müteallik, dâir, âit
değin kadar
değinmece kinâye
değinmek temas etmek, dokunmak
değirmi dairevî, yuvarlak
değiş mübadele, değişme
değişen tebeddül eden, mütebeddil
.değişik muaddel, tâdil edilrriiş
' değişim tehâlüf, istihale, mübadele
değişkeme •tâdil, değiştirme
değişken mütehavvil
değişkenlik tahavvül
değişmece mecaz
değiştirme tağyir, tâdil, tahvil
değiştiri tâdil
değre daire
değştrmek tahrif etmek
dek kadar
delgi matkap
demeç beyanat
denek denenmiş, tecrübe edilen
deneme tecrübe, «ese»
denemek tecrübe etmek
denet kontrol, murâkabe
denetçi kontrolör, murâkıp
denetim murâkabe, kontrol
denetmen murâkıp, müfettiş
denetleme murâkabe, kontrol, murâkebe etme
denetlemek murâkabe etmek, kontrol etmek
deney tecrübe
deneyim tecrîb
deneylemen tecrübî
deneyli tecrübî

83
deneysel tecrübî
denge muvazene
dengelemek tevzin etmek, aralarmda muvazene
sağlamak
dengeli muvazeneli, mütevâztn
dengesiz muvazenesiz
denizaltı tahtelbahir
denk muâdil, mütevazin. müsavi, küfüv
denklem muâdele
denklemek birbirine denk yapmak, denk getirmek
denkleşim teâdül, tevâzün
denkleşmek denk olmak, teâdül etmek, tevâzün et­
mek
denkleştirmek muvazene kurmak, tevâzün husûle ge­
tirmek
denklik teâdül, müsâvat
denkser İnsaflı, munsif
denil kadar, derece, mikdar
deprem zelzele
depremek hareket etmek, titremek
deprenmek hareket etmek, titreşmek
derey vadi
dergi mecmua
dergin müdevven, derlenip düzene konmuş
derglnlemek tedvin etmek
derinti gürûh
derişik toplanmış, mütemerkiz, mütekâsif
derişmek toplonmak, temerküz etmek, tekâzüf
etmek
dernek cemiyet
derslik dershâne
destek mesnet
devim hareket
devimsel dinomik
devimsellik dinamizm
devindirmek tahrik ettirmek, hareket ettirmek
devingen müteharrik, hareket eden
devingenlik dinanizm
devinim hareket
devinmek hareket etmek

84
devrim inkılap
devrim ihtilâl
devrimci inkılapçı
devrimcilik ihtilâlcilik
deyi ifade vosıtası
deyim tâbir, ifade
deyiş şiir, koşuk; ifade, üslûp
dışalım ithalât
dtşadönük ekstroverti
dışadönüklük ekstroversiyon
dışavurumculuk ekspresyonizm
dışbüke y konveks
dışgörünüş zevahir
dışmiı gayri zâtî, zâtî oln^oyon
dışişleri hariciye
dışkı gaite, kazurat
dışlak hârice âit
dışlamak hariçte bırakmak
dışrak haricî
dışsatım ihrâcât
dış-ülkü ütopi, ütopya
dikey amut, amudî
dikit istalağmit
dikleme amudî
diklemesine amudî
dil lisan
dilbilgisi gramer
dilbilim lengüistik, dilbilimi
dile dolomo vird-i zebân etme
dilek arzu, istek, talep
dilekçe arzuhal, istida
dilekçi müsted'î
dillendirmek intak, konuşturmak
dine nim ifade
dil uzotma aleyhinde söyleme
dinci erki teokrasi
dingin sâkin
dinginlik sükûnet
dinlence tatil, istirahat

85
dinlenme istirahat, teneffüs
dinsel dinî
direnç mukavemet, rezistans
direngen inatçı, anûd, muannid
direnim inat, taannüd
direnme m uk av e m e t
direnmel< mukavemet etmek
direnti inot
direşim setjot
direşken sebatkâr
direşmek sebat etmek
dirim hayat
dirimli zihayat
dirimsel hayatî
dirim selcilik vitalizm
dirim sellik hayatiyet, dirilik
dirlik (dirilik) hayat
dirlik huzur,, refoh, iyi geçinme
dişil müennes
diyeiek (ehçe, ağız, diyalekt
diyem meâl, anlam
dize mısra
dizem âhenk
dizge manzume, sistem
dizgeleştirmek sistemleştirmek
dizgesel sistematik
dizgi tertip
dizgici mürettip
dizi seri
dizin indeks
dizmen mürettip
doğa tabiat
doğacılık natürizm, tabigtçılık
doğaç sâniha, fikre doğan
doğal tabiî, normal
doğalcılık natüralizm
doğalcı natüralist
doğallık tabiîlik
doğa ötesi metafizik
doğru müstakim (mat.)

86
doğruculuk verlzm (fels.)
doğrulamak teyld etmek, tasdik etmek
doğrultu istikamet
doğrulu müstakim
doğu şark, gündoğusu
doğu bilim şarkiyat, doğu bilimi
doğu bilimci şarkiyatçı, müsteşrik
doğum tevellüd
doğurgan velûd
doğuştancılık nativizm, fıtriyye (fels.)
doğunç irticâl
doğunçluk sâniha, fikre doğan
doğunçtan irticâlen
doğuşlu asil, necip
doku nesiç
dok ubilim histoloji, doku bilimi
dokunaklı müessir, insanın içine işleyen
dokunca zarar
dokundurma târiz, sitem
dok undurm aca telmih, târiz
dokunsa! lemsî,-dokunumla ilgili
dokunulmazlık masûniyet
dokunum lâmise, dokunma duygusu
dolanlı entıika
dolaşım deveran, dolaşma
dolay havali, etraf
dolaylı bilvâsıta, vasıtalı
doloysız bilâvasıta
dolunay bedir
dolunca istiab, içine alma
donoınak tezyin etmek •
donatı teçhizat
donatım teçhiz, tefriş
donatmok teçhiz etmek, süslemek
donatman mücehhlz, teçhiz eden
doruk zirve, şâhika
doygu rızk
doygun müstağni, meşbu, iyice doymuş
doygunluk istiğna, işba hâli
doyum kanaat, tatmin; ganimet

87
duy um s am a İstiğna
duy ums amak istiğna göstermek
doyurucu tatminkâr
döl zürriyet, nesil
döllemek ilkah etmek, döl sahibi etmek
dölüt cenin
döl yatağı rahim
döndürme irca, tohvil, iade
döndürm e ce iade
döndürii tevcih
dönel devrânı ^ (mat.)
döne m devre, devir
dönemeç viraj
dönence medar, etrafında dönülen nokta
döner mütedâvi
dönmek avdet etmek, rücû' etmek, tahavvül \ı9
tegayyür etmek
dönü tur, dönme, dolaşma
dönüş rücü', avdet
dönüşlü mütâvaol (dllb.)
dönüşmek tahavvül etmek
dönüştürmek tahvil etmek
dönüştürüm tahvil, dönüştürme ■
dönüşüm tahavvül
dönüşümcülük istihaliyye, transformizm
dörderleme terbi, dörtleme (edeb.)
dörderli murabba (edeb.)
dördül rübâî (edeb.) murabbo, kare
dördün terbi (gökb.)
dördüz teröne
dörtge n dört kenarlı (mat.)
dörtlük kıt’a (edeb,)
dörüt sanat
dörütmen sanatkâr
döşeli mefrüş, döşenmiş
döşem tesisat, döşeme
döşemci tesisatçı
döşeme zemin, mefrûşat
döşemek tefriş etmek, yaymak, kaplamak

88
dura fâsıla
duraç taban, kaide
durağan sabit, sabite
durak mevkıf, tevakkuf mahalli, takti yeri
(edeb.)
duraksamak tereddüt etmek
duraksatıp terdit (edeb.)
dural sâkin (fels.)
durgu sekte, vakfe
durgun sâkin, râkid
durma sekte
durmaksızın mütemadiyen
duruk sâbit, statik
duruksun müteddit
durum vaziyet, hâl
durumsomak tereddüt etmek
duruşma muhakeme, mûrâföa
duyar hassas, duygulu
duyarga lâmise
duyarlı hassas
duyarlık hassasiyet
duyarlılık hassasiyet
duygan hassas
duyganlık hassasiyet
duygu his
duyguculuk hisşîlik, santimantalizm
duygudaş sempatizan (ruhb.)
duygudaşlık sempati (ruhb.)
duygulandırmak mütehassis etmek, hislendirmek
duygulanım his etme, duygu alma (ruhb.)
duygulanmak mütehassis olmak, hislenmek -
duygulu hassas, hisli
duygululuk hassasiyet, hislilik
duy gun hassas, duygulu, duyar (ruhb.)
duygusal hissî
duysal ihsâs?
duyu hasse (ruhb.)
duyum ihsâs, duyma (ruhb.)
duyumsal ihsâsî
duyum yitim! anestezi

89
duyurmak ilân etmek, tebliğ etmek
duyuru ilân, dâvötiye
duyuş intiba, seziş
dürtü muharrik, tohrik eden
düş rüya
düşey şakulî
düşgörü tahayyül
düşgiicii muhayyile
düşk ü menkûbiyet, düşkünlük
düşlem fantazi
düşlemek hayâl etmek
düşsel hayâli, ütopik
düş ük sâkıt, düşünülmüş
düş-ülke ütopi, ütopya
düşün fikir, düşünce
düşünce fikir, mütâlaa, mülâhaza
düşünceleme tefkir, düşündürme
düşüncü idealist
düşüncülük idealizm
düşündeş hemfikir
düşünme tefekkür
düşünsel fikrî
düşüntü mülâhaza
düşünü fikir, düşünce
düşünür mütefekkir
düşüt cenin-i sâkıt, düşük
(* üz anlatış fesahat
düz clzer cedvel
düze doz, belli miktar
düzep tesviye âleti
düzelme salâh
düze lti tashih
düzeltici musahhih, tashih eden, düzelten
düzelt me tashih etme
düzeltmen musahhih
düzen nizam, tertip, hile
düzence disiplin

90
düzengeç regülatör, düzenleyici, nâzım
düzenlemek tertip etmek, tertiplemek
düzenleşik koordone
düzenli tertipli, muntazam
düzensiz tertipsiz, nizamsız, gayri muntazam
düzey seviye
düzgü düstur
düzgül normal
düzgülü normal, muttarid
düzgün muntazam, müstevî
düzgüsel kaidevî
düzgüsüz anormal
düz le m müstevî
düzlemek tesviye etmek, dük hâle getirmek
düzme sahte, uydurma
düzmece sahte, düzme
düzmecelik sahtelik, sahte olma
düzmeci sahtekâr
•düzmecilik sahtekârlık
düzün ritm
dü z yazı nesir, mensura

eder fiyat
edilge n meçhûl, possif
edilgi infial
edilgin münfail
edim amel, fiil, iş
edimsel fiilî
edlmselcllik aktüalizm
edinç müktesebat, kazanılmış şeyler
edinik müktesep, kazanılmış
edinilmiş kisbî
edinmek iktisâp etmek, kazanmak
edlnsei kisbî
e dinti müktesebat
egemen hâkim, hükümran

91
egemenlik hökimiyet, hükümranlık
eğik mâii
eğilim meyil, temayül
eğim meyil
eğindirmek meylettirmek
eğltbillm pedagoji, terbiye ilmi
eğitblllmci pedagog, terbiyeci
eğitbflimsel pedagojik
eğitçî müret3t>i, terbiye edici
eğitici terbiyevî, terbiye edici
eğiticilik mürebbilik
eğitim terbiye
eğitimci terbiyeci
eğitim cilik terbiyecilik
eğitimsel terbiyevî
eğitken terbiyeci
eğitmek terbiye etmek
eğitmen mürebbi
eğitsel terbbiyevî
eğitsellik terbiyeyîiik
eğreti (iğreti) âriyet, müsteâr, ödünç
eğretiden muvakkaten
eğretileme istiare (edeb.)
eğri münhani, muavvec
eğrilik inhinâ, i'vicâc
ek lâlıika, ilâve, zeyil; munzam
ekenek ekime elverişli toprak
e k im teşrinievvel, ilk teşrin, birinci teşrin.
ekin kültür
ekinç kültür
ekinli kültürlü
eklnlHik kültürlülük
ekinsel kültürel
ekinsiz kültürsüz
eklnslzllk kültürsüzlük
eklem mafsal
eklemek ilâve etmek.
eklemeli iltisak? (dil)

