You are on page 1of 1179

ROGERPENROSE

GEREGN

EVREN
Y A S A LA RIN IN
EKSKSZ BR
R EHBER

ALFA IBLM
R.OGER.
PENR.OSE

GEREN
YOLLARI

ALFA BLM
2754 | ALFA | BLM | 92

G erein Yollar
Evren Yasalarnn Eksiksiz B ir Rehberi

ROGER PENROSE
1931 doum lu ngiliz m atem atiksel fiziki Sir R o g e r Penrose lkem izde Kraln
Yeni Usu ve Havvkingle beraber yazdklar "Zamann ve Uzayn Doas kitap
lar ile tannm aktadr. D nyann en tannm fizikileri arasnda yer alan Penrose,
O x fo rd niversitesinde, R ouse Ball krssnde E m eritus M atem atik Profesr
l ve W adham K olejinde E m eritus re tim yelii grevlerini srdrm ekte
dir. 1988 W o lf Fizik dln Stephen H aw king ile paylaan P enroseu n ok
nem li bilim sel alm alarnn yan sra, dll ve ok satan p opler fizik kitap
lar bulunm aktadr.

MAHR AKKAYA
1981 ylnda zm itte dodu. lk ve orta renim ini Bursada tam am ladktan son
ra O D T K im ya M hendislii B lm ne girdi ve 2009 ylnda ayn b lm den
m ezun oldu. H alen Alm anyada yaamakta ve evirm en olarak almaktadr.
G erein Y ollan
Evren Yasalarnn E k sik s iz B ir R ehberi
2012, ALFA Basm Yaym D atm San. ve Tic. Ltd. ti.

The R oad to R ea lity


A C om plete G uide to the L aw s o f the U niverse
R oger Penrose, 2004

Kitabn Trke yayn haklar Anatolialit Ajans araclyla Alfa Basm Yaym Datm Ltd. ti.ne
aittir. Tantm amacyla, kaynak gstermek artyla yaplacak ksa alntlar dnda, yayncnn yazl
izni olmakszn hibir elektronik veya m ekanik arala oaltlamaz. Eser sahiplerinin manevi ve mali
haklar sakldr.

Y aync ve G enel Yayn Y n etm en i M. Faruk Bayrak


G en el M dr Vedat Bayrak
Yayn Y n etm en i Mustafa Kpolu
D iz i E d itr Kerem Cankoak
R ed a k siy o n M ehm et Ata Arslan
K apak Tasarm Adnan Elmasolu
Sayfa T asarm Zeliha Gler

ISBN 978-605-171-0604)
1. Basm: Nisan 2015

Bask ve Cilt
M elisa M atbaaclk
iftehavuzlarYolu Acar Sanayi Sitesi N o: 8 Bayrampaa-Istanbul
Tel: 0(212) 674 97 23 Faks: 0(212) 674 97 29
Sertifika no: 12088

A lfa B asm Y aym D a tm San. ve T ic . Ltd. ti.


A lem dar Mahallesi Ticarethane Sokak N o: 15 34110 Fatih-stanbul
Tel: 0(212) 511 53 03 Faks: 0(212) 519 33 00
www.alfakitap.com - info@ alfakitap.com
Sertifika no: 10905
ROGER PENROSE

A . *

GEREN
/OLLARI
'4 ^ ^ ^ W
1 L . JS ^< c>w
,

Jyi
*

E V R E N Y A S A L A R IN IN E K S K S Z B R R E H B E R

eviri: M a h ir Akkaya

ALFA ITARH
B a n a fiz i i n h e y e c a n n g s te r e n
D E N N IS S C IA M A
a n s n a
N D E K L E R

