,,; . . .

'

. . ·; '~ '.

•
-, .· ILKELLERDE ·
:· ·DiN BOYO SANAT I I · · ,. I
.· .· ·.· . EFSA~~E - .·
: 1 1 . ., - i I i 'i

.
.
I
,I
:I . i ' 1, I'',

'

- GERCE-~~~. } v~YINEVI
 100 SORUDA
iLKELLERDE DiN, B0Y0, SANAT, EFSANE
Prof. Dr. Sedat Veyis Ornek
 100 SORUDA Dizlsl: 25 PROF. 08. SEDAT VEYiS 08NEK

girinci Baslu: 1971/lhlnci Bas!u: 1988/ O,uncu Bas!u: 1995

Kapail Baslus1: Reyo &stmevi

ir; &ski: Ozal Matbaas1
CUt: Esra MGcellithcmesi

95.34.Y.0091.50 100 SORUDA

ISBN 975-7551-13-9 iLKELLERDE DiN, BUYU, SANAT, EFSANE

GERCEK 0 YAYINEVi
'
istikl8.1 Caddesi, Ko9tug Han, No. 366, Kai 5
80050 Beyoglu • istanbul ,
'' •.r..;' ...

. .~

ON SlJZ

llkellerin dii§iinii§, duyu§ ve davrant§lann~n gogu za ·

man bizimkinden farklt olU§u, ·onla?"tn inang dunyalartn't
biQfmlendirmektedir. _llkel--in&_qfl-~_l!o9_o-__lj;_q_r§~~~daki_sava- . I
§tnda, teknik yetersizligini ve garesizligini d~n, buyu ve. ·
din in buyni.gundaki ;sanatla;__7gide7!!!!ek ~:is~emiJ,~~~e~:enin
OlWjUiYf s1.rlaruh da bir ge§it '«bilim·· otioesi biljm>>· 'plan .
'- ' " " "' '••· ... , '• . . "-C.-'·': - ,.'-'',"
efsane ilc agtklamaya- t}al't§mt·§tir~-~~Bunun· igindir ki, ki-
· _ tapda~. buyu, sanat ve efsane, 'di'nsel' ·alan't tamamlaywt.
bolihn,let olarak ele altnmt§ttr. ·
llkellerin toplumsal ve 'politik orgutlerini, ekonomi-"
lerini, mciddi kultiirlerini) adetlerin't, geleneklerin~,· ktsa-
. oa gilnluk ha.yatlartnt, temelinden_ kavray.abilmek 1re dog'-
ru bir bigirnde yorumlayabilmek igin, in~ng dunyal_a.n/nt ·
iyi bilmelc gerekmektedir. Qur£ku, ilkellerin. toplumsal ku;. ·
rumlart i9erisinde en agtr basant dinsel olantdtr.
· .Bu kita.p, ilkel. diye · nitelenen halklartn 1nanQ dun-
yalartnt, buyulerini, sanatlannt ve efsanelerini bir ·butun
iginde ele altp, sistemli bir bigimde. aytklama'Jia galt§a·?L
dilimizdeki ilk denemedir. Yine· de,- sosyal ve _manevi bi:-
limlerin ge§itli dallarnida ogrcnim yapanlarla,. konuya
ilgi duyan ok-uyuouya yararlt olacagtna inant-yorum.. ~ . ·
·,
Ankara;· Ocak -1971 ~edat Veyis Orne.k

5
 A: · GENEL AQIKLAMALAR

So!u 1 : ilkel diye ·IJmler nitelenir? tlkelierin ba..~- ·

' liea ozellikleri. nelerdir? .

Eskiden .ilkelier i~in )rullan1lan h~s1z birtakun de-

y imler. bugi.in · artlk kuliamlmamaktad1r. Antik C.ag'da,
Yunanca'dan ba§ka dil konu§anlara- ·«Bat"bar» denilmek-
teydi ... Bu deyim, · Orta. Qag'da· 'da kullanllinl§br ..·Orta
()ag'da, Batlhlar, yerlileri ba§slz·~ y1lan ayakh, tek gozlli,
ag1zs1z, ta§lara ve §eytana· tapan garip masal yaratlklar1
gibi kabul ediyorlardL Zamanln bilim adamlan da ilkelle-
re kar§l anlay1§ gostermemi§ler, yerlilerin hayvanlar dun-.
yasuida hangi yeri alacag1 hakk1nda tarti§malara ·giri§-
mi§lerdir.· Kilise. de uzun slire ilkellerin insan olmad1g1
· fikrini savunmu§tur. · Bu gorli§ler, Papa. III.. P au l'un,
1512 y1hnda Amerika yerlilerinin de Adem'den geldikle-
rini reimen bildirmesine. kadat sti.rlip gitmi§tir.
«Barbar» deyimi zamanl~· yerini «vah§i» deyimine
. terketmi§, bu .deyimin ~e§itlemeleri' olarak «algak vah§i-
, ler»,. «putlara:tapan vah§iler». kullanllmaya ba§lanml§ti.r.
. Daha sonralar1, . Etnoloji'nin geli§mesiyle, . ilkeller i~in
«kliltlirsiizler»! «ki.ilti.ir yoksul~ari» gibi deyimlerin · kul-

7
 . I

. laruldiitm gorUyoruz .. Ashnda bu qeyimler, yukardakile- llkel .diye nitelenen halklann. ve topl~luklann biiyuk
rine bakarak daha insafhysa .da, yerinde degildir. Qimkii bir boliimii ise bugiin a.rtlk es.ki durumlartndan: uzakla-
yecyiiziinde :kiiltiirsiiz hi~ bir: balk,: hi~ bir topluluk yok- §arak uygarhga ayak uydurmaya ~alt§maktadlrlar. · (;ok
tur. An9ak kiiltiiriin geli§me .ba.Satn$ ve .derecesi . soz ilkel basamakta olan ve geleneksel hayatlarim hila sfir..
konusu edilebilir. · ., · diirel)lere ornek olarak Afrika'da ya§ayan Pigtne~eri, Bu§-
manlan, Avusturalya. yerlilerini; Filipinlerde ya§ayan
Yiiksek kiiltiirlerin dl§inda y8.§ayanlar i~in en ~ok
· Aetalan, Malaka · adas1nda ya§ayan Semanglari,: Kuzey
kullanllan deyim, ilkel «~ri.mitive» deyimidir. Bununla be-.
Kutbunun i~ k1simlaruidaki Eskhnolari, Ate§ toprakhlar1
raber, ·bu deyim de, yerini,. bugiin arbk ·daha yumu§ak,
.. ve Giiney Am erika yerlilerinden. kimilerini gosterebiliriz. ·
' ' ve dogru deyimlere btrakmakta, etriolojik .literatlir.ti.e «ya~
ztyi bilmeyenler, yaziy1 · kullanmayanlar» .(Schriftlosen'-
volker ), «dogal halklar>> (Naturvolker, Naive peuple, .
Soru 2 tlkellerde din, bu:fu,
....
sanat ve·
mitolojiyl
Native peoble) diye ge~mektedir. Bti deyimlerin ~heniiz
konu edinen Etnoloji nasll bir biUmdir?
iilkemizde yaygtnla§mami§ olmasi nedeniyle, bu. kitapta
· ·§imdilik ilkel deyimini ku~lanaca~z. . .... Etnoloji sozctigiintin koki.i Yunarica e t n o s = (halk)
Bir toplulugu ya da balk1. ilkel olarak ~iteleyen ba§- . . ve log i a= (bilim') 'dan gelmektedir. Etnoloji, ozellikle il-
hca ozelli,klet §Unlardir: ,. . . kel diye niteledigim1z halklar1 ve bu ·halklanil kliltlirle..
rini inceler. Ancak otuz, kirk ytldan: beri, .Etnoloji, ·hi~
a) · · Dogaya s1in s1kiya \baghhk,
bir zaman. ilkel diyemiye~e~imiz halklan da incelemeye
·. b} pogaya egenien olmak. i~in ·kullarulan ara~~ge­
ba§lanit§br.
re~lerin :ve teknigin ilkelligi ·ve yetersizligi,.
Bu bilim, kendi i~eri'sinde Etnoloji ve Tasviri Etno-
.c) · Yaz1n1n bilinmemesi, ·
loji Ciiye ba§.hca iki k1sma aynhr. · Birincisi, etnografik
d ~ · Terb~ye ve egitimde gelenegin oriemli rol oyna-
· malzemeden yararlanarak maddi ve manevi ktilti.ir ogele ..
, mas~, .
, rinin sistematik1 a~1klamasina yonelir; ~egi§ik ktiltiirler
e) Politik . orglitlenmenin . akrabahga ·dayanmas1 r
arasinda kar§Ila§brmalar. yapar.; insanhg!n . klilttir. tari- .
.f) · Kollektif d~§tince · tarz1. ·. \ . . '

·.bini ayd1nlatniaya .~ah§Jr.; kiiltlirel go~leri ve. kiiltiirtin

Genel olarak, Kuzey ve Gi.iney 'Amerika yeriiletine, genel geli§m.e kanunlann1 ·ar~§bnr. Etnografya. da deni ..
Eskimolara, Afrika ,·zencilerin·e, ,. Okyanus'ya adalar1nda. len Tasviri Etnoloji ise, ~e§itlr halklann ya§ama ..tarzla-.
. ya§ayanlara, Kuzey Asya. etnilerinin killlilerine ilkel di-·. r1n1, dii§i.incelerini, ara~ - gere~le.rini, evlerini, barujakla-'
yoruz.· l7. ve .18.·· yi.izyllda Batlh i.ilkelerle ill§ki kuran · r1n1, silahlar1n1, sanat eserlerini,. ozetle maddi. ,.ve nianevi
ilkellerin bir bOIUmti teknige ve modern .ya§ama bi~imine· . ktilti.ir ogelerini · sistemli bir bi~imde «tasvir» ederek,. Et-
a yak uyduramad1klan i~in ortadan ·yokolup gitmi§lerdir nolojiye. malzeme hazrrlar.
.( Ornegin. Tasmanya ·adas1nda ya§ayan yerlile.r gibi. Son ·Etnoloji khni iilkelerde ·degi§ik. adlarla goriilmekte-
T~smany~'h l876 yllinda I olmii§tiir). dir. Almanya,' Avusturya ve lsvi~re'de «Volkerkunde)

8 .9
 Ethnologie», lngiltere'de «SOcial· Anthropology», Ameri- temli bir bi~imde tespit ederek, bunlan bir eserinde an-
ka'da «Cultural Anthropology». adlan albnda okutulmak- latmi§br. Bu. iki yazara- ayn1 ~agda y8.§arm§ olan T u k i -
tadir. lngiltere'de g~li3en Sosyal Antropoloji daha ~ok · .tid e·s'i (M:.o .. 460-400), P lin u· s'u (24-79) ··ve T a c i-
toplums·al yap1ya· aiJ.rhk vererek, ilkellerin .~oplumsal ku- tit u. 8'u (55-116) da ekleyebili~z~ ·
rumlanni ve orgiitlerini inceler; bunlann 'sistematik ve' . Orta <;ag,. etnolojik ara§tirmalar baktrtnndan. bir dur- .
kar§Ila§hrmah ara§brmaiann1 .yapar, birbirleri arasin- · gunluk ~ag1dir. Bu ~agda, her §eyin lncil'de :~lklaridlgi
·daki fo~ksiyonel iii§kilerini incel~r. Amerika'da geli§en kabul edilerek, ~er · ~e§it .kiiltiirel ara.§tirma dinsel inanQ-
. :Kiiltiirel Antropoloji ise, kiiltiirii ve ki.iltiir malzemesini tan uzakla§ma olarak gorlihnli§tiir. Marco· .polo
inceler · ve kimi dU:rumlarda prehistoryaYJ.., arkeolojiyi, (1254-1323) uzun yillar Asya'da kalarak, Batihlara ~r~-
fiziki antropolojiyi, paleantropolojiyi ve etnolojiyi de iQi- .. daki. hal~l~rlll: ya§aYJ.§lan v~ adetl~ri haklunda . bllgiler :
ne ahr. · · verml.§tir. Antik Qag'1n zenginliginin
' . '
kayb'olup gitmesi-
. ·.
'

~tnoloji'nin yararlandig1 ba~h~a 'bilim. dallan ~un­ ni onleyen, Eski Yunan'1n ve Bizans'1n miras1n1 koruyan
·lardir: Prehistorya,. Arkeoloji, Fiziki Antropoloji, Sos- !slam bilginleridir. '!slam dininin. ~ok geni§ bir alana ya-
yoloji; Psikoloji, . Tarih, Cografya, Biyoloji, Lenguistik, ydml§ olmas1, tek bir ki.iltiir dili konu§ulmasl lsf~m bil-
F·o~klor. ile Din, Hukuk, ·Sanat ve. MUzik Etnqlojisi'dir. ginleri:p.in uzak yerleri ara§hrmalarint ve 'bu ara§brma-
. Ulkemizde Etno~oji bilimi Ankara (Etnoloji ve Et-. lardan zengin etnografik malzeme toplamalann1 kolay- ·
nografya), lstanbul (:Etnoloji ve ·Sosyal Antropoloji). ve . la§tirmi§hr. Arap .bilginleri i~inde. ozellikle 1 b n u
Hacettepe (Sosyal Antropoloji) 'Universitelerind~ oktitul- Hal dun (1332 - 1406), eserleriyle etnografyaya onemli
maktadir. 1Qlerind~ en eskisi .Ankara Oniversitesi Dil ve .. katk1da bulunmu§tur. .
Tarih, Cografya Fakliltesindeki «Etnoloji ve. Etnografya>.) · . Diaz'1n (:1.450 - ~500) v· a s c o. d e G am· a'n1n
kiirslisiidiir.. · (1469 -1524) ve K .. K o.Zo mb'un (1451 - 1506 > ke§if ge-
zi,leri etnolojiyi onemli bir doniim noktasina getirmi§tir.
Amerika yerlileri· aras1nda. bulunan Frans1z n1isyo-
Soru 3 Etnol.ujik ~h~malar ne zaman. ba§lanu~ttr? neri J. F. La f it.·a u..f1681 ~ 1740), onlann sadece ka,.
Geli§imesine ba§hca kbnler ka.tk1da · bulun- · rakterlerini, adetlerini, inanmalannl incelemel{le yetinme-
mu..5tur? ·. . · .ini§,- ayn1 zamanda bu adet ve inanmalar1n Eski Qag'dak.l
izle.rini araml§, bunlar1 Asya'daki halklann aqet ve inan-
Etnoloji'nin tarihi Antik. <)ag'a kadar uzanmaktad1r~ . malanyla ka~§Ila§t~rmi§hr~ ~oyle bir ~ah§ma Etnoloji t~­
Dnlii tarih~i He r c d o t ·eM:. b . .480-424) etnologlann ba- rihinde «Kar§Ila§hrarak AQiklama» yonteminin ilk dene-
. bas1 say1hr. Her e do t , gezip gordiigii yerlerdeki J:lalk- ·mesidir. . ,_
lann adetlerini ·anlatarak ):U:nani~tan ile kar~Ila§tlrma­ Etnoloji ile ilgilenen bir ba§ka yazar da M on t e s-
lar yapml§h r, Bir ba§ka Antik Qag yazarr olan P o 8 e - q u i e u 'diir (1689 - 1755). M o n. t e 8 q u i e u, ~iiltiirii et-
i don i·o s (Dog. M.0.135), italya'ya ve tspanya'ya yap- kileyen faktorlerin ba§IIida iklimf kabul etmi§tir. Cografi
tigl bir~ok gezide cografi v~ 'etnografik go~lemlerini sis- ~evreden gelen ve fiziki yap1y1 etkileyen faktor.ler ruhsa~ ·

10 . 11
 yapiYJ ·· da etkilemektedir. M o. n te s q u i e u, . c~evre teo- kilediklerini ileri. siilmii§ler; · y~ryiizi.ini.in ·. ~e§itli .yerler~- .
risi» nin babas1 .saytlmaktadlr. .· ·. · de killti.ir Qevreleri tespit · etmi§lerdir ~ .·
, . J. J. R o.u 8 8 e au· (1712 -1778), Okyanusya adalann~ lngiltere'de. A. R.' R ad c l i.f f e.-Brown (1881 ..
da yqayan yerlilerin bayabndan etkilenerek, onlan~ ya- 1955) ve. B. Malin·~ w ski. (1884 -1942) gerek evriinci,
§amalanm alabildigine ovmii§, «Dogaya Do:r'tii§» diye bir .· gerekse· tarihsel okula kar§I ~1karak fonksiyonalist okulu
sloga~. ortaya atnn§br. R o u s s e a U:, yerlllerin hayatlru · kurrriu§l~r. Amerika'h R. Benedict · (1887 -1942)
bir cermet hay~b olarak kabul etmi§tir. . . . w
ile. Aiman· R~ T 1i u r n a l.d (1869 ~ 1954) fonksiyona:Ust , .
·. 1ngiliz Kra:liyet donanmas1 kaptan1 olan J.· 0 o ok. okula bagh iki o~emli etn910gdur. . .
(1728 -1779), Pasifik adalanna yapbgl geziler Slraslnda, Som 4 : Etnoloji'njn ·ba§hca konulan · n~lerdir! . .
oralarda ya§ay~ yerliler hakk1nda geni§ bilgHer topia~ Genel Etnoloji ~nip.. ba§hc~ be§. onemli. ara:§brina. alam
. IDI§; yarunda getirdigi etnogr.afik IDll,lzemeyle k1t'~lar et- · vardir: a) Maddi ki.iltiir ve tek~oloji, b) ~konomi, c) Top-
nolojisine onemli k~tk1da. bulunmu§tlir. Alman ara§tln- lumsal orgiit, d) Dfn, biiyii, · mitoloji, ·e) Sanat, oyun ve ·
Cilan baba- ogul Forst e r'ler ( J. R. Forst e ~ [1729 -·· miizik. · ·
1789], G. For s t e r [1754 ~ 1794] ) gez(p gordiikleri · . Maddi klilti.ir ve teknoloji alaruna besin elde etmek
yerler .hakk1nda tuttuklar1 notlarla etnoloj.iye ve etnog- · igin gerekli olan he'r ti.irlii ara~ - gereg·, konut y~plml. ve.
ra:fyay~ yararh ·olmu§lardir. · . · t~pleri, kab. ..; kacak' ·yap1m1, . i§. yerleri, . ta§It ar~lar1, Si-
llk Etnoloji dernekleri, 1832 ... l842 y1llan .arasuida lahlar, av ar~~ar1 ve teknikleri,. giyim ·-. ku§am, siis e§-
Londra, Paris.ve Amerika'da kurulmu§tur.·Ger~ek anlam- yasi vb. girmektedir. · ·
da ilk etnoloji·rni.izesi ise·A. Bast i a n'1n ~abas1yla 1868 tlkel ekonomi ~ogu zaman maddi ki.ilti.ir ve teknoloji
YJ.llnda. Berlin' de kurulmu§tur.
1
i~e yanyana ele a~nmaktadlr. ·Oysa ilkel ekonomiyi'mad-
0. Dar w i n;in (l809 -1882) ara§brn1alan etnoloji- di ·kiiltiir ve teknolojiden ayn gozetmek gerekmektedir.
yi de etkileyerek etnolojid~ evrimci okul'u geli§tirmi§tir. Bu · alana ekonomi ve cografi ~.evre; ~evrenin ekono¢iye,
1svigre'li J. J. B de h of en (1815·~ 1887),. Amerika'h. L. ekonominin ~eVTey~ etkisi; ·ekonomi v~ toplum; iir~thn,
Morgan (l818. -1881) ,· Jngiliz E. B .. T 'Y l.o r (1832-1917) dogal i~ · boli.imli, teknik i§ bOli.iffii.i, ioplu · ~ah§ma, eli§i
J. G.. F·razer. (1854-1917),· A. 0. iiaddon (1885- (zanaat); ti.ik~tim, payla§ma,· degi§ .. toku§, tica~et; mal-·
·1940); ~lman A .. Bastian (1826 -·1905)· ve Fin'li E. mlilk, serniaye, pazarlar; iiretim, iiretim ara~iar1, bu
.we s term arc k' (1862 - 1939) 'dinin, bi.iyiintin,' a:ilenin, ara~lann kullan1~1; ekonomi ve in.anevi. ki.ilti.ir;. ek~nomi- ·
devletin, sanabn kokeninf Ve geli§mesini· evrimci a~Idan nin manevi . ki.iltiire, manev1 kiilti.i~n ekonomiye etkisi
ele alarak i§lemi§lerdir. Alman cografyaclsl· F. R ·a .t z e l . · ile ~obanhk, · avCihk, toplaytcihk vb. ·gibi ekonomi §ekil-
. (1844·- 1904) ile ogrencisi L. F r o b e n i ·u s (1873 - 1938) leri girer. · '· · · · .. . . . .
ile. daha sonralan onlar1 izleyen F~ G.r ae b n e r (1811·- . ... Toplumsal orgiiti.in kapsam1na, temelinde ·belirli ve.
.. ·1934), W. Sch-midt (1868 -1954) ve· W. K o p p·e 'r 8 · .kar§Ihkh birtak1m gorevlerin yatti~ insanCil ili§kiler gir~
(1886 - 1961) . evrimci okul'a kar§I ~lkarak,. kiilttirletin ·mekte<J.ir. Bunlar· gelenek,. gorenek, orf~· adet; sosyal.ah§·
go~ler ar~c~hg1yla · tem~a ·geldiklerini · ~e .bir~birlerini et- ·· _.kanbklar,. kanunlar, ~iie tipleri, .akrab~k .gl-uplan; yqh-.

12
 lar grubu ile. topiumsal s·1ruflar, politik, sosyal, ekonomik nietinler, ·ibadet ,ve torenlerle· ilgili ilahiler, §ar-
. ve dinsel kurumlardlr. . kllar, tiirkiilert §iirl~r;
.. ·Din, biiyii ve ·mitoloji alamna· dogaiistti giigler, bu d) 1badet ve her tiirlii kiilt i~in kullamlan yapdar, ·
· _giiglerin nitelikleri~- etki alanlan; yiice v~rh:Jt kavr~m1; tap1naklar, gizli dernek evleri, magaralar, me-
. ·biiyiiciiler, §amanlar~ rahipler ve kutsal ki§iler ile bunla- :zarhklar; ·
rln toplumun di.ger iiyeleriyle ili~kileri; dinle biiyii ara~ e)· Dinsel ve topiumsal- torenlere, gegi§ ritl~rine,
SlDd~ki benzerlikler Ve aynhklar; dinin ve .biiyiinlin top- bayramlara, killt dramlanna ait filmler, ·fotog-·
lumun diger kurwluanna etkisi; dinsel ve. majik ·ritlerin raflar, res imler, eskizler ;
tasviri ve tarumla.nniasi; ilkellerin niitik diinyasi, mitle- ··.f) tbadetlerde,
.
torenlerde
. kullanllan her. tiirlii. kut..
.

rin~· ayinler ve torenler s1ras1ndaki onemi vb. girer. sal ara!; - gereg.
Be§inci. ara§brma alam plastik sanatlan, edebiyati, Din etnologunun .ya da. yukarda sayc;hiJ.mlz ·maize~ ·
§iiri, dram1, ritiiel ve profan oyUnlarl i~ine ahr. . m_enin tespitiyle ugra§an kimsenin ar~bnna yapbg1 yer-
Oteki bilimlerde oldug:u · gibi, .Etnolojf'de de, belli . deki yerli. dilini iyice bilmesi, ara§brma yerinde UZU:n
alanlar i~in. ,,
.
uzmanla§ma soz konusudur . · siire kalarak yerlilerle. aym hayab ya§am&.si, ara§brma .
yonteml~rini QOk (yi bilmesi gerekmektedir.·. Bir ba§:ka ·
Soru 5 · Din. -Etn.olojisi nedir, neleri konu edinir, .-ne- onemli nokta da, ara§trnClrun reh~rini ve ~lavuzunu se-
Jerden yararlamr? gerken QOk. dikkatli olmas1dJ.r. Rehberin konu§ulanlari,
sorulann cevaplann1, herhangi bir toren ya ·da kiilt arac1
Genel Etnoloji'nin bir dah olan Din· Etnolojisi, ilkel-, haklnndaki ag1klamalar1 kendinden bir §ey katmaks1z1n,
lerin inang diinyalanru aydJ.nlatmaya Qah§Ir. Dinler ·Ta- soylendigi ve anlabldlgl gibi. aktarmasl gerekmektedir
rihi v.e Dinbilim ise yiiksek dinleri (1slamhk, · Hlristiyan- (Haekel, 1953, s. 40-41).
hk; Budizm, Hinduluk, Yahudilik ve Qin dinl~ri) ara§tn'lr
ve kar§Ila§tlnr. Ger~i Din Etnolojisi zaman zaman yiik· Soru 6 : Din Etnolojisi'nin yarnrlari.dt~ yontemler ·
se~ dinleri de e~e alarak, ozellikle. bu din.erin esasla:flru, nelerdir?
ilk~llerin dinsel hayatlanna etkilerini incelemekteyse de,
Din . Etnolojisi 'nin esas. ugra§1s1· ilkellerin dinsel diinya- · Din Etnolojisi'nde ma.lz~menin degerlendirilmesi de-
s1d1r. · gi§ik garii'§lere dayandJ.nlarak ~e§itli yontemlere gore ya'-
. Din Etnolojisi'ne kaynaklik eden malzemenin onem- plhr. Bunlan.n ba§hC:llanni §oyle ozetleyebiliriz:
lilerini §oyle s1ralayabiliriz: · Fenomenolojik yontem: Dinsel y8§antln1n belirtilerini
a) ·Saba aras;bncilan.nin, misyonerlerin, ·gezgincile.:. . sezgiye dayanan bir yonden ara§bnp, kars;Il~tlrmab go;.
rin, ~e§itli .· gorevlerle ilkeller arasinda . yas;am1~ ztimlerpeler yaparak inang bayatinda ortak olan on~mli
olanlann notlan., inonografileri, yaz1lan, atulan; · noktalan. kayrainayt. amag edinir. · Onemli temsilcileri
. h) -Yerlil~rin soyledikleri; . Van. der Leeuw; :£!,.·Otto) Bo.derb'lom, M.
c) Ses· alma araglan.na, plaklara kaydedilmis; dinsel · . E l_i ci d ei Ad. · E. J ens e n'dir..

14. 15
 Sosyolojik .yontem: tn'an~ hayabyla toplum arastn-
da:ki ka.r§thkh etkileri; dinle biiyUnUn toplumu ne derece.
geli§tirdigini ya da engelleditini arqt1~r. Onemli tem-
silcileri J~ Wac h ve W . .. Good e'dur.
Psikolojik yontern: lnan~ hayabmn etkenlerini ve ·
psiko - mental ko§ullanni ; bu ·hay~bn dii§iince, duygu ve
i§lem iizerindeki etkilerini; bilin~ dl§t ·v·e bilin~alb ·dururri-
.·, la:rtn rollermi; bunlara bagh . olarak ·rUya, ·vizyon,. keri-
. dinden g~me, mistisizm gib~ fenomenlerle alt§l~§In dt· . B~ iLKEL OU~UNCE TARZI vE tLKEL Z1HNi:YET ·
· §lndaki ruhsal gli~leri ara§tlnr. O:t;1emlitemsilcile~i O.G.
u
J u n g,· K. K ere n y i, L~ Levy- B·r h l, R. T h ~ r n-
w a l d,. W. W u nd'tur. Sorn 7 : .L. Levy - B:mhl'e ve E.. D~rkheim'a ·gore
Filolojik yontem: 'Belli. sozciiklerin· arka.~anda kalan ilkeJ .dii§UnOO tar.ZI ne. -gibi. oze)Jilder {;a§Ir?
inan~. i~erigini · kavramak · amaCiyla ~oziimlemeler yapar.
Kutsal terminolojinin ·ogrenimi ve · incelenmesi bu yonte- ilkellerde dini, dinsel ya.§antilan,. biiyliyii temeliriden
min onemli bir klsmtnt te§kil eder. Ba§hca · temsilcisi · kavrayabilmek -i~in, ilkel denllen dli§iince· tarz1n~n ve zih-
W .. Haver 8'dir. . .. . . niyetinin mahiyetini, i§leyi§ini .Ve ozellikl~rini bilmekte
· ·;Fonksiyonel yon tern: Ayr1 ~yn kiiltiirlerdeki iX)an~ y.arar vard1r. · . . , · .
hayatlrun formlartntn hangi ilkelere gore yoneldigini .ve tlkel dii§iince · tarz1. ve l.lkel zihniyet iizerinde Fran-
biitiinllik kazandliJ.ru, biribirleriyle· ili§kilerini ve bunla- i:nz sosyologlan durinU§tur. · E. bur k he i m (1858 -
. ·nn .kliltliriin tiimii i~indeki rollerini ara§br1r. Oneinli 1917.), ilkel dii§iince tarz1n1. kollektif olarak nitelemi§tir.
· ternsilcileri B. Malin ow s k ·i ve R. Ben ed i c t!tir.· D u r k h e i m ve arkada§lan manbg1n ilk §eklini ilkel·
Tarihsei. yontern: Ki.Utii~ tiplerf~i gozonllnd~ bulun- t,oplumlarda· ya§ayan ·ins an ~ihninde gi:>~mli§ler ve man-
.durarak inan~. §ekilleri a~as1ndaki benzerlikleri tarihsel ttkh dli§tlncenin toplurn,larui geli§mesine bagh oldugunu
yonden . ara.§bnr ve bunlar1n tarihlerini Din Etnolojis'i · .neri siirmli§lerdir~. Ozellikle L. · L ev y - B r u·h l,, ilkel-
a.Qlstndan · yakla§tk ve goreli. ya§larina. baglamaya ~ah~1r. lerin dli§iince tarzi hakkinda ilgin~ gorii§ler ortaya ata-
m
()nemli temsilcileri W. B c h i d t, W. · K o p p e r s, V. . .rak, · bu .. konuda . D u r 1c he i m'dan da daha ,i]eriye git-
V a n B l u c k, .P i n q. r d d e l a B o u ll a y e, H • B a u- mi§tir; O~a gore, .ilkellerin .dii§iince tarz1 sadece kollektif
m an, 1(.. · B irk e t - B mit h vb. olmay1p; ayzu zamanda prelojik (manbk- oncesi) dir.
Genel olarak, Din Etnolojisi'ni ilgilendiren konular- ... L (3 v y- B. r u h Z, prelojik'in a~I~lamasini §Oyle yap-
da en· iyi .sonu~lar sa(}ece :tek bir ·ypnteme ve gorii~ ~~­ maktadir: «Prelojik zihniyetin i§ledigi §artl~t tamamiyle
. s1na b~glanar~k degil de, ~e§itli yontemlerin. ~le~tirisi ya- ba§kadrr,. ~tiphesiz prelojik zihn~yette dil ve kavramlar
plldlktan ve ortak bir gorii~ ag1s1na vanldlktan SC?,nra ab- toplumsal ola,rak ilet~lir.. Onda ~a, onceden yapilml§ i§lem~
ntr (Haekel, 1953, s. 41-42). · ler, bir ku§aktati otekine ge~en kahtlar vard1r. Ama bu

16 17
 kavramlar, bizimkilerden farkh olup, bundan dolay1 i§lem- . baglanblar,· §imdiki zamamn. ya.§antllanndan ~1kanbm§
. ler de farkhdl~.. Prelojik zihniy~t, esas olarak bil~§iktir. olmaYJp, ya§anb· bunlann k~is1nda gii~ii.zdlir» (Levy-
( ... ) Ba§ka bir deyi§l~, tasanmlar1n baglaYJCl ili§kiler~, Bruhl, ,1926, s. '15-76). Demek oluyor ki, nedenler her Za-
kural olarak tasarnnlann kendileriyle birlikte verilir. Bu- man mistik bir karakterde. ohip, nedenle sonu~ aras1nda
rada da, bire§,imler ilkel olup (. .. ) hemen hemen ayn§maya bir iletken yoktur. , .
tabi tutulamazlar. Bu da, ilkel zihniyetin ni~in bir~ok du- Le v·y- B-ruhl) ilkellerin nedensellik ilkesi iizerin-
rumlarda ya§antidan etkilenmedigini ve ~ell§meye · ka~§l de de durrnu§, · bu konuda bir~ok ornek vererek ilkeller ·
. duyarh olmadig1n1 a~1klar ...Kollektif tasar1mla;r, ilkelin i~in raslanb diye bir §eyin soz konusu olmadigin1, · za- ··
zihnini ayn ·ayr1 .etkilemezler; ilkel zihih, bunlar1 ~oziimle~ man ve mekan1n da nedensellikte rol oynamadl~_n1 be'Iirt-
yip manbksal s1raya gore dUzenlemez; her zaman on algi- . n1i§tir. Bu konudak.i gorii§iinli desteklemek i~in; kitabin-
larla, on ili§kilerle baghdlrlar ve boylece, ilkel zihin mis- da, ~e§itli ornek olaylar gostermi§tir. Bunlardan biri L .
. tik olu§undan ·aolaytdlr ki, ayn1 zamanda prelojiktir.» P e c h u., e l .L o e s c h e'den· ald1ti ornektir: «Katolik
. <Levy- Bruhl, 1926, s. 106-107). ' . misyonerler geldikten sonra yagmurlar azald1, kurakhk .
1lkel zihniyedn · birinci. ka_rakterini pr~lojik olar~k ba§ladi. Yerlile·r buna, din adamlar1n1n, ozellikle ·bunlann ..
. te~pit eden Lev y·-'Br 't~~ h l) ikinci karakteri olarak da giydikleri ·uzun ctippel.erin sebep olduguna inandilar. Qiin-
i§tirak kanununu (loi de participation) one siirmli§tlir .. kU da.ha once hi~ boyle. ciippe gormemi~lerdi» (I:k.vy ..
B~ kanuna gore: «ilkel dii~iinqe igin.de objeler, yar~klar, Bruhl, 1926, s. 71). Bir ba§ka ornek olay F. S a g. a r ·a)
olaylar ayrn. zamanda kendile:d ve kendilerinden ba§ka In Kuzey Am erika yerllleri hakk1nda ·anlatttg1d1r: «Bir
ttir1ti olabilirler. Bizim i~in gii~ olan bu durum, i§tirak ak§am, i.ilke.nin hayvanlan hakktnda konu§ulurken, Fran-
kanunu ile idare. edilen zihniyet · i~in gii~~iik gostermez~ . sa'da. tav§anlarla yavru tav§anlarJn bulundugunu anla.t-
Ornegin, Trumailer · ke~d.ilerini sud a ya§ayan hayvan ad- mak i~in, ate§in l§Igtnda duvara golgelerini .dLi~Hrerek­
dederler; B<;>rorolar kirmlZl papagan olmakla oviintirler. onlara· gosternH~k istedim. Ertesi sabah. salt bir ras1r..nh
Bur ada kastedileli herhangi bir ·akrabahk degildir; bir sonucu her zamankinden daha ~ok bahk tuttular. Buna
ozde§lik bahis konusudur» ( Oner, s. 43-44) .. · . . duvarda yapbg1m golge resimlerin sebep olduguna inan~
Levy- B r u. h l) ilkel zihniyetin ti~tincii karakteri d1lar ve her ak§am ayn1 ~eyi yapayun diye yalvardllar.
olaralr, mistik ya§anti. ozelligini gostermektedir. «llkel- .· Bu saQmahga uymay1 kabul etmeyince de, golgelerin na.,.
·lerin zihni bi;zim ya§anh ve olaylann dogal dtizeni- dedi~ sll yaplld1gnii onlara ogretmen1i istediler. \) (lkvy ~ Br·~h 1,
. gimiz §eyden etkilenmeye haztr degildir. Tersinf' zihin- 1926, s. 73). . .
1eri, onceden bir slirii kollektif tasanmlarla dolu~r; bun-
Boylece Levy- B. t u Jz.l) ilk~l ~~hniyetia i.izellikle-
dan .dolay1, earth varhklar, .canstz va~hklar y~(da insan
tini ba§hca tiQ noktada toplam1~ oluyor: ·
yaplSl §eyler onlara ·daima rnist.ik ozellikler}e, dolu gorti- ..
nUr. Bunun ··sonucu olarak da, zihinleri stk s1k objektif a) ilkel zihniyet prelojiktir.
ili~kilere. ilgisiz· kald1g1 halde, "zunni, ya (}a "fiili, mis;.. b) llkel zihniyet i~tirak kan'ununda terrwilelltnf·k··
tik baglantllara ~ok onem :v~rilir .. Bu on,ceden edinilmi~ tedir.

18 19'
 . '

Levy- B r u·h rde tepe. noktastna· ~tkanlmaktadir.. 11-

c)- · Nedensellik, zaman ve mekan. anlayt§lan farkh- kellerle bizim di.i§iincemiz .. arasinda esasta· .hir far~. ke-
dir ve mistik bir· g~rli§e ~agh1nmakta:d-Ir. · sinlilde soz ,konusu degildi~>> (Birket-:-Smith, 1946, s._ 35-:_
36) .
. Avusturya''h etnolog J. H a e·k· e 1) Levy- B r u h r'-
· Soru ·8 ·: Etnologlann. . Levy- Bruhl' e yonelttikleri iin prelojik kavn1mtna deginerek, modern' alan ara§tlr-
J

el~tiriler hangi :iioktal31rda toplaninakta-. maianrun prelojik gorti§i.inti reddettigini belirttikten s_on-
dlr? , ra, uygar insanla ilkel dedi'gimiz insan1n :ruh ve .zihniye-
tinde ·anemli bh· fark bulunduguna, ~rna bunun esast~ ol-
.. ,i..J e v y ~ B r uh l'Un, ilk~llerin dii§i.ince tarzi. ve zihni~ ma:ylp . derecede .. olduguna i§aret ediyor· (H~e~el, -·1958,
· · yeti hakktndal\i gorti§lerini ·gil~lendirmek ve ·dogrulamak 's. 43).
i~in yaradand1g1 kitaplar1n yazarlari.ri1n pek ~ogu, etno':' Esasen, Levy- B r u. h l de sonradan mantlk konu-
16jiyle ilgisi olmayan · kimselerdir. Qe§itli nedenlerle yer- . sunda yanildigini ka~ul etmi§tir: «Manhgtn yap1si btl- -
. lil~r aras1nda. y~§ayan yazarhinn -·bunlann ~ogu mis- tUn. insanlarda ayn1d1r. ·Ve ilkeller: hpk1 bizim gibi, ege:r .
. yonerlerdir-_ verdikleri 'bilgiledn ~ogu eksik, tu~ars1z ve ~eli§menin .fark1na va:rirl~rsa? reddederler .. Fakat dogatis·-
tek yonltiydiL Bugtinkti modern alan ara§hrmalarl, soz ti.intin geni§ alan1nda, ~eli§~eyi farkedemezler>> demekte-
· konusu. ·yazarlann yerlile~ hakk1nda · verdikle~:"i bilgilerin· . ·. dir (l.kvy-Bruhl, 1949, s. 73).
ve yarg1lann yetersizligini, yi.izeyde- .olp~un.u gost~rmi§­
ti~. Gerek D·u r k'h e i m) gerek.se . .Levy- Bruhl) soz
konusu ettikleri t~ibiller iginde ya§amami§lar, sadece· ba§- Soru 9 : Etnologlar~ folklorculara ve psikologlara
. kalannin · kitaplar.lndan yararh~hmt§lardtt. · gore ilkel . ya da .ge~memi~ clli~unc.cnin
.. Danimarka'h etnolog K. B irk et.- S 1n.i: t h .. L e 't:.y - ozellikleri nelerdir?
- B r u h l'i.i §Oyle ele~tiriyor :. «L_ ev y ·-: B T u h z)· ilkellerin '. . '

bizim dtinyamlzdan .}:lirgok nokta~ard~. ayrllan bir diinya~ ' ..

da ·dti§tinlip, duyup; hareket · edip y~§ad1klann1 ileri stir-.
·
1 ilk~l ~i.i~iince ~.le.. geli§:ni~ dti§~nce ·ar.a~Indaki fark-
larqan 1lk1, tlkel du§uncentn genell~kle· kribkten· ,yoksun
n1ektedir. ilkellerin dli~tince dlizeni bizim manbgiin1z1n olmasidn\ Duygusal ve saf olan bu dti§tince, bpkl. ~ocu­
s1ras1ru izlemez.. aksine duygusal ·hayab ile. ~ozlilruez bir gun dll~lincesine benzemektedir (Ha.ekel, 1958, s. 43). De-·
bi~imde baghd1r, diye iddia ediyor. Bu n~denle ilkeller mek oluyor ki; ilkel insan --yani dogaya bagh_ insan-
.i~in z1thklar .onemli olmay1p, tersine, topluma baghhg1n «·aptaL.· bir ins an degildir: t1pk1 GOcugun di.i§tin'cesi .gibi
ir'adesidir. Boylece, ay1 klan1na dahil olan bir kimse ayn1 eg·itilmen1i~ bir dti§tinceye sahiptir. <;dcuklarla ilkellerin
· zamanda insan ve ay1 «olabiliyor». Bu, bildigin1iz i§tirak dU~lince tarz1n1n bir ozelligi ·de~ ana J!lesele ile ikinci .
kanunudur; L e 't: . y -·Bruhl).· bu kanuna gore ilkel di.i- planda kalan mesele araslndaki aynhk tizerinde durma-
§iince tarz1n1n esaslann1 kurmaktad1r .. G.er~i bu. F r e u d- . mak, ya da gereginderi az durmakbr (Bach, ~· .4 75). 11-
. un havada kalan· iddialar1n1n aksine ger~ekten <<i~inde bir kel dii§linee dog a olaylann1n arkas1nda .belli· bir yarahk
§ey ·olan>> d1r, bunu kimse· ink3,r ·.edemez: ancak mesele
21
20
 aramakta, dolaytstyla somutlamaya, ki§ile§tinneye daya- · Goze ~arpan §eyler iizerinde duruhir; e§ya ve olaylar ih§a.
nan bir dii§Unce . tarZiyla .belirmektedir. Kritik. ve dik- · ait noktalara gore s1mflamr ve s1ralai:ur.. Kuvvet ve mad- ·
katten · yoksundur. Raslanh · zaman ve yer bakiirnndan de, ilkel dli§iinceye gore, biribirinden aynlmaz. bir· birlik-
biribirine bagh olan, arka arkaya ya ·da yanyana ortaya . ·tir. nkel ins~n·, yedigi·.§eyin i~inde var ol~ «kuvveti» ,de .
~1kan-iki belirti, nedensiz bir b~raberlikle bii'ibiririe bag- · kazanmi§ olabileceg'ine inamr. · Keskin · bir go~em. yete-
lanir. ve bu 'baglanb gelecek i~in de kabul edilir. tlkel negi, pratik bir yatktnhk ve ~ogu kez iyi bir bellek ilkel-
dli§lincede ~agn§tm s~dece benzerlik ilkesine .dayanma- lerin ·di.i§i.ince faaliyetlerinin o~umlu yanlann1 te§kil. et.;.
. YJ.p, ayn1 zamanda · ztthk · ilkesine ·de dayanmaktadir. mektedir (Ornek, 1966, s. 13-14).
0 o n t r a r i a c o n t r a r i s ilkesine gore, bir §ey. zid-
1Ikel ya da az geli§mi§ di.i§lincenin .ozelliklerini· §oyle ·
dJ.ntnln ~agr1§1m1na yol a~ar. Bu nedenle insan mutlulu-·
. 6zetleyebiliriz: · ·
gunu ovmemeli, aksine kotillemelidir; .yo~sa· mutluh:Ik
mutsuzlugu getirir (Bach, s. 4 75, 483, 484); a) G~nellikle kritikten yoksundur.
1Ikel ya da geli§memi§ dil§i.i~cet~dn ·bir ba§ka ozelligi . b) Bir meselenin aynntllan i.izerinde geregi kadar
de, ~oztimleme y~teneginden yoksun olu§u, ol~ylar1 bir durmaz.
blitlin olarak ele ah§tdir. Boylece, nedensel dli~tincenin c) Somutlarila ve ki§ile§tirme egil1mindedir.
ten1el. ilkesi onlar taraf1ndan «benzer nedenler, beiJ.zer so- d) Neden ve sonuQ baglanbsi ~ogu kez ~agri§1ma
nu~lar · dogu.rur» (Spranger, s. 119). §eklin?e bilinmekte daya.rur.
·ve yorumlanrnaktad1r. like~ insan ~evresini ve bu ~ev:reyi e) Ozneldir. .
- dolduran ~eyJeri ya arzuladJ.g1 ya korktugu ya da gelenek- . f) Maddeyi ve ozi.i aYJ.rmaz.-
sel ya~arlartna gore alglla.r (Zucker, s. 15). B0ylece oz-
.·Sunu da eklemek gerekir ki, bu di.i§lince tarz1nda, soz
nel bir dli§i.inceyi temsil eder.
konusu toplumun ya· da hallnn ~evteden, cografyadan, ·
· F. · H c m. p l e rJ egitilmemi§ halk dli§~nces~nin eksik
dinden, 1rk~an. toplumsal.kurumlardan, k1sa~a .temsil et-
yan1n1, btiylik 61Qi.ide, halk1n olaylan biribirine baglay1p .
ti~i ki.iltlirden ve bu ki.iltliriin seviyesinden ileri ·gel en bir-
sonuca varma tarz1nda bulmaktad1r. H C:. m. p l e r'e gore:
. tak1m kaymalar, sapmalar ve dereceler vard1r. Ancak, bu
«Egitilmemi§,. ·ham muhakeme ve sonuQ .bizim di.i§lince-
iltiansl~rln Ve kaymalann dl§lllda, .an~ ~izgi hep aynidir
·mizden kuvvetli bir §ekilde aynlmaktad1r. · Alg1lamak,
{0rnek."1966, s ... 14).
gormek ve fark1na varabilmek iQin halk1n kavraytci mari-
tlksal dii§i.incesi eksiktir. ( ... ) Kategoriler ·geli§memi§tir.
A olaYJ.run sonuct;t B oldugu gfbi, ayn1 olay B'nin nede-
nidir; bazen de hem nedeni, hem sonucudur. K1saca, halk
\

inanmas1 ; ko§ul, neden yerine sadece kan§lk. dalgah bir

~agn§u'ru tantYJ.p bilmektedir» ( s. · 65) .
· Geli§memi§ di.i§i.incede _d1~a ait §eyle.r onen1li ro~ oy-
nar: .Renk, koku, 'ah§Ilnu§In di~tndaki biQimle:r, sesler vb.

22· 23
 .rinden ba§ka brr §ey .deglldir; yan1 ruhudur. ·Ayni· durum · ·
oltim .i~in de· soz konusudur~ Olen birinin hig bir yfi§ama ·
i J •
· belirtisi gostermeden· yatmas1run nedeni~ o ki~eye .can- .
hhk ·veren «§ey» in, ·yani ruhunun bedeni terketmesidir.
Ancak rnh, rliyada, insanl belli bir stire, olihnde ise ta-
mameri terketmektedir. tlkel insan, ri.iya ve· oltiiniin dl-
. §lnda vizyon, kendinden ge~nie, ' ate§li hastahklar gibi
·. nimici BOiiim ruhsal·ve .fizyolojik ya§anblarla da ruh kavr~m1na var- .
.D.iN 11~1§, bunu ·bedenden ayr1 ve canh· bir ilke olarak tasanm-
lanii§hr.
A·. DiNSEL TEMEL KA VRAMLAR T y l o r) insanlann, · yukardaki ya§anhlardan sonra.
~evresindeki §eyleri ·de canhynn~ gibi gormeye ba§ladlk- ·

I. Animi,zm lanna deginerek, animistik dtinya gori.i§i.iniin giderek ani-

niatistik dtinya gorli§iine donli§tiiglinti ileri slirmi.i§ti.ir;
Animistik
. '
tasanmla,·
. animatistik·. tasanm· aras1ndaki aVI-
. ...

SQru 10 A~zm. kuraunm· kim ortaya ·abm~tu?" run, birincinin, ~uhun varh~na inanmasina; ikincinin ise, '
· Bu kuram diniil ba~langtCIDI· IULSll ~Ikla­ · insan1n t1pkl bir gocuk gibi c;:evreshli ve dogayt doldur~n
maktadtr? §eyleri «c'anlandlrma». stna., «canh» . gormesine · da.yan:ma-
· s1d1r. · . . .· . · .
· Etnoloji'de dinin ba§langJ.ci.nl ag1klamaya ~ah§an ~e 4 Olenlerin, Oldiikten sonra da, ruhlan araCihgiyla. ha-
§itli kuramlar vardir .. Bti kuramlaf'In l?a.§l1Cal~Tlll1 ilerde yatlanni s~d:fu'meleri inanc1 atalar' ve .Bliller ·ibadetini
1

soz konu~u .~de~eg·iz. Bunlardan.birisi ·ae ani.mizm'dir .. Bu .. (manizni) .dogurmu§; bu 'i.nan~tan cin, peri, dev inancina
teori tngiliz etn<?logu Edward .B. . T y·z r.
o (1832 - 1917) ' gegilmi§ ; birtaklm 'iyi ya da' koti.i, ba§ka bir 'soyleyi_§le '
taraf1nQ.an ortaya atilmi§tlr. iki ciltlik «Prinl'i.ti've Culture, · yararh ve zararb ruhlann belli. yerleri,· aga~lan, kovuk-
· '1.917» (ilkel Ktilttir) adh .eserinde teorisini enfue boyun~ lan ve Il.esneleri ·tuttuklanna inantlarak feti§izme vanl-
tarh§mi§hr. T y 1 o r'a gore, insanlik, ruh inanCina riiya · mt§hr. Dogal ogelerin (su, deniz, ay, gi.ine§, ylld,lZ~ or7"
. arac1hgiyla varmi§tit: · 1nsan ri.iyas1nda Qe§itli ol~ylan. nran vb.) yukardaki basamaklari a§arak. onem kazannla-·
ya§amakta, uzak. ve ·<~egi§ik yerlere gitmekte, tan1mad1~ .lan .politeizm'i ((;ok Tannc1hk) dogurmu§, bu donemden
kimselerle. kar§Ila§makta,. bunlarla birlikte avlanmakta., de giderek animizmin son durag1 olaz:t monoteizm'e· CTek
dostluk. kurniakta ya· da sava§maktad1r. Oysa rtiyaYJ. go- . Tahnc1hk) vanlnn§tlr. Boylece, . 'T y .Z o-r) din in ba~lan­
ren kimse, blitlin bunlar · oh.ip biterken kullibesinde yat- gi6 Ve geli§imini 'aQiklamaya ~ah§an kuram1n1 s1ras1yla: ·
maktadir. 0 halde, ~yiiyan "kimseyi, kendi ·ba§Ina buy- Animizm, · tabiat inancJ, nianizm, ·feti§izn1, politeizm ve
ruk, istedigi gibi hareket edebilen bir «§ey»·· terketmek- monoteiz~ donemlerinden ge~irmi§ oluyor.
tedir. Bu ise, uy1Iyantn.bir~z ugucu, ·biraz flu olan .be!lZe- Animi,zrn kuram1 buglin arhk gegerli degildir. Bav.

24· I 25
y~nlar1, ha~h olarak ele§tirilmi§tir. Etnolojik a.landa ya- lerde {Kuzey Asya) insam ya§atan beden ruhu ·kalptedir
pilan ~.e§itli ara§brni.alar,_ruh kavranu ve inanctndan yok- (Paulson, s.-122). Afrika'daki Sothalarda moe (j, denilen ·
1
sun, fak;at «Ylice Varhk», «Tek Tanri» inan~ ve tasannu- beden ruhunun yeri .ya kalp ya da ba§d:tr (Dammann, s.
na sahip ilkef toplumlann varhgrh1 gostermi§tir. Evrimci 10). GilyB.klar (Kuzey .Asya) bir ki.i~iik, bir de biiyiik ru~
bir karakter ta§Iyan bu kura.nun ge~erli yan1, ilkel insa- ha inanmaktadlrlar; kiigiik ruh ba§ta, beyin i~inde, bli-
nin ruh kavram1na van§lnl ~ok gl.izel a~IklamasHlir. yiik ruh ise bedende bulunmaktachr.
Serbest ruh ya da gUlge ruh, beden nihunun tersine
ozgi.irdtir ve ollimden sonra ba§ka bir varllk .§eklinde kal~
Soru. 11 tlke]Jerde rub tasanmi na§ddlr ve ka~ ~­ maktachr. Kamerun'daki Ekoiler golge ruh hakk1nda §OY-
~itruh vardlr? le di.i§iiniirler: «GcHge ruh insa~ hayatinda varoldugu sii-
. . . . . . . rece kii~iiciik bir §eydir ve gogtiste egle§mektedir. Fakat
ilkeller genellikle. oltimden sonra hayabn slirdligm1e · bir kez ozglirliiklerini segtil~r mi, hangi insanl!l i~ine gi-
inann1aktad1rlar. Onlarni inan~lanna gore, oliim~den son- re:rlerse girsinler,. o ins.an1n bed en biiyiiklligiinii ve · blgi-
raki hayati siirdiiren cevher ruhtur. Ba§llca iki ~e§it ruh mini and1rar~k bi.iytimekt~ ve.incelmektedirler>> (Hermann·,
tasarnn1. vard1r: .Beden ruhu v~ bedene bagh olmayan . s. 17). Eski Endonezyahlar, golge_ ruhun oliimden sonra
serbest rub'. Beden ruhuna~ etnolojik litera.tlirde «organ tepelerin listiinde, kiigiik adal~rda ya da uzak yerlerde
ruhu>>, ·«n~fes · ruhu», ·. «hayat ruhU>> da. denmektedir. Bu · .ya§ad1g1na inanmaktachrlar .. Bu ruhlar ya§ayanlarla her
ruh, bed en i~indeki herhangi bir organda bulunmakta. za...rnan·ili§ki kurabilider (Tischn.er, s. 83). Melanezyahlar, ·
'sahibine. ya§ama glicti vermekte, hastahk ve Ollirn sira- .bedeni terkeden golge ruhun yilanln, farenin.ve ku§un igi-
sinda· sahibini terketmektedir. Beden ya da organ ruhu. . ne girdigine inanmaktad1rlar. Bu ruh, -insan uyurken de
bedenin ~e§itli yerlerinde bulunmakla bera:ber, en ~o1: bedeni terketrnekt.e, sonra geri donmektedir. Samoalarda,.
kalpte, kanda, cigerlE~rde, ba§In i~inde, nefes yollannda bir oliiniin golge ruhunun bir hayvana gidecegine· inanll- .
egle§mekte ve bulundugu organ1n fonksiyonel giictinli maktadir. Maoriler .(Yeni Zelanda'da) bir beden ruhuna,
sembollemektedir. Ornegin Kuzey. Amerika'daki Algon- bir de golge ruhuna inanmaktad1rlar. Golge rilh 1 sahibi
kinlerde ·ruhun yeri kalptir. Bunun yam s1ra lranda eg- . bayllchgl ya da uyudugu zaman, onu terkedebilmektedir .
le§en ba§ka bir ruh da .vardlr. Kalpteki .ruh ollimden 12 . (Nevermann, s. 13, 7~-80). Ostyaklarda, Wogullarda .(As-
giin sonra gliney- batJ.daki mutlu. bir lilkeye · gitmekte .. ya) serbest ruh ya da gOlge ruh ollimden sonra yeral-
kandaki ise ~hayalet. olarak ·yerYuzlip.de dola§Ip durmak- tlndaki oliiler diinyas1na gitmekte ve ·Orada sahibini ay- .
tadir {I\t1liller, s. 198). Gliney Amerika'da bir Tupi boyu nen ten1si.l etmektedir. Ayn1 duru:m TunguZla:r igin de
. olan Shipayalarda beden ruhu nefesde egle§mekte ve ne- soz konusudur (Paulson, s. 115, 121). ·.
fes araCih~yla a~zdan ~lkarak olliler aiemine gitmekte- · · · Gc>Ige ru4 tasa~m1na yliksek klilturlerde de rasla-
dir. (Zerris, s. 344). Aynularda (Kuzey - Dogu Asya'da ., nllmaktadtr. Baz1 masallarda golge ruh. motifi .gorlilmek-
beden ruhu omurgarun · i~indedir ye .insan oliince onunla tedir: Ohami.sso'nun «Golgesiz 'Adam»l, H. von Hoffmann-·
birlikte. mezara gitmektedir (Paulson, s. 125). Yukagir-
.
stahl'In «GOlgesiz Kad.ln»l. gibi ... :iranhlar aras1nda, «GoI-

26 27
 ge:n eksilmesin!» §eklinde soylenen selam' da golge ruhun.
·onemini beiirtmektedir (Birket .• Smith, 1946, s. 380). Kimi hayvanlar1n u~abihne, yiizebilme, derinlere d3.labil-
Baz1 ilkeller .insamn iltiden fazla ruhu olduguna ina- me; ~abu~luk, aglrhk, sessizlik vb. gibi yetenekl~I-iyle in-
nirlar. Ornegin Karaib Taulipanglat1 insan1n be§ ruhu ol- · . sanlardan· iistlin olma niteliklerinin· fa:flona .d.a gozlem-:
dugunu iddia et:mekt~dirler .. Bu· rnhlar ii).Sanln ayn1d1r, leri sonucu varnu§lardir. 1nsanlar, hayvanlarda, bitkiler- .
fakat goriinmezler; tipkl golge gibidirler. ·Bunlardan tigii de, dogal ogelerdeki bu iisttinltikleri. kendi cinsleri ara-
' oliimden sonra kargaya donii§mektedir. n6rdtinciisii' yer- stnda da farketmi§lerdir. Ornegin ·nkel tophimlardaki. b3:-
yiiziinde kalmakta, be§ii.lcisiyse. sarrianyoluna gitmekte- .z1 kimselerin, §eflerin, ya§hlann, §amanlann, bi.iyUciile-
dir .. Karaib adalarlndaki yerlil.er de bir~ok. ruhun varh- rin, sava§~Ilarin, avc1lann toplumun diger .tiyeler,ine · ·ba- ·
gina irt~aktad1rlar. Burilann en onemlisi kaipte· bulu·;.. · k~rak iyi . konu§ma, fizik yap1,. cesaret, parapsi§ik, rilajik,
nur ve oliin1den sonra ote diinyaya gider. Otekiler bir sli- hiptonik vb. gibi yetenek ve ozelliklerle sivrilmel.eri, bun-
. re deniz k1y1fnnda egle§erek· gemilerin pargalanmas1na se- lann ~evrelerinde sadece korku ye saygi uyand1rmalan
bep olurlar..Bir boliimii de o~manlara .giderek ~otti ci~­ sonucunu dogurmaml§, ayru zainanda bu gibi kimselerde
lere donii§lirler (Zerris, s. 345). ;Endo. nezya'da yedi sekiz, \ ba§kalarinda' olmayan birt~k1m ~olaganiisti.h) kuvvetlerin
Laos biqtilerinde ise otuza. yak1n · ruhun varllg1na il}anil-. ... varoldugu gorli§~nli ve ·tasanniln1 da. dogurmu§tur.
maktadlr. ' . . . Bu gorii~te niteliklerin, etkilerin ve kuvvetlerin an-
lami ·QOk yliksek olarak degerlendirilmi§tir. Canh varhk-
.1ara ozgli oldugu sanilan bu Qe§it nltelik, etki v'e kuvvet-
ler giderek dogaYJ' ve dogay! dolduran ogeleri de iQin~ .
II. Dinamizm almi§hr. Boyleee «dogal» kuvvetlerden «dogalistii» kuv-
vetlere geQilmi§tir. Eger yetenekli bir avc1 bir. hayvan1 ·
· avlayamaz ya da· dldiiremezse, birQok ilkel toplumda ras--
·Soru -12 Dinamizln kavramtrldan;ne a.nbyoruz? Di- . lmuld1g1 gibi soz ~onusu hayvan1n soz konusu avc1dan.
· namist diinya gorti~ii nasd· bir go~tiir? daha iistlin· ve gliQlli oldugu fikrine vanlml§hr (Herin~nn,
·s. 31). ··
. . . 1nsanlar Qevreleriyle her zaman · ilgilenmi~lerdir. in- Bu <~kuvveb> tasarurt1na. hef yerd~ raslamak mlim- .
samn iQinde bulundugu ~evre, ~evre. iQirtde olup bitenler, ktindlir. Eger bir insan, bit hayvan, bi.r bitki ya da ba§~
Qevrede bulu~an bitki ortiisii~ haY:van ge§itleri, ta~, kaya, ka bir dog~ ogesi yetenek, nitelik, bi~im vb. ile ah~llm1- .
orman, su vb. gibi dogal. ogeler 0 ~evrede. ya§ayanlann ~in dl§inda. kahyorsa, bu, ancak oriun dinamik ve _mistik
her zaman i~in ilgisini Qekmi§tir. !lkeller ~evrelarinde olu- · bir <<kuvvet»e sahip olmas1ntlan 'ileri ·gelmektedir. ins ana,· ·
§an· olaylan gozleyerek birtaknn, bilgiler elde etm.i§lerdir·. . etkili, din~mik, yaratlc1 ve yetkin gorlineri her ~ey hep
Ornegin bitkilerin .insanlan ·besleyen, ti.irline ·gore ins an- bu «kuvvet» ·iJe ytikltidlir. ve bu «kuvveb> in eseridir. ,f • .

. lan: zehirleyE!n ya .da tersine bazl hastahklarl iyi ' eden Do gada· varolduguna ·in an1lan; ozellikle. bell~ · nesne-
bir oze .sahip olduklanna gozlem yolu ile . varmt§lardir.. lerde·, bitkilerde, hayvanlarda ve · insanlarda daha b~lir- .
gin olan, d~namik ve mistik kuvvetle yliklli bulunma inan-
28 .
'29
 .hklan ya da yaban. domuzlan, §ifah bi.tkiler, u~lanna bol-'
c1na din ami z·m de~me~tedir. Bu terimin ash Yunan- c~ bahk takllan oltalar ya da hedefine iSabet eden sil3.hlar
ca d y n ci m is ·. (kuvvet)'den gelmektedir. Dinamizm hep mana ile yiikltidUrler» (Nevermann, s. 12).
terimi ,ilkin, 1907 y1hnda Frans1z folklorcusu A. van · Mana'mn .yogunlugu, giicii ve etkisi i~inde bulun-
Ge nne p (1853 -1957) taraf1ndan/kullanl'lrm§br. .dugu insana, bitkiye ya. da nesrieye . gore degimnektedir.
- · BaZI bilginler. dinin b~langtcini. dinamist di.inya go-
~yn1 d~rum ~lar i~in de· soz ko~~sudur. O~egin Po- ·
. _rii§linde aranu§lardtr. Ornegin R.' R. Maret, dinamiz- hnezya da «}?Ir zelzele ya da sel tannsl btiyiik bir. mana
min insanlar1 ilki~ bi.iyusel .. ritlere' sevkettigini; bu rit- giicti ve etkisi ile yiikltiyken; ylldlz, giin~§ ya da ay tan-
lerden de ¢linin geli§tigini ve bliyiisel sozlerden de. duarun . nlar1nda bu gii~ daha azchr. Polinezyahlar gti.ne§ tanr1-
meydana geldigini ileri stirmii§ttir~ K. D itt ·mer· ise, sindaki manaYl ~ok a§agi derecede degerlendirirler. <;un-
dinin ba§langt~ ve gel~§mesinde dinainist. dlinya gorli§li-. kti, onlara gore, gilne§ sadece gtinllik dogu§ ve batl§IDI
niin y~rinin onde oldugunu belirttikten sonra, btiytintin yerine getirmektedir» (Nevermann, s. l2). .
dinamist di.inya gorii§tinde .temellendigini ileri stirerek,
.'. .. ~-ana!· kapsachti ~lam. bak1m1ndan ·~ok az ~y1nmlar
gel~§menin oteki donem1erine ge~mekt.edir (Dittmer, s.
gozonunde· bulundurul~azsa, ba§ka ilkel toplun~larda da
77). Anca~ boyle bir geli§irn ~izgisi taril1;sel aQidan tan1t• goriilmektedir. Irakualarda (Kuzey Amerika) bu kuvvet
lanamamaktad1r. Ger~i dinamist dtinya gorii§lintin dinin kavram1n1n kar§1hg1 .:Orenda» chr; Algonkinler bun a «M a-
geli~mesine etkisi olmu§tur. Ancak· bunun yan1 s1ra ·ba§- nitu» ya da .:Manito». 'd~mekted.ir; 1tiru.- Pigmelet.inde -. ·
ka dinsel tasanmlara d~. yer v~rmek gerekmektedir, (Afrika'da, itiru nehrinin kiYJSinda) «Megbe» · dir; Kon..: .
golular «Elima» demektedirler; Eskimolarda «Sila») Sio-
auxlarda (Kuzey Amerika) «Wakonda·» d1r. · · ·
Soru 13 Dinamizmin yerli dilindeki liar~1bgr · olan
Mana ya ku§.aktan ku§aga geQer ya da Qe§itli dinsel ·
!rnana inanc1 nrunl bir inan~tu? (Je~itli il~_
ve biiyiisel .pratikle.rle _sonradan elde edilir. Polinezyah-
kel .toplumlardaki adlan nelerdir?. Mana-
larda .soylu s1nif1n §efleri, tanrilann · ku§ag1ndan gelen
. DID eJde,edili~l ve kayoodifi~j nasJ.ld1r?
kimseler olarak ·kabul edildikleri i~in, bunlann ~og~ za-
man bi.iyiik ve ozel bir mana ile yiikli.i olduklar1na ina-
Baz1 insanlarda, hayvanlarda, bitkilerde ve dog a·· un-
nilmaktadir .. E. A r n in g «Hawai'li §efler, olmeden on-
. surlannda ah§Ilmi§In di§inda birtak1m belirti ve fonksi-
ce kemiklerini dostlannave hizmet~il~rine vasiyet etmek-
yonlarla kendini. gosteren ·dogaiistii kuvvetin Melanezya
teydiler. Boylece, onlar bu . kemiklerden yaphklan_
dilin~eki kar§Ihgi man aJd1r. Mana kelimesi, ilkin 1889
olta ve zokalarla bolca bahk avlayabileceklerdi» di-
y1hnda R. H. ·G o d ring ton taraf1ndan bili~ dili~e
ye . yazmaktad1r (Arning, s. 50). Maorilerln (Yeni
sokulmu§tur. Zelanda'da). inani§lanna gore, .soylu ki§ilerde bu-
· :M:ana inanc1n1n en yayg1n oldugu yer Polinezya ada-
lunan mana babadan ogula ge~mektedir. Ba~kala­
laridir. Mana,· tannlann, in·sanlann, hayvanlann, bitki-
n ise bu. «kuvvet» i belli· bir:takim ritlerle elde eder-
1erin, hatta cans1z nesnelerin i~lerind~ bulunabilir. Orne-
ler. Maoriler, ba§n1. ve s~lat1n mana i1e dolu oldugunu ·
gin ((ba§anh denizciler ve. sava§Gllar, tehHkeli kopek ba-
31
30
 . . yan1 ile olu.nisuz olan ah§Ilmi§ln .dl§Indaki «kuvveb>e sa-
·kabul ederler.· Mana sahibi, biri:ri.in ba.§IDl Istrmakla,· n'la-
. hip o~ak, ondan yararlanmak ya da onun, . zarannd~
.namn ·tsmlana g~ecegine ma:ruhr~· ·Mana'Yl elde etmerrln
kurtulmak igin birtak1m ka~1nmalara dikkat ·etmek, bir-
bir ba3ka yolu da m~a·· ile. yiiklii. oldugu bilinen bir §e-
taktm i§lern ve uygti.lamalan yerine getirmek gerekmek-
. ·. fin ya ·da: bir .din adamuun solugunu i~4te ~.ekmektir tedir.
· (Hermann, s. 36). Okyanusya'daki ·kelle. avc~bguun teme-
linde de mana t~annu yatmaktad1~.· Avlanan kelle, av-
. Cintn atalanrun .kafataslanmn bulundugu yedere konarak,
Soni 14: Mana inancma bagli olarak ortaya. ~lkan
onla~1n manalaruu a.rttnnak amac1 glidillut (Tischner, tab~ :ne demektir? Ni~in · ba.ZI yasaklara
s. ·287)~ Kanibalizm: (insan eti yemek) adeti.de man~ ta- ve k~mnuilara·· uyulmaktadl~r·? ·
. ·sarnruin i~errilektedir; ·eti yeriiJen kimsenin belli .organ-
. lannda varoldugu. samlati mana'ntn yiyene ·ya da yiyen-
Yukarda mana inancintn iki yanh ozelligi geregi. bir-·
lere ge~ecegine. inatnlrriaktadir. Ayrrca bu rnistik; majik: tak1m · ka~Inmalari, · yasaklan ·da beraberind~ getirdigini
ve dinsel glici,in kanda, ·.menide, nefeste. bulundugu inanci.
gordi.ik. · Mana'nni olumsuz yani . tabulan meydana getir-
. da olduk~a yaygtnd1r. .me~tedir. Ama hemen pelirtmek g~rekir. ~i, a§·agida agik-
1turi Piginelerinde ·«Megbe>> denilen mana, bir etnik ·
layacagimlz ve ornekleyecegimiz kag1nma ve yasaklann ·
gruburt en. yB.§h Uyesinde bulunmaktad1r ;. bu kimse, meg-
·ti.imjiniin koklini.i mana tas.~nuna baglamak dogru olmaz.
be'yi tecriibelerine dayanarak totem hayvanlanndan. her
zaman elde edebilir ve biiytisel i§lentlerle:ba§kalanria ile- .Gerek d~nsel, gerekse prof~. hayatta uygulanan .ka-
tebilir. . 1· . Qinmalan anlatan Tabu .kelimesinin ash Polinezyaca
l{imi zaman d;a· mana'n1n ote diinyadaki· ya ·da· uzak Tap u.'dan· gelmektedir~ Bu .kelimeyi, · ilkin i.i.nlu·. 1ngiliz
' iilkelerdeki nesnelerden geldigine inanllmaktadlr. orn,e-· kaptan1 J. C o o k) 1777 y1hnda Ton.ga adastnda sapta-
gin Poline.zyahlar «b1r· balta ~ok· giizel keser ve par~ alar- . mt§tlr; d.aha sonralan da ·tabu· bilimsel bir terim olarak
sa ya da bir kay1.k denizde ~ok giizel yiizer, dalgalara da- ,kullarulmaya ba§lamJ§hr. :Tapu kelimesini olus.turan fa
yanirsa ote dlinya~a ya 'da uzak i.ilkelerde bunlara b~n- ve p u · hecelerinin Polinezya dilindeki anlam1 : T a . =
. zer bir balta' ve. kayik vardir, mana da onlardan. gelm'ek- {i§aretlemek, ni§an koymak) ve p u = (olagani.isti.i, in- .
. tedir>> diye dli§iiniirler (Nevermann, ·s. ·27) .. · · .san1 §a§Irtan, dikkati geken') ·demektir. Su halde, kelime-
H~r ba~an mana'ya,sahip .oim:akla a~1klamrken, her nin · kar§1hg1n1 serbest bir · geviriyle <<Olaganiistli olan1,
ba§ar1s1zhk da mana kayb1n1n bir sonucu gibi yorumlan~ . §a§Ilanr bir belirtiyle, bir ni§anla i§aretleme» diye vere~
maktad1r. Eger iinli.i bir avc1 art1k avdan eli dolu donmti- _ biliriz. Tabu'nun pratikteki anlairn ise dokunuima.s1, yen-
yorsa, bu 9-uru~,. avc1n1n· mana'SIUI .~aybetmi§ olmas1yla mesi, kohu§ulmasl, igine g1rilmesi, yani yap1lmas1 yasak
ag1klan1r. olan ·§e'ydir.
1\:Iana 'n1n olumlu, insan ve toplum yaranna beliren Tabu'nun temelinde ba§hca iki · duygu yatmaktadir:
yanlar1 oldugu ·gibi bunun tersi de soz konusudur: ya~\ . J{orku ve sayg1. Bunlara' bir §eyin «pis» olmas1ru ya ·da
tehl~keli yanlarl da var~Jr. Bu ·bir~· yan1. ile olunilu. b1r .