92
eklenti müştemilat
eksen mihver, dingil
eksi nâkıs, çıkarma işaretinin adı (mat.;
eksik noksan, natamam, nâkıs
eksiklik nâkîsa, noksan
eksikli muhtaç
eksilme tenâkus
e k s ilti hazif
eksiltme münâkaşa
e lcil diğerkâm
elçi sefir
elçilik sefaret
elerki demokrasi, demokrotjk
elerkll demokratik
eleştirel tenkldî
eleştiri tenkit, değerlendirme
eleştirici münekkit, tenkitçi
eleştirimcilik kritisizm, intikadiye
eleştirisel tenkidi
eleştirme tenkid
eleştirmeci tenkitçi, münekkit
eleştirmen tenkitçi, münekkit, eleştirici
eleştirmenlik münekkitlik, tenkitçilik
elgin garip
elindeilk cüz’î irade, irâde-l cüz'iyye
eliyle vasıtasıyle
elverişli müsait, kâfi
el yazması manüskri
el koyma müsâdere
emek sa’y
emekçi işçi, proleter
eme k li mütekait
e m e k lilik tekaütlük
en arz
en az asgari
en çok azamî
enez zayıf

93
engebe ârıza
engebeli ân z alı
engel mâni', mânia, mahzur
engellemek mâni’ olmak
engelleyici men' edici, mâni’
engel olmak mâni' oimak
engin vasi', geniş, açık
enlem arz dairesi
er nefer (askerlik)
erat efrâd (askerlik)
erdem fazilet
erde mli faziletli
erden bâkir, bâkire
erdenlik bekâret, bakirlik
erek hedef, gaye
erem rıza
eremlemek râzı olmak
eren evliya
ergen âkil bâliğ
ergenlik bülûğ
ergi mazhariyet, nâiliyet
ergimek zevâban etmek
ergin kâmil, reşid
erginlik rüşd, kemâl
ergitmek izabe etmek
eril müzekker
erfn âkil bâliğ
erinç rahat, huzur
erfncsIz huzursuz, rohatsız
erinlik bülûğ
erişim muvâsala
erişkin kâhil, olgun
erk kudret, iktidar, kuvvet, göç
erke enerji, kudret
e rkin serbest, hür, liberal
e rk incilik liberalizm, hürriyet, serbest?
ortelemelc tâlik, tehir, tecil etmek
esen sıhhatli, söllm, sağ

94
esenleşmek vedâlaşmok, selâmlaşmak
esenlik sıhhat, selâmet, sağlık
esin ilham
esindirmek ilham etmek
esinlemek ilham etmek
esinlenmek mülhem olmak, İlham olmak
esirgemez fedakâr
eski eserler âsâr-ı atika
eskil arkaik, antik
esMsel arkaik
eskimle arkaizm
eslemek itaat etmek
esnek elâstikî
esneklik elâstikıyyet
esrik sarhoş, mest
esriklik sarhoşluk, mestlik
esrimek sarhoş olmak, vecde gelmek
esritmek vecde getirmek, sarhoş etmek
esritici müskir, sarhoş edici, sekir verici
eş anlamlı sinonim, müteradif
eş değerli muâdil
eş değerlilik muâdelet
eşey cins
eşeysel cinsî
eşgüdüm düzenleme, düzen verme, tanzim «
eşit müsavi, muâdil
eşitçe seyyânen, müsâvi olarak
eşitlik müsövât
e şitlikçi müsavatçı
eşitsiz gayri müsâvi
eşitsizlik gayri müsâvât
eşsesll kononim
eş zamanlı senkronik
eş zamanlılık senkronizm
etken âmil, müessir, faktör, aktif
etkenlik müessiriyet, aktivite
etki tesir
etki y apmak tesir etmek, müessir olmak
e tk ile me k tesir etmek
e tkile nme k müessir olmak
e tk ili tesirli, müessir
95
etkimek tesir etmek
e tkin faâl, aktif, müessir, tesirli
etkinci aktivist
e tkincilik aktivizm
e tk inlik aktiflik, faaliyet
etkisiz tesirsiz
etmen âmil, ’ aktör
ettirgen kıyası, müteaddi, fa ktitif
evcil ehlî
evcilleşmek eiılîleşmek
evcilleştirmek ehlîleştirmek
evirmek çevirmek, taklîb etmek
evre safiıa, meriıale
evren kâinat
e v re nbilim kuzmoloji, kevniyyât
evrensel ciiıonşumûl, üniversel
e vrim tekâmül, İstihale, evolüsyon
e v rim cilik tekâmüliyye', evolüsyonizm
eylem fiil, ameliye, aksiyon, hareket
eylemli amelî, fiilî, fiilen
eylemsiz passif
e y tişim diyalektik, cedel
eytişimsel diyalektik, cedelcl
ezgi nağme, melodi
ezgisel melodik, ezgiyle ilgili
ezme püre
ezici kahir
ezici çoğunluk ekseriyet-l azîme, kahir ekseriyet
ezinc azâb

faydalanmak müstefîd olmak, istifâde etmek

felçli meflûc
fıkra anekdot, kronik
fizikötesl metafizik, mâba’det-tabîa
fizik s e l fizikî

96
gecikme rötar, teahhur
geciktirme tehir
gecegm muvakkat
geçenek koridor
geçer re v âçlı, mokbûl, muteber
geçerlik revaç
geçersiz hükümsüz, gayri muteber
ge çici muvokkot
geçiş mürûr, intikal
geçişli müteaddi (fiil)
geçişmek tedâhül etmek
geçişsiz lâzım (fiil)
geçmelik mürûriye
geçmiş mâzi
gedik rahne
gelecek istikbâl, âti
gelecekçi fütürist
gelenek an'ane
gelenekçilik an’anecUik, an’anoperestlik
gelenekleştirmek an'aneleştirmek
geleneksel on’anevî
gelgit medd ü cozr
gelir varidat, irad
gelişigüzel lâlettâyin
gelişim inkişaf
gelişmek inkişaf etmek, neşvünemâ bulm ak
geliştirmek inkişaf ettirmek
gene l umumî
genelge tâmim, sirküler
genelle mek tâmim etmek
genelle ştirmek tâmim etmek, umumileştirmek
genellikle umumiyetle
geniş zaman muzâri
ge nlik refah
gensoru istizoh
gerçek hakikî, reel, realite
gerçekçi realist

97
gerçekçilik realizm, hakikiyye
gerçeklemek teyid etmek
gerçekleşmek tahakkuk etmek
gerçekleştirmek tahakkuk ettirmek
gerçeklik realite
gerçekten filhakika, hakikaten
gerçeküstücülük sürrealizm
gerçi vakıa
gereç malzeme
gerek icab, iktiza, lüzum
gerekçe esbûb-ı mûcibe, mucip sebepler
gerekli lüzumlu, vâcib, lâzım
gereklilik lüzum, vücûbî sıygası
gerekmek icab etmek, lâzım gelmek
gereksemek lüzum duymak, ihtiyaç duymak
gereksinim ihtiyaç
gereksinme ihtiyaç
gereksinmek muhtaç olmak
gereksiz lüzumsuz
gereksizlik lüzumsuzluk •
gerektirmek icab ettirmek, gerekli bulmok
geri almak istirdad etmek
geri bırakmok tehir etmek
geri çevirmek İade etmek
geri istemek iadesini taleb etmek
geri vermek iade etmek
gerici mürteci
ge ricilik irtica
gerilemek ric’ot etmek
gerilim tansiyon, tevettür
gevşekl^ rehâvet
gezegen seyyâre
gezgin seyyah
gezginci seyyar, seyyah
gezi seyahat
gezici seyyar, eeyyah
gezicilik seyir, seyohat
gezmen seyyah
gider mosraf

98
giderek tedricen, peyâpey, gitgide
gidermek izale etmek, telâfi etmek
giriş duhûl, medhai
girişik girift
girişim teşebbüs
girişme k teşebbüs etmek, tevessül etmek
girme duhûl
girmelik duhûliyye
giysi elbise, libas, (aslı: giyesi)
giz sır
gizem sır, esrar
gizemci mistik, mutasavvıf
gizemcillit mistisizm, tasavvuf
gizemli esrarengiz
gizemsel mistik, tasavvufî
gizil potansiyel
gizli mahrem, hafî
göç muhoceret, hicret
göçmek muhaceret etmek, hicret etmek
göçme n muhöcir
gökbilim astronomi
gökçe mavimsi, mavimtrok
gökçek lâtif
gökçül beyaz benekli mavi
göksel semavî
gömmek defnetmek
gömü defîne
göm ük medfûn, gömülmüş
gömüt mezar, kabir
gömütlük mezarlık
göndermek irsâl etmek
gönence refah
gönenç refah
gönenmek memnun olmak, faydalanmak, rahat
bir hayat geçirmek
gönül hoşluğu rıza
göre tevfikan, nazaran
görece izâf î, nlsbî
görececi relativist
görececilik relatlvizm, izafiyet

99
göreli îzâfî, relatif
görelilik izâfet, izafiyet
görenek adet, usul, tarz
görev vazife
göre v le ndirme k tavzif etmek
göre v li vazifeli, memur, muvazzaf
göre vliler personel
göre vs izlik vasifesizlik
görgü tecrübe, ödâb-ı muaşeret
görk e m ıhtişom (asJı; muhteşem, iıeybeîli)
görme rüyet
görsel basarî görüşle ilgili olan
görü manzara
görüm rüyet
görüntü tıayâlet, hayâl, tayf
görünü manzara, peyzaj
görünüm zevâhir
görünüş monzoro
görünüşe göre zâhiren
görüş mütâlea, telâkki
görüfçü ziyaretçi
görüşme mülâkat, müzâkere
gösterge müş’ir
gösteri tezâhürot, nümâyiş
gösterişsiz mütevâz)
göstermelik numunelik
gözbağcı llllzyonist, sehhâr, büyücü
gözdağı vermek tehdit etmek, korkutmak
göze hücre, su kaynağı
gözetJm nezâret, himâye, tarassud
gözgü ayna
göz le m müşâhede (tarassud)
göz le m ci müşâhld
göz le m e k tarassud etmek
göz le me v i rasadhane
gözlemlemek müşahede etmek
gözükmek tezahür etmek
gücenik muğber, münfail, dargın
güceniklik iğbirâr, infial, dargınlık
gücü yetmek muktedir olmak

m
guç enerji, kudret, kuvvet, tâkat
güçlü kavi
güçsüz âciz
güdü gütme, sevk
güdüm sevk, gütme
güdümlü sevk edilebilen, dirlje
güldürmen komik
güldürü komedi
gülmece mizah
günce iıatıra defteri, gazete, jurnol
güncel aktüel
güncelleşmek aktüel olmak
güncellik aktüalite
gündelik yevmiye
gündem ruznâme
gündüz lü neiıarî, gündüzcü
güney cenup
günlü tarihli
günlük yevmî (gazete); muhtıra (defter)
gün- öte eve, en yüksek yer
gürel dinamik, enerjik
güreli enerjik
gürellik dinamizm
gürlük feyiz
güven itimat
güvence teminat, garanti
güvenç itimat
güvenilecek şöyân-ı Itimad
güvenilir ciddî, emin, emniyetli, şâyân-ı itimod
güvenli emin, emniyetli
güvenlik emniyet, asayiş
güvensizlik emniyetsizlik, adem-i itimad
güzel sanallar sanoyi-i nefîse

haberleşme muhabere
haktanır hakşinas
hâldeş hemhal

101
halkbilgisi folklor, halkiyat
holk oyu referandum, ârâ-yı umumiyye
fıammodde madde-l Ibtidâiyye
tıazırlık sınıfı ihzari sınıf
hepte n tamamiyle
hiççilik nihilizm
hoş görü müsâmcho, tesâmüh, tolerans
hoşgörücü toleranslı, müsamahalı
hoşgörür müsamahakâr

