2 Kitob Cagdas Turk Edebiyatlari II Libre

T.C.
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2753

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1711
ÇAĞDAŞ TÜRK EDEBİYATLARIcII
Yazarlar
Prof.Dr. Orhan SÖYLEMEZ (Ünite 1, 2, 5)
Doç.Dr. Marujon YULDASHEV (Ünite 3, 4)
Prof.Dr. Hülya KASAPOĞLU ÇENGEL (Ünite 6)
Şaban Mahmutoğlu KALKAN (Ünite 7)
Prof.Dr. Ceyhun Vedat UYGUR (Ünite 7)
Yrd.Doç.Dr. Murat ÖZŞAHİN (Ünite 8)
Prof.Dr. Ufuk TAVKUL (Ünite 8)
Yrd.Doç.Dr. Oğuzhan DURMUŞ (Ünite 8)
Prof.Dr. Ekrem ARIKOĞLU (Ünite 8)
Editörler
Prof.Dr. Yavuz AKPINAR
Doç.Dr. Ferruh AĞCA
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Copyright © 2013 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ
Genel Koordinatör
Prof.Dr. Müjgan Bozkaya
Genel Koordinatör Yardımcısı

Arş.Gör.Dr. İrem Erdem Aydın
Öğretim Tasarımcısı
Doç.Dr. Cemil Ulukan
Grafik Tasarım Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar
Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız
Öğr.Gör. Nilgün Salur
Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Öğr.Gör. Fatma Şennur Arslan
Kitap Koordinasyon Birimi

Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız
Dizgi
Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi
Çağdaş Türk Edebiyatları-II
ISBN
978-975-06-1413-2
1. Baskı
Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde 20.000 adet basılmıştır.

ESKİŞEHİR, Ocak 2013
İçindekiler iii
İçindekiler
Önsöz .................................................................................................................... vii
Çağdaş Kazak Edebiyatı-I............................................................. 2 1. ÜNİTE

KAZAK DİLİ ............................................................................................................... 3
KAZAK EDEBİYATI ................................................................................................. 3
Başlangıç Dönemi (20. Yüzyıla Kadar Olan Dönem) ............................................. 3
Özet ............................................................................................................................... 17
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 18
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 19
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 20
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 20
Çağdaş Kazak Edebiyatı-II ...................................................... 22 2. ÜNİTE

20. YÜZYIL KAZAK EDEBİYATI ............................................................................ 23
II. DÜNYA SAVAŞI DEVRİNDE KAZAK EDEBİYATI ........................................ 40
STALİN SONRASI KAZAK EDEBİYATI (1956-67) .............................................. 44
BAĞIMSIZLIKTAN ÖNCEKİ SON DÖNEM
KAZAKEDEBİYAT (1968-90) ................................................................................... 46
KAZAK TİYATROSU ................................................................................................. 48
Özet ............................................................................................................................... 50
Sıra Sizde Yanıt Anahtarları ....................................................................................... 53
Çağdaş Özbek Edebiyatı-I ............................................................ 54 3. ÜNİTE

ÖZBEKLER VE ÖZBEK TÜRKÇESİ ....................................................................... 55
ÖZBEK EDEBİYATI ................................................................................................... 56
Marifetçilik Edebiyatı .................................................................................................. 60
Türkistan’da Matbaa .................................................................................................... 65
Türkistan’da Gazete ..................................................................................................... 65
CEDİT EDEBİYATI .................................................................................................... 67
Özet ............................................................................................................................... 87
iv İçindekiler
4. ÜNİTE Çağdaş Özbek Edebiyatı-II ........................................................... 92

XX. YÜZYIL ÖZBEK EDEBİYATI ........................................................................... 93
Sovyet Dönemi Özbek Edebiyatı .............................................................................. 93
İkinci Dünya Savaşı Yıllarındaki Özbek Edebiyatı ................................................. 93
Savaştan Sonraki İlk Yıllarda Özbek Edebiyatı (1945-1960) ................................. 101
Bağımsızlık Dönemi Özbek Edebiyatı (1991’den günümüze) ............................... 109
Özet ............................................................................................................................... 113
5. ÜNİTE Çağdaş Kırgız Edebiyatı ............................................................... 118

KIRGIZ SÖZLÜ EDEBİYATI .................................................................................... 119
XX. YÜZYILDA KIRGIZ YAZILI EDEBİYATI ...................................................... 122
SOVYETLER BİRLİĞİNİN İLK YILLARINDA KIRGIZ EDEBİYATI ............... 125
II. DÜNYA SAVAŞI VE SONRASINDA KIRGIZ EDEBİYATI ............................ 127
Cengiz Aytmatov (1928-2008) ................................................................................... 130
Özet ............................................................................................................................... 135
Sıra Sizde Yanıt Anahtarları ....................................................................................... 137
6. ÜNİTE Çağdaş Uygur Edebiyatı ............................................................... 140

UYGURLAR VE DOĞU TÜRKİSTAN/ŞİNCAN .................................................. 141
Yeni Uygur Türkçesi ve Alfabe .................................................................................. 142
XIX. YÜZYIL UYGUR EDEBİYATI ......................................................................... 144
20. YÜZYIL UYGUR EDEBİYATI ............................................................................ 145
1930-1940’lı Yıllarda Uygur Edebiyatı ..................................................................... 146
Kültür Devrimi Döneminde Uygur Edebiyatı ......................................................... 148
Çağdaş Uygur Edebiyatının Önemli Temsilcileri ................................................... 149
Lutpulla Mutellip (1922-1945) ............................................................................ 159
Özet ............................................................................................................................... 168
İçindekiler v
Balkanlarda Türk Edebiyatı ve Karakalpak Edebiyatı ................ 172 7. ÜNİTE

BALKANLARDA TÜRK EDEBİYATI ..................................................................... 173
Balkanlarda Türk Varlığı ............................................................................................ 173
Bulgaristan Türk Edebiyatı ......................................................................................... 174
Makedonya ve Kosova Türk Edebiyatı (Eski Yugoslavya) ..................................... 176
Romanya Türk Edebiyatı ............................................................................................ 179
Yunanistan–Batı Trakya Türk Edebiyatı ................................................................... 180
Moldova-Gagavuz Yeri Gagavuz Edebiyatı .............................................................. 181
KARAKALPAK EDEBİYATI ..................................................................................... 183
Karakalpaklar ............................................................................................................... 183
XIX. Asır Karakalpak Edebiyatı ................................................................................ 184
XIX. Asrın Sonu ve XX. Asrın Başlarındaki Karakalpak Edebiyatı ...................... 185
Devrin Tarihî-Siyasî Özelliklerine Kısa Bir Bakış ............................................ 185
Devrin Edebî Karakteri ........................................................................................ 186
Edebî Münasebetler .............................................................................................. 186
Devir Edebiyatının Teması ve Türleri ................................................................. 187
XX. YÜZYIL KARAKALPAK EDEBİYATI ............................................................ 188
Özet ............................................................................................................................... 193
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı: ........................................................................................... 195
Diğer Çağdaş Türk Edebiyatları ................................................... 198 8. ÜNİTE

BAŞKURT EDEBİYATI .............................................................................................. 199
XIX. Yüzyılda Başkurt Edebiyatı ............................................................................... 199
XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Başkurt Edebiyatı ......................................................... 199
XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Başkurt Edebiyatı ................................................... 201
XX. Yüzyılda Başkurt Edebiyatı ................................................................................. 203
1917 Devrimi Öncesinde Başkurt Edebiyatı ............................................................ 204
Sovyet Dönemi Başkurt Edebiyatı (Başkurt Sovyet Edebiyatı) ............................. 205
KARAÇAY-MALKAR EDEBİYATI .......................................................................... 206
Karaçay-Malkar Türkleri ............................................................................................ 206
Karaçay-Malkar Yazılı Edebiyatı (XIX. yy. Sonu) ................................................... 207
Sovyet Dönemi Karaçay-Malkar Edebiyatı (XX: yy.) ............................................. 208
Sovyet Dönemi Sonrası Karaçay-Malkar Edebiyatı ................................................ 213
ÇUVAŞ EDEBİYATI ................................................................................................... 213
Çuvaş Adı ..................................................................................................................... 213
Çuvaşistan .................................................................................................................... 213
Nüfus ............................................................................................................................. 214
Çuvaşça ve Lehçe Tasnilerindeki Yeri ...................................................................... 214
vi İçindekiler
Çuvaş Edebiyatı .......................................................................................................... 214

KUZEYDOĞU TÜRK LEHÇELERİ EDEBİYATLARI
(SİBİRYA TÜRK EDEBİYATLARI) .......................................................................... 216
Modern Tuva Edebiyatı .............................................................................................. 217
Modern Hakas Edebiyatı ............................................................................................ 218
Modern Altay Edebiyatı ............................................................................................. 219
Modern Saha (Yakut) Edebiyatı ............................................................................... 219
Özet ............................................................................................................................... 221
Önsöz vii
Önsöz
Sevgili öğrenciler,
Çağdaş Türk Edebiyatları dersinin amacı, günümüzde Türkiye Cumhuriyeti’nin dışın-
da bulunan çeşitli Türk boylarının modern edebiyatlarını, ana hatlarıyla, belli başlı temsil-
cileri ve onların bazı örnek metinleriyle sizlere tanıtmaktadır.
Çağdaş Türk Edebiyatları-I kitabında Azerî, Kırım Tatar ve Tatar edebiyatlarına yer
verilmiştir.
Çağdaş Türk Edebiyatları-II kitabında da Kazak, Özbek, Kırgız, Uygur ve diğer Tük
boylarının modern edebiyatları ele alınmıştır.
Her şeyden önce, belli başlı bütün Türk boy ve topluluklarının modern edebiyatlarını,
bu derse ayrılan ünitelerin sınırları içinde ele almanın mümkün olmadığını belirtmek
gerekir. Çünkü sadece XIX ve XX. yüzyıllardaki edebiyatların gelişimini ana hatlarıyla ele
almak bile bir hayli yer tutmaktadır. İster istemez tarihî ve kültürel gelişim itibarıyla Tür-
kiye Türkleriyle daha yakın ilişkiler içinde olan Türk boylarının edebiyatlarına öncelikli
olarak yer vermek gerekmiştir.
Balkanlar, Kıbrıs, Romanya ve Irak’taki Türk topluluklarının edebiyatları, genel olarak
XIX. yüzyılın sonlarına kadar Osmanlı Türk edebiyatına dâhildir; buralarda ayrı bir ede-
biyat oluşumundan söz edilemez. Bütün bu bölgelerin edebiyatlarında kullanılan dil de
Türkiye Türkçesidir. Ancak Irak’ta XX. yüzyıl ortalarından sonra ortaya çıkan bazı siyasî
gelişmeler sebebiyle ve zorunlu olarak millî kimlik anlayışı “Osmanlı Türklüğü”nden veya
“Türklük”ten “Türkman”lığa, edebî dil de İstanbul Türkçesinden yerel ağızlara doğru kay-
mıştır. Dolayısıyla günümüzde “Türkman Edebiyatı” denilen yeni bir kol ortaya çıkmış
bulunmaktadır. Ne yazık ki elimizde olmayan sebeplerle “Türkman Edebiyatı” ile “Kuzey
Kıbrıs Türk Edebiyatı”na çok kısa bir şekilde de olsa yer vermemiz mümkün olmadı. Ge-
lecek yıllarda bu eksikliklerin giderilmesi mümkün olabilir. Aynı şekilde bu ders kitabına
alınamayan başka Türk toplulukları edebiyatlarının da olduğu bilincindeyiz.
Birinci kitabın önsözünde de açıkladığımız gibi “Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü”nde
okutulacak, belli başlı Türk boylarının edebiyatlarını içine alan “Çağdaş Türk Edebiyatla-
rı” ders kitabı ilk defa hazırlanıyor. Bu kitapta ister istemez bazı eksikliklerin olduğunun
bilincindeyiz. Muhtemelen bazı hatalar da yapılmış olabilir. Bunun için öğrencilerimizin
ve okuyucularımızın bizi anlayışla karşılayacağını ümit ediyoruz.
Kitapta görülebilecek eksiklik veya yanlışlıklar için yapılacak uyarılardan, tenkitlerden
memnun olacağız. Haklı tenkitler, ileride daha eksiksiz, daha olgun bir ders kitabının ha-
zırlanmasına hizmet edecektir, diye düşünüyoruz.
Açıköğretim Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü içinde böyle bir derse yer ver-
dikleri için ilgililere özellikle teşekkür ederiz. Ayrıca bu kitabın yazılma aşamasında, biz-
lerden kaynaklanan aksaklıkları anlayışla karşılayan yöneticilere de samimi teşekkürleri-
mizi bildirmek istiyoruz.
Değerli öğrencilerimize başarı dileklerimizle.
Editörler
Prof.Dr. Yavuz AKPINAR
Doç.Dr. Ferruh AĞCA
ÇAĞDAŞ TÜRK EDEBİYATLARI-II
1
Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;

Kazak Dil ve Edebiyatına ait eserleri okuyabilecek,
Kiril alfabesi ve Latin alfabesiyle verilen örnek metinler yardımıyla Kazak edebi-

yatı hakkında yorum yapabilecek,

Kazak Edebiyatının başlangıç dönemi yazarları hakkında açıklama yapabilecek,
Kazak sözlü ve yazılı kültür unsurlarını betimleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Kazak Edebiyatı • Makal-Metel
• Sözlü Kültür • Şeşendik Söz
• Yazı Dili • Batır
• Örnek Metinler • Aytıs
• Ertegi • Cırav
• Cumbak
İçindekiler
Çağdaş Kazak Edebiyatı-I • KAZAK DİLİ

• KAZAK EDEBİYATI
Çağdaş Kazak Edebiyatı-I
KAZAK DİLİ
Kazakistan Cumhuriyeti’nin resmi dili. Kazakistan, Doğu Türkistan, Moğolistan, Kırgızis-
tan ve Özbekistan ile değişik ülkelerde dağınık olarak yaşayan Kazaklar tarafından konu-
şulan dil. Türkçe’nin Kıpçak dil grubuna dâhildir. Kazak dilinde “ş” yerine “s”, “ç” yerine
“ş” kullanılır ve bazı yazılı durumlarda m/b/p ile n/d/t sessizleri ortaya çıkar.
Kazak halkı son yüz yılda iki defa alfabe değiştirdi. 1929’a kadar Arap, 1929’dan 1940’a
kadar Latin ve 1940’dan sonra Kril harlerine dayalı alfabe kullandılar. 1991’de bağımsız-
lığın kazanılmasından sonra bir grup Kazak aydını Arap harlerine dönülmesini tavsiye
ederken bir başka grup, diğer Türk halkları ile ortak bir alfabe istediler. Bu ikinci grup 34
harli ortak alfabeyi destekledi. 8. yüzyılda kullanılan Göktürk alfabesini tavsiye edenler
oldu. Hâlihazırda çoğunluk mevcut alfabeden yana olsa da Latin alfabesine dayalı bir al-
fabe üzerinde çalışılmaktadır.
Kazak edebî dilinin başlangıcı 19. yüzyılın ortalarına rastlar. Bu edebî dil, halkın en
çok kullandığı şiveye dayanır. Çokan Velihanov (1837-1865), Abay Kunanbayev (1845-
1904) ve İbray Altınsarın (1841-1882) gibi büyük Kazak aydınları bu dili kullandılar.
Kazak Türklerinin bu kadar sık alfabe değiştirmesinin nedenleri sizce neler olabilir?
1
KAZAK EDEBİYATI
Başlangıç Dönemi (20. Yüzyıla Kadar Olan Dönem)

«Тыңдаусыз болса сөз жетім, іздеусіз болса қыз жетім»
“Tındausız bolsa söz jetim, izdeusiz bolsa kız jetim.”
Dinleyicisi olmayan söz yetim, arkasında ana-babası olmayan kız yetim. Kazak atasözü.
(Qazaq Adebiyetiniñ Tarıhı. III. 2000: 356)
Kazak edebiyatının ilk nüshaları bütün Türk halklarına da ortaktır. En eskileri, Külte-
kin, Bilge Kagan ve Tonyukuk’a ithaf edilen Orhun abideleridir. Tanınmış tarihçi Kazak
akademisyen Prof. Dr. Mekemtas Mırzahmetulı; “Aslında Kazak ülkesinin başından geçen
tarihî gelişmeler, bütün Türk yurtları için ortak gelişmelerdir” diyor. (Başlangıcından Gü-
nümüze... 27, 2004: 14) Yine Türk dünyasının ortak edebî eserleri Oğuzname ve Dede Kor-
kut Kitabı onları takip eder. Bilindiği gibi Korkut ismi Türkler arasında yaygındır ve Oğuz
Türkleri arasında bilinen adıyla Dede Korkut Kitabı da Türk dünyasının ortak eseri olarak
4 Çağdaş Türk Edebiyatları-II
yayılmıştır. Kazaklara göre Korkut Ata, devrinde fikirlerine saygı duyulan, sözü dinlenen,
akıllı ve kahraman bir tarihî figürdür. Araştırmacılara göre Oğuz Kıpçaklarının Bayat bo-
yundan çıkmış ve 8 ila 9. Asırlarda ömür sürmüştür. Kazaklar Korkut Ata’yı kopuz sanatı-
nın atası olarak kabul ederler. 12 hikâyeden oluşan Dede Korkut Kitabı, Oğuzların geçmiş
devirlerinde meydana gelen olayları tasvir eder. Hikâyeler her türlü coğrafya ve mekânda
geçer. Biri Altay tarafında vücuda gelse diğeri Orta Asya, Yedisu nehrinde veya bir başkası
Sır Derya civarında ve Kakaslarda cereyan eder. Bu yüzden Kazak edebiyat tarihçisi Han-
gali Süyinşaliyev “Korkut Ata kitabını bir tek halka mâl etmenin” doğru olmadığını söyler.
(Süyinşaliev 1997: 41)
İslam dininin yayılması neticesinde 10-13. yüzyıl Kazak edebî eserlerinde Arap edebi-
yatının tesiri fazla olsa da Dede Korkut hikâyelerini tamamen İslamî dönem ürünü demek
doğru değildir. Birinci hikâye “Dersehan ulı Bukaş han turalı cır”dır. Burada hanlar hanı
Bayandur toy tertip eder ve herkesi davet edip, Oğuz beylerine ziyafet verir. Üç çadır kur-
durur, üçüne ayrı renkte bayrak diktirir. Ak bayraklı çadıra oğlu olanları, kızıl bayraklı
çadıra kızı olanları, kara bayraklı çadıra da çocuğu olmayanları yerleştirir. Çocuğu olma-
yanlar Tanrının lanetine düçar olmuştur diye düşünür ve onların altına kara kıldan kilim
serdirir, onlara karakeçi kestirir, daha fazla hürmet göstermez. Bu toplantıya Dersehan da
katılır. Kızı da oğlu da yoktur. Bu duruma üzülür ve evine döner. Evdeki güzeller güzeli ka-
rısına olan biteni anlatır. Suçun onda olduğunu ve ya bir çocuk doğurmasını ya da kanını
dökeceğini söyler. Bunun üzerine karısı:
O hanım! Saspa, aşuvmen asıgıs is kılma. Ey Han’ım! Şaşırma, ökeyle karar ve-
Meni tıngda: Kuday üşin kızmet kıl, şın rilmiş iş yapma. Beni dinle: Tanrı için
tilekpen jalbarınayık, toy jasa, mal-candı hizmet et, temiz dilekle yalvaralım, toy
tertip et, mal-canı kurban edelim. Eti
kurban kılayık. Etti tau gıp üy, kımızdı
dağ gibi yığıp ev, kımızı göl gibi kılıp koy,
köl gıp kuy, el-jurttı tügel jıy, berine tik
el-yurtta kim varsa topla, hepsine karşı
turıp sıy-kurmet körset, aş-calanaş, pakır- dik dur ve hürmet göster, aç-tok, fakir-
müskinnen düniyendi ayama. Olar da biz
miskin ile dünyanı değiştirme. Onlar bi-
üşin bir perzent tilesin, köptin tilegin Ku- zim için bir dilek dilesinler, çoğun dileği-
day kabıldar, ni Tanrı kabul eder,
der. Tanrı, misafirlerin dileğini kabul eder ve Han’ın bir oğlu olur. (Süyinşaliev 1997: 41)
Firdevsi, Nizami, Hafız, Sadi, İbni Sina, Farabi, Kaşgari ve Balasagunlu Yusuf gibi Türk
sanatkârlar Arapça ortak eserler vermişlerdir. Nevai, Biruni ve Uluğbey onları takip ederler.
1428 yılında Barak Han öldükten sonra ulusun beyliği Coci’nin küçük oğlu Şeyban’ın
torunu olan Abulhayır Han’ın eline geçer. Hanlıktaki siyasi çekişmeler şiddetlenir. Ona
karşı çıkanların başında Kerey ve Canıbek Sultanlar vardır. Bu mücadelenin sonunda han-
lık ikiye bölünür. 1456 yılında Kerey ve Canıbek kendi yanlarındaki halklar ile birlikte
Yedisu’ya göç ederler. Moğolistan’a yakın ve Şu Nehri boyunda Kerey ve Canıbek’in kur-
duğu yeni hanlık Kazak adı ile anılmaya başlanır. Kazak Hanlığı’nın kurulmasına bağlı
olarak halkın kendine has eski edebiyatı gelişir ve şekillenir. Bu devirde ozanların çalıp
söylediği nazım türü olan “cır” yaygınlaşır. “Cırşı” olarak adlanan ozanlar, geçmişteki
Türk halklarına ortak edebi eserleri devam ettirip Kazak halkının eski ve yeni edebiyatının
oluşmasına ön ayak olurlar.
Kazak edebiyatı bugünkü Kazakistan coğrafyasına yerleşen halkların meydana getir-
diği zengin ruhanî hazinenin ürünüdür. Asırlar boyunca bu zengin mirastan ilham alır ve
eski geleneklerin de devamıyla gelişir. Yazılı edebiyat ürünleri olarak bilinen şecirelerin
varlığı bilinse de bunların çoğu kaybolmuştur. Kadırgali Celayir’in Camiü’t-tevarih (1602)
1. Ünite - Çağdaş Kazak Edebiyatı-I 5
adlı eseri bugüne kadar gelenlerdendir. Şecire, bütün Türk halklarının eski tarihi ile bir-
likte 14-16. Yüzyıllardaki Kazakistan tarihini, onların siyasi durumunu, Kazak yurdunun
iç ve dış şartlarını anlatmaktadır. Kazak Hanlarının soy ağacı da eserde verilmiştir. Eserin
giriş kısmı, orta asırdaki edebi Türk dilinde yazılmakla birlikte Kazak halkının atasözleri,
deyimleri de yer almaktadır.
Kazak Türkleri ile Türkiye Türklerinin ortak kültürden beslendikleri doğru mudur? Doğru
ise kanıtları nelerdir? 2
Halk edebiyatı nazmı sadece halkın başından geçen tarihi olayları, onların arzu ve istek-
lerini, yaşadıkları zorlukları anlatması bakımından değil, toplumun siyasi ve sosyal yapısı-
nı, düşüncesini, dünya görüşünü edebi bir üslupla verebilmesi bakımından da değerlidir.
Ölen, makal, canıltpaş, erteği, jır; “Şiir, atasözü, yanıltmaca, masal, türkü;
Munın beri candı söz, işinde sır. Bunların hepsi canlı söz, içinde sır.”
Ilias Cansügirov (Adebiyet 5, 1996: 5)
20. yüzyılın başlarına kadar göçebe hayatı devam ettiren Kazak halkının zengin halk
edebiyatı vardır. Bu edebiyatın bütün türleri gelişmiş ve çoğu canlılığını hâlâ devam ettir-
mektedir. İlk söyleyenleri belirsiz (anonim) añız-ertegiler (rivayet, efsane, masal), makal-
meteller (atasözleri), şeşendik sözler (kıssalar), turmıs-salt (gelenek-görenek) cırları, tarihî
cırlar, arnav (kaside-methiye), tolgav (koçaklama), öleñ (türkü), aytıs (atışma) v.b. türler
Kazak halkının zengin kültür hazinesini meydana getirirler. Halk şarkılarına “cır,” bunları
söyleyenlere de “cırav” veya “cırşı” adı verilir. Akınlar (halk ozanları) da cıravlar gibi dom-
bıra çalarak hikâye, destan anlatırlar, aytıslara katılırlar.
Anonim olarak ortaya çıkan ve halk sözlü geleneği çerçevesinde gelişen añız-ertegiler,
rivayet, efsane, masal olarak değerlendirilebilir. Masal ve efsaneler, bilindiği gibi bir halkın
hayatını, düşünce dünyasını, hayat tarzını, hayal dünyasını ve en mühimi de duygu dün-
yasını edebî bir dille anlatırlar. Kazak edebiyatı añız-ertegiler bakımından çok zengindir.
Kazak halkının ne zaman, nerede, nasıl yaşadığını, kimlerle mücadele ettiğini, kahraman-
lığını, kahramanlarını öğrenmek için añız-ertegiler’e bakmak yeterlidir. Mesela “Er Töstik”
masalını okuyanlar, Kazak halkının manevî dünyasına girerek onların atalar ruhuna nasıl
boyun eğdiğini, oradan da tek Tanrı ve nihayet Gök Tanrı’ya doğru giden bir yol izlediği-
ni sezer. (Başlangıcından Günümüze... 27, 2004: 14)
Diğer taratan unutulmamalıdır ki ertegiler/masallar, hayalî-acayip olayları içeren il-
ginç hikâyelerdir. Bunlarda genellikle gerçek hayatta seyrek rastlanan hatta hiç rastlan-
mayan, insanın tamamen hayal gücü ile ürettiği olaylara yer verilir. Ertegilerin en önem-
li özelliklerinden birisi de dilinin zenginliğidir. Masalların zengin dili, halkın asıl dünya-
sının kilididir. Bu yüzden halkın kültürünü, onun iç dünyasını keşfedebilmek için bu ki-
lide ihtiyaç vardır.
Ertegiler, eski devirleri anlatan, asırdan asıra kalıplaşarak gelen günlük hayatı anla-
tan halk hikâyeleridir. Şark edebiyatı mahsulü olan “Kırk vezir”, “Kelile ve Dimne” ve
“Tutînâme” gibi halk hikâyeleri Kazaklar arasında da yaygın olarak bilinir ve anlatılır.
Cumbaklara tabiattaki canlı cansız her şey girer. Bunlardan halkın dünya görüşünü,
edebî seviyesini öğrenmek mümkündür. Eski zamanlarda Kazakistan’da cumbak yani bul-
macalar çoktu ve cumbak söylemek çok yaygındı. Hatta cumbak söyleyip, cumbaklara
cevap bulamayan adamları öldürüyorlardı. İnsanların akıllı olup olmadıklarına cumbak
söylemesine ve cumbaklara cevap bulmasına bakarak karar veriyorlardı. Mesela birisi kız
almak istediğinde de düğünü başlatmak için cumbak söylerdi. Düğün esnasında da cum-
bak bulamayan kişiye “tuzlu su” içirilir ve ayıplanırdı. Mesela:
Düniyeda barinen de ne tatti? Dünyada hepsinden de ne tatlı? (Annenin sütü)

(Süyinşaliev 1997: 41)
Jumsakta ne jumsak? Yumuşaklıkta ne yumuşak? (Annenin kolu)
Kılıştan ne ötkir? Kılıçtan ne keskin? (Göz)
Bir uzın ağaş, ağaştın üstinde on Bir uzun ağaç, ağacın üstünde on (Bir yıl, on iki ay,
eki uya, arbir uyada, tört-tört iki yuva, her bir yuvada dört-dört dört hata, yedi gün)
tukım, er tukımda, ceti balapan bar. tohum, her tohumda yedi yavru.
Tenizde batpaydı, otta canbaydı. Denizde batmaz, ateşte yanmaz. (Buz)
(Sadırbayev, 1990: 123, 125)
Akılsız kaşan akıldı boladı? Akılsız ne zaman akıllı olur? (Konuşmadığında)
Makal-meteller sözlü edebiyatın en eski türlerindendir. Mazmunu halkın yaşantısını,

gelenek ve göreneklerini, tabiatını gösterir. Makal-meteller, Anadolu Türk edebiyatındaki
“atasözü” ve “deyim”lerine karşılık gelir. Birkaç örnek vermek gerekirse:
Aşu – düşpan, akıl-dos. Öke – düşman, akıl – dost.

Ay ortak, kün ortak, caksı ortak. Ay ortak, güneş ortak, iyilik ortak.
Adammen adamnın arası cer men köktey. Adam ile adamın arası yer ile gök kadar.
Barına kanagat, joğına sabır. Var olana kanaat, yok olana sabır.
Düşpanım jok deme, Düşmanım yok deme,
Düşpan ayak astında. Düşman ayak altında.
(Sadırbayev, 1990: 100-101)
Birkaç metel örneği vermek gerekirse:
Jamanga tün de karangı, kün de karangı. Kötü olana gece de gündüz de karanlık.
Ülken tüye köpirden tayak ceydi. Büyük deve köprüden dayak yer.
Bas jarılsa – börik işinde. Baş yarılsa – şapka içinde
Kol sınsa – jen işinde. Kol kırılsa – yen içinde.
Til tas jaradı, Dil, taş yarar,
Tas jarmasa, bas jaradı. Тaş yarmasa, baş yarar.
Til kılıştan ötkir. Dil, kılıçtan keskin.
Köp söz – kümis, Çok söz – gümüş,
Az söz – altın. Az söz – altın.
(Sadırbayev, 1990: 112)
Şeşendik sözler, sözlü edebiyatın didaktik türlerindendir. Şeşendik sözlerin mazmunu,

makal-metellere, añız-engimelere ve akın aytıslarına benzer. Şeşendik yani veciz sözleri,
en başta tarihte var olmuş kişiler söylemişlerdir. Günümüze kadar gelen isimler arasında
Aldar Köse’yi, Korkut Ata’yı, Kocanasır’ı, Cirenşe Şeşen’i, Asankaygı’yı saymak gerekir.
Burada isimleri geçen şeşenler, halk arasındaki meselelere de küresel meselelere de çözüm
arayan değerli âkil insanlardır. Onların sözlü ve yazılı veciz eserleri dil açısından zengin
ve bedii, mânâsı derin, sözleri seçilmiş, düşünceleri sistematiktir. Bu yüzden şeşendik yani
veciz sözlerin halkın derin düşünce dünyasından doğduğu rahatlıkla söylenebilir. Mesela
Cirenşe Şeşen, Karaşaş sulu ile karşılaşmasında şöyle der:
Özin bilmes isindi Kendin bilmediğin işini

Bilgenderden surap bil. Bilenlerden sorup öğren.
Ölip catsan, nadannan Ölüp kalsan, cehaletten/câhilden
Kabirini uzak kıl!
Kabırındı jırak kıl!
(Adebiyet 5, 1996: 50)
Turmıs-salt cırları, göçebe halkın evlilik, göç gibi gündelik hayatını anlatır. Halk haya-
tının aynası da denir. Kazak halk edebiyatında, evlilik ve göç üzerine yazılmış pek çok söz
vardır. Evlilik üzerine yazılan cırlardan en çok bilineni “Betaşar” adı verilen “Yüz görüm-
lüğü” adlı olanıdır ve geline söylenir:
Kelin, kelin, kelip tur! Gelin, gelin, geliyor!

Kelip, üyge enip tur! Gelip, eve giriyor!
Kayın jurtı – halkına, Kaynının yurduna-halkına,
İyilip salem berip tur. Eğilip selam veriyor.
Üydin işi tolı adam, Evin içi dolu adam,
Barindi kelip körip tur. Hepsini gelip görüyor.
Sadırbayev, 1990: 61)
Batırlar (kahramanlık) cırı, nesilden nesile ulaşan kahramanlık şiirleridir, manzum

destanlarıdır. Vatan sevgisi, kahramanlık duyguları, ahlâkî konular bu destanlarda geniş
yer tutar. Geçmiş devirlerde ülke toprağını almak isteyen dış düşmanlara karşı korumak
zorunda kalan Kazak halkı pek çok savaşa girmek zorunda kalmıştır. Bu mücadelelerden
galip çıkarak yurt toprağını korumayı başarmışlardır. İşte böyle zamanlarda atılan oka vu-
rulmadan, işgalci güçlere karşı vuruşan ve halkı esarete düşmekten kurtaran kahramanlar
vardır. Vatanını gerçekten seven insanlar az değildir. Batırlar cırı, işte bu zor zamanlarda
yurdun namusu için ölüme baş koyan, ne kadar zorluk olsa da yine de galip gelebilen ba-
tırları/kahramanları saygıyla anıp, onların kahramanlıklarını sözle ifade etmiştir. Ağızdan
ağza günümüze kadar gelen kahramanlık şiirleri yeni nesillere vatan sevgisi aşılamada
önemli bir görev üstlenmektedir. “Koblandı”, “Alpamış”, “Edige”, “Kanbar Batır” Kazakla-
rın önemli destanlarındandır. Kopuz veya dombıra ile birlikte söylenir. Kobılandı Batır,
Han Kazan’ın Kazakların Kırlı ve Sırlı şehirlerini ele geçirdiğini duyduğunda, daima ha-
zır bekleyen atı Tayburul’a binip, eş-dostuyla, ailesiyle vedalaşıp kendisinden önde giden
Karaman’ın arkasından gider. Kobılandı batır, atı ile konuşur:
Jan serigim, Burıl at, Can yoldaşım, Burıl at,

Sal kulağın sözime, Kulak ver sözüme,
Kırık künşilik Kazandı Kırk günlük Kazan’ı
Körsetşi bugin közime! Göster bugün gözüme!
(Adebiyet 5, 1996: 63)
Bu destanda at Tayburıl için kullanılan sıfatlar gerçekleri yansıtmaz, fakat kahrama-

nın yapmak istediklerini ancak “uçan kuş gibi hızlı” “yüce dağlardan sekerek atladı” “beş
yüz metre uzadı” gibi sıfatlarla yapabilir. Bu da sözlü edebiyat geleneğinde, kahramanlık
destanlarında, masallarda kahramanlara yüklenen olağanüstü sıfatlardandır ve “hiperbol”
adı verilir.
Gaşıktık cırlar, kahramanlık şiirleriyle birlikte ortaya çıkmıştır. “Kozı Körpeş” ve “Ba-
yan Suluv” bu türün en çok sevilenleridir.
Tarihî cırlar, Kazak halkının başından geçen tarihî olayları anlatır. Bunlardan en mü-
himi de 18. yüzyılda Cungarların saldırısını anlatan ve “Karatavdıñ basınan köş keledi”
diye başlayan cırdır. Tarihî cırlar denildiğinde, tarihte olmuş, tarihin dönüm noktalarında
yiğitlik göstermiş, halkın birliği ve dirliği için mücadele etmiş kişiler için söylenmiş cırlar-
dır. Tavke, Abılay, Bayan, Bayseyit, Bögenbay, Canıbek, Sırım, Töle Biy önemli şahsiyetler
adına söylene gelen destanlar bu türe girmektedir.
Aytıslar Kazakların doğru sözü, söz yarışı, fikir dalaşı dediği bir yarışmadır. Akın ay-
tıslarında halkı ilgilendiren her şey söz konusudur. Halkın yaşantısını, gelenek ve göre-
neklerini, tabiatını gösterir. Aytıslarda akınlar irticalen söylemek zorunda oldukların-
dan Kazak dilinde onlara “tökpe akın” adı verilir. Tökpe akınların karşılıklı olarak sanat-
larını icra etmelerine de “akın aytısı” adı verilir. Bu atışmalarda doğaçlama olarak oku-
nan şiirler halkı belli konularda bilinçlendirir ve akınların nasihatlerini içerir. Kazak-
lar arasında bu halk edebiyatı türünün daha ziyade gelişmesinin sebebini Kazakların 20.
Yüzyılın başlarına kadar göçer hayat yaşamalarına bağlayanlar vardır. Bunun yanı sıra
onların söze düşkünlüğü, dombıra çalmaktaki ayırt edici kabiliyetleri de önemli sebep-
ler arasında gösterilebilir.
Aytısın zekâ sanatı olması, dilin akıcı bir şekilde işlenmesi, sosyal meselelere temas
etmesi ve milliyetçilik fikrinin tartışıldığı bir meydan olması yönüyle üç aşaması vardır.
Akınlar aytısı akla ve düşünceye hitap ettiği kadar göze de hitap eder. Halk, akın aytısları-
nın doğal hakemleridir. Sözün güzelliğine, içeriğine ve tutarlılığına bakılır ve beğenilirse
halk tarafından takdir edilir. Bu aytıslarda sosyal hayat bütün yönleri ile ele alınır ve tartı-
şılır. Prof. Berdibayev’e göre “akının, kıvrak zeka ve söz bulma kabiliyetinin yanında, çok
bilgili olması gerekir. Bilgisi az olan akın uzağa koşamayan ata benzer, tez yorulur ve yarı
yolda kalır.” (Berdibayev, 1995: 16-26)
Akın aytıslarının pek çok çeşidi vardır. Genellikle düğün ve doğum gibi halkın kutla-
ma için bir araya geldiği toplantılarda yapılan ve şakaların bol olduğu kız-erkek aytısla-
rı en yaygın olanıdır. Kayım aytıslarında ise bir akın dombırasıyla “cır” söylemeye başla-
dığında diğer akınlar da ona iştirak ederler. Söylenen türküye uygun sözü olan hemen ya-
rışmaya katılır.
Cumbak aytısı, dombıra eşliğinde akınlar arasında ve seyirci önünde yapılan bir tür
bilmece sorma yarışmasıdır. Kazak akınlarının birbirlerine “cumbak” yani “bulmaca” veya
“bilmece” sorarak yarışmalarına “cumbak aytısı” adı verilir. Bulmacaları türkü veya na-
zım şeklinde düzerek dombıra eşliğinde söylemek ve karşılığında cevabını bulmak zor iş-
tir. Bunu yapacak olan akının hayat tecrübesinin zenginliği yanında bilgisinin de geniş ol-
ması gerekir. Derin düşünme ve çok çabuk kavrayabilme, anlayabilme ve anlatabilme ye-
teneğine sahip olması gerekir. Kazak halk edebiyatı tarihi içinde Esat akın ile Rişcan akın
arasındaki bilmece türü aytıslar çok önemli bir yer tutar ve klasik örnekler arasında yeri-
ni alır. (Berdibayev, 1995: 16-26)
Akın aytıslarında dile getirilmeyen, tartışılmayan, üzerinde fikir yürütülmeyen hiçbir
mesele yoktur. Ülkedeki veya dünyadaki en son gelişmeler bile bu aytısların konuları ara-
sında yerlerini alırlar.
Balalar folkloru, çocukların ahlakî talim ve terbiyesini amaçlayan bir halk edebiya-
tı türüdür.
Kazak adıyla bilinen edebiyatın ilk temsilcileri o zaman bütün Deşt-i Kıpçak’ta adı
duyulan Asan Kaygı, Kodan Tayşı ve Kaztugan (Süyinişûlı) cıravlardır. Bunların ortak
düşünceleri hayat, dostluk, insanlık, yiğitlik, ar, namus ve adaletle ilgili konularla birlik-
te vatan, millet, birlik, beraberlik, hürriyet için mücadele etmek ve bu mukaddes değer-
lere sahip çıkılması gerektiğini anlatmak olmuştur. Bugüne ulaşan eserlerinde Abulha-
yır Han dönemindeki bölünmüşlükten ve Kazakların bağımsız halk oluşundan bahsedilir.
14. yüzyılda yaşayan Cirenşe Şeşen ve Sipra Cirav’ın söylediği kıssalar ve şiirler günümü-
ze kadar yaşatılmıştır. Cıravlar şiirinin gelişmesinde Dosmambet (ö. 1523) ve Şalkıyız’ın
(1465-1560) eserleri önemli yer tutar.
Asan Kaygı, Dosmambet ve Şalkıyız 16. yüzyılın önemli temsilcileridir. Tensufi Bek
ile kadın akınlar Çal Kiyiz Hala ile Kerulen Hala da yine bu yüzyılda yaşamış akınlardır.
Asan Kaygı’nın hayatı hakkında tarihî kaynaklara ulaşmak zordur. Halkın görü-
şüne göre o, Kazakların ilk Han’ı Canıbek zamanında yaşamıştır. Tarihî kaynaklar ise
Canıbek’in 15. yüzyılda yaşadığını kaydetmektedir. Halk hikâyelerinde de Asan Kaygı’nın
adı Canıbek ile birlikte anılmaktadır. Kazak edebiyatı tarihini konu alan kitapta ondan
şöyle bahsedilmektedir:
Asan Kaygı kay ortadan şıgıp, kay devirde, kanday Asan Kaygı hangi boydan çıktı, hangi devirde, nasıl
ömir keşken edi, köp jasagan ömirinde kanday kızmet ömür sürdü, uzun ömüründe ne gibi hizmetler gör-
aktardı, kimdermen istes, zamandas bolıp edi degen su- dü, kimlerle birlikte çalıştı, kimlerle zamandaş ol-
raktarğa cauap beretindey bizde naktı tarihi derekter muştu gibi sorulara cevap verecek bizde tarihî kay-
joktın kası. naklar neredeyse hiç yoktur. (Qazaq Adebiyetiniñ Ta-
rıhı. III, 2000: 245-276)
Kudabay adındaki iki gözü görmeyen bir akın Asan Kaygı hakkında, Koşan ağabeyin-
den şu malumatı aldığını söylüyor:
Asannıng asıl tübi nogay deymin, Asan’ın asıl kökü Nogay diyorum,
Ülkenderding aytuvı solay deymin. Büyüklerin söylediği böyle diyorum.
Teginde nogay, qazaq tübimiz bir, Aslında Nogay, Kazak kökümüz bir,
Altay, Ertis, Oraldı qılgan dübir, Altay, Ertis, Oral’ı ortaya çıkaran kök
Ormambet han Ordadan şıkkan künde, Ormambet Han, Orda’dan çıktığı gün,
Asan kaygı kaygırıp aytıptı jır. Asan Kaygı çıkıp söylemişti jır (şiir).
(Qazaq Adebiyetiniñ Tarıhı. III, 2000: 250)
Asan Kaygı, Kazak topraklarını dolaştığı yerlerde gördüklerini şiirlerinde dile getirir-
ken, halkını bekleyen tehlikelere karşı da uyarmadan edemez. Halid Kurbangali’nin Tava-
rih Hamsa (Almatı, 1992: s. 111) adlı kitabında kaydettiği gibi şöyle der:
Budan song kilı-kilı zaman bolar, Bundan sonra zor zaman gelir,
Zaman azıp, zang tozıp jaman bolar. Zaman azıp, kanun bozulup kötü olur.
Karağaydıng basına şortan şığıp, Karagayın (çam) başına balık çıkıp,
Balalardıng deureni tamam bolar. Çocukların devranı sona erer.
Ol künde karındastan kayır keter, O günde (ise) kız kardeşten hayır gider,
Hannan-küş, karagaydan şayır keter. Han’dan güç, Karagay’dan çayır gider.
Ulın, kızıng orıska bodan bolıp, Oğlun kızın Rus’a köle olup,
Kayran el, esil jurtım sonda ne eter? Güzel yurt, asıl yurdum o zaman ne eder?
Yurdunu ve halkını bekleyen tehlikelerden yeterince bizâr olan Asan Kaygı’nın gün-
lük hayatın önemli bir parçası olan veciz sözleri de vardır. Bunlardan bazıları şunlardır:
Aşu - düşpan, artınan Öke – düşman, ardına

Tüsip ketseng kaytesing Düşüp gitsen ne yaparsın
Tübi tereng kuıska. Dibi derin kuyuya.
Jas, keriler otırıp, Genç, yaşlılar oturup,
Aldınan sabak almasa, İlk önce dersin almasa,
Karamasa jüzine, Yüzüne bakmasa,
Galım da bolsa ol garıp. Âlim de olsa zavallıdır.
Nadandardıng belgisi Cahillerin belirtisi
Bilgenning tilin almasa Bilenin dediyini yapmasa
Asan Kaygı’nın zamandaşı Kaztugan Cırav’dır. O da Altın Orda zamanındaki

Nogay-Kazak dönemi edebiyatının önemli bir şahsiyetidir. Eserlerinden günümüze
kadar ulaşanı yoktur. Onun yurt bellediği yere göçüp geldiğini gösteren şu parçası en
bilinenidir:
Alang da alang, alang jurt, Alan da alan, alan yurt,

Akala ordam kongan jurt. Akala ordamın konduğu yurt,
Atamız bizding bu Süyiniş Atamız bizim bu Süyiniş
Küyev bolıp bargan jurt, Damat olup vardığı yurt,
Anamız bizding Boztugan Anamız bizim Boztugan
Kelinşek bolıp tüsken jurt… Gelin olup düştüğü yurt…
15. yüzyılın sonlarında doğup 16. yüzyılın ilk çeyreğinde hayatını kaybeden Dosmam-
bet akının şiirlerinde yurt için, vatan toprağı için yaralı ozanın ölüm ile olum/yaşam ara-
sında geçirdiği zor zamanları bulmak mümkündür.
Argımakka ok tiydi Argımağa (saf kan at) ok değdi

Kıl mıkınnıng tübinen, Tüylerinin dibinden,
Otız eki omırtkanıng buınınan Aymedet’e ok değdi
Zırlap akkan kara kan Otuz iki omurgasının ortasından.
Tıyılmaydı connıng uak tamırdan. Hızla akan kara kan
Sak eter tiydi sanıma, Durmuyordu sırtındaki damardan.
Saksırım toldı kanıma, Zınk diye battı bacağıma,
Bütün dertler doldu kanıma,
(Qazaq Adebiyetining Tarıhı. III, 2000: 344)
Gerçek adı Tilenşiulı Şalgez olan, fakat halk arasında daha ziyade Şalkiyiz olarak bili-
nen akın 15. yüzyılda doğup 16. yüzyılın ikinci yarısında vefat etmiştir. (1465-1560) Şiir-
leri sadece Kazaklar arasında değil, Nogaylar ve Karakalpaklar arasında yayılmıştır. “As-
pandı bult kursaydı (Asumanı bulut kaplasaydı)” diye başlayan ve Emir Timur’a yazılan
şiiri en çok tanınmışıdır.
Aspandı bult kursaydı, Asumanı bulut kaplıyor,

Kün cauarga uksaydı. Gün yağacağa benziyor.
Kölderde kular şuvlaydı, Göllerde kuğular ötüşüyor,
Kökşilden ol ayuan, Yeşillikten o hayvan
Sokkı jegenge uksaydı, Yumruk yemişe benziyor,
“Elin bilmegen alek” “Kendi gücünü bilmeyen yok olur”
(Kazak Edebiyatı I, 2004: 381)
şeklindeki bir fikri Şalkiyiz akın şu şekilde dizelere döker:

Bar küşingdi sınamay, Bütün gücünü deneme,
Baluandarmen kürespe, Pehlivanlarla güreşme,
Tang bolarsıng alemge, Rezil olursun âleme,
Söz bolarsıng külemge, Söz olursun cümleye,
Jamanmenen dos bolsang, Kötü ile dost olsan,
Jazımda basıng kalmas pa?! Kazada başın kalmaz mı?!
Jat tugandı öz etseng, Yabancıyı öz etsen,
Jaksılardı dos etseng, İyileri dost etsen,
Gumırıng uzak bolmas pa?! Ömrün uzun olmaz mı?!
Camanga cakınım dep sır aytpa, Kötüye yakınım deyip sırrını söyleme,
Künderding küni bolganda, Günlerden bir gün gelir,
Sol caman öz basınga aygak-tı, O kötü senin başına dert olur.
(Kazak Edebiyatı I, 2004: 333)
17. yüzyılın öne çıkan akınları Ciyembet cırav ile Margaska cıravlardır. Halk şairle-
rinin yaşadıkları dönemin güzelliklerini olduğu kadar eksik, aksayan, sorunlu yönleri-
ni de eserlerinde dile getirdikleri herkesçe malumdur. Kazak halkı “Til bas caradı, bas
carmasa tas caradı, bas kespek bolsa da til kespek cok” yani “dil baş yarar, baş yarmasa
taş yarar, baş kesmek olsa da dil kesmek yok” der. İşte böyle özlü söz sahibi Ciyembet
akın da bu yüzyılda önemli bir şahsiyet olarak öne çıkar. Kazak edebiyatı tarihçilerine
göre gerçek adı Bortogaşulı Ciyembet’tir ve doğum-ölüm tarihine dair kesin bir bilgi
yoktur. Esim Han zamanında yaşamış ve onunla birlikte mücadelelere girmiş olsa da
daha sonra araları açılmıştır. Bu durum eserlerinde görülmektedir, zira Han’ı ağır bir
şekilde eleştirir:
Kayrılıp kayır kıluga, Dönüp hayır işlemeye,

Kılıgın cok unagan, Ettiğin yok sevilen/beğenilen.
Kayratım kanşa kaytsa da, Ne kadar gayret etsem de,
Munına, hanım, şıdaman, Bu hareketine hanım, dayanamam.
Arkaya karay köşermin, Geriye doğru göçerim,
Alaşıma uran desermin, Alaşıma marş söylerim,
At kuyrığın kesermin, At kuyruğunu keserim,
At saurısın berermin, Atın kalçasın (sağrı) veririm,
Alısta deuren sürermin, Uzakta devran sürerim,
Karamasan, hanım, karama, Bakmasan, hanım, bakma,
Sensiz de künim körermin, Sensiz de gün görürüm.
(Qazaq Adebiyetiniñ Tarıhı. III, 2000: 350-351)
Ciyembet cırav gibi doğum ve ölüm tarihi bilinmeyen ve 17. yüzyılda yaşadığı tah-
min edilen bir başka önemli şahsiyet de Margaska cıravdır. Tarih kaynaklarına göre Esim
Han’ın 1627’de Taşkent’i ele geçirdiği sefere katılmıştır. Günümüze kadar ulaşan pekaz
eserinden birinde şöyle demektedir:
Ey, Katagannın han Tursın, Ey, Katagan hanı Tursun,

Kim aramdı ant ursın, Kim haram ise onu ant vursun.
Jazıksız erdi eniretip, Günahsızları yerinden edip,
Jer tenirsip jatırsın, Yere güvenip yatıyorsun.
Han emesin kaskırsın, Han değilsin, kurtsun,
Kara albastı baskırsın, Kara belâ baskırsın,
Altın takta catsan da, Altın tahtta yatsan/otursan da,
Ajalı jetken pakırsın! Eceli gelmiş fakirsin!
Ensegey boylı er Esim, Ensegey boyundan yiğit Esim
Esigine kelip tur, Kapına gelmiş;
Algalı tur janındı, Almak istiyor canını,
Şaşkalı tur kanındı! Dökmek istiyor kanını!
(Süyinşaliyev, 1997: 296)
18. yüzyılın ilk çeyreğinde Cungarlar baskınlar yapmaya başlarlar ve Kazak toprakla-
rını yavaş yavaş ele geçirirler, zira Kazaklar arasında birlik ve beraberlik yoktur. Cungar
baskıncıları, Kazak köylerini basıp, mallarını yağmalayıp, kalelerini ateşe verirler, bağ-
bahçelerini tarümâr, kendilerini de köle ederler. Cungarların bu baskınları, Kazak hal-
kının başına gelen en büyük felâketlerdir. Kazak halkı yurdunu tamamen boşaltıp göç
etmek zorunda kaldığı bir devirdir. Kazak hanları komşulardan yardım isteseler de ne
Ruslar ne de Çinliler bu davete ses verirler. Kazak yurdunu kendi aralarında paylaşmayı
düşünürler. Nihayet Abılay han, Çin ve Rusya arasında iki taralı bir siyaset gütmeye baş-
lar. İlk amacı asıl düşmanı Cungarları ülkeden sürüp çıkarmaktır. Cungarlar ile Çinlileri
birbirine düşürmeyi başarır. Çekilmeye başlayan Cungarları ülkeden kovar, büyük çarpış-
maları başarıyla atlatır. Devamında da 1750’li yıllarda Kalmuklardan kurtulmaya başlar.
Fakat savaşı devam ettirmenin mümkün olmadığını gören Abılay han ve onun komu-
tanları Rusya’ya bağlanmayı düşündüler ve Ebilhayır’ın başlattığı siyaseti devam ettirerek
Saint Petersburg’a mektuplar ve elçiler göndermeye başladılar. Anlaşma sağlanmasıyla,
daha önce sınırlara yerleştirilen atlı Kazakların durmak bilmeyen saldırıları, suçsuz yurdu
cezalandırmaları azaldı. Bu durumdan yararlanmak isteyen komşu hanlıklar da Kazak
topraklarını işgal etmeye çalıştılar. Hiva hanlığı Mankıstak taralarına, Hokand hanlığı da
Cetisu civarına geldiler. Rus hâkimiyetini kabul eden Kazak hanlığını dinen de ayıpladılar.
Abılay han bunlara karşı başarılı bir askerî siyaset güttü. Ülkesinin bağımsızlığı için ölene
kadar bu uğurda savaştı. Nihayet 1781’de Taşkent’i ele geçirdi, Semerkant yöneticileriyle
anlaşma yaptı ve Türkistan’a döndü. Abılay hanın bu mücadelesini Buhar cırav şiirlerinde
anlatsa da Şokan Velihanov şöyle değerlendirmektedir: “Abılay devri Kazakların erliği/
yiğitliği ile cömertliğinin asrı.” (Süyinşaliyev, 1997: 308)
18. yüzyılın ikinci yarısına kadar süren bu zor zamanda Kazak kahramanları, akınları,
cıravları halkı düşmana karşı yüreklendirmeye, cesaretlendirmeye, birlik olmaya çalıştı-
lar. Bu sebeple edebiyat da bu baskınlara karşı verilen bağımsızlık mücadelelerini anlatır.
Cungar saldırganlarına, Hive ve Hokand hanlıklarının işgaline karşı mücadeleler Aktam-
berdi cırav (1675-1768), Ümbetey (1706-1778), Tötikara gibi akınların eserlerinde açıkça
görülür.
Genç yaşta şiirler yazmaya başlayan Aktamberdi cırav da verilen bağımsızlık mücade-
lesine bizzat katıldı. Bu mücadelelerde Kazakları iyi idare etti, teşkilatlandırdı. Kalmukla-
rın ülkeden kovulmasında yararlı işler yaptı. Şiirlerinde bu dönemdeki sosyal gelişmeleri,
halkın sıkıntılarını dile getirdi. Epik tarzın akını olarak bilinen Aktamberdi, savaşlarda
gördüğü kahramanlıkları şiirlerine aksettirdi:
Kümbir-kümbir kisinetip, Gümbür gümbür kişnetip,
Kürendi miner me ekenbiz, Kürene (koyu kızıl/kahverengi at) biner miyiz?
Kürek tisin aksitıp, Kürek dişini gösterip,
Suludı süyer me ekenbiz? Güzeli sever miyiz?
Küderiden bay tağıp, Güderiden bağ takıp,
Kireuke ton kiyer me ekenbiz? Zırhtan kürk giyer miyiz?
Jagası altın, jeni jez, Yakası altın, kolu gümüş,
Şıgırşığı torgay köz, Kalkanı turgay kuşgözlü
Sauıt kiyer me ekenbiz? Zırh giyer miyiz?
Sırttan sauıt kiygen son, Dıştan zırh giydikten sonra,
Konıraulı nayza kolga alıp, Çıngıraklı mızrağı ele alıp,
Konır salkın töske alıp, Ilık havayı göğse alıp,
Kol kaşırar ma ekenbiz. Elimizi çeker miyiz?
Bu parçada da görüldüğü gibi Aktamberdi akın, yaşadığı devrin gençlerine dai-

ma kahramanlığı, cihangirliği, yiğitliği ve düşmana boyun eğmemeyi öğütleyen şiir-
ler söylemiştir.
Aynı devrin bir başka akını Ümbetey de özellikle “ağıt” tarzında eserler vermiştir.
Onun eserlerinde Kazak dilinde “şeşendik sözler” adı verilen “veciz” sözlere sıkça rast-
lanmaktadır. Mesela Bögembay’ın ölümünü Abılay Han’a hatırlatmak için söylediği şiirin-
de epik tarzın özelliklerine rastlamak mümkündür. Özellikle hanların ve yöneticilerin ha-
talarını dile getirdiği “hiciv” tarzı eserleri Nef ’i’nin şiirlerini hatırlatır. “Unuttun mu onu,
Abılay?” adlı eserinde:
Aruagına bolıskan, Ervahına doluşan

Adil biylik kılıskan, Âdil yöneticilik yapan,
Kaşpağan kanday urıstan Kaçmayan her türlü savaştan
Kereyde batır Jenibek, Kerey’de batır Canibek,
Kaz dauıstı Kaz sesli Kazıbek,
Ku dauıstı Kuttıbay, Kuğu sesli Kuttıbay,
Karakerey Kabanbay, Karakerey Kabanbay,
Kanjıgalı Bögembay, Kancığalı Bögembay
Abılay, senin tusında Abılay, senin zamanında
Sol beseui bolıptı-ay! Bu beşi de vardı ya!
Keyi batır, keyi bi, Kimisi batır, kimisi kanun adamı,
Tenirim bergen sonday sıy, Tanrım vermiş bunca armağan,
Umıttın ba sonı, Abılay?!- Unuttun mu onu, Abılay?!
diyerek Abılay Han’a, yanında onunla omuz omuza savaşan ve canını veren kahramanla-
rı unutmamasını tembihleyebiliyor. Abılay Han’a yakın olan ve zaman zaman onun yap-
tıklarını eleştiren bir başka akın da Tetikara’dır. O da dönemin diğer akınları gibi yiğitçe
savaşmış, Abılay Han’a danışmanlık yapmış, hatalarından dolayı eleştirmeyi de ihmal et-
memiştir. Bir şiirinde Çin ve Abılay askerleri arasında cereyan eden savaşı tasvir etmiştir.
O şiirinden bugüne kadar gelen parçada Abılay Han’ı ve onun askerlerini şu şekilde över:
Köp Kıtaydın jılkısı… Çok Çinlinin yılkısı

Turımtayday kunıstı. Yırtıcı kuş (doğan) gibi yerleşti.
Jau jağadan alğanda, Düşman yakandan aldığında,
İt etekten alğanda, İt etekten tuttuğunda,
Er Abılay korıkkan jok, Yiğit Abılay korkmadı,
Enşeyin enkeye bere jılıstı. Sadece eğilmekle ısındı.
Basentin Sırımbet Beklenen Sırımbet
Ok jiberip urıstı. Ok atıp dövüştü.
Akır Kalmak kaşkanda, Sonunda Kalmuk kaçanda,
Degbir kalmas saskanda. Sabır kalmaz şaşıranda
Bayanday erdi körmessin, Bayan gibi yiğidi görmezsin,
Burılıp jaudı şanışkanda. Dönüp düşmanı parçalayanda.
Bu devirde Kazak edebiyatının en büyük temsilcisi Buhar (1668-1781) cıravdır. Buhar

adını muhtemelen doğduğu Buhara şehrinden almıştır. Akın Buhar, yazdığı siyasi-hicvi
şiirleri ile Kazak halkının en değerli akınlarından biri olmuştur. Eserlerinde Çin ve Rus
tehlikesine dikkat çekmiş ve halkının uyanık olmasını istemiştir. Abılay Han’ın yanında
ona yol gösteren danışmanlardan birisi olmuş, ama hatalarını gördüğünde onu eleştir-
mekten de çekinmemiştir. Ona hiçbir zaman kim olduğunu, nereden geldiğini unutma-
ması gerektiğini hatırlatan şu dizeleri Kazakların hafızalarında kayıtlıdır:
Ötinmenen jarılma! Ödünü patlatma! (Korkma!)

Aşulanba, Abılay! Ökelenme, Abılay!
Aşulansan, Abılay, Ökelenirsen, Abılay,
Köterermin, könermin, Yüceltirim, inanırım
Köterip kazığa salarmın, Yüceltip kadı yaparım,
Ökpenmenen kabınba, Yüreğini korkutma,
Orıspenen soğısıp, Rus ile savaşıp,
Basına munşa kötergen, Başına dert getiren,
Jurtına jaulık sağınba! Yurduna düşmanlık dileme!
Köteş ve Şal akınlar da 18. yüzyılın diğer temsilcileridir. Ömrü boyunca yokluk çeken
Köteş (1745-1818) eserlerinde zenginlik-fakirlik ve kaderin adaletsizliğine dair şiirler yaz-
mıştır. Abılay Han’a karşı gelen Meyram boyunun şairi olarak onu eleştiren şiirler yazmış-
tır. Diğer taratan Şal akının (1748-1819) eserleri daha zengindir. Şal akın din, ahlak me-
selelerinin yanısıra zenginlik, fakirlik, bu dünya ile ahiret üzerine felsefi didaktik eserler
vermiştir. Bir şiirinde şöyle der:
Jaksını alıs dep jatka sanama, İyiyi uzak deyip yabancı sanma,
Jamandı jakın degenmen bola ma? Kötüye yakın demek olur mu?
Jaksı bolsan kisi hakın jeme, İyi olsan başkasının hakkını yeme,
Eki düniyede kisi hakın jegen ona ma? İki dünyada kul hakkı yiyen onar mı?
(Qazaq Adebiyetiniñ Tarıhı. III, 2000: 429.)
18. yüzyılın sonunda Kazakistan’ın büyük bir bölümü Rusya’nın eline geçmişti. Kazak
bozkırında yeni bir dönem başladı. Rus idarecileri, Kazak yurdunu yönetme işine doğru-
dan giriştiler. Kazak hanlığı sistemini kaldırıp yerine seçimle iş başına gelen idare siste-
mini ikame etmeyi düşünüyorlardı. Yerleştirdikleri sistem her ne kadar dışarıdan bakıl-
dığında seçimle iş başına geliyormuş gibi görünse de işbaşına gelecek yöneticiler Rusların
onayını alması gerekiyordu. Bu şekilde iş başına getirilen Kazak idareciler de eski sistemi
devam ettiren boylar yüzünden birbirlerine düştüler. 30’lu yıllarda başlayan isyanda Ma-
hambet Ötemisulı da yer aldı. Fakat bu isyan kanlı bir şekilde bastırıldı, halk çok eziyet
çekti. Bundan sonraki en büyük isyan, Kenesarı Kasımov’un başlattığı ve bütün Kazak
cüzlerinin yiğitlerini toplayan isyan idi. Kenesarı, Kazakların hanlık sistemini koruyup,
bağımsız bir ülke olmasını istiyordu. Kazak topraklarının dört bir yanında taratar bulan
ve sayıları milyona ulaşan isyanın sonu kötü oldu. Rus Çarının ordularının kurdukları
tuzaklara düşen isyancılar ve isyanı yönetenler ya hayatlarını kaybettiler ya da Rusların
eline esir düştüler. Bu Rus işgali ve Kenesarı’nın başlattığı isyanda çekilen sıkıntılar Kazak
edebiyatına da aksetti. Akınlar, halkı bu baskıya ve işgale karşı mücadeleye davet eden
şiirler yazdılar. Eserlerinde bu isyanın tarihî anlamını ve onun idarecilerinin yiğitlikleri ve
bilgeliklerini işlediler. Pek çok halk ozanı “Kenesarı” destanını yazdılar.
19. yüzyılın ilk yarısında yaşayan kabiliyetli akınların başında Muhammet Ötemisulı
(1804-1846) gelmektedir. Muhammet İslamî bir eğitim aldı, Rusça öğrendi, eski Kazak
şiirini ve halk edebiyatını iyi biliyordu. İç Orda’nın hanına çok yakındı ve saraya yakın
yaşadı. 1830-1845 yılları arasında çarlık rejimine ve Cihangir Han’a karşı isyan eden İsetay
Taymanulı’na katıldı. İsyan sırasında öldürüldü. Şiirlerinde bu isyanın sahalarını anlattı.
Şiirleri halkın hafızasında sözlü olarak yayıldı ve günümüze kadar geldi.
Kandı kebe kiyinip, Kanlı kefen giyinip,

Bir Allaga siyınıp, Bir Allah’a sığınıp,
Kezengen jauğa kez keldik, Nişan almış düşmanla karşılaştık,
Jalan nayza bir atpen Yalnızca kargı bir at ile,
şeklinde ifade ettiği gibi Rus Çarına karşı yapılan isyanlarda silah olarak ellerinde hiçbir
şeyin olmadığı, düşmanın ise bilakis silahlı ve donanımlı olduğu görülmektedir.
Kuramsaulı Akın Sarı da medrese eğitimi gördü. Arapça ve Farsçayı öğrendi. Rusların
Kazakistan’daki yayılmasına karşı şiirler yazdı ve Muhammediye adlı eseri Kazak lehçesine
aktardı.
Dulat Babatayulı (1802-1871) Kazak halkının, bütün Türkî halkların eski şeciresinden
haberdar, eski akın ve cıravların mirasını iyi tanıyan, onun özelliklerinden ilham alan bir
akındı. Medrese eğitimi almış dindar biriydi ve Türkçe yazıyı tanıyabiliyordu. Rus işgalci-
lerinin baskıcı siyasetini yiğitçe ortaya koyan Dulat akın, ülkenin işgal ediliş sebeplerini ve
sonuçlarını şiirlerinde dile getirdi. (Adebiyat 8, 1996: 23) Ömrü boyunca hakikati savunan
Dulat Babatayulı, Buhar Cırav’ın milliyetçi fikirlerini benimsedi ve onları şiirlerinde işle-
di. Vatanını sevdiğini gösteren “Birinci söz” adlı şiirinde şöyle diyor:
Jonıng jaylau keng alan, Bozkırın yayla geniş alan,

Atam kongan keng dalam. Babamın konduğu geniş yurdum.
Mendey seni kızğanar, Benim gibi seni kıskanan,
Bauırıngda ösken kay balang? Bağrında büyüyen hangi balan?
“Ata konıs Arkada” adlı şiirinde, Kazak yurdunu Cungarların kanlı işgali üzerine söy-
lediği şu sözler mânidardır:
El üşin keşip öz janın Yurt için geçip öz canından
Ereuilge şıkkan er. Vuruşmaya çıkan er.
Öleksesin kuşaktap, Cesedini kucaklayıp,
Kala berdi tugan jer. Kalıverdi doğduğu yer.
Dulat akının üzerinde durduğu en önemli meselelerden biri de eğitim, ilim ve sanat
idi. Almış olduğu eğitim sayesinde cahilliğe, eğitimsizliğe, ahlaksızlığa karşı çıktı ve bilim
sahibi insanları her zaman ayrı ve yukarıda tuttu. Memleketi okumuş, terbiyeli, ilim-bilim
sahibi insanların yönetmesi için uğraştı; zira böyle olursa yurtta zulmün ve baskının orta-
dan kalkacağına inanıyordu.
Öner, bilim okıp bil, Sanat bilimi oku bil,

Öner aldı kızıl til. Sanatın başı ince dil.
Okıp alsa, kerek söz, Okuyup alsa, gerek söz
Altınğa kuyğan balmen teng, Altına batırılmış bal ile denk.
Uyatı jok adamğa, Utanması olmayan adama,
Akılı jok nadanğa Aklı olmayan nâdana
Şının aytsang ilanbas. Gerçeği söylesen inanmaz.
Ötirik sözdi şın körip, Yalan sözü gerçek sanıp,
Bilip söyley bilmeydi, Öğrenip söylemesini bilmez,
Öneri jok bolğan song. Sanatı olmadıktan sonra.
Dulat gibi Şortanbay Kanaev (1818-1881) ve Murat Monkeev (1843-1906) akınlar da

Rus kültürünün Kazak halkı arasında yayılmasına karşıydılar ve Kazak kültürünün mu-
hafazası taratarıydılar.
Özet
Çağdaş Kazak Edebiyatını 2 dönemde incelemek mümkün-
dür. Birinci dönem, Kazak dilini ve Kazak Edebiyatının ilk
dönemi 20. Yüzyıla kadar olan dönemini içine alır. Kazak
halkı son yüz yılda iki defa alfabe değiştirdi. 1929’a kadar
Arap, 1929’dan 1940’a kadar Latin ve 1940’dan sonra Kril
harlerine dayalı alfabe kullandılar. Kazak edebî dilinin baş-
langıcı 19. yüzyılın ortalarına rastlar. Bu edebî dil, halkın en
çok kullandığı şiveye dayanır. Çokan Velihanov (1837-1865),
Abay Kunanbayev (1845-1904) ve İbray Altınsarın (1841-
1882) gibi büyük Kazak aydınları bu dili kullandılar.
Kazak edebiyatının başlangıç dönemi ilk edebi eserler ve
sözlü kültür ürünlerini içine alır. İlk eserler Türkiye Türkle-
riyle Kazak Türklerinin aslında aynı köklerden beslendiğini
ortaya koyar. Kazak edebiyatının ilk nüshaları bütün Türk
halklarına da ortaktır. En eskileri, Kültekin, Bilge Kagan
ve Tonyukuk’a ithaf edilen Orhun abideleridir. 20. yüzyılın
başlarına kadar göçebe hayatı devam ettiren Kazak halkı-
nın zengin halk edebiyatı vardır. Bu edebiyatın bütün tür-
leri gelişmiş ve çoğu canlılığını hâlâ devam ettirmektedir.
İlk söyleyenleri belirsiz (anonim) añız-ertegiler (rivayet,
efsane, masal), makal-meteller (atasözleri), şeşendik sözler
(kıssalar), turmıs-salt (gelenek-görenek) cırları, tarihî cır-
lar, arnav (kaside-methiye), tolgav (koçaklama), öleñ (tür-
kü), aytıs (atışma) v.b. türler Kazak halkının zengin kültür
hazinesini meydana getirirler. Çağdaş Kazak edebiyatının
bu döneminin en önemli temsilcileri olarak Buhar (1668-
1781) cırav, Dulat Babatayulı (1802-1871), Muhammet
Ötemisulı (1804-1846)’yı sayabiliriz.
Kendimizi Sınayalım
1. Aşağıdakilerden hangisi 19. yüzyılın son yılları ile 20. yüz- 5. “Başlangıç Dönemi Kazak Edebiyatı” ile ilgili aşağıdaki
yılın başında Kazak edebiyatının özelliklerinden biri değildir? ifadelerden hangisi yanlıştır?
a. Yüzyılın başında gazete ve dergilerin çıkmaya başlaması a. Kazak edebiyatı, bugünkü Kazakistan coğrafyasına
b. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Kazak toprak- yerleşen halkların meydana getirdiği zengin, ruhanî
larında aydınlanma döneminin başlaması hazinenin ürünüdür.
c. Bu dönemde kitap basımı işinin gelişmesi b. Stalin, bu dönemde birçok aydını baskı ve zulümle
d. Nurcan Navşabayev (1859-1919) ve Meşhur Yusuf susturmuştur.
Köbeyev (1857-1931) gibi adından söz ettiren yazar- c. 20. yüzyılın başlarına kadar göçebe hayatı devam et-
ların yetişmesi tiren Kazak halkının, zengin halk edebiyatı vardır.
e. Kazak edebiyatının, Kırgız edebiyatının ışığında geli- d. Kazak Edebiyatının ilk nüshaları “Dede Korkut ve
şimini sürdürmesi Oğuzname” ’dir.
e. Bu dönemde Kazak edebiyatının en büyük temsilcisi
2. Aşağıdakilerden hangisi “Ertegi” yi en iyi tanımlar? Buhar (1668-1781) cıravdır.
a. Eski devirleri anlatan, asırdan asra kalıplaşarak gelen
günlük hayatı anlatan halk hikâyeleridir. 6. “Kazakların doğru sözü, söz yarışı, fikir dalaşı dediği bir
b. Kazak halkının başından geçen tarihî olayları anlatan yarışmadır. Halkı ilgilendiren her şey bu yarışmada söz ko-
mensur eserlerdir. nusudur. Halkın yaşantısını, gelenek ve göreneklerini, tabia-
c. Kazaklarda çıkan ilk gazetenin adıdır. tını gösterir. Kazak dilinde onlara “tökpe akın” adı da verilir.”
d. 19. yüzyılda yaşamış olan meşhur Kazak yazarıdır. Yukarıdaki parçada özellikleri verilen yarışma aşağıdakilerin
e. Anadolu Türk edebiyatındaki atasözü ve deyimlere hangisidir?
karşılık gelen kavramdır. a. Tolgav
b. Makal-Metel
3. Aşagıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? c. Kozı Körpeş
a. Şeşendik sözler, sözlü edebiyatın didaktik türlerindendir. d. Aytıslar
b. Halk şarkılarına “cır,” bunları söyleyenlere de “cırav” e. Batırlar Cırı
veya “cırşı” adı verilir.
c. “Cumbak”, Kazak sözlü edebiyatının ürünlerinden 7. Aşağıdakilerden hangisi Kazak sözlü edebiyatının türle-
olan atasözlere verilen addır. rinden biri değildir?
d. “Makal-meteller” sözlü edebiyatın en eski türlerindendir. a. Añız-ertegiler (rivayet, efsane, masal)
e. “Turmıs-salt cırları”, göçebe halkın evlilik, göç gibi b. Makal-meteller (atasözleri)
gündelik hayatını anlatır. c. Korgoo (taşlama)
d. Şeşendik sözler (kıssalar)
4. Aytıslar ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? e. Öleñ (türkü)
a. Akın aytıslarında, halkı ilgilendiren her şey söz ko-
nusudur. 8. Aşağıdakilerden hangisi Kazakçanın özelliklerinden biri
b. Tökpe akınların karşılıklı olarak sanatlarını icra et- değildir?
melerine “akın aytısı” adı verilir. a. “ş” yerine “s”, “ç” yerine “ş” kullanılması
c. Aytıslarda akınlar irticalen söylenmek zorunda oldu- b. Kazak edebî dilinin başlangıcının 20. yüzyılın sonla-
ğundan Kazak dilinde onlara “tökpe akın” adı verilir. rına rastlaması
d. Aytıslar, Kazak edebiyatında 20. yüzyıldan itibaren c. Kazakların, 1929’a kadar Arap, 1929’dan 1940’a kadar
görülmeye başlanmıştır. Latin ve 1940’tan sonra Kiril harlerine dayalı alfabe
e. Aytıslar, Kazakların doğru sözü, söz yarışı ya da fikir kullanması
dalaşı dediği bir yarışmadır. d. Kazakistan dışında, Doğu Türkistan, Moğolistan,
Kırgızistan ve Özbekistan gibi farklı ülkelerde konu-
şulması
e. Türkçenin Kıpçak dil grubuna dâhil olması
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

“Ay ortak, kün ortak, caksı ortak 1. e Yanıtınız yanlış ise, “Başlangıç Dönemi (20. Yüzyıla
Ülken tüye köpirden tayak ceydi kadar olan dönem) Kazak Edebiyat”ı konusunu göz-
den geçiriniz
Ay ortak, güneş ortak, iyilik ortak
2. a Yanıtınız yanlış ise, “Başlangıç Dönemi (20. Yüzyıla
Büyük deve köprüden dayak yer”
kadar olan dönem) Kazak Edebiyat”ı konusunu göz-
9. Yukarıdaki cümleler Kazak edebiyatında aşağıdaki edebi den geçiriniz
türlerden hangisine girer? 3. c Yanıtınız yanlış ise, “Başlangıç Dönemi (20. Yüzyıla
a. Makal-Mesel kadar olan dönem) Kazak Edebiyat”ı konusunu göz-
b. Şeşendik söz den geçiriniz
c. Cumbak 4. d Yanıtınız yanlış ise, “Başlangıç Dönemi (20. Yüzyıla
d. Ertegi kadar olan dönem) Kazak Edebiyat”ı konusunu göz-
e. Aytıs den geçiriniz.
5. b Yanıtınız yanlış ise, “Başlangıç Dönemi (20. Yüzyıla
10. Aşağıdakilerden hangisi Türkiye Türkleri ve Kazak Türk- kadar olan dönem) Kazak Edebiyat”ı konusunu göz-
lerinin ortak kültürden beslendiğine kanıttır? den geçiriniz.
a. Kazakların Arap, Latin ve Kiril alfabeleri kullanması 6. d Yanıtınız yanlış ise, “Başlangıç Dönemi (20. Yüzyıla
b. Tiyatro türünün 20. yüzyıldan sonra Kazak edebiya- kadar olan dönem) Kazak Edebiyat”ı konusunu göz-
tında gelişmesi. den geçiriniz.
c. Kazak akademisyen Prof. Dr. Mekemtas Mırzahmetulı’- 7. c Yanıtınız yanlış ise, “Başlangıç Dönemi (20. Yüzyıla
nın Oğuzname ve Dede Korkut Kitabını yayınlaması kadar olan dönem) Kazak Edebiyat”ı konusunu göz-
d. Kazakların çok zengin bir sözlü kültüre sahip olması den geçiriniz.
e. Kazaklarda atasözü ve deyimlere makal-mesel de- 8. b Yanıtınız yanlış ise, “ Kazak Dil”i konusunu gözden
nilmesi geçiriniz.
9. a Yanıtınız yanlış ise, “Başlangıç Dönemi (20. Yüzyıla
den geçiriniz.
10. c Yanıtınız yanlış ise, “Başlangıç Dönemi (20. Yüzyıla
den geçiriniz.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde 1 Korganbek Amancolov, “Ana tili degende” Culdız, 8 Ağustos
Kazak Türklerinin alfabe değişikliğinin altında yatan en bü- 1989, s. 162.
yük neden siyasidir. Eğemenliği altına aldığı Türk topluluk- Kurmangazı Sadıkbekov. B. Sokpakbayev’in “Benim Adım
larının kültürel kodlarıyla oynama arzusu Stalin Rusya’sının Koca” Hikâyesinin İncelenmesi. Hoca Ahmet Yesevi Ulus-
siyasi gücünün verdiği bir etkendir. Böl-parçala-yönet poli- lararası Türk-Kazak Üniversitesi, Basılmamış Mezuniyet
tikası neticesinde diğer Türk boylarında olduğu gibi Kazak Tezi. Türkistan 1999.
Türklerinin de öncelikle dili ile oynanmıştır. İlminsky’nin Marat Mirzagulov, “Kazakşañ kalay?” Ana Tili, no. 2, 29 Mart
faaliyetleri, Kazak okullarında zorunlu verilen Rusça ders- 1990, s. 3.
leri dolayısıyla Kazakların Kiril alfabesini kullanmalarını Mukan İmancanov. “Kıska engimeler turalı,” Örken. Alma-
zorunlu kılmıştır. Sonraki dönemlerde ise, Rusya’nın siya- tı 1980.
si dayatmaları neticesinde Kazak Türkleri farklı alfabeleri Niğmet Gabdullin. Vakit Sırı. Almatı 1981.
kullanmışlardır. Orhan Söylemez, “Preserving Kazak cultural identity ater
1980” Basılmamış Doktora tezi. New York: Columbia
Sıra Sizde 2 University, 1995.
Kazak Türkleri ile Türkiye Türkleri ortak bir geçmişe sahip- Kazaq Adebiyetiniñ Tarıḫı. III. Almatı: Gılım, 2000.
tir. Bunu eserlerde de görmek mümkündür. Kazak edebiya- Kazaq Sovet Enstsiklopediyası, II. cilt, Almatı 1989, s. 428.
tının ilk nüshaları bütün Türk halklarında ortaktır. En eski- Kazaq Sovet Enstsiklopediyası. Almatı 1980, s. 541-589.
leri, Kültekin, Bilge Kagan ve Tonyukuk’a ithaf edilen Orhun Kazaq Sovettik Sotsiyalistik Respublikası. Entsiklokdiyalık
abideleridir. Ayrıca Dede Korkut hikâyelerinin her iki kültür anıqtama. Almatı: 1980, s. 521-589.
dairesi içinde eritilmiş olması bu ortaklığı gözler önüne ser- Rabiga Sızdıqova, Qazaq Adebi Tiliniñ Tarıhı, Almatı: Ana
mektedir. Tili, 1993.
Rahmankul Berdibayev. “Biyik parız,” Vakıt cane Kalamger.
Almatı: Cazuvşı, 1980.
Sahipcemal Aytcanova. Şerhan Murtaza’nın “Bulunmuş De-
Yararlanılan ve Başvurulabilecek niz” Hikâyesinin İncelenmesi Hoca Ahmet Yesevi Ulusla-
Kaynaklar rarası Türk-Kazak Üniversitesi, Basılmamış Mezuniyet
“Kazak baspasözü tarıḫınan” Aykap. Almatı: Kazak Entsiklo- Tezi. Türkistan 1999.
pediyası Bas Redaksiyası, 1995, s. 5-44. Selibek İsaev Muhamedcaroviç, Kazaq Edebî Tiliniñ Tarıḫı.
“Kazahskiy Yazik” Literaturnaya Entsiklopediya. Cilt 5, 1931, Almatı: Mektep, 1989.
s. 21-22. Serik Kirabayev. Keñes Devirindegi Kazak Adebiyeti. Alma-
Ahmet Türköz, “Kazak Türkçesinin resmî dil olması hakkın- tı: Bilim, 1998.
da kabul edilen kanun metni” Türkistan, no. 9, 1990, s. 53 Sovettik Kazaqstan Cazuvşıları. Almatı: Cazuvşı, 1987
Avelbek Koñıratbayev. Kazak Adebiyetiniñ Tariḫı. Almatı: Şeriyazdan Elevkenov. “Zamandas parasatı,” Vakıt cane Ka-
Sanat, 1994. lamger. Almatı: Cazuvşı, 1980.
Bağlan Davletbayev. Gabit Müsirepov’un Hikâyeleri. Hoca he Voice of the Steppe. Modern Kazakh Short Stories. Mos-
Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, Ba- cow: Progress Publishers, 1981
sılmamış Mezuniyet Tezi. Türkistan 1999. Timur Kocaoğlu, “Türkistan Türk Edebiyatında Modern
Bahıtcan Maytanov. “Psikologizm-nesirdeki cañe col,” Vakit Hikâye ve Romanın Doğuşu”, Türklük Araştırmaları Der-
cane Yazar. Almatı 1980. gisi, İstanbul 1987, sayı 2, s. 145-154.
Bes Gasır Cırlaydı. I. Tom, Almatı: Cazuşı, 1989.
G. Togcanov. Edebiyat cane Sın Meseleleri. Kızılorda 1929.
Göksel Öztürk, “Jumbak aytısları” Bir, sayı 1, 1994, s. 125-135.
Hangali Süyinşaliev, Kazaq Adebiyetiniñ Tarıḫı, Almatı: Sa-
nat, 1997.
Jonathan Pool, “Developing the Soviet Turkic Toungues: he
Language of the Politics of Language” Slavic Review, c. 35, no.
3, Eylül 1976, s. 425-442.
2
Amaçlarımız


Kazak Dil ve Edebiyatına ait eserleri okuyabilecek,
Kiril alfabesi ve Latin alfabesiyle verilen örnek metinler yardımıyla Kazak edebi-


Kazak tiyatrosu ve en önemli temsilcilerini yakından tanıyabilecek,
Kazak sözlü ve yazılı kültür unsurlarını betimleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Kazak Edebiyatı • Cumabek Edilbayev
• Tiyatro • Muhtar Avezov
• Sözlü Kültür • Dükenbay Doscanov
• Yazı Dili • Abiş Kekilbayev
• Örnek Metinler • Sabit Mukanov
• Stalin Sonrası Kazak Edebiyatı • Tölen Abdibekov
• Kazak Tiyatrosu • Alcabbar Abişev
İçindekiler
• 20. YÜZYIL KAZAK EDEBİYATI

• II. DÜNYA SAVAŞI DEVRİNDE KAZAK
EDEBİYATI
Çağdaş Türk Edebiyatları-II Çağdaş Kazak Edebiyatı-II • STALİN SONRASI KAZAK
EDEBİYATI(1956-67)
• BAĞIMSIZLIKTAN ÖNCEKİ SON DÖNEM
KAZAK EDEBİYATI(1968-90)
• KAZAK TİYATROSU
Çağdaş Kazak Edebiyatı-II
20. YÜZYIL KAZAK EDEBİYATI

Çağdaş Kazak Edebiyatı, 19. yüzyılda başlar. Çağdaş edebiyat kendi arasında: 1. Hazırlık
Dönemi (19. yüzyıl) 2. Hürriyet Dönemi (1905-1920 arası) 3. Sovyet Dönemi (1920’den
sonraki devir) olarak üç bölümden oluşmaktadır. Bağımsızlıktan sonraki (1991) edebiyat
da ayrı bir dönem olarak değerlendirilebilir.
1. Hazırlık Dönemi: Rusların Kazakistan’ı istilası ile başlar. Bu dönemde Kazak aydın-
ları süratle Rusça öğrenirler ve bu dille yazılan eserler aracılığı ile Avrupa’nın ve dünyanın
diğer ülkelerinin edebiyat ve fikir hayatı ile yaşayışları hakkında bilgiler edinirler. Bu şe-
kilde Kazak edebiyatında roman, hikâye, tiyatro gibi yeni türler ortaya çıkar.
Hazırlık döneminin en önemli kişileri Abay Kunanbayulı, Şokan Velihanov ve İbray
(İbrahim) Altınsarin’dir. Abay, çağdaş Kazak edebiyatının ve dilinin kurucusu sayılır. Do-
ğuyu ve batıyı iyi tanıyan Abay, 1880’de ilk Kazak ozan ve yazarı olarak ortaya çıkar. Kazak
Türkçesini ustaca kullanması, kıvrak anlatımı, halk edebiyatı ve folklor ürünlerini büyük
bir başarıyla kullanması ile kendinden sonra gelecek yazarlar kuşağına çığır açar. Abay’ın
iki yüzden fazla şiiri, kırk civarında didaktik hikâyesi, dört manzumesi (Maksud, İsken-
der, Azîm Hikâyesi, Vadim) ve çeşitli tercüme eserleri vardır.
Kazakların aydınlanma dönemi fikir adamlarından olan Abay 1845’te Semey vilayeti-
ne bağlı Şıngıs dağının yaylalarında dünyaya geldi. Babası Kunanbay, özlü sözleriyle, bili-
mi ve tecrübesiyle, adaletiyle tanınmış bir adamdı. Oğlu Abay’ın ileride devlet adamı ol-
masını isteyen Kunanbay, onu genç yaşta eğiterek hâkim olmasını istiyordu. Fakat Abay,
Kazakların tanınmış bir akını/ozanı oldu. Dört yıllık medrese eğitimi sırasında Arap, Fars,
İran ve Türk ozanlarının eserlerini okudu, onlara nazireler yazdı.
Kazakistan’ın ve Kazakların en önemli ozanı olan Abay’ın gerçek adı İbrahim’dir. Şi-
irlerinin önde gelen özelliği sözün az ve öz olması, arka plandaki anlamının derinliğidir.
Hangi konuyu ele alsa onu derinlemesine incelemekte, iç sırrına vakıf olduktan sonra yaz-
makta olduğu için okuyucuyu anlamaya zorlamaktadır. Yani Abay okuru, onun sözlerini
ne kadar sınarsa, şiir de okuyucuyu sınamakta, imtihan etmektedir. Dolayısıyla bir diğer
tanınmış Kazak fikir adamı Ahmet Baytursınulı’nın ifadesine göre her ne kadar zamanı-
nın akınlarının sözlerine benzer ifadeler kullansa da Abay’ın şiirinin gücü sadece sözün-
de değil, aynı zamanda özündedir demek mümkündür: “… Ol okşavlık, artıktık baska
akındardan Abaydın calgız sözinde gana emes, özinde de bolgan…” (Adebiyet, 1996: 26-
32) Batı’nın Spenser, Luis Dreper gibi önde gelen fikir adamlarının yanı sıra Lermontov
gibi Rusların meşhur şairlerinin kitaplarını tercümesinden okuyan Abay, hakikati ha-
kikat kalıbı içinde, derin olanı da derin kalıbın içinde anlatmıştır. Özellikle şiirlerinde
Lermontov’dan derin izler bulmak mümkündür. Abay’ın şiirin tarifini, tanımını yaptığı ve
nasıl olması gerektiğini anlatan “Ölen – sözün padişahı, söz anası” isimli şiirine bakmak
gerekir:
Ölen – sözdin patşası, söz sarası, Şiir, sözün padişahı, söz anası,
Kiyınnan kiyıstırar er danası. Zorluktan kurtarır her aydını.
Tilge cenil, cürekke cılı tiyip, Dile hafifce, yüreğe ılıkca değip,
Tep-tegis cumır kelsin aynalası. Etrataki herkes birlikte gelsin.
Böten sözben bılgansa söz arası, Yabancı kelimelerle kirlenirse söz arası,
Ol – akınnın bilimsiz bişarası O, bilimsiz akının çaresizliği.
Aytuşı men tındavşı köbi – nadan, Söyleyen ile dinleyenin çoğu, câhil,
Bul curttın söz tanımas bir parası… Bu halkın söz tanımaz bir parçası… (Adebiyet,
1996: 27)
Hazırlık döneminin diğer önemli adı olan Şokan Velihanov, Cengiz Han’ın soyundan-
dır. Kazakistan’ın Kusmurın köyünde 1835’de doğdu. Gençliğini geçirdiği bu yerlerin göl-
lerinin gökyüzünün ve tabiatının güzelliği ona ilham verdi ve hem hikâyelerinde hem de
tablolarında betimledi. Babası Veli, Rusça öğrenmiş, eğitim almış bir subaydı. Annesi Ay-
gayım da Abılay Han’ın soyundan geliyordu. Şokan da Kazakların tarihini, etnografyasını
ve edebiyatını çok iyi biliyordu. O aynı zamanda çok önemli bir seyyahtı, Orta Asya’da do-
laşmadığı yer yoktu. Kazak ve Kırgız edebiyatı ve halkın sözlü kültür ürünlerini yakından
tanıma fırsatı bulmuştu ve bu konularda önemli ilmî araştırmalara imza atmıştı. Potanin,
Berezin, Radlov, Alektorov gibi Kazak edebiyatı, Kazak halk edebiyatı mahsulleri üzerine
çalışmış olan Rus araştırmacılarla tanışmıştı.
Şokan, ilk önce köyde okuduğu için eski alfabeyi de biliyordu. On yaşına geldiğinde
babası Veli onu Omsk’taki askerî okula verdi. Rus dilini bilmiyordu; ama bir yıl içinde öğ-
rendi. Kostıletskiy, Gontsevskiy gibi aydınlar ona rehberlik ettiler. Onların sayesinde Puş-
kin, Lermontov, Gogol, Krilov gibi Rus yazarların eserlerini okudu. Resim yaptı, özlü söz-
ler söyledi, sanatını geliştirdi.
1853’te askerî okulu bitirdiğinde bölge valisi onu kendisine yardımcı olarak yanına
aldı. Bu görevinde pek çok kişiyle tanıştı, yöneticiliği öğrendi. Rus idarecileri ile yakın
mesaisi dolayısıyla onların siyasetini öğrendi ve asıl amaçlarına vakıf oldu. Baskıcı ve ada-
letsiz yönetimlerine şahit oldukça yüreği sızladı. 1856’da Yarbay Homentovskiy ile birlikte
Kırgız-Kazak topraklarının coğrafi haritasının hazırlandığı gezide yer aldı. Kendisi de bu
coğrafyanın etnografyası ile yeryüzü zenginliğini, örf-âdetlerini, medeniyetini, edebiya-
tını araştırdı. Topladığı malzeme ile daha sonra önemli ilmî makalelere imza attı. Oku-
muş Kazak milliyetçilerinin dikkatlerini bu noktaya çekti. İkinci seyahatinde de Kulca ve
Kaşkarya’ya gitti. Bu yerleri Avrupa’ya tanıtan eserler kaleme aldı.
Manas Destanı’nı yazıya geçirmenin dışında, Kazak Türklerinin çağdaş dünya ile yüz
yüze gelmesi için ortaya koyduğu çabalarla tanındı. Manas destanına ayrı bir ilgi gösteren
Şokan Velihanov, onu “büyük bir ansiklopedi” olarak değerlendirdi ve “İliada” destanı ile
karşılaştırdı. Manas’ta Kırgız edebiyatının bütün sözlü edebiyat ürünlerinin örneklerinin
varlığını gösterdi ve Kazak akınlarından yaptığı derlemelerle Şokan nüshası olarak hazır-
ladı. Bu çalışma 1965’te A. Margulan tarafından bulundu ve basıldı.
Hayat tecrübesi ona çok şey öğretti ve bunun neticesinde reformist bir aydın olarak
ortaya çıktı. Siyasi görüş olarak da demokratlığı kendine rehber edindi. Bu yüzden Şokan
için Kazaklar, Kazakistan’nın ilk demokratı gözüyle bakmaktadırlar. Şöyle diyor Hanga-
li Süyinşaliyev: “Onın negizgi maksatı – öz elin Evropanın ozık medeniyetine cetelev cene
sol arkılı halık sanasın oyatuv, özinin tugan elin medeniyetti elder katarına kosuv” (Sü-
2. Ünite - Çağdaş Kazak Edebiyatı-II 25
yinşaliyev, 1996: 818) yani “Onun asıl maksadı, kendi yurdunu Avrupa’nın gelişmiş me-
deniyetine yetiştirmek ve böylece halkı uyandırmak, kendi doğduğu memleketini medenî
ülkeler arasına sokmak”tı. Bunu yapabilmek için de Kazak çocuklarının okumaları için
okulların açılmasını istedi. Okullar açtırdı ve çocukların Tatarca öğrenmesini sağladı.
Rusların Avrupa medeniyetine ulaşmasını örnek alarak Kazakların da Tatar devrini ya-
şayarak ulaşmasını istedi. Daha sonraki amacı da Tatar mekteplerinin yerine Rus-Kazak
mekteplerini açmaktı. Bu sayede muasır medeniyetler seviyesine ulaşılacağına inanmıştı.
Eserlerini daha çok Rusça yazan Velihanov’un; Cungarya Oçerkleri, Ablay, Kırgızlar,
Çin İmparatorluğunun Batısı, Kulca Şehri, Kazaklarda Şamanizm, Kazak Şecereleri, Ka-
zak Silahları gibi eserleri vardır. Bunların yanında en mühim çalışmalarını Kazak halk
edebiyatı ürünleri derlemeleri oluşturur. Sözlü edebiyat ürünleri, cırlar (şiirler), hikâyeler,
masalları derlemekle kalmamış onlara yazdığı değerlendirmelerle yayınlamıştır.
İbray Altınsarin ilk Kazak eğitimcisidir. İbray, zamanının en büyük pedagoji
âlimlerinden birisiydi. Kazak çocuklarının skolâstik yani dinî eğitimlerinin yanında fen
derslerini almaları için yeni usulde mektepler açtı. “Kazak elin karangılık bugavınan alıp
şıgıp, közin aşıp, kökiregin oyatuvdı közdegen halık kamkorşısı” yani “Kazak yurdunu ka-
ranlık zincirinden kurtarıp, gözünü açıp fikrini uyandırmak için uğraşan bir halk aydını”
(Süyinşaliyev, 1997: 836) olarak bilinen İbray, folklorla yakından ilgilendi.
İbray Altınsarin 1841’de Kostanay bölgesi, Zatobol köyünde doğdu ve orada büyüdü.
İlk önce molladan İslamî eğitim aldı. Babası Balgoca ve onun etrafındaki şeşenler yani âkil
adamları yakından tanıdı, onların sohbetlerinden istifade etti. 1850’de dokuz yaşında iken
babası onu Orenborg’a, Kazak çocukları için açılmış olan yedi yıllık mektebe götürdü.
Okulda eğitim her ne kadar Rusça ve Tatarca olsa da İbray, kabiliyetini göstererek okulu
başarı ile bitirdi. Okul yıllarında doğudan batıdan, Orta Asya’dan edebiyatçıların eser-
lerini okumaya başladı. Puşkin, Lermontov, Gogol yanında Firdevsi, Nizami, Nevai gibi
şark edebiyatının önde gelen isimlerinin eserlerini okudu. Ayrıca V. Grigorev ile yakın
dostluğu sayesinde onun kütüphanesindeki kitapları okudu. Diğer taratan İlminskiy’nin
gönderdiği kitaplar da onun en yakın dostları oldu.
Orenborg’daki eğitimi ve sonrasında Rus aydınları ile yakın alakası onun düşünce
tarzının şekillenmesine, hayata bakışına etki etti. Kazak çocuklarının eğitimi meselesi-
ne hemen hemen bütün mesaisini harcadı. Açılma ruhsatını 1861’de aldığı Torgay’daki
okulu ancak 1864’te açabildi. O zamana kadar 4-5 Kazak çocuğunu evinde okuttu. Böy-
lece önemli bir tecrübe kazanmış oldu. Okul açıldığında artık son derece hazırlıklıydı.
İlminskiy’e yazdığı mektubunda: “Men balalardı okıtuvga, koyga şapkan aş kaskırday, öte
kızuv kiristim” yani “Ben çocukları okutmak için, koyunlara dalmış aç kurt misali, büyük
bir ilgiyle giriştim” diyordu. (Süyinşaliyev, 1997: 841)
Realist Kazak nesrinin kurucusu olarak tanınmasına rağmen şiirler de yazdı. İbray,
hem nesrinde hem de şiirlerinde “nâdanlıkla” yani “cehaletle” mücadele etti. İlim ile ancak
ülkesinin kalkınabileceğine, gelişebileceğine inanmıştı. Şöyle diyordu bir şiirinde:
Öner, bilim – beri de Sanat, bilim – hepsi de

Okuvmenen tabılgan… Okumayla bulunur…
Kel, balalar, okılık! Gelin çocuklar, okuyalım!
derken Kazak çocuklarına, gençlerine okuyan adamın karanlıktan kurtulup, dünyanın ışı-
ğını yakıp, ilerlediğini duyuruyordu:
Okımagan cüredi, Okumayan yürür,

Karangını karmalap… Karanlığı tutarak…
Okısanız, balalar, Okusanız, çocuklar,
Şamnan şırak cagılar! Mumdan ışık yakılır!
İbray, Kazak çocuklarına yönelik eğitim ve okullaşma çalışmalarının yanı sıra ilk kez
Kazak Türkçesini resmî yazışmalarda kullanmış ve bu lehçeyle ders kitapları yazmıştır.
“Şeşe men bala” yani “Baba ve evlat”, “Nâdandık” yani “Cehalet”, “Edep ve Adildik” yani
“Adaletli olmak” adlı hikâyelerinde örnek insan tiplemeleri yapmaya gayret etti.
Rusların Kazak Türkleri arasında Hristiyanlığı yayma çalışmalarına karşı çıktı, bu fa-
aliyetleri engellemek için “Şeraitü’l-İslam Müslümanlıktın Tutkası” adıyla bir ilmihal de
yazdı.
2. Hürriyet Dönemi: 1905 yılında gerçekleşen Rus ihtilâlinden sonra, hürriyet hava-
sından faydalanan Kazak aydınları derhal teşkilatlanıp halkına seslenmiş ve çeşitli basın
yayın organları kurmuşlardır. Kazak Türkçesiyle çıkan Sirke gazetesi, İslamcı Aykap mec-
muası, Kazakistan gazetesi, Kazak gazetesi, İşim Dalası ve Alaş gibi gazeteler millî şuurun
canlanmasında önemli rol oynamışlardır.
19. yüzyılın son yılları ile 20. yüzyılın başında ozan ve yazarların en önemli meselesi
halkı uyandırmak, cehâletten kurtarmak, ilim öğretmek oldu. Yani eğitim meselesi gün-
deme getirildi. 20. yüzyılın başında Kazaklarda iki türlü eğitim vardı. Birisi medreselerde-
ki İslamî tarzda eğitim, ikincisi de Rusça, dolayısıyla dünyevî eğitim. Medreselerde eğitim
verenler Buhara, Semerkand, Taşkent, Kazan, Ufa, Orınbor, Troitsk gibi yerlerde okuyan
Tatar ve Başkurt mollaları idi. Asrın başında medrese eğitimi de “kadimci” ve “ceditçi” ol-
mak üzere ikiye ayrılmıştı. Bunlardan birincisi eskiden beri devam eden ve Arap harle-
ri ile yapılan dinî eğitimdi. Yeni tarz eğitimde ise Alfabe değişikliğinin yanı sıra derslerde
de farklılık söz konusuydu. Dinî derslerin yanında tarih, coğrafya, matematik gibi ders-
ler de okutulmaktaydı. Bu usulün başını ise Tatar Türklerinden Şehabettin Mercani ve bü-
tün Türk halklarının takdirini kazanmış olan İsmail Gaspıralı çekiyordu. Kazaklar arasın-
da bu usulü yaygınlaştıran Ahmet Baytursınulı oldu. 20. yüzyıl başındaki Kazak akınları
bu iki usulde eğitim aldılar.
Abay, İbray ve Şokan gibi Kazak aydınlarının başlattığı yenileşme hareketinin önemli
şahsiyetlerinden birisi olan Ahmet Baytursınulı, hem dilci, edebiyat araştırmacısı, Türko-
log hem de ozan-yazar olarak Kazak edebiyat tarihindeki yerini aldı. Baytursınulı 1873’de
Kostanay vilayetinde doğdu. Babası Baytursın, bölge komutanı Yarbay Yakovlev’in başını
yardığı için on beş yılını hapishane ve Sibirya’da sürgünde geçirdi. Bu zor yıllarda Ahmet
Baytursınulı önce kendi köyünde daha sonra da yakın merkezlerdeki okullarda eğitim
aldı. 1886-1891 yılları arasında iki yılı Rusça-Kazakça olan Torgay şehrindeki lisede oku-
du. Daha sonra 1891-1895 arasında da Orınbor’daki Öğretmen okuluna devam etti. Ak-
töbe, Kostanay, Karkaralı’da öğretmenlik yaptı, adalet için çalıştı, Rus Çarının sömürgeci
siyasetine karşı mücadele etti. 1909’da Karkaralı’daki okulun müdürlüğünü yaptığı sırada
sorgusuz-sualsiz Semey hapishanesine atıldı. Sekiz ay boyunca orada kaldı. 1910’da serbest
bırakıldıktan sonra Orınbor’a geldi ve orada hayatının en zahmetli ve Kazak aydınlanması
için önemli olan çalışmalarını yaptı. 1913-1918 arasında Kazak gazetesinde redaktörlük
yaptı. Bu tarihî görevinde Kazak halkının sosyal ve kültürel meselelerine eğildi, ülkenin
kalkınması ve ilerlemesi için yazılar yazdı, sanata ve bilime önem verdi. 1918’de başlayan
Alaş Orda hareketini yakından takip etti ve ülkenin kaderini değiştirecek olan ihtilâl sıra-
sında daha önce bu yönde çalışmalar yapan Kazak aydınlarının yanında yer alarak Sovyet
Hükümeti salarına katıldı. Bu süreçte Cumhuriyetin Halk Eğitimi Komiserliği, Merkezî
Gelişme Komitesi üyeliği, Kazakistan Akademi Merkezi Başkanlığı, Taşkent, Almatı Yük-
sek Eğitim Kurulu’nda profesör olarak çalıştı.
Sovyetler Birliği’nin adalet mekanizmasının bozulduğu ve Stalinizm’in kılıcından kan
damladığı yıllarda Ahmet Baytursınulı 1929’da tutuklandı ve hapse atıldı. Daha sonra
uzak yerlerdeki lagere yani kampa alındı. 1936’da yurda dönse de 1937’deki Stalin’in rep-
resiya yani baskısına maruz kalarak 1938’de öldürüldü.
Ahmet Baytursınulı’nın üzerinde durduğu en önemli meselelerden biri Kazak alfabesi
ve Kazakçanın gramerini hazırlamak oldu. Arap harlerine getirdiği yeni reform, Kazak
dil biliminin önemli terminolojisini hazırladı. Kazakçanın fonetiğini, morfolojisini, sen-
taksını bir temele oturttu. Kazak mekteplerinin açılması için çaba sarf etti, oralarda oku-
yacak olan Kazak çocukları için Kazakça okuma kitapları hazırladı.
Kazak edebiyat tarihçileri onun bağımsızlık için vermiş olduğu mücadeleyi ve bu mü-
cadele sırasında çektiği sıkıntıları anlatan şiirini Nazım Hikmet’in tanınmış şiirindeki
sözleri ile değerlendirmektedirler:
Ben diyorum ki ona:

Kül olayım Kerem gibi yana yana.
Ben yanmasam,
Sen yanmasan
Biz yanmasak,
Nasıl çıkar karanlıklar aydınlığa.
Baytursınulı’nın benzer şiiri de şöyledir:
Men buktım, cattım, Ben sustum, yattım,

Sen buktın, cattın, Sen sustun, yattın,
Kim istemek kızmet? Kim yapacak hizmeti?
Avızben aytıp, Ağız ile söyleyip,
İsterde kaytıp, İşe dönüp,
Colamasak, ne mindet? Yürümesek, ne görev?
Tek cürse tok cürmekti, Tek yürüse tok yürümeyi,
Kiyın deme bilmekti. Zor deme öğrenmeyi.
(Baytursınov, 1991: 8)
Didaktik eserler de veren Baytursınulı, Kırk misal adlı şiir kitabında fabl türünde eser-
ler yazdı. Mesela “At ile eşek”, “Öküz ile kurbağa”, “Kurt ile turna”, “Bülbül ile eşek” bu tür-
de yazdığı şiirlerinin en güzel örneklerindendir. Öğretme ve düşündürme amacı güden bu
şiirlerinin yanı sıra doğrudan Kazak halkını ve çocuklarını okumaya ve öğrenmeye çağı-
ran şiirini burada anmak faydalıdır:
“Okuvga şakıruv” “Okumaya çağrı”

Balalar! Okuvga bar! Catpa karap! Çocuklar! Okumaya git! Yatma baka baka!
Cuvınıp, kiyininder şapşanırak! Yıkanıp, giyinin tertemiz!
Şakırdı tavık mana aldekaşan, Çağırdı tavuk biraz önce,
Karap tur terezeden kün cıltırap. Bak bakalım pencereden gün parlıyor.
Adam da, uşkan kus ta, cürgen an da, İnsan da, uçan kuş da, yürüyen hayvan da,
Kişkene konız da cür cügin süyrep, Küçücük böcek bile gidiyor yükünü alıp,
Baradı aralar da uşıp balga. Gidiyor arılar da uçarak bala.
Kün aşık, togaylar şat, ın-cın orman, Gün açık, ağaçlar şâd, in-cin orman,
Oyanıp can-makluk tünde kongan, Uyanıp can-mahlûk gece tüneyen,
Sayragı sargaldaktın sıngırlagan. Çıkıyor ağaçkakanın tok-tok sesi,
Şıgadı tokıldaktın tok-tok davsı, Sayradı bülbülün sesi.
Özende balıkşılar av karap cür, Irmakta balıkçılar av bakıp duruyor
Togayda orak davsı şan-şun organ. Tarlada orak sesi şan-şun vuruyor.
“Allalap”, al kitaptı koldarına! “Allah” deyip, al kitabı koluna!
Kuldarın Kuday süymes calkav bolgan. Kullarını Hüda sevmez tembel olan. (Bay-
tursınov, 1991: 65-66)
Bu dönemde kitap basımı işi de gelişti. 1862-1900 yılları arasında 70 civarında Kazak
kitabı basıldı. 1900-1917 arasında ise basılan kitap sayısı 200’e ulaştı. Basılan kitaplar ara-
sında Kazak sözlü edebiyatı mahsulleri, şecireler, dini kitaplar, Şark edebiyatı ürünleri,
okuma kitapları, Rusçadan tercümeler ve Kazak yazarlarının eserleri vardı.
Yine yüzyılın başında gazete ve dergiler de çıkmaya başladı. Türkistan Vilayatınıñ Ga-
zeti 1870 yılında Taşkent’te çıkmaya başladı. 1888-1902 yılları arasında Ombı’da da Dala
Veleyetiniñ Gazeti yayınlandı. 1907 yılında St. Petersburg’da ancak bir sayı çıkabilen Serke
adlı gazete Kazak dilinde yayınlandı. Kazakstan Gazeti 1907 yılı Mart ayında Troitsk şeh-
rinde bir sayı çıktı. Kazakstan gazetesi ise 16 Mart 1911’de başlayıp iki dilde altı sayı basıl-
dı. 1913 yılında ise ancak 13-14 sayı çıkabildi. Eşim Dalası 1913 yılında Petropavl’da Kazak
ve Tatar dillerinde hatada üç gün çıktıktan sonra yılsonunda kapandı.
20. yüzyıl başında yayınlanan Aykap ve Kazak gazetesi, Kazak edebiyatının gelişmesi-
ne, çeşitli edebî türlerin ortaya çıkmasına sebep oldu. Aykap gazetesi 1911 Ocak ayında
başlayıp 1915 Ağustos ayına kadar Troitsk şehrinde ilk yıl aylık olarak, daha sonra ise ayda
iki defa 89 sayı çıktı. Gazeteyi çıkaran da redakte eden de tanınmış akın ve yazar Muham-
metcan Seralin idi. Gazete Kazak halkını ilgilendiren, mesela eğitim, eğitim şartları, Ka-
zak kızlarının eşitsizliği, başlık parası, Duma’ya temsilci seçilmesi, kitap basım işleri gibi
bütün meseleleri tartışmaya açtı.
Kazak gazetesi ise Orınbor şehrinde 1913’te yeniden yayınlanmaya başladı. Aslında
gazete Mart 1907’de Troitsk şehrinde çıkmaya başlamış, bir sayı çıktıktan sonra öylece
kalmıştı. (Aykap, 1995: 5-44) Haim Şumlov-Sosnovskiy’nin çıkardığı gazetenin basılışı,
hangi şehirde çıkarılması gerektiği, redaktörünün kim olacağı gibi konularda tartışmalar
yaşansa da fikir birliğine varıldığı konusunda Remiyev’in “Vakıtılı Tatar matbuatı” albü-
münden aktarma bilgi verilmektedir. Ahmet Baytursınulı ve Mircakıp Dulatov’un yeni-
den çıkarmaya başladığı gazete, Kazak topraklarının en büyük özelliği ve aynası olan bilim
ve sanatı, medenîliği ön plana çıkardı. 2 Şubat 1913’de Orınbar’da basılmaya başlayan ve
3.000 (üç bin) adet basılan gazetede bilimi ve sanatı öven yazıların yanı sıra daha önce ya-
yınlanan gazetelerdeki yazıların bibliyoğrafyasına yer verildi. İkinci redaktörlüğünü Mir-
cakıp Dulatov’un yaptığı gazetede hem Baytursınûlı hem de Dulatov, yazdıkları yazılar
ve yaptıkları tercümelerle, okuma-yazma kurallarını halka öğretme gayretleriyle önemli
birer yenilikçi/reformist olarak isim yaptılar. Daha sonra bu iki önemli şahsiyet, dönemin
idarecileri tarafından milliyetçi, burjuva ve liberalist, Alaş Orda taratarı, dolayısıyla da
“Halk düşmanı” oldukları gerekçesiyle Kazak gazetesi kapatıldı.
Kazak edebiyatının mühim meselelerine ehemmiyet veren gazetede Kazakların eski
sözlü edebiyatı, yazılı edebiyatının başlangıcında sözlü edebiyatın tesirine ve Abay Kunan-
bayev ile İbiray Altınsarın’ın başlattığı yeni devir edebiyatı üzerine makaleler yayınlandı.
Özellikle Baytursınulı, 1913’te gazetenin 39. sayısında yayınlanan makalesinde Abay’ın
dönemi için ne kadar yeni olduğunu, onun “az sözdi, tereng manalı” yani “az sözlü-derin
mânâlı” söyleyişlerine dikkat çekti. Mircakıp Dulatov da 1915’de 93. sayıda yayınlanan
“Til kural” yani “Dil kuralı” adlı makalesinde Kazak dilinin Arap, Fars ve Rus sözleriyle
doldurulmasına, onlarla karıştırılmasına karşı çıktı. Dulatov, Azamat Alaşulı mahlasıyla
Aykap gazetesinin 1912’de yayınlanan 14. sayısında çıkan “Aykapka” yani “Aykap’a” başlıklı
şiirinde eğitimin, okumanın önemine dikkat çekerek Kazak halkını eğitime ve gazeteyi
okumaya davet etti:
Gazet jurnal okusang, Gazete dergi okusan,

Közindi Kazak aşasıng Gözünü Kazak açarsın
Düniye halin bilmeseng, Dünya halini bilmesen,
İlgeri kalay basasıng? İleri nasıl yürürsün?
İgilik joldan tartınba, İyilik yolundan çekinme,
Bekerge de şaşasıng. Boşuna da saşıyorsun.
Öner-bilim tistey me, Sanat-bilim ısırır mı?
Şeginip nege kaşasıng? Çekinip niye kaçıyorsun?
Sarğayıp jatkan bir ğarip, Dertlenip/üzülüp duran bir garip
Jiberdi jazıp batasın. Gönderdi yazıp duasını.
Jasasın “Aykap” jasasın! Yaşasın “Aykap” yaşasın!
(Kazak Entsiklopediyası, 1995: 342)
Alihan Bükeyhan, Ahmet Baytursınulı, Mircakıp Duvlatulı gibi Kazak aydınları ülkeyi
uykudan uyandırıp, onun siyasî fikirlerini yükseltmek için mücadele ettiler. Onlar cehale-
te, geri kalmışlığa karşı koyabilmenin en mühim yolunun eğitimden geçtiğini biliyorlardı.
Dolayısıyla Kazak halkını eğitim-öğretim almaya, okuma yazma öğrenmeye davet ettiler.
Rus Çarının tahttan düşmesi ile elde edilen bağımsızlık fikri güç kazanmaya başladı. 20.
yüzyılın başındaki tanınmış Kazak akınlarından biri olan Sebit Dönentayev bu durumu
“Bostandık” yani “Hürriyet” başlıklı şiirinde:
Tilekti bugin haktın bergen küni, Dileği bugün Hakkın verdiği gün,
Köl-dariya közdin casın körgen küni. Göl-derya gözün yaşını gördüğü gün.
… Galamga avzın aşkan aydahardın… Âleme ağzını aşmış ejderhanın
Mert bolıp, maksatının ölgen küni, Mert olup, maksatının öldüğü gün,
(Kirabayev, 1998: 8)
diye betimlemişti. Bu maksat üzerine Mircakıp Duvlatov, Ş. Kudayberdiyev, S. Toraygi-

rov, B. Maylin, B. Süleyev, S. Seyfullin gibi Kazak şairleri de şiirler yazdılar. Bu Kazak şa-
irlerinin, Kazak aydınlarının hepsi de Kazak halkının karanlıktan çıkarabilmek için eği-
tim mecrasına çekmeye çalıştılar, bu yönde eserler verdiler. Hepsi de zamanın değiştiğine
ve hürriyet güneşinin doğduğuna inanmışlardı. Bağımsızlığı “Asıgıp tez attandık” adlı şiiri
ile karşılayan Saken Seyfullin, onun gökten inmediğini, eşitlik ve özgürlük için mücadele
eden yiğitlerin emeği ile geldiğini anlattı:
Tavekel kılıp attanıp, Tevekkel kılıp atlanıp,

Atka kamşı bastık biz. Ata kamçı bastık biz.
Neşe kater cerlerden Nice tehlikeli yerlerden
Aman-esen astık biz. Sağ-salim aştık biz.
Fakat işler Kazak aydınlarının beklediği gibi gitmez. Rus Çarının esaretinden kurtul-
muşlardır; ama Ekim 1917’den sonra kurulan hükümetin yeni kuralları gereği yurdun her
yerinde Kazak komiteleri kurulmaya başlar. Bu komiteler Kazak halkına hizmet etmekten
ziyade ona eziyet etmek üzere kurulmuş gibidir. Kazaklar ayrı bir devlet olmak istiyor-
lardı. Bu fikri gerçekleştirebilmek için de “Alaş” partisini kurdular ve Celtoksan (Aralık)
1917’de Alaşorda hükümetini kurmaya karar verdiler. Kazak aydınlarının bazıları bu fikri
desteklediler. Sultanmahmut Toraygırov “Alaş sloganını” yazdı:
Alaş tuvı astında Alaş bayrağı altında

Kün söngenşe sönbeymiz. Gün sönse de sönmeyiz.
Endi Alaştı eşkimning Şimdi Alaş’ı hiç kimsenin
Korlığına bermeymiz… Emrine vermeyiz…
Öler cerden kettik biz. Ölünecek yerden geçtik biz.
Bul zamanga cettik biz Bu zamana yettik biz
Casaydı Alaş, ölmeymiz Yaşasın Alaş, ölmeyiz.
Casaydı Alaş, casasın! Yaşasın Alaş, yaşasın!
Daha çok millî konuların işlendiği bu dönemin önemli şair ve yazarları arasında Kö-
peyoğlı Yusuf Bek, İsfendiyar Köpeyoğlı, Sultanmahmut Toraygırov, Ahmet Baytursınulı,
Ömer Karaşi, Şahingiray Bükeyhan, Mağcan Cumabayulı, İsa Baycanlı sayılabilir.
Mircakıp Duvlatov, 1885’te Torgay vilayetine bağlı Cangeldin kasabasında doğdu. Eski
usülde eğitim gördü. Torgay şehrindeki Rus-Kazak okulunda 1897’de başladığı eğitimini
1902’de tamamladı. Beş altı yıl kadar köylerde öğretmenlik yaptı. 1907’de St. Peterburg’da
çıkan Serke gazetesinde “Castarga” yani “Gençlere” adlı şiiri, 1909 yılında Ufa’da ise Uyan
Kazak! adlı şiirler kitabı yayınlandı. Bu kitabında:
Közindi aş, oyan Gözünü aç, uyan

Kazak, köter bastı, Kazak, kaldır başını,
Ötkizbey karangına beker castı. Geçirme karanlıkta boşa gençliği.
Cer ketti, din naşarlap, hal haram bop, Yer gitti, din bozuldu, hal haram oldu
Kazak’ım, endi catuv caramas-tı, Kazağım, şimdi yatmak yaramaz.
(Adebiyet, 1996: 52)
türünde şiirlerini topladı. Duvlatov, yayınlanan bu kitabı yüzünden eski hükümet tara-
fından tutuklandı ve hapse atıldı. Altı ay hapiste yatan Duvlatov, çıktıktan sonra kitabını
dağıtmak isterse de hükümet kitabın dağıtımını yasakladı. Duvlatov’un en önemli eseri
Bakıtsız Camal’dır. Kazak dilinde roman olarak tanımlanan kitapta yazar, cehalet yüzün-
den hayatını kaybeden genç bir Kazak kızının yaşantısını dramatize eder. Eserin ikinci
bölümünde, yaşanan olayların gerçek olduğunu belirtmek için şöyle bir paragraf yazar:
“Okuvşılar! Hikayamızdagı okigalar cogarıda aytılmış “Okuyucular! Hikâyemizdegi olayların yukarıda belir-
Sarsenbaydın üy işindegi kisilerden bastalganı sebep- tilen Sarsenbay’ın ev içindeki kişilerden başladığı için,
ti, anık anlatpak üşin Sarsenbaydın kim ekendigin hem daha açık anlatmak için Sarsenbay’ın kim olduğunu ve
nendey kisi ekendigin cazamın.” nasıl birisi olduğunu yazıyorum.”
(Duvlatov, 1991: 130)
(Bu eserin Namık Kemal’in Zavallı Çocuk adlı eseriyle karşılaştırmalı olarak incelen-
mesi ortaya ilginç sonuçlar da çıkaracaktır.)
Dönemin bir başka önemli yazarı, medrese eğitimi almış olan Mağcan Cumabayev’dir
(1893-1938). Mağcan Cumabayev, Abay’dan sonraki dönemin en tanınmış akınıydı.
Arapça, Farsça ve Türkçe’yi öğrenen Cumabayev’in şiirleri 1912’de Alimcan İbrahim’in
yardımıyla Kazan’da basıldı. Böylece edebiyat alanında yükselmeye başladı. Vzelod
İvanov’un hikâyelerini tercüme eden Cumabayev, Mircakıp Dulatov’u kendisine örnek
aldı. “Şolpan’ın günahı” adlı hikâyesini yazdı. Bu yıllarda Mağcan Cumabayev, Kazak
hikâyelerinin içinde kadının kaderini psikolojik tarzda tasvir eden ilk yazardır. “Şolpan’ın
günahı” da yazarın uzun hikâye tarzında yazdığı tek eseridir. Eserde mutlu bir hayat süren
Şolpan ile Sersenbay’ın arası çocuklarının olmaması yüzünden bozulur. Şolpan eşini çok
sevmektedir. Fakat çocuğunun olmaması yüreğinde ağır bir yüktür. Çocuk doğurmak için
Ezimtay ile ilişki kurar. Fakat daha sonra genç Ezimtay’dan kurtulamaz. Bunu öğrenen
Sersenbay karısını öldürür. Edebiyatın geleneksel temalarından birinde yazar, Şolpan’ı iç
dünyası ile okuyucuya tanıtır. Mağcan’ın bu uzun hikâyesi, Muhtar Avezov (1897-1961)
ve Cusipbek Aymavıtov’un (1889-1931) eserleri ile birlikte Kazak edebiyatında psikolojik
hikâye ve roman türünün ilk örneklerinden biri olur. Hikâyenin daha ilk paragrafı bile o
dönem Kazakistan coğrafyasında ve toplumunda kadınların sosyal statüsünü göstermesi
açısından yeterlidir:
“Şolpan’ın günahı”
“Şolpan, Sersenbay’a eş olduğu yıl kendisi gibi yeni gelinlerle bir yerde toplanıp konuş-
tuklarında “Çocuksuz hayatın tadı yok” demişti. Mal gibi alınıp satılan, kendi sevmediği
kimseye eş olan sayısız Kazak kızlarının içinden, kendi sevdiği ile evlenen Şolpan aslında
ilk yıl çocuk istememişti. Ak çadırın içinde yalnızca ikisi varken, kocasına sarılıp yatarken
o hep “Allah’ım çocuk verme!” diye yalvarmıştı.”
Mağcan, 25 Haziran 1893’de doğdu. 1938 yılında öldü. Babası Beken (d. 1868) öğret-
mendi. Beken’in eşi Gülsim’den yedi oğlu iki kızı vardı. En büyük oğlu Müslim, ondan
sonra Kaharman, Mağcan, Muhammedcan, Selimcan, Kalican, Sabırcan, kızlarının adı ise
Külendem ve Gülbahçam idi.
Mağcan küçük yaşta okumaya ilgi duyuyordu. 4 yaşında iken okula başladı, fakat okul-
da ders programı yoktu. O yıllarda Orta Asya Türk dilini ve edebiyatını öğrendi. Daha
sonra matematik ve coğrafya gördü. Gördüğü destanları hemen okumaya çalışırdı. Bunu
gören babası onu Kızılcar’da M. Begişev’in öğretmenlik yaptığı medreseye okumaya gön-
derdi. Burada dört yıl boyunca Arapça, Farsça ve Türkçeyi öğrendi. Bu dillerin edebiyatı
ile tanıştı. Mağcan’ın bilimi yükselmeye başladı. 1909 yılında Abay’ın Petersburg’da çıkar-
dığı şiirlerini topladı. Abay hakkında şiirler yazdı.
Tatar âlimi Alimcan İbrahim, Mağcan’ın şiirlerinin 1912 yılında Kazan’da basılması-
na yardım etti. Bundan sonra Mircakıp Dulatov onun üstadı oldu. Bir kış mevsiminde
Mağcan’a Rusça öğretti. Öğretmen okulunu 1917 yılında altın madalya ile bitirdi. İyi bir
öğrenci olduğu için “Potanin Vakfı”nın en yüksek bursunu aldı. Moskova’da kaldığı süre-
de tercüme işleriyle uğraştı. M. Gorki’nin “Sunkar cırı”, Manin-Sibiyak’ın “Akboz at”, Vze-
volod İvanov’un Kazak hayatından alınmış hikâyelerini, V. İ. Lenin’in kitaplarını ve maka-
lelerini tercüme etti. Tercümeleri Moskova’da yayınlandı.
Goethe, Tolstoy, Geyne, Gorki, Verlen, Mayakovski, Balmont, Bryusov, Blok, Sologub
gibi Batılı ve Rus şair ve yazarlarını okudu. 1924 yılında Moskova’da okuyan Kazak genç-
leri toplantısı yapıldı. O toplantıda Mağcan’ın şiirlerinden parçalar okundu. 1922 yılında
Taşkent’e geldi. Meşhur “Batır Bayan” destanını burada yazdı. Akan Seri, Bazar Cırav ve
Ebubekir Divayevler hakkındaki makaleleri çıktı. Şolpan, Sana dergileriyle Ak col gaze-
tesinde çalıştı. Kazak-Kırgız bilim komisyonu üyesi olarak görev aldı. 1938 yılında Stalin
döneminde öldürüldü.
Mağcan’ın şiirine örnek olması ve onun reformcu kimliğini göstermesi açısından “Can
sözü” şiirinden alınan şu parçalara göz atılmasında fayda vardır:
“Can sözü” (1920)
Kazak eli, bir avız sözim sagan; Kazak yurdu, bir ağız sözüm var sana;
Bolgaysın, sınşı bolsan, adil sınşı, Olasın, eleştirmen olsan, âdil eleştirmen,
Kineni cürekke koy, koyma mağan, Günahını yüreğine koy, koyma bana,
(Qazaq Adebiyeti, 1994: 35)
Bunun yanında Mağcan’ın çok önemli ve Türkiye’deki okuyucular tarafından bilinen iki
şiiri daha vardır. Bunlardan biri “Alıstagı bavrıma” yani “Uzaktaki kardeşime” adıyla yaz-
dığı ve Birinci Dünya Savaşından sonra millî mücadelenin verildiği yıllarda Türkiye’deki
kardeşlerine mânen de olsa destek vermek için yazılmıştır. Mağcan ozan, ata-babasının
Türk olduğunu, Turan coğrafyasını aklına getirip, Kazakistan topraklarını ata-mekan ola-
rak Türklerin ve Kazakların yurdu olarak düşünerek tarihî şiirleri olan “Alıstagı bavrıma”,
“Oral tavı”, “Turannın bir bavında” ve “Türkistan”ı kaleme almıştır.
“Alıstagı bavrıma” “Uzaktaki kardeşime”