33
 I «pis» ol_arak kabul edilmesi ,~ii§Uncesini de k~tmak ge- :yerler bile tabula~1rdL Maorilerin §efleri, yiyeceklere ve
rekmektedir. . . ·· .. . _ .· i~eceklere elleriyle dokunamazlard1- (Tischner, s. 295) ;
Belli kimseler, nesneler, yerler mana ile yii~lii kabul onlan hizmet~ileri doyuru;rdu. .
. i
edildikleri i-~in b~nlarla konu§ni~k, bunlara .dokunmS:k !a
I
Krallara mahsus tabu hakk1nda §oyle b~r efsane var-
·da buralara baz1 · ritliel i§le~ri yerine_ getirmeden gir- dlr: · «Kila · adh gen~ · bir prens, bir zaman~ar Tahiti ada•
mek insana zarar getirir. · Ya -~ti · tiir eyleml:rden ~a~~n- · s1nda piikfun si.irdlikten sonra Hawai adas1na go~ eder.
mak,y~ da-_belli birtalnm_ ritiiel kuraHan yer11;1e geb:r?lk~; Kila, bir giin. yeniden Tahiti'ye donlip babasuli·n -~Us;man­
ten· sonra soz konusu kimseler·, nesneler ve yerlerle l11§kl lapyla ~arpis;rriayt akhna koyar~k. yola ~1kar ve. babas1
kurmak g~rekmektedir. DinseI ·alandaki t_abulann ba§h ~ zamab.1nda tabu olarak biline:q bir lim:anni yak1n1na gelir.
calan~ui i~ine din adamlar1, biiyiiciile~, ~e§itli dinse~ ar~~: . V e · prensin kaYJ.gl lim ana· dogru yakla§bg1 zaman a:da
:_gere~ler, ata heykelle:ri, m~keler, ergin~ik torenleri,._gizh halk1 k1y1dan '-'Balop.! ·Bak1n! ilerde. bir kay1k var .. Yak-
dernekler, tapinaklar, _a.yinleriD: yapll~g1 koruluklar, lr- la§Iyor i§te ... _Krahn tabusmidan ·hi~ bir korkusu yok;' _
mak klytlan,-tepeler, mezarhklar vb. girmek~edi~. · diye bag1rmaya ba§lar. "Eger kay1ktakil~r ger~ekten bi.i- ·
Tabul~r y~a · siireklidi:r ya _. da belli bir sUre i~in · ~~­ ytik ·blr kudrete sahipseler,· tabuy·u .~ignemekle ba§lanna
~erlidir. ·-Si.irekli tabular daha -~ok krallar _ve kutsal kl§I~ gelecek olan felaketten de· kurtulabiiirler ... " Prens, tu-
lerle bunlann adlan, yiyece~leri, bazi s~rlar, adalar, or- .
I

/ fan1a ve med-cezirle :uzun bir mlicadel~ye giri§tikten, :bu

manlar vb.'dir. Kimi §eylerse ba§langl~~a. tabudur, gide- · arada iki' yigit ve goziipek adam1n1 da kaybettikten sc-nra
· · rek ~abulug~nu yitirirle~. Ornegin Madaga~kar'a .il~ g.e- ·- ada)ra· ~1kar.. Boylece i_ki ki§iyi kaybetmek pahasin_a lima-
· tirilen atlar yerli balk taraf1ndan ·tabu olara~ kabul edll- nin tabusunu bozmus; olur» (Hermann, s. 38).
mi§, fakat atlann nasil birer -h~yvan old~k~an_ ~~~§~1.:. K~allann, kutsal ki§iler olarak ba§kal~;r1na tabu· oi;..
d1ktan sonra ta bulukl~n kalkml§tir. Ayn1 _§ek1lde b1r mis- ·malan·na _sadece ilkellerde degil, yliksek ktilttir ve dinler-
yoner tarafn~dan adaya sokulan tavs;anlar, yeni !iy~cek­ .de de raslanilmaktachr. Ornegin 1874 yl11nda Rambo~ya
ler, ila~lar vb. ba§lang1~ta tabu olarak kabul ed1lm1§ler.. · · krah· arabas1ndan yere dtis;lip baylld1g1 zaman, korkudan
dir (Eliade, 1954, s. 38). _ . ve sayg1dan hi~ ·kimse kraJa yar~1m edememi§tir. 1800
· · Tabu kurallarinin en yay'g1n olduklari yerler Polinez- y1hnda, Kore krahn1n sirbndan ~1kan .bir ~Ibana ayn1 ne-
ya adalanyd1. · Polinezyahla.r krallanru, ·biiylik. §~flerini denle kimse dokunmaya cesaret edememis; ve kral bu ~~­
tannlar1n soylanna baglad1klan i~in, onlan ~e§Ith tabu~ bandan olmti§ttir (Birket- Smith, '1946, s. 406). Bir za-
_ larla Qevirmi~lerdi. Ornegin Tonga adas1nda ku:sal kl:al- manlar. Japan krallarinin «gline§in oglu.» olarak kabul
.· Iar1n evind~ kimse yemek yiyemez,· uyuyamaz, bn· §ey ~~e­ edilmeleri onlan. birtak1m tabu kurallanyla s1k1 ·s1k1ya
mezdi. ·Eger _kral bir yabanc1run eyinde yatarsa, o _ev baglami§b.
·slirekli olarak tabul3.§1rdl. Kral, cinsel · ili§kide · bulundu-
gu kad1nlan. da tabula§tlnrdt (Hermann, s. 37). Polin~z­
yahlann biiyiik ve kutsal krallan o derece. «~uvv.:~~~.: ~~~ Soru 15 : . Cinsiyet ayirnnma dayanan tabula.r neler•
ytiklii ol:;trak kabul edilirlerdi ki, golgelenn1n .du~tugu dir? · Yiyeeekle ilgili -tabular 'ra.r mulrr?

34 35
 I

. Bir ~yin pis kabul edilinesi. o §eyi tabu- bir~ok ·kurallara dikkat etmek gerekmektedir~ Bu kural-
.. la§tirir nil?· y;iiksek dinlerde ·de· .goriilen · lar temizligi ve orucu ·i~ine alma~tadlr.· Bah~e ve bostan-
tabulann temelinde · hangi · duygula·r yat- larla giinltik ugra§ldan sonra tabu'yu bozmak i~in elleri ·
·~aktatbr? ·Adm ~ tabul~ttg. olur mu? yJkamak ve ate§ i.istline tutmak gerekmektedir. Ancak bu
i§lemlerd~~.n sonra yemek yenilebilir (Hermann, s. ·39).
· Dinselin yan1s1ra topiums'al, cinsel, ekonomik ve hijye~ . Totem.1zmin gortildiigi.i ye.rlerde, totem hayvan1n1n ya da
· ~ik ·tabular· da vard1r. Toplumsal hayatta cinsiyet aY!n-_ ,bitkisinin. -b~Zl ozel durumJarin di§Inda-.· yenilmesi ke-
n:illl'a dayanan tabular buyiik one'm ta§Imaktadirlar. Bu-. sin bir §ekilde yasaktlr.
nun tipik .· orneklerini Pol.inezyahlarda ·gormekteyiz. Orne- Kimi tabular da pislik dii§tincesinde temellenmekte-
.gin «Hawai'de kad1nlar erkeklerle birlikte yemek yemek dir. Ay hali'ndeki kad~nlar ~ogu zaman ba§kaHtnyla · ye~ ·
§oyle dursun, hatta erkeklerin . yemekleri~i pi§irdikleri mek yemezler, pelli birtak1m yiyeceklere dokunn1aktan
ate§te. ve kap,.kacakta kendi yemeklerini pi§i;remezlerdi. ka~1n1rlar; s1g!'rlardan, av: ha.yvanlanndan uzak durma-

Ayn.ca, .o~ell~kle baz1 yemekler ·kad1nlar i~in yasakb. Bir ·ya ~3:h§Ir ve giinllik i§lerini. tek ·ba§larina ·gorrileye Qab~
. I
ba§ka. yasak da, kad1nlann, kayildann i~ine ginneleriydi. §lrlar. AyriCa k1zlar ve kad1nlar ay hali'ndeyken ·ozel ku-
Bu tabu olduk~a yayg.1nd1r. Ayn1 §ekilde, Maorilerde ka- llibelerde kah:dar ve erk~klerle cinsel ili§kilerde buluna-
. d1nlar yeni bir yap1n1n yan1na gelemezler. Gelirlers~, evi mazlar. Ay ba~1 kullibesinin .buiunmad1g1 yerlerde, evin
yap3:nhinn gli~lerinin tlikenecegtne ve boylece yap1m1nin ya da ·odanu:· bir k1sm1 has1r. orttilerle b01tin£rek bu i§ .
tamamlanamayacag1na inan1hr.>> (Hermann; s; 37). . i~in · kullan1hr. Burada kalan k1z, yukanda gosterdigin1iz
·Yemeklerle, yemek cinsler~yle, bitkil~rle·ilgili tabular kaQinmal.arin ya:n1 Slra Slk ~lk y1kan1r, .ttitsiilenir \re be-
da ~ok yayg1nd1r. Bu tiir tabularda yenecek §eyin cinsi, denini boyar. Hastalar, lohusalar, cesetler de· tabu kural-
yiyenin.ozel durumu rol oynamaktadir.·Kanada'nu1 Arktik lariyla Qevrilmi§lerdir. Sekstiel tabular1n temellerinde,. er-
bolgesindeki Eskimolar deniz ha}rvanlan il~ .rengeyitU eti:. kegin onemli ~ir j§e ba§lamadan o11ce -ava ~1kmak, sa-
ni ayn1 glinde yemekten ka~1n1rlar (Birket-Smith, f948, v:a§a gitmek vb.-· giictinli yitirmemesi endi§esiyle, .pislen-
s.· 406). Afrika'da, avlanah bir hayvan1n etinden · ·tatmak me korkusu yatn1aktad1r. . ·
ay h~li'ndeki klzlara yasakbr. Ote yandan, belli bir cins · Yliksek dinlerde raslanllan kimi tabulann temelinde .·
.kaplumbag·anni. etini ye~ek evlenmemi§ gen~ Kizlara ve de korku-:saygi ve pislik dli§lincesi gortilmektedir. Orne.;
erkeklere yasaktlr. K~p'taki Bu§.manlarda, ~ocukhir ~aka­ gin, Hindular inegin kutsalhg1na inand1klar1. iQin, etini
lin kalbini, deveku§unun beili yerlerini ve \yaban ke~isi- · yemek.ten k.~~1nd1klan gibi ona dokunma:ya bile cesaret
nin kuyrugunu yiyemezlerdi (Dammann, s. 95). · Yine edemezler. Ote yandan, inanc1 biiti.in bir mlisltiman do-
Afrika.tda, ~nglrCihkla ge~inen. Fulbeler, 1~a~aylar eti ve ·n1UZ yemekten kesinlikle ka~1n1-r. Qtinkti domuz mtisllitnan-
slitli a.yn1 giinde yememey~ dikk.at ederler ( Birket - Smith, larca pis bir hay-Van' olarak kabul edilmektedir.
1946, s. · ·406). Polinezyahlarda bitkilerle. ve lirtinlerie · il- · Ayr1ca adlarla ilgili tabular da vard1r. Ad1n, ki§iligi,
gili. bir· sliri.i yasaga .raslan1lmaktad1r. Polinezyahlarda: olu§turan, nesneleri niteleyen onemli bir ·ozellik oldugu,
ekili patateslere dokunmak yasaktlr .. Bostanlar. ekilirkeri .sahibindeki mistik ve majik kudreti seinbolledigi dti§lini.i-

36' 37-
 . llirse, adla ilgili kaQ1nmalar1n · neden:i anla§Ihr. Ornegin, Totemler. daha QOk hayvanla.rdan· olur. Kimi zaman
·. Zulular .korktuklari ya da saydlldan · bir kimsenin,. bir da soz konusu hayy~n yerine onun bir p~as1 (kuyrugu,
olayiil ya da bir ~esne~in adlnl aglk aQik soyleyemez, onun dili, penQesi, tuyli .vb.) totem yerine geQer. Hayvan to-·
. .yerine ba§ka bir · §ey soylerler. (Dammann, s. 95) . temleri en QOk avCihkla ·g~inen ilkel toplumlarda gorli··
.llir. Hayvanlardail sonra ikinci s1raYl bitki toteihle~i al-
maktadlr. Daha seyrek raslamlma~la. ~raber Qe§itli nes-.
III. Totemizm neler ile f1rt.Ina, ~bern ku§ait vb. gibi meteoroJojik olaylar
:.da. totem -olurlar. Aynca Qe§1t~i nesnel~r~en de totemler
vard1r. . ..
Soru 16 · Totemizm riasd bir tasaqnu:ltr? Kelimenin . Totemizm hakk1nda Qe§itii bilginler ara§tlrn1alal\ yap-
ash hangi dilden gebnektedir? Ozellikleri mi§lardir. Bunlann ba§Inda J. G. F r ·a z e r gelmektedir.
.nelerdir? Totemizm konusunda ~ah~an Frazer) .dort ciltlik «Totemism and Ed:ogam.y) 1910~)
.bilginler kimlerdir? . · . . adh eserinde konuyu blitlin boyutlar1 ile ele alml§~lr. A .
··La.ng) ··B. ,Ank~r-mann) R. T.h·urntcald) lV.
Genellikle totemizmden,. bir . I
grubun ya . .
da bir klan1n,
. S c h m ·i d ~) A. R a d c l i f f e - B r ow n) A. G o l d e n-
bir hayvan, b.ir bitki tlirtine ya da bi!' nesneye mistik, ma- - weiser) F!.G r .a. c b n e r) W. W u. n d tJ J. H ae k e l vb.
jik v·e akraba.hk duygulan ile ·baglani§i; bu baglanl§tan gibi etnoiog ve sosyal antropologlar da tot'emizn1in Qe§itli
dogan gorevler, .ka<.;1nmalar, ritler ve torenler. anla§Iln1ak~ yanlann1. ara§tlrmi§lardtr:. ·E. D u. r 'fc h!? i mJ J. F. Mao
tadtr. Totemizm terimi t o t a rn kelimesinden tliretilmi§- Len nan)· R .. Smith dinin· ba§lahgiCinl totem~zmde ara-
tir. Kelimenin ash Kuzey Amerika'daki· Algonkinlerin mayi d~ne~i§lerdir. Ote. yandan totemizmin 'dinsel ve top- ·
konu§tuklan dildeli geln1ektedir; bu dildeki' soyleni§i t o- . lumsal yanlan hakk1nda da durulmu.§, bu konud~ farkh
tam) o to te.rn an_,· to ·a a i m'dir. T o t a 'tn, bu ¢lilde
gorli§ler ort~ya atilnu§tlr. <;ok · yonlli ve olduk~a kan§Ik
akrabahk, aile i§areti anlam1na geldigi gibi, bir · kimsenin olan totemizrn tasanm1 ba§hca. -if~ .§ekilde gorlirilir: Grup
koruyucu ruhu da den1e.ktir. ilkin, 1791 y1hnda Jolz n ::ya da, klan totemizm:i,. birey toten1izmi ve cinse bagh ~o~
L on g adh bi.r. Ingiliz taraf1ndan kullanil:rrn~. daha sonra ten1izn1.
du bilim diline · ge~nli§tir. .
TotenliZn1in ba§hca ozellikl~ri §Oyle. Slralanabilir:
. · a) T?tem~ ile grup aras1ndaki duygusal akrabahk · Soru 17 · : Grup totenrlzn1i ne den1e,ktir? Grubun to-
bagi; ba§ka bir soyleyi§le ayni atadan geln1i§ oln1a inanci: ten1i ile ili§kileri nasddn? Gmi> totemiznli-
b) toten1in .adini; i§are.tini ta§Ima ;, c) ayn1 toten1 ~evre­ nin dinsel yant In•, topluJllsal ~rant nu agtr
sinde. toplananlarlll biribirleriyle evlenn1e yasag·I ( dl§tan basar? · · ·
evlenme) ; d) totem hayvan1n1 ya da bitkisini ye1ne yasa-
gi ; e) totem in grup liyelerine yardtmct oldugu, onlan ~e:­ . _. Gr'up totemciligi lokal bir &'rul;>un, bir klan1n ya da
~itli tehlikelerden korudugu i~apc1. -aile gibi daha kli~~k bir .iinitenin bir hayvan. ~a da bitki

38 39
 ti.iriine duygusal bir · akrab.ahk ve dinsel - bUyi.isel bir vb., totemi.ba§ka.hayvan olan bir klandan temin edilir.
inan~la · baglaru§I<:hr. Bu · ~e§it · totemciligin karakteristik Klan i.iyeleri~ klamn totemi olan hayvana ya da bitkiye
yan1 sO:z konusu klan1n liyesi ile toteminin ortak bir ata- · ~ar§I. ~ok sayg.Ill davran1rlar, onu oldtirmek ve yemekten
dan geldikleri iilancinda gori.ilmektedir. l3u ata, mitik :ka~J~trl.a~ ..Ar:lC::J.~_; ~~t.liel ama~larla totem hayyan1n1n ·ya
bir atad!r. Boylece tote·mleri ayi:l1 olan kimseler birbirle-. d~ bit:tnsinin yenildigi de olur. . ·
· rine a.kraba gozliyle bakarlar. Grup totemciliginin tipik ,
-'· <;irup totemciligin~e, grup tiyelerinin birbirleri ile ak-
tlzellikh:iri en ~ok ·klanlarda goriiltir. Klan, ayn1 toteme sa- raba olduklari· inancl, ayn{ atadan: (totemde~) geldiklerine'·
hip olan kimsel~rin oli.l§turduklan bir topluluktur .· Bir kla·-
. ve t~temin · maji~ gi.ictinti .ta§1d1klanna daya_nir. · Bu giiQ
nln iiyelerinin· ritleri .~yn1 mitik gelenekler ile· bi~imlen-,
·.· klan1n ya da grubun en ya§h iiyesinde bulunur. Totemciliw
mektedir. Klan ile tote,mi arasindaki Slkl ili§ki ve bag-
. gin gortildtigii yerlerde ya§hlarin SOZ ·Sahibi olmal~riDin
htrl sembolleyen ozellik, kendini ilkin adda gosterir. Klan,.
. bir nedeni <;le. budur. Klan1 kuran kimse totemin mistik
ad1n1 totemipden ahr. Qiinkti, totemin adiniri, totetnde
v~ maj.i~ . . ?"lici.ini.i ondan .al~rak otekilere iletmi§ti~: Grup
ger~ekte varolan· ya da varoldugu san1lan; her ~e§it yete- totemc1hgtnde to tern .ve totem ile· ilgili her ·Qe§it inanl§
nek ve o~elligi de· igerdig:me, bunu klanin iiyelerine ge~ir­ geleneksel :olarak babadan· ogula ge~er. · . · ··
digine inan1lmaktad1r. Bu bak1mdan totBmin ad1 ve bi(}i ...
mi Qe§idi araQla.ra .i§lenir. Totem figtirleri bir amblerrt, bi:: . .. G:u? ·to~en:cili~i~in bir ~a§ka ozelligi de, ayn1 klan .
· i§aret ·olarak gerek ki.iltik,· gerekse profan torenlerde ta- · .. uyeler1n1n. birb1rler1 1le evlenme yasag1d1r. Ayn1 atadan ..
§Irnr. Tote.mi ya da klan atasni1; bunlar· ile ilgil~ sembolle- . geldiklerine inanan klan tiyeleri birbirleri .ile ~kraba sa-
ri ve efsaneleri _canla.nd1rari oymah biiyi.ik direklerin ya:- yildiklari. iQin, ·kendf aralannda evlenemezler. Dl§tan ·ev-
pllrilasl ve yerlerine· dikilrnesi rittiel torenleri gerektirir. lenme (ekzogam.i)_ denilen bu ~ural, totemciligin · tipik
· Bu totem dir~klerine en ~·ok Amerika'n!n k~zey - l?ati lpy1- · ozelliklerinden biridir. .
lannda ya§ayan yerliler ile Okyanusya adalanndaki yer- . Grup _totemciliginin dinsel 'ya da toplums~l ya~1ntn ag1r.
)ilerde ra:slanilmaktadlr. ·.;Evlerin ve tapinaklarin ohlerine. .basmas1 ~e§itli bolg~lere gore degi§mektedir. drnegin
dikilen totem direklerinin tisttine klan1n armas1 ve ozel Avusturalya ve Melanezya'da totemcilikle· iligili . olar.ak,
· i§aretleri de oyuh.ir. ibadet ve ayinler de geli§mi§, bir. ~e§it ktilt - totemizmi
lOan tiyeleri tote~ bayvanlarrn1n ·penQesini, ttiylerini, dogmu§tur; totem a tal an iQin dlizenlenen torenlerde efsa-
kemiklerini v~. i.izerlerinde- ta§Ir, · totemlerini~ seslerini, neler anlatihr, kutsal ·§arkllar soylenir. :Bu i§ler i~in kut-.
hareketlerini . Ve .yetenek]erirti taklit etmege Qah~I.rlar: sal y~rleri, 'klilt araQlari, kaya .resimleri, ilk totemleri can-
.l\.vustralya'daki kanguru klanlarlnin, kangurunun hare- . lan_dlran dramatik oyunlan- vard1r.: .Ayrica; totemlerin
ketlerini canlandiran. danslar1 ~ok i.inltidlir. Tof.emi . kurt bliyMsel giiclini.i arttun1ak iQin ~e§itli torenler de di.izenle.:
olan ·bir klan1n tiyeleri de· torenlerde kurt post una burli- .nir. Bununla .beraber grup totemciliginin 'daha Qok top-
nerek hayvan1n ulurnasini ve hareketlerini taklit-.ederler. lunisal yan1 geli§mi§tir. E~nolojide grup toteinciligine kol-
.GeneUikle totem· hayvan1n1 oldtirmek ve yernek yasak lektif totemcilik de denmektedir. · ·· ·
oldugu·· ic;in, ·l:Iayvanin ti.iyi.i, penQesi, · gozli, kemigi, postu
I.

40 41
 Soru 18 :. Birey .totemciliginin mellikleri·neler~r? Birey totemi erginlik ~agu1da edinilir. -Benda, grup
totemciligin~e ~ldugugibi, toteni ile grup aras!ndaki. ak-
Totemizmin ikinci bi~imi birey t<;>temciligidir. Bu tiir rabahk soz konusu deglidir. Birey to~emciliginde · totem ;
totemcilikte bir grup 1nsan yerine tek, bir insan soz konu- o kimsenin koruyucusu ve yardimcisHhr. Ki§i., toteminl·
sudur. Bir insan ile .bir hayvan ya· da ~ok seyrek olmakla babadan ogula ge~en bir mir.as gibi bulmaz, onu ~e§itli yol-
beraber bir bitki aras1ndaki yak1nh~, dostluk ve n1istik bag lar ile kazanmaya ~ah§lr.
birey totemciliginin temelini ohi§turmaktadit. ln$an 'ile to-
h~mi arasindaki ili§ki bi~ yazgt .birligine kadar varmakta~'
d!r~ Oyle ki, ·ins an yaralan1rsa tob~mi olan hayvalun da ay- Soru 19· Alter ego, .·Nagualizni ·ve Tonalizm kav-
ru aciyl ~ekecegine inanllmaktadir; ayn~ durum oliim i~in .r~larl.ndan ·ne anbyoruz?
. de soz konusudur. 'rotem hayvani, oliirse, onunla yazgl bir-
lig~ etmi§ olan insanln da olecegi inanCl birey totemciligi- · Birey toten1ciliginin ozel bir bi~imi olan «Alftir ego>>
nin ana ~izgisidir. lspanyol kronistleri, ispanyollar1n yer- ' inanc1 ise genel Qizgileri .ile bir insanla bir h3:yvan arasin-
· liier ile sava§lan sirasinda., yerlilerin bliytik §efinin ko'- daki s1k1 yazg1 bag1n1 ·anlahr. Latince <<Oteki ben, ba§ka
ruyucusu olan kocamail ye§il bir kU§Ull oldiirlihnesi SO!lU- beri>.> anlam1na gelen Alter ego tasanm1nda, hayvan1n )ra ·
CU §efin de dli§tip oldiiglini.i yazmaktad1dar. (Ankerma.nn, da. insa.n1n ba§lna g.elecek ·her hangi bir olay1n kar~nhkh
. s. 172). . .' . . ' olarak biribirlerini etkileyecegine inanilrriaktachr.· Oyle ki, ·
Birey totemciliginde hayvan ~ogu zaman ·ki§inin yar-. bu tasarnl)da hayvan ·dogrudan dogruya ~<oteki ben~~ ol-,. ··
d1mC1~1 olarak g(;)rtillir. Ozellikle gegimlerini avc1hktan · mu§tur. :Bh· Bantu boyu ohin Rongalarda (Gtiney: Afri-·
saglayan yerlilerde ki§isel totem hayvan1n1n koruyuculu~ ka) 'iigin~ bh~ hikaye va~d1r.: <<GenQ. bir k1z eV;lendikten
gundan ve yara1m1ndan Q'ok §ey umulur. insari. ~ogu zaman sonra kocas1p1n ·y~runa gidip yerle§ir. Giderken yan1nda:
grup toten1ciliginde oldugu gilJi. kendi toteminden majik · kendi. g:rubunda. koruyucu hayvan olarak .bilinen ve se-
· gliQler ve birtak1n1 yetenekler elde etn1egi de denem.ekte- vilen bir bogay1 da. bera.berinde gotlirtir ... · Faka ~ bogay1
. dir. Bunlar1n da ancak totemin Qe§itli yerlerinden yap1lan 1 kocaSindan ·saklar. Ancak kad1n kendisine QOk b~gh olan
am·uletlerin ta§1nh1as1 ile elde edilecegine inan1hr. Onun hayvan1n yiyecegini agikQa s~glayamad1g1 igin. boga, ge-
iQin zan1an zama;n totem· hayvan1 oldlirlillir. Eskimolarda celeri bahge ve bostanlara girerek sebzeleri yemeye bag-
hayvan.:ar1n ~e§itli yerlerinden yap1lm1~i amuletler ki§inhl. Jar. Bah~e ·. sahipleri bu i§e k1zarlar; genQ· giivey gecele-
koruyucusu olarak ta§1n1r. ve ayn1 arriuletleri ta§Iyanlar yin pusuya yat.ar, hayvan1 bulur ve oldi.iri.ir. Bunun iize-
· biribirleri ile evlenmezl~r (Birket -. Sn1ith. 1948, s. 213 L rine. gen~ kad1n hastalan1r; fakat blittin :gticlinti toplaya-
Afrika'da, Liberya'daki Kpellelerde ki~inin koruyucu fili', · rak kalkar ve aile~inin bulundugu yere gider, bogan1n
sahibinin· ba.~ka filleri avlanias1nd·a ona yardtmci olur. oltimi.inli haber verir. Ken~i. grubunun adamlatl, klZl, ya-
Ayn:1 §ekilde leoparn1 da sahibinin ta.rlalanni h1rstzlardan §amalafinln bagl~ oldugu. bogay1 evlenirken birlikte go- .
ve yaban1l hay:vanlardan ko:ruduguna, hatta kendi gUcti- tlirdti diye azarlar ve ·bu <Juruma · QOk k1zarlar. Durun1u.
. nu· s·ah~bine gegirdlgine inan1lmakta:dir (Dammann, s. 48). bilrnedigi iQin, yapti~I i§ten ~ok .§a§lf'an kocayt da katil

42 43
 olarak ·kabul ederler: 'Sen bizim Jlepimizi 'oidurdiin!' ·ve··
sonunda ba§ta evli .kadln olmak i.izere ana - babas1, kar- En ~ok Orta ~merik~ ytiksek kiilti.irlerinde, Kuzey
de§leri ve gtubun oteki tiyeleri kendilerini keserler. Hat- Amerika yerlilerinde, Gi.iney Asya''nln baz1 ilkelleri ile.
ta k,ii~tik ~ocukl~r bile oldi.iriiliir» (Her'inann, s. 54)·. Endonezya. yerlilerinde. gorlilen birey totemciligini kim!
·· Kuzey Amerika yerlilerinde hayv'an ·alter _ego'su · ~e­ bilginler grup totemciliginin ilk ·. basama~ · olarak ·kabul
§itli yollar~a elde -edilmektedir ..Kendinekoruyucu bir hay~ eder~en, · kimileri de builun grup totemciliginin bo~ulma-
. van. kazanmak isteyen kimse uzun: gunler oru<.:: tutar; bu ~Indan dog~u§ oludugunu ileri si.irmektedirler. · ·
siire i~inde riiyas1nda gordiigu. hayvan onun alter ego'su'
ohir~ Eskid~n, Amerika'~aki yiiksek killtiirlerde bir ~o­
cugun_ burcuna bak1larak, koruyucu· hay¥an1n1 saptamak Soru .20 :. Cinse bagh totemciligin ·temelinde hangi
i<:;in bir _bi.iyiicii Qag1r1hrdl .. AyriCa Qocugu;n dogdugu y~r·e di.i§ti.nce ·yatmaktadu? Cinsler arasmdaki
ktil, kum .serpilir, bunla~ ·i.izerinde-' hangi hayvan1n a yak ili~kiler nasdchr?
.izi · gori.iliirse o hayvan alt'e'r ego. olarak kabul edilirdi.
.Cog·u zarrian da ~ocugun dogumu s1ras1nda· ya. da dogu- .. '- Cinse bagh tote~cilik daha ~ok Dogu ve Giiney-Dogu
. ~undan ·sonora· goriilen hayvan, · alter ego. olurdu. Alter· Avusturalya'da gortiliir. Cins tot~mciliginip ozelligi ayn1 .
ego pratiginde hemeri her· zaman bir . hayvari soz konu- gruptaki. ya da orgi.itteki erkek ve kadlnl,ann ayn. ayn
sudur. · · · totemlere sahip olmalar1d1r. Her iki cins de toterri hay-·
. .Alter ego.'nun bi;. bitki .oldugu s~yrek du.ru.mlarda ise .vanlannl yememeye, ,- oldi.irmemeye dikkat ederler:. Ari-
en ~o~ hayat agac1 il~ baglanbh tasanmlara rasla.rnhr. . cak erkeklerin .
kadinlann totemlerini ' kad1nlann. : da er- ·
· Ornegin bir ~ocugun dogurpu Slt~asinda bir agaG dikilir; lteklerinkini yat>aladiklan ya da oldtirdiikleri .gori.ilrnek-:
bu agaca ozenle bak1hr; aga:c1n .boy- atm'asi,· geli§mesi ve tedir·. ·
buyi.imesi dikkatle izlenir'; ~iinkii aga~ia ~ocuk aras1nda Cirise bagh totemcilik erkek ve kad1n' cinsinin kar-
s1k1 bir bag old~.gu kabul edilrriektedir. AgaCJn yaralan- · §1 thg1ndan d,ogmu§tur. Bu bak1mdan, bu tur· totemcilikte
~nasi, kesilmesi, kuruinasr :~ocugun saghg1n1. ve yazg1s1n1 cins ayr1hgi kesin bir bi~imde belirmi§tir: ·Oyle ki, bu
da etkileyecek diye kor;kulur (Hermann, s. 57). kar§Ithk kimi Avustralya· yerlilerinde pek onemsenmek-
Din etnol<?jisi~1de alter ego yerine «N agualizrn >> te- · tedir. Ornegin G.iiney- -Dogu. Avusturalya'daki Ku~nay-
rimi . de. kullp.nilmaktadir. N ag-u.alizm Aztek~e n a u a i l ·i. ·. . _larda totem l).ayvanlann1n onemli rol oynad1g1 inis~iyas- .
= . (gizli, ortiilti, kapah 'bir. §ey) 'den gelmektedir. T1pk1 · . yon torenlerinde eg~r bir kad1n1n golgesi ·bir erkegin lis-
alter ~go gibi, bir insanla bir hayvan aras1ndaki yazg1 tune dii§erse bu olay ~ok teh.likeli bir durum olarak ka- ,
.bag1n1· anlatmaktad1r. · bul edilir (Her~ann, s. 58) .
Viyana'h etnolog J. H -~ e k e Z nagualiz1n yerine Cins totemciliginde totem hay-rvan1 olarak ktigiik ku~
~Ton.-ali~m·>> terimini onermektedir.. Terirriin ash da Aztek- .
c.insleri se~ilir: Agagkakan, ~ahku§li,. yaras·a vb. Bi~ cin-
~'den gelinekte, «hirini·n ruhu», «birinin. yazg1s1» anla- . sin iiyeleri . kendi totemlerini lton.ir, · onlan oldlirme~ve
• '., I • ,

minl kar§Ilamaktadir (Haekel, .1953, s. 33-49). yemezken, ·kar§l cinsin toternlerini §aka ·olsun diye. ·61-
diiriirler. Bu ttir §akalar1 da daha ~ok e·rkekler yaparlar·.
44
45
 . ..
IV.. Feti§izm ·buna kar§Ihk Khoride ve Mpezo .. feti§leri kotiillik geti-
rirler. En linlli feti§ler .~ivili feti§lerdir; degi§ik malzeme- ·
den yapiian bir figiiriin .'her y'an1na ~ivi,. ~ak1hr. Feti§le-
SOru 21 Feti§izm nedir? Feti§lerin etkileri degi§ik . rin lizerine ~ivi ~akllmas1 degi§ik bi~·imlerde · a~Iklanmak­
midir? Fe~lere ni~in ~ivi ~ak1br? tadir: IIastan1n neresi agnyorsa, feti§in o k1srrnna ~ivi
~akarak analoji bii~sli uygul3.In:a; ~ivilerle feti§i glizel-.
lginde majik gti.ctin · ya da cinin bulunduguna inanl- le§tirme amac1n1n giidlilmesi; feti§ i~indeki cine on dart is!_)
lan ta§,- boynuz, pen~e," post, deri, bez par~a~1, figlir vb. tenileni habrlatma.:.
.
Civiler bir bi.iylici.i taraf1ndan ~ak1- ·
.

gibi .objelerden. yarar ummak amaCI il~ yapllari. ~e§itli hr, istek yerine geldikten sonra da ~Ikanhr ·evan .Baa-
pratiklere. feti§izm, so~ konusu· objelere. de feti§ denir. ren, s. 123~124). Gorlilliyor ki, feti§izm dirisel bir karak-
Kelimenin ash Portekizce f e it i r o 'dan gelmektedir; an~ terden ~ok ·btiyi.isel bir karakter_ ta§1maktad1r.
larn1 da «yapma §ey; btiyti, etkileyici gtic» demektir. Herkes feti§· yapam~z: Bu i§, ·toplum. i~inde dinsef -
· Feti§izm; ba§langigta Batl Afrika zenciler.inin din- btiyiisel yeri. olan ya. da mana glictiyle yi.iklii bulunduguna
leri olarak kabul edilmi§tir. Oysa feti§izm, A~rika'da go:. · inan1lan kimseler taraf1ndan yap1hr. Bati Afrika'run d1- ·
rtilen dinamist dlinya gori1§tini.in ileri derecedeki bir ge- ~1nda fet,i§izm en ~ok I_{ lizey .A.sya' da gortilrnektedir. ·
,li§n1esinden ba§ka bir §ey degildir. · Batl Afrika'h zenci-
Jer d~nsel dtinyala.rini, i~lerinde etkileyici gtic oldugu sa-
nllan birtakim· objelere yasland1rrnaktan ~ok~ ·geli§mi:§ }?ir
«yi.ice varhk~> inanc1 il~ .atalar ibadetinde: tetnelleJ1,dirmek- · V. ~amanizm
tedirler .. Feti§ler hi~ bir ·zaman kendilerine. tap1mlan hi-
rer put ya da ilah ·olmami§lar, tersine amulet. ve ugurluk . . . . . . .

ola:r:ak kullanl}mi§lardir. Feti§ler· cemaatin yarar1na kul~ Soru 22 ~aman-kelimesinin etimolojisl nedir? ~:~Sa-
lanildigi gibi teJt bir ki§inin yaranna da kullani.lir~ . manizm ne~ dem~ktir? En ~k yeryiiziin~n
Feti§, iQerisinde cinin, ruhun ya da majik bir ·glictin · hangi oolgele.rinde goriiliir?
sakh bulunduguna: ina:inlan bir objedir. Feti§in etki .de-
. recesi i~.indeki gi.ici.in miktanna bagbdlr. Eger bu gticli11; ~aman . keliiuesi Man~u ~ Tunguz dilinden gelmekte-
. etkisi zamanla azahrsa, feti§e kan, yemek vb. sunularak dir. Tunguzca §am an) 8 ·a·m. a ·n); Man~u dilinde 8 a- .
ya, da givi ~ak1larak etkili glici.i canland1rma yoluna ba§- . m a)d1r. Bu dilden RusQa'ya, R,usga'dan da bilim termino-
vurulur. Buna kar§In feti§ etkiJi goriilme.zse, artlk onun lojis\ne geQmi§tir. Bununl~ beraber kelimenin kokeni, hak- .
gi.ictini.i· kayb~ttigine ya da · i~indeki cinin u~akla§bg1n_a k1nda bilim adamlan bir fikir birligine . varamamakta-
.inamlarak bir k1y1ya at1hr. . . dirlar. Bir bollimli kelimeyi h1:angu- Tunguz diline bag-
: Feti§lerin etkil~ri .degi§ik niteliktedir: · Ornegin Af- . · larken, bir boltimli de Sanskrit~e · 8 r a m a n a)· Palice
rika'da Mogan go - feti§leri hastalar1n iyile§rnesine yard1~ s 'amana. (dilenci, ke§i§) ·kelimeleriyle baglanbh )Jul-.
ederler; Mbula- figi.irleri koytin ·§efini btiytiden korurlar; . maktad1r. Hatt§. k~liclenin gince'de ~ a-m. en diye kar-

46.. .47
§lh~ buhinmaktachr. Ger~ekten de Eski. Hindista~'da, dar anlanida da yeryi.izliniin ~e§i tli bolgelerinde §amaniz-
.Cin'de, 1ran'da ve Skilerde CHindistan'da bir.tarikat) §a-· . ·me raslanilmaktad1r. ·
manizinin izlerine raslan1lmaktadlr (Paulson, s. 125-126). ·
. Tlirk ·kavimlerinde §amanlara «karil» d~nilmektedir~
Abdulkadir . In a ri} §aman'a esk.i TUfk~e.'de <<kam>> de-' Soru. 23 §aman olabilmek ~in gerekli onbelirtiler
nildigini; . «§aman>> ve «bak§'t» t~rimlerinin yabanc1 dil- nelerdir?
.lerden geldigini i§aret etmektedir;. Ona ·gore, .K1rg1z- Ka- .
zaklann bak§t ya da baksi'sl da .Buda dini araC1hg1yla' Genellikle' bir kirosenin §ainan olup olam1yacag1 ~o­
gehni§ · olan yabanc1 bir kelimedir .(!nan, . s~ 75). , cuklugundaki birtak1m r.uhsal belirtilerden anla§llmakta-
·§amanl.zm, trans durui:nuna ge~ebilme yetenegindeki. dir. Bu. belirtiler ·§ai:nanhk i.izerin'e ~ah§an ~e§itli ·bilginier
kimselerin, · yani §amanlann, dogai.istli varhklarla. ili§~i'­ taraf1ndan tespit edilmi§tir.
ler ku~arak onlar1n giiclerine sahip olmalannd==+.n; bun- Nib r adz e) §amanhk i~in gerekli . belirtilerin, ~o­
iari ·toplu~ ad1na kullan~alanndan ve bu · ama~la yapi- ~ukluktan erginlige ge~i§ s1ras1nda kendini gosterdigin-
lan dinse~- bi.iyi.isel. pratik v'e .torenlerd~ ibarettir.' ~a- den soz edere]{'., bunlar1 §oyle anlatmaktad1r.: «Cin, ·peri,
.manizm ne) kendine ozgli bir din, ne de majinin bir bi~i­ dev gorme, s1k s1k gelen ba§ donmeleri, bayllma.lar, gelE~.;,
midir; her iki alan1. da l.lgilendiren y.~nlar1 buluna·n,· ~e­ cekten haber verme yetenegi ( ... ) ~am an. olacak kimse-
.§itli din ve dtinya ·gorii§I'erini birle§tiren bir inan~ ve tek- ler, §amanhk ·.meslegini · ala:t:la kadar ruhsar ve bedensel
niktir ·(Ornek, 1971, ~amanizm.J11addesj.). · acllar i~inde krv~an1rlar. Qogu zaman yemeden i~meden
.. ~amaniz~ hakk1ndaki ~ah~malar1yla jsiin yapan A. kesilirler; insanlar aras1na kablmazlar; dt§. gori.ini.i§leriy-
m
o h z ark 8) Samanizmi kutup bolgesine ozgti karak- le sinirllqirler; evlerinden ormanlara. ve k1rlara ka~arak,.
te~istik bir belirti olarak kabuL etmektedir. Ona gore; d1§arda, .karlar iizerinde yatarlar ~ tek ha§lai'lna, ya§adik-
karanhk kl§ gi.inleri, aydn1hk yaz .gec.eleri,· §iddetli soguk, . larl yerlerde· ruhlarla ve cinlerle konu§urlar.» (Nioradze,·
sessizlik, arazinin monotonlugu, seyrek yerle§i~, yetersiz s. 54).
ve tek yanh beslenme, s1k s1k ya§anilan a~hk ku:Zeydeki F { n d e i s e n ise D y r e n k o 't~ a adh ara§briciya
kutup bolgesinin· ve ·kutup altl.nni tipik ozellikleridir. Bu dayana~ak bu durumu §oyie a~1khyor: i11sanlardan ~e­
ortam i~indeki ya§arna .. zorluklan insa.nda Slk .Slk is- k.inme .ve korku,- i~e doni.ik bir ruhsal. yap1, s1ktntl ve dti-
terik tepkiler meydana.getirmektedir. 0 h lrn a. .r k 8 bu- . §i.incenin ag1r basmas1 §arnanhk i~in onbeljrtilerdir. Bu.
nun ~d1na «Ku.tup l~terisi>> demektedir (Ohlmarks~ s. 81, dtirum· kar§lSlnda 0 QOCUgun yak1nlar1 ve ·akrabalan, ata .
82). Ne var ki, §arnanizm, 0 h l mar k's'tn iddi~ ettigi ruhli. taraftndan s~Hmi§ oian ~ocu.gu b1i ag1r : gorevden
· gibi sadece kutup · ve kutup. alt1. bolgesin.e ozgU dinsel - ahkoymak i~in her ti.irli.i Qareye ba§vururlar. Ancak·. bi.f-
majik bir feno~en degildir. Kuzey A'sya, Orta Asya ve ti.in bu ~arelerin bir i§e yaramad1g1 anla§Ihrs3. gen~ Al-
Dogu Asya; Kuzey ve Gi.iney. Arherika ile JDskimolann tayh ogrenirn ve egitim .iQin .oir ··§amanln yanlna verilir.
ya§?-digi bolgeler §amariizmin yaYJ.lcligi ba§hca yer~erdir. ( ... ) Ornegin Kirg.tzlarda bir. kirnse~in §aman· olmas1 yak-
Daha degi.§ik bi~imlerde Orta ve !akin Dogu'da ve daha la§Ik olarak · yukardaki belirtilete uygun dli§mektedir:

48 49
Tanrllardan ve cinlerden ac1kh §arkllarla yardlm dileyen,. . Soru 24 : Mistik par~aJatima. ne d~mektir? I
kendisine sata§an cinlerin ve kotli ruhlann aCl vermeme-·
lerini; rahats1z et~emelerini istiyenler ruhsal yap1 bak1- · ~am an hastahg1mn en yliksek. noktasuu mistik .par-
m1ndan §amanhga elveri§li kimseler olup, bir onulmaz ~alanma donemi te§kil etmektedir. Saman adaylaniun og-
derde dli§mii§lerdir. Bunlar g~celeri korkun~ dli§ler gor-· reni~ su'asinda. ·ve temr.in mahiyetinde olan trans (ken-
mekte, giindiizleri kendllerini. izliyecek olan · cinlerin biri-· dinden ge~me) durumlanndaki .bu ~hsal ya§anblar ~ok
birleriyle konu§tu~lanni . duymakta¢hrlar.. B·oylece uzun ilgin~tir ve mistik bir karakter ta§lmaktad.Ir. Mistik par-
bir siire oraQan oraya. dola_§an kimse., sonu~da tan1nrn1§ f;alanma c;;ogu ilkellerde' uygulanan inisiyasyon torenlerin-
bir· bak§a'ya (§amana) giderek· ondan iler.de ·uygu~ayaca;. . de· (ergi.n ya§a g~len ~ocukla~n toplup1un ger~ek i.iyeleri
g.l mesleg~nin Slr\arlni .ogrenmeye· ba§lar (Findeisen~ s. olabilmeleri ic;;in ge~ir;meleri gereken· ~e§itli s1navlardan,
pratiklerden, dinsel ve geleneksel ogretilerden vb. den iba-
35-36)·~
.E zi ad e de bu durum\} «hayaller gor1nek, uykuda ret tore~er) adaylann g~irdikleri riti.iel oli.ip dirilme
§arkilar soylemek;. tenha yerle.rde dola§mak, bagrrlp ~a­ olayin1rrbir penzeridir.
glrmak, acaip. sesle_r 4}I1tarmak» ~eklinqe tan1mlamakta-· . A. F.r id rich ile 0. Bud r us s'un-Rus~a'dan
: d1r (Eliade, 1957, s. 25). . Almanca'ya .c;;evirdikleri «~chama~mideschichtf3n aus Bi-.
. · Altaylarda, ·§am an ada.y1n1 ge~mi§ kam -· atalann1n bir-ien.) 1955» (Sibi~ya'dan §anian hikayeleri) adh eserde
ruhundan .biri, kam olmaya zorlar.' Bu· ~uruma Altayblar · . konuyla ilgili birf;ok hikaye anlablmaktad1r. Bunlardan
«ruh bastyor» derler. Ata ruhu basan kilns~ bund~n kur- birkag ornek verelim: «~~man olmak. ozelligini i~inde ta-
.. tulmaga ~ah§lr; §amanhgi kabul etmemekte 1srar ederse, .§Iyan birisi daha ~oc.ui)\tgundan ba§layarak iki, i.ig, kimi
deli. olur. ~amanlann hepsi sinirli, melankolik kimseler~· zaman da. alb yll boyunca ruhen basta olur. ~aman olma-
d.ir. (inan, s. 76). 1 n a. n) tanrllar taraf1n~an se~ildigin~ dan once, bir · di.i§ ·K0~\ir: Artrk koti.i cinlere doni.i§m'li§
ve emrinde ruhlann bulunduguna inanan kam'1, «hayab .olan olmil§ §amanla:.:r;l:tj,ruhlan yeralbndan ve gokylizlin-
geni§, mistik ve yaradill§tan zeki bir adam» olarak ta- · den gel.erek, aday1rt. ~ucudunu par~.a par~a·; dilim dilin1
nrmhyor. «Tabiattaki baZI Slrlara .da vaklfhr. Kam (§a-· k'eserler. Bu s1rada §aman, adaYJ hi~ k1p1rdamadan bir
man) olacak. adam kii~iiklliglinden beri ~ok dii§iinceli 'olur.; Oli..i gibi yatmaktadir» (s. 140-141). ' · ·
vakit vakit can1 s1k1hr; ·tab~an §airdir, irticale~ §iirler,. .«~aman ,olmas1 .gereken bir insan, li~ ile dort y1l bo·
ilahiler soyler>> (!nan, s. 79). . yunca ruhsal'bir hastahga yakalan1r. Yani .bu §U demek·
Bu konuda, blitiin ara§bnc1lar. hemen· hen1en ayn1 tir: Aday bir yerde yatar ve bedeni par~a par~a kesilir.
noktalarda birle§mektedirler. «~aman ·hastaltgt» denilen Anlat~1klar1na gore .kesilen beden par~alar1 ve akan kan
bu psiko .. p~tolojik ~urum genellikle bulug ~ag1nda ken- tlpkl bir :Jrurban .etfve kaiu gibi hastahk ve oli.im. getiren
dini gostermektedir: hastahga yakalananlar ac1 ~ekmek~ yerlere atihr ve serpilir c. .. ) B.edenin kesili§i Slrastnda
te, ku§kulu ve tedirgin da:vrant§larda bulunmak~a ve s1k §ainanlar yatbklan yerden kii)lrdamazlar ve yaralanmi§
s1k bay1lmaktad1rlar. Bu durum, Qogu zaman b1rkac;; y1l gorlinmezler» (s. 141-142).
1
Mctrane adh· bir §aman kad1n da §unlari anlatmi§-
stirmektedir.

50 51
 t1r: ~Onlar ilkin ba§Imi kesip, yurt'un (daha ~ok Orta
Asya'da kullanllan ·bir ·~ad1r tipi) kereveti tisti.ine. koy- .
. .
g~r
. ..
Soru 25 : §aman aday1 bir egitim ve ogrenimden
nu ...
dular. Sonra kemik. s1ras1na gore, b~denimi pa~alara.
aytrd1lar. Kesip aldlldar1 ··her .et par~asin1 dokuz ··kaz1~ ~aman adayuun bir ustanin _yarunda ogrenim gorlip .
Ustti.ne ·gerdiler. Sonra hepsi bir araya gelip etleri ye-· gormernesi ~e§itli bolgelere ·gore degi§iklik ·gosterir. §a-
~eye ba§ladllar. Derken danalara hastahk get.iren ctlce manizmin bahaqan ogula ge~tigi yerlerde, genellHde, aday
, bir cin ah1r1n orta ·direginden ~1kb ve oteki cinlerin ye~ ·.usta bir §amarun yan1nda ogrenim. gortir. Sainan olabil-
diklerinden arta kalan .kemikleri toplayarak. az .once so- mek i~in. gerekli. onbelirtileri gosteren,' .inistik par~alan­
yulmu§ taze kay1n agaCI kabuklann1p i.isttine koydu. Bun~ ll1a · evresinden ge~en adaylar gelecekteki mesleklerini uy-
dan sonra can1m. yertideri becienimin i~ine ·girdi, beh ~e .gul~yabilmek i~in, teorilr ve pratik bir~ok §ey ogrenmek
ayaga kalkbm>> (s. 142). · zoiundad1rlar: Bu ogrenim ve egitim genellikle ya§h ve.
'bilgili bir §amarun yan1nda uzun siire. kalarak on_dari ni.es-
~amanlar genellikle bu safhay1 §oyle ~nl'at;maktadir­ legin sirlanni, trans· durumuna. ge~:p1e tekniklerini;' ~e- ·
lar: ~<Cinler ilkin ba§I ·keserler:; .sonra kesi:k ba§l hir so~ . §itli prati~leri, du~hin, ilahileri, bi.iyi.iset'- formlilleri. 6g-
paya g~irirl~r ... Boylece ba§ kendi gozleriyle. ~evresinde renmeyi kapsamaktad1r. . . ·
olup bitenleri gorebilir. Oyle · ki, biz onlar1n bedenimizi Altayhlar, ba§langu;;ta §aman__ i~in gerekli onbelirti~
nas1l kesip bi~tiklerini gorebiliriz. Sonra bedenimizden leri gosteren birini bundan vazge~irmeye gah§lrlar. ·Fa-
kestikleri parQalar~ oltim ve hastabk getiren yollar~n ara- .kat aday §run an olmak~a direnirse, o ·zaman · onu ya§h ·
.s1na pay pay ederler ... » (s. 153). ve bilgili _bir §amanu~ yan1r!a verirler. Ustas1 onu gele-.
Blitlln bunlar olup biterken §am~n aday1 bayg1nhga cekteki meslegine haZirlar; ruhlann adlanru, okunacak .
benzeyen bir durumda tenha bir yerde yatmakta ve do:. dualan, sils.ilesindeki bi.iyiik kaml~nn ve tanrllann §ece-
gaiistti .yaratikl~nn bedende giri§tikleri operasyonu duy- relerini, ayin ve· torenlere ait kurallan ogretir.· ·Buniar-
.n~akta ve gozleyebilmektedir. Mistik par~alanma riti.iel dan 'sonra adayln yaJnn~anrun da' bulundugu 'bir ayinle
inis.iyasyonun en onemli .basamagi olan «ollip · dirilme>> . eline asas1· verilir ve boylece onun §arnanhk gorevi res-
motifini s~mbolize ·etmektedir. men ba§laml§ olur (!nan, s. 76). .. ·
Ogrenim ve egitim si.iresi· degi§iktir. Bu .sUre daha
Bu «oliip dirilme» motifi kirrii zamanda hayvanlarla ~ok adayin durumu, uyesi bulundugu toplumtin: gelenek-
ilintili olarak goriilmektedir. Ornegin ·Dogu Gronland'da, . · leri, ustas1nn1 yetenegi vb. ile ilgilidir. Bu si.ire _:ortala-
·. l.fSta bir §amanln yan1nda egitim goren §am.an aday1 trans ma olarak ii~, dort ytldlr.. Bazen · ogrenim siiresinin be§ -
. durumuna gegince, denizden ·~~~a~ bir. ay1 taraf1ndan ye-· on y1h buldugu da olur. On1egin «Dogu Gronland'daki
nip··yutulmakta ve geriye §aman1n sadece iskeletl kalmak- Eskim<?larda; aday hemen. her y1l ba§k,a bir usta §aman
tadir. Fa~at §aman · adayi .hemen .dirilmekte ve yeniden hularak ondan yeni· yeni bilgiler ile degi§ik tipteki · ko-
etine blir.iinmektedir (Hultkranz, s. 3o7). ruyucu ruhlan elde· etmenin yoluna bakar; boylece ko-
ruyucu ve .yard1mc1 ·cinlerini ~ogaltml§ olur .. <;1rak . usta-

52 53
 s1ndan cinlerin ~e§itlerini, dillerini, tr~nsa gegebilme ye- ta.dlr. Bunun yarus1ra, birtalom cinlerin ins8.nlar1n ·i~ine
tenegini~ dii§manlann kothliiklerini,.,uzakla§tlracak biiyii- girerek onlar1 hasta ettigi ~ane1n1 da belirtm~k. gerekir.
leri,. davulun ve oteki ri.tiiel araglarln kullamh§llll ogre- ~aman ise, yukardan be~i anlattlg1m1z· gibi ge~ek degi§ik
nir. Ayr1ca (!inlerle bulu~ugu. zaman soyleyecegi §ark1lan ruhsal yapl~l, gerek ogreni:mi ve gerekse. bu i§ i~in tan-
ve bi.iyiilii sozleri ~e ogrenir>> (H ultkranz, s. 400). . nlar ya da ulu ruhlar taraflndan se~ilmi§ olmasl' nede-
Usta §amanlar ~1raklan.na yukanda saydiklaninizln niyle her zaman i~in iyi ·ve kotti. cinlerle ili§kilidir.
yanlsn;:a ozellikle trans durumuna gegmeyi saglayan gok · ~am~, zararh cinlerin etkisiyle bedeni belli bir sti.re.
~etin ah§tlrmalar yaptlr1rlar ..Boyleoe a.day transa gege- igin terkeden ruhu bularak onu yeniden Q.astan1n bedeni-
bilme yete~egini elde eder. Gittikge. artan ve zamanla ne koymaya ugra§Ir ya da hastahga sebep olan cini has'..
slkla§tlnlai-t b~. tlir ah§tlrmalarla· gelecegin. §amani· ya- . tadan uzakla§tlrmaya ~abalar; bu i§leri yapmak iQin
·Va§ . yava§ amac1na ula§nu§ olur. Aday:In §a.man olu§u trans durumuna ·ge~er ve boylece ~ogaiistti varhklarla
' ,gogu zaman .bir.to·renle kutlarur; bu torende ona en onein- ili§kiler kurar. ·
li iki arac1, <<§aman da't)u.lu>> ve. «§aman giy~isi_» verilir~ Tunguzlarda §aman1n ke·ndinden gegerek hastay1 sa-
. ~aman~ · §a.manistik i!?lerde ~ok. gerekli olan «trans. ,galtmasl §U. evr~leri · izlemektedir: ·
durumuna gegebilme» yi (tgr(:mici~igi .s1ras1nda elde ettigi 1. Saman ilkin kendi koruyucu cinine ba§vurur. ·Bu
.ah§kanhkla ·saglayabi~digi ·gibi 1·-' ·gerekirse bir. an fulce , cin onun i~indedir. ·
«Vecd» e geJebilrrtek igin ~e§itli' narkotik maddeler .de. kul- 2. Bu koruyucu cinin yardlmiyla hastahg1n asll ne.-
. lanabilir. · · ·. . denini ogrendigi gibi, hastabk. nedeniyle hasta- .
· Usta /§aman ~1rag1na her §eyi .ogretme_kle betabPr, nln bedeninden uzakla§an ruhun egle§tigi yeri de
aday:In asll. ustas1, onun koruyucu cinidir. bulur.
.:.:... .. , 3. · ~anian, buyrugundaki · ~e§itli- · cinleri ~ag1rarak
·hastanin k~an ruhunu yakalar.
Soru 26 ·: ~a.man, hastalari· }\a§Il sagalhr? 4. Ba§Ina toplad1g1 cinlerin .araC1hg1yla hastaya so-
kulmu~ olan cini kovalar.
-
·Sarnanlarl!l ba§hca iki ~e§it gorevi vard1r: Hastalan 5.. Hastan1n uzakla§rnl§ olan ruhunu yenideri basta-
sagaltmak ve olenle'rin ruhlarlnin ote -di.inyaya. gidi§le- run bedertine ~okar. ·
rine e§lik etmek. Bunlardan ba§ka bi.iyti. yapmak, yag- · 6 .. Cinlere yard1mlanndan dolay1 te§ekkti.r eder (Fin'"
mur yagdlrmak, bit~i ve hayvanlann ~ogahm1n1 sagla~ deisen, s. 131). · ·
mak, fala bakmak vb. gibi biiyiisel i§ler ·de ugra§l alan- Torenle hastaya ~a.gnlan · §aman, kendine majik ve
larlnln i~ine·girer. Bu tti.r i§lerin dt§lnda §aman da oteki mistik gi.ic saglayacak olan. giysisini · s1rtlna ge~irdikten. ·
insanlar gibi · toplum i¢inde. gtindelik hayabn1 ya§~r. sonra·, yard.Imc1 cinlerine ba§vurur. Hastan1n 'yan1na yak~.
Samantn bir. doktor i.ibi i§ gormesinin gerek~esi, has- Ia§ an §am an; tekdUze §arlplar soylemeye ba§lar. Ayn1 za- .
tahk nedeni olarak ·devlerin, ·cinlerin ya da koti.i ruhla- ma~da da elindeki davuiunu ~almakta ve oynaniaktad1r. ·
. r1n h~tan1n ruhunu a·hp. gotiirdi.igii inanc1nda yatmak- ~ama? giderek kendinden g~er ve tam bir trans duru· ·

55

\
 mun.a dtl§er.. Bti durumda ike:h. :insan1 §a§Irtan, korku- lar .ahr. Sordugu so!Ulan da kendisi cevaplanchr1r. Boy-·
. t_an ·ge§itli §eyler yapmakta, gerek hastayJ, gerekse orada Ieee Qagnlan cinler gelmi§ .o~urlar. Oyle ki. onlann birden
bulunan ba§kalanni etkile;mektedir. · . ortaya Qlkl§Indan, korkunQ baki§lanndan korkan ve · Qar-
Bu evreleri daha ayr1ntlh bigimde gozoiitine sermek pllan §amah yere dli§er... Kendi ~kor.uyucu eini §arnan1n .
." · igin, b h l m a! k s)1n· S e.r~.§ e v s ~ i j'.de:ri aldig1 bit §a-: igine girdigi zam~n, §aman yeniden kendine gelip,. dog-
n1an ·seans1n1 k1saltarak verelim: rulur ve ba§l3;r oynanui:ya, s1~ramaya ... Hareketleri git-
«Ha~rta igin gagnian ·§aman en iyi yere. buyur edilir. tikge gabukla§lr. 0 kadar ki, onu tutmak isteyenler· bi.i- ·
~aman Sfi:Qlannl goztip dag1br ve h1Qk1rmaya ba§lar; giy:- . yi.ik -~aba harcarlar. ~aman .bir ·deli gibi oynar .da. oynar :·:.
silerini giyip, stislerini takar .... Qubuguna doldurdugu tti- Sonra sakinle§erek yurnu§ak bir il~hi Qalail· ve sayler ...
ttinden . gekmeye ba§lar:.. Gittik~e saranr; titrem~si ve Sonunda ne bilinek _istemi9se, hepsini bilmi§ olur: Has-
lugkir1g1 gittikge artar;. yurt'un ortas1na. bir at, postu se- . tahg1n .. nedeni nedir ya· da kimdir?· So~ra da cinlerde~,
rilir. ~aman biraz su jgtikten sonra, ~adinn ortasina gi- -. hastahg1 · sagaltmas1 ~~in_ kendine yard1m edeceklerine
dip, dort rtizgar yoni.ine dogru egilip, agz1ndaki · suyu _dair soz aldig1n1 sayler. Ve birden canh1-ra§ bir feryat
dort bir yana serper. Bu suada· hig kimseden ses Qlk- yi.ik~elir .... boylece 'hastahg1n _nedeni olan cini uzakla§-
mamaktadu\ Ocaga beyaz at k11lan .ahhr ve · ate§ ··son- tu·rru§ olur. Hastan1n agnyan, s1zhty~n yerini emmeye
di.irtili.i.r~.. Gtineye yonelen ·,§aman, davulunu bir kalkan ba§lar. Bu arada ·kutsal cinler i~in nas1l bir kurban veri-·
gibi tutar ... Bir §eyler n11r1ldarur ve lugk1nr. Kesin .b.ir lecegini de ogrenir. Hastahg1n nedeni uzakla§rnl§, kur-
sessizligin egemen oldugu 'sirada gi.iri.iltlilli. bir bi'limde ban kabul edilrn~E?~ dua duyulmu~tur» (Ohlma!'ks, 185:-
:gegirir .. Yurt'un bir yerinP.en ya bir. atmaca .ya. da b.ir . 187).'
mart1 ·g1ghklar atmaya ba~lar: Derken ortahga yine bir . Sa:fllanfarin sagaltrna seanslar1 ve. uyguladiklar1 yon-.
sessizlik ~.oker. Sonra §aman usuldan usuldan davulunu temler iklim ko§ullanndan ekonomik ve ekolojik etken- .
. Qaln1aya ba~lar, tlpki bir sivrisinek gibi .sesler Qlkarbr; . Jerden gelen baz1 ge§itlemelerin d1§1nda ana gizgileriyle
giderek davuluii sesi. gti~ienmeye ba§l~r, .bir gokgliri.il- · ayrudir. Alman etnologu .Th. K 0 c h-G run berg) Gliney
ti.isti haJini alrr ... Buna uygun olara~ ku§lar, atmacalar Anier.ika'nin kuzey-bat1s1ndaki Taulipanglardaki bir has-
bag1rmaya ba§larlar ... ·navulun vuru§lfin iyice artar; zil tanin sagalblmasinl .ve §aman1n b.u s1r~da · gegirdigi :de-.
ve Qan sesleri biribirine kar~§lr, adeta ses ·tonlarindan bir gi§iklikleri, ba§vurdugu cinlerill ozelliklerini §oyle anlat-
su . gaglayan1 halini' ahr. Birden her §ey ·susar. Y ~niden . maktadir: ·
davuldan sivri sinek viz1lhs1na benzer .sesler (}1kar ve «S~galblacak;. alan basta karanhk bir kuli!bede yat-.
gliri.ilti.i gittikge: artar; bu bigimd~ sliri.ip giden gtiriiltti · maktac4r; Hayvan bigirninde yapllmi§. bir iskemlenin tis-
Sli'asl.nda §aman btiytisel §arkllar sayler, «yerin kudretli tUne oturmu§ ·alan §arnan, hastaya .yak1n bir yerde bu-
oklizi.inli>>, «stepin beyaz abnl», «ate~ cinini» vb. Qa~-. lunmaktadlr. Sanianin sol elinde ye§il dallardan yap1Jni1§
r1r. Saman §arkl soyleyerek yardnnc1 ciniyle diger ko- bir ·demet vard1r. Elindeki .dal demetini kullibenin taba-
. ru~c~ cinlerin yan1na g~lmelerini rica. eder .ve onlardan nina vurarak tekdi.ize bir bi~imde soyledigi §at'kr~~a :usul
yard)m ister; onlara birtak1m sorular sorar ·ve kar~Il~k- tutmaktadir. Uzun bir sigaradan ~ektig·i kuvvetli dun1an-

.•56 57
 Ian hastantn bedeninde §ikayet ettigi ·yerlere dogru· Uf- lar1 tiirkii, il&hi ve· dualar nasii bir oz ta:
, lemektedir. Tlitlin suyu onemli bir narkotik yerine ge~­ ~ular? Birka9 ornek. verebilir ·miyiz?
tigi igin, bu sudan gargara .yaparcasrna ·yudumlamakta,
boylece ruhunun bedeninden aynlip yiiksekiere ~1kmas1- Bunlar genellikle §amanlann sagaltma · torenlerinde
.n1 saglamaya ~al1§maktadtr. ~am an bir dag .ba§Inda top- . yapttklan yolcu~uklan;. yolculuklan. s1ras1nda kar§Ila§- ·
lannu§ cinler alemine gitmekte, oradan ~ogunlukla. olmli§ tiklan engelleri ve tehlikeleri; b.unlar1 koruyuc.u cinleri
• 1 . . . . '
·. bir §amanin. kendisine yardtin edecek ciriini ahp gelmek- araCihgtyl,a nas1l ortadan kaldirdtklanni; ·tanrllarin, §a-
tedir. Bundan sonra §aman, sesinde insan1n kolay kolay man ata~arinln· ve. koruyucu cinlerin adlarinl, oiagani.istil
inanamiyacagt ~e§itlemeler meydana getirmekte, v~ntrlog durumlanni, niteliklerini vb; igermektedirler.·
(karntndan konu§an) gibi ·orada buhJ.n:anlara cinler dlin- F.i n de is e n'in Yenisey yaktnlarlnda bir §~mandaJ:l ·
yasindan bilgiler vermektedir; yukarda~ · indirHe~ cin, §a- derledigi ti.irki.i: · · ·
man aracihgtyla boguk bir sesle konu§makfad1r: ~aman
· l§te yukarda) kiiguk &rdek. gibi bir cin.
cinin kopegini de birlikte getirtmi§tir; ~Unkli odann1 i~in­
l.#e orada) biribirleriyle konu§uyorlar.
de gorlinmez bir kopegin J:nrhid1g1 i§itilmektedir. Giderek
Bak~n kendi. aral(lnnda bir §eyi ot·il~erek · '· 1

bir sUru·· cin odaya topla.nmakta v~. karaphkta konu§-

. konu~uyor_lar.
maktadtrlar. Bu cinlerin i~inde «Hayvanlann efendisi»
~imdi) evin bacastndan bir KUng cinine· bak~yorum..
olan cinle, «Sp. anasl» cini de haz1r bulunmaktadir. Cin-
Gokyuz-iin.de iJrdek buyuklugunde cinler ·ve bulut
ler sadece §amanla degil, · biribirleriyle ve odadakilerle de
buyuk~ugunde ba:/ka ba§ka cinler 'uar:.
konu§makta, ~orulara cevap. vermekte, gelecek hakknida·
r·ukar(ja) gokyuzunde ta§l't ktytntn. soyledikleri ..
bilgiler vermektedirler» (Jensen, s. 2~8).
-· duyulm.aktad·! r.
-~amanlar, sagaltma Sirasinda: ve plii ruhuna e§lik ·
. Siz.e hep o duyduklanmt soyleye.bilirim. ·
ettikleri zaman gokylizline ya da yeraltnia yaptiklan yol-
Sanki sagtr olmU§Um.
culuklan kurban .hayvantrun listi.ine b~nerek yaparlar. Ki-
I ..eryuzu?tde,ki insanlara · yardtrn edecegim) · ·; ·
mi zanl.an da canh hayvan 'yerine, onu sembolleyen bir
~imdi cinin· si:Yyledigi §arkt · bir 'kopek havlamastna
·. hayvan figi.iri.i kullaruhr. ~aman, bu yolculuklar sirasin-
benziyor. ·
da belli yerlerde mol a verir; · oyunun kesilmesiyle mol a
Ben daha 'onceleri size QOk_ az §ark'l- soyledim .. '
verildigi anla§Ihr. Oynarken bir slire- duran §aman, ye-
. Hep· aynt §arktlart· dinlediriiz .ben.d.en. .
niden oyun~na ·ba§lar. Bu m9lan1n bitmi§ oldugunu ve
I §te. §im.di rengeyiklerinin cininin boyunlart1n ·
yolculugun slirdliglini.i gosterir. Eger oyun strastnda yere
gor-Uyorum.
di.i§i.ip kahrsa, bu· da yolculugun. yeralbna yoneldigini gos-
Bo§u.bo~_una §arkt s()yluyorztm diye korkuyotu.rn ..
t'erir (Ohlmarks, s. 185-i88).
Sa.nki karanltk bir yerdeyim de soylenenlerin QOk
aztni anltyorurn.
~imdi Es gokyuzunden agn bana. bak1.yor. ·
~ Soru .27 ~amanlann · hastalan sagalhr~en okuduk-
. • ..
58 59
•.
 \'