ılgım serap
ılım itldâl
ılıman mutedil (coğr.)
ılım lı mutedil (psik.)
ılım lılık mutedillik
ıra seciye, karökter
ırakgörür teleskop
ısı hararet
ısı ölçer kalorimetre
ısıtma teshin
ışıklandırma tenvirat
ışık ölçer fotometre
ışıldak projektör
ışın şuâ
ışm ölçer radyometre

içbükey muka'or, konkav (ayna)

içe bakış derunî murakabe
içe dönük entroverti (psik.)
içe dönüş entroversiyon (psik.)
içe kapanış atizim (psik.)
içerik muhtevâ
içermek tazammun etmek

102
içgüdü insiyak, sevk-i tabiî
içişleri datıiliye
içitlm zerk
içitmek zerk etmek
içk e n oyyâş
içlek mânevî
i dem tazammun (mant.)
icllk d â h i li , i ç ç a m a ş ır ı
Jçrek bâtını, mahrem
İçsel dahilî
İçsellik lirizm
içten derunî, samimî
içte nlik samimiyet
iç tepi ilcâ
içtüzük dâhili nizâmnâme
iç uyum derunî âhenk
ikici dijalist (feisf.)
il^icilik düaiizm
ikil tesniye, ikili çokluk (gram.)
ikilik düalite
ikincil tâli
ikircim tereddüt
ikircimli mütereddit
il vilâyet
ilçe kaza
ilenç tıedduâ, inkizâr, lönet
ilenmek bedduâ etmek, lânenlemek
ilerleme terakki
ilerici terakkiperver
ilericilik terakkiperverlik
iletim nakletme, götürme
iletişim haberleşme, komünikasyon
iletken nâkil,, götüren, iletici
iletkenlik nâkiliyet, iieticilik
iletki minkale (geom.)
iletmek götürmek, nakletmek
ilgi alâka
ilgilendirmek alâkadar etmek
ilgilenmek alâkalanmak
ilgili alâkalı

103
İlginç alâka verici, enteresan, ilgi çekici
ilgisiz alâkasız
ilgl5izlil< alâkasızlık, kayıtsızlık
İlinek araz (fels.)
ilinti nisbet, mensubiyet, oidiyet, taallûk
ilintili mensup, âid, müteallik
ilişik münasebet, alâka, irtibat, taalluk; mer-
bût, âid, melfûf
ilişk i münasebet, aidiyet, temas, alâka
ilişk in müteallik, âid, döir
ilk çağ kurûn-ı ûlâ
ilke prensip, umde, temel düşünce
İlkel iptidâi, primitif
ilkelcilik primitifizm
ilkeleşmek umdeleşmek
ilkelleşmek iptidaileşmek
İlkellik iptidaîlik
ilks izlik sermediyet, süreklilik
im işâret
İmge iıayal, imaj
Imgecllik imojizm
imgelem muhayyile, imajinasyon
imgeleme tahayyül
imgelemek tahayyül etmek
imgesel hayalî
imlep işaretleyen
im le m e k işoretlemek
imren gıpta, imrenme
imrence gıpta edilmiş, mazbût, imrenilen
imsel işarete âid
inak nas, doğma
inakçı dogmatik, nassî, naşçı
inakçılık nossiyye, dogmatizm
inaksal dogmatik, nassî
inan itimad; iman, itikad, akido:
İnanca teminat
inanç itikad, imon, inan
inançlı mutekid, mümin.
inanlı mutekid, imanlı

104
inanlılık imoniılık
inans ız imansız
inans ız lık imansızlık
Incelem rapor
inceleme tetkik, etüd
incelemek tetkik etmek
incelik zarafet
indirgeme irca etme
indirgemek irca etmek
indirim tenzilât
indirimli tenzilâtlı
indirimsiz tenzilâtsız
indirme tenzilât, tenzil etıpe
inme felç, nûzül
ins anbilim antropoloji
ins anbilimci antropolog
insancı hümanist
insancıl insan sever, insana sokulan, ehli
insancılık hümanizm
insanüstü fevkalbeşer
irdeleme tetabbu', tetkik, etüd
irdelemek tetkik ve tetabbu' etmek
İstek arzu, talep
istem talep, irade
istemli ihtiyârî, iradî
istemsiz gayri iradî, gayri ihtiyârî
istenç irade
isteneli iradeli, iradî
istençsiz iradesiz, gayri iradî
ister icap
iş bırakımı grev
iş birliği teşrik-i mesâi
iş bölümü vazife taksimi
işcll amelî
işgüder maslâhatgüzar
işitim sâmia
işitsel sem'î
işkil şüphe, vesvese, vehim

105
işkillenmek şüphelenmek, vesveselenmek, vehme
düşmek
işkilli vesveseli, vehimli
i lem muamele, ameliye
işlemez âtıl
işlev fonksiyon, üf'ule
İşlevsel fonksiyonel
i te lik' müşareket
işyar memur
itilim ihtibâs
itilme Ihtlbâs
itki sevk-i tabiî, sâik
ivdirmek tacil etmek, çabuklaştırmak
ivecen acûl, aceleci
ivecenlik acelecilik, acûlluk
ivedi aceleci, savruk; acele, isti'câl
ivedilik acelecilik, savurukluk, müsta'celiyet
ivgen acele eden, koşan
ivgenlik koşma, acele etme
ivmek acele etmek, koşmak
iye sahip, mâlik
iyelik sâhiplik, mülkiyet
iyicil hayırhâh. iyilik etmeği seven
iyillkpl hayırhâh, hayırperver, hayırsever
iyimser nikbin
iyimserlik nikbinlik
iyi niyet hüsnüniyet
izdefn tema, tem
izdü üm irtisam
izinli mezun
izlemek tâkip etmek
izlenim intiba
izlenimci empresyonist
izlenimcilik empresyonizm
izleyen muakkip

kabarma med, denizin yükselmesi

kaçak fira ri

106
k açınık münzevi, köşesine çekilmiş
kaçınmak istinkâf etmek, imtina etmek, çekin­
mek
kak ışık tenafür, kakofoni
k ak ışma tenafür, kakofoni
kolan mütebâki, artan
kaldıraç manivela
kalım beka, yok olmayıp mevcut olarak kal­
ma
kalımlı bâki, pâyidar, zevalsiz, ölümsüz
kalımlılık beka
kalımsız fâni, yok olan, geçici, ölümlü
kaimsizlik fânilik
kalıntı bakıyye
kalıt miras
kalıtçı mirasçı, varis
kalıtım veraset, irs
kalıt sal ırsî
kalkışma teşebbüs (yerinde olmayan veya gü­
cün yetmeyeceği bir işe)
kamu âmme, halk, mâşerî varlık
kamul âm, müşterek
kamula tırmak İstimlâk etme
kamuoyu efkârı umumiye, halk efkârı
k amusal mâşerî
k amut anrıcılık vahdet-i vücud, panteizm
k amut ay Büyük M illet Meclisi
k anı kanaat, düşünce
kanık (esk.) elindekiyle yetinen, kanaatkâr, doymuş
kamklanmak kanaat etmek, yetinmek
k anık mak mutmain olmak
k anıt delil
k anıt lamak ispat etmek
kanıt lı delilli, müdellel
kanun koyan vâzı’-ı kanun
kanun koyucu vâzı’-ı kanun
kapalı hafi, mestûr, örtülü, gizli
kapalılık örtülü olma, gizlilik, ibhâm (anlatışta)
kaplam şümül, kaplama

107
kapsam şümûl, kaplama, Icine alma
kapsamak şâmil olmak, içine almak, ihtivâ etmek
kapsar şâmil, içine alan
karacı müfteri, kara çalon, İftiracı
karaduygu melankoli, kara sevda
karaduygulu melankolik
koralomo müsvedde
karamsar bedbin
karamsarlık bedbinlik
kararlılık istikrar
karasal berrî, kora İle ilgili
kargoşo anarşi, karışıklık, fitne, çekişme
kargaşacı anarşist
kargaşacılık anarşizm
kargaşalık anarşi, karışıklık, fitne, fesad, çe­
kişme
kargımak (esk.) beddua etmek, lanetlemek
kargış (esk.) beddua,' lânet, tel’in
karışmak müdahale etmek
karışım mahlut, karışık olan madde
karma muhtelit, karışık
karma a mudile, kompleks, karmaşık olma hâli
karmaşık mûdil, kompleks, birbirine girmiş, ka­
rışık, çetrefil
karmaşmak (esk.) ihtilât etmek, karışmak, karışık hâl
almak
karmaştırmak (esk.) karıştırmok, karmaşık hâle getirmek
karşı muhâlefet
karşıcı muhâllf
karşı duygu antipati
karşılaştırma mukayese
karşılaştırmak mukayeseli
karşılık mukabele, cevap, bedel
karşılıktık . mütekabil
kar ın rağmen
karşınlık muhalefet
karşıt zıt, muhalif
karşıtçı aleyhtar, muhalif
karşıtlam mukabele, paradoks, antitez

108
k arşıt laşmak zıtloşmak
karşıt lık zıddiyet, tezad, zıtlık, mübâyenet
kas odele
kasıl adelî
kasılım takallüs, kasılma
kasım ikinci teşrin, teşrinisani
kasınç kramp
katılmak iştirak etmek
katışık mohlût, karışık, sâf olmayan .
katışıksız saf
katkı ilâve
katma mülhak, munzam, katılmış
k at man tabaka
kat manlaşmak iobakalaşmak
kavram mefhûm
kavşak mülteka, iltisak yeni, birleşme yeri
kayırmak sahip çıkmak, himaye etmek; iltimas
etmek
kayıtlamak takyid etmek
kayıtlı kaydı yapılmış, kaydedilmiş; şarta
bağlı
kayıtsız lâkayd, umursamaz, ilgisiz
kayıtsızlık lâkaydî, lâkaydlik, ilgisizlik
kaynak menba, mehaz, menşe
kayra lütuf, ihson, âtıfet
k ayşa heyelân, kayma, kaynaşma
kazanmak iktisap etmek
kazı hafriyat
kazıbilim arkeoloji
kendi eliyle bizzat
kendiliğinden bizatihi, binefsihi
kendince indî
kent şehir
kentçilik şehircilik
kentle mek şehirleşmek
kentli şehirli
kentsoylu burjuva
kentsoyluluk burjuvazi
kerte radde, derece, mertebe

109
kesene sözleşme, mukavele, abone
kesenek aidat, iltizam
kesenkes kat'i, kesim
kesik kupür
kesiksiz mütemadi, devamlı, kesilmeyen
kesilmek inkıtaa uğramak
kesim sektör, bölüm, parça, kısım
kesin kat'î
kesinleme teyid
kesinleşmek kafileşm ek, kesin bir hâl almak
kesinleştirmek kat'ileştlrmek, k a fi hâle getirmek
kesinlik ka fiye t, k a filik
kesinti inkıta, ödenen bir parodan kesilen kı­
sım ,
kesintisiz aralıksız, devamlı- vergi kesilmedert
ödenen
kesit makta
kestirme 1. tahminî, muhammen; tahmin
kestirmek 1. tahmin etmek
keşik nöbet, sıra
keşikleme münavebe
kez (esk.) kere, defa
kılavuz rehber, yol gösteren
kılavuzluk rehberlik
kılgı ameliyat, tatbikot, pratik, tatbik
kılgılamok tatbik etmek
kılgılı amelî, pratik, tatbikî
kılgın amelî, pratik, tatbikî
kılgısal amelî, tatbikî, pratik
kınamak takbih etmek, ayıplamak, beğenme­
mek, zemm etmek, tenkld etmek;
istihza etmek
kınamsımak muaheze etmek, tenkld etmek
kıpı an
kırılma inkisar
kırılmak 1. münkesir olmok. münfail olmak, gü­
cenmek
kırım 1. kotliâm
kırso) kır durumunda olan, kırlık