Bavırım! Sen o cakta, men bu cakta, Kardeşim! Sen o yanda, ben bu yanda,
Kaygıdan kan cutamız, bizdin atka Kaygıdan kan yutarız, bizim ata
Layık pa kul bop turuv? Cür ketelik Layık mı kul olup durmak?
Altayga – ata miras altın takka Yürü gidelim Altay’a – ata mirası altın tahta.
(20-30 Cıldardagı Qazaq Adebiyeti, 1997: 383)
“Türkistan” şiirinde gerçek anlamda Türk dünyasının coğrafyasını çizerken;
Ertede Okıs, Yaksart – Ceyhun, Seyhun - Eskiden Okıs, Yaksart – Ceyhun, Seyhun
Türikter bul ekevin dariya deytin. Türkler bu ikisine derya derdi.
Kiyeli sol eki su cagasında Muteber bu iki su yakasında
Tabasın kasiyetti baban beyitin. Bulursun haysiyetli atanın beyitini.
(20-30 Cıldardagı Qazaq Adebiyeti, 1997: 383)
3. Sovyet Dönemi: 1920’den başlayarak devam eden dönemdir. 20 Ağustos 1919’da

Ruslar, millî hükûmeti yıkarak yerine Kazakistan Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ni
kurarlar. Böylece Kazakistan’da Sosyalizm ve Komünizmin baskısı altında bir edebiyat
ortaya çıkar. Bu yıllarda yeni rejime ayak uyduramayan sanatçılar “Repressiya” denilen
1937- 1938 ve 1939 yıllarındaki katliamlarda öldürülürler. Yeni yetişen nesillere baskı ile
resmî ideoloji kabul ettirilir ve bu yolda eserler yazılır. Ancak 1950 yılından sonra resmî
ideolojiye tepki olarak millî mirasa sahip çıkma, geçmişin önemli olaylarına ve büyük
kahramanlarına karşı ilgi gösterme şeklinde ortaya çıkan akım, bir kısım Kazak halkı ve
aydınları arasında millî birlik ruhunu meydana getirmiş ve millî gururu canlı tutmuştur.
Bu dönemin önemli edipleri arasında Saken Seyfullin, Muhtar Avezov, Sabit Mukanov,
Gabidin Mustafin, Gabid Musrepov, Tahavi Ahtanov, Tahir Cerakov, Abdullah Tacıbayev,
Ali Urmanov, Olcas Süleyman, Kalkaman Abdulkadirov gibi isimler önde gelir. Bunlar
arasında Muhtar Avezov ve Olcas Süleyman’ın ayrı bir yeri vardır. Muhtar Avezov, Kazak
Destanları ve Türkistan Türk Edebiyatı üzerinde bilimsel yayınlar yapmış ve konusunu ta-
rihten alan oyunlar yazmıştır. Abay’ın hayatını belgelere dayalı olarak kaleme aldığı Abay
Yolu adlı romanı ünlü olup pek çok dile çevrilmiştir. Olcas Süleyman da son devir edebi-
yatının en büyük şairidir. Şairin Argamaklar, Yeryüzü, İnsana Eğil, Parisli Bir Kızdır Gece,
Seherin Güzel Vakti gibi şiir kitapları vardır. Şairin Fizikçinin Duası, Az i Ya, Yazının Ucu
adlı kitapları Türkiye Türkçesine aktarılmıştır.
Saken Seyfullin (1894-1938), Beyimbet Maylin (1894-1938), Muhtar Avezov, Gabit
Müsirepov (1902-1985) 1917 Ekim İhtilali sonrası ve 1920’li yıllara damgasını vuran Ka-
zak yazarlarından bazılarıdır. Bu genç yazarlar kısa ve uzun hikâyelerinin yanısıra yazdık-
ları romanlarla dikkat çektiler. Sovyet hükümetinin istekleri doğrultusunda yazmadıkları
için Sovyet eleştirmenlerinin saldırısına maruz kaldılar ve diğer Türk Cumhuriyetlerinde
ve Türk topluluklarındaki aydınlar gibi çoğu 1937 yılında Stalin’in gazabına uğrayarak
hayatlarını kaybettiler.
Saken Seyfullin, ilk eğitimini köy mollasından aldı. 1905’te Nildi’de bir fabrikada ça-
lıştı. Rusça öğrendi. 1906’da Rus-Kazak okulunu kazanıp iki yıl ders gördü. 1908’de Ak-
mola şehrindeki Prihodskaya okulunu kazandı. İki yıl da orada okuyup üç sınılık liseyi
kazandı. 1913’te liseyi bitirdikten sonra Kazak köylerinde çocuklara Rusça öğretti. Eğitim-
ciliğinin yanısıra şiir ve düzyazı ile uğraştı. İlk şiir kitabı Ötken Künder (Geçmiş Günler)
1914’te yayınlanır. İlk hikâyelerinden olan “Cubatu”yu ise 1917’de yazdı. Bu hikâyesinde
yazar, ağlayan bir kıza tesadüf eder. Genç kız istemediği birisi ile zorla evlendirilmiştir.
Kıza teselli verirken aynı zamanda bu hâle düşen bütün Kazak kızlarını avutmaktadır. On-
ları gelecekten ümitlendirmeye çalışır. “Kız çocukları” (1923) hikâyesinde ise genç kızlar
artık sevdikleri ile hayatlarını birleştirebilmektedirler. Kazak köyünde büyük bir değişim
yaşanmıştır. Bir düğün sırasında Gülcan ile Kurman tanışırlar. Kurman kıza âşık olur.
Fakat aradan birkaç yıl geçtikten sonra Gülcan’ın bir öğretmene âşık olduğunu öğrenir.
Kurman, sevdiği kız Gülcan’ın genç öğretmen ile kaçmasına yardım eder. “İki karşılaşma”
(1923) adlı hikâyesinde ise erkek kahraman, aradan yıllar geçtikten sonra köyün en güzel
kızının “başlık parası” için zengin bir ihtiyara satıldığını görür. Aslında genç kız Cibek,
çok serbest yetişmiştir. Böyle bir evliliğe boyun eğecek bir kız değildir. Hikâyenin bu ilk
bölümündeki olaylar 1917 yılında cereyan eder. Henüz Kolçak hükümeti iş başındadır.
1921 yılında hükümet değişir. Sovyet hükümeti kurulmuştur. Kazakistan’ı ve diğer mem-
leketleri dolaşan hikâye kahramanı, bir toplantı sırasında Cibek’i tekrar görür. Hikâyenin
bu ikinci bölümünde evliliğine baş kaldırmış ve halkın önünde kocasından ayrılmış bir
genç kadın tasvir edilir. Cibek artık bağımsız bir kadındır. Seyfullin, “Cubatu”daki Müs-
limayan, “Kız çocukları”ndaki Gülcan ve “İki karşılaşma”daki Cibek karakterleri ile gele-
ceğin bağımsız ve erkeklerle eşit haklara sahip Kazak kadını portresini çizmiştir. Bu da o
zamanki Kazak halkı için büyük bir gelişmedir.
Saken Seyfullin’e 1936’da Kazak edebiyatına hizmetinin 20. Yılı münasebetiyle Enbek
Kızıl Tuv (Emekçi Kızıl Bayrağı) adlı ödül verilir. Stalin’e tapınma döneminin yaşandı-
ğı bu zamanda suçsuz yere represiyaya/baskıya uğrayan Seyfullin 1938’de öldürüldü.
Babası Seyfulla da yine aynı dönemin ve aynı uygulamanın kurbanlarındandır. 1922’de
Orınbor’da basılan Asav tulpar adlı şiir kitabında Kazak şiirine katkısını görmek müm-
kündür. Estetik kaygının yanında sosyal meselelere nasıl eğildiğini de aşağıda verilen şiir
parçalarından çıkarmak mümkündür:
“Dalada” “Bozkırda”
Senderge, karındastar, Sizlere, kardeşler,
Senderge, iniler, Sizlere, küçük kardeşler,
Senderge arnaldı bul ender! Sizlere yazıldı bu şiirler!
Düniyenin kuldık şıncırın kiratıp, Dünyanın kulluk zincirini kırıp,
Adildik, tendik, izdegen, Adalet, eşitlik peşinde koşan,
Turmıstın tarşılık zındanın buzıp, Hayatın darlık zindanını dağıtıp,
Erkindik, kendik izdegen, Hürriyet, genişlik peşinde koşan,
Kökirekteri canıp bakıt izdegen, castar, Yüreği yanıp baht peşinde koşan gençler,
Senderge arnaldı bul ender!- Sizlere yazıldı bu şiirler!
(Qazaq Adebiyeti, 1994: 67)
Büyük-küçük herkes için yazılan bu şiirde özellikle üzerinde durulması gereken me-
seleler adalet-eşitlik ve hürriyet-genişliktir. Şair, gençlere peşlerinde koşmaları gereken
değerleri açık açık gösteriyor bu şiirinde. Saken Seyfullin, yazmış olduğu Tar Col, Taygak
Keşû (1923-1927) romanı ile o zamanın emekçi yazarı kabul edildi. Fakat Kazak halkının
köydeki hayat tarzını idealize etmesi, köylüleri ve olayları tasvir edişi Sovyet eleştirmen-
lerinin işini güçleştirdi.
Yirmili yıllarda Kazak edebiyatının gelişme şekli üzerinde tartışmalar yapılır. Kazak
bir araştırmacı, “şimdiki edebiyatımız çoğunlukla şarva (tarım-hayvancılık) edebiyatıdır.
Kazak milliyetçiliğini, hayvan yetiştiriciliğini tasvir etmektedir. Kazaklarda işçi sınıfının
varlığına inanmıyoruz. Bizde hâlâ emekçi akın yok. Emekçi akınımız dediğimiz Saken ile
Sabit de emekçi değil, şarva akınıdır... Saken cırının kökü avılda yatıyor.” (Tokcanov, 1929:
45) diyerek Kazak edebiyatının alması gereken önlemleri ve gitmesi gereken yönü çizmeye
çalışır. Bu da eski hayat tarzı olan tarım ve hayvancılıktan sanayiciliğe, yani çitçilikten
işçiliğe geçiş demektir. Bu durum ise bütün Sovyetler Birliği’nde olduğu gibi Kazakistan’da
da işçi sınıfının oluşturulması gayretinin bir parçasıdır.
1920’li yılların ortasında İsa Bayzakov (1900-1946), Kalmakan Abdukadirov (1903-
1964), Abdilda Tacibayev (d. 1909) gibi şairler, yeni bir imaj, üslub ve çağdaş konular-
la Sovyet Kazak edebiyatını güçlendirmeye çalıştılar. Gabidin Mustafin (d. 1902) ve Ga-
bit Müsirepov (d. 1902) gibi romancılar da yazarların ideolojik eğitiminde ve burjuva ile
mücadelesinde önemli rol oynadılar. 1926’da Emekçi Kazak Yazarları Birliği kuruldu. Cil
Kisü (İlk belirtiler) adlı antoloji 1927’de çıktı. Caña Adebiet (Yeni edebiyat) adlı gazete de
1928’de yayınlanmaya başladı. 1934’te Kazakistan Yazarlar Birliği kuruldu. Bu tarihlerde
yazar ve şairler de Yazarlar Birliği’nin prensipleri doğrusunda bütün edebî türlerde eser-
ler vermeye başladılar. Saken Seyfullin, Lenin’i anlatan ve halkın bağımsızlık mücadele-
sini yansıtan şiir ve romanlar yazdı. Beyimbet Maylin de milliyetçiliğine karşı ve Kazak
köylerinin kollektileştirilmesi için yapılan mücadeleyi anlatan Azamat Azamatiç (1934)
adlı eserini yayınladı.
1920’li yılların sonunda Sovyet hükümeti ekonomisini yoluna koymaya başlar. İlk beş
yıllık plan kabul edilir. Buna benzer planlar her beş yılda bir yapılır. Bu yüzden bu döne-
me “beş yıllıklar devri” denilir. Ekonominin planlı ve programlı bir şekilde gelişmesi, Ka-
zakistan ekonomisi ve medeniyetinde de önemli değişiklikler yapar. Sanayileşme başlar.
Türkistan-Sibir, Akmola-Kartalı demir yolları, Çimkent korgasın (kurşun) fabrikası gibi
büyük işletmeler açılır. Göçebe hayvancılıktan yerleşik hayata geçilir. Yüksek okullar açı-
lır. Kazakistan Yazarlar Odağı’nın (Birliği) ilk toplantısı Almatı’da 1934 yılında yapılır. Bir-
liğin hazırladığı Kazak Edebiyatı gazetesi çıkar. Caña Edebiyat dergisi Edebiyat Meydanı
adıyla basılmaya başlanır. Rus dilinde de Literaturniy Kazahstan dergisi çıkar. Sovyet ede-
biyatının ideolojik istikâmeti ile gelişme yönünü gösterecek bir dizi çare ortaya konulur.
Böylece edebiyat tamamen Parti’nin güdümüne girer. Sovyet edebiyatının sanat metodu
olarak “sosyalist realizm” belirlenir. (Kirabayev, 1998)
Kazak halkının yaşantısını tasvir etmeye çalışan eserlerin o zamanki en önemli me-
selesi, Kazak köyündeki değişmelerdir. İhtilâlde zengin idarecilere sahip çıkan hükümet,
daha sonra yurt içinde fakirleri aristokratlara karşı kışkırtır, zengin olanları da yok etme
siyaseti başlatır.
Bu büyük değişikliklerin Kazak köyündeki yansımasını tasvir eden Beyimbet
Maylin’in povest ve hikâyeleri çıkar. “On beş ev” ve “Kırmanda” povestleri Kazak hayvan
yetiştiricilerinin kıtlıktan sonraki hayatlarını tasvir eder. “Gülşara cenge (Gülşara yenge)”
(1923) ve “Ravşan kommunist” (1929) gibi 1917 İhtilali’ni öven hikâyeler yazdığı halde
tenkide uğrayan yazarın “Talak (Boşanma)” (1926) ve “Şarigat buyrıgı” (1928) gibi din
karşıtı hikâyeleri bu tenkitlerin biraz hafilemesini sağlar.
Beyimbet Maylin, 1894’te Torgay vilayetinde doğdu. Küçük yaşta babasını kaybetti.
İlk eğitimini annesinden aldı. Yazarlığa 1912 yılında başladı. İhtilâl’e kadarki eserlerinde
Kazak köylerindeki eşitsizliği ve eski zamanlardaki gelenek-görenekleri tenkit etti. Top-
lumda zengin sınıfın yaptığı baskıları anlattı. Muhtar Avezov’a göre onun hikâyelerinin
pek çoğu devrinin ilk yıllarından itibaren otuzuncu yılların ortasına kadar Sovyet zama-
nında Kazak köylerinde yaşanan hayatın tasviridir.
Maylin konularını ve imajlarını hadiselerin yoğunluğundan alır. Sıradan bir hayat tar-
zı onun ilgisini çeker. Karışık ve içiçe girmiş durumlara, özellikle derin psikolojik tahlille-
re ilgi göstermez. Anlattığı hikâyeler genellikle basit ve gerçekçidir. Öyle ki yazarın tasvir-
leri bütün ayrıntılarıyla aktüaliteyi takip eder. Mesela, “Seyit’in sırrı” hikâyesinde, Sovyet-
ler zamanında durumu iyi olan bir zengin çocuğu Seyit’in hayatını eleştirmektedir. Eser-
de çalışmayan, babasından kalan zenginlikle yaşamayı öğrenen Seyit, eski feodal düzeni
benimsemiş ve yeni düzeni kabullenememektedir. Kendi rahat hayatına son veren Sovyet
kanunlarını beğenmez. Hikâyede kahraman bu durum karşısında çok üzülür, yeni hayata
uyum sağlayamaz. Bir başka eserinde de yazar, İmam Zekircan ile öğrencisi Kaldıbay’ın
halktan dini istismar yoluyla para toplar. Fakat parayı nasıl bölüşecekleri, kimin hakkı ol-
duğu konusunda bir fikir birliğine varamazlar:
“İmam Zekircan”
Kaldıbay’ı yanına alan İmam Zekircan “Dört tepe”ye vardı. Dört tepe yurdu zengin, camisi
olan bir yurttu. İmam Zekircan Dört tepe yurdunu her yıl ziyaret ediyordu. Başından sonuna
kadar yurdun her tarafını gezip hayır sadakasını alırdı. Bir ay gezdikten sonra yaklaşık otuz
kırk hayvanlık bir sürüyle geri dönerdi.
Kaldıbay da Zekircan İmam’ın “müridi” olarak bilinirdi. İkisi de aynı yaştaydı. Birbirlerine
sırlarını anlatırlardı. Samimiydiler. Kimsenin olmadığı yerlerde şakalaşıp birbirlerine küfür
ettikleri, hatta kavga bile ettikleri olurdu. Fakat birbirlerine dargınlıkları çok uzun sürmez,
hemen barışırlardı.
Halk ise onları bu yüzleriyle değil ikinci yüzleriyle bilirdi. Sarığını sarıp, beyaz sırmalı çapanı-
nı giyip, gözünü yumup otururdu Zekircan. Kaldıbay, Zekircan’ın gözüne ve yüzüne baktığın-
da, söylediğini parmaklarının üzerinde yürüyormuş gibi sessizce yerine getirirdi.
- Hocam, namazın vakti girdi, abdest almıyor musunuz? diyen Kaldıbay, su ibriklerinin oldu-
ğu yere doğru yürür, seccadesini yayar, tesbihini yerden alırdı. İmam Zekircan oturduğu yerde
biraz sağa sola sallanarak kara kitabı açıp gür sesiyle okumaya başlardı.
- Ya Allah! diyerek ara sıra sesini yükseltirdi.
Zekircan’ın sesi çıkmaya başladığında Kaldıbay ortadan kaybolurdu.
Dört tepe halkı Zekircan’a da Kaldıbay’a da saygı gösterirdi. Halk, kendini Allah’a adamış
adam diyerek Zekircan’ı överdi. Beyazın üstünde karayı tanımayan adam bile onu överdi. Ze-
kircan İmam’ın geldiği duyulsa Dört tepe yurdunun ihtiyarları Zekircan’a katılıp onunla ge-
zer, onun hizmetini görürlerdi.
Zekircan şeriatı anlatırken cennet-cehennemden, peygamberler tarihinden bahsederdi. Pey-
gamberimizin hadislerinden okurdu.
Konuşma sırasında Kaldıbay “Hu Allah!” der dururdu. Diğerleri ondan daha fazla heyecan-
lanırdı. Bilhassa “âhir zaman” hakkında konuştuğunda ihtiyarlar tamamiyle heyecanlanıp
duygusallaşır, birçoğu da ağlardı.
- Hocam, bu sadakanın bize ne faydası olacak? Dedi, Kaldıbay.
- Sadaka günahları siler, cennetin yolunu açar, mahşer gününde tepende gölge olur.
“Allah büyüktür!” diye dinleyicilerden birisi yüksek sesle bağırıp heyecanlanıyordu. Dört tepe
dönüşü yurda yaklaşırken Zekircan ile Kaldıbay yol boyu tartışıyorlardı.
“Bu kısrağı bana verirsin!” diyordu Kaldıbay. “Hayır! Sana bu kısrağı vermem. Ahmak, bun-
ların hepsi benim mallarım, ben dua ettim” diyordu Zekircan.
Kaldıbay bıyığı ile oynayarak gözünü kısıp Zekircan’ın yüzüne bakarak:
- Bu sözü söyleme Zekircan!
- Niye?
- Birşey olsa dua ediyorsun. Kime dua ediyorsun? Dua mal verecek olsa yurt evine kadar geti-
rip vermez miydi? Getirip verecek kul yok, kendimiz topladık. “Emek” ikimizin. Gerçeğini söy-
lersek, benim emeğim seninkinden daha çok geçti, çok zahmet çektim.
Yüzü kızarıp bozaran, gözleri iyice çukurlaşan ve sinirlenmeye başlayan Zekircan donup kal-
dı. Kaldıbay’ı itin etinden daha kötü görmekteydi. Onu yanına aldığı için kendine kızıyordu.
- Ahmak adam, her şeyi yapan benim, bunu anlamadın mı? Kur’an okuyan, ölüleri yıkayan
benim. Halk benden kendilerine dua etmemi istiyor, senden değil.
Zekircan’ın ne söyleyeceğini Kaldıbay önceden biliyordu. Onun için dinlemek istemiyordu.
Atını ileri doğru sürüp kenarda kalan küçük malları tekrardan sürüye katıp yürüyordu. Bir
müddet konuşmadan yürüdüler.
Daha sonra Kaldıbay:
- Hey, Zekircan! Sende ümit yok, yoksa benim emeğimde senin niçin gözün olsun ki? Hepsini
bir kenara koyalım da yolumuza devam edelim, deyip gülümsedi.
- Ah, ahmak diye Zekircan da gülümsedi. İkisi de malları yola salıp, etrafa bakarak konuşma-
ya başladılar. İkisi de bu durumdan memnundu. (Söylemez, 2004)
Gabit Musirepov’a göre Beyimbet Maylin Kazak Sovyet edebiyatının çok kabiliyetli
temsilcilerindendir. Yazarlığa İhtilâl’den önce başladı. Amacı demokrasi için eserler yaz-
maktı. Ekim İhtilâli’nden sonra yeni edebiyatın temelini atmaya çalıştı. Sovyet edebiyatı-
nın yirmi yıllık tarihinde Beyimbet’in sanat alanında özel bir yeri vardır. Eserleri Sovyet
zamanında Kazak köyündeki değişmeleri yansıtır. Beyimbet’in eserleri yeni hayatın tarihi
gibidir.
Kazak-Sovyet edebiyatının temel taşını oluşturan “meşhur yazar ve şairler” grubunda
nesir ve dram yazarı olarak Beyimbet Maylin’in yeri ayrıdır.
Muhtar Avezov da İhtilal öncesi Kazak köylerindeki hayatı tasvir ettiği için tenkit edi-
lir. Avezov, sürekli tenkitler yüzünden hikâyelerini yeniden yazmak, değiştirmek zorun-
da kalır. Bu devirdeki yazarlar, köy halkının kolhozlaştırmaya karşı koyuşunu tasvir eder.
Yazmış olduğu Abay Yolu eseriyle Kazak halkının en değerli yazarı olan Muhtar Avezov,
İhtilal öncesi Kazak köylerindeki hayatı tasvir ettiği için tenkit edildi. Avezov, sürekli ten-
kitler yüzünden hikâyelerini yeniden yazmak, değiştirmek zorunda kaldı.
Muhtar Omarhanulı Avezov şimdiki Semey bölgesinde 28 Eylül 1897’de doğdu. On
bir yaşında iken babasını kaybeden Avezov, Semey’de Rus yatılı okulunda beş yıl okudu.
Daha sonra Öğretmen Okulu’nu bitirdi. Resmî görevlerde çalıştığı yıllarda, 1922’de Taş-
kent Devlet Üniversitesi’ne dinleyici olarak girdi. Filoloji Fakültesini 1928’de bitirdi ve
1930’da da lisansüstü eğitimini tamamladı. “Baybişe-tokal” ve “Karagöz” gibi piyesleri-
ni yazdı. Daha sonra “Kandı azuv” yani “Kanlı azı diş” olarak tiyatro sahnesine konulan
“Kökserek” adlı hikâyesi Avezov’un önemli hikâyelerinden biridir. Bu eserinde yazar, yav-
ru iken alınıp köyde büyütülen bir kurt yavrusunun daha sonra köye inen kurtları kova-
lamak için peşinden gittiğinde “aslı”nı fark ettiğini anlatır. Kökserek daha yavru iken yu-
vadan alınıp köye getirilmiş ve evin köpeği gibi büyütülmüştür. Duruşuyla, davranışıyla,
gücüyle, kuvvetiyle köyün bütün köpeklerinden farklı olan Kökserek, kendi aslından olan
kurtları gördüğünde kendisinin farkına varır. Kışın köye inen kurtların peşinden gider ve
bir daha dönmez. Onu aramak için giden sahibinin oğlunu yani kendisi ile birlikte büyü-
yen, kendisini büyüten çocuğu parçalar.
Millî kimlik açısından bakıldığında Avezov’un bu hikâyesi çok önemli ipuçları ver-
mektedir. Kökserek’in yerine Kazak halkını koyan okuyucu Sovyet dönemine ait Sovyet-
leştirme veya köleleştirme belki de ötekileştirme siyasetini bulabilir. Hikâye Türkiye Türk-
çesine aktarılmış ve yayınlanmıştır. Hikâyeden küçük bir parça:
Bu… bu… Bu it! Dediler. Kökserek tamamen can verdikten sonra, Kasen ve Beysembay iki-
si birlikte zorla Akkaska’yı ayırdılar. Kuyruktan sıkıştırıp uzağa sürükleyip götürdükten son-
ra ancak, Akkaska kendine geldi. Fakat iyice takati kesildiğinden, götürüldüğü yerde sessizce
ve kıpırdamadan yattı. Adamakıllı yorulup halsizleşmiş durumda. Oradakiler, akılları başı-
na geldikten sonra iri erkek kurdun kulağına bakarak, önceden avuldan giden Kökserek isimli
yavruyu tanıdılar. Kurmaş’ı hatırlayıp bazılarının gözlerinden yaş da aktı. Avula geldiklerin-
de Kurmaş’ın ninesi ağlayarak gelip:
Hay neslin kurusun! Neyini almıştım?.. Ne suç işlemiştim?.. Koynuna alıp büyütmekten baş-
ka ne yapmıştı benim yavrum?! Diyerek bütün herkesi ağlatıp Kökserek’i lanetledi. (Avezov,
1997: 55)
Abay Yolu ise yazarın üç ciltlik baş eseridir. Birinci kitap 1942’de, ikinci kitap 1947’de
yayınlanır. Roman yayınlanır yayınlanmaz Kazak halkının elinden düşmez. Abay yolu,
halkın yoludur. Gabit Musirepov’un söyleyişine göre Kazak medeniyet tarihi boyunca
böyle bir roman yazılmamıştır. “Abayday şıgarma bul künge deyin bugingi Kazak adebi-
yetinde bolgan imes” yani “Abay gibi bir eser bu güne kadar günümüz Kazak edebiyatında
yoktur” diyordu Musirepov. (Kazaq adebiyeti, 1994: 226) Burada da belirtildiği gibi Abay
Yolu’nda günümüze kadarki Kazakların yalnızca hayatı, örf-âdetleri değil büsbütün millî
ruhu bir araya getirilmiştir. 19. yüzyılın ikinci yarısındaki Kazak sosyal hayatının hiçbir
parçası bu kitaplar dışında bırakılmamıştır. Dolayısıyla haklı olarak bu kitaplar için Kazak
halkının sosyal ansiklopedisi denilse yeridir. Birinci kitabın başında Abay, şehirden köye
döner. Köyünü özlemiştir, fakat gönlü köyü istese de sanki ayakları geri geri gitmektedir.
Aradan geçen on yılda sadece Abay’ın başından geçenler, ondaki değişiklikler, fikrî ve
ruhani gelişmeler eserde sağlam bir kompozisyon ile verilmektedir. Bu kitap da Türkiye
Türkçesine çevrilerek yayınlandı.
Boz at da önü kesilip durmuş gibiydi. Cumabay güçlükle kendini toparlayıp yeniden tımağı-
nı (Kazak Türklerinin bir tür şapkası) düzeltmişti. Dikkatlice baktığında boz atının önünü ke-
serek karşısına çıkan, sopasını çekip alan, şimdi de katıla katıla gülmekten yıkılan biraz önce
kaybettikleri şakird (öğrenci) çocuktu. Kendisinin söylediği “Kunanbay’ın kurt yavrusu” Abay
imiş. (Avezov, 1997: 5)
Aynı dönemin bir başka önemli yazarı Gabit Musirepov’un “anne” hakkındaki
hikâyeleri, bu devir edebiyatındaki büyük yenilik olarak kabul edilir. Gorki’nin “Ölümü
yenen ana”, “İnsanoğlunun anası” hikâyelerini tercüme edip, Kazak hayatının gerçeği ışı-
ğında “Annenin arabuluculuğu”, “Besleyen ana”, “Anaların anası” gibi hikâyeler yazar. “Şu-
gıla” ve “Yassı burun” Müsirepov’un sanatının başlangıç döneminin bittiğini ve usta bir
yazar olarak geliştiğini gösteren eserlerdir. Müsirepov’un eserlerinde kadın kahraman-
lar, Kazak kadınlarının maneviyat bakımından yüksekliğini gösteren birer tip olarak orta-
ya çıkar. Aklima, Kapiya, Nagima, Natalya gibi tipler ülke ruhunun bitmez kuvvetini, in-
sancıllığını temsil eder. Bunların hepsi annenin ferasetini, güç ve gayretini ortaya koyar.
Musirepov, 22 Mart 1902’de Kuzey Kazakistan vilayeti, Cambıl nahiyesi, Canacol kö-
yünde doğdu. 31 Aralık 1985’de Almatı’da öldü. Kazak Sovyet edebiyatının kurucuların-
dan biri olan yazar, edebiyat araştırmacısı, Kazak SSC İlimler Akademisi üyesi (1958),
Sosyalist Emek Kahramanı (1974), Kazak SSC’nin halk yazarı (1984) oldu. 1927 yılından
itibaren SBKP (Sovyetler Birliği Komünist Partisi) üyesi oldu. Köyünde okuma yazma öğ-
rendikten sonra, 1916 yılında 2 sınılık Rus okulunda 1 yıl, bir başka Rus okulunda 4 yıl
tahsil gördü. 1921’de bu okulu bitirdi. 1923’te Orunbor Emekçiler Fakültesi’ne girdi ve
1926’da mezun oldu. Ombı’daki Ziraat Enstitüsü’nde 1 yıl okudu. 1927-1928’de Burabay
Meslek Yüksek Okulu’nda ders verdi. On yıl kadar basın yayın alanında çalıştı. Sovyet
Parti kurumlarında önemli işler yaparak, şimdiki Kazakistan süreli yayınlar müdürlüğü,
Kazak Adebiyatı, Sosyalist Kazakistan gazetelerinin redaktörlüğü, Komünist Partisi’nin
Kazakistan Şubesi Başkanlığı ve Sanat İşleri Dairesi Başkanlığı görevlerinde bulundu.
1955-66’da Ara (Arı) dergisinin Baş redaktörü, Kazakistan Yazarlar Birliği’nin 1. Başkanı,
1958’den itibaren SSCB Yazarlar Birliği başkanlarından biri, Lenin ve Devlet ödüllerini
tayin etme kurumu üyesi oldu. Edebiyata olan hevesi İşçiler Fakültesi’nde iken başladı. İlk
eserlerini yine burada okurken yazdı. O sıralarda Saken Seyfullin ile tanıştı ve ondan çok
etkilendi. İlk eserlerinden biri, “Tulağan tolkında” (Coşan dalga üzerinde) (1927) hikâyesi
edebiyat çevresinde hemen farkedildi. Kazakistan’da cereyan eden tarihî değişikliklerin
içinde bulunarak, bu değişiklikleri eserlerine konu yaptı.
Abay gibi Batı ve Rus klasiklerinin sanat tecrübesini, üslubunu araştırdı. Proleter ede-
biyatın kurucusu olan A. M. Gorki, Müsirepov’u özellikle çok etkiledi. Bu büyük yazarın
romantik havası, anneler hakkındaki eserleri Müsirepov’un üzerinde etki yaptı.
1930’un başında Müsirepov dram sanatı sahasında eserler yazmaya başladı. 1934’te ilk
piyesi olan “Kız Cibek”i yazdı. Sivil Savaş (1918-1921) gazisi Amangeldi hakkında uzun
ropörtaj, daha sonra da dokuz bölümden oluşan büyük bir piyes yazdı. (1934) “Kozı Kör-
peş- Bayan Suluv” trajedisi (1939) Müsirepov’un sanatının en verimli dönemini başlatan
eserdir. Yazarın Kazak Soldatı romanı Kazak Sovyet edebiyatını dünyaya tanıtan eserler-
den biridir. Oyangan Ölke adlı tarihî romanı Kazak halkının geçmiş günlerini tasvir eden
bir eserdir.
SSCB Yüksek Şurası ve Kazak SSC Yüksek Şurası’nın milletvekili oldu. 1974-75 yılla-
rında Kazak SSC’nın Yüksek Şurası’nın Başkanı, 3 defa Lenin, Oktıyabır Revolutsiyası ni-
şanı, 2 defa “Kızıl Tuv” nişanı ile taltif edildi.
Müsirepov’un “Yassı burun” hikâyesi, köydeki değişmeye, yenileşmeye karşı koyuşun
alaycı bir hikâyesidir. Köy halkı yeni ve farklı bir kültürün temsilcisi olan “domuz” ile ta-
nışır. Yazar bu hikâyesinde iki görüşü birden savunur ve olayı iki cephesiyle ortaya koyar.
Kazak-Rus, dolayısıyla, Müslüman-Hıristiyan kaynaşması ve köy halkının böyle bir kay-
naşmaya karşı çıkması söz konusudur. Hikâyede 1930’lu yılların başında yaşanan olaylar
tasvir edilir:
“Yassı burun”
Erkek deve sarı atanın ayaklarını kibirli kibirli basarak yürümesinin sebebi, asırlar boyunca
Kazak halkının tarihini sırtına alıp günümüze kadar ulaştırdığını düşünmesiydi. Tarihî eme-
ği için kendisine “Şañırak atan” adı verildiğine inanıyor. Sanki “şañırak” kelimesinin “ev” an-
lamına geldiğini biliyor. Ben de tarihî hayvanım, ıssız bozkırda ağır ağır yürüsem de Kazak
tarihini sırtımdan düşürmeden bugünlere getirdim. Kazak adını yüksek tuttum. Onun için ne
kadar kibirlensem de yine az, yine de bana yakışır diyor.
Sarı atanın fodul (kibirli) düşüncelerinin isbatı da foduldur.
- Kazak en güzeline “bota göz” (deve yavrusu gözlü), en hızlısına “bota tirsek” (deve yavrusu
dirsekli) diyor. Bir ülkenin elin ulaşamadığı güzeli ve rüzgarın yetişemediği koşu atını karşı-
laştırmak için beni seçmişse bende hiç kusur olabilir mi?..
- “Boz iñgen küyü” yani deve çöktüren melodi çalındığında kuş cıvıldamasını, bülbül ötme-
sini bırakır. Kazak ülkesi eski zor günlerinin acılarını küy vasıtasıyla dökmüştür. Konargöçer
tarzda yaşayan ülke kederli günlerinin acı halini anlatabilecek hüzünlü küyü bizde bulmuş-
tur. Önünde bozkır, arkasında düşman kendi vatanını bırakıp giden halk içindeki dertleri bu
“Boz iñgen” vasıtasıyla dökmüştür. Sınırsız sevincini ve dipsiz kederini bu küy sayesinde usta-
lıkla anlatabilmiştir...
- Gamlı bir insanın da, sürekli baskınlardan usanmış bir halkın da en ince, en narin duygula-
rını bizim üzerimize yüklemeleri, diğer hayvanlardan bir basamak yukarıda bulunduğumu-
zu kanıtlıyor, diye inanıyor Sarı atan. (Söylemez, 2004)
Otuzlu yıllarda edebiyat üzerindeki Parti siyaseti de değişir. Edebiyatı kontrolünden

çıkarmak istemeyen idareciler, yazarlara uymaları gereken reçeteyi sunar. Bu yılların ba-
şında Ermeni asıllı General Goloşekin, Kazak yazarları içindeki milliyetçi ve Alaş Orda
taratarı olanları izlemeye başlar, onların açığını bulmaya çalışır. S. Seyfullin “Türk bir-
liğini” istemekle suçlanır. Diğer Kazak aydınları da bu suçlamaya maruz kalırlar. Yazdık-
ları eserler için özür dilemeye zorlanırlar. Parti’yi övücü yazılar yazmaları istenir. Bu çe-
şit uygulamalar Kazak yazarlarını eserlerindeki milliyetçi unsurları çıkarmaya ve eserle-
rinin milliyetçilik vasılarını değiştirmeye mecbur eder. Sovyet Yazarları Birliği kurulma-
sı kararlaştırılır. Bu şartlar altında gelişen edebî kıpırdanışa kendi gerçekci fikirleri ile des-
tek çıkan yazarların içinde S. Seyfulin, İlias Cansugirov, Sabit Mukanov, M. Avezov ve Al-
cappar Abişev de vardır.
Abişev, ilk hikâyelerinden olan “Zeval”i 1936’da yazdı. Hikâyede, Karagandı işçilerinin
bir araya gelip hürriyet yolundaki mücadelelerini, İngiltere’nin hâkimiyeti altında olan iş-
çilerin hayatını tasvir eder. Hikâyede anlatılan olay İhtilal’den önceye aittir. Dolayısıyla,
yazar eserinde, İngiltere hâkimiyeti altındaki sistem ile Sovyet dönemindeki sistemi yani
iki siyasî sistemi karşılaştırır. Kahramanlarının iki sistemdeki hayatının karşılaştırılması,
eski hayatın haksızlığı ile mücadele etmesi, onların mutlu hayata ulaşması Abişev’in bir-
çok eserinde görülür.
“Kökdavul” hikâyesi, akıllı ve cins bir atın sahibinin hayatını kurtarmasını anlatır.
Asan, beş tane at hırsızının saldırısına uğrar. Kökdavul binicisiz olarak eve koşar. Asan’ın
kızını oraya getirir. Yaralı adam kızından bölgedeki askeri karakol komutanı Andrey’e
haber vermesini ister. Birlikte at hırsızlarını çevirirler. Andrey’in askerlerinden Şerif,
Merüvert’i sevmektedir. Birlikte kızın babası Asan’ın intikamını alan gençler Kökdavul’u
ve onun cinsinden olan dişi at Sandalkök’ü de kurtarırlar. Bu hikâyede de Sovyet döne-
mi Kazakistan bozkırlarında Kazak insanı ile Rus halkını temsil eden Andrey arasındaki
dostluk ve uyum, birlikte çalışma arzusu vurgulanmaya çalışılır.
1937 yılı geldiğinde bütün yurtta “Halk düşmanlarını” izleme faaliyeti başlar. “Alaş
Ordacı-Milliyetçi” olan S. Seyfulin, B. Maylin, İ. Cansugirov yakalanır. M. Avezov, S. Mu-
kanov, G. Müsirepov gibi yazarların suçları siyasî suç olarak gösterilmeye çalışılır. Onların
izinden yürüyen genç yazarlar takip edilir. Sabit Mukanov ile Gabit Müsirepov Parti’den
çıkarılır. Gençler arasında korku yayılır.
Kazakistan yazarlarının ikinci toplantısı bu siyasî çalkantıdan sonra 1939’da yapılır.
Toplantıdan sonra edebiyatta yeni kıpırdanmalar başlar.
Saken Seyfullin (1894-1938), Beyimbet Maylin (1894-1938), Muhtar Avezov (1897-
1961), Ciyengali Tilepbergenov (1895-1933), İlyas Bekenov (1892-1938), Gabit Müsipe-
rov (d. 1909), Sabit Mukanov (1900-1973), Smagul Saduvakasov (ö. 1938), C. Aymavıtov
(ö. 1938) ve İlyas Cansugirov (1894-1938) gibi genç yazarlar 1920’li yıllarda Kazak edebi-
yatına damgalarını vurdular. “Sosyalist gerçekçi” Sovyet Kazak edebiyatının kurucuları sa-
yılan bu yazar ve şairlerin çoğu Sovyet hükümetinin çizgisinde yazmadıkları için 1930’lu
yıllarda hayatını kaybetti.
Beyimbet Maylin de “Estay avılı” (1922), “Gülşara cengey” (1923) ve “Ravşan-
Komünist” (1929) gibi 1917 Ekim İhtilali’ni öven hikâyeler yazdığı halde tenkide uğradı.
“Talak” (1926, Boşanma) ve “Şarigat buyrugı” (1928) gibi din karşıtı hikâyeleri bu tenkit-
lerin biraz hafilemesine sebep oldu.
20. Yüzyıl Kazak Edebiyatının dönemlere ayrılmasında hangi kıstaslar söz konusudur?
1
II. DÜNYA SAVAŞI DEVRİNDE KAZAK EDEBİYATI
Moskova’daki idareciler bağımsızlıklarını kaybetmemek için kendilerine bağlı halkları sa-
vaşa sokarlar. Bu savaşa Kazaklar da girer. Sovyetler Birliği’nin Avrupa tarafındaki halkla-
rının çoğu ve eğitimciler ile savaşa yaramayan insanlar Kazakistan’a göç ettirilir.
Komünist Parti’nin gücü ile ondan önce insanların kafasına zorla sokulan sosyalist va-
tanı koruma fikri, halkı canlı tutup savaşı kazanmaya azmettirir. Memleketin bütün eko-
nomisi savaşa bağlı olarak yeniden düzenlenir. Savaş dönemi Kazak edebiyatının içeriğini
de bu durum belirler. Edebiyat, birliğin, yiğitlik ve fedakârlığın, Parti’nin sesi olur. Alman-
ların baskıcı siyasetini ve saldırısını püskürtmeye, halkı intikam almaya çağırmaya ihti-
yaç vardır. Bundan sonra edebiyatın vazifesi, cephede çarpışanlar ile cephe gerisinde çalı-
şanları takdir ve taltif etmektir. Bu amaçlar edebiyatın edebî yönünü zayılatır. Yazarların
çoğu daha evvelden yaza geldikleri, araştırdıkları, ilgilendikleri konuları bırakıp kendile-
rine verilen emirlere uymak zorunda kalırlar.
Savaş dönemindeki Kazak edebiyatının oluşumuna bütün yazarlar katılır. S. Mukanov, M.
Avezov, G. Müsirepov, G. Mustafin, G. Ormanov, A. Tokmagambetov, E. Tacibayev, Ş. Husa-
yinov, Alcabbar Abişev, M. Hakimcanova bunlardan bazılarıdır. T. Carokov, C. Sain, E. Ser-
senbayev, D. Ebilov, A. Cumagaliyev, K. Amancolov, K. Abdikadirov, K. Bekhocin, B. Bul-
kışev, B. Mamışûlı, S. Omarov eline silah alıp cepheye giderler. Bunlara cephe gazetelerinin
sayfalarında çıkan kahramanlık şiirleri ile tanınan yeni gençler S. Mevlenov, H. Ergaliyev,
C. Moldagaliyev, S. Seyitov gibi akınlar katılırlar. Halk şiirinin vekilleri, Cambıl, Nurpeyis,
Bayganin, Kenen Ezirbayev, Şaşubay Kaşkarbayev, Nurlıbek Baymuratov, Nartay Bekecanov,
Doskey Elimbayev ve diğerleri vatanseverlik havasındaki şiirlerini yazarlar. Kazak yazarla-
rı, böylece, tek bir maksada bağlı olarak edebiyatın önüne savaş gerçeğini koymaya çalışırlar.
Savaş yıllarında ortaya çıkan edebiyatın içinde M. Avezov’un Abay adlı tarihî romanın
birinci kitabı, G. Müsirepov’un “Kazak batırı” povesti, G. Mustafin’in Şıganak (Kuru dere
yatağı), E. Ebişev’in Cas Tülekter, G. Slanov’un Canar Tav (Yanar Dağ) adlı romanları ile
Safargali Begalin ve A. Abişev’in eserleri vardır.
Abişev, II. Dünya Savaşı döneminde yazdığı “Sarcan” ve “Tölegen Toktarov” gibi
hikâyelerinde Sovyet insanlarının vatanseverliğini, cephedeki kahramanlıklarını anlatır.
Bu eserlerde Kazak gençlerinin savaşa katkılarını gösterir. Özellikle Sovyet kahramanı olan
Toktarov’un kahramanlığını detaylı olarak işler. “Baba ve oğul” hikâyesinin kahramanı, tank-
çı bir subaya rastlar. Onu 1943 yılında Ukrayna cephesinde çarpışan Kazak askerlerinin Kaza-
kistan halkına yazdığı mektuplardan tanımaktadır. Tankçı komutan yanındaki oğlu ile birlik-
te Almatı’daki bir parkta dinlenmektedir. Komutan, tankçı birliğinin kahramanlıklarını anlatır.
Hikâye, savaş döneminde halkı ve özellikle gençleri cesaretlendirmek için yazılmıştır.
Alcabbar Abişev 1907 yılında Karagandı vilayetinin Karkaralı ilçesinde doğdu. Sosya-
list ihtilal Kazakistan’a yerleştiğinde Alcappar 10 yaşında idi. Çocukluğunu göçebe Kazak
köyünde geçirdi. Babası ile birlikte köyüne yakın olan pamuk işleme yerinde çalıştı. Bu
devrin karışık gerçekleri sonra yazarın eserlerine aksetmiştir.
Okula geç başladı. 19 yaşında köy ilkokulunu bitirdi. 1927 yılında üç aylık öğretmen
kursunu tamamladı. Resmî eğitimi bununla tamamlanmış oldu. Bundan sonra yazar ken-
di kendisini geliştirdi. Birçok hikâyesi Lenincil Cas ve Adebiyat Meydanı gibi gazete ve der-
gilerde yayınlandı. Çocukluğundan itibaren işçiler arasında bulunan Alcappar, eserlerin-
de Kazak işçilerini ön plana çıkarmaya çalıştı.
1939-40 yılları Edebiyat ve Sanat dergisinde onun Dostlar adlı romanının bazı bölüm-
leri yayınlandı. Bundan sonra, savaşın sonucunu anlatan Cas Tülekter (Genç nesil) (1945)
adlı romanını yazdı. Bu romanında yazar Kazak gençlerinin savaştan önceki ve savaş sı-
rasındaki hayatını anlattı. Savaştan sonra toplumsal gelişmeyi anlatan Ülken Colda poves-
ti ve Sahara Savleti adlı romanı ortaya çıktı. Sovyet insanlarının tabiatla olan mücadelesi,
Moyınkum ve Betpekdala gibi yerlerin geliştirilmesi, köy medeniyetini şehir medeniyeti
derecesine yükseltme çarelerini bu eserlerde önemli problemler olarak ele aldı.
Muhtar Avezov ile birlikte Namus Gverdiyesi adlı piyesini yazdı. Alcappar Abişev’in
eserleri Sovyet Kazak edebiyatı tarihinde önemli bir yer tutmaktadır. Özellikle dramatik
eserleri Kazak halkının büyük manevî hazinesidir.
Baba ile oğul

Bahsi geçecek olan baba ile oğul savaştan dönmüşlerdi.
Babasının yaşı yirmi beş civarında, çocuğun yaşı on bir, on ikiden fazla değil. “Bu adam on üç
yaşında mı evlenmiş?” demeyin, onun kendine has sırrı var.
Babanın göğsünde irili-ufaklı on iki madalya var, çocuğun göğsünde ise “Kızıl yıldız” madalya-
sı var. “On bir yaşındaki çocuk madalyayı nasıl almış?” demeyin, onun da büyük bir sırrı var.
Baba subay gibi, oğul asker gibi giyinmiş.
İkisi Mayıs ayının güzel bir gününde Almatı’nın güzel bir parkında, onun yeşil manzarası-
nı seyrederek yürüyorlardı. “Hiç ummadık bir yerde” diye her zaman söylüyoruz, işte öyle hiç
ummadık bir yerde onlarla karşılaştım.
Onlar Almatı’nın güzel parkını nasıl hayranlıkla seyrediyorlarsa ben de onları hayret ve hay-
ranlıkla seyrettim. Beni hayrete düşüren asker çocuğun:
- Baba, şu ağaçların hepsinde elma yetişiyor mu? sorusu, sorusu değil de “Baba” diye hitabı
oldu. (Söylemez, 2004)
Safargali Begalin, 24 Kasım 1895 tarihinde Semey vilayeti, Abay ilçesinin Degelen kö-
yündeki fakir bir ailede dünyaya geldi. Kazak Sovyet çocuk edebiyatının kurucularından
biridir. 1915 yılında Semey şehrindeki Rus-Kırgız lisesini bitirdi. 1916’da Çar’ın emriyle
cepheye işçi olarak gitti. 1929-35 yılları arasında Bölge Valisi’nin yardımcısı olarak çalıştı.
Türksib idaresinde görev aldı. 1940 yılında Sovyetler Birliği Komünist Partisi üyesi oldu.
İlk şiiri “Kazak kızboz balalarına” 1914 yılında Aykap dergisinde yayınlandı. İlk Aza-
mat Armanı (1916) adlı kitabındaki şiirlerinde Çarlık hükümetine karşı çıktı. Cılagan
Curt Kuvandı (Ağlayan Yurt Sevindi, 1917) şiir kitabında yeni kurulan Sovyet hüküme-
tini övdü.
Begalin 1935-1946 yıllarında Almatı’da Temir Col gazetesinde çalışırken yazdığı fıkra-
lar ve şiirler ile şöhret kazandı. Tav Sırı (1938), Tansık (1940), Kanattı Kazak (1943), Maşi-
nist (1944), Altay Añızı (Altay efsanesi, 1947) ve Kıran Kegi (Kartalın intikamı, 1943) adlı
şiir kitapları vardır.
“Seyitcan” hikâyesi 1947 yılında yayınlandıktan sonra “Köksegen’in gördükleri” adlı
hikâyesini yazdı ve sonradan Rus diline çevrilip Moskova’da basıldı. Şokan Velihanov hak-
kında da “Şokan asuları” adlı bir hikâye yazmıştır. Çocuklar için 20’den fazla kitap yazmış
ve Kazak çocuk edebiyatının gelişmesinde büyük rol oynamıştır.
Begalin, Cambıl Cabayev’in çevresi, ecdadı, öğrenimi, kişiliği, karakteri hakkında
Cambıl Cabayev’in Nesebi ve Hayatı adlı monografisini hazırladı. Halk Şairleri adlı ilmî-
edebî divanı yayınladı. Birkaç eseri de yabancı dillere çevrildi. A. Puşkin, M. Lermontov,
Mamin-Sibiryak, Leskov gibi Rus şair ve yazarlarının eserlerini Kazakçaya çeviren Bega-
lin, siyasî-sosyal çalışmaları için 2 defa “Kurmet belgisi” (Hürmet belgesi, Takdirname) ile
taltif edildi.
Begalin’in “Gerçek usta alet seçmez” hikâyesinde, büyük şehirlerden birindeki fabrika-
da işçi olarak çalışırken zenginlere karşı yapılan ayaklanmaya katılan bir adamın hikâyesi
anlatılır. Adam, hapishanede iken ucu sivri bir çivi ile kavak ağacını oyarak küçük bir kutu
yapar. Ortasına da minik bir serçe oturtur. Kutunun kapağı açıldığında serçe kanatlarını
açar, kapandığında ise kanatlarını toplar. Ağaçtan oyulan bu tek parça kutu, Çar’ın sara-
yındaki büyük idarecilerden birinin kızının eline geçer. Kutuyu yapan sanatçı adam bulu-
nur. Karşılığında “hürriyetini” ister. Şehir dışına çıkmamak kaydıyla serbest bırakılır. Kü-
çük kutu bir şaheserdir. Adam sanatını hiç kimseye öğretmeden ölür. Ölümünden sonra
ise bu küçük kutu onun adını ve hatırasını canlı tutar, yaşatır.
“Gerçek usta âlet seçmez”

Karasay çocukken mühendis Andrey’in yanında kalıyordu. Mühendisin karısı Anna ve onun
kızı Klava, Karasay’ı kendi oğlu ve kardeşi kadar severdi. Karasay’ın ağabeyi Caras mühen-
dis Andrey ile tanışıp arkadaş oldular. Ortak noktaları ise işleriydi.
Andrey, Kızılyar-Kökşetav demiryolu inşaatının projesini yapmak için seçildi. Bu işi bitirin-
ceye kadar her zaman yanında bulunacak, çevreyi iyi tanıyan, dil bilen birini arıyordu. Bu
sırada Caras da Kızılyar şehrinde iki atıyla çalışarak para kazanıyordu. (Söylemez, 2004)
Begalin’in hikâyelerini okuyanlar, Kazak köyünü ve köylerde hayvan besleyenleri ya-

kından tanıma fırsatı bulurlar. Hikâyelerde koyun, keçi, buzağı besleyen çocuklar, kışın at
beslemeye çalışan insanlar vardır. Hayvan, ekim, üretim ön plana çıkar. Oysa Sovyet insa-
nı için keçinin akıllılığı değil, onu besleyen çobanın hâl ve hareketleri önemlidir. (İman-
canov, 1980) Yazarın özellikle Ekim İhtilali’nden sonra yazdığı hikâyelerinde şehir hayatı
ve insanlar vardır. Halkı ilim öğrenmeye davet eder. 1942’den sonra yazdığı eserlerinde
vatanı ve halkı için savaşan Sovyet insanını anlatır. Erkeklerle birlikte cepheye giden genç
kız karakteri ile gençleri cepheye gitmek için teşvik eder. Tabiat tasvirleri, çocuk terbiyesi,
hayvan sevgisi, iyi ve kötü insanların karşılaştırılması Safargali’nin hikâyelerinde göze çar-
pan ana konulardır. (Gabdullin, 1981) Rejimin edebiyata yaptığı etki bu şekilde Begalin’in
eserlerinde açık bir şekilde görülmektedir.
II. Dünya Savaşı esnasında ve sonrasında edebiyat üzerindeki kontrol zayılayınca ya-
zarlar biraz nefes aldılar. Konularını serbestçe seçme imkânı buldular. Muhtar Avezov,
Kazak edebiyatının babası sayılan şair ve yazar Abay Kunanbayulı’nın hayatını anlatan iki
ciltlik Abay kitabını yayınladı. Abay Yolu adıyla 1952 ve 1956’da iki cilt daha yayınlandı.
Bu kitaplarda Avezov, Sovyet döneminden çok önce Kazak aydınlarının uyanışını hazır-
layan Abay’ın ideallerine ve 19. yüzyılda Kazak hayatının değerlerine dikkati çekti. İhti-
lal öncesini idealize etmekle Komünist Parti çizgisinin tamamen dışına çıkan bu roman,
1950’lerden sonra yazılacak olan tarihî romanlara ilham verdi.
1953’te Stalin’in ölümüyle yazarlar biraz daha rahatladılar. Tarihî şahsiyetlerin biyog-
rafilerini konu alan romanlar yazmaya başladılar. Sabit Mukanov (1900-1973) Şokan Şın-
gısulı Velihanov (1835-1865) hakkında 4 ciltlik roman yazmaya girişti. Mukanov 1973’de
ölünceye kadar 1967 ve 1970’de ilk 2 cildi Akkan Culdız adıyla bastırdı.
Dikhan Abilev (d. 1907) Akın Armanı (1965) ve Arman Colında (1965) adlı iki cilt-
lik kitabını yazdı. Abilev, reformcu şair Sultanmahmut Toraygirov’un (1893-1920) haya-
tını anlattı.
İlyas Esenberlin (d. 1915) gibi daha genç yazarlar ise 19. yüzyıldan daha gerilere gide-
rek tarihî şahsiyetleri ön plana çıkardılar. İlyas Esenberlin 3 ciltlik eserinde 15. yüzyıldan
19. yüzyıla kadarki Kazak tarihini ele aldı. Eserin 1998’de yapılan baskısına Devlet başkanı
Nursultan Nazarbayev okuyucular için bir önsöz yazdı. Esenberlin’in bu tanınmış eserinin
daha önce üç milyondan fazla basılmış olmasından, otuz dile tercüme edilmiş olmasından
bahisle bu son baskının Kazakistan’ın bağımsızlığından sonra yapılan ilk baskı oluşuna
dikkat çekti. “Bugingi tanda trilogiyanı kayta okuv otırıp, egemendik aluv isine bizdin
babalarımız, Abilkayır, Abılay, Kenesarı handar, Navrızbay, Koblandı, Bögenbay batırlar,
Töle bi, Asankaygı, Bukar cırav sındı danalar kanşalıktı zor üles koskanın erekşe tüysinip,
payımdaysın… Olar, olardın serikteri men izbasarları öz otanın şeksiz süydi, onın bolaşa-
gına sendi, osınav kökeykesti muratka cetüv üşin ayanbay küş-kayrat cumsadı” yani “Bu-
günkü zamanda üçlemeyi yeniden okuyup, egemenlik alma işine bizim atalarımız Abil-
kayır, Abılay, Kenesarı hanlar, Navrızbay, Koblandı, Bögenbay batırlar, Töle bi, Asankaygı,
Bukar ozanlar gibi âkil adamlar ne kadar çok emek verdiğini düşünüp, açıklarsınız. Onlar,
onların yoldaşları ile arkadaşları öz vatanlarını şüphesiz sevdi, onun geleceğine güvendi,
bu kadar önemli bir murada ulaşmak için ellerinden gelen güçle, canla başla çalıştılar”
diyor Nazarbayev. (Esenberlin, 1998: 5) Eser üç kitaptan oluşuyor. Birinci kitap Almas
Kılış yani Elmas kılıç adını taşıyor. İkinci kitap Cantalas yani Hayatta kalma mücadelesi,
üçüncü kitap da Kahar yani Kahır adlarını taşıyor. Kazakların tarihine ışık tutan üçleme-
nin Kazak edebiyat tarihinin en mühim eseri olduğunu belirtmekte yarar vardır.
Dükenbay Doscanov (d. 1942), Orta Asya’nın İslam ve İslam öncesi dönemlerini
anlatan romanlar yazdı. Zeval (1970) romanında, Cengiz Han’ın emrindeki Moğol is-
tilası sırasında Orta Asya Türklerinin çektiği sıkıntıları anlattı. Doscanov’un diğer ro-
manları Otırar (1973), Farabi (1975) ve Tabaldırınga Tabın (1980, Kendi Eşiğine Tapın)
İslamın Orta Asya’daki ilk yıllarını ve o dönemin Farabi (873-950) gibi tarihî şahsi-
yetlerini konu aldı. Diğer Kazak yazarlarından Abiş Kekilbayev (d. 1939) Ürker (1980)
ve Cumabek Edilbayev (1923-1983) Türkistan (1982) romanında Sovyet dönemi öncesi
Orta Asya’yı anlattılar.
STALİN SONRASI KAZAK EDEBİYATI (1956-67)

Yeni hükümet, Stalin’in 1953’teki ölümünden üç yıl sonra, onun döneminde yapılan hata-
ları ve zulümleri sorgulayarak, demokratik kuralları koyma ve uygulama kararı alır. Bu ka-
rarın edebiyat sahasına da tesiri olur. Yazarlar, “Edebiyatın gelişmesi yönündeki her türlü
yalan teoriler”i (Kirabayev, 1998: 113) sorgulamaya başlarlar. “Sosyalist realizm” denilen
mükemmel toplum düzeninin bir hayal ürünü ve yalandan ibaret olduğu Kazak yazarları
tarafından vurgulanır. Yazarların hayat ile alakalarını artırma meselesi görüşülür. Daha
önce “Halk düşmanı” olarak ilan edilen yazarlara olan güvensizlik ortadan kalkar. Diğer
Sovyet Cumhuriyetlerindeki aydınlar gibi 1937-38 yıllarında suçsuz yere karalananlar ak-
lanır ve hakları iade edilir. Kazakistan’da S. Seyfulin, B. Maylin, İ. Cansügirov, S. Şeripov,
M. Davletbayev gibi yazarların isimleri ve eserleri edebiyat tarihinde yeniden yerlerini
alırlar. Yazarlar nispeten daha serbest yazmaya başlarlar.
Bu devirdeki edebi hareketlenmenin ilk belirtisi eserlerdeki artıştır. Yurt tarihindeki
önemli hadiseler, eserlerin konuları arasında yer almaya başlar. Bununla birlikte yazarlar
Kazak halkının ve hayvan yetiştiricilerinin o günkü sıkıntılarını gerçekçi tasvirlerle ortaya
koyarlar. Bunun en güzel örneği Tahavi Ahtanov ve onun romanlarıdır.
Ahtanov şiir yazarak edebiyat sahasına girer. İlk şiirleri cephede yayınlanan gaze-
telerde çıkar. Heybetli Günler (1956), Boran (1966) ve Çırağın Sönmesin (Ateşin Sön-
mesin)(1973) adlı romanlarından ayrı olarak hikâyeler de yazar. Cephe ve cephe ge-
risindeki hadiseler hikâyelerinde yer alır. “Savle (Şule)”, “Beklenmedik karşılaşma”,
“Kaybolan dost” ve “Küy efsanesi,” unutulan geçmişe bir “veda” niteliğindedir. “Kaybo-
lan dost”ta unutulan eski bir dost ile karşılaşma söz konusu iken “Küy efsanesi” (küy:
ezgi) Doscanov’un “Kımız”ında olduğu gibi Kazak kültürünün ayrıntılarına inerek onu
canlı tutmaya çalışmaktadır.
“Kaybolan dost” hikâyesi, cephede tanışan iki kişinin yıllar sonra karşılaşmasını an-
latır. Cephede savaşanlar ya ölürler ya sağ kalırlar. Geride kalanların ise acı çekmekten
başka seçeneği yoktur. Kazak kadını da cephe gerisinde çok acı çekmiştir. Hikâyenin kah-
ramanı Gayni abla, küçük kızı Galyaş ile birlikte yaşamaktadır. Babalarının bir gün cephe-
den döneceğine inanmaktadırlar. Bu yüzden onun hayali, ölüm haberinden daha güçlü-
dür. Kadını, cephede vuruşan kocasının ölüm haberi değil, savaştan sağ salim kurtulduğu
halde eve geri dönmemesi yıkar. Subay Mırzahmet, Gayni kadının Mırzaş’ı, yaralı olarak
savaştan döndükten sonra yeni bir aile kurar. Bunu öğrenen arkadaşı Mangas’ın içinden
kutsal bir şeyi çalınmış gibi olur. Küçük Galya’ya bunu söylemez. Onun inandığı, cephede
ölmüş kahraman bir babası vardır. Cephe, cephe gerisi, dostluk, fedakârlık, sevgi ve ihanet
hikâyede içiçe örülmüş kavramlardır. “Küy efsanesi”nde ise Kazak kültüründe ve yaşantı-
sında önemli yer tutan “dombıra” ve “küy-küyşi” geleneği işlenmiştir. Yaşlı küyşi Estemes
uzun zamandır yeni bir “küy” çalmaya çalışmaktadır. Fakat uzun ömrü boyunca aradığı
sevgi ve sevgiliyi bulamamıştır. Nihayet âhir ömründe yanındaki öğrencisi Orazımbet ile
Kazak köylerini dolaşırken bir ihtiyarla on altı-on yedi yaşındaki kızı Canıl’ın evine yolları
düşer. Bu evin devesi, yavrusu öldüğü için sütten kesilmiştir. Misafirlere ikram edecek
sütleri yoktur. Bu durum, bir Kazak için “utanç” vericidir. Küyşi Estemey’in gönlü Canıl’a
düşer. Yıllardır aradığı sevgili odur. Canıl karşılığında deveye dombıra ile süt verdireceği-
ni söyler. İhtiyar kabul eder. Canıl ise küyşilerin birlikte çalmasını ister. Estemey, Canıl’dan
aldığı ilhamla “deve ağlatan” küyünü çalmaya başlar. Kurumuş memelere süt dolduğunda
kız sağmadan hareketsiz durur. Bunu farkeden Estemes, genç Orazımbet’e devam etmesi-
ni söyler. Kızın parmaklarının hareketi ile kovaya süt dolmaya başlar.
Hikâye Kazak halkı arasında önemli bir yere sahip küy ve küyşinin nasıl yetiştiğini, ne-
lere kâdir olduğunu okuyucuya anlatır. Yazar, romanları ve hikâyeleri sayesinde “Halklar
dostluğu” ve “Saygı nişanı” gibi madalyalar kazanır.
Bu dönemde yazılmış bazı eserler Kazak halkının başından geçen tarihî gerçekleri an-
latır. Mesela asrın başında, 1916 yılında Kazak halkının bağımsızlık için verdiği mücadele
eserlerde yer aldı. Aral balıkçılarının daha önceki hayatı ile eşitlik yolundaki o günkü
mücadelesi E. Nurpeyisov’un Kan men Ter (Kan ve Ter) romanında anlatılır. Yine bu de-
virde tarihî şahsiyetlerin hayatından alınıp yazılan eserler de ortaya çıkar. D. Ebilov, Akın
Armanı ve Arman Yolunda adlı romanlarında 20. yüzyılın başındaki Kazak aydını Sultan-
mahmut Toraygırov’un hayatını ve eserlerini anlatır.
Bu devirde gelişmekte olan Kazak romanının yanında, hikâye türü de gelişir. Sa-
fuan Şaymerdenov’un “Mezgil”, S. Omarov’un “Künşırak”, N. Gabdullin’in “Ömür,
kımmatsıñ mañan (Ömür benim için kıymetlisin),” E. Tarazi’nin “Kuyrıktı culdız”, A(biş)
Kekilbayev’in “Bir şökim bult”, Ş. Murtaza’nın “Tabılgan teñiz (Bulunmuş deniz),” “Bel-
gisiz soldattıñ balası (İsimsiz askerin çocuğu),” B(erdibek) Sokpakbayev’in “Menim atım
Koca (Benim adım Koca),” R. Toktarov’un “Bakıt (Baht),” C. Moldagaliyev’in “Can erke,”
K. Iskakov’un “Koñır küz edi” hikâyelerinin önemli bir yeri vardır. Bu eserlerde Sovyetler
Birliği döneminde çok bahsedilmeyen insanın kendi sırları, ruh âlemi, ahlakî problemleri
bütün yönleri ile edebî şekilde tasvir edilir.
B. Sokpakbayev, hayal dünyası geniş, akıllı çocuk Koca’yı tasvir eder. Yazar, onun
ruhanî gelişmesini, duygularını kaleme alır, zengin psikolojik tasvirlerle süsler. Kahrama-
nının iç konuşmasından yararlanır. Bu da genç yazarların hikâye türünde yeni arayışlar
içinde olduğunu göstermektedir. (Sadıkbekov, 1999)
Sokpakbayev hikâye ve romanlarındaki olayları kendi hayatından seçer. “Ben nasıl ev-
lendim?” hikâyesindeki kahramanı Bekadil isimli gazeteci, nasıl evlendiğini anlatmakta-
dır. “Anne yüreği” hikâyesinin kahramanı Balkiya annedir. Savaşa giden oğlunu düşünür,
geceleri rahat uyuyamaz. Her zaman rüyasında düşmanların oğlunu öldürdüğünü görür.
Yine böyle rahatsız edici bir uykudan uyanıp dışarı çıkar. Kapı önündeki tahta merdivenin
yanında uyumuş bir Rus çocuğunu görünce çok şaşırır. Çocuğu kaldırıp bu duruma nasıl
düştüğünü sorar. Çocuğun babası savaşa gitmiştir. Annesi ise hastalanıp hastaneye kaldı-
rılmıştır. Bir gün önce annesinin yanına gelmiştir. Dışarı çıkınca hava kararmış, eve giden
otobüsü de kaçırmıştır. Buraya gelip uyur. Çocuğun bu hâlini görünce anne çok üzülür.
Eve alır, karnını doyurur. Elbiselerini yıkar, saçını tıraş eder. Çocuk süslenmeye başlar.
Sonra Belkiya anne hastaneye gelip de eve dönemediği günler gelebileceğini söyler. Ondan
sonra Seryoja adlı bu çocuk her zaman gelip öz evladıymış gibi Belkiya’yı ziyaret eder, su
taşır, evi temizler. Bir sabah Belkiya annenin kapısı çalınır. Kapıyı açınca Seryoja’yı görür
ve sevinir. Çocuk, anne ve babasını getirmiştir. Babası eşini ziyaret etmek için cepheden
izin alarak gelmiştir. Belkiya anneye misafir olurlar. Bir akşam Seryoja asker kıyafetleri ile
Belkiya annenin evine geldiğinde kadın onu tanıyamaz. Tanıyınca sevinir. Seryoja artık
askeri mektepte okuduğunu ve annesinin vefat ettiğini söyler. Aradan yıllar geçer. Belkiya
annenin evinde Seryoja’nın düğünü yapılır.
Bu hikâyelerde Sokpakbayev, Kazaklar ile Ruslar arasındaki dostluğun pekişmesine
özen gösterir. İnsanî duygular ön plana çıkarılarak dostlukların geliştirilebileceği mesa-
jını verir.
Safuan Şaymerdanov ise insanlarda görülen mal-mülk düşkünlüğünü gözler önüne
seren eserler yazar. Bazı eserlerde, insanların maddî şeylerin kulu olmaları neticesinde,
manevî fakirliğe düşmeleri anlatılır. Kazak araştırmacı ve edebiyat tenkitçisine göre “dün-
ya malını çok seven ferd, insanlık vazifesini, insanlık borcunu ikinci dereceye iter.” (Berdi-
bayev, 1980: 59) İnsanların bu zaafı da yazarların gözünden kaçmaz.
Şaymerdanov, “Hayat nuru” hikâyesiyle “Selin çabukluğu” adlı hikâyesinde dünya
malını çok seven insanları anlatarak onları tenkid eder. “Hayat nuru”nda evine mobilya
satın alan Şamşigül’ün aklı fikri o eşyanın eve misafir geldiğinde bile bozulmamasındadır
ve hep aynı düşünce etrafında kalır. “Selin çabukluğu”ndaki kahraman Şarban, deprem
sırasında bile çoluk çocuğundan önce evindeki yemek ve bardak takımlarını korumayı
düşünmektedir. Yazar, diğer eserlerinde de insanlığın haysiyetinden, şerefinden söz eder,
bu özelliklerin yayılması, benimsenmesi için çaba gösterir. (Elevkenov, 1980: 131)
Bir başka Kazak yazar Şerhan Murtaza, H. Anderson’un masallarını, C. Aytmatov’un
“Botagöz” hikâyesi, Elveda Gülsarı romanı ve Mustay Kerim’in “Bizim evin sevinci”
hikâyesini tercüme eder. Murtaza’nın hikâyelerinde özlem, sevinç, ümit gibi okuyucunun
yüreğini zıplatacak heyecanlar ile acı, keder gibi insanın yüreğini sızlatacak duygular işle-
nir. (Kazak SSR Ansiklopedisi, 1989: 428) Moskova’da gazetecilik eğitimi alan ve 1950’li yıl-
larda edebiyat sahasına giren Ş. Murtaza’nın İnşaatçı Dakuv adlı kitabı 1958’de neşredilir.
1963-77 yılları arasında ise “Bulunmuş deniz,” “Bulutsuz günün şimşeği,” “İsimsiz askerin
çocuğu,” “Silahsız savaş” gibi hikâyeleri yayınlanır. Kırkbir Yılının Gelini adlı hikâyeler kita-
bı ise daha sonra çıkar. Yazar kitaba adını veren hikâyesi ile Kazak halkının savaş yılların-
da yaşadığı sıkıntıları gerçekçi bir tarzda tasvir eder. “Bulunmuş deniz” hikâyesinde savaş
sonrası dönemde insanların dostluğunu, birlikte tarlalarda çalışmalarını ve zor günlerde
birbirlerine yardım etmelerini anlatır. Hikâyelerindeki ana tema, “iyilik, yardımseverlik,
vatanseverlik, büyüklere ve ölenlere saygı”dır. Yazar, iyi insanların örnek alınmasını ister.
Genç yazarlar bu şekilde yenileşme devrindeki edebî hikâyenin gelişimine katkıda bu-
lunurlar. Hikâyenin meşhur kalemi G. Müsirepov yeni hikâyeler yazar. “Söz yok, onun iz-
leri” adlı hikâyesinde insanlara barış, namus ve vicdan gibi kavramları hatırlatır. 1956’da
yazdığı “Etnografik hikâye” adlı eserinde gençlik yıllarını ve faal olarak katıldığı “yerle-
şik hayata” geçme sürecini anlatır. 1950’li ve 60’lı yılların başında, Ekim İhtilali ile birlik-
te kaybedilen millî ve tarihî değerlere doğru bir dönüş vardır. Bu dönemin yazarları, şehir
ve köy hayatı, geçmişi ile bugünü arasına sıkışıp kalmış, bölünmüş Kazak aydınının ıstıra-
bını hikâyelerinde işlerler. Buna en güzel örnek, savaş yıllarında doğan ve 1960’dan sonra
yazmaya başlayan Dulat İsabekov’dur.
İlk hikâyeleri 1960-75 yılları arasında yayınlanan ve Kazak edebiyatında daha çok
hikâyeleri ile meşhur olan D. İsabekov, kahramanlarını yetişkin insanlardan seçer. Onla-
rın davranışlarını irdeler. Buna rağmen genellikle küçük çocuklara hitap eder. “Yaşlı ka-
dınlar” hikâyesinde, bütün varlığı iki koyun, bir keçi, ala bir kedi ve bir enik olan yaşlı nine
ile henüz okula bile gitmeyen torununun dostluğu vardır. Nine, diğer insanlar gibi toru-
nun da büyük insan olmasını ve mutlu olmasını arzu etmektedir. İkisi kendi hallerinde sa-
kin bir hayat yaşayıp giderler.
Stalin sonrası Kazak Edebiyatında ne gibi değişimler yaşanmıştır?

2
BAĞIMSIZLIKTAN ÖNCEKİ SON DÖNEM KAZAK EDEBİYATI
(1968-90)
Bu devirde Kazak edebiyatının önemli eserleri roman türünde görülür. Uzun bir aradan
sonra 1984 yılında G. Müsirepov’un Oyangan Ölke (Uyanan Ülke)’sinin ikinci kitabı Cat
Kolında (Düşman Elinde) adıyla çıkar. M. Avezov’un katkısıyla tarihî roman çok hızlı bir
şekilde gelişir. Halkın geçmiş tarihi, onun önemli vakaları, bağımsızlık fikirlerinin yayıl-
masına katkıda bulunur. İ. Esenberlin, M. Magavin, K. Segizbayev, A. Kekilbayev, S. Mu-
kanov, E. Elimcanov, S. Cunisov, D. Ebilov, S. Smatayev, Ş. Murtaza, Z. Akışov, C. Molda-
galiyev, D. Doscanov gibi yazarlar eser verirler. Romanın yanı sıra hikâyede de tarih ve Ka-
zak örf-âdetleri ön plana çıkmaya başlar.
Dükenbay Doscanov’un “Kımız” hikâyesi tarihi bir geleneği sağlamlaştırma gayre-
tidir. “Kımız”ın farklı yapılış tarzı hikâyenin basit kurgusudur. Fakat bu önemli değil-
dir. Önemli olan kımızın hazırlanışındaki ayrıntılardır. Kültür ayrıntılarda yaşar. Bu-
rada yazarın geçmiş ile hâlihazırı birbirine bağlama arzusu da görülür. Okuyucu bunu
hissetmekte ve ayrıca kültürdeki detayları öğrenmekle “öğrenme” ihtiyacını da karşıla-
mış olmaktadır.
Daha öğrencilik yıllarında, 1959’da Orta Asya ve Kazakistan Üniversiteleri öğrenci-
lerinin temsilcisi olarak Semerkant’ta “Abay ve Şark Edebiyatı” konulu bir tebliğ sunan
Muhtar Magavin, edebiyatçılığının yanısıra iyi bir araştırmacıdır. Üniversiteden mezun
olurken “Er Targın Cırı ve Kazak Eposunu Araştırmanın Bazı Meseleleri” konulu diploma
tezini hazırlayan Magavin, Kazakların akın ve cıravlarını da araştırır. “15-17. yüzyıl Kazak
Akın-Cıravları” başlıklı monografiyi hazırlar. Kazak edebiyatını 17-18. yüzyıldan başlatan
genel görüşün aksine bu edebiyatın daha önceden başladığını iddia eder. Kopuz Sarını
adlı kitabında ilgi çekici deliller ortaya koyar. Beyaz Kar (1967) ve Kök Munar (1971) ro-
manları onu takip eder. “Ömür cırı (Ömür türküsü),” “Şeşe (Anne),” “Bir atanın balaları,
(Bir babanın çocukları)” “Cılandı caz (Yılanlı yaz),” “Cüyrik (Topal),” “Tazının ölümi” gibi
uzun hikâyelerinin yanısıra, “Keşkurım (Yatsı vakti),” “Ayel mahabbeti (Kadın sevgisi),”
“Yanılısu (Yanılma),” “Sentyabr,” “Kütpegen kezdesü (Beklenmedik karşılaşma)” gibi kısa
hikâyeleri vardır.
Arşivlere dayanarak “tarihî roman”lar yazan Magavin’in kendine has bir yazma tekniği
vardır. Okuyucu onun kahramanları ile yaşar, onlarla beraber sevinir veya üzülür. Kişinin
iç dünyasını, ruh hâlini tasvir ve tahlil eder. “Sentyabr” (Eylül) hikâyesinde Aytpay adında
bir ihtiyar adam şehrin dar evinde kendini dört duvar arasına kapatılmış hisseder. To-
runlarını sevmek ister. Fakat şımaracakları korkusuyla oğlu ve gelini bu davranışını hoş
karşılamazlar. İhtiyarın bu durum karşısındaki iç sıkıntısı ve düşünceleri tasvir edilirken,
onun alçak gönüllülüğü, ruh güzelliği de verilir. Ama asıl verilmek istenen, geçmiş ile
halihazırın çatışmasıdır. “Ayel mahabbeti” adlı hikâyede Batima adlı genç bir kadının sev-
gilisinden ayrılması konu edilir. Anlaşamayan iki genç ayrıldıktan sonra birbirlerine olan
sevgilerinin köklerinin ne kadar derinde olduğunu anlarlar. Fakat Tölegen tımarhaneye
düşer. Yıllar sonra Batima onu bulduğunda Tölegen elinde sevgilisinin resmi ile ölmüştür.
Abiş Kekilbayev’in “En mutlu gün” hikâyesindeki lirik ton sıradan bir köy hayatı için
derin sevgiden kaynaklanır. Olağanüstü hiç bir şey yoktur. Hayat, eğlenceleriyle, zıtlıkla-
rıyla devam eder. Kekilbayev, karakterleri vasıtasıyla insanların iç dünyasını keşfetmeyi
başarır. Bu da takdir görür. “Esbolay” hikâyesinde Esbolay adlı ihtiyar, yaşadığı köyde
hep adalet arar ve bütün köylülerin adalet içinde yaşamasını ister. Bu sebeple başına işler
açılır. “Gerekli adam”da Sarsenov’un inceleme yapıp onu kitap haline getirmek isteğiyle
şehre gitmesi ve orada karşılaştığı zorlukları çözmesi anlatılır. Bu problemlerin çözülme-
sine yardım eden kişi yüksek makamda birisidir. Kahraman, onunla arkadaşının evinde
tanışması ve arkadaşının ondan ziyade bu “gerekli adam”a önem vermesi anlatılır.
İlk hikâyeleri 1968’de yayınlanmaya başlayan Kadirbek Segizbayev, eserlerinde daha
ziyade insanlar arasındaki davranışları, fazileti, cömertliği, kardeşiliği, konukseverliği ön
plana çıkarır. Kazakların örf ve âdetlerine olan düşkünlükleri, mesela at sevgisi, ağırlıklı
olarak eserlerinde tekrar edilir. “Dak (Leke)” hikâyesinde Kazak misafirperverliği anlatı-
lır. Çok küçük bir köye gelen Turap ve Rus eşi Nadya bu durumla karşılaşınca şaşırırlar.
“Mahabbet (Sevgi)” hikâyesinin kahramanı dört arkadaş hocalarını ziyarete gitmektedir-
ler. Beşinci arkadaşları Rısbek ise arabayı kullanmaktadır. Yolda bir genç kıza rastlarlar.
Mahabbet adlı genç kız, aslında Rısbek’in eski sevgilisi Ravşan’ın kızıdır. “Arkarkara”da ise
oğlunun ölümünün acısını çeken ihtiyar bir adam anlatılır. Oğlunun ölümüne sebep olan
atı öldürmeye ve etini yemeye yemin eder. Fakat ihtiyar bunu yapamaz.
Romana paralel olarak povest/hikâye türü de gelişir. Bu yıllardaki Kazak hikâyelerinin
en güzel örneklerini yine Gabit Müsirepov yazar. “Görülmemiş benzerlik” (1967) hikâyesi
onun önemli eserlerinden biridir. Müsirepov’dan başka 70-80’li yıllardaki hikâyeyi yine
genç yazarlar sırtlarlar. Onların içinde daha önce edebiyat sahasına girip biraz tecrübe ka-
zanan Ş. Murtaza, E. Tarazi, A. Kekilbayev, M. Magavin, M. Sundetov ile E. Sarayev, O. Bö-
keyev, S. Elubayev, O. Sersenbayev, Tölen Abdibekov gibi yazarlar vardır.
T. Abdibekov, son yıllarda yetişmiş Kazak yazarlarındandır. Eserlerinde insanın
davranışı, yaratılışı ve çevresi ile günlük hayattaki ilişkileri felsefî derinliği ile ele alına-
rak işlenir. Kahramanların ruh dünyası ve maneviyatı, duygu-davranış birliği Kazak ro-
manında psikolojik tahlil metodunun gelişmesine katkıda bulunur. (Maytanov, 1980:
194) Fantastik bir hikâye olan “Hakikat” insanın psikolojik tahlilidir. Telepatik özel-
liği olan hikâye kahramanı Robert üzerinde denemeler yapılır. Kahraman, dünyada-
ki haksızlıkları anlayacak kadar büyüdükten sonra bu özelliğinden nefret etmeye baş-
lar. “Baba” hikâyesi ise Saylav adlı gencin, ölüm döşeğindeki babası hakkındaki düşün-
celerini anlatır. Genç Saylav, babasını tanımaya çalışır, onu sevdiğini fark eder ve onun
kıymetini anlar. Babası hayatı boyunca herşeyini ona vermeye çalışmış, o ise babasına
gerektiği kadar ilgi göstermemiş, saygı duymamıştır. Geçmişinden pişmanlık duymak-
ta, utanmaktadır.
Bu hikâyede olduğu gibi genç Kazak yazarları son dönemde yazdıkları ve tarihî ro-
man yazma geleneği ile başlayan, geçmişle barışma sürecini devam ettirmektedirler. Ka-
zak aydını ve yazarı zengin geçmişini eserlerinde bol bol işleyecek gibi görünmektedir.
Sovyetler Birliği’nin dağılması ile birlikte hikâyelerin konusunda da değişmeler görü-
lür. 70 yıllık dönem tenkit edilir. Tenkidin merkezine de Kazak aydınları yerleştirilir.
Yani Kazak aydını, öz eleştirisini yapar. Sultanali Balgabayev “Kuma kadından doğan
büyük lider” başlıklı hikâyesinde Kazak tarihçilerini alaycı bir şekilde tenkit eder. Hiç
bir ciddî araştırmaya dayanmadan yazılan kitaplardaki iddialar komiktir. Tarihçilerden
biri Lenin’in aslında bir Kazak olduğunu ispatlarken, diğeri Amerika Birleşik Devlet-
leri Başkanı Clinton’ı Kazak olarak göstermeye çalışır. Son yetmiş yılda yapılanların ve
yazılanların yeniden gözden geçirilmesi gerektiğini okuyucuya hatırlatır. Bu hikâye ba-
ğımsızlıktan sonra yazılan ve bundan sonra da yazılacak olan hikâyelere örnek teşkil
edecek niteliktedir.
KAZAK TİYATROSU
20. yüzyılın başından itibaren ortaya çıkmaya başlayan yeni edebî türler arasında tiyatro
eserleri de göründü. Kazak Sovyet edebiyatının oluşmaya başladığı bu yıllarda B. Maylin,
İ. Cansügirov, S. Mukanov gibi yazarlar roman ve şiir ile birlikte tiyatro eserleri de yazdı-
lar. 1929 Aralık’ta yapılan Kazakistan Ölkelik Parti Komitesi’nin düzenlediği toplantıda ti-
yatro meselesi tartışıldı. Sosyalist gerçekçiliği gösteren, yeni devri öven piyesler yazılma-
sı tavsiye edildi. Daha evvel yazılmış olan piyesler bu şekilde sahnelenmeye başladı. Me-
sela, B. Maylin’in “Maydan”, İ. Cansügirov’un “Kek”, K. Bayseyitov ile C. Şanin’in “Tartıs”
adlı piyesleri sahnelendi.
1 Kasım 1931’de Kazakistan Ölkelik Parti Komitesi “Kazak drama-tiyatrosunun du-
rumu ve meseleleri” konulu toplantıda bazı kararlar aldı. Sanatçıların yetiştirilmesi, bü-
yük yerleşim birimlerinde tiyatrolar kurulması kararlaştırıldı. 8 Eylül 1933’te Halk Eği-
timi Komiserliği’nin kararlarıyla vilayet merkezlerinde tiyatrolar açıldı. 13 Ocak 1934’te
Almatı’da açılan müzik stüdyosunda “Ayman-Şolpan” müzikali sahnelendi. Semey’de
(1934), Aral ve Çimkent’te (1938) tiyatrolar açıldı. Gabit Müsirepov’un “Kız Cibek”i sah-
nelendi. M. Avezov’un “Tas Tültekter”, “Alma bağı”, “Şekara”, İlyas Cansügirov’un “Türk-
sib” ile “Min de şap” eserleri ortaya çıktı.
1930’lu yıllarda tiyatronun gelişmesine en çok emeği geçen Beyimbet Maylin oldu.
“Bizdiñ cigitter”, “Calbır” ve “Amankeldi”de bağımsızlık mücadelesinde kolları sıvayan
gençleri anlattı. Yine bu dönemde M. Avezov’un L. Soholev ile birlikte yazdığı tragedyası
önemli bir yer tutar. Avezov, piyes yazmakla kalmadı, aynı zamanda tiyatro eleştirmenliği
de yaptı. Yazdığı ilmi yazılarla da tiyatronun gelişmesine hizmet etti.
Kazak tiyatrosunun gelişiminde Sheakesper, Molier, Goldoni, Puşkin, Gogol, Ostrovs-
ki, Pogodin, Kirşon, Furmanov, Trenev’den yapılan tercümelerin de tesiri oldu.
II. Dünya Savaşı yıllarında (1941-1945) Kazak drama yazarları savaşı anlattılar, hal-
kın milliyetçi duygularını harekete geçirmeye çalıştılar. A. Abişev’in “Nayragay” ve Ş.
Hüsayınov’un “Curtın süygen cürek” piyesleri Sovyet insanının düşmana karşı koyuşunu,
vatanı korumaya girişenlerin kahramanlıklarını ve halkın eline silah alıp kendi iradesiyle
cepheye gidişini tasvir etti. Bu konuda M. Avezov ile A. Abişev’in “Namus gıvardiyası”
önemli bir rol oynadı. Yine savaş yıllarında V. Wolf ’un “Profesor Mamlük”, A. Kron’in
“Flot ofitseri”, W. Sheakesper’in “Asavga tusav” adlı piyesleri de Kazak diline tercüme edi-
lip sahnelendi.
II. Dünya savaşından sonraki (1945-1955) Kazak dramasında savaş, laytmotif olarak
kullanıldı. A. Abişev’in “Dostık pen mahabbat” (1947), “Bir semya” (1950), G. Mustafin’in
“Milliyoner” (1949), A. Tacibayev’in “Gülden dala” (1949), Ş. Husayinov’un “Köktem celi”
(1950) piyesleri buna örnektir. Bu piyeslerin çoğu kolhoz hayatını anlattı. Hayvancılığın
ve tarımın geliştirilmesi konuları işlendi.
G. Müsirepov’un “Amankeldi” (1949), M. Akıncanov’un “Ibıray Altınsarin” (1953),
S. Mukanov’un “Şokan Velihanov” (1954) piyesleri tarihi konuları ve şahsiyetleri işledi.
Puşkin’in (1949), Lermontov’un (1954), N. Nekrasov’un (1947) eserleri, T. Şevçenko’nun
(1950), A. Çehov’un üç ciltlik eseri (1955) tercüme edildi.
1956-1975 yılları arasında Kazak dramasının gelişmesinde Muhtar Avezov, Gabit Mü-
sirepov, Sabit Mukanov, Saken Seyfullin, Beyimbet Maylin ve Abdilda Tacibayev’in emeği
geçti. “Kız Cibek”, “Er Targın” gibi Kazak dramaturgiyasının klasikleri Moskova’da sahne-
lendi ve büyük üne kavuştu. Kazak dramaturgiyasının oluşmasında Rus ve dünya klasik-
lerinden yapılan tercümeler ve onların sahnelenmesi önemli rol oynadı. M. Avezov’un ter-
cümelerinin yanında Ş. Husayinov’un “Kıyın tagdırlar” piyesi ile Tahavi Ahtanov’un “Küt-
pegen kezdesü” adlı piyesi devre damgasını vuran eserlerdir. T. Ahtanov daha sonra “Ant”
adlı tarihî dramasını yazdı.
Özet
Çağdaş Kazak Edebiyatının ikinci bölümü 5 başlık altında şov, C. Moldagaliyev, D. Doscanov gibi yazarlar eser verirler.
incelenebilir. 1. 20. Yüzyıl Kazak Edebiyatı, 2. II. Dünya Sa-- Romanın yanı sıra hikâyede de tarih ve Kazak örf-âdetleri ön
vaşı Devrinde Kazak Edebiyatı, 3. Stalin Sonrası Kazak Ede- plana çıkmaya başlar.
biyatı (1956-67), 4. Bağımsızlıktan Önceki Son Dönem Ka- 20. yüzyılın başından itibaren ortaya çıkmaya başlayan yeni
zak Edebiyatı (1968-90, 5. Kazak Tiyatrosu. Çağdaş Kazak edebî türler arasında tiyatro eserleri de göründü. Kazak Sov-
Edebiyatı, XIX. yüzyılda başlar. Çağdaş edebiyat kendi ara- yet edebiyatının oluşmaya başladığı bu yıllarda B. Maylin, İ.
sında: 1. Hazırlık Dönemi (XIX. yüzyıl) 2. Hürriyet Döne- Cansügirov, S. Mukanov gibi yazarlar roman ve şiir ile bir-
mi (1905-1920 arası) 3. Sovyet Dönemi (1920’den sonraki likte tiyatro eserleri de yazdılar. Sosyalist gerçekçiliği göste-
devir) olarak üç bölümden oluşmaktadır. Hazırlık dönemi, ren, yeni devri öven piyesler yazılır. B. Maylin’in “Maydan”,
Rusların Kazakistan’ı istilası ile başlar. Bu dönemde Kazak İ. Cansügirov’un “Kek”, K. Bayseyitov ile C. Şanin’in “Tartıs”
aydınları süratle Rusça öğrenirler ve bu dille yazılan eserler adlı piyesleri sahnelenir. Ve böylelikle Kazak edebiyatı her
aracılığı ile Avrupa’nın ve dünyanın diğer ülkelerinin ede- alanda gelişimini sürdürür.
biyat ve fikir hayatı ile yaşayışları hakkında bilgiler edinir-
ler. Bu şekilde Kazak edebiyatında roman, hikâye, tiyatro
gibi yeni türler ortaya çıkar. Hürriyet döneminde, 1905 yı-
lında gerçekleşen Rus ihtilâlinden sonra, hürriyet havasın-
dan faydalanan Kazak aydınları derhal teşkilatlanıp halkına
seslenmiş ve çeşitli basın yayın organları kurmuşlardır. Sov-
yet dönemi ise, 1920’den başlayarak devam eden dönem-
dir. Bu dönemde yeni rejime ayak uyduramayan sanatçılar
“Repressiya” denilen 1937- 1938 ve 1939 yıllarındaki katli-
amlarda öldürülürler.
Kazak aydınlarının II. Dünya savaşında farklı konulara
yöneldikleri görülür. Rusların baskıları neticesinde aydınlar
kendilerine söylenen konularda eserler vermişlerdir. Savaş
yıllarında ortaya çıkan edebiyatın içinde M. Avezov’un Abay
adlı tarihî romanın birinci kitabı, G. Müsirepov’un “Kazak
batırı” povesti, G. Mustafin’in Şıganak (Kuru dere yatağı), E.
Ebişev’in Cas Tülekter, G. Slanov’un Canar Tav (Yanar Dağ)
adlı romanları ile Safargali Begalin ve A. Abişev’in eserleri
vardır.
Stalin sonrası Kazak edebiyatında ise Kazak edebiyatının
gelişmeye başladığı görülür. Yeni hükümet, Stalin’in 1953’teki
ölümünden üç yıl sonra, onun döneminde yapılan hataları ve
zulümleri sorgulayarak, demokratik kuralları koyma ve uy-
gulama kararı alır. Bu kararın edebiyat sahasına da tesiri olur.
Yazarlar, “Edebiyatın gelişmesi yönündeki her türlü yalan
teoriler”i sorgulamaya başladılar.
Bağımsızlıktan önceki son dönem Kazak edebiyatının önemli
eserleri roman türünde görülür. Uzun bir aradan sonra 1984
yılında G. Müsirepov’un Oyangan Ölke (Uyanan Ülke)’sinin
ikinci kitabı Cat Kolında (Düşman Elinde) adıyla çıkar. M.
Avezov’un katkısıyla tarihî roman çok hızlı bir şekilde gelişir.
Halkın geçmiş tarihi, onun önemli vakaları, bağımsızlık fi-
kirlerinin yayılmasına katkıda bulunur. İ. Esenberlin, M. Ma-
gavin, K. Segizbayev, A. Kekilbayev, S. Mukanov, E. Elimca-
nov, S. Cunisov, D. Ebilov, S. Smatayev, Ş. Murtaza, Z. Akı-
1. Aşağıdakilerden hangisi Kazak yazarlardan biri değildir? 5. 20. yüzyıldan itibaren gelişmeye başlayan Kazak tiyatro-
a. Abiş Kekilbayev sunun Kazak toplumu için en önemli görevi aşağıdakilerden
b. Sultanali Balgabayev hangisidir?
c. Muhtar Avezov a. Yurt dışından birçok çeviri eseri yayınlamak.
d. Kadirbek Segizbayev b. Sovyet edebiyatı, savaş gibi daha çok toplumu yakın-
e. Cengiz Aytmatov dan ilgilendiren meselelere değinmek
c. Toplumu eğitim alanında bilinçlendiren oyunlar or-
Hazırlık döneminin en önemli kişilerinden biridir. Çağdaş taya koymak
Kazak edebiyatının ve dilinin kurucusu sayılır. Doğuyu ve d. Daha çok komedi türünde yapıtlar ortaya koyularak
batıyı iyi tanıyan, yazar 1880’de ilk Kazak ozan ve yazarı ola- halkın morelini yükseltmek
rak ortaya çıkarmıştır. Kazak Türkçesini ustaca kullanması, e. Tiyatronun başlangıcından itibaren şiir ağırlıklı bir-
kıvrak anlatımı, halk edebiyatı ve folklor ürünlerini büyük çok oyun ortaya koymak
bir başarıyla kullanması ile kendinden sonra gelecek yazarlar
kuşağına çığır açmıştır. İki yüzden fazla şiiri, kırk civarında 6. Müsirepov’un bu hikâyesi, köydeki değişmeye, yenileş-
didaktik hikâyesi, dört manzumesi (Maksud, İskender, Azîm meye karşı koyuşu alaycı bir dille ele alır. Köy halkı yeni ve
Hikâyesi, Vadim) ve çeşitli tercüme eserleri vardır. farklı bir kültürün temsilcisi olan “domuz” ile tanışır. Yazar,
2. Yukarıdaki sözü edilen yazar aşağıdakilerden hangisidir? hikâyesinde iki görüşü birden savunur ve olayı iki cephesiyle
a. İbray (İbrahim) Altınsarin ortaya koyar. Hikâyede Kazak-Rus, dolayısıyla, Müslüman-
b. Abay Kunanbayulı Hıristiyan kaynaşması ve köy halkının böyle bir kaynaşmaya
c. Muhtar Avezov karşı çıkması söz konusudur.
d. Dükenbay Doscanov Yukarıdaki parçada sözü edilen hikâye aşağıdakilerden han-
e. Ahmet Baytursınulı gisidir?
a. İki Karşılaşma
3. Kazak edebiyatı ile ilgili aşagıdaki ifadelerden hangisi b. Şolpan’ın Günahı
yanlıştır? c. Yassı Burun
a. Çağdaş Kazak Edebiyatı 3 döneme ayrılır. d. Adaletli Olmak
b. Kazak edebiyatının hazırlık dönemi, Rusların e. Cubatu
Kazakistan’ı işgali ile başlar.
c. Ahmet Baytursınulı, hürriyet dönemi yenileşme ha- 7. Aşağıda ki yazar-eser eşleşmelerinden hangisi yanlış-
reketlerinin en önemli temsilcisidir. tır? .
d. Hürriyet döneminde Kazaklar, Latin alfabesine geç- a. Cumabek Edilbayev-Türkistan
miştir. b. Abiş Kekilbayev-Ürker
e. Sovyet döneminde birçok Kazak aydın Stalin tarafın- c. Dükenbay Doscanov-Zeval
dan katledilmiştir. d. Sabit Mukanov-Farabi
e. Muhtar Avezov-Abay yolu
4. 19. ve 20. yüzyıllarda Kazak edebiyatında gazetecilikle
ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? 8. “Stalin Sonrası Kazak Edebiyatı” ile ilgili aşağıdaki ifade-
a. Gazeteyi çıkaran da redakte eden de tanınmış akın ve lerden hangisi yanlıştır?
yazardı. a. Yazarlar, edebiyatın gelişmesi yönündeki her türlü
b. “Türkistan Vilayatınıñ Gazeti” 1870 yılında Taşkent’te yalan teorileri sorgulamaya başladılar.
çıkmaya başlamıştır. b. 1937-38 yıllarında suçsuz yere karalananlar aklandı
c. 1907 yılında St. Petersburg’da ancak bir sayı çıkabilen ve hakları iade edildi.
Serke adlı gazete Kazak dilinde yayımlanmıştır. c. Edebiyatta baskı ve zulüm kaldığı yerden devam
d. “Kazak” gazetesi Orınbor şehrinde 1913’te yayımlan- etti.
maya başlamıştır. d. Yazarlar nispeten daha serbest yazmaya başladılar.
e. “Caña Adebiet (Yeni edebiyat)” adlı gazete 1928’de e. Yurt tarihindeki önemli hadiseler, eserlerin konuları
yasaklanmıştır. arasında yer almaya başladı.

9. “II. Dünya Savası Devrinde Kazak Edebiyatı” ile ilgili 1. e Yanıtınız yanlış ise, “II. Dünya Devrinde Kazak
aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? Edebiyat”ı konusunu gözden geçiriniz
a. Savaş dönemindeki Kazak edebiyatının oluşumuna 2. a Yanıtınız yanlış ise, “20. Yüzyıl Kazak Edebiyat”ı ko-
bütün yazarlar katılır. nusunu gözden geçiriniz
b. Abişev,” Sarcan” ve “Tölegen Toktarov” gibi 3. d Yanıtınız yanlış ise, “20. Yüzyıl Kazak Edebiyat”ı ko-
hikâyelerinde Sovyet insanlarının vatanseverliğini, cep- nusunu gözden geçiriniz
hedeki kahramanlıklarını anlatır. 4. e Yanıtınız yanlış ise, “20. Yüzyıl Kazak Edebiyat”ı ko-
c. Bu dönemde, edebiyat, birliğin, yiğitlik ve fedakârlığın, nusunu gözden geçiriniz.
Parti’nin sesi olur. 5. b Yanıtınız yanlış ise, “Kazak Tiyatrosu” konusunu
d. Yazarların çoğu kendilerinden istenen konularda gözden geçiriniz.
yazmaya başlarlar. 6. c Yanıtınız yanlış ise, “20. Yüzyıl Kazak Edebiyat”ı ko-
e. Kazak hikâyesi en verimli çağını yaşar. nusunu gözden geçiriniz.
7. d Yanıtınız yanlış ise, “II. Dünya Savaşı Devrinde Ka-
10. “Bağımsızlıktan Önceki Son Dönem Kazak Edebiyatı” ile zak Edebiyat”ı konusunu gözden geçiriniz.
ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? 8. c Yanıtınız yanlış ise, “Stalin Sonrası Kazak Edebiyat”ı
a. Muhtar Avezov’un katkısıyla tarihî roman çok hızlı konusunu gözden geçiriniz.
bir şekilde gelişir. 9. e Yanıtınız yanlış ise, “II. Dünya Savaşı Devrinde Ka-
b. Muhtar Magavin hikâye ve romanları, Dükenbay zak Edebiyat”ı konusunu gözden geçiriniz.
Doscanov hikâyeleriyle öne çıkar. 10. d Yanıtınız yanlış ise, “Bağımsızlıktan önceki Son Dö-
c. Cengiz Aytmatov’un eserleri tercüme edilir. nem Kazak Edebiyat”ı konusunu gözden geçiriniz.
d. Kazak tiyatrosu bu dönemde altın çağını yaşar.
e. Romanın yanı sıra hikâyede de tarih ve Kazak örf-
âdetleri ön plana çıkmaya başlar.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarları

Sıra Sizde 1 Jonathan Pool, “Developing the Soviet Turkic Toungues: he
20. Yüzyıl Çağdaş Kazak Edebiyatının dönemlere ayrılmasın- Language of the Politics of Language” Slavic Review, c. 35,
da öncelikle siyasi kırılma anları etkili olmuştur. İlk dönem no. 3, Eylül 1976, s. 425-442.
olan hazırlık dönemi Rusların Kazakistan’ı istilasıyla başlar. Korganbek Amancolov, “Ana tili degende” Culdız, 8 Ağustos
İkinci dönem hürriyet dönemi ise, 1905 yılında gerçekleşen 1989, s. 162.
Rus ihtilâlinden sonra, hürriyet havasından faydalanan Ka- Kurmangazı Sadıkbekov. B. Sokpakbayev’in “Benim Adım
zak aydınları derhal teşkilatlanıp halkına seslenmesiyle ger- Koca” Hikâyesinin İncelenmesi. Hoca Ahmet Yesevi Ulus-
çekleşir. Sovyet dönemi yine siyasi baskıların etkili olduğu lararası Türk-Kazak Üniversitesi, Basılmamış Mezuniyet
bir dönemdir. Rusların nüfuzu baskıları neticesinde Kazak Tezi. Türkistan 1999.
edebiyatı 3 dönemde incelenmektedir. Marat Mirzagulov, “Kazaqşañ kalay?” Ana Tili, no. 2, 29 Mart
1990, s. 3.
Sıra Sizde 2 Mukan İmancanov. “Kıska engimeler turalı,” Örken. Alma-
Stalin’in bütün Türk dünyalarında olduğu gibi Kazak aydın- tı 1980.
larını da silahla susturmasıyla suskunluk dönemine giren Niğmet Gabdullin. Vakit Sırı. Almatı 1981.
Kazak Edebiyatı Stalin’in ölümü sonrası peşpeşe eserler ver- Orhan Söylemez, “Preserving Kazak cultural identity ater
miştir. Halk düşmanı ilan edilen yazar ve şairlerin yeni hü- 1980” Basılmamış Doktora tezi. New York: Columbia
kümetin hoşgörüsü neticesinde serbest bırakılmasıyla, bir- University, 1995.
çok hikâye, şiir ve roman yazılır. Bu eserlerde Sovyetler Bir- Kazaq Adebiyetiniñ Tarıḫı. III. Almatı: Gılım, 2000.
liği döneminde çok bahsedilmeyen insanın kendi sırları, ruh Kazaq Sovet Enstsiklopediyası, II. cilt, Almatı 1989, s. 428.
âlemi, ahlakî problemleri bütün yönleri ile edebî şekilde tas- Kazaq Sovet Enstsiklopediyası. Almatı 1980, s. 541-589.
vir edilir Kazaq Sovettik Sotsiyalistik Respublikası. Entsiklopediyalık
anıqtama. Almatı: 1980, s. 521-589.
Rabiga Sızdıqova, Kazaq Adebi Tiliniñ Tarıḫı, Almatı: Ana
Tili, 1993.
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Rahmankul Berdibayev. “Biyik parız,” Vakıt cane Kalamger.
Kaynaklar Almatı: Cazuvşı, 1980.
“Kazak baspasözü tarıhınan” Aykap. Almatı: Kazak Entsiklo- Sahipcemal Aytcanova. Şerhan Murtaza’nın “Bulunmuş De-
pediyası Bas Redaksiyası, 1995, s. 5-44. niz” Hikâyesinin İncelenmesi Hoca Ahmet Yesevi Ulusla-
“Kazakski Yazik” Literaturnaya Entsiklopediya. Cilt 5, 1931, rarası Türk-Kazak Üniversitesi, Basılmamış Mezuniyet
s. 21-22. Tezi. Türkistan 1999.
Ahmet Türköz, “Kazak Türkçesinin resmî dil olması hakkın- Selibek İsaev Muhamedcaroviç, Kazaq Edebî Tiliniñ Tarıḫı.
da kabul edilen kanun metni” Türkistan, no. 9, 1990, s. 53 Almatı: Mektep, 1989.
Avelbek Koñıratbayev. Kazak Adebiyetiniñ Tarihı. Almatı: Sa- Serik Kirabayev. Keñes Devirindegi Kazak Adebiyeti. Alma-
nat, 1994. tı: Bilim, 1998.
Bağlan Davletbayev. Gabit Müsirepov’un Hikâyeleri. Hoca Sovettik Qazaqstan Cazuvşıları. Almatı: Cazuvşı, 1987
Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, Ba- Şeriyazdan Elevkenov. “Zamandas parasatı,” Vakıt cane Ka-
sılmamış Mezuniyet Tezi. Türkistan 1999. lamger. Almatı: Cazuvşı, 1980.
Bahıtcan Maytanov. “Psikologizm-nesirdeki cañe col,” Vakit he Voice of the Steppe. Modern Kazakh Short Stories. Mos-
cane Yazar. Almatı 1980. cow: Progress Publishers, 1981
Bes Gasır Cırlaydı. I. Tom, Almatı: Cazuşı, 1989. Timur Kocaoğlu, “Türkistan Türk Edebiyatında Modern
G. Togcanov. Edebiyat cane Sın Meseleleri. Kızılorda 1929. Hikâye ve Romanın Doğuşu”, Türklük Araştırmaları Der-
Göksel Öztürk, “Jumbak aytısları” Bir, sayı 1, 1994, s. 125- gisi, İstanbul 1987, sayı 2, s. 145-154.
135.
Hangali Süyinşaliev, Kazaq Adebiyetiniñ Tarıḫı, Almatı: Sa-
nat, 1997.
3
Amaçlarımız

“Özbek Türkleri”, “Özbekler”, “Özbek Edebiyatı”, “Özbek Türkçesi”, “Özbekçe”,

“Özbek Dili” gibi kavramları açıklayabilecek,
“Çağatay Edebiyatı”, “Marifetçiler”, “Marifetçilik Edebiyatı”, “MillЪ Uyanış Edebi-
yatı”, “Ceditler”, “Cedit Edebiyatı”, “Cedit Hareketi”, “Usul-i Cedit”, “Basmacılık”,

“Basmacılık Hareketi” kavramları hakkında açıklama yapabilecek,

Türkistan ve Özbekistan’ın siyasЪ ve kültürel Ўnemi hakkında tartışabilecek,
XIX. yy.da Türkistan’daki yenileşme hareketlerini ve modernleşmeyi ana çizgile-

riyle açıklayabilecek,
Özbekistan’da modern edebiyatın ortaya çıkış sürecini, ilk yazarlar ve eserlerini
betimleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Özbekler • Ceditler
• Özbekçe • Cedit Edebiyatı
• Çağatay Edebiyatı • Cedit Hareketi
• Özbek Edebiyatı • Usul-i Cedit
• Marifetçiler • Özbekistan’da Eğitim
• Marifetçilik Edebiyatı • Modern Özbek Edebiyatı
• MillЪ Uyanış Edebiyatı
İçindekiler
• ÖZBEKLER VE ÖZBEK TÜRKÇESİ

Çağdaş Türk Edebiyatları-II Çağdaş Özbek Edebiyatı-I • ÖZBEK EDEBİYATI
• CEDİT EDEBİYATI
Çağdaş Özbek Edebiyatı-I
ÖZBEKLER VE ÖZBEK TÜRKÇESİ

Özbekistan Cumhuriyeti’nin resmi adı: Özbekistan Respublikası.
Başkenti: Taşkent.
YüzЎlçümü: 448. 9000 km2.
Nüfusu: 29 million 550 bin kişi (2011). Рlkede 125 den fazla etnik grup yaşamaktadır.
Bunlar %80’i Özbekler, %2,2’si Karakalpaklar, %4,9’u Tacikler, %3,8’i Ruslar, 3,8’i, Kazak-
lar, %1,0’i Tatarlar, %0,9’u Kırgızlar ve diğer topluluklardır.
Nüfusunun %88’i Müslüman, %9’u Hrıstiyan ve geride kalan %3’ü de MusevЪ ve Bud-
distler oluşturmaktadır.
Resmi Dili: Özbek Türkçesi.
Özbekistan’ın kuzey ve kuzeybatısında Kazakistan, doğu ve güneydoğusunda Kır-
gızistan ve Tacikistan, güneybatısında Türkmenistan, güneyinde ise Afganistan yer alır.
Amuderya (Ceyhun) ile Sirderya (Seyhun) nehirleri arasında kalan toprakların büyük
bЎlümünü içine alır.
31 Ağustos 1991 tarihinde Bağımsızlığına kavuşan Özbekistan Cumhuriyeti idarЪ ba-
kımdan 12 eyalet ve 1 Ўzerk Cumhuriyet’e (Karakalpakistan) ayrılmıştır. Karakalpak’ların
büyük bir kısmı bu Ўzerk cumhuriyette yaşamaktadır.
Orta Asya’daki halkların çok eski zamanlardan beri yazıya sahip oldukları bilinmektedir.
Onlar geçmişten bugüne çeşitli alfabeleri kullana gelmişlerdir. Bu alfabeler kendi siste-
mine gЎre esasen fonografik, harf ve sese dayalı alfabelerden ibarettirler. Burada Soğd,
Pehlevi, Orhun - Yenisey, Uygur ve Arap alfabelerini Ўrnek olarak gЎsterebiliriz. Her bir
alfabe sadece Türk dili ve edebiyatına değil, dünya medeniyet tarihine değerli eserler sun-
duğu için de Ўnemlidir. Bugut yazıtı, Orhun ve Yenisey abideleri, Miraçname, Oğuzname,
Atebetü’l-Hakayık, Kutadgu Bilig ve daha başka birçok değerli eser bunlara birer Ўrnek
teşkil eder.
20. yüzyıla gelindiğinde Özbekler de diğer Türk toplulukları gibi Latin alfabesine
geçmeye karar verdiler. 1926 yılındaki I. Bakû Türkoloji Kurultayı kararı ve 1929 yılının
Mayıs ayında Semerkant’ta yapılan Özbekistan İmla ve Terminoloji Kurultayı’nda alınan
karara gЎre Latin alfabesi esasında, 24’ü ünsüz ve 9’u ünlü harten oluşan Özbek alfabesi
onaylanmıştı. 1934 yılının Ocak ayında Taşkent’te yeniden toplanan İmla Kurultayı alfabe
ve imla kaidelerini yeniden düzenledi ve birkaç değişiklik yaptı. Bazı ünlüleri ifade eden
(Ə ə, Ө ө, Y y, Ь ь) harler alfabeden çıkartıldı. Özbekler bu alfabeyi 1940 yılına kadar 11
yıl kullandı. Bu alfabeyle birçok eser neşredildi.
Tablo 3.1
Özbek Latin Alfabesi Aa Bb Cc Çç Dd Ee Әә Ff
(1929, 1934-1940 arası)
Gg Ƣƣ Hh Ii Jj Kk Ll Mm
Nn N̡ n̡ Oo Өө Pp Qq Rr Ss
Şş Tt Uu Vv Xx Yy Zz Ƶƶ
Ьь ’
20. asrın 30’lu yıllarında Sovyetler Birliği’ndeki mevcut dil siyasetinin baskısı ile başka
bir takım ülkelerde olduğu gibi, Özbekistan’da da Rus-Kiril alfabesi esasında yeni bir alfa-
beye geçiş girişimleri başladı. Özbekistan SSC Meclisinin 1940 mayısındaki toplantısında
“Özbek alfabesini Latinleştirilmiş alfabeden Rus grafiğine uyarlanmış yeni Özbek alfabesi-
ne geçirme hakkındaki kanun” kabul edildi. Bu toplantıda kararlaştırılan Özbek alfabesi 35
harten oluşup Rus alfabesindeki щ (şç), ы (ı) harlerinden başka bütün harler değiştiril-
meden alınmış ve dört de özel harf (ў, қ, ғ, ҳ) eklenmiştir.
Özbek Kiril Alfabesi (1940 - 1993 arası)
Tablo 3.2
Özbek Kiril Alfabesi
Аа Бб Вв Гг Дд Ее Ёё Жж
(1940 - 1993 arası) Зз Ии Йй Кк Лл Мм Нн Оо
Пп Рр Сс Тт Уу Фф Хх Цц
Чч Шш Ъъ Ьь Ээ Юю Яя Ўў
Ққ Ғғ Ҳҳ
Özbek Türkçesinin Kiril alfabesiyle ifadesi kolay olmadığından ortaya çıkan problem-
ler hakkında uzmanlar uzunca bir vakit fikir alışverişinde bulundular; imlayı olgunlaştır-
ma, hatta Kiril alfabesinden vazgeçmeye yönelik fikirlerini ileri sürdüler. Özbekistan’ın
bağımsızlığı, dünya tarafından daha rahat anlaşılmayı ve daha hızlı bir şekilde yeni bir
iletişim sistemine geçmeyi gerektirmiştir. Dünyadaki ileri teknolojiden ve fen bilimlerin-
den faydalanmak Özbekistan için oldukça önemlidir. Dünyada en yaygın kullanılan alfabe
Latin alfabesidir. Bu alfabeyi dünyanın yüzde 30’u kullanmaktadır. Buna dayanarak Öz-
bekistan Cumhuriyeti Milli Meclisi 1993 yılının 2 Eylülünde “Latin alfabesi esaslı Özbek
alfabesini kullanmak” adlı kanunu kabul etti. Bu kanunla beraber 6 Mayıs 1995 ve 30
Nisan 2004 tarihlerinde yeni Özbek alfabesinde değişiklikler yapılmıştır. Buna dayanarak,
yeni alfabeye geçişin 1 Eylül 2010 tarihine kadar yürürlüğe konulmasına karar verilmişti.
Bu alfabe 26 harf ve 3’ü birleşik olmak üzere toplam 29 harten ibarettir.
Tablo 3.3
Özbek Latin Alfabesi Aa Bb Dd Ee Ff Gg Hh Ii
(1993, 1995)
Jj Kk Ll Mm Nn Oo Pp Qq
Rr Ss Tt Uu Vv Xx Yy Zz
O‘o‘ G‘g‘ Sh sh Ch ch Ng ng ’
ÖZBEK EDEBİYATI
Tarihî kaynaklarda Çağatay edebiyatı olarak adlandırılan Orta Asya’nın ortak Türk ede-
biyatı XIV. yüzyıldan XIX. yüzyılın sonuna kadar devam etmiştir. Bu edebiyatın Çağa-
tay edebiyatı diye adlandırılması Cengiz’in ölümünden sonra devletin Çağatay, İlhanlı,
Altınordu Devletleri olmak üzere parçalanması ve Çağatay’ın hakim olduğu topraklarda
3. Ünite - Çağdaş Özbek Edebiyatı-I 57
kullanılan yazı dilinin “Çağatayca” olarak adlandırılmasıyla ilgilidir. “Çağatay Türkçesi”,
“Çağatay Edebiyatı” terimleri ilk olarak Armin Vambery’nin 1867 yılında basılan Çagata-
ische Sprachstudien eserinde kullanılmıştır (Vámbéry 1867). Bu terim Batı literatüründe
Orta Asya’daki Türk şiveleri ve bu şivelerde yazılan edebî eserler için kullanılmıştır. Bu
edebiyat hiçbir şekilde Moğol edebiyatının devamı veya Çağatay tarafından başlatılan bir
edebiyat değildir. Zira, Çağatay edebiyatı en iyi ürünlerini XV. ve XVI. yüzyıllarda Ti-
murluların hükümranlığı döneminde vermiştir. Bunu Abdülkadir İnan şu şekilde açıklar:
“Çağatay edebiyatı, Türk dil ilminde itibarî olarak kabul edilmiş bir terimdir. Bu terim, geniş
manasiyle Moğol istilasından sonra Orta Asya’da teşekkül etmiş olan Türk edebiyatı, dar
manasıyle Timur ve Timurlular devrinde meydana gelen Türk Edebiyatını ifade etmektedir”
(İnan, 1998: 105)
Çağatay edebiyatının önemli yazar ve şairleri şunlardır:
Sekkâkî: Uluğ Bey’in saray şairidir. Çağatay edebî dilinin ilk temsilcisi kabul edilmek-
tedir. Şiirleri halk diline oldukça yakındır.
Haydar Harezmî: Nizamî’nin Mahzenü’l-Esrar adlı mesnevisini yazdığı nazireyle ta-
nınır.
Lutfî: Gül ü Nevruz adlı mesnevisi ve bir divanı bulunan şair Çağatay edebiyatının Ali
Şir Nevaî’den sonraki en ünlü şahsiyeti sayılmaktadır.
Yusuf Emirî: Dehnâme ve Beng ü Çağır adlı eserleri dışında bir divan tertip ettiği de
bilinmektedir.
Seyyid Ahmed: Timur’un torunudur. Taaşşuknâme adlı aşk mektuplarından oluşan
mesnevisi meşhurdur.
Gedaî: Divanı olan Gedaî, Çağatay edebiyatının kudretli şairlerinden biri sayılır.
Atâî: Ali Şir Nevaî’in “şiirlerinin şöhreti Türk halkı arasında yaygındır” diye tarif ettiği
ünlü şairlerdendir.
Ahmedî: Telli sazların münazarasıyla ilgili 130 beyitlik bir mesnevisi vardır. Konusu tan-
bur, ud, çeng, kopuz, yatuğan, rübab, gıccak ve kingirenin meyhanede atışıp birbirlerine
üstünlük davası gütmeleri, meyhanecinin ikazı üzerine bu boş tartışmadan vazgeçip haki-
kati anlamalarıdır. Temsilî bir eser olan mesnevi devrin musiki kültürü hakkında bilgi verir. Çağatayca: “Kelimenin en geniş
manası ile, Moğol istilasından
(Bkz: Kahhar, 2000: 13-145) sonra Cengiz çocukları tarafından
Ali Şir Nevaî (1441-1501) Çağatay edebiyatının en büyük şairi ve yazarıdır. Büyük kurulan Çağatay, İlhanlı ve Altın
Ordu imparatorluklarının medenî
Türk şairi Ali Şir Nevaî zamanı, Çağatay edebiyatının sanat ve millî ruh bakımından zir- merkezlerinde XIII.-XIV. asırlarda
veye ulaştığı en parlak dönemidir. Bu devirde Herat çok önemli bir kültür ve sanat merke- inkişaf eden ve Timurlular
ziydi. Kendisi de şair olan hükûmdar Hüseyin Baykara başta olmak üzere, Abdurrahman devrinde bilhassa XV. asırda klasik
bir mahiyet alarak, zengin bir
Camî, Hatifî, Binaî gibi şairler, Kemaleddin Behzad gibi usta ressam, Hüseyin Vâiz Kâşifî edebiyat yaratan edebî Orta Asya
gibi söz ustası, Sultan Ali Meşhedî gibi hattat, Handemir ve Mirhand gibi tarihçiler de aynı lehçesidir.”
Fuat KÖPRÜLÜ
muhitte bulunmaktaydılar.
Ali Şir Nevaî Timurlular döneminde gelişen Çağatay edebiyatının büyük şairi olmak- Çağatayca: “Çağatayca, yalnız
Doğu Türkistan ve Orta Asya
la birlikte bütün Türk edebiyatı ve medeniyetinin de en önemli şahsiyetlerindedir. Ve- Türk devletlerinin diplomasi,
fatından sonra hayatta iken yaptırdığı “Mezar-ı Şah-ı Gariban Ali Şir” (Fakirlerin Şahı edebiyat ve resmî devlet dili
olarak değil, aynı zamanda
Ali Şir’in Mezarı) adı verilen türbeye gömülmüştür. Çağatay dilinin Maveraünnehir’den 19. yüzyılın ortalarına kadar
İdil-Ural’a, Horasan’dan Kaşgar’a kadar geniş bir coğrafyada yaşayan Türklerin müşterek Avrupa Rusyasının Oğuz olmayan
edebî dili hâline gelmesinde Ali Şir Nevaî’nin rolü büyüktür. Türkçe’de ilk “Hamse” yazarı Müslüman Türklerinin de edebî dili
olarak kullanılmıştır.”
olan Ali Şir Nevaî “Ferhad ve Şirin” mesnevisinde bunun bilincinda olduğunu şu şekilde Janos ECKMANN
açıklamaktadır:
Eger bir kavm, ger yüz, yoksa miñdür, Kelimeler:

Muayyen Türk ulusu hud meniñdür. Hud: kendi, kendisi;
Âsân: kolay, kolaylık;
Alıpmen tahtu fermânımga âsân Çerik: asker, ordu;
Çerik çekmey Hitâydın tâ Horâsân. Çekmey: Çekmeden
Hitây: Çin;
Ḫorâsân demekim, Şirâz u Tebriz, Kilk: kalem;
Ki kılmışdur ney-i kilkim şekerpez. Şekerpez: şeker yapan.
KЎñül bermiş sЎzimge Türk cân hem,

Ne yalğuz Türk; belki Türkmân hem.
XVI. yüzyıla gelince Babür, ŞeybanЪ, Muhammed Salih, UbeydЪ, Meşreb, MeclisЪ, Padi-
şah Hace gibi devlet ve din adamları, şair ve alimler Çağatay edebiyatının Ali Şir NevaЪ’den
sonraki temsilcileri oldular.
Timur sülalesinden Fergana emiri olan Ömer Şeyh Mirza ve Çağatay Han’ın torun-
larından Yunus Han’ın kızı Kutluğ Nigar Hanım’ın oğlu olan Zahirüddin Muhammed
Babür, Hindistan’da büyük Türk devletinin kurucusu, Çağataycayı NevaЪ’den sonraki dЎ-
nemde en iyi kullanan şair ve yazardır. Onun Babürnâme adlı hatıratı sadece Orta Asya
Türkçesinin değil genel Türk edebiyatının nesir dalındaki şaheseridir. Babür Şah, bu ese-
rinde kendi hayatının bütün sahifelerini tek tek, yılbeyıl, başarı ve talihsizliklerini dü-
rüstlükle anlatmıştır. O bu eserinde sadece kendi hayatını değil, aynı zamanda gezdiği
ülkeleri, farklı gelenek ve gЎrenekleri de tasvir etmiştir. Mesela:
Yene kış Lamġanatda ġarib tavr Yine kışın Lamganat’ta garip bir
balıġ tutarlar. Suv tЎkülür yerlerde üy şekilde balık tutarlar. Suyun aktığı yerlerde
orunuça üy orunuça yérni çukurrâk kılıb, bir ev kadar bir ev kadar yeri çukur açıp,
oçâk pâyasıdék tâşlarnı bu çukurlarda ocak ayağı kadar taşları bu çukurlara
koyub, ustiga tâş kalarlar. Bu yérge koyup, üzerine taş yığarlar. Bu yere
kuyıdın bir éşik koyarlar, tâşnı andâk aşağıdan bir kapı açarlar, taş Ўyle yığarlar
kalarlarkim, uşbu bir éşikdin Ўzge héç ki, işte bu kapıdan başka hiçbir yerden
yérdin balıġ kirib-çıka olmas, bu kalaġân balık dışarı çıkamaz, bu yığılan taşların
tâşning ustidin suv âkar, mâhıhâne emeli üstünden su akar, balık evi gibi yaparlar.
kılurlar. Kışlar hérkaçân balıġ kérek Kışın her zaman balık gerektiğinde bu
bolsa, bu çukurlarning birini âçıb, kırk- çukurların birini açarlar, kırk elli balığı
éllik balıknı bir zamânda kéltürürler. Bu bir anda tutarlar. Öyle bir şekilde açarlar
tarıyk âçarlarkim, ul çukurnı muayyen ki her zaman o çukurun belli bir yerinden
bélgülik yérde kılurlar, ul çukurning bir açarlar, o çukurun bir kapısından başka
éşigidin bâşka tamâm etrâfıġa gürünç tüm yerlerine pirinç sapı koyup, üstüne
pilleli koyub, ustiga tâş koyarlar. (Bâbur taş koyarlar. (Bâbur 1989: 130-131)
1989: 130-131)
Çağatay edebiyatının 17.-19. yüzyıllar arasındaki dЎnemine Özbek hanlıkları devri

denilmektedir. Bu dЎnemde yazılan edebi eserler, Çağatay edebiyatının gerileme ve çЎk-
me devri olarak da değerlendirilmektedir. Bu devirde, Hive, Buhara ve Hokand hanlıkları
arasında iç çatışmaların, taht kavgalarının sıkça yaşandığı gЎrülmektedir. Sanat bakımın-
dan yüksek edebЪ eserler ortaya çıkmadığı ve mevcut eserlerin de genel olarak Ali Şir
NevaЪ dЎneminde yazılan eserlerin taklidi olduğu gЎrülmektedir. Bu devir edebiyatı, han-
lık saraylarında gelişme gЎsterdiğinden Hive, Buhara ve Hokand edebЪ muhiti olarak üç
bЎlümde ele alınmaktadır.
Hive edebЪ muhiti Abulġazi Bahadır Han, Andelib, NişatЪ, Şirmuhammed Munis, Mu-
hammed Rıza ÂgehЪ, Muhammed Rahimhan Feruz gibi şair, tarihçi ve devlet adamlarını
yetiştirdi. Çağatay Türkçesinde en çok eserin Hive edebЪ muhitinde verildiği bilinmek-
tedir. Tercüme faaliyetlerinin ağırlık kazandığı hanlıkta NevâЪ geleneğini devam ettiren
şairler de yetişmiştir. Feruz’un teşebbüsü ile Harezm tercüme ekolü oluştu. Bu devirde
saraydaki 80 çevirmeninin Fars dilinden çeşitli türde 120 eseri Türkçeye çevirdiği bilin-
mektedir. Çevrilen eserlerin çoğu dinЪ - didaktik eserler olmakla birlikte aralarından halk
kitapları, kıssa ve tarih konulu eserler de vardır. Mütercimler içinde ÂgehЪ, Kâmil, BeyânЪ,
TabibЪ gibi ünlü isimler ile birlikte Muhammedresul Mirza, SenaЪ, RacЪ, Taliphoca, HabibЪ,
Maruhoca gibi usta çevirmenler de bulunmaktadır. Hive edebЪ muhitinin başlıca Ўzelliği
olarak tarihle ilgili eserlerin çokluğu ve kullanılan dilin sade olması gЎsterilmektedir. Bu-
nun yanında Hiveli aydınlar geleneksel musikiyle ilgili bilimsel araştırmaları da başlattılar.
Çok yЎnlü bir sanatçı ve devlet adamı olan Kâmil HarezmЪ tarafından yazıya geçirildi.
Şiir ve musikЪ ilişkisi üzerinde eserler ortaya çıktı. Muhammed Rahimhan Feruz, Harezm
“Şeşmakam”ının araştırılması ve geliştirilmesi için çaba gЎsterdi.
Buhara’da Fars dilinde eserlerin de yazıldığı bilinmektedir. “Âciz” mahlasıyla ün
kazanan Emir Abdulahad Han (1859-1910) sadece devlet adamı sıfatiyle değil Buhara
edebЪ ekolünün Ўnemli temsilcisi olarak da bilinmektedir. O’nun dedesi Emir Haydar
(1800-1826) de “Seyyid” mahlasıyla da eserler yazmış. Hisar hükümdarı Evliyakulibek
de “HüseynЪ” mahlasıyla divan tertip etmiştir. Emir Abdulahad Han’ın teşvikleri ile
Efzel PirmestЪ, Nimetullah Muhterem, Mirsadık Haşmet, AbdЪ gibi şairler tezkirecilik
geleneğinin devam etmesini sağladılar. Buhara edebЪ muhitinin Ўnemli isimlerinden bi-
risi de Turdi FeragЪ’dir. O, Türkçe şiirlerini “TurdЪ”, Farsça şiirlerini “FeragЪ” mahlasıyla
yazmıştır.
Hokand edebЪ muhitinde, EmirЪ mahlasıyla eserler yazan, şairlerin koruyucusu ve destek-
çisi olarak ün kazanan Hokand hanı Ömer Han, Muhammed Şarif GülhanЪ, FazlЪ gibi şair-
ler yanında РveysЪ (1780-1845), Ömer Han’ın eşi Nadire Begüm (1792-1842), Dilşad Berna
(1800-1906), Mahzune (19. yüzyıl), Anber Hatun (1870-1915), Nazime Hanım (1869-1924)
gibi kadın şaireler de yetişmiştir. Hokand hanlığı edebiyatında geleneksel şiir tarzının yanın-
da epik türlerden destancılığında Ўnem kazandığı gЎrülmektedir. Hokand edebЪ mektebi ve-
killerinden UmidЪ-HavaЪ (1835-1905) “Mektupçe-i Han”, “Cenknâme”, “Bedevletnâme Yahut
Tarih-i Hokand” gibi tarihЪ destanlar yazmıştır. Bu eserlerde Rus işgali ve onun sonuçları bir
tarihçi ve şair gЎzüyle kaleme alınmıştır. Bu bakımdan UmidЪ-HavaЪ ile Harezmli BeyanЪ’nin
bakış açısı yakındır. BeyanЪ’nin “Şecere-i HarezmşehЪ” adlı eserinde Rusların Harezm baskını
tasviri ile Hokand baskını tasvirin karşılaştırıldığında bu yakınlık açıkça gЎrülebilir.
Hokand’da MukimЪ (1850-1903), Furkat (1859-1909), ZevkЪ (1853-1921), NisbetЪ
(vefat s.1903), Muhayyir (1845-1918), Muntezir (vefat s. 1899), Osmanhoca ZârЪ (1839-
1916) gibi şairlerden oluşan edebЪ hareket ortaya çıkmıştı. Bu hareket kısa zaman için-
de Fergana vadisinin farklı hudutlarında yaşayan şairleri de kendi etrafına toplamış.
Mesela “şairler tacı” olarak şЎhret kazanan MuhyЪ (1835-1911), Ziyavuddin HazinЪ
(1867-1923) de Hokandlı şairlerin sohbetlerine iştirak ediyorlardı. Piskentli Said Ek-
melhan (1834-1883), Marġilanlı RacЪ (1838-1918), Nemengenli Nadim (1844-1910), İb-
ret (1862-1937), Andican’dan Abdurazzak BimЪ (1847-1918), Sayram’dan Yusuf SayremЪ
(1845-1912), Taşkent’ten Kerimbek KâmЪ (1865-1922) gibi şairler de Hokandlı şairlerin
sohbetlerine katılıyordu. Bu edebЪ sohbetlerde şiir, siyaset, eğitim gibi Ўnemli konular
dile getirilirdi. Özellikle şiirin şekil ve içerik bakımından yenilenmeye muhtaç olduğu
tartışılırdı. Şairlerden MukimЪ, bir taratan geleneksel şekil ve içerikli eserler yazmakla
birlikte toplumsal gerçeklerin de edebiyata girmesini sağladı. O toplumsal problemleri
hiciv yoluyla edebiyata taşıdı. Sosyal düşünceye, toplumsal tenkide aydınların dikkatini
çekmeyi başardı.
Bu edebЪ hareketler sonucu olarak Ўzellikle 1910 yılından sonra Özbek edebiyatında
hikâye, roman ve tiyatro gibi yeni türler gЎrülmeye başladı. Edebiyatta klasik ifade tar-
zının değişmeye başladığını, yeni tür ve şekillerin ortaya çıktığını gЎrmek mümkündür.
Yenileşmeye doğru hızla ilerleyen bu süreci “Cedit” olarak adlandırılan yenileşme hare-
keti takip eder. Özbek edebiyatının cedit edebiyatı olarak adlandırılan bu dЎnemi 1938
yılına kadar devam eder. Bu devir kısa olmasına rağmen millЪ şuur ve bilinçlenme adına
Ўnemli edebЪ ürünleri meydana getirmiştir. Bundan sonraki dЎnemi “Sovyet edebiyatı”
olarak isimlendirilen propaganda ve katı ideolojik çerçeveye sahip bir edebiyat dЎnemi
takip eder.
Özbekistan 1991 yılında bağımsızlığını ilan etti. Dolayısı ile 1991’den sonraki edebiyat
“Bağımsızlık DЎnemi Özbek Edebiyatı” olarak adlandırılmaktadır.
Çağatayca, Çağatay Edebiyatı ve Özbek Edebiyatı kavramlarını açıklamaya çalışınız.