· l§te tekduze §t;zrktm bitti beni'm. Ay ve gune§im ( olan) ~ulmus'lar, bulut gozlil Bugra
· Es siz1ere ·ileteceklerimi bana 'soyledi i§te. H akan! Buz ayaklt bey ki§i! bulut gozlu tay Bugra! ·.
Onun bana soyledigi~ bentm halktma·soylf1yecegimd·ir.- .Mukaddes ve' hepsi biribirine .miisavi (olan) iiQ yel-
Ulgukin-cinleridir bunlar, · ki. bana e§lik ederier. · bis! olen· adam (bulunan) eve girmeyf(3n, ayaz sema-
_ ~a-man· yo lunda her. ·§ey adtm ad~m ilerler. ya §ekil vere?i, iiQ basamaklt bay Kar§ttl Alttn ke-
Yeryllzilne bdkttti~m ·z·aman neden &yle titriyoruin ki? narlt Ak Y aytg''tnl il9 boynuzlu kara kaya Altaytm!
B·uZ~t buyil-klilgunde bir Ulgukin-cini ya.klCl-§1-YOT But ..Gol'un. kara boijrast_l .agaran gokte_ ytldtz ..
\
van a.. Ak ·~atamdan dOkiflmektedir. Ala §ahin tam onil.mde
1!-tzaklp.,ra. · binmi§. kad1nlan·n ormant gonncsi gibi
bagtrsOtk) boz kartal iki omuzumda bagtrsin) boz ka.r-
-gorilyorum ~irndi.
tal iki omuzumda se$lensin! Y ezim ( daguulan) uza.-
Yenjscy ktytstni ;, ·aursunlar. .
. nan fJuyu~ (kam) Ebege ve Kadil bilyilklil kilguklu
1'-re gune§ yukurdan agn/ t§1/nlar·znt gondersin size
iki hem§'ire (k<imlar)! Alli§ '(dagt) .ile Kemdik (il:a-
l.rtsin ortaltk her zaman jecir gibi . . -
gtna) dayanmt§lar. Ebcdi goklerin kenarlartnda kt§-·
Az mtdtr biltun bu~nl~ar sjzi.~ igin?·
lanri.t geQirmi§ler / Am.cam kam. Santzak'a/ _«mavi
{jimdiye ·dek yardtm etti.'rn size hcp,
ayaz» adt verilmi§) tannlt (ilahi kam.)' dd1ilm.i§) ata
Benim r::rkek adamlar:zrri ve dostlann~.
b·urkan denilmi§ .
. .Tanr1. sozii i-tibar gorii.r ve ya§ar boylecel
· ... Abu-kan (dagtna) dayanmt§) alttn golde ytka.tnmt§
~imdi yukarcla, diinyada . amcam Sangtzak.'
~imdi y-u.kart: dilnya<.la durl~P.• a.§ag~la.ra baktyon~m.
Yezim. (dagtna) ba.smt§,. Sum.er dagtna yas-
Kama da{}~ndaki. KUng cinin-in evinden: Qtka'(lt d-um.an
la~lmt§, . ak ulbii.rek ( rap·ut) yel1Ja.ze ed·i11.m.i§) q,k
. gorilnmektedir'.
yalaga'st (killahtnda.ki ·ku§ .tuyleri) dokillmil§J
··Bu..Zundygurn. · yera.;;_ dii~§U.nmeye ba§ladtm arttk . .
ay 't.'e gune§C dua .etrrii.~ berzim. mubarek dayun B_er-
Ba§lan, karla ortulii bir S'tra dag gornnmektedir..
ycy (Bemenek)! ·
·. KiiQuk bir 9ocuk) be§i-ge bel.enmi§, yukar~ya., bana
_ . bak~yor. Dola§t1.gun.~ bu · yu-rt rahat olsun! Hir bir za.,.
Benim. bul-undugutn ycri dil§il-nuyor da dil§unilyor. man jcna · (nthld:n) yakla§ttrm.a)· 'l·Y'I. olsunl-
· Bana gel gocu.gu·n1, yantma gel. H rm ben tanns~na ibadct cderek (kamlayarak) dua·
Ben size yar~im edecek olantm. · cttim.. (Boylecc) kpuli oba1na. doncyirr~ diye du§LU.nil-
Tann sozU. yardtrn edecek nastl olsa sana! yorum.. Yerilstunde ·( yilzil.nde) ~w kadar halk varsa ·
o kadar iyilik t~ersin. ~imdi- ( obam.a.) donuyorurn.
(Findesien, s. 128-130). -(Bu dua A.V. Anohi.n tarafindan tespit edilmi~ ve
Altay §an1an dualanndan bir ornek: Bu. dua soyda§ . A. bi.an ta:raflndan. tlirk~ele§ti~ilmi~tir: tnan, s. _13~).
ruhlan .~ag1nrken okunmaktadir: Son: orpek olarak bir Kazak §arnan1n1n (baksa) sa-

60 61
 galtnia s1ras1nda ken dine yard1m edecek ..olan ruhlan ve dlinyaya' goti.irmektir. Qiinki.i ·inaru§~ gore, ote di.inyaya
c~nleri nafini gaiJrdigini ·gorelim:· giden yol ge§itli e.ngeller ve tehlikelerle doludur. OHini.in
ruhu bu tehlikeleri tek ba§Ina atl~tam(yacag1 igin, bir
· D:nce Tanri cin yaratmt§. · §amanin ona e§lik etrriesi, yol gostermesi gerekrp.ektedir ..
Biribirinden bol yaratmt§
Qlinki.i §aman hem. ote dlinyadaki .( ote di.inya gogu za-
Oinin ilk atast Kent Bu.ga
man yeraltlnda ya da gokyliziiride tasanmlanmaktad1r)
Gin atcist Sart Azban
dogaUsti.i varhklarl~. ili§kilidir, hem de. ote di.iny3:ya gi· ·
A vare k'tlma sen· Azban!
di§ igin gerekli. olan torenin · nasll dii:Zenlenecegini bil-
Oin Atast Berdi-Bay)· · ·
~.

mektedir. ·Kim ollislintin evinin gevresinde uzun boylu

Oin parolast: Ekev) ekev!
dola§Ip durmas1n1 istemiyorsa, he:men bir ·§am·an ~agira­
Gokte~i bin be§ .pirim.)
rak ondan oltinlin ruhunu ote: dtinyaya gotlirmesine yar-
Ktrk bt9ak saldtnp)
dllTICl olmaSllll ister. ~aman bu hizmetine kar§Ihk olti .
Bana ktrk igne· battr~:p J
sahibinden ge§itli hediyel~rle oltiniin geride blrakhgl e§-
Tepeme sag btrakttrtp) .
·yaslnd~n birgogunu ahr. · ·
Cine boylin egdirip) ·
Find e is e nJin § i m ·k e vi ~'e dayanarak anlath-
Arzu. etmed~gimi ya'pftnp ·
Kurumu~ agaca yal~v,arttt'rtp·
gi bir toreni .ozetleyelim:
«~aman, olen birinin ruhunu, Buni denilen oltiler diin-
Ak sakaldan ja.tiha ( du.a) ald1np)
yasina got~rrnek igin, bir kay1ga binerek gelmek zorun- ·
Ak .san ba~h koyun · ke$Urip~
dad1r. ~enlikle g~gnl~n §aman, giysilerini giyip, · kendi-
, · Be§ rocuk be§ az~.h tay
sini gag1ranlarla .birlikte bir kay1ga binerek torenin ya-
Eve sokturd·u) ·
.. · p1lacag1 eve dogru hareket eder. K1y1ya yakla§Ip kayik-
/nat cttigi yere hast-ahk koyin:u~:
tan indigi .Zaman, olti s'ahipleri, §amanl, dizlerine kapa-
Gin ,olup bagla.nmt~)
narak kar§llarlar ve piring rak1s1 sunarlar. Eve giren §a-
Ba§agnst olup dol-anm~.~)
. man, ollintin giysilerinden yapllml§ bir modelini bulur.
(Rad~off taraf1ndan · derlenmi§ ve A. · Temir 'tarafnl- Bu modeiin ·yan1na da Olenin koruyucu cininin agag~an
da.n Ti.irkgeye gevrilmi§tir. Radloff, Sib_irya'dan, s. 71-72). yap1~m1§ bir· figiirli konur. Ailenin btiyligti, herkese bir
kliglik . ganak iginde igki 'sunar; onlar da. oliiye duyduk-
lari sayg1y1 gostermek igin, igkileri. yere dokerler. Bunun .
. Soru 28 ~aman olii ruhunun ote dtinyaya gid~§ine iizerine §aman1n eline 1sihlan, ISitlldtgi igin de iyice ge-
nasd e§lik eder? . rilen' davulu verilir. Ayn1 zamanda evin ortas1nd~ki oca-
gin igine, ortahga gayet gtizel kokular salan kurumu~
~amanlarn1 ikinci onemli gorevi olenlerin ruhlannln . yapraklar ahhr. Saman, konuklan selamlamak igin ag1r ..
ote dtinyaya gidi§ine e§lik etmek, ba§ka bir soyleyi§le dan agirdan bir ttirkfiye ba§lar... Kad1nlar1n evi te:rket-
ruhun online dli§erek onu tehlikel~re ugratnladan ote . meleri. iQin verilen bir aradan .sonra esas toren. igin bir

62 63
 · ~ad1r haztrlan1r. Bu bad1nn· b~r -~~lu§ yeri; ~ir de giri§ run, bu kU,§ resminin yardimiy}a. ote di.inyaya UQabile-
yeri vard1r. Giri§ y~i bu dlinyay1, ~1k1§ yeri de oteki dlin~ cegi §eklinde yoruinlanmaktadn~~
yay1 sembolize etmektedir.. §aman; ~adlriU online gelerek, N i o i a d z e bu konuyla ilgili olarak §Unlan yaz-
~ad1nn. giri§ · ye!ine dokuz kez vurt1;r·. ve boylece zararh maktad!r: «~aman giysisinin neyi sembolize ettigi soru-.
cinleri lirklitmli§ olur. · · nu soz konusu oldugunda, §amanlann giydikleri hirka-
Bir Slra kli~lik kli~iik ba§ka . ~eremonidep sonra, §a- larin btitiinii itioariyle koruyucu bir. cini sembolize ettigi
. man oie·nin ruhunun nerede bulundugunu anlar ve. ~adl­ fikrini i!eri siiren ara§hnCil~rla ayn1 fikirdeyiz. Saman,
nn online gelerek: olli -sahiplerine, oliinlin. ruhunda bul- . h1rkas1ru giyer giymez, lurkan1n tistlindeki cin resinile-
dugu pzelliklerin olliye benzeyip benzemedikler~ni. ~orar. rinin kuvvet ve ktidretlerinin etkisi alhnda kalmaktadlr.
~aman giysisisinin. i.istiine. ili§tirilen ya da eteklerine as1~
·Oniar da <<eveb> anlam1na ba§larinl sallarlar. Ytne araya
Ian insan ve hayvan kemikleri, ku§ kanatlan ve tliyleri,
giren bir s1ra seremoniden so·nra, §ainan, bir ucin1:da~ ken-
~e§itli ara§hnCilan, giysinin sembolize ettigi koruyucu
dinin, oblir ucundan da olli sahiplerinin ve ~orertde hazlr
bulunanlarin tuttugu· oliirilin giysisine bagh jpi kopanr; ruhun ya da cinin insan ve ku§ oldugu fikrine gotiir-
boylec.e olenin rupu iyi .. dileklerle· ate diin}raya. gonderil- mli§tUr» (s. 84).
Saman giysilerindeki bu resirp.lerin kokeni hakkin-
ll1i~ '_olur.
daki gorli§ler degi§iktir. Kimi ·ara§hricilar bu resimleri
Bu. torenler .Slraslnda §aman, a§agi yukarl on sekiz.. I totemizme baglarken, kimileri de giysinin bir zamanlar
durak yeri' geQerek' oienin ruhunu, ote diinyada oturaca- insanlan korkutmak iQin, bir maske gibi kullamldigini,.
' g1 yerine ula§brrm§ olur. · Yol boyunca raslanilan· gliQ- fakat zamanla giysiye donli§ti.igtinii ileri stirmektedirler.
li.ikler s1ras1nda, · bir n_ehri.n listiinden ·geQmek, gerek §a- ~aman giysisi de diger · kiilt araQla:i'I gibi lrutsaldlr; ·
man gerekse e~lik ettigi" ruh iQin QOk onemlidir>~ .·(Fin- birtak1m yasaidarla Qevrilmi§tir. Bu bak1mdan herkesin
deisen, s. 122-127). , gorebilecegi ya da· eli alhnda bulundurabilec'egi yerlere
konmaz, ~ruilnn ya da kuli.ibenin yliksekQe bir yerinde
saklan1r. Ornegin Tunguzlar, bi.iyi.isel. araQ- gereQlerinin~
. Soru 29 : S.an1a~ giy.~isinin ne' gibi dinsel ve btiyiisel >Qe§itli maddelerden yapilmi§ olan cin figQrlerinin yan1
ozelJikleri vardtr? sira §am an, giysisini de gtinltik i§lerde kullanllmayan bir
rengeyigine ylikleyerek korumaktad.Irlar.· Gerek §ama,n
~amanlar sanatl~rlni uygulad1klari zaman ozel bir giysileri, gerek §aman davulu, gerekse cin figlirleriyle
giysi giymektedirler. Ozellikle Kuzey Asya'da §aman. giy- cin resimleri kirlenmesin diye (kacbnlar, kliQiik Qocuklar
silerinin belli bir amacl vardlr';. giysi bir klilt araci gibi bunlara dokunursa onlar1n lrutsalliklat~Ina zarar gelece-
kullanlln1aktad1r. Ge1u~Uikle iize~lerinde Qe§itli §el<:iller ·ve . gine inamlmaktachr) ozerile kortinmaktad1rlar. Aksi hal~
resilnl~r bulunan bu giysile'rin, §amanistik t§lerde Qok, de bunlar1.n gliQlerini kaybedeceklerine inan1hr (Paulson,
·onemli rol oynaq1klar1na. inan1lmaktad1r. Orne\gin bir. §a- s. 132).
man giysisinin iizerinde ku~ resminin ·bulunmas1, §ama- Eger bir §aman §U ya da .bu nedenle meslegini ter-

64 65
 ketrni§se ya da .olmti§se, giysisi,. davulu ve diger ktilt
davuluna da dogalistti kudretlerin, cinlerin bulunduklan
ara~lan ya ormandaki bir agac1n Uzerine as1hr ya da .di-
ve egle§tikl;eri canh bir ara~ gozliyle bak1lmaktadlr.
ger e§yasiyla birlikte mezara konur.
~am an giysilerinin g~rek bi~in1lerinin,- gerekse i.izer- Baz1 bolgelerde §amanlar davullann1 bir binek hay-
Ierindeki ,resimler ve · ote - berilerin bilinen bir hayvan1 . van1 olara.k kullanmakta; yeralt1na ya da gokylizline .yap-
sembolizei ettigi anht§Ilmaktadlr .. Bu hayvan· ya§aya~ ve tlklan yolculuklap1 davullann1n tisttine binerek yapmak-
ger~ek .bir hayvan oldugu ,,gibi, .bir masa1, bir. mit hay- tadirlar. Bu tasarnna uygun olarak davulun derisinin i.ize-
van! d:a olmaktad1r; ve §anlanin koruyucu hayvan1 ola- rinde birtak1m kozrnik resimler bulunmaktad1r ki bun-
rak kabul edilmektedit. Saman giysileri en ~ok ku§, ren- '
lara bir ge§it mitik «dlinya haritasl» goztiyle bakmak ge-
. geyigini, daha seyrek olarak da ay1y1 sembollemektedir. rekmektedir. Davullarin lizerlerihi slisleyen bu' initik-koz-
Ku§ bi~imini- andlran §aman giysilerine Yakutlarda, Tun- mik resimlerin hepsinin dinsel ve bi.iyilsel anlamlan var-
guzlarda ve Gtiney Sibirya'da raslamlmaktadlr.. Giysi han- dir.
gi hayvaru sembolize ediyorsa giysiye · o hayvan1n. ttiyle-
. Davullar1n i.izerlerindeki. aga~ motifleri <<dtinya · ag·a-
ri ve kemikleri tak1hr. _Tunguzlarda bir §aman giysisi
cl >> n1 sembolize .etmekte, merdiven resmi gokyi.iztine br-
. h1rka, goglisliik, ba§ortlisti ve eldivenden olu§tir. Cuk~i­
, lerde, Koryaklarda ve Samoyetlerdeki §aman giysileri n1anmak i~jn kolayhk saglamakta; atlar uzun niesafeleri
almak igin kullan1lmakta ;. eci§-bticli§ bi~in1deki cinler ge-
Tunguzlannkine bakarak daha basittir; (Paulson, s. 132-
133). §itlj i§ler gormektedir. Boylece davul, §amanin, i§ini ya-
parken elin:de bulundurdugu en onemli ara~· nit~ligini ka-
.zanmaktadlr. · Samanlar, davul tokmaklanni davullanni
Soru 30 ~aman davulunlUl ne gibi bir fonksiyonu galarken, kimi zamanda falc1hkta, yitikleri bulmakta kul ..
lanmaktad1rlar.
vardir?

~aman davulu, §aman giysisine bakarak ·belki de da-

ha eskidir ve §am an giysisinin arhk gortiln1edigi, kay-. Soru 31 San1anlara basit hirer hasta goziiyie ba-
boldugu yerlerde bile halen kullan1lmaktadir. Davulun §a- kabilir miyiz?
manistik faaliyetlerde .onemli bir yeri vard1r.
~an1an davullan genellikle tahta bir kasnaga gegi- Sibirya'da gorlilen §an1anizrni kin1i ara§bnc1lar psi-
rilen bir deriden ibarettir. Davullann bir ytizti deriyle ko-patolojik belirtiler olarak ag1khimaya: gah§rnl§lar, §a-
kaplanmi§hr; oteki ytizti bo§tur. Bu tip davullar daha manlan da saraya y~kafanml§ kimseler diye kabul etmi§-
gok merkezi Sibirya'da gortiltir. <;ukgilerin ve Eskimola- lerdir. Kimileri de §arnanizmi Kutup Bolgesine ozgti bir'
nn. davullan daha ki.iglikttir. hastahk, bir isteri diye nitelemi§lerdir.
Nas1l §aman giysisi birtalnm dogaiistli varhklann,
Rus ara§hncilannin QOguna gore, ilk §amanlar bi~·
yani koruyucu cinlerin goze gortintir temsilcisiyse, §aman
'lin~li olarak hastalann cinlerini kendilerine geQirmek is-
66
67
 teyen sinir hastalartydi (Fin.deisen, s. 162). ~a~ka birta_- · .GerQek §amanlar --Qlinkii seyrek_ de olsa bu i§in §ar ..
ktm ara§tinCilara gore de bunlar §izofrenik hastalardl. _
I latanhg1n1 yap an kimselere· de· rasi.amlmi§br- insanlarla
E l i a d e) §amanlann basit birer· hasta olmadlkla- ve_ toplumla Sikl bir ili§ki iQindedirler. ~aman, baz1 nite ..
rlnl ileri siirmektedir. Ona gore, §arnan, her §eyden once lik)erinden. yararlarularak, sinirsel-ruhsal yeteneklerini
kendi kendini sagaltan bir hastadlr. Gergi §amanlar bir- ·kendi kendif1-i ipnotize edecek bir duruma getirmek iQin,
taklm psiko-patolojik belirtiler gosterirlerse de, bu belir- Slkl bir egitimden geQirilen ve toplum iQin yararh olarak
. tileri, onl~nn normalin tisti.indeki sinir yapllann1n glicii- yeti§tirilen kimsedir. Ciinkti toplumun §amana ihtiyaci .
nli saptamak igin giri§tikleri birtakim denemeler olarak v~ardii· (Langen, s. 31). ··
kabul etrnek gerekmektedir. Onlar, bir §ey lizerine, sira-
dan her hangi bir kimsenin hig bir zaman ba§aramayaca~
derecede konsantre olabilme yetenegin"e sahiptirler (Eli-
ade, (a) 1957, s. 38). ·
E l i a d e) §amanh~n sadece bir ekstaz (kendin~en
geQmek) olaYJndan .ibaret olmadlgn1a deginerek, §aman-
larni norotik yap1daki bir kilnse iQin dayan1lmas1 QOk zor
olan teorik ·ve :pratik bir egitimden ge~mek zorunda ol-
duklannl da soyliiyor. «~amanlar, biiyiiciiler, btittin ,-m.e-
dizinmann'ler gergekten epileptik ve isterik durumlara
dli§mli§ kimseler o~sun ya da olmas1nlar; biz bunlara hiQ ·
bir zaman bas it· hirer hasta gozliyle bakamay1z; Qilnkli.
bu psiko-patolojik ya§antinin iQinde teorik bir i~erik sak-
bdir» (Eliade, (a) 1957, s. 41).
~an1anlann basit' hirer hasta olmad1klar1, normal bfr
kimsenin koJ'ay · kolay ezberleyE1meyecegi binlerce dizeyi
ezberlemelerinden-; iiyesi bulunduklari triblilerin kiiltik
torenlerinin ttin1 inceliklerini aklllar1nda tutup uygula-
ma.larindan da anla§Ilmaktadlr. Aynca §amanlar dinsel-:
majik ugra§Ilannin yan1 s1ra yagamalann1 slirdlirrnek
iQi.n gerekli olan her §eylerini de kendileri saglamak zo-
. rundad!rlar. Boy1ece tribiiniin oteki i.iyelerine ba~arak da-
ha giiQlli ve daha yetenekli kimseler olmalar1 gerekmek . .
tedir. ~amanlar bazan toplumlanrun politik s.e(ligin.i de
·iizerlerine almaktad1rlar.

'68 69
 Yi.ice Varhk'a Yi.ice ·Tann da denmektedir. Ylice Var-
1J.k inanmri1 Tek · T~nn inanc1yla kari§tlrmamak gerekir.
./
<;iinkli en k1sa t~1m1yla inonoteizin: «Dlinyayl raratan .
ve yoneten tek bir tann» inanCidlr. Boyle tek bir tanrr
inap.c1na ilkellerin pek az1nda raslan1hr. llkellerde goriilen
Ytice Varhk kavram1n1, teolojik ve hiyerar§ik olarak or-
gtitlenmi.§ dinlerdeki tanr1. k~vram1ndan ayn dii§linmemiz
gerekmektedir. Bu dinlerde tann kavram1 gerek dogma-
B. YOCE. V ARLIK TASARIMI tik, gerekse lojik yonden iyice i§lenerek, belirgin bir du-
ruma getirilmi§tir; ilkellerdeyse ayn1 durum soz kopusu ·
degildir. Onlarda tann kavrain1 ·ak1c1, oynak ve degi§kei,:,
Sorp 32 'Yiice Varhk tasarimindan ne anla~dnlak­ olup, daha ~ok duygusald1r (Hermann, s. 97) .
tadn·? Yuc.e Varhk)la Tek Taun arasinda- . Yi.ice Varhk inanc1 1lkellerin daha ~ok mitlerinde go-
daki ayurm nedir? riiliir. Duada ve kurban sunmadaki rolii oldukga sinirh-
dir. Yiice Varbk tasariminin yan1s1ra ba§ka tanr1lar, m·i-
Yiice Varhk~ b~tlin yarabklardan listlin; dtinyay1 ve tik atalar, kahramanlar vb.· vard1r. Kimi zaman ·bu ikincil
insanlan yaratan, hep varolan, ollimsiiz: sonsuz kudret- kudre.tler, Yiice Varhk'1n gorevini iizerlerine aln11§ gorlin·
le'ri bulunan; oliimiin ve hayabn mutlak hakimi; iyilikler- mektedirler.
le dolu, fakat Slrasinda insanlan ve diihyayi cezaland~­
ran: torelerin ve adetlerin yaratiClSl olarak dti§linlilen
bir kudrej:tir. Soru 33 Ytiee Yarhk nasll tasarrmlamr?· Ona in-
Yiice Varhk inanc1 Qe§itli 'kiiltlir basan1aklanndaki sanctl ~izgiler ve. nitelikler verilir mi?
ilkel toplun1larda birtak1m degi:;iiklikler gostern1ekle· be- ('.,Oksel olaylarla baglanhsi var m1du?
raber, ana Qizgileri bak1m1ndan ayn1d1r. Avc1hk ve top-
layicihkla geQinen ilkellerde (Pigineler, Zenciler, Ate:; Yiice Varhk'1 insan' gibi tasanmlama, onu insanlara
Toprakhlar, Giiney-Dqgu Avustralya Yerliled vb._) Yi.ice .Qzgii tutum ve davranl§larla niteleme egilirp.i olduk~a yay-
Varhk inancl oteki kutsal varhk tasaTimlanna bakarak g1nd1r. B.u antropomorfik. ozellik en ·gok · da efs.anelerde
dah::i' belirgindir. Hayvan besleyen ve tanmla ugra;;mn- goriilmektedir: Ylice Varhklann ya da Ylice Tannlanr.
~arda bu inang daha da onem kazanmi§hr. kudretleri, nitelikleri, i§leri itisanlannldne bakBrak abar-.
Bir toplumun Yuce Varhk inane1n1n do.gru bir deger- hlma.ktadir .'
lendirimi, ancak o toplumun dinsel ya§anhlan. dinsel Andaman adalanndaki Negritolar Yiice ·\7 arhk'n1
diinya gorii§ii, ll1itolojisi; soz konusu toplumun uyelerinir. karde§i, kans1 ve Qocuklan olduguna inan1rlar. Avustr.al-
glinliik hayatlar1, dinsel ozlii belli olaylar k3.f91Sllldaki va verlilerinin g.ogun·a gore, Yiice Varhk oglunu yeryti-
tuhim ve davrani§lan incelenerek yap1labilir. ;lin~, k1~1n1 da gokyliztirie gondermi§tir. Bambuti Pigme-

70 71
 leri (Afrika'da) Yi.ice Tann'run da yerylizi.i.D.deki hayata larda Yi.ice Varhk'~a gok gi.irtilttisti ayn1 ad! ta§Imakta.
benzer bir hayat si.irdtigtine -inamrlar. Oyle ki, onun da or- · dlrlar; J:Ler ikisine de Karay denmektedir. Ve gok giirle-
mani, av hayvanlar1, bir ya da birden gok kar1s1 vard1r. digi zaman, insanlann tann .buyruklanndan birini gigne-
'" Kimi zamanda bu varhk i11san gibi dii§lill:lilmekte- diklerine, tannn1n da gi.irleyerek onlan cezaland1rdigina
dir. Ornegin Yeniseyliler Gok Tanns1 Es)i. ya§h bir adam inanllmaktad1r (Hermann, s. 66).
olarak tasarlamaktad1rlar. Oyle ki, Tanr1 Es de kendileri Gok gi.iri.ilti.isi.i gibi, atmosfere ili§kin diger belirti ve
gibi ~. giyinmekte, bir de kara sakal birakmaktadir. . Ote olaylar da ayru §ekilde anlamland1nlmaktad1r. Gok gi.iri.il-·
yandan bir ara§br1c1 da Gok Tanns1 Es)in gori.inmezligine ti.isi.inli, Ytice Varhklar1 Paluga)n1n sesi olarak kabul eden
deginerel{ «Hig bir kimse Es'i gormemi§tir; Es gorlilmez, Andam~anlllara gore, ri.izgar da onun nefesidir. Paluga
eger onu goren olurs~, gordi.igli yerde kor olur» demek- ~im§ek gaktirarak buyrugunu gigneyen kimseleri ceza-
. tedir (Paulson, s. 41 -·42). · · landlrlr. Klimancarq'nun yak1n1nda ya§ayan Caggalar da
Evreni ,- insanlan, hayvanlan yarat~n; genellikle olli- §im§ege Yi.ice Tann.'ntn baltas1 gozi.iyle bakmaktad1rlar.
mlin ··ve hayabn mutlak egemeni olan Yi.ice Tanr1; Cinaye- Yagmur ve ebemku§a~ da Yi.ice Tann'n1n belirtiled ola-· '
ti, hlrSlZh~, gereksiz yere 1.1ayvanlarl oldtirmeyi~ bitki- rak kabul edilmektedir. Hotantolarda Ytice Tann'ya yag-
}eri yoketmeyi yasaklami§ (Andaman adalar1ndaki Neg- mur anlam1na gelen Tusip de denmektedir. ilkellerin QO-
ritolarda); orf ve adetleri ge~erli kurallara baglaml§hr gu yagmur .yagdlg1 zaman '0 ya~yor' (Yani 'Tanr1) ya
(Assom'daki Konjag-Nogolarda). Ytice Varhk genellikle da «Tani:'I yagd1r1yor» demektedirler. Ebemku§agi kin1i
iyilikle d~ludur; insanlara yiyeceklerini gonderir .(Ate§ zaman Yi.i'ce Varhk'1n yaYl, kimi zaman da kendisidir. 0r-
Toprag1nda ya§ayan ):amanalarda); kotli de olabilir: Ga- negin Kuzey-Dogu Rodezya'da konu§ulan bir le.hQede Yii-
na'daki A§antilerde, Sudan'daki Silluklarda ve Rodezya'- ce _Tailr1 hen1 §im§ek,_ hem de ebemku§agi diye geQmekte-
daki Lambolarda iyi oldugu kadar koti.idtir de; insanlar1 dir (Hermann, s .. 67).
~e§itli hastahk ve felaketlerle cezaland1nr. Gokyi.izi.i ve pulutlar da Yi.ice Varhk'1n egle§tigi yer-.
Ytice Varhk ~ogu zaman gok, gi.ine§, ay ve ylld1zla 'lerdir. Tunguzlar, onun bulutlar i.izerinde, gok uzaklarda
baglantili olarak dli§liniili.ir; f1rbna, §im§ek, ylldlnm, gok oturduguna inan1rlar. Papulara (Yeni Britanys Adasln-
giiri.iltiisi.i, ebemku§a~, bulut ve yagmur gibi atmosfer da) gore de, Yi.ice Varhk, bulutlari·n i.izerinde oturmakta-
olaylanyla da kendini gosterir, isteklerini bildirir. Orne- dlr. ·
O.in Gtiney ·Andan1an adalanndaki
b '
Negritolarda kendirii Yi.ice Varhk ayr1ca gi.ine§, ay, ku§ payvan vb. ile
· ri.izgarla, §im§ekle ve ylld1nmla belli eder; Kuzey Kalifor- baglanbh olarak da di.i§lini.ilmektedir.
niya'daki Eski. Yukilerde ebem"\tu.§agi ve Yild1nmla s1k1 ·
bir ili~kisi vard1r; Preri yerlilerinden olan Pavnelerde ku-
tup ylldlz1 ile baglanhhdlr; ayn1 durum <;ukQHerde de Son1 34 · Ytice Varhk hangi adlarla nitelenir? Ytice
fKuzey-Do~u Asya'da) gori.ilmektedir. Varh;k'a nasd seslenilir?
Gok gtir~.emesinin Yi.ice Tann 'n1n ofkesinin bir be-
1irtisi oJdug.u inanc1 da.. yayg~nd1r. _Malaya'daki Semang- Ytice Varhk inanc1n1n gori.ildi.igi.i yerlerde· ilkell~r bu

72 73
kavramJ degi§ik bi~imde 'adlandirmakta; onu ~e§itli oze1- olan babam.tz!») «Ey benim babam) ey benim ana.m!», «Be-
liklerine gore nitelendirrriektedirler. Oli.imsiizltigu, kud- nin kudretine hi{ bir kudret benzemez») ·~Verse de) tuken-
reti, yaratlCihgl, oli.im ve hayat iizerindeki egemenligi., meyenitn» ( Gallalar, Ku§i Habe§ halk1ndan); «Sen ey
bulundugu yer vb. onun niteleni§inde ba§hc~ rol oynayan yukardaki! Alma Qocugumu, o daha kiiQliktlir» (Selknam-
etkenlerdir: Baz1 ornekler verelim: <<En eski», «(Jlumsilz», l'ar); «Ey! §i.iktir bo~lu oldugumuz gok! Kurakhk bli-'
«Kadir») .«Y·Ucelerin Y ilcesi», <<Babam't-Z», .«Gokteki oldil- yiik .... Yagmur yagd1r, toprag1 tazele, tarlala.n verimli
rilcu», (Giiney Amerika'daki Yarnanalar); «Her zaman k1l! >:· (E:weler).
orwia olan.>> (Yeni Zelanda'daki Maor~ler); «Gokyiizilnd-e
egle§en», «Goktr;;ki», «(Jlumsilz», «Her §eyi· bilen») «Kud- ·
retli», «Y a.radan» (Ate§· Adas1n.daki Selknamlar); «Yara- Soru 35 ~Dinsel halratta Ylice, Varhk inanci ve' ta-
dan>>) «ln.sant balta. ilc yontflra.k yarata.n» (Afrika'daki sanmt on planda rmdJ.r·? Onun yerini za-
Kambolarda) ; . «Y a.pa.n» (Herorolarda) ; ',«Bolf4tilren». manla ba§ka kudretler abn1~ mtdtr?
(Afrika'daki Zibalarda); «Yagm''():' (Afrika'daki Mas-
saylarda) ; «Tann ta.nrtdtr» (Merkezi Afrika~daki Banya- Ba.gka kutsal varhklann da soz konusu old11gu bir hi-
Ruandalar),; «Eski baba~:, (Evder) Afrika'da); «Kend·i )~~erar~ide en yi.iksek yeri alan Yiice Varhk, ara ara aktlf ·
ke-ndinc olan»; <<Gogiin sah'il1i ( Yorubalar) ; «Bilyilk rna- bir tanr1hgn1 ~izgilerini ta§Imakla beraber, kimi tutum-
nevi ya.rattk», <<BU.y·u.k yara.trk>, _. <<Yarat'tctm.tz~,,) <<Y a.ptm- lany1a ·insanlardan uzakla§ml§, yerylizii olaylan kar§I-
-rniZ>> (Kuzev Amerika'daki Penebescotlar); <<Yukard'aki»_. slnda pasif bir tav1r t~k1nm1§' gorlinmektedir. · Mitlerin
«Yilksekligin ustam:-. (Kuzey Asya'daki Koryaklar·l, «Dil..n- ~ogunda Ylice Varhk ya. da Yiice Tanr1 dtinyay1, insan-
ya.ntn ta.nrtsal yara{lant~,,_, «Gok» (Aynular,, Uzak Dogu'., lan, hayvanlan, bitkileri vb. yarathktan sonra yeryiiz~n­
da); «Yilcelcrin Yiiccsi.»~. «K'ttdrctli.>>) «Her za.m.an. va.ro- r1cn uzakla~ffil§, insanlan adeta yazgllanyla ba§b~9a. bl.,.·
?an>;) <<Her Beyi bilen» (Baykal Tu~guzlan): «Dlinyal)' rakn11§tJr. Ashnda Ytice Varhk'la insanlar ·arasEla .bir<;ok
«Aklh· (Eskimolar). ba~ka tann, tanr1~a, ata, n1anev1 yarahk girm~ktedir.
Ayr1ca ~Ytice Varhk'a, ondan yard1n1 istenirken (]e- Kiini dinsel tasarn:ri)arda, Ylice Varhk'In evreni ya-
Ejitli bigimlerde seslenilir. Bu durum daha QOk kurakhk, rattlktan so'nra, eksikleri tamamlamak iQin, ~ocuklarnn ya
. hastahk ve b .. ytik feHtk.etler siraSinda soz konusu olmak- da kendinden daha a§ag1 derecedeki tannlan da gorev.len-
tadir. bteki tannlardan, tann<.;alardan, · mhik atalardan dirdigi gortilmektedir. Ornegin Avustralya'daki Kulinler-
artik yard1n1 gelmeyecegine ir1anild1gi zaman son Qare de Yiice . Varhk evreni: insanlan, agaQlan yarathktan
olarak ona ba§vurulur ve Qe§itli yakan§larla yumu§abl- sonra oglunu yerytiztine, kizinl gokyiiztine b1rakarak ken-
m~ya ··~ali§Ihr. disi geri ~ekiln1i9tir; elindeki btiylik k1h<_;la bulutlann i.ize-
Bu yak an~ ve sesleni§lert: de. birka~. ornek verelin1: . rinde oturrnaktad1r. 'J:'unguzlar, Ytice Tann 'tnn <.;ok 'uzak-
._<iyilikle dolu babam .. aC'l ban a bugii.n>i, «Yukardaki) gii.~- larda bulutlann tizerinde oturduguna inanmaktad1rlar .
7end·ir yilrcgim.i>;·_. <<:Jilkii.r baba actdi bizc, ben «babam>:- 0, artlk yer)iizti sorunlanyla ug.ra§mamaktadi-r; ona an-
dan memnw1um;'> (Yamalar); <<Ey ·gokyiizii..nc egemen .cak ba§ka manevi yaratiklann arac1hgiyla ba§vurulabilir.

74 75
 Yeni Gine:nin·i~ lns1mlannda ya§ayan ve bir Papua boyu . halklar: «Tanrt bizden ·uzakla§tt» demektedirler. Ekvato-
olan Kailarda Ylic~ Tanr1 diinyaYJ. ve ilk yarhklar1 y~atL ral ~olgede ya§ayan avc1 halklarda §oyle bir §ark1 var-"
bktan sonra insanlardan uzakla§ml§, diinyaYJ. yazgisiyla d1r:
ba§ba§a birakmi§, · yeryijztinlin kiYJ.Sina gitmi§tir; oradan,
«Tanr'£ yukarda) insansa ·a§agtda)
dlinyan1n sonu geldigi zaman yeryiizlinli yok . edecektir
Tanrt tanrtdtr) ·i~an da insan) .
(IConig, s.. 367·- 368). Selknamlarda Ylice Varhk Yild1z~
Herkes kendi kendine). herkes kendi ·evinde»
- lara ~ekilmeden once dlinyaYJ. yaratmi§, ancak mitik ata-
. lar bu yara:bh§l. tamarrilami§lar9Jr. Bu tann, onlara gore,: (Eliade, 1954, s. 73)
§imdi oteki atalardan pek farkh bir §ey degilc;lir. Ne hey- Bu saydiklanmiZin· ve bunlara· ekleyecegimiz ba§ka
keli, ne resmi, 'ne de ~dina i§ gorecek bir din adam1, v~r- . · yerlilerin ·dinsel hayatlarinda Yi.ice Varhk aktiialitesini
d1r. Sadece hastahk sir8$Inda .ona dua edilir (Eliade, 1957, kaybetmi§ goriinmektedir. 0, ancak, bliti.in olanaklar de-
s: 72). Melanezya'da Yti.ce Varhk tasar1m1 ~ok · az geli§- nendikten, her ~areye ba§vurulup da bir sonu~ ahnamadl-
.,mi§tir. Bu tasar1m1n gorlildi1gi.i yerde onun dtinyay1 ya- gi zaman yard1m1 istep.ilen bir kudret niteligini ta§Imak-
rathktan sonra, gorevinin sona erdigi kabul edilir~ Ken- tadir. Onun ~evresinde ya da yanib.a§Inda kiimelenen, onun
disine ibadet edilmez; sadece· kimi dualarda ad1 ge~er panteonunu biitiinleyen oteki tannlar, tanri~alar, kahra-
(Nevermann, s. 89). · · manlar, atalar, kutsal sayilan, o~i.iler, dogati.sti.i kudretler,
Afrika yerlil~rinin ~ogunda da ay:r;n durum soz ko- insanlara yar¢hm etmeye yetmezse, son Qare olarak ona
nusudur~ Yi.ic~ Varhk dinsel hayatta onerr1siz bir ro~ oy- seslenilrr{ektedir: «Biz ·hepsini ve · her §eyi denedik) ama
namaktadir. Ona, sadece zorda kahndlg1 zaman seslenilir. yine de senden yardtm bekiiyoruz» (Eliade, 1957, s. 72-
·arrieg·in Yorubalann Yiice Varhk'1 sadece diinyan1n ya- 73).
rabh§Ina . ba§lamakla yetinmi§, gerisini a§a~ basamak-
taki bas;ka tannlar tamamlami§lardlr. Bu varhk, diinya-
dan ve. diinya i§lerinden elini ~ekmi§tir; ne tapinagi', ne .
heykeli, ne de ad1na i§ g~ren din adamlar1 vardlr (Eliade,
1957, s.· 72). .
Hererolar1n Yti.ce Tannlan da insanlardan uzakl~§­
IDI§ ve insanhg1 ikinci, ii~tincil derecedeki ilahlara b1rak-
m1s;tir. Yerliler «Niye ona kurban verecekmi§iz? Bizim I'
ondan kork_umuz yok ki ... >> diyerek bli pasif tannya kar§l
tutumlanm a~Iklamaktad1rlar. Eweler sadece kurakhk
zan1anlar1nda Yiice Tann'dan yard1m isterler. Bantular
Yti.ce Varhk'1n . insanlardan uzakla§masini ve pasi'fligini
§oyle dile getirmektedirler: «Tanrt insant yaratttktan
sonra) f?ir daha onunla itgra§madt.» Ayn1 §ekilde Negril

76 77
 . :tbadeti _:olu§turan ana fikriil ~evresinde klimelenen
asal ogeler dua; kurban, ayin, toren, dinsel i~erikli dram,
oyun ve mi.iziktir. Aynca ibadet; taptnaklan, «toplantl ev-
leri» ni, «gizli dernek>>leri, kutsal ~larak bilinen alanlan,.
tepeleri, magaralari, nehirleri ;" belli zamanlan (ekin ve
iirlin alma mevsimleri~ y:I.lba§I, k'utsal ki§flerin dogum ve
oliim gi.inleri, yagmur mevsimi, kurakhk zamanlan, fela-
. ket glinleri, gline§in dogu§u ve bab§I, vb); ibadet ara~la­
C. iBADET nni (e]urunga, maske, ata heykeli, totem heykeli; 'idol,
kutsal ta§, dua tekerlegi vb) ve bir cemaati, ve cemaati
yonetecek dinsel bir lideri de gerektirmektedir.
Soru 36 ibadet deyince ne anla§Ihr? iba~eti ··. olu~··
turan onemli ogeJer nelerdi:r ~ ibadet neleri
gerektirir? Soru 37 Nerelerde ibadet' edilir? Buralar · neden
ibad.et yeri olarak ~ilmi§tir?
Bireylerin ve cemaatin Jannlara,. yiice kudretlere, (\

atalara, oliilere kar§l yerine getirmeleri gereken dinsel tlkelh3tde ibadet yerleri olarak, yiiksek k:.iltlirlerde
buyruklann tum tine ibadet denir. Bundan da insan1n ·bir- gordi.iglimiiz gorkemli tap1naklara pek raslan1lmaz. de-
taklm kudretlerle bag1n1 saglayan i§lemler ve pratikler nellikle kutsal olarak bilinen kudretlerin egle§tikleri yer- .
anla§Ilmaktadir (Ankermann, s. 183). ibadet, belli i§lem~ ler_; di;nsel torenlerin yap1ldlgi · alanlar, koy meydanlan,
ler araclhgiyla insarun yiice kudretlerle bag1nl saglama mez·arhklar, belli kayahklar, tepeler, n1agaralar, koru-
ve stirdlirme, onlar1 etkileme ve kendi yaranna yoneltme luklar, su kaynaklan, nehirler; 'ate&in yaklldigi ve korun~
amac1ru glitmektedir (Dittmer, s. 108). Dinsel alan1 ilgi- dugu yerler, evlerin kutsal bilinen ko§eleri; «erkekler evi»,
lendiren i§lem ve· eylemlerin belirgin ozellikleriyse, insa~ «:toplanb evleri»; megalitlerin, kafataslann1n, ata hey-
nih, yiice ·varhklara ve kudretlere ·kendini vermesi, onlara kellerinin, totem heykelleri ve direklerinin bulund.ugu yer.:.
kar§I korku ve sayg1yla kan§Ik bir bi~i1nde davranmasl- le~·; erginleme ton~nlerinin dtizenlendigi koruluklar ve
dlr. alanlar ibadet yerleri olarak kuilarulmaktadir.
Tap1n1lan~ korku ve sayg1 duyulan, yard1m1 istenilen · ibadet y~r]erinin se~imi, bi~imi ve donab!rn dinsel ·
kudretler, soz k<;>nusu ilkel toplumlann dinsel ve kiiltiirel gorii§lere baghd1r. Kimi zaman kutsal bir :kaynak, bir lr-
yap1lanna gore degi§mektedir. Bi~eyin ya da ce1naatin yo~ mak ibadet yeri olmak i~in yeterlidir. Yine kutsal. bir
.neldigi bu kudret, Ylice Varhk ya da Ylice Tanr1 oldug·u koruluk, bir toprak par~as1, bir orman da ibadet· yeri
gibi, ikincil tann ve tann~alar; efsane kahramanlar1, at a·· olarak se~ilebilir (Hermann, s. 191). .
lar,' oltiler, belli hayvan Ve bitki tiirJeri; giine§, ay, yJldiZ, Tannsal kudretlerin, atalann bulunduklanna ya d.a
' gokylizi.i;. su,. aga~, ta§, ate§ gibi dogal ogeler de olabili~"· kendilerini herhangi bir bi~imde gosterdiklerine inan1lan

. 79
 .kayahklar, tepeler ibadet yeri olarak kullarulir. Ornegin · sanlar ara:s1nda arac1hk yapmaktir. A~cak ilkellerde ~o­
Dogu Afrika'daki_Bondeiler, Mlinga dagrn1 ata ruhlann1n. gu zaman din adannyla btiyticlinU.n i§ alaru birbirine gir-
.bulundugu· yer diye kabul ederler (Dammann, s. i34) .. · mekb~dir. Ba§ka bir soyleyi§l~, din adam1 ayhl zainanda ·
·A,.vustralya yerlilerinin ·mitik konulan canlandiran resim- . bi.iyticii, falc1, doktor vb. olabllmektedir. Bu i§leri yi.irii-
lerle siisledikleri ·kayahklar, ayn1 zamanda ibadet yerle- ten kimselere Etnoloji'de «Medizinmann» (hekim) ya da
ridir. Mezarlar~ ozellikle §eflerin, din adamlanmn, i.inli.i :§aman denmektedir. Bu. gibi kimselerin_ se~imleri, dinsel-
sava§gllann mezarlan da ibadet i~in :kullarulmaktadir. Or- · bi.iyiisel i§leri yonetme i~in gorevlendirilmeleri, geli§igii-
negin Tongo'da (Pasifik Okyanusu) ~eflerin mez~rlan .ze( ·olmaz. :tbadeti ve ayinleri :yonetenler' bu meslegi ya
ayn1 zamanda ibadet yeriydi. Polinezyahlann ta§tan ya- '· :dinsei-bliylisel gliQlere sahip olduklari. iQin, ya da bu amaQ ..
p1lma,' iizerlerinde ta§tan ya da aga~tan ahu denilen idol- la bir egitim ve ogr~nimden ge~tikten sonra elde eder1er.
lerinin bulund:ugu ibadet yerlerine ayn1 zamanda §efl~r de Bunun en tipik ornegi §amanizmde gori.iliir. Qaman ola-
gomiilm~kteydi. Megalif ki.iltiiniin gariildtigu yerlerde kay bilnlek i~in hem dogaiisti.i kudretler tarafnidan <<s~ilmi§ ~~
mezarhg1 hem dinsel, hem de toplumsal hayatin merke- oln1ak, he1n de s1k1 bir egitimden ge~mek gerel:rnektedir.
. I . .

zini te§kil etmektedir. Bu§manlar ve Bergdamalar ( Giiney «Medizinman.n» 1n cemaat iQiri.de· onemli .bir yeri vard1r; .
Afrika) kutsal ate§in ·etrafin1 ~evirerek, buras1n1 ibadet din -adamhgrn1, bliyticiiltigli, .doktorlugu ki§iliginde 'topla~
alan1 yapmaktad1rl,ar. mi§hr. Bu dtirumu, onu, toplumsal tllizenin korun1nas1 '
Ata figiirlerinin, idollerin, ibadet ara~lar1n1n, mas- hakkinda da soz sahibi yapmakbtd1r. Qogu zaman atalar,
kel~rin korundugu ozel kuliibeler; evlerde ocagin ve ate- oltiler ve tanrlla.r.la ilgili ibadetleri dlizenlemek . dualan·
~ I )

§in bulun~ugu. yerler de· kutsal sayllmaktad1r (Kuzey ve {)kumak, kurban ve adaklar1 sunmak, bayram ve toren
Orta Asy'a etnilerinde). Irakualar iinlti «uzun ev» le:rin- · · :zan1anlann1
l .
bildirmek
'
klan §efine. dli§er. Asal klilt cema-
den ibadet ·yeri .olarak da yararlanmaktaydilar. Pueblo .ati olan klanda, klan ya§hlan, cemaat liyeleriyle ylice
yerlilerinin Kiva denilen, yuvarlak ya da dart ko§eli ola- kudretler aras1nda arac1hk yaparlar; ~linkli atalar1n din- I

rak yeraltina yapbklan ·ibadet odalannda ayn1 zamanda: . ·sel ve biiyiisel -gliQl~rinin klan1n en· ya§h liyesine ·geQtigine
·erginleme tarenleri 'de yap1hrd1. inan1lmaktad1r. En ktiglik ibadet toplulugu alan ailede ise,
1badeti, baba ya da bi,iyi.ikqaba yonetir. . '
Klan, fratri ve tribU. gibi s1n1rh toplvmsal kurulu§-·
Soru 38 tbadet ve ayinleri kimler yonetir '? Biiyii- I ann di§Inda. bliylik toplumlarda ·Qogu zaman dlinya i9-
ciiyle din adanu kesinlikle birbirinden ay- _lerini yoneten liderin yan1nda bir de· dinsel i§leri yoneten
nhr nu '? ~efler · aym zamanda dinSel ·naer lider bulunmaktad1r. Ornegin eskiq.en Kongo'da krahn
olabllirler mi? DinSeI liderin kendisi kiilt- yan1 s1ra dinsel bir §ef vardL Bu §ef Qe§itli dinsel i§lerle
objesi olabilir mi? ·birlikte ·atalar ibadetini yoneten kirnseydi. Polinezyil'da
. ' . ~
da, ozellikle Havvai adas1nda, tannlarla- insanlar aras1nda
1badeti ve ayinleri yoneten kimselerin. basinda din arac1hk yapan ve Tohunga denilen din adamlan. biiylik,
adamlan gelmektedir. Bunlar1n · gorevleri ta~r~larla in~ .kudret ve prestij sa!libiydiler. .

80 81
 ( . ~ . . . I

·Kimi zam~n da din~el ve siyasal kudretleri ki§iligin- g) 1badetle kurban1n ve difanin ·yan1s1;ra dans, mii-
de toplaml§ olanlarin.'kendileri. kiilt objesi oln:1u§lard1r..Bu zik ve .ritliel i~erikli oyunlar1n da bulunmas1 gerekir;
durum ozellikle yiiksek kiiltiirlerde goriilmektedir :'.. «Kut- h) Ozel .kiilt ara~lanm~ bulunmas1 ve kullanllmas1.
sal Prensler»,-. «Kutsal' Krallar» ya da «Tann-Krallar». · gerekir (idoller, maskeler, ~urungalar, mlizik aletleri vb.).
Eski :M.Is1r'da, Afrika~~a, Orta ve Giiney Amerika'n1n i) 1badetin. boliimlerind~n olan ritle:dn belli kural-
·yi.iksek_ kiiltlirleriyle, Polinezya'da, kutsal krallara, §efle~ lara baglanarak, donq-qrulmas~ ve kapah bir ·sisterp i~e~i- · ''

· re ve prenslere ya tanr;n1n · oglu·, ya yery-Uzlindeki temsil- sinde i§lemesi gerekmektedir.

cisi ya da tannnnl. kendisi gozliyle bakilmi§, bunlar tan-
nsal -kudretlere ozgli birtaklm yeteneklerle nitelenmi§- - . I ,

lerdir. Soru 40 ·:- D"Qa nedir? N e zaman · dlia edilir? K~ ~-

~it dua vudtr? Bunl~ra. ornekler verir mi..; ·
siniz?
. Soru ~9 :· ilbadetin ko~ullan nelerdir?
tbadetin en onemli ogelerinden biri ol.a;n d,ua, yahn
1badetin eksiksiz -olarak yerine getirilmi§ olmas.1 i~in haliyle ylice ·kudretlerin yard1m1nl v.e aCimasint s_aglamak,
birtak1m ko§ullar vard1r. Duruma gore, bunlarda;n biri- . onlan hare-kete ge~irmek i~in, insan1n i~inde bulundugu
nin . ya da birka~1n1n ek,si~ligi ibadetin blitlinlliglinli bo- duruma gore o an.ki _sesleni§idir. Bu niteligiyle. bireysel
zar. Bunlann oneml'ileri §oyle s1ralanabi-lir: bir karakter ta§tyan dua; . dinsel ~efler, taraftndan yone-
a) tbadeti (ya da ayini yonetecek bir din adamlnln tilen ibadetlerde kurallar~ bagh olarak, belli bir dlizen
(klan ya§hsl, §aman, -~edizinmann) bulunm~s1 gerekir: i~erisinde_, topluinsal- bir karakter kazan1r.
b) tbadeti ya da ayini yonetecek o1anla kahlanla- · Dualan genellikle li~ grupta toplayabiliriz: 1stel}. du-
nn ~elli bir on hazlrhgl yer~ne getirmeleri gerekir (Yikan- alan, §likran dualan ·ve yak1nma dualan.
mak, oru~ tutmak; bedeni ·ve yUzli boyamak, torensel giy·. Pualar sessizce okundugu 'gibi, yliksek sesle minl-
siler giymek vb.). · danarak ya da belli bir uyum i~erisinde ~ark1 gibi ·de oku.
, C) ibadet Ve ayin Slras.Inda belli ~eyleri yapmak ya nur. Dua edilirken belli birtak1m jestler, mimikler de ya-
da yapmamak, rittiel lra~tnmalar·a· dikkat etmek· gerekir plhr. Genellikle yola ~Ikarken, ava gitmeden once, sava§a
(susmak, glilmemek, yliksek · sesle konu§mamak vb.). ba§larken, ekin ekerk~n, iiriin ahrken, hastahk, kurakhk,
d) Belli yerlerde ibadet etmelr, ayin ve toren dlizen- dogum, ~tigiin, ollim, vb. dutumlarda dua edilir. Aynca,
lemek gerekir (tap1naklar, kurban yerleri, mezarhklar, gline§ dogarken ve batarken, yatarken, yemekten once
koy alan1, «erkekler evi», koruluklar, resimli kayahklar, ve ·sonra da dua edilir.
magara:lar vb.). · 1stekle ilgili dualar, ya§a~alan Qe:vre ko§ullanna si-
e) Belli zamanlarda ibadet etmek gerekir (bayram kl s1k1ya bagh ilkellerde daha ~ok ava ve yagrnura· yonel-
. ve. torenlerde, kurakhk, sava§ zamanlannda vb.). ·mi§tir. Ornegin Bu§manlar, kendilerine yiyecek gonder-
f) . tbadet, kurban1 · adag1, hediyeyi. gere~tirir. mesi i~in. gline§e. ya:. da y1ldtzlara §oyle yakanrlar:

82 83
 , «Ey oradaki ytldtz, StktnttS~z ya§ayaltm. ·
Bana bir yabankeQisi gaster! Tarlalar(Jaki urilnleri bUyut ki,
Sovanlanmtz olsuri'» (Dammann, s. 119).
Ey oradaki ytldtz, ·
Elindeki §U degnekle Kimi zamanda bu ttir dualar·:
Kartnca' yuvast kazdtr bana. «Erob, Erob,, Erob!
Susu.zluktan oluyor·uz,
Ey oradald y~ldtz, Su ver bize!» ·gibi yahn, fakat .Qar.p1c1 bir an- .
Y uregimi sana sunu.yor·u..rn_, . latim kazanrru§tlr.
Sen;de bana sun! Kurban da gerektiren yagmur duas1 i~in, Afrika'da-
ki ~ ;Nyamwezlerden a§~ldaki ornegi verelim: Yagmur
Ey or ada lei ytldtz, yagmadlgl zaman biraz un, biraz liamur, ·bir keQi ve ko-
Y artn bir toprak kurdu. gormek istiyontm, . yun :haz1rlan1r. Davul Qahnarak §eflerin mezarlanna gidi-
(Jld'ii.r kopegi ,de ·lir. Eger bu mezarlar YJkllmi§sa onanhr ,ya da yeniden .
· Doyur beni. yap1llr. Her §ey hazu olduktan sonra, duay1 yoneten §ef,
Karntmt doyu.r ki, kurban kultibesine gir~r· ve atalara seslenir:
Yat-lp uyuyabilcyim»- · (Da:tnmann, s. 118).
I
«Ey beni dunyada btrakan §ef,
Ehvelcrde (Afrika), ava gikan aVCl da aya yakanr Kurban sunmaya g·eliyorum sana.
«Ey yeni ay! .Avlanma1na ya.rdi!fi et .de, k.orulukta- avla- Qoktand'tr yagmur dil§mez oldU: toprag1m.tza)
nabileyim. Yalvar1nm sana·!» (Damn1ann; s. 118·). · · Yagmur 'Ver bize!» . .Bundan sonra kq~iye· · ve
Kurakbk .zaman1nda yap1lan· ya.g·inur dualai·1 ya yahn koyuna harhur stire~ §ef, atalara ait bir kab1n iQine bo-
bir duadan ibarettir va da dua ile birlikte kurban1. da ge~ §alttigi iQkiyi mezann iisti.in~ dokerek:
rektirir. Birinci dun1~u Bonapart.Korfezi'ndeki. Avustral·· · «l§te· suyun purada senin!.
ya yerlilerinin bir ·duas1yla ornekleyebHiriz: «Yosun ta- ·Ban a. yagmttr ver! Yagmur yagstn! _
bakast! Su yolla. bize! .Yosun tabakas1! Suyunu bo§alt! » Niye terkedersin- beni? Ef~ndirrtSi'i}· beni~!
(\Norms-Petri, s. 194). . . Riitbemi senden aldtm. Qaldtrmadtrn da
. ·". Buradaki yosun ta.bakas1 yagmur· bulutunu serqbolle~ Oysa sen yuzustu btrakt'tn beni!
meJ_.ttedir. <;evre ko§ullarina bagh olarak ya§ayan Na:pla- Beni yuzustu btraktr da, .
lar (Afrika 'da) Tsui-Goab denen kudrete ~oyle yalvanr- Y afjdtrmazsan ·topragvma. yagmuru,
lar: Ba§ka yere gidecekler bizimkiler! .
«Se·n, ·Tsui-Goab'tm benim,· Bqk, i§te kegin) i§te koyunun burada!»
. Bulutlart yagdtr ki, Bundan sonra kurban kesil~r ve kurban yemegi yeni-
84 . 85
 lir. l{urban yemegine ~e(in· dl§lnda herkes kabhr (Dam- Ak§am yap1lan dualar genellikle hem ~iikraru, hem
mann, s. 124). de ertesi gUn¢ sag-ese~ ~IkmaYJ. dile. getirmektedl.rler.
· Fin.halklannin .onemli gruplar1ndan olan Wotyaklar, Amerika yerlilerinin dualanndan /biri §oyledir: «Ey · dag-
orman tanns1 it;tin agag dahna. bir parga ekmek koyarak la!tn ·ve vadilerin tanrtStJ ey agaylartn tannst) ey sarma-·
§Oyle dua etmekteydiler: «Onnan tannst! Bana orman · §tklartn tanrts'£) senin aya~lanntn dibinde, ellerinin alhn-
hayvanlar~J sin.cap) tilki) · ay~ ve.r~ An. da ver) onlan ar~ . da uyuyacagtm .. ~i Gun dogacak yann) gune§ yeniden par-.
kovantma sok .. Sen bu.nlartt yaparsan) ben de sana· sunuda layacak ... N erede olacagtnt bilmiyorum. Anam· da} babam
bulunurtfm (Paulson, s. 176). Ate§ toprag1nda ya§ayan · · da sensin.·. Beni goruyorsun.} beni tum karanltklardari) en-.
~elknamlar (Gi.iney Amerika), ~olq~a kar yagdig1 ·zaman; gellerden koru) yolumu agarsin ... Jpy tann,; Tanrt'm, dag-
bir kadln b1r par~a 6dun kol'll:i.irii alarak havaya atar ve lartn ·ve vadilerin Tannst ... » ·,lHeiler, 1919, s·. 93). :Habe-
· . ~oyle der: «Atttgtm §ey 8enin olsun, bize act d.a, guzel" bir '§istan'daki Galhilann ak§am dualan da iyi ge~en bir gi.in~
hava ver!» · (Hirschberg, s. 324). Bur(l.daki komi.ir par~a­ · '§i.ikran duyuldugunu ve_gecenin de iyi ge~mesini .dilemek-
Sl, tannn1n gonlftni.i ho§ etmek i~in~ bir · kurban yerine . tedir: «Ey Tann, gunumil
-..............
iyi ge<;irttin~. gecemi de iyi ge-
...
gegmektedir. .· <;irt) ey yucelerin yucesi Tarin!» (Heile~.' 1919, s. · 93). Ta-
.·$iikran duala.n, istenilen -§ey elde . edildikten sonra hiti'li bir aile ba~kant da ·yatmadan ·once tanrisina §oyle
yap1hr. Ornegin Bti§manlar yagp~urdan sonra: · yakarmaktad1r: «Koru beni} koru. beni. Bu tannldrvn ge--
cesidir. Yaktnimda ol da, ;gozet beni} Tannm!' Beni kard
«Tanh, Tann) Tann! 1
buyilden) btrdenbire olmekten) kotu davra1~t§ta.n) iftira at~ .
Yagmur; yagdtj yagm.u.r yagdt!
. inaktan ya da iftirayq. ugramaktan) hileden ve stntr kar-, ·
Yagmur, ~it,\yagrnu.r, $U. ·
galartndan. koru! Bize iyiUk bagt§laJ lnswntn goruncr;,
Arttk su' iQebilirizJ yagdt yagmur.
. sarlanntn dimdik oldugu ofkeli sava~rtntn ofkesinden ko-
Tann! '1.1an·rt! Tanrt'! .
ru beni! Beni ve ru.humu.: ya§at) b·u gecemi iyilikle dol.d:ur}.
Arttk su iQebiliriz!» (Dai,Upann, s. 121) diyerek
'Tannm!» (Nevermann, s. 12);
.. §likranlannl · bild.irirler.
Tannlardan ya da ylice kudretlerden istenilen §eyler
olmazsa·, o zaman dualann yerini lunanialar al1nakta, in-
Soru 41 tbadetin onemli ogelerind~n olan kurban .
sanlar ofkeyle. tannlara kar§l · <.;lkmaktadtrlar. Ornegin
hangi anu\~lara yijnelmi§tir? KurbanJ.a.r.
Afrlka'daki Pongalann istekleri yerine gelmezse tann-
ka~ lusm:a aynhr? tik iiriin, ilk av kim- ·
lara §oyle seslenirler: «l~e yaramaz tanrtlar ·sizi! Keder
Iere sunulur?
verdiniz bize. , K urban sunduk size} ama sesimize kulak
vehnediniz. Boyulup sovana <;evrildik. Kinle doZ.u U;irniz! ibadetin onemli ~iT boltimi.inli te§kil eden kurban; do- ·
Bizi varltklt · ktlmtyorsu.n.uz. » Ayn1 §ekilde Zulu'lu bir · §ef
gai.istli alana·. gireri kudretlerle bari§1khg1 saglamak, onla-
de, yard1m diledigi atalannqan yak1narak kendilerine, bol
i.'ln verdiklerine te§ekki.ir etmek ve onhtrdan bir §eyler is-,
yiyecek yerine hastahk v·erdikleri i<_;in, onlan hi~ ~ekin­
temek i~in sunulur. Yonelmi§ oldugu amaglara gore, kur-
meden k1namaktad1r (Damm_ann, s. 121).
86' 87
. bam q.ott grupta toplayabiliriz: a) istenilen §eyi elde ~t­ Baaren. s. 190 - 191). AvCl kavimlerde haytranlarm tann-
m~k igin sunulan kurbanlar; b) elde edilen §eye te§ekklir sma av1anan hayvanlardan bir parga sunmak ·oldukga s1k
i~in sunulan kurl;>anlar; c) bir glinah1, bir kusuru ba~§lat .. rastlarulan bir adettir. Coban halklarda yeni dogm~§ hay-
IDfl.k igin sun ulan kurbanlar.; d)' ilk ti:rtinde~, ilk avdan vb. van yavrulan; slit ve si.itten yap1lma yiyecekler tanr1lara
Yi.ice V.arhk'a sunulan hak klirbanlari. · · sunlllur. Habe§istan'daki Gallalarda kegi ve koyun. kurba-
· Kurbanlar, kanl1 ve kansiZ .olmak i.izere ba§hca 'iki bo- rumn yams1rla gok tanr1s1na · yemek de sunulur. .
1time ayrllir. Kanll kirrbanlara her ge§it hayvan girdigi ilkeller•, sunulan · canlJ. · ve · cansiZ .kurbanlarin, yiice
gibi insarun bedeninin bir yerinqen gikardi~. kan da girer. varhklar, atalar ve mane~ kudretler taraf1ndan sadece
j

Ornegin Malakka'daki ·semanglar, f1rtinah havalarda _ya- . . oztintin ~hndi~ni ta:sa~unlamaktadirlar.-' '
'f abc1 Yi.ice Tantila.rini yati§trrmak igin, baldirlarini kes- ' -Kirni zama:ri. da degerli olan bir §eyin Yttrine gegmesi
kin bb:· §eyle birazclk keserek birkag damla kan g1kartir,. dilegiyle degersiz bir §eY .de sunulur .. Ornegin Mls1r Su-
kan1 bir saz pargas1n1n igindeki· suyla kans;bra:rak topra- damndaki Nuelerde oktiz yerine bir h1yar sunulur. Bu-
g·a dokerler. Buna «kan kurbani>> denir (Hirschberg, s. rada sembolik bir kurban ve ~yi niyet soz konusudur. Bir
324). Kuzey Amer~ka'daki Pred yerlileri koruyucu kud- oktiz, kurban ederneyecek kadar yoksul olari Nue'li,_ tan-
r.etin onuruna bedenlerinin bir yerinden kan g1kanrlar·. Ke- rinin, ken dine· sunulari semb'olik kurban1 kabul edeceg·ine
E:>iler~k .sunulan. kurbanlann ba§lnda koyun, kegi, ·at) do~ inanmaktadir (Vari Baaren,_ S; ·188).
1nuz, rengeyigi, ay1; horoz, tavuk vb. gelir. Kans!Z. sunu- Uri.in alma s1ras1~da dtizenlenen §olenlerde QOk sayi-
larsa, ·her ti.irlti yiyecek, igecek ve degerli es;yadJ.r. da s1g1r ve domuz kurban etme, as1l .amaCinln dl§Inda da,
Kurbam sunma bigimleri de, sunulanin niteligine go- · yani ta.D.nlan ve atalari ho§nut etmekle beraber, §Olen
re degi§mektedir. Genellikle hayvanla.r1 rittiel bigimde kes-. sahibinin ote dtinyada iyi,l;Jir yer .kapmaSina· da yardin1
mek ku;-aldandrrr _Yiyec.ek,· igecek gibi §eyler mezarlara,. eder.
sunaklara ya da kutsal bilinen yerlere brrak1hr. Gok tann-, Kurban ve adak, «Ben sana ver.iyorum, sen· de ban a
lanna ·verilecek kurbanlar igin, yiiksek yerler segilirken, ver,» ilkesfne_ dayan1r.
yer tannlru·1 igin topra~n tistti ya da igi yaglan1r. Deniz
tanns1 i~inse en uygun yer denizdir.
ilgin~ bir -kurban ·§ekli olan hak kurbant, hemen he- Sorn 42 .tbadem kollamlan ara~hirm ba~hcalan
men btittin ilkellerde goriilmektedir. Elde edilen ilk tirlin, hangileridir? Bunlann .lmtsalh~ nerede:n
.ilk av~ onu insanlara gonderen Ytice Varllk'1n hakk1&r. gelmekte.dir?
Bir s;eyin,ilki, tam1lara, ~talara ya da oteki dogaiistti kud-
retlere sunulduktan sonra, digerleri insanlar tiraf1ndan ilkellerde gori.ilen ibadet araglanmn geneliikle hem
yenilir. Bu da bir a:yinl~ kutlanarak olur. Aynca ·ilk elde. arag, hem tap1rulan ve kutsanan ~bje olarak. ikili gorev-
edilen tiri.ini.i, once, toplumda kra1, §ef, rahip vb ... onemli leri vard1r. (;ogu zamanda bu gorevleri kesinlikle biribi~
yerleri olan kimseler yerler. Ornegin Angalarda yeni ta- · rind en aYJnnak zordur ~ ·
h1ldan yogrulan hamuru ilkin din adam1 yemektedir (Van ibadet ara~larnun ba§inda maskeler, ata- heykelleri, 1