110
kısa 1, muhtasar, mücmel
kısaltış İhtisar
kısılma takobbuz
kısınmak tutumlu davranmak, Imsâk etmek
kısıntı kısma, azaltma, kasır
kısır döngü fâsid daire
kısıt hacir
kısıtlamak hacir altına almak; sınırlamak, daralt­
mak
kısıtlı mahcûr
kısmak takyid etmek, lahdid etmek, azoltmak
kıstak berzah
kışkırtı teşvik, tahrik, kışkırtma
kışkırtıcı tahrik eden, müşevVik, teşvik edici
kışkırtma tahrik, teşvik
kıtık haşin
kıvanç 1. sevinç, memnuniyet, hoşlanma 2.
övünç, İftihar, mefharet, kendine
güvenme ve öğünme
kıvançlı memnun, sevinçli
kıvanmak 1. memnun olmak, sevinmek, hoşlan­
mak 2. iftihar etmek, öğünmek
kıya cinayet
kıyıcı 1. zâlim, merhametsiz, gaddar
kıyıcılık 1. zâlimllk, merhametsizlik, gaddarlık
kıyım 1. gadir, zulüm, haksızlığa uğratma
kimi bâzı, bâzan
kimlik hüviyet
kimyasal kimyevt
kip katıp, sıyga
kiralama istîcâr, kira ile tutma
kişi şahıs, adam, insan
ki ilik şahsiyet, mürüvvet, insaniyet
kişilik dışı gayri şahsî, şahsî olmayan
ki iliksiz şahsiyetsiz
kişisel şahsi
klşlselcink personalizm
koçdk kahraman, yiğit

111
koçaklama hamasî şiir, kahramanlık şiiri, destan
kokusal şemmî, koklama duygusuna ait
kokuşmak taaffün etmek
kokuşuk müteaffin
kol şube, dal, kısım
kolçak bazubent, kola takılan işaretli bağ
kollamak mukayyed olmak, muhafaza etmek,
himoye etmek, sahip çıkmak, gö­
zetmek
kolluk (esk.) zabıta, polis, emniyet
komut emir, buyruk
komuto kumanda, askerî birliği ve işleri idare
vazifesi
komutan kumandan, oskerî bir birliğin başı
komutanlık kumandanlık
konu mevzu, süje
konuk misafir
konukçu mihmandar
konuk evi misafirhâne
konuklamak misafir etmek, ziyafet çekmek
konukluk m isafirlik, misafirhane
konuksever misafirperver
konum mevki, vaziyet, yer, durum, stüasyon
konuşma 1, konferans, hitabe 2. muhavere, mü-
kâleme, musâhabe, sohbet
konuşmacı konferansçı, katip, konuşan
konuşu sohbet, musâhabe
konut mesken, ikametgâh
korucu bekçi, muhafız
koruma sıyânet, vikaye, muhafaza, himaye
korunak melce, siper, tahaffuz yeri, sığınak
koruncak mahfaza
korunma kendini muhafaza, müdafaa etme,
savunma
korunum muhafaza, müdafaa, savunma
koruyucu hâmi, himaye eden, koruyan, vâki
koruyuculuk himaye, koruma, muhafaza, vikaye
koşa muvazi, paralel, müterafık
koşaç bildirme (haber) eki

112
koşuk manzume, koşma, nazım
koşukçu nâzım, manzume yazan
koşuklama nczm etme
koşuklaşım müşoare
koşuk lu manzum
koşul şart
k oşullar şerait, şartlar
k oşullandırılmak şartlandırılmak, alıştırılmok
k oşullandırmak şartlandırmak, alıştırmak
koşullanmak şartlanmak, alışmak
koşullu şartlı
ko un saf, sıra, dizi (asker)
koşut muvazi, paralei
k oşut çuluk parelelizm
k oşut luk muvazilik, muvâzât, porelellik
kov dedikodu, çekiştirme, ardından konuş­
ma
kovalama takip, arkasına düşme, izleme
kovma tard
k ovumsama istiskal
kovu turma tâkibat, soruşturma ve oraştırmo
koyak vadi, dere boyu
köğ vezin (şiirde)
köğtik mısra
kök menşe, cezir
köken menşe, kaynak
kökleşmiş müstakar, kararlı, yerleşmiş
kökten cezrî, esaslı, radikal
köktenci radikal, radikalist
köktencilik radikalizm, cezriyye
körelmek dumûra uğramak
kösnü şehvet
k ösnüciil şehvetperest
kösnük kösünme zamanı gelmiş hayvan, kız­
gın, azgın
kösnül şehvânî, şehevî
kötücül bedhâh, başkalarının kötülüğünü is­
teyen
kötümser bedbin
kötümserlik bedbini, bedbinlik
113
kötü niyet suiniyet
kötüye kullanma sui istimâl
kullanılmış müstamel
kullanma istimâl, tasarruf, yararlanma
kullanım istimâl, tasarruf, teamül
kumla plaj, kumluk yer, kumsal
kumul kum tepesi
kural kaide
kuralla mak kaideleşmek
kuralla tırmak kaideleşfirmek
kurallı kaideli
kuralsız kaidesiz
kuram nazariye, teori
kuramcı nazariyecl, teorisyen
kuramsal nazarî, teorik
kurgu montaj, kurma
kurgusal spekülatif (fels.)
kurma montaj, tasis etme
kurmay erkânıharp ■
kurtulma halâs, necat
kurtulmalık fidye
kurtuluş halâs, necat, rehâ, selâmete erme
kurucu müessis, bâni
kurul heyet
kurultay kongre
kuruluş tesis, müessese, teşekkül
kurum müessese
kurumlaşmak müesseseleşmek
kuruntu vehim, hayâl, aslı olmadığı holde zi
hinde kurulan şey, evham
kuşak nesil
kuşatma muhasara, cbluko
ku ku şüphe (aslında: endişe, tasa, telâ
işkil, kuruntu, vehim, korku)
ku kucu şüpheci
ku kulanmak şüphelenmek
ku kulu şüpheli
ku kusuz şüphesiz
kut (esk.) saadet, devlet, kudsiyet
kutlamak tebrik etmek, kutlulomak
114
kutlu mübarek, uğurlu
kutlulamak tebrik etmek
kutsal mukaddes, kudsî
kutsalla mak mukaddesleşmek
kutsallık mukaddeslik, kudsiyyet
kutsamak takdis etmek
kutsuz uğursuz
kuz kuytu yer, az güneş alan
kuzey şimal (kuzay olması gerekir)
kuzey batı şimâl-l garbî
kuzey doğu şimâl-l şarkî
kuzeysel şimâlî
küçümsemek istihfaf etmek, istisgar etmek, ehem­
miyet vermemek'
küçültme tasgir
küskün muğber
k üşüm şüphe, kuşku
küşümcülük şüphecilik, kuşkuculuk
küşümlenmek şüphelenmek, kuşkulanmak

mayası bozuk cibilliyetsiz

memnunlukla maalmemnuniye
meydana çıkmak tekevvün etmek, tahakkuk etmek, te-
beyyün etmek, tezâhür etmek, sübût
bulmak
meydana gelmek teşekkül etmek
meydana getirmek teşkil etmek
milletvekili meb’us
mirasçı vâris
mu tu müide
mu tucu müjdeci
mu tulamak müjdelemek
mut saadet, baht, talih, uğur
mutlu mes’ut bahtiyar
mutluluk saadet, baht, bahtiyarlık
mutsuz bedbaht
mutsuzluk bedbahtlık

115
 N

neden sebep
nedensel sebebi
nedensellik illiyet
nelik mâhiyet
nesne obje, madde, şey
nesnel objektif, İlmî
nesnelcilik oblektivizm
nesneleşmek objeleşmek, eşyaJaşmak
nesneleştirmek objeleştirmek
nesnelleşmek objektifleşmek
nesnelleştirmek objektifleştirmek
nesnellik öbjektiflik
ne yapıp yapıp behemehâl
ne yazık ki maatteessüf, maalesef
nice ne kadar
nicel kemmî
nicelik kemiyyet
nicelilcsel kemmî
nite nasıl
nitel keyfî, keyfiyete âit
nitelemek vasıflandırmak, tavsif etmek
nitelik keyfiyet, vasıf, kalite
nitelikli vasıflı, kaliteli
niteliksel keyfî, keyfiyete âit
niteliksiz vasıfsız, kalitesiz
niteliksizlik vasıfsızlık, kalitesizlik
nitese! keyfî
noktalama tenkit
nüfusbilim demografi

odak mihrak
okul mektep
okullu mektepli
okuma kıraat
okur okuyucu, kari
okutman lektör, okutucu
116
olabilir mümkün, kobil, muhtemel
olabilirlik imkân, ihtimâl
olağan tabiî, olelâde
olağan dışı gayri tabiî, anormal
ota an üstü hârikulâde
ola ki meğer ki
olanak imkân
olanoklı mümkün
olanaksız gayri mümkün
olası muhtemel
olasıcılık ihmâliye, probabilizm
olasılı ihtimali
olasılık ihtimâl
olay hödise, fenonen
olaybilim fenomenoloji
olaylı hâdiseli
olaysız hâdisesiz
oldu bitti emri vâki’
olgu vak'a
olguculuk pozivitizm
olumlu müsb&t
olumluk tercümeihöl
olumsal mümkün
olumsollık imkân
olumsuz menfi
olumsuzluk menfilik, negativizm
oluş teşekkül, tekevvün
oluşmak teşekkül etmek
oluşum teşekkül, tekevvün
omur fıkra
omurga amOd-ı fıkarî
omurilik murdar ilik, mühâ-i şevki
omuzdaş hempâ
omuzdaşlık arkadaşlık, tesanüt, dayanışma
onam tasvip, kabûl
onama tasvip etme, tasvip, kabûl
onamak tasvip etmek, kabı]| etmek
onarım tâmirat, töm ir
onarmak löm ir etmek

117
onay tasdik, tasvip
onaylamak tasdik etmek, tasvip etmek
onaylı tasdikli, musaddak
onaysız tasdik edilmemiş
ondalık aşarî, aşar
onsun totem
ongunculuk totemizm
ongunluk saadet, kutluluk, bereket, feyiz
onmak şifâ bulmak, iyileşmek, felâh bulmak,
ısloh olmak, kurtulmak
onur şeref, haysiyet, izzet-i nefis, kibir
onurlandırmak şereflendirmek
onurla şerefli, izzet-i nefis sahibi, vakorlı;
kibirli
onursal fahrî
onursuz vakarsız, haysiyetsiz
oran nisbet, tenâsüp; biçim, ölçü, tahmin
oranlamak tahmin etmek, ölçmek biçmek
oranlı m ütenâsip,'biçim li; endamlı, yakışıklı
oransız nisbetsiz, biçimsiz; hantal
orantı nisbet, tenasüp
orantılı mütenâsip
orta vasat
ortoç fer'-i fiil, partisip, sıfot-fiil
orta cağ kurûn-ı vustâ
ortak şerik, müşterek
ortaklaşa müştereken, kollektif
ortoklaşacılık kollektivizm
ortaklaşma iştirak, müşareket
ortaklaşmak iştirâk etmek, ortak olmak
ortaklık şirket
ortalama vasatî
ortam vasat, muhit, çevre
ortaşık teşarük, ortak olma
orun mevki, makam
otlak mer'a
oturum celse
oy rey, görüş
oylamak rey vermek, reye sunmak

118
oylum hacim, cirm
oymak aşiret
oyun piyes, temsil
oyuncu aktör, aktris
oyunculuk aktörlük
oyunlaştırmak dramatize etmek
ozan şâir (aslı; halk şâiri, âşık)
ozansı şâirâne

oç intikam
ödeme tediye
ödemek tediye etmek, tanzın etmek
ödence tazmin
ödenek tahsisat
ödenti âidat
ödev vazife, vecibe, külfet
ödevli muvazzaf, mükellef
ö d e vd i vozifeşinos
ödül mükâfat (aslı: ö dül ve mânâ farklı)
ödüllendirmek mükâfatlandırmak
ödün ivaz, tâviz
ödünlemek tâviz vermek
ödünlü tövizî
ödünsüz tavizsiz
öğe unsur, eleman; cüz, uzuv, üye
öğrenci talebe
öğrencilik talebelik
öğrenim tahsil
öğrenmeli k burs
öğreti doktrin, meslek
öğretim tedris, tedrisat
ö retmen muallim, öğretici
öğretsel didaktik, tâllmî, öğretici
öğür akran, menus
öğüt nasihat
öğütlemek nasihat vermek, tavsiye etmek
ölçek mikyas