1
Marifetçilik Edebiyatı
Marifetçilik: 19. yüzyılın 2. “Marifetçilik Edebiyatı” olarak adlandırılan bu dЎnemde Özbek edebiyatına toplumsal ya-
yarısı ve 20. yüzyılın başlarında
halkı aydınlatmaya yönelik şamla ilgili ve sıradan insana Ўzgü imgeler, duygular halkın konuştuğu dille ifade edilen
idealist, didaktik görüşler ve bu konular girmiştir. Bu konular Ўzellikle Hokand, Buhara ve Hive edebЪ muhitlerinde daha
çerçevedeki fikrî-edebî hareket
için kullanılmaktadır. etkin bir şekilde ele alınmaya başlandı. Bu dЎnemde eskiden mevcut olan mektubât türü-
nün yeniden canlandığı gЎrülmektedir. MukimЪ, Furkat, ZevkЪ, Nâdım, Avez, Kâmil, Ah-
med Daniş gibi şairlerin kendi aralarındaki yazışmaları bu dЎnem edebiyatında manzum
mektup türünün yeniden canlanmasına sebep oldu. Bu edebiyat ürünlerinde toplumsal
sorunların sade bir dille anlatıldığı gЎrülmektedir. Marifetçilik dЎneminin edebЪ muhiti,
şairlere eğitimle ilgili Ўnemli çalışma alanları sunar. Şairler ülkedeki fakirliğin tek nedeni
olarak cahillik ve bilgisizliği gЎstermektedirler. Onun için de bu dЎnemde cehaletle müca-
dele Ўn plana çıkmıştır ve edebЪ eserlere yansımıştır.
Bu devir şair ve yazarlarının eserlerinde klasiklerin edebЪ mirasına ilginin arttığını
gЎrmek mümkündür. Ali Şir NevaЪ, Abdurrahman CamЪ, Bedil, FuzulЪ, Meşreb, Mahmur
gibi şairlerin eserleri ülkede yeni açılan taşbasma matbaalarda basılır. Bunun dışında 1870
yılından itibaren “Türkistan Vilâyetinin Gazeti” adlı Rusça-Özbekçe yayınlanmaya baş-
layan resmЪ gazetede Furkat, Sattarhan gibi marifetçilerin eserlerinin yayımlamalarıyla
edebЪ hayatta ciddЪ bir canlanma başlar. Özellikle Furkat’ın eğitimle ilgili eserlerinin, sos-
yal ve siyasЪ gЎrüşünü yansıtan makalelerinin yayımlanması ülkede ciddЪ bir etki yaratır.
Bu dЎnem Özbek edebiyatının Ўnemli marifetçilerinden biri Mukimî (1850–1903)’dir.
MukimЪ, yergi unsurları içeren Tenapçılar, Toy, Saylov gibi şiirleriyle Özbek edebiyatına
yeni bir boyut kazandırmıştır. O’nun “Seyahatname” adlı eseri Özbek edebiyatında bu tü-
rün ortaya çıkmasına vesile olmuştur. Şair, Hokand’dan Şahimerdan’a doğru yaptığı yol-
culuk boyunca geçtiği yerlerdeki ahalinin toplumsal sorunlarını ve yaşam tarzını eserine
mizahЪ bir dille yansıtmıştır.
САЁҲАТНОМА SAYÂHATNÂMA SEYAHATNAME

(парча) (parça) (parça)
“Оқ ер”дан ўтдим, бойлари “Âḳyer”den Ўtdim, bâyları “Akyer”den geçtim, zenginleri (nin)
Олий иморат жойлари, Âliy imârat câyları GЎrkemlidir yeri yurdu,
Меҳмонсиз ўткай ойлари, Mehmânsız Ўtkey âyları Misairsiz geçer ayları,
Келса биров ночор экан. Kelse birâv nâçâr ekan Biri gelirse fakir (gЎrünür) imiş.
Мингбошиси сўфинамо, Miñbâşısı sofınamâ Mahalle muhtarı sofu gibi

Тасбиҳу бўйнида ридо, Tasbih-ü boynıda ridâ Elinde tesbih, boynunda şal,
Чўқуб қочар зоғи ало, Çoḳub ḳâçar zâġı alâ (Sanki) alaca karga gibi,
Бир доғули айёр экан. Bir dâġulı ayyâr ekan. İri yarı bir dolandırıcı (adam) imiş.
Хайру сахо важҳига кар, Ḫayru saḫâ vechige kar Hayır, sehavet derlerse sağır,
Бир пулни юз ердин тугар, Bir pulni yüz yerdin tuger Bir kuruşun hesabını yapar,
Келса гадой ногаҳ агар, Kelse gedây nâgah eger Eğer aniden bir dilenci gelirse,
Бир нон чиқиш душвор экан. Bir nân çıḳış düşvâr eken. Bir tane ekmek vermesi imkansız imiş.
“Яйфан” агарчи хушҳаво, “Yeyfen” egerçi ḫuşhavâ “Yeyfen”’in havası hoş ama
Одамлари енгилнамо, Âdamları yengilnamâ Adamları tezcanlı
Бир-бирларила доимо, Bir birleri ile dâimâ Birbirleriyle her zaman,
Бўлар-бўмасга жанг экан. Bolar-bolmasga ceng ekan. Olur olmaza kavga eder imiş.
Хуфтонда кирдим бир дўкон, Ḫutânda kirdim bir dЎkân Gece bir dükkana girdim,
Қилди ашула бир жувон, Ḳıldı aşule bir cüvân Bir bayan şarkı sЎyledi,
Эшак деманг, ундин ёмон, Eşek demeñ, undan yâmân Eşek dersem, ondan da kЎtü,
Ҳанграрда яхши ҳанг экан. Heñrerde yaḫşı heñ ekan. (Eşek) anırsa ondan iyi imiş.
Айлай саёҳат энди бас, Eyley seyahat endi bes Seyahatı şimdi bitireyim,
“Конибодом” қилмай ҳавас, “Kânıbâdâm” ḳılmay heves “Kanıbadem”e heves etmeyeyim,
Ҳар ерда ётган хору хас, Her yerde yâtgan ḫâru ḫas Her yere çerçЎp dağılmış,
Кўзга тикан якранг экан. KЎzge tiken yekreñ ekan. GЎze diken gibi gЎrünür imiş.
Kelimeler: “Akyer”, “Yeyfen”, “Kanıbadem” -

Fergana vilayetindeki köy ve şehir adları
Marifetçilik yЎnelişinde ilim, fen ve eğitimin toplumdaki etkisi çok abartılı bir şekilde
ifade edilmiştir. Bilimi, toplumu cehalet bataklığından kurtarmada, terakki ve medeniyete
ulaştırmada son derece Ўnemli olduğu vurgulanır. Marifetçiler, bilimi sadece “karanlık
yolu aydınlatan ışık” olarak gЎrmez belki de cemiyetteki tüm problemlerin bilimle birlikte
çЎzülebileceği kanaatindedirler. Eğitime Ўnem vermekle memleketin zenginleşeceğine,
halkın refaha ulaşacağına inanırlar. Marifetçi şairler kendi eserlerinde eğitimin, bilimin
tüm problemleri çЎzeceğini kabul etmişlerdir. Bu yüzden ülkedeki sorunların, geri kal-
mışlığın ve sefaletin tek nedeni olarak cehaleti gЎstermişlerdir. Hem de kendi şiirlerinde
hanlık yЎnetimlerinin eğitime Ўnem vermeyişini eleştirirler. Bu dЎnem şairleri ilim, fen
ve eğitime destek vermeyen, Ўmrünü eğlenceyle geçiren hanları, beyleri ve yЎneticileri
şiirlerinde hicvederler. Bu konu Furkat’ın eserlerinde sert eleştiri ve yergi yoluyla derin-
lemesine ele alındı. Rusların eğitim sistemi de bu dЎnem şairleri tarafından geniş çap-
ta işlenmiştir. Rus eğitimi sistemini yüzeysel biçimde tanıtmaktan ziyade eğitimin tüm
alanlarıyla ilgili araştırma mahiyetindeki makaleler günlük gazete ve dergilerde sürekli
yayımlandı. Rusların fen ve teknolojisindeki ilerlemeleri ve gelişmelerinin tek nedeni ola-

rak ülkede her gün sayısı artmakta olan gimnaziya türü okullar gЎsterilir. Şiiri eskiden
var olan mesnevi, gazel, kaside içeriğini, matbuat imkânlarından yararlanarak daha etkin
ve daha canlı bir hâle getiren marifetçi şairler daha geniş okuyucu kitlesine ulaşabildiler.
Eskiden şairin karşısında kitle hâlinde okuyucular yoktu. Yalnızca aydınlar şiir okuyabi-
lirlerdi. Marifetçiler şiirlerin içeriklerini değiştirince dinleyici ve okuyucu sayısı da hızla
artmaya başladı. Bununla birlikte gazel, mesnevi gibi eski türlerin yeni imkânları ortaya
çıkarıldı. Şairler, eski şekiller içinde zaman ve toplum hayatının en Ўnemli taralarını güzel
bir şekilde ifade etmenin mümkün olduğunu gЎsterebildiler. BЎylece sadece aşk, tasavvuf
konusunun işlendiği türler toplumsal motiler ile zenginleştirildi.
Bu dЎnem Özbek edebiyatının Ўnde gelen marifetçilerinden birisi de Furkat (1859
- 1909)’tir. Furkat, Rus dilinin Ўğrenilmesi gerektiğini ileri sürer, Avrupa kültürünün ta-
nınmasını savunur. Şair, millЪ Ўzgürlüğe ulaşmanın tek yolunun toplumu bilgilendirmek
ve bununla birlikte eğitimi geliştirmek olduğunu konusunu şiirlerinde sıkça işlemiştir.
Örneğin, İlm-Marifet Hakıda başlığı altında İlm Hasiyeti, Gimnaziya, Vistavka Hususida,
Suvorov Hakıda gibi bir dizi şiirler yazmıştır. Gimnaziya adlı şiirinde Rusya’daki eğitim
sistemi hakkındaki gЎrüşlerini şu şekilde ifade etmiştir:
GİMNAZİYA GİMNAZYA
Ḳılıb teklif bir zâtı kirâmi, Bir yüksek mertebeli kişi davet edince,
Kirib gimnaziya kЎrdük tamamı. Gimnazya’ya girip herşeyi gЎrdük.
Déme, gimnaziyakim, bir gülistân, Demeyin “bir çiçek bahçesidir gimnazya,

Érür her yâna gülçinler ḫırâmı. Çiçekçi kızlar gezer her yerinde.”
Cahân ilmi güliniñ nekḫatidin Cihan ilmi çiçeğinin hoş kokusundan,

Muattar аnde oġlânlar maşâmı. Oradaki oğlanların burnu hoş koku ile dolu.
Birinçi dersḫâna ilm-i yunân, Birinci derslikte Yunanca dersi,

İkkinçide oḳur lâtın kelâmı. İkinci derslikte Ўğrenirler Latinceyi.
Рçinçi Rusya ḳânun ilmi, Рçüncü derslikte Rusya kanun bilimi,

Oḳurlar iḫtitâm-u itisâmi. Okurlar Ўzenerek ve isteyerek.
Âlib tЎrtinçide talim-i nemis, DЎrdüncü derslikte Almanca eğitimi alır,

Oḳur bir cemiyet ande mudâmı. Orada bir sınıf okur sürekli.
Özbek şe’riyeti antologiyası, 1961:

353-355
Şair bu şiirinde Rus okulunda gЎrdüklerini tüm detayları ile anlatmıştır. Yerel saat-
le 12’de Rasathaneden atılan topla Ўğle vakti bildirildiğinde Ўğrencilerin Ўğle yemeğine
çıktıklarını, Ўğrencilerin kendi aralarında bilimden konuştuklarını, odalardaki laboratu-
var eşyalarını ve okul düzeni ile ilgili bilgileri sade bir uslupla anlatır. Sonra bu durumu
Türkistan’daki okullar ile karşılaştırır. Hanlar ve beylerin zamanlarını zevk ve sefa ile ge-
çirdiklerini, yanlarına akıllı adamları yaklaştırmadıklarını, alimlere hЎrmet gЎstermedik-
lerini, devleti akılla yЎnetmediklerini üzülerek açıklar.
Özbek marifetçilik edebiyatının başka bir ünlü şairi de Zevkî (1853–1921)’dir. ZevkЪ,
Özbek edebiyat tarihinde marifetçilik ilkelerini ileri süren ve hiciv türünün de gelişmesin-
de büyük katkıları olan bir şairdir.
ZevkЪ 1853 yılında Hokand şehrinin Şeyhan mahallesinde doğdu. Şair 1870–71 yıl- Marifetçiler: Sözü edilen
devirde, cemiyette ve din
larında dayısı Muhammed Sıddık’ın desteği ile Hokand’daki Medrese-i Âli ve sonradan anlayışında yenileşmeyi arzu
Medrese-i Çelpek’te okudu. Muhammed Sıddık, yeğeni Ubeydullah’a Ali Şir NevaЪ’nin eden ve bu yolda özellikle eğitim
alanında çalışmalar yapan,
“Hemse” eserini hediye ederek onun edebiyata ilgisinin artmasını sağlamıştır. Genç şair eğitici, edebî, ilmî eserler yazan,
dЎnemin ünlü şairleri Mukimî, Furkat, Nüsret, Muhayyir ile dayısı aracılığıyla gЎrüşme gazetecilik yapan aydınlara
Özbek Türkçesi’nde, “marifetçiler”
imkânı bulmuştur. Sonraları kendisi de onlara Ўzenerek şiirler yazmaya başlar ve şiirlerin- denilmektedir.
de ZevkЪ mahlasını kullanır. 1890’lı yıllarda ZevkЪ babası ve iki kardeşini kaybeder ve ai-
lesinde ardı ardına mutsuz günler başlar. Eşi Tacibibi kЎr olur. Bu sıkıntılardan biraz uzak
kalmak için şair MukimЪ ile birlikte Fergana vadisi şehirlerine geziye çıkar. Bu şehirler
Şehrihan, Aseke, Andican ve Oş’tur. Geri dЎnerken meşhur Dükçi İşan İsyanı gerçekleşir.
Andican yolu ile Hokand’a gelmeyi düşünen iki şair bu isyan dolayısıyla bir müddet
Andican’da konaklamak zorunda kalırlar. Dükçi İşan İsyanı ile ilgili olayları kendi gЎzle-
riyle gЎrerek eserlerine yansıtırlar.
1900 yılında dayısı Muhammed Sıddık ile birlikte hac yolculuğuna çıkarlar. Рç sene
boyunca devam eden bu seyahatte şair Kakas, Anadolu, Mısır ve başka ülkeleri gezerek
halkın yaşamını yakından gЎrmüş oldu. Bu seyahati hakkında Seyahatname adlı bir eser
de yazdığı bildirilse de bu eser ele geçmemiştir. Onun Hac hatıraları ancak Huccac Mekke
ahlige çünü-çera demeng adlı eserinde kalmıştır. 1903 yılında Hokand’a geri dЎnen ZevkЪ, Dükçi (İpekçi) İşan İsyanı: 18
MukimЪ’nin vefat ettiğini, Furkat’ın Doğu Türkistan’a gittiğini Ўğrenir. ZevkЪ tek başına Mayıs 1898 yılında Andican’da
2000’den fazla kişi tarikat şeyhi
Hokand edebЪ muhti’nde hiciv türünü en iyi şekilde temsil eden şair olarak eserler ver- olan Muhammed Ali Halife Sabır
meye devam eder. “Veksel”, “Ahli Reste”, “Kâzi Seylov”, “Şah İnayet Korbaşı Hakıda Hicv”, oğlu Dükçi İşan (vefatı 1898)
önderliğinde gittikçe baskısı
“Teleding Bering” gibi hicvЪ eserlerinde Hokand hanlığında sosyal ve ekonomik durumun artmakta olan Rus askerlerine
gittikçe zorlaşmasına neden olan hususlar ve kişiler hakkında yazar. karşı ayaklanmıştır. Ancak çok
sayıdaki Rus askeri karşısında
isyancılar uzun süre ayakta
Şâhi İnâyet ki, emel devride Şah İnayet yönetimi döneminde kalamamışlardır. Bu ayaklanma
tarih kitaplarına ve edebiyata
Néçening âkizdi közden yâşini Nicelerinin gözyaşını akıttı. Dükçi İşan İsyanı olarak geçmiştir.
Kibr-ü inâd-u hesed-ü zülm ile Kibir ve inat, heset ve zülüm ile
Yönetti memleketin içini ve dışını
Kılgan édi memlü iç-ü tâşini
Eğer bir kişi şikayet için gelse huzuruna
Kélse kişi kâşığa arz étgeli Her neyi var elinden alırdı
Térgen édi kirpik ile kâşını
1918-1921 yıllarında beyaz ve kızıllar arasında sürüp giden iç savaşlar nedeniyle ül-
kede kıtlık ortaya çıkmıştı. Halkın durumunu Ўğrenmek ve kıtlığa karşı mücadele etmek
için bir heyet oluşturulur. Şair de bu heyetin üyesi olarak Fergana’nın kЎy ve şehirlerini
dolaşır ve durumu kendi gЎzleriyle gЎrür. Şair gЎzlemlerini Kahatlık (Kıtlık) adlı 46 beyitli
şiirinde şu şekilde anlatmaktadır:
Kahatlık boldı bu Fergânamızda, Kıtlık oldu bu Fergana’mızda,

Tâpılmas parça nân veyrânamızda. Bulunmaz bir parça ekmek viranemizde.
Peyamber bolsa nân, âş; evliyâdür, Sanki ekmek Paygember, aş evliya oldu.
Yene açlık devasız bir belâdır. Yine açlık çaresiz bir beladır.
Ölim havfı orab kışlâklarnı, Ölüm korkusu köylere sardı.
Ne kışlâk-u cibâl avlaklarnı. Sadece köyleir değil, dağdaki av yerlerini de
Kırıldı kancha âdamlar vebadın, Kırıldı ne kadar adam vebadan
Nişane kâlmadı mehru vefadın. Nişane kalmadı mihr ve vefadan.
Şair kıtlığa karşı mücadele heyetinin bir üyesi olarak basmacılara karşı da savaşır. Bas-
macılar ZevkЪ’yi zindana atar ve işkence ederler. Bu işkencelere dayanamayan şair 1921
yılında 68 yaşında vefat eder.
Hokand edebi muhitinin en Ўnemli Ўzelliklerinden birisi de XIX. yüzyılın birinci ya-
rısında şekillenen kadın şairler ekolünün devam etmesidir. Cihan Hatun РveysЪ, Mahla-
rayım Nadire ananeleri bu dЎnemde Dilşad Berna ve Anber Hatun gibi yetenekli kadın
şairler tarafından devam ettirilir.
Marifetçilik edebiyatının güçlü şairlerinden olan Anber Hatun (1870–1915) Hokand’ın
Büzrükhoca mahallesinde doğar. Anber Hatun divan tertip eden kadın şairlerdendir. Ba-
bası, annesi ve yaşamları hakkındaki düşüncelerini şu şekilde anlatır:
Âtam Fermankulı-yı MarġılânЪ Babam Fermankulu Margilânîdir,

Ânam Aşurbibi-yi KokânЪ Annem Aşurbibi Honkandîdir.
Alar bélbâkçı-bozçı érdi kesbi Onların biri kemerci, diğeri dokumacı idi.
Hemişe mekkeyidin érdi nâni Her zaman yedikleri yalnızca mısır ekmeği idi.
Ki bozçı yâlçimes bélbâkka dâim Zaten “terzi kendi söküğünü dikemez” derler,
Yene cüt bolmas érdi bir çapânı Yine de hırkalarının iki yakası bir araya gelmezdi.
Anber yedi yaşında ünlü Dilşad Hatun mektebinde üç sene okudu. Dilşad Hatun o dЎ-
neminin en ünlü şairlerinden olup Berna mahlasıyla Özbekçe ve Tacikçe şiirler yazmıştır.
Anber 14 yaşında iken Zahid hoca isimli edebiyatsever bir gençle evlenir. Zahid hocanın
desteği ve Dilşad Berna’nın eğitimiyle Anber Hatun mahlasıyla şiirler yazmaya başlar.
Şiirlerinde genellikle kadınların gЎnül dünyası ve aşk duygularıyla birlikte devrin sos-
yal meselelerini de yansıtır. Anber Hatun yazdığı şiirlerden dolayı sarayın ileri gelenleri-
nin gazabına uğrar, ayakları kırılır, kЎtürüm olur, uzun süren hastalıklar sonunda 1915’te
vefat etmiştir.
Kâmil Harezmî (1825-1897) marifetçilik dЎneminin Harezm edebЪ muhiti şairlerin-
dendir. Asıl ismi Pehlivanniyaz olup Kamil onun mahlasıdır. Babası medresede müderris
olduğu için Pehlivanniyaz genç yaştan okuma yazmayı Ўğrenir, şark klasiklerinin eserleri-
ni okur ve dЎnemin meşhur kişileri sohbetine katılma fırsatınu bulur. Şiirleriyle ün kazan-
maya başlayan Kamil’i Han sarayına katip gЎrevine alırlar. Genç olmasına rağmen tanbur,
dutar, gıççak (kabak kemaneye benzer bir çalgı), santur gibi çalgıları çalabildiği için Hive
Han’ı huzurundaki sanat ve eğlence gecelerine katılırdı. AgâhЪ ve BâyânЪ’nin tarihЪ eserle-
rinde Kâmil HarezmЪ’nin HЪve Hanı sarayında çeşitli gЎrevlerde bulunduğu kaydedilmiş-
tir. 1861 yılında Kâmil HarezmЪ Buhara’ya elçi olarak atanır. 1873 yılında Harezm hanlığı
Çar Rusyası egemenliği altına geçer ve bu sırada Kâmil HarezmЪ sarayda mali müşavir
olarak çalışır. Kâmil HarezmЪ tertip ettiği divanında Hive hanlığının son dЎnemlerini ay-
dınlatan tarihЪ bilgiler verir. YЎnetim adaletsiz ve düzenbaz kişilerin ellerine düştükten
sonra Kâmil HarezmЪ sarayı terk etmek zorunda kalmıştır. Hayatının son dЎnemlerini
şiir ve çeviriler yapmakla geçiren şairin en büyük hizmeti, Harezm makamlarını notaya
aktarmak olmuştur. Kamil HarezmЪ Rusça ve Farsçadan birçok Ўnemli eserleri Özbekçeye
kazandırmıştır.Örneğin, Türkmen FerahЪ’nin Mahbubu’l-Kulub adlı eserini, Fahrettin Ali
Safi’nin Letayifüt’-Tevayif ve Mirhand’ın Ravzatu’s-Sefa adlı Farsça eserlerini Özbekçeye
aktarmıştır.
Türkistan’da Matbaa
Rusya Müslümanları kendi ana dillerinde kitap yayımlamaya 18. yüzyılın 70’li yılların-
da başladı. İlk Arap harli litografi (taşbaskı yapan matbualar) Astrahan’da 1723 yılında
işe başladı. Sonra bu tür litografiler Petersburg’da, Moskova’da, Kazan’da, Kakasya’da ve
Kırım’da da gЎrüldü.
Türkistan’da matbaa 19. yüzyılın 60’lı yıllarında ortaya çıktı. 1880’lerde Türkistan’da
5 tane matbaa olduğu bilinmektedir. Bunların dЎrdü tipograf baskı, 1 tanesi de litograf
baskı yapan matbaa idi. Orta Asya’da litograf baskı yapan matbaa Hive’de 1874 yılında
açıldı. 70’li yılların sonlarına doğru Buhara, Semerkant, Andican gibi Türkistan’ın başka
şehirlerinde de tipografi ve litografiler açıldı.
Atacan Abdalov (1856–1927) Türkistan’daki ilk mahallЪ matbaacı olarak bilinir. Ab-
dalov, Rus tüzem mektebinde okumuş, Rus dilini çok iyi Ўğrenmiş mahalli aydınlardan
idi. O’nun Hive’de 1874’te açtığı litograf matbaası 1910 yılına kadar çalıştı. Atacan Abda-
lov bu matbaasında Şark ve Özbek edebЪ eserleri ve tarihi eserler yayımladı. “Özbekistan
Cumhuriyeti Fenler Akademisi Şark El Yazmaları Enstitüsü” kütüphanesinde 40’ın üze-
rinde Hive litograf matbaasında yayımlanan kitaplar bulunduğu bilinmektedir.
Başka bir Özbek matbaacısı İsanbay Hüseyinbayev’dir. O’nun taşbasması 1883 yılında
Taşkent’te açıldı. Bu matbaada Rusça ve Özbekçe kitaplar yayımlandı. Ali Şir NevaЪ’nin
“Hamse” si 1880 yılında, divanı ise 1893 yılında aynı matbaada basıldı.
18. yüzyılda Harezm’de yaşayan Munis HarezmЪ’nin “Divan-ı Munis” ve “Divan-ı Raci”
adlı eserleri 19. yüzyılın 80’li yıllarında yayımlanan ilk eserler arasındadır. 1892 yılında
Taşkent’te ünlü şark filozof-şairi Mirza Abdulkadir Bedil’in şiirleri yayımlandı. 1893 yılın-
da ise taş basma olarak Meşreb’in şiirleri neşredildi. Taş basma matbaalar en çok dinЪ eser-
leri yayımlıyordu. Bu tür eserler arasında tarihçi Munis’in, AgahЪ’nin, saray hekimi olarak
bilinen ünlü Doktor Ahmed-tabip’in ilmЪ araştırmaları da yayımlanmıştı. Bu taş basma
matbaaları 80’li yıllardan itibaren ticarЪ amaçlı basım evlerinin açılması takip etti. Onlar
daha çok medreselerde okutulan ders kitaplarını yayımladılar.“Hatiyek”, “Çarkitap”, “Sofı
Allayar” gibi eserlere (ders kitapları) talep bir hayli çoktu.
1888 yılın sonlarında Taşkent’te açılan S. A. Portsev’in tipograf matbaası Türkistan’daki
başka matbaalar gibi devletleştirilinceye kadar (1918 yılın Mart ayına kadar) çalıştı. Ti-
pograf matbaalarda yayımlanan ilk kitaplar Rus araştırmacılarının Türkistan coğrafyası,
tabiatı, iktisadı, üretim gücü, halkın yaşam tarzı hakkında yazdığı eserlerdi. 1868 yılında
Taşkent askerЪ matbaasında yayımlanan ilk kitap ünlü Rus bilgini N. A. Severtsov’un eser-
leriydi.
Tipograf matbaalar 19. yüzyılın 70’li yıllarında mahallЪ dillerde de kitaplar yayımla-
maya başladı. MahallЪ dilde yayımlanan ilk kitap Şahımerdan İbragimov’un “Kalender”
(Takvim) adlı kitabıdır. “Türkestanskiye vedomosti” (Türkistan haberleri) gazetesinde bu
kitabın halk tarafından büyük ilgi gЎrdüğü haberi verilmişti.
Kitap tüccarların istekleri ve ihtiyaçları dikkate alınarak yazılmıştı. Kitapta çeşitli tica-
ri fuarlar hakkındaki haberler, ilanlar, Türkistan ve Rusya takvimleri, banka şubelerinin
adresleri, posta kaideleri, yasal düzenlemeler yer alıyordu. Bazı haberler Arap harfiyle Rus
dilinde yazılmış ve Özbekçe çevirisi ile verilmiştir. (Abduazizova, 2008: 67-70)
Türkistan’da Gazete
Türkistan süreli yayınları ülkenin tarihini aydınlatmada en Ўnemli kaynaklardan biridir.
Gazete ve dergiler Orta Asya’da Rusya Çarlığının işgalinden sonra ortaya çıkmıştır. 1870
yılında Taşkent Harbiye Baş Karargâh’ına Rusya’dan Kiril harfi ile birlikte Arap harleri ve
mürettipler getirilmişti. 28 Nisan 1870 yılında Türkistan’da ilk gazete olan “Türkestanski-
ye Vedomosti” resmЪ gazetesi tipograf usulüyle yayımlandı. Bu gazete ilk beş yıl General
GubernatЎr (vali) Kaufman editЎrlüğünde basılmıştır.
İlk resmi editЎr olarak piyade subayı N. A. Mayev tayin edilir. O, Orta Asya’nın etnog-
rafisi ve coğrafyası üzerindeki birçok araştırma kitaplarının yazarı olarak tanınmıştı. Ma-
yev 1870–1892 yıllar arasında gazeteye editЎrlük yaptı. 1871’den 1903’e kadar hatada bir
olmak üzere sürekli yayımlandı. Gazetenin en son sayısı 1917 yılının 15 Aralık’ında çıktı.
Toplam 640 sayı yayımlanan “Türkestanskiye Vedomosti” gazetesi 48 yıl faaliyet gЎsterdi.
Gazetenin ilk sayısı 1000 adet basılmıştı. 1901 yılına geldiğinde 2500 adet basılmaya baş-
ladı. Gazete içeriği, resmЪ haberler ve gayrı resmЪ haberler olmak üzere ikiye ayrılıyordu.
Gazetenin yedi bЎlümü (kЎşe yazısı) bulunuyordu: “İç haberler”, “Haberler ve notlar”, “Dış
haberler”, “Yerel kronik”, “Tefrika”, “Рlke üzere”, “St. Petersburg”. Gazetenin “Tefrika” bЎ-
lümünde tefrikalar dışında edebЪ eserler de basılıyordu. Mesela, Arthur Conon Doyle’un
“Klüberin gizemi” (“Kayıp Dünya”) adlı romanının çevirisi de basılmıştı.
“Türkistan Vilayetinin Gazeti” mahallЪ dilde (Özbekçe) Arap harleriyle ilk defa 1870
yılının Ağustos ayında yayımlandı. Bu gazete başta ayda bir sayı olmak üzere yayımlan-
maya başladı. Gazetede şair Furkat, Şahimerdan İbragimov, Muhammed Hasan Çenişev,
Settarhan Abdul Gafarov gibi aydınlar yazı yazıyordu.
Çar hükûmeti tarafından gazetelerin mahallЪ dilde yayımlanmasının nedeni yerli halkı
Rus hükümetinin siyaseti, Çar fermanları ve kanunlar ile tanıştırmaktı. Gazetenin 3. sayı-
sında (1870) şЎyle denmektedir:
“Türkistan General Gubernatörlüğü’nün emriyle bu aydan itibaren Türkistan Vilayetinin Ga-

zeti yayımlanmaya başlayacaktır. Bu gazetede General Gübernatörün her türlü fermanı, çeşitli
haberler, ülkenin iktisadi ve sosyal durumu hakkındaki makaleler basılacaktır. Bununla birlik-
te Taşkent ve diğer şehirlerle ilgili haberler de yer alacaktır. Bu gazetenin Rusça dışında Sart ve
Kazak hayatı ile ilgili haberlerden oluşan Kazakça sayısı da yayımlanacaktır. Kim ki gazeteye
abone olmak isterse bir yıl için 2 som ödesin, eğer evine kadar ulaştırmamızı isterse yine 30
tiyin ekleyerek bir buçuk Hokandî tenge halinde Elmazar mahallesinde Taşkent Mahkemesi ya-
nındaki dükkâncı Mulla Mahdum Mulla Meşreb’e iletmelidir ve Onun elinden ücretin ödendiği
hakkındaki belgeyi almalıdır.” (Fayzullayev 2005: 4)
Gazetede tarih, coğrafya, edebiyat, eğitim ve genel kültür ile birlikte iki hata bir Pazar
haberleri kЎşesinde fiyatlarla ilgili bilgiler de verilmişti. Özbek şairi Zakircan Furkat’ın
Taşkent’te açılan sergi ile ilgili “Vistavka” şiiri, Rus Mareşali Aleksandr Suvorov’un kahra-
manlıklarının anlatıldığı tiyatro eseri hakkındaki fikirleri içeren “Suvorov” adlı şiiri basıl-
mıştır. Sonradan Meşreb, Mukimi, KemЪ, Sofizade, Mirmuhsin Şermuhamedov, Tevella,
Mahmudhoca BehbudЪ, Hamza Hakimzade gibi birçok şairin eserlerini de yayımladı. Tür-
kistan ve Hokand Hanlığı tarihi de gazete sayılarında yer aldı. Bununla birlikte o dЎnem
aydınlarının eğitim ve dil konusu ile ilgili tartışmalarına gazetede çokça yer verildi.
Sart: kervanbaşı ve tüccar
anlamlarındaki Sanskritçe kökenli XIX. yüzyılın 80-90’lı yıllarda Türkistan’da gazeteciliğin ilerlediğini gЎrmek mümkün-
bu kelime Farslar tarafından dür. ResmЪ “Türkestanskiye Vedomosti” gazetesinden sonra “Zakaspiyskoye obozreniye”
Orta Asya şehirlerinde yaşayan
tüccar ve zanaatçıları tanımlamak
(Hazar Ўtesi incelemeleri) 1895–1913, “Russkiy Türkestan”(Rus Türkistan’ı) 1898–1907,
için kullanılmıştır. Çarlık Rusya “Aşhabad” (Aşkabat) 1899–1918, “Okraina” (Kenar BЎlge) 1890–1898, “Sredniaziatskiy
sömürgeciliği döneminde Vestnik” (Orta Asya haberleri) dergisi 1895–1896, “Srednyaya Aziya” (Orta Asya) 1895–
bugünkü Özbekistan sınırları
içerisinde yaşayan tüm Türk 1896 ve başka süreli yayınlar çıktı. Elbette bu gazete ve dergileri Rus yЎnetimi ve Rus
halklarına Ruslar tarafından Sart burjuvazisi yayımlıyordu.
adı takılmıştır.
ÖТİL 3.Cilt:455 Kısacası, Türkistan’da Ruslar tarafından da olsa Özbekçe yayımlanan gazetelerin ço-
ğalması tarih, dil, edebiyat alanlarında aydınların, bilim adamlarının yetişmesine, onların
siyasЪ ve toplumsal gЎrüşlerinin şekillenmesine yardımcı oldu.
Marifetçilik Edebiyatı kavramını XIX. yy. sonlarında Özbekistan’ın genel siyasî, kül-
2 türel ortamını göz önünde tutarak açıklamaya çalışınız.
CEDİT EDEBİYATI
1900’lü yılların başlarında Özbek sosyal hayatında olduğu gibi edebЪ hayatta da pek çok
yenilik meydana gelir. Bu devreye Cedit (yenilenme, yenilik) adı verilmesinde İsmail
Gaspıralı’nın gЎrüşleri ve faaliyetleri etkili olur. İsmail Gaspıralı 1893’te ve 1908 yılında
Buhara’ya gelerek Buhara Emiri’ni ziyaret etmesiyle başlayan yenilik hareketleri hız kes-
meden devam eder. İsmail Gaspıralı “Usul-i Cedit” okulunu Buharalı tüccar Nizamettin
Sabitov’un evinde açtıktan sonra (1908) bu yenilikçi akım bütün Türkistan’a hızla yayılma-
ya başlar. Bu hareket neticesinde Türkistan’ın çeşitli yerlerinde bu nitelikte okullar açılır.
Özellikle basın-yayın alanında hızlı ilerleme kaydedilir. 1905’ten sonra onlarca gazete,
dergi Özbek dilinde basılmaya başlar. Bu dЎnem gazetelerinin ilkinin adı “Terakkî” (1906)
dir. Bu tür gazete ve dergilerde halka dil ve kültür yЎnünden birlik ve beraberliğe çağrı ya-
pılır. Milli meseleler ve Ўzgürlük gibi kavramlar dile getirilerek halkın manevi duyguları-
nın şahlanması amaçlanır. Bu dЎnemde çıkan “Hurşid” (1906) adındaki gazetede meşhur
Özbek ediplerinden Münevver KârЪ Abduraşidhanov’un muharrirlik yaptığını gЎrürüz.
AvlânЪ kendi “Tercime-yi Hal’inde şЎyle yazıyor:
“Bu vakitte yerli halklar arasında “eski-yeni” (cedit-kadim) kavgası başlamıştı. Gazete oku-
yanları mollalar “Ceditçi” derlerdi. Ben de işte o “ceditçiler” safına katıldım. 1904 yılından
itibaren ceditler safında çalışmaya başladım. “Cedit Mektebi” açarak öğretmenlik yapmaya
başladım. 1904 yılında Rus-Japon savaşı başladı. Bu savaş bizim de gözümüzü açtı. 1905 yılın-
da Rusya’da başlayan inkılâp rüzgârı, bize de olumlu yönde tesir etti. Bizim teşkilâtımız, siyasî
amaçları düşünerek ilk önce cahil halkı aydınlatmanın ve onların gözünü açmanın mücadele-
sine girişti. Bu maksada erişmek için gazete çıkarmak münasip görülerek, birliğin teşebbüsü ile
Özbek dilinde gazeteler çıkarıldı. 1906 yılında “Tarakkî”, “Hurşid” gazeteleri çıkarıldı. Bunlar
eski hükümet tarafından kapatıldıktan sonra 1907 yılında ben, kendi editörlüğümde hem de
demir yolu işçilerinin sosyal demokrat grubunun alâka ve yardımı ile “Şühret” gazetesini Sap-
yorni caddesinde çıkardım.” (Avlaniy 2009, II. Cilt: 288)
Bu devir toplumunda Ceditçilere karşı çıkanlar olmuştur. Özellikle bazı dinЪ gruplar
gazete, dergi ve benzeri faaliyetlerin dinЪ açıdan iyi olmadığını ileri sürmüş, yayımcılara
karşı çıkmışlardır. Bu kişilere gazete kЎşelerinden verilen cevaplarda ağır ithamlar bulun-
maktadır.
Ceditçilik hareketi üzerinde uzun yıllar araştırma yapan ProfesЎr Begali Kasımov
“Milli Uyanış” adlı kitabında ceditçiliği akım değil, genel bir ilerleme hareketi olarak de-
ğerlendirmenin daha doğru olduğunu vurgular. O’na gЎre ceditçilik sadece eğitim reform-
ları ile ilgilenmekle yetinmez; sosyal, siyasЪ ve kültürel alandaki problemleri de Ўne çıka-
ran bir harekettir. Bu hareketin Ўzellikleri hakkındaki gЎrüşlerini âlim şЎyle sıralar: “1)
Toplumdaki tüm tabakaların ilgisini çekmiş, uyanış ideolojisi olarak hizmet etmiştir; 2)
Bağımsızlık için mücadele etmiştir. Onların gayreti ve teşebbüsü ile ortaya çıkan Türkistan
muhtariyeti bu yoldaki ideolojik yЎnelişin ilk sonucu olmuştur; 3) Eğitim ve medeniyeti,
matbuatı sosyal-siyasЪ amaçlara uygun hale getirmiştir.” (Kasımov 2009: 3) Aynı kitapta
ceditçiliğin ortaya çıkışı şu şekilde açıklanmıştır: “Türkistan’daki ceditçilik, XIX. yüzyılın
80’lı yıllarında Rusya Müslümanları arasında, Ўzellikle, Kakas ve Volga Boyları’nda yayı-
lan ilerleme hareketinin doğrudan etkisi ve sonucu olarak doğmuştur.”
Şunu açıkça ifade etmek gerekir ki Özbek dil ve edebiyatında Cedit devri müstesna bir
yere sahiptir. Modern Özbek dilinin temelleri ve kuruluşu bu dЎnemde gerçekleşmiştir.
Roman, hikâye, drama, tiyatro gibi pek çok edebЪ tür Özbek edebiyatında bu dЎnemde
ortaya çıkmıştır. Özellikle basın-yayın faaliyetlerinin artış gЎstermesi, dergilerin sürekli
yayın faaliyetlerinde bulunması kalem sahiplerinin ellerini ve zihinlerini güçlendirmiştir.
Bu tür faaliyetlerde kullanılan dilin millЪ dil olan Özbekçe olması, anlaşılma ve anlatma
noktasında Ўnemli katkılar sağlamıştır. MillЪ bir dil ve milli bir edebiyattan sЎz etmenin
mümkün olduğu yıllar Cedit devridir. Marifetçiler milli edebiyata yeni konular getirdiler
ise, ceditler Özbek edebiyatını tiyatro, roman, hikâye gibi yeni türlerle zenginleştirdiler.
Türkistan’daki Cedit hareketinin rehber ve Ўncülerinden olan Mahmudhoca Behbudî
(1874–1919) ilkokulu ve medrese eğitimini Semerkant’ta alır. Medrese tahsilinden son-
ra devlet mahkemesinde katip gЎrevinde bulunur. Daha sonra devlet mütüsü olarak ta-
yin edilir. Arabistan, Mısır, Türkiye, Rusya, Tataristan, Başkurdistan gibi ülkeleri gezen
BehbudЪ o ülkelerdeki eğitimle Türkistan’daki eğtim düzeyini karşılaştırma fırsatını bulur.
Türkistan’daki siyasЪ, iktisadЪ ve sosyal durumun kЎtü olmasının sebebi olarak eğitimsiz-
liği gЎsterir. Bu yüzden, Semerkant’ta yeni tip okullar açar. Bu okullar için kendisi müf-
redat belirler ve Tarih-i İslam, Kitabetü’l-Etfâl, Risale-i Esbab-ı Sevâd, Risale-i Coğrafya-yı
Umranî gibi ders kitapları hazırlar. Bunun yanında “Semerkant” gazetesi ve “Ayna” der-
gisini yayımlamaya başlar. BehbudЪ bu gazete, dergi ve okulları ile Türkistan’da ceditçilik
hareketinin yayılmasını sağlar. BehbudЪ Türkistan’da yayımlanan “Tarakki”, “Vakt”, “Hur-
şid”, “Şurâ” gazetelerinde de dЎnemin en Ўnemli sorunları ile ilgili makaleler yayımlar.
Makalelerinden birinde şЎyle der: “Halk kendi faydasını anlasa milli mektep ve medreseler
açsa, Avrupa üniversitelerine çocuklarını gönderirse, onlardan avukat, muharrir, zanaatçi,
tüccar ve mühandis çıksa bunların her biri görevlerinin başına gelip işlerini düzene koysa
halkın faydasına birşeyler yapsa ne kadar güzel olurdu.”
BehbudЪ 1917’den sonra Sovyet müesseselerinde çalışır. Yeni okulların açılmasında ve
matbuatın gelişmesinde katkıda bulundu. 1919’da Buhara emiri tarafından ayırmacı ve
casus ilan edilerek Ўlüme hükmedilir. Semerkant’ı terk ederken BehbudЪ meslektaşlarıyla
birlikte Özbekistan’ın Karşı şehrinde yakalanarak feci bir şekilde Ўldürülür.
BehbudЪ, ilk Özbek tiyatro yazarıdır. 1911 yılında yazılmış olan Pederküş (Baba Katili)
adlı dramı 1914 yılında sahnelenmiştir. Bu eser halk tarafından büyük beğeni ile karşılan-
mıştır. A. Samoyloviç 1916 yılında Türkistan’a yaptığı ziyaret sonrasında edindiği izlenim-
ler sonucunda şu sЎzü sЎyleme gereği duymuştur. “Türkistan’da yeni bir edebiyat tezahür
etmiştir. Bunu bekliyordum... Yeni edebiyatın merkezi Semerkant’tır. Genç kalemlerin ilham
kaynağı ise Behbudî Efendidir”. (BehbudЪ 2006: 13)
BehbudЪ’nin Pederküş adlı eserini inceleyen bazı araştırmacılara gЎre yazar bu eseriyle
Türkistan’ın geleceği ile ilgili kaygılarını dile getirmiştir. Kendi çocuğunun cahilliği so-
nucunda Ўldürülen baba Türkistan’ı temsil etmektedir. BehbudЪ bu eseriyle Türkistan’ın
geleceğinin genç kuşaklara bağlı olduğunu belirtmektedir. Eğer genç nesil cahil kalırsa
Türkistan ileride tenezzüle yüz tutacaktır.
Pederküş dramının yayımlanması, bütün Türkistan’da millЪ tiyatronun doğuşunu müj--
delemesi bakımından büyük Ўnem taşımaktadır. Aynı yıl, Semerkant’ta BehbudЪ Efendi,
Taşkent’te ise Münevver Kâri ile Abdullah AvlânЪ, Pederküş piyesini sahneye koymak üze-
re çalışmaya başlarlar. Ayna dergisinin 1913 tarihli 10. sayısındaki “Semerkant’ta Tiyatro”
başlıklı haber yazısında, bu eserin sahneye konulması ile ilgili şu bilgiler verilmektedir:
“Semerkandnıng Özbek ve Tatar yaş ve terakkiyperverleri bir bolıb, Özbekçe “Pederküş” ve Ta-
tarca “Aldaduk hem Aldanduk” eserlerini Semerkand Kıraathâne-i Islâmiyesi nef ’iga 1914 yıl
15 Yanvar akşamında Semerkand’da koymakçi boldılar ve hem uşbu gayretli Özbek ve Tatarlar
birleşib Hokand ve Buhara ve özge Türkistan şeherlerinde milliy tiyatrlar körsetmakçidürler
ki, niyet ve gayretleri şâyân-ı şükrânedür. Idârege kelgen mektublarge karagende Hokand ve
Taşkend’de hem ‘Pederküş’ fâciasını sahnede koymak üçün meşk kılmakda emişler. Egerde gay-
retlik yaşlar milliy tiyatrga rivâc berseler, yene başka eserler de tertib ve neşr kılınur.”
Pederküş’ün yayımlanması ve hemen ardından sahneye konulması, bu haber ya-
zısından da anlaşılacağı gibi, sadece BehbudЪ ve Semerkantlı aydınlar için değil, bütün
Türkistan’ın sosyal ve kültür hayatı için Ўnemli bir hadise olmuştur.
Pederküş, ilk defa Semerkant’ta sahnelendiğinde 320 kişilik tiyatro salonuna, 50 kişilik
yer ilâve edilmiş, biletlerin tamamı yüksek fiyatla Ўnceden satılmış. Buna rağmen birkaç
yüz kişi de bilet bulamadığı için tiyatrodan geri dЎnmek zorunda kalmış. Bazıları oyunu
ayakta seyretmeye bile razı olmuş fakat bunun için de yer bulunamamıştır. Pederküş piyesi
yazıldıktan bir yıl sonra Turan gazetesinde tefrika edilir ve 1913 yılında da müstakil kitap
hâlinde yayımlanır.
Oyunun rejisЎrlüğünü, bir rivayete gЎre Azerbaycanlı Aliasker Askerov, başka bir ri-
vayete gЎre de Mahmudhoca BehbûdЪ Efendi bizzat kendisi yapmıştır. Perde aralarında,
Semerkand’ın meşhur hâfız (hânende)larından Hacı Abdülaziz koşuklar okumuştur.
Mahmudhoca BehbudЪ’nin birçok makale yazdığı bilinmektedir. Onun eserlerinde in-
san hakları, hürriyet, vatan sevgisi, halkın saadeti gibi hususlar Ўne çıkar.
Mahmuthoca BEHBUDİ, Pederküş’ten parça:

BİRİNCİ PERDE
Bay misafirhanede oturur, Hayrullah ile Dâmulla içeri girer:
- Esselâmu aleyküm.
BAY – Vealeyküm esselâm, buyursunlar (oturduğu yerden kalkarak karşılar,Dâmulla’ya yer
gösterir, oturur).
DÂMULLA – Bay, Allah Teâlâ zenginliğini daha da ziyade etsin (dua eder).
BAY – Nefesiniz mübarek, inşallah duanız kabul olur.
DÂMULLA – Evet, Cuma akşamı, duanın kabul olunduğu zamandır.
BAY – Hoş geldiniz, efendi.
DÂMULLA – Sağ olun, sağ olun (elini kalbine götürüp).
BAY – Hayrullah! Çay ve tepsi getir.
HAYRULLAH – Peki! (Çay ve tepsi getirir, çay doldurur, onlar yiyip içerler,Taşmurad
selâmsız, saygısız bir tavırla içeri girer.)
TAŞMURAD – Baba, eğlenmeye gideceğim, para veriniz!
BAY – Oğlum kiminle gideceksin?
TAŞMURAD – Tursun ağabeyimle.
BAY (kesesinden para çıkarıp) – Elbette, vakitlice dönün ve fena yerlere gitmeyin.
TAŞMURAD – Haydi eyvallah, çok konuşuyorsunuz. (Çıkıp gider. Dâmulla, Bay ile
Taşmurad’a tiksinerek bakar, başını eğer.)
BAY – Konuşunuz, efendi!
DÂMULLA – Peki, peki, oğlunuz büyümüş, Allah ömürler versin, Usûl-i Cedit mektebinde
mi okuyor, yoksa eski mektepte mi?
BAY – İkisine de gitmiyor.
DÂMULLA – Evinizde mi okutuyorsunuz?
BAY – Yok, hayır. Ben oğlumu okutmayı düşünmüyorum.
DÂMULLA – Hayret, sebep nedir ki okutmuyorsunuz? Hâlbuki okumak herkese borç ve ilim
dünyada saygı, âhirette de fazilet sebebidir.
BAY – Benim düşünceme göre dünyada saygının sebebi zenginliktir. Âhirette ise, Allah’ın
takdiri ne ise o olur. Çünkü hepimiz görüyoruz ki, insanlar zengine molladan daha çok saygı
gösteriyorlar. Bilhassa işte, bankalar çoğaldı. Büyük zenginler ortak oluyor, herkes bu ortak-
lara saygı gösteriyor. Hatta işi düşenler, bunların malını daha pahalı alıyor. Kaldı ki, bunlara
iltifat etmeyenlere bankalar para vermiyor; aksi hâlde verenler itibar kaybeder, küçülür, an-
ladınız mı?
DÂMULLA – Bu sözleriniz bugün için doğru, fakat bu ortaklara ve zenginlere gösterilen say-
gı, geçici ve halkın gözü açılıncaya kadardır. Hâlbuki onlara sadece işi düşenler saygı gösterir;
mollaya ise bütün halk saygı gösterir, yani mollanın ilmine saygı gösterilir.
BAY – Bizim de zenginliğimize saygı gösteriliyor; hatta sadece Müslümanlar değil, Rus ve
Ermeniler de saygı gösteriyor.
DÂMULLA – Saygıdan vazgeçtik, eğer oğlunuzu okutursanız deterlerinizi tutar, namazını
ve Müslümanlığını iyi bilir, üstelik sizin için de sevap olur.
BAY – Kâtiplik kolay, işte, Hayrullah’a ayda yedi som veriyorum; gündüzleri kâtiplik ediyor,
akşamları da misafirhanenin işlerini görüyor, hatta uykum gelinceye kadar hizmetimi görü-
yor, bana kitap bile okuyor.
DÂMULLA – Şeriat ilmini ve dinî mecburiyetlerini bilmesi için oğlunuzu okutmanız, elbette
gereklidir.
BAY – Şeriat ilmini okutmayı gerekli görmüyorum; çünkü onu mütü, imam veya müezzin
yapmak istemiyorum, kaldı ki zenginliğim ona yeter.
DÂMULLA – Dinî mecburiyetlere ne diyorsunuz?
BAY – Ben beş vakit namazı, gerekli dualarıyla birlikte biliyorum, kendim öğretirim.
DÂMULLA – Okuma-yazmaya ne dersiniz? Hâlbuki okuması yazması olmayan adam, hiç-
bir şeye yaramaz.
BAY – Bu düşünceniz tartışılır; çünkü benim okumam-yazmam yok, fakat bununla birlikte
bu şehrin büyük zenginlerindenim ve her işi biliyorum.
DÂMULLA – Siz eski zamanda her nasılsa bir şekilde zengin oldunuz; fakat şimdi zengin
olmak şöyle dursun, sadece yaşayabilmek için bile ilim gerek. Görüyoruz ki, yirmi-otuz yıldan
beri bütün ticaret Ermeni, Yahudi ve diğer yabancıların eline geçti; bunun sebebi, bizim oku-
mamış olmamızdır. Okumayan zengin çocukları, görüyoruz ki, babasının malını batırıyor ve
sonunda muhtaç hâle düşüyor; bu sebeple oğlunuzu okutmanızı size tavsiye ediyorum.
BAY – Ah, Dâmulla, başıma müfettiş mi kesildiniz? Oğul benim, zenginlik benim, size ne olu-
yor? Okumuş birisiniz, fakat yiyecek ekmeğiniz yok; bu hâlinizle bana nasihat ediyorsunuz.
Hayrullah! Misafirhaneyi kilitle, uykum geldi. (Hayrullah kabı kaçağı toplar, hazır bekler.)
DÂMULLA (seyircilere bakarak) – Okumak ve molla olmak için pul gerek. Zenginlerimizin
hâli bundan ibaret, bu gidişle neuzubillâh dünya ve âhirette rezil oluruz. Okumak bütün
Müslümanlara, erkek veya kadın olsun, farzdır. Bu nerede kaldı? Ah, vay bizim hâlimize!
(Karakaş 2001:174–177).
Şair, yazar, dramaturg, modern Özbek edebiyatının kurucularından ve ceditçilik hare-

ketinin Ўncülerinden biri sayılan Abdurauf Fıtrat (1886-1938) Buhara’da doğdu. Babası
Abdurahim ticaretle meşgul biriydi. Türkiye, İran ve Kaşgar’a sık sık gittiği ve 1903’ten
sonra Kaşgar’dan geri dЎnmediği bilinmektedir. Bu durum karşısında Fıtrat ve iki kar-
deşini annesi Mustabibi tek başına yetiştirir. Abdurauf eski mektepte okuduktan sonra
Buhara’daki “Mir Arap” medresesinde eğitimini devam ettirdi. Fıtrat 18 yaşında Hacca
gider. Bu vesile ile Türkiye, Hindistan, Arabistan, Mısır gibi ülkeleri ve Kırım, Bakü, Ka-
zan, Moskova gibi birçok şehirleri de gezme fırsatını bulur. 1909-1913 yılları arasında
İstanbul’daki “Darü’l-Muallimin”de tahsilini devam ettirir. Türkiye’deki yenileşme hare-
ketleri ve siyasi mücadeleler Fıtrat’ı da derinden etkiler. O “Münazara” (1909), “Sayha”
(1911) ve “Hind Seyyahının Kıssası” (1912) adlı eserlerini İstanbul’da yayımladı.
1914 yılında Buhara’ya yenilikçi fikirlerle dЎnen Fıtrat, kısa sürede ceditçilik hareke-
tinin Ўnde gelen temsilcisi olarak tanındı. Edebiyatçı Begali Kasimov’un belirttiğine gЎre
1915 yılında ülkedeki ceditçiler arasında fikir ayrılığı ortaya çıkar:
“Yurt dışında okuyup gelen gençlerin hareket alanını eğitim ve medeniyet sahasıyla sınırlı tut-
maları, başlangıçta eğitim ve basın yoluyla Müslümanları insafa davet ederek amaçlarına eriş-
meyi düşünenleri de tatmin etmemeye başladı. Onlar azalan yardım paraları, çitçilerin duru-
munu iyileştirmek, yöneticilerin kural tanımaz tavırlarına sınır koymak gibi siyasi taleplerde
bulunmasını teklif ettiler. Bu talepler genç ceditçilerin çoğu tarafından makul karşılandı. Fakat
bu talepler ceditçileri “eski” - “yeni”, “sağ” - “sol” şeklinde ikiye böldü.” (Kasimov 2009: 336-337)
1917 yılından itibaren Fıtrat “Genç Buharalılar” partisinde başkâtip gЎrevinde çalışma-
ya başladı. Buhara Emiri’nin tazyik ve işkencelerine dayanamayan parti üyeleri Buhara’yı
terk etmek zorunda kalır. Fıtrat da bu nedenle 1918 yılında Taşkent’e giderek eğitim faa-
liyetini başlar. Fıtrat Taşkent’te bulunduğu dЎnemde tarih, dil ve edebiyatı araştırmak yo-
luyla halkı bilinçlendirmeyi hedeleyen aydınlarından oluşan “Çağatay Gurungi” (Çağatay
Sohbetleri) topluluğunu kurar.
Aralarında Çolpan, Batu, Elbek, Uygur, Kayum Ramazan, Şarasul Zunnun, Şakircan
Rahimi, Gulam Zaferi, Gazi Alim Yunusov gibi şair, yazar ve bilim adamlarını bulunduran
bu topluluk milli kültürle ilgili alanlarda ciddi çalışmalar yaptı. Yeni okullar için dil, tarih,
edebiyat, coğrafya gibi fenlerden ders kitapları hazırladı.
“Türkistan’ın orta ve güney kısımlarında özellikle Buhara’da 20. yüzyılın başlarında yenileşme
ve ıslahat isteyen fikir hareketlerinde, siyasî sahnede, edebiyat ve ilim sahalarında çok verimli
çalışmalar yapmıştır. Bu tür çalışmalarıyla verdiği eserleri incelediğimizde Fıtrat’a, 20. yüzyılın
Ali Şir Nevaî’si diyebiliriz.” (Avcı 1997: 1)
Fıtrat 1921 yılında Buhara hükümetinde MerkezЪ YЎnetim Kurulu başkan yardımcılı-
ğı, Halk Eğitim Nazırlığı, Dışişleri Halk Nazırlığı, Halk Ekonomi Birliği Nazırlığı gibi so-
rumluluk gerektiren vazifelerde bulundu. 1923’te sosyalist propaganda üzerinde yeterince
çalışmadığı gerekçesiyle Fıtrat Halk Eğitim Nazırlığı gЎrevinden alınınca Moskova’ya git-
meye mecbur olmuştur. Orada Doğu Dilleri Enstitüsü’nde ve Petersburg Рniversitesi’nde
Ўğretim gЎrevlisi olarak çalıştı (1923–1924). Bu yıllarda O’na profesЎrlük unvanı verildi.
Fıtrat Moskova’dan dЎnünce, Buhara, Semerkant, Taşkent Рniversitelerinde ders verdi.
Özbekistan Devlet İlmЪ Araştırmalar Enstitüsü’nde, Dil ve Edebiyat Enstitüsü’nde, Özbe-
kistan Fenler Komitesi’nde çalıştı. Bu yıllarda birçok edebЪ ve ilmЪ eser de vermiştir. Fakat
Fıtrat’ın milliyetçiliği Bolşevikler ve Sovyet hükümetinin çıkarları yЎnünde değildi. O’nu
Çolpan Abdullah KadirЪ, Osman Nasır’lar ile birlikte milliyetçilikle suçlamaları gittikçe
artıyordu.
Fıtrat’ın Ўnemli yЎnelişlerinden biri de onun ilmЪ eserleridir. O hem yetenekli edebi-
yatçı hem de güçlü bir dilciydi. “Özbek Dili Grameri” (“Sarf ve Nahv”, 1924-1930 yılları
arasında on altı kere yayımlandı), “Tacik Dili Grameri” (1930) “Dilimiz” gibi dil hakkın-
daki makaleleri onun büyük bir dilci olduğunu gЎsterir. “Dilimiz” makalesinde Özbek
dilinin şidddetli bir savunucusu ve koruyucusu sıfatında karşımıza çıkmaktadır. Türk di-
linin sЎz zenginliğinin Fars, Arap dillerine nispeten daha fazla olduğunu belirtip şЎyle
demektedir: “Arap, Fars, Rus, Alman, Fransız sarf (morfolji) kitaplarını alıp baksak, gЎ-
rürüz ki, bir hayli sЎzü yapmak için bir hayli yazılır, ondan sonra bu kural dışında kalan
müstesna sЎzler diye dЎrt-beş sЎz gЎsterilir. Türk dilinde ise bЎyle sЎzler bulunmaz. Türk
dili bu gibi zenginliklerine, olgunluklarına rağmen şanssızlıktan kurtulamamıştır. “Türk
dili dünyanın en bahtsız dilidir”, diyerek Arapların, Farsların egemenliğinde bu dilin kı-
sıtlandığını sЎyleyerek, Türk dilinin Sovyet devrinde Ўzgürce gelişemediğine işaret eder.
Edebiyat sahasındaki faaliyetlerine bakarsak onun Özbek ve Fars edebiyatlarını, edebi-
yat teorilerini derin bir şekilde bildiğini gЎrürüz. Onun bu alanla ilgili “Eski Özbek Edebi-
yatı Örnekleri”, “XVI. Asırdan Sonraki Özbek Edebiyatına Genel Bir Bakış”, “Çağatay Edebi-
yatı”, “Edebiyat Kaideleri”, “Aruz Hakkında” ve Özbek müziği hakkındaki eserleri, Yesevi,
NevaЪ, Meşreb, Turdı, Furkat, MukimЪ, Nadire, Ömer Hayyam, FirdevsЪ, Bedil hakkındaki
makaleleri bulunmaktadır.
Fıtrat “Temür Sağanası” (1918), “Oğuzhan” (1919), “Hind İhtilalcileri” (1921), “Eba Müs-
lim” (1916), “Çın Seviş” (1920), “Abulfeyz Han” (1921), “Begican” (1916), “Rehber-i Necat”
(1915), “Aile” (1916), “Arslan” (1926) gibi birçok tiyatro eserleri de yazmıştır. Bu eserler milli
tiyatronun canlanmasında Ўnemli rol oynamıştır.
Fıtrat’ın “Münazara-i Buharî be yek nefar Firengî der Hindistan der bare-i Mekatib-i
Cedid” (“Bir Buharalının bir Avrupalı ile Hindistan’da Yeni Okullar Hakkındaki Tartışma-
sı”) adlı kitabı 1909 yılında İstanbul’da basılmıştır. Özbek edebiyatında kısaca “Münazara”
olarak bilinen bu eserin Buhara’da basılmasına Emir ruhsat vermeyince eser İstanbul’da
yayımlanmıştır. Farsça yazılmış olan bu eseri Hacı Muin (1883-1938) Özbekçeye çevirmiş
ve Türkistan Vilayeti Gazetesi’nde bastırmıştır (1912). 1913 yılında ayrı bir kitap halinde
Taşkent’te çıkan esere, BehbudЪ giriş sЎzü de yazmıştır. Fıtrat kendi eseri hakkında şЎyle
açıklama yapmıştır:
“Hapsetmek, öldürmek, yasaklamak gündelik adetlerdendi, o zamanlarda kitap yazmanın

kendisi bir kâfirlik olarak görülmekteydi. Ben bu zamanlarda ilk eserimi yazdım. Buhara’nın
yönetim şeklini, eğitim sistemini, birçok resmi idareleri eleştirdim. Bu kitap Buhara’da yayıldı.
Bu kitabın yayımcıları olan Buhara ceditlerini tehlikeye düşürmemek için Emir’e açıklayıcı
bir giriş sözü yazdım ve bununla güya eleştirinin O’na değil memurlara olduğunu vurgula-
dım. O dönemlerde Buhara’da durum bunu gerektiriyordu. Bundan dolayı benim için Buhara
Emiri’nin taratarı demek doğru değildir. Benim Buhara Emiri’ne karşı her zaman mücadele
ettiğimi ve mücadele eden teşkilatlara liderlik yaptığımı bilmeyen yoktur”.
Bu eserde Buharalı bir müderris ile bir Frengi’nin eski ve yeni usul mektepler hakkın-
daki tartışması anltılmaktadır. Fıtrat bu eseriyle eski usul mekteplerin metod ve muhteva
bakımından yetersizliğini vurgular, çağdaş bilimlerden uzak kalmasını eleştirerek çağın
ihtiyaçlarına cevap verebilecek okulların açılmasını ve eğitimin yaygınlaşmasını Ўner-
mektedir. “Münazara” dЎnemin siyasЪ, idarЪ, dini ve kültürel yapısı hakkında Ўnemli bil-
giler içeren bir eserdir. Özellikle, Buhara medreselerinin durumu, Ўğretmenlerin maddi
ve manevi durumu, Ўğrencilerin yaşam şartları, müfredat ve ders kitapları hakkındaki
tespitler Ўnemlidir.
Abdurauf FITRAT, “Münazara”dan parça:

Avrupalı (A) - Nasılsınız?
Müderris (M) - Elhamdülillah, iyiyim.
A - Efendim, nerelisiniz?
M - Buhara-yı Şeritenim.
A - Nereye gidiyorsunuz?
M – Beytulluh’a.
A – Buhara’da ne iş yapıyordunuz?
M - İlim ehlinden olduğum için müderrislik yapıyordum.
A - Buhara nasıl bir yerdir?
M - Buhara-yı Şerif büyük bir şehirdir. İlim kaynağı olması ve meyvelerinin bolluğu ile ün-
lüdür.
A – Buhara’nın şeriliği, ilim kaynağı olmasından mı, yoksa meyvelerinin bolluğundan mı
gelmektedir?
M - Ben bunların ikisini de şerefinin sebebi olarak biliyorum.
A - Bol meyvesinden dolayı bir yere şerif demek doğru olmasa gerek!
M - İyi öyleyse! Siz, ilim kaynağı olmasını şeref sebebi kabul ediniz.
A - Tamam. Ancak bir yerin ilmi gücünü anlamak oranın ulemasını bilmeye bağlıdır. Şimdi
bana söyleyiniz, Buhara’nın nüfusu ne kadardır?
M - Kardeşim! Ben çalışan biriyim. Buhara’nın cadde ve sokaklarında gezerek adamları say-
madım ki.
A - Maşallah! Pekiyi, ben size şöyle bir soru sorayım, ülkenizde “Coğrafya” okuyorlar mı?
A - Ben müderris idim. Geceleri hazırlanır gündüzleri ders okuturdum. Bu tür “hikaye” ki-
taplarını okumaya ne zaman elim değsin? Böyle kitaplar “kıssahânlar”da bulunur.
A – “Coğrafya” hikaye kitabı değildir, tam tersine, çok yararlı bir ilimdir. Pek çok bölümleri
olan bu ilmin bir bölümüne de “istatistik” denir. Bu bölümde ülkelerin nüfusları tespit edilir.
Siz bilmiyorsanız ben söyleyeyim, Buhara, yaklaşık 2 milyon nüfusun yaşadığı bir ülkedir.
Bu nüfusun 70.000’i Buhara şehrinde, kalanı ülkenin diğer yerlerinde yaşar. Şimdi lütfen
söyleyiniz, bu 2 milyon nüfusun hepsi ilim ehli midir?
M - Hayır, hepsi ilim ehli değildir. Zaten hepsinin ilim ehli olması mümkün değildir. Çünkü
herkes alim olsa diğer meslekler boş kalır.
A - Öyleyse nüfusun yarısı alim?
M - Hayır.
A - Yoksa dörtte biri mi?
M – Buhara’daki 70.000’in dışındakiler sade halktır.
A - Bu halk, en azından, okuma-yazma bilirler mi?
M - Maalesef! Bizler bunları adam olarak kabul etmeyiz. Okuma-yazmaları yok denecek
kadar azdır. Siz bana 70.000 şehirlinin durumunu sorunuz.
A - 70.000 şehirlinin hepsi alim mi?
M - Hayır.
A - Yarısı?
M - Hayır. Buhara halkının durumu şöyledir: Bir kısmı okur-yazar, bir kısmı bakkal-dükkan
işleticisi, bir kısmı aktar, bir kısmı köle, bir kısmı işsiz ve bir kısmı da ilim ehlidir.
A - Söylediklerinize bakılırsa şehir halkının yirmide biri ilim ehli olsa gerek!
M - Barekâllah, bildiniz.
A - Pekiyi, geriye kalan yirmide ondokuzunun okur-yazarlığı var mı?
M - Bazısı okur-yazardır.
A - Şaka yapmadığınızı, doğru cevap verdiğinizi umuyorum!
M - Ne söyledimse doğrudur. Abartma veya şaka yoktur.
A - Acaba!? Buhara ilim kaynağı demiştiniz. Hâlbuki bu durumda hiç ilim yoktur. “Uzun
sakallı köse” veya “harap cennet” gibi içi boş bir adın ne anlamı olabilir? Dünyada, padişahı
ile halkı aynı dinden olup da halkı okuma-yazmadan ve dinen bilinmesi zorunlu bilgilerden
habersiz olan bir ülke var mı ki? Müderris efendi! Siz lütfedip diyorsunuz ki “eğer herkes ilimle
meşgul olsa başka işler ve meslekler boş kalır.” Şimdi, sizin gibi bir alimin inancı böyle olursa,
başkalarının inancı nasıl olur?
(…)
A - Medresede kaç yıl okurlar?
M - Her yılda 6 ay olmak üzere 20 yıl okurlar.
A - Niçin bir yılın 6 ayında okuyup diğer 6 ayında okumazlar?
M - Bu 6 ayda kırsal kesimlerde imamlık yapıp “ititah” (“açılış”, okul açılışı) için para ka-
zanırlar.
A - Şimdi problemimiz iki oldu. Pekiyi, “ititah” için ne tür masralar yapılır?
M - Öğrenciler her yıl derse başlayabilmek için hocalarına 20 ile 500 Tenge arasında para
sunarlar.
A - Tamam anladım. Bu durumda, meğer hocalarınızın belirlenmiş gelirleri yokmuş.
M - Vardır.
A - Nasıl?
M - Birinci dereceden ulemamızdan olan “Ahund” hazretlerinin vakıtan belirlenmiş yıllık
geliri 2500 Tengedir. Eğer iyi bir alim ise “Mührâne”den de yılda 10.000 Tenge alır.
A - Bu sözünüz bana öncekilerden daha tuhaf geldi. Önce “eğer iyi bir alim ise” dediniz. Yük-
sek derecede olup da iyi bir alim olmaması mümkün mü? Yine “Mührâne”den de yılda 10.000
Tenge alır” dediniz. Bunun anlamı nedir? Sizin ülkenizde ne tür paraya “mührâne” denir?
M - Kardeşim, siz köylüye benziyorsunuz. Dünyanın usûlünü ve halini bilmiyorsunuz.
Buhara’da “me’haz” yani ahundluk, alimlik, müderrislik gibi dereceler “Kadı-kelan” aracı--
lığıyla Yüce Buhara Emiri tarafından verilir. Bu usulde, Kadı-kelan kimi bir me’haza layık
görürse onu Emir Hazretlerine arz eder ve onun adına Emir Hazretleri tarafından “yarlık”
verilir.
A - Kadı-kelan herkese liyakatine göre me’haz arz kıldığına göre ilmi olan kişi ahundluk
derecesine nasıl çıkar?
M - Yanlış anladınız. Her kimi layık görse demek, her kimin liyakati olsa demektir.
A - Tamam, ilimsiz birini niçin ve hangi vicdanla ahundluk derecesine layık görürler?
M - (Hay Allah, sırrımız ortaya çıktı.) Kardeşim! Kadı-kelan hazretleri gerçekten büyük bir
insan ve alim olarak ulemanın öncüsüdür, başıdır. Aynı zamanda, padişahın yanında itibarı
vardır. Bu nedenle, bir kişiyi bir makama layık gördükten sonra bu hususta her türlü çareyi
bulur.
(…)
Söz uzayıp gitti.
A - Bilindiği gibi 20 yıllık eğitim Arapçadır. Bu nedenle Arapçayı iyi bilseniz gerek.
M - Elbette... Biz Buhara uleması Arapçayı Araplardan daha iyi biliriz.
A - Bu bir ganimettir, fırsattır. Benim birazcık da olsa Arapça bilgim var. Lütfediniz, ikimiz
biraz Arapça konuşalım.
M - (İçinden konuşuyor: “Ey Allahım! Bu beklenmedik belayı başıma nereden saldın? Bu

bela beni yavaş yavaş rüsva edecek”) Kardeşim, bağışlayınız, biz Buhara uleması Arapça ko-
nuşmayız Bizim Arapça bilgimiz şöyledir: Öğrencilik zamanımızda Arapça ders kitaplarını
hocalarımızın huzurunda okuduk. Şimdi az bir gayretle Arapça bir kitabı okuyabiliriz.
A - Hay, hay! Sizler Buhara uleması Arapça bilirsiniz. Bizim çocuklarımız okulda üç yıl ders
alıp okuma-yazmayı, iki-üç yabancı dili, temel dinî bilgileri, tarihi ve aritmetiği tamamen öğ-
renirler. Fakat sizler yirmi yıl Arapça okumanıza rağmen onu konuşamıyorsunuz. Müderris
efendi! Sadece insanlık gereği ben diyorum ki durumunuz çok kötüdür. Eğer siz Türkistanlılar
bu yolda devam edip yirmi yedi yıllık değerli ömürlerinizi bir kısım hurafeler yolunda harca-
yıp, yararlı ilimleri öğrenmekten mahrum kalırsanız bu gidişle kısa süre sonra Türkistan’da
İslamdan iz kalmayacak. (Fakat İslamın adı sadece tarih kitaplarında kalır, vesselam.) İnsaf
ediniz, bu nasıl eğitim-öğretimdir? Ayrıntıya inen gereksiz gramer tartışmalarının ne ya-
rarı vardır? Yazık bu vakitlere. Yazık bu çalışmaya. Eğer bu çalışmalar ve koşuşturmalar
Kur’an’ınızın anlamını kavramaya ve sembollerini keşfetmeye harcanıp, onun mutluluğu gös-
teren hükümleri ile amal etseydiniz “Ey insanlar! Şüphesiz size Rabbinizden kesin bir delil
geldi ve size apaçık bir nur indirdik. Allah’a iman edip O’na sımsıkı sarılanlara gelince Allah
onları kendinden bir rahmet ve lütuf içine daldıracak ve onları kendine doğru giden bir yola
götürecektir” ayetlerinin feyizlerinden daha hızlı yararlanırdınız. Şimdi de fırsat var. Eğer
bu fırsatı ganimet bilip yararlı ilimler okuumaya, sanayii geliştirmeye çalışıp zamana uygun
hareket ederseniz kurtuluşu bulursunuz. Aksi takdirde kısa sürede şimdiki durumunuzdan
daha kötü hale düşer, sonra yok olup gidersiniz.
M - Kardeşim bu sözleriniz yüreğime üzüntü saldı. Şimdi birazdan sözlerinizin heybeti ve
etkisinden öleceğim. Allah aşkına söyleyiniz, derdimizin çaresi nedir? Nereye gidelim? Ne ya-
palım?
A - Sabrediniz! Söyleyeceğim.
M - Fazla sabrım kalmadı, lütfen söyleyiniz.
A - İsterseniz söylerim. Şimdi isterseniz, memnuniyetle, elbette, anlatırım.
M - Çabuk anlatınız.
A - Söylerim “emma”
M - Allah aşkına “emma”yı bırakınız, sorulanı açıklayınız.
A - Müderris Efendi! Elbette ilacınızı söylerim. Ama korkarım ki kabul etmezsiniz veya be-
nim hakkımda kötü düşünürsünüz.
M - Siz lütfedip derdimin çaresini söylerken biz niçin kabul etmeyip de hakkınızda kötü dü-
şünelim, belki sevinip kabul ederiz.
A - Sizlerin ilacı şudur: Yeni okullar açınız ve o boş, anlamsız gramer tartışmaları yerine
çok yararlı ve hızlı sonuç alan ilim ve fenleri koyunuz. Zanaat, ticaret, tarım, yayıncılık ve
edebiyata yöneliniz. Kısacası dininizi ilim ve sanayi ile beraber tutunuz. Bundan başka çare
yoktur.
(Fıtrat 2000: 57-59, 69-73)
Fıtrat’ın “Hint Seyyahının Kıssası” adlı eseri 1911 yılında İstanbul’da basılmıştır. Eserde
cihan halkları, ileri memleketler fukarası gЎzü ile Buhara, genel olarak Türkistan’ın devlet
düzenine, halkın hayat tarzına, ekonomiye, siyaset ülküsüne, medeniyete, eğitime dik-
kat çekerek bu hususların olumlu yЎnlerini desteklemiş, olumsuz yЎnlerini ise açığa vur-
muştur. Fıtrat eserde Buhara hayatını, onun gelişmesine engel olan bütün olumsuzlukları
bertaraf etmenin yollarını gЎsterir. Eserdeki seyyah (“Ben”) Fıtrat’ın kendisidir. Eserde o,
isteklerini, fikirlerini ev sahibi ile sohbet ederek dile getirmektedir.

Ceditçilik hareketinin Ўnemli temsilcilerinden biri Abdulla Avlanî’ (1878–1934)
Taşkent’te doğmuştur. “Seda-yı Türkistan” ve “Turan” gazetelerinin muharriri olan Abdul-
la AvlanЪ, Cedit devri edipleri arasında eğitimci şair, usta gazeteci, tercüman ve tiyatrocu
yЎnleri ile Ўne çıkmıştır. Abdulla AvlanЪ, ilk eğitimini eski mektep ve medresede gЎrdü.
DЎnemin neşriyatını, bilhassa İsmail Gaspıralı’nın çıkardığı “Tercüman” gazetesini yakın-
dan takip etti. Arap, Fars, Türk ve Rus dillerini iyi bilen şair Kazan, İstanbul, Bahçesaray,
Tilis ve Orenburg’da yayımlanan kitap, dergi ve gazeteleri takip etti.
1913 yılında Turan adlı tiyatro topluluğunu kurdu. Bu tiyatroda kendisi danışman-
lık ve yЎnetmenlik yanında oyunculuk da yaptı. DЎneminin Ўnemli eserlerini sahneye
koydu. Şair bu tiyatro için Pinek (1913), Avukatlık Kolay mı (1916), Biz ve Siz gibi tiyatro
eserleri yazdı.
Özbek çocuk edebiyatının gelişmesinde şairin katkısı büyüktür. Abdulla AvlanЪ eğitimi
ilk Ўnce ailede başlamak gerektiğini sЎyler. Anne ve babalar bilimin Ўnemini anlamazlarsa
çocukların okula gelmesi imkânsız olduğunu düşünen şair “Aile münazarası” adlı şiirinde
bu sorunu dile getirmektedir. O eserlerinde yetişecek neslin bilimli, akıllı ve ahlaklı olması
için okuması gerektiğini vurgulamaktadır. Onun yazdığı şiirler yeni okullarda ders kitabı
olarak kullanılmıştır. Yazar 1934 senesinde doğduğu Taşkent’te vefat etmiştir.
Abdulla AvlanЪ, Birinci Muallim (1909), İkinci Muallim (1912), Türkî Gülistan Yahut
Ahlak (1913), Gülistani Mekteb (1913), Edebiyat Yahut Millî Şiirler (1915) adlı ders kitapla-
rı ve rehber kitaplar hazırlamıştır. Abdulla AvlanЪ’nin millЪ ve manevЪ gЎrüşlerini yansıtan
Türkî Gülistan Yahut Ahlak adlı eseri İranlı şair SadЪ’nin Gülistan eserinden ilham alınarak
yazılmıştır.
Abdulla Avlanî, “Aile Münazarası” Şiirinden:
Oila Munozarasi Âile Munâzarası Aile Münazarası

Ota Âta Baba
O‘g‘limizni o‘qutsamiz-chi, xotun? Oġlmıznı okutsamız-çi, hâtun? Oğlumuzu okutalım mı Hanım?
Qizimiz ham o‘qusa, bo‘lg‘ay otun. Kızımız hem okusa, bolġay âtun. Kızımız da okursa, olur Bilgin
Ilmsizlar ko‘rar qaro kunlar, İlmsizler kЎrer ḳara künler, Bilimsizler gЎrürler kara günleri
Yoshlik vaqtidur, kumush, oltun. Yâşlik vaḳtıdur, kümüş, âltun. Gençlik vaktidir, gümüş ve altın.
Ona Âna Anne
O‘g‘limiz o‘qubon eshon bo‘lmas, Oġlımız oḳubân eşân bolmas, Oğlumuz okuyup molla olmaz,
Qiz o‘qusa, uy ishlarini bilmas. Ḳız oḳusa, üy işlerini bilmes. Kız okursa, ev işlerini bilmez.
O‘qugonlar bo‘ladi mahmadona, Oḳuganlar boladı mahmadane, Okuyanlar olur fazla ukala
Sizu bizni nazar-pisand qilmas. Sizü bizni nazar-pisend ḳılmas. Sizi de, beni de dikkate almaz.
Ota Âta Baba
O‘g‘limiz o‘qusa, bo‘lur mullo, Oġlımız oḳusa, bolur molla, Oğlumuz okursa, molla olur
Qizimiz ham o‘qur, yozur imlo. Kızımız hem oḳur, yâzur imlâ. Kızımız da okur, yazsin yazılar.
Maktaba kirsun, ilm o‘rgonsun, Mektebe kirsün, ilm Ўrgânsun, Okula gitsin, bilim Ўğrensin
Zargar ishlab qilur, misi tillo. Zerger işleb ḳılur, misi tillâ. Bakırı altın yapar zerger ustalar
Ona Âna Anne
O‘qugonni birimi, Ahmadjon? Oḳugânnı birimi, Ahmedcân? Okuyanın birisi midir Ahmetcan?
Yegali uyida topilmas non. Yegeli üyide tâpilmes nân. Yemeye evinde parça ekmeği yok.
Mani so‘zimni tinglang, ey otasi, Meni sЎzimni tingleng, éy âtası, Benim sЎzümü dinleyin, ey babası,
O‘qugoniga yer emush pushaymon. Oḳugânige yér émiş püşeymân. Okuduğu için olurmuş hep pişman.
Ota Âta Baba

Bu zamonda o‘qumagon kishilar, Bu zamanda oḳumagan kişiler, Bu zamanda okumayan kişiler
Non, osh o‘rniga kesak tishlar. Nân, âş ornige kések tişler. Ekmek, yemek yerine toprak yerler.
Angladingmi so‘zimni, ey onasi, Angladıngmı sЎzimni, éy ânası, Anladın mı sЎzümü, ey annesi,
Ilmsizlar qiyin ishi ishlar. İlmsizler ḳıyın işi işler. Bilimsizler zor işde çalışırlar
Ona Âna Anne
O‘g‘il o‘qusa, sigirni kim boqadur? Oġıl oḳusa, sigirni kim bâḳadur? Oğul okursa, ineği kim besleyecek?
Qiz o‘qusa, olovni kim yoqadur? Ḳız oḳusa, âlâvni kim yâḳadur? Kız okursa, ocağı kim yakacak?
O‘qugonlar bo‘ladi beixlos, Oḳugânlar boladı béiḫlâs, Okuyanın inancı zayıf olur,
Olamunchoq tumorni kim taqadur? Âlamunçâḳ tumârni kim taḳadur? Nazarboncuk ve muskayı kim takar?
Ota Âta Baba
O‘g‘ul-qiz o‘qusa, bo‘lur olim, Oġul-ḳız oḳusa, bolur âlim, Oğul-kız okursa, olurlar alim,
Johil odamlar bo‘ladur zolim. Câhil âdamlar boladur zâlim. Cahil adamların hepsi olur zalim.
Baxtu iqbol ilma bog‘liqdur, Baxtu iḳbâl ilme bâġlıḳdur, Bahtı ve geleceği bilime bağlı,
Ilm o‘qutmoq ahsan a’molim. İlm oḳutmâḳ ahsan amâlim. Bilim okutmak güzel isteğim.
Ona Âna Anne
O‘qubon o‘g‘lingiz bo‘lurmi imom? Oḳubân oġlingiz bolurmı imâm? Okuyup da oğlunuz imam mı olur?
Mullodan qadrlik shu kunda avom. Molladan ḳadrlık şu künde avam. Molladan ziyade avam hЎrmette.
Roziya, Marziya ilmsiz-ku, Râziye, Marziye ilmsiz-kü, Raziye, Merziye de bilimsiz, ama,
Tikishu osh, ish biladi - tamom! Tikiş-ü âş, iş biledi - tamam! Dikiş bilir, yemek yapar, yeter ya
Ota Âta Baba
O‘qumasa o‘g‘il chapan bo‘lodur, Oḳumasa oġıl çepen bolâdur, Okumazsa oğul yeteneksiz olur
Ilmsiz qiz vafosi kam bo‘lodur. İlmsiz ḳız vefâsi kem bolâdur. Bilimsiz kızın sadakati az olur
Molu davlat besh-olti kunlikdur, Mâlu devlet beş-âltı künlikdür, Mal-mülk dediğin geçicidir,
Dunyo moli go’ru kafan bo‘lodur. Dunyâ mâli gЎrü kefen bolâdur. Dünya malı kabirlik kefen olur.
Ona Âna Anne
Bolalarni o‘qutmasak nima g‘am? Bâlalarnı oḳutmasak nima ġam? Çocuklar okumazsa bir şey olur mu?
Ilm uchun qancha pul berub barham. İlm üçün ḳança pul berüb berhem. Bilim için bunca para harcanır mı?
Hama birdek barobar insondur, Heme birdek berâber insândur, Okuyan da okumayan da aynı insandır,
Mullodan ilmsizning qay yeri kam? Molladan ilmsizning ḳay yeri kem? Molladan cahilin bir eksiği var mı?
Ota Âta Baba
Farz o‘qutmoq o‘g‘il-qizini ota, Farz oḳutmâḳ oġıl-ḳızını âta, Okutmak oğul-kızı babaya farzdır
Yordam etmoq kerak bularga ona. Yârdam étmâḳ kérek bularga âna. Yardım etmek işi anneye borçtur
Muncha bema’ni so’zlar aytursan? Munça bémani sЎzler aytursan? Ne kadar anlamsız sЎzler sЎylersin?
So‘zlagan so‘zlaring barisi xato. SЎzlegen sЎzleriñ berisi ḫatâ. SЎylediklerinin hepsi hatadır.
Ona Âna Anne
O‘g‘lingizni o‘qutsangiz o‘quting, Oġlingizni oḳutsangiz oḳutıng, Oğlunuzu okutsanız, okutun,
Manga desa bo‘zu elak to‘quting. Menge dése bâzu élek toḳutıng. Bana kalırsa, kumaş bile dokutun.
Qiz degan o‘qusa, yomon bo‘lodur, Ḳız dégen oḳusa, yâmân bolâdur, Kız dediğin okursa kЎtü olacak,
Bu so‘zumni xayolingizda tuting. Bu sЎzumni ḫayâlingizde tuting. Bu sЎzümü aklınızda tutun.
Ota Âta Baba
Qo‘y, gapurma, kelishmagan so‘zni, Ḳoy, gepürme, kélişmegen sЎzni, Sus, konuşma, yanlıştır sЎzün
O‘qutaylik o‘g‘il bilan qizni. Oḳutaylık oġıl bilen ḳıznı. Okutalım, oğul ile kızımızı.
Ikkisi ham uluma tolibdur, İkkisi hem uluma tâlibdur, İkisi de bilimle ilgilensin,
Bo’lsa olim, qilur duo bizni. Bolsa âlim, ḳılur duâ bizni. Alim olursa, bize dua ederler.
Ona Âna Anne

Ilm uchun muncha bo‘lasiz hijron? İlm üçün munça bolasız hicrân? Okutmaya bu kadar heves neden?
O‘zgalar ham sizing kabi inson. Özgeler hem sizing kebi insân. Başkaları da sizin gibi insan.
Nega onlar o‘qutmayur bolasin? Nége ânlar oḳutmayur bâlasın? Neden onlar okutmazlar çocuğun?
Bu ishingizga man juda hayron. Bu işingizge men cüde hayrân. Bu işinizi ben anlıyamıyorum.
Ota Âta Baba
San o‘zingni bil, o‘zgani qo‘yaver, Sen Ўzingni bil, Ўzgeni ḳoyaver, Sen kendini bil, başkaları bırak,
Yaxshi ko’rsang bolangni maktab ber. Yaḫşı korsang bâlangnı mekteb ber. Seviyorsan çocuğunu okula ver.
Xulq, odob, ilm o‘rgonsin, Ḫulḳ, âdâb, ilm Ўrgânsın, Ahlak, adap, bilim Ўğrensin,
Sanga ham manga ham xalq Senge hem menge hem ḫalḳ Sana da bana da halk teşekkür
rahmat der. rahmet der. desin.
(Tanlangan asarlar. Toshkent: Kelime: âtun - okuma-yazma bilen,
Ma’naviyat, 1998. 1-j. B.134-137). bilgin kadın
Özbek Cedit yazarlarının Ўnde gelen sanatkârlarından biri olan Hamza Hekimzade
Niyazî (1889–1929) yazar, şair, bestekâr, tiyatro yazarı ve yЎnetmenidir. Bunun yanında
pedagog olarak da Ўnemli bir yere sahiptir. 7 Mart 1889 yılında Fergana vilayetinin Ho-
kand şehrinde doğan Hamza Ўnce eski mektep ve medresede Arapça ve Farsça, sonra
Rus-MahallЪ mektebinde Rusça Ўğrendi. Hamza’nın güçlü şair ve fikir adamı olarak ye-
tişmesinde halk edebiyatı, klasik Doğu edebiyatı, Rus ve dünya edebiyatı etkili olmuştur.
Hamza ilk şiirlerini NevaЪ, FuzulЪ, MukimЪ ve Furkat gibi şairlerin eserleri etkisinde, on-
lardan esinlenerek yazar. Şairin eserlerindeki ulusal motiler halk tarafından büyük beğe-
niyle karşılanır. İlk şiirlerinden başlayarak tematik şiir şeklini seçti ve geliştirdi. Toplumsal
konuları Ўzgün Ўrnek ve benzetmelerle anlattı.
Hamza 1903–1914 yılları arasında yazdığı 197 şiirini bir araya getirerek “Divan-ı
Nihanî” adıyla yayımladı. Özbekçe ve Farsça şiirlerinde NihanЪ mahlasını kullandı.
Şair 1910–1916 yıllarında eğitimle yakından ilgilenen şair mahallЪ okullar için Yengil
Edebiyat (1914), Oḳış Kitabı (1914), Ḳırâat Kitâbı (1915) gibi ders kitapları hazırladı. Ki-
taplarında yer verdiği şiir, masal ve tekerlemeler de XX. Yüzyıl başlarındaki çocuk edebi-
yatının en iyi Ўrnekleridir.
Hamza’nın hikâye ve romanları da bulunmaktadır. 1909–1910 yıllarında yazdığı ilk
romanına Haḳiḳat Kimde ismini vermiş ama bu eser yayımlanmadan Ўnce kaybolmuştur.
Hamza’nın ikinci romanı 1915 yılında Yeni Saâdet yahut Millî Roman ismiyle Hokand’da
taş basma olarak yayımlanır. Bu romanı şair okul Ўğrencileri için değil geniş halk taba-
kasını gЎz Ўnünde bulundurarak yazmıştır. Yazar bu hususta eserin girişinde şЎyle der:
“Bu eser okul için değil, belki halkımızın okuduğu esassız kitapların yerini tutması umu-
du ile yazılmıştır.” Geniş okuyucu kitlesini gЎz Ўnünde bulundurularak yazılan bu eserin
şekil Ўzellikleri de okuyucu seviyesine uygundur. Bunu yazar şu şekilde açıklar: “Bizim
Türkistan’da erkek ve kadınların çoğu eski usulde okudukları için yeni okul kitaplarını an-
lamakta zorlanırlar. Onun için bu roman da eski imla ve usulde yazıldı.” Eserin merkezine
âlimlik ve cahillik ortasındaki zıtlık esas alınmıştır.
Yazarın Dört Aşk olarak adlandırılan romanından günümüze kadar sadece Üçreşuv
adlı bЎlümü ulaşmıştır. Eser Yusuf ve Şirin, Said ve Halime’nin sevgisi hakkındadır. Yazar
sevgi konusuyla birlikte tüm eserlerinde eğitimin Ўnemini de vurgulamıştır.
Yazarın Zehirli Hayat adlı tiyatro eseri 1916 yılında sahnelenmiş ve matbuatta yayım-
lamıştır. Eser Özek kadınının acıklı hayatı üzerine kurulmuştur. Eserin başkahramanı
Meryemhan kendi Ўzgürlüğü için mücadele eden kendi ayakları üzerinde durabilmek için
hareket eden aydın kadın sembolüdür. Bu tiyatro eseri o dЎnemde Türkistan’ın çeşitli şe-
hirlerinde başarılı bir şekilde sahnelenmiş. Bunun dışında Öç, Parancı sırları (Ferace Sırla-
rı), Evvelki Kadılar Yahut Meysere’nin işi (1926) adlı tiyatro eserleri de Özbek tiyatrosunun
yükseliş basamaklarını oluşturmaktadır.
Hamza, 1920’lı yıllara kadar ceditçilik hareketinin ilkeleri doğrultusunda eserler yazdı.
Sonraki dЎnemde Sovyet ideolojisini terennüm etmeye başladı. 1929 yılında Fergana’ya
bağlı Şahimerdan kЎyünde yürüttüğü ateist propaganda faaliyetlerinden dolayı aşırı dinci
kişiler tarafından taşlanarak Ўldürüldü.
Şairin Oḳış Kitâbı adlı eserinden bir parça:
Farzu ayn olmış bizim din içre bol ḫuşyâr ilm, Anla! Bizim dinimizde birinci farzdır ilim,
Bâr-u yoḳ muslimlıġıngnı farḳıga darkâr ilm. Müslümanların anlaması gerekendir ilim.
Héç kesden ġunça-i dâniş âçilmes, éy reiḳ, Ey arkadaş! Bilimin goncası kendiliğinden açılmaz,
Her sabâḳ ḳalbıga tégmes neşe-i munkâr ilm. İlim her sabah kalbine doğmaz kuşun gagası ile.
Ne üçün seyr eylemesbiz tâpsa kЎngiller ziyâ, Niçin gezmiyoruz gЎnüller ferah olur,
Çünki kelmiş cennetden bir nişân gülzâr ilm. Çünkü gelmiş cennetten bir nişan gülzar ilim.
Déme insân belki kâir, momin ése-de hayvân, Deme insan belki kairdir, mümin ise de hayvandır.
Cahl-u ġâillik bile ḳılmâḳ ése inkâr ilm. İlmi cahillik ve gaillik ile inkar edeni.
Âdam-u hayvân zabânin bir-birida farḳ yoḳ, İnsanların ve hayvanların dili bir-birinden farklı değil,
Şunçalik âdammimiz olduġı gütâr ilm. Madem insanız ilimden konuşalım.
Ḳuvva-yi hükm-i beserde âdam-u hayvân nedür, İnsanlık aleminde insan ve hayvan nedir ki,
KЎr ilen her şaynı aslın bildirer envâr ilm. GЎr ilim nuru her şeyin aslını gЎsterir.
Kim bilurdi âdam-u âlam nedür, hayvân neçük, Kim bilirdi insan nedir, alem nedir, hayvan nedir?
Bolmasa érdi eger insânda bu âsâr ilm. Olmasaydı eğer insanda bu tür ilim.
Ḳaysı bir mevcuda bâḳsang bilmâḳa keyiyetin, Hangi bir varlığın keyiyetini bilmek için baksan,
Lâzim olġay tâpmâḳa evvel oḳıb aḫbâr ilm. Önce bilim haberlerini okuman gerekir.
Gar maişetden sorarsan ibret âl derrendeden, Eğer yaşamdan sorarsan ibret al kaybolan hayvandan,
Bir- birige tЎme oldı bâisi aġyâr ilm. Birbirinin kaybolmasına neden olandır ilim düşmanlığı.
Âleming ḫurşidi kündir, âdaming ḫurşidi ilm. Âlemin güneşi gündür, insanın güneşi ilim.
Âleming zulmâtı tundur, âdaming nâdâr ilm. Âlemin karanlığı gecedir, insanın cahillik.
Her murâding, maḳsadingge yétmâḳ istersen, murâd, Her muradın, maksadına ulaşmak istersen eğer,
KЎz âçub bédâr bol, derkâr ilm, derkâr ilm. GЎzünü aç dikkatli ol, ilim gerekir, ilim gerekir.
Her taraḳḳıy eylegen millet élige sâl ḳulâḳ, Her gelişen yabancı millete kulak ver,
Kéçe- kündüz sЎzleri ekâr ilm, ekâr ilm. Gece - gündüz sЎzleri ekar ilim, ekar ilim.
Ul haḳiḳat âyiniġa sayḳal istersen, Nihân, O hakikat aynasını parlatmak istersen, Nihan,
İlm iste, ilm iste, isteġıl zinhâr ilm. İlim iste, ilim iste, kesinlikle ilim iste.
Özbek edebiyatının Ўnemli temsilcilerinden biri olan ve milli roman akımının temeli-
ni atan yazar Abdulla Kadirî (1894-1938) Taşkent’te doğdu.
“Herhâlde zamansız olmuş olmalı, sefil, bahçıvanlıkla geçinen bir ailede doğmuşum.” diyordu
o kendi anılarında. “Yaşım dokuz on olduktan sonra beni okula gönderdiler. Okulda aşağı
yukarı iki üç yıl eski usulde okudum. Sonra ailemin yanından alarak, on iki yaşımda beni bir
zenginin yanına hizmetçi olarak verdiler. Patronum tüccar olduğu için Rusça yazıp çizebilen
birine ihtiyaç duyuyordu. Muhtemelen bu sebeple beni Rus okuluna gönderdi. 1912 yılında
pazarcılık yapan birinin yanında amir olarak çalışmaya başladım. Bu çevrede pazarcılar ara-
cılığıyla Tatarların çıkardığı gazeteleri okuyarak gazete denen şeyin ne olduğunu öğrendim.
1913 yılında Özbekçe “Sedâ-i Türkistân”, “Semerkant”, “Âyina” gazeteleri çıkmaya başladı-
ğında bende de onlara makale yazıp gönderme fikri uyandı. 1913 yılında çıkan “Padarkuş”
etkisindeki “Baxtsiz kuyov” adlı tiyatro kitabını 1915 yılında yazdım ve gönderdim. Yine aynı
yıl tiyatrolarda çıkan, hikâye ve romanları taklit ederek “Juvânbâz” (“Oğlancı”) adlı hikâyeyi
yazdım, neşredecek birini bulamadığım için kendim neşrettim.
Yazar ilk eserlerini vermeye 1913 – 1914 yıllarında başlamıştır. Onun “Ahvâlimiz”,
“Milletimge”, “Toy” (1914 – 1915) gibi şiirleri “Âyina” dergisinde basıldı. Bu eserler de
Ўnce eğitimcilik gЎrüşünün ürünü olup, halk arasındaki çirkin davranışlar ve alışkanlık-
lara karşı keskin eleştiriler taşırlar. “Baḫtsız kuyâv” (1915) adlı trajedisinde ve “Cuvânbâz”
(1915), “Ulâḳda” (1916) gibi hikâyelerinde de halkını okuryazar, bilgili, kültürlü ve Ўzgür
gЎrme isteği anlaşılır.
1924 yılında Abdulla KadirЪ Moskova’ya gidip Gazetecilik Enstitüsü’nde eğitim aldı.
Moskova’dan dЎnerek “Muştum” dergisinde kadrosuz muhabir olarak çalışmaya başladı.
Satirik hikâyeleri ilk olarak bu dergide basılmaya başlanmıştır. Yazar eserlerinde KadirЪ,
Culḳunbay, Taşpolat, Âvsar, Dümbül gibi takma adlar kullanmıştır.
Abdulla KadirЪ 1917 – 1918 yıllarından başlayarak “Ötken Künler” romanı için mal-
zeme toplamaya başladı. 1922 yılında romanın ilk bЎlümleri “İnḳılâb” dergisinde yayım-
lanmaya başlandı. 1925 – 1926 yıllarında “Ötken Künler” üç bЎlüm hâlinde kitap olarak
yayımlandı. Bu eser, ilk realist Özbek romanı olarak, KadirЪ’nin ceditçi, siyasi gЎrüşlerini
ve yüksek bedii ifadesini bir araya getirmiş bir eserdir.
1928 yılında yazarın ikinci tarihЪ romanı “Méhrâbdan Çayân” (Mihraptan Çıkan Ak-
rep) basıldı. Bu roman da yazara büyük ün getirdi. 1934 yılına gelindiğinde ise Abdulla
KadirЪ çitçilik konusunu işleyen “Âbit ketmân” adlı hikâyesini yayımladı. Bunun dışında,
Rus yazarları Gogol, Çehov ve başka Batılı yazarların satirik hikâyelerini de Özbekçeye
çevirdi.
Onun “Emir Ömer Han’ın Cariyesi”, “Hırsız Namaz”, “Dehşet” gibi romanlar yazma ar-
zusunda olduğu biliniyor. Ancak vakitsiz Ўlümü yüzünden isteklerini gerçekleştiremedi.
Abdulla KadirЪ 31 Aralık 1937’de hapse atıldı. O, “Bana yapılan suçlamaların hepsini
reddediyorum. Hakikat uğruna hiçbir cezadan, işkenceden korkmuyorum. Eğer ateş edecek
olsalar göğsümü gere gere karşılarında dururum…” sЎzleriyle davasındaki kararlılığını gЎs-
termiştir.
Abdulla KadirЪ 4 Ekim 1938’de Taşkent’te BЎzsu deresi boyunda Ўldürüldü. Onun
eserleri 1956 yılında yapılan Komünist Partisi’nin 20. Kurultayı’ndan sonra ortaya çıkan
siyasЪ yumuşama devrinde yeniden yayınlanmaya başlandı.
Abdulla Kadirî, Ötken Künler, Okuma Parçası

Han Kızına Layık Bir Yiğit
İpekçi Ziya’nın evinde Atabey şerefine verilen ziyafette başka misafirler arasında Hamit, Rah-
met ve Hasan Ali de vardı. Tanışma bölümünden sonra Atabey ile sandıkçı Mirza Kerim sık
sık göz göze gelmeye başladılar. Mirza Kerim Atabey’e bir şeyler sormaya fırsat bekliyor fakat
Hacı Ekrem ile ipekçi Ziya’nın havadan sudan konuşmalarının ardı kesilmiyordu.
Onlar üçüncü defe göz göze geldiklerinde Mirza Kerim gülümseyerek sordu:
— Beni hatırlayabildiniz mi Bey?
Atabey Mirza Kerim’e dikkat ve itibar ile baktıktan sonra cevap verdi:
— Yok, amca.
— Kaç yaşına geldiniz?
— Yirmi dört…
Sandıkçı kendi kendine bir şeylerin hesabını yaptıktan sonra:
— Anlaşılıyor ki, siz beni hatırlayamazsınız. — Ben Taşkent’te sandıkçılık yaptığım zaman-
larda siz tahminen beş altı yaşlı çocuktunuz… Sanki daha dün Taşkent’teymişim ve daha dün
sizin evinizde misafir olmuşum gibi… Ama gerçekte aradan on beş yirmi yıl geçmiş, siz de
kocaman yiğit olmuşsunuz, ömür atılan ok gibiymiş.
— Siz bizim evimize gelmiş miydiniz?
— Çok defa misafir oldum, o vakitler dedeniz de hayattaydı.
Bu ikisinin konuşmasına kulak verip oturan Hasan Ali de söze katıldı:
— Amcanız bizim eve gelip misafir olduğu vakitlerde siz küçücük çocuktunuz, bey - dedi. —
Amcanız sizi saraylara da götürürdü.
Atabey utangaç bir tavırla gülümseyerek Mirza Kerim’e baktı:
— Maalesef hatırlayamadım, — dedi. Sandıkçı yine bir şeyler söylemek üzereyken Hacı Ek-
rem ona fırsat vermedi.
— Hacı Bey ağamız şu günlerde ne işle meşguller?
Atabey:
— Taşkent Beyi’nin huzurunda müşavir olarak görev yapıyorlar.
— Aziz Bey şu günlerde de Taşkent’in hâkimi midir?
— Öyle.
— Beyliği batsın, Onu tıfıl Aziz deyin, — dedi Hamit ve Hacı Ekrem’e bakıp güldü: — Yakın-
lara dek çolak Müsülman’ın bezmi tıfıl Aziz’le eğlenceli olurdu, — diye ekledi ve büyük bir
şey keşfetmiş gibi mağrurca ziyafette bulunanlara baktı. Hamit’in uygunsuz eleştirisi mecliste
soğuk hava oluştursa da Hacı Ekrem soru sormaya devam etti:
— Hâkiminiz çok zalimmiş, bu doğru mudur?
— Doğrudur, — dedi Bey. — Aziz Bey’in zulmünden halkın sabrı kalmadı artık.
Atabey’in bu cevabından sadece Hacı Ekrem değil belki de mecliste bulunan başka kişiler de
şaşırmıştı. Babasının velinimeti olan bir beyin zalimliğini itiraf etmek gerçekten de şaşılacak
bir şeydi. Aziz Bey’in Türkistan Hanlığının en zalim ve müstebit beylerin birisi olduğu ve
onun kendi yönetimindeki Taşkent halkına yaptığı zulümler Fergana’da dillere destan olmuş-
tu. Hacı Ekrem’in bu soruyu sormaktan amacı Aziz Bey’in en yakını olan kişinin oğlunu
sınamaktı. Atabey’in cevabından Hacı Ekrem’in şaşkınlığı arttı ve daha da meraklanarak: —
Babanız Aziz Bey’in müşaviriymiş, neden ona doğru yolu göstermiyor? — dedi.
— Afedersiniz, amca, — diye Atabey gülümsedi: — siz babamın müşavirliğini başka türlü
anlamışa benziyorsunuz… Bizim beylere halkı yönetme konusunda müşavir olmak imkânsız
bir şeydir. Babam Aziz Bey’in müşaviri ve yakın sohbet arkadaşı olduğu sanılsa bile aslın-
da bu cüzi işlerde geçerlidir. Bununla ilgili size bir örnek vereyim, bu iş yakınlarda oldu:
Taşkent’teki Cuma sohbetlerinden birinde bir kişi Aziz Bey’i över ve bu övgülere karşı başka
birisi ise “Niçin bu kadar övüyorsun, Aziz Bey dediğin bir tıfıl yahu” demiş. Onların ko-
nuşmasını işiten casuslardan biri bu sözü Aziz Bey’e iletmiş. Ertesi gün Aziz Bey o iki kişiyi
huzuruna çağırmış ve kendisini övene yüksek mertebe verirken, ikincisine ölüm cezası tayin
etmiş. Bu hüküm okunurken orada bulunan babam mahkûmun suçunu sorduğunda Aziz
Bey cellâda bağırmış: “Hemen götür!” Babam yine bir defa mahkûmun bağışlanmasını iste-
yince Aziz Bey cellâda emretmiş: “Elindekini bırak yerine Hacı’yı götür!” — İşte gördünüz mü
babamın kadir kıymetini?
— Öyleyse ahali neden Han hazretlerine şikâyet etmiyor?
— Kaçıncı şikâyetten bahsediyorsunuz, — dedi Atabey. — Aziz Bey’den zulüm ve eziyet gö-
renlerle birlikte şimdi onuncu şikâyetnamemizi yollamışızdır. Lakin Han hazretlerinin mü-
şaviri olan kişinin zulümde Aziz Bey’den de zalim kişiyse biz ne yapabiliriz? Ancak şunu da
söylemek gerekir ki, son zamanlarda Aziz Bey, Hokand’ın emir ve fermanlarını umursamaz
oldu. “İtaatsizlik etmesin” şeklinde yazdığımız şikâyetlerimize de Merkez’in görmezlikten gel-
me ihtimali var. Anlaşılan o ki, Taşkent halkı Aziz Bey’in zulmünden artık bezdi de kimden
yardım isteyeceğini bilemiyor. Hacı Yusuf Bey’in nasıl bir insan olduğunu Hacı Ekrem ar-
tık anlamış olacak ki, bu hususta soru sormadı ve başka konulara geçtiler. Ziyafet içtenlikle
oluşturulduğundan sofra da kadirli misafire yakışır bir şekilde hazırlanmıştı. İpekçi Ziya ile
oğlu Rahmet’in misafirleri sık sık sofraya buyur etmeleri başkalarının iştahını kabartsa da
Atabey’de böyle bir şey hissedilmez, oturduğu yerde hayallere dalmıştı. O neleri hayal ediyor,
neleri düşünüyordu - bilmek zor olsa bile onun şu anki hareketleri dikkati çekiyordu. Ha-
yal ederken dalgın gözlerle karşısındaki Mirza Kerim’e bakıyor, onun da kendisine baktığını
hissedince gözlerini sofraya çevirip iştahını çekmediği şeylere göz gezdiriyordu. Atabey’in bu
halini meclistekiler sezmeseler de Hamit onu takip ediyor gibiydi.
— Ticari işlerle hangi şehirlere gittiniz, Bey? — diye sordu sandıkçı.
— Kendi şehirlerimizden çoğunu gördüm, — dedi Atabey. — Rus şehirlerinden Şemey
(Semipalatinsk)’e kadar gittim.
— Aaa, siz Şemey’e de mi gittiniz? — diye şaşırdı ipekçi Ziya.
— Geçen sene gitmiştim, — diye karşılık verdi Atabey, — gidişim uygunsuz bir zamana denk
geldiği için çok eziyet çektim.
— Greçek tüccar sizmişsiniz, — dedi sandıkçı, — biz bu yaşımıza geldik, hala kendi şehirleri-
mizin bazılarını göremedik, siz Rusların Şemey’ine kadar gitmişsiniz.
— “Gezen derya, oturan şilte” imiş, — dedi Hacı Ekrem.
Türkistan’da Rus şehirlerine gidip ticaret yapanların sayısı çok az olduğundan yabancı ül-
keleri gören Atabey mecliste hayli dikkat çekti. Ruslar hakkında olur olmaz rivayetler işiten
sandıkçı ve ipekçi Ziya işin gerçek yüzünü Atabey’den öğrenmek istediler. Ondan Şemey’de
neler gördüğünü sordular. Atabey Şemey’le ilgili hatıralarını anlattı. Rusların siyasî, ekono-
mik ve sosyal hayatları hakkında dinleyenleri hayrette bırakarak en ince ayrıntısına kadar
anlattıktan sonra:
— Şemey’e gitmeden önce kendi yönetimimizi gördüğüm için her yerde de aynı olsa gerek diye
düşünürdüm, — dedi Atabey. — Lakin Şemey benim fikrimi alt üst etti. Beni de tamamıyla
değiştirdi. Ben Rusların idarî işlerini görünce kendi yönetimimizi sanki bir oyuncak oldu-
ğunu kabul etmek zorunda kaldım. Bizim idarî sistemimiz bugünkü düzensizliğiyle devam
ederse halimiz ne olacağına aklım ermiyor. Şemey’de iken kanatlanıp uçsam da memleketime
varsam ve doğruca Han hazretlerinin huzuruna girip Rus hükümeti kanunlarını tek tek açık-
lasam, Han hazretleri de anlattıklarımı dinlese ve Rusların idari yapısını ülkede uygulanma-
sına ferman çıkartsa, ben de kendi ülkemi bir ay içerisinde Rus’unki ile aynı düzeyde görsem
diye hayal ettim. Fakat vatana dönüp gördüm ki, Şemey’de düşündüklerim, imrendiklerim
sadece bir tatlı hayalmiş. Burada sözümü dinleyecek birisini bulamadım. Dinleyenler de: “Se-
nin hayallerini Han dinler mi, hangi bey bunu uygular?” — diye beni hayal kırıklığına uğrat-
tılar. Önceleri ben onların sözlerine aldırış etmediysem de sonradan doğru sözü söylediklerini
anladım. Gerçekten de kabristanda “Hayyalal felah”ı kim duyar ki?
Meclis Atabey’in Şemey hakkındaki hatıralarını merakla dinlediler ve bu güne kadar kimse-
den duymadıkları bu fikirler karşısında şaşkına dönmüşlerdi. Bu güne kadar istikbali düşün-
meyen bu Türkistan ataları Atabey’in içtenlikle söylediklerine ilgisiz kalmadılar.
— Emirî Ömer Han gibi adil padişah gelseydi, — dedi sandıkçı, — Bizler de Rusları geride
bırakırdık.
İpekçi Ziya:
— Biz kendi huyumuzdan dolayı bu duruma düştük, — dedi.
Hacı Ekrem:
— Doğru!
Hamit de başkalardan geri kalmamak için: “Allah kâfire bu dünyayı vermiş” — dedi.
— Bence, Rusların bizden ileride olması onların ittifak içinde olmalarından olsa gerek, dedi
Atabey. — Fakat bizim her gün geriye gitmemizin nedeni kendi aramızdaki kavgalardır, —
diye düşünüyorum. Bu hususta Ziya amcanın dediklerine kısmen katılmak mümkündür. Ara-
mızda bu vahim durumu gerçek boyutunu anlayan insanlar yok. Aksine bozguncu ve kavgacı
unsurlar çoğalıp, sade halkı sürekli uçuruma sürüklemektedir. Bu günkü “Karaçapan”larla
(Kıpçaklar Özbekleri karaçapan derlerdi) Kıpçakların kavgasını örnek olarak göstereyim: iyi
düşünün bu kavgalardan bize veya Kıpçak biraderlerimize ne menfaat geliyor ki? — Sade-
ce bundan çıkar gözetenler iki halk arasına düşmanlık tohumlarını saçmakta olan birkaç
bozguncu yöneticiden başkası değildir. Örneğin Müslümankul’un iyi adam olduğunu kim
söyleyebilir? — Onun ülke için kan dökmekten başka menfaatı oldu mu ki? Müsülmankul
kendi çıkarları doğrultusunda kavga çıkartmak için damadı Şiralihan’ı öldürtüp, günahsız
Murathan’ı şehit etti. Koyun gibi uysal Taşkent hâkimi Selimsak Bey’i öldürüp yerine Aziz
Bey gibi zalimi tayin etti. Kendini emir ilan ederek akılsız bir çocuğu (Hudayar’ı) Han diye
halkın tepesine getirdi. Doğru, eğer Müsülmankul bu işleri iyi bir niyeti uğruna yapsaydı,
ülkede asayişi sağlasaydı, zalimi aradan kaldırıp yurda barış getirseydi ona kim ne derdi?
Halbuki Taşkent tarihinde eşi benzeri görülmeyen Aziz Bey gibi vahşiyi ancak şu Müsülman-
kul başımıza getirdi. Eğer Müsülmankul iyi adam olsaydı halk başına bu belayı getirmezdi.
Kendi çıkarları için istibdat yoluyla halka eziyet edenler ortadan kaldırılmayınca bize kur-
tuluş yoktur. Bunun gibileri kim olursa olsun iş başından uzaklaştırmak ve onların yerine
dürüst ve samimi insanları getirmek kurtuluşumuzun tek yoludur.
Atabey mecliste bulunanlar için tamamen yeni ve duyulmamış fikirleri anlatırken onlar şaş-
kınlık içinde dinlerlerdi. Onlar mevcut kavgaların asıl sebeplerini iyi anlıyor ve kendilerince
değerlendiriyorlardı. Atabey’in bu tür fikir ve görüşleri meclistekilere ipucu vermiş gibi oldu.
Gerçi açıkça söylemeseler de yüz ifadelerinden Atabey’i takdir ettikleri ve alkışladıkları gö-
rülmekteydi.
(Kadirî 1996: 5-9)
Cedit edebiyatının Ўnemli isimlerinden biri Abdulhamit Süleyman oğlu Çolpan