NSZ.....................................................................................................................................15
TEEKKRLER....................................................................................................................22
NOTASYON...........................................................................................................................25
G R .......................................................................................................................................28
1. BLM N KKENLER..................................................................................................33
1.1 D n y ay e k ille n d ire n k u v v etlere ilik in a r a y ....................................... 33
1.2 M a te m a tik s e l d o r u lu k .......................................................................................35
1.3 P la to n 'u n m a te m a tik s e l d n y a s "gerek" m id ir? .....................................38
1.4 d n y a ve d e rin g iz e m .............................................................................. 44
1.5 y i, d o ru ve g z e l................................................................................................ 49
2. ANTK BR TEOREM VE MODERN BR SO R U .................................................. 51
2.1 P isa g o r te o re m i.......................................................................................................51
2.2 k lit'in n e r m e le r i............................................................................................... 54
2.3 P isa g o r te o re m in in b e n z e r - a la n la r k a n t................................................... 57
2.4 H ip erb o lik geo m etri: k o n fo rm a l r e s i m ......................................................... 59
2.5 H ip erb o lik g e o m e trin in d i e r g s te rim le ri................................................. 63
2.6 H ip erb o lik g e o m e trin in ta rih s e l g r n m le ri...........................................69
2.7 F izik i u za y la i l i k i .................................................................................................73
3. FZK DNYADA SAYI T R L ER ........................................................................... 77
3.1 P isag o rcu fe la k e t m i? ...........................................................................................77
3.2 G erel say s i s t e m i ............................................................................................... 80
3.3 F iziki d n y a d a k i g erel s a y la r ....................................................................... 86
3.4 D oal s a y la r fizik i d n y a y a g ere k sin im d u y a r m ? ................................ 90
3.5 F iziki d n y a d a k i a y rk s a y l a r .........................................................................93
4. SHRL KARMAIK SAYILAR.................................................................................. 96
4.1 S ih irli "i" s a y s .......................................................................................................96
4.2 D enklem leri k a rm a k s a y la rla zm ek .......................................................99
4.3 sl s e rin in y a k n s a m a s ................................................................................ 102
4 .4 C a sp a r W e sse l'in k a rm a k d z le m i............................................................106
4.5 M a n d e lb ro t k m e sin in in o lu t u r u lm a s ....................................................109
5. LOGARTMALARIN, SLERN VE KKLERN GEOM ETRS....................111
5.1 K arm ak c e b irin g e o m e tr is i...........................................................................111
5.2 K arm ak lo g a ritm a f i k r i ................................................................................. 115
5.3 oklu de erlilik , d o al lo g a ritm a la r ............................................................ 117
5.4 K arm ak s l e r ......................................................................................................122
5.5 M o d ern p a r a c k fizi iy le b a z ili k ile r...................................................... 126
6. GEREL SAYI ANALZl.............................................................................................129
6.1 G v en ilir b ir fo n k siy o n u o lu tu ra n n e d i r ? .............................................. 129
6.2 F o n k siy o n la rn e im le ri....................................................................................132
6.3 Y ksek d ere celi t re v le r; C- p r z s z f o n k s iy o n la r ........................... 135
6.4 "E ulerci" fo n k siy o n k a v r a m ? .........................................................................138
6.5 T re v a lm a k u r a ll a r ..........................................................................................141
6.6 I n te g ra l a lm a .........................................................................................................143
7. KARMAIK SAYI ANALZ....................................................................................... 149
7.1 K arm a k p r z s z l k ; h o lo m o rfik f o n k s iy o n la r .................................. 149
7.2 K o n t r in te g ra l a l m a ......................................................................................... 150
7.3 K arm a k p r z s z l k te n s l s e r i l e r ...................................................... 154
7.4 A n alitik s r d r m e ..............................................................................................156
8. RIEMANN YZEYLER VE KARMAIK DNM LER..............................162
8.1 R ie m a n n yzeyi f i k r i ......................................................................................... 162
8.2 K o n form al d n m le r .................................................................................... 166
8.3 R iem an n k r e s i....................................................................................................170
8.4 T kz b ir R iem an n y ze y in in c i n s i ...............................................................173
8.5 R iem a n n d n m k u r a m ............................................................................. 177
9. FOURIER AYRIMASI VE HPERFONKSYONLAR.......................................180
9.1 F o u rie r s e r is i........................................................................................................ 180
9.2 B ir e m b e r ze rin d ek i f o n k s iy o n la r ........................................................... 185
9.3 R iem a n n k re si z e rin d e fre k a n s b lm e ...................................................188
9.4 F o u rie r d n m ..............................................................................................192
9.5 F o u rie r d n m n d e n fre k a n s b lm e ..................................................... 194
9.6 H an g i t r fo n k siy o n u y g u n d u r ? ................................................................... 196
9.7 H ip e rfo n k s iy o n la r............................................................................................. 200
10. YZEYLER................................................................................................................. 207
10.1 K arm ak b o y u tla r ve g erel b o y u tla r .....................................................207
10.2 P r z s zl k , k sm i t r e v l e r ........................................................................209
10.3 V ektr a la n la r ve 1 -b i im lile r...................................................................214
10.4 B ileen ler, sk a le r a r p m la r ........................................................................219
10.5 C a u ch y -R iem a n n d e n k le m le ri.................................................................... 221
11. H PER KARMAIK SAYILAR...............................................................................226
11.1 D rd ey ler c e b ir i............................................................................................... 226
11.2 D rd ey lerin fizik i r o l ? ................................................................................. 228
11.3 D rd ey ler g e o m e tris i...................................................................................... 232