88 .89
 '\

totem heykelleri, killt di~kleri, hayvan figiirleri, amu- .duktan veT rms1r unu serpildikten sonra · ta.nnlara adak
letler, VInllbh tahtalar, kaynana Zirilblan, ~e§itli miizik olarak sunulan gubuklar soz jkontisu yerlilerin bayram-
aletleri, idoller, ta§lar, ~nitta§lar (megalit), dua degir~ lannda maskelerle birlikte onemli tol oynarlar. 1\:ynula- .
menleri, dua degnekleri vb. gelmektedir. . . · nn /nao'lan da dua Qlibuklan 'gibi kullaru'hr.
Maskelerin, olmti§ atalanJ mitik kahramanlan, de- Uzerle~ine dualar yazllml§ ve bir el degfrmenini an-
monlari, ruhlan temsil ettiklerine inamlmaktad.Ir. Ma.S- diran, dua degirmenleri de. 6zellikle ,Tibetlilerde gerek ki ..·
.'keleri takanlar 4a belli bir sure onlann ki§iligine donli§- §isel, gerekse toplu ibadetlerde kullarillan onemli bir ara~­
- mekle bu iistlin yetenekle~e kavu§maktadirlar. Bu bakim- hr. Uzerlerine <<Om Mani Padme H~m» sozUnli.n yazild1g1
. dan, niaskeler hemen her ttirlli ibadet ve ayinde, hem _. rulo kag1tlar. degirin.enletin. i'Qine yerle§tirilir; bu degir-
kutsanan obje, hem de ar~ olarak onemli rol oynarlar~ menlf.ri elle Qeviren kjmse duay1 .Yfizlerce kez 'tekr~tla­
l~lerinde koruyucu bir · glicti banndirdigina inanllan kli- mi§ olur. Aynca bunlann rlizgarla· ve suyla Qevtilenled
~tik maskeler tistte ta~1n1r ve ta§1yan1 zararh ru§ etki- de vard1r. ·' . .
lerden korudugu san1hr. Erginleme torenlerinde ve er- Bu saydigimiz ibadet araQlan hiQ bir zam:In gliriliik
kekler dern~"'~inE girmek i~in dtizenlenen ritlerde de mas- ara~ - gere~ i§lemi gormez. Gizli yerlerde, ·tap1naklarda,
keler btiytik onem ta§Irlar. Mitik olaylann canlandlrildi- . erkekler evi'nde saklan1r; erginleme ritlerindeJ+ geQrnemi§
gi ve teinelinde ibadetin yattlgi kult dramlarlnda da mas- Qocuklara ve kadritlara gosterilmez, onlar1n dokunmala-
keler onemli bir' a~a~tlr. ' nna. ve kullaninaJanna izin Veril!fieZ.
Ayn1 durum ata ve tot.em heykelleri i~in de so~· ko-
nusudur. Atalan canland1ran bu ta§tan, agaQtan, ya da
ba§ka malzemeden yapllma heykeller, atah~r ve oltiler' Soru 43 Tipik bir kutsal ara~ olan ~urunga e~ ~.ok
ibadetinin .kaQihilmaz ara~lar1ndand1r. Bu heykellerin . nerede kullamhr? Bi~imsel Oz'ellikleri ne-
i~inde ata ruhlann1n· egle§tikleri kab:ul-.edilir; onlara kur-· .lerdir? Kimlere tabudur? ·
banlar kesilir, adaklar .sunulur ve dualar edilir.
Maskeler ve heykeller gibi, birtak1m mtizik ara~lan . Ktiltik ama~larla kulhimlan dtiz, i~btikey, di§hiikey:
da ibadette onemli · rol oynarlar. Dzerleri Qe§itli §ekil ve oval ya da ko§eli tahtala:r:ri:l ktitsalhgi, atalarn:t; mitik
resimlerle · stislenmi§ kavallann, davullann, sazlann, bo- kahramanlann, demonlann vb. seslerini canlandlrmasin-
razanlann vb. manevi. yaratiklann seslerini sembolize et- dan ilerl g~lmektedir .. Bunlar: ~ ayn1 ·zamanda iglerinqe mi-
tiklerine inanild1g1· i~in, bunlara ktiltik araQlar goztiyle tik yarabklann bul:undugu kutsal araglar goziiyle. de .ba-
bak1hr ve ibadetlerde kullan1hr. Bir de v1nlltih ya da kilmaktadir. Delik UQlanna ~.akilan ipten ya, da su1mdan
gtirtiltiilii ses g1karan araglar vardir ki, bunlar arainnda .tutulup h~zla Qevrildigi zainan v1nhy~n hu · tahtalar tll
kaynana Zlrllhlarlnl, ozellikle A~ustralya yerlilerinin kul- ~ok Avustralya yerlileri arasinda· kull~n1llr. Ayr1ea Af-
landiklan Qu.ru_nga'yi belirt.meiniz gerekir .. rika'nin Qe§itli bolgeierhide, s'eyrek olarak · .Endonezya,
Pueblo yerlileriyle (Kuzey Amerika) bunlann kom- (Borneo ve Malay~ Ar§ipelinde); Melanezya .(Yeni ·Gine;
§ulan olan Navaho ve Hopilerde iizerlerine dualar okun- Salomon Adalan)· ve Kuzey, Orta ve Gtiney Amerika'da

90
 kullan1lm~ktad1r. Bu araCin Eski :Mis1r (hastahk tedavi- Som 44 OUiler ibadeti nasd bir d~§iinceden dog-
sinde) .ve· Eski Yunani~tan'da da kullanildl~ bilinmekte- mU§tur? Dinin bB§laDgiCIDl oliiJer ibadetin-
dir. Erginleme torenlerinde ve ritliel ozlii bayramlarda - de · arayabilir miyiz?
I
kullainlan bu kutsal ara.Q kadlnlara ve ~ocuklara tabudur.
ilkeUer, genel}1kle, 5liimle tam ve kesin bir ti.ikeni§e·
A vustralya yerlileri ·bu. V1mlt1h ~es· Qikaran tahtalara inanmarnakta, sadece olenin «Canhhk» durUIDUJ;lda bir
I QUrunga demektedirler. Kelimeniil ash merkezi Avustral·- degi§iklik oldugunu kabul etinektedirler. Ba§ka bir. soy-
ya'<Jaki Arandalar1n_ dilinden gelmektedir. Sad~ce agaQ- leyi§le, olen ldmse ya§amasinl herhangi bir biQimde siir-
tan degiJ, ta§tan, sedeften,. deniz hayvanlann1n kabukla- dlirmekte, geride b1rakhldanyla ili§kiler kurmakta,, hat~
nndan da yapllan ve biQimleri QOk degi§ik olan Qurun- ta onlar1n glinllik ya§antllar1n1 ve yazgllann1 olumlu _ya
galarin en ya.yg1ru dikdor~gen ya: da . oval ola.n1d1r; bir da olumsuz yonden etkileyeqilmektedir. .
yiizleri iQbiikey, oteki yiizleri di§blikeydir. Her iki yiizti Hem olenin geri d9nerek ins'anlara zarar verebilece~
dtiz olanlan da vard1r~ Uzunluklan birka~ santimetreden gi korkusu, hen1 de anllmaya, yiyecege, giyecege vb; ·ih-
bir iki ~etreye kadar degi§mektedir. · Am a uzunluklan tiyacl oldugu inancl olti ki.iltiinii olu§turari onemli etmen~
altmi§. santim kadar olanlan QOgunluktadlr. Dzerlerine dir. Bu iki yanh duygu, yani korku ve sevgi, ollileri gam-
degirmi, sarmai· ya da ko§eli §ekiller i§lendigi gibi stil!ze me biQimlerini de etkilemektedir; kimi yerlerde .ceset
hayvan (kangUDI, y1lan, devekll§u· vb.) ve insan figi.irleri hemencecik gomlildiigli, '1ss1z yerlere .blrakildigl, hatta
de oyulmu~tur. :f3u figlirlerin hepsi sembolik anlamlar ·vah§l hayvanlann yemesine terkedildigi ·gibi, kimi ye_rler-
ta§IrJar. de de evin. iQine, avluya, koy nieydan1na ·gonrtillir ve m~- -
zar1na · yiyecek, i~ecek, giyecek vb. buak1hr. ·~~ ..
Qurungalann sakland1g1 yerlere ancak kabilenin en Bir stirli ·~Ultik ·ve ritliel ozlli i§lemin ve prat~gin
ya§!isl' e§ligin~~ girilir. KiiQiik (}Un-tngalar sahipleri tara- uygulamas1n1 da gerektiren olii .kUitii Qe§itli bolg~lerde .
findan koltuk altlannda ya da SaQ iQinde. saklan1r. Bliytik yerel ozellikler gostermekle · beraber., ana ~.izgi~i bak1-
boydakilerse· agaQ kabuklanna, saQlara, deveku§u tliy- m1ndan avrnd1r.· ·
lerine sar:tl~rak, yerle§im ·bolgesinin yak1mndaki ta§In, Dip Et.nolojisiiide onerali bir. yer' tutan bu tiir 'i§len1
agac1n · alb,na, ya da b~r magaramn iQine saldanir. · iki ve pr~tiklerin ·ba§bcalan cesetle, gomiil:tneyle, meza:r:la,.
·metre uzunlugu~da olanlarsa, erg_inleme ritlerinden ·geQ- alii yemegiyle, ollintin olliler dtinyaslna gitmesiyle, ge-
memi§ olanlann· girmeletinin yasak oldugu · yerlerde ·kb- . r_ide b1rakhgi e§yas1yla, yasla, aiPtla vb. ilgili olanland1r .
. runurlar. Kimi zam'an QUrtmga saYJSI soz konusu kabi- · Bunlann bir boliimii 53. soruda soz konusu edilecektir.
lenin tiye SaYJSindan ._da QOk olur. · Olli.klllti.intin, baba hukukuna go!e dUzenlenmi§ ldil-
Bunlar dpgaustii alana giren Qe§itli kutsal varhklann tUrlerde. sade~e erkekleri iQine ahp, kad1nlan _ve Qocuk-
hirer sembolti, amblemi ve bannag1· olarak yerlilerin din- la:n bu kapsan11n ·dl§lnda .b1rakb~;. buna kar§lhk ana
sel 'hayat_larinda 5nemli rol oynarlar. hukukuna gore dlizenlenmi§ ki.iltUrlerdeyse sadece kadin-
larl kapsad1g·1 _gori.ilmektedir. Olli ki.iltli cemaatJn her

93
92
 iiyesine yonelmi§· olmakla beraber, toplumsal ve dinsel toplumlan·' i~in .btiyiik ve onemli i§ler gormii§lerdir. On-
riitbeleri balom1ndan sivrilmi§ kimselerin bu konuda da- Ian otekilerden ayJ.ran. insaniisti.i yetenekleri oli.imlerin-
ha ~ok onem· ;k;azancbklan gorii.Jmektedir. Kabile §efleri, ,1den sonra da kaybolmamaktadtr. Birtak1n1 ·mistik gii~lerle
iinlii sa:va~gilar ya da §amanlar oldi.ikten sonra da btiyi.ik dolu. bulunan bu gibi kimselerin gonlillerini ho§ . tutmak,
s~yg1 goriirler. Bu nokta atalar ibadetine · ge~i§ koprli- anllann1 tazelemek, kurban ve adaklarla · anmak yoluyla.
siinii de te§kil etmektedir (Konig, s. 520)'. bitkilerin, hayvanlar1n ~ogalmastni saglamak · miimkiin-
· Oli.iler· _.ibadetiyle .atalar ibadeti. Qogu zaman i~ ige dtir. Bu ama~la at~lartn figiirleri ve· maskeleri yapllmak-
ginni~ gori.in~ekle beraber; oli.iler ibadetinin, yeni. ,olmi.i§ ta., Jadlanna bayra:rn .ve ~orenler di.izenlenmektedir. Ozel-
kimselere yonelmesi, ata.J.ar .ibadetinden ayrtld1g1 ba§hca likle maskeler; atalann, erginleme torenlerinde ·ve. kliltik
noktad1r. Oysa ata1ar ibadetinde, ad1ndan da ar;.la§Ilacagl ' ozli.i oyunlarda insanlarnJ. arastna kablmalarinl saglatnak-1 .
· gibi QOk esk.iden olmi.i§ bulunan atalar SOZ konusudur. tadtrlar. A.talar ibadeti .kafatast.ki.ilti.inti de dogurmu§tur.
H. Spencer dinin kok.~ninin manizm· (oHiler ve at alar Hayat giictini.in kaf.atasi i~inde' bulundugu inanCI, olen-
ibadeti) inanCinda yatttgin1 ilei'i siirmli§, · sosy~loglar bu lerin. kafataslannin kutsal yerlerde. saklanmasi adetini
gorii§e kablml§lardir; Etnologlar ve din. tarihgileri bu de yaygtnla§brmt§b~. Ozellikle Melanezyah.larda iyice ge-
gorii§li payla§mamaktadular. t;i.inki.i alQak klilti.ir basa- · li§mi§ bir kafatasl' kiiltli goriilmekted1r.
maklar1nda bulunan ilkellerde manizm az geli§mi§tir.
Atalar, dinsel ve toplumsal buyruklann, gelenek ve
adetlerin· koruyuculan
•
olarak · kabul edilirler.
r
Bunlann
yerine getirilmesi. onlan ho§nut ettigi gibi, tersi de of-
· Soru 45 Ata.la;r ibadeti h~pgi du5linceden dogmu§-
tur? \ kelendirmekte, klanJn ya da tribiini.in b.a§tna · birtakun
felaketlerin gel~esine sebep ·olmaktadtr.· .·
Oililer ibadeti gibi,· atalar ibadeti de olenlerin, oli.im- .. Kabilenin, boytin ilk kurucusu ata saythr ve olagan-
den sonra da hayatlartni siirdi.irdiikleri inanCina ve bagh tisti.i yeteneklerle ·nitelenir, dogai.isti.i varhklarla baglan-
bulunduklan cemaatla ili§kilerini koparmad1klari dli§lin- .tih goriiltir. Kimi zamanda gerQek anlamda bir ;kabile
. eesine dayanmaktad1r. Atalar ibadetinin gori.ildligU yer- atas1 yerini mitik bir ataya terketmektedir. · brnegin
lerdeki halklarin inancina gore, insa:h, oli.imle bedenini A vustralya yerlilerinin ~ogu her Qe§it kiilttir zenginligini,
kaybetmektedir ;, fakat benligi, daha dogrusu manevi var~ kurumlan, bilgileri, yiyecek ve igecekleri mitik ·karak-
·llg1 yeryi.iziinde kalmakta, geride b1raktlg1 ·kimselerin ha~ · t~rdeki klan atalanna· borQlu olduklanna inantrlar.
yatlartnt etkileyebilmektedir. Onlara gore, olii111 hayatln Atalar ibadetinin goriildiigii toplumJarda Yi.ice Var-.
biti§i degildir. hk inancl ya ikinci plana dli§mli§ ya da ti.imd~n onemin.i
Boyle bir inanQtan Qiki§ noktas1 bulan ~talar ibade- yitirmi§tir.
tincl.e, ancak belli ki§iler; oz~llikle kabile atas1, tinlii sa- En QOk Afrika'n1n, Okyanusya'n1n, Gi.iney ve · Dogu
Va§~Ilar, din adamlart ~b. tapintlmaya, kurbana ve dua- Asya'~nn tartmla ugra§an !yerl~led ile, .G:finey 4-~erika'­
ya hak. kazanmaktadtr .. Qiinki.i bunlar sagbklannda da. rnn Amazon. bOlgesinde goriilen ataiar ibadeti, yliksek

94 95
 ..
ktilttirlerde de (Qin, Eski Roma· ve Yunanistan) bilin~ -·lirler ·' bu ata ruhlanna seslenmenin en son §eklidir (Van
.
mektedir:. · Baaren, s. · 88-89). Giiney Hindistan'da, Nilgiri daglann-
-da ·ya§ayan Todolann dinsel tasar1mlan s1g1r ~evresinde
toplanml§br. Koylerdeki kutsal slit evlerinde maridalar
Soru 46 Hayvan ·ktlltii en ~k hangi llaJklarda gO- ozel ayinlerle saglllr. .
.ruiur? En· 9.0k hangi hayvanlar kutsamr? <;ogu ilkellerin mitlerinde, dinsel inan~lannda karga,
Hajrvan kiiltu toteniizm ala~a· girer mi? , kartal, horoz, atmaca, agagkakan vb: ku§lar; bukalemun,
kertenkele, yllan gibi siiriingenler ate§i yeryi.iztine · ge~i-
..En Qok ave1 halklarda gorlilen hayvan kiiltli, 'hay-
vanla ins an aras1ndaki din.Sel ve bi.iyiisel bir ili§kinin\ ~ev-
. ren,_ insanlarl kurtaran, dtinyayi yaratan ya da dtinyanin
yarabhnas1na yard1m ·eden hayvanlar olarak rol oyna-
. resinde toplanml§tlr. Gegimlerini avCihktan, bahkQihk- ·makta ve kutsanmaktadlr. Ornegin kartal Kuzey Arne-.
tan ya da hayvan· .beslernekten saglayan halklarda hay .. rika yerlilerinin gogunca, Nijerya'daki. lbibiolarca, Bur-
vanlar biiyi.ik bir onem kazanmi§, bu onem gidere]\ kut7 -yatlarca, Y enisey Ostiyaklarinca, Amerika'n1n eski ytik-
sal bir nitelige donii§mii§tiir. ,, ·sek kiilttirlerince dogaiistti kudretlerle nitelenen bir ku§-
Avc1hgi kutsal bir ug:ra§I olarak kabul eden. avc1 tur. Mitolojide, inanglarda,. saiiatta gokyiiztintin temsilci-
halklarda, · av hayvaru da kutsal kabul edilmektedir .. Bu si blarak biiyi.ik bir rol oynayan kartala ayn1 zamanda
nedenle avc1, .'avc1hk meslegini ogrenirken, ava hazirla- gelecekten haber veren, ruhlan ate dtinyaya gottiren,
nirken, av Slras~nda ve hayvanin oldi.irlllli§i.inde birtak1m gokle yer aras1nda .arac1hk yapan kutsai bir ku§ gozi.iyle
btiyiisel yollara ba§vurur, maskeler takm~k; hayvari di- bak1lmaktadir. Si.iriingen hayvanlann i~erisinde, ozellikle
§inden, pen~esinden, tti.ylerinden yapilmi§ ~inuletler. ta- ytlantn bi.iyi.ik bir onemi ·vardlr. Deri degigtirmesinden
§Imak; kayalara,' kum.la.ra av hayvalliar1n1n ve av sah- ·dolayi olinezlik di.i§i.incesini . sembolleyen Jllanin mitolo-
·nelerinin resimlerini yapmak ·(Bu§n1anlarda, Avi1stralya jide, ibadette, btiylici.ili.ikte ve sanatta oynad1~ roL ev:.
yerlilerinde) ; .hayvanlar1n -belli yerlerini yemek, kanla- renseldir. Ozellikle Afrika'da korku ve saygiyla kari§Ik,
nrn iQmek; avdan. once ritiiel ten1izlik; avlanan. hayvail- , geli§mi§ bir ytlan ki.ilti.i gori.iliir. Orta Amerika'n1n eski
dan bir parQayi «av. tanrtsl» na kurban olarak sunmak; . ki.ilti.irlerinde y1lan ~ogu zan1an .ylic~ varhklarla ayn1
av hayvanlar1n1 etkile~ek · amaCiyla danslar yapmak vb. tutulmu§tur. Amerika yerlileri yeralb kudretlerini YJ.lan
· hayvan ktiltiinUn avc1hkla ilgili alan1na giren kliltik ve bigiminde tasar1mlarla~. Y1lan i oli.ims?-zli.igi.i, , gi.icli ve
bUytisel i§lemlerin bir boliimlinii te&~kil.etmektedir. dlinyan1n yarabh§Iru sembolleyen bir motif olar~k da
S1g1rc1hkla g~~inen lu;Jklarda hayvanhi insan a~asin­ ilkellerin sanatuida gok s1k yer almaktad1r. ·
da s1k1 bir ili~ki gorlilmektedir. Dogu Afrika'da ve Su- Hayvan klilti.inlin tipik orrieklel,'inden biri de ku§ku-
dan'da Slg'lr besleyen halklarda Slgirin onemli bir yeri suz totemizmde gorlili.ir. Totem hayvan1 ile klan liyeleri
vard1r. Ornegin Dogu· Afrika'daki Su,klar1n dilinde, Slg·rr- ·aras1ndakibag hem akrabahk, hem de 'mistik bir ili§kiyi
la lli:]kili ,her §eyin, ozel 'bir ad1 vard1r. Kutsal inekle:r igermekte ve bu ili§kiden bir ki.ilt dogmaktad1r. Hayva.n-
sablmazlar; ancak ~ok gerekli bir zan1anda · kurban edi- Ja insan arastndaki s1k1 ili§kinin bir kader birligine, m1s-

96 97
 tik ve majik bir baglaiJ.bya donti.§mli§ olmas1 totem,izm.in
tllanlann.. agla§mas1, e~inin · payla§~tnlmast, kemiklerinin
. degi~ik bir .bi~~mi: olan birey totemizminde ya da obtir I

bi.iytisel i§lemlerle gomlilmesi 'gibi evrelerden ibarettir.

adtyla «oteki ·ben>> inanClnda ~ok ~1k se~ik goriilmekte-
Ostiyaklar .ve Vogullar oldiiriilmii§ ay1n1n ~evresinde onun
dir. (Bkz.: Soru ~8). Bu .konuyu totemizmle ilgili soru- ~
hare~etlerini taklit ederek oynarlar .. Aynular ~e Gilyak-
lard a ~lkladlgimiz i~in,. burada lizerinde duriD:ayac$z.
lar, 1b~det amaCiyl_a yakaladlklan. genQ aYJ.lart bir yere .
Aynca at, bizon ve aYI ~evresinde olu§mu§ killtler de
kapatar.ak ozenle beslerler. .Birka~ · glin si.iren toren ve
. vard1r. At,.daha ~ok Orta Asya'da kutsanan bir hayvan-
§enliklerden· son~a aYJ. ol(:liiriili.ir. Ancak aytn1n ~hunun.
dir ... Bizon; Preri. yerlilerinin . . (Kuzey Amerika) dinsel
kendilerinden .~ alae$ korkusuyla ondan oziir dilenir; .
diinyalanru btiylik ~apta etkilemi.§tir; ayinlerde,. mitlerde
qu arad! kadlnlar agl~§Irlar. Et~nin yenmesi . i~IJ?. koy
onemli bir yer alan hayvarun adlna dinsel torenler dli-
halkt _.~agnhr. Aytnin ylizi.ilmi.i§ postu ve kellesi §olenin
. zenlendigi gibi,, onu ~ogal~mak amae1yla d·a. biiyiisel pra-
verild~gi odaya asthr; boylece aytnln da §olene kablma- '
tikler yap1lm1§tlr. AYI ise ba§hba§ina bir killtii olw~tur­
s1n1n saglanml§ olacag1na inaruhr.
mu§tur.
AYl ki.iltlini.in gorlildiig·i.i kimi · halklarda da ay1 ti.ir-
li.i oyunlarla ininden ~1kartlhp oldi.iri.ildiikten sonra, to-
Soru 47 Ay1 killtiinun temelinde hangi dti§lince renin ve ·ba.yraiDin yap1lacagi, yere getirilir. Ancak, a:0-
. yatmaktadrr? Ayt kultli en ~k kimlerde ntn uyurken oldi.iriilmesi hi~ iyi sayllmaz. Onun, i~in ay1
goriillir? Bu ko~uda ilgin~ bir omek veri- uyandJ.nhr V~. ininden dJ§arl ~1kmas1 beklenir. ·
lebilir mii? I • •
Evenklerde · (Tunguzlar) aytnin yakalanmasindan,
onun yenilmesine, kemiklerinin gomi.ilmesine .kadar uza-
I Hayvanlara don:i.ik ibadetin tipik orneklerinden biri ' yan .sure· ana ~izgileriyle a§a~daki gibidir: ·
ay1yla ilgil~ olarud1r. Ay1n1n i~inde kutsal bir yaratl~n,
AJinin bulundugu .ini ke§feden avc1, ini ve donii§ yo-
daha dogrusu tanr1'n1n bulundugu inanc1. a.y1 kiilti.ini.in ·
lunu iyice akhnda tutmaya ~ah§arak bartndlgi yere done~.
dogmas1na sebep· olmu§tur. AyJyl oldi.irmekle kutsal var-
Oraya yakla~Irken · karga gibi bag1rmaya ba§lar. Bunu
hgtn ozgiir~iigiine · kavu§acagina inanilmaktad1r. Boylece
duyan ya§h. ve tecrlibeli. avc1lar kuliibelerinden di§an .
di.inyasal kth~ndan kurtulan varhk, kepdini 1\urtaranla- . 4

f1rlayarak ayn1 · §ekilde ba~nrlar. 1ni bulan avc1 kar-

ra mutluluk getirecektir. Ayt ki.iltiini.in kokii, onun, in-
. gan1n hareketlerini taklit ederek, taygada buldugu av1.
sanlara benzeyen · bir atada,n · geldi,gi tasanm1nda yat-
haber verir; otekiler buna ayni hareketlerle kar§thk ve-
maktadir. Ayt torenleri ta§ devrine kadar gitmektedir.
rirler, boylece bit; pandomim ba§lam1§ olur. Bundan son-
En c:;ok ~uzey Asya etnilerinde, J{uzey Amerika yer-
_ra ayt}'1 bulan avcinin bar1nag1nda toplarularak i§ bo-
1il~rinde. ve Amur bolgesindeki Gilyaklarda goriilen ve.
ltimi.i yap1hr .. Ertesi gi.in sabahleyin ~avlarln1 gagala~ .
I

gtinlerce siiren ayt ki.iltti; aYJ.nin yakala.nmasi, bir £lire

mak i~in taygaya dogru UQarak» yerlerini terk ederler..
c:;ok iyi yedirilip iQirilmesi~ bir konuk gibi. ag,_rlanma81, . '
Onlar orman1n i~inde iyice kaybolm~dan, arkalanndan
oztir dilenerek oldi.irlilmesi, oldi.irme Sirasinda torene ka·
bakilmaz; Geride kalanlar birtaktm. bUyliser ka~Inmaiara
J ' •

98
99
 dikkat etmek ·:zorunda.dlrlar: S~lanm taramadar, elle- Som 48 Ta§, ~ ~e so kiiltu ne gibi &rellikleri
rini yJ.kamazlar, ellerine keskin bir ~y almazlar. ~rmektedir?

Magarad~ki- ayJ..mn. oldiiriilmesi ~ok ince bir teknigi ' '

, 1badetle ilgili inanm.a, · uygulama ve pratf~derde ta§-
· gerektinnektedir.. En y~h avc1, ine yakla§Ip aYJYI d1- · larln onemli bir yeri vardlr. Gerek yapllar1, gerekse bi-
a
§any ~1kartmak i~in gorevlendirilir; bu avCI aYJ.ya yal- ~imleri bak1m1ndan ilgiyi ~eken ta§lar ve kayalar birta-
. vanr, .onu komik jestlerle ·gtildiir~rek dl~anya ~Ikarma­ klm gogatistii kudretlerle nitelenmi§, _i~lerinde tannlann,
ya ~ab§Ir. AYJ., inin deliginden ba§IDI gosterdigi zf;Ullan; atalal'In ve cinlerin egle§tigine inanllnn§tlr. Ta§lar ve
avCilar hep birden «yava§ yava§ dedecik, n~necik! » diye kayalar ya ktilt ar~lar1 ya da dogrudan dogruy~ ibadet
bag1nrlar. A.yt oldi.iriildlikten ve· irtinden dl§ar1ya siirlik- . edilen, kurban sunulan, yard1m dilenilen bi-rer kutsal ob.
lendikten ·sonra da, pandomim slirer. Karga sesiyle ~Ig­ je olmu§lardir. Bunlann· d1§1nd~ amulet, ugurluk, feti§
ri§an avCilar kurtlar1n, tilkilerin,' kunduziann lezzetli aYJ. vb. olarak da geni§ bir uygulama alan1 bulmu§lard1r.
etinden tatmak i~in toplanacaklanru, boylece aYJ.nin ru-. Megalit ktilttirde gorlilen anitta.§lar, ta§ _Ina~alar, ta§ me-
hunun da kendini bu hayvanlann oldlirdlignne inanarak. zarlar, ibadet yerleri olarak biiytik rol oynamaktad1rlar.
avcllardan o~ :·almayac~~ni. sarurlar. Pandomimden son~ Goktaylart da dogurgarihg1n ve bolluguri hirer belir-
ra ya§h ayCI aytni~ agiZiru a~arak, bogaz1na on santim tisi ve amblemi saYJ.lrril§lardu. Ornegin Buryatlarda «gok-
uzunlugunda bir degnek sokar ve ..:dedecik, esnesene! ». ten di.i§mii§>> belli ta§lar1n yagmur getirecegine inan11Ir,
der. Boylece hayvanln 111hu bedenini terketmi§ ve derisi kurakhk zamanlar1nda onlara adaklar· sunulur (Harva, s.
yi.izlil~rken ·ruhu zedelenmemi§l olur. Hayvan1n derisi yii-
153).
ztildtikten sonra, aYJya nerede ya§adigl, ne yedigi, ki- Birtak1m kutsal ta§larln dogumla ilgili. adetlerde, k1~
m inle cinsel ili§kide bulundugu vb. hakk1nda sorular ·so- s1r kad1nlar'a dogurganhk glicU verdigi inanc1 pek y~y­
rulur. Bu sorulan avcllardan biri cevapland1nr. Bun- gindir. Ornegin- Gi.irley Hindistan'da k1s1r kad1nlar,. iQ-
¢an sonra, aYJ.nin dagdan yuvarlari.arak oldiigi.i soylentr; lerinde atalann oegle§tiklerine inand1~lar1 dolmenlcre adak-
avcilar ytizlinden degil de, kendi dikkatsizligi sonucu Jar sunduktan sonra, ellerini stirerler. Kuzey Kaliforniya'-
ba§Ina bu i§in geldigl · haklnnda kand1nlmaya c;}ah§Ihr. daki k1s1r kad1nlar, gebe kad1nlara ~nzeyen kayalara
Eger ayt bu~lara .·inanmazsa, o zaman· kendini oldtiren-_ dokunurlar; Giiney Yeni Gine'deki Kai -adas1nda c;}ocuk
lerin onlar ol~ad1~ ·soylenir. Bu konu§malar s1ras1nda isteyen kadlnlar ta§lara yag stirerler (Eliade, ,1954, .~·
belli kurallara gore hayvan1n kanu yar1hr; kann derisi 252). Yeni Gine'de Rossel adas1nda «kutsal ta§lar» bu-
ilti ·yana aQ1hr. Ava kablmi§ her avCI, s1raya girerek, yiicliltikte onemli rol ~ynarlar. Yerlilerin yaba dedikle~i
ktiQi.ik bir ayin yaytyla aytnln 'iki yana aQllml§ derisine' kutsal alanlarda bir ta§ bulunur. Ta§In ve alan1n tem1z
oklar atar. ~olen i.iQ glin sUrer. ilk glin gece yar1s1na tutulmas1 gerekir. Boylece bolluk, yagmur ve saghk elde
· · kadar dans· edilir;. ikinci giin giilup eglenerek yenir iQi- edilir. Ta§In ve alarun pis birakllmas1 · ise kurakhg1 ve
lir ve aYJ,ni.n gozleri gomilltir; li~iindi glin ay1n1n ba§I hastahil getirir (Schlesier, s. 234). Ta§, bitkilerin, insan-
ormana gomtilerek toren sana erdirilir, (Rudy, s. 79~81). lann, hayvanlann ~ogalmasiyla ilgili ayinlerde de oneml~

100 101
 rol oynamaktad1~. Melanezya~llarln ~ogalma ile ilgili rit- aga.g .ara~nnda bir · y~zg:t birligini sembollemekte, ~ocu:-
lerinde belli ta§lar kullan1lmaktadlr . (Schlesier, s. 225- .gun b~1na gelen in agaCin; ya ·da tersinin, ~ani agaCin
226). Avustralya yerlileri · dollenmede ve gocuklann do- ba§Ina gelenin gocugu:n da ~ ba§lna gelecegi inanCim pe-
gumunda iglerinde ~ocuk ruhlan~n bulunduguna inan- ki§tirmektedir. Bu durum alter ·ego (oteki ben) inanc1n1n
dlklan ta§lardan. heJll korlt:ar, hem de· onlar1 sayarlar. bitkisel alandaki bir ~e§it~q.ir.
Ornegin gocuk ist~m'eyen kadn~.lar, delikli ta§larln yann1- · Belli ta§larda oldugu gibi, be1li aga~larda· da mana ·
dan gegerken «bana gelme, ·ben ya§h kad1n1n biriyim>>, gtici.inlin, atalar1n. dn. ve perilerin egle§tigi inanci~ gide-
ya ·da ta§lll. online oturarak igindeki .QOCUk cinine «bir rek- koruluklan ve ormanlan da kapsan11~, ozellikle or-
stirti ·genQ kadln var, hadi onlann igine gir! » derler. Kimi. manhk bolgelE~rde ya§ayan y~rlilerin dinsel hayatlar1nda
zaman · bu gocuk cinlerinden kar·a diiekler iQin de yard1m goriilen birgok ~<or??tan tanrts~ >:, n1n ten1~l dii~tincesini I

istenmektedir. Ornegin Aranda'h ·(Avustralya) bir erkek olw~turn1U§tur.

«kanm .beni terkedip, ba§ka bir erkekle aldattl; herrien Ozellikle ya§h · ve bi.iylik agaglar; tek agaglar, igle-
git,, iQine gir,. onu lohusa do§eginde Oldiir!» demektedir rinde kovuk bulunan ag·aQlar otekilerine bakarak daha
.(Worms- Petri, s. 206). cok dikkati gektigi igin, il~eller bu ~e§it ~gaglara degi~ik
Ta§, yliksek ktiltlirlerde de onemli bir rol oynamak- bir gozle bakn1aktad1rlar. AyriCa hnrm_a) incir) ekmckaga-
·ta, Qogu zaman ibadet yerini · te§kil etrnektedir. Ornegin ct gibi ktmi agag tlirle.ri de ozellikle k':ltsal olarak ;kabul
Eski ·Yunanistan'daki H ermeler) Romahlann strnr .ta§lar~; edilmektedirler. . ·
islamiyetteki «H acer-i Esved» (Karata§) ; Yahudilerde Agag, .Afrikah zenci sanat~l igin Sira~a,n bir ,malze-'
Yakub'u·n. ta§t gibi. Ta§larla ilgili ki.ilt ve · inanglardan bir · me degil, tersine canh bir varhkbr. 0, agac1 keserken,
· si.irli ornek vermeye · yerimiz elveri§li olmad1g1 igin, bu · yontarken ve i§lerken· agac1n ruhundan oziir diler (Leu-
\ . '

konuya ilgi duyanlara · Hikmet Tanyu'nun «Tlirklerde . z.inger, s. 29). Agagtan, hliylic.lillikte . de, amulet olarak
. Ta§la ilgili inanglar, ilahiyat Fakliltesi Yay1nlan, Anka- vararlan1hr. Ornegin Afrika'da, Kan1erun'un orman bol-
ra 1968» adh ara§brmas1n1 sahk veririz. gesinde «arnu lrt r;tgac?.» ~~nilen bir agag vardlr; bu agag- .
Tas; kadar olmamakla beraber, agag da, ilkellerin tan 1 amulet yapmak igin kabuk ahnac.ag1 zaman ona dua
dinsel ve btiyllsel hayatlar1nda onemli .bir. rol oynamak- edilir ve kara bir kopek kurban edilerek kan1 o.gac1n ko-
tadir. Agac1n ye§illenmesi. meyve vermesi, kurumaSI, ki.ine stirlillir (Damn1ann, s. 51). Agag A vustralya yer-
.Oltip diriln1enin seinbolli olarak gortilmli~~ dinsel ozlti to- lile.rinin efsanelerinde. ve ibadetlerinde de onemli bir yer
renlerde klilt agac1 olara.k kullanilmasina yol agmi§hr. ' almaktadir. Ornegin Ganai yerlilerinin erkekleri 1\utsal
Agag, di.inyan1n ya.rahhs;Iyla ilgili ilkel efsan2lerde . gok agaglan s1rtlannda ta§Irlar: yeni inisiye olm\1~ gocuklar
kullanllan bir motif olarak goriili.ir (Diib.ya agac1 nH:~tifi). da kutsal aga~lar1n tizerine binerek oynarlar,, boylece
Ayn1 §ekilde hayat agact motifi de yayg1ndlr .. Efsane ve · agac.1n iginde var olduguna inan1lan kutsal glic.li· kendi-
masallann d1§1nda, hayatta da, agagla ilgili mistik ·tasa- lerine gegirmi§ ,oludar (Worms"' Petri, s. 167): .
nmlara yer verilmektedir. Bunun tipik ornegi, ye.ni dog an· Ta§1n ve agac1h yan1 s1ra su da ibadette onemli bir
QOCUklar igin dikilen agaQlardlr: Oyle ki, bu adet -QOCukla yer alriuiktadtr. Suyun antic1 n_iteligi, bollukla ili§kisi,

102 10~
 ta§masi vb. su kti.ltliniin dogu§unda rol oynayan onemli
etkenler.dir. Denizleri, golleri, .1rmaklan, kaynaklar1, ~e§­
meleri ye yagmuru da i~ine alan su. kliltlinde; su, kimi
zaman kendisine .ibadet edilen. bir obJe, kimi zaman da .
. klilt arac1d1r. Bur ada sayamayaca~m1z kadar ~ok saYJ-
daki dinsel ve btiyiisel pratiklerde, adet' ve inanmalarda
su oneD)lf bir arag olarak goriilmektedir. ·
Kti~tik derelerin,, Irmaklann, kaynaldarin yan1 s1ra,
kutsal saYJlan birgok d_a biiylik, nehir vardir. Nil, F1rat, . D. iBADETtN' SOSYAL YANI
Dicle, Ganj vb. gerek efsanelerde, gerekse gergek ha-
. yatta dinsel dli§tinli§lin, duyu§un ve ibadetin. vazg~ilmez
ogeleri olarak gortilmektedirler~ .
Soru 49 G~i~ ritleri ~~in yapdu? Hayatrn en ~k
hangi donemlerini kapsar? Erkek Johusa-
bg. nedir? ·

insan hayahnda · gerek biyolojik, gerekse toplumsal

birtakirri onemli geQi§ donemleri vardlr. 1nsan, hayah bo-
yunca bir durumdan ba§ka bir dururna gegrnektedir; Ba§-
ka bir soyleyi§le bireysel hayat dogum, ~ocukluk, ergin-
lik, evlenme, anahk, babahk, s1nlfla§ma, ugra§tlg1 i§te
uzrnanla§rna, ollim gibi biribirini izleyen geQi§lerden .olu§-
maktadlr. !Qlerinden dogurn, . erginlik, evlenrne ve oliim
gibi geQi§ donernlerinin daha QOk onem kazandlg1 bu du-
rumlara bir ·stirli adet, rit ve toren e§lik etmektedir. Bun-
lann ·.hepsinin amac1 da bireyi bir durumdan ba§ka bir
duruma geQerken tehlikelerden v~ zararh etkilerden ~o­
rumak, ve bu geQi§leri kutsamaktir: 'Clinkli, bir durum-
dan ba§ka bir duruma geQi§ tehlikelerle doludur ve insan
bu durumlarda zararh dl§ etkilere kar§l a~Ik ve gliQsiizdlir.
Hayahn lig onemli doneminden. birisi olan doguma
bir slirli rit, bliylisel kaQinma vb. e§lik etmekte:iir. Gebe
kad1n, dogacak Qocugunu birtak1m zararlardan korumak
ve ona istedigi nitelikleri kazand1rmak iQin daha gebelik ·
Slraslnda birQOk yasaga, bi~QOk dinsel ve bi.iytlsel ozlli

104 105
 i~leme uym&k zorundad1r.· Dogu:l:n ve lohusallk saYJ,slz.ade- tor:enleriyle kutlan1r. -Bu· t(;)reni, .bundan sonraki soruda
tin, inanc1n,. biiyiisel pratigin hiicumuna ugram1§br. Ko~ a~Iklayacag1z.

numuzu sinirladiglmlz iQin; · orneklerimizi ilkellerden ve- Hayatln ikinci op.emli donemi olari evlenme' de ge-
~ecegiz. C01kernizde d6gu~1la .ilgili .adet v.e ina~maiarla, rek k1z, gerekse erkek iQin birer geQit saylldig1ndan~ ev-
bunlann 'ba§ka iilkelerdeki benzerleri i~in Orhan Actpa- lenrnenin evr~eri ohtn ni§anhhk, ,diigiin ve zifaf ayn ayn
yamlt'nln «Tiirkiye,d~· Dogumla Jlgili Adet ve tnanmala- olarak degi~ik. toren ve ·ayinler.le kutlan1r. Ciinkii gelini
nn ~tnolojik Ettldt(' Erzurum -~nivetsitesi -yay1nlan, Ve gliveyi ozellikle «geQi§:>,'> Slrasinda QOk tehlikeli olan
1961» ile Sedat Vey.U Ornek~in «~hvdS' ·"e <;evresinde Ha- , zararh gtiglerin kotiiliiklerinden kor~ak gerekmektedir.
yatln <;e§itli Safha1any1a- tlgili Batll fkanQlatln ve Bii- Bu inan~lad1r ki, her evlilige bir ·siir_ti dinsel, bti.ytisel
. _yiisel i§lemlerin Etholojik Tetkitti', Dil ve Tarih- Cograf- pratik, ayin ve tor-en e§iik etm~ktedir. (thkernizde ev-
ya Fakiiltesi . Yayinlan, 1966.» · adh ara§t1rmalar1na bakl- .. ,'. ·lenmeyle ilgili geQit pitleri ve torenleri igin, N ermin· Er-
labilir). 1
:- • -~. _.~--~\ dentug'un «Tiirkiye'nin Karadeniz Bolgesinde Evlen~e
. Dogum ve Iohusahkla ilgili 'tipik orneklerden biri Gorenekleri ve Torenleri, Antropoloji Dergisi, Ankara
«erkek lohusaltgt>> denilen adettir. Kuzey ve Gtiney Arne- 1969, s. 27.:58>> adh makalesiyle Sedat Veyis CJrnek'in
~<Sivas ve <;evresinde Hayahn. <;e9itli Safhalanyla llgili
rika'da, Okyariusya'da, Gtiney Hindistan'da gortilen bu
adete gore;· koca, dogum oncesi, dogum SlraSl ya da do- Batll 1nan~lann ve Btiyiisel i§lemlerin Etnolojik Tetkiki,
gumdan SOnra ~OCUgU 'dogu:ran kendisiymi§ gibi davra- , D.T.C.F. Yay1nlan, 1967 Ankara» adh ara§tlrmasina ba-
n1r ve lohusainn yerini ahr. Ori1eg·in · Hindistan'1n. kimi kllf1bilir). · ·
, , j .olenin bu diinya ile' ote diinya. aras1ndaki lli§kilerini
yerlerinde, kad1n1 dogun1 sanc1lan tuttugu Zaman, kocas1 I

kad1n giysisi giyerek karanhk bir odada yatar, sizlan- • ,,dlj~~plen1ek, ote diinyaya gegi§ini kolayla§hrmak, ce- I

maya ve bag1rmaya ba§lar. Dogumdan sonra ~ht ~ocugun S,tjtle, gomn1eyle, O}ti yemegiyle ilgili bir stirli pratik uy~
ya~agn~dan ·Qlkmaz. Kimi yerlerde erkek ya oru~ tutarak 1 g_v~arnak olii ritlerinin ba§hcalarindandir. <;ogu toplum-
J~:rda ancak cesedin geleneklere uygun olarak gorntiltne-
ya da _belli §eyleri yemekten ka~1narak, dogun1un yapil-
.d1g1 ~vde ya da. yakimiida bulunarak bu gorevi verine l pil}.den sonra soz konusu kimsenin oltimii t_opluin tarafln-
getirmeye Qah§Ir. Erkegin bu davrani§Inin temelinde, ~o­ dan kabul edilir. Ollirntin _hayatin sonu olmadigi. ina:nc1,
cuga ve anneye sa ta§mak isteyen kotii ruhlan ve cinleri olenle_rin ate dtinyaya <<ger;i~·» lerini kolayla§brltlak; ori-
yanlltmak Qabas1yla Qocukla· baba aras1ndaki ili§kiyi pe- lan ~e,~itli tehlikelerden koruma~ iQin aylnler ve torenler
ki§tirme istegi yatmaktad1r. I
dtizen,lemeyi gerektirmektedir.
'''
· /
Anneyi ve ~ocugu zararh di§ etkilerden korumak, ~o­ Yliksek kliltlirlerde de goriilen ge~i§ ritleri, dogumun,
cugu erginlik_ donemi_11e kadar sag-esen getirebilmek igin, :.evlehnienin ve oltimtin di§IDda, meslek segiminde, detnek-
dogum oncesi, dogurii' s1rasl ve dogumdan sonra uygu1a- }epe giri~de, ozellikle ~ocuklann erginlik durum~na: !.ge-
<;;i~lerinde ktimelenmektedir, ·.,. ~ ~
nan bliytisel- dinsel \1itelikteki pratikler, yap1lan iyin-
lerle ilgili binlerce orn_ek vardir. <;ocugun erginlik done- bte yandan bir. aydan ba§ka aya, bir mevsimden ba§:.
rninc giri~i de, onemli', bir- ge<;;it- durumudur ve erginlemE' lta Inevsime ve bir y1ldan otekine geQi§ler de ayin ve to-'

106 107
 renlerle kutlarur: Yeniay, giin donfunii ve yllba.§lnda ol-
olan bu egitim ve ogretim; ·.yqhlara saygt, cemaat ha-
dugu gibi (Van Gennep, s. 375-376).
yatlna uyma, hediye ahp. vermenin ·kurallar1, tabular,
avlanma teknikleri vb. gibi konula.n i~erir. Dinse! ha-
yatla, efsanelerle, ibadet ar~lanyla ilgili ~1klamalar1n
Som 50 : , Erginleme tOrenleri ve ritleri hangi ~Ia
ve bilgUerin yams1ra, ~ocuklar cinsel konularda da ay-
yapilrr? Bir erginleme toreni genel ~izgi­
dinlatihrlar. Bu arada ~ocuklar1n · sa~lan kesilir ·ya da
leriyle hangi ooliimlerden ol~ur? ~bzlarm
yolunur; burun kanathin delinir, di§ler torpiilenir ya ~a
erginJenmesi dab a basit midir? .
k1nhr; bedende yaralar a~1hr ve siinnet edilir. <;ocuklan
. hem bederien, hem de ruhen gii~lendirmek, ayru zamanda
Etnolojide inisiyasyori ritleri diye 'bilinen erg~nleme
onlar1n yiirekliligini ve .goziipekligini denemek igin ~~itli
ritleri ve pratikleri. ve bu amaQla di.izenlenen torenler he-
stnavlar diizenlenir: AQik havada ~1nl~tplak uyuniak, sa-
. men hemen. bliti.in ilkelierde gori.ilmektedir ..Bu ritler· ·ay-
bahln erken saabnda buz gibi suda yiizmek, oru~ tu~~
nnhlarda Qe§itlemeler gosterirlerse de, esasda ayn1d1rlar.
mak, tek ba§Ina · ka1mak, ate§ iizerinden ~~lamak, sus-
Erginleme ritleri, ergin ya§a giren .Qocuklan topluma ka-
mak, uyanlk kalmak, ag~lara brmanmak, SlQr~ak, at-
zandirmak, onlan dinsel ve dtinyasal !bilgilerle egitmek
lamak vb. Bi.itiin bunlar yapthrken, adaytn stzlanmamast,
amac1yla yap1hr. Bu ritler ge~ellikle liQ grupta toplana-
~glamarilasi gerekmektedir. ·Tam anlanityla ergjn. bir de~
bilir: 1) Bedensel geli§meyle -ilgili olanlar; 2) ·bir dernege
· lilranh olabilmesi iQin, onun hem bedensel, hem de· ruhsa,.l
girmeyle ilgili· olanlar; _3) §aman, bliyiicii vb. olmak~a il-
amlara katlanmayt ogrenmesi gerekmektedir. Dinsel ozlii
gili bulunanlar. Her i.i~ grupta da as1l olan 'bir durum
erginlemenin en one:r;nli evresi, oZup dirilme He ilgili · ola-
degi§ikligini kutsama~ ve onaylamaktlr.
nidlr. Aday, ya da ada.ylar sembolik olarak oli.ip dirildik-
·. Dinse!, biiyiisel, mitik ve toplumsal hayatin en onemli
ten sonrad1r ki, yeniden dogmu§ bir insan sayiltrln:r. Bu
pargasilll, 9lU§tura.n erginleme ritleri haftalarca, aylarca,
pratik ya toren atas1, ya da mitik ~ir hayva~ tarafi~­
kimi dur.umlarda da boltim boli.im birkaQ ytl siirer. B1+
dan · yenip, yutulmak biQiminde olur. Eger, mi-
· torenlerde kutsal olanla, kutsal di§l olan1 Qogu zaman
. tik hayvan bir timsah ya da bir YJ.lansa, ~ocuk,
biribirinden kesinlikle aYJ.rrnak· gi.i~ti.ir.
.bu hayvanu1, bu i§ i~in agaQtan, ottan . yapiliDI§
Degi§ik ilkel toplumlarda goriilen erginleme ritleri-
olan bliyi.ik bir benzerinin agZindan. iQeri girer .ve Ql:
nin ve torenlerinin .Qe§itlenielerini bir ya·na btr·akarak, ana
kar. ·Bu s1rada torende bulunanlar bagn§Irla:r, ellertndeki
Qizgisini §oyle verebiliriz:
miizik ara~lanyla tirkiiti.icti sesler ~~Ikanrlar. Kimi za-
Cocuklar, ritlerin, pratilderi.n ve torenlerin yapilaca-
man da bu i§ toren/alan1ndaki ~ukurlar1n, mezarla.nn i{;i-
~ yerlerde. toplan1rlar. Toren yerleri ya bu ama~la h3:-
ne girip Qikmakla yerine .getirilir. Esld ad1n1 biraktp, ye-
Zirlanml§ alanlar ya da klan1n, tribiiniin yak1n1nda bu~
ni bir ad alan ~ocuk bOylece yeniden di.inyaya geli§ini ta-
lunan kutsal bir koruluk olabilir. Ya§h erkekler, avcllar, ·
mamlami§ olur.
bi.iyi.iciiler, ~ocuklara Qe§itli konularda bilgiler verirler,
Ayn1 donemde ergit:lenen ~ocuklar bir Ya§ grubunu
onlan egitmeye ~ah§Irlar. Bir ~e§it on okul niteliginde
olu§tururlar. Ayn1 Ya§ grubunda olanlar ya§amlart bo-
108 109
 yunca biribirleriyle s1k1 bir bi~imde arkada§hklanru stir-. ~~r· cemaahn yeti§kin ·e~keklerinin kliltik ama~larla
·diiriirler. · · olu§turduklari ·erkekler de;rnegi daha ~ok ana hukuku ·
E~kek ~ocuklann erginlentnelerine bakarfJ,k kizlann- toplum dlizenine kar§l g1kan bir grup niteligini ta§Ir. Bu
ki daha sadedir. Klzlar, evlerinden ahnarak ya§h, gor- birligin liyeleri ·to.plal}tl ve ritlerine kadlnlar1n ve :~ocuk- ·
mli§ ge~irmi§ kadlrilarin yaruna verilir. , <;ogli· zaman bu Iann kahlmalanna izin vermezler. Ritler dlizenlemek, iba-
i§ler i~in _ozel elarak yapllml§. kullibeler vard1r. Bti.ralar- · det ara~lariru korumak, toplum dlizeniyle ilgili tedbirle'r
' da oillara chisel konularda bilgiler verilir, ev kadinh~, almak, bu tedbirleri ~ygulamak dernegin gorevl~rinden­
.~ocuk bak1m1 vb. hakkinda ~1klamalar yap1hr; siinnet dir. Olduk~a yaygin bulunan bu derneklere. Gtiney · Asya
pr.atiginin ·uygulandl~ yerlerde de si.innet edilirler. Bun- ile Endonezya'n1n · Kuzey ve Orta Asya'n1n. baZI bolgele- .
lardan ·:sonra k1zlar artlk. evlenebilecek duruma _geimi§ rinde raslarulmaz. Erkekler dernegi; «.toplantt evleri>> y,a
saYJhrlar. · da «erkekler evi» denilen yerlerde faaliyet gosterir. !~in- ·
Torenler boyunca §arkllar soylenir, §iirler okunur, ·de ~e§itli toplumsal ve ritiiel toplanblann yapildig1, bay-
oyunlar oynan1r. inisiyasyon evreleri de:vece derece ~o­ ramlann kutlandigi, konuklann a~rlandlg1, kuts.al ar~­
cukll:lk, .delikanhbk, olgun erkeklik donemlerini de' i~ine l~.rin .. saklandigi, erginleme torenlerinin diizenlendigi,
ahnaktadlr. ' onemli ki§ilerin gomilldlign «erkekler evi>11e kadmlar ve .
' · · .Erginleme ritleri, ~ocugu, anas1n1n Qevresinden ko~ ~ocuklar giren1:ez. Yerylizlinlin degi§ik bolgelerinde Qe§itli
·pa~lp, ona yeni bir benlik kazandlrarak «.'topluma katma» · adlar altlnda (bekarlar ,evi, dans ve ibadet evi vb.) go-
amac1n1 giitmektedir. BedenseJ ve ruhsal degi~imlerden rillen «erkekler evi» Orta ve Kuzey Asya'n1n, Hindistan'-
ge~irilen, geleneksel, dinsel ve toplumsal bilgilerle dona· ln, Kuzey ve' Gliney Amerika'run kimi yerleri ayn tu-
. tllan, ~utsanan kimse arhk cernaabn ge~erli bir iiyesidir; tulursa, yeryiizliniin arta kalan oteki bolgelerinde, .ama
evlenebilir, sava§a ve avlara kablabilir. «Erkekler der- en ~ok Okyanusya adalannda gorlillir. Erkekler dernegi-
negi»ne, ~g~zli dernek»lere girmek i~in de birtak1m ritler ne girrnek iQin belli pirtakim ritlerden ve sniavlardan
gerekmektedir. ge~mek gerekmektedir.
Buglin arhk erginleme torenleri ~ok seyrek olarak I Erkekler dernegi'ne bakarak QOk daha. seyrek gorli-
yap1lmaktad1r. ~en kad1nlar dernegi, gizli. erkekler· dernegini~ bir tak-
lidi olarak goriilmektedir. Bah Afrika'daki BundtL Bir- ·
ligi (Sierra Leone'de) ·Afrika'daki en gli~lli ve en bliylik
Sorn 51 Erkekler dernegi ·ile kad1nlar dernegi'ni.q derneklerden biridir. Aynca N jembe Birligi'ne on iki ya-
ozellikleri nelerdir? §Indaki k1zlar girebilmektedit. Birligin koruluktaki toren
kuliibelerinde dern.ek liyelerine ~e~itli biiylisel 5Irlar og-
Toplumsal kurumlar1n yan1 s1ra ibadet hayabnda retilir. I

Qe§itli dernekler "de bliyiik rol oynamaktadlr. Bu derne~­ Gizli kad1n derneklerinin ozel kuliibeleri dl§lnda, ev-
lerin ba§hcalan erkekler dernegi,' kad1nlar der,negi ve giz- · lenmen1i§ k1zlar1n yabp. kalkbklan ·evler de vard1r. Ko-
. li derneklerdir. ylin dullan ve ya§h kad1nlann1n gozetimi albnda bulunan ·

110 111
 luzlar bur8.larda dirisel ve toplumsal k~nulann yam ·Slra Ba§lang~gta dinsel· bit gizli kurulu§ olan ~e toplum-
cinsel konular hakklnda da aydlnlamrlar. Bu ~e§it ev- isal diizeni koru.yan, olumlu am~lara · yonelen-· Duk-Duk
lere Dravidlerde, OkyanU:sya Adalanndat Filipinlerde, <;in .Birligi (Yeni lrlanda ve Gazelle Yanmadast'nda) zaman~
Hindi'nde ve Dogu Afrika'da ra.Slamhr. li •
.I a bu gorevinden saparak ylld1nc1 bir ·riitelik kazanml§- .
t1r. Birlik iiyeleri k1rlru.ZI renkli ve ·kulaha benzer mas-
.keler· takmaktaydllar.· Yine ·Gazelle· yar1madas1mn k1y1
· Soru 52 Erkekler birligi ile
gizli dernelder ara- bolgelerinde jra§ayan Melanezya yerlilerinin bir ba§ka
:g;izli birligi de _lniet .. Birligi'ydi. ~insel ve · bUytisel i§lerle
. smda ne gibi farklar vardtr? U'nlii gizli
dernekler hangileridfr? Bunlann ne gibi · ugra§an 'l;>irligin ,uyeleri yanlartnda maske yerine ta§dan,
gorevleri vard.Ir? ·gamurdan insan ya da. hayvan heykelbikleri bulundurur-
lardl. ·Bu figiirlerin i~i11de birligin olmtl§ iiyelerinin ruh- ·
Erkek1er birligi'ne erginleme ritlerinden gegmi~ her-. lar1n1n egle§tiklerine · inanilmaktaydt. Birligin mah olan.
kes girebilirken, gizli -derneklere sadece belli kimseler _bu heykeller gizli yerlerde saklan1r, ba§kalann1n gorm~­
Uye olabilmektedir. Toplumsal ve ki.iltik toplanttlar di.i- . lerine ve dokunmalarlna izin verilmezdi. ·Biiyliscl bilgileri
zenlemek ve bu:plan yonetrri.ek i~in kurulan bu dernek- · ·ve pratikl~ri tekellerinde · tutan birlik· i.iyeleri, gen~lerin
lerin ba§kanlarl bi.iyi.ik bir · otoriteye sahiptir. Oysa er- erginleme torenlerini de dlizenlerlerdi.
. kekler l?irligi'ni ya§hlar yonetirler. Erkekler birligi'ndeki Kuzey Am.erika'n1n kuzey-bab klyilannda ya§ayan
i.iyeler aras1ndaki e§itlik ilkesi, gizli dernekler i~in ge- Kvakiutlann Hamatsa denilen_ gizli birligi. kanibalist bir
~erli degildir. 'Gizli dernek liyeleri arastnda ~e~itli rtitbe :nitelik ta§Imakt.aydi. Birligin iiyeleri maskeler takarak
farkl_ vard1r. Ri.itbe dagth!rnnda ya§ hiy~rar§isi gozetil- ~ansederler; bu danslarsonucu kendilerinden ge~erek ·i§i
mez. Erkekler birligi'ne girmek i~in erkek olmak ve ge- ~nsan eti yem.eye kadar vardtnrlardl.
h~neksel torenlerle erginlenmi§ olmak yeterken, gizli der-
nege girmek i~in ya soylu ailelerden gelmek, ya da belli ' Hopi ve Zunilerin (Pueblo yerlileri) Kagina denilen ·
. bir giri§ ahnbst odemek gerekmektedir. Gizli dernekler ·gizli birliginin oyunculan dinsel bayramlarda atalan can-
kadtnlara, Qocuklara ve dernek fiyesi olmayan, erkeklere _1andt.ran maskeler takarlar, boylece ·anlann da torene ka-·
· kapabdtr. Aristokrat bir .karakter ta§tyan ve. i.iyelerinin tilmalartni saglad1klanna inan1rlard1.· B~rlik i.iyeleri ~o- ·
~e§itli ri.itbeleri bulunan gizli derneklerde en ~ok kulla-
.·cuklann dinsel egitimini de fizerlerine alm1§larcti.
rulan arag maskedir. Eger dernegin dinsel yan1 ag1r ba- Kuzey Amerika;'ntn Dogusunda ya§ayan Algonkinle·- .·
styorsa, maskeler, atalan, ylice kudretleri ve cinleri can- ·rin geleneksel gizli birliklerinin ad1 Didewiwin'dir. · Din-
- land1rmak. igin · kullant'hr. Dinse! yan1n1 .Yitirip, profan seI nitelikteki birligin degi§ik onemde basamaklan var-
bir. nitelige donli§en derneklerde ise, maskeler gizlenmek, dir;. bu dereceler ya onemli odelJleler kar§Ihgi ya .da · ~e­
saklanmak ve kadtnlan, ~ocuklan, tiye olmayan erkekleri fi)itli inisiyasyon ritleriyle elde edilir. B.irlik tiyesi sem-
korkutarak o~1ardan para ve yiyecek s1~drrmak igin kul- bolik .:olarak «olifp dirilf!ltek»· zorund~d1r.
lanthr. ·

112 113
 . Afrika'da,.Gabun'daki Bapincilerin Bwiti denilen giz-
li pirligi hemen ,hemen 'cemaatin biitiin erkekler~i i~ine
· almaktadlr.'· Erkekler birlikte yemek yemek, .olaylar hak- ·
innd3: ·gorii§mek ve :atalar ibadeti.qi ~~enleme~ i~i;n Bwiti.
evine ~ekilirler. Sierra- Leone. ~ewesindeki Poro dernegi
, I , : , . . . '

dinsel ·ve bliyiisel ~araktednin ya~ s1ra ~oplufusal .ve po-

lltik yaninln 'da agir basmasiylf,i. dikkati Qekmektedir. .I
' D~rnege .giren· iiyenin, yiir~kli ve .korkusuz. olmrun
.)
gerelimektedir. Uye,' dernege. ahnmadan once bu konuda
Qe§itli denemelerden' ve s1n~vlardan ·g~~irilir. Sop.unda · E. OTE. DUNYA iLE iLG1Ll TASARIMLA~:
dernege ahnan ··iiyeye. dernegin· s1rl,an a~Iklamr, iiye' bu
s1rlan kendine sakiamak zorundarur;. sa~lamazsa olece-: .. . ~ . . I . ~

gini hili~. .Oliigi.in ote dtinyaya gidi~iyle ilgili i~lenl-

...;.
. ler ha~gi duy,brula.rin etkisi alt1.nda .ya}li-
hr? Cesedin ote diinyaya ugurlan1~ bi~in1i
·naslld.r?

Ces·etle ilgili. i§lell).}e'r· ba§hca iki d.uyguda· to~1anmak- · ·

· tad1r: Korku ile ·sevgi - sayg1. Bu iki yanh duygu olUyle
ilgili 'bi,r si.irli adete da.mgasinJ vurrnu§tur. .
1 r: Olen.in her zaman geri ,donebilecegi ve 'geride b1rak,..
· hklanna zar.ar verebileceg'i kO:rkusu cesetle ilgili. G·e~itli
i~lemlerin·· ve ·davrani§lann. bi~imlenmesinde· ve' yorum-
·Jannlasinda onen1li · rol oynama~tad1r. Oltid€n korkm~n1n
· e~emen · oldugu yerlerde, cesedfn gon1.Uldtigi.i '·ya. da bira-
kildigi, yerden hemen ka~Ibr; O}enin. geri· donti9i.ini.i 011-
Jemek i~in, cesedin. :kemikleri k1nhr, eklem yerleri par~
~alan1r; bir.akildigl ya da. goh1tildi.igi.i yer ta§I'arla Gevrilir;
ceset s1k1 s1k1ya baglann•; za:rnan ·zaman da vah~i hayvan-
lahn par~alamas1na · ter\redilir ya da. yak1br. Kitni yer-
lerde cesedi gi.in~tik kalndan ~1karn1ayip; ark~ . kap1dan
· gottirlirler, sonra da ·bu kap1y1 .ya ·orerler ya da. tanin-.
maz ·haJe getirirler. Bu adetin temelinde .de oli.ini.in her .
an geri donebilecegi korkusu· yatmaktadir: kap1n1n .bu,.. · .
',lpndugu ye:ri orm.ek, oltintin eve .giri§ ·.yerin( bulamamasl
·.114 .
115
 amac1n1 glitmektedir. Dul kadl:,:1 da ayn1 dii§i.i..rtceyle ha~ . kullan1lmaz. Ozel yerler seQilir. Ceset orttiye ya da, bi!·
reket ebnektedir: Yti.zi.ini.i · boyar, ~amurla.r · ya da pege · hayvan derisine sanld1g1 gibi, ~1plak olarak da suya atl- ·
tak~r; -boyleee, koc·as1n1n. ge:fi donii§linde. kendisini tanl- br. Cesedi ytiksek tepelerin, ~ga~lann- tizerine, platforln-
mayacaglna inarur. . . lara btrakmak da oldukQa yayg1n bir adettir. Bu durum-
. dltiye gosterileJ;l sevgi, say~ ve baghhk duygusu so- 1 . •

da da olti ya tabut .iQine konur ya- da .bir §eye·· sanhr.

nucu da §U i§lemler. yap1hr: Ceset. y1kan1r, siislenir .. Bo- Oltiyii evin iQine ya d'a yak1n1na ( avluya, bah~eye) gon1-
yanlr-, ·muniyalanlr; ote. di.inyaya gidiE}ini kolayla§hrmak mekse, ona. gosterilen yakinhgin ve sayginin bir belirti-
ve oradaki ya§anbs1n1 gtizelle§tirmek ·i~in mezar1na. yi- sidir. Kimi yerlerde · d.e ceset kti~tik bir ,dam alhna, bir
:vecek, iQecek, · siis ·e§ya~n, siiah,' av ~raQlari, para, min- kultibeye ya da_ bir eve gomliltir. l3u ~e~it gomtiln1ede ya
yattir kay1k. ( i:Hi.iler Irmag1n1 geC}mek ·i~in) ve minyatlir . ce~edin biittinii ya ~a sadece kemikleri soz konusudur.
rnerdiven ( gokyiizline brmanmak i~in) konur. Kimi yer- · Yerytiztintin QOk - Sllllrh kirni . yerlerinde de, . ozel-
·de de (Melanezya'da) -oliilere baghhg1n _bir belirtisi o_la:. likle Hindistan'da,· ceset yak1hr, kulleri ya gomli'H!r ·ya
rak kafataslan saklanmakta ve onlardan ozel yard1mlar da. havaya savrulur. Ktillerin ozel ka,plar iGinde ibadet
beklenmektedir. . : . yerletinde sakland1g1 da olur .. Olenin kans1n1n da .kendi-
Oltiniin. geri-de btra1~hkhir~yla ilgili i~lemler de var- siyle birlikte yakllmasi adeti bugtin arhk uygulanrn~nlak­
dl~~ Bunl~.r olenin e~yalail, hayvanlan, kariSl, C}.ocuklan, tadlr. Olti gomrne biGimlerinden biri de, olenin iki kez
l1iznietQileri ve koielerini iC}ine- a1ma~tadt~. Olii gomUllir~ g6n1iiln1esidir. Bu ilginQ adete gore, ceset gon1iildtikten
ken ki§isel. e§yasl da mezara b1rak1ltr ya da _yakihr, k1-: bfr stire sonra, kemikler ~Ikarihr, arta ~alan etlerindf_)n
r1 hr, ~ok seyrek ~larak da. suya ahhr ve yliksek bir yere iyice temizlenerek ikinci ve son :kez. ya gomtilUr ·ya · da
as1 hr: hayv-anlan ~ezann1n tizerinde ·ku~ban · edilir;. k6- ytiksekQe bir ·yere b1rakihr. Kemiklerin yan1s1ra. kafata-
lc1eri oldtirtiliir, kans1 .ken~iyle birlikte yakihr ( Ac1pa~ Slnin saklandlgl da olur. Bu adet: ruhun'kelnikk:rde. ozel-
van1h. 1963, s. 245-24 7). · . likle .kafataSinda ya~amasin1 stlrdi.irdtigi.l inanc1na dayan-
t Ollinlin toprai{a gomlildugli _y~rlerde ceset y~ tabuta maktadir~
konur ya da toprakla ili§kisini onleyecek bir §eye sanhr.
Gon1tihneden once ce·set boyan1r, stislenir, · giydirilir ya
da oJdugu, gibi b1ralnhr .. Ki~1i halklarda da ote. di.inya So·ru .54 ·: Ot€' di.inya nere IerdP · dti!'jtiniiliir? Kiu: ('e- .
tasarinllari su aktntilariyla baglantthdlr; olenin ote 'dlin- .· ~it ot.e dtinya vardrr'? nunlar~n ozeiliklt:'ri
~·a.\~. gidebilmesi i<;in bir kay1ga ihtiyac1 vard1r: Bu ~ma~­
nelerdir'?
~.~ cesL:: -bir kaytga konarak aQik denizlere b1rak1~1r. B~
durun1da kayik ayn1 zarrianda tabut yerine -geQmekted~r. Oltimden sonra da haya_hn si.ircltigli inanc1. Olenleri n
Seyrek gorlilen bu adet Okyanusya ·adalannln Qogunda,. «j,·a~adlklari >> bir dtiriyan1n olacag1 inanc1n1 da dogurmu~­
~uk~il~tde ve Kuzey Amerjka'n1n Kuzey- Batl k1y1lan.
tur. Oltilerin eg·le§tiideri yerler olarak ilkin gon1tildtikleri
yerlilerinde .uygulann1aktadrr. Cesedin dogrudan dogruya yerler, 'yani mezarhklar dli~tintilmli§tlir;- b(jylece yeral,.
suya atildt~h da olur. Ancak bu i§ iQin geli;ligiizel ye~ler tlndaki oltiler dtinyasl_ tasarln11 dogmu§: rub inanclmn
116 117
\

\ geli§mesiyle de, giderek, ru~lann gokYtlzlinde egle§tikleri ·

inanc1 olu§mu§tur. - ·. · . da g?kyiiziirie ~1kar. · Tavgi .Samoyatlar1n1n ina,.~§Ina go-
· Ote di.inya geriellikle yeraltlnqa, yerylizlinde. ·ve gok2 re, .~lenin ruhu, dog an ·bir ~~ukla ye~iden diinyaya do-
ner; beden ise pte dlinyadaki Varhklann ya,§achkhiri «SO·
ylizlinde canlancbnlmaktacbr. Denizlerin 'dibini, daglann
· tepesini, lizerinde ya§an1lan toprag1n s1n1rlanni, bab. yo-
guk ve karanhk» bir yeralt1 dlinyas1nda kahr (P~ulson,
S, 115; 117, 121). ; . I,
nlinli (gline§in b3:tmasiyla ~lgili), .ormanla~l, kayahklan,.
.