(1897-1938) Andican’da doğdu. Babası Süleymankul Molla Muhammed Yunusoğlu, çit-
çilik ve ticaretle uğraşan münevver bir kişidir. Süleymankul’un sanat ve edebiyatla ilgi-
lendiği hatta “Rüsva” adıyla şiirler yazıp bir Divan oluşturduğu da bilinmektedir. Annesi
Ayşabibi Ўzellikle bir eğitim almamasına karşın uku geniş, hoş sohbet, yЎresel türküleri
bütünüyle bilen bir kadındı.
Çolpan, ilkЎğrenimine kendi mahallesindeki mektepte başlamış ve daha Ўğrenim ha-
yatının ilk yıllarında keskin zekâsıyla sınıf arkadaşlarının arasından sıyrılıp Ўne çıkmış-
tır. O, kısa zamanda okumayı ve yazmayı Ўğrenmiş, Kuranı Kerimi ezberlemiştir. Devrin
şartları doğrultusunda oğlunun Rus dili ve kültüründen de bilgili olmasını isteyen babası
Abdülhamit Çolpan’ı Andican’daki mahalli Rus mektebine vermiştir. BЎylelikle Çolpan
sЎz konusu mahalli Rus okulunda Batı edebiyatı ile tanışma fırsatı bulmuştur. Çolpan bu
okuldaki derslerini başarılı bir şekilde verdiğinde oğlunun medresede Ўğretmen olmasını
isteyen babası Süleymankul, yetenekli oğlunu bu kez de medreseye gЎndermiş ve orada iyi
bir eğitim almasını sağlamıştır. Abdülhamit medresede Farsça ve Arapça Ўğrendi. Ancak
medreseye devam ettiği bu dЎnemde büyük Başkurt âlimi Zeki Velidi Togan’ın ve genç
Özbek yazar Fıtrat’ın eserleri aracılığıyla Türkçülük ve Ceditçilik düşünceleriyle tanışan
Çolpan, Ўğretmen değil “Özbekler’in milli yazarı” olmaya karar verdi. Evdekilerden izin
almadan Taşkent’e gidip burada yazmakla meşgul olan Çolpan, Türk, Rus ve Fars dilleri
aracılığıyla da dünya edebiyatının Ўnemli eserlerini okumuştur.
Bu sıralarda İsmail Gaspıralı’nın ceditçi fikirleri Türkistan’da hızla yayılmakta idi.
Çolpan da bu fikirleri benimseyerek takip etti ve Türkistan’daki yenileşme hareketlerine
Ўnemli katkıda bulundu.
Çolpan’ın şiir ve yazıları “Sedâ-yı Türkistan”, “Sedâ-yi Fergana”, “Türkistan Vilayetinin
Gazeti” gibi süreli yayınlarda “Kalander”, “Mirza Kalander”, “Andicanlı”, “Çolpan” mah-
laslarıyla yayımlanmıştır. Sonraları “Çolpan” onun esas mahlası olarak kaldı. 18 Nisan
1914’te “Sedâ-yi Türkistan” gazetesinde Çolpan’ın “Türkistanlı Ḳarındâşlarımızga (Tür-
kistanlı Kardeşlerimize)” adlı şiiri yayımlandı. Aradan on bir gün geçtikten sonra yine
aynı gazetede onun “Ḳurbân-ı Cehâlet (Cehalet Kurbanı)” adlı hikâyesi yayımlandı. Aynı
yıl içinde genç yazar Çolpan, kendi eserlerinin mahiyetini ifade eden “Adabiyât nadur?
(Edebiyat Nedir?)” adlı makalesini yayımladı. Bir süre sonra da “Doktur Muhammediyâr
(Doktor Muhammedyar)” adlı hikâyesi basıldı. Kısa zamanda Çolpan, “yeni edebiyatın
parlak yıldızı” sıfatıyla tanındı.
Rusya’da siyasi çalkantıların yaşandığı dЎnemde bir süre Orenburg’ta yaşamış ve bu-
rada Başkurt Hükümeti mahkemesinde kâtip olarak çalışmıştır. Daha sonra Taşkent’e geri
dЎnüp 1920 yılına kadar TurkRosta’da muhabirlik yapmıştır.
Bu yıllar aydınlar için kendi yollarını çizme, kendi kaderlerini tayin etme devriydi. Bu
dЎnemde aydınlar, Çolpan ve Fıtrat’ın başkanlığındaki “Çağatay Görüngü” topluluğunun
toplantılarına katılıp millete ve vatana daha iyi hizmet etmenin yollarını araştırıyordu.
1920 yılında Bakü’de düzenlenen Şark Halklarının Kurultayı Çolpan’ın fikirlerinin ge-
lişmesinde Ўnemli bir yere sahiptir. O tam olarak burada vatanı uğruna fedakârlığa hazır
milliyetçi bir şair olma yolunu seçmiştir.
Bakü’den dЎndükten sonra Çolpan Fıtrat’ın teklifi üzerine Buhara’ya gitti ve 1921-
1922 yıllarında Özbek dilindeki “Buhara Ahbâri (Buhara Haberleri)” gazetesine başkanlık
etti. Bu dЎnemde gazete, Özbek dilini resmi dil olarak yaymada, Buharalı emekçileri siyasi
hayata yЎnlendirmede, edebiyat ve sanatı geliştirme yolunda Ўnde gelen yayın olma nite-
liğini kazanmıştır.
1922 yılında şair Taşkent’e geri dЎndü ve “İnḳılâb” adlı dergiyle aynı yolu izleyerek pro-
fesyonel Özbek tiyatrosunun şekillenmesine ve bu alanın nitelikli eserlere sahip olmasına
ortaklık etti.
1923 yılında Çolpan Andican’da yeni çıkmaya başlayan “Darhân” gazetesinde işe
başladı. Bir yıl sonra gazete kapatılınca Taşkent’e geri dЎndü. Bu dЎnemde milli Özbek
tiyatrosunu oluşturmak için yirmi dЎrt yetenekli Özbek genci Moskova’ya gЎnderildi.
Burada kendi başına bir devlet olarak sayılan Buhara Maarif Evi’nde bir tiyatro evi mey-
dana getirildi. Rus dili ve edebiyatı hakkında derin bilgiye sahip olan Çolpan, 1924 yılında
Moskova’ya gitti ve bu tiyatro evinde yЎnetmen olarak çalıştı. Çolpan bu yıllarda V. Bryu-
sov adındaki edebiyat fakültesinde derse katılmış. Moskova edebi muhiti Çolpan’ı ciddi
derecede etkilemiştir. O en güncel edebЪ yeniliklerden doğrudan haberdar oluyordu. Rus
sanatçılarıyla yakın ilişkiler kurdu.
20’li yıllar Çolpan için verimli bir dЎnem olmuştur. 20’li yılların ilk yarısında o dЎ-
nemde Türkistan’da çıkmakta olan bütün Ўnemli gazete ve dergilerde Çolpan’ın şiirleri
basılır. Onun şiirleri “Özbek Yaş Şairleri” (1923), “GЎzel Yazgıçlar” (1925), “Edebiyat par-
çaları” (1926) gibi antoloji ve şiir kitaplarında yer almış, mekteplere de girmiştir. Bu yıl-
larda onun “Uygânış (Uyanış)” (1922), “Bulaḳlar” (1923), “Tâng sırları” (1926) gibi şiir ki-
tapları yayınlandı. Bu yıllarda Çolpan “Yârḳınây” (1921), “Halil Fereng” (1921), “ÇЎrining
İsyâni” (1926), “Yene Рylenemen” (1926), “Ortâḳ Ḳarşıbâyev” (1928), “Hücum” (1928)
gibi eserler ortaya koyup milli tiyatroyu zenginleştirmiştir.
1926 yılında Taşkent’e geri dЎnen Çolpan Sovyet hükümetinin dalkavukları hâline
gelmiş yeteneksiz kişilerin hücumuna uğradı. Onu “milliyetçi ve karamsar” şair diye eleş-
tirdiler. Рlke basınında Çolpan’ın eserleri hakkında çeşitli fikirler Ўne sürüldü. Kadiri,
Fıtrat gibi yazarların şairi koruyup kollamalarına bakılmadan şair Komünist ideolojinin
hizmetkârları tarafından eleştirildi. Son olarak 1927 yılının Ekim ayında düzenlenen II.
Kurultayda Çolpan’ın eserleri “ideolojik tutarsız” olduğu gerekçesiyle hükümetin danış-
manlarından biri olan Akmel İkramov tarafından eleştirildiği zaman Çolpan bu eleştiriler
karşısında neredeyse yalnız kalmıştı.
XX. yüzyılın 30’lu yıllarına gelindiğinde Çolpan’a gЎre siyasi- ideolojik eğilim daha da
güçlendi. Sonuçta, şair 1932 yılında taşınıp Moskova’ya gitti. Burada Gogol, I. Franko ve
Andreyev gibi yazarların eserlerini Özbekçe’ye çevirdi. 1935 yılına kadar burada yaşadık-
tan sonra tekrar Taşkent’e dЎndü ve tiyatroda edebi danışman olarak çalıştı. Bu yıllarda
Çolpan’a yЎneltilen hücumlar daha da fazlalaştı ve yazarın eserleri basılmıyordu. Bundan
sonra o, çoğunlukla edebi tercüme ile ilgilendi. Şekspir’in “Hamlet”, Puşkin’in “Boris Go-
dunov”, “Dubrovskiy”, Gorki’nin “Ana” gibi eserlerini Rusçadan Özbekçeye aktardı. Bu
tehlikeli yıllarda Çolpan “Keçe ve kunduz” romanını, “Sâz” adlı şiir kitabını meydana ge-
tirdi.
Milletinin geleceği için fedakârlıktan kaçınmayan bu cesur yazar, 14 Temmuz 1937’de
tutuklandı. Devrindeki bir grup aydın gibi o da 4 Ekim 1938 tarihinde Ўldürülmüştür.
Çolpan’ın 1921 yılında yazılan şiirlerinden biri ‘‘Güz” adını taşır. Bu şiirde de şair Rus
istilâsı karşısındaki Türkistan’ın hâlini mecazЪ bir biçimde anlatmaktadır. Şiirde yaz mev-
siminde; yemyeşil yaprakların sararması, gЎkyüzünün kara bulutlarla kaplanması, gЎk-

yüzünde kargaların sıra sıra dizilip geçmesi Türkistan’ın başına gelen istilâ manzarasını
gЎzler Ўnüne serer. Şiirin iki satırdan oluşan son kısmı gayet Ўnemli mesajlar taşımak-
tadır: Bütün varlık – asırlık sönmek üzere, Soğuk… kara kışa girmek üzere. Şair ülke ile
ilgili her şeyin uzun bir sЎnüş ve kayboluş dЎnemine girmekte olduğunu vurgularken, bu
dЎnemi “soğuk… kara kış” diye adlandırmaktadır. Soğuk kelimesinden sonra üç noktanın
konması hatta şiirin son kısmının iki satırla bitmesi de şairin yarım kalan arzularını, hay-
allerini ifade etmektedir. Aynı yemyeşil iken sararan yapraklar misali.
KРZ GРZ
KЎm-kЎk éken, sarġaydılar yaprâḳlar – Yem-yeşil iken sarardılar yapraklar –
Âġrıḳ, maġlub, tutḳun şarḳnıñ yüzidék. Hasta, mağlup, tutkun Doğu’nun yüzü gibi.
Borânlarnıñ kЎzleri, kim oynâḳlar, Boranların gЎzleri gibi oynar,
Ġâlib ġarbniñ ḳânga tolgan kЎzidék, Galip Batı’nın kanla dolmuş gЎzleri gibi.
Kara bulutlar gibi gЎkyüzünü

Ḳâra bulut todаsı kiм kЎklerni –
Doğu’yu Ўrten perde gibi Ўrtmüştür.
Şаrḳnı yâpgen perde yanglıġ yâpmuşdır.
Güz ordusu zehir dolu okları
Küz ḳoşını – âġu toluġ oḳlаrnı Yaz bağrına sayısızca atmıştır.
Yâz bаġrıga héç sаnâḳsız âtmishdir!
Bela misali sıra sıra dizilip
Bаlâ yañlıġ ḳаtâr-ḳаtâr çizilib, GЎkyüzünde kargalar da geçerler.
KЎk yüziden ḳаrġаlаr heм Ўteler. Doğu gibi içten sezdirmeden ezilip
Şаrḳdék içden yeşiringine éзilib, Çok insanlar son sesi beklerler.
KЎp cânlılar soñgi tinni küteler.
Bütün varlık – asırlık sЎnmek üzere,
Bütün bârlıḳ – çâġlık Ўçiş âldide, Soğuk… kara kışa girmek üzere.
Sâvuḳ… ḳârа ḳışgа kЎçiş âldide.
Çolpan’ın “Kişen” (Pranga) adlı şiirinde mecazi olarak şekilde, Türkistan’ı ve Türkis-
tanlıları prangaya vurulmuş tutsak olarak ve Rusya istilâsı altında esareti de prangaya bağ-
lı hayat olarak ele alır. (Yarkın, 1970)
Kişen Pranga
Kişen! gЎvdemdeki izler, bukün hem ketkeni yoḳtur! Pranga gЎvdemdeki izler bugün dahi gitmiş değildir!
Temir barmâḳlarıñnıñ dâġı bütkül kétkeni yoḳtur! Demir parmaklarının yarası, büsbütün geçmiş değildir.
Né müdhiş, né sovuḳ-menhus, né ḳısḳanmaz ḳuçâġıng bâr! Ne korkunç, ne soğuk uğursuz, ne acımaz kucağın var!
Beşer târihiniñ her sahasında ḳânlı dâğıñ bâr! İnsanlık tarihinin her sahasında kanlı yaran var.
Yumulmuş kЎzleriñniñ her biri élni kahreyler, Yumulmuş gЎzlerinin her biri ulusu kahreder,
Faḳat bir barlığıñdur kim bütün bârlıḳnı zehreyler: Fakat sadece varlığındır ki, bütün varlığı zehreder!
Kulüp birden seniñ ârk’inde kop yıllar ḳâlup kettim. Kilit altında senin sarayında çok yıllar kalıp gittim
Faḳat her tebrenişden ḳurtuluşlıknı ümid ettim. Fakat her sarsıntıdan kurtulmayı ümit ettim.
Kişen! GЎvdemdeki dâğıñ henüz hem bitkeni yoḳtur! Pranga gЎvdemdeki yaran şimdi dahi geçmemiştir.
Faḳat bütkül ḳurtulmaḳla ümidim émdi artıḳtır! Fakat büsbütün kurtulmak için ümidim fazladır!
Çolpan’ın bu şiirini şairin dünya görüşünü göz önünde tutarak açıklamaya çalışınız.
3
Özet
Çağatay edebiyatının 17.-18. yüzyılları Özbek Hanlıkları Mahmudhoca BehbudЪ, Abdulla AvlanЪ, Hamza Hekimzade
dЎnemi olarak da bilinir. Bu dЎnemde Çağatay edebЪ gele- NiyazЪ, Abdurauf Fıtrat, Abdulla KadirЪ, Çolpan vb şair ve
nekleri zayılayarak devam ettiğinden bu dЎnem gerileme ve yazarlar Özbek edebiyatının bu dЎnemdeki en Ўnemli tem-
zayılama dЎnemi olarak da değerlendirilir. Bu devirde, Hive, silcilerindendir.
Buhara ve Hokand hanlıkları arasında iç çatışmaların, taht
kavgalarının sıkça yaşandığı gЎrülmektedir. Sanat bakımın-
dan yüksek edebЪ eserler ortaya çıkmadığı ve mevcut eserler-
de Ali Şir NevaЪ dЎnemi şairlerinin eserlerinin taklit edildiği
bilinmektedir. Bu devir edebiyatı, hanlık saraylarında geliş-
me gЎsterdiğinden Hive, Buhara ve Hokand edebi muhiti
olarak tasnif edilmektedir.
19. yüzyılın ortalarında Türkistan’da siyasЪ, sosyal ve iktisadЪ
hayat, bütün yЎnleriyle değişmeye başlar. “Marifetçilik Ede-
biyatı” olarak adlandırılan bu dЎnemde Özbek edebiyatına
toplumsal yaşamla ilgili ve sıradan insana Ўzgü imgeler, duy-
gular, halkın konuştuğu dille ifade edilen konular girmiştir.
Bu konular Ўzellikle Hokand, Buhara ve Hive edebЪ muhit-
lerinde daha etkin bir şekilde ele alınmaya başlar. Bu devir-
de eskiden mevcut olan manzum mektup türünün yeniden
canlandığı gЎrülmektedir. MukimЪ, Furkat, ZevkЪ, Nâdım
gibi şairlerin kendi aralarındaki yazışmalarında bunun güzel
Ўrnekleri ortaya çıkar. Bu edebiyat ürünlerinde toplumsal so-
runlarının sade dille anlatıldığı gЎze çarpar. Şairler ülkedeki
fakirliğin tek nedeni olarak cehalet ve eğitimsizliği gЎsterir.
Onun için de bu dЎnemde maarifi geliştirme konusu Ўn pla-
na çıkmış ve edebi eserlere yansımıştır.
20. yüzyılın başlarında Özbek sosyal hayatında olduğu gibi
edebЪ hayatta da pek çok yenilik meydana gelir. Bu dЎne-
me Ceditçilik (yenileşme) devri adı verilmesinde İsma-
il Gaspıralı’nın gЎrüşleri ve faaliyetleri etkili olur. İsmail
Gaspıralı’nın Semerkant ve Buhara’ya gelerek “Usul-i Cedit”
okulunu açması bu yenilikçi hareketin bütün Türkistan’a hızla
yayılmasına neden olur. Bu hareket neticesinde Türkistan’ın
çeşitli yerlerinde mezkûr adı taşıyan okullar açılır Özbek
dil ve edebiyatında Cedit devri müstesna bir yere sahiptir.
Modern Özbek dilinin temelleri ve kuruluşu bu dЎnemde
gerçekleşmiştir. Roman, hikâye, drama, tiyatro gibi pek çok
edebЪ tür Özbek edebiyatında bu dЎnemde ortaya çıkmıştır.
Özellikle basın-yayın faaliyetlerinin artış gЎstermesi, der-
gilerin sürekli yayın faaliyetlerinde bulunması kalem sa-
hiplerinin ellerini ve zihinlerini güçlendirmiştir. Bu tür
faaliyetlerde kullanılan dilin millЪ dil olan Özbekçe olması,
anlaşılma ve anlatma noktasında Ўnemli katkılar sağlamıştır.
MillЪ bir dil ve milli bir edebiyattan sЎz etmenin mümkün
olduğu yıllar Cedit devridir. Marifetçiler millЪ edebiyata yeni
konular getirdiler ise, ceditler Özbek edebiyatını tiyatro, ro-
man, hikâye gibi yeni türlerle zenginleştirdiler.
1. “Çağatay Edebiyatı” nın doğru tanımı aşağıdakilerden 3. Aşağıdakilerden hangisi Cedit Hareketinin Ўne sürdüğü
hangisidir? stratejik amaçlardan biri değildir?
a. Cengiz Han’ın ve eşi BЎrte Ucin’in ikinci çocukları a. Dilde sadeleşmeyi basın ve edebiyat aracılığı ile hız-
olan Çağatay’ın kurduğu ve yЎnettiği edebiyata Çağa- landırmak ve toplumu bilinçlendirmek
tay Edebiyatı denir. b. Eğitimde reformlar uygulamak ve eğitime destek ve-
b. Çağatay’ın hükümranlığındaki topraklarda oluşan, ren vakıları çoğaltmak
Çağatay’ın Ўlümünden sonra Asya’da gelişen Türk c. Mahalli gençlerden bilim adamları yetiştirmek, ülke-
edebiyatına Çağatay Edebiyatı denir. de üniversiteler açmak
c. Cengiz Han’ın hükmettiği topraklarda ortaya çıkan, d. Kadın haklarını korumak, kadınların okuması ve ça-
Moğolların sЎzlü kültürüne dayalı edebiyata Çağatay lışmasını sağlamak
Edebiyatı denir. e. İlerlemeyi engellemesi sebebiyle dini ve dinle ilgili
d. Çağdaş Özbek edebiyatına Çağatay Edebiyatı denir. her şeyi yasaklamak
e. Orta Asya’daki Hanlıkların oluşturduğu ortak edebi-
yata Çağatay Edebiyatı denir. 4. İlk Özbek tiyatro eseri ve yazarı, aşağıdakilerin hangisin-
de birlikte ve doğru olarak verilmiştir?
2. “Cedit Edebiyatı” nın doğru tanımı aşağıdakilerden han- a. Bahtsız Kuyâv Abdulla KadirЪ
gisidir? b. Bay ile Hizmetçi Hamza
a. 19. yüzyılın ikinci yarısında ilk önce medrese ve c. Yârḳınây Çolpan
mekteplerin modernleştirilmesiyle kendini gЎsteren d. Pederküş Mahmut Hoca BehbudЪ
ve 1905 yılından sonra basında, tiyatroda, edebiyatta e. Münazara Fıtrat
ve siyasette ağırlığını hissettiren yenilik hareketi so-
nucu olarak ortaya çıkan edebiyata “Cedit Edebiyatı” 5. İlk Özbek romanı ve yazarı aşağıdakilerden hangisinde-
denir. birlikte ve sırasıyla doğru olarak verilmiştir?
b. Türk halkları arasında 19. yüzyılın ikinci yarısında a. Ötken Künler Abdulla KadirЪ
medreselerin ve dini bilimlerin ilerlemeyi engelledi- b. Serap Abdulla Kahhar
ğini Ўne sürerek aydınların başlattıkları geniş çaptaki c. Keçe ve Kündüz Çolpan
yenilikçi hareketlerinin sonucu olarak ortaya çıkan d. Kutlu Kan Aybek
edebiyata “Cedit Edebiyatı” denir. e. Buhara Cellatları Sadriddin Ayni
c. Türk halkları arasında 19. yüzyılın ikinci yarısında
ilk Ўnce medreselerin modernleştirilmesiyle kendini 6. Aşağıdakilerin hangisinde, Fıtrat’ın eserleri birlikte ve
gЎsteren ve 1905 yılından sonra basında, tiyatroda, doğru olarak verilmiştir?
edebiyatta ve siyasette ağırlığını hissettiren yenilik a. Hint İhtilalçıları, Ötken Künler
hareketi sonucu olarak ortaya çıkan edebiyata “Cedit b. Serap, Şeytan’ın Tanrı’ya İsyanı
Edebiyatı” denir. c. Hint İhtilalcıları, Keçe ve Kündüz
d. Osmanlı yenilikçi hareketlerinin sonucu olarak 19. d. Hint İhtilalcıları, Abulfeyz Han
yüzyılın ikinci yarısında Türkistan’da ortaya çıkan e. Abulfeyz Han, Buhara Cellatları”
edebiyata “Cedit Edebiyatı” denir.
e. Türk halkları arasında 19. yüzyılın ikinci yarısında 7. Aşağıdakilerin hangisinde Çolpan’ın eserleri birlikte ve
ilk Ўnce İslami okulların modernleştirilmesiyle ken- doğru olarak verilmiştir?
dini gЎsteren ve ülke yЎnetiminde Ўzgürlük, basında a. Keçe ve Kündüz, Ötken Künler
demokrasi talepleriyle başlatılan yenilik hareketi so- b. Doktor Muhammdyar, Keçe ve Kündüz
nucu olarak ortaya çıkan edebiyata “Cedit Edebiyatı” c. Hint İhtilalçıları, NevaЪ
denir. d. Yarḳınay, Abulfeyz Han
e. Cuvânbâz, Ulâḳta

8. Aşağıdakilerden hangisiAbdulla KadirЪ’nın romanların- 1. b Yanıtınız yanlış ise “Türkistan’da Yenileşme Hareket-
dan biri değildir? leri” konusunu yeniden gЎzden geçiriniz.
a. Mihraptan Çıkan Akrep, Ötken Künler 2. c Yanıtınız yanlış ise “Cedit Edebiyatı ve Ceditçilik
b. Serap, Nevai Hareketleri” konusunu yeniden gЎzden geçiriniz.
c. Kutlu Kan, Keçe ve Kündüz 3. e Yanıtınız yanlış ise “Cedit Edebiyatı ve Ceditçilik
d. Ulu Yol, Ulug Bey’in Hazinesi Hareketleri” konusunu yeniden gЎzden geçiriniz.
e. Yıldızlı Geceler, Ötken Künler 4. d Yanıtınız yanlış ise “Cedit Edebiyatı ve Ceditçilik
Hareketleri” konusunu yeniden gЎzden geçiriniz.
9. Aşağıdakilerin hangisinde konusu tarih olan romanlar 5. a Yanıtınız yanlış ise “Cedit Edebiyatı ve Ceditçilik
doğru olarak verilmiştir? Hareketleri” konusunu yeniden gЎzden geçiriniz.
a. Yıldızlı Geceler, Ötken Künler 6. d Yanıtınız yanlış ise “Cedit Edebiyatı ve Ceditçilik
b. Uluġ Bey’in Hazinesi, Yıldızlı Geceler Hareketleri” konusunu yeniden gЎzden geçiriniz.b
c. NevaЪ, Keçe ve Kündüz 7. b Yanıtınız yanlış ise “Cedit Edebiyatı ve Ceditçilik
d. Ötken Künler, Abulfeyz Han Hareketleri” konusunu yeniden gЎzden geçiriniz.
e. Kutlu Kan, Buhara Cellatları 8. a Yanıtınız yanlış ise “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Öz-
bek Edebiyatı” konusunu yeniden gЎzden geçiriniz.
10. Fıtrat’ın kurduğu edebi topluluğun adı aşağıdakilerden 9. b Yanıtınız yanlış ise “Sovyet Devri Özbek Edebiyatı”
hangisidir? konusunu yeniden gЎzden geçiriniz.
a. Çağatay Gurungi 10. a. Yanıtınız yanlış ise “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Öz-
b. Neşri Maarif bek Edebiyatı” konusunu yeniden gЎzden geçiriniz.
c. Kızıl Kalem
d. Genç Leninci
e. Çağatay Topluluğu Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Sıra Sizde 1
Bu konuda Janos Eckmann’ın Çağatayca El Kitabı (çev. Gü-
nay Karaağaç, Ankara, Akçağ yayınları, 2003); Ahmet Bican
Ercilasun’un Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi
(Ankara, Akçağ yayınları, 2003) adlı eserlerinden ve Zühal
Ölmez’in Çağatay Edebiyatı ve Çağatay Edebiyatı Üzerine
Araştırmalar (Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt 5,
Sayı 9, 2007, 173-219) adlı makalesinden yararlanabilirsiniz.
Sıra Sizde 2
Bu konuda Fatma Açık’ın Özbek Edebiyatı (Ankara, Alp Yayı-
nevi, 2007) adlı eserinden ve Başlangıçtan Günümüze kadar
Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi (15 Cilt, Özbek
Edebiyatı II, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2000) anto-
lojiden yararlanabilirsiniz.
Sıra Sizde 3
Bu konuda, Hüseyin Özbay’ın Çolpan’ın Şiirleri (Ankara,
Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü yayınları, 1994) adlı
eserinden ve Başlangıçtan Günümüze kadar Türkiye Dışın-
daki Türk Edebiyatları Antalojisi (15. Cilt, Özbek Edebiyatı
II, Kültür Bakanlığı yayınları, Ankara, 2000) adlı antalojiden
yararlanabilirsiniz:
Yararlanılan ve Başvurulabilecek
Kaynaklar
Abdullayev V., vb. Özbek edebiyâti tariḫi, 5 cildlik, 5-cild, Kasimov, Begali, Milli Uyanış, Aktaran: Fatma AÇIK, Atatürk
Taşkent, Fen, 1980. Kültür Merkezi yayını, 2009.
Abduazizova, Nazira, Milliy jurnalistika tarihi, Taşkent, Şark, Ḳoşcânov, Metyâḳub, Özbekning özligi, Taşkent, Abdulla
2008. Ḳâdiriy nâmidegi halḳ merâsi neşriyâti, 1994.
Açık, Fatma, Özbek edebiyatı, Ankara, Alp yayınevi, 2007. KЎprülü, Fuat, Çağatay Edebiyatı Maddesi, İslam Ansiklope-
Aliyev, Ahmad, Maneviyat, ḫadriyet ve bediiyet, Akademiya, disi, C.III, s.270-323.
2000. Ḳurânov, Dilmurâd, Edebiyât nedir yâki Çolpanning mengü
Alpay, GЎnül, XIX. Yüzyıl Özbek Edebiyatına Genel Bir Bakış, savoli, Тaşkent: Zerḳalam, 2006.
Ankara Рniversitesi Basımevi, 1974. Merhan, Aziz, Abdulla Kadiriy ve Özbek Romanının Doğuşu,
Aripov, A vb., XX asr Özbek hikâyeleri antologiyasi, Özbekistân Ankara, Grafiker Yayınları, 2008.
millЪ ensiklopediyasi, Taşkent, 2009. Mirvaliyev S., Roman va zamân, Taşkent, Fen, 1983.
Avcı, Yusuf, Fıtrat ve Eserleri, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1997. Mirzayev S., DONİYOROV X., Özbek sovet edebiyâti tariḫi,
Avlaniy, Abdulla, Tenlengen eserler, Taşkent, Maneviyat, 2 Taşkent, Oḳıtuvçı, 1978.
ciltlik, 2009. Mirzayev, Saydulla, XX asr Özbek edebiyâtı, Taşkent, Yengi
Bâbur, Zahiriddin Muhammed, Bâburnâme, Neşirge tayyar- asr evlâdı, 2005.
lagan: Pârsâ ŞEMSİYEV, Тaşken, Yuluzça. 1989. Montgomery, David C, Rejim Doğrultusundaki Sovyet Özbek
Behbudi, Mahmudhoca, Tenlengen eserler, Taşkent, Manevi- Edebiyatı Zincirinin Bir Halkası Olarak “Şahimerdan”,
yat, 2006. Çeviren: H. Canan Özkal, ODTР, 1985
Eckmann, Janos, Çağatayca El Kitabı, çev. Günay Karaağaç, NiyâzЪ, Hamza Hakimzâde, Tola eserler toplamı,5 cildlik,
Ankara, Akçağ yayınları, 2003. 2-cild, Тaşkent: Fen, 1988.
Ercilasun, Ahmet Bican, Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Normatov, U. vb. Abdulla Ḳâdiriyning bediiy dünyâsi, Taş-
Dili Tarihi, Ankara, Akçağ Yayınları, 2003. kent, Universitet, 1994.
Fayzullayev, R., Türkiston Vilayetinin Gazeti’ge Alibâ- Ölmez, Zühal, Çağatay Edebiyatı ve Çağatay Edebiyatı Üzeri-
sâhalar boyıça tuzilgen bibliografik kЎrsetkiç (1870- ne Araştırmalar, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi,
1916), Taşkent: Özbekistan Milliy Kutubhanesi, 2005. Cilt 5, Sayı 9, 2007, 173-219.
Fıtrat, Abdurauf, Buhara’da Cedidcilik Eğitim Reformu; Mü- Özbay, Hüseyin, Çolpan’ın Şiirleri, Ankara, Türk Kültürünü
nazara ve Hind Seyyahının Kıssası, Hazırlayan: Seyfettin Araştırma Enstitüsü yayınları, 1994.
ERŞAHİN, Ankara: Kültür Bakanlığı, 2000. Özbek edebiyâti tariḫi, 5 cildlik, 5-cild, Тaşkent: Fen, 1980.
Fıtrat, Abdurauf, Tenlengen eserler, Taşkent, Maneviyat, Özbek şe’riyeti antologiyasi. Klassik şe’riyet. 3-tom, Тaşkent,
2006. 1961. S. 353-355
İnan, Abdülkadir, Çağatay Edebiyatı, Türk Dünyası El Kitabı, Özbekistân Millî Énsiklopediyasi,Тaşkent, 1992.
Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 3. Cilt, Togan, Zeki Velidi, Bugünkü Türkili (Türkistan) ve yakın ta-
Ankara, 1998. rihi, Cilt I, Batı ve Kuzey Türkistan, İstanbul, Arkadaş,
KadirЪ, Abdulla, Ötgen Künler, Taşkent: Maneviyat, 1996. İbrahim Horoz ve Güven Basımevleri, 1942-1947.
Kahhar, Tahir:“Özbek Edebiyatı”, Başlangıçtan Günümü- Рşenmez, Emek, Modern Özbek Türkçesi, İstanbul: Akade-
ze kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi mik Kitaplar, 2012.
(Nesir-Nazım), Cilt 15, II, Kültür Bakanlığı Yayınları, Vámbéry, Herrmann, Çagataische Sprachstudien, Leipzig,
Ankara, 2000. 1867.
Ḳahramonov Ḳurdâş, Edebî tanḳid: Yengileniş cereyânlari, XX asr Özbek edebiyâti tariḫi, Taşkent, Oḳıtuvçı, 1999.
Alişer NevâЪ nâmidagi Özbekistân MillЪ Kutubḫânesi, Yarkın, İbrahim, Türkistan’ın Milliyetçi Şairi Çolpan’ın Vatanî
2009. Şiirleri, Türk Kültürü, Eylül 1970, Sayı:95.
Karakaş, Şuayip, Türkistan’da İlk Tiyatro Faaliyetleri ve Peder- Yuldashev, Maruf, Çolpan SЎzining Sirleri, Taşkent, Manevi-
küş Piyesi, Sosyal Bilimler Dergisi, 2001, Sayı 2, S. 162- yat, 2000.
185. Yusufoğlu, Şükrullah, Kefensiz Gömülenler, İnceleme-
Karim, Bahâdir, Abdulla Ḳâdiriy, Taşkent, Fen, 2006. Aktarma: Şuayip Karakaş, Ankara, 2009.
Kasimov, Begali, Ceditçilik, Aktaran: V. Savaş Yelok, Gazi,
Türkiyat Dergisi, Sayı:6, Bahar, 2010.
4
Amaçlarımız

“Özbek Sovyet Edebiyatı”, “Şurâ Edebiyatı”, “Yoksullar Edebiyatı”, “Bağımsızlık
Dönemi Edebiyatı” gibi kavramların hangi anlamlarda kullandığı hakkında açık-

lama yapabilecek,

Özbek Sovyet Edebiyatının millî, siyasî, kültürel önemini tartışabilecek,

XX. yy.da Özbekistan’daki siyasi ve edebî hareketleri ana çizgileriyle açıklayabilecek,
Özbekistan’da modern edebiyatın Sovyet dönemindeki ve bağımsızlıktan sonraki
gelişmesini ana hatlarıyla tartışabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Özbek Sovyet Edebiyatı • Özbek Tiyatrosu

• Bağımsızlık Devri Özbek
Edebiyatı
İçindekiler
Çağdaş Türk Edebiyatları-II Çağdaş Özbek Edebiyatı-II • XX. YÜZYIL ÖZBEK EDEBİYATI
Çağdaş Özbek Edebiyatı-II
XX. YÜZYIL ÖZBEK EDEBİYATI
Sovyet Dönemi Özbek Edebiyatı

1920’li yıllarda Özbek edebiyatında romantik, realistik akımlar, mizahî eserler ve nazarî Bu bölümün yazılmasında
düşünceler öne çıkmaya başlamıştır. Yine bu dönemde sözlü edebiyat ürünlerine ilgi art- Saydulla Mirzayev’in XX Asr
Özbek Edebiyâtı (Taşkent, Yengi
mış, Ergeş Cuman Bülbüloğlu, Fazıl Yoldaşoğlu gibi ozanlar hakkında Hislet, Kemî, Ay- Asr Evlâdı, 2005) adlı kitabından
bek, Mirtemir çeşitli eserler vücuda getirmişlerdir. yararlanılmıştır.
1930–40 arasında eski ve yeni düzeni anlatan “Köken”, “Cantemir”, “TürkSib
(Türkistan-Sibirya) Yollarında” gibi şiirler okuyucuyla buluşur. Bu devir Özbek şiirinde
de yenilikler iyice ortaya çıkmıştır. Özellikle şiirlerinde Çolpan’ın tesirinde kalan Aybek,
Sovyet döneminde dili en güzel bir şekilde kullanan şair ve yazar olarak bilinmektedir.
Hamit Alimcan, Uygun, Osman Nasır gibi şairler şiire musiki inceliği, felsefî düşünce ve
millî ruhu kazandırmalarıyla tanınırlar.
İkinci Dünya Savaşı Yıllarındaki Özbek Edebiyatı

22 Haziran 1941’de Almanya’nın barış anlaşmasını bozarak Sovyet Sosyalist Cumhuriyet-
ler Birliği (SSCB)’ne karşı savaş başlatmasıyla bütün Sovyet halkları işgalcilere karşı savaşa
hazırlandılar. Bütün güçlerini ve imkânlarını düşmanı mağlup etmek için seferber ettiler.
Savaş sırasında Sovyetler Birliği âdeta büyük bir askerî kampa döndü. “Her şey cephe için
her şey galibiyet için” savaş devrinin en önemli sloganı oldu.
Özbek halkı da SSCB’deki diğer halklar gibi savaşa katıldı. 1941 – 1945 yılları arasında
Özbekistan’dan 1 milyon 433 bin kişi cepheye gönderildi. Onların 500 bini savaştan dö-
nemedi.
Tarihte eşine rastlanmamış olan bu savaş, edebiyata yeni ve güncel problemler ve ko-
nular getirmiştir. Binden fazla yazar eline silah alarak doğrudan savaşa katıldı. Diğer ya-
zarlar ise cephe gazetelerinde çalıştı.
Bu dönemde Özbek yazarları, bir kısmı cephede diğer kısmı çalışma sahasında olmak
üzere iki alanda savaş verdiler. Sultan Cora, Alim Şerefiddinov, Hasan Said, Nazir Safa-
rov, İbrâhim Rahim, İlyâs Muslim, Perde Tursun, Zinnet Fathullin, Mamarasul Babayev,
Mirzakelân İsmâilî, Mumtaz Muhamedov, Nazarmat, Adham Rahmat, Şuhrat, Sunnatulla
Anarbayev, Cumaniyaz Şeripov, Düşen Feyzî, Adil Yakubov gibi elliden fazla Özbek şair
ve yazarları doğrudan cephelerde savaştılar. Onlar bazen silah ile bazen de keskin kalemle
düşmana karşı savaştılar.
İkinci Dünya Savaşı ile birlikte, edebiyatın konu ve kavramlarında büyük değişimler
meydana geldi. Özbek edebiyatında vatan savunmasıyla doğrudan bağlantılı olan vatanse-
verlik, kahramanlık, dostluk gibi konular yer aldı. Bu dönemde yazarlar, halkın düşmana
karşı mücadelesini ve cephe gerisindeki fedakâr çalışmaları tasvir ederek halkın büyük
yaratıcılığını göstermiş oldular.
Savaş yıllarında Özbekistan’da askerî konularda Ölim yavge (Ölüm Düşmana), Vatan
üçün (1941), Merd oġıl (Mert Oğul, 1942), Özbekler, Vatan cânbâzlerige (Vatan Fedaile-
rine), Özbekistân bahâdırları (Özbekistan Bahadırları), Ḳasem (Yemin, 1944) gibi edebî
– bedii antolojiler yayımlandı.
Savaş döneminde Özbek sanatçılarla başka halklardan olan yazarlar arasındaki dostluk
ve iş birliği ilerledi. Özellikle de savaş sırasında Özbekistan’da yaşayarak sanat eserleri ortaya
koyan Alékséy Tolstoy, Anna Aḫmatova, Mikola Bajan, Pablo Tiçina, Andréy Malişko, Niko-
lay Pogodin, N. Vérta, Y. Kolas, B. Lavréntév, V. Simirnov, V. Lugovskiy, V. Yan, K. Çukovskiy,
L. Pérvomayskiy gibi Rus, Ukraynalı ve Beyaz Rus sanatçılar Özbek sanatçılarla iş birliği
içerisinde oldular. Bu konuda ünlü Belarus şairi Yakub Kolas aşağıdakileri yazmıştır:
Özbekçe metinler Türkçe çevriyazı Aġır uruş saatleride Ağır savaş saatlerinde
ile verilirken Özbekçeye özgün
yuvarlaklaşmış “o” (å) fonemi için Sén méngé hem bérding mekân – üy. Sen bana da verdin mekân, ev
“â” işaretinin kullanılması uygun Biz Özbék-lé sözleşdik birge, Biz Özbek ile birlikte söyleştik.
görüldü.
Hem yengretib ceng haḳıda küy. Savaş hakkında şarkılar yazdık.
Bir ḳılıçnı birge ḳayradik, Bir kılıcı birlikte biledik,
Yırtḳıç yâvge bérmedik âmân. Yırtıcı düşmana aman vermedik
Ḳayġulerden méni şâd étding, Kaygılardan beni kurtardın,
Ménim âġam, sén Özbékistân. Benim ağabeyim, sensin Özbekistan.
Savaş döneminde Özbek yazarlarının eserleri Rus ve diğer Sovyet cumhuriyetleri dil-
lerine çevrildi. Bununla birlikte Y. E. Bértéls, V. M. Jirmunskiy, A. Déyç, K. Zélinskiy gibi
bilim adamları Taşkent’te kalarak çağdaş Özbek edebiyatı ve folkloru üzerinde bilimsel
eserler verdiler.
Hamit Alimcan, Uyġun, Sabir Abdulla, Nikolay Pogodin ile birlikte Özbekistân ḳılıçı
(Özbekistan Kılıcı) dramasını yazdılar. Halk bilimi uzmanı Hâdi Zaripov, V. M. Jirmuns-
kiy ile birlikte Özbek ḫalḳ ḳahramânlık éposı (Özbek Halk Kahramanlık Destanı) adlı mo-
nografiyi hazırladı. Aybek ile A. Déyç birlikte Ali Şir Nevâî adlı risale ve bilimsel makaleler
yazdılar.
İkinci Dünya Savaşı döneminde Özbek şiirinde esas konu askerlik ve savunma ol-
muştur. Ġafur Ġulâm, Aybek, Hamit Alimcan, Uyġun, Şeyḫzâde, Zülfiye, Mirtemir gibi
şairlerin savaş döneminde yazdıkları şiirlerinde vatana sevgi, düşmana nefret, halkların
dostluğu, vatanseverlik, kahramanlık ve insan sevgisi kavramları samimiyetle ifade edil-
miştir. Şarḳden bâreyâtirmen (Doğudan Gidiyorum, Ġafur Ġulâm), Âne ve oġıl (Ana ve
Oğul), Ḳolıngge ḳurâl âl (Eline Silah Al) İşânç (Güven, H. Alimcan), Zafer yolları (Aybek),
Küreş néçün (Mücadele Neden), Ceng ve ḳoşıḳ (Savaş ve Türkü, M. Şeyḫzâde) gibi eserleri
örnek olarak gösterebiliriz.
Savaş döneminde Sultân Cora, Ġayratî, Sâbir Abdulla, Mirtemir, Çustî, Emin Ömerî,
Hasan Polat, Hasan Said, Nazarmet, Zafer Diyar, Zülfiye, Timur Fettâh, Türâb Tola gibi
şairler de askerlik ve vatanseverlikle ilgili konularda güzel şiirler yazdılar. Emin Ömerî’nin
Ḳasâs (İntikam), Ġalabening özi kelmeydi, dostım (Galibiyet Kendiliğinden Gelmiyor
Dostum), Ḳırġın (Katliam), Ḳasemyâd (Yemin), Ḳıruvçı ḳız (Savaşçı Kız), Yaşa, ḳadrdân
(Yaşa, Dostum) gibi şiirler savaş dönemi şiirlerinin birer örneklerindendir. Şair kendi şiir-
lerinde galibiyete kolaylıkla erişemediğini yazar:
4. Ünite -Çağdaş Özbek Edebiyatı-II 95
Ġalabening özi kélmeydi, dostım, Galibiyet kendi gelmeyecek dostum,

Cân âlıb, cân bérib, âlesen unı. Can alıp can vererek alacaksın onu.
Tér tökib méhnetde, ḳân yutıb cengde, Emekte ter döküp, savaşta kan yutup,
Ḳalbingge işḳ kebi sâlesen unı. Kalbine aşk gibi salacaksın onu.
Özbek savaş şiirleri hazinesine cephedeki şairler de katkı sağlarlar. Sultân Cora Sâġınıb
(Özleyip), Sâġınçlı selâm (Özlem Dolu Selam) şiirlerini ordudayken yazmıştır. Manzum
mektup şeklinde yazılan bu eserde şairin kendi çocuklarına hasretle ve içtenlikle hitap
etmesi daha da anlam kazanır. Aşağıda verilen parça Sultan Cora’nın Sâġınçlı selâm şii-
rinden alınmıştır:
Girgittân ḳızçelerim, Canım kızcağızlarım,

Dumalâḳ yüzçelerim. Yuvarlak yüzlülerim.
Ana şu Varvaradey İşte şu Varvara (1) gibi
Ḳança yâş bâlalerni, Küçük çocukları,
Bâlalik bostânide Çocukluk bahçesinde
Âçilgen lâlelerni Açılmış laleleri
Helâk étgen péslerden, Helak eden alçaklardan,
Şu cellâd faşistlerden, Şu katil Faşistlerden,
Cân üçün cân âlemen, Can için can alırım,
Ḳân üçün ḳân âlemen Kan için kan alırım.
1. Varvara: Rusçada kadın ismi.
Cepheci genç şair Hasan Said’in Cengçining ḳoşıḳları (Savaşçının Türküleri, 1942) se-
çilmiş eserlerine girmiş Biz Yéngemiz (Biz Yeneceğiz), Marş, Ḳasemyâd (Yemin) gibi şiir-
leri savaş meydanında yazılmıştır. Şair, bir şiiri hakkında “Ben bu şiiri yazarken sağ elimde
kalem ve sol elimde tabancanın horozu vardı. Çok uzaklarda yer gümbürdeyerek yarılıyor-
du. Yanan köylerden çıkan kara duman kıvrıla kıvrıla göğe yükseliyordu.” diye açıklamıştır.
Söylemek gerekir ki Özbek şairleri devrin ihtiyaçlarına cevap verip savaş ve kahra-
manlık konularını işlemiş olsa da bu durum şiirlerin estetik özelliklerini yitirmesine ne-
den olmamıştır. Şairler hayat ve insan manzaralarını semboller kullanarak ve çeşitli man-
zum şekillerden yararlanarak yansıtmaya çalışmışlardır. Manzum mektuplar o dönemde
oldukça yaygınlaşmıştı. Savaşçının sevgilisine veya sevgilinin savaştaki erkeğine ya da
annenin asker oğluna yolladığı mektuplarda askerlerin durumu çok yönlü bir şekilde yan-
sıtıldı. Manzum mektuplar arasında Hamit Alimcan, Uyġun, Mirtemir ve Sultân Cora’nın
eserleri özel yer tutar.
Savaş yıllarında Özbek nesri de dönemin şartlarına göre şekillendi. Cephe ile cephe ge-
risinin sağlam ilişkisini, düşmana karşı nefreti, vatan sevgisini yansıtmada Hamid Alim-
can, Aybek, Sadreddin Aynî, Ġafur Ġulam, Kamil Yaşin, Maḳsud Şeyḫzâde gibi yazarlar
toplumsalcılığın verdiği imkânlardan verimli olarak faydalanmışlar ve bu türün en seçkin
örneklerini ortaya koymuşlardır. Hamid Alimcan’ın Men Özbek ḫalḳi nâmiden sözleymen
(Ben Özbek Halkı Adına Konuşuyorum), Ġafur Ġulam’ın Ânalar (Analar), Sadreddin
Aynî’nin Âna vatan (Ana Vatan), Aybek’in Ġalebe bahârı (Zafer Baharı) gibi eserlerini
örnek olarak gösterebiliriz.
Bu dönem Özbek nesrinde kahraman askerlerin canlı sembollerinin olduğu hayat
hikâyeleri de yaratıldı. Bu hayat hikâyelerinin bazıları şunlardır: Sekkiz bâtir (Sekiz Yiğit)
ve Merdlik ḳisselerı (Mertlik Hikâyeleri) seçilmiş eserler arasında yer alsalar da hepsi süreli
yayınlarda ve cephe gazetelerinde basılmıştır.
Aybek, Hamid Alimcan, Nezir Seferov, İbrahim Rehim, Nazarmed, Mumtâz

Muhamedov’un hayat hikâyelerinde pek çok cephe olayı anlatılmıştır ve savaşçıların kah-
ramanlıkları hikâye edilmiştir. Sedreddin Aynî, Ġafur Ġulam, Aydın, Kâmil Yaşin, Zülfiye,
Perde Tursun, Zefer Diyar, Said Nazar hayat hikâyelerinde ise cephe gerisindeki kahraman-
ları canlı sembollerle çizmişlerdir. Bu hayat hikâyelerinde cepheye gitmiş erkeklerin yerine
de çalışan pamukçu kızlar, çocuklar ve ihtiyarların fedakârca çalışmaları anlatılmıştır.
Savaş yıllarında hikâye türünde özellikle Abdulla Ḳahhar ve Aydın birçok eser verdi.
Abdulla Ḳahhar’un Asrârbaba, Ḫâtınlar (Kadınlar), Batırali, Aydın’in Umr sâvġası (Ömür
Armağanı”), Ér yürek (Cesur Yürek) gibi hikâyelerinde savaş yıllarındaki hayatlar anlatıl-
maktadır.
Bu dönemde uzun hikâye (povest) türünün en iyi temsilcisi Abdulla Ḳahhar olmuştur.
Dardaḳdan çıḳḳan ḳahramân ve Altın Yulduz (Altın Yıldız) hikâyelerinde Özbek savaşçı-
ların düşmanla mücadelesi tasvir edilir. Yazar kendi eserinde Özbek halkı arasında yetişen
savaş kahramanlarından Ḳoçḳar Turdiyev ve Ahmedcân Şükürov’u sembolleştirdi. Yazar
onların sadece kahramanlıklarını anlatmakla kalmadı aynı zamanda psikolojilerine ve iç
dünyalarına da yer verdi.
Povést: Konu bakımından Savaş döneminde Özbek edebiyatında yalnızca bir roman yazılmıştır. Aybek’in Nevaî
romandan basit, hikâyeden
karmaşık olan edebî eser, uzun (1944) romanı Özbek edebiyatının savaş yıllarında elde ettiği en büyük başarılardan biri
hikâye. Özbek edebiyatında bu tür olmuştur.
hikâyeler ḳıssa ve ya povést olarak
adlandırılmaktadır Tiyatro eserini diğer edebî türlerden ayıran özellik, insanlara doğrudan ve güçlü olarak
etki etme imkânına sahip olmasıdır. Savaş yıllarında halkı düşmana karşı ateşlendirmede,
çocuklara vatan sevgisini ve kahramanlık hislerini aşılamakta tiyatronun gücü bir kez daha
anlaşıldı. Bu dönemde, halkın savaş boyunca hayatının ve düşmanla mücadelesinin yansı-
tıldığı piyesler geniş yer tuttu: Özbekistân ḳılıcı (N. Pogodin, Hamid Alimcan, Uyġun, Sabir
Abdulla), Devrân ata (Kamil Yaşin, Sabir Abdulla, Uyġun, Çustî), Ḳasâs (İntikam, Tuyġun,
Emin Ömerî), Ana (Mirtemir, Smirnov) gibi eserler bu dönemin ürünleridir.
Genel olarak tiyatro eserleri savaş dönemi ihtiyaçlarına cevap verebildi. Örneğin,
Özbekistân ḳılıçı (Özbekistan Kılıcı, 1941) müzikali devrin kahraman ruhunu hakettiği
gibi yansıtmıştır. Piyeste cephe ve cephe gerisinin birliği, Özbek halkının hayatı, cesareti,
sadakati, semboller yardımıyla ifade edilmiştir. Piyesin başkahramanı Özbek yiğidi Teğ-
men Arslan’dır. Ordu safında hizmet etmiştir. Özbek süvari bölüğünü düzenlemek için
Özbekistan’a gelir. Bölüğü düzenleyip süvarilerle birlikte savaşa gider ve kahramanlık gös-
terir. Eserde, düşmana dehşet salmış Özbek süvari bölüğünün kılıçlı askerleri Özbekistan
kılıcı olarak sembolleştirilmiştir.
Bu dönem Özbek tiyatro yazarları geçmişi, tarihî konuları da ele aldılar. Bunun so-
nucunda, Muḳanna (Hamid Alimcan), Ali Şir Nevaî (Uyġun ve İzzet Sultân), Mahmud
Tarabî (Aybek), Celâliddin Mengübérdi (Maḳsud Şeyḫzâde) gibi tarihî piyesler ortaya çıktı.
Kısacası, İkinci Dünya Savaşı yıllarında şiir ve nesir gibi tiyatro eserleri de gelişiminin bir
kısmını tamamlamıştır.
Ġafur Ġulam (1903–1966) Sovyet devri Özbek edebiyatının güçlü şairlerinden biri-
sidir. Taşkent şehrinin Korgantegi mahallesinde emekçi ailesinde doğar. Dokuz yaşında
babası vefat eder. Ġafur önce eski mektepte, sonra mahallî Rus okulunda eğitim alır. Öğ-
retmenler Kursu’ndan mezun olan Ġafur Ġulam yeni tip okullarda öğretmenlik yapmaya
başlar. 1923 yılında çocuk esirgeme evine müdür olarak atanan genç şair hatıralarında
bunu şöyle ifade eder: “Bu gece kendimin yetimlikte geçen çocukluğum, çektiğim zorluk-
lar göz önüme geldi ve yetim çocukların durumu, halkımızın yetimlere gösterdiği şekat
hakkında şiir yazdım. Buna ilk şiirim diyebilirim…” Sonradan “Kembaġal déhḳân”, “Ḳızıl
Özbekistân”, “Şarḳ haḳiḳatı” gibi gazetelerde ve “Yer yüzi”, “Muştum” gibi dergilerde çalı-
şır. Bu gazete ve dergilerde halkın derdi, istek ve arzularını yakından tanımış oldu. Ġafur
Ġulam’ın filozof, usta nesir yazarı ve şair olarak yetişmesinde aynı gazete ve dergilerin
önemi büyüktür. Ġafur Ġulam Köngilsizning ḳılıġı (Gönülsüzün Huyu), Éşânâbâd, Yiğit,
Sâat, Yâdgâr, Nétéy (Ne edeyim?), Hiyle-i şer’i (Şer’i Hile), Mening oġrigine bâlam (Benim
Hırsız Çocuğum) gibi kıssa ve hikâyeleri ile Özbek edebiyatının gelişmesine büyük katkı
sağlamıştır. Özellikle, yazarın Şum bâla (Yaramaz çocuk, 1936) adlı otobiyografik kıssası
(uzun hikâye) bu dönemin en iyi eseri olarak kabul edilmektedir. Yazar Şum bâla kıssasını
kendi çocukluk yıllarından esinlenerek yazmış. Eserde halk sözlü sanatının güzel örnekle-
rinden, gelenek ve göreneklerinden ustalıkla yararlanıldığını görmek mümkündür. Eser-
deki Hacı Dede karakteri hakkında hatıralarında yazar şöyle der:
“Hacı Dede’nin konuşmasını, hareketlerini merhum babamdan aldım. Babam da sokakta yü-
rürken bastonunun ucuyla yoldaki kağıtları didiklerdi. Eğer ekmek parçasını yerde görürse,
hemen alır, öper, gözüne sürter sonra duvar deliğine ya da yüksek bir yere koyardı. Hacı Dede
de aynısını yapar…”
Ġafur Ġulam Gözellik nimede? (Güzellik Nededir? 1923), Dinamo (1931), Tirik
ḳoşıklar (Canlı Türküler, 1932) adlı şiir kitaplarıyla Sovyet döneminin en başarılı şairi
olarak tanındı.
Şair Gözellik nimede? şiirinde Güzellik çalışmaktır, Alnını terletmektir diyerek Sovyet
estetik anlayışını ortaya koyar. Klasik edebiyatta güzellik algısı genelde hazır estetik ka-
lıplar etrafında şekillenir. Gazellerde ifade edilen güzellerin genel görünüşleri, yapıları ve
tavırları aşağı yukarı aynı olur. Bu yönüyle bakıldığında Fuzulî veya Nevaî’nin tarif ettiği
sevgili tipi arasında hiçbir fark olmaz. Mesela, boyu servi gibi uzun, beli ipince, saçlar
uzun ve simsiyah, kaşları yay gibi, kirpikleri ok gibi, yanakları gül gibi, bakışları kılıç gibi
keskin, sağlıklı ve gençtir. Sovyet edebiyatında bu algı tenkit edilir. Sevgili sadece dış gö-
rünüşüyle güzel olamaz. O ancak çalışırsa, bir şeyler üretirse güzel olabilir. Bu görüş ede-
biyata da yansıdı. Şairin “Gözellik nimede?” adlı şiiri bu görüşleri yansıtması bakımından
önemlidir.
Gözellik nimede… Güzellik Nededir?

“Gözellik ḳızlarda, “Güzellik kızlardadır,
U ḳâra közlerde, O kara gözlerdedir,
Sâz kebi sözlerde”, Saz gibi sözlerdedir”
Degenler yanglişer. Diyenler yanılır.
Gözellik bir güldir, Güzellik çiçektir,
Müddeti fasldır, Süresi mevsimdir,
Yaşamâḳ asldır, Yaşamak esastır,
Siz, biz bâr, u yaşar. Siz, biz varız, o yaşar.
Gözellik işleyiş, Güzellik çalışmaktır,
Mangleyni terletiş, Alnını terletmektir,
Gözeldir üngen iş, Güzeldir; artan iş
Maḳtansa yaraşar! Övünsen yakışır.
Sén yétim émessen (Sen Yetim Değilsin, 1942), Biri birige şâgird, biri birige ustâd (1950),
Sizge (1947), Bahâr terâneleri (1948) Vaḳt ve benzeri şiirlerinde ise Ġafur Ġulam’ın millî
değerler hakkındaki görüşleri öne çıkar. Şairin vatan ve millet kaygısını şiirlerinden ko-
layca anlamak mümkündür.
“Vaḳt” (Vakit) adlı şiirinden parça:

Ġunça âçılgünçe ötgen fursatnı Gonca açılıncayadek geçen fırsatı
Kepelek ümrige ḳıyâs étgülik. Kelebek ömrüne benzetmek mümkün.
Bazide bir nefes âlgülik müddet – Bazen de bir nefeslik fırsat
Ming yulduz sonişi üçün yétgülik. Bin yıldız sönmesi için yeterlidir.
Sovyet dönemi Özbek edebiyatının başarılı yazarlarından Musa Taşmuhammed Oğlu

Aybek (1905–1968) Taşkent’te doğar. Yazar hatıralarında annesi ve babası hakkında bilgi
verirken, babasının dokuyucu ve bakkal olduğunu, annesinin ise boş zamanlarında sü-
rekli kitap okuduğunu anlatır. Aybek önce eski mektepte, sonra yeni usul mektepte okur.
1930’da Orta Asya Devlet Üniversitesi’nden mezun olan Aybek 1935 yılına kadar aynı
üniversitede öğretim üyesi olarak çalışır. Aybek Özbekistan Bilimler Akademisi’ne bağlı
Dil ve Edebiyat Enstitüsü’nde (1934–1937), Özbekistan Eğitim Neşriyatında (1938–1941),
Özbekistan Bilimler Akademisi’nde önemli görevlerde bulunur. Aynı zamanda Özbekis-
tan Yazarlar Birliği başkanlığı ve “Şark Yulduzu”, “Özbek Tili ve Edebiyatı” dergilerinin
başmuharrirliğini yapar. Aybek şiirleri, hikâyeleri, tarihî romanları, tercümeleri ve bilim-
sel makaleleri ile Özbek edebiyatının yükselmesine büyük katkı sağlamıştır.
Gençliğinde Özbek ceditçilerinin salarındadır. Özellikle Çolpan’dan etkilenerek şiir-
ler yazar. Onun ilk şiir kitabı 1926 yılında Tuyġular (Duygular) adıyla yayımlanır. Şair
hatıralarında bunu şöyle açıklar: “Benim ilk şiirlerimde karşıtlıklar, arayışlar çoktu. Devrin
önemli olaylarına cevap olarak yazılan şiirlerle birlikte üzüntülü ahenk, kuruntu ve karam-
sar duygular içeren şiirler de vardı.”
Aybek’in Ḳış kéçeleri, Hatıradan izler, Ayrılıḳ ve derviş, Şarḳ üçün, Özbek éli gibi şiirleri
kaygı ve ahenk bakımından Çolpan şiirleriyle paralellik gösterir. O dönemin ideolojisine
göre şair Sovyet yazarı karamsar olamaz, çünkü Sovyet kişisi üzüntü ve kuruntulardan uzak,
mutlu insandır. Şair ve yazarlar da Sovyet kişisinin mutluluğunu terennüm etmelidir.
Destan: Sovyet döneminde Şairin 1932 yılında yayımlanan Meşale adlı kitabında “Komünizm kurucusu” olarak
gelişen manzum hikâye türü,
Özbek edebiyatında destan nitelendirilen emekçi insanın mutluluğu betimlenen şiirler yer almaktadır.
olarak adlandırılır. Bu destanlar Aybek, Dilber-devir ḳızı, Öç (1932), Çopân koşığı, Temirçi Cora (1933), Kahraman ḳız
halk destanlarından içerik
ve yapı bakımından farklılık (1936), Gülnâz, Nevaî (1937) gibi manzum hikâyelerinde destancılık geleneklerinden ya-
göstermektedir. Destan Rus rarlanarak yeni devir kişisini anlatmıştır. Bu manzum hikâyeler dönemin siyasî ve top-
edebiyatındaki poéma terimine
karşılık olarak kullanılmaktadır.
lumsal ideolojisi doğrultusunda oluşturulan eserlerdir.
Aybek romanlarıyla Özbek edebiyatının zenginleşmesine büyük katkı sağladı. Onun
Ḳutluġ ḳân (1940) adlı romanında 1916 yılında Çarlık Rus yönetimine karşı ortaya çıkan
halk ayaklanması anlatılmıştır. Bununla birlikte hem ülkenin siyasal, sosyal ve ekonomik
durumu, hem halkın hayat şartları etkileyici olay örgüsü ve realist bir bakış açısı ile anla-
tılmaktadır.
Aybek’in Nevaî (1944) adlı romanı tarihî-biyografik roman türünün güzel örneğidir.
Bu roman farklı dillere aktarılarak yazarı ciddi anlamda dünyaya tanıttı. Romanda Ali Şir
Nevaî’nin hayatı ve o devirdeki siyasî olaylar anlatılır. Hüseyin Baykara, Hadiçe Begim,
Momın Mirza, Derviş Ali, Binaî, Mecididdin gibi kahramanların çoğu tarihî kişilerdir.
Olaylar da hayat gerçeğine uygun halde gelişir. Hayat gerçeği ustalıkla edebî hakikate dö-
nüştürülür. Kısacası, bu roman Özbek romancılığının büyük başarısıdır.
Nevaî’nin yaşadığı dönemde bütün Horasan ve Maveraünnehir’de bulunan alimlerin
ve şairlerin büyük bir çoğunluğu Fars dilinin hayranlarıydı. Onlara göre güya Türkçe ka-
leme yabancı idi. Nevaî böyle insanlara bakarak şöyle der:
Biz Fars dilinin kudret ve ehemmiyetini, o dilde yazılan eserlerin güzellik ve
salabetini hiçbir zaman inkâr etmedik. Ta çocukluktan başlayıp Fars dilinde kalem oynattık.
Ama kendi dilimizin üstün olduğu bizim için açık bir hakikattir. Biz çocukluğumuzdan
bu hakikatin aşkını gönlümüze yerleştirmişiz ve ölünceye kadar da bu aşkı koruyacağız!
Şehirleri, köyleri, sahra ve dağları dolduran ulusumuz kavim ve oymaklarımız var. Bu
ulusun kendi zevki, kendine göre bir bakış açısı, kendi tarzı var. Biz ulusumuzun zevkini
ve tabiatını nazar-ı itibâra alıp onun öz dilinde kalem oynatalım ki gönlü ikir gülleri ile
dolsun. Türk sâzı ile terennüm edelim ki ulusun yüreği dalgalansın. Söz gülşeninde diğer
milletlerle birlikte kendi ulusumuz da zevk alsın. Fars şiirleri, halkımızın zevkine hayli
yabancıdır. Eğer atalarımız, babalarımız ve analarımızın kullandığı dile bakacak olursak,
onun Fars dilinden çok daha üstün olduğu son derece açık bir hakikattir. Kadim şairler
bu dili araştırıp incelememişler. Dilimizin incelikleri çoktur. Ama bugüne kadar hiç kimse
dilimizin bu yönüne dikkat etmemiş. Ne yazık ki yıldızlardan daha parlak olan cevherler
gizli kalmış ve belki de unutulma noktasına gelmiştir. Halkımızın şair kişileri kolay yolu
seçip Fars dilinde eserler vermişlerdir. Türkçe’nin incelikleri ruhun bütün cilvelerini ifade
edebilen kelimeleri ve ibaretleri öylesine çoktur ki Fars dilinde bunların bir tanesi bile
bulunmaz. Fars dili hayranları onun daha fasih bir dil olduğunu savunsalar bile bizim
dilimizin genişliği, güzellik ve zenginliği karşısında ağızlarını açmaktan aciz kalırlar.
(Aybek, 2004:151)
Aybek Rus ve dünya edebiyatından birçok eseri Özbekçeye aktarmıştır. Onun Yevgeniy
Onegin (Puşkin), Maskarad (Lermontov), Kullar Gemisi (Heynrih Heyne) gibi aktarmala-
rı çeviri sanatının da güzel örnekleri sayılır.
Sovyet dönemi Özbek edebiyatının önemli hikâye ve kıssa yazarlarından biri Abdulla
Kahhar (1907–1968) Hokand’da dünyaya gelir. İlkokul öğreniminden sonra 1919–1924
yılları arasında Hokand Pedagoji Yüksek okulunda okur. 1925 yılında Taşkent’e giderek
“Kızıl Özbekistan” gazetesi ve “Muştum” dergisinde çalışmaya başlar. Orta Asya Devlet
Üniversitesi’nin Pedagoji bölümünden mezun olan Abdulla Ḳahhar 1930 yılında Dil ve
Edebiyat Enstitüsüne araştırma görevlisi olarak işe başlar.
Abdulla Ḳahhar, 1934–1937 yıllarında “Şark Yulduzı” dergisinde çalışır. 1938–1950
yılları arasında Özbekistan Devlet neşriyatında muharrirlik ve Özbekistan Yazarlar
Birliği’nin başkanlığı görevlerinde bulunur. Yazıları “Kızıl Özbekistan”, “Yeni Fergana” ge-
zetelerinde ve “Muştum” dergisinde 1920’li yıllarda yayımlanmaya başlar. Yazılarında Niş,
Narın, Şilpik, Yelengayak gibi takma adları kullanır.
1930’lı yıllarda hikâye türünde ciddi eserler vermeye başlar. Yazar: “Ben hikâyeciliği
çok severim, hikâyeyi kalemimi güçlendiren bir tür olarak görürüm” diyerek bu türde
yazılan eserlerine ne kadar önem verdiğini açıklar. Rus yazarı Anton Çehov’un eserlerini
dikkatle takip eder ve yazı uslübünü öğrenmeye çalışır. Yazar bu hususta şöyle der: “Üs-
lupta kimse beni usta Çehov kadar etkilememiştir Ben üslupta bir derece olgunlaşmışsam
bunun için Çehov’a borçluyum.”
Abdulla Ḳahhar 1930’lu yıllarda kısa hikaye türünün ustası sıfatıyla anılmaktadır.
Onun bu devirde yazdığı hikâyelerinin konusunu geçmiş ve yeni devirdeki güncel olaylar
oluşturmaktadır. Yazarın hikâyeleri gerek konu gerekirse estetik yönden güçlü eserlerdir.
Abdulla Ḳahhar’ın geçmiş devirler hakkındaki eserleri sanatsal yönden çok başarılıdır.
Yazar zaman ve mekân üzerinde yaptığı değişiklikler ile tarihte geçen olayları, kendi ya-
şadığı devrin problemleri ile parallel bir şekilde eserine yansıtır. Örnek verecek olursak,
Bimâr (Hasta), Oġrı (Hırsız), Anâr (Nar) adlı hikâyelerinde tarihî konuları ele almasına
rağmen kendi döneminin ekonomik ve sosyal sorunlarını üstü kapalı bir şekilde dile ge-
tirdiğini görürüz.
Yazarın İkinci Dünya Savaşı’ndan sonraki dönemde üç önemli kıssası (uzun hikaye) yayım-
lanmıştır: Sinçelek (Baştankara kuşu), Ötmişden Értekler (Geçmişten Masallar) ve Muhabbet.
Abdulla Ḳahhar’ın Ötmişden Értekler adlı hikâye kitabı otobiyografik bir eserdir.
Onun başkahramanı yazarın kendisidir. Eserde esas olarak yazarın çocukluğu ve gençlik
dönemi tasvir edilmiştir. Başkahramanın özgeçmişi XX. yüzyıl başlarındaki halkın hayat
şartları ile parallel bir şekilde anlatılmıştır. Eser küçük ve kısa hikayelerden oluşmaktadır.
Başkahraman bu eserin birleştirici unsurudur.
Kıssa: Konu bakımından Abdulla Ḳahhar’ın 1934 yılında yazdığı Sarap adlı romanı toplumdaki ideolojik çatış-
romandan basit, hikâyeden
karmaşık olan edebî eser, uzun maları anlatan bir eserdir. Bu romanın ilk baskısı 1937 yılında gerçekleşir ve 1957’de ikinci
hikâye. Rus edebiyatında bu tür baskısı hazırlanırken eserin birçok bölümü milliyetçi görüşlere yer verildiği gerekçesiyle
povést olarak adlandırılır.
çıkartılır.
Abdulla Ḳahhar kendi devrindeki yazarlar tarafından kısa ve öz bir şekilde yazan ve
söz seçiminde hassas davranan bir yazar olarak tanımlanır. Sovyet dönemi özbek edebi-
yatının önde gelen şairlerinden Ġafur Ġulam yazar hakkında: “Abdulla’nın eserlerindeki
anlam yoğunluğu hoşuma gitmektedir, Abdulla başkalarının bir sayfada anlattığını bir
cümlede anlatır” der.
Abdulla Ḳahhar Şâhı Sözene (İpek Kilim), Aġrıḳ Tişler (Ağrıyan Dişler), Tabuttan
Tâvuş (Tabuttan Çıkan Ses) Ayacânlarım (Anneciklerim) gibi eserleri ile Özbek tiyatrosu-
nun gelişmesine de katkı sağlamıştır.
Sovyet dönemi Özbek edebiyatının önemli şair ve yazarlarından biri de Mak-
sud Şeyhzâde (1908–1967)’dir. Şair Azerbeycan’ın Aktaş şehrinde doğmuştur. Bunu
Taşkentnâme adlı manzum hikâyesinde şöyle açıklar:
Umrım binâ boldı Azerbaycanda, Ömrüm başladı Azerbaycan’da

Kéçdi bâlalıgım u gül mekânda, Geçti çocukluğum O gül mekânda.
Nizamî vatanı, Gence ölkesi, Nizâmî vatanı, Gence ülkesi,
Öpkemge toldırdı şé’rler havasını. Ciğerlerime doldurdu şiir havasını.
Şair Bakû Darülmuallimin’inde eğitimini tamamladıktan sonra Dağıstan’da bir süre

öğretmenlik yapar. Bu süre içerisinde Aktaş şehir gazetesinde Dağıstan Mektupları adlı
seri makaleleri yazarak okuyucuların itibarını kazanır. Şeyhzâde’nin gerçek anlamda şöh-
ret kazanmasında onun Neriman Hakkında Halk Masalları adlı manzum hikâyesi önemli
rol oynamıştır.
Şeyhzâde 1928’de sürgün edilerek Taşkent’e gönderilir. Taşkent’te önce öğretmenlik
yapmış, daha sonraysa gazetelere çeşitli makaleler yazmıştır. İlk şiir kitabı On Şiir adıyla
1930’da yayımlandı. Sonra 1933’de Undaşlarım, 1934’de Üçüncü kitap, 1935’de Cumhuriyet
adlı kitapları yayımlandı. Şeyhzâde, şiirlerinde hayata dair gerçekleri sovyet ideolojisine
uygun bir tarzda ve bir filozofun bakış açısıyla ele alır. İkinci Dünya Savaşı döneminde
vatan, düşmana karşı mücadele, kahramanlık onun şiirinde öne çıkan konulardır. Şair Kü-
reş Niçin? adlı şiirinde okuyucuları vatanseverlik ve kahramanlık göstermeye davet eder.
Bu küreş hayâtning ḳânunı üçün, Bu savaş hayatın kanunu için,

Bu - çârek asrnıng yeküni üçün, Bu-çeyrek asrın bitmesi için,
Bu küreş - istıḳbâl meş’eli üçün, Bu savaş gelecek meselesi için,
Şu üçün küreşmâk bizge farz boldı, Bunun için savaşmak bize farz oldu,
Yürekler muḳaddas nefretge toldı. Yürekler kutsal bir nefrete doğdu.
Şeyhzâde’nin 1957 yılında yazdığı Taşkentnâme, yüce vatanseverlik duygularını içeren

manzum bir hikâyedir. Bu eserde şairin Özbek destancılık geleneklerinden yararlandığı
anlaşılmaktadır. Destan onsekiz bölümden oluşmaktadır. Eserde, deyim, atasözü ve sözlü
edebiyat unsurlarından başarıyla yararlanılmıştır. Maksud Şeyhzâde, tiyatro sahasında da
çokça emek vermiştir. Onun Celâliddin Mengübérdi (1944) özellikle, Mirzâ Uluğbek tra-
jedileri Özbek tiyatroculuğunda önemli bir yere sahiptir. Celâliddin tarihî-romantik bir
trajedidir. Onda Orta Asya halklarının 13. yüzyılda Moğol istilacılarına karşı gösterdiği
kahramanca direniş anlatılmıştır. Mirzâ Uluğbek trajedisinde adaletli padişah ve büyük
astronom Mirzâ Uluğ Bey’in hayatı ele alınmıştır. Eser Uluğ Bey’in bilimsel çalışmalarla
cahilliğe karşı yaptığı mücadeleyi anlatır.
Eserde Mirzâ Uluğ Bey, Ali Kuşçu, Sekkaki, Abdürrezak Semerkandî, Hoca Ahrâr, Gev-
şer Şad Begim, Abdüllatif gibi tarihî şahıslar da tasvir edilmiştir.
Maksud Şeyhzâde Rus, Türk ve diğer dillerden Özbekçeye birçok eseri aktarmıştır.
Savaştan Sonraki İlk Yıllarda Özbek Edebiyatı (1945-1960)

Dört yıl boyunca devam eden savaş sebebiyle virane hâline gelen köy ve şehirleri, savaş
sonrasında ortaya çıkan kolektif çitlikleri canlandırma ve iyileştirme faaliyetlerine giri-
şildi. Bu devirde edebiyat ve sanatın yaşamdaki yeri hissedilir derecede arttı. Bununla bir-
likte halkın edebiyat ve sanatı öne çıkaran talepleri de arttı. Ancak bu dönemde edebiyat
ve sanatın gelişmesine engel olan çeşitli baskıların da bulunduğunu söylemek gerekir. Ko-
münist ideoloji kişilerin yaratıcılık yeteneğini açıkça boğmuş, ortadan kaldırmıştır. Ko-
münist Parti, yazarları baskı altına almış, onları takip etmiş ve gözetim altında tutmuştur.
Şeyḫzâde, Said Ahmet, Şuhrât, Şükrüllah gibi yetenek sahipleri de haksız yere cezaevine
konulup uzak yerlere sürgün edilmiştir. Aybek, Mirtemir, Turâb Tola, Mirkerim Asım gibi
yazarlara haksız yere “millîyetçi” damgası basılmış, bu dönemde millî edebî mirasa ve
folklora “nihilistik” yaklaşım ortaya çıkmıştır. Üretim faaliyetlerini “konliktsizlik teori- Konliktsizlik teorisi: Sovyet
hayatının sadece olumlu yönlerini
si” güçlü bir şekilde etkilemiştir. Bu teoriye göre Sovyet hayatının sadece olumlu yönlerini göstermek veya ölçüsüz şekilde
göstermek, olumsuz veya zıt yönlerini göstermemek gerekirdi. Hayat ve insan arasındaki idealleştirerek anlatmak,
zıtlıkları - çatışmayı göstermek topluma karşı düşmanlık olarak algılanıyordu. Siyasetin olumsuz ve zıt yönlerini ise
asla göstermemeyi teşvik eden
edebî faaliyetlere bu şekilde rahatça müdahale etmesi, edebî faaliyetler yazar ve sanatçılar propaganda. Sovyet dönemi
üzerinde ciddî anlamda olumsuz etki yaratıyordu. edebiyatında hayat ve insan
arasındaki zıtlıkları göstermek bile
Burada önemli olan nokta savaştan sonraki ilk dönemde de Özbek Edebiyatı’nın fark- topluma karşı düşmanlık olarak
lı şekillerde müdahalelere rağmen gelişiyor olmasıdır. Bunu Özbek edebiyatı ve sanatının algılanıyordu.
Moskova’da gerçekleşen üçüncü on günlük edebiyat hatası (“dekada”) tutanaklarından da an- Dekada: Fransızca on gün, on
lamak mümkündür. Bu dönemde Özbek Edebiyatı’nın gelişmesinde Özbekistan Yazarlarının günlük anlamına gelen bu sözcük
Sovyet döneminde on günlük
Üçüncü Kurultayı (1954) da olumlu rol oynamıştır. Kurultayda, “Özbek edebiyatının durumu süre boyunca devam eden edebî
ve onun görevleri” hakkında düşünceler dile getirildi ve üzerinde tartışıldı. Kurultayın hazır- etkinliğin adıdır.§
lık aşamasında Özbek edebiyatının güncel talepler doğrultusunda belli derecede gelişmesi ön
görülmekle birlikte sanat ve edebiyatta süregelen hata ve eksiklikler de gözler önüne serildi.
Bu dönemde şiirin ilgi alanı güncel konular doğrultusunda genişledi. Vatan, savaşa
karşı mücadele, barış ve dostluk hakkında şiirler yazıldı. Bu devir Özbek şiirine has olan
mücadeleci sosyopolitik ruh, şairlerin barış için verilen mücadeleyi konu edindikleri lirik
eserlerinde de hissedilmekteydi. Ġafur Ġulam’ın Biz tinçlik istaymiz (Biz barış istiyoruz),
Uyġun’un Tinçlik kabutari (Barış Güvercini), Bayrâḳça (Bayrak), Zülfiye’nin Salom sizga,
érkperver éller (Selam size, barışsever halklar), Askad Muhtar’nın Vicdan sazi gibi şiir-
lerinde bu sosyopolitik hava oldukça güçlüdür. Bundan başka, Aybek, Şeyḫzâde, Sabir
Abdulla, Hamid Ġulam, Mamarasul Babayev, Mirmuhsin gibi şairlerin şiirlerinde de ye-
nilikçi ve ilerici kişilerin barış yolunda süregelen mücadeleleri yansıtıldı.
Bu dönem şiirinde sıradan insanların gerçek sıkıntıları yüceltilmiş ve “emekçi” insan
sembolü yaratılmıştır. Özbek halkının üretim sahasında çektiği sıkıntılar karşısındaki öz-
verililiği ve cesareti yüceltilerek bu konu, Ġafur Ġulam, Aybek, Uyġun, Şeyḫzâde, Mirte-
mir, Zülfiye, Sabir Abdulla gibi şairlerin yaratıcılığının esas zeminini oluşturdu. Bunun
gibi Askad Muhtar, Mamarasul Babayev, Mirmuhsin, Hamid Ġulam, Remiz Bâbâcân,
Turâb Tola gibi şairler de bu konuda çokça eserler verdiler.
Bu yıllarda Özbek şiirinde halkların dostluğu ve kardeşliği konusu da ayrıcalıklı bir yere
sahipti. Bu konuda, özellikle, Ġafur Ġulam’ın eseri Özbek halkı tarafından beğeniyle karşılan-
dı. Onun Ḳazaḳ élining uluġ toyı, Biri biriga ustâz, biri biriga şâgird (Birbirinin ustadı, birbiri-
nin öğrencisi), Ġaliblar şerefige gibi şiirleri bu konuyu dile getiren şiirlerin en iyi örnekleridir.
Bunun gibi, şiir sahasında diğer halkların yaşayışları ve mücadeleleri hakkında da birçok eser
verilmiştir. Aybek, Zülfiye, Şeyḫzâde, Mamarasul Babayev, Hamid Ġulam, Askad Muhtâr,
Mirmuhsin gibi şairler diğer halkların hayatı, onların bağımsızlık, eşitlik ve barış için süre-
gelen mücadeleleri hakkında etkili şiirler ortaya koymuşlardır. Şair Mamarasul Babayev’nin
Éran gilemi (İran Halısı) şiirinde İran’daki dayanılması güç ve ağır hayat, halı dokuyan kişiler
ve dokumacılığa dair semboller aracılığıyla duygulu bir şekilde ifade etmiştir:
Gilem ḳızıl, Halı kırmızı,

Rengler solġın, kahrabâ, Renkleri sönük, kehribar
Öz ḳânı-la toḳişarmı, acabâ! Kendi kanları ile mi dokuyorlar, acaba?
İkkisidan biri şilpik, biri sil, İkisinden birisi şaşı, diğeri hasta,
Besme-besge yotalışar müttesil. Sürekli ikisi de öksürüyorlar.
Bu dönemde eskiden kalma, toplumun ilerlemesine engel olan köhne inanışlara karşı
mücadele de şairlerin göz önünde bulundurdukları konulardandı. Bu alanda Özbek şair-
ler hicvin imkânlarından önemli oranda faydalandılar. Sonuçta, satirik ve mizahî şiir bu
şekilde gelişti ve türlü türlü satirik şiirler, masallar, hicvî gazeller yazıldı. Bu alanın geliş-
mesinde Ġafur Ġulam, Sabir Abdulla, Mamarasul Babayev, Habibî, Uyġun gibi şairlerin
katkıları önemlidir. Onlar, yeni mazmunları ifade etmede klasik şiir geleneklerinden geniş
ölçüde faydalandılar.
Bu dönemde Hamza ve Elbek’ten sonra rağbet görmemiş olan “mesel” (fabl) türü de
yeniden canlandı. Bu sahada Sami Abduḳahhar, Yemin Ḳurban, Alim Koçḳârbekov gibi
meselciler faaliyet gösterdiler. Eğitim açısından önemli olan masallar yazdılar ve Ma-
sallar (Sami Abduḳahhar), Ḳızıḳ hangâmalar (Yemin Ḳurban), Şiir va meseller (Alim
Ḳoçḳârbekov) gibi antolojiler yayımladılar.
Kısacası bu devir Özbek edebiyatında hiciv gelişti ve onun türlü türlü örnekleri ortaya
konuldu. Böylece şiir sahasında farklı türlerden oluşan bir çeşitlilik meydana geldi.
Bu dönemde şiirdeki diğer bir yenilik ise bir birini takip eden seri halinde şiir yazmanın
bir gelenek hâlini almasıdır. Mirtemir’in Karakalpak deteri, Mirmuhsin’in Mihmânlar, Ma-
marasul Babayev’nin İran âsmânı âstıda gibi dizi hâlindeki şiirleri buna örnek olarak göste-
rilebilir. Mihmânlar ve İran âsmanı âstıda dizi şiirlerinde diğer halkların hayatı, mücadelesi,
arzuları, düşünce ve hayalleri, kendileriyle ilgili gelecek tasarıları betimlenmiştir. Bununla
birlikte diğer halklara ait şahısların kötü yönleri, suçları ve kabahatleri de ortaya konmuştur.
1945-1956 yılları arasında Özbek “destancılığı” (manzum hikâye yazıcılığı) sahasında
da belli başarılar elde edildi. Bu dönemde Özbek destancılığının ilgi alanı da güncel ko-
nular doğrultusunda genişledi. Askad Muhtâr’nın Katta yolda, Mirmuhsin’in Yeşil ḳışlâḳ,
Mamarasul Babayev’in Bağbân, Şükrüllah’nun Çöller destanlarında Özbek çitçilerinin
hayatı, üretim sıkıntıları konu edilmiştir. Ḳadrdân dostlar (Remiz Babacan), Rossiya (Şük-
rüllah), Dostlik ḳoşıġı (Düşen Feyzî) destanlarında ise halklar arasındaki dostluk, manevî-
siyasî birlik dile getirildi. Halkların dostluğu, kardeşliğinin esası ve gücü gerçek olaylar ve
canlı semboller aracılığıyla ortaya konuldu. Aybek’in Zafer ve Zehra, Hakgöyler (Doğru
Söyleyenler) destanlarında ise diğer halkların hayatı, bağımsızlık ve barış için mücadele-
leri tam karşılığını bulmuştur
Bunun gibi Aybek’in Ḳızlar, Uyġun’un Vefâ, Mirmuhsin’in Usta Ġiyâs, Hamid Ġulam’ın
Ġalaba yolıda destanlarında İkinci Dünya Savaşı dönemindeki olaylar hikâye edilmiştir.
Bu dönem destancılığında tarihî şahısların sosyal faaliyetlerinin, toplumsal hayatta-
ki rollerinin ifade edilişinde de değişiklikler olmuştur. Aybek’in Hamza, Mirmuhsin’in
Abdulla Nabiyev destanlarında yakın geçmişteki olaylar edebî bir dille yansıtılmış, tarihi
şahıslar birer sembol hâline getirilmiştir.
Özetle, bu dönemde şiir türü, kendi konu alanını genişletme, gerçeğe uygun bir bi-
çimde semboller yaratma, hayatın gerçekliğini sanatın gerçekliğine dönüştürme yolunda
ilerledi. Fakat bu yıllarda şiir, özellikle, “destancılık” sosyalizm etkisinden kurtulamadı:
dönemin olaylarını genellikle gereksiz yere övme ve ölçüsüz şekilde idealleştirerek anlat-
ma gibi zararlı eğilimlerden uzaklaşamadı.
Bu dönemde nesir türünün gelişmesi yönünde de olumlu denemeler göze çarpmakta-
dır. Bu yıllarda Said Ahmad, Askad Muhtar, Adil Yakubov, Pirimḳul Ḳadirov, Sünnetülle
Anarbayev, Saide Zunnunova, Şuhrat gibi yazarların edebiyat sahasına katılması, nesir
sahasında yazılan eserlerin sayısına da niteliğine de olumlu yönde etki eder. Nesir saha-
sında yazılan eserleri hayata, hayatın gerçekliğine yaklaştırma eğilimi vardır. Bu dönem
nesrinin bütün türlerinde belli ölçüde gelişme ve değişmeler ortaya çıkar.
Bu dönemde ortaya çıkan edebî hikâyeleri konuları itibariyle iki gruba ayırarak ince-
lemek mümkündür. Birinci gruba dönemin olayları ve insanları hakkındaki hikâyeleri,
ikinci gruba ise diğer halkları konu alan hikâyeleri koyabiliriz.
Aybek Pakistan taassurâtları, Hamit Ġulam Avrupa taassurâtları, Asḳad Muhtâr Avru-
pa seferi, İbrahim Rahim Ḫıtây ḫâtıraları gibi hikâyelerinde Avrupa ve Asyadaki halkların
hayat tarzlarını, kültürlerini, örf ve âdetlerini, bağımsızlık ve barış yolundaki mücadelele-
rini edebî bir dille ifade etmişlerdir.
Bu dönemde hikâye türünün diğer alanlarında da birçok yenilik görülür: Yıllar (Ab-
dulla Ḳahhar), Hikâyeler (Sünnetille Anarbayev), Hikâyeler (Saide Zunnunova), Hikâyeler
(Pirimḳul Ḳadirov), İkki muhabbet (Adil Yakubov), Adamning ḳadrı (Hekim Nazir). Bu
hikâyeler öncelikle konularının çeşitliliğiyle dikkati çekmektedir. Onlarda çitçilerin, hay-
van yetiştiricilerinin, işçilerin ve aydınların hayatlarına dair tipik hayat sahneleri resme-
dilmiştir. Bununla birlikte hayatta rastlanan veya kişilerin zihniyetlerinde yer edinmiş
hastalıklı ve bozuk yönler de açığa çıkarılmıştır. Bu konuda Rahmat Feyzî’nin aile haya-
tı ve ahlak-terbiye konularını ele aldığı Yâdgâr hikâyesini hatırlamak gerekir. Hikâyede
Zuhurcân, Zarâfat, Yâdgâr karakterleri aracılığıyla ahlak-edep, çocuk terbiyesi ve aile hak-
kında önemli fikirler dile getirilmiştir. Hikâyede Zuhurcân’ın ağırbaşlılığı, çocuk sevgisi
yüceltilip Zarâfat’ın dışı iyi, içi kötü ahlakı gözler önüne serilmiştir. Yazar, karakterlerin
kişiliklerini ortaya koymada psikolojik tahlil yöntemlerinden ustalıkla faydalanmıştır.
Bu dönem hikayelerinde hayatın yüzeysel bir biçimde ele alındığı ve yalnızca bir yö-
nüyle esere yansıtıldığı göze çarpmaktadır.
Roman ve hikaye türleri, bu dönem nesir sahasında önemli bir yere sahiptir. Sadred-
din Aynî’in Èsdelikler, Abdulla Ḳahhar’ın Ḳoşçınar çırâḳları (Koşçınar Işıkları), Perde
Tursun’un Oḳıtuvçı (Öğretmen, 1951), Aybek’in Altın vâdiyden şebedeler (Altın Vadi-
den Esintiler) gibi romanları dönemin önde gelen eserleri arasında yer alır. Bu eserler-
de 20. asır tarihinden çeşitli manzaralar yansıtılmaktadır. Mesela, Oḳıtuvçı romanında
Özbekistan’da yeni tipte halk aydınlarının ortaya çıkışı betimlenmektedir. Bu romanda
otobiyografik materyaller de çokça kullanılmıştır. Yazar bu konuda “Romanda anlatılan
şeylerin daha fazlasını ben kendi gözlerimle gördüm” diye yazmıştır. Bu roman Yetimlik,
Baḫt, Ḳışlâḳda, Hak Yol diye isimlendirilen dört bölümden oluşmaktadır. Roman konu
bakımından memleketde zulüm ve adaletsizliğin artışı, yeni tipteki (yani Sovyet döne-
minde yetişen) aydınların ortaya çıkışı, kadın ve kızların özgürlüğü için mücadele gibi
problemler üzerine yoğunlaşır. Romanda, devrin toplumsal meseleleri başkahraman

Elmurod’ın yaşam tarzı ve başından geçen olaylarla bağlantılı olarak işlenmiştir.
Altın vâdiyden şebedeler (Aybek), Hayât bulâḳları (İbrahim Rahim), Ġâlibler (Şarâf Ra-
şidov), Ḳadrdân deleler (Said Ahmad), Deryâlar tuteşgen câyda (Asḳad Muhtar), Cemile
(Mirmuhsin), Tengdâşlar (Adil Yakubov), Kiçik garnizon (Mumtaz Muhamedov) gibi ro-
man ve hikayeler de dönemin güncel konularını ele alan eserler arasında dikkati çeker. Fakat
zamanının meselelerini ele alarak güncel konularda yazılan roman ve hikayelerin hepsinde
olaylar şematik tarzdadır. Sonuçta hayat bu eserlerde yüzeysel ve tek taralı olarak yer alır. Bu
dönem romancılığı ve hikâyeciliğinin edebî seviyesi, genellikle, yüksek değildir.
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonraki ilk yıllarda Özbek tiyatrosunun hayatla ilişkisi oldukça
sınırlı idi. Savaştan sonra bu dönemi yansıtan karakterler yaratma eğilimi arttı. Sonuçta,
dönemin meselelerine eğilen çok sayıda eser meydana getirildi. Bu dönemde uzak ve ya-
kın geçmişe ait konular da tiyatro yazarlarının dikkatinden kaçmadı. Revşen ve Zülhumâr
(Kâmil Yaşin), Alpâmiş, Mukimi (Sâbır Abdulla), Ḳız ḳalası (Said Nazar) gibi sahne eserleri
yazılmış, bunlarda halkın hayatı, arzu ve ümitleri, mücadeleleri ele alınmıştır.
Tiyatroda folklor malzemelerine ve halk destanlarına ait konulara da başvurulmuştur.
Sözlü edebiyatta mevcud olan konulardan faydalanılıp Revşen ve Zülhumâr, Alpâmış gibi
piyesler meydana getirilmiştir. Sâbır Abdulla’nın Özbek şifahi edebiyatı ürünü olan mal-
zemelere dayanarak yazdığı Alpâmış tiyatrosu romantik (ideal) kahramanlıklara, yaşan-
mış olaylara ve canlı sembollere sahiptir.
Bu dönemde halkın Ekim devrimi (1917) öncesindeki hayatını ve bağımsızlık uğruna
verilen mücadeleleri yansıtan sahne eserleri de yazıldı. Bunlardan, Nazir Safarov’un Şarḳ
tângi tiyatrosunda 1917 yılından sonra Taşkent’te meydana gelen olaylar, inkılabın yarat-
tığı ortam ve bu durumun gün geçtikçe daha da belirgin bir hâl alışı yansıtılmıştır.
Dönemin karakteristik özelliği, tiyatro eserlerinde esas olarak çağdaş hayatı, toplumsal yaşamı
yansıtmak eğilimidir. Bu gibi eserler arasında özellikle Şâhi sözene (Abdulla Ḳahhar), Nevbahâr
(Uyġun), Muhabbet (Tuyġun), Hayât mektebi (Nezir Safarov) gibi piyesler gösterilebilir.
Aydınların hayatını konu alan Aġrıḳ tişler (Abdulla Ḳahhar), Yürek sırları, Farâġat, Ke-
çirilmes günâhlar (Afedilemez Günahlar) gibi sahne eserleri de dikkati çeker. Bu eserlerde
esas konuyla alakalı olarak hayatta rastlanan her türlü kötülüğe karşı mücadele, sevgi-aşk,
ahlak-görgü meseleleri de ele alınmıştır.
Özetlersek, savaştan sonraki ilk on yılda Özbek edebiyatı birçok yönden ilerleme kay-
detti. Bu dönemde, nazım, nesir ve tiyatro sahalarında o dönemin meselelerini yansıt-
mayı, o dönemi temsil eden tipleri göstermeyi amaçlayan türlü türlü eserler ortaya çıktı.
Özbek edebiyatı 40’lı ve 50’li yıllarda memleket hayatındaki ciddî zorluklara, özellikle,
“sosyalist realizm” (sosyalist gerçekçilik) sanat anlayışı ve komünist ideolojinin baskıla-
rına rağmen doğru bildiğini söylemeye, kendi görevini yerine getirmeye devam etmiştir.
Yazarlar, birçok durumda realist edebî eserler yazarak söz sanatı hazinesinin zenginleşme-
sine katkıda bulunmuşlardır.
Sovyet edebiyatının önemli isimlerinden biri, şair ve yazar Hamid Alimcan (1909–
1944) Cizzah şehrinde doğar. 1928–1930 yılları arasında Semerkant Devlet Üniversitesin-
de Uyġun, Mirtemir, Aydın gibi şairlerle birlikte okuyan Hamid Alimcan, üniversitedeki
edebî mühitten oldukça etkilenir. Şairin ilk denemeleri 1926 yılından itibaren Zerefşan
gazetesinde çıkmaya başlar. Onun ilk şiir kitabı Köklem adıyla henüz öğrencilik yıllarında
iken yayımlanmıştır.
Hamid Alimcan, üniversiteyi bitirdikten sonra çeşitli gazete ve dergilerde klasik ede-
biyat, edebiyat bilimi ve halk bilimi ile ilgili bilimsel makaleler yayımlamıştır. Hamid
Alimcan klasik edebiyatla birlikte dünya edebiyatı ile de yakından ilgilenir. Ali Şir Nevâî,
Mukimî, Puşkin, Mayakovskiy, Cambul, Taras Şevçenko gibi şairler hakkında bilimsel ma-
kaleleri yayımlanır. Şairin 1931 yılında Alev sâçler (Ateşli Saçlar), Ölim yavge (Düşmana
Ölüm), Pâyge (Yarış) gibi şiir kitapları basılır.
Hamid Alimcan daha sonra bu gazetede çalışmaya başladı. Semerkant’taki eğitim ha-
yatını tamamladıktan sonra Taşkent’e gelen şair çeşitli gazetelerde, yazarlar birliğinde ve
Dil ve Edebiyat Enstitüsünde faaliyetlerini sürdürdü.
Şair Sovyet kişisinin mutluluğunu sürekli terennüm etti. Bunun için şaire zamandaş-
ları, baht ve şâdlik küyçisi (mutluluk ve şâdlık şarkıcısı) diye ad vermişlerdir. Şair bunu
Mutluluğu Terennüm Etmemin Sebebi adlı şiiriyle şu şekilde açıklamıştır:
Şâdlikni küylegenimniñ sebebi Mutluluğu Terennüm Etmemin Sebebi
Şâirlerni köp oḳıb çıḳdım, Şairleri çok okudum,

Bilmegenim ḳâldı cüde kem. Bilmediğim çok az kaldı.
Oḳıb çıḳdım, çuvaldı ikrim, Okuyup bitirdim, dağıldı ikrim
Köreverib hemmeside ġam. Gördükçe hepsinde kaygı
Füzülîni âldım ḳolımga, Fuzulî’yı aldım elime,

Mecnün bolıb yığlab ḳıçḳırdı. Mecnun olup ağlayıp bağırdı.
Ve Nevâî tüşib yolımga, Ve Nevaî çıkıp yoluma,
Feryâd bilen ornıdan turdı. Feryat ile yerinden kalktı.
Lermontovnı teşlemedim hèç, Lermontov’u bırakmadım hiç,

Âḫır ḳoyıb âldım ḫâfıznı, Sonunda bırakıp aldım Hafız’ı.
Puşkin mènge körsetdi her kèç, Puşkin gösterdi bana her gece,
Yıġlab turgan bir çèrkes ḳıznı. Ağlayıp duran bir Çerkez kızını.
Şèkspirden soradım savâl, Shakespeare’e sordum soru,

Cavâbını kèltirdi Ḫayyâm. Cevabını verdi Hayyam:
Çünki ġamga âşinâdır hâl “Çünkü gama aşinadır hal
Ḳayġu bilen tolıġdır ayyâm. Kaygı ile doludur eyyam”
Oyladımu uzâḳ ḳâldım cim, Düşündüm ve uzun süre sessiz kaldım,

Söñre savâl ḳıldım özimni. Sonra soru sordum kendime.
Deryâ kebi tâşıb sèvinçim, Derya gibi coşup sevincim,
Yâş tırḳırab keldi közimden. Yaş fışkırıp çıktı gözümden.
Şâdlik yolga bâşladı mèni, Mutluluk yol gösterdi bana,

Baḫtıyârlık boldı âdatım. Bahtıyarlık oldu adetim.
Şâir bolıb şâdlik ve baḫtnı, Şair olarak mutluluk ve bahtı
Кüylemâḳlik zor saâdatım. Terennüm etmek en iyi saadetim.
Çünki èlim ḳayğunı bilmes, Çünkü elim kaygıyı bilmez,

Çünki yoḳdır Vatandan mâtam, Çünkü yoktur Vatanda matem,
Âzâd ḫalḳım bâşıñga kèlmes, Hür halkımın başına gelmez,
Èndi sıra musibet ve ğam. Artık asla müsibet ve gam.
Şunıñ üçün şâdman bir umr, Bunun için mutlu bir ömür,
Şunıñ üçün şâdlik hemdemim. Bunun için mutluluk arkadaşım,
Her kün ârtar közlerimde nur, Her gün artar gözlerimde nur,
Şunıñ üçün yoḳ aslâ ġamım. Bunun için yok asla gamım.
Мèn bilemen düşmanım kimler, Ben bilirim düşmanım kimler,

Sèrgek bolıb bâḳdım yolımga. Dikkatle baktım yoluma.
Çünki ḫalḳım berçe tılsımlar, Çünkü halkım bütün tılsımların
Кelitini berdi ḳolımga. Anahtarını verdi elime.
Aktaran: Aynur ÖZ, (Kahhar 2000. II, 378)
1938 yılında şairin Zeyneb ve Âmân adlı destanı (manzum hikâye) yayımlanır. Şair bu
manzum hikâyede yetim olan Zeyneb ve Âmân isimli gençlerin sevgisini anlatmaktadır.
Eserde Sovyet ideolojisinin öne sürdüğü yeni insan tipi, eski ve yeni hayatı karşılaştırarak
tasvir edilmiştir. Eserde nikâh ile aile konuları ele alınır ve gençlerin birbirini severek
evlenmesi gerektiği vurgulanır.
Hamid Alimcan’a şöhret getiren eserleri Aygül bilen Bahtiyâr (1937) ve Simurg adlı
destanları oldu. Şair bu destanlarında halk masalları ve destan geleneklerinden çok iyi
yararlanmıştır:
Bâlalik künlerimde Çocukluk günlerimde,

Uyḳusız tünlerimde Uykusuz gecelerimde,
Köp értek éşitgendim Çok masal dinlemiştim,
Söyleb bérerdi buvim Anlatırdı (hep) ninem.
Buvimning her ḳıssası Ninemin her kıssası,
Her bir ḳılgen hissesi Her söylediği sözü,
Fikrimni târter edi Dikkatimi çekerdi,
Hevesim ârter edi… Hevesim artar idi.
Balad: Uyak örgüsü, uyak türü ve Şairin İkinci Dünya Savaşı yıllarında yazdığı eserler arasında Cenkçi Tursun adlı baladı
dize sayısı bakımından birbirinin
aynı üç bent ve bir sunu ile önemli yer tutmaktadır. Bu eserde kahramanın iç dünyasını açıklarken Tursun savaşı ter-
başlayan yarım bentten oluşan ketmeyi düşündüğü sıralarda annesinden bir mektup alır ve ondan güç alarak yine savaşa
koşuk biçimi, nazım türündeki
bir masal. devam eder. Annesinin mektubunda şöyle der:
Mukanna: Muḳanna (ölüm Halḳ üçün tökkeli, Halkın için dökmeye,

tarihi: 784) aslı Mervli Haşim ibn
Hekim’in takma adıdır. Yoḳ mi bir ḳaşıḳ ḳâning? Yok mudur damla kanın?
Muḳanna isyanı: Muḳanna Vataning tuprâğiden, Vatan toprağından
Merv’den Buhara’ya gelerek,
kendini Tanrı ilan eder ve yeni bir Şirin ékenmi câning. Şirin midir canın?
din getirdiğini söyler. Ona tâbi
olanlara beyaz elbiseler giydirir. Hamid Alimcan 1935 yılında lirik şiirleri ile genç yaşta ün kazanan Zülfiye İsrailova
Bu yüzden Muḳanna taraftarları
“aḳkiyimliler” olarak adlandırılır.
ile evlenir. Şair Puşkin, Mihail Lérmontov, Lév Tolstoy, Maksim Gorkiy gibi Rus şair ve
Miladi 776 tarihinde Muḳanna ve yazarların birçok eserini Özbekçeye aktarmakla birlikte çeşitli gazetelerde onlar hakkında
onun taraftarları Müslüman Arap bilimsel makaleler de yayımlar.
yönetimine karşı ayaklanırlar.
Tarihe bu olay “Muḳanna isyanı” Hamid Alimcan’ın en büyük hizmeti, halk ozanı Fazıl Yoldaşoğlu’ndan derlediği Alpa-
olarak geçer. mış Destanını(1938) yayımlamasıdır.
Şairin Muḳanna (1942) adlı tiyatro eserinde Türkistan’ı işgal eden Araplara karşı halk
isyanı anlatılmaktadır. Şair tarih kitaplarına “Muḳanna isyanı” adıyla geçen bu tarihî olayı
anlatmakla birlikte üstü kapalı olarak sovyetlerin istilasını da sorgulamaktadır.
Şairin dünya görüşünü göz önünde bulundurarak Hamid Alimcan’ın Mutluluğu Terennüm
1 Etmemin Sebebi şiiri açıklamaya çalışınız.
Özbek Sovyet edebiyatının usta yazarlarından biri Said Ahmed (1920–2007) Taşkent
şehrinde doğdu. 1938–1941 yılları arasında Taşkent devlet pedagoji enstitüsünde oku-
du. Edebiyata kısa hikâyeler yazarak başladı. O’nun usta bir yazar olarak yetişmesinde
Ġafur Ġulam ve Abdulla Ḳahhar’ın etkisi büyüktür. Yazarın Ér yürek (1942), Ferġâna
hikâyeleri (1948), Muhabbet (1949), Ḳadrdân deleler (Kadirli Tarlalar, 1949), Çöl şamâlları
(Çöl Rüzgârları, 1961), Anacânlar (Annecikler, 1962), Hazine (1963), Yoḳâtgenlerim ve
Tâpgenlerim (Kaybettiklerim ve Bulduklarım, 1999), Ḳâraköz Mecnun (2001), Kiprikta
ḳâlgan ḳân (Kirpikte Kalan Kan, 2003), Umrim bayâni (Ömrüm Beyanı, 2003) gibi eser-
leri vardır.
Said Ahmed nesirde Abdulla Ḳadirî, Aybek, Abdulla Ḳahhar geleneklerini devam et-
tiren güçlü bir yazardır. Edebiyat bilimcisi Laziz Kayimov bu konuda şöyle demiştir: “Said
Ahmed’in hikâyelerinde Aybek’in psikolojik tasvir mahareti, Ġafur Ġulam’ın yergisi Abdulla
Ḳahhar’ın anlatımdaki yoğunluk birleşmiş görünmektedir”. Böylelikle üç yazardaki üç be-
lirgin özelliği Said Ahmed’in temsil ettiği belirtilir. Said Ahmed ellili yıllardan itibaren
romanlar yazmaya başlar. Onun romanları içinde Ufḳ (Ufuk) trilojisi ve Cimcitlik (Sessiz-
lik) romanı önemlidir. Yazarın Ufḳ trilojisi 20. yüzyıl Özbek edebiyatının başarılı roman-
larından biri sayılır. Trilojinin ilk kitabı “45 kün” adını taşır. Bu romanda büyük Fergana
kanalının yapımı anlatmaktadır. Uzunluğu 270 km olan büyük Fergana kanalı makine
kullanılmadan el gücü ile 45 gün içerisinde bitirilmiştir. Kanal yapımında 160.000 kişinin
çalıştığı ve kanalın oyuğundan 17,8 milyon m3 toprak çıkarıldığı kaynaklarda kayıtlıdır.
Bu romanda halkın cesareti, çalışma gücü etkileyici bir biçimde kaleme alınmıştır. Trilo-
jinin ikinci kitabı Hicrân künleri’nde yazar İkinci Dünya Savaşı döneminin ilk günlerini
anlatır. Üçüncü roman ise Ufḳ bosaġasida (Ufuk Arifesinde) diye adlandırılır. Bu romanda
savaşın son yılları ve savaş sonrasındaki hayat ele alınmıştır.
Trilojide halk hayatının çeşitli kesimlerden insanlar anlatılmaktadır. Azizhan, Triloji: Bir yazarın, konu ve fikrî
yapı olarak birbirini izleyen üç
İkrâmcân, Cennet, Rahmanberdi, Nizamcan, Esrara, Dildar, İnayet Aksakal, Tursunbây eseri, üçleme, triloji.
gibi çeşitli karakterler yanında eserde, Osman Yusupov, Yoldaş Ahunbabayev, Ġafur
Ġulam gibi gerçek hayatta var olan ünlü kişilere de yer verilmiştir. Eserdeki İkrâmcân ve
Azizhan karakterleri her bakımdan mükemmel tasvir edilmiştir. Yazar, Azizhan karark-
teri vasıtasıyla Büyük Fergana Kanalı yapımı sürecinde kırk beş günlük süre içerisinde
halkın birliğini ve gücünü göstermiştir. İkrâmcân karakteri vasıtasıyle sıradan bir insanın
vatan sevgisi tasvir edilir. Yazar, İkrâmcân karakterini yaratmada ulusun kendine özgü
millî öğelerinden ve tiplerinden yararlanır. İkrâmcân psikolojik açıdan gayet karmaşık bir
karakterdir. İkrâmcân’ın hareketleri, konuşma tarzı ile onun ruh hâli açık bir şekilde, us-
talıkla anlatılmıştır. İkrâmcân, karakterinde gazab ve şekat arasında gidip gelen bir yapıya
sahiptir. İkrâmcân’ın oğlu Tursunbây savaştan kaçıp gelmiştir. İkrâmcân oğlunu görünce
ona sarılır ve sevinir. Onun savaştan kaçtığını öğrenince de oğluna karşı öyle bir sinirlenir
ki eline tüfeğini alır ve onu hain olarak görüp öldürmeye çalışır. Tursunbây kaçar, baba ar-
kasından tüfekle ateş eder. Oğluna kurşun isabet etmediğini öğrenince ise şükür ki kurşun
isabet etmedi diye içten içe sevinir. Tursunbây’ın annesi Cennet teyze de biricik oğlunu o
kadar çok sevmesine rağmen oğlunun yaptığı bu işten utanç duyar. Oğluna şöyle seslenir:
“Yaşı bir yere varan baban bile eline tüfek alıp savaşa gitti. Bir ayağını savaşta kaybetti. Sen
böyle genç olmana rağmen nasıl kaçabilirsin? Babanı diri diri öldürdün ya beni de hayattan
bezdirdin. Yarın ulusun yüzüne nasıl bakarım? Baban bu hâlde nasıl sokağa çıkabilir? Başı-
nı kaldıramaz oldu. Sen bunu düşündün mü?” der.
Özbek edebiyatının Sovyet dönemindeki önemli yazarlarından biri olan şair, yazar ve ter-
cüman Şükrullah Yusufoğlu (1921) Taşkent’te doğar. İlköğrenimden sonra orta öğrenimini
pedagoji meslekî okulunda devam ettiren Şükrüllah 1944’te Taşkent Pedagoji Enstitüsü’nden
mezun olur. Taşkent Devlet Üniversitesi’nde araştırma görevlisi, Özbekistan Yazarlar Birliği’nde
edebî danışman, devlet edebiyat neşriyatında müharrirlik görevlerinde bulunur.
İlk şiir kitabı olan Baḫt ḳânunı (Mutluluk Kanunı) 1939 yılında, Birinci deter 1944
yılında, Ḳalb ḳoşıḳları adlı şiir kitabı ise 1949 yayımlanır. Şair Çâllar (Yaşlılar, 1948) adlı
manzum hikayesinde Sovyetlerin emekçi insana verdiği önemi anlatmaktadır.
Şükrüllah Özbek çocuk edebiyatının gelişmesine Bahar sâvġası (Bahar Hediyesi,
1962), Yulduzlar (1964) gibi kitaplarıyla önemli katkı sağlamıştır.
Şairin Rossiya, İkki ḳâya (İki Kaya), İkki yâşlik (İki Gençlik), Cevâhir sandığı (Mücev-
her Sandığı) gibi felsefî fikir ve ibretli hayat hikâyeleriyle dolu şiir kitapları Rusça başta
olmak üzere dünyanın birçok diline aktarılmıştır.
Şükrüllah Hatarlı yol, Tebessüm oġrıları (Tebessüm Hırsızları, 1977), Oġrını ḳaraḳçı
urdı (Hırsızın Üstesinden Eşkıya gelir, 1984) gibi tiyatro eserleriyle de okuyucular sevgi-
sini kazanmıştır.
Şair Şükrullah Sovyet döneminde halk düşmanı olarak itira ile Sibirya’ya sürgün edi-
len onlarca Özbek aydının birisidir. O Kefensiz Gömülenler adlı romanında Sibirya’da ge-
çen hapisteki hayatını anlatmaktadır. Yazar bu eseriyle Özbek edebiyatında hatıra-roman
türüne yeni bir boyut kazandırdı. Bu roman dünyanın birçok diline çevirildi. Aşağıdaki
parçada şairin hapisteki ilk günü ve ilk izlenimleri ifade edilmiştir.
ELVEDA, ANA YURT!