119
ölçü ı/ezin (şiir ve musikide)
ölçülü mutedil, uygun, hesaplı
ölçüm tahmin, takdir
ölçün standart
ölçüsüz itidalsiz, dengesiz, a ırı, gelişigüzel
ölçü türmek kıyaslamak, mukayese etmek
ölçüt kriter, mısdak, kıstos
öldürüşme mukotele
ölmez lâyemut
ölüm vefat
ölümlü fâni, geçici
ölümlülük fânilik
ölümsüz lâyemut
ölümsüzlük lâyemut olma, ebedîlik
önce makabil
öncel selef
önceiem ek takdim etmek, öne olmak
öncelik takaddüm
öncesir ezelî
öncesizlik ezeliyet
öncü pişdor
öncül önde gelen, ilk; mebde, prensip (mant.)
öndelik avans
önder lider, şef
önek prefiks
önei vâde, mehil
önem ehemmiyet
önemli mühim, ehemmiyetli
önemsemek mühimsemek
önemsiz ehemmiyetsiz
önerge takrir
öneri teklif
önerme teklif, kaziyye
önermek teklif etmek
öngörmek derpiş etmek, göz önünde tutrhak
öngörü basîret, dûrendişlik
öngörülü basiretli, dûrendiş
öngün arife
önlem tedbir

120
önlemek mâni' olmak, engel olmok
ön seçim intihâb-ı evvel
önsel apriori, kablî
önsezi hiss-i koblelvuku’
ön söz mukaddime
ön tasar proje, avanproje
ön tasan ilk proje, avanproje
ön yargı peşin hüküm
ören harabe, virane, yıkıntı
örge motif
örgen uzuv, organ
örgencillk organizm
ergenleşmek organlaşmak
örgenllk uzviyet, organizmö
örgensel uzvî
örgenselllk uzvîlik
örgüt teşkilât
örgütçü teşkilâtçı
örgütçülük teşkilâtçılık
örgütlemek teşkilâtlandırmak
örgütlendirmek teşkilâtlandırmak
örgütlenmek teşkilâtlanmak
örgütlü teşkilâtlı
örgütsel teşkilâta âld
örgütsüz teşkilâtsız
örneğin meselâ
örnek nümüne, şekil, suret, m odel,, benzer.
misil, çeşit, misâl
örneklendirmek nümûne vermek, misâl vermek
örneklik numunelik
örnekseme kıyas, analoji
örtülü ödenek tahsisât-ı mesture
üvgü methiye
övmek medhetmek. senâ edmek
övünce mefharet, fahr
övünç iftihar, övünme
övünmek iftihar etmek
öykü hikâye
öykücü hikâyeci, hikâye yazarı

121
 öykücülük hikâyecilik
öykülemek hikâye etmek
öykünce fabl
öykünmek taklid etmek
,öyküsel hikâyeye ait
öz muhteva
özdek madde, cisim (asıl mânâsı; kök)
özdekçi maddeci, materyalist ,
özdekçilik materyalizm, maddecilik
özdeksel maddî
özdeş ayni, eşit
özdeşlemek aynileştirmek, ayni kılmak
özdeşlik ayniyet
özdevim otomatizm
özdevimsel otomatik
özdevimsedik otomatiklik
öz deyiş vecize
özel hususî .
özelci hususî teşebbüscü
öz eleştiri otokritik, kendi kendini tenkid
özelik hassa
özelleşmek hususileşmek
özelleştirjnek hususileştirmek
özellik hususiyet
özellikle bilhasso, hususiyetle
özen itina, ihtimam
özenci arroıör, hevesli
özencillk amatörlük
özendin teşvik
özenbirmek teşvik etmek
özengen amatör
özenli itinalı
özenmek itina etmek, heveslenmek
özensiz itinasız
özensizlik itinasızlık, ihmâl
özenti taklit, taklitçilik hevesi; özenme işi
özentici taklitçi
özentili ihtimamla yapılmış, itinalı
özerk muhtar
özerklik muhtariyet

122
özet hulâsa
özetlemek hulâsa etm ek
özetleyiş icmâl
özetleyim brifing
özge gayri, başka, diğer
özgeci diğerkâm
özgecil diğerkâm
özgecilik diğerkâmlık
öz geçmi tercümeihâl
özgü hâs, mahsûs
özgül karakteristik, nev’î
özgülemek tahsis etmek
özgüllük neViyyet
özgün orijinal
özgünlük orijinalite
özgür hür, serbest
özgürlük hürriyet, serbestî
özgürlükçü hürriyetçi
özgürlükçülük hürriyetçilik
özgürlüksüz hürriyetsiz
özlem hasret
özleme hasret, iştiyak
özlemek hasret duymak, iştiyak duymak, göre­
ceği gelmek
özleşmek öz hâle gelmek, sâflaşmak
özleştirme tasfiye etme (dilde)
özleştirmeci tasfiyeci
özleştirmecilik tasfiyecilik
özleştirmek tasfiye etmek
Özletmek hasret çektirmek
özlük işleri zât işleri
özlülük îcâz, veciz olma
özne fâil
öznel sübjektif, enfüsî
öznelcilik sübjektivizm
öznellik sübjektivite, sübjektiflik
özsel muhtevaya âit
öz sevi haysiyet, izzetinefis, şeref; narkisizm
öz söz vecize

123
oz su usare
özümleme assimilosyon. temsil
özümlemek temsil etmek
özümseme assimilosyon, temsil
özümsemek assimile etmek, temsil etmek
özümsenmek temessül etmek
öziinlii derunî, zötî
öz veri fedakârlık
özverili fedakâr
öz yaşam otobiyografi

P
paralı ücretli (asıl mör)âsı: zengin, bedava
olmayan)
parasız bedelsiz, bedavo, meccönen
porça pasaj, kısım
parlamak iştiâl etmek, tutuşmak
pormağı olmak dahli olmak, medholdör bulunmok
pay hisse, sehim
paydaş hissedar
pekin muhakkak, mevsûk
pekinlik mevsûkıyet
pekiştirmek tahkim etmek, tekit etmek, takviye
etmek
pekitmek tekit etmek
püskürtec pülverizatör

rastlamok tesadüf etmek, rastgelmek

rastlantı tesadüf, rast gelme
rastlantısal tesâdüfî
Tu h b i l i m ruhiyet, psikoloji, ruhbilimi
ruhbilimci psikolog, ruhiyatçı
ruhbiltmset psikolojik, ruhbilimi ile ilgili
ruh çözümcü psikanalist
ruh çözümsel psikanalitik
ruhçözömü psikanaliz
ruh -hastası psikopat
ruhsal ruhî, psikolojik
124
sabuklama hezeyan
sağ beğeni zevki selim
sa duyu aklı selim, hissi selim
sağ düşünce fik ri selim
sağ görü basiret
sdğ görülü basiretli
sağ görüşüz basiretsiz
sağın sahih
sağ istem hüsnü niyet
sağlamak temin etmek
sağlık sıhhat, âfiyet
sağlıklı sıhhatli
sağlıksal sıhhî
sağlıksız sıhhatsiz
sa töre örf, ahlâk
sakınca mahzur
sakıncalı mahzurlu
sakıncasız mahzursuz
sakıngan Ihtiyatkâr, ihtiyatlı, çekingen
sakınmak ictinâb etmek, ihtirâz etmek, çekinmek
sakıntı ihtiyat
sakıntılı ihtiyatlı
sakıntısız ihtiyatsız
saldırgan mütecâviz, tecâvüzkâr
saldırganlık tecâvüz, mütecâviziik
saldırı hücum, taarruz, tecâvüz
saldırmak hücum etmek, taarruz etmek
saldırmazlık adem-i tecâvüz
salgı ifrâz, ifrâzât
salgılamak ifrâz etmek
salgın sarî, müstevli; istilâ
salık tavsiye, târif
salıklamak târif etmek
salık vermek tavsiye etmek
salıverme tahliye etme, serbest bırakma
salt mutlak (asıl mânâsı: yalnız, tek, sırf)
salt çoğunluk mutlak ekseriyet

125
saltçılık mutlakıyet
saltık mutlak:
sanın mutlaka
Samanyolu kehkeşan
san şöhret, şan; lâkap, unvpn
sanal mevhûm
sanatçı sanatkâr
sanatlı musanna’
sançmak rekz etmek, saplamak, batırmak, di­
lemek
sanı zan, vehim, hayâl
sanık maznun, suçlu olduğu sanılan
sanrı birsam
sapık gayri tabiî olan, sapmış, anormâl
sapıklık gayri tabiîlik, anormallik, doğru ve ta­
biî yoldan sapma, dalâlet
sapınç dalâlet
saplantı fikr-l sâbit, idefiks
sapmak inhiraf etmek
saptamak tesbit latmek
sarkaç rakkas
sarkıl rakkasî
sarkıt istalagtit
sarmal helezonî
satıcı bayi
sav tez, iddia, dövö (asıl mönösi; söz, ha­
ber)
savaş harp, mücadele
savaşçı muhârib, cengâver
savaşçılık muhâriblik, cengâverlik
savaşım muharebe, mücadele
savaşkan cengâver
savaşmak muharebe etmek, mücodele etmek
savcı müddel umumî
savcılık müddei umumîlik
savlamak iddia etmek
savlı tezli, iddialı
savruk tertipsiz, dağınık, dikkatsiz
savsak ihmalkâr, ihmâlci

126
savsamak İhmâl etmek
savsaklamak ihmâl etmek, geciktirip yapmamak
savsaklık Ihmâlkârlık
savunca tez
sanvunmd müdâfaa
savunmak müdâfaa etmek
savunu müdâfaa
savunucu müdafi’, müdâfaa eden
savunuculuk müdâfilik
sayaç sayıcı, muaddid
saydam şeffâf
saydomlaşmak şeffaflaşmak
saydamiık şeffâfiyet
saygı hürmet, ihtiram
saygıdeğer muhterem
saygılı hürmetkar
saygılılık hürmetkârhk
saygın . muteber
saygınlık itibar, kredi
saygısız saygı göstermiyen, lâübâli, münase­
betsiz
saygısızlık hürmetsizlik, lâübâlilik, münasebetsiz­
lik
sayı adet, miktar, numara, nüsha
sayı sıfatı sıfat-ı adediyye
sayıbilim matematik
sayılama istatistik, ihsâriyât
sayılı mâdûd, sayılmış
sayım tâdâd, sayma
sayın muhterem, saygı değer
sayışmak hesaplaşmak, mahsüb etmeR, takas
etmek
Sa yış t a y divan-ı muhâsebât, muhâsebat divan/
saylav meb’us, milletvekili
saymaca itibârı, izöfî
saymak tâdâd etmek, kabûl etmek, addetmek:
hürmet etmek
sayman muhasip
saymanlık muhasiplik, muhâsebe

127
sayrı lıasta, keyifsiz
sayrıl marazı, patolojik
sayrılar evi hostahane
sayrılanmak hastalanmak
sayrılık hastalık
sayrımsak mütemâriz
sayrımsamak temârüz etmek
seçenek alternatif
seçi intihap
seçiciler kurulu jüri
seçilmek Intihâb olunmak, intihâb edilmek
seçim intihâb, intihâbât
seçkin mümtaz
seçkinlik mümtaziyet
seçme 1. ihtiyar, 2. seçkin, seçilmiş
seçmeler antoloji, mûntahabât
seçmece seçmek şartı ile
seçmeci eklektik
seçmecilik eklektizm
seçmek intihâb etmek, ihtiyar etmek; fark et­
mek, ayırt etmek
seçmeli muhayyer
seçmen müntehip, seçici
seçmenlik müntehiplik
sekizgen sekiz kenarlı, sekizli, müsemmen
sepettopu basketbol
sepi debböğlık, tabaklık
sepici debbağ
sergen vitrin
sergi teşhir yeri, meşher
sergilemek teşhir etmek
sergilik vitrin, camekân
serüven mâcerâ, sergüzeşt
sesbilgisi fonetik, savtiyat
ses bilim fonoloji
sesçil fonetik, savtâ
sesdeş homonim
sesli vokal, sâit, ünlü
sessiz konsonant, sâmit, ünsüz
sevecen şefkatli, müşfik