Kuzey Amerika. yerlilerinden.Vailakiler,/oliilerin gok-

batakhklari,. magaralarJ. ve adalan 'ollilerin egle§tikleri
yerler olarak sayabil!riz. ·· ~ · . · yi.izi.inde egle§tik1erine inanirlar. <;i~eklerle bezenmi§· ·bu ·
· Eskimolar genellikle iki ·ate. dlinya tas.arimlamakta- di.inyada ruhlar ~kmek ve p~lamut ~orbas1yla kar1nlann1
dirlar; bun~ardan biri gokyiiziinde, obiirli d~ yerytizliti-
doyurmakt~dirlar..Algonkinler Ne. Pat~inler (Kuzey Airie-
rika) .ate di.inyay1 Ba:tida bit yerde di.i§i.inmektedirler.
dedir. Alaska'da, Bering Boga2anda ya§ayari· Eskimolara
Foxlara gore' de oli.ilerin . dlinyas1 Bah<:ia, yedn altinda:-
gore; oluler ya yeme i~menin .~ok bol oldugu gokytizun:.
dir: Ayn1 §ekilde Yuk~ gruplann1n ~ogu oli.ilerin egle§-
deki ayd1nhk · bir dlinyaya ya da olii · sahiplerinin mezar~
tikler1 yeri yeralhnda tasanmlamaktaChrlar. Gi.iney Si-·
lara koyduklan yiyecekl~rle kannlan!n doY-urduklan yer-
. yam' da, olnlerin\ruhlannln .ilkin Batiya: iderek gBkylizi.ine.
~.lti qlinyas1na gitmektedirler. · Eskimolar yeralh · dlinya-
. Qlktlgina, sonra da yeryi.izi.ine lnerek oliiler ad.as1na gi't-
sinl\Sicak bir yer olarak tasarlan1aktad1rlar (Hultzkranz
1962, s. 408). ' '. tikl~r\ine inan1lmaktadJ.r (Schmidt, .V., s. 96, .145, 642)·.
Maoriler (Yeni · Zelanda'da) birisi .oldi.igu zaman, ru-
Es~imol~nn inanc1na- gore, listii~de ya§achklari dlin-
hunun oli.iler. dtinyas1na 'gidecegine inanniaktaCl.Irlar. Fa-
yanln altinda s_Icak ve · ho§. bir yeralti diinyas1 vard1r;
kat: bu dlinya h~kklnda ·. ?-~l~ se~ilt. bir tasanmlar1. yok-
- Olenlerin gogu bu yeralti dtinyas1na gitmekte ve burada tur.. · · · ·
'll.ayah and1ran bir bigin1de ya§ama4tadirlar. I\irni Eski-
· · :;E11;donezya'da' ve Fil_ipinler'de ya~ayan yerlilerin bir
.. molar da oltiler lilkesinin gokylizlinde olduguna inan.;
~olti~Unce oli.ilerfn' ~egl~§tikleri yer yerYi.izlinlin tistiinde
maktad1rlar. Gokyiizlindeki oliiler i.ilkesi kimi triblilere
ya da altlnda kabul edilirken-, bir bolU!Ili.ince ·de bir adada
gore gok giizel bir · yer· ·olarak kabul edilirken, kin1ile~ii1e
gore de bunun tersidir. Bah Gronlandhlarda burasi so-··
ya da yiiksek bir· dagni. tepesinde du§i.ini.ilmektedir .. Or-
negin Kuzey Borneo'da:,' oran1n eil yi.iksek dag1 olan · Ki-
guk ve lSSlZ bir y~rdir.· Ne~silik Eskimol~nysa, bu ·. iki
nabalu'nun tepesi oltilerin egle§tigi yerdir (Stohr, s. 189).
di.inyada;n. ba§kp., yer kabugunun hemen altlnda i.igtincli
bir di.iuya daha ·olduguna inanmaktadlrlar.
Yenisey'le Ob nehri arasuidaki. Selkuplar (Ostiyak·
San1oyatlan),. i:nsanln ollimi.inden sonra ozgtir kalan ru-
Soru ·ps ote· d~yaya gidi§ ·nasll olur? Ote. dililya-
ya giden yoliar tehlikelerle 'dolu mudur?
·hunun· yer~i.indekine benzer. bir hayat si.irmek igin, yer- ' I

alb di.i!lyas1na g~ttigine· inanirlar.· Tundra Yukagirlerine

Yi.iksek dinlerde oldugu .gibi, ilkellerin dhilerinde
. gore, olenin. bedenden ayn_htn ruhu, yeralhndaki ,oli.iler .
de, olenlerin ruhlan ate dlinyay-a gidi§. Sirasinda bizi';ok
dlinya~nna. gider; buna kar~Illk ayn~ insanln• nefes ruhu
I ':-t €ngel ve tehlikelerle kar§Ila§lrlar .. CHi.i'ler dllny~unna · gi-
. '118
.. 119
 den· yol,.. ~oguntukla ~etin ve tehlikelerle dolu olarak can.... · riarlar. · Ornegin. Borneo adas1ndaki Kayanlar dovmelE~rini.
landinlmaktadir. gostererek iyi .bir kelle .avctst olduklar1n1 tan1tlarlar (Jen"
··Ruhun ote di.inyaya gfde.bHmesi igin, bir nehirden sen, ~· 332) .
. ya da bir kopri.iden ge~mek .zo:runda kahnas1 yaygtn bh~ Her ~eyden once, .ote dlinyan1n kap1s1nda bekleyen
inanGtlr. Ornegin Algonkinler · oli.iler. iilkesine giden yo- · ve· genellikle. ins an ya da ha:yvan · bi<;iminde di.i§Unlilen
lun bir .nehir olduguna inanmaktad1rlar. Bu nehrin lize- . nobet~ileri geQmek gerekmektedir. . Bu' .nobetQileri. kan-
rin4e insarun .glivenemeyecegi glirilk aga~ kokiinden ya-. dirabilmek i~in, 'ruhlann ate dlinyaya girmeye hak ka-
p1lm1§ bir koprii bulunmaktad1r. Yine Ktizey Amerik~ zandiklar1n1 tan1tlamalan gerekmektedir. Bu da Qogu za-
yerlilerinden olan ·ojibvalar· ve Foxlar. olenlerin ruhlan- ~an ohlara ornegin sedefler, inciler, yiyecek~er vermekle
rtin bi.r .nehl.r .boyunca bir. kopriiden ge~erek oHiler ti1ke- . olabilmektedir. Onun i'Qin . olenlerin inezarlar1na ~e§itli
sine gidecegine inaninaktad1rlar (Schmidt, V;, .s. 761). ~eyler konur. ,
Endonezya'daki Ka~inler ve Dayakl~rda da ayn1 motif Oliinlin ruhunun hemericecik oltiier lilkesine gitme-:-
gorlilmektedir. bte·.diinyaya gitmek iGin, tizerinden· ge- . digi .inanc1na da· s1k~a ra.Slan1r. Ruh bir. .slire r::vinin ~ev­
Qilme.si gereken bir :koprii vard1r. Bu ·kBprli egri bir agaQ resind'e dola§makta, cenaze toreninden sonra da ·ote dtin-
ki.itiiglinden, ince bir sazdan, bir y1Jandan ya da l,{eskin . yan1n yolu~u tutmaktad1r.
bir klliQtandir. Bu di.i,nyada yerine getirilm~si gereken
toren ve ritleri yapmi§ o+anlar kopri.iden raha~hkla ge-
Qip, ate dlinyaya · gidebilmektedirler. Ancak kottiler kop- Soru 56 : .ote dun.yadaki :hayat nasd tasanmJanu?
. rliden geQerken !~i· ·kaynar suyla dolu bir kazana ya da
kaynar bir gale . dli~mektedirler. Bu · t~r ta.sarnn~ann Ote dlinya'daki. ·hayat, a§agi yukar1 ·l?u ~i.inyadaki
y.liksek ktilttirlerden · (Hint ve· islam) etkilendikleri an- gibi dli§linlilmektedir. Orada da bu dtinyadakine benzer .
la~Ilmaktadir. · ko§ullar altlnda hayatln sliriip gittigine inanilinaktadir. ·
Eskimolar, ote dlinyaya gitn1ek i~in baz.en buzdan Ruhlar tipk1 hayatta rildugu gibi akrabalartyla, dostla-
bir ·kop~Uden geQmek zorunlugu olduguna inan1rl~r ...Bu . r1yla oturn1akta, ekip biQmekte, s1g1r gtitmekte ve av-
·kaprUnlin her iki ucunda sald1rg_an: bir kopek be)demek- lanmaktadlrlar. Buna; olenin, ya§3:rken. yoklug·unu duy-
·tedir. dugu birQok giizel §eye .kavu§acagi · umudu da cklenn1ek-
tHenin oli.iler lilkesine ·gitmeden once bir Slna~dan . tedir. Ornegin, · avCilar Ote dtinya'da av ·hayvanlann1n
geqecegi · inanc1 da yayg1nd1r. · Endonezya. ve Filip in ye:r.· · bollugunu; bahkQilar, i~inde bahl\lann kayna§tlgi" sulan.
lileri ote di.inyaya gidi§lerinde birtaklm engelleri a§mak ekiciler bol lirtin veren topraklan dii§len1ektedirler.
ve baz1 s1navlar1 · vermek zorundad1rlar. , Bu s1navlann Kimi ilkeller olliler iilkesini «koti.illik olmayan yer i>
kazanllrnasinda, olen.in saghginda te:rniz ·bir ·hayat slir- diye adlandirmaktadirlar. :Bunlann .goztinde ote dtinya b!r
n1li§ oln1as1n1n bliyiik bir paYJ vard1r (Stohr, s .. 189').. Ay- cennet, akla gelebHen .her ti.irlli istegin gerQekle§t~rilebi­
nca yap1lmas1 gereken belli torenler, .ritler, pratikler;·· l~cegi bir iilkedir. PoHnezyahlar ote dlinyay1 bn dlinyaya,
·ylice kudretlere sun ulan kurbanlar da bu s1navda. rol oy- bakarak · ~o~ ·daha .iyi olarak canlandirmaktachrlar. Ku-

120. 121
. }
 yandan ilkellerin. oliiler lilkesi h:;tkklndaki di.i§ilncef~rinin
· zey Amerika yerlilerinde de ayn1 durum soz konusudur. her zaman olumlu, aydinhk ve. rahat olmafu~ da bir.
Onlara gore; ote dtinya, her an 'avlanabifecekl~ri bir yer- ger~ektir. ,Kimi tasanmlarda da ote di.inya bu dtinyaya.
dlt (Ankermami; s. 143). bakarak dah~ ·~etin, srkintih · ve birtak1m gii~ltiklerl~. do:..
. N~gadju- Dayaklan ~te diinyay1 i~inde 1rmag1 bu- ludur. Oyle .ki, ruhlar a~a ara bu qtinyaYI ozlemek~e ve
lunan gi.izel· b.ir kara p~r~as1 gibi dii§iiniirler; tarlalarda geri do.nmek istemektedirler. Onun .i~in,· ruhlann,. ·geride
kotii iiriine raslan1lmaz·; sulari· ·bahldarla, ormanlan av · b1rakbklan;n·a kar§I du)'.duklan O~le~i; daha .dogrus~ kis~ ·
· hayvanlanyla .do,ludur. Her §ey bu di.inya?akinden daha kanghg'l gidermek arriac1yla. onl~ra kurbanlar sunulmak-
giizel ve daha tasas1zd1r; cfnayet i§lenn1ez, h1rsizhk ya~ ·: tadir.
p1Imaz. Bu diinyada bulunan her.§ey orada davard1r. ~n­
cak bunlar. tersinedir. Ornegin sag, sol; yukari, a§agr;
ak, ·karadu~. Hatta olii ruhlarinin dilleri de ters anlam~. So.ru 57 Olti.n1 bi9ilni~ oliintin iite dtinyadaki yerini
hdrr (Stohr, s. ·188). J{uzey Amerika'~aki Selishler ba- etkiler n1i ·? ·
tlda; .yerin altinda tasarladrklarr ~i~eklerle donanm1~, has-
tahgrn ve :olii~iin bulunr:aadigi, s1cak bir i.ilk8de gi.illip b len birinin ote dtinyadaki.' ya§ayl~llll : 'golfylizti ya
•.bynayarak; §arkl soyleyerek ya§ayacaklarina inanmak- ·da yeralhndaki dtinyai.ard!ln 9trine gitn1e?ini. mutlu ya
tadirlar (Schmidt, IT.,· s. 352). · . da. tnutsuz bir hayat slirn1esini etkileyen faktorler · ara-
: Kimi .tasanmlarda ote diinvadaki hayat o kadar bu snida ollim biQimin.in yer( btiyiiktlir. bHin1 biQin1ine ba- _
dtinyadakine benzemektedir ki,.. 61uler de evlerde ya§a~ .. karak, 0 insainn iyi ya da kotli bir. olli ~ldugu hakkln-
1nakta, tarlalarinl .ekmekte, geleneksel bayran1lar1nl kut- daki inanl§lar toplun1lara gor~. degi§mektedir. Kin1i ilkel
lamakta, evlenn1ekte gocuk sahibi olmakt3;, ya§lanmak~
1
toplumlarda zorla oldtirlilen, .}Jir' cinayete kurban giden .
ta, hatta- olerek bir. ba§ka cHiller diinyaSlna gitmektedir- kimselerden ozel yardlnl.~ar beklenirken~ kin;i: toplumlar-· -
let~ (Jensen, s. 331).
da da bunlann ,ote · dtinyada ·hem kEmdilerini'n ac1 ~eke-.
· K~zey ,..t\.merika'da' Kaliforn'iya:'daki · Katolar insan- ceklerine, . he1~1 de ge'ride birakhklani1a · zarar · verecek-
lann oldtikten sonra yaba;nella§tlklanna ya da cinlere, .de- lerine· inan1lrnaktadlr. Aztekler ytldn~nn ~?-rpn1as1ndan
monlara donli&ttikler~ne inanmaktad1rlar. Bu oltiler da~~- olenlerin, ·suda bogulanlann, felg ve ctizzah1dan hayata
. larda ya§a.nlaktaJ gi.indtizle:!i uyuyup gece.leri de ~ah§mak- gozledni yumanlar1n her ttirlti. §eyin bol · bol bulundugu
. tad1rlar (Schmidt, V., s .. 35-36). Anular b1tiler dlinyas1n1 ' sanilan ytiksek tepelerdeki oli.iler tilkesine .gideceklerip~
cennet ve cehennem olarak. dii§undtikleri gibi sade .bir · inan1rlard1. bte· yan<Jan sav~§ta olenlerin. kurban edil~n­
' diinya olarak ·da dii§tinnH~ktedirler. Onlara gore de, olen- Ierin, ~ocuk dogururken. Olen kadinlQ.nn, yolculukta ha-
ler buradakine benzer bir hay at slirrile~tedirlet' .. Or ada yatlannl kaybed~n tticca;dar1n ve §eflerin tannla§arak.
' da buradaki gibi doganlar. .evlehenler ve olenler .vat~dll' «Gline§ Evh ·ne. gidecekJeri kabul ediln1ekt€yd;,. Henti~
( Pa\llson, s. 125) .. ' 'kundaktayken olen hebelerin 'de ~iQekler~n, ve meyvelerin
· ·Ote dlinyadaki hay a tin bu.· dtinyadakine benzerligi
·bulundu'gu· «Ci~ekler Ulkesh.ne .giderek. n1utlu bi;r ha- · · ·
J~nusp.nda orn.ekler · istenildigi kadar QOgalhlabilir. ()te
'123
122
 · yat si.ireceklerine inan1hrd1 (Hermann, s. 24) . . 1nalan ve her ikisiriin birlikte t~praga gomiilmel~ti gerek~
. !nafli§a ,gore, dogal bir oli.imle olmeyenler,. ya ott. mektedir. Yoksa oliiniin rahat edem~yecegine .:ve geride ..
dlinyada koti.i bir yere gitmekte ya da ·bu dlinyada kal- · b1rakhklanna tehlikeler . getirecegihe · inanilmaktad{r
maktadlrlar. Ornegin Endonezya ve Filipinlerin blitiln (Paulson, s. ·125). ·
eski halklan. kaza sonucu, kellesini ba§kas1na vurdura-
rak, zorla, intihar ederek, lohusa do~e.gindeyk~n olenle-
rin genellikle bu dtinyada kalarak kotti cinlere donli§tti.k"7 , Soru 58 TQplumsal yer ve stru~ ·ote diiny.a"daW. du- .
ler'ini kabul etmektedirler. Onu~ i~in bu gibi kin1selere rumu etkiler mi? ilkellerl~ ote d~ya il~ ·
ozel olti ·ayinleri yap1hr (Stohr, s. 189.). ilgili tasanmlartni han~i noktalarda · top-. ·
Merkezi. Borneo'daki. Kenya -:-.Kajan Bahauia,r. otur- Iayabiliriz.?
.dukJari yerde, akrabalaruiln yanlnda olmeyen;. o.liirke11
yan1nda din adan11 bulunmayan kim~eleri <~kot~ cesetler>> blenin . ote dlinyadaki yertnt belirleyen etkenlerden
. olarak nit~lerler. (Stohr,· s .. 189). Dogu· EndoJ1ezya 'daki ·biri de bu. dtinyadaki toplumsa.l yeridir. 1nsai1In bu· dlin:- .
yerliler sava§ta olenlerin ruhlanna ozelliklc saygl du- daki. toplumsal yeri, · meslegi ve s1nif1,· olliler. iilke~inde·.·
yarlar; ~linkti, inanl§a gore, bu ruhlar, oll.iler dlinyasll1H de rol oynamakta; lui.yatta iken: toplumsal yerleri bak1 ..
gii.me)rip, yeryliztinqe kalmaktad1rlar. ·Eskimolar aQllk- rnindan iyi durumda oianlar genellikle ote dtip.yada da·
tan Olenlerle, lohusa do~eginde olen)erin, rahat bir biQiD1- iyi yerler . alabilmektedirler~ brnegin Polinezya~da, Mar;.
. de olenl.erin gittikJeri dtinyad~n~ ayrl. bir dlinyaya. gicle- kiz ve Tonga adalari.nda ya§ayan yerliler sad.ece prens~e~ . ·I

ceklerine inan1rlar. ·sud a bogulanlarsa ya ilk grub a~ ya: rin ve. soylu ki§ilerin r.uhlann1n Oltimsii'z oldukl.ar1na; bu.;.:
f. • • • • • • •

da bir b~ka ozel gruba girerler (Hultkranz. s. 408). GU- na kar~lhk ba~ka kimselerin ruhlarlliln~ q~ha .eeset m~~
ne); Asya'da zor ya da' ali§IliDl§ln dl§liidald bir oltin1le zara indirilir indirilmez,· ruh yiyici lora ku~ti · taraf1ndM
hayatJ terkedenlerin ruhlann1n ~bgunca, hastahk sonucu y(lniiecegine inanmaktad1rlar (Ankerni~nn, s. ·.1:42). ~.
Olen kin1~elerin ruhlann1n gittigi yerden a~r.n bir yere gi.; · llkellerin ~ogunda, genellikle kabile. qeflerinin, · soy~
decegine ya ·da ·kc)tti. •cin.lere donti~erek ycryiizlindi: ora- lular111111. din· adamlarll1lll zenginlerin, ~ahrari1~11 sava~-.
1

dan oraya dola~acaklarina inanilmaktadir. <;ocuk dog·u- ~lhlrln. vb. ote dtinyaya giden yollardaki' engellcri. kolay-
rurk:en Olen kadinlar,· bogulanlarr ylld1r1m ~arpanlar, bir . hkla a§acaklan ve .or ada da iyi. bir hayat .~lirecekleri
fe1aket sonucu ·olenlerle vah§i bir hayv.an t.araf1ndan par- , inanc1 yaygindn-. ·
~~dananlar:tn ruhlan kotti cinler olarak yeryliztinde dola- . bte yandan. toplun1sal yerin, slnifin, soyl1Jlugun ya~
~11) dururlar. Onun i~iri, yukarda belirttigimiz bigin1de . ·. n1 s1ra. olenin saghg111da dinsel ve etik torenlet:{ eksiksiz
Olenlerin akrabalari uzun ve :~etfn "tenlizlik ayinleri ya- ol~rak yapnu~ oln1as1: tanr1lara, atalal'a 'kurban ve adak-
parlar. Uzakdogu 'dahl Gilyaklarda b9gul.an kin1selerin <;lu- larda bulunmasl ote dlinyadaki yerinin belidenn1esinde
rurriu ·gok onen1lidir. inani§a . gort; .. bogulanl~nn beden- onemii rol oynan1aktad1r .. Ayr1ca bir ollinlin, iiltiler til• .I
lerinin ve bedenlerinde egle§eri ruhlarin1n (Gilyaklar ir.i- · . 'kesinde iyi bir yere gidebilmesi akraba ve dostlanni,n,
san1n. ikili bir ruliu olcluguna inan1rlar). s'ulardan korun- onun ·a~dindan .diizenledikleri torenlere ve Olli yernekle-

,'124 125
 r-ine de· baghd1r. Gelenege uygun ·gomtilme toreni de olti-
, nlin oteki dtinyada iyi bir yere gitmes( bak~mi.ndan bli~
ylik kolayhk saglayabilmektedir; · · ·
-tnsanln sagb~nda' yapmasi gereken ritleri one~se­
nlemesi, tabulan. ~ignemesi, kaQinmalara . ozen ·goster-
memesi, ·onun ote dlinyadaki h~yatinl olumsuz bir bigim-
.de etkilemektedir. O~egin Netsilik Eskirnolan dtliel ya-
. saklara uymayan .kimselerin a~hk Qekecekler.i ve §liphe
· F. DiNiN BASLANGIQ KUB.AMLARI.
iQinde k1 vranacaklan :· bir dlin yay a· gidecekl erine i nanrnak-
VE DiNLERiN DAGII~IMI
tad1rlar. ·
• I ±Ikellerin o.te dliny3: il~ 'ngili tasanmlarlnl §U' no~ta-.
I ..
larda toplayabiliriz:,' ·· ...
Soru 5H Dini~ herk~s i9in ge~erli bir ·t&.ntnn yaJ)I-
Ote dtinyadaki hayat QOk az ayftirnlar1a tipkl bu
. labilir. mi? Diitin ba~Ia.ltgictni \'e g;e·li~in1
dtinya.dakin~ benzemektedir. 6Jenin ote. dtinyadaki yaz~ ·.
.evrelerini a~Jklaniaya ~ab~an· etnolojik
g1s1, bu dtiny~daki tutun1, davran19 ve toplumsal yeriyle
·~amla.r1n ba§bcal'ari nelerdir? ·
belirlennlektedir. ·alum biQim.i, gomme torenleri, rittiel ya-
saklar Vb. olen.ill' yazgiSl tisttinde onernli. rol oy:namakta- ,
· Herkes taraflndan kabul. edilecek geQerli bir dfn ta- ·
d1rla:r~ · Yliksek dinlerin' eskatolojilerinde ( ote diinya, ·a h-. .
· DlJ?11yapman1n gii~ltigli ortadad1r. ~irndiye dek ylizti a§-·
ret) gortilen . kimi,. kati · ve agn· cezalara ilkellerin tasa-
~In din tan1in1 yaJnlmi§hr. B·unl~rui ,bepsi de·. en ·dogru
nmlannda genellikle raslarnlrnarnakta: bun a kars11Ik vtik- ·
tanun olmak iddia~nndad1r. H;ay&bh .~ok geni§ bir alan1n1
s·ek di~lerden ahnan kimi. n1~tiflerin (s1rat k'oprUsti) .kul-
kapsayan dinin ve dinsel ya§ahbnln ana ogelerini 'goz .
lanlldigi gorliln1ektedir. Aynca misyonede.rin ilkeller ara-
onlinde bulundurarak bir tanlm yaprnak. gerekirse:. «1n- .
Slnda uzun y11lar kalmalan da, onlar1n ote diinya ile ilgili'
· san1n, duygusal y·a da .bilinQli .. olarak bagh bulundugu ·
inanQ ve tasann1?an.nda degi~iklikl~r yapn1a1anna yol a~-· ·
J?li~br. · · · · b~rtak1m dogati.stli kudretlere ya da varhklara inanma-
sina ve bun lara ibadet etmesine din» denir.
Dinin ba§langicini ve geii§rne basa.maklar1n1 .a~1kla­
n1aya Qah§ai~ etnolojik kuramlarni ba§hcalan. anim.i.zm .
,.. cUnamizm ve ur-m:onoteizm'd~r. · . ..
Ani~izm (ruhguhik) .kavramina· g~re, ilk.ei ins an dli~·.
I . birsam, ah~§li :bastahk, .baylln1q., oli.im vb. gibi psikolojik
ve. fizyolojik ya§antllar 'sonucu bedeni terkeden . bir ruh .
kavram1na yarrni§tlr. Bed end en ayn tasanmlanan ~u can~
hhk ilkesinin z_amanla hayvanlara, bitkilere, nesnelere de.

126 127
 uygulanmas1 sonucu -animatizrn ( doga~1hk ya ·da dogay1 . · · · Dinin. b~1angtctru ~iklama den~mesine, yukar1daki-.
_ can1andirina) 1nanCI .dogmu§-; giderek .manizm'e · (oliiler · 1_erden ba§ka bilginler ~e giri§mi§lerdir. _bnemlilerini §oy-
· · ve· atalar ibadeti), feti§imz'e, politeizm'e (~ok tanrl<~Ihk) le siralay~biliriz :.
ve· en sonunda da monoteizm'e (tek tanrlcliik) ge~il~i§­
tir (Aynnhh bilgi i~in 10. Soru'ya bkz.). Bu kurani, A.· Oo m t e)' 1830 Feti§izrri Politeizn1
evrimci ingiliz Etnologu . E. B. ·T. y 1 o t ·taraf1ndah or- -; Monoteiz.nL
taya atllmi§tlr~ Bu kuranr bugiin · artlk ·ge~erli sayllma-. J .. L u b b o c k .. 1810 Ateizn1 · ( dinsizlik) -
· maktadir. · . ' · · Feti§izrn . Tote-·
Dinin ba§langicinl a~1klamay1 deneyen. ikinci oDemli. mizrn - ~a.manizn1 -
kurant dina·mizm.'dir. Bu kuramQ. gore,-dinin ba§la.ngtcl . Antropornorfi~n1
srrh,· ldf?isel olmayan bir ·«giic» tasartm1nda s~khd1r. · Yaratlc.1 Tek T~nn
Prea·nim.izm, (ruhQuluk oncesi) de denilen. bu kuram1n iize- 'lnanQI. . .
i~inde durdugu «gi.ic» inanc1 zamanla nesnele§tirilrrii§ ve·· H. S p c nf; e r_. 1816 · : Manizrn_ (dltiler ve
ki§ile§tirilmi§tir. Kurarn1 ortaya a tan k:'· .R. Mare t'e Fe-
atalar ibad.eti) · :
gore, .dina_rnizm · inanc1 insarilan ilkin biiyiisel pr~tikleri ti§izrn ~ Hayvanlara,.
uygtilarnaya gottirmti§; bu pratiklerden dhi · geH§mif?, bti- ·bitkilere ve dogaya
ytili.i sozlerden de dualar dogmu§tur: .. .. tapma - ila_hlara i-
Bunlara ters dii§en ti~Uncli etnolojik kuram 1~~~mo- · nanma.
noteizm.'dir (en eski tek tannc1hk). Bu lturama gore, R. S rni,t h J 1885 . Dinin ilk bi~imi to-
dinin ger~ek ka.ynagt animizm ve dinamiz~ ,··inanCinda . temciliktir.
· yatmay1p, buglin de: kin1i ilkellerde g.oriiJey{ :bir «ilk ya- j, G. F r a. z e r_,.i890. Btittin. dinlerin · ka~•­
ratlcl>> inanc1ndan- dogmuf?tur. P. W .. S c ."fz, ni i d't) bu. _nagi bi.iytidUr.
fikri ge~erli kilmak i~in durup dinlenmeksizin ~ab§rnif?, A .. La. n g_). 1898.. 190.9 Ba§lang1~ta 7.' y z. o r··

<<Tann Fikrinin Kokenb adh 12 ciltlik bir yap1t y~ylrn- un · anin1islik kura-
. -lami§tlr. S c h m i d t'e gore, «tek bir lann»ya· inanma di- minin a te!?li bir sa-
nin ba~langiCtdlr~ Fa kat bu inanG zarrianla bozuh:huf? ye ye- vunucusu olan Lang_,
r.ini bi.iytisel pratikler ve politeizm · alml§tl'r. ;Bu dunin1 sonradan
'
kendi aras-
.
j 8 ·a'l1111 ortaya e,;Ikl§ll13,. kadar slirrnti§ttir. s· C. h m i d f. tirmalar·lna . dayana-
hugtin c;ok a~ag1 klilttir basainaklannda bulunan P,igme- rak §U evreleri one ·
ler. Bu~n1anlar. GUney-Dogu Avustralya ve Atef? Toprag·1 · ·siirrnti§ti.ir: Ani-
y~rlileri gibi «en eski>' halklarda gortilen <<tek bir t.ann >> mizrnden onceki «Ya-.
inanc1 ile geli§mi§ dinleriri kutsaf kitaplarlndaki kimi ratlc1 Tanl'l Baba ~.
sozleri gorli~iine da~:n,nak yapm.aktad1r. Bu kuran1 da bir- inanc1 - Anirnizm ve
, ~ok yanlan~rla ele§tiriye ugraiDlf?br. bozulrnu§ diger .· din
bi~imleri.
•:
128 129
 K.: Be t:h} 191.4. Btiyii -ve · din o~cesi Budizm . 150.310.000
)
· donem·- Ki§isel ol- llkel Dinler 121.150.000
mayan:· · bir · kudrete ·Taoizm ·50.000.000
inanma - Din ve bii- ~intoiZrr1 .. 30.000.000
. yli. Yahudilik ... 11.00_0.000
·N. Sod e r.b l om} 1916. : .- Mana inanc1 -·Ani-
mizm .- Ytice· Tanri. · · . · Aynca daha kli~iik din cem~atlanndan· olanlarla,
dinsl.zlerin ~e hangi dine bagh oldul\lan. biiinmeyenlerin
R. · P e ~ f e z on i} . 1922 . · Mitik onc~si dcinerp - .. sayllan da
402A50.900'dlir., . . . . . . . . · . ·.
Politeizm · -- Monote.;
izm. · llk~l d~nlere.-·bagll olanlann k1t'ala~a gore· yay1h§I
da. a§ag1daki gibidir: ·
R.· . T h u r n w a Zd) 195J · 'fherionizm· (Hayvan
· . · inanc1) ·- Tote~izm. - ·. Afrika ~ 75.000.000:
Animizm, dev inanc1 Asya ·.. . 45.000.000
ve tannla~tlrma Giiney. Amerika 1.000.000
Yi.ice Tanr1 inanc1 - Kuzey Amerika . ... '50.000
Politeizm - Dinsel Okya_nusya 100.000 '\·
get~eklerin feisefi
a~1dan alg!lanmasL .
Dinler~, kendilepne bagh olanlar1n yeryliZlindeki da-
gth§lanna, tanr1 kavra.Illlanna;.ku~culanna vb. gore bir-
Din in :ba§lang1ci .sorunu bugline -~ek hentiz. he_rkesiri ta.k.Im ~plara ay1rma denen1eleri de_ yapllmi§br. Bunlar ..
kabullenecegi bit ·~ozlime kavu§turulamarril§hr._ · dan bir boltimli §unlardlr:
I

1) .
Soni 60 : · ilkel dillle-rc bagh ola.nlann .diger· dilllere a) Kabile :dinleri: (tlkellerin dinieri).
ba.gh oh;n'larn gore ~a)'llan -ne luldardrr? b) Halk ya da ulps dinleri: ··(~ski Mis1r, ·Yunan,
l)inl~.r niteliklerlne -gorl( ·b~· grup~ · Roma, Cermen dinleri; Yahudilik, ~intoizrh vb.).
c) Dlinya dinleri: (Miisltimanhk, H1ristiyanllk, Bu-
lara a:\'nlabilir mi?
dizm,.
. .
<;in dinleri vb.).l · ·
2) .
. 1951 y1hnda yap1lan bir istatistige gore, ~e§itli din-
a) <;ok tanr1h ·dinler: (Daha ~ok Antik, 9ag'daiti'
lere bagll olan kirnselerin da~hm1, §oyledir:
dinler).. , . '
.Hlristiyahhk 835.564.521 ·b) Tek tannh dinler:. (l\1i.isltirrianhk, H1ristiyanhk,·
· Mtisltimanhk · 420.606.698 · .. Yahudilik).
·Hinduluk ·. 322.337. 7286
Konfi.i~yizm .300.290.500 · a) Dog a dinleri: (llkellerin dinleri).

130 - 131
,.
 br · Ayinsel ~ Kunimsal._dinler: · (Eski Hint ve Eski
· Amerika dinleri).
C'l Kanun dinleri :. (Yahudilik)_. . I ·

dl · Vahiy dinleri: (Mlisllimanhk, H1tistiyanli~).

4)
a) Moral dinleri: (Konfli~yizm, Taoizm). . .
b't I PeY'g~mberli ~inler: (Budizm, Mlisllimanhk, H1;. ..
ristiyanlik,_ Yaln~dilik) .. ·
ei M.itik .dinler: · (llkel dinle·r). ' .,
lkind Bolun1
5) . . . ·. . .

a·l Kitab1 olan dinler: ·. tilkel dtnlerin d.1§1nda kalan· .B trY (r.
dinlerin ~ogu.) ~ ..· . . A. Bt~YU.iLE .iLGiLl A<;IKLAJviALAR
hJ .K it.ab1 olm.ayan dinler: (ilkel dinler) .·

Soru 61 Biiyii neleri konu edinir? Tanr1sai olanhi

. ve ote .dtinya Ue ilgilenir mi? Hi.iyU tr-.
rhuleri arastnda ne . gil>i ince : aynn11lar
yardu·?· IUi~"ii)ii Iiasii tanlnllanz '?

Btiyii gcnellikle btl' dtinya i1e ilgili so'1·ui1lan· ·i~ilw·

almakta.dlr: yani insanc1ld1r: <-:Ba!?hca insancl] durun1 V('
eylem1eri soz konusu etn1ektedlr; av avlama, . bah~eyc~
bakina, bahk ~tutn1a, ticaret, a~.k, hastah}\:, sagJik.:.' gi bi ..
CMalii1owski, s. 61) .-Dogaya yonelmekten_.daha ~ok, insa-
nln dog~ ile ·olan bagu1a- v.e bunu €·tkileyen. insarictl ey-
len1ler~,·yon01n1ektodir · (lbid, s.- 52).

Bliyli tanruml olanla .ve o-t~ dtinya .ile ~ok az ilgile-

nk! Tann~~·a. yakla§Ina, · tarin ger~eg·ini .tatum a. ·gi.inc:h
. lardan s1yr_1lma. gibi d1nsel istekler pliyi.i yDluyla k:-trf)l-
lanan1az. Bliytinlin ~abas1 GC>cuga, ltHila-rni.ilkt:•, iyi Uri.ln
almaya·, zararh etkileri uzakla~hrn4a:ya, im~anbra .iyilil:.
ya .da k.otU1i.ik ~tmeye, yani diin~rasal ~eyh~re yoneliktir
(~egeiein, s. 6~).); uygu1ad1g'1 teknik,· bilin1sel .-]ogrulug~

133.
 .tanttlanint§. · giivenilir teknik bi~ginin stntrlarnn ru]mak- I
Bilinen yollarla ·saglanamayan §eyl~ri ..elde etmek,
tad1r (Lehmann, s~ 11). . Fraze r'in de .belirttigi gibi: . birine zarar vermek ya da zarardan korumak i<_;in bir-
« ... dog a yasalann.In ·gerQek 'dt§l bir sistemidir; yanli§ ·bir . tak1rn gi~li· <~gticleri:~ kulla~arak ·dogay1 v·e doga .yasa~
L

bilim ve ·verin1siz bir . sanaftn'» (s·. 15-17). ZorlayiCidir; Iar1ni · zorla ·etkileme afuacui1. glideh · i§lemlerin tiimtine ·
nesneleri ve dogay1 oznel bir gorli§ .a~Isu'ldan yorumlar, biiyti denir:
kendi ~Ikan iQin kullanir. Bencildir. Qtkl§ ·noktasl ·alarak
insan1 ahr. Orta bir yolu yoktur; · olurril~ u~lg_ olumsui.
u~, akla· kara arastnda i§ goriir. So~u 62 Eiiyiiniin- temelinde yatan dinsf..I diinya
. Dilimizde,'; bi.iyli, sihit ve tilsim kelimeleri ~ogunca gori,lsti ve psikolojik nedenler nedir?·'
e~ anlamda kullan1lmaktadir. Arapga'dan gelen sihr; bti-
:vu :kar§Ihginda kullan1lan isin1dir ( Ozon., s. 64 l. Osrrian- !lke1 irrsan1n gorti§ ve. dli§linu§line gore. kimi_ oge-
hca - 1 Ttirk~e Sozltik'e gore,'' sihr'in ikinci anlan11 «bliyt1 1erin ve :varhklann otekilerden degi~ik bir durumda bu-
kadar etkili §ey, fettanhk» . hr. UGlincti anlam1 da · «f?_ii!· . lunn1alan onlar1n dogalisti.i bir <<gtic·:.,_ ile yiiklli bulunnu~­
ve gtizel 'soz soyleme gibi insanl baglayan .sanat>:- tlr. ( s, larlndan n'erf gelmektedir. !lkellere gore, bu gi.iC' «g(_i,zk
644.). T~lstm. kelimesi de .Arapc;;;a'd1r: «Care,. olaga.nlistli gdrliln1ese bile vard1r: gizlidir; aki.imtilatorlin i~.inde elek-
etkh, anlam1na gelmektedir (s. 729 )·. Osn1anh .Tarih De- trigin YJ.g1lmas1 gibidir. Harekete ge~irihrs~. bliylisel bir
yin1leri .ve. Terimleri Sozltik'tine go;re de hlsl!fl: <<Sihir etkivle· kendini. gosterfr:,. (Bach, s. 289 l.
nevilerinden biri ,yerinde ktillanth.r bir t_abirdir~ Sar.i ha!:!- :·Belli nesnelerde, hayvanlarda ve insanlarda, ozellik:
, tahklar1n si.rayEd:ini onlemek ma.ksadlj;la ·o1dug1,1 gibi in- k blivUclilEirde, §an1anlarda. sanat~1hirda, · ~~flerde. UnlF ·
~anlarla ·hayvan}ann afetlerden korUDD1aSI 'ic;;in yapihrdL·' avc1l;rda varolduguna in~n1lan bu <<giic»tiri olun1lu .ya· da·
· · (J;>akahn, 'ciit. IIL·, 494). Ayr1ca a.fsunculuk.. ·iifiiriikr,:illiik olurnsuz · vanlan · vard1-r. Bir ba~k.a soyleyi§le', . kullarilll-
ve bak1cthk terin1leri de ~ogu ~aman biiyi.iclilligi.i kar~t­ ~Ina gore·~ iyilikle kptlillik aras1nda ·.degit?ir. ifit·~ bu _aL-
lamaktadir. SilmlSlll d1~1nclaki «glic-:·C .ya da ~'(kudrct·:.~~ sah.ip olrriat
. TlirkGe'de oldugu gibi-. Bah dillerinde de 'biiyti ic:iE ~a d~ ·onun zaranndan korunrnak i~.in birtak1m kac;1nnia-:
degi~ik terimler vardn·. ,Ornegin Alman .dilinde bliyli i~in. · lara dikkat' ·etmek ve, biq;~ok kurcd.a uymak; ger-.?.kl11ekt('- ..
1Wagi.c v~ Zauber terin1leri' ktJllanlhr. Ancak Bah'h ?-ra::~­ di.r. ~u halde bliylinlin temelinde · yatan goriiqler;)~n binsi
tlrlcllar 1\.iagje ile Zauber arasnida fenon1enolojik yonder: dina~ist diiny~· gorlif?iidlir ( Soru _12'ye bkz. l_. D·inanl'i:·d
bir derece fark1na i~aret etmektedirler. ~oyle ki, ~iagie, t~llinya gor:iiqi.i tabu 'yu dog·u:rn1u9tur .. Mana tas~nn111~1n
dar anlan1da. · olaylan ve do~:an1n «gidi§ahni·.~ etkilemek . o}UlllSUZ yan1n1 vurgulayan tabu. «gtic:\)}(' dolu. bulunan
Ye yonetn~ek, ayn1 .. zan1anda· torenler aracihgiyla yUcr: . her- ~evi~ tehlikeli ve. ~arp1c1 olduguntl anlatn1aktnc!lr.
kudretleri -.· yag·m:ur dua::anda.· oldugu gib_i-· toplun1un : Bir ki;use ya da. ne'sne · tabH olarak 'gec:erliys('. ·(, kiE1se
. yaranna :ZOrlamakbr. Zauberc·i) .yani bliytictiHik ise daha va da 6 nesne.ye 'dokunmak insana zarar. getirir. \.iinkL
~ok bireysel olan~ elden· geldigince gizli ·yap1lan.· ki§isel ·t.abu olan1n i~i .. qinsel ye btiyiisel bir · «@,C.>·le doludur. Ta ·
ama~lara. yonelik uygulamalard1r (Haekel, · s. · 57). . bula§an ·in~ an, hayvan ve nesnelerin · zarannd~.n korur"·

'134 '135
 · mak icin,.
.. ahnan,. tedbirler insan1 bliyusel pratiklere go-·
tiirmli~tlir. ·
,~ '
· bilm~me» ile «batll inanglann ·kuramsal durumlardan uy;..
gulamaya ·ge~i§i>> (Thurnwa~d, s .. 11-12) gibi nedenler de
1

. Animist .ve anirrwtf.st dinsel dlinya goru~u sonucu, buyii 'inanCini ve uygul.ama~anru olu§hiran etmenler ara-
.insanlar, canh ve cans1z varhklan ikili bir tutumla <dyL> . s1nda saythr. · · ·
\ie << koti.L> .ya da <<zararh ~t>. ve <<.zararsiZ>>. diye ay1rma:va
ba§1an1u~t~r. !Ike! insan, bir yandari dogalistli :<gijc;;lerinJi
. zararh etkil~rinden korunma~7 a Q.'ah§lrken ... ot.e yandan da Soru 63 Btiytl He din aras1ndaki · be.nzer ve a:rra ·
bu <<.gih;leri··· kendi buyrugunda kullann1ak ic;in zorlan11~; nokt.aJar· nelerdir?
belli bir teknig~i uygulayarak bunlan kendi yt1ra,nna.. ve
ba~kalannn1 zariarnu1 ~~virn1e~re Gah~ml~tl_r ·( Stnll, s. 13 l. Bilginler ara,sJnda.'·btiylinUn mli dinden, yoksa dinin
·, \ nirnist · gor~~e bagh ola-:rak geli§eli cin, pe~i. dev vb. , · n1i bliyliden. ~1k~1g1 hususti tarti§ma }{onusu olmu§tur .. Ki-
inanc1 da bi.lvUvi.i ... ,.. . haz1rlavan
.. ...
di.i~tincenin
.
orwn1li. bjr ya- .mi bilginler dinin btiytiden ~Iktlgini ileri siirerken. kimi-
·!11111 olusturrnustur.- leri de bunun tersini ortaya atn11§lard1r. /{ .. Th: p' .r c u' s s·'a
Bu ~insel dlinyt:t.,r~nl·ilslerinin ymu ~1ra birta1um IJSi- gore, dinsel bi~in1deki btitlin ilkel belirtiler ilkel bic bliyii
kolojik . .nedenler ve ps/'/:._:mcntal olnylar da buytintin or- inanc1ndan ortaya. ~1kn1aktadu··. J. G . . F r a ;:; cr'e gore
ta~·a ,1k1~1nda \·e yayg1nla§n1as1nda rol oynam1;;tir. Gc- de,· ancak · bliytintin ba§ans1zhg·1 sonl~cudur ki. insanlar
~t?rli bir bililnden v~ ·modern bir teknik.ten yoksun olan Tann'y1 kutsa.yan din yohina donn:ii§lerdir. B~u i ki' bil-
· ilk.t'liil dop;al olaylarln felaketler; k~.r~1s1ndaki §a~kinhg·J.,. ginden ba§ka.. lV. H e·z jJ a c h~ . Ed. S p r a n g c r, S.H.
T!l \'C c;a.resizli~Iini gidereeek .tek yol; bu feHlketler.il~ 1w~. R a 8 o h. ow ·. vb. de ayn1 gorti§ti savunmaktadJriar. Bil-
deni olarak kabullend i.fri dog:a{ist ii · ,,·giic ,.. leri yun1u~atn1a, ;;tinlin dinden ~~ kt1g1n1 soyleyenl~rse L o i :S Y.· ...4. 7 7 i c r,
. : on1arn) gfmli..inU alma' yoh.!~ur. Bu .da. (_;oguncH bu~~usel D u r k 1z c ,; m. ( Koseni1hai,. s·. 122.), P. ·lr. · S (! .h m ·i d t.
i~.Jt:Jnlcre . ba~vu·t·n1akla ger:~ekle~tiriln1eye ·. GalL~J hr. llat- R . . Marc t h, J. H. · King, A. L a il g vb. ( H.ac•kel. ·
~:1 .kimi durunilardn tek ·yo] bUyi.icHir, s. 66 l. . 'TJ'I a tt 8 s,. H u b c r t c
.ve L r y - B r u li l de.
.i Ike l di.i~Uncede, c;og·u · zan1an, istekle gerGc.gin aynt bUyli ve dini ortak bir kokten ~1.kan iki kol qhn·ak say-·
C'dduneniesi, ·~insan1 salt istekle bir b~~kas111a zarar ver- n1aktad1rlar {Kosemihal, s. 122-123r:
?n(~ye . ya. da . .:< istedi~:i ~eyin be~1zeriniri .ger~ekte d~ ola- .. .Btiyti·· ile din araslndaki ha§hca benzerlikler VC' :ilY-
cagn1a . . . (Bach, s. 303) 'inand1rnu§trr. · «1lkel insa111n · iG rihk1ar §U noktalarda ·toplanmakta~1r: .... :-.·
\'(' chf:? ·dUnyasl, · dti~tinmeyi \re ·isten1eyi ay1rt edeme·y·ecek . a) Benz€rlikler: .
1-::~dar beraberdir. Hatta denilebilir · ki, bu iste.k ve dii- 1. Her -ikisi de dogatistti alana. girer CM:llino\\:ski. .
~Un-cc gl,tc:egin kendisidi:r:;- (Hempler, s .. 15). s. 62). 2. ikisi d~ dogatistti ~llanda i~ gorlir ( Gold·.:nw.eiser.
Ote yandan <t€Vvelce bir ra.slanb sonucu Lir ara.ya · 216-217 l. 3. Bliyi.i.ci.i' de, din adam1 da pratik olan belli
gc'lrnif$ olan kin1i ()}a~·la~r v~:-. benzerlikler.->, <<~ag.h§Inllar.>, an1a~lar. gliderler fibid., 's. 217 L .J,.' Bliyi.i de din de. ta-
... a!ialojik sonuc:lara varma ,, gibi psiko-n1ental ya~anhlar­ . ·n1a1niyle n1itolojik geleneg·e dayanmaktad1r. ..1 •. ikisi de
la (.Ornek, 1B66. s. 24-25), «dogayi ve doga yasalannr tabularla, .k.l.lrallarla Gevriln1i~lerdir (11alinowski, s. 62 L

136 137
 ·b) Ayrihklar·: malarn:lin ve . edin)Jerinin . .ayn1 biQimde i§leyip, .· ayn1.. so- , .
. L ~tiyii ed~mleri bilindigi · gibi- tannlar tisti.ine zor- nuQlar ¢iogu~dugunu ileri stir~rek: . «J?iiytintin dayand1g·1
layiCl bir et~i yapabilmek ~abas1ndachr. Oysa ibadet ·edi- ·esaslar modern biliminkinin ayn1d1r; btiyiicli ayn:i neden- ·
. mi tannlan YUIDU§atarak, onlan m-emnun etmek an1ac1n1 1
• ·ler.in ayn1 sonuQlaTl .dogu.racag1na inanmaktadrr.;> demek-

gli.tm~ktedir. (Lehm~n, s .. 11). 2. Pratik btiyti sanahmn

1
tedir . (S. _48). ·'
Sllllrh ve belli .bir. teknigi .vardir: Bliyli~el sozler, toren
·J?iiyi..i ile bilim ·a:ras1ndaki . ·ili§ki . ·iizerinde duran ·
ve bliylictintin durumu, bliytinlin ·daima bilinen ti~llis.tinii
te§kil eder: Dininse karl§Ik yonleri ve amaclan ile bovle
q. o l d en w e i s e r) ·-. F r a z e r'in ·. biiyii. ·ile ·bilin1. benze-
ti~ini · uygun _gordligtinii soyledikten . sohra·, onu. §oyle
b.asit bir te~nigi .yoktur (Malinowski, 62). 3. :Bu;·i.i-
. ele~tirn1ektedit: ~<J?u' tann~ biiyilniln. ozil oranl,· ,yanil bii~
nlin cemaah yoktur. Din her ;;;eyden once cerrtaat ister
:viisel edimin ak1l~di§1 ya da· dogalistli giiciini.i ve· bliyiisel
(Kosen11hal, _s. 113). 4· .Din· yasaklan bozulunca gUnn.h
edin1i· kontrol eden i~adeyi, yani ·biiyticiiniin ira(lPsini kap.- ·
·. i;;;lenmi§ olur; oysa buyli. bozul:un.ca bir giinah i§lenrnis ·
olmaz (ibid.; s. 133) . 1 5. Din herkeso a~ikb~; ·btiyli.' ka~ .
smn1y0r. Ustelik, herhangi bir bliylisel edimin ba§ariSlZ-
llga ugramasi; btiyliye,' hatta· ba§arisizbga ugrayan bU- .
, . pahd1r (~bi_d.,· s. 144 )_. _6. Dinde boyuu egme, bagl~nma ·
yiisel edimin. etkisine · olan inanc1 etkile.miVor. Ba:san-
vard1r. Bliytide ise self-determination .ve kontrol vard1r
slzhk. bii·· ha§kaslnln. yaphg1. ilk .e~imin ~tkis,ini . yok
(Goldon\veiser, s. 217). 7: .,Bli.yli.ntin, teknik uzmanlar va.
eden daha. gtiGli.i bir bliyi.i 'ile aQ1klan1yor.. Ba§ka bir. soy-
da bu i§i meslek edinmi§ ki§iler yeti§tirme egilirnine. k~r-
. ~1hk, din; rahiplere ve ·dinsel .onde.rlere ragmen. her.kes
leyi~le, bli:'rrtisel edin1, deneylerin. ogrettiklerinden etki·-
lerimez -ve baqadsizhk sonucund~ herhangi .bir degi~ikli­
· iGin ve herkese aGiktir (Ibid., s. 217). 8. Din yak~r1r.
· ~tiyli ~ogu kez zorlar. 9. Din genellikle bli.yliyli ve b{i:vU-
ge. ugramaz. Durun1 boyle olunca, biic,·li. ile hilin1 arasn1-
daki ana1oji de ortadan kalkar. Biiin1sel denevJerde bi-
sel i~len1leri re~deder. Oysa biiyii,. amac1na: va:'mak · icin .
1im adanu, z1t dene~r.letd~~-. yarad~nn1aya, tan;· bir .b,asn-
. gerektiginde dine. onun kutsal kitab1na, peygar·1berleri.~e.
1'1Slz1Jk, ~~a· da .eksil\ bir ba~ar1J11n' 1§1g1 .albnda tutu1nu~1ll .
ve. azizlerine baqvurur. onlann vardiminl sag-lm11aya c;a-
hqlr. · . det;i§tirn1eye haz1rc11r~ · Boylece. sGnunda istenc•n sonuca
ula~Ir. Demck ki, btiyi.i ile bilim araSlnd.a, her ikisinir:
. d0 kesinligi bak1n11ndari. bir bf'nzerlik vard1r. A1na bu ben-
zerlik. gcrgekte · oln1akt~~n ·c:ok gorli.nlirdedir. Btiylictinli11
Soru 64 ·: B.iiyi.i ile. biliJ.u aras1ndal_{i · a:vr.Iltklar. nf'-
krilir~ · · kesinlig;i; bi.i~Tii .reGete~i.- kutsaJla~tir'IliD·J~ . bir ;utindeE
ba~ka _bir · qey deg·jJdir. · Oy~sa. bilim adan1In1n kesinligi..
c1ogrulug·u, (:i]Gnleyi an1ac: · edinn1i~.tir. Sonra, buylicli, :y:a-
<<The Golden Bough>.: ( Alt1n Dal) · adh lini;i arastlr-
f)antlbin etkile:rn0'dig·j, l:li~ degiqtlleyen bir araQ kullarid1gi
:lnasinda bi.iytiytl bilin1le bagll1t1Sl', VOntinden de incel~ve~~ .
. haldc. bi1in1 adan1upn kupand1g1 araQ -varsay1n1 ya da
J. G .. . F- r a z ·c r) · bilimin bli.~-li. iie olan yak1n bag·~n·tl~l
deneyin1- es11ektir: ya~antlnin gerektirdigi yerde deg:i9 ..
li.zerinde durarak;. btiytintin bir' ~egit; .
ilkel biljr.l
.
oldurru-·
~.
.
' '
n1cye haz1rd1r: .(s . .216).
_nu, ·bilimin dogmas1na kaynakh~ ett{girii: bUyi.i n1ekaniz- ·

138 139
 Su halde, «bilim, sistematik o1arak diizenleHmi§, dog-
rulugu belgelenebilen · iddialann bi.ittintidtir; bu ididalai'lll
. pratik. kullanlh§Ina da teknik denir:>> (Lehmann,· s. 4-5) .·
.. Oysa btiyti, teknigini dogru gozl~'mle~e dayamad~~· .gibi; ·
ha§ans1zhklar1 so~1unda bu. teknigi degi§qrmeyi de kabul
etn1e.'yip, ya ba§ar1s1zh:k nedenini ba§ka §eylerde arar, ya B. BUYU CE~tTLERt VE ARA~LARI''.
da bi~in1 yoni.h1den Qe§it1emelere ·baf}vur.ur. ·

. Soru .65 : K.a<: ~~it bUji.i. vard~r?· Semya.tik biiyli-

: den ne. anla§thr? Taklit bliyUsii hailgi ·.i].. ·
keye· dayann? · · ·

Bliyli, ten1elinde yatan dti§lincelere, psiko1ojik' du-

. rumlara, bir de bUyi.isei i§l~mlerin blinye ve ama(}larina
gore kollara ayr1lmaktad1r. Bunlanri ba§hcalar1: .Taklit
bilyiisi(, -temas bilyilsil, ak...bu.yu) kar.a bii.yu, aktif' bilyu_,
pa·sifbilyi.t~ av bil.yii. sii. 'vb ..Bunlardan takl·it ve temas bU-
ylisi.i sernpatik biiyil ad1 alt.1nda t.oplan1r. :euyUler uygu-
. .Iani§larlna. gore de U~ bollime aynhrla.r; a) Uzakla§tlnci
uygUlamalar; b) Hi.icum uygulan1alan; c) 1st~kie ilgili
· uygplar.palar. - ·
Btiyii h~kk1ndaki ara§tlrmalarJyla lin. yapan J~ G.
,. ;,·F r a·~~ r;:,diger etkenleri hesaba katmadan bi.iytini.in da-
ya:tfdl'~i esas ·dli§i.inceleri ikiye ay1rmaktad1r: Bunlardan
birinci$i «benzer benzeri meydana getirir\> ilkesi·; fkinci~
s.iyse,, biribirileriyle. baglantih ve ili§kiii f?eylerin, fizik-
set::«ternas>> ortadan kalkttktan sonra da,· uzaktan biri-''
birle~ini etkileyecekleri ilkesidir.-· Yani.' <<bir §eyde bulu~
. nan giic.»lin, o ·§eyhi ba§ka nesnelerle. temas1 dolay1s1yle
bir. dereceye kadar onlara bula§n1as1 ve geQmesi; ve bir
kez bitibirleriyie temas etmi§ ,olan . §eylerin her ~aman

.141
 \,_

iQin biribjrlerine s~mpatik kalmalandtr. J?irinciy~ home-· rak, kalbin bulundJ.Igu yeri keskin ·bir araQla ~izerler (Ne-
· , opatik ya da taklit bi.iyiisii, ikinciye de kontajiyoz ya da gelein, s. 165). . . . .
te1nas .bliylisti denmektedir (~. 15). ·.· Taklit ya d~ analoji btiyiis~tin uyguland1g1 belli
ba§h alanlardan biri .de ave1hkbr. Avlanacak h,ayvan1n
· · Analoj{ 'btiyi.isii · de denil~n taklit biiyiistintin esas1,
y~ralanml§ ya da v.uru,lrnu§ 'biQimde. resmini yap~rak onu
adindfin da anla§tlacagt · gibi.takl~de dayanmaktad1r. He-
btiytilemek · inanc1 QOk yayg1nd1r. GeQimlerini avc1hktan
men hemen btitlin toplumlarda raslan1lan- bu yayg1n bli-
s·aglayan· toplu~uklarda kaya ..ve· magara· resimJerinin QO-
yti ge§idi · .<<taklit yoluyla istenilen ·sonucu meydana. ge-
g~,' av sahnelerini konu edinmekte ve btiyi,isel bir an~aQ.
tirme ::: ·benzer. i§l~mler le jst~nilen .§eyi ya da olay1 :one
glitmektedirler. Av .btiytisti, kimi zan1anda,. avdan once
alma, bO.yl~ce o olayui ya~nn bir gelecekte gersekle§n1e~ I · · . . . ·I

belli ka~Inmalan ve kurall~n yerine. getirmeyi gerekti.r-

· sini zorlaina» denemesidir:. ~up11 yaparken «bf'nzer ben-. ·
.mektedit. Avdan eli dolu donmek iQih ba§vurulan bu pra- ·
zeri ·yarahr>> · ilkesinden . hareket. edilmi$ olur. ·<~B-enzer
tiklerLn Qogu bliyiisel .amaca· yoneliktir. Ornegin .Kame-
olarak da goz~ · gorlinllr d19 ·/benzerlikler, tutunr ve. · dav-
run'un· orman bolgesinde ya~ayan yerliler ava. c;1kmadan
rani§ benzerlikler'i ya da dii~Uncenin . Qagr1~1n1 zincirle-
orice yikariir,. §lrlnga· vtirdurur~- biiytisel jlaQlarl kabindan
rinden Qikan l?tiyiisel ozellikler geQerlidir>>· (Dittrner, s.81 l.
ta§iracak kadar 'kaynatlr, bedertle-rini boyabr· ve saQlan-
Taklit btiytisti · i~leml_erinde .en . <_;ok goriilen pratik .nl ozel bir .biQimde k~stirirler (Hirschberg, s. 204).
yakma;·· kesme. · ve parQalama~rla ilgili olanlard1r. Bu bti- Taklit btiyii~lindeki yanh§ Qlkl§. noktas1, · <<esasx, ile·
. yli ·Qe§idinde en Qok ·kulla;tulah maizeme de ~a ran ~;a· da ((benzer»i biribirinden ay1rmakta ~ogu zaman gti~ltik Qe-
. ollimii istenilen kimsehin .·res~i, -agaQt~n,· Qamurdan, bal~ ken ilkel dti§lincede ·yatmaktad1r. .. ·
· mumundan vJ;). yapllm1~. figi.irjidiir. ·o:r~egi~ Peru yerlile-
ri ho§lanma~rklan ya da korktukl~n birinin yag ve ta- ' .
htl kan§Imi bir ·maddeden yaphklarf resmi~i, soz konusu · · Soru 66 Temas biiyi.il)u ha.ngi ilkeye. dayamr? Uy-
kimseriin geQecegi yolun iistiinde · yakarlar; bun a da onun .· gularu§mda nelerdeJi yararlamhr ?. Taklit
ruhun~n yanmas1 derler. Mal~ya'da, taklit esas1na daya·-
I'
.
bi.i:\~siinden kesin
.... .
olarak a}'TIII'r
.. 1m? · ·
nan bir btiyU de §oyledit.:. D~inan1n bedensel yapiS,llll
ve ki~iligini temsil etmeye· yetecek kadar t:Lrnak. sac}, kir:- · Sernpatik _bliyiintln ikinci kolu,. temas_· illtesine daya-
pik, ka§ vb. ahn1r. Bunl~r balmumu tisttirie yapl§tlrihr. . nan, temas btiylisiidtir. F r a~ e r) bu btiyiintin g1k1~ nok- .
.Bu figi.,i:r yed i gece lamb a iistline tutularak « Yakbg1m tas1 olart dli~tinceyi §oyle aQlklamaktadlr: <<Bir zamanlar ·
§ey mum de.gil: cigerini, ·kalbini v~ tiikliriigiinli yakbgim biribirlerirte bagh ·alan par~alann -.hatta sonradan .biri-
filancadir» denilerek yava~ yava~ yak1hr. Yedinci geceue b.irlerinden tamamen ayrilm~§ olsalar bile-. birindeki de- .
balmumu figtir famamen erir ve yanar;. boylece. 0 kiqi- 'gi§iklik, otekini de etkileyen selnpatik. bir baglv.nti i~ih-
nin o~~cegine inantbr (Frazer, S; 18~19). Ameri:ka yerli- dedir/> (s. M). . ·
lerinin kin1i. boylari bir ins~n ya da bir · hayv3.na zarar <<Par~ a biitline · aittir.>.' i~kesi, parQaya. sahip 6.laiun,
verme~ istiyorlarsa, onun .resmini '. ya da figi.irtinti yapa- . blitiine de sahip olacag1 dli~tin(2esini dogurur. BLlna gore~

142 143
 d~ gerek~
birinin ~~~ri·a s~ip olan .ya da .t1rnak, kirpik, .elbise par-
·gerektirdigi gibi, taklit bti.ytisti temas ilkesini
tirmektedir.
~asl, di§, pislik, .idrar vb. gibi §eylerini elde eden kimse,
soz konusu olantn Uzerinde ~lumlu .ya da olumsuz bliyU-
sel -bir etki glici.ine sahip demektir. Tenias btiyi\Si.inlin en
·soru 67 : Ak v~ kara biiyUntin ozellikleri nelerdir?
gok bilinen ve. en yayg~n olan ornegi bir insanla, o in-
sandan aynlml§. olan parQan1n, ornegin saQ1n1n ya da
Bliyii, kendi alariinda amaCina, elde etmek istedigi
tirn·aglnln araslndaki bi.iytisel ·_sempatl .. uygulani~sldlr. .
so!luc~ gore, ·ak ve kara biiyii diye ikiye aynlmaktad1r.
. Bunlar bir zama11:Iar bir arada bulunduklan, biribirleriyle · ·
Ak bti.yi.i toplumun ve bireyiri iyiligine yonelmektedir.
temas durumunda olduklan· "iQiri, birlbirlerine sempatiyle
Hastahk, yaralanma . · oltim vb. gibi insahc1l f~laketlerle ;:,
.baghdlrlar. ve bu sempatiyi biribi~le.rinden aynh;alar bile
s~l, kurakhk vb~ gibi dogai· felaketleri onlem.eye; evi - '
slirdliri.irler. Temas biiyi.isi.ind.e saQ, brnak, kirpik, di§ vb.
bark1, mal~ .. mlil,kli, hayvanlan; «geQi§» durumundakJ. ·~o­
fizyolojik ()gelerin yan1 s1ra., ins~nln giyim ku§ami v~ ·
cU:klari; lohus~:tlat1, zararh dr§ ·etkilerden · koru'maya yo-
gtinliik hayat1 iQin kullandtgi §eylerirt de etkiyi ve «giic>.\ir
nelmektedir: · ·
lletici ni telige sahip olduklan ·kabul ediln1ektedfc. Bir in-
Ak bi.iyll, QOgunlukla dinden ve. din in kutsal bildi~h
sanda varhg1 tasar1mlanan majik giic; menisinde ve ka-
§eylerden yararlantr. Genellikle din alantnda ve din ada~-
runda da ·1;>ulunmaktad1r. Bunlardah biri Ustiine yap1lacak
. 1artyle i§ gorlir; duaya ve. kurbana ba§vurur . (Kohig~
kara bi.iyti, sahi bini· de etkiler.. Ote yan'dan majik gilc
s. 507-508). Bu btiyli, yararli, ·gaze gorlilebil.en ·;-<glic»leri, ·
· ile dolu bulu~duguna inan1lan. bir §eyin yenmcsi, yaktl- , .
1

natta doga di:izenini kendi alantna ~~;kmeye. <_;aba]ar.

m·asi ya da. iQilmesi etkileyici bir rol 1 oynar. Geli§nli§
:i:nsan1n hayabna, saghg1na, mahna, ... mi.ilkline, evine -
kUltiirlerde de goriilen bu pr~tiklerde · biiyUsel ·sozler
.barkina, hayvanlartna z·arar y._ern~~ye .Y.onelen bi.iyi.iye de
«okunmu§» n1addelerin yenilmesi ya da· iizerleri, yazlh
kara bliyli denmektedir. Sevi§enleri. evlileri bil'ibirinder.
lkiiQtik tabletl~rin, kag1t parQalar1n1n yutulmas1, obje ile
sogutmak ve ayirll!ak; cinsel kudre.ti, konti~ma -yetene-
.-bliyiisel giicii tern as a getiren bir i§lem bigimidir. · · ·.
gini, 1.1ykuyu «baglama~>). yoluyla bozn1ak ;···clli§Jnani has·
Zararh· bir hayvan1n · zarar1ndan korunmak igin, o. ·
ta etmek, sakatlamak, oldi.irn1ek gibi· eylemler kara. bU-
hayva~a ait herhangi bir §eyi ta§tmak QOk eskiden beri ,
ytr'~iin i~ alan1na girmektedir. Nas1l ak b.liyli amac1n::1
. uygula.nan sempatik bir biiyii §eklidir. Yerliler ozellikle
. varmak iQin dihden ve dinsel kudretle.rden· ·olun·t1u yonde
hayvanlardan· gelecek tehlikeleri uzakla§tlrn1ak iQin, ~e- ·.
yararlarr1yorsa, · kara bli.yli de olumsuz yoride yai·arlan-
kindikleri hayvanlar1n boynuz, di§, penge vb. §evlerini on- .
maktadlr. Pinin yasa-klad1g1· ~eyleri yapmaktan c~kinme­
hira kar§I hirer korunma, hirer sempatik bliyti .. arac1 ola-
digi gibi, dinin kutsal_ bildigi ~eyleri 'de· sayg1s.1~c~ kul-.
rak. kullani!lar. Ornegin bir Zulu'lu, timsahlarla dolu bir.
lann1akta sakinc:;t gormez. K1sacaS1 din in kars1s1ndadh':
nehri geQecegi .za:r:nan ·. bir parQa timsah. .pislicri Qicrner. ·Ve
•. .. b b bu yiizden· de. kfl,ra btiyliclilt\kle ltgTa§anl~ra @nahkar ·
J

ustune serper (Webster, s. 67). · . . ·

. Gerek taklit, gerek tern as bliylisii, pratikte ~ogu kez·. . ·gozliyle bak1ltr .
Ak buyli· ile kara bi.iyii btribirinin kar§1tld1r; birinin
.bir~birler.ine kar1§maktadtr .. ';{'emas btiylisli, taklit ilkesini
145
144
yaptlg1n1 oteki bozmaya :ugr3.§ir. Her iki bliyli q.e taklit blitlin · slirli~gerileri, yakalay1p yiyen -ieylekle 8tkilemek·
ve · temas. ilkelerine gore i§lemektedir. gibi. ..
I.

Soru 68 .Aktif ve . p_asif

biiylintin .ozellilderi · n~ler­ Soru 69 · A.d, sayt· ve renkle · ilgili bliyilleri,n ozellik-. ·
dir? Allopatik btiyii ne demektir? .Jeri ne]erdir?

D~g~ . ol~yiar1n1. etki.leyerek jradesi. alhna.- ahnaya y<;>-. . Adlar, · ~ay1lar ve ren~ler de bli)riicliltikte 0neml.i · ro1 _.. ·
nelen ve saldirg_an bir. ozellik ta§lyali ~iiyuye{ aktif biiyii. oynan1akta ve · ~e§i~li :pratjklerde birer. arag . olarak k~l< __,. .____ _
den:rpektedir. Orrieg~n Zululular f1rhnay1 -ve kot.ii J:lavayi Jarnlmaktadlr~ .. . . ' . . . ' . r( .
uzaklru]tirmak ·iQin §oyle bir -pratik uygularlar: . Oc~ktaki J{i~iligi ohqturari -ozelliklerden biri olan ad, sadeCE· ·
k1zg1n korrilir parQalan bir kap i~ine k.onur. K_ap, ktdii-· sosyr.tl bir' kigiligi anlatmaz, aynl zamanda majik anlam . . __ ///
'ben in girh~ine birak1~1t .ve kuliibenin kapl.Sl ·biraz aQik. . da bir gi.icjl \de anlatlr.· ·onun. igi~ gocuga geli9i gi.i:.wl- bi1' -~
birakihr. Kokusu kuvvetli bodur aga~lann. dallanndan, ad veriln1eyip, <;ogu k.e·z majik bir deger ta~1yan' ne's.nc~
dikenli sarma~Iklardan; tims~h, yunus bahg~; koyun,. Jerden bi~inin ad1. konur. ··Kanan ad1n Qocug·un karakte-
n1ayn1un, tav~an,. dag faresi vh. gibi biiytisel giic tal?Idik- ·. . rini. gelecegini. toplum iQindeki yeri.rii ve ba~ar1s1n1 dam-
Lunia inan1l9:n h~yvanlann ote berisinden yap1lan «ila~;> galayacak, · bic)n1len¢lirecek sen1 bolik ..bir d)z ..:. t;u;:n11asliHl
k1zg1n korniiriin list line dokiilerek tiitslilenir ve b.oylece. dikkat' edi]~r~ <:;unkli. ad1n ifade. ettigi anlanu ·ve n1tc1ig·i
f1rt~nanin uzakla~tinlacagina· inan1hr (Dammann, s. 100). · sahibino geqirdig·irie inan1ln1~1ktadir. Ornegi~ qocti~·a ka-
ya ad1 ko:y~man~n teme'linde ~ocugun kaya gibi da;nuukh
·Zararli ve kotii di§ etkileri uzakla§tlr1naya, bunlann
v~J ·sa.glan1 olacag1 · inanc:I :iatn1aktad1r.
zara1larn1dan kaGIDIDa.ya ve bunlara kar§i savunmaya da
Act. insan1i1 bir «parGJsL:> olduguna gore:· uc} iis1.1lnc•
1•asif bliyii denn1ektedir. BU: buylinlin esas1, buyi.isel gliQ-
· :vc.qnlacak a,k ya. da kara bliyi.i, <<parganin ba~;ana gelc•nin .
Je yliklii. bulunduguna inamlan ugursuz yerlerden, nesne-
biitih1ihi de ba~nna gelecegh ilkesi geregi~ sahib.1ni de et-
Irrdei1 ve insanlardan kaQinmaktir. OrJ?.egin gebe kadin-
~ Kile~;~ce'k demekhr. ll~el dU~linceye gore, b.ir\nin achn:
larin kin1i · yiyecekleri yemen1eleri: lohusalann · · zararh'
bikn; onu bi.iylise 1 yon.den etkileyecek gUdi e!~1c· rtm i.~ ·
.etkilere kar~I, yanlannda, kutsal yaz1, biQ~ll{, igne,· n1akas.
say1h~1aktad1r. Onun · igin, yerlilerin Gog·u taiY:mac.hklan
nurvi ·bon_cU:k, nazarhk vb. bulundu.rmalari; ay hali'inde-
kin1s_elere ·adiarnu so'ylenwkten c;ekinirler. .
rii_ kad1nlara yakla~1ln1aniasi gibi. ..
Bliylicliltikte say1lann da r,olti btiyli,kttir. ()~:le ki, bii-
Pasif. bliyi.ide ·amuletler (n1uskalar) onen1h rol oy- yusel bir pratikte beili bir sa;n. a,dedinin .yel'il:.e getiril- .
:Jarlar. n1en1esi ·ba§arisizhgin nedeni olarak )leri sliri.ilur. He·m.en.
Birba§ka btiyti bic::in1i de allopatik buylidlir. Bir :?eyi' . hemen her bahl inanc1n ve bliylisel pratigin. bunyes~nde · 1

kar91hyla etkilemeye a-llopatik bu~ru dei?mektedir.. Orne- ycr a ian de.gi§ik degerde- say1lar vard1r: _Orneg·~r. ·«tic: kere
_2,-in s1cag1 sogukJa, donu ate~le. y1lan1 ya da solucan1 tiiklir:n1t>k;>,' ~<.dart yol ·agzJna gomn1_ek)), «)7edi evclen iplik.