Bu sözü kadere boyun eğerek söylemek ne kadar ağır! Tepende otomatik silâh ve yanında,
belirtilen çizgiden bir karış dışarı çıkınca insanın üzerine saldırıp parçalamak üzere eğitilmiş
itleri tutan muhafızlar... Seni nereye sürerlerse sürsünler, o sırada diline bundan başka hangi
söz gelebilirdi ki!
İşte bugün hapishaneden kurtulmakla ilgili düşünce ve hayallerimin yerini, şimdi tamamen
başka dertler kara bir bulut gibi kaplamaya başladı. Bugün beni, tutuklandığım gün alayım
mı, almayayım mı diye tereddüt geçirerek her ihtimale karşı aldığım yorganımla yastığım
sırtımda, doğduğum vatanımla, çoluk çocuğumla ve hısım akrabamla bir daha görüşmek
nasip olur mu düşüncesinin kıskacında, mahkûmların çalışma kamplarına taksim edildiği
yere getirdiklerinin farkında bile değildim.
Mahkûmlar, yargılandıkları ceza maddesine göre bazıları çalışma kamplarına, hapis cezası-
na çarptırılanlar ise hapishaneye, bütün ülke çapında buradan dağıtılmakta. Geçici toplan-
ma yeri sayılan bu merkezde, yüze yakın hırsız, katil, sahtekâr ve dindar, ahır gibi büyük bir
koğuşa çok sıkışık vaziyette doldurulmuşlardı.
İçeriye adımımı atar atmaz bana tamamen yabancı, görünüşü, üstü başı tamamen başka,
bakışları perişan bu insanları görüp de hayretimden omzumdaki yorganla yastığımı ve birkaç
parça eşya bulunan çuvalımı nereye koyup nereye yerleşeceğimi düşünürken ve henüz ken-
dime bile gelmemişken, “benim yanıma gel!”, diyerek her biri yakınına çağırıyordu. Bunlar
dostluktan değil, çuvalımdaki eşyaya ortak olmak içindi. Bunlar hırsızlardı. Bunların çoğu,
yeni gelenlerin biraz düzgünce giyecek eşyasını, para ve yiyeceğini talan ederek yaşayanlar,
hayatını hapishanede geçirenlerdi. Bunların bir grubu bir köşede birbirleriyle konuşarak
kâğıt oynuyorlardı. Koğuşun başka bir köşesinde ise aniden çıkıp gelmesinden çekindikleri
nöbetçiyi göz ucuyla takip eden çocuk hırsızlar, yakacak bir şeyleri olmadığı için kasketlerinin
iç kısmındaki kâğıt parçalarına varıncaya kadar her şeyi yakarak küçük bir tencerede keyif
çatmak üzere çipir (aynı çayın kurutularak tekrar tekrar demlenmesi) kaynatıyorlardı. Birisi
sırtüstü yatarak başını kollarına yaslamış, hayale dalmış.
Elbette, daha önce hapishane yüzü görmeyip de buraya ilk defa gelen birisi, kendisini tama-
men başka bir dünyaya, haydutlar arasına, cehenneme düşmüş gibi hisseder. Çünkü burada-
ki insanların yüzünde çoluk çocuktan, aileden ayrılmış olmanın, hürriyetten mahrum kalmış
olmanın üzüntüsünden hiçbir eser yoktu. Bunlar için hürriyetten men edilerek hapse düşmek,
âdeta bir şehirden ikinci bir şehre veya bir evden başka bir eve taşınmak gibi bir şeydi. On-
lar dışarıda serbest oldukları zaman da çalışmayıp başkalarının malını çalarak yaşamaya
alıştıkları için, aynı şekilde burada da, çalışma kamplarında da mahkûmların evlerinden
gelen her şeyi talan ederek, çalarak, kumardan kazanarak yaşıyorlardı. Onlara göre, kendi
menfaatleri için birbirlerini parçalamak, öldürmek, sıradan bir şeydi, hayatın kanunu idi.
Acaba benim hayatımın yirmi beş yılı da şimdi bunların arasında mı geçecekti?!
Kefensiz Gömülenler, Çeviren: Şuayip Karakaş (Yusufoğlu 2009: 144-145)
Bağımsızlık Dönemi Özbek Edebiyatı (1991’den günümüze)

1991 yılının 31 Ağustos günü Özbekistan Sovyetler Birliğinden ayrılarak bağımsızlığını
ilan eder. Özbekistan’ın tarihinde sosyal, siyasî, iktisadî ve manevî hayatında bütün olarak
yeni bir devir başlar. Halkın siyasete ve dünyaya bakışında değişiklikler ortaya çıkar.
Özbekistan’da devlet düzeni kökten değiştirilir. Demokratik anlayış temelinde hukuka
dayalı bir devlet meydana getirilir. Bu değişim edebiyata da yansımıştır. Yazar ve şairler
Sovyet devri ile ilgili hayatı, gerçekçi bir üslupla kaleme almaya başlar, Sovyet döneminde
yasaklanan yazar ve şairin eserleri yeniden yayımlanır.
Sosyal hayatta olduğu gibi edebiyat hayatında da demokrasi, açıklık, eleştirel bakış
açısı kendini gösterir. Yazarlar özgür bir ortama kavuşurlar. Özbekistan bağımsız olunca
yazarlar cemiyet hayatını anlatmada Sovyet dönemindeki baskıdan kurtuldular.
Bağımsızlıkla birlikre edebî hayat da gittikçe renklenmiş, hayatın bütün gerçekleri ve
karmaşıklığı eserlere yansımış ve bu vesileyle ortaya iyi eserler çıkmaya başlamıştır. Yaz-
arlar söz sanatında mevcut gelişmiş tecrübelerden faydalanıp edebiyata yeni içerikli, cazip
eserler kazandırmaya başladılar.
Bu devirde, özellikle manzum eserlerde gelişmelere anında tepki vermek ve hakikate
uygun eser yazmak eğilimi güçlendi. Sovyet devrinde insan hayatı üstünkörü bir şekilde
gerçeğin üstü kapatılarak, süslenerek verilirdi. Oysa bağımsızlık devrinde hayatın haki-
katleri bütün varlığı ile tasvir edilmeye başladı. Özbekistanın bağımsızlık meseleleri, mem-
leket hayatını iyileştirme problemleri, sıradan insanı yüceltme gibi meseleler ön plana çıktı.
Bu durum Abdulla Aripov, Érkin Vâhidov, Ḫalime Ḫudayberdiyeva, Rauf Pari, Şevket
Rahmân, Usmân Azim, Muhammed Yusuf, Ḫurşid Devrân, Cemâl Kemâl, Érkin Samandar,
Barât Bâyḳâbilov, Aydın Ḫâciyeva gibi şairlerin eserlerinde açıkça görünmektedir.
Şairler bağımsızlığı desteklemekteydiler. Yetenekli şair Muhammed Yusuf marifetçilik
edebiyatının temsilcilerinden Turdi Farâġiy, Zevkî, Mahmur geleneklerini yeni devirde
yeni ifade tarzıyla devam ettirmeye başladı.
Ḳoygil Ḳoḳâningni, ḳoygil Surḫâning, Deme Hokandlıyım, deme Surhanlıyım

Bir tuprâḳ-ku aḫır, ata makâning... Toprağı aynıdır ata mekanın.
Aziz vatandâşlar, ménge işâning, Aziz yurttaşlarım, bana inanın
Özbekni ḳurıtar mahelliyçilik. Özbek’i bitirir mahallîcilik.
Şair Gulçéhra Corayeva ise bağımsız devletin filizlenmesi ve güçlenmesi için birleş-
mek gerektiğini “Birleşgen ozar” adlı şiirinde vurgulmıştır:
İlhâm birleş, imkân birleş, İlham bir olsun, imkanlar bir olsun,
İnsân birleş, İnsanlar bir olsun,
Maḳsad birleş, Matlab birleş, Amaçlar bir olsun, istekler bir olsun,
Vicdan birleş. Vicdan bir olsun.
Büyük devlet yolu birdir - Büyük devletin yolu birdir
İymân birleş. İmanlar bir olsun.
Ḳuvvet birleş, ḳudret birleş, Kuvvetler bir olsun, kudret bir olsun,
Turân birleş! Turan bir olsun!
Bağımsızlık devri şiirlerinde halkın millî özgürlük bilinci, geleceğe yönelik düşünce-
leri, uzak ve yakın geçmişten çıkarılması gereken sonuçlar samimiyetle yansıtılmıştır. Bu
hususta Abdulla Aripov, Érkin Vâhidov, Azim Suyun, Usman Azim, Aydın Ḫâciyeva, Mu-
hammed Yusuf, Şevket Rahmân, Ḫurşid Devrân ve diğer şairlerin 90’lı yıllardaki eserleri
gösterilebilir. Bu şairlerin eserlerinde halkın mutluluklarını da kaygılarını da açıkça görü-
lebilmektedir. Aşağıda Usman Azim’in bir şiirinden alınan parçaya göz atalım:
Oynâḳ oynâḳ, âġır âġır âḳmâḳda ümrim, Oynak oynak, ağır ağır akıp gitmekte ömrüm,
Gâh köz yumıb, gâh ufḳḳa bâtmâḳda ümrim. Bazen göz yumup, bazen uka batmakta ömrüm
Bâr cânini sadḳa eyleb şe’rge ḳoşıḳḳa, Bir tek canını şiire, türküye sadaka ederek,
Siz yoḳâtgen sururlarnı tâpmâḳda ümrim. Sizin kaybettiğiniz sevinçleri bulmakta ömrüm.
Bağımsızlık devri şiirlerinde Ḫalima Ḫudayberdiyeva, Aydın Ḫâciyeva, Tursunay

Sâdiḳova, Gulçehra Corayeva, Ḫosiyat Bâbâmurâdova, Feride Afröz, Zülfiye Mominova,
Zebâ Mirzayeva gibi şairler faal olarak gözükmektedirler. Onlar insan ve insanîlik, vicdan
ve sadakat, vatanperverlik ve dostluk, ahlak-edep, sevgi-muhabbet hakkında bir dizi gü-
zel eser yaratdılar. Ḫâsiyet Bâbâmurâdova Vatan yegânedir (Vatan Tektir) şiiride yurdun
kutsallığını tesirli bir şekilde şöyle dile getirmiştir:
Derler şirin sözning gedâleri köp, Derler şirin sözün köleleri çok,
Yânıb turgan közning adâları köp, Yanıp duran gözün edaları çok,
Yurtlar bâr hattoki Hudâları köp. Yurtlar var hatta Tanrıları çok,
Vatan yegânadır, Vatan bittedir. Vatan yegânedir, Vatan bir tanedir.
Şiirlerde kadınların iç dünyası ve hayatlarındaki değişiklikler kaleme alınmıştır. Öz-

bekistan ḫalk şairi Ḫalima Ḫudâyberdiyeva Bağımsızlık dönemi edebiyatının en iyi kadın
şairlerden biri olarak kabul edilir. Onun Bular vatan ḳâruvulları (Bunlar Vatan Koruyu-
cuları), Hüda degen memleketni (Tanrı diyen memleketi), Uluġ kun kelmaḳda (Büyük gün
geliyor), Yangi yil câmini işḳ bilan toldır (Yeni Yıl Kadehini Sevgiyle Doldur) gibi şiirlerinde
millî gelenek, görenek ve değerlerin toplum içerisindeki önemini vurgular. Şair Unutmang
(Unutma) şiirinde vatan ve millet için kadınların yapabileceği fedâkârlığı anlatmaktadır:
Yélkem ḫalḳım yélkesige tégib turmâġı üçün, Omuzum, halkımın omzuna değmesi için,
Bâşım ḫalḳım kölkesige égib turmâġı üçün, Başım, halkımın önünde eğilmesi için,
Unge ḳarşı nime kélse yéngib turmâġı üçün, Kim ona karşı çıkarsa yenmesi için
Menden ḳay iş lâzım bolsa, Benden ne iş istenirse,
Berçesige tayyârman. Hepsine hazırım.
Bağımsızlık döneminde Özbek şiirinin öncelikli konuları millî hususiyetler çerçevesin-

de genişleyip, şiirlerin içeriği zenginleşip yeni yeni tasvir vasıtaları ile gelişir. Özbekistan’ın
bağımsızlığına bağışlanan şiirler, kasideler ortaya çıkarmaya başlar.
Bu dönem şiirlerinde dil ve üslup yönünden bir dizi yenilikler ortaya çıkmaya baş-
lar. Şiir dili, halkın diline daha çok yaklaşır. Bu özellik çoğunlukla genç şairlere has bir
durumdur. Bu devirde şarkı sözlerinde de ciddî değişmeler meydana gelmiştir. Özbek
şarkıcılığı yeni zamanın ruhuna uygun olarak vatan ve millet sevgisini anlatan şarkılarla
zenginleşmiştir. Bu türkülerde vatan, bağımsızlık, halkın faziletleri ve büyük değişiklikler
dile getirilmiştir.
Bunun dışında destan, manzum hikâye ve manzum roman gibi yeni zamanın ruhu-
nu yansıtan liro-epik eserler de yazılmıştır. Örneğin, Azim Suyun’un Özbekistan, Hur-
şid Devrân’ın Vatan hakıda yetti rivayet, Âmân Metcan’ın Neden men, Hebib Sadulla’nın
Cerâhat, İkrâm Atamurod’ın Uzaḳlaşgen aġrıḳ, Cânibek Subhân’ın Rahatsız ruh, Abduma-
cid Azim’in Serbân destanlarında yakın geçmiş olayları, sovyet devri faciaları, aydınlara
yapılan işkenceler anlatılmıştır. Sultan Akbariy’nin “Ḳataġân” destanından parça:
Yétti kéçe térgav, sıḳuv sürünke, Yedi gece sorgu, sürekli baskı,
Narkomning égnidé ḳânlı tirinke. Komiserin üzerinde kanlı uniforma,
Ki ġarov yurgizib tirnâḳ şilerler, İşkence ederek tırnak çekerler,
Ölikni turġızıb ḳıstâḳ ḳılarlar, Ölüyü diriltip sorguya çekerler,
Şu ḳadar fereng bob kétgenmi cezâ! O kadar usta olmuş mudur, ceza!
Şu ḳadar ḳıyınmı şorâda ḳazâ! O kadar zor mudur Sovyet’te ölmek!
Çelecân çozılsa, suvge pişerler, Hâlsızlıktan yığılsa suya basarlar,
Ḳoy yütgen ajdahâ yangliġ şişerler. Koyunu yutan ejder gibi şişerler.
Sultan Akbariy, bu destanında hayatın gerçeklerini, özellikle 1938 yılında aydınları

sürgüne gönderme vakalarını, halk ağzıyla ve halk dilinin zenginliklerinden faydalanarak
anlatır.
Bu dönem Özbek şiirlerinde geçmiş yıllara ait olaylar da ele alınır. Şairler halkın uzak
ve yakın geçmişini derinlemesine tasvir etmeye çalışırlar. Geçmişte yaşanmış olayları tas-
vir etmede en büyük yenilik geçmişi anlatırken birtakım mecburiyetlerden kurtulmuş ol-
maktır. Abdulla Aripov’un Sâhibḳırân, Töre Mirzâ ve Asrâr Samad’ın Sahibḳırân Timur
manzum dramları, Maruf Celil’in Sahibḳırân manzum hikâyeleri, Barât Bâyḳâbilov’un
Hayret ül-Ahrâr, Duşen Feyzî’nin İmam al-Buhârî manzum romanları örnek olup, bu
eserlerde geçmişe ait tarihî hakikatlerin birçok yönden ele alınıp işlendiğini görebilmek
mümkündür.
Bunun gibi Özbek şiiri bağımsızlık yıllarında yeni zamanın taleplerine uygun bir şekil-
de gelişir. Bu gelişmede tecrübeli, usta şairler ile birlikte edebiyata 80’li, 90’lı yıllarda atılan
genç şairler de etkili olmuşlardır.
Bağımsızlık yıllarına ait problemleri ifade etmede Adil Yakubov, Ötkir Hâşimov,
Pirimḳul Ḳâdirov, İbrâhim Rahim, Naim Kerimov, İbrâhim Ġafurov, Ahmetcan
Melibâyev, Ġaybulla Salâm gibi yazar ve bilimadamları gazetecilik (publitsistika) türünün
imkânlarından rahat ve serbest bir şekilde yararlanırlar.
Özbek dili ve onun devlet dili olması, bağımsızlık ve hürriyet meseleleri, millî örf
ve adetler hakkında nitelikli eserler dönemin gazete ve dergilerinde de yer alır. Adil
Yakubov’un Nevröz arafasidegi oylar, Mürüvvetni unutmeylik, Ḳışlâḳdegi fâcia, Nemengen
tâmânlerde, Ḳaçân âdam bolamiz, Til deryâ, deryânı asraylik gibi sosyopolitik makaleler
konunun güncelliği, gerekçelerin sağlamlığı, ifadenin ağırlığı ve müellif yeteneğinin yük-
sekliği ile okuyucuların hoşuna gider.
Bu devirde halkın uzak ve yakın geçmişi hakkında Maveraünnehir, Turan melikesi
(Mirmuhsin), Âna lâçin vidâsi (Pirimḳul Ḳâdirov), İbn Sinâ, Berunî (Maḳsud Ḳâriyev),
Emir Timur (Böribây Ahmedov) gibi romanlar yaratılmıştır. Bu eserlerin büyük bir kısmı
tarihî-biyografik tür özelliği taşırlar. Bu romanların çoğunda bazı tarihî şahsiyetler değil,
belki, genel olarak halk tarihi işlenir. Bu durum Tâġay Murâd’ın Bâbâmden ḳâlgen deleler
(Babamdan Kalan Tarlalar, 1993) romanında özellikle gözükmektedir. Romanda halkımı-
zın son 130 yıllık tarihi anlatılmış olup Sovyetlerin sömürgecilik siyaseti açığa vurulmuş-
tur. Bu sosyal-siyasî romanda hayatın hakikatleri doğru ve etkili bir şekilde gösterilmiştir.
Romanda halkın bağımsızlığa erişinceye kadar geçirdiği zor hayat şartları tasvir edilmiştir.
Bu devir Özbek romancılığında yakın geçmiş hakkında yazılan eserler de çoktur.
Şükrüllah’ın Kefensiz Gömülenler, Adil Yaḳubov’un Adalet Menzili, Ölmes Ümerbekov’un
Fâtima ve Zuhra, Şükür Ḫâlmirzayev’in Alaböci, Ötkir Hâşimov’un Tüşte kéchken ümrler
(Rüyada Geçen Ömürler), Mirmusinin İlân öçi (Yılanın öcü), Âmân Muḫtâr’ın Tépelikdegi
ḫerâba, Uçḳun Nazarov’un Akrep yılı, Murâd Mansur’un Ayrılık diyarı, Tâġay Murâd’ın Bu
dünyâde ölib bolmeydi gibi romanlar örnek gösterilebilir.
Şükür Ḫâlmirzayev’in Âlaböci (1995) romanında hayatda hızla yayılan adaletsizlik,

manevî bozukluk ustaca tasvir edilmiştir. Eserdeki vakalar Surḫânderyâ vilayeti Âlatâġ
ilçesinde geçmektedir. Roman halkın son bir asırlık tarihine dair karakteristik olaylar hak-
kındadır. Romanda yazar Surḫân ülkesinin tabiatını mahirane bir şekilde tasvir etmiştir.
Uçḳun Nazarov’un “Akrep yılı” (1991) esrini de 90’lı yıllar Özbek romancılığının ba-
şarılı eserleri arasında saymak gerekir. Romanda halkın Rus işgali devrindeki hayatı ele
alınmıştır.
Bağımsızlık dönemi edebiyatında tiyatro da önemli yer tutar. Bu devirde yazılan sah-
ne esrlerinin çoğunluğu toplum hayatını yeniden düzenlemeye ve bağımsızlık ile ilgili
çeşitli olayları anlatmaya yönelmiştir. Halkın geçmişini istiklâl fikri etrafında anlatan
bir hayli eser yazılır. Bağımsızlık sebebiyle Emir Timur’a olan münasebet değişir. Onun
büyük tarihî hizmetleri ön plana çıkartılır. Bu alanda özellikle tiyatrocular daha aktitir:
Abdulla Aripov’un Sahibḳırân, Adil Yakubov’un Fâtihi muzefer yahud bir periveş esiri,
Töre Mirzâ ve Esrâr Semed’in Sahibḳırân Timur gibi eserleri bu yeni dönemin yaklaşımını
temsil eder. Töre Mirzâ ve Esrâr Semed’in “Sahibḳırân Timur” dramında Emir Timur’un
büyüklüğü, bilgeliği ön plana çıkartılır. Emir Timur’un dilinden söylenen aşağıdaki sözler
de hikâyenin önemini ortaya koyar:
Dünyâ tâpdim, lékin dünyâ yıġmadım. Dünya buldum, ama dünya yığmadım
Mén él üçün ât üstide uḫledim. Ben yurt için atın üstünde uyudum
Bağımsızlık devrinde yazılan Celâliddin Mengübérdi, Ecdâdler ḳılıçı (Érkin Semender)

Ḳâra kemer (Şükür Ḫâlmirzayev), Aḳpeder (Usman Azim), Zehiriddin Muhammed Bâbür
(Z. Muhiddinov, M. Hamitov), Beşer allâmesi (N. Abdulla), Piri kâinât (H. Rasul) gibi
tiyatro eserlerinde geçmiş hayat ve ulu ecdatların hayatları yeni bir anlayış ve yaklaşımla
işlenir.
Kısacası, bağımsızlık devrinde Özbek edebiyatı, sosyalizm baskısından kurtulup haya-
tını yeniden, özgürce devam ettirme yoluna girmiş ve bu yolda başarılı eserler vermiştir.
Dönemin şartlarını göz önünde bulundurarak Şükrüllah’ın Kefensiz Gömülenler ese-

2 rinden alınan “Elveda, Anayurt” hikâyesi hakkında bilgi veriniz.
Özet
XX. yüzyılın 20’li yıllarında Özbek edebiyatında romantik ve
realist akımlar öne çıkmaya başlamıştır. Bu devirde sözlü ede-
biyat geleneklerine, halk şairlerine ilgi duyulur. 1930–40 ara-
sında Sovyetlere kadar ve Sovyetler dönemini anlatan “Kö-
ken”, “Cantemir”, “Türksib Yollarında” gibi şiirler okuyucuyla
buluşur. İkinci Dünya Savaşı yıllarında Özbek edebiyatında
savaş ve vatan konulu şiirler öne çıkar. Vatan sevgisi, millî
bağımsızlık mücadelesi gibi hususlarda Aybek’in “Mahmut
Terâbî”, Hamit Âlimcân’ın “Muḳannâ”, Maḳsud Şeyḫzâde’nin
“Celâleddin Mengübérdî” eserleri özellikle dikkati çeker.
1950 ve 1980 arasını kapsayan otuz yıllık süreç Özbek ede-
biyatının durgunluk yılları olarak bilinir. Siyasî ve iktisadî
sıkıntılar bu devirde ortaya çıkmaya başlamıştır. Özellikle
devrin yönetici kesimi tarafından birçok yazar “halk düş-
manı” ilan edilir. Çolpan ve Fıtrat gibi şairlerin eserleri, ya-
saklanan eserlerin başında gelir. Hoca Ahmet Yesevî, Bâbür,
Hüseynî, Emirî gibi tarihi şahsiyetler yok sayılır. Dil ve ede-
biyat anlamında tam bir baskı ve zulüm devresi kabul edilen
1950–1980 arası döneminde Şöhret’in Altın zenglemes (Altın
paslanmaz), Âmân Muhtâr’ın Devir méning takdirimde, Adil
Yakubov’un İzleymen (Arıyorum), S. Azimov’un Yıldızlar
Cemâli (Yıldızların güzelliği), Érkin Vahidov’un Aḳsaḳâl
eserleri dönemin önemli olaylarını ve idarî durumunu yan-
sıtmaktadır.
Bağımsızlık döneminde Özbek edebiyatı millî söz sanatının
yeni, zengin içerikli ve parlak devresini teşkil etmeye başlar.
Bu devir edebiyatının en büyük başarısı Özbek hayatını
tasvir etmede, sınırlamalardan, resmî yönlendirmelerden
kurtulmuş olmaktır. Edebiyat yeni konular, yeni gayeler, yeni
telkin ve tasvirler ile büyüdü. Fakat bu dönem edebiyatında
henüz sanat bakımından tam bir oturmuşluk söz konusu
değildir, ortalama eserlerin sayısı daha fazladır.
1. 1920’li yıllarda Özbek edebiyatında öne çıkmaya başlayan 6. Bağımsızlık dönemi Özbek edebiyatındaki öne çıkan
akımlarla ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? tema aşağıdakilerden hangisidir?
a. Hayat gerçeklerini yansıtmayan, ülkedeki burjuvazi a. Fantastik konular
çıkarlarını gözeten akım ve eserler öne çıkmaya baş- b. Tabiat
lamıştır. c. Millî değerler
b. Romantik, reailist, nazarî ve mizahî eserler öne d. Toplumsal gerçekçilik
çıkmaya başlamıştır. e. Evlilik
c. Bu devirde ülke edebiyatında Sovyetlere karşı millî
mücadele konularını yansıtan akım ve eserler öne 7. Aşağıdakilerden hangisi Abdulla Ḳahhar hikâyelerinden
çıkmaya başlamıştır. biridir?
d. Postmodern akımlar öne çıkmaya başlamıştır. a. Dehşet
e. Roman türü ortaya çıkmaya başlamıştır. b. Nar
c. Şum Bala
2. Aşağıdaki eserlerin hangisinde, “kollektileştirme” tema- d. Yarḳınay
sı mizah yoluyla işlenmiştir? e. Cuvanbaz
a. Nevâî
b. Türksib Yolleride 8. Hamid Alimcan'ın "Şâdlikni Küylegenimning Sebebi"
c. Kefensiz Gömülenler adlı eserinin konusu aşağıdakilerden hangisidir?
d. Dehşet a. Aşk
e. Abid Ketmân b. II. Dünya savaşı
c. Sovyet kişisinin mutluluğu
3. Vatan sevgisi, millî bağımsızlık mücadelesi gibi konuların d. Vatan sevgisi
işlendiği eserler, aşağıdakilerin hangisinde, birlikte ve doğru e. Tabiat tasviri
olarak verilmiştir?
a. Terâbî-Mukannâ 9. Timurlular sülalesinden olan padişahların hayat hikâyesini
b. Ötken Künler-Şum Bâla konu alan eserler, aşağıdakilerin hangisinde birlikte ve doğru
c. Simurġ-Kéçe ve Kündüz olarak verilmiştir?
d. Dehşet-Mirzâ Uluġbey a. Yıldızlı Geceler, Ötken Künler
e. Bahâr Kéldi Séni Sorekleb-Monolog b. Ötken Künler, Abulfeyz Han
c. Nevaî, Keçe ve Kündüz
4. Maksud Şeyḫzâde’nin tarihî oyunları aşağıdakilerin han- d. Uluğ Bey’in Hazinesi, Yıldızlı Geceler
gisinde oyunları birlikte ve doğru olarak verilmiştir? e. Kutlu Kan, Buhara Cellatları
a. Celâleddin Mengübérdi-Baḫtsız Küyâv
b. Mirzâ Uluġbey-Bây ile Ḫizmetçi 10. Aydınların hayatını konu edinen eserler aşağıdakilerin hagi-
c. Celâleddin Mengübérdi-Mirzâ Uluġbey sinde birlikte ve doğru olarak verilmiştir?
d. Yârḳınây-Pederküş a. Kutluk Kan, Alpamış
e. Ötken Künler-Münazara b. Monolog, Alaböci
c. Yıldızlı Geceler, Cinâyet
5. 1937–38 yılları arasında öldürülen yazarların isimleri aşa- d. Aġrıḳ Tişler, Kéçirilmes Günâhler
ğıdakilerin hangisinde birlikte ve doğru olarak verilmiştir? e. Sarap, Simurġ
a. Abdulla Kâdirî, Adil Yaḳbov, Ġafur Ġulam
b. Osmân Nasir, Çolpan, Ḫamit Âlimcân
c. Çolpan, Abdulla Ḳâdirî, Fıtrat
d. Aybek, Zülfiye, Said Ahmed
e. Ġafur Ġulam, Şükrulla, Uyġun
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

1. b Yanıtınız yanlış ise “Sovyet Devri Özbek Edebiyatı” Sıra Sizde 1
konusunu yeniden gözden geçiriniz. Bu konuda, Başlangıçtan Günümüze kadar Türkiye Dışındaki
2. e Yanıtınız yanlış ise “Sovyet Devri Özbek Edebiyatı” Türk Edebiyatları Antolojisi (Cilt 15, Tahir Ḳahhâr, “Özbek
konusunu yeniden gözden geçiriniz. edebiyatı II”, Kültür Bakanlığı yayınları, Ankara, 2000)’den,
3. a Yanıtınız yanlış ise “Sovyet Devri Özbek Edebiyatı” Fatma Açık’ın Özbek edebiyatı (Ankara, Alp yayınevi, 2007)
konusunu yeniden gözden geçiriniz. eseri ve Emek Üşenmez’in Modern Özbek Edebiyatı (Ulusla-
4. c Yanıtınız yanlış ise “Sovyet Devri Özbek Edebiyatı” rarası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2011, Cilt 4, Sayı 19, 115-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. 169) adlı makalesinden yararlanabilirsiniz.
5. c Yanıtınız yanlış ise “Sovyet Devri Özbek Edebiyatı”
konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 2
6. c Yanıtınız yanlış ise “Sovyet Devri Özbek Edebiyatı” Bu konuda Başlangıçtam Günümüze kadar Türkiye Dışındaki
konusunu yeniden gözden geçiriniz. Türk Edebiyatları Antolojisi (Cilt 15, Tâhir Ḳahhâr, “Özbek
7. b Yanıtınız yanlış ise “Sovyet Devri Özbek Edebiyatı” edebiyatı II”, Kültür Bakanlığı yayınları, Ankara, 2000)’den ve
konusunu yeniden gözden geçiriniz. Şükrullah’ın Kefensiz Gömülenler (İnceleme-Aktarma: Şua-
8. c Yanıtınız yanlış ise “Sovyet Devri Özbek Edebiyatı” yip Karakaş, Ankara, 2009) adlı eserinden yararlanabilirsiniz.
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
9. d Yanıtınız yanlış ise “Sovyet Devri Özbek Edebiyatı”
10. d Yanıtınız yanlış ise “Sovyet Devri Özbek Edebiyatı”
Kaynaklar
Abdullayev V. (ve diğerleri), Özbek edebiyâti tariḫi, Beş cilt- Mirzayev, Saydulla, XX asr Özbek Edebiyâtı, Taşkent, Yengi
lik, 5. cilt, Taşkent, Fen Neşriyatı, 1980. Asr Evlâdı, 2005.
Açık, Fatma, Özbek edebiyatı, Ankara, Alp Yayınevi, 2007. Montgomery, David C, Rejim Doğrultusundaki Sovyet Özbek
Aliyev, Ahmad, Maneviyât, ḳâdriyât ve bediiyât, Akademiya Edebiyatı Zincirinin Bir Halkası Olarak “Şahimerdan”,
Naşriyatı, 2000. Çev: H. Canan Özkal, ODTÜ, 1985
Alpay, Gönül, XIX. Yüzyıl Özbek Edebiyatına Genel Bir Bakış, Niyazî, Hamza Hakimzade, Тola eserler toplamı, Hazırlayan:
Ankara Üniversitesi Basımevi, 1974. Naim Kerimov, 5 ciltlik, 2. cilt, Тaşkent: Fen Neşriyatı,
Aripov, Abdulla (ve diğerleri), XX asr Özbek hikâyeleri an- 1988.
tologiyasi, Özbekiston Millî Énsiklopediyasi Devlet İlmî Normatov, U. vb. Abdulla Ḳâdiriyning bediiy dünyâsi, Taş-
Neşriyatı, Taşkent, 2009. kent, Universitet Neşriyatı, 1994.
Avcı, Yusuf, Fıtrat ve Eserleri, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1997. Ölmez, Zühal, Çağatay Edebiyatı ve Çağatay Edebiyatı Üzeri-
Aybek, Nevaî, Taşkent, Şark Neşriyatı, 2004 ne Araştırmalar, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi,
Behbudî, Mahmudhoca, Тenlengen eserler, Hazırlayan: Bega- Cilt 5, Sayı 9, 2007, 173-219.
li Kasimov, Тaşkent, Маneviyat, 2006. Özbay, Hüseyin, Çolpan’ın Şiirleri, Ankara, Türk Kültürünü
Eckmann, Janos, Çağatayca El Kitabı, Çev: Günay KARAA- Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1994.
ĞAÇ, Ankara, Akçağ Yayınları, 2003. Özbek edebiyâtı tariḫi, Hazırlayanlar: ABDULLAYEV V. (ve
Ercilasun, Ahmet Bican, Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk diğerleri), Beş ciltlik, 5. cilt, Тaşkent, Fen Neşriyatı, 1980.
Dili Tarihi, Ankara, Akçağ Yayınları, 2003. Özbekistân Мilliy Ensiklopediyası, Özbekistan Millî Ensiklo-
Fıtrat, Abdurauf, Tenlengen eserler, Hazırlayan: Hamidulla pediyasi Devlet İlmî Neşriyatı Тaşkent, 1992.
Baltabayev, Taşkent, Maneviyat, 2006. Togan, Zeki Velidi, Bugünkü Türkili (Türkistan) ve yakın ta-
İnan, Abdülkadir, Çağatay Edebiyatı, Türk Dünyası El Kitabı, rihi, Cilt I, Batı ve Kuzey Türkistan, İstanbul, 1942-1947.
Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 3. Cilt, Üşenmez, Emek, Modern Özbek Edebiyatı, Uluslararası Sos-
Ankara, 1998. yal Araştırmalar Dergisi, 2011, 4. cilt, Sayı 19, 115-169.
Ḳahhar, Tahir, “Özbek Edebiyatı II”, Başlangıçtam Günümü- Üşenmez, Emek, Modern Özbek Türkçesi, İstanbul, Akade-
ze kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi mik Kitaplar, 2012.
(nesir-nazım), Cilt 15, Kültür Bakanlığı Yayınları, Anka- Yarkın, İbrahim, Türkistan’ın Millîyetçi Şairi Çolpan’ın Vatanî
ra, 2000. Şiirleri, Türk Kültürü, Eylül 1970, Sayı: 95.
Ḳahramanov Ḳurdaş, Adabî tanḳid: Yengileniş cerayânları, Yusufoğlu, Şükrullah, Kefensiz Gömülenler, İnceleme-
Alişer Nevâî Nomidagi Özbekistân Millî Kutubḫânasi, Aktarma: Şuayip Karakaş, Ankara, 2009.
2009.
Karakaş, Şuayip, Türkistan’da İlk Tiyatro Faaliyetleri ve Peder-
küş Piyesi, Sosyal Bilimler Dergisi, 162-185.
Karim, Bahodir, Abdulla Ḳâdirî, Taşkent, Fen Neşriyatı, 2006.
Kasimov, Begali, Ceditçilik, Aktaran: V. Savaş Yelok, Gazi,
Türkiyat Dergisi, Sayı: 6, Bahar, 2010.
Kasimov, Begali, Millî Uyanış, aktaran Fatma Açık, Atatürk
Kültür Merkezi yayınları, 2009.
Ḳoşcânov, Metyâḳub, Özbekning özligi, Taşkent, Abdulla
Ḳâdiriy Namidegi Ħalḳ Merâsı Neşriyâti, 1994.
Ḳurânov, Dilmurâd, Edebiyât nedir yâki Çolpanning mengü
savâli, Тaşkent, Zerḳalam, 2006.
Merhan, Aziz, Abdulla Ḳadiriy ve Özbek Romanının Doğuşu,
Ankara, Grafiker Yayınları, 2008.
Mirvaliyev S., Roman va zamân, Taşkent, Fen Neşriyatı, 1983.
Mirzayev S., Doniyorov H., Özbek sovyet edebiyâti tariḫi, Taş-
kent, Oḳıtuvçı, 1978.
5
Amaçlarımız


Kırgız Dil ve Edebiyatı metinlerini okuyabilecek,
Kiril alfabesi ve Latin alfabesiyle verilen örnek metinler yardımıyla Kırgız edebi-


Kırgız edebiyatının en önemli şair ve yazarlarını sıralayabilecek,
Kırgız sözlü ve yazılı kültür unsurlarını betimleyebilceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Edebiyat • Cengiz Aytmatov
• Kırgız Yazılı Edebiyatı • Kasım Tınıstanov
• Kırgız Sözlü Edebiyatı • Tölögön Kasımbekov
• Şair ve Yazarlar • Aalı Tokombayev
• Örnek Metinler Şokan Velihanov • Mukay Elebayev
• Manas
İçindekiler
• KIRGIZ SÖZLÜ EDEBİYATI

• XX. YÜZYILDA KIRGIZ YAZILI EDEBİYATI
• SOVYETLER BİRLİĞİNİN İLK YILLARINDA
Çağdaş Türk Edebiyatları-II Çağdaş Kırgız Edebiyatı KIRGIZ EDEBİYATI
• II. DÜNYA SAVAŞI VE SONRASINDA
KIRGIZ EDEBİYATI
Çağdaş Kırgız Edebiyatı
KIRGIZ SÖZLÜ EDEBİYATI

XX. yüzyıla kadar yazılı edebiyatları olmayan Kırgız Türklerinin çok zengin bir halk ede-
biyatı vardır. Halk edebiyatına nazım türleri hâkimdir. Halk edebiyatı türleri içerisinde
destan ve halk hikâyeleri önemli bir yer tutar. Destanlar arasında Manas, Kurmanbek, Er
Tabıldı, Kedeykan, Olcobay Menen Kişimcan gibi destanların yanı sıra, eski âdetlerle ha-
yat pratikleri hakkındaki şiirler, bilmeceler, atasözleri, kahramanlık destanları, hikâye ve
masallar, efsaneler, dini ve lirik şarkılar zengin Kırgız Folklorunun önemli türleridir.
Destanlar arasında, Manas Destanı Kırgız sözlü edebiyatının şaheseri ve aynı zaman-
da dünya edebiyatının en uzun destanıdır. 500.000 beyitten fazla olan bu destan, bugüne
kadar sözlü olarak manasçılar tarafından getirilmiştir. Keldibek, Maymanbay, Timbek, Sa-
gımbay Orazbakoğlu, Sayakbay Karalayoğlu önemli manasçılardır.
Kahraman Manas için nelerin önemli olduğuna bakıldığında bir halkın millet olması
yolunda gerekli olan her türlü özelliği onda görmek mümkündür. Yiğit Manas için her
şeyden önce şunlar önemlidir, kıymetlidir, kutsaldır: Atayurt yani ülke kutsaldır, onun
bağımsızlığı, özgürlüğü, kendi kendine yeterliği kutsaldır. Aladağ’ın birlik ve bütünlü-
ğü, çalışkan halkın ihtiyaçları önemli ve kutsaldır. Ana dil kutsaldır. Gerçek dostluk ve
fedakârlık kutsaldır. Atayurtta yürütülen helâl işler kutsaldır. Memleketin, halkın önünde-
ki farz, ar ve namustur. Geçmişten beri süzülüp gelen örf ve âdetler kutsaldır. Ana kutsal,
baba kutsaldır. Büyüğüne hürmet gösteren, kadınların kadir kıymetini bilen, misafirper-
verlik kutsaldır. Dağların ak zirveleri gibi temiz edep ve iman kutsaldır. İşte Manas destanı
bütün bu özellikleri taşıdığı için Kırgız halkının gözünde kutsaldır:
Мaнaс бaaтыр үчүн бaрынaн мурдa эмне кымбaт? Manas baatır üçün barınan murda emne kımbat?
Эмне ыйык? Биринчи иретте, Aтa журт ыйык, aнын Emne ıyık? Birinçi irette, Ata curt ıyık, anın boşton-
боштондугу, эркиндиги, көз кaрaндысыздыгы ыйык. dugu, erkindigi, köz karandısızdıgı ıyık. Ala-Toonun
Aлa-Тоонун бүтүндүгү, aк кaлпaк журттун биримдиги bütündügü, ak kalpak curttun birimdigi ıyık. Ene til
ыйык. Эне тил ыйык. Aкыйкaткa, aктыккa негизделген ıyık. Akıykatka, aktıkka negizdelgen dostuk ıyık. Ata
достук ыйык. Aтa журттун мүдөөлөрү, кaлaйык curttun müdöölörü, kalayık kalktın cogorku kızıkçı-
кaлктын жогорку кызыкчылыктaры ыйык. Aтa lıktarı ıyık. Ata konuşta agınan caralgan adal mee-
конуштa aгынaн жaрaлгaн aдaл мээнет ыйык. Мекен net ıyık. Meken aldındagı parz, attuulduk ar-namıs
aлдындaгы пaрз, aттуулдук aр-нaмыс ыйык. Aбaлтaн ıyık. Abaltan ulanıp kelatkan ata-baba saltı ıyık. Ene
улaнып келaткaн aтa-бaбa сaлты ыйык. Эне ыйык, Aтa ıyık, Ata ıyık. Uluunu urmattagan, ayalzatın ardakta-
ыйык. Улууну урмaттaгaн, aялзaтын aрдaктaгaн элдик gan eldik erece, meymandostuk nark ıyık. Ak mön-
эреже, меймaндостук нaрк ыйык. Aк мөңгүдөй тaзa güdöy taza abiyir, adep-ıyman ıyık.
aбийир, aдеп-ыймaн ыйык.
(K. Artıkbayev 2000: 5)
Kısacası Manas destanı sayesinde, atalarının iç dünyasında yer tutmuş olan Manas
ruhu sayesinde Kırgız halkı ahlaklı, namuslu, dürüst, saygın olmuşlardır. Bu destan geç-
mişten günümüze kadar her an Kırgız halkına ilham kaynağı olmuştur. Bu ilhamın verdiği
güvenle tarih boyunca alınları ak ve kendine güveni tam bir şekilde;
Bizdin eldi surasan, baatırlar menen “Bizim halkı sorarsanız, kahramanlar

cüröktöş, balbandar menen bilekteş, eren- ile yürekteş, pehlivanlar ile bilekteş, eren-
der menen mandaylaş, çeçender menen ler ile yüzyüze, ozanlar ile sesdeş, karşısı-
tandaylaş, bettep adam barbagan, ar duş- na hiç kimse çıkamayan, hiçbir düşmana
man cenip albagan. (K. Artıkbayev 2000: 7) yenilmeyen” bir halktır denilmektedir.
Manas Destanının Kırgızlar için önemi nedir?

1
İşte Kırgız halkının sosyal hayatında bu kadar önemli bir yere sahip olan Manas des-
tanının pek çok nüshaları vardır. Bu destanın ilk nüshalarını yazıya geçiren Kazak araş-
tırmacı Şokan Velihanov’dur. Orta Asya’nın kabiliyetli ve tanınmış ilim adamı Velihanov,
19. yüzyılda halkın arasında dolaşarak dünyanın bu mühim eserini derlemeyi başarmış-
tır. Yazıya geçirilen bu derlemeden sonra Velihanov; “Бул бaлким, кaгaз бетине түшкөн
биринчи кыргыз сөзү болуш керек” (K. Artıkbayev 2000: 11) “Bul balkim, kagaz betine
tüşkön birinçi Kırgız sözü boluş kerek” yani “Bu belki de yazıya geçirilen ilk Kırgız sözü
olsa gerektir” demiştir.
Manas destanından kısa bir örnek vermek gerekirse;
Manas çıgıp maydanga Manas çıkıp meydana

Duşmandardı bozdottu. Düşmanları inletti.
Coloy Manaska nayza saydı, Coloy, Manas’a mızrağını batırdı,
Manas da nayzasın soktu. Manas da mızrağını soktu.
Oşondo uruş katuu boldu, Böylece savaş çok sert geçti,
Biri-birine damba-dam nayza sayıştı. Birbirine durmadan mızrak soktular.
(K. Artıkbayev 2000: 13)
Bir başka önemli Manas araştırmacısı ise Alman asıllı Türkolog Radlov Vasiliy
Vasiliyeviç’dir. 19. yüzyılın 60’lı yıllarında bugünkü anlamda ulaşım araçlarının olmadığı
bir dönemde deve üzerinde Orta Asya’yı dolaşan Radlov, Aladağ’a geldi, Sarı Özen, Çüy,
Isık-Göl, Karkıra gibi yerleri görüp Manas derlemeleri yaptı.
Kırgız sözlü edebiyatında musikiyle iç içe girmiş bir şiir geleneği vardır. Kırgız halk
şairlerine “akın” denir. Bu şiirlerden, defin törenlerinde okunanlara “koşok”; hasret ve
şikâyet konulu olanlara “koştoşu”; medhiyelere “maktoo”; taşlamalara “korgoo” denir.
Bunların dışında emgek (emek), beşik, oyun, aşk, nasihat, aytış şiirleri ve didaktik eser-
ler (atasözleri, vecizeler, bulmacalar, yalan ve abartmalar), mit ve masallar kırgız edebiya-
tının zenginlikleridir.
Emek şiirleri – uz, hayvancılık, çitçilik ve buna benzer işlere bağlı şiirler içerir. Emek
şiirleri iş zamanında işi daha kolaylaştırmak amacıyla söylenir. “Op Mayda”, “Çalgıçı”,
“Bekbekey”, “Şırıldan” emek şiirleri örnekleridir.
5. Ünite - Çağdaş Kırgız Edebiyatı 121
“Çalgıçı” “Orakçı”
Çalgımdı alıp koluma, Orak alır elime,
Çarçabay işteym tobuma. Yorulmadan çalışırım ekibime
Normanı aşık atkaram, Normu da geçerim,
Cırgalduu zaman doorunda. Güzel zaman devrinde.
Azandan turam erinbey, Ezandan kalkarım üşenmeden
Calkoolukka berilbey. Tembelliğe düşmem.
(Kırgız Adebiyatı 2002: 32)
Koşoktor kız evlendiğinde ve insan öldüğü zaman söylenir. Bu şiirle iç acılarını dışarı-
ya aktarır. Kız uzatuu koşoğundan bir örnek:
Kara toonun boorunan Kara dağın kıyısından

Karçıga uçmak boluptur. Şahin uçacak olmuş
Kalın kırgız çogulup, Bütün Kırgız birleşip
Sizdi bermek boluptur. Sizi vermek istediler.
Beşik şiirleri, çocukları beşikte sallarken söylenir. Burada annenin ümidi, dileği ifa-
de edilir.
Iylaba balam ıylaba Ağlama yavrum ağlama

Ata-enendi kıynaba. Anne-babanı zorlama.
El cayloodon tüşö elek Halk yayladan inmedi
Arpa, buuday bışa elek. Arpa, buğday olmadı.
Kuştun cünü kalpagın, Kuş tüyü kalpağın,
El süybösö süybösün, Halk sevmese sevmesin,
Özüm süygön appagım. Kendi sevdiğim appağım.
Aşk şiirleri iki gencin isteklerini, amaçlarını sanatsal bir şekilde anlatan eserlerdir. Aşk
şiirleri Seketbay ve Küygön olarak ikiye ayrılır. Seketbay aşk şiirlerinde kızın güzelliği anla-
tılır, Küygönde ise her hangi bir nedenden dolayı sevgilisine ulaşamadığında çekilen acılar
anlatılır. Mölmölüm bir seketbay aşk şiiridir:
Saymaluu sarı coolukçan, Sarı işlemeli yazmalı,

Sanaandı sanap ooluksam. Kederini sayar düşünürüm
Sanaalaş sendey carkınga Kederleşip senin gibi güzelle
Samagan cerden coluksam. İstediğim zaman buluşsam.
Nasihat şiirleri insanlara öğüt vermek amacıyla söylenir:
Caman bolso alganın Kötü ise aldığın

Arılbayt baştan armanın. Kurtulmaz beladan başın
Berekesi cok bolot Bütün bereketi yok olur
Kolundagı çarbanın. Elindeki varlığın.
Makal ve lakaptar (atasözleri): Makal, kısa fakat imajı okura bırakmadan tamamlayan,
terbiye verme amacında kullanılan atasözlerine denilir. Mesela:
Acarduu ayal adamdın periştesi, Güzel kadın insanlığın perisi, akıllı kadın erkeğin
akılduu ayal erkektin şerikteşi yoldaşı
Ata-enenin kadırın, balaluu bol- Ana-baba değerini çocuğun olduğu zaman bilirsin.
son bilesin. (Kırgız Adebiyatı 2002: 54)
Lakaplar, düşünceyi bitirmeden dinleyene bırakır. Lakaplar kendi başlarına kullanıl-

maz. Bunların neden ve ne zaman söylenildiği bellidir. Mesela:
Akılım köp, akçam cok. Aklım çok, param yok.

Acal cetse ölöörmün, azabım bolso Ecel gelirse ölürüm, azabım varsa görürüm.
köröörmün. (Kırgız Adebiyatı 2002: 55)
Mitler ve efsaneler, Kırgızların doğaya, topluma, dünyaya olan bakış açılarından, dav-
ranışlarından, örf ve âdetlerinden, hayallerinden çıkmıştır. Kırgız mitleri ve efsaneleri
teşhis sanatı denilen canlandırma yani anemist, bir eşyaya tapınma yani fetişizm veya to-
temizm ve olağanüstü güçlerle, büyüyle doludur. Mesela “Tootay Mergen cana üç arkar”
(Tootay Mergen ve üç dağ keçisi), “Kayberendin Eesi” (Yok olanın sahibi), “Döötü Usta
cana İtelgi” (Döötü Usta ve İtelgi/mitolojik bir kuş), “Kız Küyöö” (Kız damat) v.b. mitler
ve efsaneler mevcuttur. (Kırgız Adebiyatı 2002: 67-68)
XX. YÜZYILDA KIRGIZ YAZILI EDEBİYATI

Kırgızlarda yazılı edebiyat 1920’lerden sonra gelişmeye başlamıştır. Ekim 1917’deki Bol-
şevik İhtilâlinden sonra alınan önemli kararlarla Orta Asya coğrafyasında okullaşmaya
önem verilmiş ve halkın eğitimden geçirilmesi kararlaştırılmıştır. Bu kararın uygulanma-
sı ile halk arasındaki okuma-yazma oranı önemli derecede artmıştır. Elbette rejimin ken-
di prensiplerini bu şekilde halka ulaştırabileceğini düşündüğünü de göz ardı etmemek ge-
rekir. Nitekim eğitim sayesinde 20’li yılların ilk yarısında gazeteler yayınlanmaya başlan-
mış ve bu gazetelerde de Kırgız yazılı edebiyatının ilk örnekleri görülmeye başlanmıştır.
Kemal Göz’ün Salican Cigitov’dan aktardığına göre, okudukları okullarda eğitim gör-
dükleri diller ve okutulan kitapların dillerinin Kazakça ve Tatarca olmasından dolayı Kır-
gız Edebiyatı tarihinin ilk simalarından olan Sıdık Karaçev’in ilk eserleri Tatarca olarak
Tatar gazetelerinde yayınlanmıştır. Diğer taratan Kasım Tınıstanov’un da ilk şiirleri Ka-
zak Türkçesinde yazılmış ve Kazak gazetelerinde yayınlanmıştır. Üniversite öğrencileri de
Erkin Caş adında bir duvar gazetesi ile Tunguç Adım adındaki el yazısı ile çoğaltılarak ya-
yınlanan dergiyi yayınladılar. Bu gazete ve dergilerde Kırgızca şiirler, makaleler, kısa öy-
küler yayınlanıyordu.
Sadece yüksek okullarda değil köylerdeki okullarda da eğitim alan öğrencilerin ve
öğretmenlerin Kırgızcayı yazı dili haline getirme çabaları mevcuttu. Kırgızca kaleme
alınan şiirler, makaleler Kırgızca olarak Kazakça yayımlanan gazetelerde basılmıştı. Ör-
neğin 1919-24 yılları arasında Alma-Ata’da Kömek adlı Kazakça yayımlanan gazetede ve
Taşkent’te Ak Col gazetesinde, Şolpan, Cas Kayrat dergilerinde genç Kırgız yazarlar Kasım
Tınıstanov, Sıdık Karaçev, O. Lepesov, A. Tokombaev, K. Bayalinov, C. Tülögabılov, İ. Ku-
daybergenov, M. Bayçerikov’un şiirleri ve öyküleri yayınlanmaya başlamıştı.
Kırgız Türkçesi ile yazılan ilk eser 1911’de çıkan Moldo Kılıç Şamırkanuulu’nun Zil-
zala adlı ırlar kitabıdır. 1924 yılında çıkmaya başlayan Erkin Too gazetesi ve Leninçil Caş
gazetesi, edebî eserlere geniş yer vermiştir. Sovyet devresinde kültür ve edebiyat alanında
büyük bir teşkilatlanma olmuş ve çok zengin sözlü bir geleneği olan Kırgız yazılı edebiya-
tı, bu yüzyılda giderek gelişmiştir.
Moldo Kılıç Şamırkanoğlu, 1866’da Koçkor ilçesinde doğdu. Müslüman okulunda
yani medresede okudu. Medresede şark/doğu edebiyatının örnekleriyle tanıştı. İnsanoğ-
lunun iyi-kötü sıfatlarını anlatan “Kız-Cigit” (Kız ve Delikanlı), Kırgız yurdunun doğa-
sını, bitkilerini, hayvanlar dünyasını, bütün zenginliklerini gözler önüne seren “Kerme-
Too” (Kerme Dağ), “Cindi Suu” (Deli Su), “Buudaylık” (Buğdaylık), “Bürküttün Toyu”
(Kartalın Saltanatı) gibi eserleri miras olarak kaldı. Büyük tartışmalar ve zıtlıklar getiren
en büyük eseri “Zar Zaman” dır. “Bürküttün Toyu”ndan:
Murunku ötkön zamanda Eski bir zamanda

Can-canıbar aman da, Canlılar sağ iken,
Ar uruktun barısı Soyların tümü
Erki menen bolgondo. Özgür iken.
Alsızdarın aldırıp, Güçsüzlerini aldılar,
Esi çıgıp oşondo, Ve o zaman korktular,
Bulbul çeçen oy kıldı, Bülbül usta düşündü,
Bürküt baatır toy kıldı. Kartal kahraman toy düzenledi.
Toktogul Satılganov ve Togolok Moldo, Sovyet Kırgız Edebiyatı’nın ilk şairleridir. Şi-
irlerinde yeni Sovyet ideolojisini överek, rejim doğrultusunda eserler vermişlerdir. Bu dö-
nemde, milliyetçi fikirleriyle öne çıkan ve şiirlerinde Kazak ve Kırgız toplumlarında sı-
nıf çatışması olmadığını belirterek, anti-sosyalist temaları işleyen Kasım Tınıstanov da
önemli bir şahsiyettir.
Kırgız akınlarının en ünlü ve büyüğü olan Toktogul Satılganov 1864’de Ketmentöbö
ilinde Kuşçusuu köyünde doğdu. Onun akın olmasında kendi yaşadığı zor dönem, sözün
değerini bilen anne-babasından işittikleri ve kendisinden önceki sanat adamlarının ör-
nekleri etkili oldu. Sanatçılığının ilk dönemlerinde kendi yaşadıklarını anlatan “Alımkan”,
“Nasılkan” gibi aşk şiirleri, toplumdaki olumsuzlukları eleştiren “Beş kaman”, “Arzımatka”
şiirleri, insan hayatını açıklayan felsefi şiirleri, “Emne Kızık” yani “Ne ilginç” şiiri, “Gül-
döp al” yani “Eğlen, hayatın tadını çıkar” gibi şiirleri vardır. Satılganov, Ekim ihtilalinden
sonra yeni dönemi öven şiirler de yazmıştır.
Satılganov, sadece bir akın değil aynı zamanda bir aytışçı yani ozan atışmalarına katı-
lan bir şair idi. Çok zeki olması, hızlı ve güzel cevaplar verebilmesi, üstün kabiliyeti saye-
sinde Naymanbay ve Arzımat gibi büyük akınları aytışlarda yenmeyi başarmıştır.
Komuzu (kopuz) ustalıkla çaldığı için zamanının ünlü kopuzcularından olmuştur.
“Caş Kıyal” (Genç Kıyal), “Güldöp al” ve “Alımkan” küyleri yani sözlü ezgileri, “Toguz
kayrık” (9’lu kopuz metodu), “Çon kerbez”, “Min Kıyal” yani “Bin hayal” gibi küyleri (ez-
gileri) onun usta kopuzcu ve besteci olduğunu göstermektedir.
Şair 1933’te vefat etti. “Güldöp al” şiirinden kısaca bir örnek:
Kara kürmö şay kiyip, Kara ipek manto giyip,

Boylogula kızdar ay. Gezin kızlar ay.
Kadır-könül bar çakta, Kadir-gönül var iken,
Oynogula kızdar ay. Oynayın kızlar ay.
Kayrılıp kelbeyt ömürün, Geri gelmez ömrün,
Oylogula kızdar ay. Düşünün kızlar ay.
Oynoy albay, külö albay, Oynayamadan, gülemeden,
Oynogondu bile albay, Oynamayı bilemeden,
Kayran caştı kartaytıp, Gençliğinizi eskitip,
Koybogula kızdar ay. Kaçırmayın kızlar ay.
Togolok Moldo’nun gerçek ismi Bayımbet Abdrahmanov’dur. Tanrı Dağı’ndaki

Kurtka olarak bilinen bölgede 1866’da doğdu. Bu yıllar Kırgız halkının yaşadığı sıkıntılı
dönemlerdir. Düşmanların ortasında kalmış Kırgız halkı, bir taratan Çin diğer taratan
Hokand Hanlığı’nın baskısı yüzünden Rus Çarına sığınmak zorunda kalmışlardır. To-
golok Moldo, eğitimini çevredeki din mektebinde aldı. Bu eğitim onun almış olduğu ilk
okuma-yazma eğitimi oldu. Küçük yaşta babasını kaybetti. Bu yüzden iç dünyasında derin
yaralar açıldı ve hissettiklerini şiirlerine aktardı:
15 caşımda beldi bekem buup, “15 yaşımda ayakta kalmayı başarıp, çapayı
ketmendi saptap, arıktı attap, caş saplayıp, arkları atlayıp, genç bir rençber oldum.
dıykan bolup kiriştim. Egin egip, Ekin ekip, biçip-topladığım zamanlar içimden gel-
orup-cıyıp cürgön ubakta da birdi diği gibi şiirler mırıldanırdım” diyerek kendi hayat
birge koşup, özümçö küngürönüp tecrübesini ifade etti.
ırdap cürdüm. (Zalkar Akındar 5, 2006: 8)
Kırgızların sosyal yaşantısında önemli bir yara olan genç kızların yaşlı erkeklere kendi
rızası olmadan mal karşılığında verilmesini “Чaлгa берген кыздын aрмaны” “Çalga ber-
gen kızdın armanı” yani “Yaşlı adama verilen kızın kederi” adlı şiirinde anlatır:
Altımış butun aksatkan, Altmışını aşmış aksaktan,

Çalga ketip baratam, Yaşlı (adama) gidiyorum,
Atam satıp başımdı, Babam sattı başımı (beni),
Malga ketip baratam. Mal olarak gidiyorum.
Başı kara, butu ayrı, Başı kara, ayağı yaba (gibi),
Çalga ketip baratam. Yaşlı (adama) gidiyorum.
Paydası cok canıma, Faydası yok canıma,
Canga ketip baratam. Cana (insana) gidiyorum.
Cetimiş cerge kirgizgen, Yetmişe yaklaşmış,
Ceekten tışka sürülgön Toplumdan dışlanmış
Canga ketip baratam. Cana (insana) gidiyorum.
Öz başıma ee bolboy, Kendi başıma sahip çıkamadım,
Malga ketip baratam. Mal olarak gidiyorum.
Paydası cok başıma, Faydası yok başıma (bana),
(Zalkar Akındar 5, 2006: 44)
Kasım Tınıstanov kısa süren ömrüne pek çok çalışmayı sığdırdı. Genç yaşta iken İslamî
usülde aldığı eğitimi Rus tarzında eğitim ile tamamladı. 1919’da gittiği Taşkent’te Kazak-
Kırgız Eğitim Enstitüsü’nde okudu. Okul yıllarında şiir yazmaya başladı. 1925-1926 ara-
sında Kırgız otonom vilayetinin Akademi Merkezi Başkanlığını yürüttü. Erkin Too gaze-
tesinin redaktörlüğünü yaptı.
Kırgız sosyal hayatının önemli meselelerine şiirlerinde yer verdi. Genç Kırgız kızla-
rının mal veya köle gibi satılmasına, yaşlı erkeklere verilmesine karşı duruyordu. Onla-
rın bu acı ve bîçare hayatına derinden üzülüyordu. Kadınlara haklarının verileceğini ümit
ederek Ekim İhtilalini ve Lenin’i öven şiirler yazdı. Genç kız ve kadınların eğitim alacak
olmaları ve onların bu sayede sosyal haklarını ve güvencelerini elde edeceklerine gönül-
den inanmıştı. Nitekim ihtilalden sonra kadınlar eğitim almaya başlamış ve pek çok sosyal
haklarını elde etmişlerdi. Bu durum yazarı/şairi sevindirdi. “Castarga” yani “Gençlere” ve
“Kız karındastarıma” yani “Kız kardeşlerime” başlıklı didaktik şiirler de yazdı. Kırgız hal-
kının daha da uyanmasını istiyordu. Kazakça yazdığı bir şiirinde şöyle diyordu:
Tur, oyan, karındastar, catpa uktap, Kalk, uyan, kardeşler, yatma uyuyarak,
Kutulup tutkunduktan colundu tap, Kurtulup esaretten yolunu bul.
(Kırgız Adebiyatının Tarıhı 6, 2002: 46)
SOVYETLER BİRLİĞİNİN İLK YILLARINDA KIRGIZ EDEBİYATI

1920’li ve 1930’lu yıllarda Kırgız Edebiyatı, Sovyet rejimine uygun bir edebiyat meydana
getirir. Aalı Tokombayev, Coomart Bökönbayev ve Kubanıçbek Malikov bu dönemin
önde gelen edipleridir. Halkların kardeşliği, Ekim ihtilâlinden sonra Kırgız Türklerinin si-
yasi ve sosyal alanda kaydettiği gelişmeler, toplum yararı için fedakârlık gösterme, feodal
bağlardan ve burjuva geleneklerinden kurtuluş belli başlı temalardır.
Aalı Tokombayev’in Kırgız edebiyatında tanınması Taşkent’te Orta Asya Komünist
Üniversitesi’nde okuduğu yıllarda başladı. 1923’te “Birinci Strofa” ve “Eski Çon” gibi şi-
irleri okul dergisi olan İnternatsional dergisinde çıktı. “Kurmanbek” destanının nazım ve
nesir türünde kısa versiyonunu Şolpan dergisinde Kazak dilinde yayınladı. Kırgız halkının
“Ürkün” yıllarında yani 1916’da başlayan Rus Çarından Çin’e kaçış yıllarında yaşanan güç-
lükleri ve sıkıntılı hayatı şiirlerine yansıttı. 1924’te Viladimir İlyiç Lenin’in ölümü üzerine
duygusal şiirler yazdı. 1927’de ise Lenin Tuuraluu yani Lenin Hakkında adlı bir derleme
kitap yayınladı. “Birinci Strofa” adlı ilk şiirinde Ekim İhtilalini övdü, Lenin’in gelişiyle
Kırgız halkının bilimsizlikten, eğitimsizlikten, cehaletten kurtulacağı ümidini ifade etti:
Ala-Too, cerin salkın, Ala-Dağ, yerin salkın (serin),

Bilimsiz senin kalkın, Bilimsiz (câhil) senin halkın,
Ala-Too cerin altın Ala-Dağ yerin altın
Bile elek elin barkın. Bilemedi senin değerini.
Ala-Too, cerin salkın, Ala-Dağ, yerin salkın,
Bilimdüü bolsun kalkın! Bilimli (eğitimli) olsun halkın!
Ala-Too cerin altın, Ala-Dağ yerin altın,
Eelesin kedey kalkın. Sahip çıksın fakir halkın.
Coomart Bökönbayev, akın ve dramaturg yani oyun yazarıdır. Onun ilk “Cer alan ke-
deylerge” yani “Yer alan fakirlere” isimli şiiri 1927’de yayımlanmıştır. Emgek Tölü (Emek,
1933), Altın Kız (1934), Coomarttın Irları (Coomart’ın Şiirleri, 1936), Komuz, 1938, Çabu-
ul (Çapul, 1944) isimli kitapları yayımlanmıştır. İkinci Dünya Savaşına dair “Koş Ala-Too,
uulun ketti maydanga” (Hoşçakal Ala-Dağ, oğlun gitti cepheye) isimli şiiri, “Acal menen
Ar-Namıs” (Ecel ile ar-namus), “Çepten erdin küçü bek” (Cephede er güçlü) gibi şiirlerini
yazmıştır.
Bayırkı bir zamanda el bar eken Eskiden bir halk yaşarmış

Özünçö erkin, een caşap turgan. Özgür yaşamışlar kendilerince.
Bagında bulbul sayrap, gül cadırap, Ağacında bülbül öter, çiçek açar,
Başkaça sonun cerdi meken kılgan. Farklı ve güzel yeri mekân ettiler.
(Kırgız Adabiyatı. Hrestomatiya 2, 2002: 58)
Kant rayonunda 1911’de doğan ve 1978’de ölen Kubanıçbek Malikov’un ilk şiirleri de
Erkin Too gazetesinde yayınlandı. Dönemin diğer yazar ve şairleri gibi Malikov da Kırgız
kadınlarına toplumun gereken değeri ve önemi vermediğinden, yeterince ilgi gösterme-
diğinden yakınıyordu. “Sen coldoşum” “Sen yoldaşım” adlı şiirinde bu konuyu şöyle di-
zelere dökmüştü:
Esindebi, ötkön kün? Hatırında mı, geçen gün?

Sen oşondo Sen o zaman
Mal orduna satıldın. Mal yerine satıldın.
Söölöttüülör çeçken cok, Yetkililerin çözdüğü yok,
Çın tagdırın Gerçek kaderin
Mölt-mölt akkan caşındın… Damla damla akan (göz) yaşından.
Malikov yalnızca didaktik eserler vermekle kalmadı, ülkesini ve halkını öven lirik şi-
irler de yazdı. Mesela Kırgızistan’ın tabiatının güzelliklerini öne çıkaran şiirlerinden biri
olan “Tuulgan cer” yani “Doğduğum yer”de asumanın altında parlayan göllerini överken
görmüş olduğu başka güzel yerler ile karşılaştırmaktan geri durmaz:
Ay aldında senin törlörün, Ay altında senin (güzel) yerlerin,

Asman öndüȕ senin köldörün Asuman renkli senin göllerin
Suluu cerdi kança körsöm da Güzel yerleri ne kadar görsem de
Tuugan cerdey sonun körbödüm- Doğduğum yer gibi güzel görmedim.
Bütün bunların neticesinde bahsi edilen dönemde Kırgız edebiyatı genel itibariyle aşa-
ğıdaki konuların işlenmesi üzerine kurulmuştur.
Lenin’i ve Ekim devrimini öven eserler
Sınıf mücadelesine dair kaleme alınan eserler
Kadınların eşitliğini işleyen eserler
Yapılan medeniyet devrimini konu alan eserler
Hükümetin uyguladığı kolhozlaştırma politikalarını öven ve genellikle zenginlere kar-
şı düşmanca duyguların beslendiği eserler.
Eski geleneklerin çağ dışılığını konu alan eserler
Eski feodal hayatı eleştiren eserler
II. DÜNYA SAVAŞI VE SONRASINDA KIRGIZ EDEBİYATI

II. Dünya Savaşı yıllarında ve sonraları Sovyet topraklarının korunması, kahramanlık
ve fedakârlık temaları revaç bulup, daha çok savaş konuları işlenir. Süyünbay Eraliyev, E.
Uzakbayev, Sooronbay Cusuyev ve Rusya’yı, Rus insanını anlatan şiirleri ile dikkati çeken
A. Osmanov bu dönemin belli başlı isimleridir. 1950’li yıllarda gelenekçilik ve yenilikçi-
lik konuları tartışılmaya başlanır. Bazı yazarlar ve eserler tenkit edilir. Altmışlı ve yetmiş-
li yıllarda ideolojiye ve Lenin’e duyulan hayranlık yeniden işlenir. Seksenli ve doksanlı yıl-
larda Sovyet temaları, Kırgız Türklerinin edebiyatından çıkar, geçmişteki yanlışlıklar eleş-
tirilmeye başlanır.
Süyünbay Eraliyev 1921’de doğdu. 1941’de 20 yaşında iken II. Dünya Savaşı’na katıl-
dı. Cephede savaşırken yaralandı ve 1944’de geri döndü. Talas vilayetinde gazetede çalış-
maya başladı ve Dostoruma Kat yani Dostlarıma Mektup adlı kitabı yayınlandı. Gazetede
çalıştığı yıllarda şiirlerini kesintisiz olarak yayınlama fırsatı buldu. Şiirlerindeki dili sade,
fakat derin anlam yüklüydü. Okuyucuları onun sade dille yazdığı şiirlerini benimseyerek
okudular.
Süyünbay Eraliyev, 1955 yılında Moskova’daki Yüksek Parti Okulu’nu başarı ile bitirip
Kırgızistan’a döndü ve Kırgızistan’ın Pioneri gazetesinde redaktör olarak çalışmaya başla-
dı. Burada da yayınladığı şiirler ile okuyucularına ulaştı. Rus edebiyatından tercümeler
yaptı. Kırgızlar arasında çok bilinen ve başrolünü Bübüsara Beyşenaliyeva’nın oynadığı
“Ak Möör” adlı destansı şiiri yeniden kaleme aldı. Ak Möör adlı genç Kırgız kızı daha
küçük yaşta iken Cantay adlı yaşlı adam ile evlendirilir. Yörenin zengin ağalarından biri
olan Cantay için genç kız Ak Möör’e sahip olmak o kadar zor olmaz. Diğer taratan 15-16
yaşlarındaki Ak Möör’ün Bolot adında genç bir sevgilisi olmasına rağmen, Çüy bölgesi-
nin şüphesiz en büyük ağası olan Cantay ile başı bağlanır, zira töreler öyle gerektiriyordu.
Bunu anlatan küçük bir parça:
Son-Köldün başı tal menen, Son-Göl’ün başı ağaç ile,

Soodager ötöt mal menen. Tüccarlar geçer mal ile.
Solkuldap ıylap baratam, Ağlayarak gidiyorum,
Soolugan Cantay çal menen! Solmuş Cantay ihtiyar ile!
Ken-Koldun başı tal menen, Ken-Kol’un başı ağaç ile,
Kerbender ötöt mal menen. Kervanlar geçer mal ile.
Keyip bir ıylap baratam, Kederlenip ağlayarak gidiyorum,
Kemşeygen Cantay çal menen! (Yüzü) buruşmuş Cantay ihtiyar ile!
Her türlü engel ve güçlüklere rağmen genç Ak Möör ile Bolot’un buluşma sahnesi olan
Göl ile ak kuğu manzarası bu epik şiirde sanatkârane bir tarzda anlatılmıştır.
Sooronbay Cusuyev 1925’te doğdu. Kırgız Halkının Toktogul Ödülü sahibi yazar ve
şair olan Cusuyev, 1950’li yıllardaki Kırgız edebiyatına önemli katkılarda bulundu. Öğren-
cilik yıllarındaki ilk şiir denemelerini Emnelikten Süyömün yani Neden Seviyorum adlı şiir
kitabında yayınladı. Moskova’da almış olduğu edebiyat eğitimi onun edebiyat alanında-
ki gelişimine katkıda bulundu. Ümit adlı kitabını 1960’ta yayınladı. Cengiz Aytmatov’un
“Yüzyüze” adlı hikâyesinden esinlenerek “Seyde” isimli iki perdelik dramatik şiirini kale-
me aldı. Hikâyedeki kahraman İsmail’in karısına yenilip, iki elini kaldırdığında Seyde ona
üzülmüştü. “Ben nasıl yanıldım” diyebilmişti. Fakat İsmail bu üzüntüsünü içine atmış,
sözlere dökememişti. Şair Cusuyev bu iç çekişmesini manzum dramasında şu şekilde ifa-
de etmektedir:
Bagındım saga, Seyde men, Başımı eğdim sana, Seyde ben,

Bagınçu coogo men belem? Başını düşmana eğen ben miydim?
Er cigitmin – duşmanga Er yiğidim - düşmana
Eregişsem ten kelem! - Karşı gelsem ona denk gelirim!
Bu konuşma İsmail ile Seyde’nin arasında savaş öncesi cereyan eder. Henüz er kişinin
“erliği” veya “yiğitliği” sınanmış, denenmiş değildir. Savaş çıkıp da cepheye asker sevki
başladığında İsmail’in söylediklerinin tersine güçlü bir yiğit olmadığı ortaya çıkıyor. Sey-
de de kocası İsmail’in cepheye gitmek istemeyişini iç dünyasında tarttıktan sonra onun ne
kadar zayıf karakterli olduğunu anlıyor:
Kayrattanıp bel baylap, Gayretlenip bel bağlayıp,

Karmaşka ketti kıyla adam. Cepheye gitti çok kişi.
Oşolordun içinen Bunların içinden
Ismayıl boldu ıylagan. İsmail oldu ağlayan.
Kırgız tarihinde Rus Çarına sığınma zamanında halkın zayiat vermeden geçişini sağla-
yan Kurmancan Datka’yı ve o dönemin siyasî hayatını konu alan Kurmancan Datka isimli
manzum romanını yazdı. Bu tarihî roman Kırgız edebiyatında önemli bir yere sahiptir. Eser-
de Cusuyev, Kurmancan Datka’nın Kırgız halkını Rus zulmünden kurtarabilmek için oğlu-
nu feda edişini dramatize eder. Bu trajik tarihî vaka eserde başarılı bir şekilde verilir. Ana ile
oğul arasındaki konuşma dikkate değer. Oğlunun bakışları ana yüreğini yakar:
Baş kötörçü, uulum, şaşıp turupsun, Başını kaldır, oğlum, şaşıp durma,
Ölüm debe, ölöründü unutkun! Ölüm deme, öleceğini unut!
Ölgön emes acalınan özünün Ölmez ecelinden özünün
Uuldarı özün çıkkan uruktun. Oğulları özün çıkan soyun.
Ölsön, uulum, erkektey öl, erdey öl! Ölsen de oğlum erkek gibi öl, er gibi öl!
Ölördö da eç namısın berbey öl! Ölürken de hiç namusunu veremeden öl!
Şeyit boldun – ölsön dagı uluksun!.. Şehit oldun – ölsen de ulusun!..
Emi, omiyin! Keçtim, ulum, sütümdön! Şimdi, âmin! Geçtim oğlum sütümden!
Alıkul Osmonov 1915’te Çüy bölgesinde Cayıl ilçesinde Kaptal-Arık kışlağında doğ-
du. Küçükken yetim ve öksüz kaldı. Yetimhanede büyüdü. 1927-1928’de Tokmok’taki
yetimhanede eğitim aldı. Daha sonra Bişkek Yetimhanesine geçti. Orada Pedagoji Yatı-
lı Okulu’nda eğitimine devam etti. Hastalığı yüzünden ayrılmak zorunda kaldı. Çabuul
edebî dergisinde çalıştı. Tandagı Irlar (1935), Cıldızduu Caştık ve Çolponstan (1937), Ma-
habat (1945), Canı Irlar ve Menin Cerim – Irdın Ceri ve Baldar Üçün (1947), Ata Curt
(1958) adlı şiir kitapları yayınlandı. Puşkin’in 5305 mısradan oluşan Evgeni Onegin man-
zum romanını Kırgızcaya tercüme etti. Diğer taratan Şekspir’in Otello adlı eserini Kırgız-
caya kazandırdı.
Ömrü boyunca mustarip olduğu hastalığı yüzünden çok acı çekti. Verem olmuştu ve
karısı da onu terk etmişti. Kızını da kaybetmişti. Bu yüzden kadınlara olan aşklarını ve
sevgisini, saygısını şiirlerinde işledi:
Süygüm kelet caş candırıp, caş bolup, Sevmek isterim yaşımı yenileyip, gençleşip,
Caşımdı aldap, caş kayınday mas bolup, Yaşımı aldatıp genç kayın gibi sarhoş olup,
Canar toodoy calın çaçkan otunan Yanar dağ gibi kıvılcım saçıp ateşinden
Çıkkım kelet canıp çıkan taş bolup. Çıkmak isterim yanıp çıkan taş olup.
Alıkul Osmonov yazmış olduğu şiirlerinde Kırgız olmanın, Kırgız halkının sevilen şa-
iri olmanın mutluluğunu da mısralarında anlatmıştır. “Men Kırgızdın Akını” yani “Ben
Kırgızın şairiyim” adlı şiirinde bu övüncünün kalbine sığmayıp taştığını göstermektedir.
Alıkul Osmonov, “Cenişbek” poemasını yazdı. Bu şiirinde oğlunu savaşa gönderen
Minbay adlı ihtiyarın kederini, üzüntüsünü ele aldı. Tek oğlunun savaşta öldüğüne dair
gelen mektuba inanmak istemeyen Minbay, oğlunun dönmesini bekler. İstasyonda du-
ran bütün trenleri karşılayan ihtiyar, oğlunu bekleyen tek kişi değildir. Savaşın toplum ha-
yatında açmış olduğu yarayı etkili bir şekilde anlatan bu eseriyle Kırgız halkının gönlün-
de yer edinen şair, kahramanını Isık-Göl’e gönderir. İhtiyar Minbay, derdini göle anlatır,
onunla dertleşir:
Köl tolkuyt, atasına belgi beret, Göl dalgalı, babasına ümit verir,
Antpese kur tolkundun nesi kerek… Öyle olmasa boş dalganın nesi gerek…
Birok da ümüt kurgur kıyın tura, Fakat ümit güçlüdür,
Atası kayra ketet, kayra kelet… Babası tekrar gider, tekrar gelir…
Osmonov’un drama tarzında yazdığı eserler de Kırgız tiyatro tarihinin önemli eserleri
arasında yerini almıştır.
Sıdık Karaçev (1901-1937) Sovyet dönemi edebiyatının gelişmesinde büyük rol oy-
namıştır. Şiirlerini genellikle 1918’de yazmıştır. Eserleri Kazak, Tatar, sonradan da Kırgız
dergilerinde yayımlanmıştır. Dram ve nesir türünde eser veren ilk Kırgız sanatçılarından-
dır. Onun öyküleri (“Üylönüüdön kaçtı” yani Evlilikten kaçtı, “Süygönünö koşula albadı”
yani Sevdiğine ulaşamadı, “Armanduu eki caş” yani Kederli iki genç), hikâyeleri; (Erksiz
Kündördö, Erik Tanında) realist nesirin ilk ürünleridir. Erksiz Günlerde yani Özgürlüksüz
Günler hikâyesinde zenginlerin baskısı altında kalan kadınların hukuksuzluğunu anlat-
mıştır. Zuura isimli bir genç kızla yaşlı ve zengin Mamırbay evlenmeye karar verir ancak
Zuura sevgilisi Çolponbay’a ulaşmak için evinden kaçar fakat dağ arasında kalır ve kurt-
lara yem olur.
Onun “Şandan cürök” yani “İlham al yürek” şiirinde şiir sanatının yeni formu gözük-
mektedir. Didaktik şiir değil sembolik şiir örneğidir:
Adaşkan el-curtunan men bir bezgen, Kaybolan, halkımdan ben bezdim,

İlim dep el-cerinen eçak ketken, İlim diye vatanından ayrılan,
Moynuma el mildetin artıp alıp Boynuma halk görevini alıp
Tüyşüktö nur cıldarım – caştık ötkön. Nurlu gençlik yıllarım zorluklarla geçti.
Karaçev, Sovyet yönetimi tarafından “halk düşmanı” ilan edilerek siyasî bir suçlamay-
la 1937’de Stalin rejiminin kurbanı olarak öldürülmüştür.
Cengiz Aytmatov (1928-2008)

Kırgız edebiyatının en büyük ismi, Cengiz Aytmatov’dur. Aytmatov, dünyanın en büyük
romancılarından birisi olarak kabul edilmektedir. Aytmatov’un eserleri pekçok ülke diline
çevrilmiştir. “Cemile” adlı hikâyesiyle ünlenen Aytmatov’un; Yüzyüze, Selvi Boylum, İlk
Öğretmen, Deve Gözü, Toprak Ana, Gülsarı, Beyaz Gemi, Gün Olur Asra Bedel, Dişi Kurdun
Rüyaları gibi hepsi şaheser niteliğinde olan birçok roman ve hikâyesi bulunmaktadır.
Cengiz Aytmatov, 1928’de Talas vilayetinin Şeker köyünde doğdu. II. Dünya Savaşı
başladığında yalnızca 13 yaşında bir gençti. Cesedi 1990’da Ata-Beyit’te bulunan babası
Törökul, 1937 yılında Stalin’in uyguladığı Represiya yani Baskı rejiminin kurbanlarından
biriydi. Yetim kalmıştı. Savaşın başlamasıyla birlikte cephe gerisinde yaşanan bütün zor-
luklara hem ailesiyle hem de geride kalan kadın ve yaşlı Kırgız halkıyla birlikte göğüs ger-
di. Savaş yılları onlar için dayanılması güç yıllardı.
Kırgızca yayınlanan “Gazetçik Dzüyo” (Gazeteci Cüyo) (1952), “Ak Caan” (Beyaz
Yağmur) (1954), “Tünkü Sugat” (Gece Sulaması” (1955), “Asma Köpürö” (Asma Köprü)
(1955) adlı öyküleri Aytmatov’un edebiyat sahasına attığı ilk adımlar olarak kayda geçti.
Daha sonra herkesin çok ilgisini çeken gerçek bir edebî eser olan “Betme-bet” yani “Yüz-
yüze” hikâyesini yayınladı. Bu öyküde cepheye gitmek istemeyen İsmail ile karısı Seyde
arasındaki psikolojik ve sosyoloji çatışmayı ele aldı. İsmail’in kendine göre gerekçeleri var-
dı; ama bunlar Seyde’yi ikna edecek kadar güçlü değildi.
Böylece edebiyat sahnesine çıkan Cengiz Aytmatov, 1956’da Moskova’da edebiyat eği-
timi almak üzere ülkesinden ayrıldı. Yüksek Edebiyat Enstitüsü’nü iki yılda başarı ile biti-
ren Aytmatov’un edebî değeri yükselmeye başladı. “Yüzyüze” öyküsü işte bu dönemde ya-
zıldı. Bu öyküdeki özellikle İsmail karakteri Kırgız halkı için beklenmedik bir şeydi. Zira
o zamana kadar bu kadar derinlemesine psikolojik tahlillere girişilmiş bir öykü veya ro-
mana tesadüf edilmemişti. Bunun sebebi de İsmail’in cepheye gitmek istemeyişi ve onun
psikolojik mücadelesi, özellikle Seyde ile ters düşmesi, komşunun tek ineğini kesmesi Kır-
gız halkı için şok edici bir durumdu; zira cepheden kaçmak gibi bir düşünce Kırgız halkı-
nın aklında yer edinmemişti. Seyde de bir taratan ona hak verirken diğer taratan koca-
sı cepheye giden kadınlar gibi gururlanmak istiyordu. Bu müthiş bir psikolojik çatışma-
ya dönüşmüştü.
Bir sonraki öyküler “Samançının Colu” veya daha bilinen adıyla “Toprak ana” ile “Ce-
mile” idi. Bu iki öyküde de Kırgız kadınlarının savaş yıllarındaki zorluklara göğüs germe-
si, tabiatla mücadelesi derin psikolojik tahlillerin yanı sıra, Louis Aragon’a “Dünyanın en
güzel aşk hikâyesi” dedirtecek kadar etkili bir aşkı konu edinmiş olmasıydı. “Cemile” öy-
küsü yayınlanır yayınlanmaz değişik tepkiler aldı. Çok beğenenler de çok eleştirenler de
oldu. Fakat Kazakların meşhur yazarı Muhtar Avezov 1959’da yazmış olduğu destekleyici
mahiyetteki makalesi ile bu tartışmaya bir son verdi.
“Toprak ana” öyküsünde kocasını ve üç oğlunu cepheye gönderen, gelini Aliman ile
cephe gerisinde yaşanan güçlükleri göğüslemeye çalışan Tolganay’ın toprak ile dertleşme-
si söz konusudur. İkisi de anadır; Toprak ana, insanoğlunun topraktan yaratılmış olduğu
inancına bağlı olarak bütün insanlığın anası olarak okuyucunun karşısına çıkar. Tolganay
da üç evlat yetiştirmiş, gelinine bakmaya çalışan, aynı zamanda kolhozdaki sorumluluğu-
nu yerine getirmek için çaba gösteren bir anadır. İki ananın dertleşmesi yürekleri titretir-
ken asıl savaşın cephede değil cephe gerisinde yaşandığını okuyucuya verir. Öneri olarak
ortaya çıkan anafikir, insanların savaşmadan da yaşayabileceği ve dünyanın herkese yete-
ceği tezidir:
Iras, Tolgonay, soguştu cengen kün- Doğru, Tolganay, savaşta galip gelmemi-
dö da, anın küyütü kubanıçınan az bol- ze rağmen onun kaygısı sevincinden daha
boyt turbaybı. Oşol cılı, ceniş kelgen çok oldu. O yılları, zaferin geldiği yazda,
cazda, silerdin asker toskonunardı ali sizlerin askerleri beklediğinizi hâlâ unut-
da unutpaymın, Tolgonay. Oşondogu- madım Tolgonay. O zamanlarda hangisinin
nun kaysınısı süyünüç, kaysınısı arman sevinç, hangisinin keder olduğunu da hâlâ
ekenin ali da aytalbaymın. söyleyemiyorum.
(Çıngız Aytmatov. 3 Tomdon Turgan Çı-
garmalar. 1 Birinçi Tom, 1982: 312)
Cemile genç ve güzel bir Kırgız kadınıdır. Yeni evlendiği kocası Sadık cepheye gitmiş-
tir. Cepheden dönen çok azdır, genellikle ölüm haberleri gelmektedir. Cephede yaralanan
Kazak genci Daniyar, Cemile’nin yaşadığı köye gelir. Köyde, cepheye yiyecek yetiştirmek
için büyük bir gayret ve çaba vardır. Daniyar, Cemile ve onun küçük inisi yani kayınbi-
raderi ile birlikte çalışmaya başlar. Kötü şakalaşmalarla, birbirlerini özellikle Cemile’nin
Daniyar’ı küçük düşüren kalbini kıran çıkışlarından sonra Kırgız türkülerinin de etkisiyle
iki genç arasında bir aşk başlar. Evli bir kadının kocası cephede savaşırken bir başka erke-
ğe âşık olması toplum ve gelenekler tarafından hoş görülen bir durum değildir. Fakat gö-
nül ferman dinlemez ve birbirine âşık iki genç el ele köyü terk ederler:
Coldun turasın kesip, şarkırap akkan Kestirme yolu seçip, çağıldayarak

suuga cetkende, Daniyar arabanı cayıraak akan suyun yanına geldiklerinde, Dani-
aydap, kümüştöngön keçittin taştarına ta- yar arabayı yavaşlatmış, arabadan eğilerek
kalardın çakıldap urulganın, atayın enke- gümüşî geçidin taşlarına vuran at nalları-
yip tınşay kaldı. Anan bir ubakıtta “çu” – nın tıkırtısını dinlemeye başlamıştı. İşte
dep, attardı celdirdi da, kütpögön cerden: tam o sırada “çu” dedi ve atları koşturdu
Oy, Ala-To-o-o, Ala-To-o-o, ve beklenmedik bir anda göğsünü hava ile
Ata-babam öskön cer! doldurarak türtü söylemeye başladı:
dep, araba sekirgende koşo sekirip, di- Oy, Aladağ, Aladağ,
rildegen ün menen ırdap ciberdi. Birok, Babamın-atamın büyüdüğü yer!
oşol zamat uyalıp ketti okşoyt, ünü mu- diyerek araba sektikçe o da sekerek, bo-
kaktanıp, çıkpay kaldı ele, kiyinki eki saptı, ğazından gelen ses ile türküsünü söyleme-
al kökürögün abaga tolturup, obonun bi- ye devam etti. Fakat o sırada ağlıyor gibiy-
yik kötörüp ırdadı: di, sesi ikirciklendi, çıkmadı, sonraki iki
Oy, Ala-To-o-o, Ala-To-o-o, mısrayı, göğsünü hava ile doldurarak sesi-
Ak bulut kalkıp köçkön cer! ni daha da yükselterek türküsünü söyledi:
(Çıngız Aytmatov. 3 Tomdon Turgan Oy, Aladağ, Aladağ,
Çıgarmalar. 1 Birinçi Tom, 1982: 222) Ak bulutun süzülerek göçtüğü yer!
“Al yazmalım selvi boylum” hikâyesi de Aytmatov’un Türkiye’de en çok okunan ve bili-
nen eseridir. Aysel, küçük oğlu ile birlikte sevdiği erkek İlyas’ı değil, zor zamanlarda onla-
ra kol kanat geren Baytemir ile kalmayı tercih eder. Okuyucu bu durumdan “aşk emek is-
ter” gibi bir çıkarımda bulunur; zira İlyas, Aysel’e olan aşkına ihanet etmiştir. Dolayısıyla
emek verilmeyen bir aşkın devam etmesi mümkün görünmemektedir.
Yazarın Gülsarı isimli eseri Türkiye’de Elveda Gülsarı, Kopar Zincirlerini Gülsarı gibi
değişik isimlerde yayınlanmıştır. Eserde asıl kahraman durumunda olan Gülsarı’ya yazar
sembolik bir anlam yükleyerek Kırgızların temsilcisi olarak betimlemiştir. At, güzeldir ve
yarışmalarda birincilikler kazanmıştır. Tanabay da geçimsiz bir adam olmasının yanında,
savaşa gitmiş ve cephede yaşanan acıları görmüş geçirmiş birisidir. Sovyet rejiminin ku-
rulduğu yıllarda sisteme inanmış, ülkenin geleceği açısından rejimin getirdiği yeniliklerin
toplumu geliştireceği fikriyle ateşli bir savunucusu olmuştur. Cephe dönüşü ise daha önce
sırtını döndüğü Kırgız gelenek ve göreneklerinin, folklorik unsurlarının, hayat tarzının
aslında öyle birdenbire dışlanacak kadar basit olmadığının farkına varmıştır. Rejim, daha
önce söylendiği gibi refah ve mutluluk getirmek yerine insanlara acı ve ağır şartlar getir-
miştir. İdareciler son derece katıdır ve halka rağmen halkı yönetmeye çalışmakta, onlara
değer vermemektedir. Gülsarı’yı da kolhoz başkanı sahiplenir. Tanabay’ın elinden bir şey
gelmez. Fakat akıllı ve duygusal at Gülsarı, ayağına vurulan zincirleri kırarak sahibine
kaçar. Bu bir özgürlüğe kaçış imgesidir. Bu sebeple at eserde yüceltilir, onunla birlikte
Kırgız kültürü ve değerleri de ön plana çıkarılır. Yöneticilerin atı iğdiş edecek kadar gözü
dönmüştür. Sovyet rejimini temsil eden idarecilerin bu acımasız davranışı tasvir edilerek
yazar tarafından rejim eleştirisi yapılmıştır:
Gülsarat tört ayağı adep şilten- Gülsarı dört ayağı üzerine dikildiğinden
genden corgo çıgıp, baralına kelgen- beri yorga bir at çıktı. Büyüdükten sonra şöh-
de dankı daban carıp, ömüründö cak- ret kazandığı ömründe iyiliği, güzelliği de ya-
şılıktı da, camandıktı da köp kördü. manlığı, kötülüğü de çok gördü. Gülsarı, Gül-
Gülsarı, Gülsarı bolup turgan tuşun- sarı olduğundan beri at arabası çekeceğini hiç
da arabaga çegiş üç uktasa tüşkö kir- düşünmemişti. Fakat “at başına gün düşse, su-
bes ele. Birok, “at başına kün tüşsö, su- luk ile su içer, er başına gün düşse çetiği/çizme-
ulugu menen suu içet, er başına kün si ile su geçer” diyen atasözü doğru çıkmıştı.
tüşsö ötügü menen suu keçet” degen (Çıngız Aytmatov. 3 Tomdon Turgan Çıgar-
kep ıras. malar. 1 Birinçi Tom, 1982: 31)
Aynı şekilde Aytmatov’un en önemli eseri olan Ak Keme yani Beyaz Gemi’de de ağır
bir eleştiriye uğrayan orman koruma muhafızı olarak rejimi temsil eden Orozkul var-
dır. Hiçbir inancı olmayan bu devlet memuru, Kırgız halkının inançlarına da değerleri-
ne de ehemmiyet vermez, onlarla alay eder. Kaynatası Mümin dede ise annesi ve babası-
nın terk ettiği torunu isimsiz çocuğa ve onun temsil ettiği Kırgız gençlerine önemli me-
sajlar vermekte, onları Kırgız değerleri ve inançları konusunda uyandırmaya çalışmakta-
dır. Bilinçli bir karakter olmasa da yazarın Mümin dede tiplemesi son derece başarılıdır.
İsimsiz küçük çocuk ise herhangi bir Kırgız genci tarafından hiç tereddütsüz benimsene-
bilecek kadar başarılı bir tip olarak okuyucunun karşısına çıkar. Eserde geçen Maral ana
ise Kırgız halkının bütün geçmişini ve geleceğini, inanç ve değerlerini temsil etmesi açı-
sından önemlidir. Orozkul’un hem de Mümin dedeye Maral anayı vurdurması bardağı ta-
şıran son damla gibidir. Çocuk eserin sonunda intihar ederek belki de şahsında temsil et-
tiği salık, güzellik, iyilik, hoşgörü gibi evrensel değerlerin ölümsüzleşmesini sağlamıştır:
Balık bolgondo bala büt denesi kudu Balık olduğunda çocuğun bütün vücudu
balıktın özü bolso deyt, kuyrugu da, ka- tam balığın kendisi olsun, kuyruğu da, kana-
natı da, kabırçıgı da balıktıkınday bo- dı da, kılçığı da balığınki gibi olsun, sadece
lup, çöpkö aldırgan murunu, kaldan ku- ot boyamış burnu, büyük kulakları, incecik
lagı, niçke moyunundagı başı gana azır- boynu üzerindeki başı kendininki olsun ha-
kı boydon kalsa dep kıyaldanat. Közü da yal ederdi. Gözü de kendi gözü olarak kalsın
azırkı ele özünün közü bolso. Birok, al- isterdi. Fakat elbette balık gibi baksın, balık
bette, balıkça karap, balıkça körsö. Ba- görsündü. Çocuğun kirpikleri öyle uzundu
lanın kirpikteri muzoo kirpik, salandap ki tez tez gözlerini kapatıyordu. Benim kızı-
uzun da, ulam-ulam irmele beret. Me- mın kirpikleri de seninkiler gibi olsaydı güzel
nin kızımın kirpigi senikindey bolso- bir kız olurdu diyordu Gülcamal. Güzel olsa
çu, suluu kız bolmok eken deyt Gülca- ne olurdu ki? Güzel kız, güzel yiğit derlerdi.
mal. Suluu bolgondun emnesi kızık? Su- Ne gerek vardı ki? Çocuğa gözlerin güzelliği
luu kız, suluu cigit deşet eken, anın ka- değil su altında gözlerini kırpmadan, gözleri
catı kançalık? Balaga közdün suluulugu acımadan görebilse yeterdi.
emes, suu astında irmelbey, açışpay körö (Çıngız Aytmatov. 3 Tomdon Turgan Çı-
bilgeni kerek. garmalar. II Ekinçi Tom, 1982: 31-32)
Gün Olur Asra Bedel romanı Aytmatov’un en çok ilgi uyandıran eseridir. Bunun en
önemli sebebi de yazarın eserde anlattığı Nayman Ana efsanesidir. Efsanede Nayman Ana,
oğlu Colaman’ı savaşta yitirmiş bir ana olarak betimlenir. Oğlunun öldüğüne bir türlü
inanamayan kederli ana, onu aramak için devesi Ak Maya ile yola düşer. Oğlunu buldu-
ğunda o artık başına geçirilen deve derisinden şire ile “mankurt”laştırılmıştır. Düşmanın
işkenceyle “mankurtlaştırdığı” yani “ötekileştirdiği” Colaman, anasını okuyla vurup öldü-
recek kadar geçmişinden habersizdir; zira hafızası silinmiştir. Yazar bu tarihî hadiseyi ge-
liştirerek Nayman Ana’nın gömüldüğü ve Kırgızlarca kutsallaştırılan Ata-Beyit’in Sovyet
yönetimi tarafından üzerine uzay üssü kurulmuş olduğunu, dolayısıyla Kırgız halkının
hafızasının yok edilmek istendiğini anlatmaya çalışır. Dönemin iki süper gücünün bütün
insanları köleleştirmek için uzayda işbirliği yaptığını da bu eserde vermeye çalışır. Yeni
ve savaşın olmadığı bir başka gezegen keşfeden bilim adamlarının dünyaya dönmesi en-
gellenir. Barışın hâkim olduğu gezegenden herhangi bir sinyal gelmesini önlemek için de
dünyanın etrafını manyetik bir alanla kaplarlar. Böylece yeryüzündeki insanların savaşsız
bir dünyadan haberdar olmasını engellemiş olurlar. Yevgeniy Zamyatin’in Biz ve George
Orwell’in Bin Dokuz Yüz Seksen Dört adlı ütopik eserinden sonra “ötekileştirme” veya
“köleleştirme” konusunda yazılmış önemli bir eser olarak dünyada da gereken ilgiyi gö-
rür. Romanın başkişisi Yedigey vasıtasıyla yazar, Sovyet döneminde özelde Kırgız-Kazak
halkının, genelde de bütün insanlığın değerlerinden nasıl uzaklaştırıldığını bu eserinde
göstermek istemiştir:
Mankurt degen es-akıldan acıragan bir sölököt: Mankurt aklını yitirmiş bir varlıktı: kim, yeri yur-
özü kim, el-ceri kayda, ısmı kim, ata-enesi kim, kay- du nerede, ismi ne, ana-babası kim, nerede-ne zaman
da, kaçan çonoygon, - eçteme esinde kalbayt, eçteme- büyüdü, - hiçbir şey aklında kalmamıştı, hiçbir şey
ni bilbeyt, kıskası özün adam elem dep eseptebey ka- bilmiyordu, kısacası kendisini insan olarak bile aklı-
lat. Özün özü taanuudan kalgı menen mankurttun çar- na getirmiyordu. Kendi kendini tanımaktan mahrum
ba tiriçilikte bir top artıkçılıgı bar. Özü ayagı ayrı, başı olsa da çobanlık, tarla sürmek gibi işlere faydası do-
kara bir makuluk bolgon son aydagan caka kınk etpey kunurdu. Ayağı ayrı, başı kara bir mahlûk olduğu için
basat, aytkan işti kınk etpey atkarat. Kaçam-koyem, ka- nereye göndersen o tarafa hiç itiraz etmeden gider,
yaşa kılam degen oy tüşünö da kirbeyt. söylenen işi itirazsız yerine getirirdi. Kaçayım ya da
(Çıngız Aytmatov. 3 Tomdon Turgan Çıgarmalar. III karşılık vereyim diye bir fikir düşüne bile girmezdi.
Üçünçü Tom, 1982: 114)
Cengiz Aytmatov, Türk dünyasının yetiştirdiği en büyük Kırgız yazar olarak 10 Ha-
ziran 2008’de hayata veda etti. Cenazesi devlet töreniyle babasının gömüldüğü yer olan
Bişkek’e yakın Çon-Taş bölgesinde Ata-Beyit’e defnedildi. Arkasında onlarca hikâye ve ro-
man bıraktı.
Cengiz Aytmatov’un Kırgız ve Dünya edebiyatındaki önemi, onun eserlerinde hangi konula-
2 ra ağırlık vermesinden kaynaklanmaktadır?
Tölögön Kasımbekov, Kırgız edebiyatının son yıllarda öne çıkan ve tarihî romanları
ile dikkat çeken bir yazar olmuştu. 1931’de Canı Coş ilçesinde Ab Col köyünde doğdu. Kır-
gızistan Devlet Üniversitesi Filoloji bölümünden 1957’de mezun oldu. 1956’da Kırgızistan
halk yazarı oldu. Ala- Too edebiyat dergisinde sorumlu sekreter ve (1960- 1966) genel
yayın yönetmeni (1966- 1971) görevlerinde bulundu. Daha sonra çeşitli yayınevlerinde,
yazarlar birliğinde ve çeşitli idarî görevlerde bulundu.
İlk öyküsü “Cılkıçının uulu” yani “Çobanın oğlu” 1952’de Sovettik Kırgızstan, bugünkü
Ala Too dergisinde basıldı. Kendi hayatını anlatan “Adam bolgum kelet” yani “İnsan olmak
istiyorum” adlı hikâyesi 1960’da yayınlandı. Yazarın tercüme edilerek Türkiye’de de basılan
önemli eseri Sıngan Kılıç yani Kırılan Kılıç adlı tarihî romanı üzerine pek çok olumlu tepki
aldı. İki ciltlik eserde 1842-1876 yılları arasında Hokand Hanlığı döneminde Kırgızların
hayatı ile halkın sosyo-politik ve sosyo-ekonomik durumunu anlattı. Rus Çarı’nın işgal-
ci politikalarını bu eserinde tasvir etti. Romanın önemli bir özelliği de eserde anlatılan
kahramanların tarihten birebir alınmış olmasıdır. Mesela Alımbek, Alımkul, İshak, Şe-
rali, Kudayarhan, Abdırahman, Çerniyayev, Skobelev gibi isimler o döneme damgasını
vurmuş siyasî figürlerdir. 1966’da yazılan eser daha sonra yazar tarafından genişletilerek
1971’de yeniden basıldı. Kelkel adlı tarihi romanında ise 19. yüzyılın ikinci yarısı ve 20.
yüzyılın başındaki sosyal hayatı işledi. Kırgız halk şairi Toktogul’un hayatına ve kişiliğine
eserde genişçe yer verdi. 1976’da Cetilgen Kurak adlı romanı yayınlandı. Kırgızistan ba-
ğımsızlığını kazandıktan sonra Sıngan Kılıç adlı romanını tekrar yazdı (1988). Baskın adlı
tarihî romanı ise 2000 yılında yayınlandı. (Kırgız Adabiyatı. Ḫrestomatiya: 45)
Kırgızların 19. Yüzyılda Ruslar tarafından tamamen yok edilmeye çalışıldığı dönemi
kaleme alan yazar, Sovyet döneminde de “Sovyetleştirme” politikasını tecrübe etmiş halkı
uyandırabilmek için “Bozkurt” adlı hikâyesini yayınlattı:
Üç kişi çullandı bozkurdun üstüne. Yere yatırdılar, ayaklarını bağladıkları ipleri kazıklara
geçirip yere çaktılar. Adam özenle kesti kuyruğunu bozkurdun ve yavaş yavaş deriyi soy-
maya başladı. Elleri birden kana bulandı. Bozkurt sesini çıkarmak şöyle dursun, gözlerini
bile kırpmadı, sanki o işkence ona değil başkasına yapılıyordu. Adam daha bir hırsla asıldı
deriye.
Şuna bak! Sesini bile çıkarmıyor. Neden acaba? Bu acıya nasıl dayanıyor. Şimdi bunun yeri-
ne bir köpek olsaydı feryadı figanı basmıştı çoktan.” dedi adam. Adam bozkurdun gözlerinde
bir yaş damlası görebilmek umuduyla olanca gücüyle soyuyordu deriyi. Bozkurt ise mağ-
rurluğundan ödün vermiyor, her zamanki gururlu görünüşünü değiştirmiyordu. Artık iyice
açığa çıkan iç organları çalışıyor, adeta onun hâlâ canlı olduğunu simgeliyordu. (Söylemez
2009: 95)
Özet
Çağdaş Kırgız Edebiyatını dört başlıkta inceleyebiliriz. 1. Kır-
gız Sözlü Edebiyatı 2. XX. Yüzyılda Kırgız Yazılı Edebiyatı 3.
Sovyetler Birliğinin İlk Yıllarında Kırgız Edebiyatı 4. II. Dün-
ya Savaşı ve Sonrasında Kırgız Edebiyatı. XX. yüzyıla kadar
yazılı edebiyatları olmayan Kırgız Türklerinin çok zengin bir
halk edebiyatı vardır. Halk edebiyatına nazım türleri hâkimdir.
Halk edebiyatı türleri içerisinde destan ve halk hikâyeleri
önemli bir yer tutar. Destanlar arasında Manas, Kurmanbek,
Er Tabıldı, Kedeykan, Olcobay Menen Kişimcan gibi destan-
ların yanı sıra, eski âdetlerle hayat pratikleri hakkındaki şiir-
ler, bilmeceler, atasözleri, kahramanlık destanları, hikâye ve
masallar, efsaneler, dini ve lirik şarkılar zengin Kırgız Folklo-
runun önemli türleridir. Manas destanını bu ürünlerden ayrı
tutmak gerekir, Manas destanı sadece Kırgızların değil, tüm
dünyanın en önemli destanlarından biridir.
Kırgızlarda yazılı edebiyat 1920’lerden sonra gelişmeye baş-
lamıştır. 20’li yılların ilk yarısında gazeteler yayınlanmaya
başlanmış ve bu gazetelerde de Kırgız yazılı edebiyatının ilk
örnekleri görülmeye başlanmıştır. Moldo Kılıç Şamırkanoğ-
lu, Toktogul Satılganov, Togolok Moldo, Kasım Tınıstanov
yazılı edebiyatın önemli isimleridir. II. Dünya Savaşı yılların-
da ve sonraları Sovyet topraklarının korunması, kahraman-
lık ve fedakârlık temaları revaç bulup, daha çok savaş konula-
rı işlenir. Süyünbay Eraliyev, E. Uzakbayev, Sooronbay Cusu-
yev ve Rusya’yı, Rus insanını anlatan şiirleri ile dikkati çeken
A. Osmanov bu dönemin belli başlı isimleridir.
Kırgız edebiyatının en büyük ismi, Cengiz Aytmatov’dur.
Aytmatov, dünyanın en büyük romancılarından birisi olarak
kabul edilmektedir. Aytmatov’un eserleri yetmiş ülke diline
çevrilmiştir. Cemile adlı hikâyesiyle ünlenen Aytmatov’un;
Yüzyüze, Selvi Boylum, İlk Öğretmen, Deve Gözü, Toprak
Ana, Gülsarı, Beyaz Gemi, Gün Olur Asra Bedel, Dişi Kurdun
Rüyaları gibi hepsi şaheser niteliğinde olan birçok roman
ve hikâyesi bulunmaktadır. Ayrıca Tölögön Kasımbekov da,
Kırgız edebiyatının son yıllarda öne çıkan ve tarihî romanları
ile dikkat çeken bir yazarıdır.
1. Kırgızların ünlü Manas destanı ile ilgili aşağıdaki ifade- 5. Aşağıdaki yazar ve eser eşleşmelerinden hangisi yanlıştır?
lerden hangisi yanlıştır? a. Cusup Turusbek-Yıldırım Sesli Manasçı hikâyesi
a. Dünya edebiyatının en ünlü destanıdır. b. Kasımalı Bayalınov-Acar
b. Beyit sayısı 500.000’den fazladır. c. Aalı Tokombayev-Ezginin Sırrı
c. Keldibek, Maymanbay, Timbek, Sagımbay Orazbakoğ- d. Mukay Elebayev-Zor Zamanlar
lu, Sayakbay Karalayoğlu önemli manasçılardır. e. Tügölbay Sıdıkbekov-Öç
d. Bu destanın ilk nüshalarını yazıya geçiren Alman
asıllı Türkolog Radlov Vasiliy Vasiliyeviç’tir. 6. Yazar ve kısa biyografisi ile ilgili aşağıdaki ifadelerden
e. Manas destanı sayesinde, Kırgız halkı ahlaklı, na- hangisi yanlıştır?
muslu, dürüst ve saygın olmuştur. a. Sooronbay Cusuyev 1925’te doğmuştur. Kırgız Hal-
kının Toktogul Ödülü sahibi yazar ve şair olan Cu-
2. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? suyev, Öğrencilik yıllarındaki ilk şiir denemelerini
a. Kırgız Türkçesi ile yazılan ilk eser, 1911’de çıkan Mol- Emnelikten Süyömün yani Neden Seviyorum adlı şiir
do Kılıç Şamırkanuulu’nun Zilzala adlı ırlar kitabıdır. kitabında yayımlamıştır.
b. Kırgızlarda yazılı edebiyat, 1920’lerden sonra geliş- b. Süyünbay Eraliyev, 1921’de doğmuştur. Talas vilaye-
meye başlamıştır. tinde gazetede çalışmaya başladı ve Dostoruma Kat
c. Kırgız yazılı edebiyatının ilk yazılı örnekleri 1980 yı- yani Dostlarıma Mektup adlı kitabı yayımlandı. Şiir-
lından sonra başlar. lerindeki dili sade, fakat derin anlam yüklüydü.
d. Kırgız akınlarının en ünlü ve büyüğü olan Toktogul c. Tölögön Kasımbekov tarihi romanlar yazmıştır. Kırı-
Satılganov’dur. lan Kılıç adlı romanı Kırgızların Hokand Hanlığı dö-
e. Kırgız halkı, bir taratan Çin diğer taratan Hokand nemindeki hayatını romanlaştırır. Bu roman, Yazara
Hanlığı’nın baskısı yüzünden Rus Çarına sığınmak Toktogul ödülü kazandırır.
zorunda kalmıştır. d. Alıkul Osmonov, Çabuul edebî dergisinde çalıştı.
Tandagı Irlar (1935), Cıldızduu Caştık ve Çolponstan
3. Kasım Tınıstanov ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi (1937), Mahabat (1945), adlı şiir kitapları yayınlan-
yanlıştır? dı. Diğer taratan Şekspir’in Otello adlı eserini Kırgız-
a. Cengiz Aytmatov’dan sonra Kırgizistan’ın en önemli caya kazandırdı.
yazarıdır. e. Cengiz Aytmatov, şiirlerini genellikle 1918’de yaz-
b. Kırgız sosyal hayatının önemli meselelerine şiirlerin- mıştır. Eserleri Kazak, Tatar, sonradan da Kırgız der-
de yer vermiştir. gilerinde yayımlanmıştır. Dram ve nesir türünde eser
c. Kırgız halkının uyanmasını sağlayan şiirler yazmıştır. veren ilk Kırgız sanatçılarındandır.
d. Kısa süren ömrüne rağmen çok fazla eser yazmıştır.
e. Kadınlara haklarının verileceğini ümit ederek Ekim 7. Aşağıdakilerden hangisi Cengiz Aytmatov’a ait eserler-
devrimini ve Lenin’i öven şiirler yazmıştır. den biri değildir?
a. Dişi Kurdun Rüyaları
4. Aşağıdakilerden hangisi Kırgız şairlerden biri değildir? b. Biz Babasız Büyüdük
a. Kasım Tınıstanov, c. Gün Olur Asra Bedel
b. Aalı Tokombayev, d. Cemile
c. Coomart Bökönbayev e. Selvi Boylum Al Yazmalım
d. Mukay Elebayev
e. Bahtiyar Vahapzade

8. Kırgız şiiriyle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? 1. d Yanıtınız yanlış ise, “Kırgız Sözlü Edebiyatı”ı
a. Defin törenlerinde okunanlara “koşok” denir. konusunu gözden geçiriniz.
b. Hasret ve şikâyet konulu olanlara “koştoşu” denir. 2. c Yanıtınız yanlış ise, “Kırgız Sözlü Edebiyat”ı
c. Medhiyelere “maktoo” denir. konusunu gözden geçiriniz.
d. Kahramanlık şiirlerine “povest” denir. 3. a Yanıtınız yanlış ise, “Sovyetler Birliğinin İlk
e. Taşlamalara “korgoo” denir. Yıllarında Kırgız Edebiyat”ı konusunu gözden
geçiriniz.
9. Kırgız Edebiyatı ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi 4. e Yanıtınız yanlış ise, “Sovyetler Birliğinin İlk
yanlıştır? Yıllarında Kırgız Edebiyat”ı konusunu gözden
a. Kırgızların zengin bir sözlü edebiyatı yoktur. geçiriniz.
b. Kırgızların XX. yüzyıla kadar yazılı bir edebiyatları 5. a Yanıtınız yanlış ise, “Sovyetler Birliğinin İlk
yoktur. Yıllarında Kırgız Edebiyat”ı konusunu gözden
c. Kırgız edebiyatının en önemli eseri Manas destanıdır. geçiriniz.
d. II. Dünya savaşı sonrası Kırgız edebiyatında daha çok 6. e Yanıtınız yanlış ise, “Sovyetler Birliğinin İlk
savaş konuları işlenmiştir. Yıllarında Kırgız Edebiyat”ı konusunu gözden
e. Cengiz Aytmatov, Kırgız edebiyatının yetiştirdiği en geçiriniz.
büyük yazardır. 7. b Yanıtınız yanlış ise, “II. Dünya Savaşı ve Sonrasında
Kırgız Edebiyatı”ı konusunu gözden geçiriniz.
10. Kısa fakat imajı okura bırakmadan tamamlayan, terbiye 8. d Yanıtınız yanlış ise, “Sovyetler Birliğinin İlk
verme amacında kullanılan atasözlerine ne ad verilir? Yıllarında Kırgız Edebiyat”ı konusunu gözden
a. Aytış geçiriniz.
b. Makal 9. a Yanıtınız yanlış ise, “Kırgız Sözlü Edebiyat”ı
c. Koşok konusunu gözden geçiriniz.
d. Küygön 10. b Yanıtınız yanlış ise, “Kırgız Sözlü Edebiyat”ı
e. Emgek konusunu gözden geçiriniz.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarları

Sıra Sizde 1
Manas destanı, Dünyanın en uzun destanı olması yanında,
Kırgız halkına cesaret aşılayan geçmişlerine bağlı bir millet
olma bilinci aşılayan bir rolü vardır. Manas destanı sayesinde,
hem atalarının savaşları, mücadeleleri ve kahramanlıklarını
öğrenen Kırgızlar, dürüstlük, hoşgörü, namus gibi erdemleri
de edinmişlerdir. Manasçılık Kırgızlar için bir destandan çok
öte bir yaşam şeklidir.
Sıra Sizde 2
Cengiz Aytmatov’un eserleri, Manas destanı gibi Kırgızların
ruhuna seslenen bir anlatıma sahiptir. Tarihi, örf, adet ve ge-
lenekleri bir kaynak olarak gören Aytmatov, eserlerinde top-
lumsal konulara, yaşanan trajedilere sembol diliyle ulaşma-
sıyla da çok önemlidir. Devrin yaşanan zulümlerini, yaşanı-
lır bir dünyanın hayalini kuran yazar bunu eserleri vasıtasıy-
la tüm dünyaya duyurmuştur. Evrenselliği yakalaması, man-
kurt kavramını dünya literatürüne sokması onu çağdaşların-
dan ayıran bir özelliktir.
Kaynaklar
Aşım Cakıpbekov. Biz Babasız Büyüdük. Akt. Orhan
Söylemez-Kemal Göz. Ankara: Bengü Yayınları, 2008.
B. Rıspayev. vd. Pisateli Sovetskogo Kirgizstana, Frunze: Ada-
biyat, 1989
Cengiz Aitmatov. “He knew a million lines” Time to Speak.
New York: International Publishers, 1989
Cengiz Aytmatov. Gün Olur Asra Bedel. Çev. Refik Özdek. İs-
tanbul: Ötüken Neşriyat A.Ş., 1991
Çağdaş Kırgız Hikâyeleri Antolojisi. Haz. Orhan Söylemez-
Halit Aşlar. Erzurum: Salkımsöğüt, 2009.
Çıngız Aytmatov. 3 Tomdon Turgan Çıgarmalar. 1 Birinçi
Tom. Frunze: Kırgızstan, 1982
Çıngız Aytmatov. 3 Tomdon Turgan Çıgarmalar. I1 Ekinçi
Çıngız Aytmatov. 3 Tomdon Turgan Çıgarmalar. II1 Üçünçü
Emine Gürsoy-Naskali. “XX. Yüzyıl Kırgız Edebiyatı I.” Türk
Dili. sayı 505, Ocak 1994. s. 25-33;
Emine Gürsoy-Naskali. “XX. Yüzyıl Kırgız Edebiyatı II.” Türk
Dili. sayı 506, Şubat 1994. s. 125-136
K. Artıkbayev, K. Asanaliyev, S. Baygaziyev, K. İmanaliyev, N.
İşenkeyev, A. Muratov. Kırgız Adebiyatı 11. Bişkek: Peda-
gogika, 2000
Kaçkınbay Artıkbayev. XX. Kılımdagı Kırgız Adabiyatının Ta-
rıhı, Bişkek: 2004
Kırgız Adabiyatı, Ḫrestomatiya 1-Bölük, Bişkek: Mektep, 2002
Kırgız Adebiyatı Ḫrestomatiya. 2-Bölük. Bişkek: Mektep, 2002
Kırgız Adebiyatının Tarıḫı 6. Bişkek 2002
Kırgız Adebiyatının Tarıḫı. XX. Kılımdın Adebiyatı (60-cıldar-
dan kiyin). Bişkek: Kırgız Respublikasının Uluttuk İlim-
der Akademiyası, 2002
Kırgız Tuusu, “Adabiyatımızın Aygaşkasıday ele” 10 Haziran,
1994, No 39.
Kırgızstan Madaniyatı, “Adabiy tarıḫka akıykat kep kalsın”, 18
Ağustos 1993.
Omor Sooronov. Mukay. Bişkek: 1998
Salican Cigitov ve Dünyası. Haz. Orhan Söylemez ve Kemal
Göz. Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Ya-
yınları, 2006.
Sovettik Kırgızstan Cazuuçuları, Frunze: Kırgızstan, 1976
Süleyman Kayıpov, “Kırgız Edebiyatı-I”, Türkiye Dışındaki
Türk Edebiyatları Antolojisi, 31. ve 32.c., Ankara, T. C.
Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 20065
Türkiye Dışındaki Türk Halkları Edebiyatı, Kırgız Edebiyatı
32. Cilt, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları,
2005
Zalkar Akındar 5. Bişkek: Şam, 2006
6
Amaçlarımız

Eski Uygur Türkleri ile bugünkü Uygur Türklerinin ortak tarihi hakkında açık-

lama yapabilecek,
Eski Uygur Türkleri ile bugünkü Uygur Türklerinin yaşadığı coğrafya hakkında

açıklama yapabilecek,
Bugünkü Uygur Türklerinin yaşadığı Doğu Türkistan/Şincan Uygur Özerk Böl-

gesinin siyasî ve kültürel önemini tartışabilecek,
Yeni Uygur Türkçesi ve Uygur Türklerinin kullandıkları alfabe hakkında açık-

lama yapabilecek,

XIX. yüzyılda Doğu Türkistan’daki Uygur edebiyatı ve temsilcilerini belirleyebilecek,
XX. yüzyılda Doğu Türkistan ve Kazakistan’da modern Uygur edebiyatının ge-
lişme sürecini, dönemi temsil eden yazarlar, şairler ve onların eserlerini ayırt
edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Uygurlar • Abduhalik Uygur
• Doğu Türkistan/Şincan • Lutpulla Mutellip
• Destan Geleneği • Abdurehim Ötkür
• Ceditçilik Hareketi • Ziya Semediy
• Çağdaş Uygur Edebiyatı
• Tiyatro, Şiir, Roman
İçindekiler
• UYGURLAR VE DOĞU TÜRKİSTAN/

ŞİNCAN
Çağdaş Türk Edebiyatları-II Çağdaş Uygur Edebiyatı
• XIX. YÜZYIL UYGUR EDEBİYATI
• XX. YÜZYIL UYGUR EDEBİYATI
Çağdaş Uygur Edebiyatı
UYGURLAR VE DOĞU TÜRKİSTAN/ŞİNCAN

Tarihî kökene sahip Türk halklarından biri de Uygurlardır. Türkçe kaynaklarda Uygur adı
ilk defa Bilge Kağan yazıtında, Uygur ilteberi’nin adında geçmektedir. Çin kaynaklarında
ise Hui-hu, Hui-ho, Hoei-ho, Wei-ho, Wei-wu gibi çeşitli şekillerde geçer. Ebulgazi Bahadır
Han’ın, Şecere-i Türk adlı eserinde ise Uygur adının, “itaat edici” anlamına geldiği ve uy-
kökünden geliştiği belirtilir.
8. yüzyılın ilk yıllarında Köktürk Devleti’nin hâkimiyeti altında yaşamaya başlayan
Uygurlar, 745 yılında Köktürk Kağanlığı’na son vererek Ötüken Uygur Kağanlığı’nı kurar-
lar. Orhun bölgesinde kurulan bu devlet, 840’ta Kırgızlar tarafından yıkılır. Bu yenilgiden
sonra Uygurlar, güneye ve güneybatıya göç ederler. Güneye gidenler, Kansu’ya yerleşe-
rek Kansu Uygur Devleti’ni kurarlar. Güneybatıya giden 15 Uygur boyundan bir kısmı Kansu, Çin Halk Cumhuriyeti’nde
bir eyalettir. Doğu Türkistan/
Tibetlilere bağlanır. Asıl büyük grup ise Beş Balık, Karaşar, Hoço ve Turfan şehirlerine Şincan Uygur Özerk Bölgesi’nin
yerleşerek Hoço Uygur Devleti’ni kurarlar. 840 göçünden sonra Uygurlar, hâkimiyetlerini batısında yer alır. Kansu
doğuda Hami’ye, batıda Kaşgar’a kadar genişletirler. Bu kalabalık Uygur göçüyle Turfan, Uygurlarına bugün Sarı Uygurlar
da denir. O dönemde Kansu Uygur
Hoço, Beş Balık, Hami ve Kâşgar’da Türk nüfusu çoğalır ve Doğu Türkistan dediğimiz Devleti, bugünkü Kansu şehrine
ülke tamamen bir Uygur Devleti hâline gelir. Bu göçe maruz kalan Uygur boyları arasında yakın bir yerde kurulmuştu.
Yağmalar da vardır. Onlar muhtemelen daha batıya gitmişler; Kâşgar ve civarına yerleş-
mişlerdir. Bir görüşe göre Karahanlı Devleti, Yağmalar tarafından kurulmuş; bir başka
görüşe göre Karluklar, kağanlıklarını ilân etmişlerdir. Doğu Türkistan daha sonra Moğol
istilasına maruz kalmış; 1210 yılında Doğu Türkistan Cengiz İmparatorluğuna katılmış-
tır. 1227’de Cengiz’in ölümünden sonra ise Çağataylara bağlanmıştır. Çağatay’ın ölümün-
den sonra Cengiz’in çocukları arasında taht kavgası meydana gelmiş; daha sonra Çağatay
Hanlığı, Barlas ve Duğlat kabilesi olarak ikiye bölünmüş ve Çağatay Han’ın soyu bu iki
kabile ile devam etmiştir. Çağatay’ın ve Timur’un birkaç kuşaktan torunu olan Seyit Han,
1514’te Artuş üzerinden Kâşgar’a doğru ilerler; Kâşgar, Hoten ve Yarkent şehirlerini ele
geçirerek Seidiye Hanlığı’nı (Yarkent Hanlığı) kurar. Kalmuklar 1674’te Ürümçi ve İli’de
bir devlet kurarlar. Kalmukların hâkim olduğu bu devir “Hocalar Devri” olarak adlandı-
rılmıştır. Bu tarihten sonra bölgenin bir bölümü Moğollar, bir bölümü Çinliler tarafından
yönetilir. 1759’da Doğu Türkistan Çin’in saldırısına uğrar. 1865’te ise Yakup Bey, Hokand
Hanlığı’na son vererek Kâşgar ve Yarkent’e hâkim olur; Hoten, Kuça, Turfan, Ürümçi ve
Kumul’u da hâkimiyeti altına alır. Osmanlı himayesine giren ve Rusya ile iyi ilişkiler kuran
Yakup Bey, 1877’de vefat eder ve 1878’de Doğu Türkistan’ın tamamı Çinliler tarafından
ele geçirilir. 1884’te Çin imparatorunun emriyle Şin-cang/Xin-jiang “Yeni Toprak” adıy-
la İmparatorluğa bağlanır. Mançu sülalesinin Doğu Türkistan’daki hâkimiyeti 1911 yılına
kadar devam eder ve bu tarihten itibaren cumhuriyet rejimi kurulur. Çinli yöneticilerin
halk üzerindeki baskıları sonucunda 1930’lu yıllarda çeşitli halk ayaklanmaları meyda-
na gelir. Bunlar; Hoca Niyaz Hacı öncülüğündeki Kumul ayaklanması (1931); Mahmut
Muhiti öncülüğündeki Turfan ayaklanması (1933); Mehmet Emin Buğra öncülüğündeki
Hoten ayaklanması (1933)dır. Bu ayaklanmalar sonucunda 1933’te Kâşgar’da Şarki Tür-
kistan İslam Cumhuriyeti kurulur ve bir yıl sonra bu hükûmet sona erer. 1944’te İli’de
çıkan ayaklanmanın ardından 12 Kasım 1944’te bu kez Şarki Türkistan Cumhuriyeti ilân
edilir. 1949’da Milliyetçi Çin hükûmetinin sona ermesiyle Komünist Çin yönetimi başlar
ve 1955’te Doğu Türkistan, Xin-jiang Uygur Özerk Bölgesi adını alır. Bölgenin başkenti
Dixua’nın adı ise Ürümçi olarak değiştirilir.
Uygurlar, Çin Halk Cumhuriyetinin 1 milyon 660 bin km2 lik bir alanını kapsayan
Doğu Türkistan/Şincan Uygur Özerk Bölgesi’nde yaşamaktadırlar ve bu bölgedeki en
kalabalık nüfusu teşkil etmektedirler. 2009 nüfus sayımına göre, bu bölgenin nüfusu 21
milyon 560 bin olarak belirlenmiştir. Uygurların sayısı 9 milyon civarında olup 12 milyon
civarındaki nüfusu ise diğer azınlıklar oluşturmaktadır. Bu sayıma göre Uygurlar, Doğu
Türkistan nüfusunun % 46’sını teşkil etmektedirler. Bölgenin kuzeyinde yaşayan Uygurlar
ise, yaklaşık bir asırdan beri Kazakistan’a yerleşmişlerdir. Kazakistan’ın Almatı şehrinde
ise 200 bin civarında Uygur yaşamaktadır. Ayrıca, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenis-
tan, Afganistan, Pakistan, Amerika ve Türkiye Uygur Türklerinin şu anda yaşadığı ülkeler
arasındadır.
Doğu Türkistan’da en yaygın din, İslamiyettir. Bu bölgede yaşayan Uygur, Kırgız, Ka-
zak, Döngen, Tacik, Özbek, Tatar, Salar halkları İslam dinine mensuptur. Bunun yanında
Lamaizm, Budizm, Hristiyanlık ve Şamanizm gibi dinler de mevcuttur.
Yeni Uygur Türkçesi ve Alfabe

Bugünkü Uygur Türkçesi, Eski Uygur, Karahanlı ve Çağatay Türkçesinden gelişmiştir.
Yeni Uygur Türkçesi, 15. yüzyılın başlarından 20. yüzyılın başlarına kadar devam eden
Çağatay Türkçesinin modern devamı niteliğindedir. Müşterek Orta Asya Türkçesi olan
Çağatay Türkçesi, 1930’lu yıllara kadar Uygur Türkleri tarafından yazı dili olarak kulla-
nılmıştır ve daha sonra merkezî ağız grubu içinde yer alan Ürümçi ağzı yazı dili hâline
gelmiştir. Doğu Türkistan Uygur ağızları üç gruba ayrılır. Bunlar; 1. Merkezî ağız grubu
(Ürümçi, Kumul, Turpan, İli, Kaşgar-Atuş, Tarım ağızları). 2. Hoten ağız grubu (Guma,
Karikaş, Elçi, Lop, Keriye ağızları). 3. Lopnor ağız grubu (Döŋkotan, Kara ve Miren ağzı).
Hoten ağzı, Doğu Türkistan’ın güneybatısında yer alan Hoten’e bağlı bölgelerde konuşulur.
Lopnor ağzı, arkaik özellikler taşımakta ve özellikle dudak uyumu bakımından bugünkü
Kırgız Türkçesiyle benzerlik göstermektedir.
Uygurlar, Eski Uygurca döneminde Köktürk, Brahmi, Tibet, Sogd ve Mani alfabeleriy-
le birlikte daha çok Sogd yazısından geliştirilen Uygur alfabesini kullanmışlardır. Uygur
yazısı, Karahanlılar döneminde, hatta, 15. yüzyılın sonlarına kadar kullanılmıştır. İslami-
yetle birlikte kullanılmaya başlayan Arap alfabesi, 20. yüzyılın başlarına kadar bu coğraf-
yada tek alfabe olarak varlığını sürdürmüştür. 1955’te on yıllık bir süreyle Kiril alfabesi;
1965’te ise Uygur-Latin alfabesi kullanılmış; ancak, bu alfabe değişiklikleri başarısızlıkla
sonuçlanmıştır. Uygur Türkleri, yüzyıllardır kullandıkları Arap alfabesinden vazgeçme-
mişler; Arap alfabesi üzerinde bazı değişiklikler yapmak suretiyle 1983’te Arap esaslı Uy-
gur alfabesini kabul etmişlerdir. Bugün Doğu Türkistan/Şincan Uygur Özerk Bölgesi’nde
Yeni Uygurcanın fonetik özelliğine göre geliştirilen Arap harli esaslı Uygur-Arap alfabesi;
Kazakistan’da ise Kiril esaslı Uygur-Kiril alfabesi kullanılmaktadır.
6. Ünite - Çağdaş Uygur Edebiyatı 143
Tablo 6.1
Arap Latin Arap Latin
Doğu Türkistan’da
‫اا‬ Aa ‫ق‬ Kk kullanılan Uygur-Arap
alfabesi
‫ئه ه‬ Ee ‫ك‬ Kk
‫ب‬ Bb ‫گ‬ Gg
‫پ‬ Pp ‫ك‬ Ŋŋ
‫ت‬ Tt ‫ل‬ Ll
‫ج‬ Cc ‫م‬ Mm
‫چ‬ Çç ‫ن‬ Nn
‫خ‬ Hh ‫ھ‬ Hh
‫د‬ Dd ‫وو‬ Oo
‫ر‬ Rr ‫ۇۇ‬ Uu
‫ز‬ Zz ‫ۆۆ‬ Öö
‫ژ‬ Jj ‫ۈۈ‬ Üü
‫س‬ Ss ‫ۋ‬ Vv
‫ش‬ Şş ‫ﺌﯧ‬ Ėė
‫غ‬ Ġġ ‫ﺌﯧ‬ İi
‫ف‬ Ff ‫ﯿﻱ‬ Yy
Kiril Latin Kiril Latin Tablo 6.2

Kazakistan’da
Аа Aa Фф Ff kullanılan Uygur-Kiril
Бб Bb Хх Hh alfabesi
Вв Vv Цц Ts, ts
Гг Gg Чч Çç
Дд Dd Шш Şş
Ее Ėė Щщ Şç, şç
Ёё Yo, yo Ъъ Kesme işareti
Жж Jj Ыы Iı
Зз Zz Ьь Yumuşatma işareti
Ии İi Ээ Ee
Йй Yy Юю Yu, yu
Кк Kk Яя Ya, ya
Лл Ll Ққ Kk
Мм Mm Ңң Ŋŋ
Нн Nn Ғғ Ġġ
Оо Oo Үү Üü
Пп Pp Өө Öö
Рр Rr Җҗ Cc
Сс Ss Әә Ee
Тт Tt Һһ Hh
Уу Uu
XIX. YÜZYIL UYGUR EDEBİYATI

Uygur Türklerinin XIX. yüzyıla kadar meydana getirdiği edebî eserler, müşterek Orta
Asya edebî dilinin mahsulleridir. Köktürk, Uygur, Karahanlı ve Altın Orda dönemine ait
edebî eserler, Uygur edebiyatının kaynağını teşkil etmektedir.
Uygurlar, zengin bir sözlü edebiyata da sahip olmuşlardır. Tahir ile Zöhre, Yusuf ve
Ahmed, Oguzname, Çın Temir, Nazugum gibi destanlar bunlardan bazılarıdır. 18.-19. yüz-
yıllarda Doğu Türkistan/Şincan’da meydana gelen çeşitli siyasî olaylar, Uygur edebiyatına
da yansımış; XVII. yüzyıl şairlerinden Abdüşükür, Şah Muhammed, tarihî olayları anlatan
şiirler yazmışlardır. Yine aynı yüzyılda Muhammed İmin Hirkati’nin Mahabbat ile Eŋbek
(1670) adlı destanı, Uygur edebiyatına yenilik getirmiş; şark klasiklerinden yararlanmak
suretiyle nazire yazma geleneği bu dönemde gelişmeye başlamıştır. Muhammed Rahim
Kaşkariy ve Muhammed Sadık Kaşkariy, bu konudaki en meşhur söz ustalarıdır. Muham-
med Sadık Kaşkariy, Ezizhan Şeciresi ve Edeplilik Şartliri adlı eserlerinde XVIII. yüzyılın
ikinci yarısında Doğu Türkistan’da meydana gelen siyasî ve toplumsal olayları, Uygur hal-
kının tarihini ve bağımsızlık mücadelesini özgün bir şekilde tasvir etmiştir.
XIX. yüzyılın başlarında Doğu Türkistan/Şincan’da meydana gelen siyasî olaylar,
Kâşgar’daki millî bağımsızlık hareketlerini de beraberinde getirmiştir. Bu dönemde Uygur
Türkleri arasında yeni bir edebiyat gelişir ve halkın bağımsızlık mücadelesini dile getiren
pek çok yazar ve şair yetişir. Abdurehim Nizariy, Turdi Geribiy, Noruzahun Ziyayiy, Na-
zugum, Bilal Nazım, Sadir Pehlivan, Molla Şakir ve Seyitmuhammed Kaşiy bu şahsiyet-
lerden bazılarıdır.
Abdurehim Nizariy (1776-1849), Uygur edebiyat bilimcileri tarafından sözlü ve ya-
zılı edebiyat geleneğinin sentezinde başarılı olmuş biri olarak değerlendirilir. A. Nizariy,
1841-1844 yıllarında meşhur Uygur şairleri T. Geribiy ve N. Ziyayiy ile birlikte 18 kıssa ve
24 hikâyeden oluşan Muhebbet Dastanliri diğer adıyla Geripler Hekayiti adlı eseri meyda-
na getirir. Bu elyazması eser, sanat anlayışı ve fikir bakımından birbirine çok yakın olan
A. Nizariy, T. Geribiy, N. Ziyayiy’e ait birçok destan, gazel ve muhammes içermektedir ve
eserin büyük bir bölümü Nizariy’e aittir. Nizariy’in Ferhad-Şirin ve Leyli-Mecnun adlı des-
tanları, Türk şiirinin klasikleri olan Nizamî, Nevaî, Fuzulî, Ataî, Lutfî ve Kutb gibi şairlere
yazdığı nazirelerden oluşmaktadır.
Leyli-Mecnun destanında, Mecnun’un anne ve babasının mezarı başındaki hâli şu şe-
kilde dile getirilir:
Guman eylidi bu atam, bu anam, Şüphe etti bu anam, bu babam,

Biri ḳebir yėniġa ḳildi selam. Kabirlerinin yanında verdi selam.
Öpüp topriġini fiġan başlidi, Öpüp toprağını figan başladı,
Ki mebeynige özini taşlidi. Ki mabeyne kendini attı,
Ata ḳebrisige urup başini, Atasının kabrine vurup başını,
Ana medfinige töküp yaşini. Anasının defnedildiği yere döküp yaşını.
Nizariy, Uygur edebiyatına klasik şark edebiyatındaki hamse örneğini de kazandır-

mıştır. Nevaî’nin hamsesinden ilham alarak Mahzun-Gülnisa ve Rabia-Sedin adlı des-
tanları da yazmıştır. Nizariy, özellikle Rabia-Sedin adlı destanda dönemin sosyal düze-
nini, insanlar arasındaki eşitsizliği ve adaletsizliği büyük bir ustalıkla dile getirmiştir.
Destanda zengin bir ailenin kızı olan Rabia ile fakir bir ailenin çocuğu olan Sadin’in
hazin hikâyesi anlatılmaktadır.
Klasik şark eserlerine nazire yazma geleneği, Kâşgarlı Ziyayi ve Geribiy ile devam et-
miştir. Ziyayi’nin Ḳayġuli Ḫeber “Kaygılı Haber” ve Tört Derviş “Dört Derviş” adlı eserleri
bu tür örneklerdendir. Denizden çok uzaklarda yaşayan şair, Mesud-Dilara destanında
deniz yolculuğunu tasvir etmiştir. Ayrıca, şairin Vamık-Uzra adlı destanı da mevcuttur.
Geribiy’in Behram Şah destanı ise, Ali Şir Nevaî’nin Seba-i Seyyâre “Yedi Gezegen” adlı
eserine nazire olarak yazılmıştır. 1841’de Kaşgar’da yazdığı Kitab-ı Ġarib destanında kö-
tülüğü, riyakârlığı, hıyaneti eleştirir ve verdiği örneklerle halkını bu tür özelliklerden
uzaklaştırmaya çalışır. Çitçilik, demircilik ve kuyumculuk gibi meslekler üzerinde durur;
halkı, meslek edinme hususunda bilinçlendirir.
19. yüzyıl Uygur edebiyatının bir başka temsilcisi Bilal Nazım (1825-1900)’dır. Bilal
Nazım, şiir yazmaya çok küçük yaşlarda başlamıştır. Arapça ve Farsçayı çok iyi bilen şair,
klasik şark eserlerine de hâkimdir. Nizamî, Ömer Hayyam, Sâdî, Hâfız, Nevaî ve Fuzulî’nin
eserlerini okuyarak yetişmiştir. Gerçek hayatı şiirleştirmesiyle dikkat çekmiş; hayatın için-
deki sorunların, zenginlik ve fakirliğin, dostluk ve düşmanlığın şiir hâlinde halka ulaş-
masını sağlamıştır. Bilal Nazım, o yıllarda sadece Doğu Türkistan’da değil, Rusya’da da
tanınmıştır. Çünkü, bazı şiirleri Petersburg ve Kazan’da da basılmıştır. Gezat Der Mülki
Çin destanında Uygur halkının millî mücadelesini ve kahramanlığını anlatır.
Aynı yıllarda Kuçar ayaklanmasını ve halkın zaferini ise Molla Şakir destanlaştırır.
Molla Şakir Zafernâme adlı eserinde halkını ve savaşı tasvir etmiş; Aksu’daki devlet yöne-
ticilerini eleştirmiştir. Seyit Muhammed Kaşi de Şerh-i Şikeste adlı destanında (1882) Uy-
gur halkının yaşadığı sıkıntıları dile getirmiştir. Bu eser, N. N. Pantusov tarafından 1909
yılında Kazan’da Rusça ve Uygurca olarak yayımlanmıştır. Sadir Pehlivan (1798-1871) da
yine aynı yıllarda destan ve koşmalarıyla meşhur olmuş bir şairdir.
Bu dönemde tercüme eserler de artmaya başlamıştır. Muhammetniyaz bin Gafur Kaş-
gariy, ünlü tarihçi Mirza Haydar’ın Farsça eseri Tarih-i Reşidî’nin bir bölümünü; Şah Mu-
hammed bin Nizamiy ise Firdevsî’nin Şehnâme adlı eserini tercüme etmiştir. Ali Şir Nevaî
ile Lutfî’nin şiirlerinin ise mensur çevirisi yapılmıştır.
XX. YÜZYIL UYGUR EDEBİYATI

Yakup Bey’in ölümünden sonra otuz üç yıl (1878-1911) Çin yönetiminin baskısı altında
kalan Uygurlar, 19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başlarında dünyada meydana gelen ge-
lişmelerden etkilenerek tekrar bağımsızlık mücadelesine girmişler ve bu mücadele sonu-
cunda çağdaş Uygur edebiyatının temelini atmışlardır. Bu bakımdan 20. yüzyıl, bu millî
mücadeleyi konu alan eserlerin yoğunlaştığı bir dönemdir. Abdurrahman Han Goca Des-
tanı, Uygur halkının o yıllarda maruz kaldığı bu baskı ve şiddeti anlatan en başarılı örnek-
lerden biridir. Destanın oluşum tarihi muhtemelen 1905 ve 1911 yıllarına rastlar. Desta-
nın ardından 1911’de Kumul’da Timur Helpe öncülüğünde Kumul ayaklanması meydana
gelmiş ve Timur Helpe Destanı da bu şekilde ortaya çıkmıştır. Abdurrahman Han Goca
Destanı’nda Hoten halkının isyanı şöyle dile getirilir:
Ġoca tolġan ġezepke Hoca dolmuş gazapla,

Ot çaḳniġan közliri; Ateş saçan gözleri.
Hançer idi, oḳ idi Hançer idi kurşun idi,
Eytḳan her bir sözliri: Söylediği her bir sözü,
Ambalda yoḳ diyanet, Beyde yok diyanet.
Barçisida hiyanet; Hepsinde hıyanet,
Yurtini tamam ḳapliġan, Vatanı tamamen kaplayan,
Vaba yėŋliġ cinayet, Veba gibi cinayet.
Seyit Noçi, 1875 yılında
Kâşgar’a bağlı Koziça köyünde
Bu yüzyılın başlarında Uygur halkının içinde Çin yönetiminin ve zengin Uygur bey- dünyaya gelir. 1925 yılında
lerinin zulüm ve baskılarına baş kaldıran ve bu baskıyı şiirlerinde dile getiren halk şairleri Uçturpan’da meydana gelen halk
artmaya başlar. Seyit Noçi, bu şairlerden biridir. Noçi’nin, Dihḳanniŋ Ahi “Çitçinin Ahı”, ayaklanmasını hazırlamış ve bu
harekete destek vermiştir.
Ceŋ Ḳilayli Halayiḳ “Savaşalım Halkım”, Lenin Hikmeti “Lenin Hikmeti” adlı şiirleri Uy-
gur halkının maruz kaldığı haksızlığı dile getirir. Noçi, aşağıdaki mısralarda bu haksızlığı
şöyle ifade etmiştir:
Bozek ḳılsa bay-ġocilar Zulmetse zengin beyler,