128
sevecenlik şefkat
sevi sevgi, aşk
sezdiri ima
sezdirmek ima etmek, hissettirmek
sezgi sezme, seziş, kads, tahaddüs
sezgicilil< tahaddüsiye
sezgisel taiıaddüsî
sezmek hissetmek, kestirmek
sıcakölçer termometre
sığa kapasite
sığınak melce
sı ınık mülteci
sığınmak iltica etmek
sıkı düzen disiplin, zabturabt
sıkı yönetim örfî idare
sınama tecrübe
sınamak tecrübe etmek
sınav imtihan
sınıf gacme terfi etme
sınıflama tasnif
sınıfta kalma ipka
sınıflandırma tasnif etme, kısımlara ayırma
sınık kırık, bozulmuş, dağınık
sınır hudut
sınırdaş hemhudut
sınırlamak tahdid etmek, sınır koymak
sınırlandırmak sınırlamak, tahdid etmek
sınırlayıcı tahdîdî
sınırlı mahdûd, sınırı olan, sınırlanmış
sınmak kırılmak, dağılmak; bozulmak, mağlup
olmak
sıralaç klasör
sıvı mâyi’
sim işaret, işmar
simge remiz, timsâl, senbol
simgeci senbolist
simgecilik senbolizm
simgelemek senbolize etmek
simgeleşmek senbolleşmek

129
simgesel senbolik
simgesellik senboliktik
sin kabir, mezar
sindirim hazım
sindirimse) hazmı
sindirmek hazm etmek
sinirbilim nevroloji
sinirce nevzoz
sinlii< kabristan
siyasa siyaset, politika
siyasal siyasî, politik
soğutmak massetmek, emmek
soğutkan mûberrid, soğutucu
soğutmaç soğutucu, milberrid
soluk nefes
solungaç galseme
solunmak teneffüs etmek
solunum teneffüs, nefes alıp verme-
somut müşahhos
somutlomak müşahhas kılmak
somutlaşmak mûşahhaslaşmak
somutlaştırmok müşahhaslaştırmak
somutluk müşahhastık
sona ermek nihayet bulmak
son deyiş epilog, son söz
son ek süffIks
sonlu mütenâhi, sonu olan
sonrasız ebedî
sonrasızlık ebediyyet, ebed
son söz hâtime
sonsuz namütenahi, bînihöye
sonsuzluk nâmütenâhilik
sonuç netice
sonuçlandırmak neticelendirmek, intâc etmek'
sonuçlanmak neticelenmek
sorgu istintak
sorgu hâkimi müstantık
soru suâl, istifhâm
sorum mes’ûliyet

130
sorumlu mes'ül
sorumluluk mes’ûliyet
sorumsuz mes'ûllyetsiz
sorumsuzluk mes’üliyetsizlik, adem-i mes'ûliyet
sorun mesele, problem
sorunsal problematik
soruşturma tahkikat, tahkik
soruşturmok tahkik etmek
soy ırk
soya çekim veraset, irsiyet
soya çekme veraset, irsiyet, atavizm
soy ağaçı şecere
soydaş ırkdaş
soy kırımı katliâm, jenosid
soylu asîl, necîb
soyluluk asâlet, necâbet
soysuz alçak, ahlâkı bozuk, hususiyetini kay­
betmiş
soysuzlaşma tereddi
soysuzlaşmak tereddi etmek
soyut mücerret, abstre
soyutçuluk abstraksiyonizm
soyutlama tecrid
soyutlamak tecrld etmek
soyutlanmak tecerrüd etmek

soyutluk mücerretlik
söbe beyzî, oval
sömürge müstemleke, koloni
sömürgecilik müstemlekecilik, kolonizm
sömürgeleşmek müstemlekeleşmek
sömürgeleştirmek müstemlekeleştirmek
sömürgen istismorcı
sömürgenlik istismarcılık
sömürmek istismar etmek
sömürü istismar
sömürücü istirmarcı
sömürücülük istismarcılık
sönüm itfa, söndürme

131
sönüınlemek itfa etmek, söndürmek
sövgü küfür, sövme sözü
söylem şive
söylen m it, üsture
söylenbiHm m itoloji, esatir
söylence efsâne
söylenge monolog
söyleniş teJâffûz
söylenti rivayet, şâyia
söyle i sohbet, musahabe
söyle im diyalog
söyleşmek müzâkere etmek
söylev nutuk
söyleyiş diksiyon
söz kelâm, kavil
sözcü raportör
sözcük kelime
sözcülük raportörlük
sözde gûyâ
söz dizimi sentaks, nahv
sözel lafzî
söz etmek bahsetmek
söz gelimi meselâ
söz gelişi meselâ
söz götürmez gayri kabili itiraz
söz konusu bahis mevzuu, mevzûu bahis
sözle şifahen, şifahî olorak
sözleşme mukavele
sözleşmek mukavele akd etmek
sözlü şifâhî
sözlük lügat kitabı
sözlükçü lügat kitabı yazan, hazırlayan
sözü edilen mezkûr
sözü geçer nüfuzlu
sözül şifâhî
subay zâbit
sucul hidrofil
suç kabahat, cürüm
suç atmak iftirâ etmek

132
suçbilimi kriminoloji
suç işlemek cürüm îka etmek
suçlamak itham etmek
suçlanmak itilam edilmek
suçlandırmak teorim etmek, ithâm etmek
suçlu kabahatli, mücrim
suçsuz mâsûm
suç üstü cürmü meşhûd, meşhûd suç
sungu takdime
sunmak arz etmek, takdim etmek
sunu □rz, sunma
sunuş mârûzot, sunma
susku sükût, susma
suskun sükûtî
suskunluk sükûtîlik
susturmak iskât etmek
sürdürmek devam ettirmek, uzatmak
süre müddet
süreç vetîre
süre duran âtıl
süre durmak devam etmek, temâdi etmek
süre durum atâlet
süre en müzmin
süre enle mek müzminleşmek
süre enlik müzminlik
sürek devom, temâdi
sürekli devamlı, uzun, mütemâdi, çok süren
süreklilik devamlılık
süreksiz devamsız
süreksizlik devamsızlık
süreli mevkut, peryodik
sürgün nefy, kovma, menfâ, sürülen kimse
sürmek nefy etmek, kovmak; devam etmek,
uzamak
sürüm revaç, itibar; tedavül, arz
sürümlü revaçta olan, sürümü çok olan, satı­
lan (mal)
sürümsüz revaçta olmayan, satılmayan (mal)
sürüngen zâhife
sürüp gitmek temâdi etmek, devam etmek

133
şaka latife
şakalaşmak mülâtafe
şokımak terennüm etmek
şarkiyatçı . müsteşrik
a kı hayret
şaşma tahoyyür. hayret etme
şaşmak tahayyür etmek, hayret etmek
şaşılacak şâyân-ı hayret
şenlik festival
şimdiki zaman hâl, hâl-i hâzır
şölen ziyafet

tadım tatmo, tat alma yeteneği, zâlka

takmak musallat f4kir
takma ad nâm-ı müsteâr
tamlama terkip
tamlanan muzâf
tamlayan muzâfünileyh
tam sayı aded-i müretteb, aded-i tâm
tamu cehennem
tanı tonımo. teşhis
tanık şâhit
tanıklamak işhâd etmek, tanık göstermek
tanıklık şâhltlik
t a nıla m a k tanımak, teşhis etmek
tanım tanıtmo, tanıtım, târiz
t a nımla ma k tanıtmak, târif etmek
tanıt beyyine, şâhit, hüccet, ispat
tanıtlamak ispat etmek
tanıtmak takdim etmek
tanıtmalık prospektüs
tanlamok şaşmak, hayrete düşmek
tanmalı acayip, garip
Tanrı ilâh

134
tannbilim i ilâhiyat, teoloji
tanrıcılık teizm
tanrıça ilâhe
tanrısal İlâhî
4anrı tanımaz ateist, mülhid
tanrı tanımazlık ateizm, ilhöd
t ansunak hayran olmak, hayrete düşmek
tansık mucize, hârika
tapı mâbûd
tapınak mâbed, ibâdethâne
iapınç ibâdet, tapınma, tapınış
tapınış ibâdet, tapınma
tapınmak ibâdet etmek
tapma perestiş
tapmak kulluk etmek, tapınmak
tarım ziraat
tarımsal zirâi
tari hsef tarihî
tartı ı münazara
tartı ma münâkaşa
tartı mak münakaşa etmek
tasarı lâyiha, proje
lasanm tasavvur
tosorımlomak tasavvur etmek
tasarlamak tasavvur etmek, zihinde hazırlamak
tasım kıyas
tasımlamak kıyas etmek
taslak kroki, tasarlanmış ilk şekil
taşıl fosil, müstehâse
taşıma nakil, nakletme
taşınır portatif, nakledilir
taşınır mal menkul mal
toştnmoz mal gayri menkul mal
taşıt nakil vasıtası, vasıta-i nakliyye
taşlama hiciv
taşlamak tahaccür etmek
tecim ticaret
tecimen tüccar
tecimevi ticarethane
tecimsel ticarî
135
teğet mümâs, değen
te men mülâzım
tek başına münferiden
tek düze monoton, yeknesak, muttarid
tek düzen monoton, yeknesak, muttarid
tek düzenk monotonluk, yeknesaklık
tek düzenlik monotonluk, yeknesaklık
tekel inhisar
tekelci Iniıisarcı
tekelcilik infıisorcılık
tekelle tirmek Inhisarlaştırmak
tekellik mutlakıyet, monarşi
tekif müfret
tekilleştirm ek müfret hâle getirmek
tekillik müfret olma hâli
tektanrıcı monoteist
tektanrıcılık monoteizm
tensel bedenî, maddî
tepke refleks
tepki aksijlamel, reaksiyon
tepkili İet
tepkimek aksülaniel yapmak
terim ıstılah
terimsel ıstılâha ait
ters orantılı mâkûsen mütenasip
tike cüz’, kısım
tikel cüz'î, kısmî
tiksinç menfür
tiksin dik menfûrluk
tin ruh
tin çözüm psikanaliz
4in çözümsel psikanalitik
tinsel rûhî. rühânî, mânevi
tinseici spritüalist
tinselcilik spritüalizm
tinsellik rûhîlik, rühânîlik
titrem ton
titreşim ihtizaz
titreşmek ihtizaz etmek
tolunay bedir
136
toplam yekûn, mecmû
toplama cem’, iktltaf
toplamak cem' etmek
ioplanak içtimagâh, meclis
toplanma İçtima, temerküz
toplanmak İçtima etmek
toplantı İçtima
toplar damar veri t
topluluk cemiyet, cemaat
toplum cemiyet
toplum bitim içtimaiyat, sosyoloji
toplumbilimci sosyolog
toplumbilimsel sosyolojik
toplumcu sosyalist
toplumculuk sosyalizm
toplumsal İçtimaî, sosyal
toplumsallaştırma sosyalizasyon
toplumsallaştırmalc sosyolize etmek
toplumsallık sosyallik
toplu tartışma forum
tortu rüsûb
töre âdetler, ahlâk
törebiUm otılâkıyot, etik
töreci ahlâkçı, moralist
törecilik moralizm
töre dışı lâahlökî, amoral
töredışıcı amorollst
töredışıcıiık amoralizm
törel ahlâkî
tören merasim
töz kök, asıl, cevher
tözcülük cevheriyye
tu ay iiva
tu bay tuğay komutanı, albay
tu general mirliva
tutak kabza
tutamak delil, beyyine
tutanak zabıt, mazbata, zabıt varakası
tutar meblağ, miktar

137
•tutorlı insicamlı
tutarlılık insicamlılık
tutarsız insicamsız
tutarsızlık insicamsızlık
tutku ihtiras, iptilâ, düşkünlük
tutkulu İh tira s lı'
tutkun mübdelâ, meftun, meclüb, âşık
tutkunluk meftûniyet, ibtilâ
tutkusol Ihtisaslı
tutsak esir
tutsaklık esirlik, esaret
•tutu rehin, ipotek
tutucu muhafazakâr
tutuculuk muhafazakârlık
tutuk mevkuf, tutulmuş
tutuklama tevkif, tutma
tutuklam ok tevkif etmek, tutmak
tutuklu mevkuf, tutuk, tutulmuş
tutukluluk mevkuifiyet
tutulu mevkuf, tutulmuş
tutum hareket, tavır; iktisat
tutumlu muktesit, idareli
tutumluluk muktesitlik
tutumsuz müsrif, idaresiz
tutumsuzluk müsriflik
tüketici müstehlik
tüketim istihlâk
tüm bütün, tamam
tümce cümle
tümdengelim tâlll, dedüksiyon
tümdengelimse) dedüktif
tümel külli
tümevarım istikra, endüksiyon
tümevarımsal endüktif
tüm leç mütemmim, tamlayıcı
tümlemek ikmâl etmek, tamlomak
tümlenmek ikmâl edilmek, tamamlonmak
tümler mütemmim, tamlayıcı
tüm sayı tam sayı, aded-i mürefteb