146 147

'.
 toplan1a.k).·, <<k~rk glin y1kanmak» gibi. .. GenelFkle 3} 1: Dogay1 dolduran canh ve cans1z nesnelerin parlakhk,
9, -40_, -41} 99 gibi rakamla~d~ bbylisel ve· misbK bjr gtic saglamhk,· kuvvet vb. gibi ~arp1c1 _nitelikleri kar~1s1nda
oldug:una inan1lmaktad1r. ·Bunlardan 3 ve 7'ye olan ina~Q _kimi zaman · ~·a!?Iran,' kim{ zaman da 'korkan iU:E;-1 insan,
c;;ok y-ayg1nd1{. . . felaketinin ya da mutlulugunun bunlann i~inde sakh ol-
T1pk1 ad ve say1 gibi ldn1i . renklerin de bliylisel (iuguna in anarak onlarla:_ <<barl§lk» olmay1_ ve oni.an kendi
<<glic»le yllklti olquklanna inan1.hr.- B'u inan~ta renklerin htzmethide kullanmay1 · dli~linmii~ttir. \Tab§i' hayva1rlar1n
parlakhg1,_ ~arplcihgi, goz. ahc1l_Jg1 ya da tersine donuk- kuv\.·e::tinden y1lan ilkel,· ornegin arsian1n p~n~e~;ini,. kap-
1ugu -rol oynamaktad1r. bte yandan bi.iytisel «glic» ile: lanln tliylerini, y1lan1n di§lerini i.izerinde bulundurn1akla
· dolu olduguna inan1lan kimi tnaddelerin: bu ghcti, parGa · hen1 bu hayvanlann niteliklerini kendine ge~i.,..,me, hem
i.le bUttin, ozle pi~in1 aras1ndaki semp.atik ~emas· _yoh1ylet. de onhirla bliyiisel yonden bir yak1nla§ina anHicinl glit-
rengine de ge~irect.~g·i dli§liniilmektedir. Ozellikle mavi, mi.i~tiir.
kll'l111Zl, 'siyah ve. s':.,rl biiyiictiltikte ~ok kullanlln·. MlSir'- - Amuletler ( n1uskalar) f_onksiyonlar1na gore: iki ana ·
. da .. lnin'da, Hindistan'da ve Pencar)'da kotiilligU _ve <<na- - gruba ayr1hrlar: Zararh di§ etkileri ve tehlikt:leri uzak-
- zar.'~l uzakla§hrmak· i<;in en. GOk kullan1lan mn_jik renk la§ti.ranlar .ile iyilik getireriler. Bi:r ~eyin amtlle.t olabiJ ..
Inavid,ir '( Seligmann, ~. 24.7). :Mavi rengin tilke~nizcieki 'bii:O: n1esi iGin, -ilkip onun ozij ve ·bi~iini gozoni.inde bulundu~
ylisd gticli 'herkes tn-.cafindan bilininektedir. ~1av1nin yan1 r~1l.ur: Garip bi~imdeki ta§lar: hay. van ken1iklrri, pent;('-·
· i-;lr·a k1rn11Z11 da on ern tag1maktad1r. ~I a vi ve kirlnlZI ~ok · leri.,: _di§leri, g_ozleri, derileri: taE)tan, agaQtan. madendcn
eskidt::n beri kullanllan majl:k- ·renklerdir; _ giP-l§eg~n. -gu·~ yap1lan ~eyler; yUztikler. bilt=zikler '· kolyeler: :n(~yve ve
ne!?in ve ka1i1n renginin bu inanmada roll.i oldugu soy- bitki to~umlar1; ka·git, deri,. ken1ik. vb: tisti.ln•.': Gizilmi~
lc•JJmekH•dir (ibid .. ·24 7 -24S). K1rin1zl ise Gin'd~. Hindis- bUylisel ~ekiller, yaziln11§ kutsa.J sozler .. _Amuletin. sahi~
tan'da vc· Avrupa'ch1 .<-.nazar>-a ve ·k(jti.i -ruhrara kar~1 ku1- bini kottilUkten, · liastahktati; felftketten, naz.ardan koru-
1am lmaktachr. . duguna inan1ld1g:1 gibi; miu, bcdensel ve ruhsal haknndan
gii~lendirip, yetenek ve becerisini de art'1rdig111 a inan1l..:
n1aktad1r. Amuletlerin koruyucu, tehii~f1yi uzakla~tlriC··!
An1ulet \'f.' u_gurluklann ortaya ~-Ikt~lan gUcU ve niteligi, hayvanlar, ev-bark,_ rnal-n1lilk vb·. i<~iT1
nas1l a<;~kh-tnl~\? _Hunlar hangi atna~larla. de geGerlidir. - - ·
kullaniln1aktadir? En yaygin amuletler el ve goz bi~'irnindc olanlm·dn··.
~Hisltimanbg1n ve H1ristiyanhg1n y~y11d1gt ::Jo.lgclerdc· ·
DinaniisL dilnya gorU~li sonucu, objelerin pozitif vE: «Fadime Ana'run ElL, «11eryen1 Ana Eli ... <<Abhas'in Eli
negatif bir <<gi.lc ~- if(' yUklli bulu]1dqklanna. in··H1f!1a. ·in- -adlan altlnda kullanllan amuletler ~og-unra din~el kay~
sruloglunu zararh ve tl·hlikeli kabul edilen obje_lt.:rden ka- nakhd1r. Goz biQimindeki an1uletler «kuvvet.f' hari;?I ku\'-
~1nn1aya ya da savunmaya yoneltn1~§tir. Ayn1 · gorli§, _y.a- veb> ilkesi~ce kotti gaze kar~I kulla~uin1akt.achr. Ulkemiz-
rarh · olarak ·kabul edilen. objelerin, de sa.ghk, n1utluluk de gerek el, gerek goz, gerekse ba§ka. bif;imlerdeki arnu-
ve ba~an i~in kullanlla~ilecegini fikrini· dog·urn1u~tur. leilere g·enellikle <<nazarhk >> denilmektedir.

148 149' -
 \'

. Amulet olarak kullarulan yapma nesnelere korku ve

'saygiyla karl§lk bir tav'lr~ taknuna,' onlari feti§ durumuna .
donli§tliriir. ·· · · .
·Ta§Iyicisi:Ua iyilik, 't~lih a~1khg1 ve· ugur geti~en nes- l

nelere' :de u.gurluk denir. Ug~rlugun amuletten farln, za-

rarh etkileri uzakla~tlrmaktan· ~ok, ta§lYlCI~Ina .· mutlu- ... '

luk' ve ba§an ·g~tirecek bir «Ugur» e§yasl olma~1d1r. Bir

nesnen\n. ugurluk olarak kullarulmas1 ~ogu kez · bir ras- UQiincii ,BOliiD:I
lantlya "f?aghdir. brnegin ilkel bir ballk~1 sabahleyin 1r- ·
mak k1yJ.s1na gidip de suyl.iri igin~e gerek rengi, ·gerekse I. SAN A:T
bit;imi bakllnlndan ote~ilerde.n farkh bir ta§ gortip, ·J;>i- '
ririe hediye· etmek i~in sudan ~lir, sonra d.a he.:-gtinktin- A. tLK~L SANATA tLi~~iN.GENE~·
den QOk bahk. tutarsa, bu sevindirici olayi bt§'a baglar .'Ve AQIKLAMALAR ·
ta§r ug·urluk · diye saklar (Zucker, s. ~lJ. · Ugurluklaru1
~og·u. -·kimi an1ulet. ~e§itlerinde oldugu gibi_:_: stis egya~ I

s1na donti~n1ti§tlir. Zaten bir~ol-~. ara§tl'rlCI stis _e§yasin.lr• . Soru 71 : ilkellerin' san~tm1 konu edinen- sanat e~.:
ba§lai1gi.Cllll. amulet .dti§lillcesine bag·larnakta,. ugurluklan ' .~oloj.isinin ~am ve gotevleJi nele~dir? Sa:- .
«estetik · anlamdakil n1ajik o~>.) diye tal)nnlanl'aktadrr (Ne- nat etnoloji~i~ .hangi disi.vlinlerle iti birligi·
.gelein, s.· 169 J. . . yai_uru~k zorund~r?. ··I • ..

1 Gerek an1uletler, .gerekse ugurluklar ·.pasif bliyti ala-

nina· girn1ekte ve pratrk. kullanl§lannda gogu !zarnart biri- . , Sapat ~tnolojisi hpk1 d~n et~olojisi. gibi genel etno-
birinden .· ayi.rt edilernen1e.ktedirler. .lojinip bir d~l1.d1r, en QOk da ilkellerin plastik satiatlanyl~
vgra§Ir., Mtizigin·, tiyatronun,' d:ansi:n· ve §iirin sari~t ef-
. nolojisi i~ine girmesirii kin1i etnologlar kabul etnlen1ek-
·tededirler.<Nitekim etnoloji el kitaplanrun c}ogunda son I

saydilhatimiz · ayt1 konular ·olarak ele. ahnmaktad1r. :

.. Sanal etnolojisinin. ara§brn1a: alan1n1 genel. sanat · et-
tioloji~i,: bolgesel san~t etn~lojisi · ve tarihsei satiat et~o- .
lojisi diye tig boltime. ay1rabiliriz. ilkellerin sailat faaliyet-
lerinin genef .ilkelerini Qoztimlemek genel sanat etnoloji-
sinin; ktiltiirel ve cografi bolgeler gozontinde bulandti.r\1·;
· larak· b~r tribuntin~ · bir 'etnik · ·gru bun sanatlrun tislubunu ·
'• .... ,
ve oz·ellikleri;ni ara§tlrmak bolgesei sanat. etnolojisiriin ;. ·
el altlndaki .'kaynaklann mbydana glkl§llll' geli§imini ve

''i50' !51 ,·,

 yokolu§unu ara§tlrmak da tarihsel. sanat etnolojisinin go- Som 72 .: . tlkel sa.natm ara§tlnlmasma ne zaman
revi'i§ine girn1ektedir:·(Haselberger, s. 9). . ba§l~ttr? Bu lronuya· katkilan .olan
Sanat etnoloji~inin' ara§tlrma alanlann1n kesin sinlr-- etnologlar kimlerdir?
larlru ~izmek oldukQa ~ordur. Ba§ka di~iplinlerde oldugu''
g~bi, sanat etnolojisinde de birtak1m yan dallann ara§- 15. ve 16. Ytizy1lda ilkel halklarla temasa gelen Ba-
tlrma alanlar1na giri§imler ohnaktad1r. Bunlartn ba§h- tihlar bu halklann sanabna kar§l he;men he~en hi~ ilgi
calan _sanat tarihi, prehistorya, aanat felsef~si, estetik, duymaini§lard.Ir. Bunlann ~og·unun ge.zip · gordtikleri yer-
~anat psikolojisi ve din etnolojfsidir. San
at. etnolojisi, 'is- le~ h.akklnda 'verdikleri bilgiler oznel yargilarJ.an oteye
ter istemez }::m s~yd1g1nuz dallardari yararlanmak ·zor.un- · geQmiyordu. Hen1e~ hepsi · de sertiven pe§inde ko§.an, · tis-
dadir .. Qzellikle. din etnolojisi;· sanat etnolojisinin en ~ok tun tekniklerin verdigi olanaklarla gittikleri ye:rlerde kan
yararland1g11 bir dald1r. ilkellerin toplumsal yapi.s1n1ri din- .doken, alt1n a:rayan, ticaret yapa:h dtinya gezgincileriydi.;.
sel karakteri 'gozontinde 'buh.indurulursa, bu i~ birliginin ler. Yerliler bunlann gozlerinde acaip yaratlklardan ba§-
. kaqinilmaz gerekliligi kendiligiDden ortaya ~1kar. ilkel ka pir §ey degillerdi. .
toplun1larda sanat ese~lerinin birer si.is) .birer estetik e~­ 0 :zamar)Jn bilin1 adamlan da yeriilerin jnsan olup .
ya olrnaktan ~ok, belJ.i fonksiyonlan kar§1lan1aian: bu olmad1g1 konusu,nda . ·gultin~ tarti~nla.lara giri§mi§lerdi.
fonksiyonlann da din~ef nitelik ta§Imalari, din etn61ojisi- 1512 y1hna kadar 1 kilise de, bu <~garip yaratiklar>;ln in-.
ni sa nat. etnolojisinjn en· onen1li yardlmc1 disiplini haline san olmadigi fikrini savunn1'u§tur ( Mtiensterberger, s. 10) ..
getirn1ektedir. · Ayrica sanat~1n1n ge.leneksel toplun1 dti- . 18. Ytiz.yihn yar1s1ndan sonra) bu yabanci· halklar
zeni ic;indeki yeri. san~t Urlinti ile toplum dlizeni ara- ·.. hakk1ndaki gorti~ler yava§ yava§ degi§meye ;· deniza§Iri
· Slnda.ki baglant1lar da oteki et~o}oji dallanna bakarak bolgelerdeki kj.ilttirlerin tanininasiyla· <<Vah§iler>>in dogal
en ·~ok etno-sosyolojiyi ilgilendirmektedir. Btittiri bunlar. ve ozgtir. hayatlanna. kar§l duyulan ilgi artmaya ba~ladl.
sanat .E'tn()logunun, et~olojinin ot_eki dallanyla Slkl ilif?- . Dnli..i denizci · J. C o o k_. 1769 yi.hnda. Okyanusya'da,
kiler kurma.s1n1n ka~Inil'mazhginl gosterme~tedir. :NlaO:rilerin ya§adlg1 . bir ·adaya ~1ktL Buradan toplad1g1
bir stirti e~ya ile geri dondti. {Bunlar1n ~ogu ·~imdi ·British
Son olarak ·bit noktaya qaha! deginmek··. gerekmekte_. l\11lseum'de bulunmakta ve l\1aor'i sanatin1n onemli eser.
dir: ilkeller yerylizlinde. tek ·ba§l.anna., ba§ka kli}tlirle.re lerini te§ki,l etn1ektedir·)-; · Co~ k_. 178~ ·y1linda Kuzey
kapah. olarak ya§·an1anu§lar, .. aksine. zaman zan1an ytik- Amerika'ntn kuzey-bati. k1y1lanna gitti. ·ve yine bir~ok
sel\ ktilttirlerden etkilenmi§lerd~r. BugUn ilkel san at eser- sanat. eseriyle geri dondti.
Ierinde gorlilen · bir~ok n1otifin vc forn1un vii.kseK ktiltlir- · 18. YUzy1ldan sonra, _yeni ke§fediln1i~ tilkelere gi-
lerden ~hnd1g1 isp~t edil~J.i§. du~umdad1r .. Bu · bainmdan, . den n1isyoherle·r) ilkellerin sanatlna kars1 anl~l\nsslz dav- ·
~evresinde ylikse){ klilttirlerm bulpndugu birtakui1 ilkel ranq1 hir; onlann ·goztinde ag·a~ ve ta§ l~eyk~ll~!'- ilkel ve.
halklarni sanatln1n tarn bir degedendir~1esini yapabilmek bof:). bir inanc1n belgelc.ri olan putlardan .ba§ka bir · §E'.Y
i~in, sanat etnologlann1n soz konusu ytiksek ktilttirleri degildi. Boytece, gerek rnisyo:1erlerin, gerekse Jnisyoner-
··de iyi bilmeleri gereklpekteqi_r. . 1er·.taraftndan H1rist_iyanhga kazand1nlan y~rlile1~in y1k-

·152 ,153

.....
 tlgi, yakhg1 ve y~kettigr_sanat eserleri biiylik bir yekf:m dayanarak ozellikle malzemenin, icra. ·ve yontemin, bir· de
tutmaktadir. · ·sanatg1· taraf1ndan ·goze.tilen · amacin iizerinde · dtirmu·§,
·Bununl(l beraber, misyoneflerin .fark1na v armadan boylece bu etkenlerin fol'Il1u~ ornemantal naki§ \;_e desen- ·
ilkel sanatin hepten yokolup gitmesini onle.yen J)irtaklm 0
leri, hatta estetik bi.ittinii meydana getirdigini ileri stir-
olurrihi davranl§lan da vardlr. §ura~f bir gergektir _ki,
0
' P.jU§tlir. . . . .
misyonerler, ·.buralara ilk gelen · seriivencilere bakarak, 20. Yiizy1_hn ba§lang1c1ndan sonra. ilkel sanat hakkln-
·yerlilere d~ha insanca davranm1§larihr. Onlann tek am'a- · dn. ~eqitli eserler yaylrrilan:rp~ya .ba§laml§tlr. w 0 e r -
cl' yerlileri kendi dinlerine ~~kmek olmu§tur. Yer~iler_ H1-. 1ri a n ~) E ..'c. S y d o w,. A. S p r i n g e r, H. W e i g e· r t)
ristiyan olduktan sonra, ote ·berilerine pek dokunultna- A. B a 8 t i.a. n, R·e.ad~ D a z't on, F.'v.· . L u ,~ 9 lLa ·n.,
mi§; hatta on~ann yontma' i§lerini, aptalhga ve saQma- ·-'"~-~ 0. : H a ·ado n. vb. ilkel san~tl gerek,. boigesel ·ozellik-
0

hga kar§I·kazanml§ olduklan n1anevi sava§Ill bir seinbolti·, leri, gerekse genel ilkeleriyle. konu edin·en' ki~aplar ~ ya·-
· bir an1s1 o~at.ak. sakiatn.I§lar ve be'raberlerinde: getirmi§- ·~vJ 1nlami§lard1r.
I .

lerdir. Boylece birgok sanat eseri !yqk olmaktan ~nrta­

rllrni§br. 19. Yi.izy1hn·· ilk .yans1nda t(?planml§ . olan par-·
galar ,· dentzcilerin ·habra e§ya diye geti:rdikleriyle · bir- Soru 73 ilkel sanata ilgi. duyaii n1odern .;;atui~u~r
1ikte, ilkellerin; sanab hakklrida bilgi veren en eski; ve kirhlerdir? tlkel sanat1i1 Bah'da taiitnma-
en glizef parGalarlt.e§kil
·
~tm~kt~dirler
. . I
(D. Frazer, s;, ,
111. SI nasd olmu~tur?
··19. Yiizy1lda etnologl~r hentiz kaybolmann~ ~e§itli
·etnografik ~alzemeyi toplamaya giri§irkel}, ·ilk:2I san~tla ilkel sanahn estetik dege_ri tiz~:dnde ~birkaQ · etno-
· pek ilgilenmediler; ~iihkil ·onlara. gore ill;tel pan at eserler.i, 1l,gun d1~1nda- daha QOk sanatQllar durmli§lardn~. b za-
ilkel klililirti dah'a iyi degei:lendirmek ·i~Ln h~nflz ge~etli I'!Utnlar· yeryuztiniin Qe§itli polgelerinde ara§hrma1ar ya-
·birer ar.a~ olarak kabul edilrt1iyordu .. I 1211 et'no.lo.ghir ~lkellerin sa!J.atlna ik1nci, U~lincti · pl&D:da
· Bununla beraber kimi. etnologlar tek yanh da olsa y~r verirken, Avrupa'run btiy'iik kentlerindeki }dnii sa-
bu kohuya egildiler. · F . . Rat z ·e l, 1891 y1hnda Qe~itli ~~atQilar -ve sanat severler ilkel ·maskeJerle figlitlerin · et·
o
maskeleri slnlfland1rq1aya ·giri§ti. Ogrencisi· L. F r b c - · kisinde kalarak bunlardan · esinlenmeye ba§lam1§lard1r.
n i u s da, 1898 y1hnda, · Afrika'daki maskeler ve· gizli Avrupa'daki toplunisal · degi§meler · ister . isb2mez sa-
. dernekler hakk1nda resimli bir eser yaYJmladi. nab da etkilemeye ba§laml§ ·; · Van G o g ·h · (l853-1890),
ilkellerin sanahna· kar§l dl.lyulan ilgi giderek artm1§, 7' 0 u. l 0 u 8 e - L aut .r e c (1864-1901). ve G a u g u. i 1L
1

(1848-1903) gibi sanatglhir bu etkileni~iri onctileri olmu~-

1
lu.:.tta 'bu eserlerin universite ogreniminde ku1lanl~mak 0
0

iQin .el albnda · bulundurulmas1na ba§lanml§, bu. /sanatin 'lardn~. :Birtak1m sanat~ila·r yeni kqnular ve· yeni b'ir tis-
n1ahiyeti ve ama.c1 hakkin.da da ~e§itli gorti§ler. ortaya 'lup, ·aramaya .giti§mi§lerdir. Bagh bul~ridugu sanat 'Qev-
atllml§tlr. Evri~Giler, ilkelle.rin sanattna evrimin ilk ba- resinin 'basklslndan Ilk kurtulan: sariatgl G aug ·u i n!dir.
0

samagl goztiyle bakm1§lard1r. pte yandan, F. B o· a 8, J.:

-
J.. R o:u s 8 ea. u'nun d·~ etkisinde
. ' kaJarak ilkin Marti- '
ve'
,. '

n~~inar ~anat kuramClSl G. s em p e r_'in gorii§lerine nik'e, sonra _da Tahiti'ye·giden G aug 1i.i n'i zamanla ba§~ .

154 . ,'' 155.

 ka sanat~1lar da. izlemi§; bunlar esinlenrnelerini yeni k,til- hg1 satin ahnarak etnoloji mlizelerinde toplanmi~br.
tiir ·bolgelerinde .aramaya ba§lami§lardlr. , .. tlkel sanata kar§I duyulan· ilgi kolleksiyonculugu
\ .
da
Bun,.unla.beraber, ilkel sanata·kar§l duyulan ilgi ba~­ geli§tirmi§, koleksiyonculuk giderek moda olrnu§ ve Pa-
I&ngi~ta, yani' Yirrninci Yiizy1i1n ba§lamas1ndan Once, yli- ris, 'Londra, New York, Berlin vb.' gibi dfuiyantn biiylik sa-
:zeyde ve duygusal bir .planda kalmi§ltlr.. Ancak nwdern nat merkezlerinde bu eserleri:r;J. ahm-satlmlnln 'yaplldlgl'
sanatJn. geli§mesinden sonradir ~i, bu ilgi' artmJ~; v la- antikacl diikkanlari ve pazarlarl· ortaya. ~Ikinl§hr~ Daha
m.i11ck (1816-195SJ, Picass·o {1881- ), Dc,Ta._i.n. Frob en i u s'un, Afrika'daki gizli derriekler. ve maske-
(1880.,1954), B r ·a q u c (1882-196~), Matis.~ e (1869- ler· iisttine yaz1lm1§ resimli ki tab1n1n yayim1ndan bir ytl
1954·), Modi 'g l ·ian i (1884-1920), ]{ i r c h n (· r (1880- o!,tce, yani 1897'de tngiltere'de -bir antikacl ka1 alogunda
·19~8 l, No l de (1867-1956) vb. gibi sanat.Qllar ilkel sa- . bir stiri.i ilkel sanat e§yast zikr"edilmekteydi (~Iiiertster- .
, natl adeta yeniden «ke§fetmi~lerdir>) .. ilkel,sano.h btiyUk berger, s. 10}. ·1910 yJhnda, Berlin'de A~ F l e c h the i m
. bir co~kunlukla oven bu sanat~1lar, keridi estetik egi1irn- · .modern sanat eserleriyle · Okyanusya yerlilerinin sanat'
lerini ilkellerin yontn1a. eserleriyle dogrulamaya Gali9mi~­ eserlerini bir~ikte sergiledigi bir .galeri a~ml§tlr. Ayn1
lar; Afri.ka '1un n1aske ve heykelciligindeki ?-nlati)11 gUc.Un- §ekilde· Lqndra'da ve Paris'de bliytik a~Ik arhrma ~alon­
den kendL .san at yaratmalan!lda esinlenn1i~ler, h~ttta bun- lan ilkel' sanat eserl~rini de satrrn§lar ve bu i§te sanattari,
1ari bilin~li' olarak taklit etrneye b~~Jarm~lard1r ( Hasel, anlayan uzmahlar kullanmi§lardtr (Haselberger, . s. 19).
berger, s. 18; D. Frazer, s. 13). . . . Bugtin de dlinya~un ~e§itli btiyiik kentleriyle Afri-
Estetik degeri tizerinde hi~ duruln1adan oteki. e~nog­ . ka'da, Okyanusya adalannda ve Amerika yerlilerinin ya-
rafik malzeme ile birlikte etnoloji rntizelerinde geli§igiizel . §adiklJfn bolgelerde ilkel sanat eserleri. turislik ama~lar-.
sergilenen ilkel sanat eser\erin~ .kar~1 ilgi. artmaya ba:]la· la. sablmaktadir. Ancak bunlar eskilerin birer takli~in­
yu'lca sanatg1Iar~ sariat ele~tirmenleri ve aiel koleksiyOli- den oteye gidememektedir.
cular i~e gid§ere.k, mtizelerde sadece ilkel san::1t eserle-
:rini i<;i-n_e alan 6zel sergiler di.izenleyip. degerlerini ortaya
<;Ikarmaya ~ah~m1§hird1r. Bu durum ~ogu zaman mUze-. Soru 74 tlkellerde. sa~~t~n•n- durumu nastldu?
Ierdeki bilin1 adan1lanyla sanat<_:;1lar. aras1nda t2.rt19ma Kimler sanatQI.·Ol~'fftlh~? S~na~t olabilmek
konusu olmw~tur. i~in ·nasd bir egitimden g~rnek gerekir?
1919 y1hnda, Paris'fe, Afrika ve Okyanusya yerlile-
rinin sanat eserlerini tamamen estetik a~1dan ele. alan ilkellerde sanat~1n1~ yeri,· sa.nat~tya verilen deger
bir. sergi aGilm1~ ve _bi.iytik ilgi' gormti§tlir. . toplumdan topluma degi§mektedir. Kimi tribtilerde sa-
Ilkel sanat eserleri o. zamanlar ki9iseJ ko11eksiyon~ nat~iyJ toplurntin. oteki 'liyelerinden ayirrriak, ozel bir ye-
larda, 'bulunuyordu. lsvi~r~'de, Aln1anya'da, .BelGikalda, . re koymak pek soz konusu degildir. Kin1i triblilerdeyse
ingiltere 'de VQ Amerika'daki . ozel kolleksiyoncl:lar, ilkel· tribtintin her i.iyesi. bir es>¢Fin nrtaya ~lkl§lllda derece
· san at .eserlerini ~e§illi yollardan toplami§lardL 13uniann . derece pay sahibidir; y_ani ese~·u:t _yaptmina ve ortaya ~1-
~ogu, sonradan ya. sahiplerinin b.agi§l ya· da para kar§l- ,kl~Ina herha.ngi bir §ekilde ·16:\.tRl,tJ.a bulunmaktad1r. Bu

156
 durum daha. ~ok cemaat -~ah§masnii gerektiren «Toplantl d1r ki, ~OCl;lklar ailel~rinin yaptlklarl 'i§i ogren~ekle yli-
Evleri>> nin ve sava§ kay-Iklarin1n yap1m1nda gortillir. Eser klimllidtirler· (D. Frazer, s. 21) .. Yeni Gine'nin Pabua ko~- ·
• '. • ' ! ' •

yaplml.nda ~ana't~l ozel bir' y~r alml§ .olsa bil~ ~na her
I 1' fezi bolgesinde mas~elerin yapimi, ellerind~. bab adan ogu~. 1

zaman m eslekten hiri ya 'da bu i§ i~in ,ustala§Irll§ .kims-e

1
la 'gegen gelenek_sel maske. orneklerini bulunduran 'kimse-·
denemez; ~iinkli o da bu i§in dl§lnda ge~imini saglamak ler.~ · aittir (Mtiensterberger, s.. 39). . ·Ayn1. §ekilde, gizli· .,
. i~in glinli.ik. i§lerle ugra§ma~ ~orundad,r. _Modern sanat- -derneklerin ktiltik · ania~hirJa kullanilan objeleri sadece . ·
~Inln tersine, Hkel sana~~l yapt~gl §eylerqen pck az ya-_ dernek. tiyeleri taraf1ndan yap1hr.' .- . .
rarlan1r. · Afrika'daki kimi tribtilerde sanatg1hk, ~iftQili­ SanatQinin egitimi. ve .:yeti§tirihnesi de bagh bu.lun-- ·
gin yan~ . s1ra ·, ugra§Il~n i§den · ba§ka bir §ey degildir. : dugu. topluma gore degi§mekted.ir. · Genellikl~ sanat~1lar,
Yagmur' yagmad1g1, tarla,. bag-bah~e _·i§leri dul:'dugu za- sanatg1 ailelerin. ~ocuklarnidan· olmaktad1rlar. B·aba, sa-
manl.ar, sanatgl. ~e§itli . e§yalar :yaparak, buniar1. ba~ka rtatgi,- i§inf slirdi.irmesi i~in, oglunu ya da yegenini seQer;
· , §eylerle degi§tirir. Eitzen de sariatgn)ln bak1n1Jn~-, tiyesi · ! _ ona, ara~lann kullanih§Illl· ve .san.atniin s1·rl~run ogretir.
·- hulundugti cemaat i.izerine ai1r;_·boylece sanatGI da ken- Boylece san~hnln Sirlannin_ 'ba§kala~l tar~fl~dan ogren-
-dini blittini.iyle _i§ine verme olana.g1.n1 bulmU§ olur.. nli~ olmaslnl ,onlemi§.' olur. Qlrak, ustasnid~ri, eli alhnda
_Sanatgin.ln oneJilsen.digi toplunJlar ·da vard1r .. Afri- .bulunduracagi ara~-gerecin ya:rlrriinl, ·bunlann kullanilr-
ka'da heykellerin degeri bliytikttir. Ba1uba.'h h-?ykelcilei~ §lnl· ve daha 'once. yap1lmii:} eserleri taklit etmey1 ogrei~-
onur b~lirtisi olarak ba§la.nnda bir i:;;arct ta§IrlarQ.L Bcl- .meye ~a1I§lr. . . .
~ik~ Kongosu'ndaki Busch~ngolarda sanatQ1n1n yer~ ~ef-· Eger bir delikanh. yontma i§i11de yetenek go~terirse,
ten sonr~; gelmektedir. Sanatg1n1n toplum iginJ~ki yerini ogrenim ighi, tanlDIDl§ _Ve: olgun bir sanat~llllU yan1na
belli eden ozel bir' i§aret ve- rlitbe ta§ldlgl bir~.ok tr~bi.l verilir. Burada da. _egitirnin ·- esasu:n ~e§itlt teinrinler ile
vard1r· (l\1tiensterqerger, s. 39). de~i§ik tipteki es.er1eri~ taklitlerini yapmak te§kil eder.
. Afrika'da den1ircilerin · duru1nu ilginGtir. , Demircinill Q1rak, tek ba§1na ~ah§acak duruma geldig·i zaman bile,
- ate§le ugra§n1as1, onun hiiyi.}~el gtic sahibi oldug·u inan- , birka~ ·y1l ustas1 adina Qah§lr. · I I
Cllll peki§titmi~tir. _ Bun dan dolay1 den1irci Qogu -zmnap Kin1i zam~n da sanat~1 olarak segilen. ve bu anlaQla
\<medizin n1ann)>; ~ef, btiytilti f.iglirlerin yapiciu. vb. gihi yeti9tirilen kin1selerin daha ·ki.i~tikken, hatta dogarken .
\ .
i~ gor.mektedir. Demircinin kans1 da ~anak~gon1lek iql~­
' ' ' . '

birtak1m bliylisel Opellikler gostermi§ olmas1na dikkat

rini vonetir. Batr Afrika· zencilerinde ye ·Ekvator'un gli- edilir. Ornegin Y.eni Gine'deki 1\'fundugurporlarda gobek
neyilideki Bantularda demirciy.e bliylik sayg1 gosterilir. baglan boyunlarrna dolanmi§ .olarak ·dogall: ~ocuklann .
Buna kar§lhk Bah Sudan'1n kimi bolgel~riyle Senagal'de sanatg1 olacag1na inah1hr ve hu gocuklann ttin1 tehlike-
d~mirciler ktigiilnsenn1ekte, hatta l?unlar bir kasd iGeri- lere karGI 1 bagi§Ikh oldukl~.rl· kabul edilir (D. Frazer,
sinde izole edilmek~edir (Leuzinger, s. 25) .. .s. '21 ). . ,•,
Kimi sa.nat~1lar da sadeee belli i~l.el'i yaparlar. Orne- Sanat<.:;i~ann gerek egitimleri, gerekse egiqn1lerinden
?;in Afrika-'da ·belli bir j§in tamamen bir. ailenin yakin- . sonra ·sanat- e§yas1 · yapbklan ·s1rada · birtak1n1 -rittiel ku-
lar1n1n teke)inde oldugu gorUlmektedir. Bundf~n dolay1- rall:~.ra, kaG1nn1alara dikka.t· etmeleri gerekrnektedir. Qtin-

158 159
 · kU .onlarln yaphklan i§ s1radan bir ~ey olmaYip; tersine, lariyla s1k1. bir bi~imde oriilmii~ olan bir cemaab> i~eri- ..
· dinse1, biiytisel ve geleneksel bi:r · «OZ» ta§Imaktadlr. _. Sa-- sinde. y~§ad1g1, .kollektif bir dti§iinc.eyi. payla~tig1 iQin,
natQI hem yapbg1 §eyin zararh etkishiden korunmak, kendini ister istemez topluznsal ·~evresinin isteklerlne :uy-
hem de onun dinsel : ve . bliyiisel giiclinii artlrmak ~~in durmak zorundad1r. ···Bu- ortam, iQerisinde, sanat~1n1n bi-
~e·§itli . yasak · ve ka~In.malara dikkat etmek zorundadlr; reysel' zevki YLt da. topluma kar§I Qikl§l soz konusu ola-
ritliel .temizlik 1 ba§ka insanlardan uzak durmak,. kendini · maz. 0,. kendinden':isteneni,
' .
bilinene
. .
sadik 'kalarak
'. \
ver-
'

. btitiinliyle. i§ine vermek, 'tannlan ve. atalan giicendirecek meye ~ah§lr. · ·

· eylemlerden ka~1nmak vb. bunlar aras1ndadir. . Cogr~fi Qevre ·sana~QIYI dolayh_ yoldan ,etkiler. Bu et;
tlkel sanat~i toplumun emrindedir ve geleneksel ohi- ki · de kendini malzemede gosterir ~ Sanat~1n1n eserinde
lll ·siirdlirmek durumundad1r. Kendine sipari§ edi~en eser- kullanacag1. hammactdenin _§U ya da _bu .olu§u CQgrafi ko- ·-
leri, daha -oncekilere benzeterek yapm.ak, yani onlan '·bli- §ullara ·baghd1r. Ancair, malzemenin. cins1 sariat~1n1n ya:- ·
.yiik olQtide takli t etmek . ba§hca gorevidir. Bununla be:. .. . rattna ve . canlancl.Irma glictini.i, daha dogrus~I eserinin
raber sanat~I, eger ki§isel yetenegi elveri§liyse,' eserlerine mahiyetini. etkileyemez'.: Ta§In yontulmas1 agaca b~karak
esas1 bozmaya).l bir incelik, ·bir estetik · gortinli§ ··de ka~ elbetki_ daha zordur. Fakat bu. durum. bile_. Qogu zaman
zand1rmaya ~ah§Ir. Her ne kadar ilkel sa·nat~I. gelenekseli formu ve lis~ubu degi§tirmez . Orhegin·,.· Tibet'te blittin
bozmak, degi§tirmek ozgi.irliigline sahip degi.lse de, yine de heykeller. agaQ, metal y~ da Yak_ yag1ndan yap1lm1§ <;>1-
isterse geleneksel olana kendinden, sanatQI yanrhdan bir malarlna ragmen, aynr. iislup ve ayni ~fadeyi ta§l'~lar.
§eyler katabilir. ilkel sanatQIDlll, liyesi bulundugu toplu- Ashnda sanatQillU~- y~rattrgl eseri,n I mahiyetin,i n1alzen1~:
mun. degerlerine _'ba~kaldirmasi dli§iiniile.mez. hkel sariat- ·. degil, .san~tQillin. canlandn:"ma glicli. ve yetenegi belirle-
~1dan degi§ik ya da toplu~un.geleileksel yap1s1na ters dii- m~ktedir. ·
. ~en eserler istenemez. Boyle bir durun1 .ancak geli§mi§ · . Ote yandari cografi ~ev:re ile· sanat aras1ndaki -bag·-
· i.ilkelerin s·anatQilarina vergidir. lanh ve ili§kileri yerytiztlntin ~e§itli bolgelerindeki yer-
lilerin sanatlar1nda· gormek mtimktindlir. Ornegin· Iv1ikro- . -·
nezya'~1 s.anatg1ya Qevre~indeki · dlinya -atollerin hiGinli
·so.ru 75 : ilkel ·sana.t~.~IYI etkileyen ba.~bca. falitorle~
·sonucu~ Qizgili ve uzunca gortintir; ·bund.an do!ayt da bu
nelerdir?
- adalarda ya§ayanlarn1. sanatl. QOg~nlukla bu belirti ve ·
oz~llikle;ri ta§Irlar. (D. Frazer, s. 17·).
ilkel s~nat£1 ilkin .toplu1nsal Qevrenin, sonr~ da cog-
.rafi ~evrenin etkisi albndad1r. . .
Toplumsal ~evre, sanatQI~nn toplumsal fonksiyonu- .
nun sini'flanni. ~izmektedir. S~atQI iiyesi bulundugu ce-
Soru 76 ilkel sanatin ba§hca niteJigi nedir?'
maatln d\i§linee tarz1nin dl§Ina ~Ikamaz. Bu duru~ onun
':tlkel. sanatin· ba§hca niteligi onun estetik ?~maca de-
bir sanatQI olarak zevkini .de tayin etmektedir,. !lkel sa-
gil1. ritUei' ya da .topltimsal amaca yonelmi§ olmasidn~. I?u
natQinrh bagh bt,llundugu di.i§lince tarz1 geleneksel, eski-
durum ister'' istemez. sana~QlYI da etkilemi§ti'r.. Oyle ki,
ye b~gh ve tutu~~dur. ·Sa~~tQI, «akraball~ ve evl1lik bag-
160·. ·161
 .ilkel sanat~1n1n amac1yla toplumun amac1 aynHhr; ·sanat-
.bu konuda etnologl~rla sanat~rlar arasinda g~rti§ aynhgl
~Inin kendi istegine . gore sanat yapmas1 pek soz ko~usu
dogmu§tur. . . \ .
degildir. Sanat~Iya ~ipari§ v·erenler de aile .reisi, lra?ile
._ Etnologlar, yerlilerin sanat eserl~rini, onlann bagh
§efi, :din. ad~m1 ya da· gizli dernek liyeler~ gibi loplum
bulunduklan kliltiirlin btitlinli i~inde ele almak.ta. ve de- .
iginde· belli bir · gorevi yuklentni§ ki§ilerdir. · Bu .da gos-.
·gerlendirmektedirler. 1• Etnologlara gore, san at da. bt>kt.
'teriyor ki, ilkel ,sanat kis;isel am~~lardari once, ~u~umsal.
. oteki k'tilttir unsurlarl gibi ilkel tophimun' yaplsina kat-
. ve toplunisal ama~lara hizniet etmektedir. .. .
klda bulunmaktad~r. Bu · bakimdan herhangi bir sanat
ilkeller rn1tik ataJann, oliilerin, kutsal hayvan ve bit•
e~erini bagh bulundugu klilttirlin ·~l§Inda bir ·b~1na ·.ele ·
• I

. kilerin, .olaginiistli .gliclerin ve dog·atistli varhklann. in-

al~ak v~· degerlendirmek dogru ob;naz. Soz ~o~usu sanat.
sanlann hayatlar1n1. olunilu y:a da olumsuz yonden etki-
. eseri ya <;Ia eserleri 'ancak bagh bulund:ugu ktiltliriln tipi,
lediklerine inanmaktad1rlar. Oniegin Urtinlin bol olu§u1
ozelligi ~b. gozonlinde bulundurularak . deger]endir~l~~se
,·bir sava§In kazanllmas·I· ya ·a a k1thk olu§u, sava§In kay- ·
dogru bir i§ yap1lm1~ olur~ Etnolog, her §eyde~.t once bir
bedlli'§i ·Qogu ~aman· insanlann yukarda sa:yd1g·1m1~ kud-
. sanat .. eserinin nas1l ve hangi aina~la yaplldlf{lnl: 'kim
retl~rle ban~Ik olup olmamalanyla aQiklanmaktadir. SI-
I

taraf1ndan sipa.ri§ edildigini ve kliltiiri.in blitlinti i~inde

. ras1nda iyilik gonderen, :. s1ras1nda koti.iltik yagd1ran bu
ne gibi · bir fonksiyonu bu1undugunu arilamaya _c;ah§mak- ...
kud~etleri ·llo§nuf.etnlenin, onlarla- ban~1k olman1n ~e­
: tad~r. <;tinkii ilkeller i~ini ba§ka· bir .f'oyle.yi~le yazfyl bil-
§itli yollan, uy.gulan1alan vard1r. Kurban1n, duan1n. di-
mevenler i~in sanat' en dogal bit ifade ara~1d1r~ yani her··
§Inda, onlar adina torenler diizenlemek ve anilann1· canh
· ke;in· anlayabilecegi ·ortak 'bir dildir; bir friblintin ·ge~-.
tutmak ilk akla gel en ~arelerdir. Bu da atalann heykel-
mi§ini, efsanelerini, ~talar1ni! mitik kahrarna:nlarnu. can- .
lerini, ·n1askelerini, btistlerini yapmak, onlan .!rutsall_lak
lai~dlriT ve' . anlatir. Ritiiel bir amaca. yoneliktil~;. dilile,
§eklinde kendini. gosterir. · Sanat~1, .?-talar'In, tannlann,
,· adetle, gelenekle besleninektedir. Bu nitelikleri balnn11i1- ..
totem hayvanlar1n1n · vb.· anl'f!lemlerini. sembollerini, fi.:
· dan · da ger(jk . glinllik hayatta, . g-2rekse .kuts~H . hayatto
rriir . ve maskelerini yaparak onlarla ban§1khg1 saglan1aya~
b . '. onemli bir fonksiyonu vardir. ~u hald~ .etnolog, soz, konu-
yard1m eder: boylece liyesi bulundugu cemaahn madd1
su bir sanat eserinde estetik b~r deg·er aramaktan QOk,
ve manevi i:§lerinin di.izenli .·gitn1esine o~emli bir katklda
: onun kiiltlir iGinde oynad1g1 fonksiydnel rolli saptan1ak
bulunmu§ 'olur.
~·e aG1klan1ak zorundadir~ - . · .. .
B.una kar§Ihk sanat~plar ve sanatseverler, ilkel bir
sanat eserinde gtizeli, estetik degeri aram1~larchr. Sanat-.·
. Soru .77 : ilkel sanat haklanda ebtologlarin Ye sa"
severi herhangi bir san at. eserinin harigi a~aGla yapildigi,,
na~Ilann gorii~leri 11elerdir? ill(el sanata
. na~1l ,;.e nerede .kullanlld.Ig1, k1saca fonksiyonunun ne ol·,
,._ hangi a~.1dan bakmak gereldr ?, ·
·dugu de gil de, o eserin sanat kalitesi ilgilendinnek~edir .
. Roylece. sanat~I ya da sanatsever ilk~l sanat kar~Isin-
. tlk~l sanat~ duyulan ·ilgi~ ~amanla bu sanat~n anlaw.
daki tutun1unu «Sanat sanat iGindir» ilkesine _baglam1~
ve alaninln ne olacagi §eklinde bir .tarti§m~ya ·donli~mi.ifl,
. · 0 j 11 yor. ~u hal de ilkel san at ile yiiksek ktilti.itleri: san~tl. /

·162'
163 '
 aras1ndaki .fark, birincini~ her .zaman pratik bir ~maca · giley~cek nitelikteydi.. Bu eserlerin· estetik deger a~Isln­
yonelmi§ olmaslndan Ve: hi~ bir zamari «Sanat sanat i~in~ .. dan sergileni§i daha QOk ozel §ekilde toplanmi§ koleksi- ·
dir» ilkesinden li.areket etmemesinden ibarettir. ·: , yonlarda · gortilmekteydt ·
Bu durumda ilkel sanata.hangi · aQidan bakttlamiz ge- . Btigi.in arhk dururri degi§mi§tir. Ta~;namen · ilkel sa-
rekmektedi~? 'Bu sorunun kar§Ihg~ni . M ,u e n 8 t ·e ·r b e t .;, nat eserlerine .aynlan ve bunlan estetik gorll§ a~i~uidan '
.g. e r ·hakh olarak §oyle vermek.tedir :. «1lkel ~anatin dog- degerlendiren miizelerin yan1s1ra 1 baz1 boliimlerini ilkel
ru bit degerlendir~es.ini .yapabilmek i~in,. alu~kanhklar1- · sanat · eserlerine ayi%'an mi.izeler de vardlr. AyriCai ilkel.
· II).lZL bir yana brrak1p, ilkel sanatQin1n ~evresine. bu Qev- s~n~bn «;;e§itli dallar1n1 ve konulann1 .iQereri oldukQa ·zen-
renin ~mahiyetine ·. anla:YI§la bak1p, . sanatgin1p . yararlan- gin bir literati.ir etnoloji kitaphklann1n raflann1 doldur-
.mak iQin· · eli · alhnda: bulundurdugu malzemeyi ·olQlileri- maktadir .
.mizde degi§iklik. yaparak anlamaya Qah§inahyiz .. · Ege~ Gerek galerileiinin ttiin:iinii, gerekse bir kism1n1 Hkel
yerli' ki.iltlir ve sanatinl kavraniak istiyorsak,, sariat eser- .. sanat eserlerine ay1ran mi.izelerin ba§hCalari §Unlardrr :· .
lerini, bulundugu ve. yarabld1g1 ~evre iQerisipde· mli§aha~ · Amerika: «Museum of-Primitive Art» ·(New York'ta:)',·
.· de' etmemiz ve . degerlencllrmemiz gerekmektedi:r. Gtizel-. . «lVlu.seurn 'of Afri'can. Art>>. ·(Washihgton'da), <<Art lnsU~
lik ve. estetik hakk1ndaki yargilarlffilZl da ..--o:r.:negin sa-.. tut~'» (Chicago), «Department of Primitive Art ·Museum>/
nat sanat i«;;indir ilkesi~i- bir yana .b1rakmak zorunqa- ' (New York), «Muse.um of the American India?t>>. (New.
YIZ ya da ba§ka bir. soyleyi§le Qlkl§/ noktamlZ yapmama- ' York) ·ne «F'ield lr!useum of.Natural History»· (Chicago)
hyJZ. Ger«;;i ·bir ilkel sa.natQinin eseri ~endi kabile~inde-. mi.izelerinin yerli sanat eserl~rini ·sergileyen boli.imle~I·
kiler i«;;ih estetik bir duygu da uyand1rabilir; am a ilkel ·vard1r. (<M.u.sr::Hm of Navajo Ccremo·rti.al Art in Han.ta ·Fe».
bir sanat eserinde genellikle. estetik daha az rol oyna- D1lizesi Kuzey Atneri~a yerlilerinin. ilginQ sanat. eserleriy-
mak.tadlr. ilkel ·. sanatin· degerlendit~lmes1nde. estetik gi.i;. 1e.'doludur. f'reri sa.~atnun· dege.rli par~alar1n1 -~P·r;abody
. zeiligi degil, aks1ne o sariat eserinin .yaratlld1~~1 ~evredeki · MuseWm» de (Cambridge'de ve Massachusett.s'de) gorrnek
onem ve fon~siyonunu <:H~i.i olarak alJllak zorunday1z~> . n1limklindtir. ·
(s. 19). Kanada:· «il'lusec.National de FHo1nme» (Ottowa'da)~
. Bu. ·muzede Kuzey An1erika'n1n, kuzey-bati. k1ytlanndaki
yerlilerinin sana,t. eserlerini gorme.k intimkiindlir: Aynca -.
.Soru 78 : tlkel sanat ese~lennin bulun~ugu belli bas- «Royal Ontoria·ll'Iuseum of Archaeology and Eiht1ology»
t:'
h n1tizeler hangileridir? . (Torqnto) ;rnUzesinde de yedi sanahn1n. onemli ornekleri.
sergilenmi§tir. . . . .
· ·ilkel sanatla ilgili malzemen'in gittik~e ·artmas1 daha Fransa : Frahsa'da yerli san~tln1n G~§itli koleksi-
yirniinci yiizy1hn ba§lang:tc~nda ·bu .malzemenin ·korunma- :.yonlari oteld. Avrupa tilkelerinde oldugu. gibi genel etno.:. ·
. s1 sorununu .dogur:mu§; bunun dogal sonucu · olarak da Joji · mtizelerinin belli boliin1lerinde toplanml§br. Bunlar
miizeler kur.ulmaya ba§lann§hr: Ancak miizelefin. «;;ok az1 iQerisinde · <<Mu8ee de l)Hornme>> daki (Paris) «Musee des
sanat .eserlerini ·derli toplu ve bir sis tern iQerisinde ·ser- · ·.Art Africain; et Oceanie:ns>> bollimi.ini.i s·ayabiliriz. · ·

164 165
 ..
Bel~ika: Briiksel 'deki · «M·usee de. ·zJ Afrique Centrale~? Kuzev ve ·Bah· Asya sa~atin1n ~e§itli eseilerine sahiptir-
Kong9-Leopoldville · Cumhuriyetinin en gtizel eserlerine L ' '

ler.
·sahiptir. Avustralya: Sydney, .Queensland, ·ViCtoria ntlizeleri
ingiltere: ~<Briti.sh .Museum» da Ife ve Benin· san at k1t'an1n yerli sanat eserleriyle doludur,. ·
· eserleriyle, .Gana':Q.In altln i§leri; J. Co o k' un . Kuzey . ·.. · Poli~ezya: · Honoiulu'da:k~ «.Bernice. Bishop Mu~cum >~
. Amerika'ntn kuzey-bah· kiYJ.lanndat/v~ Polinezya'dan ge- . da Havvrai adalann1n san~.t eserlerini s·aklamak.tadir. _\Vel-
tirdikleri onemli bir yer tritJnaktad1r. Ayi'Ica- Oxford'daki · lingtpn'daki <<Dom.inion Musc·;unu~ da. ·ise :i.VT\a?ri sanatin1n
~ «Pitt Rit;crs Mu..seu~:» da Benin sanat1n1n en giize.l eser:-
en· onemli eserleri bulunniaktadn\ . . ·; .
leri bulunniaktadir .... · · Hindistan :. Kalktita'daki mill~ n1lize Hind:stan Y(r:ll
isvic.~e :· <<Baselcr PtluseurnI •tnr. 1'olkcrkundct' ·de
~ .
·A. . halknnn: . Bangkok 'taki «Royal· Sia·m. S.oC'icty,. He, "ray- .
. B il h ~ c r . taraf1ndan .to!Jlann1I§ . olan Endonezya san at
.land 'taki «Triba1 Research j ristit ut r' Qhirn-ma~.:~· da Gin
I

eserleri ile dqnyarnn · ~e§itli yerlerinden toplann1I§ olan Hindi·_ eseileri se.rgilenn1ektedir (Haselberger~ s. 22-26 I.
kunui·§ par~alan da bu mtizenin tinlini.i ·art.1rn1a!;tadn>
.panimarka:. Kopenhag'daki <<Etrwfp·afisk Sam.li11~1 ,,
de Afrika heykelleriyle Endonezya'n1n Nias adas1ndaki
. sanat eserleri. ve Eskimo. sanatln1n en one1nli ornekleri.
bulunmaktadir. , ..
Avusturya: «1-Viener Museu.1n fiir V ollccrkund.c>.- Be-
nin broriz heykelleri :ve 0 o o k'un Okyanusya'dan top- ·
lad1g·1: bliytik 1Jir koleksiyonu ile. tan1nn1aktad1r.
Hollanda: · Leiden'c;Iaki «R·i}ksm. u,w?u:m root Volkrn- ·
kundc:» Endonez)~a -sanatin1n ·en· gtizel eserledyle doluclur.
Aln1anya: Hamburg'daki «Museum. fiir Jlolkcnkundr·
I 1uul 1'orgesch·ichte ).> dtinyanin her yan1ndai1. getiriln1ifj,
ozellikle Kuzey Asya 'dan toplarinu~=? ilgin~ · ese:rlerle .lin
, yapmi§br. Berlin'deki rnlizede ilkel sartahn onemli · bir
koleksivonu vard1r; ancak 2. Dtinya sava§Inda Benin sa-
h~tiyia" ilgili birQok eser kaybqlmu§tur. Stuttgart'daki
«LindenmHsc:i-tm» Melanezya'dan geti~·iln1i~ . olan sanat·
· eserleriyle ~ok eski Kuzey A.merika yerl.i sanah;run kokl-:~
. siyonunu saklamaktad1r. Leipzig'deki · «lJiusrlon fUr V(.)l~
. kcrkundc» ~1elanezya.. .Kamerun ve Brezilya sanatinn1
.ornekleriyle doludur.
Rusya:. Lcningrat. Moskova.. Krasnoiarsk nTiizeleri

161
 ya~ayan yerlilerin ta§tan yapllma .zengin bir rnimarileri
vard1r. Etraf1 ·ta§ duvarlarla ~evrili,. k1smen basamakh
.ta§ piramitlerden mieydana gelmi§; m~rai dei1ilen tap1-.
'naklar, ta~ mezarlar ve kaleler. bu mim!}rinin· gtizel or-
' neklerini te§kil ed.erler. Ta§ mimariye .bakarak daha ya- · · ·
k1n bir zamap.da yapilmi§ olan yap1larda ta§ yerin_e ah-
. §ap malzeme~kullanllml§hr (Samoa ve Tonga adalannda).
Tropikal iklimin di§Inda kalan Yeni Zelanda ad.as1nda .ya-.
§'ayan Maoriler k1~1n kendileri~i soguktan koruyJ.cak'- sag·-
4

' ; ' . ' \

B. YER~i .SANATININ B.OLGESEL. bZELL!KLERi .

lam evlere_ ihtiyaQ duymu§lardir. Burtlann yarn s1ra bi.i- ·
yi.ik bir ozenle §ef, tophinh· ve dani§ma evteri ·yapmi§- ·
Iard1r. Bu e:vlerde sarmal bezemeli .~engin bir · ::l.ga~ i§~i-.
Soru. 79 ..Okyan~sya.· ye~li,~rinin sanat eser.leri ·han~ ..
ligi· goze. Qarpmaktadir .. Aynca evl~rin Qe§itH y~rlerine
·gi. ·am·aca yoneliktir? P.olinezya sana hn1n · ·
oyuln1u9 kuts.al motiflerl~ bu zengin i§Qilik bir kat daha
' ba~bca ozellikleri nelerdir?
artlnlmi§br.
·. Polinezyalilarda agaQ yontmaCihgin gi.izel ornekleri
· Okyanusya.. :iiz~rine dag1lmi§ otuz bine 'yakin aday1.
de gori.ilmektedir. Ba§lnda gBrkei'nl.i. bir migfer ~ul?nan,
etnoloji de, cografi ·bir ah§ka11hga · uyarak i.i~ boli.imde · ov~l gozlii·, gergin ag1z~1, yi.iz hatlari iyice stilize edllmi§ .
. incelem~ktedir. Bunlar · Polinezya, · Mikronezya ve 'Mela- · sava§ tanr.lsl ·K.l( (Ha\vai) ; atalann n1urp.~ala,§n11§ vticut- · ·
.hezya'dtr. Adlar1n1 Yunanca.'da.n alan :bu adalarda ya§a~ lar1n1 canland1ran, ·kamburca, kab.urgalari belli,. uzun ku-
· va1i etnilerin ttim ktilti.irlerini kapsayan,. kesin Sl~Irlarla · lakh iskelet figtirleri (Paskalya ada~n) ; btiyi.ik ve degirmi. ·
~.yril:r}I§,· ba,§h ba§In,a. ~ir sa~at alan1 olmam1~hr .. Daha · gozieri, dilin ortadan ikiye · bcHdtigli geni§ ·agzJ. ile T·iki ...
o;nce de soz .konusu ettigin1iz gib~,. ilkeller, bu -arada'·Ok- ktilt figtirleri (Markiz adl.): Polinezya sanahn1n t.ipik or- .
yanusya yerlileri de· «san at san at igindir>> ilk~~i~ce. san at · neklerindendir .
yapmatn1§lard1r .. D::t.ha · ~o~ ·dinsel. ve toplumsal al~na, ·. . Ta§· plastiklere gelince, ·bunlann en onemlileri Pas- .
· ozellikle dogatistii kudretl~rle. uzhl.§maya yonele?- ve on- kalya.· Adas1nda: gortili.ir..· Boylan hazen yiqnL metreyi. bu-
. lad a ban.§Ik olmay1- :;tmaQ edinen her .bir sana-e eserinin:. lan ve atalan canlandrran bu heykeller volkanik ta§lar~
va.ni · maskenin, heykelin, yap1n1n vb: ·belli bir fonksiyonu dan yapilmi§lardtr. Deri'n goz QUkurlu, karanhk bakl§li,
~ard1r ..·Okyan.usya etnileri · de Qevrelerini dolduran .nih- .uzun ve geni§ kulakh bu heykeller in ba§hklan kirrh1z1.
larin, devlerin, cin.lerin,: kudretli iHi.hlann· yardnrila:r'llu ta§tan yap1lm1§t~r. ·Yeni Zelanda'daki Maorilerin sert ve
saglamak amac1yla agag, ta§ yonLIDU§,. t~plhak kurmU§,. i9leni§i Qok olan .nefrit hi§Indan yaphklari linlti, kti~i.ik
ma.~ke yapmi§lardir. · ·· ·
stili~e Hd-t·ik-i figtirleri bddur govdeli, yana egik ba~l~,
Pasifik Oky.anusunda koc.aman bir ·tiggen 111eydan~ yiirek biQiminde aQilmi§ ag1zh ve iri gozllidurler: Boyuha
gedren ve «Qok ·ad ala~·» a.nlam1na . gelen · «Polhiezya5.··da sti& olarak takllan ye§ilimtrak r~nkte}d bu heykelcikler;

168-. 169
 ' ' '

muhtemelen ilk iris~nin, ilk. at~n1n embriyo halini. canlan- kavallar ve .havan elleri onlarin sanat sevgisini, ve yete-
dirmaktadirlar. negini b'elli eder niteliktedir. Bu bolgede ya§ayari yerli-
, Polinezva'da dovmecilik. de ~ok geli§rni~tir. Dovn1e · lerin atalar ibadetinde kulland.Iklan degi§ik boydaki aga<:; .
sanah ozellfkle Markiz ve Yeni Zelanda'd~.QOk yetkin bir heykellerin gaga burunlarl· dikkati' ~ekmektedir. · Burun
,~izgiye ula§mi§hr. · , · , · . .. . cogu zaman ~eneye, :gogtis.~, hatta cinsel organlara. ·kadar
Polinezya sanatinda iizerind~ duruln1a-s1 gereken ozel- ~zan1akt3:dir. Kimi heykellerde de ytiztin kw~u andirma-
iiklerden bi~isi de tliy sUslemeciligidir. Ha\vai'de renkli. Sl ya.· da· ba.~lll i.izerinde bir kU§ bulunmaSI, olen bJ.rinin ·
ku§ ttiyletinden yapilan, .kabile §efler1 ile soylu ki~iler~in ruhunun ote. di.iny.aya gidi§ine bir · kU§Ull. e§lik ettigi. ya
. giydikleri peleririh~r· zevkli. bir renk uyumunu yansltm.ak- da ruhun ku§a gogtligii inanc1yla agilda11maldad1r. I

tadirlar. Sava~ 'tannsi 'Ku'kailimoku'nun yiizii de kn·m1z1 Yeni irlanda'da Mal.anggan bayramlannda ( Olti bay-
, \'e sari tiiylerle kaplanmu~hr. ·1· · .. · . ·
ramlarl.) oteki klilt ·araglarl ,Yalll Slra kullanllan: n1aske-.
incir, dut ve akkavak aga~larinln· kabuklanndai?- ya- ler \re heykeller insan, bahk ve ku§ gizgileriyle ba§~a
pilan, ii~erle_ri ren.kli ol~rak\ stislenen ya da s~zd.an ya- - birtak1n1 ·sembolik §ekilleri de canland1rn1aktad1r. Yeni
p1ln1a damgalarla des~nlenen k'un1aqlar. da ~ok tinltidUr. · Irlanda'n1n i~ kl's1n1larinda kullan1lan -agagtan yontma
Tapa denilen bu. kllma§lar Poline_zya adalanri1n hen1en , ·11eykellerin tipik orneg.i UH. figtir]eridir. Bu figtirler Uli
hf•psinde y'aj)Ilmakla beraber.. en giizel orneklP.ri. Hawai Ti5rcn7cri~nde kullanillr~l: 'bunlann daha · <;ok -f?efleri \re.
ve Sa1noa adalannda gorU,ltir. ,kahramanlarr c.anlandird1klan' kabul ediln1ektedir. Erkek
gtictini.l .ve ~nerjisini ifad~ eden .bu heykelleriri bigin1sel
o~ell{kleri koHar1n yukarl)-'-a dogru kalk1k olU§U, gogtis-
Soru 80 MelaiiezrH ye-rli s~l.natniin oz~lli.kleri. llP-
]erin VC' cinseJ organlann iyice bellrtiln1esi. bir de ayak-
lerdir? ]HJ n1 altn1da ikinci bii~ heykelin bulunu~udur. Yeni Kale-
. donya'da goriilen ytizleri ciddi, _karanlik: hatta · grotesk
Dzerlerinde. koyu, yer _yer de siyaha· yakilj derili ·in- bir {fade i.a::?lyan heyk(~•ller }:aliteli bir i~gili~·in escrleridir.
sanlarin ~/a§ad1g1 I\1elanezya'nin yap1 sanat1,. btiyi.ik bo- Cesitli n1askelerin van1sn·a giinllik hayatta kullan1- ·
.. yutlan ve zengin._oymaclllglyla ten1a).ri.iz etlni§tir. Ah9ap lal{ C?-~·a~q kaplar, havan "eileri; kay1kla~. kUrekle!· topuz~
yap1n1n onemli merkezi Yeni Gine'nin Sepik · bolgesidir. lar. kalkanlar, davullar z0ngin bir oyn1acihg·1n gok gi.izel ,
,Yeni Gine'de yap1lm1§ olaa erkek evleri;. An1iral adala-:- onre kleridi r.
rindaki gorkemli delikanh. evleri; Dogu Salomanlarda~I
kayik evleriyle ·kafataslar1n1n sakland1g1 ibadet evleri:
Yeni Kaledonya'daki oyn1~l~ ~ ~uvarlak '§ef evleri ve yilw ~qru 81. 1\liluonPz. .va yerli sanatnun · ozellikleri IlP-
Saloman. ·adalanndaki bi.iytik f:?ef evlc>ri an1lmaya dcgrr· l~rdir':)
yapilard1r:. _ .
Yeni Gine'nin Sepik .bolgesinde. Papualar1n ya,ptlk· ·Ok~·anu$ya adalar.· grubu i~inde sanat bak1n11ndan en
'lari n1askelei;. figtlrler, kaikanlar. davullar .. ~urungalar, yoksul ·oi.an1 J\likroi~ezya'dir. l\iikronezya yerlileri daha

170 171
 I
' .
;. ~ok el· zanaatlanyla.ugra§ml§lar, gi.inli.ik ~ayatta;'kul,lan~ la§bracagi, bitki' ve hayvaQ.lan Qogaltaca~ inanCiyla. bu ·
' ' ~hklarl ote . beriyf gi.izel 'bir formda yapmaya . yonelmi§- resimlerin renkleri y~nilenirdi. . .
lerdir. · . . ·· . ~ · ·_ · . · · . · . . .. · Yerlilerin. riti.iel amaQh sanat ugra§llanndan biri de
. Prehistorik t~ yap1iar, bl,l,Samakl~~' yollat, teraslar, kumlann iiz~lerine. Qizdikler~ re.simler, i§aretler ve sem-
kanallar, mezarlar .ve platformlar.'Ozellikle Maria~· ve Ka- . ,bolle:rdir.· Bunlar genellikle i.iriini.in, ~ayvanlann . ~ogal­
rolin adalannda :korunabilmi§lerdir.·· m~lari, i~anlar1n ·majik giiclerini~: artmas1 iQin d~zen­
lenen ayinler. vesilesiyle yap1lmaktad1r. AgaQ ka~uklar1·
·. Palau. adas1 .yerlileri, «erkek evleri»nin agaQ. oyma-
i.izerine, ~otem hayvanlann1 ve kl~n mitolojisinin sembol-
lanni kirmizl, sar1,. siyah ve beyaz renklerle si.islemi§ler,
lerini· ~izmek, bunlan torenlerde rittiel a:maQlarla kullan-.
e~lerin Qatilanna mitolojik resimler yapm1§lard1r, Say1 ..
·Ian az ·alan agaQ figi.irlerde· ince bir form gaze Qarpmak- mak eski bir gelenege. dayanmaktadir. :Aynca. onemli ~ir.
. ki.ilt araCI olan gurungalar. ·da sembolik §ekillerle si.isleri-
tadir; . bunlarda. vi.icudun. kisimlan keskin · biQimde be,lir- . . ·, .
m~kteydi.
tilmekten kaQlnilrrn§, detaylar· pek i§len:memi§tir.
Dogu Katol~n ·ve M~r§al adalar1nda yerlile_rin muz
agac1 liflerinden ~yapbklart kuma§larla, sedef ve hip.dis- Soru 83 Bu~~an kaya resimleri hangi atna~la · ya-
tancevizi kabuklar1ndan. yaptlklan kolyelerini anmak ge- pdmi~hr? · Bu resiinlerin 'benzerleri. ba~lui
rekir. Bir de, Ozellikl~ M~r§al ad~hlaqn1n adalan, k1y1-· yerlerde de gorilliir mii ?. ·
lar1, .akl.nblari, yonlerivb. gos.teren agaQ dallannda:q.. ya ...
. pll~a. ktic;lik .deniz haritalarinin _sozU edilebilir. . .Giiney-Bab · Af~ika'~a ya§ayan B~§manlarin bir za-
. ' '
manlar yapml§ olduklari tinli.i· mag·ara resimlerinin . ·ko-
nulan genellikle av sahneleridir. GeQimlerini avc1h.k ve
Soru 82 A vnstralya )'erli sanatJn1n ozellikleri ne- . toplaYJCihktan saglayan ve ~ok ~etin ko§ullar aJbnda
Je.rdir'? ya§ayan Bu§~anlan·n magara resimlerinin ana konu5unu .
avn1 'te§kil etmesi kendiliginden anlaJ]Ilrnaktadir. · Qiinkti
Avustra.lya.- yerlileri .kay.alara ·~izdilderi resimleriyle BU§m~nh· avCI,. ilk]I! analojik biiyi.i inanc1ndan hareket. ..
lin yapmi§lardlr. Bu resinller<;Ie V(tnjina denilen agrzslZ. etmektedir: Avlamak istedigi hayV'an1 avlanmi§ olarak :
" • 'oj) •
nlitik bir kahranlana Slk. Slk raslanlhr. Vonjina'nln ilk. iresmetmek»le av1n .sonucunu etkileyecegme Inanmak-
yllan~n yumurtalanndan meydana geldigin~ inan1Lmak- . . tayd1. «Benzer benzei'i .etkiler» ya · da «bir §eyin ta.klidi
t~d1r. Geriellikle 1nitik ve bUylisel bir karakter ta§Iyan esas1 da etkiler» ilkesine dayanan bu : bi.iylisel di.i§i.in:ce
k~ya resi1).1Ieri · degi§ik ··kor1ulu sahneleri cariland1rdiklan ·Bu§man magara. sanatina damgas1n1.· ·vu~u§tur. . . ,
gibi, 'Qogu zaman degirmi, sarillal, enine ya da boyuna . Birka~ rragara· resmi goz ontinde bulunduruhnazsa,
.paral~l olarak uzanan renkli geometrik §ekillerle de slis- .· Bu§:truiri · sanatQISI temel· Qizgileri ve perspektifi bilmez.
lenmil:)lerdir. Resimli · ~ayaJar1n bulundugu Y,erler yerlile- Figlir tasvirlerine, seyredenlerde hayra:nhk uyandu•acak
r1n ibadet · merkezlerini te§kil etmektedir. ·,Yagmuru bol~ canh bir ifade verilmi§tir.· Sanat~1, figiirlerde, · Bu§man

172 173

'.!'
 kadinlarinln · iQe btikiik. bellerini ve geli§mi§ ka.l~alann1 · · lerle' siislenrni§tir. Bu yeriilerin hayabnda -agaQ onemli
belirtecek kada.r aynntilar iizetinde durmas1n1 bilrni§tir. bir malzemeydi; agaQtari yap1'lan fi~Ilar, sand1klar, tabak-
Av ·hayvanlanni, avctlan, sava§ sahnelerini, ··mitik yara- lar, ka§lklar, ka)11klar ve Inaskeler geli§rni§ bir el zanaa-
t~klan ve· manza~alan iQine .alan bu alabildigine gerQekgi . tinin olgunh~gunu gosterinekteclir. Ev~erinin onler1rte dik- ·
resin1lerde ins an figtirleri h~.yvanlara .bakarak daha ha- . tikleri uzun totem direkleri ll1itolojik atalari canlandir- .
reketlidirler. · maktad1r; direklerin. tistiinf- J:cartal~ ay1 '· kund.uz, bayku§,
. Bu§man magara. resim1eriyle Gliney Frans a ve R;:u-. kurbaga, kurt .vb, ~ayvanlar kabartma olarak i§lenmi§-··
zey 1~panya'daki eski ta§ devri magara resimleri arasinda· ' . tir. Kuzey..:Bab Amerika'n1n · kuzeyinde ya§ayan tribtiler, -
benzerlikler ggrli.lm~ktedir. Ozellikle av sahneleri bu ben- : ozelli_kle Tlingit ve ·Haidalar stilizasyonu yeglerken; p(Jl ..
zerligin tipik yari1n1 te§kil etmektedir. Dogu. 1spanya'daki ·_ genin gtineyindekiler naturalist. yontmac1hga yiiksek bir
magara resimlerinde · ko§ar, avlanlr durun1daki insan fi- · anlat1n1 giicii · kaz~ndir,ml§lardir.
gtirler:inin Bu§man tisluhti'nun karakteristigi olan ayn1 Preri yerlileri~in .deri i§~ed ~ok tinli.idiir. · Tliy slis-
sert ve atak hare~ette oldugu ·goi·iilmektedir. Aytwa T~n- . lerini saklan1ak i~in deriden torbala:r, ~ruvarlak kalk.an-
ga.nika'da ve Merkezi Sahra'da· bulunan ljrehistorik k~ya . lar; yumu§ak <:}eride_n tiitiin keseleri, av ~antalan ve ozel-
resimleti ;· Avus~r·alya'da Arnheinlandt'daki ·kaya resim- .likle . c;;ok giizel giyim ·_e§yas.l yapm1§lard1r. Bizon deri-
. leri ile dilnyan1n Qe§itli yerlerinde gorlilen kaya resini.- . sind~n yaptlklari ~adirlanni, kalka.nlarinl ve giysiierini
·leri Bu§manlannkiyle benzerlikler gostermektedi~. Orne- renkli. resim. ve desenlerle stislemi§lerdir. Bunlann -geo-
. gin Bati Avrupa'n1n magara sa~~t1nda. Gtlney· Afrika· metrik §ekilleri kad1hlar tara:6ndan ·yapilmaktaydi. Dzer-
. Bu§n1an sanatuida ve Patagonya'da raslarulan negatif el lerinde Qe§itli sava§lan canland1ran resin1li yaz1lann bu-
izi Yeni vine 'de' de gortilmektedir. Bu bertzerligin bir kti_l- lundugu deri n1anto ve ·pelerinler goz ahci bir gtizellik-
ttir ~arihi berabe;iigiriden Qikip Qikma.dlgl, h~nti;z a~Ikl~n- · . tedir.
Inarnl§ bir SQrUll olarak kalmaktadlL .. . Resim yaz1s1 Dogu'daki halklann kimilerinde ve Pre-
ri · yerlilerinde goriiln1ektedir. · Dakotahir; .Mandanlar ve
Hidatsalar deri e§ya iiz~r-ine ·miti.k olaylan, sa-\.r'a§ kahra-
Soru 8J- ~uzey Amerika yerli sanatnnn ozellikleri. manhklannl·ve tribiilerin ba§Indan geQen onemli olayla-
nelerdir? rl resim yazlsiyla a,nlatml§lardir-....
Kuzey 'Amerika ·yerlilerinin kum re~imleri ·.de onen-1-
Kuzey Atnerika yerlilerini, etnologlar,·~genellikle alt1 li.dir. Pueblolar1n ve Navaholann renkli kum resimleri ~ok
ki.ilttir bolgesine ay1rara.k incelerler. · Bvnlar ekonomileri · tinllidtir. Kalifqrniya'da·, Oregon'da ve Nevada'da. ~ok sa-
· ve: toplun~sal ya.p1lan baJ.nmindan farkhhk gosterirler. yida prehistorik kaya resin1leri bulunrnu§hir. -Bugi.in bile,
.Ayn1 durun1· sanatlar1 i~in de soz konu$udur. . . ~ok seyrek olmakla · beraber, rittiel·aniaQlarla geometrik..
Kuzey-Bati kiYJ.larlndaki yerlilerin, i~lerinde birden §ekill~rin Qizi~digi ~aya-resin1leri yapllma~tad1r ..
~ok a.ilenin oturdugu ·dart ko§eli ·kr~ evleri sedi_:r: aga\la~ SepetQilik, ozellikle Gtiney Kaliforniya'da gerek tek-·. · .
· nndan· · yajnlmi§hr. Bu evlerin i~i heykellerle ve resim- nigi,. gerek ~e~itli f_o~mlarl; ger~kse. zengin si.isleri)~J·~ cok .