Aciz puḳrani, Aciz fukaraya,
Kandaḳ çidap turalaydu, Nasıl dayanıp durabilir,
Seyit vicdani. Seyit’in vicdanı.
Agah berdi Seyit köp ret Bilgi verdi Seyit çok kere
Höküma begke, Hâkime, beye,
Nezerge hiç almiġanda Nazara alınmadığında
Ketildi sepke Katıldı safa
Seyit Noçi ve diğer Uygur aydınlarının Çin yönetimine ve sömürgeci beylere karşı
başlatmış oldukları mücadele ve bunun sonucunda 1911 yılında Ürümçi’de, 1912’de ise
Kumul’da meydana gelen halk ayaklanmaları ile çağdaş Uygur edebiyatının temelleri
atılmaya başlar. Doğu Türkistan/Şincan Uygur Özerk Bölgesi’nde başlatılan “Ceditçilik”
hareketiyle birlikte okullar açılır ve yayıncılık faaliyetleri başlar. Bunlar arasında 1911’de
Kâşgar’da tarihçi Kutluk Şevki tarafından çıkarılan Aŋ “Fikir” gazetesini sayabiliriz. Bu
gazete, Şeng Şisey dönemine kadar yayın hayatına devam etmiştir.
Ekim Devrimi: Rusya’daki 1917
Ekim Devrimi’nin başarısından
Uygur edebiyatı, bu yüzyılın 1920’li yıllarında Ekim Devrimi (1917) ve 4 Mayıs (1919)
sonra Marksizm Çin’e ulaşır. Ekim hareketinin etkisi ile yeni bir gelişme dönemine girmiştir. Bu döneme, Doğu Türkistan/
Devrimi’nin etkisi altında 1919 Şincan Uygur edebiyatında Millî edebiyat dönemi denilebilir. Dönemi temsil eden en
yılında Çin’de 4 Mayıs Hareketi
başlar. Bu, emperyalizm ve önemli kaynaklar arasında tarih kitapları sayılabilir. Bunlar arasında özellikle Tarih-i He-
feodalizm karşıtı bir hareketti. midi, Osmanlı tarihinin Doğu Türkistan’daki uzantısını araştıracaklar için çok önemli bir
kaynaktır. Bu kitabın bir başka özelliği ise Doğu Türkistan’ın büyük şehirleri ve bu şehir-
lerde bulunan cami, medrese, mezarlık ve halkın kutsal saydığı diğer mekânlar hakkında
bilgi vermesidir. Tarih kitapları, Kazan ve Doğu Türkistan’da basılmıştır.
1930-1940’lı Yıllarda Uygur Edebiyatı

1930’lu yıllarda Çin’deki siyasî gelişmeler sonucunda “Ceditçilik” hareketi zayılamaya
Ceditçilik (Reformizm) hareketi, başlar. Buna tepki olarak 1930’da Kumul’da meydana gelen halk ayaklanması, pek çok şair
İdil bölgesi ve Türkistan’da 19.
yüzyılın ortalarında ortaya çıkmış; ve yazarın ismini öne çıkarmıştır. Abduhalik Uygur (1901-1933), Armiya Nimşehit (1906-
İsmail Gaspıralı’nın 1884’te 1972), Zunun Kadiri (1912-1989) Ehmed Ziyai (1913-1989) çağdaş Uygur edebiyatının
şahsen açtığı ilk Cedit okuluyla
gelişmeye başlamıştır. Bu hareket, ilk ve önde gelen temsilcileridir. 1940’lı yıllarda çağdaş Uygur edebiyatı Lutpulla Mutellip
Münevver Kari’nin 1901’de (1922-1945), Abdurehim Ötkür (1923-1995) gibi şair ve yazarları kazanır.
Taşkent’te ilk Usul-i Cedit okulunu
açmasıyla Türkistan’a yayılmıştır. Bu şair ve yazarların aşağıda kısa biyografileri yer almaktadır:
Ceditçilikte ilk hedef, millî eğitim Abduhalik Uygur: Uygur’un Sen Kimniŋ Oġlisen, Oylisaŋçu “Sen Kimin Oğlusun,
kurumlarının Avrupalılaştırılması
idi. Gaspıralı İsmail Bey’in
Düşün Lütfen” adlı şiiri 1933’te meydana gelen Hoten ayaklanmasında marş olarak okun-
çalısmalarından ilham alınarak, muştur. A. Uygur, kısa ömrüne rağmen pek çok şiir yazmış ve halkın mücadelesine şiirle-
20. yüzyılın ilk yıllarında Fergana riyle destek olmuş bir şairdir. 1933’teki Turfan ayaklanmasına bizzat katılmış ve bu ayak-
ve Semerkand’da yine Usul-i Cedit
okulları açılmış ve bu okullarda lanmada şehit düşmüştür Vatanının ve halkının hür ve medenî bir hayat sürmesi için ya-
Avrupa tarzında eğitim-öğretim şadığı sürece mücadele etmiştir. Bu mücadele Oyġan “Uyan”, Gezep ve Zar “Öke ve Çığ-
yapmak amaçlanmıştır. Daha
sonra bu okullar bütün Türkistan’a lık”, Zulumġa Ḳarşi “Zulme Karşı”, Körüngen Taġ Yiraḳ Emes “Görünen Dağ Uzak Değil”,
yayılmış ve Ceditçiler, fikirlerini Köŋül Ḫahişi “Gönül Arzusu” gibi şiirlerinde hissedilir (bk. Abduhalik Uygur).
daha iyi yaymak için 1906’dan
itibaren çesitli gazete ve dergiler Nimşehit: 1906 yılında Bay nahiyesinin Sayram köyünde çitçilikle uğraşan bir ailede
çıkarmışlardır. Ceditçilik, kültürel dünyaya gelen Nimşehit, önce köyündeki dinî okulda eğitim alır ve daha sonra 1922’den
ve siyasî bir hareketti.
1930’a kadar Bay ve Kuça nahiyelerindeki medreselerde okur. İlk şiirleri halk şiiri tarzın-
dadır. Kâşgar’a gittikten sonra tanıştığı aydın kişilerin yardımıyla dönemin meşhur bi-
lim merkezi olan Hanliḳ Medris’e (Han Medresesi) girer. Burada klasik Uygur edebiyatı,
Arapça ve Farsça, Arap ve Fars edebiyatını öğrenir; ayrıca, felsefe, tarih, mantık ilimleriyle
de uğraşır. Medrese yıllarında Envâru’l-Huda/Haḳiḳat Nurliri adlı kasidesini yazar ve bu
eserle meşhur olur. 1933’teki halk ayaklanmasına bizzat katılır ve yaralanır. Bu olaydan
sonra nimşėhit “yarımcan” mahlasıyla şiirler yazar. Nimşehit, klasik Uygur şiirinin etki-
sinde kalmış; geleneksel ile modernin sentezinde oldukça başarılı olmuştur. Dönemin
diğer şairleri gibi özellikle vatanseverlik, millî birlik ve beraberliği vurgulayan şiirler yaz-
mıştır. Nimşehit’in Veten Muhebbeti “Vatan Sevgisi” (Şincan Helk Neşriyati 1957), Şėirlar
“Şiirler” (Şincan Helk Neşriyati 1963), Yürek Sözi “Yürek Sözü” (Milletler Neşriyati 1980)
, Miŋ Öy ve Perhad-Şėrin “Bin Ev ve Ferhat-Şirin” (Keşker Uygur Neşriyati 1987) adlı
destan ve şiir kitapları kayda değer eserler arasındadır. 1936’da yazdığı Bilim İşḳida “Bilim
Aşkında” adlı meşhur şiirinde halkı bilgisizlikten ve kölelikten kurtulmaya, bilimle meşgul
olmaya çağırır:
Cahan renaliri içre bilimdek bir güzel yar yoḳ,

Bilimdin özge tutḳan yar, bolur u gahida bar-yoḳ…
Peragat istiseŋ, esla bilimdin özge yar tutma!
Sėniŋ ḳedriŋni saḳlaşta bilimdek yaḫşi hemkâr yoḳ.
Cihan güzelleri içinde bilim gibi güzel yar yok,
Bilimden başka yar, olur bazen var ya da yok…
Vazgeçmek istersen asla bilimden başka yar tutma!
Senin kadrini bilmede bilim gibi iyi hemkâr yok. hemkâr: Aynı işi yapan
1956 yılında Hac ziyareti ve ardından yabancı ülkelere yaptığı seyahatler sırasında vata-
nını özleyen şair, bu duygusunu meşhur Sėġindim “Özledim” şiirinde şöyle dile getirmiştir:
Nimşėhitniŋ sėġinişliḳ selami, Nimşehit’in özlem dolu selamı,

Sėġinġandin başḳa yoḳtur kelami. Özlemekten başka yoktur kelamı.
Kizilgülge bulbul şeyda bolġandek, Kızılgüle bülbül şeyda olmuş gibi,
Sen gülistan vetinimni sėġindim. Sen gülistan vatanımı özledim.
Zunun Kadiri: 1912’de Tarbagatay’da dünyaya gelen Zunun Kadiri, dinî okuldan son- Tarbagatay: Çin Halk
Cumhuriyeti’nin Doğu Türkistan/
ra Gulca’da eğitim görür. Ortaokulu Ürümçi’de okur. Uygur hikâyeciliğinin ve tiyatrosu- Şincan Uygur Özerk Bölgesi’nin
nun gelişmesinde çok büyük rol oynamıştır. Sanat çevrelerinde Cahaletniŋ Capasi “Ce- kuzeyinde İli toprakları içinde yer
alan bir şehirdir.
haletin Cefası” (1937) adlı üç perdelik oyunu ile tanınmaya başlar ve ardından Ġunçem
“Goncam”, Gülnisa “Gülnisa”, Uçraşḳanda “Karşılaşınca” adlı sahne eserlerini ortaya koyar.
1954’te Toy adlı oyunu yazar. Meşhur eserlerinden biri de Gerip-Senem operasıdır. 1981’de
Teyipcan Eliyov ve Eli Eziz ile birlikte Gerip-Senem filminin senaryosunu oluşturur. Z.
Kadiri, hikâyecilikle de uğraşmıştır. 1940’lı yıllarda yazdığı Muellimniŋ Ḫeti “Öğretme-
Kuomindang/Guomindang:
nin Mektubu”, Küçükke Hucum “Köpek Yavrusuna Hücum”, İkki Barmiḳim Bilen “İki Par- Milliyetçi Çin Partisi
mağımla”, Maġdur Ketkende “Mağdur Gidince” adlı hikâyelerinde Gomindan yönetimini
eleştirmiştir. Çėniḳiş “Ök e”, onun en meşhur hikâyesidir. Bu hikâye; içerdiği fikrin ge-
nişliği ve derinliği, açık ve anlaşılır olması bakımından okuyucuyu derinden etkilemiştir.
Daha sonraki yıllarda ödüle layık görülen Çėniḳiş; Rusça, İngilizce, Almanca, Fransızca
ve Japoncaya da tercüme edilmiştir. Kadiri, bu eseriyle çağdaş Uygur edebiyatının fikir ve
sanat bakımından yüksek bir seviyeye ulaşmasına ve nesir bakımından gelişmesine vesile
olmuştur.
Ehmed Ziyai: Ziyai, 1923 yılında on yaşındayken şiir yazmaya başlamıştır. 1928
yılına kadar babası tarafından eğitilmiş; daha sonra edebiyat, felsefe, tarih, mantık,
matematik ile ilgilenmiştir. Arap ve Fars edebiyatıyla birlikte Lutfî, Nevaî, Fuzulî,
Sufî Allahyar (1616-1713): Sufî Allahyar’ı ayrıca, klasik Uygur şairlerini okumuş ve onlardan ilham almıştır.
Buharalı şair, Allah yolunda
yazdığı şiirleriyle Türkistan’da 1928 yılında Gül ve Bulbul lirik destanını yazmış ve Ziyai mahlasını ilk defa bu
meşhur olmuş ve Türkistanlı destanda kullanmıştır. İlk şiiri 1935 yılında Yeŋi Hayat gazetesinde çıkar ve ga-
şairlerin yetişmesinde önemli rol
oynamıştır.
zetecilik hayatı da aynı yıllarda başlar. Meşhur tarihçi Kutluk Şevki’nin hapisha-
neye girmesiyle Ziyai; Hoten, Atuş, Aksu, Kuça ve Turpan gibi şehirlere dağıtılan
Yeŋi Hayat’ın sorumluluğunu üstlenir ve ardından Şeng Şisey hükûmeti tarafından
Ürümçi’deki Şincan Gazetesi’nde görevlendirilir. Bu hükûmetin siyasetine karşı çık-
tığı için 1944’te tutuklanır ve iki yıl hapiste yatar. Ziyai,1940’lı yıllardan itibaren üç
yüz civarında şiir yazmıştır. Yurt-El Üçün “Vatan ve Halk İçin”, Şair Ḫiyali “Şair Ha-
yali”, Ter Bilen “Ter ile”, İçkiniŋ Kimniŋ Ḳėni “İçtiğin Kimin Kanı”, Yürekni Öget Helḳ
Gėmige “Yüreği Alıştır Halkın Gamına” meşhur şiirlerindendir. Şiirlerinde vatanın
ve halkın hürriyeti için mücadele etmek gerektiğini vurgular. Yurt-El Üçün şiirinde
bu duygular şu şekilde dile getirilir:
Yurt-el üçün tartḳan elemni, Yurt-halk için çekilen dert,

Şahliḳ teḫtige ḳiyas etkülük. Şahlık tahtına kıyas edilir.
Helḳ yolidiki bir minut ḳayġu, Halk yolunda bir dakikalık kaygı,
Min yillik rahet üçün yetkülük Bin yıllık rahatlığa yeter.
Lutpulla Mutallip: Mutallip, Şincan Gazetesi’nde Edebiyat Gülzari başlığı altında şiir-
ler yazarak kendisini göstermiştir. Şair, edebî kişiliğini ve şiir tekniğini Çağatay edebiyatı-
nın zengin lirizmi ve dünya edebiyatından almış; bunu gelenekle birleştirmiştir. 1943 yı-
lında Ürümçi’de çıkan siyasî olaylar sonucunda Aksu’ya gönderilmiştir. Lutpulla Mutellip,
halkının cehaletten ve esaretten kurtulması için yazmış olduğu şiirler, makaleler ve sah-
ne eserleriyle yetinmemiş; hürriyet mücadelesini, 1944’te İli, Altay, Tarbagatay’daki Uy-
gur çitçilerinin Çin hükûmetine karşı başlatmış olduğu Üç Vilayet İnkilabı’na bizzat ka-
tılarak devam ettirmiştir. 1944’te Aksu’daki Çin hapishanesinde öldürülmüştür (bk. Lut-
pulla Mutellip).
Abdurehim Ötkür: Ötkür, ailesini küçük yaşlarda kaybetmiş ve bir aile dostu olan
Osman Hacı’nın yanında büyümüştür. İlkokul yıllarında okula gidemeyen şair, eğiti-
mine evde devam etmiştir. Liseyi Ürümçi’de okumuş; daha sonra Şincan Üniversitesine
girmiştir. Üniversite yıllarında Rus/Türk şair ve yazarların eserlerinden ilham alarak şiir
yazmaya başlamıştır. Öğretmenlik ve gazetecilik de yapmıştır. 1943-1944 yıllarında Uy-
gur halkının Şeng Şisey hükûmetinin politikalarına baş kaldırması sonucu gerçekleşen
Üç Vilayet Ayaklanması’na destek olduğundan dolayı 1944’te hapse atılmıştır. 1945’ten
sonra yazdığı şiirler de millî ruhla kaleme alınmıştır. 1949’da Komünist Çin’in yöneti-
me gelmesiyle hürriyeti kısıtlanan şair, uzun yıllar hapis hayatı yaşamıştır (bk. Abdure-
him Ötkür).
Kültür Devrimi Döneminde Uygur Edebiyatı

Yukarıdaki biyografilerde de görüldüğü gibi 1930-1940’lı yıllarda çağdaş Uygur edebi-
yatında halkı bilgisizlik ve esaretten kurtarma, halka hürriyet için mücadele ruhu aşıla-
ma amacıyla pek çok eser yazılmış; hürriyet/vatanperverlik, millî ruhu güçlendirme, millî
birlik ve beraberlik duygusu bütün eserlere hâkim olmuştur. Bu duygular bazen doğrudan
doğruya bazen de temsilî ifadelerle okuyucuya verilmiştir. Türkistan şairleri tarafından
gelenek hâline getirilen “temsilî ifade tarzı”, Uygur şairlerinin de ortak özelliklerinden bi-
ridir. Meselâ; zulmet “karanlık”, kış, küz “güz, sonbahar” esareti; taŋ “seher”, bahar, yultuz
“yıldız”, kün “güneş”, kuyaş “güneş” hürriyet ve kurtuluşu temsil eder.
1949 yılından itibaren Çin’de meydana gelen bazı siyasî olaylara paralel olarak Şincan
Uygur Özerk Bölgesi’ndeki Uygur edebiyatında yeni gelişmeler dikkat çeker. “Ceditçilik”
akımıyla hızla gelişen Doğu Türkistan Uygur edebiyatı, Komünist Çin’in 1949 yılında yö-
netime gelmesiyle duraklama dönemine girer. 1950-1970 yılları arasında Komünist Çin
yönetiminin gerçekleştirdiği çeşitli reformları anlatan, çitçi ve işçilerden söz eden, sınıf
mücadelesini teşvik eden eserlerin yazılması sebebiyle edebiyatın sınırları daraltılır.
Mao Zedong ve Dörtlü Çete döneminde devam eden baskıcı politika, Mao’nun ölü- Mao Zedong: Mao, 1 Ekim
1949’da Pekin’de Tiananmen
münden sonra azalmış ve Doğu Türkistan halkına uygulanan kültür politikasında deği- Meydanı’nda bir bildiri okuyarak
şiklikler meydana gelmiştir. 1966-1976 yılları arasından hizmetten mahrum edilen bazı Çin Halk Cumhuriyeti’ni ilân etmiş
ve 1954 yılında Devlet Başkanı
bilimsel kuruluşlar, bu tarihten itibaren faaliyetlerine devam etmiştir. Şair ve yazarlara seçilmiştir. 1966’da başlattığı
konan yasaklar, 1976’dan sonra kaldırılmıştır. Bu yeniden canlanma sonucunda Şincan Kültür Devrimi ölüm tarihi olan
1976 yılına kadar devam etmiştir.
Halk Neşriyatı, Pekin Milletler Neşriyatı, Şincan ve Öspürümler Neşriyatı gibi yayınevleri
kurulur ve edebiyat mecmualarının sayısı artmaya başlar. Tarım, Şincan, Miras, Bulak, Dörtlü Çete: 1966-1976 yılları
Çolpan, Kaşgar Edebiyatı, Turpan, Kumul Edebiyatı, Aksu Edebiyatı, İli Deryasi, Bostan, arasında devam eden Çin Kültür
Devrimi sırasında belirlenen
Teŋri Taġi gibi yerli ve millî dergiler bu gayretle çıkarılan yayınlardır. Yazar ve şair Abdulla politikaların sürdürülmesine
Talib’in Lutpulla Mutellip’in hayatına yer verdiği Ḳaynam Örkişi (1981) ve Çala Tekken destek veren grubun liderlerine
sonradan bu ad verilmiştir. Moa
Oḳ “Eğreti Değen Ok” (1986) adlı romanları; Abdurehim Ötkür’ün hürriyet ve müca- Zedong’un karısı da bu liderler
dele konulu şiirlerinin yer aldığı Ömür Menzilliri (1988), Keşker Kėçisi (1980/1983) adlı arasındaydı.
şiir kitapları, 1907’deki Kumul Çitçiler Ayaklanması ve 1912’deki Timur Helpe (Timur
Halife) İsyanı sırasında yaşanan sıkıntıları anlatan İz (1985) ve 1931’de Hoca Niyaz Hacı
liderliğinde gerçekleşen Kumul ayaklanmasına yer verilen Oyġanġan Zėmin (1988-1989)
adlı tarihî romanları; Turdi Samsak’ın Ahirettin Kelgenler “Ahiretten Gelenler” (1986) adlı
romanı mühim eserlerdendir. 1990’da Doğu Türkistan’ın Aktuğ ilçesine bağlı Barın kö-
yünde meydana gelen silahlı ayaklamalar sonucunda yazar ve şairlerin eserleri üzerindeki
sansür ve takip politikası yeniden başlar. 1991 yılında yazar Turgun Almas’ın Uygurlar,
Hun Tarihi, Eski Uygur Edebiyatı başlıklı üç kitabı üzerinde çeşitli eleştiri yazıları çıkar.
Turgun Almas ve diğer Uygur yazarları bu dönemde milliyetçilik yapmakla suçlanırlar ve
bunun sonucunda modern Uygur edebiyatı yine kısır bir döneme girer.
XX. yüzyılın ilk yarısında Kazakistan’daki Uygur edebiyatında da hareketlenmeler
görülür. Hezim İskenderov (1906-1970), Ömer Muhammediy (1906-1931), Nur İsrailov
(1910-1963), İsmail Sattarov (1916-1944), Ziya Semediy (1914-2000), Cemaleddin Bosa-
kov (1919-1987), Hizmet Abdullin (1925-1986), İlya Bahtiya (1932-1987), Helil Hemra-
yev (1928-1993), Mahmud Abdurahmanov (1934) bu isimlerin önde gelenleridir.
Kazakistan’daki Uygur edebiyatı, 20. yüzyılın 1940’lı yıllarında en verimli dönemini
yaşar, Uygur yazarları eserlerinde halkın başından geçen gerçek olayları yansıtırlar. Ziya
Semediy, Kazakistan Uygur edebiyatının tiyatro ve dram alanındaki en önemli temsil-
cisidir. Ḳanliḳ Kek “Kanlı İntikam”, Hitay Zindanlirida “Çin zindanlarında” ve Zulumġa
Zaval “Zulme Zeval” gibi piyeslerinde Uygur halkının yaşadığı sıkıntıları tasvir etmiştir.
Mayimhan ve Jillar Siri “Yılların Sırrı” adlı romanlarında ise 20. yüzyılın başlarında Doğu
Türkistan’daki Türk halklarının ve onların içinde özellikle Uygur halkının millî bağımsız-
lık uğruna gösterdiği direnişi âdeta okuyucunun gözü önüne sermiştir.
Çağdaş Uygur Edebiyatının Önemli Temsilcileri

Ziya Semediy (1914-2000) Z. Semediy, 1914 yılında Taldikorgan eyaleti Panfilov Ziya Semediy:Türkiye’deki
literatürde Ziya Samedi olarak
bölgesinin Honihay köyünde doğar. Yarkent’teki Uygur ilkokulunu bitirdikten sonra A. bilinmektedir.
Lunaçarskiy adlı Rus okuluna girer. 1929 yılında S. Zervatov adlı Uygur ortaokulunda
tahsiline devam eder. 1931 yılında babası, genç Ziya’yı Doğu Türkistan’a götürür. O,
1934 yılında Kulca şehrinde öğretmen olarak görev yapar ve aynı yıl çıkmaya başlayan
İli gazetesinde şiirler yazar. Daha sonra ise Roşen “Ruşen” ve Ḳanliḳ Taġ “Kanlı Dağ” adlı
oyunları kaleme alır. 1935-1936 yıllarında Kulca’da okul müdürü olur ve aynı zamanda
Uygur Kültür Cemiyetinin Kültür-Eğitim Bölümü Başkanlığı görevine getirilir. 1936
yılında henüz 22 yaşında olan Semediy, Gerip ve Senem adlı müzikal oyunu ve Köyüm-
çan Ana “Mihriban Ana” ve Siri Ėçildi “Sırrı Açıldı” gibi komedi eserlerini yazar. 1937’de
milliyetçilikle suçlanarak dava arkadaşlarıyla birlikte Şeng Şisey hapishanesine atılır. Yedi
yıl hapishane hayatı yaşayan yazarın mücadele fikri daha da kuvvetlenir.
Semediy, 1944 yılında Ürümçi’den Kulca’ya gelir ve aynı yılın Kasım ayında Üç Vilayet
Ayaklanması’na katılır. Aynı yıllarda İnkılap Taŋı gazetesinin baş redaktörü olur. 1945-1946
yıllarında Sürlük Minutlar “Korkulu Dakikalar” ve Hitay Zindanlirida “Çin Zindanlarında”
adlı dramlarını yazar. Semediy, sadece meşhur bir yazar değil, aynı zamanda tecrübeli bir
devlet adamıydı. Doğu Türkistan’ın kültür ve sanat hayatına hizmet etmiş ve bu ortamın
gelişmesinde mühim rol oynamıştır. 1950 yılında Doğu Türkistan Kültür Dairesi Başkanı
ve Kuzeybatı Edebiyatçılar-Sanatçılar Birliği Başkan Yardımcısı, Kültür Bakanı, Yazarlar
Birliği Başkanı, Şincan Edebiyatı Dergisinin başyazarı gibi önemli hizmetlerde bulunur.
1956’da Hindistan’ın başkenti Delhi’de yapılan Asya Yazarları Konferansına katılır.
1951-1952 yıllarında Zulumga Zeval “Zulme Zeval”; 1953’te İli Deriyasi Boyida “İli
Nehri Kenarında” adlı eserleri yazar. Yazdığı eserler, aynı yıllarda Pekin’de Çince ve Uygur-
ca olarak yayımlanır. Gençliğini ve sanat hayatının önemli bir kısmını Doğu Türkistan’da
geçiren Ziya Semediy, 1961 yılında Sovyetler Birliği’ne (bugünkü Kazakistan) gider.
Uygur Türkleri, günümüzde olduğu gibi o yıllarda da Kazakistan’ın başkenti Almatı’da
Uygurşinaslık Entitüsü aracılığıyla sanat faaliyetlerini devam ettirmekteydiler. Doğu
Türkistan Uygur edebiyatının kurucusu olan Semediy, bu kez Almatı’da Uygur Sovyet
edebiyatının temelini atar ve bu edebiyatın en önemli temsilcisi olur. Mayimhan (1965),
Jillar Siri “Yılların Sırrı” (1967-1969), Esirden Esirge “Asırdan Asıra” (1974), Örük Gülligen
Çaġda “Erik Çiçek Açtığında” (1976), Geni Batur (1978), Ehmet Ependi (1995) adlı eserleri
Kazakistan’da yayımlanır. Laşman adlı piyesi sahneye konur. Yazarın romanları, Rusça ile
birlikte Özbek ve Kazak Türkçelerine de çevrilerek yayımlanmıştır.
Ziya Semediy, eserlerinin konusu ve yarattığı tiplerle ayrıca, dilinin zenginliğiyle Uy-
gur Sovyet edebiyatına bir seviye kazandırmıştır. Yazarın, Uygurların dil ve kültürüne ha-
kim olması ve döneminin siyasî şartlarını iyi bilmesi, halkının istek ve arzularına değer
vermesi ve tarihî gerçeklere bağlı kalması, onu bu seviyeye yükseltmiştir.
Mayimhan romanında Uygur halkının kahraman kızı Mayimhan tipini, 1930’lu yıl-
larda ilk defa Kumul’da başlayıp daha sonra bütün Doğu Türkistan’a yayılan bağımsızlık
hareketinin öncüsü Hocaniyaz Hacı ile özdeşleştirir. Yazar, eserinde tarihî olaylara bağlı
kalır; ancak, onları basit bir naturalizmle ya da olayı tasvirden ibaret bir şekilde yazmaz.
Roman, ayaklananların yenilgiye uğraması ve Mayimhan’ın ölüm cezasına çarptırılması
ile son bulmasına rağmen okuyucu, karamsarlığa kapılmaz. Aksine, halkın hiçbir zaman
teslim olmayacağı ve hürriyet için daima mücadele edeceği inancıyla güçlenir.
Yazarın, köylü gençlere ithafen yazdığı Örük Gülligen Çağda hikâyesi, her şeyden önce
konusunun güncelliği ile dikkat çeker. Eserde, Adil ve Hatice tipleri aracılığıyla o zamanki
Sovyet gençlerinin kolhoz ekonomisi ve kültürünü geliştirme yolundaki faaliyetleri anla-
tılır. Gençlerin emeğe değer veren prensip sahibi kişiler olarak yetişmeleri, dikkat çekici
olaylar ve psikolojik tasvirlerle verilir.
En önemli romanları: Mayimhan (1965), Jillar Siri I-II. (1967, 1969), Ehmet Ependi
(1995). Bazı hikâyeleri: Bir Tal Papiros “Bir Dal Sigara” (1970), Örük Gülligen Çağda “Erik
Çiçek Açtığında” (1976), Geni Batur (1978).
Örnek Metin: Sunmas İrade (Mayimhan’dan)
Aḳtepe sepili ḳozġilançilar teripidin işgal ḳilinişi veziyetni özgertken ėdi. Bu vaḳiege
ḳeder yerliḳ beg-emeldarlar arisida her türlük perezler mavcut bolup beziler: “Tört toḳ-toḳ
ala ḳanatniŋ barar cayi Moytunza”, -dėse, beziliri: “Görsay ularniŋ göri bolidu”, -dėyişetti.
Ular yene “oġri lökçe” dep nami çiḳḳan yalan töşlerni heç kim ėgeşmeydu, dėgen perez-
nimu ḳilişatti. Emiliyat ular tehmin ḳilġandek bolup çiḳmidi. Uçḳundin ot hasil boldi.
Neççe vaḳtin “oġrilar”nin ölümge mehkum boluşini kütken cuḳ arḳi tebiḳe vekilliri endi
öz teġdiri üstide ciddiy oylinişḳa mecbur boluşḳan ėdi. Mundaḳ1ar egerde, ḳozġilançilar
Gulcini yaki bolmisa Boyanday, kona Çilpenze ohşiġan çoŋraḳ ḳalelerni işġal ḳilsa, ular
terepke ötüp, başlamçiliḳni ḳolġa ėliş ḳastini köŋüllirige püküşken, lėkin ḳolayliḳ peyt
kütüp, oġri möşüktek marap yėtişatti.
Uzun Saḳal Darin çoŋ lavaniŋ partlişi hakimiyetke tesir yėtişidin ensirep, mesilige
tėḫimu ciddiy munasivet ḳilişḳa başlidi. U, Cancunniŋ icazitisizla, Gulcida “herbiy ha-
let” ėlan ḳilivettide, ötküzgen herbiy hataliġini üstige ėlip Cancunġa melum ḳildi.-Ezelden
ġuman-endişe içide hayat kėçüridiġan Cancun, uzun saḳalġa bedestir ġezepnaḳ bolġan
bolsimu, “tedbirçan” hesaplanġan Uzun Saḳalni cazaġa tartḳini yoḳ.
Cancun peḳetkine: “Sendek sepsataçi çeçenler çentular baş ėgip turġandila
danişmenliḳ ḳilalaysiler”, degen sesiḳ kinaye bilenla çeklengen ėdi. Cancun hakimi-
yet tayançisi hesaplanġan muntezim üç polkni ḳona küredin Gulciġa yötkeşke perman
bėrdi. Bu polklar Mancu, Şive, Solun milletliridin terkip tapḳan bolup alahide imtiyazġa
ege ve alahide top ḳisimlari bar ėdi.
Uzun Saḳal Darin Cancunniŋ herbiy meslihetçisi bilen birliḳte ḳozġilançilarni bastu-
ruş planini tüzüp yene bir tereptin casusluḳ bölgünçilik heriketni küçlendürüşke kirişti.
Her gün yüzligen kişilerni “buzuḳlar” deġen bahane bilen zindanlarġa taşlap, vehşiyane
usullar bilen ḳiynaşka başlidi. Mekkar emeldar, ḳozġilançilarni içidin buzuş niyitide köp-
ligen tedbirler oylap, Eskerni ḳandaḳ yollar bilen bolmisun azduruş ḳastige çüşti. Şuniŋ
üçün Eskerni derhal öltirivėtişke ḳoli barmiġan ėdi. Mana bugün Eskerni hozuriġa ėlip ki-
rişni buyridi. Rohiy, cismaniy azap astida ḳuruḳ ḳaḳşal bolup ḳalġan Esker, uzun saḳalniŋ
közige uzaḳ aġriḳtin turġan on yaşliḳ balidekla rezge körünüp ketti. Şundak bolsimu
Eskerniŋ közidin ġeyret-şicaet elengisi yanip turuptu.
- Men,–dep başlidi “Sakal” heli uzundin keyin, Eskerge ḳarap, –sendek turaḳliġi bar
kişilerni hörmetleymen.
- Hörmitiŋiz şu mu, Canabi “Darin”? –dedi Esker ḳolini keynige tutḳan peti.
- Seninçe ḳandaḳ bolmaḳçi? –yandurup soal ḳoydi Darin.
- Mėninçimu? –bir ḳadem alġa basti Esker, –mėninçe: mėni hörmet ḳilmaḳ bolsiŋiz,
kişiniŋ yėrige kėlip, ġocayinliḳ ḳılmaŋ! –Uzun Saḳal Darin tėḫimu tatirip ketti.
- Hanniŋ emeldari bolġan kişi ġacayin boluşini bilmettiŋmu? –yalġan heciyip ḳoydi
Saḳal.
- Bu sözni seddi Çinniŋ içide ḳilsiŋiz, belkim bazirini tapar, deymen...
- Esker, –dedi Saḳal Eskerge yeḳin kėlip, – sen, men bilsem, çoŋ emelniŋ egisi. Özeŋni
avare ḳilmay, biz bilen kelişkiniŋ durus bolar, he!
- Mesilen?
- Boluvatḳan macraniŋ açḳuçi sėniŋ ḳoluŋda. Açḳuçni bizge berginde, uniŋ bedilige
deginiŋni algin, ḳandaḳ dėdim?
Esker “Saḳalniŋ” bu sözlirini mulahize ḳilġandek tinirḳip ḳaldi. Bu halni “yumşidi”
dep coriġan Saḳal, meḫsitini tėḫimu oçuġiraḳ eytişḳa tutundi:
– Sen eger biz terepke ötseŋ, dericeŋ Halizattinmu üstün bolidu...
- Şundaḳmu? dėdi Esker ġezivini aran bėsip.

-Elbette, men Hakan namidin sözlevatimende.
- Maḳul
- Hinhav vaḳiravetti saḳal aldirġinidin ve Eskerniŋ murisini pepileşke başlidi. Bu
pėpileş Eskerniŋ tėnige cinne sançilap tuyuldi. U “Saḳalniŋ” ḳolini silkivėtip şundaḳ dėdi:
- Hainliġim üçün başḳiçe emel bėrişiŋlarni tiler ėdim.
- Ḫoş, ḫoş eyte, ḳandaḳ emelni ḫalaysen?
- Silerni tirik kömüdiġan görstanliḳniŋ başliġi bolsam!
- Ebleḫ! –Aççiḳ vaḳiravetti. “Saḳal” ve velleydek ḳanḳip ketkiniŋi özimu sezmey ḳaldi.
-Sekrimen, canap, biravniŋ maḳanini depsende ḳilġuçilarniŋ orni men atiġan cay–
görstanliḳ, elbette!
- Aġziŋni açma, zivaza!
- Hecep... Kişiniŋ yėrige kėlip bulançiliḳ ḳilivatḳan senler oġri bolmay, bizniŋ “ziva-
za” bolişimiz ḳiziġa!
Bu hil aççiḳ heḳiḳet aldida Mançu emeldari til çişlep ḳaldi. Heḳiket uluḳ nersiġu! Tü-
men miŋ ḳuralliḳ küçkö ege hakimdar panasiz mehḳum–tutḳan aldida tentirep ḳalġinini
körüŋ!
- Sen ehlaḳiy geplerge tayanma,–dėlelidi, saḳal aranla,–Hazir ḳan tökülüş boluvatidu,
ḫelḳiŋni rastin söyseŋ, macrani bėsişḳa yardem ḳil, ḳan tökülmisun.
- Ḳani, ḳandaḳ yardim kerek! –Külüp soridi barġançe üstünlük çoḳḳisiġa çiḳivatḳan
Esker.
- Ḳan tökülüşke sevepçi boluvatḳan şagirtliriŋ: Mayim, Ehtem...
- İnşaalla. Eynel Murat... Emgigim bekar ketmeptu,–dėdi tuyuḳsuz ḳanat pütkendek,
tevrengen Esker. Uniŋ közidin, nicat uçḳunliri çaḳnap ketti.
- Cölime, çentu, ḫoşalliġin bir deḳiḳiġe yetmes!
- Yaḳ, cölimeymen, heç ḳaçan cölimesmen! ḳatil düşmen bolsaŋmu, moşundaḳ
ḫeverni eytḳiniŋġa reḫmet...
- Peyliŋ şu bolsa, –dėdi “uzun saḳal” tėḫiçila Eskerdin ümitini üzmey, –eziz körgen
şagirtliriŋni körelmeysen!
- Meyli, rohim şular bilen meŋgü bille...
- Cahil! Kallaŋ caduda çėpilidu.
- Mėnin ḳanim tökülgen yerdin sendek ḳan şoruġuç sülüklerni micip taşlaydiġan ce-
sur perzendiler ösidu, bilemsen, callat!
- Gundipay, –dep vaḳiridu “saḳal” zindan cetekçisin çaḳirip Uniŋ saḳallirimu titirep
ketti. Kalla keser ḳiliçini sörep kirdi.
- Közümdin yoḳat! –Emir ḳildi saḳal.
- Şi! -dep ḳiliçini ḳinidin çiḳardi callat.
Eskerniŋ ḳalġan sözliri aŋlanmidi. Uni kötirip dėgidek ėlip çikip ketti.
Metnin çevirisi: Tükenmez İrade (Mayimhan’dan)

Aktepe surlarının isyancılar tarafından işgal edilmesi, durumu tamamen değiştirmişti.
Bu olaya kadar yerli yöneticiler ve bürokratlar arasında çok çeşitli düşünceler vardı. Ba-
zıları, “Dört beş farenin” gideceği yer, “Moytunza” diyor, Bazıları: “Görsay, onlara mezar
olacak.” diyordu. Onlar hâlâ, “adı hırsıza, ayyaşa çıkan bu baldırı çıplakları kimse dinle-
mez” düşüncesindeydiler; fakat durum, onların tahmin ettiği gibi değildi. Kıvılcım yangı-
na döndü. Uzun zamandan beri “hırsızların” ölüme mahkûm edileceğini bekleyen yüksek
tabaka mensupları, şimdi kendi kaderleri üzerinde ciddi olarak düşünmek zorunda kal-
mışlardı. Bunlar eğer, ayaklananlar, Gulca’yı veya Bayanday, Kona, Çilpenze gibi büyük
şehirleri işgal ederse onların tarafına geçip yönetimi ele geçirmek amacındaydılar. Bunun
için uygun bir zaman kollayıp hırsız kedi gibi sinsice bekliyorlardı.
Uzun Sakal Efendi, bu büyük lavın patlamasının yönetime tesir etmesinden endişele-
nip meseleyle daha ciddi ilgilenmeye başladı. Generalden izinsiz Gulca’da “savaş hâli” ilân
etti ve sonra bu hatayı üzerine alıp generale anlattı. Öteden beri şüphe ve endişe içinde
yaşayan general, uzun sakala ökelense de “tedbirli” saydığı bu adamı cezalandırmadı.
General sadece, “Senin gibi safsatacı sarıklılar baş eğip durmakla beraber bilgelik de
edebilirler” diyerek kinayeli sözlerle konuşmasını bitirdi. General hükümetin gücü saydığı
düzenli üç alayı Kona’dan Gulca’ya göndermek için emir verdi. Bu alaylar Mançu, Şive,
Solun milletlerinden oluşuyorlardı, imtiyaz sahibi idiler ve top bataryaları vardı.
Uzun Sakal Efendi, generalin savaş danışmanı ile birlikte ayaklanları bastırmak için plan
yaptı. Bir yandan da casusluk ve bölücülük hareketlerini güçlendirmeye kalkıştı. Her gün
yüzlerce kişiyi “hain” bahanesi ile zindanlara atıp vahşi yöntemler ile onlara işkence etmeye
başladı. Kurnaz memur, ayaklananları birbirine düşürmek niyeti ile birçok tedbirler düşü-
nüp Asker’i herhangi bir yolla kazanmaya azmetti. Asker’i derhal öldürmemesinin sebe-
bi buydu. İşte bugün, Asker’in, huzuruna gelmesini buyurmuştu. Manevî ve fizikî işkence
altında kuruyup kalan Asker, uzun sakalın gözüne hasta düşmüş on yaşındaki çocuk gibi
kuvvetsiz göründü. Böyle olsa bile Asker’in gözünde gayret ve cesaret ateşi yanıp duruyordu.
- Ben, diye başladı. “Sakal” hali uzun zamandan sonra, Asker’e bakıp; senin gibi daya-
nıklı kişilere saygı duyuyorum.
- Saygınız bu mu, bey hazretleri! dedi, Esker, elini arkasına koyarak.
-“Senin gibi nasıl olunur?” diye dönüp sordu bey.
-“Benim gibi mi?” diye bir adım öne geldi Esker. Bence, bana saygı duyuyorsanız ken-
dinizi benim yerime koyup bana hükmetmeyin! Uzun Sakal Bey’in rengi daha çok sarardı.
- “Hanın hizmetinde olan kişinin hükmedeceğini bilmiyor musun?” diye yalandan
gülümsedi “Sakal”.
- “Hanın hizmetinde olan kişinin h- Bu sözü Çin seddinin içinde söylerseniz, belki
pazarını bulur diyorum.
- Esker, dedi “Sakal” Esker’e yaklaşarak. Kendini avare etmeden bizimle gelmen doğru
olur ha!
- Mesela?
- Şu anda devam eden olayın anahtarı senin elinde. Anahtarı bize verirsen, buna kar-
şılık istediğini al, ne dersin?
Esker “Sakal’ın” bu sözlerini düşünüp hayret içinde kaldı. Bu hali “yumuşama” olarak
yorumlayan “Sakal” maksadını daha açık söylemeye başladı:
- Sen eğer bizim tarafa geçersen derecen Halizat’tan da üstün olur...
- Öyle mi? dedi Esker ökesini zorla bastırıp.
- Elbette, ben Hakan adına konuşuyorum.
- Uygun...
“Sakal” şaşırmış ve “çok güzel” diye bağırıvermişti. Esker’in omzunu sıvazlamaya baş-
ladı. Bu sıvazlama, Esker’in teninde iğne batmış gibi hissedildi. O, “Sakal’ın” elini silkele-
yip şöyle dedi:
- Hainliğim için başka bir hizmet vermenizi isterdim.
- İyi, iyi söyle, nasıl bir hizmet istersin?

- Sizleri diri dir gömen mezarlığın bekçisi olsam!
- Alçak! Acı acı bağırıverdi. “Sakal” ve birden fırlayıp gittiğini kendisi de hissetmedi.
- Sıçramayın, Efendi hazretleri. Birinin vatanını çiğnersen yerin benim söylediğim
yerdir, mezarlıktır, elbette!
- Açma ağzını, hırsız.
- Hayret... Başkalarının yerine geçerek yağmacılık eden sizler hırsız değilsiniz de biz
mi hırsızız, garip!
Bu acı gerçek önünde Çin memuru dilini ısırıp kaldı. Gerçek ne büyük şey! Binlerce
silahlı güce sahip yönetimin korumasız bir mahkûm ve esir önünde nasıl sendeleyip kal-
dığına bir bakın!
- Sen, ahlaklı sözlere güvenme, diye sendeledi “Sakal.” Şu anda kan dökülüyor, halkını
gerçekten seviyorsan, olayı bastırmaya yardım et, kan dökülmesin.
- Hani, nasıl yardım gerek? Gülerek sorar, gittikçe üstünlüğün doruğuna çıkan Esker.
- Kan dökülmesine sebep olan öğrencilerin: Mayim–Ehtem...
-İnşallah, muradım olacak. Emeğim boşa gitmemiş, dedi. Birden kanat takmış gibi
kıpırdadı Esker. Gözünde kurtuluş kıvılcımları parladı.
- Sayıklama, sarıklı! Mutluluğun bir dakika sürmez!
- Yok, sayıklamıyorum. Hiçbir zaman sayıklamam! Katil düşman olsan da böyle bir
haber verdiğin için teşekkürler...
- Böyle yaparsan, çok sevdiğin öğrencilerini göremeyeceksin! dedi Uzun Sakal. Henüz
Esker’den ümidini kesmemişti.
- Olsun, ruhum onlarla ebediyen beraber...
- Cahil! Kellen giyotinde kesilecek.
- Benim kanımın döküldüğü yerden senin gibi kan içen sülükleri çiğneyip atan cesur
evlatlar yetişir, biliyor musun, cellat!
- Gardiyan diye bağırdı “Sakal” zindan nöbetçisini çağırdı. Nöbetçinin sakalları da
titredi. Kelleler kestiği kılıcını sürükleyerek içeri girdi.
- Yok ol gözümün önünden! diye emir verdi Sakal.
- Şi! diye kılıcını kınından çıkardı cellat.
- Ben yok olmam. Sen yok olacaksın...
Esker’in diğer sözleri duyulmadı. Cellat onun cesedini kaldırdı ve çıkıp gitt
Sirlik Rekabet (Mayimhan’dan)

(…)
Mestüre ḫėnim çiḳip kėtişi bilen teŋ bezme toḫtap, her kim öz işi bilen meşġul boluşti.
Vaḳitni ġėnimet bilişken ikki dost -Mayimḫan ve Leyliḫan ḳolni ḳolġa tutuşḳan halda ordiniŋ
buluŋ -puşḳaḳliriġiçe çala ḳoymay, arilap çiḳişti. Aḫir, ular hėrip –ėçip dėgidek çar baġniŋ
otturisidiki astidin su ėḳip turidiġan şeriḳ şeklidiki şipaŋ üstige çiḳişip, salḳindap oltirişti.
Bu çaġ hėkim, ḫėnim ve begzadilerniŋ aram ėlişmezgili bolġaçḳa, orda içini cim-
citliḳ ve horun uyḳa basḳan ėdi.
- Cimip ḳaldiŋizġu, Mahim? -Asta soridi Leyliḫan, Mayimḫanniŋ mürisige ḳolini
ḳoyup.
Mayimḫan rastinla çoŋḳur ḫiyalġa çömgen ėdi. Uniŋ nezer diḳḳiti ėḳin suġa tikil-
gini bilen, oy-ḥiyali tamamen başḳa yaḳta, içki duniyasi tevrinip, çüşiniksiz, bir–birige
ḳarimu-ḳarşi tuyġularġa bėrilgen ėdi.
Çünki Mayimḫan tünügün ordiġa ayaḳ basḳandin bu yana az nerse kördimu?
- Belkim, bu tilsimattiki bezi işlar sizge yoşunla sėzilgendu he? -Soalini yėŋilidu
Leyliḫan. Bu ḳėtim u kiçik bala oḫşaş uluḳ-kiçik tindi.
- Nėme dėsem bolidėkin, -dep başlidi. Mayim Leylige ḳarap. -Şervanem, Patemḫan
hedem, sazendilerniŋ dilkeşijilliġidin köŋlüm su içkendek boldi. Amma…
Mayimḫan gėpini toḫtitip, yene su ėḳiniġa tikilip ḳaldi.
Leyliḫan tekrar soal bermidi, uma cim oltiratti. Endi Mayimḫan aḫşamdin bu yana
Leyliḫanniŋ köŋül carahitige tėgip kėtişidin ḳorḳup, soralmiġan sözini ėy tişḳa cür’et
ḳilġusi keldi:
-Sizniŋ hal-ehvaliŋizni bilgendin kėyin, ustazimniŋ bir çaġda ėytḳan monu misraliri
yadimġa çüşti:
Gurbette gėrip şadiman bolmas ėmiş,
Ne unge dost, aşnan bolmas ėmiş.
Altun ḳepezu içi–taşi gül bolsa,
Bulbulga tikendek ḳaşian bolmas ėmiş.
Rastinla, bu debdebilik orda selteniti sizge, ḳėrindişim, altun ḳepez bolġan ėken…
Leyliḫan gep ḳiliş orniġa, Mayimni ḳuçaḳlap, üzini üzige yaḳti.
- Oçuḳ ėyttim, köŋliŋizge almaŋ, ḳėrindişim, dep davam ḳildi Mayim, -cebri–zulum,
ḳayġu –hesretni tartivatḳan sizla emes, ustazim dėgendek: alemni ahu–piġan ḳaplap ketti.
- Yaḳ, yaḳ. Siz rastini dėdiŋiz. Mėniŋ derdim taġdinmu ėġir, men ölgen, yançilip kül
bolġan bėçarimen…
Leyliḫan ġalildap titireşke başlidi. U ḫuddi böcidin ḳorḳḳan balidek, Mayimḫanni
tėḫimu mekkem ḳuçaḳlaşḳa başlidi.
- Hayattin ümüt üzgen yaḫşi emes. Her işta sevir, taḳet kėrek. Belkim, Ömercan
derdiŋizge derman bolar…
- Ömercan, ah Ömercan! Mayimniŋ sözini böldi Leyli. -Men uniŋ layiġi bolalmi-
dim… Men ḳorḳḳançaḳ, böcendinmu aciz ḳorḳḳançaḳ canmen… Ömercan mėniŋ üçün
cėnini tikti, men uniŋ pėşini tutalmidim…
Ular yene şük bolup ḳėlişti. Baġ içidiki delderekler ikki dertmenniŋ muŋzarini
tiŋşimaḳçidek, ḳimir ḳilişmay turuşidu. Hetta, tevrengen birmu yopurmaḳ körünmeydu.
Peḳet suniŋ bir ḫil şildirlap ėḳişi ve ikki jürekniŋ hesret içre soḳuşila aŋlinip turġandek ḳilatti.
Kim bilidu, şu tapniŋ özide Mayimḫanmu zindandiki Eḫtemni esligendur yaki
uniŋ uçḳur sėzimi Eḫtemniŋ zindandin ḳaçḳinini tuyġandu, -Mayimniŋ ḫiyali Eḫtemni
ḳoġlişip ketken ėdi. Belkim,detti Mayim içide, menmu Leyli oḫşaş teġdirge ten bėrip,
Eḫtemniŋ beḫtige bėperva ḳariġandimen… Yaḳ, möriti kelgende uniŋ aldiġa çüşüp, her
ḳandaḳ yolġa atlinişḳa teyyarmen!”
İçki tesiratlarġa bėrilgen ikki dost gugum çüşkenligini sezmey ḳėlişti. Baġniŋ şami
cim -citliġiġa mayil neyniŋ leyzen sadasi ularniŋ şėrin ḫiyallirini üzivetti. Deslepte
jiraḳtin aŋlanġan ney, barġançe yėḳinlişip kėletti. Endi, ney sadasi poŋzek ḳanḳiġandek
“sėpil naḫşisi” ġa bir halḳip yötkeldide, yene avalḳi sozuḳ iziġa çüşüp, muŋzarini töküş-
ke başlidi. Bu ḳėtim neyçi aġzida emes, jürek levliri bilen neyni çalġanligi bilinip turattı.
- Şu, şu!..
Ornidin çaçrap turdi Leyli, ney sadasi uçup kėlivatḳan terepke şiŋtiyip ve jürigini ikki
ḳoli bilen basḳan halda ottirip ḳaldi.
- Ömercanmu? Asta, öz tavuşidin teşviş ḳilġandek soridi Mayim.
- Hee, şu.. Yene bir balaġa ḳalmisa bolattiġu… ḳandaḳ ḳilarmen?... Uniŋ orda etrapiġa
kelmigini yaḫşi… tutup zindanġa taşlaydu.
Şu arida “Dadamtu ḫėnim, dadam…” dėgen avaz aŋlandi ve şipaŋ aldida Patem pey-
da boldi.
- Nėme boldi. Patem hede?-dep uniŋ aldiġa keldi, teşvişlengen Mayim.
- Ömercanni nökerler tutmaḳ boluvatidu.
- Aḫ, Ḫuda! Başḳa telivimni bermiseŋmu, Ömercanni panahiŋda saḳla?! Nale ḳildi
jiġa arilaş Leyli.
- Men kettim, ḫoş emse! -dėdi Mayim.
- Nėme, nege? -Mayimni tutuvaldi Leyli.
- Ömercanni agahlanlandurimen!
- Yaḳ, siz yėnimdin ketmeŋ, men ḳorḳimen…
- Ḫatircem boluŋ, maŋa bala kelmes! -Mayimḫan Leyliniŋ meŋzige çoḳḳide söydide,
uniŋ ḳuçiġidin boşunup, şipaŋdin çüşti. Ġeyretlik boluŋ, Leylem. Yene az künde körüşi-
miz, ḫoş! dėdide özini sirtḳa atti.
- Mehküme Leyli ḳepezdiki ḳuştek, Mayimniŋ keynidin ikki ḳolini sozġan pėti tel-
pünüp ḳaldi.
Sırlı Rekabet (Mayimhan’dan)
(...)
Mestüre hanımın çıkıp gitmesi ile aynı meclis öylece durup herkes kendi işi ile meşgul
oldu. Vakti ganimet bilen iki dost Mayimhan ile Leylihan elele tutuşmuş halde sarayın
köşebucaklarına kadar eksik bırakmadan arayıp çıktılar. Sonunda onlar yorulup acıkmış
gibi hemen meyve bahçesinin ortasındaki, altından su akıp duran çardak şeklindeki köp-
rü üstüne çıkarak serinleyip oturdular.
O zaman ağa, hanım ve beyzadelerin istirahat etme vakti olduğu için saray içini sessiz-
lik ve tembellik uykusu basmıştı.
- Susup kaldınız, Mahim? Yavaşça sordu Leylihan, Mayimhan’ın omzuna elini koyarak.
Mayimhan gerçekten derin hayale dalmıştı. Onun nazarı dikkati akan suya dikilmiş,
fikir ve hayali ta-mamen başka tarata, iç dünyası deprenip anlaşılmaz, birbirine zıt duygu-
larla dolmuştu. Çünkü Mayimhan dün saraya ayak bastığından bu yana az mı şey gördü?
- Belki bu tılsımlı dünyadaki bazı işler size meçhul gelmiştir, değil mi?” diye sualini
tekrarladı Leylihan. Bu defa o, küçük bir çocuk gibi derin derin nefes aldı.
- Ne diyeyim ki, diye başladı Mayim Leyla’ya bakıp. Şervanem, Fatmahan ablam ve
sazendelerin dilkeşliğinden gönlüm su içmiş gibi oldu. Ama...
Mayimhan sözünü kesip yine su akıntısına gözünü dikip kaldı.
Leylihan tekrar soru sormadı, kendisi de sessiz oturuyordu. Şimdi Mayimhan akşam-
dan bu yana Leylihan’ın gönül yarasına dokunmaktan korkarak cevap alamadığı sözünü
söylemeğe cesareti geldi.
- Sizin hal ve ahvalinizi bildikten sonra üstadımın bir zaman söylemiş olduğu şu mıs-
ralar hatırıma düştü.
Gurbette garip şaduman olmaz imiş,
(Ve) ona dost, aş ekmek olmaz imiş.
Altın kafes içi dışı gül olsa,
Bülbüle diken gibi dokunan olmaz imiş.
Gerçekten bu depdebeli saray saltanatı size kardeşim altın kafes olmuş...
Leylihan konuşmak yerine, Mayim’i kucaklayıp yüzünü yüzüne dayadı.
- Açık söyledim, alınmayın kardeşim, diye devam etti Mayim. “Cebir ve zulüm, kaygı
ve hasret çekmekte olan yalnız siz değil, öğretmenimin dediği gibi âlemi ah ve figan kap-
layıp gitti.”
- Yok, yok... Siz doğrusunu söylediniz. Benim derdim dağdan da ağır, ben, ölen, çiğne-
nip kül olan bir biçareyim…
Leylihan zangır zangır titremeye başladı. O, sanki böcekten korkmuş çocuk gibi
Mayimhan’ı daha da kuv-vetli kucaklamaya başladı.
- Hayattan ümit kesmek iyi değil. Her işte sabır, takat gerek. Belki Ömercan derdinize
derman olur...
-Ömercan, ah Ömercan! Mayim’in sözünü böldü Leyla. “Ben ona layık olamadım...
Ben korkak, böcekten de âciz, korkak bir insanım... Ömercan benim için canı-nı feda etti,
ben onun peşinde gidemedim...
Onlar yine sessiz kaldılar. Bahçenin içindeki ağaçlar iki dertli insanın sıkıntı ve ke-
derini dinlemek istiyormuş gibi kımıldamadan duruyorlar. Hatta, kıpırdayan bir yaprak
bile görünmüyor. Sadece suyun bir nevi şırıldayıp akışı ve iki yüreğin hasretle birbirine
sokulması işitilip, duruyor gibiydi.
Kimbilir, o anın kendisi de Mayimhan da zindandaki Ehtem’i hatırlamış veya onun
keskin hissiyatı, Ehtem’in zindandan kaçtığını hissetmiş, Mayim’in hayali Ehtem’i takip
edip gitmişti. “Belki” diyordu, Mayim içinden, “Ben de Leyla gibi kadere boyun eğip,
Ehtem’in bahtına pervasızca baktım... Hayır, zamanı geldiğinde onun önüne düşüp her
nasılsa yola gitmeğe hazırım.
İç dünyalarındaki hislere dalan iki dost, alaca karanlığın düştüğünü farketmediler. Bah-
çenin ışığı, ses-sizliği bozan neyin kar fırtınası sedası, onların tatlı hayallerini kesti. Önceleri
uzaktan duyulan ney, gittik-çe yakınlaşıyordu. Şimdi, ney sedası kalın perdeye çık-mış gibi
“kale türküsü”ne döndü ve tekrar evvelki uzun havaya düşüp sıkıntı ve kederini dökmeye
başladı. Bu de-fa neyzenin ağzıyla değil, yürek dudağı ile neyi çaldı-ğı anlaşılıyordu.
- O, o!...
Yerinden sıçrayıp kalktı Leyla. Neyin sedasının uçup gelmekte olduğu yöne başını eğip
ve yüreğini iki eli ile bastırmış halde oturup kaldı.
- Ömercan mı? Yavaşça kendi sesinden korkmuş gi-bi sordu Mayim.
- Evet o... Yine bir belaya düşmese ne olur... ne yaparım?... Onun saray çevresine gel-
memesi iyi... Tutup zindana atar.
Bu arada “Dadamtu hanım, dadam...” diye ses işi-tildi ve çardak önünde Fatma peyda
oldu.
- Ne oldu, Fatma abla? diye onun önüne geldi, heyecanlanan Mayim.
- Ömercan’ı muhafızlar yakalayacaklar.
- Ey Allahım! Başka arzumu vermesen de Ömercan’ı koru! diye haykırdı ağlayarak
Leyla.
- Ben gittim, Allahaısmarladık! dedi Mayim.
- Ne, nereye? Mayim’i tuttu Leyla.
- Ömercan’a bilgi vereyim.
- Hayır, siz yanımdan gitmeyin, ben korkuyorum.
- Merak etmeyin. Bana zarar gelmez!
Mayimhan Leyla’nın benzine bir öpücük kondurdu ve onun kucağından çekilerek
köprüden indi. “Gayretli olun, Leylam. Yine kısa zamanda görüşürüz, hoşça kal!” dedi ve
kendisini dışarı attı.
Mahkûm Leyla kafesteki kuş gibi Mayim’in arkasından iki elini uzatmış vaziyette öy-
lece kalakaldı.
Abduhalik Uygur (1901-1933)

Turfan/Turpan: Uygur Abduhalik Uygur, 1901’de Turfan şehrinde ticaretle uğraşan bir ailede dünyaya gelir. Ba-
Türkçesinin fonetik özelliği gereği
(alıntı sözcüklerde f > p gelişmesi) bası Abdurahman Mehsum Haci, güngörmüş, ilim ve irfan sahibi, yeniliklere açık bir kişi
Turpan olarak söylenen Turfan, olduğu için oğlunu küçük yaşlardan itibaren özenle eğitir ve yetiştirir. 12 yaşlarında dinî
Doğu Türkistan’da yer alan tarihî
bir şehirdir. okula giden Uygur, orada Arapça ve Farsçayı iyi derecede öğrenir. Arap ve Fars edebiyatıy-
la birlikte klasik Uygur edebiyatına da ilgi duyan şair, meşhur şair ve yazarların eserleriyle
Semey: Kazakistan’ın
kuzeydoğusunda Sibirya sınırında büyür. 1916 yılında dedesi ile birlikte Rusya’ya giderek Semey şehrinde Rusça öğrenir. Ül-
yer alan bir Kazak şehridir. kesine döndükten sonra Çince ile ilgilenir. Turpan şehrinde, Çince eğitim veren bir okul-
Rusçada Semipalatinsk olarak
bilinir.
da Çince öğrenir. Burada Çince klasik romanlar okur ve Çinli yazarların eserleriyle tanışır.
Rusya’da bulunduğu sırada bütün Orta Asya’ya yayılmış olan “Ceditçilik” hareketinden et-
kilenmiş ve bu, yazdığı şiirlere fazlasıyla yansımıştır. İlk şiirlerinden biri olan Seġiniş “Öz-
lem” şiirinde sevgiliye özlem değil; aydınlığa/hürriyete duyduğu özlemi, temsili ifadelerle
tasvir etmiştir. Karanlığa gömülmüş dünyanın tan yerinin ağarmasıyla aydınlanacağına
olan inancını İstimes “İstemez”, Bardur “Vardır”, Oyġan “Uyan” şiirleriyle dile getirmiştir.
1923 yılında Sovyetler Birliğine ikinci kez gider ve orada üç yıl tahsil görür. Şair, burada
Tolstoy, Maksim Gorki, Lermontov gibi ünlü Sovyet şair ve yazarlarının eserlerini okur.
Bu yıllar, onun fikir ve sanat dünyasının gelişmesinde mühim rol oynamıştır. Heḳiḳetniŋ
Ruhi Ḳeçip Ketti Mėnim Diyarimdin “Hakikatın Ruhu Kaçıp Gitti Benim Diyarımdan”
adlı şiirinde kendi vatanında bulamadığı hakikat ruhuna Lenin diyarında kavuştuğunu
ifade etmiştir. Sovyetler’de Rusça öğrenmeye devam etmiş; ayrıca, diğer Türk halklarının
edebiyatıyla da tanışma imkânı bulmuştur. 1926 yılında tekrar vatana dönünce halkının
cehalet ve sefalet içinde, ayrıca baskı altında olduğunu görür ve bununla mücadele etmeye
başlar. Halkını bilinçlendirmek için gazete ve dergilerde şiir yazmaya devam eder. 1927
yılında Akartiş Birleşmisi “Eğitim Derneği” adı altında eğitim ve öğretim derneğini kurar
ve okul açar. Bu okulda okuyan gençlerin bir kısmı Sovyetler Birliği’ne giderek eğitim ve
öğretim görürler; Uygur halkının medeniyet seviyesini yükseltmede önemli rol oynarlar.
1928 yılında Har “Diken”, Gezep ve Zar “Öke ve Çığlık”, Açil “Açıl”, Üzülmes Ümid “Ke-
silmez Ümit”, Körüngen Taġ Yiraḳ Emes “Görünen Dağ Uzak Değil”, Köŋül Ḫahişi “Gönül
İsteği” gibi şiirlerinde hiç korkmadan halkın hürriyet isteğini dile getirir. 1932’de meydana
gelen Turfan çitçiler ayaklanmasında aktif bir şekilde bu ayaklanmaya destek olmuş ve
halkı teşvik etmiştir. Lenet Saŋa Zalimlar “Lanet Sana Zalimler”, Muzlidi “Buzlandı” şiirle-
rinde galibiyetle sonuçlanan çitçiler ayaklanmasına katılan halkı över ve bu iradeye ilham
vererek destek olur. 1933 yılında Şeng Şisey hükûmeti tarafından tutuklanır ve aynı yıl
Turfan’da öldürülür. Boynuna kılıç vurulduğunda Çince ve Uygurca olarak Yaşisun erkin-
lik, yaşisun azadliḳ “Yaşasın hürriyet, yaşasın azatlık” diyerek halkın hürriyeti için kurban
olduğunu açıkça haykırmıştır.
Abduhalik Uygur’un sanat hayatı çok kısa olmasına rağmen onun, yaşadığı dö-
nemdeki haksızlıkları ve tezatları isyankâr ve millî bir ruhla ifade ettiği lirik şiirleri,
Uygur klasik edebiyatından modern edebiyata geçişi temsil eden başarılı örneklerdir.
Sosyal gerçekçiliği aksettiren şiirleri, halk arasında geniş yankı uyandırmış ve derin
tesir bırakmıştır.
Örnek şiir
Oyġan Uyan
Ey peḳir Uyġur, oyġan uyḳuŋ yėter, Ey fakir Uygur, uyan, uykun yeter, Heter: Tehlike
Sende mal yoḳ, emdi ketse can kėter. Sende mal yok, şimdi gitse can gider. Na-ilaç: İlaçsız
Bu ölümdin özüŋni ḳutḳuzmisaŋ, Bu ölümden kendini kurtarmasan,
Ah, sėniŋ haliŋ ḫeter, haliŋ ḫeter. Senin halin heter,1 halin heter.
Ḳop! dėdim, bėşiŋ kötür! Uyḳuŋni aç! Kalk, dedim. Başını kaldır, uykunu aç!
Reḳibiŋ başini kes, ḳanini çaç! Rakibin başını kes, kanını saç!
Köz ėçip etrapḳa obdan baḳmisaŋ, Göz açıp etrafa iyi bakmasan,
Ölisen armanda bir kün na’ilac. Ölürsün hasretle bir gün na-ilaç.2
Hėlimu cansizġa oḫşaydu tėniŋ, Hâlâ da cansıza benziyor tenin,

Şuŋa yoḳmu ançe ölümdin ġėmiŋ? Bu yüzden mi yok ölümden gamın.
Ḳiçkarsam ḳimirlimayla yatisen, ÇağırsaHHHm kımıldamadan yatıyorsun,
Oyġanmay ölmekçimu sen şu pėtiŋ?! Uyanmadan ölmek mi istiyorsun şu halde.
Közüŋni yoġan ėçip etrapḳa baḳ, Gözünü iyice açıp etrafa bak,
Öz iḳbaliŋ heḳḳide oyla, uzaḳ. Kendi ikbalin hakkında düşün, uzun
Ketse ḳoldin bu ġenimet pursiti, uzun.
Kėleçek işiŋ çataḳ, işiŋ çataḳ. Gitse elden bu ganimet fırsatı,
Gelecek işin zor, işin zor.
Ėçinar köŋlüm saŋa ey Uyġurum,
Sepdişim, ḳerindişim, bir tuġḳunum. İçim acır sana ey Uygurum,
Köyünüp haliŋġa, oyġatsam sėni, Arkadaşım, kardeşim, akrabam.
Aŋlimaysen zadi, nėme bolġunuŋ. Acıyıp haline uyandırsam seni,
Asla duymuyorsun ne olduğunu.
Kėlidu bir kün puşayman ḳilisen,
Tektige gepniŋ şu çaġda yėtisen. Bir gün gelecek, pişman olacaksın,
“Hep!” dėseŋ u çaġda ülgürmey ḳalar, Sözün özünü o zaman anlarsın
Şunda Uyġur sözige ten bėrisen. Eyvah desen o zaman, yetişmek olmaz,
O zaman Uygurun sözüne gelirsin.
Lutpulla Mutellip (1922-1945)

Gulca: Eski adı İli olan şehir,
L. Mutellip, 1922 yılında Doğu Türkistan’ın Gulca şehrine bağlı Nilka nahiyesinde dünya- 1860’ta Rusların eline geçince
ya gelir. Mutallip’in babası Arap ve Fars edebiyatını ve özellikle Lutfî, Nevaî, Meşrep gibi Gulca adını almıştır. Nilka,
“yeşillik, çimenlik yer” anlamına
klasik şairleri iyi bildiği için Mutellip’in edebiyata ilgisi küçük yaşlarda başlar. 1933 yılın- gelir.
da Gulca’daki Tatar okuluna gider. Ekim devriminden sonra bu bölgeye göç eden Kazan
Tatarlarının Gulca’da kurdukları bu okulda Kazak, Kırgız, Uygur, Özbek, Döngen (Çinli
müslümanlar) çocukları da eğitim görmektedir. Daha sonra Rus Lisesinde okuyan Mu-
tellip bu okulda Puşkin, Lermontov, Nekrasov, Maksim Gorki, Mayakovski gibi Rus şair
ve yazarlarının ayrıca, Abdullah Tukay ve Hadi Taktaş gibi Tatar şairlerinin eserlerini
okuyarak fikir ve sanat bakımından kendisini geliştirir.
Şiir yazmaya 1936 yılında başlar ve ilk şiirleri İli gazetesinde Lutun mahlasıyla
çıkar. İlk edebî faaliyetleri, 1937’deki Çin-Japon savaşına rastlar. Bu yıllarda Ḫelḳimge
“Halkıma”, Bu Mėniŋ Yaş Gunçe Gülüm Ėçilatti “Bu Benim Genç Gonca Gülüm Açı-
lırdı”, Biz Şincan Oġul Ḳizliri “Biz Şincan Oğul Kızları”, Küreş “Mücadele”, Küreş
Dolḳunliri “Mücadele Dalgaları” vb. şiirleri Şincan gazetesinde çıkar. 1939 yılında
Ürümçi’ye gider ve orada Öğretmen okulunda okur. 1941’de bu okulu bitiren şair,
Sovyet gezi ekiplerine tercümanlık eder. 1942’de Şincan Gazetesi’nde yazarlık yap-
maya başlar ve şiirleri, Edebiyat Gülzari başlıklı sayfada çıkar. Ayrıca, 1942 yılından
itibaren bu sayfada şairin Edebiyat Neziriyisi “Edebiyat Teorisi” başlıklı meşhur eseri
de yayımlanır. 1940’lı yıllar, Uygur edebiyatının fikir bakımından şekillendiği bir dö-
nemdir ve Mutallip bu yıllarda yazdığı Çimengül, Küreş Ḳizi, Çiŋ Moden (A. Ötkür
ile birlikte) gibi tiyatro eserleriyle Uygur tiyatro tarihine de büyük ölçüde katkı sağla-
Aksu: Doğu Türkistan/Şincan
Uygur Özerk Bölgesi’nde bir mıştır. 1943 yılında Şincan’ın siyasî ve sosyal hayatında keskin değişiklikler meydana
şehirdir.
gelir. Bu değişiklikleri şiirlerinde dile getiren şair, aynı yıl Aksu’ya gönderilir ve Aksu
gazetesinde çalışmaya başlar. Nimşehit ve Bilal Ezizi gibi meşhur Uygur şairleriyle
birlikte edebiyat ve sanat faaliyetlerine devam eder. Yillarġa Cavap “Yıllara Cevap”,
Ḫoş “Elveda”, Şair Toġrisida Muveşşeh “Şair Hakkında Muvaşşah”, Bahar Heḳḳide Mu-
veşşeh “Bahar Hakkında Muvaşşah”, Ḫiyalçan Tilek “Hülyalı Dilek”, Muhebbet hem
Nepret “Muhabbet ve Nefret”, Peryat “Feryat”, Oġlum Heḳḳide Mersiye “Oğlum Hak-
kında Mersiye”, Veten Ėla, Ḫeliḳ Ėla “Vatan Âlâ Halk Âlâ” başlığı altında yazdığı şiirler
ve Samsaḳ Aḳaŋ Ḳaynaydu “Sarımsak Ağabeyin Öfkeleniyor”, Küreş Ḳizi “Mücadele
Kızı”, Borandin Keyinki Aptap “Fırtınadan Sonraki Güneş”, Çiŋ Moden, Çimengül adlı
tiyatro eserleriyle halkının cehaletten ve esaretten kurtulması için mücadele eder. Bu
mücadeleyi 1945 yılında İli, Altay, Tarbagatay bölgelerinde yaşayan Uygur çiftçilerinin
Çin hükümetine karşı başlatmış olduğu Üç Vilayet İnkilabı’na aktif olarak katılarak ve
halkın mücadelesini desteklemek üzere Uçkunlar İttifakı (Kıvılcımlar Birliği)’nı kura-
rak devam ettirmiştir. Bu siyasî olaylar sonucunda milliyetçi Çin hükümeti tarafından
hapse atılan şair, 1945’te 23 yaşındayken Aksu’da idam edilir. Hapishanede kendisine
yapılan ihaneti şu dizelerle dile getirmiştir:
Bu keŋ cihan men üçün boldi duzaḫ, Bu geniş dünya bana oldu cehennem,
Yaş köŋlümni hazan ḳildi ḳanhor ebleh. Genç gönlümü hazana çevirdi kan içen alçak.
Şair, Mao döneminde yasaklanmış; 1950-1975 yılları arasında bazı şiirleri

Kazakistan’da yayımlanmıştır. 1976 yılında ise bazı eserleri Rusça ve Özbekçeye çevri-
lerek basılmıştır.
Örnek şiir
Yillarġa Cavap Yıllara Cevap

(Kısaltılmıştır)
Vaḳit aldiranġu saḳlap turmaydu, Vakit hızlı, durup beklemez,
Yillar şu vaḳitniŋ en çon yorġisi Yıllar şu zamanın en büyük hızlı atı,
Aḳḳan sular, atḳan taŋlar ḳaytilanmaydu, Akan sular, ağaran tanlar geri gelmez,
Yorġa yillar ömürniŋ yaman aġrisi. Koşan yıllar ömrün yaman hırsızı.
Oġurlap ḳaçidu, arḳiġa baḳmay, Çalıp kaçar arkasına bakmadan

Bir-birini ḳoġlişip, yorġuluşup. Birbirini kovalar koşuşarak
Yaşliḳ bėġida bulbullar ḳanat ḳaḳmay, Gençlik bağında bülbüller kanat çırpmadan
Yapurmaḳlar ḳuyulidu, pooluşup. Yapraklar dökülür sarararak
Yaşliḳ ademniŋ zilva bir çėġi, Gençlik insanın nazik bir çağı,
Toli mu ḳısḳa uniŋ ömri biraḳ. Çok da kısa onun ömrü, fakat
Yirtilsa ḳalindarniŋ bir variġi Yırtılınca takvimin bir yaprağı
Yaşliḳ gülidin tökülidu bir yopurmaḳ. Gençlik gülünden dökülür bir yaprak.
Yillarniŋ ḳoyni keŋ, pursiti nurġun Yılların koynu geniş, fırsatı çok
Taġdek işlar yillar bilen öre turidu. Dağ gibi işler yıllar ile ilerler.
Ḳarap baḳ aḫşamki bovaḳ kiçikkine tursun Bir baksan dünkü küçücük bebek,
Tünügün ömilep... he.. bugün minip yüridu. Dün emekleyip bugün yürür dolaşarak.
Küreşçan balilar ḳoġlişip yillar Mücadeleci çocukları kovalayıp yıllar,

Küreş nevrilirini çoḳum tapidu. Mücadeleci torunları mutlaka bulacak.
Aḫşam beḫt üçün ḳurban bolġanlar. Dün hürriyet için kurban olanların,
Ḳevrini yatlap güller yapidu. Kabrini hatırlayıp güller koyacak.
Esilarmen miltiḳ atip tavlaġan ḳolġa Sarılırım tüfek atıp tavlanan ele,
Yapişarmen bayraḳ bilen alġa atliġan yolġa Yapışırım bayrak ile ilerleyen yola
Küreş bayabinida harmasmen esla. Mücadele çöllerinde yorulmam asla
Yėniş bilen kelip çiḳimiz keŋ, ġalip yolġa. Zafer ile çıkarız geniş, galip yola.
Yillar meydenni tutup ḳaḳahlap külme, Yıllar, göğsünü tutup kahkahayla gülme,
Aldinda ḳiziriştin artuk körimen ölümni. Önünde utanmaktan yeğ görürüm ölümü.
Ḳaritimen dep artuḳ köŋül bölme, Yaşlandırırım diye fazla düşünme
Aḫirki cenge atap ḳoyarmen oġlumni. Son savaşa kurban ederim yavrumu.
(Aksu, 1945)
Lutpulla Mutallip Yıllara Cevap adlı şiirinde yılların hızla ilerlemesinden niçin yakın-
maktadır? Bu şiir ile dönemin fikir ve siyaset hayatı arasında bir ilgi kurabilir misiniz? 1
Anlatınız.
Abdurehim Ötkür (1923-1995)

Hülyalı Dilek
Hiyalçan Tilek
Şaşırmıyorum dostlar diliyorum yüce dilekler,
Tėŋirḳimaymen dostlar tileymen ali tileklerni, İndirmiyorum savaş için sıvanan bu bilekleri.
Çüşürmeymen küreşke dep türgen bu bileklerni. Mert bahçıvan vakitsiz hazana çevirmez bağı,
Mert baġven hazan ḳilmaydu vaḳitsiz beġni, Yetişmeden soldurmaz gül çiçekleri.
Terbiyisiz soldurup gül çiçeklerini. Hayalim âdeta çırpınıp duran küçük bir çocuğun
Ḫiyalim ḫuddi telpünüp turġan bir sebi bala, Emmek için şekatli annesindeki çit göğüsleri.
Emiş üçün ḳadirdan anadiki ḳoş emçeklerni. Tatlı hayaller arasında bakarak göklere,
Lezzetlik ḫiyal arisida baḳip asmanlarġa, Tefekkür gözüyle aydınlık görüyorum köşe bucağı
Tepekkür közi bilen körimen roşen büceklerni. Sevgili naz uykusunda uyuyarak niçin kımıldamaz
Canan naz uyḳida yetip niçük tolġanmas? Âşığını bekliyorsa açıp aydınlık pencereleri.
Aşiġi kütüp tursa ėçip yoruḳ ruceklerini. Niçin yazmıyorum dilekle karışık hüzünlü lirikleri,
Nimişḳa yazmay tilek arilaş muŋluḳ liriklarni, Sevgi ve aşkı alevlenerek yandırsa yürekleri.
Söygü işḳi örtep köydürse yüreklerni. Ezelden beri hülyalı, kederli bir yiğittim,
Ezeldinla ḫiyalçan, muŋluḳ bir yigit idim, Dinlediğim için ninemin ağzından semavî masalları.
Tinşiġaçḳa moman aġzidin semaviy çöçeklerni. Sevgi denizinin derinliklerinde kaynayıp dursam,
Söygü deŋizi çoŋḳurliġida men ḳaynap tursam, Susuzluğum nasıl dinsin içerek küçük gölleri.
Ussuzluġum ḳandaḳ ḳansun içip kiçik kölçeklerni.
Abdurehim Tileşup Ötkür, 1923 yılında Kumul’da ticaretle uğraşan orta halli bir ai-
lede dünyaya gelmiştir. Anne ve babasını küçük yaşlarda kaybeden Ötkür’ü, dedesi Tileş
Begim ticaretle uğraşan dostu Osman Hacı’ya evlatlık verir. Osman Hacı, yabancı ülke-
lere gidip gelen, güngörmüş ve okumuş bir kişi olarak Ötkür’ün eğitimine özen gösterir.
Ötkür, önce dinî okula gider. Okula gittiği yıllarda diğer Türkistan şairleri gibi Ötkür’ün
yetişmesinde de Sufiî Allahyar’ın şiirlerinin önemli etkisi olmuştur. Osman Hacı’nın ka-
yınvalidesi Marihan’dan da ders alan şair, bir yandan da çobanlık yapar.
Ötkür’ün dinî okula gittiği yıllarda Hoca Niyaz Hacı liderliğinde 1931’de gerçekleşen
Kumul ayaklanması sırasında Kumul’daki bütün okullar kapatılır ve halk, bu şehri ter-
ketmeye başlar. Osman Hacı da ailesiyle birlikte Kansu’ya gider ve bir süre orada kalır.
Okula gidemeyen Ötkür, eğitimine evde Marihan ile devam eder. Kumul ayaklanmasının
bitmesiyle Ötkür, Osman Hacı ile birlikte bu kez Uçturpan’a gider. Uçturpan o dönem-
Uçturpan: Aksu iline bağlı bir de hem ticaret hem de kültür ve eğitim merkezidir. Burada fen bilimleri eğitimi gören
kasabadır.
şair, 1936’da lise tahsili için Ürümçi’ye gider. Liseyi bitirdikten sonra 1939 yılında Şincan
Üniversitesine girer. Sovyetler Birliği’nden gelen Türk aydınları da bu Üniversitede okur.
Ötkür, Rus edebiyatı ve diğer Türk edebiyatlarıyla üniversitede tanışır ve Puşkin, Lermon-
tov, Tolstoy, Tukay, Ömür Muhammediy gibi Rus ve Türk şair, yazarların eserlerinden
ilham alarak ilk şiirlerini yazmaya başlar. Lutpulla Mutallip ile çağdaş olan Ötkür’ün asıl
edebî faaliyeti 1939-1940 yıllarında başlar. Yeŋi Cungo Gülistaniġa “Yeni Çin Gülistanı-
na”, Çin-Japon savaşının devam ettiği bu dönemde vatanperverlik duygusuyla yazılmış ilk
şiiridir. Daha sonraki yıllarda Çinli bilim adamlarından aldığı felsefe, siyaset ekonomisi
ve edebiyat dersleri onun sanat hayatında etkili olur. 1942’de Eğitim Fakültesini bitirir ve
eğitim/kültür işleriyle ilgilenmeye başlar. Öğretmenlik mesleğini daha sonra gazetecilik
izler. Şincan Gazetesi ve Altay dergisinde yazarlık yapar, Rusça ve Arapça kitaplar okur,
Uygurcanın eski gramerleriyle ilgilenir. Kazakistan’da çıkan Şerk Heḳiḳiti “Şark Gerçeği”,
Kazak Eli “Kazak Halkı” gibi dergilerden klasik edebiyatla ilgili bilgilere ulaşır ve aruz
vezniyle yazılmış şiirlere ilgi duyar. 1942-1943 yıllarında Keŋ Ḳanat Laçin “Geniş Kanatlı
Şahin” ve İyul Boranliri “Temmuz Fırtınaları” adlı şiirleri yazar. Tamçe Ḳandin Milyon
Çeçekler “Bir Damla Kandan Milyon Çiçek” adlı bir perdelik oyun ve L. Mutallip’le bir-
likte yazdığı Çiŋ Moden dramı yine bu yılların ürünüdür. Feodal güçlerin halk üzerin-
deki baskıcı politikasına yer veren Çiŋ Moden, halkın takdirini kazanır. Doğu Türkistan
halkının 1943-1944 yıllarında Şeng Şisey hükûmetinin politikalarına baş kaldırması, Üç
Vilayet Ayaklanması’nı beraberinde getirir. Bu ayaklanmaya öncülük edenler ve şiirleriyle
milliyetçiliği destekleyenler tutuklanır. Ötkür de 1944 yılında hapse girer ve bir yıl son-
ra serbest bırakılır. 1945’ten sonra yazdığı şiirler de millî ruhla kaleme alınmıştır. Bun-
lar arasında Taŋ Şamalliri “Tan Rüzgarları”, Böşük Elliyi “Beşik Ninnisi”, Dėŋizdin Sada
“Denizden Seda” sayılabilir. Şiir kitaplarından Yürek Muŋliri “Yürek Sıkıntıları” 1946’da;
Tarim Boylari 1948’de yayımlanır. 1947-1948 yıllarında edebiyat ve sanat araştırmalarıyla
daha fazla ilgilenir ve Nevaî ile ilgili bilimsel makaleler yazar. 1949’da başlayan Komünist
Çin döneminde diğer Uygur şair ve yazarları gibi yazma hürriyeti kısıtlanan Ötkür, aynı
zamanda uzun yıllar hapis hayatı yaşar ve 1968’e kadar fazla yazamaz. Mao Zedong dö-
neminde gerçekleşen on yıllık Kültür Devrimi (1966-1976) boyunca zor günler geçiren
şair, Mao ile birlikte Dörtlü Çete’nin yaşattığı sıkıntıları şiirleriyle dile getirir. Küz Kėçisi
“Güz Gecesi”, Yaŋġusi Taŋ Meş’ili “Yanacak Tan Meşalesi” bu şiirlerdendir. 1980’lı yıllarda
Çin Komünist Partisi tarafından alınan bir kararla yazar ve şairlerin yazma hürriyeti geri
verilir ve 1980’li yıllar Ötkür için oldukça verimli bir dönem olur. Ötkür’ün Ömür Men-
zilliri “Ömür Menzilleri” (1988) adlı şiir kitabı ile İz (1985) ve Oyġanġan Zemin “Uyanan
Toprak” (1989) adlı tarihî romanları bu yıllarda yayımlanır. İz romanında Uygur halkının
1907’deki Kumul Çitçiler Ayaklanması ve 1912’deki Timur Helpe (Timur Halife) İsyanı ile
yaşadığı sıkıntılar anlatılır ve bu yaşananların gelecek nesillerde “iz” bırakması amaçlanır.
Şairin İz şiiri, İz adlı tarihî romanın girişinde yer alır ve âdeta romanı özetler niteliktedir.
Ötkür’ün eserleri ders kitaplarında da yer almış ve bazı eserleri Japonca ile birlikte Öz-
bekçe, Kırgızca ve Kazakçaya da çevrilmiştir. Şair, Kutadgu Bilig, Divânu Lûgati’t-Türk ve
Kısâsü’l-enbiyâ gibi tarihî eserleri komisyonla birlikte Yeni Uygur Türkçesine aktarmıştır.
Ötkür, 5 Ekim 1995’te Ürümçi’de vefat eder. Eserleri; şiir kitapları, romanlar, tiyatro
eserleri, makaleler ve çevirilerden oluşmaktadır. 1. Şiir kitapları: Tarim Boylari. 1948’de
Tiyanşan neşriyatı tarafından basılan kitap, 1945-1949 yılları arasında yazılan 28 şiirden
oluşur. Kitap, Arap harlidir; Çağatay yazı dilinin imlâsı kullanılmıştır. Ömür Menzilliri.
1988’de Şincan Yaşlar neşriyatı tarafından basılan eser, Arap alfabesi esaslı Uygur-Arap
alfabesiyle yazılmıştır. Bu eser, 1945-1984 yıllarına ait 143 şiir içerir. Keşker Kėçisi. 1980 ve
1983’te iki kez yayımlanmış bir destandır. Yine Uygur-Arap alfabesiyle yazılmıştır. Yürek
Muŋliri. 1946’da yayımlanmıştır; ancak, esere ulaşılamamıştır. 2. Romanları: İz. Tarihî
roman, Şincan Halk neşriyatı tarafından 1985’te iki kez basılmıştır. Romanda 1907’deki
Kumul Çitçiler Ayaklanması ve 1912’deki Timur Helpe (Timur Halife) İsyanı anlatılır.
Uygur-Arap alfabesiyle yazılmış olan eser 28 bölümden oluşur. Oyġanġan Zėmin. Üç cilt-
ten oluşan tarihî romanın birinci cildi Şincan Halk neşriyatı tarafından 1988-1989’da iki
kez basılmıştır. 1931’de Hoca Niyaz Hacı liderliğinde gerçekleşen Kumul ayaklanması ile
Doğu Türkistan’ın o dönemdeki siyasal, sosyo-ekonomik durumu anlatılır. Eser, Uygur-
Arap alfabesiyle yazılmıştır. 3. Tiyatro eserleri: Tamçe Kandin Milyon Çeçekler. Bir perdelik
eser, 1942’de yazılmıştır. Aynı yıl tiyatro eseri dalında ödül almıştır. Çiŋ Moden: L. Mutal-
lip ile birlikte 1943’te yazılmıştır.
Örnek Şiir: Abdurehim Ötkür
İZ İZ
Yaş iduḳ uzun seperge atlinip çiḳḳanda biz, Genç idik uzun sefere atlanıp çıkanda biz,
Emdi atḳa mingüdek bop ḳaldi ayna nevrimiz. Şimdi ata binecek kadar oldu işte torunumuz.
Az iduḳ müşkül seperge atlinip çiḳḳanda biz, Az idik müşkül sefere atlanıp çıkanda biz,
Emdi çoŋ kavran atalduḳ ḳaldurup çöllerde iz. Şimdi büyük kervan olduk bırakıp çöllerde iz.
Ḳaldi iz çöller ara, gahi davanlarda yene, Kaldı iz çöller arasında, kâh geçitlerde yine,
Ḳaldi ni-ni arslanlar deşti çölde ḳevrisiz. Kaldı nice nice arslanlar çölde kabirsiz.
Ḳevrisiz ḳaldi dimeŋ, yulġun ḳizarġan dalida, Kabirsiz kaldı demeyin, ılgın ağacının kızarmış dalında,
Gül çiçekke pürkinur taŋna baharda ḳevrimiz. Gül çiçeğe bürünür tan vakti baharda kabrimiz.
Ḳaldi iz, ḳaldi menzil, ḳaldi uzaḳta hemmisi, Kaldı iz, kaldı menzil, kaldı uzakta hepsi,
Çiḳsa boran köçse ḳumlar hem kömülmes izimiz. Çıksa fırtına savrulsa kumlar gömülmez izimiz.
Toḫtimas karvan yolidin gerçe atlar bek oruḳ, Dönmez kervan yolundan gerçi atlar pek zayıf,
Tapḳusi hiç bolmisa, bu izni bir kün nevrimiz ya evrimiz. Bulacak hiç olmasa bu izi bir gün torunumuz veya torunumuzun çocuğu.
1972-yil 10-İyun Ürümçi 10 Haziran 1972, Ürümçi
Abdurehim Ötkür’ün İz adlı şiirinde gelecek nesillere verilmek istenen mesaj nedir?
2 Anlatınız.
Örnek mensur şiir

Tėŋri Taġi
Bek uzaḳlardin baḳdim; kün çiḳişdin, kün batişdin, küngeydin ve teskeydin… Sen zor
idiŋ; haman zor bolup köründüŋ, ey taġlarniŋ taġi Teŋri taġi!
Şunçelik zor ve igizsin; hiç nerse sėni tosap ala almas idi. Haman sen bar idiŋ…
Büyüklük ve yükseklik saŋa yaraşḳanliḳdinmu, hetta ‘erşgiçe sen bar idiŋ ya‘ni sen
barsin.
Her küni salḳın taŋ şamali cilvelinip eskende, Teŋriniŋ yėryüzini yorutadurġan yoruḳ
ḳuyaşi “altun ḳalḳan” kėbi körünüp, seniŋ yaḳaŋdin baş çiḳarar. Bu ḫuddi babamiz Oġuz
ḫan ḳalḳaniniŋ yėryüzini çaḳnatip insanliḳ, közini ḳamaşturġan çaġlarini esleter. Ey
muḳeddes Türk oçaġi Teŋri taġi!
Ey taġlarniŋ taġi Teŋri taġi! Dünümdin bek köp çaġlardin burunla şundaġ zor, şundaġ
büyük ve şundaġ yükseksin. Yėryüziniŋ her bir buçmaġi ḳuyaş nurini sėniŋdin alur. Ana
ḳuçaġideki bovaḳ, ana sütini emmekke niçük telpünse, insanliḳ hem sėniŋ nuriŋni em-
mekke şu ḳadar umtular; uniŋ üçün de taŋ nuri saçilarken sen insanliḳ üçün çeksiz bir
merhemet nuri yaġdurarsen. Aniŋ üçün de saŋa derin sėvgü bilen baḳmaydurġan köz
yoḳdur…
Faḳat “ḳarġu” közler ġana sėni körmes, bayḳamas ve yaki mėnimsemes…
Barliḳiŋni unutmaḳ ister. Şuniŋ üçünmu sėniŋ keŋ ve issiḳ ḳoynuŋda yaşaġan ve hette
dünümniŋ ḫettini pütken daŋdar evladlariŋni körmesler, tonumaslar, mėnimsemesler; eŋ
toġrasi körüşni, tonuşni zadi istemesler…
Faḳaṭ “saġru” ḳulaḳlar ġana sėniŋ “gür ses” leriŋni işitmesler, tiŋşap da körmesler.
En toġrasi aŋlamaḳni istemesler… Çünki ḳorḳarlar… Aniŋ üçün de “gür ses”leriŋniŋ
dalġalanişini hergizmu kütmesler, sėniŋdin hemişe bir cimcitliḳ, yögeşliḳ ve boy sunarliḳ
küterler, şuni isterler…
Ey Türklük oçaġi! Sėni körmes közlerni ḳalin bir cahilliḳ ve yavuzliḳlarniŋ ḳaraŋġu
perdeleri ḳaplaġandur. Daha toġrasi ular heḳdin, insanliḳdin, aḫlaḳdin ayrilġan namussiz,
nursiz közlerdur.
Sėniŋ bar, zor ve yüksek bolup turuşuŋ onlar üçün meŋgülük ḳayġu, meŋgülük hes-
retdur…
Sėni ve sėniŋ sesiŋni aŋlamas, aŋlamaḳni istemes “saġru” ḳulaḳlar, ḳorḳaḳ ve
namerdlerniŋ ḳulaḳidur. Sesleriŋniŋ gürülleşi, dalġalanişi onlar üçün daha aġir ḳorḳu,
teşviş ve beḫtsizliḳdur. Olar şundaḳ oylaydilar. Sėnimu özleri kėbi ḳara yürek ve merhe-
metsiz çaġlaydilar…
Şuniŋ üçün de evet sėni unutmaḳḳa, untuldurmaḳḳa çalişar. Hiç çaresizliḳdi sėni
bir yola yutup ketmekke tirişer. Lakin bu, u ḳorḳaḳ, namerdlerniŋ ḳolidin kėledurġan iş
imesdur. Ular “yaŋliş ḳapḳa uradur”. Çünki sen “Ural” imessen; “Kakaz” imessen; yaki…
imessen… Sen yėgane bir Teŋri taġi, Türklük oçaġisen; Türk dastanisen…!
Ne çaresi bar? Çaresizliḳdin sėni her ṭarafdin ġalcir itlerçe ġacap, tişlep, parçalap
yutmaḳḳa çalişar…
Ene, bir köp izleri bar, bir köp daġlari bar. Bilmedim, yazmiş deterniŋ ḳaysi bitige
şundaġ yazilġan iken?
Haman saŋa baḳsam, özlikimni yoḳutamen. Allaḳandaġ nazik hisler, derin tuyġular,
ḳaynaḳ tesiratlar bilen kömülemen. İç-içimdin urġup çiḳḳan derd yalḳinlaridin oyçan
közlerim yaş incileri bilen liḳ toladur. Hetta mervarid kėbi tökülmekke başlaydur. Ah ne
ḳeder feci hal? Kim sėni bu kėder ḫorladi?
Depselgen otlaḳlariŋ, ḫarabe ḳişlaḳlariŋ, sarġayġan yaylaḳlariŋ, virane otlaḳlariŋ, tö-
külgen yapraḳlariŋ, muzlaġan irmaḳlariŋġa kim mes’ul?
Büyüklikiŋ, meġrurliḳiŋ, zorliḳiŋ alla ḳayaḳlarda ḳalip, “boyni bükük, çirayi sėriḳ”
öksiz balalarçe me’yusane baḳasen! “Tarim-Tarim” közyaşlariŋ ile nimelerge oḫşaysen!
Bu mehkumluḳ, bu ḫorluḳ, bu zilletlerge kim mes‘ul?!
Hėç perva ḳilma… Teşviş ve ḳorḳular saŋa zadila yaraşmaydur.
Köz yaşi ḳilip öksizlerçe baḳiş sėniŋ ḳiliġiŋ imesdur…
Kördüŋmu bügün bek derinlikdin esken taŋ şamallari dünümniŋ yapraḳlarini bir bir
varaġlap batmaḳda. Bir yėŋi yapraḳ açilmaḳda…
Ah bir yėni yapraḳ açilmaḳda…
Şu yapraḳniŋ bek uzaḳlardin telmürüp kütken mevzu‘i sen idiŋ. İmdi sen bergen
sütiŋniŋ, tökken teriŋniŋ kün nuridek yoruḳ ve izgi aḳibitini köreçeksen!
Ürümçi, 1948
Tanrı Dağı
Pek uzaklardan baktım; doğudan, batıdan, güneyden ve kuzeyden… Sen büyüktün;
daima büyük göründün, ey dağların dağı!
Bu kadar büyük ve yükseksin; hiçbir şey sana mâni olamazdı. Daima sen vardın…
Büyüklük ve yükseklik sana yaraştığından hatta arşa kadar sen vardın, yani sen varsın.
Her gün serin tan rüzgârı cilvelenip estiğinde Tanrı’nın yeryüzünü aydınlatan parlak
güneşi “altın kalkan” gibi görünüp senin yakandan baş çıkarır. Bu, tıpkı atamız Oğuz Han
kalkanının yeryüzünü parlatıp insanlığın gözünü kamaştıran devrini hatırlatır. Ey mu-
kaddes Türk ocağı Tanrı dağı!
Ey dağların dağı Tanrı dağı! Çok uzun zamanlar önce de bu kadar ulu, bu kadar büyük
ve bu kadar yüksektin. Yeryüzünün her bir köşesi güneşin nurunu senden alır. Ana kuca-
ğındaki çocuk ana sütünü emmeyi nasıl arzu ediyorsa insanlık da senin nurunu emmeye
o kadar can atar. Onun için de tan nuru saçılırken sen insanlık için sonsuz bir merhamet
nuru yağdırırsın. Bu yüzden sana derin sevgi ile bakmayacak göz yoktur…
Fakat “kör” gözler sadece seni görmez, gözetlemez veya benimsemez.
Varlığını unutmak ister. Bunun için de senin geniş ve sıcak koynunda yaşayan ve hatta
eski tarihini yazan tanınmış evlatlarını görmezler, tanımazlar, benimsemezler. Daha doğ-
rusu görmeyi, tanımayı asla istemezler…
“Sağır” kulaklar sadece senin “gür ses”ini işitmez, dinlemez. Daha doğrusu duymak
istemez… Çünkü korkarlar. Onun için de “gür ses”inin dalgalanışını asla beklemezler.
Senden daima bir sessizlik ve boyun eğme beklerler, bunu isterler…
Ey Türklük ocağı! Seni görmez gözleri büyük bir cahillik ve kötülüklerin kara perde-
leri kaplamıştır. Daha doğrusu onlar haktan, insanlıktan, ahlaktan uzaklaşan namussuz,
nursuz gözlerdir.
Senin var oluşun mağrur ve yüksek duruşun onlar için ebedî kaygı, ebedî hasrettir…
Seni ve senin sesini duymaz, duymayı istemez “sağır” kulaklar, korkak ve namertlerin
kulağıdır. Sesinin gürleyişi, dalgalanışı onlar için daha ağır korku, kargaşa ve bahtsızlıktır.
Onlar böyle düşünürler. Seni de kendileri gibi kara yürekli ve merhametsiz kabul ederler…
Bunun için de evet seni unutmaya, unutturmaya çalışırlar. Çaresizlikten seni bir de-
fada yutmaya çalışırlar. Fakat bu, o korkak, namertlerin elinden gelecek iş değildir. Onlar
“yanlış kaba vurur”. Çünkü sen “Ural” değilsin; “Kakas” değilsin veya… değilsin… Sen
yegâne bir Tanrı dağı, Türklük ocağısın; Türk destanısın!...
Çareleri yok? Çaresizlikten seni her taratan kuduz itler gibi kemirip, dişleyip, parça-
layıp yutmaya çalışırlar… İşte, birçok izleri var, birçok yaraları var. Anlamadım, yazdığı
deterinin hangi sayfasına böyle yazılmışmış?
Daima sana bakarken benliğimi kaybediyorum. İnce ve derin duygular, sıcak tesirat-
lar ile gömülüyorum. İçimden çıkan dert kıvılcımlarından düşünceli gözlerim tamamıyla
yaş incileriyle dolar. Hatta inci gibi dökülmeye başlar. Ah, ne kadar feci hâl? Kim seni bu
kadar horladı?
Çiğnenen otlakların, harabe köylerin, sararan yaylaların, virane yurtların, dökülen
yaprakların, buzlanan ırmaklarından kim sorumlu?
Büyüklüğün, mağrurluğun, ululuğun bir tarata kaldı. Boynu bükük, çehresi sarı öksüz
çocuklar gibi ümitsizce bakarsın! “Tarım-Tarım” gözyaşların ile nelere benzersin!
Bu mahkumluk, bu horlanma ve hakirlikten kim sorumlu?!
Hiç korkma!... Kargaşa ve korkular sana asla yakışmaz. Gözyaşı döküp öksüzler gibi
bakmak senin karakterin değildir…
Gördün ya, bugün pek derinden esen tan rüzgârları tarihimin yapraklarını bir bir çe-
virip batmakta. Bir yeni yaprak açılmakta…
Ah bir yeni yaprak açılmakta…
Bu yaprağın pek uzaklardan sabırsızca beklediği konusu sen idin. Şimdi verdiğin sü-
tün, döktüğün terin güneş nuru gibi parlak ve asil akıbetini göreceksin!
Ürümçi, 1948
Ḳeşḳer Ḳizi Kâşgar Kızı
Ay camaliŋni körüp, ayniŋ ḳizikenġu didim, Ay yüzünü görüp ayın kızı mı ki dedim,
Nur çėçip tursa yüzüŋ, künniŋ özikenġu didim. Nur saçıp dursa yüzün güneşin özü mü ki dedim.
Min cėnim bolsun tesadduḳ bir ḳaraşiŋġa sėniŋ, Bin canım olsun sadaka bir bakışına senin,
Közliriŋni taŋ seherniŋ yultuzikenġu didim. Gözlerini tan seherin yıldızı mı ki dedim.
Yelpünüp tursa çėçiŋ gülşen ara kezgende sen, Dalgalanıp dursa saçın gülşen içinde gezince sen,
Ḳayniġan altun bulaḳniŋ ḳonduzikenġu didim. Kaynayan altın bulağın kunduzu mu ki dedim.
Sözliriŋ andin lėziz encür misāli şirnilik, Sözlerin ondan leziz incir misali şirin,
Namusu-ippet bilen vicdan sözikenġu didim. Namus ve ifet ile vicdan sözü mü ki dedim.
Her seher basḳan iziŋda külse yumran mayislar, Her sabah bastığın yerde gülse yumuşak otlar,
Pah bu ḳizniŋ izliri berket izikenġu didim. Vah, bu kızın izleri bereket izi mi ki dedim.
Aḫşimi taldek ėgilseŋ kitiviŋniŋ üstige, Akşam dal gibi eğilsen kitabının üstüne,
Devrimiz ḳizliriniŋ bekmu özikenġu didim. Devrimiz kızlarının pek de özü mü ki dedim.
Her iştkende sėniŋ tariŋ bilen naḫşaŋni men, Her işittiğimde senin tarın ile şarkını ben,
Sorimay taptim ėtiŋ Ḳeşḳer ḳizikenġu didim. Sormadan buldum adın, Kâşgar kızı mı ki dedim.
1984, Kaşgar 1984, Kâşgar
Tėpilmas Bulunmaz
Ḳesem billa, sėniŋdek yaru-canan tėpilmas, Kasem billah, senin gibi yar ve canan bulunmaz,
Vesliŋ üçün mėniŋdek şeydayi can tėpilmas. Vaslın için benim gibi can düşkünü bulunmaz.
Ummaḳ nime, hör nime, ḳuyaş nime, ay nime, Ümit nedir, hürriyet nedir, güneş nedir, ay nedir,
Alem ara sėniŋdek hösni sultan tėpilmas. Dünya içinde senin gibi güzel sultan bulunmaz.
Mülki cahan teḫtide bolsam şahi Sulayman, Cihan mülkü tahtında olsam Süleyman şah,
Basḳan iziŋ ḫakiçe mülki cahan tėpilmas. Bastığın toprak kadar cihan mülkü bulunmaz.
Ġem yükidin pükülgen, dehr oḳidin tėşilgen, Gam yükünden bükülmüş, felek okundan delinmiş
Mėniŋ nim can tėnimge sençe Loḳman tėpilmas. Yarım can tenime senin gibi Lokman bulunmaz.
Ölgenni tirildürgen bolsa mesh u zaman, Öleni diriltmiş olsa zamanın Mesih’i
Emdi canğa sėniŋdek arami can tėpilmas. Şimdi cana senin gibi sevgili bulunmaz.
Saŋa ümit küç-ḳuvvet işenç bėrur ḫiyaliŋ, Ümit, güç, kuvvet ve inanç verir hayalin,
Sensiz mehzun dilimge hergiz derman tėpilmas. Sensiz mahzun gönlüme asla derman bulunmaz.
Ḳesem billa, Miskin can cahan tapmas sėniŋsiz, Kasem billah, Miskin5 can bulmaz cihan sensiz,
Cahan nime, can nime, sençe canan tėpilmas. Cihan nedir, can nedir senin gibi canan bulunmaz.
1972, Ürümçi 1972, Ürümçi
Miskin: Ötkür’ün şiirlerinde

kullandığı mahlas.
Özet
Çağdaş Uygur edebiyatı, kaynağını ortak edebî eserlerden Kültür Devrimi döneminde “Ceditçilik” hareketiyle bü-
alır. Köktürk, Uygur, Karahanlı, Harezm ve Çağatay dönemi yük bir gelişme gösteren çağdaş Uygur edebiyatı, Komünist
eserleri, Uygur edebiyatının teşekkülünde önemli rol oyna- Çin’in 1949’da hâkim olmasıyla duraklama dönemine girer.
mıştır. Zengin bir sözlü kültüre sahip olan Uygur edebiyatı, 1950-1970 yılları arasında yönetimin reformlarını eleştiren
17.-18. yüzyıllarda Doğu Türkistan’da meydana gelen siyasî eserlerin yazılması sebebiyle edebiyatın sınırları iyice daralır;
olaylarla birlikte yeni bir döneme girer. 19. yüzyıl, Doğu ancak, Mao’nun ölümüyle Doğu Türkistan’ın kültür politika-
Türkistan’daki siyasî olayların edebiyata yansıdığı bir dönüm sında değişiklikler meydana gelir. 1966-1976 yılları arasında
noktasıdır, denilebilir. Abdurehim Nizariy, Turdi Geribiy, bazı bilimsel kuruluşlar yeniden faaliyet göstermeye başlar,
Noruzahun Ziyayiy, Nazugum, Bilal Nazım, Sadir Pehlivan, şair ve yazarlara konan yasaklar ortadan kalkar ve Şincan
Molla Şakir ve Seyitmuhammed Kaşiy bu dönemi temsil Halk Neşriyatı, Pekin Milletler Neşriyatı, Şincan ve Öspü-
eden mühim şairlerdir. Nizariy, Geribiy ve Ziyayiy’in şiir- rümler Neşriyatı gibi yayınevleri kurulur.
lerinden oluşan Muhebbet Dastanliri ya da diğer adıyla Ge- Abduhalik Uygur, Nimşehit, Ehmed Ziyai, Zunun Kadiri,
ripler Hekayiti en dikkate değer elyazması eserdir. Nizariy’in Lutpulla Mutellip ve Abdurehim Ötkür, 20. yüzyıl Doğu Tür-
Ferhad-Şirin, Leyli-Mecnun, Mahzun-Gülnisa, Rabia-Sedin; kistan çağdaş Uygur edebiyatının önde gelen temsilcilerin-
Ziyayiy’in Mesud-Dilara ve Vamık-Uzra adlı destanları, nazi- dendir. 20. yüzyıl Kazakistan Uygur edebiyatı, Hezim İsken-
re geleneğini temsil etmesi bakımından önemlidir. derov, Ömer Muhammediy, Ziya Semediy, Hizmet Abdullin,
Yakup Bey’in ölümüyle birlikte Doğu Türkistan’da artan Mahmud Abdurahmanov vb. yazar ve şairlerle temsil edilir.
siyasî olaylar, çağdaş Uygur edebiyatının temelini atar. 20. Kazakistan’daki Uygur edebiyatı, 20. yüzyılın ilk yarısında en
yüzyılın ilk yılları, Abdurrahman Han Goca Destanı, Ti- verimli dönemini yaşar. Ziya Semediy, dram alanında edebi-
mur Heple Destanı ve Seyit Noçi’nin şiirleriyle temsil edilir. yata büyük eserler kazandırmıştır.
1920’li yıllarda Ekim Devrimi ve 4 Mayıs hareketiyle birlikte
Uygur edebiyatında yeni bir dönem başlar. Bu dönem, Uy-
gurların âdeta millî edebiyat dönemidir. Özellikle Tarih-i He-
midi, Osmanlı İmparatorluğu’nun Doğu Türkistan’daki izle-
rini ve Doğu Türkistan’ın tarihî mekânlarını aydınlatan temel
kaynak niteliğinde olup hâlâ bu özelliğini korumaktadır.
1930-1940’lı yıllar, Doğu Türkistan’da siyasî olayların arttı-
ğı ve buna paralel olarak “Ceditçilik” hareketinin zayıladığı
bir dönemdir. Milliyetçi Çin döneminde Kumul’da meydana
gelen halk ayaklanması (1930) ile pek çok şair ve yazarın adı
ön plana çıkar. Özellikle Abduhalik Uygur, Nimşehit, Ehmed
Ziyai, Lutpulla Mutellip ve Abdurehim Ötkür, siyasî şartlar
gereği temsilî ifade tarzının hâkim olduğu hürriyet/vatan-
perverlik, millî birlik ve beraberlik vurgusu yapan şiirler ya-
zarlar.
1. Aşağıdaki şairlerden hangisi XIX. yüzyıl Uygur edebiya- 6. “Ceditçilik” hareketinin doğru anlamı aşağıdakilerden
tının temsilcilerinden biri değildir? hangisidir?
a. Abdurehim Nizariy a. Kültürel yenileşme hareketi
b. Turdi Geribiy b. Millî birlik ve beraberlik
c. Nozurahun Ziyayiy c. Eğitim ve öğretimde yenilik
d. Bilal Nazım d. Vatanperverlik
e. Zunun Kadiri e. Alfabe değişikliği
2. Geripler Hekayiti adlı eser aşağıdaki şairlerden hangisine 7. Aşağıdakilerden hangisi Doğu Türkistan çağdaş Uygur
ait destanları içerir? edebiyatında en çok işlenen konularından biri değildir?
a. Seyit Muhammed Kaşi a. Hürriyet / vatanperverlik
b. Muhammed İmin Hirkati b. Beşerî aşk
c. Molla Şakir c. Cehalet ve esaret
d. Abdurehim Nizariy d. Millî birlik ve beraberlik
e. Sadir Pehlivan e. Sınıf mücadelesi
3. Gezat Der Mülki Çin destanı aşağıdaki Uygur şairlerin- 8. Ziya Semediy’in Hocaniyaz Hacı ile özdeşleştirdiği ro-
den hangisine aittir? man kahramanı aşağıdakilerden hangisidir?
a. Lutpulla Mutellip a. Adil
b. Sadir Pehlivan b. Mayimhan
c. Bilal Nazım c. Hatice
d. Mirza Haydar d. Leylihan
e. Nazugum e. Ehmet Ependi
4. Aşağıdakilerden hangisi Doğu Türkistan’ın tarihini ve 9. Aşağıdakilerden hangisi Abdurehim Ötkür’ün bir
tarihî mekânlarını anlatan bir eserdir? romanıdır?
a. Tarih-i Hemidi a. Tarim Boylari
b. Ezizhan Şeceresi b. Kaşġar Keçisi
c. Tarih-i Hemidi c. Oyġanġan zemin
d. Şahnâme d. Ömür Menzilliri
e. Edebilik Şartliri e. Çiŋ Moden
5. Aşağıdakilerden hangisi XX. yüzyıl Doğu Türkistan çağ- 10. Ötkür, Teŋri Taġi şiirinde (Tanrı dağı) için hangi sıfatı
daş Uygur edebiyatının temsilcilerinden biri değildir? kullanmamıştır?
a. Nimşehit a. Türklük ocağı
b. Abduhalik Uygur b. Türk destanı
c. Abdurehim Ötkür c. Dağların dağı
d. Lutpulla Mutallip d. Mukaddes
e. Ömer Muhammediy e. Karlı

1. e Yanıtınız doğru değilse “XIX. Yüzyıl Uygur Edebiya- hayatını kaybetmiştir. Şiirde bu mücadelelerden kalan izle-
tı” bölümüne bakınız. rin çocuklarımıza ve torunlarımıza bırakacağımız en büyük
2. d Yanıtınız doğru değilse “XIX. Yüzyıl Uygur Edebiya- miras olduğu vurgulanır ve yeni nesiller, hür bir gelecek için
tı” bölümüne bakınız. mücadeleye çağrılır.
3. c Yanıtınız doğru değilse “XIX. Yüzyıl Uygur Edebiya-
tı” bölümünü yeniden okuyunuz.
4. a Yanıtınız doğru değilse “XIX. Yüzyıl Uygur Edebiya- Yararlanılan ve Başvurulabilecek
tı” bölümünü yeniden okuyunuz. Kaynaklar
5. e Yanıtınız doğru değilse “XX. Yüzyıl Uygur Edebiya- Baran, Lokman 2007. “Çağdaş Uygur Edebiyatının Oluşması
tı” bölümünü yeniden okuyunuz. ve Gelişmesi”, Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi,
6. a Yanıtınız doğru değilse “XX. Yüzyıl Uygur Edebiya- Yaz/2007, S. 42, 191-211.
tı” bölümünü yeniden okuyunuz. Baytur, Enver (Haz.) 1986. Tarih-i Hemidi, Milletler Neşriyati.
7. b Yanıtınız doğru değilse “XX. Yüzyıl Uygur Edebiya- Ebdigaziulı, B. (Red.) 2009. “Uygır Edebiyeti”, Türki
tı” bölümünü yeniden okuyunuz. Halıktarnıŋ Edebiyeti, Jogarı oku orundarına arnalgan
8. b Yanıtınız doğru değilse “Çağdaş Uygur Edebiyatının oku kuralı, Almatı: Arıs. 194-231.
Önemli Temsilcileri” bölümünü yeniden okuyunuz. İsmail, Eblimit; İslam, Mahmutcan 1998. Hazirki Zaman Uy-
9. c Yanıtınız yanlışsa “Çağdaş Uygur Edebiyatının gur Edipliri, Şincan Helk Neşriyati.
Önemli Temsilcileri” bölümüne bakınız. Kasapoğlu Çengel, Hülya 1998. “Uygur Türklerinin Edebiya-
10. e Yanıtınız doğru değilse “Çağdaş Uygur Edebiyatının tı”, Türk Dünyası Edebiyatları, İstanbul: Millî Eğitim Ba-
Önemli Temsilcileri” bölümüne bakınız. kanlığı Yayınları, 595-641.
Kasapoğlu Çengel, Hülya 2000. Abdurehim Ötkür’ün Şiirleri
İnceleme-Metin-Aktarma, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlı-
ğı Yayınları.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Ötkür, Abdurehim 1988. Ömür Menzilliri, Sincan Halk Neş-
Sıra Sizde 1 riyati
Lutpulla Mutallip Yıllara Cevap adlı şiirini, 1945 yılında Semediy, Ziya 1984. Mayimhan, Almuta: Jazuşı.
Aksu’da yazmıştır. Aynı yıl şair, Üç Vilayet İnkılâbı’na aktif Turan, Şekür 1998. “Uygur Türkleri Edebiyatı”, Türk Dünyası
olarak katılmış ve bunun sonucunda milliyetçi Çin hükûmeti El Kitabı, Edebiyat Türkiye Dışı Türk Edebiyatları, Anka-
tarafından tutuklanarak hapse atılmış ve idam edilmiştir. Şiir, ra: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 213-228.
Doğu Türkistan halkının Üç Vilayet İnkılâbı sırasında yaşa- Yudin, V. P. 1969. Abdurehim Nizariy Tallanma Eserler, Al-
dığı sıkıntılarla ve millî bağımsızlık mücadelesiyle doğrudan muta: “Jazuşı” Neşriyatı.
ilgilidir. Mutallip, şiirinde Uygur halkını cehalet ve esaretten Zeydi Mehmut; Ekber, Mehmut 1986. Abduhalik Uygur Şeir-
kurtarmanın mücadelesini vermektedir. Şair, hızla akıp giden liri, Şincan Helk Neşriyatı.
yılların boşa geçmemesini ister ve halkı mücadeleye çağırır.
Hürriyet için mücadele etme ve gelecek nesillere mücadele
ruhu aşılama amacı, bazen açık bazen ise dolaylı olarak ifade
edilmektedir.
Sıra Sizde 2
Ötkür, İz şiirini 1972 yılında Ürümçi’de yazmıştır. Bu şiir, İz
adlı tarihî romanın girişinde de yer alır. Romanda Kumul
Çitçiler Ayaklanması (1907) ve Timur Helpe (1912) İsyanı
anlatılır. Şiirde Uygur halkının uzun bir geçmişe sahip olan
millî istiklâl mücadelesinin uzun bir geleceğinin olmaması
için önemli mesajlar verilmektedir. 1907 ve 1912’de meyda-
na gelen halk ayaklanmaları, Uygur halkında çok büyük iz-
ler bırakmıştır; pek çok Uygur evlâdı bu isyanlar sonucunda
7
Amaçlarımız

Balkanlardaki (Yunanistan, Bulgaristan, Romanya, Gagavuz Yeri, Makedon-
ya, Kosova, Romanya) gibi ülkelerdeki Türk edebiyatının varlığını ve gelişimi-

ni tartışabilecek,
Balkanlarda Osmanlı çekilişinden sonra kalan Türklüğün kollarını ve günü-
müzdeki edebiyatlarının ana problemlerini ölçme ve değerlendirme becerisi
 yasını, kültürel bağlamda yenileşme ve modernleşme hareketlerini ana

edinebilecek,
Batı Türkistan’daki Karakalpak Türklerinin etnik ve siyasî yapısını, coğraf-

hatlarıyla tanıyabilecek,
Karakalpak yazılı edebiyatının ne zaman nasıl oluştuğunu ana hatlarıyla

açıklayabilecek,
Karakalpak Türklerinin diğer Türk topluluklarının kültür, yaşayış ve ede-
biyatları ile benzerlikleri ve belli başlı şair ve yazarları hakkında açıkla-
ma yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Balkanlarda Türk Edebiyatları • Karakalpak Türkçesi
• Gagavuz Edebiyatı • Karakalpak Kültürü
• Karakalpak Edebiyatı
İçindekiler
Balkanlarda Türk Edebiyatı ve • BALKANLARDA TÜRK EDEBİYATI

Karakalpak Edebiyatı • KARAKALPAK EDEBİYATI
• XX. YÜZYIL KARAKALPAK EDEBİYATI
Balkanlarda Türk Edebiyatı ve
Karakalpak Edebiyatı
BALKANLARDA TÜRK EDEBİYATI

Balkanlarda Türk Varlığı
Balkan coğrafyası tarih boyunca Avrupa ile Asya arasında ticaret, kültür ve sanat köprüsü
olarak bilinmektedir. Balkanlardaki Türk varlığı çok eskiye dayanmaktadır. Milattan son-
ra IV yy sonunda Hunlar Balkanlara inerek bu bölgenin kaderinde önemli rol oynadılar.
378 yılında bu günkü Makedonya topraklarını geçerek Edirne dolaylarında Bizanslılarla
yaptıkları savaşta gelip geldiler. Daha sonra da diğer Türk boylarından Avarlar, Bulgarlar,
Kumanlar, Peçenekler ve Uz Türkleri dalga, dalga Balkanlara gelip yerleştiler ve küçük
devletçikler kurdular. Zamanla Türk boylarının bir kısmı kendi ararlında ki savaşlarla yok
oldular veya kuzeyden gelen Slav kabileleriyle karışarak Hıristiyanlaştı, önemli bir bölü-
mü de İslam dinini kabul ederek varlıklarını sürdürdüler.
XIII yy ortalarında Moğol istilasından kaçan Anadolu Türklerinden Sarı Saltuk ile
sonra onun adı ile anılan diğer Türkmen aşiretleri de Balkanlara geçerek Dobruca, Ba-
badağ ve Deliorman bölgelerine yerleştiler ve ilk Müslüman Türk cemaatlerini meyda-
na getirdiler. Balkanlardaki Türk boyları ile Anadolu Türklerinin asıl ve kalıcı ilişkileri
Osmanlı devletinin kuruluşundan sonra yeni bir döneme girdi. Süleyman Paşanın 1354
yılında Çanakkale boğazını geçip Gelibolu’ya ayak basmasıyla başlayan fetih hareketi baş-
ladı. Devamla Edirne 1361, Filibe 1363, Atina ve Bükreş 1521 yılında Belgrad’ın fethi ile
Mohaç savaşından sonra Macaristan’ı da topraklarına katmış oldular. Yeni topraklara Ay-
dın, Tokat, Konya Karaman, Manisa bölgelerinden Selçuk Türklerinin göçü hızla devam
etti. Osmanlı Türkleri 14 yüzyılın ortalarında Balkanlara ilk adımlarını attıkları zaman o
topraklarda askeri, siyasi, iktisadi ve kültür alanında köklü değişimler yaptılar. Balkanlara
dalga, dalga Türk göçleri gerçekleştirdiler. Anadolu’dan gelen Türkler köyler, şehirler ku-
rarak örf ve adetlerini devam ettirerek yüz yıllar boyunca güçlü bir halk edebiyatı ve yazılı
edebiyat yarattılar. Balkanlarda Osmanlı hâkimiyeti XIII yy başından itibaren, Karlofça
anlaşmasından sonra zayılamaya başladı. Avusturya ve Rusya’nın Balkanlarda ki çıkarları
Osmanlılara karşı birleşmelerini hızlandırdı ve Balkan milletlerinin kendi milli devletle-
rini kurmaları sağlandı. Türkler Balkanlarda hâkim unsur olarak varlıklarını 1912 Balkan
savaşlarına kadar sürdürdüler. Osmanlı hâkimiyeti zamanında Balkan şehirleri: Silistre,
Priştine, Prizren, Filibe, Üsküp, Sofya, Kırcali, Varna, Burgaz, Saraybosna, Serez, Manas-
tır, Selanik, Belgrad, Şumnu, Bükreş, Köstence ve Razgrat önemli kültür merkezi haline
geldiler, bilim, kültür ve sanatın alt yapıları, açılan mekteplerde, medreselerde ve tekke-
lerde şekillendi. Bu şehirlerde yüzlerce şair, yazar yetişti. Türk asıllıların dışında Mevlevi
hanelerde yetişen şairler de eserlerini, divanlarını Osmanlı Türkçesiyle yazdılar.
1912 yılı itibarıyla Makedonya, Batı Trakya ve Bulgaristan’ın bazı bölgelerinden çekil-
mek zorunda kalınca Türklerin Balkanlardaki hâkimiyeti sona erdi. Osmanlıların Balkan-
lardan çekilmesiyle eski Osmanlı toprakları üzerinde kurulan: Yunanistan, Romanya, Sır-
bistan (İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Sırbistan toprakları üzerinde kurulan Yugoslavya)
Bulgaristan ve Arnavutluk sınırları içinde azınlık olarak 3-4 milyon Müslüman Türk kaldı.
Onlar bugün de örf ve adetlerini koruyarak sözlü ve yazılı edebiyatlarını ana dillerinde
yazarak Balkanlarda Türkçemizin zenginleşip gelişmesine katkıda bulunmaktadırlar.
Bulgaristan Türk Edebiyatı

1877-1878 yılları arasında cereyan eden Osmanlı İmparatorluğu ile Çarlık Rusya arasında
yapılan 93 savaşından sonra 3 Mart 1878 tarihinde Berlin antlaşması ile Osmanlı İmpara-
torluğu topraklarından koparılan topraklar üzerine Bulgaristan adı altında yeni bir Bal-
kan devleti yaratıldı. Yeni devletin sınırları içinde kalarak hayatlarını sürdüren Türklere,
Bulgaristan Türkleri dendi. 130 yıldan beri o topraklarda yaşamaktadırlar. Bu gün nüfusu
sekiz milyon olan Bulgaristan’da yaklaşık iki milyonu aşan Türkler, Balkanlarda en kala-
balık Türk topluluğunu oluşturmaktadırlar. Bulgaristan Türkleri bu gün halk yaratıcılığı-
nı ve güçlü bir yazılı edebiyatı devam ettirmektedirler. 1878 yılından günümüze kadar 180
dolayında gazete ve dergi yayınlandı, bunlardan 110 kadarında Arap harleri ile Osman-
lıca kullanıldı, 70 dolayında gazete ve dergide modern Türkiye Türkçesini kullandı. Tür-
kiye Cumhuriyeti’nde 1928 yılında gerçekleştirilen Harf İnkılabı’ndan sonra Türk aydın-
ları derhal yeni harleri öğrenip kullanmaya başladılar. Haskovalı öğretmen Ahmet Şevki
1928 yılında yeni harlerle ilk “Alfabe” kitabını yayımladı, lâkin dönemin milli eğitim ba-
kanlığı kitabın okullarda okutulmasını engelledi. Bu durum 1940 yılına kadar devam etti
Bulgaristan Türklerinin edebiyatı Balkanlarda Türkçe yaratılan edebiyatın en büyük dalıdır.
Bulgaristan Türklerinin edebiyatının gelişmesi, Bulgar devletinin Türklere yönelik izlediği politi-
kaya bağlıdır. Tarihi süreç içinde Bulgaristan Türklerinin edebiyatını üç büyük döneme ayırıyoruz.
Birinci dönem 1878-1944 (Bulgar Krallığı Dönemi)
İkinci dönem 1944-1989 (Bulgaristan Halk Cumhuriyeti Dönemi)
Üçüncü Dönem 1989’dan günümüze kadar (Bulgaristan Cumhuriyeti)
Birinci dönem 3 Mart 1878 yılından 9 Eylül 1944 yılına kadar olan zaman dilimini
içine alır. Balkan savaşları, göçler birinci ve ikinci dünya savaşlarının ekonomik yıkıntıları
edebiyatım gelişmesinde önemli mevzular gündeme getirirken gerçekleştirilen askeri dar-
beler de basının ve edebiyatın zayılamasına zemin hazırladı. Bu dönemde şiir, makale ve
denemeler arasında şiir ön planda yer aldı. Dönemin önde gelen yazarları ve şairleri şun-
lardır: Abdullah Meçik, Mehmet B. Perim, Mustafa Alyanak, Muharrem Yumuk, Mehmet
Fikri, Mustafa Oğuz, Osman Sungur-Keskioğlu.
İkinci dönem: 9 Eylül 1944 yılından 11 Kasım 1989 arası yılları ihtiva eder. Bulgaristan’da
sosyalist yönetimin hâkim olduğu dönem. Bulgaristan Türkleri edebiyatının hem en ve-
rimli olduğu hem de en büyük darbeleri aldığı dönemdir. Dönemin ilk 25 yılında dev-
let Türkçe öğretime izin verir, edebiyatın bütün türlerinde önemli gelişmeler olur. 1969
yılında ise devleti yöneten Politbüro’ya Bulgar milliyetçilerinin hâkim olması üzerine
burada alınan gizli bir kararla Türkçe neşredilen gazeteler, dergiler kapatılır, kitap neşri
durdurulur ve eğitimdeki Türkçe ders saatleri gittikçe azaltılır. 1985 yılın ilk aylarında
“Bulgarlaştırma” siyaseti iyice güçlenir, Türk asıllı Bulgaristan vatandaşlarının adları zorla
değiştirilir ve Türk asıllı yazarlar, şairler Bulgarca yazmaya zorlanır, karşı çıkanlar şiddetle
cezalandırılır; öldürülür, sürgüne gönderilir veya yurt dışına kovulur. Yine de edebiyat
bütün yasaklara rağmen gelişmesine devam eder.
7. Ünite - Balkanlarda Türk Edebiyatı ve Karakalpak Edebiyatı 175
Kısaca dönemlere göre belli başlı edebî şahsiyetleri şu şekilde sıralayabiliriz:
• 1944-1960 yılları arasında: Mehmet Müzekka Con, Aliosman Ayrantok, Hüseyin
Oğuz, Rasim Bilazeroğlu, Ahmet Şerif, Sabahattin Bayram, Hasan Karahüseyin,
Niyazi Hüseyin, Meküre Molla, Lütfi Demir, Recep Küpçü, Latif Ali, Mülazım Ça-
vuş, Mehmet Çavuş, Mehmet Davut, Nazmi Nuri, Ali Pir, Ali Bayram
• 1960-1970 yıllar arasında: Osman Aziz, Şaban Mahmudoğlu Kalkan, Mustafa Mut-
kov, Sabri İbrahim, Durhan Hasan, Faik İsmail, Şahin Mustafa, Fevzi Kadir, Naci Fer-
hat, Aliş Sait, Süleyman Yusuf, İsmail Çavuş, İzzet Naim, Halim Salim, Ahmet Emin.
• 1970 -1989 yılları arasında yeni bir şiir dalgası edebiyat sahnesinde yerini alır lakin,
artık dergiler ve yayınevleri kapatılmıştır. Bu olumsuz şartlara rağmen yer altı nehir-
ler gibi edebiyat da resmî alanın dışında gelişimini sürdürür. Bu dönemde yetişen
şairleri şöyle sıralayabiliriz: Mehmet Sansar, Necmiye Mehmet, Ali Boncuk, Mehmet
Ali Oruç, İsa Cebeci, Arzu Tahir, Hüseyin Rasim, Havva Pehlivan, N. İbrahim, Fir-
devs Mehmedali, İdriz Ömer, Galip Mehmet, İbrahim Kamberoğlu, Ahmet Ali, Zait
İsmail, Süleyman Mustafa, Mümin Yusuf, Leman İlyas, Zeliha Seyit ve İsmet Bayram.
Bulgaristan’da 19. yüzyıldan önceki Türk edebiyatının durumu nedir? Araştırınız.