138
tür nevi, çeşit
türde hemcins, mütecânis
türde lik tecânüs, mütecânislil<
türe lıukuk, adalet
türel adlî, hukukî
türeti buluş, icat, ihtiva
türetici türeten
türetme iştikak
türetmen muhteri, mucid
türen müştak
türsel nev'î
türsellik nev'iyyet
türüm tekevvün, sudur
tüze adatet. adliye, hukuk
tüzeci hukukçu
tüzel hükmî, hukukî
tüzel kişi hükmî şahıs
tüzük nizâmnâme

uçak tayyare
uçucu pilot
uçuculuk pilotluk
uğramak mâruz kalmak
uğraş meşguli/et, meslek
uğraşı meşguliyet, meslek
uğraşmak iştigal etmek
uğiraştaş meslektaş
uğurlama teşyi etmek
ulaç zarf-fiil, rabıt sigası
ulam zümre, kategori, makule, grup, takım
ulamo bağlama, vasıl, ekleme, ilâve
ulamak bağlamak, ulaştırmak, ilâve etmek
ulaşım muvâsala, münâkale
ulaştırma münakalât, muvâsalat
ulu gönüllü âlicenâb
ululamak tâzim etmek, tevkîr etmek
ulular sözü kelâm-ı kibâr

139
ulus millet
ulusal m illî
ulusallaştırmok miMîleştirmak
ulusallık m illiyet
ulusçu milliyetçi
ulusçuluk m illiyetçilik
uluslararası beynelmilel, mliletlerarsı
umar çâre
umarsız çaresiz
umarsızlık çâresizlik
ummak ümid etmek
umut ümit
umutlu ümitli
umutluluk üm itiilik
umutsuz nevmîd, ümitsiz
umutsuzluk nevmîdî, ümitsizlik
uruk kabile, oymak
us akli, terbiye
us alır mâkûl. Dklo' uygun
usa vurmak muhakeme etmek
usçu rasyonalist, akılcı
usçuluk rosyonalizm, akliyye, akılcılık
usdı t akıl dışı, irrasyonel
usdı ılık irrasyonalizm, akıldışılık
uslamlama muhakeme yürütme (fels.)
uslamlamak muhakeme etmek, muhakeme yürüt­
mek
ussal aklî
ussallaştırma rasyonalizasyon, aklileştirme
ussallık aklilik
utku .zafer, yenme
uyak kafiye, ayak
uyaklı kafiyeli
uyaksız kafiyesiz
uyanca dikkat
uyaran mûnebbih, ikaz eden
uyarı ikaz, tenbih
uyartigan kabil-i tenbih
uyarılmak ikaz’ edilmek
uyarlama adaptasyon, adapte etme

140
uyarlamak adapte etmek, İntibak ettirmek
uyarlık mutabakat, uygunluk
uyarma ikaz, tenbih
uyartı ikaz, ihtar
uydu peyk
uyducu peykçi
uydula mak peykleşmek
uyduluk peyklik
uyduruk uydurma şey, sânla
uygar medenî (uygur'dan bozma)
uygarlaşmak medenîleşmek
uygarlaştırmak medenîleştirmek
uygarlık medeniyet
uygu tekabül, tetabuk
uygulama tatbikat, tatbik, pratik
uygulamak tatbik etmek
uygulamalı tatbikî, pratik
uygulanmak tatbik edilmek
uygulayım teknik
uygulayım bilim teknoloji
uygulayımblllmse! teknolojik
uygulayımsal tekniğe ait
uyruk tebaa
uyrukluk tebaalık, tâbiiyet
uyum ötıenk, armoni, mutâbakat
uyumlu âtıenkli, uyumu olan
uyumluluk ahenklilik
tiyumsuz âhenksiz
uyumsuzluk dhenksizlik
uyuntu uyuşuk, miskin
uyurgezer uykuda gezen, şâir fl'lmenâm
uyuşmazlık ihtilâf
uyuşum uyuşma, anlaşma, İmtizaç, mutabakat
uz becerikli, işe yatkın, usta, ehil
uzaduyum telepati
uzam vüs'at, mekân
uzamak imtidad etmek
uzatmak temdîd etmek
uzay fezâ

141
uzaysal fezâya alt
uz bilim İhtisas, irfan, kültür
uz görü durendişlik, basîret, uzağı görma
uz görür dürendiş, uzağı gören
uzileti im telekomünikasyon
uzlaşım uzlaşma, uyuşma
uzlaşma uyuşma, uzlaşım
uzlaşmacı telifci
uzlaşmacılık telifçilik
uzluk ehliyet, ustalık, hozâkat
uzman mütehassıs
uzmanla mak mütehassısloşmak, mütehassıs olmak
uzmanlık ihtisas, mütehassıslık
uzunkafalı dolikosefol

üçgen müselles
üçleme teslis, triloii
üleşmek bölüşmek, paylaşmok
üleştirmek tevzi etmek, dağıtmak, payloştırmak
ülke memleket, diyar
ülkü mefküre, ideal
ülkücü mefkûreci, idealist
ülkücülük mefkûrecilik, idealistlik, idealizm
ülküleştirmek mefkûreleştirmek
ülküsel ideal
ülküselleştirmek idealizasyon
ün şan, şöhret
ünlem nidâ, ünleme
ünlü namlı, meşhur; sadalı, vokal
ünsüz sadasız, konsonant, konson
ürem fâiz
üreme tenâsül
üremek doğup çoğalmak, artmak
üreteç jeneratör, elektrojen
üretici müstahsil
üretim istihsâl
üretmek İstihsâl etmek

142
üretmen müstahsil
ürkü panik
ürperiş râşe
ürün mahsûl
üst mâfevk
üstelemek İsrar etmek, tekit etmek
üstenci müteahhit, üstüne alan
üslenme taahhüt, angajman
üsten mek taahhüt etmek, üstüne almak
üstlenmek üstüne almak, deruhde etmek
üstü kapalı zımnen
üye âzâ
üyelik âzâhk
üzgü eziyet, eza, cefa
üzünç keder, melâl, üzüntü

varlık mevcudiyet, servet

varlıkbilim ontoloji
varlıklı zengin, servet sahibi
varlıksız fakir, yoksul
varmak muvasalat etmek, vâsıl olmak
var oluş mevcudiyet
var oluşçu egzistansiyalist
var oluşçuluk egzistansiyalizm
var sayım faraziye, ipotez, var sayma
var sayış faraziye, ipotez, var saymo
var saymak farz etmek
varsıl zengin
vorsılluşmak zenginleşmek
vazgeçme feragat etme, sarfınazar etme
verecek borç, deyn, zimmet
verecekll borçlu, medyûm
vergici tahsildar
veri mu'tâ, «donne'»
verim semere, mahsûl, randıman
verimli semereli, randımanlı, mahsûldâr, mün-
kit, müsmir

143
verim lilik semereli olmak, münbitlik, prodüktivi­
te
verimsiz semeresiz, gayrimünbit
verimsizlik semeresizlik, rand'ımansızlık, goyrl
münbitlik
vurgu aksan
vurgun ihtikâr, spekülâsyon
vurguncu muhtekir, spekülatör
vurgunculuk ihtikâr, vurguncu olma
vuru darbe
vuruş darbe, darb (musiki)

yaban kır, ıssız yer; yabanî, yabancı

yabancıl egzotik
yabanctihk egzotizm
yabanıl yabanî, vah'şî, ehlî olmayan
yabanıllık yabanîlik, vahşet, vahşîlik
yabansı garip, acayip, tuhaf
yabansılık acayiplik, tuhaflık, garabet
Yabansımak tuhaf, garip, acayip bulmak; yabancı
görmek
yad yabancı, gurbet; başka, bigâre, tanı­
dık olmayan
yadsıl menfi
yadsıma nefy, inkâr
yadsımak inkâr etmek, tanımamak
yadsın garip
yadsınlık garâbet, gariplik
yağı düşman
yağmurluk pardösü
yakarı dua, yalvarma, yakarma, tazarru, ni­
yaz
yakarış münâcât, dua, yalvarma, yakarma,
tazarru
yakarmak yalvarmak, tazarru etmek, niyaz et­
mek, dua etmek, münâcâtta bulun­
mak

144
yakınma şikâyet, şekvâ
yakınmak şikâyet etmek
yakınsak mütekorib (fizik)
yakınsamak bir şeyin olmasını yakın görmek: ya­
kın olmak, tekarüb (fizik)
yakıt mahrijkat, yakacak
yaklaşık takribi, aşağı yukarı
yaklaşm yaklaşma, ele alma bakma tarzı
yaklaşma yakın olma, iktirân
yakmaç brülör
yalanlama tekzip
yalanlamak tekzip etmek
yalaza alev
yalgın serap
yalın alev
yalın sâde, çıplak
yalıncak çıplak
yalınç basit
yalınçlık basitlik
yalınlaştırma sâdeleştirme
yalmlık sadelik
yalıtım tecrit, izole
yalıtımcı tecritçi, izoleci
yalıtkan mücerrid, tecrit eden, İzolatör
yalıtmak tecrit etmek, İzole etmek
yalman sarp, dik yer; sivri kısım
yalnızcılık infirâd, yalnız kalma tutumu
yaltakçı mütebasbıs, dalkavuk
yaltaklanmak tabasbus etmek, dalkavukluk etmek
yaltaklık tabasbus, dalkavukluk
yalvaç, yolovaç peygamber, resijl
yalvaçlık risâlet, peygamberlik
yanılm ak eğrilmek
yamuk bir yana doğru eğik, yamılmış; şibik,
m ü n lıa rif (geomet.)
yamukluk eğiklik
yanal yanda olan; alaca, iki renkli
yonoşlık iskele
yanay profil

145
van bölüm fasıl
yandaş taraftar, birinden yano olan
yandaşlık taraftarlık, birinden yana olmak
yangı iltihap, ufunet
yangılanmak iltihaplanmak
yangılı mültehib, ateşli, iltihaplanmış
yanıkçı yanıp yakılan, şikâyetçi, müşteki
yanıkmak yonift yakılmak, sızlanmak, tozallum<
etmek
yanılgı hatâ, sehiv, yanlış, yanılma
yanılma hatâ, hatâya düşme
yanılsama ga1at-ı his, illüzyon
yanılmaz lâyuhtî, hatâ etmez
yanıltı hatâ, sehiv
yanıltmaca muğalata, zihnini karıştırıp yanıtlma
yanıltmaç sür'atle söylenirken yanılmaması güç,
olan söz
yamt cevap
yanıtlamak cevap yermek, cevaplandırmak
yanıtlanmak cevaplondırılmak
yankı (yanku) aks-i sada, sesin bir yere çarpıp geri,
dönmesi
yankılanmak yankı vermek, yankı yapmak, in'ikâs.;
etmek
yanlı taraftar, tarafgir
yansı eğri, çarpık, yanpiri; aksi, muârız,,
muhâiif ( akis, in'ikâs mânasına.,
kullanılması yanlıştır)
yansilama taklit, ses taklidi, onomatope
yansılamak (yansımak) çarpık yürümek, yürüyüşü taklit ede­
rek -alay edip eğlenmek- taklit et--
mek
yansıma aksetme
yansımak aksetmek
yansıtmak aksettirmek
yansız tarafsız, bitaraf
yansızlık bîtaraflık, tarafsızlık
yantutar tarafgir, taraftar
yanlutarhk tarafgirlik, taraftarlık
yantutmaz bitaraf, tarafsız