174 i75' ·.,

 yi.iksek bir di.iZeye ~ri§mi§tir. Bu bolgede yap1lan, tiiy
.. ~ '

Tr~pikal ku§lann .~arpiCl renkteki ttiylerinden· yapi-' .

ve sedeflerie ·atislenen· s~petl~rin. ~ok gtizel g6rtinlimleri Ian gorkemli tiiy siisler en ~ok Chaco·,_ Dogu Br~zilya ve
vardir. . , . -()zellikle · Amazon bolgesinde goriilrnektedir. · · .: · ·
Pueblo yerlilerinin dokuinalan, sepetleri ve seramik- · Silslenmenin · yan1 ·s1ra, .beden boyamay~ da ileri bi"r .
leri ~ok tinltidlir: Ozellikle Hopi ve- Zunilerde gortileri se~ ~izgiye eri§tirmi§ ol~n.· Gi.iney -Ainer_ika yerlilerinin bu i§ · .·
ramik e§yalar belli
. '
bir sanat
. ~izgisine varmi§hr. ~uzey-
~
i~in en ~o_k k:ullandiklan renkler kirrn1z1 ve siyahtir. Qe-
· Batl kiytlannd~ki. y~rlilerin figiiratif <;lesenlerle stis~li do- §itli. nedenlerle poyanan bedene, geometri~ §ekiller ~iz~­
kumalati ; ozellikle chilkat denilen' ortlileri, battaniyeleri lir ..; Bu §ekillerin ~ogu. sembolik anlam ta§lrlar.
ger~ekten ~ok gij.Zeldir .. Bunlat~I· kad1nlar dokumakta, ~r­ · Amazon havzasnida ya§aya~ yerliler torenlerde 'kul:. .
kekler de resimlemektedir. Aynca, yi,ne bu bolgede kara 'landiklan maskeleri, davullart ve oteki 'mi.izik 'ara~lanni
_ta§tan yap1lma, a~zhk ba§'Iarini, · dagke~isi boynuzundan geometrik §ekille;rle si.islemi§Ie:rdir. :Aga~htn, ·aga~ kabu ..
yap1lma, saplar1 i§lemeli ka~1klari da · saymak gerekir. gundan, ot saplanndan yap1lan niaske1er demonlar1,· doga
-cinler,ini, atalan ve haiva:nlan canlandlrrhaktadir .
. ~ .. .Gi.iney Amerika'da ta§~n g_ortildi.igii her yerde kay a.
-Sorii 85 Giinev
,.., . Amerika- :verli
.. sanattrun ozellikle.r~ resimlerine raslan1hr;, Aynca tropik orman bolgeninde ev~
' ne]~rdir? lerin ·. duvarlan da ·re·nkli res imler v~ geometrik §ekiUerle ·
· -si.islen~i§lerdir.
Gliney Amerika'da en <}Ok 'serarnik,. orme, deri ve t_liy
suslerne. i§leri geli§mi§tir. Buna k_ar§rhk agaQ ve ta§. plas-
tikler_ olduk~a·. geri phinda. kalmu~hr. · Seram:igin en. ~ok Soru 86· Afrika zenci ·saliati harigi malzetneleri kul.,
·. goriildtigli yerler. tropik bolgesi, Gran Chaco ve Amazon. >-' lantr? Ozellikleri :nelerdir?
g,evresidir. Geometr1k motiflerle bezenen seramik kapla-
rui Qbgu hayvan bigimind~dir; Ozelli~le Gran Chaco'da Afrika h"-zencinin en· QOk sevdigi ve· kulland1g·1 n1aJ- _.
1

seramik yetkin bir ~izgiye eri§mi§tir. Ser-amik daha ~ok · zeme aga~hr. Agag, zenci sanat«;;I ic;in alii bir malz~n1e ··
kad1nlar1n i§ic:lir. _ degildir; o·, agac1 · keserken, yontarken, dliieltirken «'ca-
Glindelik hay~tta kullanilari. s~petler, Qantalar, ta- • ninl>> aCittlgina inana.cak kadar canh kab.ul etmifi; ruhun-· ·
baklar, sandaletler,. has1rlar, giysi par~alan, 'maskeler vb~ . dan ozUr dilemi~tir.- Bu duruin da aga~la' sahf?an sanat-
ince ye zevkli bir i§Qiligin ~ok gtizel ornekleridir. Bun- Ginln i§i s1rasrnda ·~e~itli dinsel-bi.iyU!?el. ka~1nn1alan ve
larln ··Qogu stilize insan ve._hajryan figlirledyle sllslenmi§- kurallan titizlikle· yerine geHrmesini ger~ktirmi9tir ( Leu 4

tir .. Oriictillik en ~·ok Gliyan'da, Ch~c.o'da ve Dogu .Bre- zinger, s. 29). :

zilya'd~ ya§ayan tribtilerin · ugra§lSidlr. Patagonya. ve Zenci heykelciliginde en ~ok agac; rnalzeme kullan,Il-
Chaco'daki deri ma~tolar; Amazon bolgesindeki deri ce-- . m1~tlr. Blittintiyle erkeklerin i~i olan bu sahat kolu ile
.ket; gomlek. ve: onllik~er Qe§itli renk ve . §ekillerle stislen· bugtin bile ugra§Ilmaktadu·. Agac1n sertlik ve yu.ntu&ak-
mi§tir. · lJg·Ina gore,· i§leme teknigi de deg~~rnektedir. Heykelledn.

176 177
 ~ogu ya. is ve yag k~§lnn . bir maddeyle cila1~Ir ya da
murla kaplan1p, ~ainur iyice. kuruyarak sertle§t~kten son-
:birka~. gtinlligune ~am~r banyosuna yatl~hr. ·t§lenecek
ra :.altlndaki balmumu ~ritilir ve balmumunun. kahplad1~
agacni ·Ustline otlardan ve yapraklardan · elde edile~ s1v1
sertle§mi§ tc;>prak. kabtn · igerisine k1zg1n maden. dokiiltir.
· sliri.iltir, daha sonra da at?-g. ·is ye. tozla karartlhr. En ~ok
~iodelin bi~imini. ahin maderii i§lemek ve siislemek i~in
·kullanilan·:aga~ cinsi abanoz ve maund'll:r. Heykellerin
toprak kap k1nhr. .·
govdesi ve ba§l genellikle yekpare bir aga~tan ~1kar1hr.
Deri, ~oban ve avc1 halkhinn kullandl~ ha.J?madde-
Heykel ve mas.kelerin slislenmesinde. ge:r~ek sa~·,, hayvan
. lerin ba§1nda gelir. Ham deri, yaglanar~k yumu§atlhr .
. di§leri ve. boynuzhin·, .kuma§, .tiiy, sedef, zincir vb. · kul-
· 1v1assailar Cieri den yapti.klari kalkanlannt ·. soyut: motif~
. lan1hr: Di§in ve. boynuzun btiytis'Bl giic ta§1d1g1na inanil-
Jerle siislen:d§lerdir. Massai kad1~lan deri ·pelerin~erini
dlgi 'igin, bunlann birEJr stis ogesi. olmaktan da oteye ma-
bitki saplar1, sedefler ve inci-boncu:klarla siislerler. Beri- .
jlk bir degeri vardlr .. Fi~rlere ve maskelere baklr ve ·
cilik .en gok 'Bah-Sudan'd~ geli~mi~tir .. Deriler kok boya~
piring levha~ar ~ak1hr .. Seyrek · de olsa alhn ve gi.imii§
~1vla. bovanmaktad1r .. , ·
gibi ;madenl~rin de siislemede kullanlldlg1 gi:hiiliir ..
:, .. Bo§vzamanlann i§i olan:orgtictilukte ge§it,li.bitki sap-
Agaca bakarak. ta§, 'ze~lCi. sanatlnda, gerek figiiratif.
lara ..taze aga<; dallan ~aytr vb. kullan1hr. Eri ~ok da ha.-
sanatta, gerekse. m,imarid·=.. seyrek olarak kullanllm1§tlr.
Eilr, ~epef,· qal, elek, ~~nta, kalkan,, yastlk. vb .. orliln1ek-
Figi.iratif ta§ ··plastiklerin merkezi. Sierra Leone ve Gliney
. tedir. .
Nijerya'du. . . ,
.ltfrika zenei sanabnda en ~ok kullanllan renkler kn· ..
Yumu~akhg1ndan ve ·kolay · i~lenmesinden. dolaYJ. .ga-
m1z1,· ,beyaz ve siyahbr.· Bu. ·renkler kolayc~ elde edildik-
nak, kupa ve .kap yap1m1n'da su kabag1. kullanilrni§br.
Jeri igin .yeglenirl~r. Madenjerden ve bitkilerden elde edi-
Massailar ·ve· Fullann slit kaplan· ka ~aklardan yap1l~1§hr.
len bu renkler.in ayn1 za.n1anda seinbolik anlamlar1 -d~ ..
Sertlig1ne ve i§leni~indeki. zoduguna· ragmen fildi9i
vatd1r. Beyaz; kire~fen ve yan1k. bitki ki.illerinden elde
de eok kullan1lan bir n1alzeme · olmw~tur. Sa~ tokas1ndan
edilir. Dog·au;s.tli kudretlerL tehl.ikeyi ve oli.in1ti sernbol- .
111a;keye, g1ng1raktan an1ulete kadar degi§t:m. ~e§ltli e~­
}er.. f:'iyah; isten, k()mjirden elde edilir VE' toptagi. SClll-
vanlll hamn1addesi olan fildj§i, ayn1 zamanda bir giic sem~·. ·
boller. K1rm~.z1 ise ener:jinin, canbhgn~. ve. sevincin sem-
bolli de ~ay1ln1akta.ydL ·Buglin arbk fabrikasyona donii- .
boh~clJr (Leu7h1ger, s 38).
§E'n ve .ihra~ maddesi olarak yap1lan fildi§i i§lerin gele-
~leksel i§gilikle·.gok az. ber1zerligi .vard1r, Aynca ~e§itli · Soru 87 . : Zenci· he)Tkel ve. nu.t~kelerilideld «ytir~l{ bi-
hayvan kemigi, boynuzu ve di§i de hammadde olarak kul-
c:hni :rtiz» iislubu hangi .. bolgelerde goril-
1m11lm1stlr.
ltir? Bu tislubun ta~· devri sanatJyla iH~­
De~ir ~ok ·. eskiden beri bilinmekte ve kullan1ln1ak- . Jdsi. o1abihwegi dlitjliniiltir n1ti?
\, · tayd1. Demirin yan1 's1ra gtirnii§, _pirin~ ·Ve altln gibi rna-·.·
de~ler d~ bust y.a,p1n11nda kullanll1yordu . Ozellikle dokme Dog·u, Batr, Or~a ve Gi.iney-Dogu A,fr~ka 'ya ya~~1lnu~
mad en i§leri tisttin bh· dtizeye. eri§mi§~i. Bu· dokme i§~i­ olari ·zerrcilerin heykel ,ve _maskeletindeki. ortak ozellik;
ligin teknigf ~oyledir: Mun1dan yap1lan modelin tistti ~a-:- . <<yiirek :bigiini yliz»dlir. Bu··ozel~ik, Gabon bolgesinde ras-
lanilan maskelerde dab a da a~rk s~ik gori.iln1ektedir:
. 178.
179
 1.

Oyle ki, yi.iz, ka§lar1h altu~dan ·. ba§layarak yumu§ak bir

. · b.i~imde,: · i~bUkey · olarak· agiza· kadar yay1hr .. YUrek bi-
~ ~imindeki . bu ·. yuzde . burun ahnda:Q. ba.§layarak .a§agiya
:dogru U:Zama goste:dr. ·«YUrek bi~imi yi.iz>~e Bati'di, Fil-
di§i sahillerinde, Kamerun'da, Kongo Havzas1'n1h hemen
her .yerinde, .h~tta Glin~y Afrika'daki Zululularla Tan-
. ganika 'daki · Makondelerde. de raslanllma.ktadi!.· ~YUrek
bic;;imi yliz>> Uslubu; Nijer Kori.go ~la.nuirn en eski ye en .
yayg1n gelenegidii\ · . . 1 •\ · C. ·,DANS, MUZiK, DRA]¥I, ~iiR
Afrika heykelciliginin tarihsel etkilesimi hakk1i1da
. bir ara§brma·yaplldlginda, Uslup· yonlinden esinlenm~ ye·-· . '

· ri · .olarak ·Eski M1s1r gosterilebi~inir. Qlinkli, n1s1l Zen-· Soru 88 : ilkellerin dans1 ilinsel ye· bi.iyi.ise• }ia~ak-.
ciler agaQ · heykelcili'ginde Un kaz·anmu}larsa~··,Eski M1s1r- terde midir.?: En ~ok b~n·gi · olaylara·: bagh
. I
. hlar da ilkin agaQtan·, ·son:ra da ta§tari ~ok ~zel heykel-' r
. olarak. dans edilir MUzik. de . dans gibi
I

· ler ·yapmi§lardlr. · Btinunla beraber Afrika sanab:p.In 111s1r dinsel bir karah t._..r · ta~lr nu?
heykelciligiyle QOk yak1n bir .ili~ki~i olmam1~tlr. ·~.rkeolo­
. jik ara§tlrmalar, ·Afrika'da· gorUleri «ylirek biQimi .yi.iz1,. Sanahn e:ri. eski belirtisi dansdu< 1nsanln. ilk araCl
. motjfinin ta§ devri sanatlyla . ili§kisi. ihtimalini gost~r~ . sayilan. bedenle ·anl~tun olanaglna: kavu§an dans, ruhsal
mektedir. MegaHtik.·g~lenek otarak adland1r1lan ·neolitik dtirumlar1n ve ~ ·gerilimlerin .devinime donli§en bir bo§a- ·
killtiirde (M.o·. 3000-1800) <<yiire·k bi~imr' yi.~z)\ motifinin hmHur .. Ba§larigiQta bireysel ve 'profan· bir gereksinme-'
varhg1 goriilmektedir. ,Neolitikun1 kult~r ba~.arn.ag1nda · . den dogan. dans, giderek ti6plumsal ve din~iel bir karak~ ..
olan halkla:rda. bi.iytik ta§lar dikmek ~·aygln bir adetti.. ' tere donli§mli§tlir (Dittmer, s. 121).
lviegalit geleheg·inin · daha Bnceki bir doneminde aga~tat: ilkellerde dans genel Qizgisiyle dinsel ve btiyilsel }?ir ~
· h~ykeller 'ktillan1hrdl. Bu .heykellerin· atalan canland1r- . karakterdedir .. Dans, hayatln b:iitiin ·onen1li donemlerii1e
·d1klan bilinn1ekteydi. l\fegalit geleneginin .buglin· bile go- · e~lik ·eder. Dogumda, .erginleme torenlerind~, evienmede
ri.ildligli .Gi.iney ve Gi.iney-Dogu · Asya halki~nn1n. sana- ve ·altirride dinsel ve btiyti·sel ozlti danslar yap1hr. Sava§la,
tina bakarak, megalit kultlirde <<Ytir~k biGin1i ·ytiz». tis- avla!· toten1Ie, boilukla·, oltimle, mitlerle ilgili danslar da
. Juhunun varhg1na .hiikmedilebilinir. Megalit heykellerf . <_;;ok .yayg1nd1r: bu d·anshir1n ~ogunda ·oyuneular maske
herrten: ·het zan1an olii gomn}.e ritleriyle ba~Uantlll olarak . ta:karlar. Kiiltik ·dramlarda dans1n .ve. maskenin onemi
gori.il.inektedir: gok az. ol<;tide de o.lsa,· ·'ayn1 durum · Afri- , ~ok. bliyi.iktlir. Kimi danslarda bedenin her yani hareket
ka i~in de soz konusuciur. Ki.iltiiri.i megalit olarak bilineri ettirilirken,· kimi' dans1arda sadece el ve kollar hareket et-
Habe§. halklarl,· ·SaVa§ta olenlerin mezarlarina heyke.ller ' tirili:r. Ornegin Polinezyahlann oturarak yapbklan dans-
yapa~lard1; bu .hey keller in. ytiz~eri de yi.irek bic;;ii:nindey- · la.rda. sadece ~hedenin ··list kls·miyla eller ve kollar hare-'
eli (D.· Frazer. s .. 47, 48. 49). · ket. ettirilir. ·
181
 Av ve sava§ danslar1n1n ·Qogu taklide ·dayanma~ta­ mektedir. Bu ~i.ir danslann en bilineni ~aman Dans~'d.Ir.
dlr. Avc1; ava·· Qikmadan_ once, avl~yacag1 h~yvanin· ha- · ~aman, gerek hastahk sagaltlrken, gerekse .olenin .ruhu-
reketlerini t~klit eden danslar .yaparak onu etkileyecegi- nun ate ai.inyaya· gidi§ine e§lik ederken, dan's ederek tam
ne inan1r. · Hayvanlarla ilgili danslann bir b?liimi.i, ha)r. · ·.bir «trans» durumuna .geQmeye Qah§Ir;· ~aman Danst) §a-
va~lar1n gogalmas1n1 saglama· amae.1n1 glider: ~reri yer- manhk mesleginiri. gerektirdigi. onemli bir ~raghr .
.lilerinin. Biz.on) Avustralya yerlilerinin l(angu.ru Dan~lan: Danslar; ozlerine, bigimlerine ve amaQla:nna gore de--
gibi ... Ote. yandan, ayl kftltiinde ·Oldtigu gibi, oldtiriilen gi§iklik gost.ermekle· beraber, ba§hca. ifi ·grupta toplamr-
hayvan1n ruhuy la han§ina amae1n1 gtiden ~danslar da var- lar: Kutsal ve· kutsal dl§l danslar. Kutsal di§I danslar eg-
dir. Sava§ danslannda da saVa§ sahneleri canland1nl~1:~. lenmek, bedensel yetene~ ve becerileri. g(;)sterii1-ek amaci- .
Avustralyahlann iinlti Corroboree Dan~lart sava~I' avl ve n.1 glitmektedirler.
· mitik olaylan canland1nrlar. Bu danslann figtirleri ~ti­ · Dansa gen~llikle m.tizik ye §ark1 ·e§lik eder. ilkelle-
lize edilmi~ ve koreografik .yon~en kurallara baglanm1~­ r.in ~i.izigi de dans1 gibi ana gi~glsiyle d.insel karakter-
.tlr. Oli.im ayinlerinde, oyunc~lar, olenin ote dlinyaya. gi-. dedir ve ibadetin onemli bir boltimunti olu§turur, Bu. ba-
di§ini,. ote di.inyay~ giden yollann tehlikelerini ·'canlandlr;. k1mdan ~tizikQilere Ve §arkicilara QOgu zaman .di.nsel. ve
dlklan gibi,. geridekilerin acllarllll da belirtmeye ~ah§lr-' bliytisel yetenekleri olan ki:rri.seler gozi.iyle· bak1hr. Ayrn
lar .. Bollukla . ilgili; danslarln QOgu. erotik karakterdedir. durum _mi.izik araglan .iQin de soz konusud?r. Orn~gin:
Yagrnur yagd1rmaya, · bol. iirtin aln1aya ytin€1ik dans lard?. ~ama.n pavulu. (Bkz. :. Soru 30) ya· da vinllbh ses Qlkaran
_eratH~ n1otif aQikQa gortilUr. Goksel og·elerle .ilgili dan~~ Qurunga (Bkz:: Soru: 43) kutsal araQlar . olarak kabu.1
!ann ~ba§Inda Gihtc.~ Da;i.st .gelir.· E:uzey Arnerika yel:lilc- edilmi§ ve tabularla Qevd,mi§lerdir. Bu pek bilinen ikj
rinin \raz ort.asinda ·kutlad1klan dinsel. bayramlan s1ra~ · aracin d1§1nda, Qe§itli tipteki · kavallara, ·davullara, saz-
~~1nda, ·torene kablanla.r kutsal giine~ .diregi ~e\rresinde oy· lara . borulara vb. de degi~ik gozle bak1hr.
narlar ve kenctilerine i§kenGe ederler: Gtineq dansiDl!l ya-
pllchg'l .hayra.m ashnda. «dlinyay1 yeni ba~tan k~rina,:· ai1-.
lam1n1 ta.§ImaktadJr:; · dlinya:r.Jn yarabh§I dan$lar ve oyun-. Soru 89 ilkelle:t:in dr-am ve ~iirinin ·ruteligi nedir?
larla dramatize edil~ektedir~ D1nsel kokenli linlli bir dan;3 Birka~ .§iir ornegi· ve~b~lir rniyiz ?,
.da Ha\\·ai'yerlilerinin Hu.la Dans2'd1r. Tannlar ye. ~efle.r
· onuruna yap1lan bu dansi ogrenn1ek iQin uzun · v~ cidd1 ilkellerde dram ve §iir ··yeteri kadar .ar3.§bnln1arni§-
bir Qah§ma donemi gerekmektedir. Eskiden, bu dans, her-· tir. Gerek. drama konu ola~ initler, gerekse §iirler yaZih
kesin· seyrine katildigi bliytik ·bir toplumsal olayd1-. Bu- degildir; 'a~zdan a~za, bir ku§aktan. oteki ku§ag:a :geQ- .
glinkli. Hula Dans·t·'n.In eskisiyle sadece ad. benzerligi var- mektedir. Bunlann yabanq dillere yap1lan gevirileriyse
dir; h~m az, hem de gerQek anlamlan bak1muidan yetersizdir. ' . I

insan1 kendinder1 ge~iren", 'psi¥o-patolojik ·durun1lara 1

. Belli· zamanlarda, ozellikle erginleme torenlerinde,
di.i§iiren danslar ise bliyticlinlin ya da· din. adam1n1n. qoga~ kabile atas1n1 ve efsane k~hramanlann1; bunlar1n. ba§- ·
_listii kudret.ler ve tarir1la_rla. ili§ki · kurmas1 amac1n1 glit- ·lanndan geQen ak1l alinaz olaylan · canlanduma drama-·
\

182 183
 tik te.msillerin .es,ftslnl olu§turu;r. Bu oyunlarda OYU!lC~lar . Ugursu~ gtg,
canlandlrdlklari 'ki§ileri sembolleyen maskeler. takarlar. · Yeni kurdum y·1~vamt, rilzgardan uzak,
~ark1n1n ·ve · dans1n e§lik ettlgi bu olaganlistli olayla~1n ye- Y anl~§ yerdeyse sug ' benim .mi? ,
.niden canlandlnlmasr soz konusu toplum. i~in bliyuk bir · Duy sesimi, koca QtgJ dq-{j bll§'tnda. ·
aneta ta§Ir ·ve. ancak belli zama:p.larda olt.ir. Mitler· genel- ·
likle. kutsal sayildlg1 i~in, .bunlarrn canlandlrih§l ·da kut- AQ gozlil Q~g, . .
·sal bir' ~lay saYlhr. Onun i~indir ki, mitleri ~nhitmaya · Ezi.p bogacak ba§·ka §ey mi kalmadt·?
ve canlan&rmaya ancak belli kimse.ler yetkilidir. Drama-.· Buzla.r ustil.ne gok J
tik nitelikteki bu. oyunlar ~ ki.iltlk :ozli.idi.ir ve d~nsel al~na Ta§lan> sarp kayalan gom .
. girerler .. · · . . .
ilkellerin. §iirleri, §arkt ve tlirkii..gibi soylenir. Melo- ·DUnyada bll§ka §eyirn yok> gtt-g:
dinin ritmiyle baglanbh olan kafiyelerin s1k Sik ~ekrar1 . (}okme bttz evime> son ~'erme avtma> ·
dikkati gekrnektedir .. Lirik tiirdeki ~o~uk §ark1lan, sa.va§ Biz ·korksak ve olsek ne geger eline? ·
Aman.g1.g) yarnan gtg.
§arinlan ve agrtlar oldukga yayglnd~r. ' . .
Eskimolar~ . oteki ilkellere. bakarak, gerek salt §·iir,. Bir tanecik t;tg> · . . . . .
gerekse ta§lama ve yergi §iirlerinden gok gi.izel orne~ler Kanmla dOrt gocugum, di~nyada varun. yogum.>·
. ver:ini§lerdir .. Eskimolann . bit ozelligi de,. kimi durUl)l- ·Ben hepsirZ:i yi+.irsem sen ne · kazantr~tn?
larda, ·sug i§leyeni · alayh ~ar'k1l~r, · ta§lamalar ve ·yergiler~ Esirge yu'Damt> g·tg, dorugunda kaZ: .
.le cezalandlrm.alandlr .. Sug1u, ·. kendine. yoneltilen. · alayll . . .

§ark1lardan . .utanarak, ,kimi zam~n, i.iyesi . bulundugu. · tol~­ (Ti.irkgesi: Talat· Salt· HaJman)
lumu terketmek zorunda ·bile kahr.
lKl BtJKLUM OLMU{J BIR NlNEYLE.
Eskimo ~iirinden iki 0r:p;ek: KOCASI OLMV~LERIN ARDINDAN
SOYLENEN Y AS· TURKVSV.
BABANIN TVRKUSV .
·.Ncrf!esiniz yavru~a.r?
. Koca gtg, Ay, yay) yay . . ·
Yakla§ma
. ·buz evime.
.
Kartmla ·aort yavrum · . Donun ·bize,. yatirular.
. Seni zen gin mi. cdecek. sa:nkiJ y alniz kdldtk, uzgiinuz.
Ay, yay, yay . .
Giif-Zu i;tfi). .
Otliz evimden ger. git.. Y av.rulanmiz · gitt1,
.Vartm yog.um·uyuyor orda> ·nostlanmtz. kaldt.
Uyamdtrma: Ay, yay> ya.y.
·.. 184 185
 . Geri gelin:, yegenler, · . ;

. Gelin, ozledik 8izi.

· Ay, yay,· yay.

Donun, yitip gidenlerimiz_r

I· Armaganlanmtz 'Var size.
: Ay,_ ya.y, yay.
D. SUSl.iENME VE TEKN1~LER1.
·(Tiirkgesi: Talat Sait Ha1man) .
.Gliney Af~ika'daki Ba-Ilalarda bir anan1n olen gocil-
guna yakhgl ag1 t: ·
Soru 90 : SUslenmenin temeiinde hangi nedenler yat-
,. . n1aktadrr? Dovme·; beden yaralama nas1l
-Kahila, ka.ntmtn kant, ~ra.k da dii.~-ilneyi~ seni) I
~~apdu_?. Tiiy siisi~Iuesi. ne detn~ktir? .·
Seni qil§ilndugiim igin_, dilnya ac-tm:1.· duyar bclkL
i.~te, kfl.giicuk oyu.ncagrn §Urad,a, atsana ·c;mu suyaJ_ ilkellerde stistin \'f. stislenmenin ten1elinde Qe§itli. ne-
.·At da, altp: gotU.rsiln tintSahlar. denler yatmaktad1r.. B~ ·nedenlerin ba§lnda dinsel- btiyli-
Ey· ben.im. sevgili r;;ocugu..m .. sel ina;lQlar gel!r. Ayr'lC·a kl§inin toplumsal. ye_rini belir-
(Van Baaren, s. 228) . . len1e. Cins.el bak1mdan bedenin belli yerlerini gekici duru- ·
n1a s.okma, gegi§ Fitlerive · torenleri de stislemede · rol
.Bu~manlarda ·kad1nla erkegin kar~1hkli olarak soy- oynayan etkenlerdir ...
ledikleri ttirki.i: . ·. Kulak1arl, . burun kanatlann1,. du<;laklar1, yanaklan
Ald·i kadtn:. · _ delerek deniirden, kemikt~~n, ·agaQtan ·halkal~r takmak :·
boyunu ge§itli n1alzemeden· ya.plln1a ko1yelerle stislemek; ·
Gilne§i·n altt_nda el ve aya~lara bile.zikler· tak.mak; bedenL ·saQ1an, ytizU.
. · Ka't.'rulu.yor toprak. boy~mak: dogun1, evlenn1t: ve oltim gibi. geGi§ ritlerinde
· Ate~in ·yantnd.a. tek. b~tma · dinsel, btiylisel, cinsel ve topluinsal amaglara yonelik nite-.
Sesi1ni d.uyu.yor m.u,suri? likte slis. e§:y~as1 takn1ak ;. koku siirUnmek ··ve giyinmek.
AuJ...t. erkek: ·. stish~nmenfn belli ba§h bi~imleridir:
. Stislenni.e kin1i zaman beden~el acllan gerekti.rmek ..
R'iizgart duyuyor 1nusun-? tedir. · Dovme .. yaphran1n· uz1in siire ac1ya katlann1as1n1 ·
Y agmu.run eli· kulagtnda. · gerektiren bir susle:r;tme t'eknigidir .. Estetik,· ktiltik,_ btiyi.i~
Kalbini duyuyor m.usun?
.. sel· ve toplun1sal bak1mlardan onem ta~1yan, sahibini za-
.A vet~ ·i§fe .orad.a. rarll bliyi.isel. etkilerden koruyan, mitik sembolleri ~an~
·(Van Baaren, s·. 226) larid1ran; ·;·klan i§aretlerini ta§Iyan, ki§.inin toplum ·\iQin-

186 187
 deki yerini belirleyen, kaduilann cinsel o~gunlugunu ·gosw , I . . . , . . .

tirmek, boz;mak ve s~katlamak. hem bliyiisel-ritiiel amaQ-

teren·: dovme §oyle yapl)1r: Diken, kemik, tahta vb. sivri
la, hem de estetik :.amaQla.-yapihr. Onun igin kulak meine-
· · liQlu araQlar deriye bat1nl~rak deri yut~hr ve · kesilir ,;
leri, burun kanatlan, dudaklar ve Qene delinir; bu delik-
buralara ot koklerinden ve isden elde edilen boyalar .sti-
lere. he~ bliyilsel glicline inan1lan, hem de ~~~1 oldugu .
.rliltir;. boy a, .deri altinda siyaha· Qalan md.vi renkte bir
kabul :edilen ~e§itli slis e~yas1 tak1hr. Yine ayn1 am~la
· gori.inti§ ahr~ <;e§itli orneklere ye modellery gore yap1lan
parmaklar, ayaklar sakatlan1r ve klitle§tirili~: . _ . . .·
dO:vmelerin deriye i§lleni~i aylarca, kimi 'Zaman da birka~.
· · Bedeni; yas,· .sava§, ban~, bayram ve geQI§ r1tler1 s1-· .
y1l. stirer. Dovme yap1hrken torenler d~zenlenir; ayr~ca.
raslnda boyama adeti de QOk yaygindlr. B~· adetin teme..;
dovmeyi yap an birtaklm · dinsel v~ · btiyii'sel k!urallan .ye-
·unde de· dinsel.ve btiytis~l motifler yatmaktad1r. Amerika
rine getirmek zorundadlr. Dovnlecilik en QOk Okyanusya
yerlileri ban§· anla~malar1 sirasn1d.a be_dehleri~i boyarl~r:
-Adalart~J.da,· (,)zellikle Mark.iz, Yeni Zelanda-, · Geselsch~ft
Bu bak1mdap .da onlara, bir yari1lma sonucu ktzddert~t
·. ve. Samoa adalannda geli~mi~tir.
denm~ktedir .. Oysa Amerika yt:>rlilerinin derileri kahve-.
Bedeni · ~tislemenin. bir ba~ka yolu da, bedEmde ya-
renginin degi§ik tonlariJ?-dadir. Beden ·geli~igliz~l .boyan-
: ralar a~makbr .. Dedyi siv~i araQlarla yn'tarak aQhktan
maz. Her rengin bir artlam1 -vard1r: ·orne gin Afrika'da
sonra,. aQilan yerlere kill, balQik ve odun komlirti si.irtili.ir·, .
.inrm1z1·; enerjiyi, caphhg1 ve ya§ama sevincini sern?ol-
·. boylece yara yerleri iyice belirtilir. <;e~itl1 ornekler'e go-.
lerken, beyaz dogalistti. kudretl.erle ve ~Hlimle · ba~lantly1
re gogiiste,· ·s1r~ta, yiizde Ye kollarda. aQilan bu yarala.r1n.
·gosterrnekte.dir. - · . . . . ·
. izleri bedeni ·stisler. Bu tUr slisleme adeti Av;Ustralya yer-
tlkellerde kafatas1n1n dogal biQimini .degi§tir~ek pra-
lilerinde, bir zamanlann Tasrnanyahlannda ve _MerkezJ
. tigi d~ bfr Qe§it «estetik ameliyat»tlr. <;ocuk daha kun- .
Afrik~ yerlilerinde gortihpektedir.
daktayken · birkag · y1l boynnca · kafata~.~ s1k1 ~s1k1ya sar-
. tlkeller kiu~ ti:fylerini stis a.ram ola~ak QOk kullarnr-
g1lani~, baglan1r, ovulur ya 'da bu· i~ i~in kullan1~an ~ah- ·.
.· lar. Ornegin . Hawai'de . renkll ku~ ttiylerinden yapllml§
· tala·r aras 1nda i:nkl§hnhr. .. Son~nda _. J:cafatas1na 1sten1len
. ·pelerin~er QOk gtizeld.ir. Aynca ba~, ahn, yakalar, kollar, ,
-sivril1k, dlizltik ya da ytikseklik verilmif? olur. Boylece
araQ-gere~, ok .ve yaylar ttiylerle slislenir: Ttiy slisleme-
1

.· Gocug·un. ka.fatasi ailesi taraf1ndan idea~ bir .gii;elli~e ka-_

nin en· yayg1n oldugu yerler Okyanusya Adalan ·ile Arne- ·vu§turulur: Kafatas1 deforn1asyonu yayg1n b1r adetbr. En
. rika'd1r. Tiiy slisleme dii1sel torerllerde. onemli rol oynar. · cok da · K~zey-Bab Amerika, ·Peru, Afrika,· Endonezya,
Ki§inin toplun1 · i~in9,eki yeri de ~ogu· zaman.. ku§· ttiyle- ·
· ()kvanusya. v~ Hindistan'da· gortilmektedir. .
rinden yap1lan stisleri ta§Imak_la belirlenir.
~· bzeliikle. ergirileme torenleri -~1ras1nda. u~gulanan bir
pratik de di9l~ri sivriltmek. k1rn1ak, ri1adenl.7rle. kaplamaJ.:,
· Soru 91 Beden sakat)ama, boyama, disleri lamia' · ve bovamak adetidir. Ayr1ca evlenn1eden once ve sonra
ve· kafatasinin bi~imini ·degi~.tirme. pratik- · di§ierin siyaha boyand1g1 da olur. Di§ dcformasyo_nu ,ad1 .
leri ni~in yap1hr? altn1da 'verilen bu pratik, de QOk yay~and1r.; · daha QO~ .
Afrika'da, ·Endonezya:'da, Okyanusya'da ve .Avustralya - ·
· Bedenin ~.e§itli tizuvlaqnin dogal biQifulerini degii1-· c~a uygulann1aktad1r.
. J
188
 adetlerin, krtnimlann, torenlerin, teknik bilgUerin koken·;
lerini .de konu edinmektedir.
Efsanei'erin ~ogu «~Ikla)'ICI» karakterdedir; yani bir
~e§it «bilim onoesi bilim>> niteligiiidedir .. <5A~IklayiCI». ni-·
telikteki efsaneler «nasih> · sorusunu ·kar§Ilarken, ara ara .-
. «niQin >>' sorusuna da cevap 'vermeye ~ah~lrlar~ . -
Efsaneler, tanr1lann ve- kahramanlann · soz konusu -
edildikleri olag~nlistli, kutsal ve· degi§ik bir hayat ala-
Dordlincu BOifun ninda geQ~rler. Bu alaru dolduran ytice ·v~rhklann ve ka.h:a
ramanlarin yaphklan ~ogu «akil alniaz _i§ler» biittin ay-
. EFSANE nnblanyla anlatihr. Bu qnlatlmda epik ve dramatik bir· _.
dil kullan1hr. ·
Efsaneler, anlahldiklar1 toplurp.larda· «gerQ.ek>> ve
Soru 92 ~sanelerin ba§h_ca · konuiar1 nelerdir? Ef-. «kutsal» olar3:k ·kabul edilirleT. Onlann profanla§malari,
sanelerin anlatu:n~nda ve canlandinlmasm-. yani kutsal. di§I sayilmalar1 yasaklannii§tlr. Halklann QO-
· da nelere UJmak gerekir? ~· . gu, oyktileri, «gerQek» ve «yalan» ,diye iki boltime ayir~ I

ml§tlr.''t«Yalan>> oyktilerden kesi:ri . bir biQi;mde a~rnlan

Efsane' kelime.si diliinize Jfarsga'qari geln1i§tir. Jpfsa- ((gerQek» efsaneler, kabilelerin dinsel hayatlannda one~li
n1nin /. bil_iin dilindeki . kar§Ih~ Mythos'dur ve kelimenin bir anlam U.t~Irlar. <~Di.fnyan1n. ve hayati.n durumunu ko- .·
a~h. Yuna.nca'dan gelmektedir. Anlam1 da soz, oykii de- · rumasi, anc.ak, efs.anelerde a:p.lahlan ilk zamanla~a ili§kin
n1ektir. Efsanelerin tunTiinti i~ine alan vE< onl,a:n_ sistemli · olaylar1n ibadet ve torenlerde yenilenmesine. bag·hdir».
bir bi~imdc: inceleyen. disipline de mitoloji denir. (He.rmann . ~. 126). ·
Efsanelerin ba§hca dort btiyi.ik konusu :vard1r:
a) Tannlar1n nereden geldikleri (Teogoni) Efsaneler yaln1z belli zan1anlard~ a.nlabhr · ve can-
b) Evrenin nas1l o~u§tugu (Kozm.ogoni) . landinhr!ar.· Ornegin ibadet s1rasinda, kutsal say1lan gtin-
·c) insanlann nerden geldikleri ya •da nas1l olu~- lerde ve · mevsimlerde,. erginlelliC torenlerinde; lirtin ah-
tuklari (Antropogoni) . · nirken ya da kit]Jk, kurakhk ~.ekilirken .. ·. ·Efsa.nelerin an-
d)" insan1n ve dlinyan1n gelecegi (Eskatoloji) Jatln)I Ve canlar..dlnlmasl d~ belli kur~ll~ra. baglannu§hf: ·
ilkel efsaneler, tannlar1n, eyrenin!. 1nsanlann yara- Ornegin QOcuklann, kad1nlann ve yabancilann. bulundugu
tlh~. ve. ortaya Qlki§lB;rinin yanl .sua ilk 'gtinahl; oltimtin yerde anlahlmaz .. Efsane anlabhrken kullan1hin .dile de··
kokt~nini; tu.fani; tannlann insanlan nas1l cezalandird~_k­ ayn_ bir .ozen gostermek gerekmektedir. Geleneksel an-
larini; ..avcJ1.1~n ve hayvanc1hgin ba§langicini; .bitkilerin !ahn1 bi~imine U)7mak, §iirli bir dil, kullanmak, gi.inltik
ilkin nas1l ortaya Giktrklarini: ate§ in· elde .edili§ini: cinsel konu~maya girmi§ sozciiklerden ka~Inmak efsane aJ?.lah-
hayahn l?~§langlClTil; yerytiztini.i'n i~k ~iftini, Hk ailesini: . IDIDda uyu~mas1 gereken nokt~lar1n. ba§hcalanndand1r. ·

190 191
 Aynt durum .efsanelerin _canlandirllmastnda da. soz ~o~u -·
sudur. · .. . . Taaroa tohumdur.
Efsaneh~t, ilkellerin evren ve dlinya' iQindeki yerlerini, · Taaroa a§agtdadtr.
· davrarii§ biQimlerini bel_irleme Qabalartna. yardunc1. olur- · Taaroa bilgedir.
Iar... . Kabuk ve vuout olma.St igin Taaroa ya 7

Buyuk ve kutsal" H avaiJyi

H avai ulkesini
Soru 93· Diinyantn y~ra.tih~•- sadece tannlarm i§i 0 yaratt't. »
.midir? ~-ara4·h~ia.ilgili efsane.Ierde sumo~ · · (Morari, s. ·27, 28).
. tifinin rolii bi.i)iik
' .. . mudilr?
'
<<Diinya. yu- .

murtasJ>> -ne. demektir? · Dlinya.ntn .· hep. Di.inyartin yarahh§Inda onemli rol oynayan motifler-·
varolagel(ligine de inanthr · m•? den biri sudur. Kuzey Asya etnilerinin ·efsanelerinin QO·
gunda _yeryiizi.intin UQsuz bucaks1z bir denizden olu§tugu.
' I - ,

Di.inyah1n yaratlh~Inl ag1klayan mitlerin ~ogu Ytice ·motifine QOk s1k raslan1hr. Bir Tunguz mitine 'gore, tann
Varhk in~nc1yla .baglantil~ gorlini.irler. Dliny,ayi yar~i:~n, gti!ltin birinde gokyi.izi.ine d_ogru bir ate§ ftrlatrm§br. Ate§,
onu bi~in1lendir~n Yi.i·ce Varllk, Qogu · efsariele~de, yarat- denfz suyunu kurutmu§ ve suyun bulundugu 'yeri katlla§-
ina: eylen1ini tan1amlad1ktart son~a irisanlardan· uzakla§· tlrrni§br. Boylece karalar olu§mu§tur (Paulson, s. 32).
mi!:?tlr ·(Bkz ..: ·.soru .35) .. Bir Altay efsanesinde de, dtinyan1n, yaratilmadan once,.
. ·Yatat~a: eylemi £ogu za:tn~n tek ba§Iha · tanrnun ya- su oldugu anlablriJ,aktadlr (Radioff,. II., s. 6). Su motifi-
plhch-r. Ornegin bir Tahiti efsanesinde di~nyp.nin yarah-, . · ni, .Kuzey Amerika yerlilerinin efsanelerinde de· gorliyo-
11~1, _d~ha onceden· varohin :raaroa'n1n yap1tr ol.ar·ak ~oy1~ ruz. Bu efsanelerin Qogunda yaratma eylemi hayvanlara
anlatillr: · · · maledilmektedir. Ornegin Wintular1n· dlinyan1n yarahh-
§Iyla ilgili efsanesi §Oyledir: n'kin her yan suyla doluydu.
<< 0 1~ard1: 'TC!-aroa id·i adt. Karabatag1n biri, yerin, altta olmas1 gerektigini dli§lin-
Sonsilz1ukta dli. Bunun i.izerine · su ku§lannin tlimii suyun iQine dald1- ·
l\. . c dUnya vardt) ·ne gok 'lxirdt larsa da bir sonu~ alamad1lar. Bu i§i bir de kaplumbaga
Deniz de yokh{. insan da yoktu. denemek istedi, Suyun alhnda,' oradan oraya ·dola~abil­
. .' . .

Scs/fiuli. yuka.ndan Taa.roa .. mek iQiri, su geginnez "3insinden bir giys1 haZirlad1. Ya-
Yal-lnz bir telc o oldu{Jundan) o_, cv-ren .hal·ine gr.ldi.. . mna da bir slirli ip alarak dahverdi suyun albna ... Da-
Tcwroa. bcu;langu;hr_, kayalard·tr. larken de «Ben ipi Qekersem, siz· de beni yhkanya Qekin!
Taaroa kum.lardtr. · Topraga raslamazsam, suyun iisti.ine ~1kar1m)> dedi. Bir
Biiy?cdir o'nun adt. sUre sonra kaplumbagaYJ yukan Qektiler. Peri§an durum-
Ta.a_roa .'L~ikttr: . dayd1 kaplumbagac1k. Agz1na, _g~zlerine, kulaklanna ~a­
. Ta.aroa i{'erdcd1r. · · mur dolmu§tu. Ku§lar i§te boylece Qamuru ele geQirmi~
oldular. Sonrf\ da kurutu:p, bir ada yapblar ~ndan. Bu
.. 192·
193
· ada btiylidli, bliyti.dli,. derken dtinya ortaya ~1k1verdi ·.
· rr:akta~hr .. Nias adasind3:: <Ba§langtgta karm~a vardi,
· (Schmidt, V., s. 206-207). . .
sis vard1 ve karanhk vardi. Karma§adan dogdu ilk tan-
Kin1i Kuzey .Amerika efsan~lerinde' ise dlinyarun ya-
risal varhk» diye. anlatllmaktad1r. .Ayni adarun giineyin-
ratlll§l sadece hayvanlann yap1tl olarak ~atilnuyor, on-
de anlablan bu efsanenin varyanb' da §oyledir: «Ba§lan-
lann yan1 s1ra, bir kahramandan da soz ediliyor. Orne-
gin Maidular }?u durun1u §oyle · anlatiyorlar: Yabanll gii-
gigta ne yeryi.izli, nede diinya vard1. Sadece sis vard1.
Sisten il~ an~ g1kt1. Derken ~tinya yaratlldi. Ta§lar boli.i- ·
. vercin, evcil giivercin ve karatavuk dlinyaYJ. kuriDaYJ. de-
ntiverdi; tann~ar .ve insanlar g1kb. tnsanlann da gocuk-
nerlet. 0 za:.manlar ye~ gok suya kesmi§tir ve sudan ba§-
1
lan ol.du» (Stohr~. s. 72). . · · ·. · ·
ka bir §ey yoktur ortahkta. Bir ku§la.r vardir,. bir ulu
Kimi ·~lkellerin e{sanelerine ·gore de diinya hep varola-.
. su vardlr, bir de biiylik ·bir §ef. Ku§lar qa, bliylik §ef de.
gelmi§tir. Eskimolann ~ogu di.inyaYJ. kendilerine ve~il.mi§
el kadar bir toprak pargas1n1n iizerinde bannmaktadlr. ·
olarak kabul ed.erler. ·Avustralya yerlilerinin goguna gore
Glintin birinde §ef, bira.z .daha: toprak bulmalan i~in gli-
de yeryi.izli ve gokytizli hep varolagelmi§tir. Ancak Arail-
vercinleri sahverdi. ~u§lar ilk gtin Batrya, sonra Kuzeye,
dalar (!g Avus~ralya'da) yeryi.iztinlin ugsuz bucaks1z bir
~aha sonra Doguya; 'en sonra da .Glineye dogru u~tular.
denizden ag1r ag~r olu§tuguna inanmaktad1rlar.
·Ilk ti~ gtin hi~ bir §ey bulatnadllar. Fakat Giineye gei~
diklerinde biraz toprak bulabildiler. Buradan bir· par~a
bal~1'k alarak §efe getirdiler. ~ef, karatavuga, bu balgik-
Soru 94 . : tnsanlan sadece t~Dll'llar IDI yara~tlr?
tan bir yer. yapmas1n1 buyurd~. Karatavuk da iki · giin
tnsamil yaratili§mda en ~k hangi maize-
. igerisinde·, su tistlindeki dlizluge yeryi.izlinli yap1verdi
(!bid., s. 110). . . . . me ~lam~tJ.r? . ·
L I

Su ve toprak motifi, ~ltayhlar1n yukarda sozi.inti et~

1nsariin yarabh§l~ a~1klayan efsaneler yaratma ey-
tigimiz efsanesinde de ge~mektedir. ~ncak b-i.I efsanede
lemini gogu~ca tannlara ya. da yiice var~1klara bagla-
yaratiCI durumunda olan tannd1r; on a yardlm eden de
maktadlrlar. Bununla beraber .insanlan bir kahramatun '
kendisine bei:izeyen bir · ki§idir. « ... Kayra Kan .yeri · ya-
bir hayvan1n ya da bir bitkinin yaratm1~ oldugunu an-
ratrn ak istedi, bunun igin ki§iye, suya dalarak derinlik-
latan efsane~er de vardtr. Ayr1ca, bir yaratlc1 soz konusu
lerden topra'k Qlkarmas1n1 soyledi ve topra~ suyun tize-
olmaksiztn, insanlann kendiliklerinden olu§tuklannl ya
rine. serpti» (Radloff, IT.,· s. 6).
da ortaya Qlktiklartni konu edinen efsanelere de rasla-
Plinyanln yaratllmaslnda onemli rolli. olan Inotifler~
nllmaktadir. Mariistik inan~ ve tasanmlarla baglantlh
den biri de '«dlinya yumurtasl»dlr. Bu yumurta «ilk de-
alan bu mitlere gore insanlar bir agagtan, bir saz parga-
niz>>in dibinde bulunmaktad1r. <;e§itli yarabklar, arna· da-
sindan, sudan, magaralardan, l}ayal.ardan gelmektedirl~r~·
ha gok ku§lar taraf1ndan · denizin dibinden <}lk~rilan yu-
Yaratic1nin yiice varhk ya da. tann oldugu efsane- ·
murta ikiye boltinmekte; iistii gokyi.izi.ini.i, alb da yer-
lerde, insanlan yaratmak fQiJ?. kullarulan maizeme toprak;
yliziinti olu§turmaktadir. · ·
agag, kami§, mui:ndur. Giiney Amerika yerlileri aras1nda
Bir grup efsanede de dtinya kendiliginden yarab]-
insamn yaratih§lyla ilgili ba§hca iki gori.i§ vard1r. Bi-
194-·.
195
 ,:r;un ~1kbklanna inandiklan bu yerleri kutsal sayarlar.
rincisi, ins~n .tanr1sal bir kudret taraftndan yarabldi~ Kimi ~kimolar ilk insanlann toprak kovuklanndan glk-
gorli§iidlir. ~u .kudret ~anlan yaratmak i~in toprak, tlklanna inantrlar. Alaska'daki Eskimolar1n inanc1na go~
agag, delikli · kami§ gibi belli malzemeler ~ullanrm§br. re de ilk canh yaratlk kargadlr; karanhkta duran. bu
!~inci gorii§se, insanlar1n ya gokten ya ~a yerin altln- karga bir gi.in kendi bilincine Varmt§, agaglar dikmi§ ve
daki bir dlinyadan gelmi§ oltnalandir. Kimi zamanda tan- insan1 yaratmi§tir (Birket-Smith, 1948, s. 203).
risal varhgtn yerini bir killtiir ·kahramant· almaktadir. Bir boliim efsaneye gore de insan, daha once varolan
Taulupoglara' gore, ilk' insanlar bir kahraman taraf1ndan bir insan~n di.z kapagindan· Qlkrni§br. Ozellikle Afrika'da
mum kullantlarak yaptlmi§lar, ·ancak ·bunlar gline§ albn- gorlilen bu tip efsan:elerde diz kapag1ndan insanlar1 do-
. da eriyince toprakla kurutulmu§lar~:hr. Chacolar1n kultlir . guran bu kimse hem. kadin, hem erkek olabilmektedir.
kahraman1 ise insanlan aga.Qtan yontmu§lardir. Yontu- Gebelik analojisine uyularak genellikle diz kapag1 ~i§­
.larak yaratllan. bu insanla~, yarabctntn elin~en kurtula- mekte, bu §i§kinligin yanlmas1 ·ya da patlamas1 sonucu
rak, oliimstizlliglin egemen oldugu bir dlinyaya gitmi§- da insanlar dlinyaya gelmektedirler. .
lerdir. N edir ki, ktilttir kahraman1 ~ah§trkeri elini kes- insan ·soyunun yaratllmas1 -bir, «ilk ·Qift» motifiyle de
tigi iQin, arhk aga.Q kullanamam.I§, insanlan bu sefer top- aQ1klanmaktad1r. Bunlar kan-koca olduklan · gibi,. baCI-
raktan yapmaya ba§lami§ ve oltimslizltiklerini de ellerin- karde§ de olurlar. Bunlardan qogan Qocuklar da giderek
den alnn~rt1r ( Grimal, s. 206). ·Melanezyahlarda da i.lk yerylizlindeki insan soyunu gogaltmaktad1r.
insan!n ag·aQtan yarahldigtni anlatan efsaneler vardtr: ·
<<lpila ilk insan1 agac1. yontarak yaph ve ona hayat ver-
mek iQin ytiztinli sogu .ile (hintirmigi) nemlendirdi. Bu- Soru 95 tn~nlar bitkileri nasd elde etmi~lerdir?
nun lizerine insan1n ilkin gozleri aQildl, ardtndan burun ·nu elde edi~te «~ahna» ve «acrma» motif-
kanatlar1 titredi, derken bir timsah gibi h1zh hl~h nefes ierinin rolu buyti.k mudur? Ha.yvanlarm
ahp vermeye ba§lad1 (Poignant, s. 87). Yirie ·Melanezya'- yaratihnas1 · nasd olmu§tur?
da Quat adh kutsal varhk insan soyunu ya§atmak iQin
bir agaQtan liQ erkekle iiQ kadin yapml§, b:unlan koril- insanlann yararh bitkileri elde etmeleri Qe§itli biQin1-
luktaki golgelikte saklami§hJ. Sonra da onlerinde :darts lerde anlahlmaktad1r. S1k raslanllan nlotiflerden birf,
edip, davul galarak onlara hayat vermi§tir~ Bu arada . tannlar1n bitkileri insarilardan esirgemeleri ve saklama-
Quat'1n yaptiklarini izleyen Marawa adh bir yarahk da laridir. Bu ylizden de insanlar. ktthk Qekmi§ler ve bit-
onun gibi Qah§arak ba§k~ ·insanlan §ekillendirmek iste- kileri tanrtlardan Qaln1ak ya da Qald1r1nak zorunda kal-
mL~se de, .canland1rmayt becerememi§tir» ( Grimal, s. 229·- ID1Jlardir. Bu «galnla niotifi» oldukQa 'yayg1nd1r. Orne-
230). gin Maoriler tath patatesin ~ahnl§In!' §oyle anlatlrlar:
. insanlar1n dtinyaya geli§ini ag1klayan efsaneler ara- Rongo-Maui karde§i Whanaui'den tat11 patatesi galmak
s1~da, yaratic1 bir kudretten soz etmeyen efsaneler de i~in gokyiizline . gtkar. Beline. sard1g1 · orttinlin iQerisine
vard1r. Ornegin inka halklar1· kokenlerjnin bir magara- saklad1g1 patatesle yerytizi.ine doner ve karisini doller·.
da, dagda ya da golde oldugu inancindad1rlat. Atalan-
197
196
 Kad1n, ak1ntlh yere giderek kumara'y1 ( tath patatesi) Efsaneler,e konu olan ·bitkilerden ltimilerinin de yuf-
suyun i~ine dogurur. Fakat · kadui1n ogullar1 tarafindan ka ylirekli, liyilik yaprnaYI sever birileri tarafindan in-
tedirgin edilen kumara yerin altlna giderek zamanla pa- sanlara verildigi 'anlahhr. ·Kuzey Amerika yerlilerinde
tates tarlas1 haline donli§iir '(Poignant, s. _46). Aym §e- ffilSlrill ba§langiciyla ilgili ilgin~ bir oykii vardlr: Evvel .
kilde Afrika ve Amerika'daki efsanelerde hububatln ~a­ . zaman i~inde, K1z1lderililer heniiz yeni yarablmi§ken, ote.:.' ·
hnarak yeryi.iziine geldigi anlat~lmaktadir. kilerden uzak, bir ba§Ina. ya§ayan pir yerli vard1: Ate§
tnsanoglu, kimi zamanda, atalann1n ac1malan. sonu- yakmas1n1 bilmiyordu, karn1n1 ag·a~ kabuklan. ve. f1stlk·
cu, bitkilere kaVU§rtiu§tur. Bu! tasanmda atalar ve olii- larla doyuruyordu. Bir can yolda§Inln ozlemini ~ekip du-
.ler ibadetinin rolti: v~rdn~. Hawai adas1ndaki bir efsaneye ruyordu: .A,rtlk aga~ koklerini yemekte~. de b1km1§ti. Glin-
gore, ilk ekmek agaci insanlara bir oli.i. tarafindan gon- lerce gi.i~e§in. altinda yatlp, dli§ler gormeye ba~iladL B~r
derilmi§tir. u·zu adindaki bir adam Kithk Sirasinda ollir giin, uyand1g1 zaman, yaiu l;>a§Inda ·duran birini gord~.
ve yerle§int yerinin yak1n1ndaki bbr kaynag,ln i~ine g.O- !lkin korktu. Fakat yan1 ba§Inda duran kon:u§maya ba§-
nltillir. Olen· adam1n akrabalar1 geceleyin ilkin yaprak- ladtgi zaman, ytiregi sevin(}le doldu :, Uzun .sari sa~h. bir
. . \ . . .
lar1n ve ~i~_eklerin, sonra. da meyvelerin yere dli§tliglinli kad1nd1 bu! Hem de ·oteki yerH kad1nlanna hiQ benzeme-
i§itirler. Ve sabahleyin ·kalktlklan! zaman .Ul~.{.'nun taze yen bir Mad1n! .,Adam_ yani.na yakla§mas1n1 rica etti, ka-
p1ezann1n lizerinde kocaman bir ekmek agac1m gortirler. dln. gelmek ist'emedi., Adam ona yakla§mak isteyince de.
Boylece k1thktan kurtulurlar (Poigilant, s. 46) .· kadtn 'uzakla§Ir gibi oldu. 0 zaman adam, yaln1zhg·n1I,
Atalann insanlara yiyecek bitkiler vermesiyle ·ilgili olesiye y~lntzligtni ttirkiiledi kadina, kendisini birakma-
bir efsane de §oyl\~dir: Ekoiler (Kame.run'da) aras1nda masl. i~in yalvard1. Sonunda. kadin, eger soyleyecegi §eyi
anlablan bir efsaneye gore klZlll biri, oliiler bayraml Sl- yaparsa, hep yan1nda. _kalacagini soyledi adarna. Adan1
rasinda yeryiiziine donrnii§ ,alan ve «delikanh suretinde>> da <<p~kb~ d_edi. Kad1n, adam1, otun agaCin k1tga bulun-
goriineri bir oliiye a§Ik; olur .. KIZ oliiyli izler ve onunla dugu bir yere gotlir~rek ··iki kuru d~gnek almas1ni,. bun-
birlikte oliiler diinyaslna· gider. Fakat kiZ kard~§inin yar- lari biribirine stirtiip yere dikmesini soyledi. Adan1 soy-
dlmiyla oradan kurtulur ve yeniden yeryiiziine doner. lenenleri yapar yapmaz bit kiVIlcim Qakb, bunun iizerine
Donerken de k~rde§inin kendisine vermi§ oldugu doma- otlar tutu§tu ve lnzla yand1. . 0 zaman kad1n: <<Giine§
tesi yan1nda getirir. Boyleqe insanlar dorriates yeti§tir- batar batmaz, sa~larirodan yakal:3,, _yanlk toprak boyunca
mesini ogrenmi§ olurlar (Baumann, s: 350-351). . siirii beni! ~) dedi. Adam buna yana§mak istemedi. Kadtn:
Efsanelerin bir~ogunda da tann, tohumlar1 ye taneli <<Beni · stiriidtigtin her yerde bir ~e§it. bitki filizlenecek, ·
bitkileri insanlan yara~tlg1 zaman onlara vermi§tir. Hat- yapraklan. arasuidan da sa~lanm ~1ka~ak. Ustelik bit~i­
ta kimi efsanelerde hububat i ekimini, araya birini sok- nin tohumlan da senin olacak h, Bu ~ez, ·adam, soylenen-
makslZln dogrudan dogruya tanrllllll -insanlara ogrettigi leri yapb. Ve, boylece-' misir yetb:?meye ba§lad1 (Nolle:
soz konusu edilnlektedir. Kimi bitkiler de,' ozellikle taneli 1959, s. 80). . ' .
olanlan, gokyliziinden yeryi.iziine dokiilmii§ olarak anla- Hayvanlann yarablmas1 da ~ogu zaman insanlaru~­
hlmaktadlr. kine benzemektedir: Ya ta:tiri taraf1ndan ·yarahlmakta,

198 .· 199
 ya gokten •a§a~ inmekte, ya da topraktari, gollerden, rine · muzu yemelerinden dolay1 olmek zorunda.. kaldlkla-
agaQlardan, kayahklardan ortaya Qikmakt{ldirlar. Orne- n hakk1nda bir efsane vard1r. Aym §ekilde Niaslann bir
gin Afrika'da anlatllan bir oykiiyev gore, yerYti~Up. ilk efsanesinde de, ilk insantn onlindeki bir karidesin yllan
krah zamari1nda, heniiz inek yol,rken, tann, gokyi.izi.lnden· ,taraftndan yutulmas1 sonucu muz yemek zorunda kald!g1
yerytizlindeki bir gale birkaQ inek dii~tirm~§tiir. Bir ba§- ·anlatilmaktad!r (Hermann, s. ·140).
ka efsaneye gore de, hayvanlann dtinya.ya geli§leri_ belli Olihnlin geli§i, kimi zarrnanda, in_sanlann, · tannn1n
bir srrayt izlemektedir: ilkin leo.p~r, ardlndan kartal, da- ·soylediklerini yanh§ anlamalanna ve hatalanna baglana-
. ha sonra timsah, derken ktiQi.ik bir bahk, kaplumbagat rak aQ1klanmaktad1r. Melanezyahlar insanlar1n ba§langlQ-
kat a leopar, tepeli beyaz bahkQil, giibre bacegi, keQi. .. ta oltirrisi.iz olduklanna inanmaktarurlar. Oltim, tanr1 am-
<Hermann, s. 144). .na bir elQin,in «ay bats1n ve bir daha dogmastn» diyecegi
Hayvanlarla ilgili efsanelerde, yarahc1n1n, insanlara yerde, «insanlar olsun· ve bir daha dogmasln» demesine
k1zd1g1 z3.;man, yarat:nv9 oldugu hayvanlan onlann elle-· baglandlg1 gibi; gtintin birinde insanlar1n yllanlar gibi' ka-
rind en geri ald1g1 motifine ·de .SlkQa raslanllmaktad1r. ·buk degi§tirip hep genQ kalabilme yeteneklerini yitirme-
lerine, bu yeteneklerinin ellerinden ahnmasn~a ya da ilk
_yarabklar aras1nda i§lenen b~r cinayete de baglan:rp.ak-.
Soru 96 lnsanlar ba§;la.ngt~ta olumsilz muydli? tad1r (Nevermann, s. 90-93). Gliney Amerika'daki yer-
«Ydan>~ ve «yanb~ anlama» motifleri ne lilerin QOgu da· insanlann ollimlti olu§larinl ya kendile-
demektir? TannlariJ1.. buyruklan dinlen· rine seslenen elQileri yanh§. anlamalan ya da kutsal buy-
seydi insanlar her> olfimsiiz mii ka.lac~ik­ ruklari yerine getirmemi§ olmalanyla aQikhyorlar. Orne-
lardi? Oliimlin orta.ya 900~1mn ba§ka ~lk­ giil Cashinawalara gore: Bir ktilttir kahraman1 gokyfi.:.
lamalan da yar m1du? _, zline ~1k1p ta oradan ogluna «derinizi degi§tirin, deri,nizi
degi§tirin! » diye seslendigi zaman, sozlerine iyi kulak
Efsanelerin QOguna gore, ba§langiQta olUmstizltik var- · vermelerini s1k1 s1k1ya ternbih etmi§ti. Yin,e de oglu bu-
dl. insanlar ban§ iQinde ya§aytp gidiyorlard1. Yiyecek, nu yanh§ anlami§br. Bu <;la insanlarin. yilanlar gibi de-
iG~cek, giyecek poldu. S1k1ntl nedir bi1inmiyordu. Bu d.u . . rilerini degi§tirerek genQle§rnelerini onlemi§tir . (Griwal,
rum, insa1;1lann tannn1n buyruklanna kar§I gelmelerine s. 210).
dek stirmti§tlir. Tannlara ba§kaldtrma ve giinah i§leme Efs~nelerde, insanlan oltimlli kllan n1otifler arasln-
oltirnti getirmi§tir. Bu motife dayah Adem ve Havva~e~ da, tutkuya da yer verilrnektedir. tnsanlar; hatta hay-
sanesi daha degi§ik biQimlerde ilkel efsanelerde de go~ vanlar tutkulanndan ve isteklerhiden vazgeQrnesini bil-
rtillir .. Adem ve Havva'y1 yantltan y1lan, ilkellerin efsa· selerdi, oltimstizllige kavu§acaklardL Afrika'da, Nupeler
riesinde · kabugunu degi§tirip gen~ kalabilen bir hayvan aras1nda §Byle bir. efsane anlahhr: Tanr-1 ilkin kaplu~·­
. olarak onemli rol oynar. · Celebes adalanndaki Balontok· bagalarl, sonra insanlan, en sonra da t'a§lan yaratmu~­
larda, gok tannslnln·, insanlann online kabuklarlnl_ degi~­ hr. Kaplumbaga ~annq.an bir QOCuk is terse de, tann bu
tir·en hayvanlar koydugunu, fakat insalilann karides ye- istegi yerine getirrnez. Kaplurnbaga istegini bir kez daha