1
Bulgaristan Türkleri edebiyatında, şiir her zaman ön planda gelmiştir. 1960 yılların-
dan sonra öykü, roman, piyes, eleştiri ve diğer türlerde eserler verenleri aşağıdaki gibi
sınılayabiliriz:
Öykü yazarları: Selim Bilal, Kemal Pınarcı, Süleyman Gavaz, Muharrem Tahsin, Ah-
met Tımış, Kazım Memiş, Yusuf Ahmet, Ali Kadir, Hüsmen İsmail, Mehmet Beytullah,
Halim H. Halim, Ömer Osman, Sabri M. Con, İslam Beytullah, Kadir Osman, Mehmet
Ahmet, Mustafa Bayramali, Mehmet Kocamusafa, Mümin Hatip, Ahmet Apti, İbrahim
Mustafa, Fahri Tahir, Mehmet Halil, Hakkı İsmail, Kaşif Kasap ve Lamia Varnalı.
Roman Yazarları: Sabri Tata, Halit Aliosman, İshak Raşit.
Piyes yazarları: Yusuf Kerim, İsmail Bekir, Ali Derviş, Hüseyin Merdan ve Beyhan
Nalbant
Eleştiri, dil ve edebiyat araştırmalarında: Rıza Mollov, İbrahim Tatarlı, Meküre Mollo-
va, Şükrü Tahir, İshak Raşit, Hayriye Memova, İbrahim Beyrulla, Emil Boev ve Hüseyin
Mahmut
Çocuk edebiyatında: Nevzat Mehmet, Celil Yunus, Nadiye Ahmet, İsmail Yakup
Mizahta: Mehmet Bekir, İsmail İbişoğlu, Turhan Rasi, İsmet Osman, Mustafa Keloğ-
lan, Ali Durmuş ,Sait Kerim, Ali Riza, Latif Karagöz, Tahsin Kara, Raif Taib, Osman Mu-
harrem, Nevzat Halit ilk akla gelen isimlerdir.
Üçüncü dönem: 11 Kasım 1989 yılından - Günümüze kadar
11 Kasım 1989 yılında Bulgaristan’da demokratik bir darbe gerçekleştirildi, totaliter
rejimin diktatörü Todor Jivkov idareden uzaklaştırıldı, yerine daha demokratik bir yö-
netim getirildi. Türkçe yasak kapsamından çıkarıldı. Türkçe gazeteler, dergiler ve yayın
evleri derhal sancılı da olsa yayın hayatına geçtiler. 1969-1989 yılları arasında karanlık bir
dönem yaşayan Bulgaristan Türk edebiyatının önünde yeni ufuklar açıldı. 1992 yılında
Kuzey Bulgaristan’ın Razgrat şehrinde Servet Tatar’ın başkanlığında Deliorman Türk Ya-
zarlar Birliği, Güney Bulgaristan’ın Kırcali şehrinde Aliş Sait’ in başkanlığında Arda adlı
Türk yazarlar birliği kuruldu. 1993 yılında da Şumen şehrinde Türkolog Resmi Şerif baş-
kanlığında “Türk Dilini Koruma Derneği” kuruldu. Bunlara paralel “Işık”, “Hak ve Özgür-
lük”, “Zaman”, “Güven”, “Sabah”, “Kırcali Haber” ve “Ses” adlı gazeteler, “Ümit”, “ Kaynak”
, “Kalem”, “Müslümanlar”, “Deliorman”, “Hoşgörü”, “Gönül”,“Balon” adlı dergiler, “Filiz”
“Cır–Cır” “Hilal” adlı çocuk dergileri yayım hayatında yerlerini aldılar.
Yıllarca kan kaybeden Bulgaristan Türkleri edebiyatı yeni bir kalkınma dönemine gir-
di, bu dönemde aktif yazan yaratıcılardan ilk akla gelen yazar ve şairler şunlardır: Mus-
tafa Çete, Ali Tiryaki, Hüseyin Köse, Haşim Akif, Naim Bakoğlu, Nevzat Yakup, Nurten
Remzi, Fehim Hüseyin, Durhan Mahmut, Safet Mustafa, Mukaddes Akman, Nefise Ha-
bip, Fatma Hüseyin, Haşim Semerci, Habil Kurt, Hasan Üzeyir, Resmiye Mümün, Kamil
Topçu ve Osman Solak
Bulgaristan Türk edebiyatı, günümüzde demokratik şartlar içinde, totaliter rejimde
aldığı yaraları sararak gelişiyor, sanatçılar ana dilleri olan Türkçe ye sahip çıkarak büyük
bir azimle çalışmalarını sürdürmekteler.
Örnek: Niyazi Hüseyin’den Bir Şiir
UÇUN MARTILAR Siz kadar ben de severim denizi

Şafak gözünü ilk buradan açar
Kanat açmışsınız serinliklerde Bakışlarım gökte kucaklar sizi
Uçun, şu enginler sizin martılar Hayalim sanmayın sizlerden kaçar
Dolaşıp, dolaşıp mavi göklerde Bakışlarım gökte kucaklar sizi.
Köpüklü sulara inin martılar
Dolaşıp, dolaşıp mavi göklerde. Deniz bana yar oldu dostlarım siz
Siz gibi ben de aşığım bu yere
Sırlı ışıklar gibi, dalın denize Hiç bırakılır mı bu şirin deniz
Kuduz dalgalarla yarışınız var Göç edilir mi yabancı illere?
Sular ninnicikler söylesin size Hiç bırakılır mı bu şirin deniz?
Ben destan yazayım buna martılar
Sular ninnicikler söylesin size. Bu yerin değeri söyle ne etmez?
Uçun, uçun suya dalın martılar
Martılar siz niçin göç etmezsiniz? Sevda bu yerleri bırakıp gitmez
Bazı kuşlar gibi sıcak illere Bizimle baş başa kalın martılar
Bizim denizi bırakıp gitmezsiniz Sevda ecdat yurdunu bırakıp gitmez.
Sizi buralı eden bu sevgi ne? 1964, Burgaz
Bizim denizi bırakıp gitmezsiniz. (Köy Yankıları, Şiirler, Narodna Prosveta,
Yayınevi, Sofya, 1964)
Makedonya ve Kosova Türk Edebiyatı (Eski Yugoslavya)

a) Makedonya Türk Edebiyatı: Makedonya topraklarında Kuman, Kıpçak ve Avar boy-
larının bıraktıkları izleri köy ve dağ adlarında görebiliyoruz: Kumanova ve Şar dağı gibi.
Türkçenin köklü olarak bu topraklarda kalıp yaşaması Osmanlı Türklerinin 14 yy. Bal-
kanları fethi ile gerçekleşmiştir. Balkan savaşından sonra Osmanlı topraklarından ayrılan
Makedonya önce Sırbistan Krallığı ve daha sonra da Yugoslavya sınırları içinde varlığını
sürdürdü. Üsküp, Kalkandelen, Gostivar, Kocacık, Ohri, Manastır ve Resna’ya yerleşen
Türkler göçlere rağmen bu gün de orada varlıklarını sürdürmektedirler ve o şehirler hâlâ
önemli Türk kültür merkezleri olarak yaşamaktadır.
Makedonya 8 Eylül 1991 yılında bağımsızlıga kavuştu. Nüfuzu 2 milyon olan küçük bir
Balkan ülkesidir. Türklerin sayısı 120 bin dolayında. Türkler, kurdukları Türk Demokratik
Parti ile ülkenin siyasi hayatına aktif bir şekilde iştirak etmektedirler. Makedon ve Arna-
vutlardan sonra üçüncü kalabalık etnik grup olarak varlıklarını sürdürmektedirler. İkin-
ci Dünya savaşından sonra Yugoslavya devletinin sınırları içinde yer alan Makedonya’da
Türkçe ilkokul ve ortaokullarda resmen okutulmaya başlandı. “Birlik” (1944-2000) adlı
hatada bir defa yayımlanan çok sayfalı gazete yayın hayatına girdi. Onu “Sesler” (1966-
2000) adlı edebiyat ve fikir dergisi izledi. Daha sonra “Sevinç” (1950-2000) ve “Tomurcuk”
(1957-2000) dergileri de yayın hayatında yerlerini aldılar. “Yeni Yol”, kültür ve sanat der-
neği kuruldu. Türkçe radyo yayınları başladı, Üsküp Türk tiyatrosu faaliyete geçti. Üniver-
sitede Türkçe bölümünün açılması eğitimde yeni bir dönemi başladığını müjdeledi. Dergi
ve gazetelerinin etrafında kısa zamanda yerli Türk şair ve yazarlarının yetişmesi sağlandı.
1950 yılında “Makedonya Genç Türk Yazarların Eserleri”, adlı ilk antoloji yayınlandı. Kök-
lü Türkçe basın geleneği olan Makedonya’da kısa zamanda çok sayıda yerli şair ve yazar-
ların şiir, öykü ve derlemeleri yayınlandı. Onların arasında en başarılı olarak şu isimleri
saymak doğru olur: Hüseyin Süleyman, Şükrü Ramo, Abdülfettah Rauf, Mahmut Kıratlı,
Lütfi Seyfullah, Mustafa Karasan, Necati Zekerya, Fahri Kaya, Nusret Dişo, İlhami Emin,
Enver Tuzcu, Recep Murat Bugariç, Sabit Yusuf, Fahri Ali, Esat Bayram, Selma Ahmet,
Avni Engüllü, Suat Engüllü.
1993 yılında Yugoslavya’nın dağılmasından sonra Makedonya bağımsızlığını kazandı.
Yeni rejim Makedonya Türklerine özgürlüğün dışında yeni ekonomik sıkıntılar ve yeni
kültür edinimleri getirdi. İlk ve ortaokullarda Türkçe eğitimin kalitesi yükseldi, basın ve
yayın hayatı daha özgür oldu. Günümüzde hatalık, “Yeni Balkan” gazetesi, aylık “Vardar”,
“Köprü” dergileri Üsküp’te, “Hikmet” adlı ilmi araştırma dergisi de Gostivar’da yayın haya-
tını sürdürmektedir. Üsküp’te iki Türkçe yayınevi yerli şair ve yazarların şiirlerini öyküle-
rini ve yıllık edebi derlemelerini yayımlamaktadır. Yeni neslin önde gelen şair ve yazarları;
Bekir Adi, Melahat Engüllü, Leyla Şerif, İrfan Bellür, Esra Süleyman, Hakan Şerif, Hüsref
Emin, Rıfat Emin, Biba İsmail, Zeynep Hüseyin, Enver İlyas vb. eserlerini Türkçe yazmaya
devam etmektedirler,
Makedonya Türk şiirinden bir örnek:
Fahri ALİ
YÜREĞİM GENİŞTİR
alıştık derdin her çeşidine
göçe, çekiye, yalnızlığa
var olan yaşam zevkiyle
katıldık ağrıları yenmeye
zaman seninle bir olur
zaman seninle kör olur
alıştık derdin her çeşidine.
senden ayrı alıştık bu yaşamın zevkine
gönlümüz kırık ama yaşamak tadı başka
toprağın içinde yatanım yatanlarım
zaman akımı içinde unutulmaz
sinsice bir tarihi yok etmeye kalkışana kızarım
o tarih benim tarihim, o eser benim tarihimden kalma
senden ayrı alıştık bu yaşamın zevkine
yüreğimiz geniştir açıktır kapıları herkese
tarihimiz zengindir küçülmez eserimiz
bir minareden gelen ezan ile
yüzümüz ak ufuklar engin
kapılmayız iğrençliklere zaman gerçeğinde
sevdalanmayı biliriz sevdalanmışız
yüreğimiz geniştir açıktır kapıları herkese.
1997, Üsküp
(Fahri ALİ, Çile Gözü (Şiirler), Birlik Yayınları, Üsküp, 1997)
b) Kosova Türk Edebiyatı: Osmanlıların Balkanlara ilk adımlarını attığından

beri Kosova Türk kültürünün ve edebiyatının önemli merkezlerinden biri olarak bi-
linmektedir. Kosova, Balkan Savaşı’ndan sonra Osmanlı topraklarından koparıldı,
Sırbistan’a verildi. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Yugoslavya’da özerk bir bölge ola-
rak kaldı. Büyük göçlere rağmen o topraklarda kalan Türkler “Evladı Fatihan” çocuk-
larıdır. Onlar, yüz yıllardan beri milli örf ve âdetlerini koruyarak sözlü ve yazılı edebi-
yatlarını yaratarak, dinamik bir toplum olarak varlıklarını sürdürmektedirler. Türkle-
rin yoğun olarak yaşadığı şehirler ve köyler şunlardır: Priştine, Prizren, Mamuşa, Gi-
lan, İpek, Mitrovitsa.
Kosova bölgesinde, 1951 yılında Yugoslavya parlamentosunun aldığı özel bir karar-
la ilk ve ortaokullarda Türkçe okutulması karalaştırıldı. Priştine’de “Gerçek”, Prizrende
“Doğru Yol” dernekleri kuruldu. Türkçe radyo ve televizyon yayınları başladı. Türk tiyat-
rosu faaliyete geçti ve Priştine Üniversitesi’nde Türkçe Bölümü açıldı. 1970-1990 yılları
arasında yayınlanan hatalık “Tan”, gazetesi “Çığ”, “Esin”, “Kuş”, “Çevren”, adlı dergilerin
yayın hayatına girmesi Türk kültürünün ve edebiyatının gelişmesinde yeni bir sayfa açtı.
Eski Yugoslavya devletinin dağılmasından sonra Kosova özgürlüğüne kavuştu.
Hâlen, Kosova Cumhuriyeti’nin nüfusu 2 milyonu aşmaktadır. Türkler, Arnavutlardan
sonra ikinci büyük etnik topluluktur. Bu gün Kosova’da 100 bin dolayında Türk ya-
şamaktadır. Kosova Türkleri, Kosova Demokratik Türk Partisi’ni kurdular. Son parla-
mento seçiminde, Kosova parlamentosuna üç milletvekili göndererek kendi varlıklarını
siyasi platformlarda da dile getirmeye başladılar. Prizren ve Mamuşa Kosova Türkleri-
nin edebiyat ve sanat merkezi olma özelliğini bu gün de korumaktadır. Şu ayrıntıyı da
ilave etmekte yarar var: 2006 yılında bağımsızlığını kazanan Kosova’da, Mamuşa halkı
belediye başkanı Arif Bütüç’ün önderliğinde ısrarlı bir mücadeleden sonra Kosova par-
lamentosun özel kararı ile Mamuşa belediyesinin resmi dilinin Türkçe olmasını sağladı-
lar. Mamuşa belediyesi bu gün Kosova’da ve Avrupa ülkelerinde resmi dili Türkçe olan
tek belediyedir.
Kosova’nın bağımsızlığına kavuşmasından sonra Türkler daha özgür basın, yayın
imkânlarına kavuştular. Hâlen Türkçe gazeteler, dergiler neşredilerek ve radyo yayınları
yapılmaktadır. “Yeni Dönem”, “Bay”, “Derya”, “Sofra”, “Medeniyet, “Türkçe’m”, adlı dergi
ve gazeteler yayımlarını sürdürmektedirler. Kosova’daki şairler bu gün Hacı Ömer Lütfi
ve Aşık Ferki’nin şiir geleneğini devam ettirmektedir. Günümüzde 60-70 dolayında şair,
yazar, gazeteci aktif olarak Türkçe eserler vermektedir. Onlardan en önemli olan şu isim-
leri sayabiliriz: Süreyya Yusuf, Zeynel Beksaç, Nimetullah Hafız, Hasan Mercan, Naim
Şaban, Altay Suroy, İskender Muzbeg, Sadık Tanyol, Hüseyin Aslan, Agim Yeşeren, Meh-
met Bütüç, Fahri Mermer, Reşit Handan, Etem Baymak, Raif Kırkul, Cemali Tunalıgil,
Arif Bozacı, Arif Bütüç, Özcan Micalar, Osman Baymak, Enver Baki, Vahit Ergin, Ahmet
İğciler, Suphi Mazrek, Bayram İbrahim, Burhan Sait, Raif Vırmiça, Aluş Nuş, Fikri Şiş-
ko, R.Sulçevsi, Birsen Şuto, Taner Güçlütürk, Leyla Leskovçalı, Esin Muzbeg ve Rezzan
Zborça v.b.
Kosova Türk şiirinden bir örnek:
Zeynel BEKSAÇ
RUMELİ’DE BAĞBOZUMU
Suat Engüllü’ ye Yokuşlara vurduk

Düze çıktık
Düştük yollara Aşımız direnç
Asfalt yerine yüreğimizi döşeyerek Gurbet yazgımız
Göç bizim, hasret bizim Dilimiz namusumuzdu
Bir söğüt dalı gibi soyulan Rumeli’de bağbozumu şimdi
Ömür bizimdi Kırlangıçlar telaşlı
Eski nallar yol gözlüyor
Dert dinledik Yüreklerde kavalın içli sesi
Dost lokması yedik Fırtına koptu kopacak.
Yörük köylerinde
Bahara duramayan istemler Prizren, Ocak 1991
Kalemin sivri ucunda yas tuttu.
Romanya Türk Edebiyatı

Romanya Balkanların en büyük ve en kalabalık ülkesidir. Nüfusu 22 milyondur. Romen-
ler, Macarlar ve Türkler yüz yıllardan beri beraber yaşamaktadırlar. Günümüzde Türkler
Romanya’da üçüncü kalabalık etnik gruptur. Daha fazla Bükreş, Köstence, Mecidiye, Galat
şehirlerinde ve Kuzey Dobruca köylerinde toplu olarak varlıklarını sürdürmektedirler. Ço-
ğunluğu Osmanlı bakiyesi olan Anadolu Türkleridir, onlara 1783 yılında Kırım’ın Rusya’ya
bağlanmasından sonra Kırım’dan kaçan ve göç eden Tatar Türkleri de eklendi. Bu gün sayı-
ları 130 bin dolayındadır. XX. yy. sonunda sosyalist rejimin çökmesiyle Çauşesku baskısın-
dan kurtulan Romanya Türkleri, Romanya Demokratik Partisi’ni kurdular. Günümüzde Ro-
manya parlamentosuna üç milletvekili göndererek ülkenin siyasi ve iktisadi hayatına aktif
iştirak etmektedirler. Kendi örf ve âdetlerini koruyarak milli kültürlerini geliştirmektedirler.
Diğer Balkan ülkelerinden farklı olarak Romanya’da Batı Oğuz Türkleri ve Tatar Türk-
leri iki grup olarak varlıklarını sürdürmektedir. Yazılı edebiyatları 19. yy. sonlarında baş-
ladı. Bu gün Romanya’daki Türk kökenli şairler ve yazarlar, Oğuz Türkçe’si ve Kuzey Tatar
Türkçe’si ile iki yazı dili kullanarak eserler vermektedir. Belli başlı şair ve yazarları şun-
lardır: Mehmet Niyazi, İsa Halim Yusuf, Nevzat Yusuf, Yaşar Memedemin, Altay Kerim,
İsmail Ziyaeddin, İsmail Davut, Gülten Abdullah, Enver Mahmut, Emel Emin, Güner Ak-
molla, Neriman İbrahim, Necibe Şüküri, İon Arion, Cevat Reşit, Acıemin Baubek, Fatma
Sadık, Ahmet Hacı Cemal, Mustafa Ali Mehmet, İnci Emin ve İrfan Mehmet. Türk şairleri
arasında Romence de şiirler yazan Fatma Sadık Romen şiirine Şark imgeleri taşıyan ilk
şair olarak Romen edebiyatında da önemli yer tutmaktadır.
“Renkler” adlı edebiyat ve fikir dergisi Bükreş’te Romen Yazarlar Birliği ve Azınlık-
lar Komitesi tarafından yılda iki defa Türkçe olarak yayınlanmaktadır. Bunun dışında
Köstence’de “Karadeniz” adlı aylık çok sayfalı gazete üç dilde: Tatarca-Türkçe-Romence
olarak, “Hak Ses”, gazetesi Türkçe-Romence, “Tuna Mektupları” ve “Gençlik” dergileri ise
Türkçe-Romence olarak yayımlanmaktadır.
Bürkeş’te Romanya Azınlıklar Komitesi’nin “Kriterion” adlı yayınevi diğer azınlıkların
şair ve yazarları ile beraber, Türk kökenli şair ve yazarların eserlerini de devlet desteği ile
periyodik olarak yayımlamaktadır. Bu güne kadar elliye yakın eser yayımladı ve yeni eser-
ler de yayımlanmaya devam etmektedir.
Örnek Şiirler:
Fatma SADIK İsmail ZİYAEDDİN
İLKYAZ
GÜZELMİŞ TÜRKÇE ŞİİR YAZMAK
İlkyaz keldi, karlar ırıy!
Güzelmiş Türkçe şiir yazmak
Awa, cer, kök külımsıriy
Bulutlara çivi çakmak geceleri
Suwga toldı gene dere,
Dudaklarım söylemez
Künge karap şöl yeşere!
kalbim silahsız oyuncak.
Suwuk celler esmiy endi,
Asılı duvarlar konuşurlar Alay barlık neşeleni
Yeniden şiir yazmak için Küzde ketken kuşlar kayta
Parlayan güneşi isterim Taw kuwanştan türkü ayta!
Isıtabilen tos toparlak Şölde kozılar otlaylar,
Yüz yıllık yaprakları… Toygan son zıplap oynaylar.
Sabahları bir fincan kahve ikramı Ballar desen, hepsi tışta,
Sizin olsun diyelim. Az can sığılmadı kışta.
Güzelmiş Türkçe şiir yazmak. Köyde uzuw-şuw balaban,
Üy aldma şıktı saban,
Çivi çakmak geceleri Köylıler üy aldında
Çaresiz hastalıklara Turmay ket-kel anda-mında.
Tatlı yorgunluklara Bir yakta traktör maylana
Yeniden doğmak için Bir yakta tuhum şayiana
Güzelmiş Türkçe şiir yazmak. Küle işçi köylın yüzı
1998, Bükreş Hem ışlıy hem cırlay özı.
1980, Köstence
Yunanistan–Batı Trakya Türk Edebiyatı

Bugünkü Yunanistan topraklarına 6. yy.dan sonra Kumanlar, Bulgarlar, Kıpçaklar, Uzlar,
Gagavuzlar dalga, dalga gelip yerleştiler. Devletler kurdular kendi aralarında ve komşuları
olan Doğu Roma İmparatorluğu ve Slavlarla savaşarak bir kısmı yok oldu, ayakta kalan
boylar da dağlara çekilerek varlıklarını sürdürdüler. 1356-1361 yıllarında, Osmanlılar
Doğu ve Batı Trakya topraklarını fethetti. Trakya’ya yüz binlerce Anadolu türkü yerleşti.
Kısa zamanda Selanik, Gümülcine, Dedeağaç, İskeçe, Trakya’da Türk kültürünün önemli
merkezleri hâline geldiler. Bilhassa Selanik’te doğan “Genç Kalemler” hareketi ve 20. yy.
başlarında yayın hayatına giren “Çocuk Bahçesi” adlı dergi Türk edebiyatının gelişmesinde
önemli bir dönüm noktası oldu.
Günümüzde Yunanistan küçük bir Balkan ülkesidir, nüfusu 10 milyon dolayındadır.
Bu ülkede Yunanlılardan başka Makedonlar, Arnavutlar, Batı Trakya Türkleri, 12 Ada
Türkleri, Gagavuzlar ve Ortodoks Karamanlı Türkler yaşamaktadır. 1923 Lozan antlaş-
ması ile Yunanistan’ın Batı Trakya bölgesindeki Türkler, azınlık statüsüyle orda kaldılar.
Hâlen o topraklarda 150 bin dolayında Batı Trakya Türkü azınlık olarak yaşamlarını sür-
dürmektedirler. Diğer Türklerden farklı olarak Batı Trakya Türkleri halk edebiyatlarını
yaşattıkları gibi yazılı olarak ta edebiyatlarını geliştirmektedirler.
Günümüzde ilk ve orta dereceli okullarda dersler Türkçe okutulmaktadır. Bir lise bir
de yüksek pedagoji okulu Batı Trakya’da Türk aydınlarının yetişmesini sağlamaktadır. On-
ların dışında kültür dernekleri, tiyatro grupları, yerel radyo ve televizyon kuruluşları da
Batı Trakya Türklerinin kültürüne hizmet vermektedir.
Lozan Antlaşması’ndan sonra Batı Trakya’da yazılı basın yeni ve sansürlü bir döneme
girdi. 1923 yılında yapılan ilk genel seçimde ilk Türkçe Zaman adlı gazete İskeçe’de 3-4
sayı yayınlandı. Devamla İmdat, Cumhuriyet, Yeni Ziya, Trakya Postası, Balkan Yeni Yol
Adalet, Yarın ve diğer gazeteler ülkenin siyasi ve ekonomik durumuna göre küçük tirajda
da olsa uzun yıllar Batı Trakya’da Türkçe basın-yayın hayatını canlı tuttular.
Halen Batı Trakya’da “İleri”, “Balkan Postası”, “Birlik”, “Öğretmenin Sesi”, “Ger-
çek”, “Şafak”, “Yuvamız”, “Rodop Rüzgarı”, “Atılım”, “Adalet”, “Yeni Dönem”, “Mi-
henk”, “Genç Kalemler”, “Çocuk Dünyası”, gibi gazete ve dergiler yayınlanmaktadır.
Son yıllarda Türkçe şiir, öykü, deneme, tarih ve çocuk kitaplarının sayılarının art-
tığını görüyoruz.
Batı Trakya Türk edebiyatının önde gelen şair ve yazarları da şunlardır: Mehmet Hil-
mi, Mehmet Arif, Alirıza Saraçoğlu, Hüseyin Mahmutoğlu, Rahmi Ali, Mehmet Çolak,
Mücahit Mümin, Naim Kazım, Salih Halil, Reşit Salim, Şükran Raif, Hüseyin Mazlum,
Aliriza Saraçoğlu, Mehmet Hilmi, Gülten Mustafa, Abdurrahim Dede, Ercan Caneri,
Mehmet Dükancı, Hasan Ahmet, Füsün Suka, Sema Tahsinoğlu, Hülya Emin, İbrahim
Baltalı, Mustafa Çolak vb.
Örnek Şiir:
HASAN AHMET
ÇAĞRI
İddia etmiyoruz!
Ülkemiz Yunanistan’ı daha çok seviyoruz Kostalar’dan, iddia ediyoruz!
Vatan aşkında, geride de değiliz onlardan.
Şehit vererek, beraber dönmedik mi savaşlardan,
İtalyanlara karşı topraklarımızı savunmaktan?
Anamızdan emdiğimiz süt geldi fitil, fitil burnumuzdan
Dersler çıkartmadınız mı 29 Ocaklardan?
Yirmi birinci gün kalktık ölüm orucundan.
Bıktık usandık ayırımlardan, kayırımlardan.
Buna rağmen,
Hiçbir güç vazgeçtiremez bizi haklı davamızdan.
Söyler misiniz lütfen?
Ne istersiniz; size kul köle olan insanlardan?
Yetti gayri!
Bizi mahrum etmeyiniz haklarımızdan.
Haydi!
Vazgeçin kör inadınızdan.
Kurtulun artık alınlarınızdaki kara damgalardan,
Bir de
Size hesap soranlardan.
Gelin!
Aşk, barış, mutluluk şarkıları söyleyelim hep bir ağızdan.
2008, Gümülcine
(Hasan Ahmet, Ömür Boyu Muhalefet, (Şiirler), Gümülcine, 2008)
Balkanlar’daki Türk edebiyatında kullanılan dille Anadolu’da kullanılan dil arasında ne gibi
bir ilgi vardır? Bunların Osmanlıca ile ilişkisi nedir? Araştırınız. 2
Moldova-Gagavuz Yeri Gagavuz Edebiyatı

Gagavuzlar Ortodoks Türklerdir. 700 yıldan beri Balkanlarda örf ve adetlerini koruya-
rak varlıklarını sürdürmektedirler. Dünyada 300 bin dolayında Gagavuz Türkü var, Kar-
pat dağlarının Kuzey eteklerinde, Rusya’da, Ukrayna’da Kazakistan’da Bulgaristan’da
Yunanistan’da ve Romanya’da etnik grup olarak varlıklarını sürdürmektedirler. Gagavuz
Türklerini yaşadıkları ülkelerde Katolikler ve Ortodokslar asırlardan beri asimile etmek
istedikleri hâlde başarılı olamadılar.
Gagavuzların sözlü edebiyatları çok eski ve şaman efsanelerine dayanmaktadır. Halk
edebiyatında Nasreddin Hoca, Aşık Garip, Köroğlu ve Türk halklarının efsane kahraman-
ları önemli yer tutmaktadır. Asırlar boyunca Gagavuz kökenli şair ve yazarlar ana dillerin-
de eserleri yazıp yayınlamakta inanılmaz engellere maruz kadılar. Yaşadıkları ülkelerin al-
fabelerini kullanmak zorunda kaldılar. Gagavuz tarihinde ilk olarak 1907 Romanyalı aydın
din adamı, tarihçi ve dilci Mihail Çakır, Romen harleri ile Bükreş’te tek sayfalık dinî bir
gazete ve dua kitapları yayınlamaya muvafak oldu. Devamında ilk Gagavuzca-Romence
sözlüğü yayımladı. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Sovyetler Birliği Romanya’dan aldığı
topraklar üzerinde Moldova adlı bir cumhuriyet inşa etti. Gagavuz halkının yoğun olarak
yaşadığı Bucak, Komrat, Çadır Lunga Volkaneş şehirleri ve birçok köy yeni cumhuriyetin
sınırları içinde kaldı. Bu gün Moldova Cumhuriyeti’nde yaşayan 200 bin Gagavuz, Gaga-
vuz Yeri adlı özerk bir statüde devletlerini kurmuş bulunmaktadırlar. Başkentleri Kom-
rat, parlamentoları var, Resmi dilleri Batı Türkçesinin Gagavuz lehçesidir. Yazılı edebiyat
1957 yılında Sovyetler Birliği Yüksek Prezyudumu’nun kararı ile Bilimler Akademisi’nin
Gagavuzlar için yarattığı Alfabe ile başladı. 14 Ağustos 1988 yılında Kişinev’de Romence
yayımlanan “Savetskaya Moldaviya” gazetesi, 15 günde bir, yeni alfabeyle “Ana Sözü” adlı
gazeteyi Gagavuz Türkçesiyle yayınlamaya başladı. 1988 yılında Stepan Kuruoğlu “İlkyaz
Türküsü”, adlı antolojiyi yayınladı. Bu gün Komrat’ta açılan devlet üniversitesinin Türko-
loji Bölümü Gagavuz Türklerinin kültürünün ve edebiyatını gelişmesinde çok önemli rol
oynamaktadır. Dionis Tanasoğlu da “Uzun Kervan” adlı tarihi romanı yazarak Gagavuz
Türklerinin tarihini ve var olama savaşlarını halkına ve dünyaya duyurma imkânı buldu.
Hâlen Kişnev’de “Ana Sözü”, Komrat’ta büyükler için “Sabaa Yıldızı” ve “Gagavuz”,
çocuklar için “Güneşçik” ve “Kırlangıç” adlı renkli dergiler yayın hayatını sürdürmektedir.
“Çadır Lunga’dan Dalgalar”, bunların dışında yerli radyo ve televizyon yayınları her geçen
günle yayın saatlerini artırmaktadır. Önde gelen Gagavuz yazar ver şairleri şunlardır: Di-
mitriy Kara Çoban, Stefan Bulgar, Mina Köse, Gavril Gaydarcı, Stefan Kuruoğlu, Todur
Zanet, Petır Yalancı, Nikolay Baboğlu, Diyonis Tanasoğlu, Nikolay Arabacı, Olga Radova,
Lüdmila Karanfil, İvan Topal, Georgi Genov, Tudorka Arnaut, Tina Sürme v.b
Örnek Şiir:
Todur ZANET
Gımn: Millî marş GAGAVUZ MİLLİ GIMNI
Geldi vakıt-ı bayraa kaldır, Zaman kanatları döner

Dalgalatsın lüzgâr onu Kayıp kara bulutları.
Kavalları keskin çaldır, Yaşamaya küvet verer
Duuer Halkın aydın günü! Ana topraan çöşmeleri.
İnsana lââzım Vatan, İnsana lâzım Vatan
Halkına kalsın damar, Halkına kalsın damar,
Kanında dedâ sesi Kanında dedâ sesi
Uzaktan evâ çeksin. Uzaktan evâ çeksin.
Bucak’ta dannar açık Bucak’ta dannar açık –
Şannı olsun kaardaşlık. Şannı olsun kardaşlık.
1990, Komrat.
Örnek hikâye:
SIKI MİRÇU
Stepan BULGAR
Sıkı Mirçu hem karısı Çita bulü, geldiynân iştân düzârdilâr yeni ev. Onnarın vardı bir
büük evi, ama Sıkı Mirçunun vardı umudu geçmââ komuşusunu Domuzçu Slön batiyi.
Mirçu istârdi yapmaa evini yirmi santimerta taa üüsek komuşusunun evindân.
Bu ev düzmesi şindân sora sürtârdi onbeş yıl. Makar ki Sıkıların yoktu uşakları onnar
hep yapardılar, kaldırardılar yeni avi. Hem osoy savaşardılar, ani tezdâ vardı nasıl cannan
çıksın.
Bundan kaarâ Sıkı Mirçu her Pazar traş olardı da oturardı patta, evin önündâ. O top-
lardı uşakları maaledân da yollardı onnan toplasınnar yaamurdan sora yollarda enser. O
çıkarardı cebindân bir armut, ani yerdân toplama, sıbıdardı onu da deyârdi:
Kim kaparsa! Kim kaparsa!
Eer karısı arcarsaydı bir kapeyka zeedâ panayırda- Sıkı Mirçu başlardı onu zetlemââ.
O kadaradan sındırdıydı onu, ani insan gölgesindân sakınardı. Bir kerâ gelerlâr yazdırmaa
kolhozniklerâ rayon gazetasını. Hepsi insannar yazıler, sade Çita bulü yazılmeer.
Neçin yazılmeersın, mari. Çita?

Bana o gazeta-mazeta diil lââzım.
E bekim lââzım olacek pençerelerini kaplama.
1998, Komrat
KARAKALPAK EDEBİYATI
Karakalpaklar
Karakalpaklar, Kıpçak koluna bağlı bir Türk boyudur. Eski Rus yıllıklarında “Karakal-
pak” anlamına gelen “Çerniyi Klubuki”, Arap kaynaklarında “Karabörklü” adlarıyla anılır-
lar (Türk Ansiklopedisi 1974: 291) Karakalpak ismi, bu Türk kavminin ırk özelliği ile ilgi-
li olmayıp, bunların yaşayış ve giyiniş tarzları ile ilgili bir isimdir.
Karakalpakların kökeni hakkında kendileri arasında mevcut rivayetlere göre, bunlar
Nogaylara bağlanmakta ve eski vatanları olarak Kazan ile Astrahan Hanlıkları arasında-
ki Volga sahilleri gösterilmektedir. (İslâm Ansiklopedisi 1995: 285) Ancak Aksak Timur
onları Türkistan’a getirip Sırderya boyuna yerleştirmiştir. Karakalpaklar, XVII. yüzyılın
başlarında Yesi (Türkistan), Sığnak ve Savran şehirleri ile aşağı Sırderya (Seyhun nehri)
arasında bulunmuşlardır. O zaman bile Karakalpakların bir kısmı Amuderya (Ceyhun)
deltasına ulaşmışlar ve tarımla uğraşmışlardır. XVI. yüzyıl başlarında Harezm ülkesi,
Buhara’dan ayrılıp bağımsız hanlık olmuş, başkentinin adıyla Hive Hanlığı adını almıştı.
(İslâm Ansiklopedisi 1995: 291)
Askerlikten muaf olan Türkistan ve Kazakistan halkının Rus-Alman savaşında cephe
hizmetinde görev alması için 1916’da çar, bir ferman vermiştir. Bunun üzerine Türkistan
ve Kazakistan’da büyük bir ayaklanma çıkmıştır. (“merdikâr isyanı”) Bu ayaklanma, çok
kanlı olarak bastırılmakta iken Rusya’da Ekim devriminin patlak vermesi üzerine (1917)
çar ve hükümeti yıkılmış ve binlerce Türkistanlı, imhadan kurtulmuştur. Bu ayaklanmada
Karakalpaklar, çok kayıp vermişlerdir. Devrimden sonra Karakalpaklar, Hivelilerle birlikte
hareket etmişlerdir. (Türk Ansiklopedisi 1974: 292; TOGAN 1981: 336-345) Türkistan’da
Sovyet hükümeti hâkim olduktan ve Büyük Türkistan adı ortadan kaldırıldıktan sonra,
Hive yerine Karakalpakistan Cumhuriyeti kurulmuştur. “1924 yılında Kazakistan Cum-
huriyetine dâhil özerk bir eyalet olarak kurulmuş olan bu ülke, 1930’da Kazakistan’dan
ayrılmış, 1932’de, özerk cumhuriyet hâlinde, Rusya Birleşik Cumhuriyeti’ne dâhil edilmiş
ve nihayet 1936’da, aynı teşkilât ile Özbekistan Cumhuriyeti’ne bağlanmıştır” (İslâm An-
siklopedisi 1995: 284). SSCB dağıldıktan sonra da durum değişmemiştir. Karakalpakistan,
Özbekistan’a bağlı özerk cumhuriyet konumunu devam ettirmektedir.
Ülke, Aral gölünün güneyinde, Amurderya’nın (Ceyhun nehri) aşağı yatağının sağ sahili
ile deltası ve buna bitişik çölleri içine alan bir sahayı kaplamaktadır. Ülkenin kuzey ve batı-
sında Kazakistan, doğusunda Özbekistan, güneyinde Türkmenistan Cumhuriyetleri bulun-
maktadır. Ülkenin yüzölçümü, 165.000 kilometre karedir. Bölgenin nüfusu yaklaşık olarak
1. 300.000’e ulaşmıştır. Karakalpakistan’ın yaklaşık % 33’ü Karakalpak, % 33’ü Özbek, % 27’si
Kazak, % 5’i Türkmen, % 1.5’i Rus’tur. (Türkler 2002: C. 19: 38; C. 20: 647). Karakalpakistan
dışında (Kazakistan, Türkmenistan vd.) yaşayan Karakalpaklarla birlikte toplam Karakalpak
nüfusu 700.000’e yaklaşmaktadır. Başkenti Nökis (Nukus)’tir. Tahtaköpir, Konrat, Çimbay
(Şımbay), Moynak, Törtkül, en önemli şehirleridir. Karakalpakların bugünkü hayat tarzı,
arazi ve iklimin şartları altında şekillenmektedir. Amuderya vadisinde, sulama kanalları va-
sıtasıyla tarım yapılmakta, deltanın sulak ve bataklık kısımlarında bilhassa pirinç ekilmek-
tedir. Amuderya ve Aral gölü kıyılarında balıkçılık ayrı bir sanayi şeklindedir; ipekçilik de
yaygınlaşmaktadır. El sanatı olarak, kadınların halı ve kilim dokumaları kayda değer. (İslâm
Ansiklopedisi 1995: 285) Karakalpak Türkleri, Müslüman’dırlar.
Karakalpaklar eskiden, diğer bütün Müslüman Türklerde olduğu gibi, Arap harlerini
kullanıyorlardı. İçinde bulundukları hayat şartları ve ekonomik sıkıntılar, Karakalpakların
kültür seviyelerine de tesir etmiş ve bunun sonucunda pek az bir kısmı öğrenim görebilmiş-
tir. 1928’de kabul edilmiş olan Latin Alfabesi 1932’de tekrar değişikliğe uğramıştır. (İslâm
Ansiklopedisi 1995: 287) 1932’den beri Karakalpaklar, Kiril alfabesini kullanmaya başlamış-
tır. 1996 yılında kabul edilen Lâtin esaslı Karakalpak alfabesi, yaygınlaşmaya başlamıştır.
Sadece Karakalpak Türkçesi özelliklerini yansıtan bir yazılı edebiyatın teşekkülünden
önce Karakalpak Türkleri, -diğer Türkistan Türkleri gibi- ortak yazı dili olan Çağatay, Ha-
rezm yazı dillerinde eserler verdiler. Rusların, her bir Türk boyuna ayrı bir “dil” ve alfa-
be tayininden sonra, Karakalpaklar da kendi ağızlarına dayanan bir yazı dili oluşturma-
ya başladılar.
“Rusların Türk topluluklarına kabul ettirdikleri alfabeleri ve bunlar arasındaki farkların se-
3 beplerini araştırınız.”
XIX. Asır Karakalpak Edebiyatı

XIX. asır Karakalpak edebiyatı, Karakalpak edebiyatı tarihinde yeni bir merhaledir.
Bu asırda Özbek edebiyatı Mukîmî ve Furkat’ın, Kazak edebiyatı Abay ve Altınsarin’in,
Türkmen edebiyatı Mahtumkulu ve Kemîne’nin adları ile meşhur olurken, Karakalpak ede-
biyatına Künhoja, Ejiniyaz (Hacıniyaz), Berdak ve Öteş gibi söz ustaları damgasını vurdu.
Bu şairlerin ortaya koyduğu eserlerle XIX. asır Karakalpak edebiyatı, araştırıcılara göre
XIV-XVIII. asırlar arası tam bir gelişme gösterememiş olan Karakalpak yazılı edebiyatını
geliştirmiştir. Ayrıca bu asırdaki edebiyat, sosyal muhtevasının çok belirgin olması, tema
genişliği, tür zenginliği, sanatsal ifade yollarının çokluğu ile de kendisini göstermektedir.
Böylece XIX. asır Karakalpak edebiyatı millîliği, psikolojik özelliklerinin genişliği; Ka-
rakalpak halkının hayatını bütünüyle tasvir etmesi vb. sebepleriyle Karakalpak edebiyat
tarihinde yeni bir dönemin ifadesi olmuştur. Bu yüzden edebiyat araştırmacıları, XIX.
asrı, Karakalpak yazılı edebiyatının oluşma ve gelişme devri olarak görürler ve bu çerçe-
vede Künhoja, Ejiniyaz ve Berdak’ı, Karakalpak yazılı edebiyatının temellerini atan kişiler
olarak değerlendirirler.
XIX. asır Karakalpak şiirinde yazılı edebiyata ait alâmetlerin derinleşmesini gösteren
en dikkat çekici gerçek, şiir yazıcıları olarak bilhassa “şair”lerin ortaya çıkışıdır. Daha ön-
ceki edebiyat numunelerinde “jırav” (ozan)ların şahsında şiir ve musikinin birleşmiş ol-
duğunu görmekteyiz. Künhoja, Ejiniyaz ve Berdak gibi şairler, kendi zamanlarının ozan-
ları, bahşıları olsalar da, onlar “bahşı” olarak değil, “şair” olarak tanınmışlardır. Belki bun-
dan da önemlisi, yukarıda adı geçen şairlerin şiirlerinin, artık elle yazılması ve bunların
elyazmalarının miras olarak saklanmasıdır. Bu, “yazılı” edebiyatın en önemli özelliğidir.
(Ahmetov; Mambetov 1996: 3-11)
XIX. Asrın Sonu ve XX. Asrın Başlarındaki Karakalpak Edebiyatı
Devrin Tarihî-Siyasî Özelliklerine Kısa Bir Bakış

XIX. asrın sonu ve XX. asrın başındaki Karakalpak edebiyatının gelişmesi, devrin siyasî-
ekonomik durumları ile sıkı bağlantılıdır.
Türkistan coğrafyasında, bu devrin en önemli hadisesi, Türk halklarının Rusya’ya bağ-
lanmasıdır. 1873 yılından itibaren Harezm bölgesinde yaşayan Türk toplulukları, bu bağ-
lamda Karakalpaklar Rusya’ya dâhil olur ve onların siyasî-ekonomik kaderleri Rusya’nın
siyasî-ekonomik kaderi ile birleşir.
Karakalpakların Rusya’ya ilhakı, onların geçmişten gelen sıkıntılarına çare olmaz.
Rusya’nın, yine zengin ve güçlü kimseleri halkın başına yönetici seçmesi, kendi idarele-
rini Hive hanlığına bırakması, Karakalpakları memnun etmez. 1873 yılının Ağustosun-
da Rusya ile Hive Hanlığı arasında yapılan anlaşma sonucunda Hive Hanlığı, Rusya’ya
tamamen bağlanır; dış işlerini, askerî yönetimini Rusya’ya teslim etmek zorunda kalır.
Amuderya’nın (Ceyhun nehri) sol yakası Hive Hanının yönetimine bırakılır. Sonuç ola-
rak, Çarlık Rusya’sının karşısında Karakalpak halkı üç yönden, Rusya, Hive Hanlığı ve
kendi üst sınıfın baskıları altında sıkıntı çekmeye devam eder.
Karakalpakların Rusya’ya ilhakı, kendi sosyal hayatlarında da önemli değişiklikler
meydana getirir. Yeni imalathaneler ve iş yerleri açılır, balıkçılık ve tarım gelişir; ürünler
dışarıya (Rusya’ya) satılmaya başlanır. Aral gölüne ve Amuderya’ya vapurlar indirilir, su
taşımacılığı gelişmeye başlar
Halkın siyasî hayatında da bir dizi değişikler görülür. 25 yaşına gelen herkese yönetici
seçme ve seçilme hakkı (kâğıt üzerinde de olsa) tanınır.
Rusya ile sıkı münasebet, Karakalpak kültürünün gelişme ve değişmesine de tesir eder.
Rusların ileri gelen kültür adamları ve edebiyatçıları, Karakalpak edebiyatı ve kültürü ile
doğrudan ilgilenmeye başlar. Bunlar arasında N.A. Severtsov, A.V. Kaulbars, İ.V. Muşketov,
V.V. Bartold, A.V. Veselovskiy, V.V. Grigoryev, V.V. Vilyaminov, A.L. Kun sayılabilir.
Edebî eserlerin bir kısmı Kazan’da basılırken 1874 yılından itibaren az sayıda da olsa
Hive’de litografi (taş baskı) tekniğiyle kitaplar basılmaya başlanır. 1884’te Taşkent, 1890’da
Semerkant’ta kurulan matbaaların da Karakalpak edebiyatının tanınmasına faydası olur.
Okullarda değişmeler başlar. Mesela ilk kez Törtkül şehrinde 1874’te Rus Okulu açılır. Bu
okullar zamanla geliştirilir, çoğaltılır; yatılı olanları açılır.
1900 yıllarından itibaren Biruniy, Şımbay, Nökis ve Törtkül’de küçük de olsa sağlık
ocakları, hastaneler açılır. Halkın gündelik hayatına iş yaşamını kolaylaştıran alet ve mal-
zemeler girer. Bunda, Rus hükümeti tarafından Amuderya bölgesine zorla iskân edilen
Ural Kazaklarının da etkisi göz ardı edilemez.
Yine de Karakalpak halkının Rus yönetimine karşı memnuniyetsizliği, bağımsızlık
için mücadeleleri; aynı zamanda Hive’ye bağlı Karakalpakların, hanın adil olmayan siya-
setine karşı çıkışı, yapay yolla ikiye bölünen Karakalpak halkının birleşmesi ideali, kesin-
tiye uğramaz.
Karakalpaklar arasında devam eden bu hoşnutsuzluk ve kalkışmalar, 1905-1907 yılla-
rı arasında Bolşevik partisinin devrim hareketlerine dek sürer. Rusya, 1907 yılında Amu-
derya bölgesine devrim yanlısı insanlar gönderir. Bunlar, halk arasında propaganda yapıp
devrimci fikirleri uyandırmaya gayret eder. Bundan sonra, Karakalpak “emekçi”lerinin
hareketlerini, Rus “işçi sınıfı”nın hareketleriyle birlikte görüyoruz. Bunun örneğini 1905-
1907 yıllarında Moynak ve Urge’de olan balıkçıların ayaklanmasında müşahede edebiliriz.
Bu ayaklanmadan sonra Orta Asya halklarında, bu arada Karakalpak halkının tarihin-
de görülen en önemli olaylardan biri, 1916 yılındaki işçilerin ayaklanmasıdır.
Bu ayaklanmaların hepsi, Çar hükümetinin askerleri tarafından kanlı bir şekilde bastı-
rılır, birçok insan cezaya çarptırılır. Çar taratarları da ayaklanmaya katılanları ihbar eder.
Bütün bu olaylar, Karakalpakların 1917 Ekim Devrimini benimsemelerine duygusal ve
psikolojik zemin hazırlar (Karakalpak Edebiyatı Tariyhı, 1983: 273-290).
Batı Türkistan coğrafyasında Türk topluluklarıyla Rusların siyasî ve kültürel mücadeleleri-

4 nin temel sebeplerini ve ayrıntılarını araştırınız.
Devrin Edebî Karakteri

1905-1907 yılları arasındaki Çarlık Rusya’sına karşı yapılan ayaklanma hareketleri ve Bol-
şevik düşüncenin gelişmesi, ister istemez edebiyata da tesir eder. Bunu, Omar’ın “Bar
eken” (Var İmiş) Ayapbergen’in “Yaranlar”, “Garip”, Abdikadir’in “Bolar” (Olur), “Kerek”
(Gerek) şiirlerinde ve daha başka şairlerin mısralarında görebilmekteyiz.
Kudaybergen Jebegen ulı (oğlu)’nın “Merdikâr” destanı, Kazakbay Hojaniyaz
ulı’nın “Bola Basladı” (Olmaya Başladı) şiiri, 1916 yılı olaylarının temel sebepleri-
ni açıkça göstermekte ve onları şiir diliyle aktarmaya çalışmaktadır. Şiir sanatı ba-
kımından zayıf da olsa bu şiirler, şairin toplumsal duyarlılığını, dünyaya bakışı-
nı vb. ortaya koyması bakımından edebiyat tarihinde önemlidir. Sıdık Tokpanu-
lı, Omar, Ayapbergen, Jañabay gibi şairler 1916 yılı olaylarını şiirlerinde doğru-
dan anlatmasa da devrin genel durumuyla ilgili şiirler yazmışlardır. Sıdık’ın “Za-
man Kanday Zaman Boldı” (Zaman, Nasıl Zaman Oldu), Omar’ın “Körindi” (Gö-
ründü), “Kemal” (Olgunluk); Ayapbergen’in “Suvşı Jürmeñler” (Sucu Olmayın), “Se-
lem” (Selâm); Jañabay’ın “Kazı İyşan” (Kadı Efendi), “Doslarım” (Dostlarım) gibi şi-
irleri, bu karakterdedir.
Sanat ve edebiyat meselesinde teorik ve pratik bakımdan temel fikir veya prensip, o
ideal veya prensibin sadece görüntü vermesi değil, devam etmesi, süreklilik kazanması-
dır. Bu yüzden XIX. asrın sonu ve XX. asrın başındaki Karakalpak şairlerinin çoğunda
“halkçı edebiyat” göze çarpmaktadır. Bu süreç, şairlerin amacına, sanat istikametine dö-
nüşür; Karakalpak halkının ağır hayat şartları, gittikçe artan dozda somut, canlı hayat de-
tayları olarak görünür. Bu, Jiyen, Künhoja, Ejiniyaz şiirlerinde görülen Realizmin de de-
vamı demektir.
Edebî Münasebetler
Karakalpak edebiyatının Rus ve diğer komşu halkların edebiyatı ile münasebeti aslında
eski devirlere kadar gider. Tarihî kaynaklar, ilk Rus gezginlerinin, aydınlarının, yazarla-
rının, sanatkârlarının, bilim adamlarının, şimdiki Karakalpakistan coğrafyasında birçok
kez bulunduklarını göstermektedir. Onlar, Karakalpak halkının siyasî, manevî, kültürel
hayatına belli ölçülerde tesir etmişlerdir. Bunların bir kısmı, Karakalpak halkının hayatını
kendi eserlerinde göstermişlerdir. Mesela V.A. Uşakov’un “Kırğız-Kaysak” hikâyesinde, Ta-
ras Şevçenko’nun şiirleri ve resimlerinde, N. Karazin’in “Emivdiñ Tömeni” (Amuderya’nın
Aşağısı) adlı eserinde, V.G. Korolenko’nun “Uralşılar Türkstan Ülkesinde” (Uralcılar Tür-
kistan Ülkesinde) adlı makalesinde, G. Uspenskiy’in “Karap Ötivşiler” (Bakıp Geçenler) ve
V.İ. Dal’ın “Hıyva Atlanısına Katnaskan Doslarğa Hat” (Hive Atlanışına Katılan Dostlara
Mektup) adlı eserinde, Karakalpak halkının hayatından tablolar gösterilir. Bu münasebet-
ler XIX. asrın sonu ve XX. asrın başında da güçlüdür. Mesela D. Divayev, 1902’de, İ.A. Bel-
yayev 1903 yılında Karakalpakistan’a gelip Karakalpak edebiyatının pek çok örneğini der-
lemiş, yazıp gitmişlerdir.
1899 yılında (25-27 Mayıs) Rus edibi Puşkin’in doğumunun yüzüncü yılı münasebe-
tiyle Taşkent’te bayram kutlanır. Aynı yıl, yine Taşkent’te Puşkin derneği kurulur. Amu-
derya bölümünde (Karakalpakistan), Törtkül şehrinde 1900 yılında kurulan ve “halk oku- Merdikâr: Karakalpakların
1916 ayaklanmasına katılması
ma evi” diye adlandırılan cemiyetin kurulması ile 1902 yılının 21 ve 27 Aralık günlerinde Törtkül’de, kadın ve kızların
iki kez okuma icra edilmiş, bu iki okuma günü de Puşkin’e ayrılmıştır. öncülük ettiği ayaklanmayla
başlar. 24 Haziran 1916’da Törtkül
Edebî münasebetlerin bir yolu da edebî tercüme ve aktarmalardır. Sözü edilen devirde nahiyesinde 200’e yakın kadın,
Karakalpak şairleri, Rus edebiyatının ünlü isimleri ile tercümeler yoluyla tanışır. Kazak, nahiye yönetim binasına gelip
Tatar, Özbek ve Azerî edip ve aydınları (Abay, Tukay, Ahundov vd.) tarafından yapılan “seferberlik”ten (mobilizasyon)
kendi çocuk ve kocalarının
bu tercümeler, Karakalpakistan’a ulaşır. Doğrudan münasebetler de edebî ilişkilerin ya- çıkarılmasını ister. Ama yönetim,
yılmasına yardımcı olur. Begjan, Annakul ve daha başka şairlerin Kazakistan, Harezm, onları silah zoruyla püskürtür. Bu
kez 29 Haziran’da Şımbay şehrinin
Buhara gibi yerlere gitmesi, Seyfulğabit Mejitov’un Kazan şehri ile doğrudan münasebeti zanaatkârları, işçileri ve çiftçileri
ve Abdullah Tukay’ın eserlerini, “Şûrâ” dergisini alması, buna örnek gösterilebilir. Çar Rusya’sının “merdikârlık”ına
karşı bir gösteri düzenlerler;
Özbek, Kazak, Türkmen ve diğer Türk halklarının edebiyatı ile Karakalpak edebiyatı seferberliğin de kaldırılmasını
arasındaki münasebetler de zaten eskiden beri var olan münasebetlerdir. Bu münasebet- talep ederler. Şımbay hâkimi
Mikel’djanyans, silahıyla
ler, XIX. asrın sonu ve XX. asrın başlarında daha da güçlenir. Kazakların ünlü şairi Tur- kalabalığa ateş eder. İşçilerden
mağambet İztilevov (1882-1939), Karakalpaklar arasında on yıl kadar kalır; hem Karakal- Allamurat Bekniyazov yaralanır
pak edebiyatını yakından tanır hem de kendi bilgi ve tecrübelerini Karakalpak şairleriyle ve ölür. Tahrike dayanamayan
halk, Mikel’djanyans ve karısını
paylaşır. İztilevov, özellikle Berdak’ın şiirlerine ilgi duyar, onları Kazak Türkçesine aktarır. öldürür, evini yağmalar. Aynı
1909 yılında Konrat şehrine ünlü Özbek şairi Muhammedşerif Sufizade gelir. O, yeni gün, Sarıbiy’deki isyancılar
Sarıbiy yöneticisi Sadık Bayakov’u
yöntemle öğrenim veren okulda hocalık yapar. Karakalpak şairlerinden Karabay Erma- ve çavuşu öldürürler, Çar
nov ve Rahim Mejitov, Sufizade’den ders alırlar. Sufizade, burada bulunduğu zaman içinde hükümetinin üç görevlisini de
yaralarlar.
öğrencilerine hem kendi şiirlerini hem de Mukimi, Furkat gibi Özbek şairlerini tanıtır.
1908’de Orenburg’ta çıkan Şûrâ dergisiyle ilgisi olan Sufizade, pek çok şiirini bu dergide
yayımlatır. S. Mejitov ve A. Musayev’in, Sufizade ile münasebeti eksik değildir.
Sufizade, 1911 yılında Konrat’tayken yazdığı “Müslimeler”(Müslüman Kadınlar) şii-
rinde, Karakalpak kızlarının durumunu anlatır, onlar arasında okuma yazma bilenlerin
olmadığını, aralarından şair çıkmadığını belirtir. Benzer durumu, o yıllarda S. Mejitov’un
yazdığı “İnayat Bolıska” (İnayet Müdür’e) adlı şiirinde de görmekteyiz.
Sufizade, 1912’de yine Konrat’ta yazdığı “Vatan” şiirinde halkın ekonomik durumunun
çok ağır olduğunu, bu durum karşısında gözyaşlarını tutamadığını anlatır. “Vatan yetim
çocuk gibi, ağır ahvale düşmüş, bunu yazsam elimdeki kalem de ağlar.” der. Benzer satır-
lar A. Musayev’in “Kayda” (Nerede) adlı şiirinde de görünür. Musayev, dizelerinde Kara-
kalpak halkının “Kaygılı kafeste gün geçirdiklerini” ifade eder.
Bu devirde Karakalpak şairleri komşu halklardan etkilendiği gibi onlara da edebî açı-
dan tesir eder. Mesela A. Musayev’in pek çok şiiri Harezm ve Taşavız’a kadar yayılmış,
oralarda halk şiirine dönüşmüştür.
Devir Edebiyatının Teması ve Türleri

Bu devirdeki şairlerin ana teması, sosyal adaletsizliktir. Fakat bu konuya her şair, kendi
tercih ve yöntemiyle yaklaşmıştır.
Şairlerin teması sadece sosyal adaletsizlik değildir. Onlar, insanlık, hamiyet, iyi ahlâk,
çalışkanlık, yurt (halk) için dertlenme, sevgi, nasihat gibi temaları da işlemişlerdir.
Şairleri bu temalarda yazmaya sevk eden şey, gerçek hayat tablolarıdır. Şairler, buradan
hareketle hem yaşanılanları terennüm etmekte hem de söz konusu olaylara dayalı fikir ve
ideallerini genelleştirmektedirler. Bu durum özellikle Omar ve Ayapbergen’in mısraların-
da görülür.
Devir edebiyatının türlerine bakıldığında ise lirik ve epik (destanî) türlerin, hiciv (sa-
tira) ve mizahın, atışmaların devam ettiği ve geliştiği görülür. Ayrıca “fabl” (timsal) türü
de bazı şairlerin şiirleri arasında yerini almıştır.
Hiciv ve mizah, Karakalpak edebiyatında eskiden beri işlenen ve kullanılan temalar
idi. Bu temalar, XIX. asrın sonu ve XX. asrın başlarında da devam ettirilip geliştirildi. Sı-
dık, Omar, Annakul, Begjan, Ayapbergen, Abdikadir, Jañabay, Kazakbay ve daha başka şa-
irlerin şiirlerinde hiciv ile mizah, genişçe yer alır.
Kısaca özetlemek gerekirse XIX. asrın sonu ve XX. asrın başları, Karakalpakların
medenî ve kültürel tarihinde farklı bir dönemi içine alır. Bu devrin en önemli hadisesi,
Rusların Orta Asya ve Batı Türkistan’a hâkim olma isteklerinden kaynaklanan savaş ve
mücadelelerin ortaya çıkmasıdır. 1870 yılından başlayarak Karakalpaklar da yüz yıldan
fazla sürecek bir Rus hâkimiyetine gireceklerdir. Savaş ve mücadeleler neticesinde zaten
çok zayıf olan ekonominin çöküşü, buna rağmen yönetimin koyduğu ağır vergiler halkı
bezdirmiş, birçok insan ayaklanmış, bu ayaklanmalar sonucunda nice insan kırgına ma-
ruz kalmış yahut göç etmiştir. Sosyal huzursuzluklar, manevî ve ahlakî çöküşü, bilgisizliği,
tahsil zorluğunu da beraberinde getirmiştir. Bu sosyal fetret içinde elbette ki Künhoca, Eji-
niyaz, Berdak, Öteş gibi güçlü edebiyatçıların çıkması beklenemezdi. Buna rağmen kendi
kabiliyetleriyle ortaya çıkan bazı şairlere rastlamaktayız. Yalnız bunlar, yukarıda da ifade
edildiği gibi geçim endişesi ve sosyal karışıklıklar sebebiyle ya hiç tahsil görmemiş veya bi-
limden çok az istifade edebilmişlerdir. Bu devir şairlerinin şiirlerinde geniş bir dünyayı ve
çevreyi görmekten ziyade, kendi yaşadığı bölgeyi veya köyü bulabilmekteyiz. Yani bu dev-
rin edebiyatı, sadece Karakalpak yerleşim yerlerinin (köy, kolhoz, şehir vb.) hâl ve ahvalini
ifade etmekle sınırlı kalmıştır denilebilir (Karakalpak Edebiyatı Tariyhı,1983: 273-290).
Bu devirde göze çarpan en önemli şairler Öteş, Gülmurat, Sarıbay, Omar Süyirbek ulı,
Kulmurat, Sıdık Tokpan ulı, Annakul, Begjan, Abdikadir Bekimbet ulı, Kudaybergen
Jebegen ulı, Kazakbay Hojaniyaz ulı ve Jañabay’dır.
Bu şairlerden başka, elbette ki sözlü edebiyat mahsulleri olan ve diğer Türkler arasında
da bilinen pek çok halk edebiyatı mahsulü, halk arasında söylenmektedir. Bunlar, Şark’a
özgü hikâyeler, Âşık Garip, Köroğlu gibi destanî hikâyeler ve ünlü Kırk Kız, Alpamıs, Kob-
lan, Mespatşa, Er Şora vb. destanlardır.
XX. YÜZYIL KARAKALPAK EDEBİYATI

XX. yy. Karakalpak edebiyatı, Ekim devriminin şekillendirdiği bir edebiyattır. Bu devir
edebiyatı için Karakalpak Sovyet edebiyatı tabiri yaygın şekilde kullanılır.
Karakalpak Sovyet edebiyatının ortaya çıkışı ve gelişmesi devri, Karakalpak halkının
hayatındaki en önemli tarihî olgulardan biridir. Sovyet Komünist Partisi siyasetinin bir
sonucu olarak Karakalpak halkı, kendi tarihinde ilk kez özerk ülke oldu. Bu durum, Ka-
rakalpak ekonomisi ve kültürü için yeni, farklı bir başlangıçtı. Çünkü Karakalpaklar, yine
Sovyet hükümetinin siyaseti gereği konuştukları dili (lehçeyi) yazı dili hâline getirdiler;
yazdıklarını basma imkânına sahip oldular, kendi edebiyat ve sanatlarını bu yolla geliştir-
me çabası içine girdiler.
Sözlü ve kısmen de yazılı halde bulunan Karakalpak edebiyatı, Ekim devriminden son-
ra (1917), devrimin ideolojisi doğrultusunda şekillendi. Sosyalist edebiyatın temel fikir ve
sanat anlayışı, Karakalpak Sovyet edebiyatının da fikir ve sanat görüşü olarak benimsendi.
Karakalpak Sovyet edebiyatını temsil eden yazarların eserlerinde Rus Sovyet edebi-
yatçılarının (M. Gorki, V. Mayakovski ve diğerlerinin) fikir ve sanat anlayışlarının etkisi
açıkça görülür. Bunun sonucu olarak Karakalpak Sovyet edebiyatında siyasî lirik şiirlerle
sosyal manzumeler gelişip çoğalır; drama ve tiyatro sanatı teşekkül edip gelişir.
Karakalpak Sovyet şiirinin ortaya çıkışı, XX. yy. başlarına denk gelir. Ekim devrimini
ve yeni yaşam tarzını terennüm eden Karakalpak şairleri, Ayapbergen Muvsayev, Seyful-
ğabit Mejitov, Kasım Evezov, Karabay Ermanov, Hojamet Ahmetov, Aytbay Metyakubov,
Jolmurza Aymurzayev, Asan Begimov’dur.
Yeni Karakalpak Sovyet şiiri, devrimden önceki Karakalpak şiirinden sosyalist içeriği, Kolhoz: Eski Sovyetler Birliği’nde
devlete ait topraklarda üretim
fikrî teması ile ayrılır. Yeni Karakalpak edebiyatının (şiirinin) temaları Ekim devriminin yapan, ücretin emeğin niteliğine
zaferi, Komünist partisinin siyaseti, zenginlere karşı sınıf mücadelesi, kadın erkek eşitliği, ve çalışma süresine göre verildiği,
kolhoz hayatı ve diğerleridir. Yani bu dönemde yazılan şiirler, daha çok propagandaya belli sayıda köylü ailenin
oluşturduğu ortak tarım işletmesi;
yönelik olarak yazılan küçük şiirlerden ibarettir. devlet çiftliği.
1920’li yılların ortalarında ve 30’lu yılların başlarında Karakalpak edebiyatında yeni
ve genç Karakalpak drama sanatçıları ortaya çıkar. Karakalpak Sovyet drama sanatının
öncüleri, Kasım Evezov, Seyfulğabit Mejitov ve A. Ötepov olmuştur. Bu yazarlar, 1923-1934
yılları arasında Karakalpak halkının hayatından ilham alarak birçok piyesler yazdılar. [K.
Evezov’un “Tilek Jolında” (Dilek Yolunda), S. Mejitov’un “Ernazar Alaköz” (Ernazar Ala-
göz) , “Soñğı Selteñ” (Son Hareket), “Bağdagül”; A. Ötepov’un “Teñin Tapkan Kız” (Dengi- Ernazar Alaköz: Bir Karakalpak
kahramanının adı
ni Bulan Kız), “Boyavşı Vekil” (Boyacı Vekil / Temsilci), “900 gramm” piyesleri sayılabilir].
Bu gelişmenin temelinde 1920’li yılların ortalarında Karakalpak tarihinde ilk kez millî
tiyatronun kurulmasının etkisi inkâr edilemez. Bu yıllarda, heveslilerden oluşan tiyatro
dernekleri temelinde ortaya çıkan “Tañ Nurı” (Tan Nuru / Sabah Işığı) tiyatro topluluğu,
ilk Karakalpak tiyatrosunun doğuşuna zemin hazırlamıştır.
Bu zamana kadarki Karakalpak edebiyatında sözlü halk edebiyatının masal, efsane,
anekdot gibi bazı mensur eserlerinin dışında gerçek ve modern anlamda mensur eserler
(hikâye, roman vb.) yoktu. 1920’li yılların sonu ve 30’lu yılların başında Karakalpak nesri
ortaya çıkar. Genç yazarlar, yeni sosyal ve siyasî hayatın bazı tablolarını küçük hikâye ve
eserlerinde, fıkralarında tasvir etmeye çalışırlar. Ancak bu, hâlâ gerçek anlamda nesir de-
ğildi. Yazarlık tecrübesinin yokluğu, tipleştirme (karakterize etme) ve sonuçlandırmanın
zayılığı, konu darlığı, nesrin gelişmesine fazla imkân vermez.
Birinci Dünya Savaşı öncesi, yazarlar pek çok hikâye ve nesir yazıları yazarlar. Özellikle
Mirzağaliy Deribayev’in “Mıñlardıñ Biri” (Binlerin Biri) ve Amet Şamuratov’un “Eski Mek-
tepte” adlı hacimli nesirlerini ayrıca belirtmek gerekir. Belirtilen eserlerde, devrimden önce-
ki Karakalpak halkının ağır hayat şartları anlatılır.
Karakalpak edebî tenkidiyle edebiyat araştırmalarının ortaya çıkışı da bu yıllara te- Kızıl sözcüğü, Sovyet ideolojisini
(Sosyalizm, Komünizm)
sadüf eder. Yazılı basında ilk kez edebî tenkit makaleleri görünmeye başlar. [“Kızıl Mu- temsil eden bir sözcük olarak
ğallim” (Kızıl Öğretmen) dergisi, 1929, No: 1, 2, 5, 6] Ama bu makalelerin değeri dü- kullanılmıştır. “Kızıl Ordu”, “Kızıl
şüktür. Daha sonraki yıllarda Asan Begimov’un, bazı yazarların eserlerindeki “burjuvazi” Bayrak” (Rus / Sovyet bayrağı)
gibi.
(zengin, soylular sınıfıyla ilgili) toplum eğilimlerini tenkit eden eleştirisi ile Mirzağaliy
Deribayev’in “Oktyabr hem Karakalpak Edebiyatı” (Ekim Devrimi ve Karakalpak Edebi-
yatı) adlı Ekim Devriminin önemini ve devrim fikirlerinin yerleşmesinde edebiyatçılara
düşen görevleri anlatan makalesi dikkat çeker.
Karakalpak Sovyet edebiyatı, gelişmesinin ikinci basamağı sayılan 30’lu yıllarda biraz
daha güçlenir. Yazarlar listesine yetenekli yeni yazarlar eklenir. Bunlar Mırzağaliy Deriba-
yev, Deli Nazbergenov, Nejim Devkarayev, Amet Şamuratov, Bayniyaz Kayıpnazarov gibi
genç yetenekler idi. Bu dönemde Karakalpak edebiyatı şiir, nesir ve drama türlerinde yeni
eserlerle zenginleşir. Söz konusu eserlerdeki temalar vatan (Sovyetler Birliği toprakları),
parti (Komünist Partisi), Sovyet ordusu, Lenin, kadın erkek eşitliği, kolhoz hayatı, kültür ve
bilime teşvik gibi temalardır.
Şiir alanında yürüyen genç şairler, ilk zamanlardaki küçük şiirler yerine daha büyük ve
köy hayatını vb. anlatan şiirler yazmaya başlarlar. Sovyet yönetimi yıllarında halk şairle-
rinden olan Sadık Nurımbetov, Abbaz Dabılov ve daha başkalarının şiirleri büyük gelişme
Mozole: Lenin’in mozolesi; anıt
gösterir. Söz konusu halk şairleri, yeni dönemi ve bu dönemin lideri Lenin’i öven şiirler mezarı.
yazarlar. Abbaz Dabılov’un “Mavzoleyde” (Mozole’de), “Körip Keldim” (Görüp Geldim),
“Namert Jigit Nege Derkâr” (Namert Genç Neye Gerek) gibi şiirleri ve “Bahadır” adlı des-
tanı halk arasına yayılır. Sadık Nurımbetov’un “Biziñ Vatan” (Bizim Vatan), “Kızıl Moskva”
(Kızıl Moskova), “Perzentim” (Evlâdım) adlı şiirleri halka malum olur.
Aynı şekilde yazarlar da daha çaplı, uzun nesirler (hikâye vb.) ve tiyatro eserleri ka-
leme alırlar. Bu konuda Rus yazarların, özellikle Gorki ve Mayakovski ile diğer kardeş
(Kazak, Özbek, Türkmen vd.) cumhuriyet yazarlarının olumlu etkisi belirgindir.
Bu yıllarda edebî tercümeler de canlanır. Rus yazarlardan Puşkin, Lermentov, Gogol,
Tolstoy, Çehov, Gorki, Ostrovski, Fadeyev gibi şahsiyetlerin hikâye ve romanları Karakal-
pak Türkçesine tercüme edilir. Bunlar, Karakalpak yazarlarının, dolayısıyla onların ortaya
koyduğu eserlerin sanat ve kültür seviyesini yükseltir.
Karakalpakistan Sovyet Yazarlar Birliği kurulduktan sonra 1930’lu yılların ikinci yarı-
sından itibaren Birliğin yayın organı “Miynet Edebiyatı” (Emek Edebiyatı) adlı kaliteli der-
gi çıkmaya başlar. Dergi, edebî tenkit ile edebiyat araştırmalarının gelişmesine özel hizmet
eder. Ayrıca Sosyalizmin, Marksizm-Leninizm’in siyasî estetiğini propaganda eden yayın
görevini üstlenir.
Daha sonraki yıllarda “Avdarıspak Jalını” (Devrim Ateşi), “Jeñis Havazı” (Zafer Ava-
zı), “Karakalpak Edebiyatı hem İskusstvosı” (Karakalpak Edebiyatı ve Sanatı); daha yakın
zamanda “Emivderya” (Amuderya) dergilerinin sayfalarında; aynı şekilde “Kızıl Karakal-
pakstan”, “Jas Leninşi” (Genç Leninci), “Sovet Muğallimi” (Sovyet Öğretmeni) gazetelerin-
de eleştiri yazıları ve edebiyat teorisi ile ilgili makaleler yayımlanır. 1934 ve 1939 yıllarında
yapılan Karakalpakistan Yazarlar Birliği’nin birinci ve ikinci kongreleri de edebî tenkit ve
edebiyat araştırmalarının sonraki gelişmeleri için hız kaynağı olur.
Birinci Dünya Savaşı yıllarında Karakalpak yazarları, ateşli mısra ve satırlarla halkı
düşmanla savaşmaya çağırır. Savaşın birinci yılında Karakalpak şairlerinin, “Vatan Uşın”
(Vatan İçin), “Duşpandı Kıyratamız” (Düşmanı Ezelim) ve “Vatan Hakkında Kosıklar”
(Vatan Hakkında Şiirler) adıyla üç ayrı şiir kitabı yayımlanır. Savaş yıllarındaki edebiyatın
konusu, doğal olarak “Sovyet halkı”nın “Faşist” baskılara karşı kahramanca mücadelesi-
ni tasvir, “Sovyet insanı”nın vatanseverliği ve kendi vatanına tam teslimiyeti, düşmanlara
duyulan kin ve nefret duygusudur. Bunlara, N. Japakov’un “Budennıy Atlandı” (Budennıy
Ata Bindi), “Faşitler Tart Kolıñdı” (Faşistler, Çekin Elinizi); A. Turımbetov’un “Kaharman-
lık Urıs” (Kahramanlık Savaşı) adlı şiirleri; S. Nurımbetov’un “Perzentim” (Evlâdım) şiiri
vd. örnek gösterilebilir.
Savaştan sonraki devirde Karakalpak edebiyatı, yeni bir atılım içine girer. Bu atılımda,
Rus-Sovyet yönetiminin aldığı siyasî kararların rolü büyüktür. Alınan kararlardan sonra
Karakalpak yazarlarının eserlerinde, devrin “Sovyet” temasına doğru bir dönüş, kuvvet-
le kendisini hissettirir. Bunun sonucu olarak yazarlar, Sosyalizmin kuruluşunu, kolhozlu
köyün “bahtlı” hayatını, kolhozcuların çalışkanlığını vb. anlatan eserler yazarlar. Jolmurza
Aymurzayev’in “Aydın Jol” (Aydınlık Yol) manzumesi, Amet Şamuratov’un “Bahıtlı Za-
man” (Bahtlı Devir) ve “Akşolpan-Palman” (Akçolpan-Palman) manzumeleri; Sovyetler
Birliğinin kahramanı Zoya Kosmedemyanskaya hakkında yazılan S. Beknazarov’un “Tan-
ya” manzumesi, B. Kayıpnazarov’un “Palvanbek” (Pehlivan) manzumesi vb. bunlara örnek
gösterilebilir. Bu yıllar, Karakalpak edebiyatına genç, kabiliyetli yazar ve şairler de katılır.
İbrayım Yusupov, Tilevbergen Jumamuratov, Hojabek Seytov, Tölepbergen Kayıpbergenov,
Öserbay Hojaniyazov, Hojamurat Turımbetov, Joldasbay Dilmuratov, Babaş İsmailov, Me-
ten Seyitniyazov, Keramatdin Sultanov, Aytbay Bekimbetov, Devlen Aytmuratov gibi.
Berdak: Ünlü Karakalpak Savaştan sonraki devirde drama türünde de ilerlemeler göze çarpar. Aymurzayev’in
şairi.
“Aygül-Abat” (Aygül ve Abat), “Berdak”; S. Hojaniyazov’un “Süymegenge Süykenbe” (Sev-
meyene Dayanma/ Güvenme), “Talvas” (Çırpınma/ Gayret) vb. piyesleri yazılıp sahne-
lenir. Yine de Karakalpak dramasının diğer türlere göre geri kaldığını söylemek yanlış
olmaz. Bunda fikrî ve sanatsal yönün zayılığı en önemli nedendir.
Savaştan sonraki dönemde Karakalpak nesri de hayli gelişme katetmiştir. Pek çok
hikâye ve denemenin yanında ilk kez hacimli nesir örnekleri, romanlar yazılır. Kısa za-
manda ortaya çıkan romanlar arasında Asan Begimov’un “Balıkşınıñ Kızı” (Balıkçının
Kızı), Ö. Ayjanov’un “Aral Kuşağında” (Aral Kucağında), Jolmurza Aymurzayev’in “Emiv-
derya Boyında” (Amuderya Boyunda), H. Seytov’un “Maşakatlı Bahıt” (Meşakkatli Baht/
Hayat), A. Bekimbetov’un “Avır Tağdirdi Jeñivşiler” (Ağır Kaderi Yenenler), Tölepbergen
Kayıpbergenov’un “Karakalpak Kızı”, K. Sultanov’un “Ak Derya” (Ak Nehir) vb. romanları
sayılabilir. Bunlardan A. Begimov, J. Aymurzayev ve Şavdırbay Seytov’un romanları, Rus-
çaya tercüme edilirken; Bekimbetov ile Kayıpbergenov’un romanları Özbek Türkçesine ak-
tarılır. Bu gelişmeler sonucunda Karakalpak nesri ön plana çıkar ve Karakalpak edebiyatı-
nın türlerinden biri haline gelir.
Savaştan sonraki devirde edebî tenkit ve edebiyat araştırmaları alanında da büyük ge-
lişmeler yaşanır. Edebiyat araştırmaları alanında genç bilim adamları Nejim Devkarayev, M.
Nurmuhammedov, Kalli Ayımbetov, Kabıl Maksetov, S. Ahmetov ve daha başkaları ortaya
çıkar. Bu isimler, E. Bertels, S.P. Tolstov, A.K. Borovkov, N.A. Baskakov gibi ünlü Rus bilim
adamlarının bilimsel terbiyesinde yetişmişlerdir. Nejim Devkarayev’in “Révolyutsiyağa Şe-
gemgi Karakalpak Edebiyatınıñ Tariyhı Boyınşa Oçerkler” (Devrime Kadarki Karakalpak
Edebiyatının Tarihi Hakkında Araştırmalar), M. Nurmuhammedov’un “Karakalpak Sovet
Edebiyatınıñ Ravajlanıvına Rus Edebiyatınıñ Tesiri” (Karakalpak Sovyet Edebiyatının Geliş-
mesine Rus Edebiyatının Tesiri”), Kabıl Maksetov’un “Kırık Kız” Eposı Hakkında (Kırk Kız
Destanı Hakkında), S. Ahmetov’un “Karakalpak Sovet Poeziyası Tariyhınıñ Oçerkleri” (Kara-
kalpak Sovyet Şiiri Tarihi Hakkında), N. Japakov’un “Ayapbergen Muvsayev’in Tvorçestvosı”
(Ayapbergen Musayev’in Sanatı) gibi araştırma eserleri ortaya koyarlar.
Karakalpak edebiyat araştırmacıları ile folklorcuları, bir yandan folklorik eserleri
öte yandan XVIII. ve XIX. asır şairlerinin şiirlerini toplamaya ve üzerinde araştırma-
lar yapmaya başlarlar. Bu bağlamda B. İsmailov’un “Künhojanıñ Ömiri hem Tvorçestvo-
sı” (Künhoca’nın Hayatı ve Eserleri/ Şiirleri), K. Maksetov’un “Karakalpak Kaharmanlık
Eposınıñ Poetikası” (Karakalpak Kahramanlık Destanının Poetikası), A. Karimov’un “Jiyen
Jıravdıñ Ömiri hem Tvorçestvosı” (Jiyen Jırav’ın Hayatı ve Şiirleri) gibi araştırma çalışma-
ları yazılıp basılır. Benzer araştırma ve yayınlar, Ejiniyaz, Berdak, Öteş, Omar gibi şairler
için de yapılır. (İ. T. Sağitov, 1979: 35-50)
XX. yüzyıl, hatta XXI. yüzyılda yaşayan günümüz şair ve yazarları, güçlü ve değerli eser-
ler ortaya koymuşlar ve koymaya devam etmektedirler. Bunlar arasında yukarıda ismi geçen
Kasım Evezov, Nejim Devkarayev, Ebdiraman Ötepov, Asan Begimov, Mirzağaliy Deribayev’e
ilave olarak İzbasar Fazılov, Jolmurza Aymurzayev, Emet Şamuratov, İbrayım Yusupov,
Tölepbergen Kayıpbergenov, Gülistan Şamuratova, Gülistan Matyakubova, Sağınbay İb-
ragimov, Nebiyra Töreşova, Saylavbay Jumağulov, Orazbay Ebdirahmanov, Sarıgül Baha-
dırova, Patiyma Mirzabayeva, Bahtiyar Genjemuratov gibi isimler sayılabilir.
“Başlangıcından beri Karakalpak Türklerinin sözlü ve yazılı edebî ürünleri ve edebiyatçıla-

rı kimlerdir? Karakalpak edebiyatının en ünlü temsilcileri ve en bilinen eserleri nelerdir? 5
EJİNİYAZ KOSIBAY ULI (Hacıniyaz Kosıbayoğlu)
ELLERİM BARDI İLLERİM VARDI

Şiir kısaltılarak alınmıştır. Sorasañ elimdi, Kojban, bizlerden, Sorarsan ilimi Kojban bizlerden,
Kalpağı kazanday ellerim bardı. Kalpağı kazan gibi illerim vardı,
Kate şıksa keşiriñler sözlerden, Hata çıksa afediniz sözlerden,
Kıtay, Koñırat atlı ellerim bardı. Kıtay, Konrat adlı illerim vardı.
Ötirikti ıras etip aytpağan, Yalanları doğru diye demeyen,

Tuvrı joldan bas ketse de kaytpağan, Doğru yoldan baş gitse de dönmeyen,
Namehremdi hasla joldas tutpağan, Namahremi asla yoldaş tutmayan,
Atı Karakalpak ellerim bardı. Adı Karakalpak illerim vardı.
Süyrik savsağında perivza jüzik, İnce parmağında firuze yüzük,

Belleri kınalğan bir kısım nazik, Belleri bağlanmış, incecik, nazik,
Her kolında altın, gümis bilezik, Her kolunda altın, gümüş bilezik,
Sallanıp mes gezen kızları bardı. Salınıp mest gezen kızları vardı.
Jilva taslap her ne barın saz etken, Cilve edip ne varsa hazır eden,
Jigitlerdiñ kevlin beher-jaz etken, Yiğitlerin gönlün, bahar yaz eden,
Kasın kağıp, jilva bilen naz etken, Kaş kaldırıp cilve ile naz eden,
Bağlardıñ işinde kızları bardı. Bağların içinde kızları vardı.
Men büyerde jürgen işi zerdeli, Ben bu yerde gezen içi yaralı,
El-jurtın körmegen ağır derdeli, İl yurdun görmeyen onulmaz dertli,
Kevlimniñ hoşı jok men hem bir dertli, Gönlümün hoşu yok, ben de bir dertli,
Aytsam işte tolğan hediysim bardı. Desem içte dolu sözlerim vardı.
Nesip aydap siziñ ellerge kelgen, Nasip sürüp sizin illere gelen,
Kim jaksı, kim jaman parkını bilgen, Kim iyi kim kötü, farkını bilen,
Zivar, Ejiniyaz’ın şiirlerinde Her ne barın sizge bayan eylegen, Her ne varsa size beyan eyleyen,
kullandığı takma adıdır.
Kalpaktıñ kemiyne Ziyvarı bardı. Kalpak’ın bir aciz Zivar’ı vardı.
Özet
I- Balkanlarda Türk Edebiyatı: II- Karakalpak Edebiyatı
Balkanlardaki Türk edebiyatının XIX. yüzyıldan önce dö- Karakalpaklar, Kıpçak boyuna bağlı bir Türk boyu-
nemleri ve temsilcileri Osmanlı Türk edebiyatı içindedir. Os- dur. Bugün, Özbekistan’a bağlı özerk bir cumhuriyet olan
manlıların Balkanlardan çekilmeleri ve bu yörelerde kuru- Karakalpakistan’da yaşarlar. Toplam Karakalpak nüfusu 700
lan Romanya, Yugoslavya, Yunanistan, Bulgaristan gibi dev- bin civarındadır.
letler içinde kalan Türkler, bu devletlerde azınlık olarak kül- Karakalpaklar, önceleri, diğer Türk boyları gibi ortak yazı dili
tür ve edebiyatlarını günümüze kadar devam ettirmişlerdir. olan Türkçeyi (Harezm, Çağatay gibi) kullanıyorlardı. Rus-
Bütün bu edebiyatların dili önceleri Osmanlıca günümüzde ların hâkimiyetine girdikten sonra kendi konuşma dille-
ise Türkiye Türkçesidir. Gagavuzlar ve Romanya’daki Kırım ri (ağzı) yazı dili haline getirildi. 1932’de Karakalpak ağzına
Tatar Türkleri hâlen kendi konuşma dillerini yazı dili olarak uyarlanmış Kiril alfabesiyle yazmaya başlayan Karakalpaklar,
kullanmaya devam etmektedirler. Diğer bölgelerdeki edebi- 1996’dan itibaren Özbeklerin kabul ettiği Latin esaslı alfabe-
yat dili Türkiye Türkçesiyle aynıdır. yi benimsediler.
Balkanlarda sosyalist-komünist yönetimlerin iş başına gel- Karakalpaklar, kendi ağız özelliklerinin ağırlıklı olduğu ya-
mesi bu yörelerdeki Türk topluluklarının edebiyatlarını da zılı eserleri, 19. yy.dan itibaren verdiler. Bir yandan sözlü
içerik olarak etkilemiştir. Özellikle “Bulgarlaştırma” siyase- ürünlerini derleyip yazıya geçirdiler bir yandan da modern-
tinin yürütüldüğü dönemde, Balkanlarda en büyük Türk nü- leşmenin getirdiği yeni edebî türlerde (roman, drama, tenkit,
fusunu oluşturan Bulgaristan Türkleri, maddî-manevî büyük edebiyat tarihi vb.) eserler ortaya koydular. Yazılı edebiyatın
sıkıntılara göğüs germiştir. Doğal olarak edebiyat hayatı da ilk temsilcileri Künhoca, Ejiniyaz, Berdak idi. Karakalpak-
bu siyasetten olumsuz etkilenmiştir. Sovyet edebiyatı döneminde özgürce yazamayan, edebiyat
Günümüzde bütün Balkan ülkelerinde, eğitim belli ölçüde ve sanatlarını Sosyalist rejimin emrine vermek zorunda ka-
Türkçe yapılabilmekte, Latin alfabesi kullanılmakta, Türkçe lan Karakalpaklar bugün, her alanda yetiştirdiği güçlü tem-
süreli yayınlar ve kitaplar basılmaktadır. Yugoslavya’nın da- silcilerle varlığını devam ettirmektedir. Edebî hayatın yanın-
ğılmasından sonra Kosova ve Makedonya’da Türk topluluk- da modern, kültürel ve ekonomik hayatlarını da iyileştirme-
ları daha özgür bir hâle gelmiş ve buralardaki edebiyat faali- ye çalışmaktadırlar.
yetleri de canlanmıştır.
Gagavuzlar Balkanlarda dağınık olarak, Moldovya’da ise top-
lu olarak yaşayan Hristiyan bir Türk halkıdır. Bunlar arasında
XIX. yüzyıl sonlarında milliyet bilincinin uyanmamsıyla bir-
likte anadillerine verilen önem artmış ve Gagavuz edebiyatı
canlanmaya başlamıştır. Gagavuzca, Türkiye Türkçesine en
yakın yazı dillerinden birdir.
1. Bulgaristan Türk edebiyatının hem en verimli olduğu 6. Karakalpak Türkleri, aşağıdaki bağımsız Türk cumhuri-
hem de en büyük darbeler aldığı dönemi hangi tarihler arası- yetlerinden hangisine bağlı özerk bir cumhuriyettir?
nı kapsar? a. Kazakistan
a. 1920-1944 b. Kırgızistan
b. 1944-1989 c. Özbekistan
c. 1989-1960 d. Türkmenistan
d. 1960-1991 e. Azerbaycan
e. 1991-2012
7. Aşağıdakilerden hangisi Karakalpak yazılı edebiyatının
2. Bulgaristan Türk edebiyatında en verimli ve en canlı olan ilk şairlerinden biri değildir?
edebî tür aşağıdakilerden hangisidir? a. Ejiniyaz
a. Roman b. Künhoja
b. Hikâye c. Berdak
c. Piyes d. Öteş
d. Deneme e. İbrayım Yusupov
e. Şiir
8. Türkiye Türkçesine de çevrilen “Karakalpak Kızı” adlı
3. İkinci Dünya savaşından sonra Yugoslavya devletinin sı- roman aşağıdaki yazarlardan hangisine aittir?
nırları içinde yer alan Makedonya’da Türkçe ilkokul ve ortao- a. Kasım Evezov
kullarda resmen okutulmaya başlanan (1944-2000) hatada üç b. Asan Begimov
kez yayımlanan çok sayfalı gazete aşağıdakilerden hangisidir? c. Jolmurza Aymurzayev
a. Birlik d. Tölepbergen Kayıpbergenov
b. Sesler e. Hojabek Seytov
c. Sevinç
d. Tomurcuk 9. Kasım Evezov’un yazdığı ünlü piyesinin adı aşağıdakiler-
e. Yeni Yol den hangisidir?
a. Dengini Bulan Kız
4. Günümüzde Kosova’da ve Avrupa ülkelerinde resmi dili b. Dilek Yolunda
Türkçe olan tek belediye aşağıdakilerden hangisidir? c. Son Hareket
a. Prizen d. Boyacı Vekil
b. İpek e. Ernazar Alagöz
c. Mitrovitsa
d. Mamuşa 10. Aşağıdakilerden hangisi Karakalpak Sovyet edebiyatının
e. Priştine özelliklerinden biri değildir?
a. Sovyet ideolojisini dile getirmesi
5. Karakalpak Türkleri, aşağıdaki Türk boylarından hangi- b. Daha çok köy, kolhoz gibi çevreleri anlatması
sine mensuptur? c. Rus edebiyatçılarından azımsanmayacak ölçüde ter-
a. Kıpçak cümeler yapılması
b. Karluk d. Karakalpak edebiyatçılarının, fikirlerini özgürce ifa-
c. Oğuz de etmesi
d. Altay e. Faşizmin ve faşistlerin, edebî eserlerdeki kahraman-
e. Yakut ların en büyük düşmanı olması

1. b Yanıtınız doğru değilse “Bulgaristan Türk Edebiyatı” Sıra Sizde 3
bölümünü yeniden okuyunuz. Bu konuda Ahmet B. Ercilasun’un “Örneklerle Bugünkü Türk
2. e Yanıtınız doğru değilse ““Bulgaristan Türk Edebiya- Alfabeleri” (Ankara, 2005); Fatma Açık’ın “XX. Asrın Başla-
tı” bölümünü yeniden okuyunuz. rında Türk Dünyasında Yaşanan Alfabe Değişikliklerinin Se-
3. a Yanıtınız doğru değilse “Makedonya Türk Edebiyatı” bepleri, Gelişimi ve Sonuçları” (Ankara, 2008); Betül Aslan’ın,
bölümünü yeniden okuyunuz. “Sovyet Rusya Hâkimiyetinde Yaşayan Türklerin Ortak “Bir-
4. d Yanıtınız doğru değilse “Makedonya Türk Edebiyatı” leştirilmiş Türk Alfabesi”nden “Rus Kiril” Alfabesine Geçiril-
bölümünü yeniden okuyunuz. mesi” (Erzurum, 2009) adlı çalışmalarına bakabilirsiniz.
5. a Yanıtınız doğru değilse “Karakalpaklar” bölümünü
yeniden okuyunuz. Sıra Sizde 4
6. c Yanıtınız doğru değilse “Karakalpaklar” bölümünü Bu konuda Zeki Velidi Togan’ın Bugünkü Türkili (Türkistan)
yeniden okuyunuz. ve Yakın Tarihi (İstanbul 1981); Mehmet Saray’ın Yeni Türk
7. e Yanıtınız doğru değilse “XIX. Asrın Sonu ve XX. As- Cumhuriyetleri Tarihi (Ankara, 1999); Salih Yılmaz’ın XVI.-
rın Başlarındaki Karakalpak Edebiyatı” bölümünü XX. Yüzyıllarda Karakalpak Türkleri Tarihi (Ankara, 2006)
yeniden okuyunuz. adlı çalışmalarına bakılabilir.
8. d Yanıtınız doğru değilse “XX. Yüzyıl Karakalpak Ede-
biyatı” bölümünü yeniden okuyunuz. Sıra Sizde 5
9. b Yanıtınız doğru değilse “XX. Yüzyıl Karakalpak Ede- Bu konuda şu kaynaklara bakılabilir: Ceyhun Vedat Uygur,
biyatı” bölümünü yeniden okuyunuz. “Karakalpak Türkleri Edebiyatı”, Türk Dünyası El Kitabı, 4.
10. d Yanıtınız doğru değilse “XX. Yüzyıl Karakalpak Ede- c. (Türkiye Dışı Türk Edebiyatları), Türk Kültürünü Araş-
biyatı” bölümünü yeniden okuyunuz. tırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1998; Türkiye Dışındaki
Türk Edebiyatları Antolojisi, 23. Cilt, Ankara, 2003; Karakal-
pak Destanları: Kırk Kız Destanı, Aktaran: Ceyhun Vedat Uy-
gur, Ankara 2007.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Sıra Sizde 1
Balkanlardaki Türk edebiyatı, XIX: yüzyıl sonlarından önce Yararlanılan ve Başvurulabilecek
-Gagavuzlar hariç- Osmanlı Türk edebiyatının bir kolu- Kaynaklar
dur. Dolayısıyla Romanya, Yunanistan, Bulgaristan Make- Ahmetov, S., K. Mambetov, “Karakalpak Edebiyatı”, Derslik,
donya ve Kosova bölgelerindeki Türklerin hem yazılı hem Nökis “Bilim” Baspası, 1996
de sözlü edebiyatları Osmanlı Türk edebiyatı içindedir. Arat, Reşit Rahmetî, “Kara-kalpaklar” İslâm Ansiklopedisi.,
Bulgaristan’daki Türk edebiyatı için özellikle “Doç. Dr. Hay- maddesi, Cilt 6, Maarif Basımevi, İstanbul, 1955
riye Süleymanoğlu Yenisoy’un “Bulgaristan Türk Edebiyatı” Argunşah Mustafa, “Çağdaş Gagavuz Şiiri”, Türk Dili (Türki-
(Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, 8. c.) adlı ye Dışı Çağdaş Türk Şiiri), Ankara, 1996, Sayı: 531,
eserine bakılabilir. Delibalta, A. Mehmet, Batı Trakya Fetih Tarihi, Münih, 2002
Ejiniyaz, Tañlamalı Şığarmaları (Seçme Şiirleri), Nökis “Ka-
Sıra Sizde 2 rakalpakstan”, 1994
Balkanlarda ve daha doğrusu bütün Osmanlı Avrupası’nda, Engülü Suat, Prof. Dr. İSEN, Mustafa, Türkiye Dışındaki
Osmanlı yönetiminden itibaren Türkler arasında tek bir yazı Türk Edebiyatları Antolojisi, 7. c., (Makedonya bölümü),
dili kullanılmıştır; o da Osmanlıca (Türkiye Türkçesi)’dir. Bu Ankara, 1997.
konuda Türkiye Türkçesinin tarihî gelişimini konu alan araş- Engülü, Suat, Prof. Dr. İSEN Mustafa, “Türkiye Dışındaki
tırmalara bakılabilir. Türk Edebiyatları Antolojisi, (Kosova bölümü), 7. c., An-
kara, 1997
Güngör, H. – Argunşah M. “Gagavuzlar”, İstanbul, Ötüken
Yayınları, 1998
Horata Osman, “Roman’ya Türkleri Edebiyatı”, Türk Dünyası
El Kitabı, 4. c., Ankara, 1998
Kalkan Dr. Şaban M., “Balkanlarda Türkçe” (Araştırma), Uygur, Ceyhun Vedat, Karakalpak Türkleri Edebiyatı –Gra-
“Yeni Gazetem Ege”, 31 Ocak 2010 (Pazar), İzmir, Türkiye mer, Yazılı Edebiyat, Destanlar-, Bilal Ofset, Denizli, 1999
Kalkan Dr. Şaban M., “Bulgaristan Türkleri Şiirine Tarihi Bir Uygur, Ceyhun Vedat, Karakalpak Türkleri Edebiyatı, Türk
Bakış”, “Derya” dergisi, Mamuşa, Mayıs-Ağustos 2002, Dünyası El Kitabı, Dördüncü Cilt (Türkiye Dışı Türk
Sayı: 1-2, Kosova. Edebiyatları), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Ya-
Karakalpak Edebiyatı Tarihi (hzl. N. Japakov, K. Mambetov, yınları: 158, Ankara, ss-399-421
K. Sultanov, A. Kerimov), Nökis “Karakalpakstan”, 1983 Ülküsal, Müstecep, Dobruca ve Tükler, Ankara, TKAE Yayın-
Kaya, Fahri, “Makedonya’da Türkçe Yayın Hayatı”, “Balkan ları, 1978
Ülkelerinde Türkçe Eğitim ve Yayın Hayatı Bilgi Şöleni”, Yenisoy, Doç. Dr. Hayriye Süleymanoğlu, “Bulgaristan Türk
Ankara, 1999 Edebiyatı” (Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolo-
Kaya, I. Güven, Yugoslavya Türk Halkı Yazınına Gerçekçi Bir jisi, 8. c.), Ankara.
Bakış, Tan Yayınları, Priştine, Kovsa, 1986
Manov Atanas, Gagavuzlar (Hristiyan Türkler), Çeviren: M.
Türker Acaroğlu, Ankara, TTK Yayınları, 2001
Mollof, Rıza “Yerli Türk Edebiyatı Üzerine”, (Araştırma),
“Yeni Işık” gazetesi, Sanat Eki: “Çağdaş”, Sofya, 1966, No:
20 (38), Bulgaristan
Muzbeg, İskender, “Kosova Türk Halk Şiirinde Atasözleri ve
Deyimler”, “İkinci Uluslar Arası Kıbrıs ve Balkanlar Türk
Edebiyatları Sempozyumu”, 27-29 Ekim 1998, İzmir.
Mümin, Mücahit, “Batı Trakya’da Türkçe Yayın Hayatı”, “Bal-
kan Ülkelerinde Türkçe Eğitim ve Yayın Hayatı Bilgi Şö-
leni”, Ankara, 1999
Nedret Ali Mahmut, Romanya Türk Tatar Edebiyatı, 1-2 c.;
Köstence, 2000
Sağitov, İ.T., Karakalpak Edebiyatınıñ Ösiv Jolları –edebiy-
kritikalık makalalar- (Karakalpak Edebiyatının Gelişme
Yolları –Edebî-Eleştirel Makaleler-), Nökis, 1979
SAĞLAM, Feyyaz, “Batı Trakya Türkleri Edebiyatı”, Türkiye
Dışındaki Çağdaş Türk Edebiyatları Antolojisi, 9. c., An-
kara, 1999
Şermuhamed Ulı, Tahir Kahhar, Türkiye Dışındaki Türk Ede-
biyatları Antolojisi, 23. c., Aktaran: C. V. Uygur, Kültür
Bakanlığı Yay. Ankara, 2003
Tatarlı, Prof. Dr. İbrahim, Antologiya, Sofya, Narodna Pros-
veta Yayınevi, 1960, (Önsöz: “9 Eylül 1944’ten Sonra Bul-
garistan Türk Ahalisinin Edebiyatı”), Bulgaristan
Togan, Zeki Velidî, Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Ta-
rihi, Cilt: 1 (Batı ve Kuzey Türkistan), Enderun Kitabevi,
İstanbul, 1981
Türk Ansiklopedisi, “Karakalpaklar” maddesi, Milli Eğitim
Basımevi, Cilt 21, Ankara,1974
Türkler (Ansiklopedi), Cilt: 19 ve Cilt: 20, Adana, 2002
Uygur, Ceyhun Vedat, Karakalpak Türkçesi Grameri, Kriter
Yayınevi, İstanbul,
8
Amaçlarımız

Başkurt yazılı edebiyatının oluşumunu ve Sovyet dönemindeki gelişimini

tartışabilecek,
Karaçay-Malkar Türklerinin Kakasya’daki konumunu, bunların yazılı edebiyatı-

nın oluşumunu ve Sovyet dönemindeki gelişimini ana hatlarıyla tanımlayabilecek,
Çuvaşların kim olduğunu ve bunların yazılı edebiyatının oluşumunu, Çarlık ve

Sovyet Rusya dönemindeki gelişimini ana hatlarıyla açıklayabilecek,
Kuzeydoğu Türk lehçelerinin neler olduğunu ve bunların yazılı edebiyatla-
rının (Sibirya Türk edebiyatı) oluşum ve gelişim süreçlerinin ana çizgilerini
ayırt edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Başkurt Edebiyatı • Tuva
• Karaçay-Malkar Edebiyatı • Hakas
• Çuvaş Edebiyatı • Altay
• Kuzeydoğu Türk Lehçeleri • Saha-Yakut
Edebiyatları: Sibirya Türk
Edebiyatları
İçindekiler
• BAŞKURT EDEBİYATI
• KARAÇAY-MALKAR EDEBİYATI
Diğer Çağdaş Türk Edebiyatları • ÇUVAŞ EDEBİYATI
• KUZEYDOĞU TÜRK LEHÇELERİ
EDEBİYATLARI (SİBİRYA TÜRK
EDEBİYATLARI)
Diğer Çağdaş Türk Edebiyatları
BAŞKURT EDEBİYATI
XIX. Yüzyılda Başkurt Edebiyatı

XIX. yüzyıl öncesinde Başkurt edebiyatı, münferit bir yazılı edebiyat olarak tam anlamıy-
la kendisini göstermemiştir; Başkurt edebiyatının XIX. yüzyıl öncesine ait edebî eserle-
ri, dönemin genel Kıpçak edebiyatı ve dönemin ortak Türk edebiyatı geleneğine bağlıdır
ve onun içindedir. Elbette, tüm Türk topluluklarında olduğu gibi güçlü bir Başkurt söz-
lü edebiyat geleneği vardır. Bu zengin sözlü edebiyat, Başkurt halkının yaratıcılığının gü-
cünü yansıtmaktadır.
XIX. yüzyıldaki Başkurt edebiyatını ilk ve ikinci yarı olmak üzere iki kısımda ele al-
mak gerekir. XIX. yüzyılın ilk yarısında yukarıda sözü edilen ortak dönem Türk edebiya-
tının izleri daha canlıdır. Ortak dönem Türk edebiyatını büyük bir nehir olarak düşünür-
sek, Başkurt yazılı edebiyatının bu yüzyılın ilk yarısındaki ürünleri de farklı bir mecrada
akmaya devam eden bir kol olarak düşünülebilir. Özellikle dini-tasavvufi konular başta
olmak üzere, aşk, sevgi, tabiat gibi değişmez temalar, bu dönemin de vazgeçilmezleri ola-
rak görülmektedir. Biçim uygulamalarının da çok farklılık göstermediği bu dönem, Baş-
kurt yazılı edebiyatının gelişmesinde bir çığır olarak kabul edilemez. Fakat, ilk tohumların
ekilmeye başlandığı bir dönem diye adlandırmak da yanlış olmaz.
XIX. yüzyılda Başkurt yazılı edebiyatının temel kaynağını sözlü edebî gelenekteki
konu ve duygular oluşturmaktadır. Ayrıca bunlar Doğu edebiyatından esinlenilen çeşitli
konular ve biçim özellikleri ile de daha zengin bir yazılı edebiyatın ilk örneklerini oluştur-
muştur. Sınırların bugünkü kadar keskin olmadığı o yıllarda, Anadolu sahasındaki edebî
gelişmelerden de doğrudan ya da dolaylı haberdar olan çeşitli Başkurt edipleri ve aydınla-
rı, birtakım toplumsal fikirleri halka anlatmak ve halkta bir bilinç oluşturmak maksadıyla
edebiyatı bir fener olarak kullanmışlardır. Dönemin eserlerinde işlenen vatan ve millet
sevgisi, siyasî aksaklıklar ve hatta toplumsal sıkıntılar benzer şekilde işlendiği gibi, bir
yandan da daha bireysel olan aşk, sevgi, doğa gibi konular da benzer üslup özelliklerini
taşımaktadır.
XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Başkurt Edebiyatı

Bu dönem içerisinde özellikle dört isim öne çıkmaktadır. Bunlardan ilki, Ebilmelih
Kargalı’dır. 1782-1833 yıllarında yaşayan Kargalı’nın en önemli eseri, “Tercüme-i Hacı
Ebilmelih El-Biste-i Es-Segidi”dir. Bu eser, geleneksel dinî öğretiyi amaçlayan bir eser ol-
maktan çok, din büyükleri, evliyalar üzerine anlatılan hikâyelerle kendi döneminin aksak-
lıklarını dile getirmesiyle değer kazanmaktadır. Kargalı’nın geleneksel aşk ve doğa tema-
larını işlediği manzum eserlerinde de Başkurt halkının sevinç ve üzüntülerini yansıttığı
görülmektedir. Geleneksel edebiyatın mazmunlarını, Başkurt halkının dünya görüşü ile
birleştiren şair, buna ilaveten, çeşitli sözlü edebiyat unsurlarını da yazılı edebiyatın içeri-
sinde yoğurmuştur.
Dönemin bir başka şairi ise, Hüsniyar’dır. Hangi yıllar arasında yaşadığı kesin ola-
rak bilinmeyen Hüsniyar, münacat, mersiye ve nasihat türlerindeki eserlerinin dışında,
Başkurt edebiyatında manzum seyahatnamesi ile tanınmaktadır. Seyahatnamesinde Orta
Asya’ da gördüklerine yer veren Hüsniyar, oradaki folklorik özellikleri de anlatarak eseri-
nin çerçevesini daha da genişletmiştir. Bu seyahatname, Hüsniyar’ın kendisinden de bah-
setmesi dolayısıyla otobiyografik bir eser niteliğindedir. (TEA 2004: 361).
XIX. yüzyılın ilk yarısında Şemsettin Zeki, Geli Sokoroy gibi Başkurt aydınları, gele-
neksel eğitim içerisinde yer almış olsalar da, fikirleri ve bakışları itibarıyla dönemlerinin
diğer şair ve düşünürlerinden farklı yerlere sahiptirler. Geleneksel şiir anlayışını biçim
olarak sürdüren bu aydınlar, konu itibarıyla farklı temaları, dönemin şiir anlayışı içerisin-
de harmanlamayı başarabilmişlerdir.
Şemsettin Zeki, Başkurdistan ve Kazan’ daki çeşitli medreselerde eğitim aldıktan son-
ra, kendi memleketinde öğretmenlik işine devam eder. Gazel başta olmak üzere, Arap
ve Fars edebî türlerinin pek çoğunu büyük bir ustalıkla kullanan şair, kimi gazellerinde
hayatın geçiciliği, üretkenlik gibi konuları da ele alarak, yeni temalarla Başkurt şiirini zen-
ginleştirmiştir. Onun kullandığı bu farklı temalar, öğrencisi olan M. Akmulla’ya da örnek
olacaktır. (TEA 2004: 365) Ayrıca şiirlerinde, şiiriyetin ne olduğunu da ele almaya çalışan
Ş. Zeki, Başkurt şiirinin bir poetikasını oluşturmayı amaçlamaktadır. Bazı şiirlerinde sö-
zün gücünü ele alan şairin Başkurt halkının hem dinî hem de genel geçer ahlakî yönünü
kuvvetlendirmeyi de kendisine amaç edindiğini söylemek mümkündür.
Dönemin önemli isimlerinden birisi de Geli [Ali] Sokoroy’dur (Tatarcada adı Gali
Çokrıy şeklinde yazılır). Sokoroy, kendi köyündeki medreselerde eğitim aldıktan sonra,
bölgenin en büyük medreselerinden biri olan Sterlibaş medresesinde eğitimine devam
eder (TEA 2004: 366). Köyüne döndükten sonra ömrünün sonuna kadar burada yaşar.
Sokoroy, oldukça üretken bir yazardır. Fosul-i Erbeğa (Dört Mevsim), Medħ-i Kazan
(Kazan’ın Methi), Şemğ Ez-Ziya (Mum Işığı) gibi eserleri, yenilikçi, çağdaş fikirleri ön
plana çıkaran ve cahilliği, dar görüşlülüğü eleştiren eserlerdir. Eğitim, okumak, çalış-
mak gibi konular şiirlerinin ana temasını oluşturmaktadır. “Sabakka Töşkenémde” (Der-
se Girdiğimde) adlı manzumesinde anne-babanın verdiği aile içi eğitimin öneminden
bahsetmektedir. Fakat şiirin asıl içeriği Başkurt edebiyatında ve kültür hayatında artık
kendini göstermeye başlayan ve usul-i cedid adıyla bilinen yeni usul eğitim anlayışıdır.
Medrese eğitimindeki skolastik eğitim algısının üzerinde bir eğitimi savunan Sokoroy,
eğitimin ehil kişilerce verilmesi ve ailenin çocuğun eğitiminde sorumsuzca davranma-
ması gerektiğini ve de dayakla eğitimin bağdaşmadığını söylemektedir. Eserde bunlar,
hem nasihat niteliğinde görülürken, dönemin eğitmenlerine ve ebeveynlerine de bir
eleştiri olarak değerlendirilmelidir.
Sokoroy, yalnızca tenkit şiirleri ile bilinmemektedir. Onun bazı mensur eserleri de
Başkurt edebiyat tarihinde oldukça önemlidir. Genel olarak tarihî konular ele alınmış olsa
da eserlerin işlenişindeki dil ve üslup özellikleri, Başkurt yazılı edebiyatında nesir türünün
gelişmesinde ilk kilometre taşlarından biri olarak kabul edilebilir. Bu eserler: “Hacnâme”,
“Tabın Başkurtları Şeceresi” ve “Tevarih-i Bulgariya yeki Terkib-i Gari (Arilerin Oluşumu
veya Bulgar Tarihi)’dir (TEA 2004: 366).
8. Ünite - Diğer Çağdaş Türk Edebiyatları 201
XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Başkurt Edebiyatı

XIX. yüzyılın ikinci yarısına girildiğinde Başkurt halkı yaklaşık üç yüz yıldır Rus egemen-
liği altında kalmış oluyordu. Bu dönem Başkurt halkının ekonomisinde, kültüründe ve
sosyal düşüncesinin gelişmesinde derin izler bırakmıştır. O yıllarda Rus mekteplerinin
Ufa ve Orenburg gibi merkezlerde daha yoğun olarak varlık göstermesi, kimi Başkurt ay-
dınlarının da bu eğitim faaliyetlerine uzak kalmamasını sağladı. Zamanın önemli tarih-
çilerinden N. Kazantsev, Başkurt gençlerinin yalnızca ilköğrenim aşamasında değil, yük-
sek öğrenimde de büyük başarılar göstererek Rusça eğitim aldıklarından bahsetmektedir.
Yeni usul (usul-i cedid) uyarınca eğitim vermeye başlayan medreselerin sayısı da bu
dönemde gittikçe artmaktadır. Bu tarz medreseleri tamamlayan öğrenciler ile birlikte Rus
mekteplerinde eğitim gören kimi gençler, kendi halkları arasında bilim yaymaya gayret et-
tiler. Böylelikle, sosyal bir gelişmeyi başlatarak büyük hizmetlerde bulundular.
Başkurtlar arasında da eskiden beri süre gelen didaktik şiirlerin temelini yaşam ve
tabiat üzerine düşünceler, felsefî veya dinî düşünceler oluşturuyordu. Didaktik şiirlerde
düşünceler ve görüşler değişmez ahlakî ve etik öğretiler yardımıyla veriliyordu. Dünyevî
ya da dinî öğelere dayalı olarak iki yolla bu eserler amaçlarına hizmet ediyorlardı.
Didaktik şiirlerin en belirgin özelliği; şairin dinî-tasavvufi görüşleri, ahlakî öğütleri
genel olarak şiirsel tasvirler, estetik duygular yoluyla vermemesidir. Bu tür eserlerde şair,
sözü doğrudan doğruya söylemeyi, fikir yürütmeyi tercih eder. İnsana bir tabiat ya da sos-
yal durumun aslını anlatmak maksadıyla, bir öğüt kitabı meydana getirir (Ziynetullina-
Harisov 1966: 7).
XIX. yüzyılın ikinci yarısındaki eğitim ve kültür değişmeleri neticesinde de Başkurt
edebiyatı farklı konular ve farklı üsluplar doğurur. Artık dinî ve ahlakî öğretiler bir kena-
ra bırakılır ve özgürlük, eğitim, çağdaşlaşma, ilerleme gibi düşünceler halka aşılanmaya
başlar. Mitahettin Akmulla ve Möhemmetselim Ömötbayev gibi Başkurt edebiyat tarihi
ve Başkurt modernleşmesindeki bu iki isim, dönemin en dikkate değer isimleri olarak
zikredilebilir.
M. Akmulla da dönemin en ünlü medresesi olan Sterlibaş medresesinde eğitim gör-
müştür. Eğitiminden sonra o, yalnızca bulunduğu bölgede hizmet etmemiş; Kazak boz-
kırlarında Kazak gençlerinin eğitiminde de rol almıştır. Yaşamı boyunca pek çok bölgede
gezerek sosyal fikirleri aşılamaya, sınıf farklılıklarının anlamsızlığını vurgulamaya gayret
etmiştir. Gezdiği topluluklar arasında keskin toplumsal ayrılıkları, birbirine tamamen zıt
iki sosyal durumu görür. Onun yüreği, emeği ile çalışıp yaşamını sürdürenlerin safında-
dır. Yoksul ve düşkünlerle aynı dilekleri paylaşır. Zenginleri, beyleri yaptıklarından dolayı
sert biçimde eleştirir. Zengin ve beylere yönelik bu eleştirel şiirleri onun şiirlerindeki ide-
olojiyi sosyal hürriyet fikrine doğru taşımıştır (Ziynetullina-Harisov 1966: 22). Bu eleşti-
riden yalnız beyler ve zenginler değil, dönemin mollaları da nasibini almıştır. Ona göre
mollalar, halkın sosyal hürriyetindeki en büyük engellerden biridir. Zihinlerdeki aşılması
güç engebelerin en önemli mesulleri olarak mollaları gösterir. Bu eleştiriler, kimi zaman
Akmulla’nın aleyhine olmuştur. Suçsuz yere Troytsk zindanlarına atılmıştır. Fakat buna
rağmen, o halkın sesi olmaktan vazgeçmemiştir. Hatta onun zindanda yazdığı şiirleri ol-
dukça kıymetli eserler olarak ele alınır: “Mekâném Miném Zindan” (Benim Mekânım Zin-
dan), “Torgan Urınım Minéñ Törme” (Benim Yaşadığım Yer Hapishane). Bu dönemdeki
eserlerinde kendi haline bağlayarak yaptığı bir değerlendirme söz konusu değildir. O bu
durumu düşünecek ve eserlerini daha yaratıcı halde sunacak bir mekân bulmuştur. Bu
mekânda da doğru ve yalan, iyilik ve kötülük, dürüstlük ve canilik çatışmalarını ve bu
çatışmalara bağlı olayları tasvir etmiştir (Ziynetullina-Harisov 1966: 18).
Akmulla’nın eserlerindeki okuyucuya etki gücü, büyük bir yeteneğin doğrudan doğ-
ruya hayattan ruh bulmasına ve dünyevî temalarla kendisini göstermesinden kaynaklı-
dır. Akmulla, dinî yönleri ağır basan şairlerden farklı olarak, yaşamda şahsen gördükle-
rini, kişisel tecrübelerini ya da bizzat kendi hislerini yazmıştır. Adaleti bir türkü gibi dili-
ne dolayan şair, halkı bilime ve bir sanat sahibi olmaya davet etmiştir. Dürüstlük ilkesiy-
le hareket eden Akmulla, toplumdaki bozuklukları eleştirmekten ve hicvetmekten çekin-
mez. Şiirde halka seslenmeyi, halk ile konuşmayı ve halkı bilime, akla davet etmeyi tercih
eden Akmulla’nın dili de sade ve anlaşılırdır. Halka seslenmesi dolayısıyla da konuşma di-
line yakın bir üslubu benimsemiştir. Bu sebeple; genel şiir dilindeki Arap ve Fars alıntıla-
rını, mümkün olduğunca asgarî düzeye indirmiştir. Akmulla pek çok niteliğiyle kendisin-
den önceki şair ve mütefekkirlerden ayrılır. Hatta, M. Gafuri, S. Kudaş, A. Tukay gibi pek
çok şairin ilk eserlerinde de onun etkisi görülmektedir. Şiirlerindeki en dikkat çekici yön-
lerden bazıları ise; orijinal şiirsel dile sahip olması, şiirsel bir tasvir için halkın tecrübesine,
yaşamına özgü unsurlardan faydalanması, doğanın bitki ve hayvan dünyasına başvurma-
sı, deyim ve atasözlerini sıklıkla kullanmasıdır. Biçim olarak şiirlerinde çoğunlukla klasik
rübai şeklini tercih etmiştir. Bunun dışında 11’li hece ölçüsü ile de şiirler yazdığını görü-
yoruz. Başkurt folklorunda ve yazılı edebiyatında bu ölçüde oldukça geniş yer bulmuştur
(Ziynetullina-Harisov 1966: 22). Onun Başkurt halk edebiyatına yakınlığı, kobayır adı ve-
rilen türdeki gibi yedi heceli şiirleri ile de görülmektedir.
Halkla doğrudan doğruya yakınlaşmak, sade insanın yaptığını kendisi de yaparak,
onun mutluluğunu da, kederini de paylaşarak yaşamak, Akmulla’ya manevî bir güç ve
coşku verdi. Başkurt, Kazak ve Tatar halklarının sözlü yaratıcılığını iyi bilmek, doğunun
şiir geleneklerini yaratıcılığı ile özümsemek, ona mükemmel eserler yaratmada yardımcı
olmuştur. “Başkorttarım Ukıv Kirek” (Başkurtlarım Okumak Gerek) adlı şiiri, yalnızca şiir
olarak kalmayıp bir millî nasihat olarak günden güne Başkurt edebiyatında ve Başkurt
halkı arasında kendini bulmuştur.
Bu dönemin bir diğer önemli ismi Möhemmetselim Ömötbayev’dir. Köyünde medre-
seyi tamamladıktan sonra Orenburg’daki harp okulunda okur. Sonra çeşitli yerlerde sekre-
terlik ve komutanlık görevlerinde bulunur. Bunun dışında Sterlitamak medresesinde Rus-
ça öğretmenliği yapar ve Ufa’ya döndükten sonra da din idaresinde tercüman olarak ça-
lışır. Ömötbayev, Başkurt edebiyat tarihinde olduğu kadar Başkurt tarihine özgü vesika-
ları tercüme etmesiyle ya da derlemesiyle de önemli bir yere sahiptir. Basılan kitaplarının
dışında kimi basılmayan eserleri de oldukça değerlidir. “Cihanname” (Coğrafya Kitabı),
“Yomran Tabın”, “Hac Seferé” gibi eserleri basılmadan kalmıştır. Bunların yanı sıra, onun
el yazmaları arşivinde Başkurt halkının tarihine, etnografyasına ve sözlü edebiyatına yö-
nelik dikkate değer materyallerle birlikte basılmamış şiirleri de vardır (TEA 2004: 374).
Dönemin gazetelerinde de Ömötbayev hakkında bilgiler verilmektedir. Kimi süreli ya-
yınlar onun şiir alanındaki ustalığını anlatırken, kimileri de tercüme ve tarih konusunda-
ki yeteneği ile bilgisini dile getirmektedir.
Ömötbayev, şiirlerinin ve eserlerinin niceliği ile değil, çok yönlü olmasıyla dikkat
çeken bir isimdir. Kendi halkının tarihini, maddî ve manevî kültürünü yansıtan eserler
yazmıştır. Başkurt halkında eğitimin, sanat ve edebiyatın gelişmesine engel olan sebepleri
belirlemeye çalışmıştır. Bu sebeple Rus mekteplerinde kullanılan coğrafya, tarih gibi ders
kitaplarını tercüme ile işe başlamıştır. Ekim 1881’de Ufa’da Ömötbayev kendi eğitim prog-
ramını yayınlar. Ona göre, “Avrupa’daki bilim faaliyetlerini Müslümanlar arasında yaymak
gereklidir. Bunun en kolay ve mantıklı yolu, çocuklara kendi anadillerinde bu eğitimi ver-
mektir”, der. Avrupa’nın pek çok bilimde doğu kaynaklarına başvurup bunları tercüme
ettiği gibi, Avrupa’daki bilimsel eserlerin de doğu dillerine tercüme edilmesi gerektiğini
söyler. Ömötbayev’in görüşleri ile Gaspıralı İsmail Bey’in görüşleri arasındaki paralellik
de tesadüf olarak değerlendirilmemelidir.
Ömötbayev’in en önemli eseri “Yadkar” (Hatıra) adlı eseridir. Bu eserde yazarın ma-
kaleleri, tarihî notları ve seyahat bilgileri, seyahat esnasında yaşadıkları ve de şiirleri yer
almaktadır. Yadkar’da yer alan makaleleri, onun eğitime yönelik fikirlerini içermektedir.
Başkurt ve Tatarları sözünü ettiği Avrupa ilmi ile tanıştırır. Başkurt halkının tarihsel süre-
cini betimler ve Başkurt coğrafyası hakkında temel bilgiler verir.
Ömötbayev’in şiirlerinde iki yönlülük dikkat çeker. Bir yönden halkına ve vatanına
derin bir sevgi vardır. Yadkar’da yer alan 38 şiirin pek çoğu halk sevgisi ve halkın gün-
delik yaşamı ile tarihi üzerinedir. Başka bir yönden de imparatora olan inanç ile birlikte
dindarlık kendisini göstermektedir. Onun vatan sevgisi, Başkurt doğasının cömertliğini
anlattığı eserlerinde ortaya çıkar. Tasvirleri Başkurt doğasının zenginliğinden beslenmek-
tedir. Şiirlerinin özünde estetik bir zevk uyandırmaktan daha çok ilim kazandırma bulun-
maktadır. Şairin açıkça yönetime yönelik eleştirisi “Şikayet” adlı şiirinde görülmektedir.
Başkurt topraklarının talan edilmesini, ormanlarının vahşice kesilmesini, hayvanlarına el
konulmasını, halkın sızlanışını bu şiirinde ele alır.
Konu itibariyle aşk ve geleneksel ahlak temalarını da işleyen Ömötbayev, bu tür şiirle-
rinde de ustalığını göstermektedir. Aşk konulu kimi eserleri dramatik içerikli oluşları do-
layısıyla önceki şiirlerden ayrılır. Bu tür şiirleri okuyucuyu coştururken aynı zamanda dü-
şündürme gücüne de sahiptir.
Onun manzum eserleri halkı anlatması, halkın aynası olması dolayısıyla da daha açık
ve anlaşılır eserler olarak karşımıza çıkar.
XIX. yüzyılda Başkurt edebiyatının çevresindeki diğer Türk edebiyatlarıyla ilişkileri nasıl-
dır, araştırınız. 1
XX. Yüzyılda Başkurt Edebiyatı
XX. yüzyılda İdil-Ural coğrafyasında başlayan yenileşme hareketleri, eğitim ile sürerek,
siyaset meydanına da sıçramaya başladı. Dönemin aydınları, sosyal aksaklıkları ve siyasî
problemleri daha açık bir dille yansıtmaya gayret ettiler. Böylelikle, İdil-Ural coğrafya-
sında en çok işlenen tema da sınıf çatışmaları olmuştur. Bu yüzyıl içerisinde Başkurt
edebiyatının milli yüzü daha da belirgin hale geldi. Akmulla, Ömötbayev’in yanı sıra
Kayyum Nasırî, Şihabettin Mercanî’nin fikirleri daha ileriye taşınarak dile getirilmeye
başlandı. Halkta millî bilincin uyanışına, millî kültür ve edebiyatın gelişmesine 1905
yılındaki Rus meşrutiyeti daha da büyük bir katkı sağladı. Yayın hayatına başlayan pek
çok dergi ve gazete, bölgedeki halkın millî fikirler ile tanışmasında büyük bir etken
oldu. Bu gazete ve dergilerin pek çoğu millî bağımsızlık düşüncesini ön plana çıkardı
ve millî duyguları uyandırdı. En önemlisi de bu yayın organları, edebi hareketin güç-
lenmesine ve edebiyatın gelişmesine yardım ettiler. 1907 yılında Orenburg’da Tatarca
yayımlanan “Ural” gazetesi, hürriyet düşüncesi ile birlikte, toplumsal-siyasî şiirin geliş-
mesini de hızlandırdı.
1902 yılında Mecit Gafuri’nin ilk eserleri yayımlandı. Gafuri bu şiirleri ile halkı
bilime ve eğitime davet etmeyi amaçladı. Yoksulluk çeken halkın feryadını dile getiren
bir ses oldu. Birkaç yıl sonra da Tatar edebiyatının güçlü sesi Abdulla Tukay, şiirlerin-
de benzer temaları işledi. Hem Tukay hem de Gafuri kardeş edebiyatlar içerisindeki
yeni nesil şairleri etkileri altına aldılar. Başkurt edebiyatına gönül veren genç şairler,
onların edebî yaratıcılıklarını kendilerine örnek aldılar. XX. yüzyılda Başkurt ede-
biyatını devrim öncesi ve devrim sonrası olmak üzere iki kısımda ele almak gerekir.
Devrim öncesinin önemli isimleri arasında Mecit Gafuri, Şeyhzade Babiç, Seyfi Kudaş
gösterilebilir.
1917 Devrimi Öncesinde Başkurt Edebiyatı