146
yantutmazbk bîtaraflık, tarafsızlık
yapay sun'î, yapma
yapaylık sun’îlik
yapı bina, bünye, inşaat
yapıbilim morfoloji (dilbilim.)
yapıbilgisi morfoloji (dilbilim.)
yapım imal, inşâ, inşaat, teşkil (dilbilim.)
yapımcı imâl eden, prodüktör
yapımcılık imalâtçılık, prodüktörlük
yapım evi imâiathâne
yapın mâmûl
yopıntı yapma, düzme, uydurma, varmış gibi
düşünülen (fels.) ^
yapısal yapı ile yapılış ile ilgili, strüktürel,
bünyevî
yapısalcı strüktüralist
yapısalcılık strüktüralizm
yapıt eser, telif
yapma sun'î, düzme, sahte
yapmacık yapma, sun’î tavır, gösteriş, tasannu
yapmacıklı gösterişli, tasannulu (şiir, resim)
yapmacıksız gösterişe önem verilmeden yapılmış
yaptırım yaptırma, kuvve-i müeyyide (sosy.)
yaradılış hilkat, tabiat, fıtrat, bünye, mizaç
yarar faydalı, yarayan; fayda, menfaat
yororcı pragmatist, ütilitarist
yararcılık pragmatizm, ütilitarizm, nef'iyye
yararlanma intifü, fayda elde etme
yararlanmak faydalanmak, istifade etmek
yararlı faydalı
yararlık işe yarama, faydalı olma, faydalı hiz­
mette bulunma
yararlılık faydalılık
yararsız faydasız
yararsızlık faydasızlık
yoroşık yokışır, uygun, münâsip, muvafık, lâ­
yık; yaraşma, yakışma, yakışık,
münâsebet, uygunluk
yaratı kreasyon, yaratma, yaratış

147
yaratık mahlûk
yaratım kreasyon, yaratma, yaratış
yaratımcıhk kreosyonizm. yaratmacılık
yaratış yaratma, ibdâ etma, kreasyon
yargı hüküm, hüküm verme, muhakeme et­
me dâvaya bakma, kazâ
yargıcı hüküm veren, hâkim, dâvâya bakan,
kadı
yargıç hâkim (aslı: yargıcı)
yargıçlık hâkimlik
yargılamak muhâkeme etmek, dâvâya boKmak
yargıtay temyiz mahkemesi
yarı nısıf, nîm, yarım
yarıyıl sömestr
yarım nısıf, yan; nâkıs, eksik
yon? müsâbaka
yarışçı müsâbık
yarışma müsâbaka
yarışmacı müsâbık. yanşan, yarışmaya Katılan
yarlığamak mağfiret etmek, affetmek, bağıçlamoK
yarlık (yortıg) ferman, irade, buyrultu
yo9 mâtem
yasa kanun, nizam (aslı; yasak, yasağ)
yasal kanunî
yasala mak kanunlaşmak
yasala tırmak kanunlaştırmak
yasall aşt ırmak kanunileştirmek
yasama teşrî, kanun yapma işi
yasamak kanun yapmak, kanun koymak; (as­
lı; tanzim etmek, düzen vermek, ter­
tip etmek, düzenlemek)
yaşam hayat, yaşama
yaşam öyküsü hâl tercümesi, biyografi, hâl hikâyesi
yaşam dyküsel biyografik
yaşamsal hayatî
yaşamsallık hayatilik
ya antı hayatın bir bölümü, hayat tecrübesi
ya da aynı yaşta olan, yaşıt
yatay ufkî

148
yotılı leylî
yatırım plasman, envestisman; mevduât
yatırımcı yatırım yapan, mûdi'
yayılma intişar
yayım neşir, yayma, neşretme
yayımcı nâşir, editör
yayımcılık nâşirlik, editörlük
yoyımlamak neşretmek, yaymak
yayımlanmak neşredilmek, intişar etmek, yayılmak
yayımlatmak neşrettirmek, yaydırmak
yayın neşriyat
yaymaç radyo
yaymak neşretmek
yayman editör, nâşir
yozok kalem
yazar muharrir
yazarlık m uharrirlik
yazgı kader, alınyazısı
yazgıcı kaderci, fatalist
yazgıcılık kadercilik, fatalizm
yazı bilimi grafoloji
yazıbllimci grafolog
yazıcı kâtip
yazık günah
yazıklanmak teessüf etmek, esef etmek
yazım imlâ, yazma, yazış
yazın edebiyat
yazıncı edebiyatçı
yazıncılık edebiyatçılık
yazınerl edip, edebiyatçı
yazınsal edebî
yazınsallık edebilik
yazışma muhabere, mükâtebe
yazışmak muhabere etmek
yazıt kitobe
yazman kâtip
yazmanlık kâtiplik, sekreterlik
yeğ daha iyi, üstün, müreccah
yeğin şiddetli, hızlı, çok, fazla

149
 ye inle mek şiddetlenmek
ye inlik şiddet
ye lemek tercih etmek, yeğ tutmak
yeğni hafif
yeğnilik hafiflik
yeğnilmek hafiflemek
yengi zafer, galibiyet, galebe, yenme
yenik mağlûb
yenilgi mağlûbiyet, yenilme
yenilmek mağlûp olmak, kaybetmek
yenilik teceddüt
yenmek galip gelmek, mağlûp etmek, kazan­
yerbilimi mak
jeoloji
yerbilimci jeolog
yer çekimi arz câzibesi
yerel mevziî, mahallî
yerellik m evziîlik,. mahallilik
yerey arazi
yergi hiciv, satir
vergici heccâv
yerinç teessüf, hayıflanma, yerinme
yerinmek eseflenmek, üzülmek, mahzun olmak
yerme zem, hiciv
yermeci zemmeden, heccâv
yermek zemmetmek, hiciv etmek, kötülemek:
beğenmemek; nefret etmek, tik ­
sinmek
yermeli pejoratif
yer öte eve
yer yuvarlağı kürre-i arz
yetenek kabiliyet
yetenekli kabiliyetli
yeteneksiz kabiliyetsiz
yeteneksizlik kabiliyetsizlik
yeter kâfi, elverir, yetişir
yeterli kifâyetli, ehliyetli, ehil, yeterliği olan
yeterlik kifayet, ehliyet
yeterlilik kifâyetlilik

150
yetersiz kifâyetsiz, ehliyetsiz
yetersizlik kifâyetsizllk, elıliyetsizlik
yeti kuvve, meleke, fakülte
yetingen kanoatkâr
yetingenlik kanaatkârlık
yetinmek iklifa etmek
yet işek formasyon
yet ke otorite
yetki salâhiyet
yetkili salâyiyetli, salâhiyettar
yetkililik salâhiyetsiz
yetkin kâmil, mükemmel, olgun
yetkinlik kemâl, mükemmeliyet
yetkisiz salâhiyetsiz
yetkisizlik salâhiyetsizlik
yetmezlik kifâyetsizllk
yı ılı ma izdiham
yığmak tahaşşüd, tahşîdât
Yığışım konglomera, çimentolanmış
moloz külçesi
yığmak tahşîd etmek (asker.)
yıkı harabe
yıkık harap, viran
yıkım yıkma, viran etme; büyük masraf;,tah-
ribât
yıkıntı enkaz, harâbe, virane
yıkkın harap, viran
yıl cağı mevsim
Vildahk vakayi' nâme
yıldırak parpar parlayan, şa’şaapâş, dırohşan;
şimşek
yıldın terör, tedhiş
yıldırımsavar siper-i sâiko, paratoner
yıldızbilimi astroloji, ilm-i nücûm
yıldızbilimci astrolog, müneccim
yılgı dehşet, ürkme, ürküntü
yıllık sâlnâme, almamak
yır şiir, şarkı, türkü
yinelem tekrir, tekrar etme

151
yineleme tekrir, tekrar
yinelemek tekrarlamak, tekrar etmek
yitik kayıp, zâyi'
yitim zıyâ', yitme, kaybolmo
yitirme kaybetme, zâyi’ etme
yitirmek kaybolmak, zâyi' olmak
yitmek kaybolmak, zâyi' olmak
yo almak yok olmak, kaybolmak, ortadan kalk­
mak
yoğaltıcı müstehlik
yoğaltım istihlâk, tüketim
yo altmak yok etmek, istihlâk etmek
yoğrum teşekkül, yetişme
yo un kesif (esas mânâsı; koyu, kaba, katı.
iri, cesim)
yo unla mak tekâsüf etmek
yo unla tırmak teksif etmek
yo unluk kesâfet, kesif olma
yoksul fakir
yoksullaşmak fakirleşmek
yoksullaştırmak fakirleştirmek
yoksulluk fakirlik
yoksun mahrum
yoksunluk mahrumiyet
yoksunmak mahrum olmak
yoksuzluk yoksulluk
yokumsamak inkâr etmek
yoldüzer buldozer
yol açmak sebebiyet vermek
yollamak Irsâi etmek, göndermek
yolluk harcırah
yolsuz uygunsuz, yersiz, düzensiz, usulsüz
yolsuzluk suistimâl, usulsüzlük
yontu heykel
yontucu heykeltraş
yontuculuk heykeltıraşlık
yordam meleke
yorgu tâbir
yormak tâbir etmek

152
yo m tefsir
yorum tefsir
yorumcu tefsirci, müfessir
yorumculuk tefsircilik
yorumlamak tefsir etmek
yoz mütereddi, bozulmuş, soysuzlaşmış
yozlaşma tereddi, bozulma
yozlaşmak tereddi etmek, bozulmak, soysuzlaş­
mak
vön cihet, taraf, istikamet
yönelim temayül, meyil
yönelmek teveccüh etmek, yüzünü çevirmek
yönelti istikamet
yöneltmek tevcih etmek, bir şeye yön vermek
yönerge tâlimat, direktif
yönetici idareci
yöneticilik İdarecilik
yönetim idare
yönetimevl idarehane, idare yeri
yönetimsel idari
yönetmek idare etmek
yönetmelik tâlimatnâme
yönetmen rnüdür, idareci
yönetmenlik müdiriyet, müdürlük
yönseme temâyül
yöntem metod, usul, sistem; tarz, yol, kaide
yöntembillm metodoloji
yöntemblllmsel metodolojik
yöntemli metodlu
yöntemlilik metodluluk, ıttırad
yöntemsel metodik
yöntemsiz metodsuz
yöntemsizlik metodsuzluk
yöre havâli, etraf, civar
yöresel mahallî
yöresellik mahallîlik
yörünge mahrek
yurt vatan, memleket, mesken
yurtlandırmok yer yurt sahibi etmek, iskân etmek

153
•yurtlanmak yer yurt sahibi olmak, tavottun et­
mek
yurtluk mâlikâne, arazi, ocaklık
yurtsama daüssıla, yurdunu özleme
yurtsamak daüssılaya tutulmak, yurdunu öz
lemek
yurtsever vatanperver
yurtseverlik vatanperverlik
yurttaş vatandaş
yurttaşlık vatandaşlık
yutak bel'ûm, hançere, gırtlak
yuvak silindir, üstüvane; loğ taşı
yuvar küreyve
yücelik ulviyet, rif'a t
yüceltmek i ’lâ etmek
yüklem müsned, fiil, haber (dilb.)
yükleme tahmil
yükselteç amplifikatör, müşeddide
yükselti . râkım, irtifâ l[coğr.)
yükseltme terfi, terfi ettirme
yüküm mükellefiyet, mecburiyet
yükümlenmek taahhüt etmek
yükümlü mükellef, angaje, mecbur
yükümlülük mükellefiyet
yükünme tözim
yükünmek tâzimde bulunmak
Yüreklendirmek cesaret vermek, teşci' ve teşvik etmek
yüreklenmek cesaretlenmek
yürekli cesur, cesâretll
Yüreklilik cesaret, cesurluk
Yüreksiz cesâretsiz
Yüreksizlik cesaretsizlik
yürürlük mer’iyet, geçerlilik
yürütme icrâ
yürütmek icrâ etmek, tedvir etmek, ifa etmek
yürütmenin durdurulmas/ tehiri icrâ
Yürütülmek tedvir olunmak
yürütüm infâz
yüzey saltıh

154
yüzeyse) sathî
yüzeysellik sathîlik
yüzgeç yüzen, misbah
yüz ktzartıcı hayslyetşlken
yüzlemece vicâhen, yüz yüze gelerek
yüzle im muvâcehe, yüz yüze gelme
yüz ölçümü mesâha-l sathiye
yüzünden sebebiyle (menff mânâda)
yüz yıl asır
yüz yıllık asırlık
yüzyüze rüberû

zaman aşımı müruru zaman

zamandizin kronoloji
zamansıra kronoloji
zamansırasal kronolojik
zincirleme müselsel, müteselsil
zoralım müsâdere
zorba müstebid
zorbalık müstebitlik
zorlayıcı mücbir, icbâr edici
zorunlu zarurî, mecburî
zorunluk zaruret, ıztırâr, mecburiyet
zorunluluk zaruret, ıztırâr, mecburiyet

155