200 201
 'yeniler. 0 z;;Unan •tahn: «C!ocukla birlikte ollirnli de.~v~­ . Coyoto bun~ kar§l ~1kar: «Bir ki§i ()ltirse, art.Ik hep olii
ririrn;> der. Kaplumbaga da: «Yeterki siz· bana bir ~ocuk kalmahdtr» der. Glin gelir, Coyoto'nun oglu da oliir. Aci-
veriri, ben olmeye raZIYJ.ID» ·der. T~nn bu arada insanlar·a. dan bunalan Coyoto, ;oglunu hayata donmii§ olarak gor-
da ~ocuk isteyip istemediklerini sorar; insanlar da ~ocuk mek ister. Nedir ki, pa!lter bu· istege kar§l ~1karak ocU-
isterler. Ayn1 soruyu tann bir · de ta§lara s'orar: Ta§lar nti alnil§ olur (Ibid., s. 43).
~ocuk isternezler. Ve boylece kaplurnbagalarla insanlar \-Kimi zaman da, ollim, ollimsiizlligi.i elde ~tmek iQin .
.Qocuk ug;runa oliimsiizlliklerini yitirirlerkeri, ta§lal~ da
I bir seri.ivene ahlan kahramamn yenik dii§mesi sonucu in-
ollimslizllige kavu§mu§-'olurlar (Hermann, s. 140}. sanlan vurur olmu§tur. Poli~ezyahlar, Maui'nin ya§lanan
· Kimi zamanda insanlann. s0ylenenin tersini yapma- anas1ndan oltimstizltiglln Slrrllll. ogrenmek istedigini ~n-,
lan ya da yanllmalan ollimlti }J.ayatln kucag'lna dli~me- lahrlar. Anlabya gore, anas1, lYiaui'ye: «Migdeni deniz
1 leri ·.igin yeterli say!lmaktadir. Gliney Amerika'da, qu canavan Rori'nin migdesiyle degi§tirebilirsen, ollimsliz-
. motifi i§leyen ilging bir efsane vard1r: Bliylik bir bliylicii, li.ig·Un s1rrui1 elde etmi§ olursun» der. Maui bu i§e giri- ·
insanlara, eger olumslizllige kavu§rnak istiyo:rlarsa, ken- ~irse de, ba§aramaz. Boylece ollim, insanlar ·igin kag!rul-
dilerini ziyaret edecek alan bir yabanc1y1 dostQa selam-. maz olur. Bu efsanenin Maorilerdeki varyanti da §oyle-
lamalarn:n ye k.ar§Ilamalarqu _soyler. Fakat yerliler: iQin~ . dir :· Maui, bir canavann agz1na girerek oltimsj.iz:li.iglin ga-
de kokmu§ 'et b1.dunan bir sepetle gel en adaina ·yuz ver;. resini bulmak ister. Fakat kli~tik. bir ku§un aptalca gli-
mezler de,· giile~, ne§eH bir. delikanhYJ. sevingle kaf§llarw · lli§li canavar1 uyand1nr', canavar da Maui'yi yutar (Ne:.. ·
lar. Oysa olilmdiir bu gelen glileg bir delikanh }{Illg··Ina vern1ann, S; 29). .
blirlinlip... i§te 0 giin, bu glindlir insanlar ollimliidtir . Oltimlin ·bir raslanb sonucu yerylizlipe geldigini ko-
(Grimal, s. 209). ~u edinen. mitler oldugu gibi; geceleyin, kimseye _gorlin-
Bir boltim efsanede de· oli.im, iki kudretli varhg1n ya n1eden sins ice yakla§bg1n1 anlatanlar da vard1r.' Orne-
da hayvan1n biribirleriyle gah§rnalan s·onucu yerylizi.ine gin NyamV\rezilere (Afrika'da) gore ollim, geceleyin her~,
gelir olmu§tur. Pat¥linler (Kuzey Amerika Yerlileri) Ka- kesin uyudugu bir s1rada gelmi§tir. Eger gi.indi.iz gozi.iy-
ti.t. ve Goyoto)nun ilk. varhklar olduklarnia inan1rlar. Ka:. · le gelseydi, .insanlar onu taniyacak ve ollime kar§l bir
,tit; insanlara iyiHk yapmak istiyordu: insanlar ya§lan- ~are bu1acaklardi (Dan1mann, s. 91-92).
dlklari zaman ylizebilsinler ve boylece bedenlerini yenile-
. yebilsinlerdi. Kotli huylu Coyoto buna kar§I ci1karak: «Ha-
yir» dedi, «Olmaz boyle §ey. Sonra dlinya insania dolup· Soru 97 Ate~ nasii elde edihni§tir? At~iil elde edil-.
-ta§ar>>. Katit de «peki» deP.L Sonradan Coyoto, oglu ollin:- :inesinde bayvanlar da arac1hk yap~lar
. ce, Katit'in 1 0neri~ini ·kabul etmek istedi ama, bu kez de m1dtr?
Katit kar§I koydu onun iste.gfne (Schmidt, V., s. 174).
Yine Kt!-zey Amerik~ yerlilerinden ol~n KIYI Yukulannda Ate§in bulunu§u, elde 'edili§i ve kullanl§Iyla iJg~li ef-
buna benzer efsane de §oyledir ~ Panterin oglu Olmtl§ti.ir. . sanelerde ate§ in getirildigi · ya da ~1kbit yer genellikle
Ama panter oglunun yeniden · ya§a;masrru ister. Fakat gokylizti ya da · yerin albdtr. At~ y.a · tanrtlar tara-

202 '203
 f1nda:ri insa~lara verilmi§, ya ~e§itli _hayv~lar araCihgty-
la elde edilmi§ ya d·a kahramanlar taraf1ndan ·ba§ka kill- egemen olan atalann ellerinden zorla abnarak insanlara
tiir ogeleriyle birlikte insanlara ogretilmi§tir. Ate§in gok- verilmi§th~ ( Grimal, s. 222).
ten indigi, bii'isi taraf1ndan getirildigi, ilk insana veril- Ate§in, Zit giigler~ ~arpi§masl sonucu elde edildigini.
digi tasar1m1 ·birgok efsanenin ana konusuin,1 olu§turmak- anlatan efsaneler de vard1r. Madagaskar'da ate§in ortaya
tadir. '·'" ~lki§I ve insanlann ondan y~rarlanmas1 §oyle oykiilen-
Ate§in- yerin albndan getirildigini •agiklayan' efsane- · mektedir: Zamanin birinde giine§, ·yeryUziinii korumak
· ler daha ~ok ekip bigme ve toplaytclhkla ugra§ari toplu- igin alevlerini gonderir. Fakat o s1ralarda gokgiiriiltiisli
luklarda anlabl~r. Ate§in _yer albndan getirildigi gqrti- egemendiP yeryiiztinde. Alevle gokgiiriiltlisii kavgaya tu-
§i.inde manistik tasanmlar1n bi.iytik roJii vard1r. Bu ko- tU§Urlar. Gokgiirultiisii· alevleri yenmek i~in, eski dostu
nuda tipik ornege Fernando Po adas1nda. ya§ayan Bubi- olan bulutlan, ~a~nr yardlm1na. Bulutlar yagmurlanru
lerin bir efsane'sinde raslamaktay1z: Bubiler henliz ate§i . bo§a.ltirlar ve alevler yenilirler. Alevlerin bir bciliigu dagu
bilmez ve yiyeceklerini gtine§ l§Inlanndan yararlanarak . . lann i~ine saklan1rlar, arada bir de di§ar1 ~Ikarlar. l§te
pi§irirken, glinlin birinde bir adam, gubukla tlitlin igen bundand1r volkanlar1n olu§u. . . Bir boli.ign de ta§larin ye
bir ruha raslar. Rub, .adam1 alarak koytine gottirtir. Adam aga~lann igine saklan1r. l§te bundand1r insanTann ~ak­
bakar ki, ruhlar bi.iyiik bir ate§in gevr~sinde toplan~I§ mak ta§larini gakarak ya da taht~lan biribirlerine si.ir-
Isiniyorlar. Adam biraz ate§ edinmek ister, onlar da «pe- · . terek ate§ elde ~tmeleri... (Grimal, s. 280).
ki» derler. Ancak buna kar§I ondan karde§iyle 'birlikte tnsanlann ·ate§i hayvanlar araCihgiyla ele ge~iri§- .
bir de kad1n isterler. Adam ruhlann isteklerini yerine lerini anlatan efsaneler ~ok yayg~nd1r. Akbaba, kartal,
getitir, ate~i. ahr ve ~oytine doner. Alevler parlay1p yi.ik;.. karga vb. ku§lar; tilki, tav§an, kurt, kaplan vb. ·hayvan-
seln1eye ba~ladigi' zaman, ate§in gevresinde toplanan in-. lar ya bedensel ozellikleri ya d~ kurna7hklan sayesinde
sanlar korkup kagi§Irlar., Fakat bir sure sonra dayana~ ate§in bulunmas1nda; gokyi.iztinden, yeraltuidan. r;ahnma-
may1p geri donerler. Adam onlara ate§ satarak zengin sinda; insanlara getirilmesinde onemli rol oynamaktadlr-
· olur. Onlar da adan11 ba§lanna §ef segerler (Tesmann, lar. Ornegin Giiney Amerika yerlilerinin anlatllannda ak-
s, 89-90). baba yoluk, klrmizimtrak ba§I, sinek ku§u I§Ildayan ka-
Buna benzer lJir ba§k~ efsane de Dogu Afrika'daki natlari, tav§an kara lekeli boynu) Amerikan kaplan1 de-
Kikuyular aras1nda anlatilmaktad1r: Avcinin bir~ m1zra- risinin rengiyle 'ate§in elde ediln1esinde rol oy11ayau onem-
giyla yaralad1g1 domuzun pe§i:p.e dli§er. Domuz ye?rin · al- li motiflerl. olu§turmak:tarurla:r (Grimal, s. · 208g2Q9) ~ Ku-
tina girer, .avc1 da ard1nd~n.. . Bir de ,bakar ki, birtak1m zey Amerika yerlilerinin efsanelerinde ~e ate§in hayva~1d
insanlar ate§in gevresine oturmu§ ISiniyorlar. Avc1 bir. larfa ili§kisine s1k s1k .deginilmektedir. Ornegin Coyote
parga ate§ ister, onlar ·cta verirler. Adan1 ate§i alarak di.inyayl ve insanlan yaratbktan sonra ate§!n olm~sinl is- '
yeryi.iztine doner. (Hermann, .s. · 159). Her zaman ate§i temi§, bunun igin de· sin~k ku§unu gorevlendi~i~tir. 0
yerin albndan ahp gelmek o kadar kolay olmamaktad1r. da gidip ate§i- ~hp gelmi§tir (Schmidt, V., s. 252). Kimi
Ornegin Yeni Zelanda'da ate§, ~tfaui taraf1ndan, yeralbna zaman da ate§ yukarda sozi.ini.i ettigimiz. hayvanlann te-
kelindedir. Ancak kahramari1n biri ate§i onlardan ~ala-
204
205
 rak insanlara verir. Kuzey A.lnerika yerlilerinin ~ogu ef- drneg!n Fllipinlerde ya~ayan yerlilerin tufan .efsane-
sanelerinde, ate~i, insanlara ·hayvanlann ogrettigi de s6z si §oyledir: · Yerytizli yaratlldlktan sonra, Wigon) insan-
konusu edilmektedir.· Yiice Varhk ate§in nasil elde edile- lann atas1 olsunlar diye oglunu ve k1Z1n1 yeryiizline gon-
c.egini ilkin hayva.nlara ogretmi§, onlar da. iki degnegi derdi. .Bunlar evlendiler ve ~ocuklan oldu. ' Onlann ~o­
bi.ribirine slirterek ya da iki ta§I biribirlne vurarak ate§i cuklarnun ~ocuklan da giderek yerytiziinli doldurdular.
elde etme~in yolunu insanlara gostermi§lerdir (ibid., V., Zamanla yeryiizilnde arhk y~§ayacak yer. ka~madi. 'Bu-
·s. 683). nun lizerine WigQn bir tufan yaratb·.' ··Bu tufanda~ ancak
Ate§in elde edili§inJn seks sorunuyla aQikland1g1 efa kendilerine sal yapabilen. iki ki§i kurtularak bir dag1n
sanelere de raslan1hr. Bunlarda · ate~in ortaya. Qiki§l cin:. tepes.ine Qlklp orada- yeryi.iztinlin kur~masinl beklediler.
sei' birle~me motifine dayandirilmaktadi:r. Ornegin .Yeni Sonra da dag1n · tepesinden inip gogal:maya pa§la<;}llar
Gine'deki bir efsaneye gore, Aramernb adh bir yarabk, (Stohr, s. 111).
U aba adi?da~i kuts.al bir totem den1egine kablmak is- Kuzey Asya halklaruun. efsanelerinde de tufan mo-
tenli§ ve orada bir kad1n bulrnu§tur. Kad1nla sevi~n1ek tifi gortihnektedir. Ancak bu halklar, bu motifi ba§ka
.isteyen Aramemb, kad1n1 o:radan uzakla§brnlak i~in sars- kiiltlirlerden alrru§lardir. Samoyatlardaki tufan efsanesi
rrn§, bir o yana bir bu yana ~evirn1i§tir. Ve birdenbire, §oyledir: Yedi ki§i bir kaYJ.ga b~nerek tufand~n ·kurttilur.
ortahg1 bir duma.n bi.irlimti§, alevler <_<Ikmaya ba§lamt§br. Fakat tufamn ar¢hndan go~len korkun~ bir kurakhk so-
Boylece de at~§ ortaya Qlkml§br (Hermann~ s. 149). r nucu bu yedi ki§iden bes:i oliir. Arta kalan ikisi, bfr k1zla
bir oglan, fare yiyerek olmekten kurtulurlar. Boylece bu
iki ki§iyle insan soyu yeniden ba§lam.l§ olur. Ayn1 bolge-
Soru 98 Yerytizlinu yokeden tufamn nedeni nasll
. de anlablan bir ba§ka tufan oykiisline go;re de: ~edi gtin'
~Iklanmaktadlr? Bu tufan, bildigimiz tu ..
yedi gece siirekli olarak ylikselen sularla orada!f ora.ya
fan efsanesinden etkilenmi5 midir?
savrulan insanla.r ve hayvanlar sularda raslad1~lan bit
ag~, pargas~na tuh~narak l;>oguln1aktan kurtulurlar; son-
llkel .efsa.nelerin bi.iytik bir bollimlinde yeryliziinun·
ia ·da kuzeyden esen bir riizgarla Qe§itli yerlere dag11Ir~
bir zam'anlar bliylik bir felakete ugradiiP, soz konusu edil-
· iar. Boylece Qe§i.tli diller ve halklar olu§ur (Paulson,
mektedir. Ancak bir iki canhrnn kurtuldugu bu felaket,
tufand1r. ·Birgok ilkel efsanenin ortak motifi alan «biiyiik s. 36).
Gliney Amerika yerlilerinin tufanla · ilgili efsanele-
su ta§ma.si». a§ag·I yUkari Tevrat'ta anlahlana benzemek-
~inde ylice, varhg1n yerini ara ara ·kultiir: kahrama'nhin-
tedir. Ya.rabcinin, buyrugunu dinlemeyen insanlan ceza-
run. alchg1 · goriilmektedir. Peru'daki bir efsaneye gore,
landirmak igin gokYnziinden gi.inlerce siiren saganak yag:.
kliltlir kahramanlari insanlardan hO§llU~ olmaylnCa ofked
murlar indirdjg·in'i, sulann ·kabararak yerylizlini.i sele bog~
Ienn1ckte, derken d.eni:pler, ta§makta ya da biiyiik yag-
. dugunu ve canhlan sHip si.iptirdUglini.i .anlatan. bu efsa-
rriurlar sonucu sular ylikselerek insanlan yoketmektedir
nelerin hemen hepsinde genellikle bir Qift insan kurtul-
makta, bunlar zamanla insan soyunun yeni ba§tan gogal- (Grimal, s. 213).
Tufan e~sanelerinin kokenini ara§hrap kiJpi bilgin-
. mas1n1 saglamaktadirlar.
206 207
 ,;,l

l_er bunlan .Babil'e· dayarken, kimileril'ti~i;fortak bir kay- ten kurlulmu§lardlr. -Bu ·«Biiyiik Ate§»den som•a .«Uzuri
nak yerine, yerel kaynaklar araman1n daha dogru olaca- ·Gece» geJmi§tir. 1nsanl~-- evlerinden ~1kainaim§, .~oiu ·8ll- ··
gi gorii§tinii ileri slirmli§lerdir. Bugiin bilinen bir §ey .hkt~n .. olmii§tiir. Araukbinn. ·~atbkla;nna gore~. iki .mi- ·,
varsa·, o da, Kuzey Asya'da, Afrika'da, ~ndonezya'da, tik yaratik giine§i ~alip bir tOprak k~p igerisine. s~kl~-.
Melanezya'da ve Amerika'da anlablan tufan efsaneleri- .· -dlkhirJ.· i~in dlinya karanhga gomiilmli§ttlr. Yiyece;~t· bula- ·
nin ~ogunun bildigimiz Nuh Tufam'n1n etkisi altlnda kal- ' .·mayan 'ku§la'r, 'giiile§l sakladl~ 'yet-den sanvermeleri .i~in
. 1n1§ olmalartdir. Soz konusu halklann tufan efsanelerinin . ·b:u iki -efsane. yarahg1na . kadln. vermeyi istemi§lerse d~
olu§mastnda H1ristiyanh~n ve Mi.isllimanhg1n etki pay- · istekleri--kabul·edilinemi§tir. Neys'e ki,-bir di§i'keklik top~
larl bliyiiktlir. · ·· . '· _l'ak kab1 klriDl§ da, gtine§~ dJ.§ari· ~lkarml§ (!bid., ·S. 213).
Ote yandan, etnolojik n-lalzeme, yeryliziinli yokeden ·:. Arikenalar ,· ylice v~rhklari Pura'n1n .buyruklanna. kar§I
~u~an motifine ba§ka motiflerin de eklenm-esi gerektigini . gelindigi j~in bir btiylik yangtrun ~Ikbg1n1. ·anlatiriar. Fa~.
· gostermi§tir.· Bunlardan biri de yang1nd1r. ·kat insanlann pir b014~li bu yangtndan kurtulurlar (Z~r~
ries, s~ 285). ' ."
Ta~nlann btiyrugunu ~igne~e sonucu· insa~ar1n:_8e-·
Soru 99 Suyun yam s:tra di.inyayt yok eden ya~gtn ··zalandirllinasi. rp.otifi de· ,~ok -yayg~;nd1r. brnegin. ·:Ku:dia.i'-
motifi nasd i~lenmektedir? 1ard,a. (Av1,1str.alya) kimi errkeklerin, erkekler ·.derneginin
s1rlar~n1· '~adlnl~ra a~malarina tanrilar .ve at~lat -k1zm1§-
DM.nyan1n yok olmasiyla ilgili efsa.nelerde dlinyay1 la·r, onlari .ate§. yagmuruyla. yoketmi§lerdir. Kuzey ·'A·me:-.
yok eden afetler aras1nda yangin motifi de s1kga goriil- rika,daki. Peno·bscotlann efsanelerinde, giini.in. birinde ki.il~·
mektedir. Ozellikle Orta -v:e Gj.iney Amerik~'daki «giine§ . tiir kahramanlarinln qi.inyay1 y'akacaklan belirtilmekte- ·
yanginlariyla yagmurlarln ~1thg1, bu z1thg1n bitki · ortti- dir (MUller, s. 78) . · · . ·· .
sti i.istlindeki, etkisi» bura efsanelerine damgas1n1 vur-
rnu§tur. · -... · Asya etnilerinqe tufanla k1y~i1ietin ~opaca~n1 anla-
Giiney An1erika efsanelerine gore, dlinya dort kez 't_an efsaneleri~. yani s1ra· yang1nlara d·a yer v·erilmekte- ·
felakete ugramakta ve hemen hemen blitlin canhlar yok dir.- Ornegiri Baykal ·TunguzlannQa bu konuyla ilgili .-bir
olrnaktad1r. Apapocuya - .Guarani yerlileri ilk z.amanlar.: · efsaneye gore, y~di y1l sfirecek bir y~g1n orta~Igl' ·kaVU··, : .
da goriilen felaketin, yaratlcinln, yerylizunlin dayana~n1 rup yeryliziin~~:~'bir · deniz · haHne getirecektir. Bu felaJ{et ·
~ekmesiyle dlinyay1 yeni ba§tan sarsacag1na inanmakta- ·s1raslnda bir -'·k:-~rt~hi tut~nan bir ktzla bir ·. oglan gage
. drrlar. i§te o :Zaman yeryiizli yanacak ve diinya bitip tli- dogru u~a~ak. ol_ihnden .. kurtuJacalda,r. Ka~talla bir slire
kenmez bir geceyle· kaplanacakhr. Sonra da yaratic1run gokyiizl.inde1 dola§t1ktan ·sonra yer~~ne inecekler; der;.
ortaya sahverdigi mavi jaguar insanlan yutacaktlr (Gri- ken bu · iki ki§iden · ins_anlik s()yu. ttireyecektir (Paulson, ·
ma!, s. 212). llk zamanlardaki bi.iyiik yang-Inda yeryiizti ·s . 37)~ Yurak-Samoyatlan aras1nda d.a. §oylebir oykii var- . ·
golle§n1i§, fakat bir magaraya s1g1narak yangul,dan kur- . dJ.r: Kutsal bir y~rde yedi d~lh ~i:r. akkajrln agac~ _yeti~.;
tulan bir ($ift }nsan sayesinde insanlar yokolup gitmek- · · mi~. Kur'b~ k.esrnek i~h1 herkef3· ·9ray~;:. g~mii§. Giinl~r .. ·
', \

208 209
/ ' .
 gi.in
._den bir. agacu~: koW.eri_ (yepi kokUi)rmii§ :ag~) ~iirii­
. y

rilmi§tir. K~mi zaman ta.D.nnin, ~annoglnnu~ yer_ini b~ ..

·meye. ba§la.Iru§ -v~ son.unda. ag~ q.ev:r.ilmi§; 0 zaman· aga- kahraman almaktadlr. Yerle gok aras1nda gidip gelebilen
Cln kokiinden-· kan ·akmaya _ba§lanu§; · ama bu kan . degil ' bu kah~amari .insanlarln araslna kart§makta~. onlarla dans
de bir ate§mi§ .. Bu ate§ giderek kuts8.1 bir suya do;ni.i§- etmekte, §ark1 -so}rlemekte, bu at:ada da ·oruara ate§i elde·
.mi.i§ .... v~ .kutsal sri tmn_1rmaklan ta§lt;mt§.' .·. Felaketten . et:rnenin sirnn1 -o·gretmekt'edir (Grima.l, ·s. 241) .._ . - -
. · k¥,~tulmak i~in, insanhtr bir _sal. yaparak, ,i~ine. de her Siinnet · adetinin, gi~i .·d~rnek~iligin, ~askecilig~n, ·
: ~-e§itten hirer hayvan almi§lar ,(lbid., s. 37)'~ Bu efsanede -. 'dovmeciligin, e'rginleme torenlerinin vb~ goriildiign .ye' uy-
· su- iie ate~i niotifi bfribirine kan§tiiJ. gibj~: Tewat'daki tu- .. guland1g·1 yerlerde bunlan~· ko~enleririi a.g1klayan ve b~n-
fan·· ef~anesiyle_ de· par~lellik gosterme~tedir. 1a.ri · toplum iQin · g~Qerl~ .k1lan Qe§it~i ·~fsaneler vard1r. ~
(- . " . .
. ,,

- Soru. 100 Adetlerin, · ktmunlarm, torenleriil, . mas-

kelerin, ·te}qrlk ·bilgilerin koltenleri de ef~ .
. sanelerle · mi ~Ianir? · - . .

. _. · Efsaneler sadece :dtinyan1u, insanui, .bitkilerin, hay.;.

vanlann Jfaratlll~IDI .degil, ·aynl zamarida· adetlerin, ku-.
·r.umlarin, torenlerin de ~lkin ·nasil ortaya -_~tktlklanm. ko- ·_
nu· edinirler. Daha onenilisi. bu adetlerin, kurunilar1n,· .rit- _·
leri.n. kutsalhg1n1, kutsal_ sayllan ilk zail1an,lara baglaya-
.rak genlenekseli destekler ve gii~Ien:dirirler. Ba§ka · bir .
soyleyi§le ;. kurumlarln, .geleneklerin, torenlerin ve ayin-
·. lerin tophim .i~.in . kutsa.l ·sayi_lma]ari, aneak. efsanelerin ....
dogrula.malariyla · ~iimki.indlir. ·-
.Efsaneler ayn1 zamanda insan1n ya§flmasl iQin _ge-- .
tekli . alan temel bilgilerin, tekniklerfn . ve .degerletin de
. .ilk zamanlarda tanrllar ve kahrrunanla~!t~r.~ftndan insan-
. lara _verildigini . ya da ogretildigini _ aQikiarlar: . Ornegi.n ·
.Karolin ·ve Palau adal~nnda ya§ayan Y~J?liler, alalann1n,
· ;·dov'I11eciligi,··sac; ·tuvaletini,. h~ndistancevizinden yara:rlan.;. .
', ll1ayt' 't~nnlardan ve ktiltiir kahra~~lanndan ogrenmi~
· oiduklarnil. anlatirlar. ~yn1 §ekilde marangozluk, kaYik _
y_apma vb. flk~n tatirtogullan .taraf1ndan irisanlara goste-
• • • ' , ~' "'; 'I ' ' , ' ' ~

210-' . 211'
• •' f'
. I

I ..

''1.
~UCUK SOZLUK (*.)

Ad~t: Bi~ toplulu~n ·yaprriaya v~ uymaya .ah§ageldi~ ·v~-·

· .· fopluluk ta.raf1ndan ·yapilmasl. gerekli ·gqriinen dav-·
ram§ kahbi. · · · · · · . . ·
Aile:·· Erke~n ve kad1n1n · ~ocuklanyla_ olus:turdukl~r1; i§
boltinitine dayanan toplumsal ve' eko~omik. temel :bir- '
lik .. _Aile; kti~tik ve J:riiyiik aile ya d·~ dar .ve geni§ aile
diye ikiye·aynhr. ..
Alan. ara§hrmast: Olaylar1_· ~istemli :bir bi~imde yerinde
·gozleme ve saptama .. Bir~o~ hjlimin uygtilachgl ~U, .
ara.§btnia yontemi; ·en ~ok. etnoloji, so$yar ~nfropoloji
v.e sosyoiojide uy~lan1r~ ·. :E1tnolojik malzem~·nin .top-
lanmasinda. uygulanan , bu 'yontemde gozlemin ~olti ·
bi.iyiikttir. Aynca .ariket-, mtilakat,. rehber· kullanma .
'gibi· aras:tl~a .teknikleri al?Jl aht§brma.slnl ·bi.ittinle-
·mekt~dir. . . ·. -~ · -.. · ·
·Ana hukuk11: · Soy-zincirinin, mira.s1~, baba~k gcirevinin
ana soy~na gore:he~ap~andl~~ve' kaduilara bi.iytik ay-
ncabklann tamndl~··tophim di.izeni. ·Ana: hukuku'riun.
· .· goriildtigi.i topliur~:larda, ·babamn Qcicuk.lanyla ilgili. go~
-revlerini gogu zaman day1lar tizerl~rine. ~ almaktailir- .
Jar.

l *) Burada metin'igfude gegen J.dn~i te~il~lerin ve s~zdiklerin kiSa

agiklamalar~ .verilmi~tir. Bu: konud~- geni§ tingi 'ar.ayanlar yazarm
tETNOLOJ!
.
SCZLiJGth
' '·
(D.T.C.. F .. Yay~nlar1, . . Ankara 1971) adh
' . (

kitahma ~ bakabilirler ..

. 2l3.

' \ •,:
· Antropomorfizm·: .Ylice varhklar1 ve 'taimlart insan _§ek-
Ek~gami: · Dl§tan , evlennie. ·: Evlenecek .kims~nin, e§ini~.
.· .linqe ·dii§tinme;. be§eri yetenek, tutllll1: ye, ~~vraD.l§lar-, iiy.esi · bulundl;lgli grubun d.I§mdan, se~mesi. ku:rahm
' la ~ ruteleme. '. . .
· esa.S alan evlilik diizeni .. Bu tiir evlilik daha gok;~to-·
Ata figlirii: Ozellikle tanmla· ugra§an ilkelle'rde at~Iar1n. · .Oi:em inane1na -sahip klaniarda goriillir~·' · · ·
arnlarrm .canh tutan ve atalar 1badetiyle .oltiler iba- ··Endoga:tni: I{]teri evlenme. · ~vlenecek .. kimse~p, .. e§i~ ·
. deth1de ~ull~n1lan; agag, ta§ ya da ba§ka. malzeme- ·. iiyesi bultindugu grubun i'~inden se~mesi kurahp.J: esas··
den. yapllan heykel.. Olmli§ ·atalarla ya§ayanlar :ara- · · alan evlilik dlizerii. · · ·· · ·
suidaki duygusat bag 'ata figli;rl~riyle sembolize edilir .. .Endokanibalizm: Olmti§ akr.abalann, ·. yaku1 do~tlat'In ·ve ·
Atol: Ortas1nda bir~ deiliz-k11lag1 ..bulunan· ·mercan. adas1. ·.. kabile liyelerinin .etini . yeme adetL Bu. a detin te~e:-
Bu deniz kula~; dar~a deniz yollanyla Okyanusa.bag· . . ·.linde,. olenin •etini yemek suretiyle onda V:aro~~ug·u '
-~~ .
samlar:t ozel ·gti~lerin, yiyen~· ge~ecegi inancl yatmak-
· Baba .hukukq: Soy~zincirinin, ·mirasin; babahk g&evinin ·
. tadn~. . , . . .
. baba soyuna gore hesaplandt~ ve erkeg~ bliyiik ay- . Etnik bi~lik:. AY1;11 dill: konil.§an ve ayn1 ktiltlire sahip olan
-r1cahldann ta·mndigi toplum dtizeni. Baba h~kuku ·dii· . : insan grubu. · . . .
zenihin egeme.n oldugu ye.rlerde erkek ~o. cuklann ka- Fratri: · Kapah bir yerle§im alarundak~ klanhn'ln ·birle~e-:
. nlarl, kocaJarniln btiyi.ik ailesine katilrnakta. kendi · · . ;rek. ol~§b,Irduklan toplumsal ·birlik. ·
ai le.lerini te.r k~tmektedir,ler. Gelenek: ··Bir tqplulu~ta ku§aktan kli§aga· ge~en ktiltlir ·
Batil1nan~: Kor~u, Qaresizlik, ga.gri§lm gibi psikolojik ne- . rp.iraslari, 'all§kanhklar, 'bilgiler,. toreler ve davranl§-
. denlerle. beliren; gelecegi bihne istegiyfe kimi raslan.; iar. Yazlh ve sozlli olmak .tizere .iki boliime· ayrthT.
t.Isal benzerlikleri ·iyilik ya da ~ottillignn on 'bellrtileri . Gelenekle·r ~ogu···zanian toplumun· geli::pnesini engel-.·
olarak degerlenditen; b11imin ve ge~er li ~bir · dinin red~ . l~yici ·· niteliktedir ve ~ok ag,.r degi§irler. · .· . .
· · . dettigi birtakim 'Ciogatistti, 'gti~leriri varhg1n1 kabu~. Irk:· Kahtsal karakterleri bir birlik gost~ren insanlann
eden, ku§aktan ku§aga geQen yanh§ ve bq§ ·inanmalar. . · . olll§turdugu do gal grupla;r.- . . · ·· · .
Bizon: .
·Amerik an mandas1.
. '
Kuzey
.... " Am
. erika' daki yerlilerin
. ' . · idol: Qe§1tli malzemeden, · dah.a ~qk ta§ta~ yap1Ian,. i~sana ·
ekonomik hayabnd.a onemli yeri -~Ian bizon, onlann . . · benzet' hatlan bulunan tasvir, p:ut,· ibadet e§ya$L · ·
dinsel. dli~yalann1 da. .btiytik ~apta etk!lemi§tir. . . Kaniballzm: ·:i:nsan eti yeme ~deti. · Eti · yenilen kimseniri
.Cemaat: .Dli§tincede; duyguda, ugr3.§1da ortakhk gostere_n,· · ·bede~nin: ~e§itli·. yerlerinde va,~oldugu: sainhin gii~le-·· ~
· belli bir cografi hqlgede. ya§ayan, aralarmda akra- rin yiyene geQecegine .iilamh;r .. : · . .. , . . . ·.
.bahk bagiar1 hu.lunan insanlann ·olu§turduklarr gn~p. K1z1lderili: Amerikan yedilerine yanll§ olarak veril€m ad.
Dohnen :·'·Kelimenin asli .Kelt~e'dit ve · <<t~. inasa.» .demek:- 'yerliler derilerini. kiZila boyadllrlan i~in, klziJ_derili
.. , tir. ·D&rt be§ ·dikleme •ta§In lizerine k.ona~.. b.ir-iki ta§ olarak ·adlandirllnll§lardl.r. · _Yer lilerin .deri~efi ashnda
\ ~apaktan ibaret mezar. · .. . . .kahverengirrin. P,egi§ik ~onlar1n1 ta§lr. . · . · . .
Ekoloji: Canhlann · ya~ad1kla'h .~evreyle. ili§kilerini ince:- . Klan.: Orta:K bir 'atadan.·geldikler.ine: inanan, ,kendi. arala-:
·. · leyen bilim: . . nnda evlenpieyen; biribirleriyle. akraba bit'k~£ bi.iyi.i.k

215··.
 ailenin · bir. · ar:aya ge~~esi sonucu · olu~an · toplum~l· da geni§ alanlax kaplayan. ve . ~' kokliar' mel~s ~a.~ .
birli!i .. nu gibi .igne yaprakh ·aga~lardan ib~ret o:r;~anlat' ...·
·. !{tilt: Ytice. v:e ·kutsal olar.~k biline~- varhklar~, ·nesnele~e . · Tundra: Kutba yak1n· bolgelerde, · seyrek ve chhz· b~tkili~ . ·
· . kar§l gosterilen sa;ygi, onlara 'tap1m§. ,·.· · . Sa.dece· yosunl~la .bodur ~hlann bulundugu ·bitk~
'Ktiltlir: l3ir. halkni··ya .. d,~ bi~ tophimun, ni~ddi ve· manevi . . ortiisii ..
·. alanlarda· ol~turdugu. ti.ri.inle.rin #imU; yiyecek,- gi- .
1
Topl~~al yap1: Bir toplul~k .ya ~a grup ig~risindeki. ~e~
· §ltli topiu:nlsaf ihtiya~Jan ve · ili§kileri- yoluna k.oyan;
1
·yecek, bar1nak, korunak gibi temel ihtiya~lann .elde
eclllmesi i~in kullaru.bin her turlU ·ara~·- ·gere~; uygu- · bu ill§kilere ·gore kur~.an temel. diizen, yapt. . ,
)anan teknik; fikirler, ,·bilgilef', in~nglar; .gele.rieksel, Toren: Bi~~ok ritin herhangi"bir. vesileyle bir · araya: gel~
ve
dinsel, toplumsal, p'olitik.dtizeir kurumlar ; dii§lince, . . . .mesi sonucu kura.llara uygun bir. bi~imde; dinsel ya
.duyU§, tutuni v·e da~raru§ bi~imleri; · Y~§ama. tarz1. · , da. toplums'al arnaglar. _.igin .di.izenlez:-leh toplantl..
· ~iiltifr ·bolgesi:: .i~inde,' az -ya · da ~ok ·biribirlne benzer· · Trib.li: Aynt dill . konu§an,. ayru kurumlara, geleneklere, ·
· kliitur:Ierip. bului1dugu· cografi bolge. ·. . . . . . ·goreneklere ·sahip, ortak bir. yerle§.me · alan1 olan ve
Ktiltti.r .oge.si: '·Belli bir .k.illtiir iginde buluna.n, tantmlana- ortak: bir kokten gelen ~irkag·:kla'nni oierk bif' .. top:-
. . bile;n . ve ·~ozvmle'nebilen eii kii~tik birim.' .. ·rak iizerinde ohi§turduklart .etn!k ·birlik.
· Yak :. p zuri.· ttiyli.i ·bir ~igtr ·cinsi. <;in. mandast ya da okliZi.i
Mask~: )!iize. takllan, kimi zainanda ttim ·bedeni kaplayan;
· denil~ri ··yak'In · ek6non1ik: degeri btiyilkt~r. Yti,k hay-
atalari~· tannlar1, dogalistU yarabklart, oliileri·ve hay-
. van1 olarak da ku~l~rnhr. . .
. yanl.ar:1· canlandiran ;· §a§.I~ICI ve· etkile~ci yiiz~alib1.
. Yurt: Orta Asya'da go~ebe h.a:y~t sliren tophnn,Iar1n ke-
11egalit: All,lttas:. :Etnolojik anlamda; toplum ·i~inde one;m ..
~eden ~ad1rlan ..:· ·
. : : li yeri olan kimselerin adlna diltilep. .t~. Megalit gev-
resinde .gell§mi§ killtler de vardlr.. .
:M~enhlr :... Onem1J. bir olay y~ da onemli bir ki§irun anlSl ..
. i~in .dikilmi§ ta§ ..Menhh~ler kiiltik ama;~lar. i~i~ kui~
lanilir. · . . . · . ·· .
·N~~ar: .Belli khnselerde · bulunduguna. inarulan; ins~ar{l,
ozellikle gocuklara, evcn·.liayvanlara,· eve, .mala~miilke
hatta· ca:q,siz nesn:elere .de zarar vere:p.,' bak~lardan
$.

.· firlayan. ~arplCl Ve oldfiriici.i gil~.

Rit: Din, tap1nma,· biiyij .ya da erginleme . ve g~i§ ·do.; . ·
· ·. nemleriyle iigili ·geleneksel i§lem. . . · .
Ruh · go~U:. Olen birinin ruhunun b~ka.· ~ir insana ·go~-~
· tligu ve . onda ya§amaya devam ettigi . inariCI. ·-
. . . Tayga: S6vyetler birliginin kuzeYinde·,. ozellikle Sibirya~- ·

.. '216 217
 /'
. ·'

. KAYNAK.LA.R'

Acipayam:lJ.; · 0 .. . . tptidailerd~ ·om Goiriri1e lle tigili Baz1 Pra~ ·

tikler .ve i2Nilhlari, DTCF~. ·nergisi, Ankara··
.1963
An.kerma~n, B; Die · Religion der N at~rvoiker, «Lehrbuc.h. ·.
de~· Religionsg~schi~hte» i<]inde, Ttl bingen
1925 .. .
Arninf.. ·E. · Ethnographiscti.e Notizen a us Hawaii, '1883-.
86, Han:tburg 1,931 ·. · .. ·. .
Bach, A.· . , Deutsche Volkskunde, ·Heid.elberg 1960
Berthplet, A •. ·· Worterbuch der Religionen,· Stuttgart 1952
I3irket-Smith, K, G,eschichte der. Kultur, Ziiric)l 194(?
Blrke.t-Snlith, ·E:. Die Eskimos, ZUrich. 1948.
Budruss;: G; f:?chamanengeschichten. aus Sibirien. Mtin-
chen,- 195.5
. Da rrmiann., .E .. Die Religio11en :Afrikas,· Sfuttgart 1963
Dittmer; K. Allg~meine 'VOlkerkunde, Braunschweig . ·
195·1:.
Eliade, M. · Die Rellgionen·. und das Heilige, Salz.bur~
1954
Eliade. M. Schamanismus und archaische Ekstase-
tecb?ik, ZUric,h. und · Stuttgar~ 1957.
Eliade ·(a), M. ·Das · Heilige ·.und Prof~ne, t957.
F~ndeisen1 H. Schamanentum, Stuttg!l~t ·1957·
Fraser; D. . . .Die Kunst de·r Naturvolker, Mfinchen- Zti-
. rich
GoldenWeiser,, A. · Aritropology·; ·London 1937 .
Grimal, P. ·Mythen der Volker, III., . Frankfurt a.:M:.
1967
Haekel, :J. · Religion, . . _ <.<Lehrbuch der Viilkerkunde»·.
' ,··
i~inde,. 3. · Auft Stuttgart· 1958
Halman,· T.S. . Eskimo §iirleri, !staribtii 1969 ·

.• 2).9
·Heiler, F. D~ · Gebet~ Miin.chen .1918 Die !ndianer Nordamerikas, Siuttga.rti959
.Nolle, w.
Heiler, F. : • Erscheinungsforme~ :un~. W,esen der · Reli~· None; w. Worterbuch der .Religion en, ·MU.Iichen 1960 ·
.giori, Stuttgart 1961 . . · . Ohlrnaz:ks,: A. . Studien zum Pr~blem ·.des· Scbamanismus, .
Heml)ler, · :F. · · Psychologie. des .Volksglaubens, Konigsberg LUJ;ld 1939
1930 ~ ' .. F_rans1z Sosyol~ji Okuluna Go:r;e Manb~m.
_H;eqnann;.:F. . Symbotik 'i:p den Religionen der Naturvol- Men§ei Problemi, Ankara. i965. .
ker, Stu~tgf).rt 19.61 Orne:k,·. s:v.: !lkellerde Dinsel Temel Kavraml~ra Genel ~
):11rschber'g, ,w: Worterbuch ct'er yolkerkunde, Stuttgart Bir · Baki§: DTCF...Dergisl, A.nkara:. '1962.
'.1965
Orne.k, S.V. · Stvas ve Qi.wresinde·· Hayatin · Qe§it~i Saf- .
Hultkara·nz, A. · Die Re.ligionen. der amerikanischen Arktis, h~at1yla ilgili Bftbl lrian~la:r;m ·!le· Biiyiisel
· «Die ··. Religion en N ordeut~siens UJ1d: .der !§lemlerin Etnolojik Tetkiki, Ankara l~66
·amerikanischen Arkti~» iginde, Stuttgart . Etnoloji Sozliigli, Ankara. 1971 · · .
Orn~k, S.V.
1962 bzop.,M;N. Osmanhca.;.Tftrk~e Sozliik, ts.tanbui 1959 ·
inan, A.K. T~ri.hte· ~e Bugiin §amaniz1~, Ankara '1954. Pakahn,· M.Z; ~smanli. Tatih Deyimleri. ve Terimleri. ~oz- _·
Jensen, Ad. Myhtos un.Q.· Kult. J5ei NaturvOike'rn; :VVies;- liigii, ·lstanbul . 1954 .. . , .
baden 1960 Paulson, I. · Di~ Reliiionen det: der N ordasiatischen (si- ·...
.·Konig, F: . . Religitoriswissenschaftliches . Worterbuch, 'birischen) VOlker, «~)ie Religion~ NQr-
Fre-iburg .. 1960- · ' deurasie.ns ~d d~r Amerinasichen. Ark~»
K:oseinihal, .N.~. · · · Din Ve· :Btiyii Problemin5n' Bugiinkii Dur·u- · . iginde, _Stuttgart 1962 , ,
rnu, Sosyo.loji ·aetgisi, istanbul 1952 · · Poignant, _:R~ · . · Ozeanische Myh£ologie, · Wiesbaden
Lehmann, ·A~ ... · Ab~rgla~be und. Za~berei,· Stuttgart 1908 . ·· Sibirya'dan, IL ·(Qev.: A. 'remir), t~tanbtil.
·Radloff, w. ·
· Leuzingei·, .E. Die Kunst· der. NaturyOlker, Baden..:Baden '· 195.8 . ..
. .
1965 . I Rudy, Z .. . . Etlmosoziolbgie sowyetis~l1er Volker,, Bern ·
Levy_-Bruhl, -J.,~. · Primitive Mentality, New· Yoz:k 192J und · Mfrnchen 1962 . ·
, Levy-Brqhl, L. · 'How Native~ Thinlt, Lon.dbn 1926 · · . " Schlei.ser,· E. Die. ·melanesich~n · Gehei~kulte, Gotting~n
L~vy-~ruhl, L. • · Les Carpet, Paris 1949 1958 ;
.:Malinowski, B.. · · ~fiyil, · Bilim. ve Din (<;e\'.: E. qtir01), :iS- schil)1mel, A .. ·Dinler:. T~rihi, Ankara 1955
tanbuf 1964 Schmidt, ·w.· Der Ursprmig der Gottesidee, v., _Miii,lst.er
Morgan, A. ilkel Efsaneler, Istanbul .1961 :. 1934 ' . '• ... ·: ·.
Muensterberg.er,· ·w.. Primitive Kunst, .¥linch en ·:1955. Cchmitz, c.A. . Religi~nsethnologie, Fran;kfur~ a.M, 1964: ·
Muller,· w. · · bie Religioepen der Indianer VOlker,· Nor- :ber bose. Blic.k und ·verw-andtes. Berlin
Seligmann; S.
dqmerjkas, ·«Di~ Religioenen des AI ten 1919
AmeriiGt»' :i~inde,· Stuttgart .1961 Spranger~ E: Die Magie· der Seele, TU.binge~ 1949. .,
· 'Neg·elejn, J.·, · :yVeltgesichte. des Aberghiublims, Bad I:!am• zur :Kentniss des · Zauberglaubens der
·Stoll, 0.
burg 1948 Volksmagie und ·_Vol}{smedizin · in der
Die. Religion en der Sudsee, «Die Religlone.n Schweiz, •zurich 1!}09 . · · . · . . ..
del' .·~iidsee ·:.md ·A·~ti"'~~iens» ·i~fnde, · s.tu tt~ Stohr, 'Vol;.· Die Religionen der. AltvOl~er Indonesiens ·
gart 1968. . · . unq der Phi~ippinen, <<Die Religio~en. ·.In- ·
Nio~adze,' G.· . . Der Schamanismus bei den sibirischen VOl- ·donesit"..ns>> iginde 1 Stuttgart 19~5
..........
kern, Stuttgart: 1959 .Tlirklerde _Ta§la ilgili · inan~lar; · :A~~ara
Noile, ·w;. .. Volkerku~dliches. · Lexikon, Miinchen '1959
. 'Tanyu, H.
'1968
'.

220 . 221 -
 Taplamae~otlu,. ·:M. Din Sosyolojisi
Tesmai:m, _G. _ · · • .. Die Bubi auf ·Fernand.o Poo, Darmstadt
. 1923
· · Thurnwald, _R. Geistesverfassoog der· NaturvtSlker, «Lehr- . I

buch der Volkerkunde» i~uide, Stuttgart

1958 ' .
Tischner, H: · Volkerkunde, · Fz:ankfurt a.M. 1959 ·-tQ_i N.D E ·Ki L.~ R:
.Tischner, H. Kunst· der Siidsee,· Hamburg .
Van Baare1,1, T}J; .. Manschen .wie _Wir, G\ltersloch· 1964
'Van .Gennep, A. . bie _ttbergangsriten, «Rellgionsethnologie» So.yfa
.i~inde~ Frankfart . a.M. 19G4 . .
, Webster, H. , ·, . , . -La Magie dans les S~cietes Primitives, Pa- ONS{)Z
• f • '

~
•

f! ••
.

b
. ris 1952 · · ' • 11 ' I ,11 • " • • "'• '· ·, 11 •• • I ,; t • • I 11 • • 11 I ' I • 11 • 11 • • 11 6 11 11 I , ' 11 ·, I 11· 11 11 •. • 11 11' • 11 11'1 J. ' I I I

Worms, E.~Petri,_ H. . ·.AustraJische Eingeborene~-Religio.nen, «ilie

Religionen der Siidsee· wul Australiens» . GtRi§. ·
, ii~inde, Stuttgart ·1968
.Zerries, .. 0. :Oie Religionen. der Naturv@lker Sudameri- ·-A~ GENEL. A<;lKLAMALAR.
kas und Westindiens, {(Die ·Religio:Dt>n (lt>s
altt>n · Amerika» iqinde, f:1tuttgart 1961 .- . SORU ·1 ilkel ·diye kimler pitelenir? · ilkellerin .· ba§hca
. Zucker; K. Psyel1ologie des Aberglauben.s, Heid~lberg ·7 ·..
t . • ozeilikleri nelerdir .? .......... ; ••••••••• •· •••••••• ' •••
194~. SORU . 2 1lkelle.rde din, · biiyii, . ve n1itolojiyi · konu saliat
' edinen· ·Etnoloji nasll ·bir· bilimdir?. ........... ; '9
SORU. 3 Etnolojik . ~ah§malar ne ._zaman ba§lattn§b;r?
G~li§mesine· ba§bca. kirriler katktda bulun-
n1U§tur.? ........................................... , . . 10·
SORU. 4 .: . Etnoloji'nin ba§hca konular1 neler~ir? ...... · ·.:.. 13
SORU · 5' : Din Etnolojisi n~dir, · neler.i · konu edinir, ne-
lerden· yararla~1r'? ·..... ; ......... :................ :.... 14
SORU 6 : Din Etnolojisi'nin yararlandtgot yonte.mler · ne-
lerdii• ..•.. ·....... >••.••• ·..... .- .• , .-....... ·........... ! . . 15

B. t_LKEL DD§DNCE TARZI ·vE ·1LKEL Zi~:NtYET ...

,·

SORU .. 7 : L. Levy·-.Brtihl'e veE. ·Durkheim'a gore ilkel

dii§i.ince tarz1 ne·glbi ozellikler.. ta§tr? ~:~.;.... .17.
SO:P.,U 8 .: ·Etnologla·nn. ·Levy - Bt;~hl'e yonelttikleri ele§-
·tiriler . hangi noktalarda toplanmaktadtr?... . · 20
·soR.u · 9 Etnologlara, folklorculara ve psikologlara gore
i],kel_ ya. ·da g~li~emi§. dii§il.ticenin ozellikler.i_
. . . . · ...
nelerdir? • '•. ' . . . . .• • • f • • • • • •• • • • • • • • • • • • • • • • • ' • • • • • • 'I • • 21

222 ' 223

 Birinci HOIUm Sayfa

·ntN ,. SORU 19 : Alte1· ego, Nagualizm ve Tonalizm kavram-

: ...... ·
larmdan. ne anllyoruz? .......................... . 43
SORU 20 .. Cinse bagh totemciligin · temelinde hangi dU-
§i.ince yatmaktadlr? Chisler arasuida ili~kiler
I~ Ailimizm· nastldtr ? ....................•......... , ............ . 45

1Sayfa.. IV. Feti~izm

..\

SORU ,10 . ·A~~~izm kuramm1 orta:ya atmi.~bJ;? Bu

kiirl SORU 21 F'eti.~izm nedir? Feti§lerin etkileri de~i§ik mi- .
. kuran?- .diniJJ. ba,§ianglClnl nasll a~lklarUaktadt;r? .' . 24· dir ? Feti§lere nigin ~ivi ~ak1llr? .................. . ' 46
SORU 11 ~lkellerde ru'h tasanm1 nwnldtr ve . k~~ ··~~·§it :
V. §amanizm
.ruh vardlr? .. , .... :.. : ...... ;,. .... :· .... :..... :::.::·... ::. ,: 26.
•• i
~' ' (
SORU 22 §aman kelimesinin etimolojis~ nedir? ~ama­
II~ I>inamizm nizm ne demektir? En ~ok yeryiizi.intin hangi
47
SORU 12 Dinarni~nl kavrammdan .n.e. anhyor~z? ·. i:una-
bolgelerinde goriiliir ? ................... , ......... .
SRDU 23 §aman olabilmek i·~in gerekli onbelirtiler neler.dir 49
·mist dtinya· gorti§ii nas~l ~ir gBrti~tiir'{'. ;,.;;;.
SORU 24 Mistik pargalanma ne deme.ktir? .............. . 51
SORU .13 pini:lmizmin yerli dilinde~i ·kar§J.b~t olan ·inana·
§aman adayl bir e~itim ve ogrenimden gec;er
· · inanct.nastl. ,}:)ir .inan~t~r .? 9e§itli ilk~l tqplu~:.. SORU 25
mi? ............................................... . 53
· ~ardaki adlan ne,lerdir '? Manamn ·.efde, edili§i · v'e
SORU 26 §aman, hast alan nastl sagaltlr? .............. . 54
kaybedili§i · nas1ld1r? · ............... ~ ............ , . 30 §amanlarm hastalan sagalhrken okuduklari
· SQRU· 14 Mana lnancma. bagh oi~~ak .ortaya. .~lkan .tabti SORU 27
.tiirkti, iHlhi ve dualar nasll bit· oz ta§trlar?
n~ demektir? .Ni~iri :baz1 yasaklara · ve, kagin-
Birka~ ornek verebllir miyiz? ·................ .. 58
malara u·yulmaktachr ?. · ..•....• ; . :·:·: .•... >. ;. ;. .' •.. 33
·. : .~ . SORU 28 §aman olii r~hunun ote diinyaya gidi§ine ,na~
SORU :15 Cinsiyct ay1rim)ria dayanan tabular. neletdir; 62
s1l e§lik eder? ................................... .
. Yiye·c~kie· ilgili tabular· var nndn~.? Bir· §ey~
SORU 29 ~aman giysisinin ne ·glbi dinsel ve bi.iytisel
· ·pis ·kabul edihnesi .o §eyi tabula§brlr riu? Ytik-: 64
ozellikleri vardlr? ................................ .
sek . dinlerde de: .gor4len tabularm · t~~elinde.
SORU 30 ~aman dav\llunun· ne gibi bir fonksiyonu var·
· ·hangi dtiygular yatmaktad1r? Adm · da .·tabu- · 66
la. "::qtlbl. OlUr .mU? I . ........................................ d1r? ................................................... .
6 · ' . ,
.
. · · . ..
.
. . 35 §amanlara basit birer hasta goziiyle bakahilh~
'· '
SORU 31
irr. Totemjzm miyiz? I t I t t t I t t I • i t I ' t • I I I • t I • 4 t t I I I •t ~ I I I t I I t f ~ I t I I
67

SORU. ·i6 : Toten~iz)n

nas1l bir ta~~r1md1r.? KelhnEmi~ ash
hangi · dilden :·ge lmektedir? Ozeliiklerf neler~ B. YUCE VARLIK KAVRAMI
· dir-? . To.temizm · konusunda · <;ah§an . bilginler ' SORU 32 Ytice Varllk bisanmmda~ ne anla§11maktadn· '?
. k~n1lerdir? .......... .-.... , ......... ; ... ~, ... ,~ .... . ' ·38 .. Yiic'e Varllk'la Tek Tann arasmdaki ay1nm
· SORlT 1 T Grup totemizmi n.e · demektir? · Grubun . totemi · nedir? .............................................. . 70
i1e. ili~kileri naslldir? Grup totemizminin dirt-· SORU· 33 Yiice Varhk na:?ll tasar1mlamr? Ona .insancll
sel yarn n11, ,toplumsal yam riu ·a:gir basar? 39 gizs-iler ve nitelikler verilir rn,i? Goksel olay~
SORU 18 :· Bh·f•y . ~otemciligin,in . ozellikleri nelerdir? A2 la1·ia b~g-lanhsl var m1d1r? ................... .. 71

2.25
......·.,
. \
 Sayfa Sayfa

SORU 34 : 'Yilce Varllk hangi adlarla. nitelenir? Yuce makta.dlr? Ayt kUltU en ~ok kimlerde gqrliliir?
· Varhk' a nas1l seslenillr? .... ~ ......... ,; .... .. 73· Bu konuda ilgin~ blr ornek yerilebilir mi ? 98
SORU 35 Dinsel hayatta Yuce Varhk inanc1 ve tasanm1 SORU 48 Ta~, a~a~. ve su killtil .ne gibi ozellikleri i<;;er-
· on planda muhr? Onun yerini _zamanla ba§ka mektedit;? ...................................... . 1Q1
kudretler alm~§l m1d1r? ........................... . .75
D. iBADETiN SOSYAL YANI
C. 1BADET SORU 49 Ge~i§ ritkd ni~in yap1llr? Hayatm en ~ok
hangi donemlerint kapsar? Erkek lohusahg1
SORU 36 tbadet deyince ne anla§lhr? lbadeti olu§turan nedir? .......................................... 105
onemli oteler . nelerdir? . lbadet neleri gerek- SORU 50 Erginleme torenleri ve ritleri hangi ama~la
tlrir? ............................................ . 78 yap1llr··? Bir erginleme torenl genel· ~izgile­
·soRU 37 Nerele:rde ibadet edillr ?. Buralar neden ibadet riyl~ hangi bolUmlerden olu§ur? K1zlann er-
yeri olarak se~ilmi§tir? ....................... . 79 ginlenrtles-i dah.a basit. midir?. . .. .. .. . .. .. . .. .. . . · 108
SO~U 38 lbadet ve· ayinleri kimler yonetir? B.iiyticiiyl~ SORU '51 Erkekler deme~i ~le kadmlar · _derneA"inin ·
. din adanu kesinli.kle birbirinden aynhr m1 ? ozellikleri nelerdir? .. ~ ................ ·~ ...._;..... 110'
§efler . ayn1 zamanda d.insel Uder olabllirler SORU 52 Erkekler birligi ile gizli dernekler arasmda ne.
mi? Dinsel liderin. kendisi kiilt objesi ol~bilir gibi farklar vard1r? 'ttnlU gizli dernekler han-
gileridir? Bunla!ln ne gibi go~evleri vardu? 112
SORU 39
mi? ································!···············
!badetin }to§ullan nelerdir? ....... ; ............... .
80
. '82
SORU 40 Dua nedir? Ne zaman dua edilir? ·K~Q ~e§it E. OTE D'ONYA iLE iLGiL1 TASARIMLAR
dua var~r? Bunlara oruekler yerir misiniz? 83 SORU 53 : L>ltinlin ote dtinyaya gidi§iyle ilgili i§lemler·.
SORU 41 1badetin onemli og"elerinden olan kurban hangi hangi duygularm etkisi altmda yap1hr; Cese-
amaQlara yonelmi§tir? Kurbanlar ka~ k1sma din ote dunyaya ug"urlalll§ biQimi mislldir? . . . 115
ayl'lllr? tlk iiriin, ilk av kimlere sunulur? 8i . SORU 54 Ote dtinya nerelerde dU§UnUliir? Ka~ <;e§it ote
SORU 42 lbadette kullamlan ara~lann ba§hcalan han- dtinya varc:hr ?· Bunlarm ozellikleri nelerdir '~ .'.. 117
glleridir? Bunlarm 'kutsalhg"l nereden gel~ SORU 55 Ote diinyaya gi.di§ nas1l olur? Ote dilnyaya gi-
mektedir? ................................... . den yollar tehlikelerle dolu· mudur? ............ 119 :
SORU 43 Tipik bir kutsal araQ ,olan ·~urunga en · ~ol{ SORU 56 Ote dilnyada~i hay at nasll tasar1mlamr? . . . . . . 121
nerede. kullamln'? Bi~imsel ozelliJderi neler- SORU 57 Olilm bigimi, oliintin ote dUnyadaki yerini etki- '·
dir? Kimlere tabudur? ...................... .. 91 ler· mi? ................... .-.................. ~ ........ ! ' ' ' ! 123
SORU 44 Olliler ilJadeti nas1l bi:r dti§linceden dog-I'nu!J- SORU 58 Toplumsal yer ve sm1f ote dunya'daki durumu
tur? Dinin ·. ba§lang1cm1 oltiler ibadetinde n ru · etkiler nil? llkellerin ote diinya ile ilgili tasa-
yabilir miyiz? ........................... ~ ........ . 93 rnnlanm ~angi noktalarda topi~~abiliriz? .. . 125
SORU 45 A talar ibadeti hangi · dti§linceden. · dog"mu§tur? 94
· SORU 46 Hayvan kiiltii en ~ok hangi ·halklarda goriiltir? F. 'DiNtN BA~LANGIC KURAMLARI ''E DiNLERiN
En ~ok hangi hayvanlar kutsamr? Hayvan i . . I. DA(iiLIMl . '
kiiltU totemizm alamna. girer mi? ........ : ...... 96
· SORU 59 Dinin herkes igin· gegerli bir tamm' yapilapillr
SORU 4-:7 · Ay1 klilttiniln temelinde hangi dli§iince yat"
mi ? Dinin ba§langtcm1 ve geli§im evrelet;ini

226 227'
 Sayfa
ff9tincti ~him
a~tklamaya gall§an etnolojik kuramlarm ba§- SAN AT
ltcalari nelerdir? 1· •••••••••••••••••••••••••• : •• ••• • • • • • • • • 127 .
SORU 60 tlkel dinlere .ba!h olanlarm di!er dinlere· bag-- A. iLKEL. SANA,TA i:UiSK1N GENEL AQIKLAMA.LAR.
h ofanlara gore sayllart ne kadardlr ?.. Dinler
Sayfa
niteliklerine gore birtaktm grtiplara aynlabilir
mi?' ........................................•................ 130
SORU 71 1Ikeller.in sanabm konu edinen. sanat etnolo-
jisinin alam ve gorevleri nelerdir '? San at et-
tkincl.Boitim. nolojisi hangi disiplinlerle i§birligi yapmak zo~
BVYtJ rundad1r? 151
SORU 72. 1ll<el sanatm ara§tlrtlmasma ne zaman ba·::J-
A. B'OY{j tLE.1LG1Lt ACIKLAMALAR lannU§br '? Bu konuya katktlan olan etnolog-
lar kimlerdir? .................................... . 153
SORU 61 : ~ilyi1 neleri konu edinir? Tanrtsal olanla ve SORU 73 1lkel sanata ilgi duyan modern .sanatgllar· klm-
. ote .dilnya ile ilgilenir mi? ~tiyli terimleri lerdir? 11kel sanatm Batl'da tanmmas1 nasll
aras1nda ne gibi ince aytrunla·r vard1r? Bti- olnlu'§tur '? .... •, ...................... ' .............. . 155
yilyil nas1l taiumlar1z? ................... ., ...... . 133 SORU 74: 11kellerde sanat<;mm durumu nmnld1r'? Kimler
SORU 62 Biiyiiniin temelinde yatan dinsel dunya goril§ii sanatc;1 olabilir? Sanatc;1 olabilmek i<;in nas1l
ve p'sikolojik J?.edenler nedir? ..................... .. 1'35 bir egithnden geQmek · ger·ekil' '? .............. .
SORU i3 Biiyii iie din arasmdaki benzer ve ayn nok- SORU 75 tlkel ::;anatgtyl etkileyen ba~llca faktorler ile-
talar nelerdir? 137 lerdir?. . .............................................. . 160
SORU 64 Biiyii ile bilim arasmdaki aynhklar nele:r:dir ?. 138 SORU 76 tlkel sanatln. ba§hca niteligi nedir? ........... . 161
SORU 77 tlkel sanat hakkmda etnologlarm ve sanab;;t-
B. l3UYU CESiTLERi VE ARACLARI larm gorti§leri nelerdir? 1lkel sana ta hangi
ac;1dan bakmak gerekir? ....................., .... .. 16:l
SORU 65 Ka~ ~e§it btiyii vardtr? Sempatik biiytiden SORU 78 1lkel sanat .eserlerinin bulundugu belli b·a§h
ne anla§tllr? Taklit buyiisil hangi ilkeye da-. mUzeler· hangileridir '? •,. •••••••.•..••••.••••••
yantr? ............................................ . 141
SORU 66 Temas biiyi.isii hangi ilkeye dayamr? Uygula- B. YERLt SANATININ BOLGESEL OZELLiK.LERi
nt§l'nda nelerden ·yararlamhr? 'Taklit btiyii-
siinden kesin olarak ayrthr m1 ? · ................. . 143 SORU 79 : Okyanusya yerlilerinin· sanat eserll'ri hangi
SORU 67 Ak ve kara bi.iyi.inUn ozellikleri nelerdir? ... 145 amaca yoneliktii:'? Polinezya sana lmm ba§-
SORU 68 Aktif .ve pasif biiytiniin oz~llikler1 nelerdi.r? hca ozellilderi nelerdir? ........................ 168;
Allopa tik biiyii ne demektir? ................. . . 146- SORU 80 Melanezya yerli sanatmm ozellikleri nelerdir? 170
SORU 69 Ad, say1 ve renkle ilglll biiyiilerin ozellikleri · SORU 81 Mikronezya yerli. simatmui ·ozellikleri nelerdir '? 171
nelerdir ? .........•...................... ,. ........ . 147 SORU 82 Avustralya yerli sano:tmm ozelliklt~ri nelerdir? 172
SORU 70 Amulet ve u~urluklarm ortaya ~lkl§lan nas1l SORU 83 Bu§ffian kaya resimler·i hangi ama<;la yapll-
al}lklamr? Bunlar hangi ama«;larla kullaml- ml§br? Bu resimlerin benzerleri ba~ka yer-
maktadlr ?- ........... .. J •• ••• • : • ••••••••••••••••• 148 lerde de gortiltir mi.i? . .. .. .. .. . .. .. .. . .. .. .. . .. . .. . 173

229
 Sayfa Sayfa

I
SORU 84 Kuzey_ Amerika yerli sanabnm' jjzellikleri ne- demektir? Diinyamn hep var olabildigine ina-
lerdir? ...................................... . 174. nan ilkeller de var zmdlr !' ................... .. 192
, SORU 85 · Giiney Amerika yerli sanatmm ozelliklet.i 'ne- SORU 94 1nsanlan sadece tannlar rm yaratmt§tlr ? ln-
lerdir? ............................................ . 176 samn yaratlll§mda en gok hang-i malzethe kul-
SORU 86 Afrika zenci sanatl hangi malzemeleri kulla- lanllmi§tir ? ....................................... : 195
nir? Ozellikleri nelerdir ? ............ ·........... . 177 SORU 95 !nsanlar bitltileri nas1l elde etml§lerdir? Bu
SORU 87· Zenci heykel v·e maskelerindeki -r.yiirek bigimi . elde edi§te «galma~~· .ve .:aCima» motiflerinin
yilz» iislubu hangi bOlgelerde goriiliir? Bu us- rolii btiyiik mlldiir? Hayvanlarm yarablmas1
lubun ta§ devri sanabyla ili§ldsi olabileceg-i. nas1l olmu§tur? ..... : .. ·.......................... . 197
dii§iiniiltir n1ti? .................................... . 179 SORU 96. lnsanlar .ba§langi~ta cHUmsUz miiyd\i? «Yilan»
ve ~yanll§ a:~:llama:.. motifleri · ne demektir ?.
Tanr1larin buyruklan dinlenseydi insanlar hep
C. DANS, MUZiK, DRAM, ~tiR
.oltimsiiz mil k~lacaklardi? Oliimiiq ortaya
SOH.U 88 1Ikellerin .dan~~ dinsel ve ptiytis.el karakterdc ~lkl§lDlD ba§ka ·aQlklamalan da var rllldlr? : 200
midir? ~n ·gok hangi olaylara bag-h · olarak sonu 97 : Ate§ nasll elde ~dilmi§tir? Ate§in elde edil-
mesinde hayvanlar da arac1hk yapml§lar ~m-
dans edilir? Miiznc de dans gibi dinscl bir
karakter ta§tr m1 ? · ............................. . 1S1 dlr? · . . ................ ·...... ~ ...... :... · · · · · · · · · · · · · · 203
's'on.u 89 SORl~ 9S : Y('ryiiztinti yokeden tufamn nedeni nas1l a~lk­
ilkelle_rin dram ve §ih~inin niteligi nedir '? Bir-
lanmaktadn'? Bu· tufan, bildi~imiz tufan ef-
kag §iir orne~i verebilir miyiz? ............... . lt)3
206
snnesinden etkilenmi§ midir? ................. .
80J1U ~n : 8uyun yatll Slra diinyayl yok eden yangm mo-
:D. SUSLENME 'VE TEKNiKLERi ~ifi nas1l. i~lenmektedir? ....................... .. 208
snn.l T ] n·: : AdPtlPrin, kurumlarm, torenlerin, teknik hilgi-
SORU 90 Stislenmenin temelinde hangi nedenler yatmak- lPl'ill kol\Pnlrri de efsanelerlc mi nGlklamr? 210
tadir? Dovme, ,bed en yaralama nas1l yap1In·? ur1
SORU 91 Be~en sakatlama, boyan:ta, ·di§leri kirn1a. ve K1.j<;1JK S6ZL1JK ..................... ~ ........................ .. 213
kafatasihm bigimini degi§tirme pl'atildcl'i ni- 219
I~r\ )'N Al{.J... ..:-\R ..•......................... : . ... · ......... · · · · · · · · · · ·
~in yap1l1r? ................. ! ' • • • • • • • • • • • • • • · ••••••• 188

Dordiineli Boltint
El"'SANE
SORU 92: Efsanelerin bu§hc.a konulan nelerdir? Efsa-·
nelerin anlatlmmda ve canland1r1lrriasmda ne-
lere. uymak gerekir? .. ............ ............. 190
SORU 93 Diinyamn yaratlll§l sadece tannlarm i§i mi-
midir? Yaratlh§ efsanelerinde sn motifinin
rolti btiyiik mtidtir? «Diinya yumul'tasl» ne

230
 1929 ythnda Zara'da dogan Sedat Veyis
Ornek, 1949'da Sivas Lisesi'ni, 1953'te
Ankara Oniv· ~rsitesi ilahiyat Faktiltesi'ni
bitircli. Almanya'da; Tiibjng~n Oniversite-
si'nde. di_nler tarihi ve etnoloji alanmda
doktora yapt1 . Almanya donti~i.i Ankara
Oniversitesi Dil 've Tarih-Cografya Faki.il-
tesi'I;Jde Etnoloji asistam (1961). do~enti
(196~) ve profesori.i (1971) oklu. Bilim-
sel c;ah~malan d1~mda edebiyat ·dergilerin-
de hikayeleri, oywilan, c;evirileri yayJmlan-
dt. Devlet Tiyatrolan'n da sahnelenen Sur
Dibinde (1962) adh oyuJ1uT. Dorst'tan,
Polisler (1964) adh oyunu S. Mrozch'tan
dilimize ~evirdi. Kurt (1964-1965), Pi•
rin.;;ler Ye~erecek (1968). ve M(lnda ..
Go~ii (1969) adh oyunlan Ankara Dev-
let Tiyatrolan'nda, istanbul $ehir Tiyatro-
lan'nda oynandr. Ba~hca bilimsel yapttla-
n : Si.vas ve <;evr.e!i.nde Hay!itm <;e~it·
li. SaflbalanY.la llgili Batd lnam;lann
ve Biiyiisell~lemlerin Etnolojik Tet·
kiki (1966), Etnoloji Sozliigii (1971).
Anadolu Folklorunda Oliim (1971),
,Budunbilim TerimleriSozliigii (1973),
Turk Halkbilimi (1977), Geleneksel
Kiiltiiriimiizde <;ocuk (1979). I 1971'
de yayJrnladtgtn11Z ilkellerde Din, Bii·
yii, Sanat, Efsane'nin ikinci b~sk1stn1 ya-
yirnlarken. Gen;ek Yaymevi, 15 Kas1m
1980'de kaybettigirniz degerli bilim adam!
Prof. Dr. Sedat Veyis Ornek'i sayg1yla
anar.

KDVdahil ISBN 975-7551- 12

"\