Yukarıda da söz edildiği gibi şekillenmeye başlayan yeni milli ve modern Başkurt ede-
biyatı, tema ve biçim yönüyle zenginlik kazanmaya başlar. Özellikle toplumsal ve siyasî
konulu şiirler ile mensur eserlerdeki artış, Başkurt düşünce dünyasının da zenginleştiğini
göstermektedir. Bu döneme adını ilk yazdıran Mecit Gafuri’dir. Gafuri, 1880 yılında dün-
yaya gelir ve kendi köyünde ve Ufa’daki medreselerde eğitim alır. 1905 yıllarındaki Rus
meşrutiyetini büyük bir heyecanla karşılar. Bu dönemde yazdığı “Şatlık Şigırı” (Mutluluk
Şiiri) onun bu heyecanını yansıtır. Fakat arzuladığı durumu göremeyen Gafuri’nin çarlı-
ğa ve onun doğurduğu sınıfsal ayrıma karşı tepkisi gün yüzüne çıkmaya başlar. Hürriyet
arzusu, “1906 Yıldan 1907 Yılga Vasıyat” (1906 Yılından 1907 Yılına Vasiyet), “1907 Yıldıñ
Cavabı” (1907 Yılının Cevabı) adlı şiirlerinde kendisini iyice hissettirir. O, bu dönemdeki
eserlerinde öncelikle yoksulları savunmayı, onların dili olmayı amaçlar. Zenginleri, bey-
leri ve hatta idarecileri soysuz kan içiciler olarak tasvir eder. Rus İmparatorluğu’na tâbi
çeşitli toplulukların ayaklanmasından dolayı, mutlu olduğunu dile getirir. Bu yıllardan
sonra onun eserleri eleştirel bir yön taşımaya başlar. Manzum ya da mensur eserlerinde
onun eleştirel yönü iyiden iyiye kendisini hissettirir. Onun eleştiri yönü sadece sosyal ya
da siyasî olaylara yönelik değildir. “Yarlılar yeki Öydeş Katın” (Yoksullar ya da Kuma Ka-
dın) adlı eserinde kadınların düştüğü durum da realist bir bakış ile tenkit edilmektedir.
Eserdeki Cemile adlı kadın kahraman, ayyaş ve cahil kocasının eziyetlerine maruz kal-
maktadır ve onun sefalet, eziyet gibi sebeplerden ölmesi, eserde zalim dünyaya karşı bir
protesto niteliğindedir (Ziynetullina-Harisov 1966: 30).
Birinci Dünya Savaşı yıllarında da şair, savaşın başından sonuna kadar yarattığı kede-
ri, kaygıyı, zorluk ve eziyetleri dile getirmekten ve işgal, öldürme üzerine kurulmuş bu ola-
yı anlatmaktan kendini alamadı.
Onun şiirlerinin en önemli özelliği, toplumcu yönünün ağır basmasıdır. O, toplum-
cu bir edebiyat için mücadele verdi. Yoksullar, ezilenler, muhtaçlar onun eserlerinin temel
kahramanları olarak ortaya çıktı. Onun şiirlerindeki “ben”, yalnızca Başkurt halkı olarak
değil, ezilen tüm Rus ve gayri Rus halkın sesi olarak yankılandı. Dolayısıyla, eserlerinin te-
melinde engin bir hümanizm yer aldı. Gorki gibi yazarların eserlerinde onun tahkiye üs-
lubu ve romantik tarzı hissedilmektedir.
Şeyhzade Babiç de genç Başkurt edebiyatının genç dili olmuştur. 1895-1919 yılları
arasında yaşayan Babiç halkın gönlünde yer etmiş pek çok iş başarmıştır. Babiç’in eğitim
hayatı, babasının yanında köy medresesinde başlar ve sonra Ufa’ daki Galiye medresesin-
de devam eder. Troysk şehrine gelerek öğretmenliğe başlar. Bu yıllarda “Akmulla” dergi-
sinde satirik şiirlerini bastırır (TEA 2004: 400).
Şiirlerinde genel olarak halk sevgisi, vatan temasını işler. 1916 ve 1917 yıllarında yaz-
dığı şiirlerde genel olarak siyasi konular işlenir. Hür yaşamın yaratıcılığına inanan Babiç,
insanları gelecekteki özgür günlere davet eder. O, bu arzunun gerçekleşmesi için emek
harcanması gerektiğini asla unutmaz. Onun için zorlu yollar, gelecekteki zengin ve güzel
günlere uzanır. Güzel günlere ulaşma isteği, aslında mücadelenin yegâne sebebidir. Çünkü
hayatın kendisi mücadele ile doludur ve bu sebeple o zihinlerde güzel bir dünya algısı-
nı sağlam tutmaya çalışır. Başkurt doğasının güzelliğini, Başkurtların kaderine zıt olarak
yansıtır. Ona göre, dönemin siyasî otoritesi, Başkurt coğrafyasını bir gül bahçesinden me-
zarlığa dönüştürmüştür (Ziynetullina-Harisov 1966: 35).
Onun şiirlerinde halkın aydınlık fikirleri, maneviyatı, millet ve vatan sevgisi en güzel
şekilde işlenmiştir. O, kimi eserlerinde ince hisler, estetik duygular uyandırırken, kimi-
lerinde de ağır hicivlerde bulunmuştur. Bu da onun şiirinin çok çeşitli yönlere sahip ol-
duğunu göstermektedir. Başkurt halkının ezgilerini şiirinde birleştirmeyi amaçlamıştır.
Böylelikle de şiirinde daha millî bir tavır sergilemiştir. Şiirlerindeki kimi nazım şekilleri
de kobayır ve mani gibi türlerden esinlenerek oluşturulmuş ya da onlara yaklaştırılmaya
çalışılarak meydana getirilmiştir (Ziynetullina-Harisov 1966: 36).
Babiç’in çağdaşı olan Seyfi Kudaş da eserleri ile Başkurt edebiyatında adını duyur-
maya başlar. 1894 yılında dünyaya gelen şair, 1904-1913 yılları arasında kendi köyündeki
medresede eğitim görür. 1915-1918 yılları arasında da Aliye medresesinde tahsiline de-
vam eder (Özşahin 2005). İlk eserlerini I. Dünya Savaşı yıllarında verir. Bu ilk şiirleri,
genellikle satirik tarzdadır ve dönemin ünlü hiciv dergisi “Karmak” da yayımlanır. İlk
şiirlerinde Tukay’ın etkisi hissedilmektedir. 1917-1918 yıllarından sonra şiirlerinde hür-
riyet teması ağır basmaktadır. Sovyet Devriminden sonraki yıllarda da işçi sınıfı övdüğü,
özgürlük meşalesini işçilerin taşıdığını ifade ettiği şiirleri görülmektedir. Bu tür şiirlerinde
işçi sınıfa ait unsurlar üzerinden oluşturduğu simgesellik dikkat çekicidir. “Birsetke Yırı”
(Eldiven Türküsü) bu simgeselliğin en belirgin olduğu eserdir. Bu şiirde, halk türküleri-
ni, türkülerin kederli ezgilerinin özelliklerini kullanarak lirik bir monolog oluşturmuştur.
Birsetke Yırı, bu tür eserlerinin ilk adımıdır. Bu tarz eserlerinde, vatanseverlik ruhunu
coşturmayı amaçlayan Kudaş, insanları bu ruhla çalışmaya yöneltmek istemiştir. Sovyet-
lerle birlikte onun şiirlerinin temasında da farklılıklar meydana geldi. Sovyet köyü, bura-
daki yeni yaşam ve hür çalışma gibi temalar Kudaş’ın eserlerindeki temel konular hâline
geldi. 1930 yılından sonra eserlerinin memleket sevgisi ile yeniden canlandığı görülmek-
tedir. Bu tarihten sonra yazdığı “Kuşkayın” romanı Sovyet ziraat sisteminin kuruluşunu ve
bunlar üzerinden idealize edilen insan tipini anlatması bakımından değerli görülmektedir
(Ziynetullina-Harisov 1966: 78).
Kudaş, devrim öncesinde yazmaya başlamış olsa da asıl verimliliğini devrimden sonra
gösterir. Kendisinden önceki neslin çektiği sıkıntıların Sovyet rejiminde ortadan kalkaca-
ğına inanan Kudaş, Sovyet vatanseverliğini yücelten eserler yazmaya yönelir. Bütün eser-
lerinde kendi halkı ve memleketinden unsurlar kullanarak Başkurt kültürünü yansıtmayı
amaçladı. Kudaş’ın şiirlerinin en güçlü yanı; yaşamı sade ve halka yakın ifade etmesidir.
Eserleri ile Başkurt Sovyet edebiyatının önemli bir temsilcisi haline gelmiştir.
Seyfi Kudaş, çocukları da unutmamıştır. Başkurt çocuk edebiyatında da katkı yapan
Kudaş, bu sahaya yönelik ona yakın eser vermiştir. Ayrıca, Rus klasiklerini ve yeni gelişen
Sovyet edebiyatını tercüme etmek suretiyle de hizmette bulunmuştur.
Sovyet devriminden sonra eğitimdeki hızlı gelişmeler dolayısıyla, Başkurt halkının
eğitim seviyesinde belirgin gelişmeler yaşanmaya başlar. Bu gelişmeler ışığında yetişen
yeni nesil şair ve yazarların eğitim seviyelerinde de olduğu kadar, kültür dünyalarında da
farklılıklar oluşur. Başkurt halkının yaşam tarzı, yeni endüstri ve sanayi merkezlerinin
oluşmasıyla, göçebelikten yerleşik hayata doğru bir değişim kaydeder. Böylelikle, şehir-
lerde yaşayan Başkurtların sayısı da belirgin oranda artmaya başlar. Şehirleşmenin ve de
Sovyet eğitiminin yarattığı değişim de dönemin eserlerinde kendisini gösterir. Özellikle
nesir ve tiyatro türündeki eserler, bu çağın ediplerince ortaya konulmuştur.
Sovyet Dönemi Başkurt Edebiyatı (Başkurt Sovyet Edebiyatı)

Bu çağın yazarlarından birisi Nazar Nejmi’dir. 1918-1999 yılları arasında yaşayan Nej-
mi, kendi köyünde yedi yıllık ilköğrenimini tamamlar. Daha sonra Ufa Metalurji Fakül-
tesinde okur. 1938 yılında Başkurt Devlet Pedagoji Enstitüsüne tahsil almak için gider.
Üçüncü sınıta iken II. Dünya Savaşı’na katılır ve bu savaşta gösterdiği başarılardan dolayı
Kızıl Yıldız gibi nişan ve madalyalarla ödüllendirilir. Dönünce okuluna devam eder ve
1947 yılında dil ve edebiyat fakültesinden mezun olur. 1947-1949 yılları arasında “Sovet
Başkortostanı” gazetesi ve “Ezebi Başkortostan” dergisinin yayın kurulunda çalışır. 1962-
1969 yılları arasında da Başkurdistan Yazarlar Birliği başkanlığı görevlerini yürütür. Baş-
kurt edebiyatının gelişmesinde gösterdiği hizmetlerden dolayı pek çok nişan ve madalya
ile mükâfatlandırılır. Ardından Başkurdistan milletvekili olarak seçilir. 1993 yılında da

Başkurdistan’ın halk şairi ünvanı ile onurlandırılır. İlk şiirlerini 1937 yılında yazmaya baş-
layan şair, “Tulkındar” (Dalgalar), “Kötölmegen Yamgır” (Beklenmedik Yağmur), “Yer hem
Yır” (Toprak ve Türkü) gibi eserleri ile şiir kabiliyetini gösterir. 1960-1970 yılları arasında
yazdığı “Dus Turahında Un Bér Yır” (Dost Üzerine On Bir Türkü), “Küldek” (Gömlek),
“İbles” (İblis), “Ural” manzumeleri onun epik eserlerinin derin bir dramatizm ile doldu-
rulduğunu gösterir. Onun pek çok eseri Rusçaya tercüme edilmiştir.
Nazar Nejmi’nin en üretken olduğu saha tiyatrodur. “Yazgı Yır” (Bahar Türküsü), “Sa-
kırılmagan Kunak” (Davetsiz Misafir), “Garmunsı Dus” (Akordiyoncu Arkadaş), “Kürşe-
lerge Kunak Kilgen” (Komşulara Misafir Gelmiş) gibi piyesleri Başkurt Devlet Akademisi-
nin drama tiyatrosunda sahnelenmiştir. “Yazgı Yır” adlı eserinde şehir ve köy çatışmasını
işlemiştir. Şehirli Rus kızı ile köylü Başkurt yiğidi sembolleştirilmiştir. Aslında bu görü-
nürdeki çatışmadır. Bunun altında Başkurt halkının zengin halk müziği birikimini yan-
sıtmaya çalışmaktadır. Kısacası Nazar Nejmi, tiyatrolarında ve şiirlerinde çok yönlü bir
bakış sergilemektedir.
Dönemin bir diğer önemli ismi de Mostay Kerim’dir. 1919-2005 yılları arasında ya-
şayan yazar, kendi köyünde eğitimine başar. Daha sonra Ufa Pedagoji Fakültesinde eğiti-
mine devam eder. 1937-1941 yılları arasında Başkurt Devlet Pedagoji Enstitüsünün Dil
ve Edebiyat Fakültesi öğrencisi olarak tahsilini sürdürür. II. Dünya Savaşı’na katılır ve
gösterdiği üstün hizmetten dolayı ödüllendirilir. 1951-1962 yılları arasında Başkurdistan
Yazarlar Birliği başkanlığı görevlerini yürütür. 1963 yılında Başkurdistan’ın halk şairi ün-
vanı verilir. M. Kerim, Akmulla ve Babiç gibi halkın sesi olmayı amaçlamıştır. Onun şi-
irlerindeki betimlemelerde de Başkurdistan coğrafyasının zenginliği en çok başvurduğu
kaynaktır. M. Kerim de özellikle tiyatro alanında oldukça mahir olduğunu göstermiştir.
“Salavat” adlı piyesi, yalnızca bir modern tiyatro eseri olarak ele alınmamalıdır. Dramatik
modern tiyatroyu, halk destan geleneğine yakınlaştırmayı da amaçlayan şair, eserlerinde
Başkurt halkının millî simgelerini ve değerlerini özellikle kullanmayı tercih eder.
Bu dönemde diğer Türk topluluklarının edebiyatlarında olduğu gibi Başkurt edebiyatı-
nın da politik edebiyat biçiminde geliştiği görülür. Dönemin siyasî düşüncelerini yansıtan
şiirler yazmak, Komünist Parti yönergeleri içerisinde olduğundan Başkurt şair ve yazarlar,
bu tür eserler vermeyi bir ödev olarak görmüşlerdir. Sovyet sanat anlayışının sanayi ve
tarımda kalkınmaya yönelmesi eserlerin konularının da bu yönde gelişmesini sağlamıştır.
Başkurt şairi olarak Mostay Kerim, bu tür temaları, Başkurt insanının gündelik yaşayışı,
Başkurt doğası ve Başkurt kültürü ile örmeyi başarabilmiştir.
Başkurtça ne zaman bir yazı dili olmaya başlamıştır? Sebeplerini araştırınız.

2
KARAÇAY-MALKAR EDEBİYATI
Karaçay-Malkar Türkleri
Rusya Federasyonu’nun Kakasya bölgesinde, Karaçay-Çerkes ve Kabardin-Balkar adlı iki
farklı cumhuriyetin sınırları içinde yaşamakta olan Karaçay-Malkar Türkleri, Sovyetler
Birliği döneminde tabi tutuldukları suni ayrıma rağmen aynı etnogeneze sahip ve tarih
boyunca aynı dili ve kültürü paylaşmış olan bir Türk boyudur. Farklı özerk cumhuriyetle-
rin idareleri altında yaşamalarına rağmen, Sovyetler Birliği dönemi boyunca kültürel bir-
liklerini muhafaza etmeyi başaran Karaçay-Malkar Türkleri, dillerini de ortak bir edebî dil
etrafında birleştirmeye muvafak olmuşlardır. Çok zengin bir sözlü halk edebiyatı gelene-
ğine sahip olan Karaçay-Malkarlılar yüzyıllar boyunca ağızdan ağza, nesilden nesle aktar-
dıkları sözlü edebiyat ürünlerini ancak 19. yüzyıl sonlarında yazıya geçirme imkânına ka-
vuşmuşlardır. Arap harlerine dayalı bir alfabe kullanan Karaçay-Malkarlılar yerel bir leh-
çe özelliği taşıyan dillerini yavaş yavaş işlemeye başlamışlar, edebî eserler verebilecekleri
edebî bir dilin temelini atmışlardır.
Çağdaş Karaçay-Malkar edebiyatı halk edebiyatı gelenekleri üzerinde gelişmeye başla-
mıştır. Anlatım gücü, söz zenginliği, tasvirler, kişiler halk edebiyatının izlerini taşımaktadır
Karaçay-Malkar Yazılı Edebiyatı (XIX. yy. Sonu)

Karaçay-Malkar yazılı edebiyatının temelini aslında bir halk şairi olan Kâzım Meçi atmış-
tır. Kâzım’ın Arap harleri ile kaleme aldığı Karaçay-Malkar Türkçesindeki ilk şiirleri XIX.
yüzyılın ikinci yarısında Karaçay-Malkar edebiyatının doğuşuna vesile olmuştur.
Kâzım’ın “Ölüm Gelir” adlı şiiri modern Karaçay-Malkar şiirine giden yolun başlangı-
cı sayılır. Bu şiirinde Kâzım duygularını şöyle dile getirir:
Ölüm gelir, insanı alıp gider

İnsan beraberinde bedenini götürür
Yaptığın ev, yazdığın şiir kalır
Dünyanın sahibi, ölüm değil, insandır.
(Tavkul 2000: 39)
Karaçay-Malkar yazılı edebiyatının Sovyet öncesi dönemdeki kurucuları arasında sayı-

labilecek en önemli edebî şahsiyetlerden biri de İslam Kırımşavhal (1864-1910)’dır. 1864
yılında Karaçay köylerinden Kart-Curt’ta doğan İslam Kırımşavhal, dönemindeki diğer
bey ailelerinin çocukları gibi Rus okullarında okudu, Rus Çarlığının ordusunda subay
olarak görev yaptı. Çeşitli sanat dallarında eğitim aldı, yabancı diller öğrendi. Kakasya’ya
döndükten sonra Osetya’dan Karaçay’a sürgüne gönderilen Oset ressam ve şairi Kosta He-
tagurov ve Rus ressam Yaroşenko ile dostluk kurdu. Onların teşvikiyle resim yapmaya
başladı. İslam Kırımşavhal Karaçay-Malkar edebiyatında satirik şiirleri ile tanındı. Eserle-
rinde İslam Teberdiçi adını kullanan İslam Kırımşavhal’ın Börü bla Kiştik (Kurt ile Kedi)
adlı şiirindeki Karaçay-Malkar diline ustalığı ve hiciv yeteneği ona Karaçay-Malkar ede-
biyat tarihinde önemli bir itibar ve yer sağladı. Karaçay-Malkar Türkçesindeki ilk roman
örneği olan eseri günümüze ulaşamadı. 3 Aralık 1910’da Yalta’da ölen İslam Kırımşavhal’ın
ölüm haberi Paris’te yayınlanan Musulmanin dergisinde iki kere verildi. Halkın toplumsal
meseleleri ile ve Latin harlerinin Karaçay Türkçesine uygulanmasıyla ilk olarak o ilgilen-
di. Eserlerinin az bir bölümü korunarak günümüze ulaştı.
1877 yılında Karaçay köylerinden Ogarı Teberdi’de doğan İsmail Akbay da Karaçay-
Malkar yazılı edebiyatının temelini atan aydınlardan biridir. Malkar bölgesinin gelişmiş
köylerinden Bashan’da din eğitimi alıp imam olan İsmail Akbay dinî konulardan çok Ka-
raçay halkının eğitimine, dil ve kültürüne ilgi duydu. 1914 yılında imamlığı bırakarak
Karaçay-Malkar Türkçesinde kitap yayımlama arzusuyla çalışmalarına başladı. 1916 yılın-
da kendi şiirleri ile birlikte, Krılov’un masallarından Karaçay Türkçesine çevirdiği masal-
lardan oluşan “Ana Tili” (Ana Dili) adlı ilk kitabını Tilis’te yayımladı.
İsmail Akbay Kakasya’nın tabiî güzelliklerine ve zenginliklerine hayran bir şairdi.
Çocuklara yönelik yazdığı şiirlerinde çevrenin ve tabiatın korunmasının önemini on-
lara anlatan mısraları kaleme aldı. Bunlardan en meşhuru Sakla, kesme! (Koru, kesme!)
adlı şiiridir.
Büyük vazifedir insanlara ormanları korumak,

Dikmek, yetiştirmek, büyütmek, ihtimam göstermek
Koru, kesme genç ağacı, yapraklansın, sevinsin,
Koru, kesme - sevgili yurdun çıplak kalmayıp giyinsin.
Koru, kesme - rüzgâr estiğinde uğuldasın, kımıldasın,

Annen Kakas ölü olmayıp, sağa benzesin, canlansın.
Koru, kesme - altlarından soğuk, serin rüzgâr gelsin,
Ortasında güneş ışınları ışık versin, nur versin.
İslam Kırımşavhal, Safar-Aliy Orusbiy, Misost Abay gibi 19. yüzyılın ikinci yarısında
yetişen Karaçay-Malkarlı aydınlar Latin ve Rus harlerine dayalı bir Karaçay-Malkar alfa-
besi oluşturma çabalarına girmişlerdi. İmmolat Hubiy Rus Kiril harleri ile bir Karaçay al-
fabesi meydana getirmişti. Onun ardından 1908 yılında İslam Kırımşavhal Latin harle-
riyle bir Karaçay alfabesi oluşturdu. Ancak her iki alfabe de baskıda kullanılamadı. 1916
yılında İsmail Akbay’ın Arap harleri ile oluşturduğu Karaçay alfabesiyle Gürcistan’ın Tif-
lis şehrinde yayımladığı “Ana Tili” (Ana dili) adlı okuma kitabı Karaçayca yayımlanan
ilk kitap oldu (Hubiylanı 1988: 11). Rus Çarlığı’nın yıkılıp Sovyetler Birliği’nin kurulma-
sından sonra Sovyet hâkimiyetine giren Karaçay-Malkarlılar için 1924 yılında Latin harf-
lerine dayalı bir alfabe oluşturuldu. Umar Aliy’in “Cangı Karaçay-Malkar Elible” (Yeni
Karaçay-Malkar Harleri) adlı kitabı aynı yıl yayımlandı (Hubiylanı 1988: 56). Bu sebep-
ten çağdaş Karaçay-Malkar yazılı edebiyatının doğuşunu 1924 yılı olarak kabul edebiliriz
(Töppelanı 1995: 110).
Sovyet Dönemi Karaçay-Malkar Edebiyatı (XX: yy.)

1924 yılından itibaren Karaçay Özerk Bölgesi’nde yayımlanan “Kızıl Karaçay”, “Tavlu
Carlıla” (Dağlı Fakirler) ve “Tavlu Caşav” (Dağlı Hayatı) adlı gazetelerle Kabartay-Balkar
Özerk Cumhuriyeti’nde yayımlanan “Kızıl Kabartay” ve “Kara Halk” adlı gazetelerde bazı
şairlerin Karaçay-Malkar Türkçesinde yazılmış ilk şiirleri yayımlanmaya başladı. İslam
Karaçaylı (Hubiy), İssa Karaköt, Abidat Botaş, Said Şahmırza, Salih Hoçu, Ahmadiya Ul-
lubaş, Omar Etez, Abdul-Kerim Batça, Davut Baykul, Tohtar Borlak, Azret Örten gibi
genç şairler ilk şiirlerini bu gazetelerin sayfalarında okuyucularına sundular.
Bu yıllarda Said Otar’ın şiir tarzı kendine özgü yapısıyla dikkatleri üzerinde toplamaya
başladı. 1920’lerin sonlarında kaleme aldığı “Tırpancılar” adlı şiirinde Said Otar halk şar-
kılarının kafiye ve mısra düzenini hatırlatırken, şiirin kuruluş tarzı ve konusu ile Karaçay-
Malkar şiirine bir yenilik ve renk getirdi.
Said Otar’ın ardından, yeni yetişen diğer şairler de yeni bir tarz arayışına girdiler. Said
Şahmırza, Bert Gurtu, Ahmadiya Ullubaş, Omar Etez, Azret Buday gibi şairlerin eserle-
rinde bu arayışın izleri göze çarpmaya başladı. Örneğin Said Şahmırza’nın “Ekim Dalgala-
rı” adlı şiiri Rus proleter şiirinin etkilerini yansıtmaktaydı.
Karaçaylıların eski hayatları ile Sovyet rejimi altındaki yeni hayatlarını mukayese
eden, kadının toplum hayatındaki yerine ve önemine dikkat çeken, ateizm konusunu iş-
leyen ilk şair olan İssa Karaköt 1928 yılında yayımlanan “Kakas” adlı şiiriyle lirik peyzaj
tarzında yeni bir çığır açtı. İssa Karaköt yaşadığı dönemin gereği olarak halkın manevî de-
ğerlerini ve dini kötüleyen, Sovyet rejimini öven şiirler kaleme aldı. İssa Karaköt’ün “Kaf-
kas” adlı şiiri Karaçay-Malkar edebiyatının klasikleri arasına girdi. Ancak yazdığı basit,
rejimi öven, fakir halk tabakalarına hitap eden şiirleri edebî yönden değer kazanmadı.
1920’li yıllar henüz Karaçay-Malkar yazılı edebiyatının emekleme dönemiydi. Genç
yazar ve şairler Rus edebiyatının tarz ve geleneklerinin büyük ölçüde tesiri altındaydılar.
Bu yıllarda Karaçay-Malkar Türkçesinde ilk defa basılacak olan ders kitapları için yazar ve
şairler Rus edebiyatçılarının eserlerini Karaçay-Malkar Türkçesine çevirmeye başladılar.
Genç Karaçay-Malkar edebiyatçıları bu çeviriler sırasında Rus edebiyatının tasvir ve anla-
tım gücü, söz zenginliği ve ustalığı ile tanıştılar.
1930’lu yıllarda Karaçay edebiyatına Hasan Bostan, Mahamet Orus, Osman Hubiy,
Tohtar Borlak gibi Sovyet ihtilali yıllarında doğmuş ve Sovyet rejiminde yetişmiş genç
edebiyatçılar katıldılar (Akbayev 1965: 10).
7 Ağustos 1934 yılında Kabardin-Balkar Yazarlar Birliği’nin kurulması Malkar edebi-
yatçılarına yeni imkânlar sağladı. 17 Ağustos 1934’te Moskova’da düzenlenen SSCB Ya-
zarlarının Birinci Toplantısı’na Malkar yazarlarının delegesi olarak Bert Gurtu gönderildi.
1930’lu yıllarda Karaçay-Malkar edebiyatçıları arasında Sovyet rejimine gönülden bağla-
nanlar, komünizmin Kakasya’nın geri bırakılmış dağlı halkları için bir kurtarıcı olduğu-
nu eserlerinde ifade eden yazarlar ön plana çıkmaya başladılar.
Said Şahmırza’nın o yıllarda kaleme aldığı “Sürüvçü” (Çoban) adlı şiirinde bu duygu-
lar açıkça görülür. Said Şahmırza şiirinde şunları dile getirmektedir:
Bir zamanda dağlarda

Zengine çoban olmuştum;
Bu hayattan ben bezip,
Mağaralarda yaşıyordum...
Dağlarımdan zalimler
Sonra ebediyen yok oldular.
Kızıl gün aydınlandığında,
Fakirler sevindiler.
(Töppelanı 1995: 118)
Said Şahmırza bay (zengin), carlı (fakir) kelimelerini şiirinde kullanarak sosyalist re-
jimin sınıf ayrımcılığına son verdiği ve fakir halk tabakasına mutluluk getirdiği fikrini şi-
irinde işlemektedir.
1930’lu yılların ikinci yarısında Karaçay-Malkar edebiyatına yeni bir renk ve anlayış
geldi. Şairler arasında yeni, sevinç ve mutluluk dolu, yürek ısıtan, sâde bir dille yazılmış li-
rik şiirler doğmaya başladı. Bu değişim Kerim Otar ile birlikte 1930’lu yılların ikinci yarı-
sında edebiyata yeni giren Kaysın Kuliy’in şiirlerinde hissedildi. Kerim Otar’ın şiirlerinin
adları bile bu değişimin bir göstergesiydi.
“Serçe Ötüyor”, “Kar Suları”, “Ilık Rüzgâr”, “Dağ Rüzgârı Sakin Esiyor”, “Vadiyi Kapla-
yan Bulut” ve diğer şiirlerinde Kerim Otar sevinç ve kederlerini tabiattan ilham aldığı tas-
virlerle anlatıyor, tabiat ve aşk şiirlerini ideolojik ifadelerden uzak, yüreğinden gelen sa-
mimi hislerle dile getiriyordu.
Kerim Otar ile birlikte Karaçay-Malkar şiirine yeni bir renk ve anlayış getiren Kay-
sın Kuliy 1934 yılında Kara Halk adlı gazetede yayımlanan “Eski Malkar’a” adlı şiiriy-
le okuyucularla tanıştı. 1917 yılında Malkar köylerinden Ogarı Çegem’de doğan Kaysın
Kuliy’in çocukluğu dağlarda çobanlık yaparak at sırtında geçti. Edebiyata olan yeteneği
bu yaşlarda ortaya çıktı. Çegem’de ortaokulda okurken şiirler yazmaya başladı. 1935 yılın-
da Moskova’da Lunaçarskiy Tiyatro Enstitüsüne girdi. Aynı sırada Edebiyat Enstitüsü’ne
de devam etti. 1940 yılında İkinci Dünya Savaşı’na giren Sovyet ordusunda askere alın-
dı. 1944 yılında bütün Malkar halkıyla birlikte Orta Asya’ya sürgüne gönderildi. Sürgün
dönüşü 1958’de Moskova’da edebiyat derslerine devam etti. İlk şiir kitabı Salam Ertdenlik
(Selam Sabah) 1940’ta yayımlandı. 1958 yılında şiirlerinin iki ciltlik antolojisi çıktı. 1966
yılında yayımlanan Caralı Taş (Yaralı Taş) adlı şiir kitabı Maksim Gorkiy Devlet Ödülünü
kazandı. 1974’te yayımlanan Cer Kitabı (Yer Kitabı) adlı şiir kitabı Sovyetler Birliği Devlet
Ödülü’nü kazandı. Karaçay-Malkar şiirinin en büyük ustası kabul edilen Kaysın Kuliy şi-
irlerindeki güçlü tasvirler, anlatım gücü ve zengin hayal dünyası ile bütün Sovyetler Birli-
ği şairleri arasında önemli bir yere sahip oldu. Yaşadığı sıkıntı ve eziyet dolu hayat, Kakas-
ların dağ zirveleri arasında zor bir yaşantı sürdüren Karaçay-Malkar halkının hayat müca-
delesi, sürgün yıllarındaki vatan özlemi onun şiirlerinin konuları arasında yer aldı. Kaysın
Kuliy’in 1962 yılında yazdığı Kakas adlı şiirinin bazı bölümleri şöyledir:
Yüksekliği, fakirliği de beraber Kınından sıyrılan kılıçların sesini,

Birleştirip, yaşayıp gelen Kakasım, Şiirlerin sesini de kattın birbirine,
Mutlu düğün, acı keder de gören, Kanını yuttu çok buzlu dağ geçitlerin,
Ekmeğin kıymetini bilen Kakasım! Çok delikanlıların gittiler Sibirya’ya.
Karda yaktın özgürlük ateşlerini, Sensiz kaldığımda, ben çok ağladım,

Yiğitliğin destanlarını söyledin, Ebediyen yaşa, kartalın uçtuğu gibi, Kakasım;
Mezarlarda, örtünüp siyah örtüyü, Nasibim, hayatım, mezarım, canım-
Kimsesiz kadın olup da, sen ağladın. Mutluluğa açılan kapı gibi - Kakasım!
1930’lu yıllar Karaçay-Malkar edebiyatında ilk tiyatro eserlerinin yazılmaya ve sahne-

lenmeye başladığı yıllar oldu. Karaçay-Malkar halk edebiyatında önemli bir yeri olan atış-
ma geleneği, halk tiyatrosu karakterleri ve oyunlarının varlığı Karaçay-Malkar halkı ara-
sında sahne sanatlarına bir yakınlık ve ilginin öteden beri canlı bir biçimde yaşamasına
yol açmıştı. Karaçay-Malkar edebiyatında ilk tiyatro eserlerini ve piyesleri yazan ise Şa-
harbiy Ebze idi. 1913 yılında Narsana (Kislovodsk) şehrinde doğan Şaharbiy Ebze küçük
yaşlardan itibaren sahne sanatlarına ilgi duydu. 1931 yılında Rostov’da düzenlenen “Ku-
zey Kakasya Halklarının 1. Halk Sanatları Olimpiyatı”na Karaçay’da kendi kurduğu ti-
yatro grubu ile katılarak kendi yazdığı “Ogurlu” (Uğurlu) adlı komediyi sahneledi. Baş-
rolünü kendisinin oynadığı bu piyes seyirciler tarafından çok beğenildi. Şaharbiy Ebze
Karaçay-Malkar edebiyatına pek çok tiyatro eseri, şiir ve şarkı kazandırdı. Malkar bölge-
sinde ilk drama eseri ise 1930’lu yılların sonunda Ramazan Gela tarafından yazıldı. “Kan-
lı Kalın” (Kanlı Başlık) adlı piyeste yaşlı ve zengin bir adamla evlenmeye zorlanan Cansu-
rat adlı genç kız ile onu seven Murat adlı delikanlının birbirlerine kavuşma istekleri, sı-
nıf mücadelesi, feodal gelenekler ve hayat tarzı çerçevesinde seyircilere aktarılıyordu (So-
zayev 1982: 140).
Malkar nesrinde ilk hikâye tarzı eser 1930’lu yıllarda Bert Gurtu tarafından yazılan
“Bekir” adlı hikâye idi. Eserlerinde Sovyet rejimini öven Bert Gurtu rejim düşmanlarını
eleştirdi, İkinci Dünya Savaşı konularına ağırlık verdi ve savaş aleyhtarı şiirler yazdı. Yaşa-
dığı dönemin diğer şairleri gibi fikirlerini destansı bir tarzda eserlerine yansıtmaya çalış-
tı. Rejimi öven şiirleri onu bir edebî yazar seviyesine ulaştıramadı, bir halk şairi düzeyin-
de bıraktı. Malkar edebiyatında hikâye tarzında Bert Gurtu’yu izleyen isim 1933-1934 yıl-
larında “Karay ile Karavuz” ve “Unutmayız” adlı hikâyeleri yazan Ahmadiya Ullubaş oldu.
Salih Hoçu, Habu Katsi ve Kerim Otar’ın yazdıkları hikâyeler de 1930’lu yılların ortala-
rında basıldı.
Karaçay-Malkar edebiyatının ilk romanı da 1930’lu yıllarda kaleme alındı. Hasan
Appa tarafından yazılan “Kara Kübür” (Kara Sandık) adlı eser Karaçay-Malkar edebiya-
tında roman tarzının en güzel örneklerinden biri olma özelliğini günümüze kadar sürdür-
dü. Hasan Appa 1904 yılında Karaçay köylerinden Kart-Curt’ta dünyaya geldi. İnanmış
ve samimi bir komünist olarak yetiştirildi. Sovyet idarecilerinin o derecede güvenini ka-
zandı ki, Komünist Partisi Karaçay bölgesi 1. sekreterliğine getirilen ilk ve son Karaçay-
lı o oldu. Hasan Appa “Kara Kübür” adlı eserinde Karaçay’da 19. yüzyıl sonlarındaki feo-
dal düzeni eleştirmekte ve komünizmin Kakasya’nın ezilen alt tabaka insanlarına bir kur-
tuluş yolu olacağı görüşünü dile getirmekteydi. Ancak Hasan Appa Karaçay’a komünizm
geldikten sonra gerçekleri gördü ve Karaçay halkına pişmanlığını açıkça ifade etti. Bunun
üzerine “Sovyet aleyhtarı faaliyet göstermek ve Kakasyalıların burjuva-milliyetçi mazi-
lerini idealize etmek” suçlarından dolayı , diğer bir çok Karaçay-Malkar aydını gibi 1939
yılında Ruslar tarafından öldürüldü (Aslanbek 1952: 42). Hasan Appa’nın üç ciltlik “Kara
Kübür” romanının iki cildi 1930’lu yıllarda Latin harleri ile basılmıştı. Ancak Stalin’in
1936-1939 yılları arasında Karaçay-Malkar aydınlarını ve onların yazdıkları ilmî ve edebî
eserleri imha etme hareketi sırasında bu roman yakılarak ortadan kaldırıldı. 1958 yılında,
Karaçaylılar 1943 yılında sürüldükleri Sibirya sürgününden döndükten sonra “Kara Kü-
bür” romanının ilk iki cildi tek bir kitapta birleştirilerek kiril harleri ile basıldı. Romanın
üçüncü cildinde Sovyet rejimine eleştiriler bulunduğu için, Sovyet yöneticileri bunu orta-
dan kaldırdılar. 1986 yılında tekrar basılan “Kara Kübür” romanında Çarlık Rusyası’nı ve
Rusları eleştiren bölümler de Sovyet yetkilileri tarafından romandan çıkarıldı. Bu arada,
romanın 1958 baskısında yer alan ve Karaçay’ın 1828 yılında Çar orduları tarafından işgal
edilmesini anlatan “Hasavka” adlı eski bir halk şarkısı da, Rusları emperyalist olarak gös-
terdiği gerekçesi ile kitaptan çıkarılmıştı.
1940’lı yılların başları, İkinci Dünya Savaşı’nın Karaçay-Malkar edebiyatında bıraktığı
derin izlere sahne oldu. Alman ordularının işgaline uğrayan Sovyetler Birliği’nin bir par-
çası olan Karaçay-Malkarlılar İkinci Dünya Savaşı’ndan büyük ölçüde etkilendiler. Nü-
fuslarının büyük bir bölümü Almanlara karşı savaştırılmak üzere Sovyet ordusu emrin-
de cephelere gönderildi. Bunların içinde pek çok yetişmiş Karaçay-Malkarlı aydın ve ede-
biyatçılar da vardı. Savaş yıllarında Karaçay-Malkar edebiyatının konusu büyük ölçüde
savaş üzerinde yoğunlaştı. Ancak İkinci Dünya Savaşı sürüp giderken, 2 Kasım 1943 ta-
rihinde Karaçaylılar, 8 Mart 1944 tarihinde Malkarlılar “Sovyetler Birliği’ne ihanet, re-
jim düşmanlığı ve Alman ordusu ile işbirliği” suçlamalarıyla topyekûn Kakasya’dan Orta
Asya ve Sibirya’ya sürüldüler. Böylece Karaçay-Malkar edebiyatının sürgün yılları başladı.
Ata yurtlarından sürülmenin acısı Karaçay-Malkar edebiyatçılarının yüreğinde derin
izler bıraktı. Aslında bir halk şairi olan, fakat modern Karaçay-Malkar edebiyatının temel
taşlarından birini meydana getiren Karaçaylı Semen Oğlu Sımayıl Kazakistan’ın Cambul
bölgesinde geçirdiği sürgün yılları sırasında ata yurdu Kakasya’yı, Karaçay’ın karlı dağla-
rını hiç aklından çıkaramadı. Sürgün yıllarında gizlice yazdığı bir şiirinde, Semen Oğlu Sı-
mayıl Karaçay halkının Kakasya’ya olan özlemini şöyle dile getirmekteydi:
Dinliyorum, ses geliyor batıdan-

Gürüldüyor Elbruz Dağı’nın buzulları
Çağırıyorlar özleyip Karaçay’ı
Diriliyor insanların vücutları
Dinliyorum, ses geliyor batıdan-

Şırıldıyor mavi Kuban Irmağı’nın girdapları
Çağırıyorlar özleyip Karaçay’ı
Titriyor insanların sırtları
Duyuluyor gece gündüz o sesler

Bedenim-burada, can-orada, orada aklım
Gerçektir her halde halkın söylediği söz
Özleyip ararmış toprak sahibini
Sürgün sırasında aydın tabakasının büyük bir bölümünü ve nüfuslarının yarısından

fazlasını kaybeden Karaçay-Malkarlılar Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan’ın ücra
bölgelerine dağıtılıp yerleştirildiler. Gerçek anlamda bir soykırıma tâbi tutulan Karaçay-
Malkarlıların birbirlerinden koparılarak tarih ve kültürlerinden, dil ve edebiyatlarından
da uzaklaşıp asimile olmaları amaçlanıyordu. Sürgünün ilk acılarını üzerlerinden atan
Karaçay-Malkar edebiyatçıları 1950’li yıllarda Karaçay-Malkar edebiyatının sürgündeki teme-

lini attılar. Bu yıllarda Karaçay-Malkar edebiyatçıları tarafından Kırgızistan’ın Frunze (bugün-
kü Bişkek) şehrinde “Karındaşnı Sözü” (Kardeşin Sözü) ve “Caşavubuznu Bayragı” (Hayatı-
mızın Bayrağı), Kazakistan’ın Alma Ata şehrinde “Ciltinle” (Kıvılcımlar) adlarını taşıyan ve
Karaçay-Malkar şairlerinin şiirlerinin toplandığı kitaplar yayımlandılar. 1956 yılında Kerim
Otar’ın “Yollar” adlı kitabı sürgünde çıktı. Kaysın Kuliy de sürgün yıllarında Kırgız Yazarlar
Birliği’nde çalışıyordu. Sürgün döneminin en zor yıllarında bile birçok Karaçay-Malkar edebi-
yatçısı sosyalizmin erdemleri, halkların ebedî dostluğu konularında eserler kaleme alıyorlardı.
Bu dönemde Karaçay-Malkar edebiyatçılarının Orta Asya halkları ile tarihî ve kültürel bağla-
rını keşfettikleri dikkati çekti. Kaysın Kuliy’in “Kazak Evinde”, Kerim Otar’ın “Kırgız Yazarları-
na”, Said Şahmırza’nın “İrtiş’in Kıyısında”, Canakayıt Zalihan’ın “Elma Ağacı”, “Biz Kardeşleriz”,
İssa Botaş’ın “Frunze Şehrine” adlı eserlerinde Orta Asya Türklerine karşı duyulan yakınlık ve
kardeşlik hislerinin etkileri görüldü (Tolgurlanı 2000: 84).
Karaçay-Malkarlılar 1957 yılından itibaren Sovyet hükümeti tarafından afedilerek,
sürgün yerlerinden ata yurtlarına, Kakasya’ya dönmeye başladılar. 1959-1961 yılları ara-
sında Karaçay-Malkar edebiyatçılarının birbiri ardına yeni kitapları okuyucularla buluş-
maya başladı. Bu arada 1930’lu yıllarda Stalin tarafından ortadan kaldırılan ya da İkinci
Dünya Savaşı sırasında cephede ölen Karaçay-Malkar edebiyatçılarının eserleri de yeni-
den yayımlandı.
Kabardin-Balkar Özerk Cumhuriyeti’nde Karaçay-Malkar Türkçesinde yayımlanmaya
başlayan süreli yayınlar da edebiyatın gelişmesine büyük katkı sağladı. 1958 yılının Ocak
ayında yayımlanmaya başlayan “Şuyohluk” (Dostluk) adlı edebiyat dergisi ile, “Kommu-
nizmge Col” (Komünizme Yol) adlı gazete sürgün sonrası edebiyatın gelişip yayılmasın-
da önemli rol oynadı.
1960’lı yılların başlarında Karaçay-Malkar edebiyatı genç edebiyatçılarla tanıştı. Sür-
gün sonrası Karaçay-Malkar edebiyatının genç temsilcileri olan Azamat Süyünç, Ali-
bek Bayramkul, Dahir Koban, Azret Semen, İsmail Tohçuk, Tanzilya Zumakul, Mago-
met Moka, İbrahim Baba, Salih Gurtu, Ahmat Sozay, Aliy Bayzulla, Alim Töppe, Zeytun
Tolgur gibi genç yeteneklerin eserleri edebiyat sahnesinde yerini aldı. Genç edebiyatçılar
Karaçay-Malkar edebiyatına yeni bir renk ve anlayış getirdiler. Özellikle şiirdeki ritm ve
kafiye düzenindeki yenilikler dikkati çekti. Örneğin İsmail Tohçuk “Nasip” adlı kısa şiirin-
de duygularını şöyle dile getiriyordu:
Bir gün çürüyüp, suya düşüp gidecek

Değirmen tahtasıysam da yeryüzünde,
Sevdiğim kız - evimde ateş yakacak olan,-
Ateş yaksa da başka delikanlının evinde,-
Ey nasiptir bu dünyaya gelişim,
Parlak güneşi, aşkı bilişim.
Sürgün sonrası yeni nesil edebiyatçıların eserlerinde savaş aleyhtarı konular, sürgün
yıllarında çekilen acılar, Kakasya’nın tabiat güzellikleri büyük ölçüde yer aldı.
1970’li yıllarda Karaçay-Malkar edebiyatçıları İkinci Dünya Savaşı konusuna eserlerinde
ağırlık vermeye başladılar. Karaçay-Malkar halkının hayatı ve geleceği üzerinde savaşın oy-
nadığı rolü tahlil etmeye girişen yazarlar, özellikle hikâye ve romanlarındaki kahramanları
ve olayları İkinci Dünya Savaşı’ndan seçtiler. Eldar Gurtu’nun “Ör Col” (Dik Yol) (1970),
Hasan Şava’nın “Cerni Közleri” (Yerin Gözleri) (1976), Zeytun Tolgur’un “Kızgıl Kırdıkla”
(Kırmızı Otlar) (1974), Alim Töppe’nin “Col Küyü” (Yol Ağıtı) (1978) adlı hikâyeleri savaşı
konu almaktaydı. İbrahim Gadiy’in “Nart Uya” (Nart Yuvası), Omar Etez’in “Uruşnu Otun-
da” (Savaşın Ateşinde) adlı eserleri de savaşı konu alan romanlar arasındaydı.
1970’li yıllar Karaçay-Malkar şiirine de pek çok yetenekli şair kazandırdı. Abdullah
Begiy, Asker Dodu, Svetlana Mottay, Mutalip Beppay, Muradin Ölmez, Sakinat Musuka,
Mussa Bayda gibi pek çok genç şair şiir kitaplarını yayımlamaya başladı. Bu genç şairlerin
hepsi de 1950’li yıllarda ata yurtları Kakasya’dan uzakta, sürgün yerlerinde dünyaya gelen
neslin temsilcileriydiler.
1980’li yıllarda Karaçay-Malkar edebiyatçıları Sovyetler Birliği’nin gevşemeye başlayan
rejiminin de etkisiyle millî meselelerine, sürgün yıllarının tahlili ve sorgulamasına yönel-
diler. Bert Gurtu’nun “Caşavnu Kılançları” (Hayatın Dönemeçleri), Canakayıt Zalihan’ın
“Bahsan Culduzu” (Bahsan Yıldızı), Alim Töppe’nin “Adam bla Taş” (İnsan ile Taş) adlı ro-
manları edebiyat tarihinin yeni sayfalarını belgeleyen eserler arasında yerlerini aldılar.
Sovyet Dönemi Sonrası Karaçay-Malkar Edebiyatı

Sovyetler Birliği’nin 1990’lı yılların başlarında dağılmasıyla birlikte Karaçay-Malkarlılar
Rusya Federasyonu içinde yerlerini aldılar. Toplumsal hayatı kökünden sarsan bu değişim
Karaçay-Malkar halkının kültürel hayatında da büyük değişimlere yol açtı. Edebiyat ve
edebiyatçılar bu değişimden en fazla etkilenen kesimin başında geldiler. Çünkü artık ede-
biyatçılar eski rejimin dayatmalarından, baskılarından, konu sınırlandırmalarından kur-
tulmuş, yüreklerindeki duyguları açıkça ifade etme özgürlüğüne kavuşmuşlardı. 1990’lı
yıllarda Karaçay-Malkar yazar ve şairlerinin işledikleri Karaçay-Malkar tarihi, dili, kül-
türü ve medeniyetinin eskiliği ve zenginliği, Türk dünyası, Türkiye’ye göç etmek zorun-
da kalan Karaçay-Malkarlılar ile ilgili hatıralar, Sovyet rejiminin Karaçay-Malkar halkına
çektirdiği eziyetler, sürgün yılları gibi konuların yanı sıra Abdullah Begiy ve Bilal Laypan
gibi cesur sesler Karaçay-Malkar halkının bağımsızlığı konusunu da şiirlerinde açıkça dile
getirmeye başladılar.
Göçler, sürgünler, soykırımlar gibi zor hayat şartları altında doğup gelişen Karaçay-
Malkar edebiyatı Sovyetler Birliği’nin yıkılışının ardından kendisine yeni bir yol çizerek
ilerleyişini sürdürmektedir. Sovyet döneminde ve sürgün yıllarında dünyaya gelmiş olan
edebiyatçılar, Karaçay-Malkar halkının tarihi, kültürü ve medeniyeti konularında eserler
verirken, içlerinden bazıları da geleceği belirsiz olan Karaçay-Malkar halkının bağımsızlı-
ğı yolunda mücadelelerini edebiyat sahnesinde vermektedirler.
Yurtlarından sürgün edilmeleri Karaçay-Malkarların edebiyatını nasıl etkilemiştir?

3
ÇUVAŞ EDEBİYATI
Çuvaş Adı
“Çuvaş” adının kökeni ile ilgili olarak farklı birtakım düşünceler söz konusudur. M. R.
Fedotov, yazdığı Çuvaşçanın etimolojik sözlüğünde bu görüşleri bir araya toplamaya ça-
lışmıştır: N. İ. Zolotniskiy sözün “sesiz, sakin” anlamına gelen yĭvaş kelimesi ile ilgili gö-
rürken A. P. Kovalevski suvaz~çuvaş ilişkisini düşünmüştür. G. V. Yusupov ise komşu
kavimlerin “nehrin karşı tarafı” anlamındaki suvas sözü ile Çuvaşları adlandırdıklarını
belirterek, Çuvaş adını bu söz ile ilgili görmüştür (bk. Fedotov 1996: 394-399).
Çuvaşistan
Çuvaşistan Avrupa’nın doğusunda, Rusya topraklarının ise orta kesiminde, İdil ırmağının
kenarında yer alan Rusya federasyonuna bağlı özerk bir cumhuriyettir. 18.300 km2’lik bir
yüzölçümüne sahip olan Çuvaşistan’ın başkenti Çeboksarı (Çuv. Şubaşkar) şehridir. Çuvaş
Cumhuriyeti’nin kuzeyinde Mari El Cumhuriyeti, güneyinde Mordva Cumhuriyeti ve Ul-
yanovsk eyaleti; batısında Nijniy Novgorod eyaleti, doğusunda ise Tataristan Cumhuriyeti
yer almaktadır (bk. Durmuş 2009a: V; Ersoy 2010: 29).
Nüfus
2010 yılına ait söz konusu verilere 1.251.619 nüfuslu Çuvaşistan Özerk Cumhuriyetinde 814.750 (%67,7) kişi ile en kalabalık
http://www.gks.ru/free_doc/
new_site/population/demo/
unsur Çuvaşlardır. Çuvaşların dışında 323.274 (%26,9) Rus, 34.214 (%2,8) Tatar, 13.014
per-itog/tab7.xls adresinden (1,1) Mordvin, 4.707 (% 0,4) Ukrayn, 3.648 (% 0,3) Mari ile başka halklardan (Ermeni,
ulaşılmıştır. Azeri, Yahudi vb.) 9.943 (%0,08) kişi yaşamaktadır. Çuvaşlar, Rusya Federasyonuna bağlı
(3. 8. 2012)
Çuvaş Cumhuriyeti başta olmak üzere, Tataristan, Başkurdistan, Mari El, Mordva, Ud-
murtya Cumhuriyetlerinde; Samara, Ulyanov, Orenburg, Saratov eyaletlerinde, Sibirya’da
Tümen, Kemerov eyaletleri ve Krasnoyask bölgesinde yaşamaktadırlar (KÇE 2001: 464:
Bayram 2010: 14). Çuvaşların 2010 yılındaki son nüfus sayımına göre, Rusya Federas-
yonundaki toplam nüfusları 1.435.872 olarak belirlenmiştir. Mevcut nüfusun daha önce
belirtildiği gibi 814.750’si Çuvaş Özerk Cumhuriyetinde, geri kalanı da başta Tatar Özerk
Cumhuriyeti (116.252) ve Başkurt Özerk Cumhuriyeti (107.450) olmak üzere diğer böl-
gelerde yaşamaktadırlar.
Çuvaşça ve Lehçe Tasnilerindeki Yeri

Türklük bilimi araştırmacılarınca Çuvaşça, İdil Bulgar Türkçesinin bir devamı ve Ana Bul-
garcanın günümüzdeki tek temsilcisi olarak kabul edilmektedir (Tekin & Ölmez 2003: 53).
Çuvaşçanın bir Türk dili olduğunu ispat ederek Türk dilinin lehçe tasnileri arasına
Çuvaşçanın da girmesini sağlayan ilk araştırmacı, De lingua tschuwaschorum adlı çalış-
masında Genel Türkçedeki söz içi ve sonu /z/ ve /ş/ ünsüzlerinin Çuvaşçada akıcı /l/ ve
/r/ ünsüzleriyle denkleştiğini keşfeden W. Schott’tur. Çuvaşça, W. Radlof, W. F. Palmblad,
Berezin, Bang, N. Katanov, N. A. Aristov gibi araştırmacılar tarafından Türk dil ailesi için-
de görülmemiş ve bu bilginler Türk dili üzerindeki dil tasnifi denemelerinde Çuvaşçaya
yer vermemişlerdir. F. Adelung, J. Klaproth, Adriano Balbi, J. Hammer, A. Vámbery, N. İ.
Aşmarin, H. Paasonen, Ramstedt, J. Németh, T. M. Matteyev, M. Räsänen, N. A. Baskakov
gibi araştırmacılar ise Çuvaşçayı Türkçenin bir kolu olarak görmüşler ve tasnilerine dâhil
etmişledir (bk. Arat 1953: 65-110; Durmuş 2009: XV-XXI). Türk şivelerine ilişkin tasnif
denemelerinde bir takım konumlandırma ve süreç kaynaklı yanlışlara sapılsa da Çuvaş-
çanın Ana Türkçe döneminde ayrılmış bir Türk lehçesi olduğu konusunda genel bir kabul
söz konusudur.
Çuvaş Edebiyatı
Çuvaş Modern edebiyatına yönelik Çuvaş Türkçesinin tarihsel geçmişi ile ilgili araştırmalarda genel olarak Çuvaşların İdil
bilgiler Federov 2002, Yılmaz
2003, Yılmaz 2006, Rodionov Bulgarları ile olan ilişkisi üzerinde durulmaktadır. İdil Bulgarlarından kalan mezar taş-
2009 ve Bayram 2010’dan ları bu bakımdan Çuvaşçanın tarihî dil yadigârları olarak kabul edilmektedir (bk. Tekin
yararlanılarak kaleme alınmıştır.
1988; Erdal 1993: 87). Bunun yanı sıra Tuna Bulgarlarından kalan buluntulardaki iba-
reler ve kelime listeleri de anılan tarihsel miras içinde görülmektedir (bk. Tekin 1987).
II. Katerina’nın 1767 yılında Kazan’ı ziyaretinde Çuvaş çocuklarının sunduğu altı dize-
den oluşan şiir Çuvaş edebî dilinin başlangıcı olarak kabul edilmektedir (Durmuş 2009b:
1113-1127). O dönemdeki yoğun Hristiyanlaştırma faaliyetlerine yönelik oluşturulan dinî
içerikli metinler ile Çuvaş halk edebiyatı metinlerine ilişkin yayınlar ise Çuvaş yazılı ede-
biyatının ilk örneklerini temsil etmektedirler. 19. Yüzyılda Simbir’de açılan Simbir Çuvaş
Öğretmen Okulunda Yakovlev’in hazırladığı yeni Çuvaş alfabesi ile çok sayıda ders kitabı
basılmıştır. Bu tarihten itibaren ortaya konan metinler Anatri ağız temelinde biçimlenmiş
ve standart Çuvaş Türkçesi ile eserler ortaya çıkmaya başlamıştır. Bunun bir yansıması
olarak, 1879-1880 yıllarında M. İ. Federov, Aruri manzumesini, İ. N. Yurkin de 1889-
1890’da sosyal içerikli hikâyelerini kaleme almıştır. Adı geçen bu eserler Çuvaş şiir ve nes-
rinin ilk örnekleri olarak kabul edilmektedir.
Zamanla daha da olgunlaşan Simbir Çuvaş Öğretmen Okulu’nda, 20. yüzyılın başında
Konstantin İvanov gibi ediplerin bir araya toplandığı bir edebiyat okulu oluşmuştur. Aynı
okulda Puşkin, Tolstoy, Nekrasov, Lermantov gibi Rus klasiklerinin eserlerinden yapılan
çeviriler ile buradan yetişen çok sayıdaki Çuvaş yazar, şair ve folklorcusunun ilerleyen
dönemlerdeki faaliyetleri, Çuvaş kültürü, dili ve edebiyatının gelişimine önemli katkılarda
bulunmuştur. Çuvaşların dünyaca ünlü Narspi manzumesi de Konstantin İvanov tarafın-
dan bu dönemde (1908) kaleme alınmıştır. Anılan bu sürecin sonunda, bu yüzyıl içinde
Çuvaş Türkçesi artık tam bir edebî dil haline gelmiştir.
20. yüzyılın başındaki gelişmeler basın faaliyetlerinde de kendisini göstermiş, 1905
yılının sonlarına doğru ilk Çuvaş gazetesi olan Hĭpar yayımlanmaya başlamıştır. Çuvaş
edebiyatının gelişiminde çok önemli katkıları olan bu gazete 1907 yılında kapatılmış, tek-
rar ancak 1917 yılında faaliyet göstermeye başlamıştır. Y. Turhan, T. Krillov, N. Kuzmin,
N.F. Akimov, T.S. Semenov, N.İ. Polorussov gibi ediplerin eserlerine de yer veren gazete,
Çuvaş yayın hayatının günümüze kadar devam eden en uzun soluklu süreli yayını ol-
muştur. Hĭpar gazetesinin dışında 1917 ihtilalinin ardından, 1918 yılında “Kanaş” (öğüt),
“Çuhĭnsen Sassi” (Fakirlerin sesi), “Hĩrlĩ Saltak” (Kızıl Ordu), “ĩnĩ Purĭnĭ” (Yeni Hayat),
“Suntal” (Örs) (1924), “Hresçen Sĭmahĩ” (Çitçi Sözü), “Kapkan” ,“Kapan” (1925), “Yultaş”
(Yoldaş), “Ana” (Tarla) gibi yeni sistemin propaganda araçları olan gazeteler yayın haya-
tına başlamıştır. Tüm bu adı geçen süreli yayınların katkısı ile Çuvaş edebiyatı daha da
olgunlaşmış ve 1923 yılında Kanaş adlı bir tür yazarlar birliği kurulmuştur.
Bu dönemde tiyatro da ciddi bir ilerleme kaydetmiştir. G. Talmirza, İ. Maksimov-
Koşkinskiy, P. Osipov ve S. Humma tiyatro alanında öne çıkan isimler olmuşlardır. İlk
küçük sahne eseri olan “Iratnipe” ve büyük piyes olan “Vĭhĭtsĭr Vilĩm”i (1918) kaleme alan
Mihail Filippoviç Akimov-Aruy ayrıca dikkat çekmektedir.
Çuvaş şiirinin gelişip modernleşmesinde önemli hizmetleri olan M. Şeşpil’in attığı
adımlar Huzangay, V. Mitta gibi şairlerce devam ettirilmiş, 1920’li yıllar ile birlikte M.
Trubina, İ. Ahaha, S. Hummı, İ. Muçi, D. İsayeva ve V. Rzaya gibi yazarların millî kav-
ramları ele aldıkları hikâye, deneme, kısa hikâye türlerindeki eserleri yayınlanmıştır. 20
ve 30’lu yıllar edebiyatında, işçi sınıfının hayatı, kolektivizm, ülkenin sanayileşmesi gibi
konularda eserler kaleme alınmış, şiirde P. Husangay; öykü alanında A. Talvir ile M. Tru-
bina; romanda V Krasnov, İlle Tuktaş; hikâye alanında E. Elliyev, D. Detrov, S. Elger ve V.
Rzay; uzun şiirde ise V. Mitta öne çıkan sanatçılar olmuşlardır.
Birinci ve İkinci Dünya Savaşları arasında S. Elger, Y. Uhsay, İ. İvnik, P. Husangay, S.
Şavla gibi yazarların toplumu savaşa hazırlama, Alman faşizmine karşı psikolojik destek
sağlama amaçlı eserleri kaleme alınmıştır. Savaş sonrasında da devam eden bu tema A.
Artemyev, L. Agakov ve pek çok edebiyat tarihçisi tarafından XX. yüzyıl Çuvaş romancı-
lığının en güçlü isimlerinden biri olarak kabul edilen M. İlpek’in öyküleri; P. Husankay, Y.
Uhsay, A. Alga, İ. Tuktaş’ın şiirlerinde yaşamaya devam etmiştir.
1950’li ve 1960’lı yıllara Çuvaşların tarihini ele alan romanlar kaleme alınmaya başla-
mıştır. F. Uyar’ın “Tanata”, M. İlpek’in “Hura Şıkır”, S. Aslan’ın “Ahrat” adlı romanları bu
dönemin önemli eserleridir. Hayatın önemli yönlerini, problemlerini ele alan, A. Emel-
yanov, L. Tallerov, G. Krasnov’un gibi yazarların eserleri de yine bu dönemde yazılmıştır.
1970’li ve 1990lı yıllar arasında edebiyat anlayışında ve konularda herhangi bir farklılık ol-
mamış, Yuriy Skvortsov, Gennadiy Aygi, Yuhma Mişşi, Aleksey Borobyev, Vaşley İgnatyev,
Anatoliy Yemelyanov, Entip Vaşşi, Nikolay Tevetkel, Yuriy Antaş, Denis Gordeyev, Hveter
Agiver gibi yazar ve şairler konuları birbirini andıran eserler vermişlerdir.
Sovyet rejiminin yıkılışı ile ortaya çıkan özgürlük ortamı, edebiyatta da kendisini gös-
termiş, konular farklılaşmış, farklı edebî akımlara ait eserler kaleme alınmaya başlanmış-
tır. 90lı yıllarda eser veren yazar ve şairlerin ürün vermeye devam ettiği bu dönemde millî
konularda yazılan eserlerde önemli bir artış söz konusudur. Günümüzde hikâye alanında
Boris Çındıkov, şiirde ise Marina Karyagina, Albina Yuratu ve Raisa Sarpi önde gelen
isimlerdendir. Çuvaşların en velut romancılarından olan Yuhma Mişşi tarihsel romanlar
kaleme almaya devam etmektedir.
KUZEYDOĞU TÜRK LEHÇELERİ EDEBİYATLARI

(SİBİRYA TÜRK EDEBİYATLARI)
Günümüzde Sibirya’nın Kuzeyinde ve Güneyinde, Rusya Federasyonu içerisinde halkı
Türk soylu olan dört cumhuriyet bulunmaktadır. Bunlardan Saha (Yakut) Cumhuriyeti
Kuzey ve orta Sibirya’da, Tuva, Altay ve Hakas Cumhuriyetleri Güney Sibirya’dadır.
Çok geniş bir coğrafyada hayat şartlarının güçlüğü sebebiyle nüfus yoğunluğu çok az-
dır. Sibirya coğrafyasında insanlar tabiatla baş başadır. Bu baş başa yaşayış sırasında insan
tabiatı ve onun içinde insanoğlunun macerasını sorgular. Bu sorgulama çokça sözlü edebî
ürünler yaratır. Sibirya Türk topluluklarında bu yüzden zengin bir halk edebiyatı vardır.
Sözlü halk edebiyatı geleneği 20. asrın ikinci yarısına kadar devam etmiştir. Günümüzde
bu gelenek yerini modern yazılı edebiyatlara bırakmış, 20. asırda derlenen destan metin-
leri bu edebiyatın zengin malzemeleri olarak kalmıştır.
Sibirya’da yaşayan Türklerin 20. asrın ilk çeyreğine kadar yazılı edebiyatları yoktu.
Sibirya’nın Ruslar tarafından işgalinden sonra bilim adamları, araştırma heyetleri ardı ar-
dına keşif ziyaretlerinde bulundular. Bu ziyaretçiler arasında bilim adamlarının yanında
misyonerler de vardı. Bunlardan V. İ. Verbitsky Altay Dilinin Grameri (Kazan 1869) ve
Altay ve Aladağ Türk Şivelerinin Sözlüğü’nü (Kazan, 1870) yazmıştır. O. Böhtlink ve İ. A.
Hudyakov Saha (Yakut) folklorundan derlemeler yapmışlardır. Fakat Saha (Yakut) Türk-
leriyle ilgili en önemli çalışma E. Pekarskiy tarafından yapılmıştır. Pekarskiy, Yakutların
halk edebiyatı numunelerinden derlemeler yapmış ve meşhur Yakut Dili Sözlüğü’nü ya-
yımlamıştır. Hakas ve Tuva Folkloruyla ilgili malzemeler M. A. Kastren, N. F. Katanof ve
W. Radlof tarafından derlenmiştir.
1920’li yıllar alfabe yapımı tartışmalarıyla geçti. Bu dönemde nispeten Kiril kökenli
alfabeler kullanıldı. 1930’lu yıllarda Latin kökenli alfabelere geçildi. 1940’lı yıllardan iti-
baren yeniden Kiril kökenli alfabelere dönüldü.
Ekim devriminden önce bölgede yaşayan çeşitli Türk boyları kendi adlarıyla anılıyor-
du. Bugün Altay olarak bildiğimiz Türkler; Teleüt, Telengit, Tuba, Kumandu, Çalkandu
gibi çeşitli Türk boylarını içinde barındırır. Aynı şekilde eski Kırgızların torunları olan
Hakaslar Bolşevik İhtilaline kadar; Sagay, Koybal, Kızıl, Beltir, Kaçin, Şor olarak bilinen
boylar birleştirilerek oluşturulmuşlardır. Tuvalar Ekim devrimine kadar Uryanhay, So-
yon, Soyot gibi adlarla anılıyordu ve otuzun üzerinde çeşitli Türk boylarından oluşuyor-
du. Ruslar buradaki çeşitli küçük Türk boylarını birleştirerek Sibirya’da farklı milliyetler
ortaya çıkarmaya çalışmış ve bunda bir ölçüye kadar başarılı olmuştur. Bugün Tuvalar,
Altaylar, Hakaslar, Sahalar kendilerinin ayrı ayrı milletler olduklarını düşünmektedirler.
1920’li yıllarda alfabeler yapıldıktan sonra çeşitli ders kitapları ve sözlük yazma çaba-
ları başlamıştır. Modern yazılı edebiyata geçiş tarihi 1930’lu yıllar kabul edilebilir. 1930’lu
yılların başından 2. Dünya Savaşına kadar olan dönem bölgede kurulan özerk bölgelerde
modern edebiyatın temelleri atılmış, ilk modern şiir, hikâye, tiyatro eserleri yayımlanmış-
tır. Bu eserlerde bir yandan yeni kurulan yazı dilinin heyecanıyla yerel halkın değerleri
edebî eserlere yansıtılırken diğer yandan yoğun bir rejim propagandası yapıldığı görülür.
İhtilal yoksulluk içindeki halkın kaderini değiştirmiş, yoksul halkı zenginlerin boyunduru-
ğundan kurtarmıştır. Otuzlu yılların sonuna doğru millî değerleri öne çıkaran yazar ve
aydınlar Stalin yönetimince yok edilir. Aynı yıllarda tiyatro okulları açılarak rejim propa-
gandası yapan oyunlar sergilenir.
2. Dünya Savaşından Sibirya Türk toplulukları da etkilenir. Hemen her aileden savaşa
giden olmuştur ve gidenlerin çoğu dönmemiştir. Savaşa giden yazarlar da vardır. Savaş
sonrası edebî eserlerde askerlerin kahramanlıklarının sıklıkla işlendiği görülür.
Stalin’in 1953 yılında ölümünden sonra Sovyetler Birliğinde nispi bir rahatlama görü-
lür. Edebiyatta işlenen konular zenginleşir. Eserlerde rejime aykırı olmayan millî değerlere
yer verilir. Yabancılardan, özellikle Rus klasiklerinden yerel yazı dillerine çeviriler yapılır.
Sovyetler Birliği’nin çöküşünden sonra, önce yasak olan bütün alanlar yazarlar için bir
cazibe alanı oluşturur. Sovyetler rejimine yapılan övgüler yergiye dönüşür. Yok edilmeye
çalışılan millî değerler su yüzüne çıkmaya başlar. Yeniden canlanan bu değerler içerisinde
en önemlisi halkın yok edilmeye çalışılan millî ve dinî inançlarıdır.
Modern Tuva Edebiyatı

Tuva Cumhuriyeti Rusya Federasyonu içerisinde; Güneyinde Moğolistan, Kuzeybatısında
Hakas Cumhuriyeti, Doğusunda Buryat Cumhuriyeti ve Batısında Altay Cumhuriyetiy-
le sınırlıdır. 170.500 km2 toprağı bulunan ülkenin nüfusu yaklaşık 310 bin kişidir. Budist
Şamanist inanca sahip Tuva Türkleri bu yönleriyle diğer Türk topluluklarından ayrılırlar.
Tuva Türkçesinde, uzun asırlardır komşu olmanın bir sonucu olarak, Moğolcanın yoğun
etkisi görülür. Tuvalılar kendi ülkelerinde yaklaşık % 75 oranında bir çoğunluğa sahiptir-
ler. Bu durum onların kendi dillerini ve kültürlerini yaşatabilmeleri açısından önemlidir.
Çağdaş Tuva alfabesi 1930 yılında Latin kökenli yapılmış, bu alfabe 1941 yılında Kiril
kökenli Tuva alfabesiyle değiştirilmiştir.
Zengin bir halk edebiyatı geleneğine sahip Tuva Türklerinin Çağdaş yazılı edebiyatı
ancak 1930’lu yıllarda başlamıştır. 1930-1945 yılları çeşitli kaynaklarda Tuva edebiyatının
başlangıç devresi olarak alınır.
İlk hikâye Sambukaynın Çugaazı (Sambukay’ın Sözü) 1930-1931 yıllarında Şın (Ger-
çek) gazetesinde yayımlanır. 1930’lu yıllarda yazılan edebî ürünler daha çok gazetelerde
neşredilir. 1937 ve 1939 yıllarında çeşitli yazarların hikâyelerini içine alan antolojiler ya-
yımlanır. 1944 yılına kadar yarı bağımsız olan Tuva’da, otuzlu yılların başından itibaren
Sovyetler yanlısı kişiler iktidara gelmiş ve edebî eserlerde yoğun olarak sosyalizmin erdem-
leri, halkların kardeşliği, halkın gelecekteki mutlu hayatı temaları işlenmiştir.
Kırklı yılların başında S. Toka’nın Arattın Sözü (İşçi Sözü) romanının ilk cildi yayım-
lanmıştır. Eser daha sonra çıkan iki ciltle birlikte üçleme olmuştur ve Tuvacadan başka
dillere de çevrilmiştir.
1942 yılında yapılan yazarlar toplantısında Yazarlar Birliği kurulması kararı alınır.
1946 yılında çıkmaya başlayan edebiyat dergisi Ulug-Hem (Yenisey) yayın hayatını gü-
nümüzde de sürdürmektedir. Tuvalı şair ve yazarların edebî eserleri çoğunlukla bu dergi-
de yayımlandıktan sonra müstakil eser olmaktadır.
1945-1970 yılları Tuva edebiyatının ikinci devresi sayılabilir. Bu dönemde nesir tü-
ründe kısa ve uzun hikâye türlerinin geliştiği görülür. Stefan Sarıg-ool, Sergey Pürbü, Yuri
Künzegeş dönemin belli başlı şair ve yazarlarıdır.
1970-1990’lı yıllar Tuva Edebiyatının üçüncü devresidir. Bu dönemde tanınmış dünya
klasiklerinden Tuvacaya tercümeler yapılmış, roman türünde eser verenler çoğalmıştır.
Kızıl Enik Kudajı dört ciltlik Uygu Çok Ulug-Hem (Uykusuz Yenisey), V. Seren-ool Inakşıl
(Aşk), Stefan Sarıg-ool iki ciltlik Angır Ooldun Toojuzu (Angıroğul’un Hikâyesi) adlı ro-
manları yayımlarlar.
Sovyetler Birliği’nin çöküşünden sonra, her alanda olduğu gibi, edebiyat alanında da
öze dönüş hareketleri görülür. Suçsuz yere idama mahkûm olanların hayatlarıyla ilgili ay-
rıntılar hafızalarda canlanarak tarihin tozlu sayfalarından gün yüzüne çıkar. Edebî eser-
lerde gelenekler, inançlar yoğun olarak işlenmeye başlanır. Budizm ve Kamlık inancıyla il-
gili öğretiler eserler aracılığıyla yeniden canlandırılmaya çalışılır.
Tuvalı yazarların eserlerinde yurt sevgisi, avcılık, tabiatın zor şartlarında uyum içinde
yaşama gibi temalar, devrin ideolojisine aykırı olmayacak tarzda sıklıkla işlenir. Başlan-
gıç dönemi eserlerinde Şamanların ve Budist Lamaların sahtekârlıkları işlenirken, Sovyet-
lerin çökmesinden sonra, Şamanların ve Lamaların rejim tarafından nasıl yok edildikle-
ri anlatılır.
Modern Hakas Edebiyatı

Hakas Cumhuriyeti; Güneyinde Tuva Cumhuriyeti, Kuzeyinde Krasnoyarsk Oblastı, Gü-
neybatısında Altay Cumhuriyeti ile sınırlıdır. 62 bin km2 toprağı bulunan Hakasya’da yak-
laşık 65 bin Hakas Türkü yaşamaktadır. Bu Hakas Cumhuriyetinde Hakasların % 11 gibi
bir azınlık olduğunu göstermektedir. Günümüz Hakasları Hristiyan inancına sahip ol-
makla beraber Şamanist inanç etkileri de görülür.
Hakas Cumhuriyetinde yaşayanlara Hakas adının verilmesi Bolşevik ihtilalinden son-
ra olmuştur. Günümüzde Hakaslar kendilerini “Tadar” olarak adlandırır. Adları ne olursa
olsun günümüz Hakas Türkleri eski Yenisey Kırgızlarının torunlarıdır.
1920’li yıllarda bir müddet Kiril kökenli alfabe kullanan Hakas Türkleri 1929-1939 yıl-
ları arasında Latin temelli alfabe kullanmış, 1939’dan sonra yeniden Kiril kökenli alfabeye
geçilmiştir.
Kırgızlar gibi Hakaslar da çok zengin sözlü bir edebiyata sahipti. Alıptıh Nımah olarak
adlandırılan kahramanlık destanları Haycı denen destan anlatıcıları tarafından geceler
boyu söylenip, anlatılırdı. Günümüzde sözlü anlatma geleneği tamamıyla kaybolduğu gibi
Hakas Türkçesi de yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır.
Çağdaş Hakas edebiyatı 1920’li yılların sonunda alfabe yapımından sonra başlamıştır.
Hakasya’da 1927 yılından itibaren Hızıl Aal (Kızıl Köy) adlı gazete çıkar. Edebî eserler
öncelikle bu gazetede neşredilir.
Hakasların ilk çağdaş yazarı şeklini gelenekten, muhtevasını devrin siyasal gelişmele-
rinden alan eserler yazan Aleksandr M. Topanov’dur. 1928 yılında Moskova’da bastırdığı
Ir Piçii (Türkü Kitabı), Hattar Utii (Kadınların Zaferi) adlı kitaplar ilk çağdaş Hakas eser-
leridir denebilir. A. Topanov 1931 yılında Hakas Millî Tiyatrosunu kurar, yazdığı oyunları
yöneterek Hakas tiyatrosunun gelişimine büyük katkı yapar. Vasily A. Kobyakov’un Aydo
adlı uzun hikâyesi 1934 yılında müstakil eser olarak basılır. Eserde bir çocuğun gözünden
Ekim devriminin yapılışı, Beyazların mağlubiyeti ve halkın devrimi coşkuyla karşılaması
anlatılır. Aynı devirde yazılan pek çok edebî eserde aynı tema işlenir.
II. Dünya Savaşı’yla birlikte edebî eserlere yeni bir tema girer. Hakasya’da hemen her
aileden savaşa gidenler olmuştur ve gidenlerin çoğu dönmemiştir. Dönenlerin, dönme-
yenlerin, kahramanlık hikâyeleri edebî eserlere sıklıkla yansır.
1944 yılında açılan Dil, Edebiyat ve Tarih Bilim Enstitüsünün başkanlığına getirilen İ.
Domojakov yazar ve şairlerin yetişmesine büyük katkı sağlamıştır.
Modern yazılı edebiyatın kuruluşuyla birlikte edebî türler de gelişmeye başlar. Gele-
nekten faydalanan şiir en hızlı gelişen tür olur. Gazete ve dergilerde yayımlanma şansı bu-
lan küçük hikâye ve uzun hikâye türleri de kısa zamanda yaygınlaşır. Tiyatronun kurul-
ması, yazılan oyunların sahnelenmesi şansını doğurduğundan oyun yazarlığı da zaman
içinde gelişir. Hakas edebiyatının ilk romanı Irahhı Aaalda (Uzaktaki Köyde) 1960 yılında
basılmıştır. Nikolay G. Domojakov’un bu romanı Hakasça dışındaki dillere de çevrilmiş-
tir ve Hakas edebiyatının en tanınmış eseridir.
İkinci kuşak sayabileceğimiz Hakas yazarları İhtilal yıllarında doğmuş ve eserlerini
otuzlu yılların sonunda vermeye başlamıştır. Bunlar içerisinde roman yazarı N. G. Do-
mojakov (1916-1976), oyun yazarı Mihail E. Kilçiçekov (1919-1990), şair İ. G. Kotyuşev
(1919-1979) en tanınmış Hakas yazar ve şairleridir.
1990’lı yıllardan itibaren Hakas edebî ürünlerinde öze dönüş, unutulan kültürel de-
ğerlerin diriltilmesi temaları sıklıkla işlenmektedir. Fakat son yıllarda maddi yetersizlik
nedeniyle edebî eserler basılamamaktadır.
Modern Altay Edebiyatı

Rusya Federasyonu içinde 93 bin km2 toprağı bulunan Altay Cumhuriyetinde yaklaşık 65
bin Altay Türkü yaşamaktadır.
Altay Türkçesinin ilk yazı dili bölgeye gelen misyonerler tarafından Teleüt ağzı esas
alınarak, oluşturulmuştur. 1920’li yıllarda Kiril kökenli alfabe kullanan Altaylar 1930’lu
yıllarda diğer Türk topluluklarında olduğu gibi Latin kökenli alfabeye geçmiş, 1940’lı yıl-
larda yeniden Kiril kökenli alfabeye dönülmüştür.
Bolşevik ihtilaline kadar, diğer Sibirya Türk topluluklarında olduğu gibi, Altaylar da
zengin bir sözlü edebî geleneğe sahipti. Bu sözlü edebî ürünler arasında; destan, masal,
efsane, türkü türleri başta geliyordu.
1817-1901 yıllarında yaşayan M. V. Çevalkov çağdaş Altay edebiyatının ilk yazarı sa-
yılır. 19. asırda derleme ve misyonerlik faaliyetleri için Altay’a gelen yabancılara yardım
eden Çevalkov, Çöbölköptün Cürümü (Çevalkov’un Hayatı) adlı çalışmasını Radlof ’a ve-
rir. Çevalkov daha sonra yazdığı şiirlerle Altaylar arasında tanınır.
1 Haziran 1922 tarihinde Dağlık Altay Muhtar Vilayeti ilan edildi. Altay’da 1925 yılın-
dan itibaren Kızıl Oyrot adlı gazete çıkmaya başladı. Şair ve yazarlar edebî eserlerini bu
gazetede yayımlıyordu.
“N. M. Kindikova Altay Edebiyatını;
1. Bolşevik İhtilali Öncesi Altay Edebiyatı
2. 1930-1940’lı Yıllardaki Altay Edebiyatı
3. 1950-1960’lı Yıllardaki Altay Edebiyatı
4. 1970-1990’lı yıllardaki Altay Edebiyatı şeklinde tasnif etmektedir (Dilek, 1998: 462)”.
Modern Altay Edebiyatının en önemli temsilcileri M. V. Mundus-Edokov) (1879-
1942), Pavel Küçiyak (1897-1943) ve Pavel A. Çagat-Stroev’dir. Mundus-Edokov, ders
kitapları yazar, tercümeler yapar. Oyun ve nesir kitapları neşreder. Çağdaş Altay Edebi-
yatının en önemli temsilcisi P. Küçiyak, edebî türlerin hemen hepsinde eserler verir. 1932
yılında yazdığı Cenijü (Mücadele) adlı oyunda kendisi de rol alır. P. A. Çagat-Stroev Oygor
Baatır adlı manzumesiyle tanınmıştır. Eser Lenin hakkındadır.
“1922 yılından itibaren Altay basın hayatında önemli görevler üstlenmiş, bugün de
çıkmakta olan Altaydın Çolmonu (Altayın Çolpanı) gazetesiyle El Altay adlı dergi hem
edebiyat hem de folklor yazılarına yer verir (Dilek, 1988: 462).”
Modern Saha (Yakut) Edebiyatı

Rusya Federasyonu içerisinde Saha Cumhuriyeti 3.100.000 km2 yüzölçümü ile bütün Rus-
ya Federasyonunun topraklarının beşte birini oluşturmaktadır. Fakat bu kadar geniş top-
raklar üzerinde bir milyonun altında bir nüfus yaşamaktadır. Bunlardan yaklaşık 450 bi-
nini Saha Türkleri oluşturur. Bu Yakutistan’da hayat şartlarının ne kadar çetin olduğunu
göstermektedir.
Tarihî kaynaklar bugünkü Sahaların 13-14. asırlarda güneyden bugünkü yurtlarına göç-
tüklerini belirtmektedir. Saha Türkleri çok zengin bir sözlü edebî geleneğe sahip idi. Bu ge-
lenek içinde Olonho olarak adlandırılan kahramanlık destanları en önemli yeri alıyordu.
Ruslar 1632 tarihinde Yakutistan topraklarını işgal ettiler. O tarihten itibaren Hristi-
yanlaştırma çabaları başladı. Böhtlink, 1851 yılında Yakut Gramerini yazarken Rus Ki-
rilinden uyarlama bir alfabe kullandı. Daha sonra Eduard Pekarskiy ve Wilhelm Radlof
bu alfabeyi kullanmaya devam ettiler. Semen A. Novgorodov tarafından hazırlanan yeni
alfabe 1922 yılında kabul edildi. 1929 yılında Latin kökenli alfabeye geçen Sahalar, 1938
yılında yeniden Kiril kökenli alfabeye döndüler.
Çağdaş Saha Edebiyatının tasnifi şu şekilde yapılmaktadır:
“1. Saha edebiyatının kaynakları: Folklor
2. Saha yazılı edebiyatının doğuşu
3. 20’li yıllarda Saha Sovyet edebiyatı
4. 30’lu yıllarda Saha Sovyet edebiyatı
5. II. Dünya Savaşı sırasında Saha edebiyatı
6. Savaştan sonraki on yılda Saha edebiyatı
7. Çağdaş dönemde Saha edebiyatı (Kazımoğlu, 1997: 27)”.
“Bazı araştırıcılara göre Sahaların ilk yazılı eseri Afanasya Yakovleviç Uvaroskay
(1800-1862) tarafından 1848 yılında kaleme alınan Ahtıılar (Hatıralar) isimli eserdir. Fa-
kat Sahalar ilk klasik yazarları olarak Alaksey E. Kulakovskiy (1877-1926), Anempodist İ.
Sofranov (1886-1935), Nikolay D. Neustroev (1894-1926)’i edebiyat tarihi ve antolojileri-
ne almışlardır ve Kulakovskiy’in 1900 yılında kaleme aldığı Bayanay Algıha (Bayanay’ın
Duası) adlı şiirini ilk edebî eser sayarlar (Kirişçioğlu, 1998: 502).”
Ploton A. Oyunskiy, çağdaş Saha Edebiyatının kurucusu sayılır. Oyunskiy, Bolşevik
devriminin sıkı bir destekleyicisi olmuş, edebiyatın her türünde eserler vermiştir. Haya-
tı boyunca rejime hizmet eden Oyunskiy 1938 yılında tutuklanır ve 1939 yılında cezae-
vinde ölür.
II. Dünya Savaşı yıllarında Saha şair ve yazarlarından bazıları doğrudan savaşa katıl-
mış, bazıları cephe gerisinden destek vermiştir. Tabii olarak savaş sonrasında edebî eserle-
re kahramanlık, emperyalistlerle mücadele temalara yansımıştır.
1957 yılında Moskova’da Yakut kültürü ve edebiyatı hakkında toplantı yapılır. 1960-
1970’li yıllarda Saha Edebiyatında üçüncü kuşak eserlerini verir. Bu dönemde nesir yük-
seliş halindedir. N. Yakutskiy Toprak, S. Danilov Hala Kalp Çarpıyor, P. İvanov Mutluluk
Senin Elinde adlı romanları yazarlar.
Sovyetler Birliği’nin yıkılışından sonra eserlerde Saha kültürüne daha çok yönelme
görülmektedir.
Kuzeydoğu Türk lehçeleri yazılı edebiyatlarının ortaya çıkış sebepleri nelerdir? Açıklayınız.
4
Özet
I- Başkurt Edebiyatı: Başkurt yazılı edebiyatı, XIX. yüz- ettiler. 1980’li yıllarda Sovyetler Birliği’ndeki siyasî ortamın
yıl sonlarına kadar İdil-Ural bölgesindeki Kıpçak-Türkistan gevşemesiyle birlikte tarihî konuları, milli âdet ve gelenekleri
edebî gelenekleri çerçevesinde Tatar-Başkurt, kısmen de batı işleyen eserler yazılmaya, edebiyat serbest bir ortamda ilerle-
bölgelerinde yaşayan Kazakların edebiyatıyla birlikte ortak meye başladı. 1990’lı yıllarda Çarlık döneminde Türkiye’ye göç
bir kültürel devrenin içindedir. eden Karaçay-Malkarlarla ilişkiler kuruldu. Millî meseleleri iş-
XIX: yüzyılın ortalarından itibaren, bölgede “Türkî til” ola- lemekte Abdullah Begiy ve Bilal Laypan öne çıktılar.
rak adlandırılan Tatar, Başkurt ağızlarıyla Osmanlıca ve III- Çuvaş Edebiyatı: Çuvaşlar, İdil (Volga) boylarında yaşayan
Çağatayca’nın bir karışımı olarak ortaya çıkan “kitap dili” ve eski Bulgar Türklerinin devamı olan, bir kısmı halen eski Çu-
kullanılır. Modern edebiyata Tatarlar öncülük etse de Baş- vaş inançlarını devam ettiren Hristiyan bir Türk halkıdır. XIX.
kurtlardan bazı temsilciler de bu edebiyata katkıda bulunur. yüzyıldan itibaren bazı Rus âlimleri Çuvaş dili ve folklorunu in-
1920’li yıllara kadar bu ortak edebiyat (Tatar-Başkurt edebi- celemiş, bazı metinleri de yayımlamışlardır. XVIII. yüzyılın son-
yatı) devam eder. Ebilmeniħ Kargalı, M. Akmolla, Ş. Zeki, larından itibaren Hristiyanlaştırma hareketlerinin bir sonucu
Geli [Ali] Sokoroy [Tatarlar arasında Gali Çokriy], [Rızaed- olarak Çuvaş yazı dili oluşmaya başlar. İlk edebî metin örmekleri
din Fahreddin gibi şahsiyetler, etnik mensubiyetlerine bakıl- XIX. yüzyılın ortalarından itibaren görülür; M. İ. Federov ve İ.
maksızın her iki Türk boyunu da temsil ederler. N. Yurkin ilk Çuvaş yazarları olarak ortaya çıkarlar.
XIX. yüzyılda en önemli temsilciler arasında E. Kargalı, Hüs- Simbir Çuvaş Öğretmen Okulu’ndan yetişen gençler XX.
niyar, Ş. Zeki, Geli [Ali] Sokoroy, M. Akmolla, Möhemmed- yüzyılın başlarından itibaren Konstantin İvanov gibi yazar-
selim Ömütbayev sayılabilir. ların da içinde bulunduğu bir edebî ekol oluşturur, Rus ede-
Başkurt ağızlarına dayanan yazılı edebiyat, 1920’li yıllardan biyatından da çeviriler yaparak Çuvaş edebiyatını çok yönlü
sonra Sovyet döneminde gelişmeye ve Tatar edebiyatından ta- geliştirmeye başlarlar. K. İvanov’un yazdığı Narspi manzu-
mamıyla ayrılmaya başlar. Yine de Mecit Gafuri, Şeyhzade Ba- mesi bu edebiyatın ilk büyük eserleri arasında yer alır.
biç gibi ortak şahsiyetler bu dönemde de vardır. Bu dönemde 1905’te çıkmaya başlayan Hıpar adlı Çuvaş gazetesi, birçok
Seygi Kudaş, Nazar Nejmi, Mostay Kerim özellikle öne çıkar. şair ve yazarın eserlerini yayımlayarak, edebiyatçı bir kuşa-
II- Karaçay-Malkar Edebiyatı: Karaçay-Malkar Türkleri ğın yetişmesinde önemli rol oynar. Bu gazete bazı dönemler-
Rusya Federasyonunda Karaçay-Çerkes ve Kabardin-Balkar de kapatılsa da günümüze kadar yayınını sürdürür
adlı iki farklı özerk cumhuriyette yaşamaktadırlar. Zengin 1917 ihtilalinden sonra gazete ve dergiler yayımlanır, Çu-
folklor ve halk edebiyatı ile bilinirler. vaş edebiyatı gelişir, tiyatro faaliyetleri başlar ve G. Talmirza,
XIX. yüzyılın ikinci yarısında Kâzım Meçi ile yazılı edebiyat M. F. Akimov-Aruy, G. Talmirza, İ. Maksimov-Koşkinskiy, P.
başlar. Sovyet dönemine kadar yetişen edebî şahsiyetler ara- Osipov, S. Humma gibi oyun yazarları yetişir.
sında İslam Kırımşavhal, İsmail Akbay, Safar-Aliy Orusbiy, Modern şiirin temelini M. Şespil atar, Huzangay, V. Mitta
Misost Abay sayılabilir. Bu dönemde matbaalar kurulur, ya- gibi şairler yetişir. 1950-1960’lı yıllarda F. Uyar’ın Tanata, M.
zılı edebiyat bir hayli gelişir, gazete dergiler yayımlanır. Said İlbek’in Hura Şıkır, S. Aslan’ın Ahrat adlı Çuvaşların tarihîni
Otar, Said Şahmırza, Bert Gurtu, İssa Karaköt, Kerim Otar ele alan romanlar yazılır.
gibi şairler, yazarlar ve bu dönemin en büyük şairi olarak ka- Sovyet rejiminin yıkılışından sonraki özgürlük ortamı, ede-
bul edilen Kaysın Kulıy yetişir. biyatta da yenileşmeye sebep olmuş fakat, süreli yayınlar ve
İlk tiyatro eserlerini Şaharbiy Ebze yazdı, Ramazan Gela onu iz- edebî eserlerin basılmasında, tiyatro alanında ekonomik zor-
ledi. İlk hikâyeler ise Bert Gurtu’nun kaleminden çıktı, Ahmadi- luklar da ortaya çıkmıştır.
ya Ullubaş da aynı yola devam etti. İlk roman olan üç ciltlik Kara IV- Kuzeydoğu Türk Lehçeleri Edebiyatları (Sibirya Türk
Kübür’ü Hasan Appa 1930’lu yıllarda yazdı. Siyasî sebeplerle bu Edebiyatları):
eser tam olarak yayımlanamadı ve yazarı idam edildi. Günümüzde Sibirya’nın Kuzeyinde ve Güneyinde, Rusya Fe-
1943-1944’te diğer Türk Müslüman halkları gibi Karaçay- derasyonu içerisinde halkı Türk soylu olan dört cumhuriyet
Malkarlar da Kazakistan’a, Orta Asya’ya sürüldü. II. Dünya Sa- bulunmaktadır. Bunlardan Saha (Yakut) Cumhuriyeti Kuzey
vaşı ve sürgün Karaçay-Malkarların kültüründe derin izler bı- ve orta Sibirya’da, Tuva, Altay ve Hakas Cumhuriyetleri de
raktı ve onların gelişmeye başlayan edebiyatlarına büyük darbe Güney Sibirya’dadır.
vurdu. 1957’de afedilerek geri döndüler. 1960-1970’li yıllarda Bu bölgelerde arazi geniş, nüfus yoğunluğu ise düşüktür. İn-
Stalin dönemine göre daha yumuşak ama yine de baskısı de- sanlar tabiatla baş başadır. Bu durumu sözlü edebiyatı etkile-
vam eden ideolojik ortamda edebiyatlarını geliştirmeye devam miş, zengin bir sözlü geleneğin oluşmasını sağlamıştır.
XIX. yüzyıldan itibaren Rus araştırmacılar bu bölgelerde folk- mından sonra başlamıştır. Hakasya’da 1927 yılından itibaren
lor ve sözlü edebiyat ürünlerini ve dil malzemesini derleyerek Hızıl Aal (Kızıl Köy) adlı gazete çıkar. Edebî eserler öncelikle
yayımlamışlardır. Bunlar arasında mükemmel bir Yakut Dili bu gazetede neşredilir.
Sözlüğü hazırlayan E. Pekarski’nin çalışmaları önde gelir. Ha- Hakasların ilk çağdaş yazarı Aleksandr M. Topanov’un
kas ve Tuva folkloruyla ilgili malzemeler daha çok M. A. Kast- 1928’de basılan Ir Piçi (Türkü Kitabı) ile Hattar Utii (Kadın-
ren, N. F. Katanof ve W. Radlof tarafından derlenmiştir. lar Zaferi) adlı eserleri, modern edebiyatın önemli ilk kaza-
1917 Ekim Devrimi’nden önce bölgedeki Türk halkları ka- nımları arasındadır. Tapanov aynı zamanda 1931 yılında Çu-
vim adlarıyla biliniyorlardı. Sovyet döneminde Ruslar, bura- vaş milli tiyatrosunun kurar, oyunlar yazar.
daki halkları Tuva, Altay, Hakas ve Saha (Yakut) olmak üzere Hakas edebiyatının ilk romanı İ. Domajakov’un Irahhı Aa-
dört büyük gurupta toplayarak onlara “ulus” kimliği kazan- alda (Uzaktaki Köyde) 1960’ta basılır. Oyun yazarı Mihail E.
dırdılar. Bu halklar arasındaki yazılı modern edebiyat 1930’lu Kilçiçekov, şair İ. G. Kotyuşev en tanınmış Hakas yazar ve şa-
yıllardan sonra ortaya çıkmaya başladı. irleridir. 1990’lı yıllardan itibaren Hakas edebî ürünlerinde
1- Modern Tuva Edebiyatı: 1930-1940’lı yıllar bu edebiyatın öze dönüş, unutulan kültürel değerlerin diriltilmesi temala-
başlangıç devresi olarak bilinir ve ilk edebî eserler gazeteler- rı sıklıkla işlenmektedir. Fakat son yıllarda maddi yetersizlik
de yayımlanır. 1944 yılına kadar yarı bağımsız olan Tuva’da, nedeniyle edebî eserler basılamamaktadır.
otuzlu yılların başından itibaren Sovyetler yanlısı kişiler ik- 3- Modern Altay Edebiyatı:
tidara gelmiş ve edebî eserlerde yoğun olarak sosyalizmin er- Altay Türkçesinin ilk yazı dili, bölgeye gelen misyonerler ta-
demleri, halkların kardeşliği, halkın gelecekteki mutlu hayatı rafından Teleüt ağzı esas alınarak oluşturulmuştur.
temaları işlenmiştir. Modern Altay Edebiyatının en önemli temsilcileri M. V.
1946’dan beri yayımlanan edebiyat dergisi Ulug-Hem (Yeni- Mundus-Edokov, Pavel Küçiyak, ve Pavel A. Çagat-Stroev’dir.
sey) yayın hayatını günümüzde de sürdürmektedir. Tuvalı Mundus-Edokov, ders kitapları, oyunlar yazar, tercümeler
şair ve yazarların edebî eserleri ilk olarak çoğunlukla bu der- yapar. P. Küçiyak, edebî türlerin hemen hepsinde eserler ve-
gide yayımlanmaktadır. rir. P. A. Çagat-Stroev Oygor Baatır adlı Lenin hakkındaki
1945-1970 yılları Tuva edebiyatının ikinci devresi sayılabilir. manzumesiyle tanınmıştır.
Bu dönemde nesir türünde kısa ve uzun hikâye türlerinin ge- 1922 yılından itibaren yayımlanan Altaydın Çolmonu (Al-
liştiği görülür. 1970-1990’lı yıllar Tuva edebiyatının üçüncü tayın Çolpanı) gazetesiyle El Altay adlı dergi, hem edebiyat
devresidir. Bu dönemde birçok çeviri yapılmış roman türün- hem de folklor yazılarına yer verir.
de eserler çoğalmıştır. Kızıl Enik Kudajı, Uygu Çok Ulug-Hem 4- Modern Saha (Yakut) Edebiyatı: Saha Cumhuriyeti bü-
(Uykusuz Yenisey), V. Seren-ool Inakşıl (Aşk), Stefan Sarıg- tün Rusya Federasyonunun topraklarının beşte birini oluş-
ool, Angır Ooldun Toojuzu (Angıroğul’un Hikâyesi) adlı ro- turmaktadır. Fakat bu kadar geniş topraklar üzerinde yaşa-
manları yayımlarlar. yan bir milyonun altındaki nüfusun yaklaşık 450 binini Saha
Sovyetler Birliği’nin çöküşünden sonra, her alanda olduğu Türkleri oluşturur.
gibi, edebiyat alanında da öze dönüş hareketleri görülür. Suç- Çok zengin sözlü edebî geleneği olan Sahaların Olonho olarak
suz yere idama mahkûm olanların hayatlarıyla ilgili ayrıntılar adlandırılan kahramanlık destanları meşhurdur. Yazılı edebi-
hafızalarda canlanarak tarihin tozlu sayfalarından gün yüzü- yat XIX. yüzyıl sonlarında Kiril alfabesi kullanılarak başlar.
ne çıkar. Edebî eserlerde gelenekler, inançlar yoğun olarak iş- Bazı araştırıcılar bu edebiyatın ilk yazılı eseri olarak A. Y.
lenmeye başlanır. Budizm ve Kamlık inancıyla ilgili öğretiler Uvaroskay’ın 1848’de yazdığı Ahtıılar (Hatıralar)’ı gösterseler
eserler aracılığıyla yeniden canlandırılmaya çalışılır. de Sahalar, ilk klasik yazarları olarak Alaksey E. Kulakovskiy,
2- Modern Hakas Edebiyatı: Hakas Cumhuriyetinde yaşa- Anempodist İ. Sofranov, Nikolay D. Neustroev’i edebiyat ta-
yanlara Hakas adının verilmesi Bolşevik ihtilalinden sonra- rihi ve antolojilerine almışlar ve Kulakovskiy’in 1900 yılında
dır. Günümüzde Hakaslar kendilerini “Tadar” olarak adlan- kaleme aldığı Bayanay Algıha (Bayanay’ın Duası) adlı şiirini
dırır. Adları ne olursa olsun günümüz Hakas Türkleri eski de ilk edebî eser olarak kabul etmişlerdir.
Yenisey Kırgızlarının torunlarıdır. Kırgızlar gibi Hakaslar da Ploton A. Oyunskiy, çağdaş Saha Edebiyatının kurucusu sayılır.
çok zengin sözlü bir edebiyata sahiptir. Alıptıh Nımah ola- 1960-1970’li yıllarda Saha Edebiyatında üçüncü kuşak eser-
rak adlandırılan kahramanlık destanları Haycı denen destan lerini verir. Bu dönemde nesir yükseliş halindedir. N. Yakuts-
anlatıcıları tarafından geceler boyu söylenip, anlatılırdı. Gü- kiy Toprak, S. Danilov Hala Kalp Çarpıyor, P. İvanov Mutlu-
nümüzde sözlü anlatma geleneği tamamıyla kaybolduğu gibi luk Senin Elinde adlı romanları yazarlar.
Hakas Türkçesi de yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Sovyetler Birliği’nin yıkılışından sonra edebî eserlerde Saha
Çağdaş Hakas edebiyatı 1920’li yılların sonunda alfabe yapı- kültürüne daha çok yönelme görülmektedir.
1. Başkurt edebiyatının XIX. yüzyıl öncesine ait edebî eserleri, dö- 6. Karaçay-Malkar edebiyatında ilk tiyatro eserlerini aşağı-
nemin hangi Türk edebiyatı geleneğine bağlıdır ve onun içindedir? daki yazarlardan hangisi yazmıştır?
a. Çağatay a. Bert Gurtu
b. Oğuz b. Kaysın Kuliy
c. Kıpçak c. Kerim Otar
d. Karluk d. İssa Karaköt
e. Bulgar e. Şaharbiy Ezbe
2. Ğeli Sokoroy’un “usul-i cedid” anlayışla medreselerdeki 7. 1990’lı yıllardan sonra Karaçay-Malkar edebiyatında Sovyet
skolastik zihniyeti eleştirdiği eserinin adı aşağıdakilerden dönemi baskılarını anlatan eserleriyle tanınan iki yazar aşağıda-
hangisidir? kilerden hangisinde birlikte ve doğru olarak verilmiştir?
a. Fusul-i erbaga a. Abdullah Begiy-Bilal Laypan
b. Sabakka Töşkenémde b. Bert Gurtu-Asker Dodu
c. Medh-i Kazan c. Azamat Süyünç-İsmail Tohçuk
d. Şem ez-ziya d. Alim Töppe-Zeytun Tolgur
e. Dörré Ğeli e. Bilal Laypan-Alimbek Bayramkul
3. “Ona göre, Avrupa’daki bilim faaliyetlerini Müslümanlar ara- 8. Çuvaş edebiyatının ilk iki büyük temsilcisi, aşağıdakile-
sında yaymak gereklidir. Bunun en kolay ve mantıklı yolu, çocukla- rin hangisinde birlikte ve doğru olarak verilmiştir?
ra kendi anadillerinde bu eğitimi vermek oldugunu söylemektetdir. a. T. S. Semenov-N. İ. Polorussov
Avrupa’nın pek çok bilimde Doğu kaynaklarına başvurup bunları b. M. İ. Federov- İ. N. Yurkin
tercüme ettiği gibi, Avrupa’daki bilimsel eserlerin de Doğu dilleri- c. N. Kuzmin- N. F. Akimov
ne tercüme edilmesi gerektiğini söylemektedir. Onun görüşleri ile d. Y. Turhan- T. Krillov
Gaspıralı İsmail Bey’in görüşleri arasındaki paralellik vardır.” e. İ. N. Yurkin- N. Kuzmin
Yukarıda sözü edilen Başkurt aydın ve yazarı aşağıdakilerden
hangisidir? 9. Günümüz Sibirya Türk Edebiyatları ile ilgili aşağıdaki
a. Möhemmetselim Ömötbayev ifadelerden hangisi yanlıştır?
b. Ğeli Sokoroy a. Alfabe çalışmaları 1920’li yıllarda yapılmıştır.
c. M. Ak Mulula b. Günümüzde sözlü halk edebiyatı geleneği yaygın şe-
d. Ş. Zeki kilde devam etmektedir.
e. Hüsniyar c. Sovyetlerin çöküşünden sonra edebî eserlerde millî
kültüre daha çok yer verilir.
4. Nazar Nejmi’nin, en çok eser verdiği edebî tür aşağıdaki- d. II. Dünya Savaşı’ndan bütün Sibirya Türk toplulukla-
lerden hangisidir? rı etkilenmiştir.
a. Roman e. Günümüz şair ve yazarları daha özgür olarak eserle-
b. Hikâye rini yazabilmektedirler.
c. Piyes
d. Şiir 10. Sovyetler Birliği’nin yıkılışından sonra Tuva Edebiyatın-
e. Deneme da öne çıkan tema aşağıdakilerden hangisidir?
a. Tuva inanç ve gelenekleri
5. Aşağıdakilerden hangisi, yazılı Karaçay-Malkar edebiya- b. Çağdaş Tuva hayatı
tının temelini atan yazarlardan biri değildir? c. II. Dünya savaşı yılları
a. İsmail Akbay d. Sovyetler zamanında yapılan devrimler
b. İslam Kırımşavhal e. Gelecek endişesi
c. Kazım Meçi
d. Kaysın Kuliy
e. Umar Aliy

1. c Yanıtınız yanlış ise “Başkurt Edebiyatı” bölümünü Sıra Sizde 3
yeniden okuyunuz. II. Dünya savaşı sonlarında sadece Karaçay-Malkarlar de-
2. b Yanıtınız yanlış ise “Başkurt Edebiyatı” bölümünü ğil Kırım Türkleri, Çeçenler, Ahıskalılar vs. yurtlarından
yeniden okuyunuz. Türkistan’a sürülür. Rusya’nın güney bölgelerini Türklerden
3. a Yanıtınız yanlış ise “Başkurt Edebiyatı” bölümünü temizleme amacıyla yaptığı bu kitlesel sürgünler bu halkla-
yeniden okuyunuz. rın “Almanlarla işbirliği yaptıkları” bahanesine dayandırılır.
4. c Yanıtınız yanlış ise “Başkurt Edebiyatı” bölümünü Sürgüne gönderilenlerin önemli bir kısmı yollarda telef olur,
yeniden okuyunuz. gönderildikleri yerlerde de ihtiyaçları karşılanmadığından
5. d Yanıtınız yanlış ise “Karaçay-Malkar Edebiyatı” bö- birçok kimse hastalanır, bakımsızlıktan hayatını kaybeder.
lümünü yeniden okuyunuz. Bu hadise bütün halkların tarihinde olduğu gibi edebiyat-
6. e Yanıtınız yanlış ise “Karaçay-Malkar Edebiyatı” bö- larında da önemli bir yer tutar. Sağ kalabilen bazı kimseler
lümünü yeniden okuyunuz. Stalin’in ölümünden sonra, afedilmelerinden cesaret alarak,
7. a Yanıtınız yanlış ise “Karaçay-Malkar Edebiyatı” bö- hatıralarını yazar. Yine de bu dönemin edebiyata daha serbest
lümünü yeniden okuyunuz. ve geniş bir şekilde yansıması 1991’de Sovyetler Birliği’nin
8. b Yanıtınız yanlış ise “Çuvaş Edebiyatı” bölümünü ye- dağılmasından sonradır.
niden okuyunuz.
9. b Yanıtınız yanlış ise “Kuzeydoğu Türk lehçeleri Ede- Sıra Sizde 4
biyatları” bölümünü yeniden okuyunuz Kuzeydoğu diğer bir deyişle Sibirya’daki Türk lehçeleriyle
10. a Yanıtınız yanlış ise “Tuva edebiyatı” bölümünü yeni- oluşan edebiyatlar eskiden her Türk kavminin kendi adıyla
den okuyunuz anılırdı ve bu bölgelerde zengin bir halk edebiyatı vardı. Rus
istilasından sonra bazı araştırmacılar derledikleri dil ve folk-
lor malzemesini yayımlamak için Rus (Kiril) alfabesini kul-
landılar. Hrisitiyanlık propagandası için de Rus alfabesi kul-
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı lanıldı. Sovyet döneminde bunlara özerklik statüsü verildik-
Sıra Sizde 1 ten sonra bölgedeki Türk halkları Tuva, Hakas, Altay adları
İlgili ünitede 1920’li yıllara kadar Başkurt edebiyatının Kıp- altında toplanarak “milletleşme” süreçleri başlatıldı. Bunun
çak, Türkistan edebiyatları çerçevesinde devam ettiği açık- sonucu olarak da kendi dillerinde edebiyatlar oluştu. Bu böl-
lanmaktadır. Türkistan’ın etkisiyle “Türkî til” denilen yazı gelerdeki Türk halkları ve Türkiye’de daha çok Yakut olarak
dilinin Çağatay Türkçesine yaklaştığı, Türkistan’daki tari- tanıdığımız Sahalar, Müslüman değillerdir, Budist kültürüy-
katlerin İdil-Ural bölgesinde de etkili oldukları ve tasavvuf le yakın ilişkileri vardır. Dolayısıyla edebiyatları da bu kültür
edebiyatının Tatar, Başkurt edebiyatlarını hatta Kırım Ta- zemininde oluşmuştur.
tarlarını ve batıda yaşayan Kazakları da içine alacak dere-
cede geniş bir sahada etkili olduğu göz önünde tutulmalı-
dır. Bu konuda Z. V. Togan’ın Bugünkü Türkili (Türkistan)
ve yakın tarihi (İstanbul, 1942-47) adlı eserinde yeterli bilgi
bulabilirsiniz. Sovyet döneminde Tatar, Başkurt edebiyatla-
rı birbirinden farklılaşmıştır. Daha önceleri ortak biri- ede-
biyata sahip idiler.
Sıra Sizde 2
Başkurt’ça Sovyet döneminde “Tatarca”dan (daha doğrusu
XIX. yüzyılda İdil-Ural bölgesinin ortak yazı dili olan “Türkî
til”den Sovyet döneminde uzaklaşır. Çünkü Sovyet siyaseti
her Türk kavminin ayrı bir “millet” hâline gelmesini plan-
lamıştı. Sovyet döneminde yazı dili Başkurt ağızları üzerine
oluşturulur, özellikle de imla anlayışı ve alfabe farklılaştırılır.
Kaynaklar
Akbayev, M.O. (1965), Karaçay poeziyanı antologiyası. Stav- Fedotov, M. P. (1996), Étimologiçeskiy Slovar’ Çuvaşskogo
ropol. Yazıka, Tom I-II, Çuvaşskiy Gosudarstvennıy İnstitut
Arat, Reşit Rahmeti (1953), “Türk Şivelerinin Tasnifi” Türki- Gumanitarnıh Nauk, Çeboksarı.
yat Mecmuası, X, s.59-138+1. Höseyinov G. - Möhemmetselim Ömötbayev, Ufa, Başkor-
Arıkoğlu, Ekrem (1998), Hakas Türkleri Edebiyatı, Türk tostan Kitap Neşriyeti, 1991.
Dünyası El Kitabı, 4. C. (Türkiye Dışı Türk Edebiyatları), Hubiylanı, M.A. (1988), Karaçay literatura. Çerkessk.
3. Baskı, Ankara, s.483-489 Kaya, M. Yasin, Mostay Kerim’in Şiirleri: Giriş-Metinler-
Arıkoğlu, Ekrem (1998), Tuva Türkleri Edebiyatı, Türk Dün- Dizin, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk
yası El Kitabı, 4.C. (Türkiye Dışı Türk Edebiyatları), 3. Dili ve Edebiyatı ABD, Yayımlanmamış Yüksek Lisans
Baskı, Ankara, s.491-500 Tezi, İzmir, 2005.
Aslanbek, Mahmut (1952), Karaçay ve Malkar Türklerinin Kazımoğlu (Tağızade), Samir (1997), Türk Toplulukları Ede-
faciası. Ankara. biyatı II, Ecdad, Ankara, s. 23-79
“Başkurt Edebiyatı I”, (TEA 2004), Başlangıcından Günümü- Kirişçioğlu, M. Fatih (1998), Saha (Yakut) Türkleri Edebiyatı,
ze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, Türk Dünyası El Kitabı, 4.C. (Türkiye Dışı Türk Edebiyat-
Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 2004. ları), 3. Baskı, Ankara, s. 501-512
“Başkurt Edebiyatı II”, (TEA 2005), Başlangıcından Günü- Kratkaya Çuvaşskaya Entsiklopediya (2001), Çeboksarı
müze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolo- (=KÇE)
jisi, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 2005. Kuliy, Kaysın (1981), Cazganlarını üç tomlu cıyımdıgı.-
Başkort Dramaturgiyahı Antologiyahı-İkense Kitap, Hazır- Nalçik: Elbrus.
layan: İldus Bülekov, Ufa, Başkortostan Kitap Neşriyeti, Öner, Mustafa, Başkurt Türkçesi Şiirinden Örnekler: Mostay
1984. Kerim, Türk Dili Dergisi , Sayı: 514, Ekim 1994, s. 316-
Başkort Ezebiyeti Tarihı-IV. Tom, Ufa, Başkortostan Kitap 322.
Neşriyeti, 1993. Öner, Mustafa, İdil-Ural’dan Bir Şair: Nacar Necmi, Türk
Bayram, Bülent (2010), Çuvaş Türklerinin Kahramanlık An- Kültürü, Sayı: 395, 1996, s. 171-174.
latmaları (Alplar), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Özşahin, M., Seyfi Kudaş’ın Şiirleri: Giriş-Metinler-Dizin,
Yayınları, Ankara. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve
Dilek, İbrahim - Güner Dilek, Figen, (2003), Türkiye Dışın- Edebiyatı ABD, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İz-
daki Türk Edebiyatları Antolojisi 23 Altay Edebiyatı, T.C. mir, 2005.
Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara Öztekten, Özkan, Şeyhzade Babiç’in Şiirleri: Giriş-Metinler-
Dilek, İbrahim (1998), Altay Türkleri Edebiyatı, Türk Dün- Dizin, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk
yası El Kitabı, 4.C. (Türkiye Dışı Türk Edebiyatları), 3. Dili ve Edebiyatı ABD, Yayımlanmamış Doktora Tezi,
Baskı, Ankara, s. 451-482 İzmir, 2002.
Durmuş, Oğuzhan (2009b) “Yeni Bulgar Türkçesi Dönemi- Rodionov, V. (2009), Çĭvaş Literaturi, 1917-1930-mĩş ulsem,
nin Kaynakları II. Edebî Kaynaklar 1: 1769 Tarihli Altı Çĭvaş Kĩnege İzdatel’stvi, Şupaşkar.
Dize ya da İlk Çuvaş Şiiri” Turkish Studies, Ahmet Buran Sozayev, B.T. (1982), Malkar literatura. Nalçik: Elbrus Kitap
Armağanı,V. 4/8, s. 1113-1127. Basma.
Erdal, Marcel (1993), Die Sprache der wolgabolgarischen Talat Tekin, Mehmet Ölmez (2003), Türk Dilleri -Giriş-, Yıl-
Inschriten, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden. dız Dil ve Edebiyat 2, İstanbul.
Ersoy, Feyzi (2010), Çuvaş Türkçesi Grameri, Gazi Kitabevi, Talat Tekin, Mehmet Ölmez (2003), Türk Dilleri -Giriş-, Yıl-
Ankara. dız Dil ve Edebiyat 2, İstanbul.
Federov, G. İ. (2002), Çĭvaş Literaturi Hrestomati, Şupaşkar. Tavkul, Ufuk (1998), “Karaçay-Malkar Türkleri Edebiyatı”.
Fedotov, M. P. (1996), Étimologiçeskiy Slovar’ Çuvaşskogo Türk Dünyası El Kitabı. Dördüncü cilt. Edebiyat (Türkiye
Yazıka, Tom I-II, Çuvaşskiy Gosudarstvennıy İnstitut dışı Türk edebiyatları). Ankara: Türk Kültürünü Araştır-
Gumanitarnıh Nauk, Çeboksarı. ma Enstitüsü.
Tavkul, Ufuk (2000), “Karaçay-Malkar halk edebiyatının te-

mel taşı: Kâzım Meçi”. Kırım Dergisi, 8 (32), Temmuz-
Eylül, 38-41.
Tekin, Talât (1987), Tuna Bulgarları ve Dilleri, Türk Dil Ku-
rumu Yayınları, Ankara.
Tekin, Talât (1988), Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgar-
cası, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
Tolgurlanı, Z. H. (2000), Malkar literatura. Nalçik: Elbrus.
Töppelanı, Alim M. (1995), Malkar adabiyat. 9 klassha ders-

lik. Nalçik: İzdatelstvo Elbrus.
Yılmaz, Emine (2006), Narspi, Türk Dil Kurumu Yayınları,
Ankara.
Yılmaz, Emine (2006), Narspi, Türk Dil Kurumu Yayınları,
Ankara.
Yılmaz, Metin - Mişşi, Yuhma (2003), Türkiye Dışındaki Türk
Edebiyatları Antolojisi, Çuvaş Edebiyatı, Kültür Bakanlı-
ğı Yayınları, Ankara.
Ziynetullina, H. - Harisov, E., Başkort Ezebiyeti-IX Klass
Ösön Dereslek, Ufa, Başkortostan Kitap Neşriyeti, 1966.

2 Kitob Cagdas Turk Edebiyatlari II Libre

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

2 Kitob Cagdas Turk Edebiyatlari II Libre

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2753

ÇAĞDAŞ TÜRK EDEBİYATLARIcII

Copyright © 2013 by Anadolu University

UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ

Genel Koordinatör Yardımcısı

Grafik Tasarım Yönetmenleri

Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Kitap Koordinasyon Birimi

Çağdaş Türk Edebiyatları-II

Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde 20.000 adet basılmıştır.

Çağdaş Kazak Edebiyatı-I............................................................. 2 1. ÜNİTE

Çağdaş Kazak Edebiyatı-II ...................................................... 22 2. ÜNİTE

Çağdaş Özbek Edebiyatı-I ............................................................ 54 3. ÜNİTE

4. ÜNİTE Çağdaş Özbek Edebiyatı-II ........................................................... 92

5. ÜNİTE Çağdaş Kırgız Edebiyatı ............................................................... 118

6. ÜNİTE Çağdaş Uygur Edebiyatı ............................................................... 140

Balkanlarda Türk Edebiyatı ve Karakalpak Edebiyatı ................ 172 7. ÜNİTE

Diğer Çağdaş Türk Edebiyatları ................................................... 198 8. ÜNİTE

Çuvaş Edebiyatı .......................................................................................................... 214

Çağdaş Kazak Edebiyatı-I • KAZAK DİLİ

Başlangıç Dönemi (20. Yüzyıla Kadar Olan Dönem)

Düniyeda barinen de ne tatti? Dünyada hepsinden de ne tatlı? (Annenin sütü)

Makal-meteller sözlü edebiyatın en eski türlerindendir. Mazmunu halkın yaşantısını,

Aşu – düşpan, akıl-dos. Öke – düşman, akıl – dost.

Şeşendik sözler, sözlü edebiyatın didaktik türlerindendir. Şeşendik sözlerin mazmunu,

Özin bilmes isindi Kendin bilmediğin işini

Kelin, kelin, kelip tur! Gelin, gelin, geliyor!

Batırlar (kahramanlık) cırı, nesilden nesile ulaşan kahramanlık şiirleridir, manzum

Jan serigim, Burıl at, Can yoldaşım, Burıl at,

Bu destanda at Tayburıl için kullanılan sıfatlar gerçekleri yansıtmaz, fakat kahrama-

Aşu - düşpan, artınan Öke – düşman, ardına

Asan Kaygı’nın zamandaşı Kaztugan Cırav’dır. O da Altın Orda zamanındaki

Alang da alang, alang jurt, Alan da alan, alan yurt,

Argımakka ok tiydi Argımağa (saf kan at) ok değdi

Aspandı bult kursaydı, Asumanı bulut kaplıyor,

şeklindeki bir fikri Şalkiyiz akın şu şekilde dizelere döker:

Kayrılıp kayır kıluga, Dönüp hayır işlemeye,

Ey, Katagannın han Tursın, Ey, Katagan hanı Tursun,

Bu parçada da görüldüğü gibi Aktamberdi akın, yaşadığı devrin gençlerine dai-

Aruagına bolıskan, Ervahına doluşan

Köp Kıtaydın jılkısı… Çok Çinlinin yılkısı

Bu devirde Kazak edebiyatının en büyük temsilcisi Buhar (1668-1781) cıravdır. Buhar

Ötinmenen jarılma! Ödünü patlatma! (Korkma!)

Kandı kebe kiyinip, Kanlı kefen giyinip,

Jonıng jaylau keng alan, Bozkırın yayla geniş alan,

Öner, bilim okıp bil, Sanat bilimi oku bil,

Dulat gibi Şortanbay Kanaev (1818-1881) ve Murat Monkeev (1843-1906) akınlar da

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

• 20. YÜZYIL KAZAK EDEBİYATI

20. YÜZYIL KAZAK EDEBİYATI

Öner, bilim – beri de Sanat, bilim – hepsi de

Okımagan cüredi, Okumayan yürür,

Ben diyorum ki ona:

Men buktım, cattım, Ben sustum, yattım,

“Okuvga şakıruv” “Okumaya çağrı”

Gazet jurnal okusang, Gazete dergi okusan,

diye betimlemişti. Bu maksat üzerine Mircakıp Duvlatov, Ş. Kudayberdiyev, S. Toraygi-

Tavekel kılıp attanıp, Tevekkel kılıp atlanıp,

Alaş tuvı astında Alaş bayrağı altında

Közindi aş, oyan Gözünü aç, uyan

“Can sözü” (1920)

“Alıstagı bavrıma” “Uzaktaki kardeşime”