11.4 D n d rm ele rin o lu tu ru lm a s .................................................................... 235
11.5 C liffo rd c e b i r i ................................................................................................... 237
11.6 G ra ssm a n n c e b i r i ............................................................................................240
12. n BOYUTLU MANFOLDLAR...............................................................................245
12.1 Y ksek b o y u tlu m a n if o ld la n n i in a l m a l? .....................................245
12.2 M a n ifo ld la r ve k o o rd in a t y a m a la n .......................................................... 249
12.4 G ra ssm a n n a r p m la r .................................................................................. 256
12.5 B iim lilerin in te g r a lle r i................................................................................259
12.6 D sa l t r e v ........................................................................................................ 261
12.7 H acim elem an; to p la m a u z l a s .............................................................. 266
12.8 T en s rle r: s o y u t in d is ve d iy a g ra m b i im li n o ta s y o n .......................269
12.9 K arm ak m a n if o ld la r ....................................................................................272
13. SM ETR GRUPLARI.............................................................................................. 275
13.1 D n m g r u p l a n ...........................................................................................275
13.2 A lt g ru p la r ve b a s it g r u p la r .........................................................................279
13.3 D o ru sal d n m le r ve m a t r i s l e r .......................................................... 283
13.4 D e te rm in a n tla r ve iz le r ................................................................................. 289
13.5 z d e e rle r ve z v e k t r le r .......................................................................... 291
13.6 T em sil k u ra m ve Lie c e b ir i.........................................................................294
13.7 T e n s r te m sil u z a y la n ; in d irg e n e b ilirlik .............................................. 299
13.8 O rto g o n al g r u p la r ............................................................................................304
13.9 n ite r g r u p la r ................................................................................................... 310
13.10 S im p lek tik g r u p la r .........................................................................................315
14. MANFOLDLAR ZERNDEK A N ALZ.......................................................... 320
14.1 B ir m a n ifo ld z e rin d e t r e v a lm a ? .......................................................... 320
14.2 P a ra le l t a m a ................................................................................................... 322
14.3 K o v ary an t t r e v ................................................................................................326
14.4 E rilik ve to r s iy o n ...........................................................................................329
14.5 Je o d e z ile r, p a r a le lk e n a r la r ve e r ilik ...................................................... 332
14.6 Lie t r e v i .............................................................................................................338
14.7 B ir m e tri in siz in i in y a p a b ile c e i e y ................................................. 345
14.8 S im p lek tik m a n if o ld la r ................................................................................. 349
15. LF DEMETLER VE AYAR BALANTILARI................................................. 352
15.1 L if d em etleriy le ilg ili b a z fizik i g d le r ...............................................352
15.2 M a te m a tik s e l d em et f ik r i..............................................................................355
15.3 D em etlerin a ra k e s itle r i................................................................................ 359
15.4 C lifford d e m e ti.................................................................................................. 361
15.5 K arm ak v e k t r d em e tle ri, (k o )tan jan t d e m e tle r ............................... 366
15.6 z d m s e l u z a y la r .........................................................................................369
15.7 D em et b a la n ts n d a k i n em siz o lm a m a d u r u m u .............................. 373
15.8 D em et e rili i.....................................................................................................377
16. SONSUZLUK M E R D V EN ....................................................................................383
16.1 S o n lu a l a n la r ......................................................................................................383
16.2 F izikle ilg ili s o n lu y a d a so n su z g e o m e tri? ............................................385
16.3 S o n su zu n fa rk l b o y u tla r ............................................................................. 390
16.4 C a n to r'u n a p ra z k e s i i.................................................................................394
16.5 M a te m a ti in te m e lle rin d e k i b ilm e c e le r ..................................................398
16.6 T u rin g m a k in e le ri ve G del te o r e m i......................................................... 401
16.7 F izik te s o n su z u n b o y u tla r ...........................................................................406
17. UZAYZAMAN.............................................................................................................. 409
17.1 A risto te le s i fizi in u z a y z a m a n ................................................................409
17.2 G alileici g relilik le ilg ili u z a y z a m a n ........................................................411
17.3 U zay zam an te rim le riy le N evvtonc d in a m ik .......................................... 414
17.4 E d e e rlik i l k e s i ...............................................................................................417
17.5 C a rta n 'n "Nevvtonc u z a y z a m a n " ............................................................ 421
17.6 I n s a b it s n rl h z ...................................................................................426
17.7 Ik k o n ile r i........................................................................................................ 428
17.8 M u tla k z a m a n n te r k i......................................................................................431
17.9 E in ste in genel g re lili in d e u z a y z a m a n ................................................. 436
18. MINKOVVSKIC G E O M E T R .................................................................................439
18.1 kliti ve M inkovvskici 4 - u z a y ................................................................... 439
18.2 M inkovvski u z a y n n s im e tri g r u p la r ...................................................... 442
18.3 L o ren tzci o rto g o n allik ; " s a a t p a ra d o k s u " ............................................... 445
18.4 M inkovvski u z a y n d a k i h ip e rb o lik g e o m e tr i......................................... 449
18.5 B ir R iem an n k re si o la ra k g k k re s i...................................................... 455
18.6 Nevvtonc en erji ve (asal) m o m e n tu m ....................................................458
18.7 G relilikle ilg ili en erji ve (asal) m o m e n tu m ....................................... 461
19. MAXWELL VE EIN STEIN 'IN KLASK ALANLARI.......................................466
19.1 Nevvtonc d in a m ik te sin d e k i e v rim .........................................................466
19.2 M a x w e ll'in elek tro m a n y etik k u r a m .........................................................468
19.3 M axw ell k u ra m n d a k i k o ru n u m ve ak y a s a l a r ................................473
19.4 A yar e rili i o la ra k M ax w ell a l a n ...........................................................475
19.5 E nerji m o m en tu m t e n s r ............................................................................481
19.6 E in s te in 'n a la n d e n k le m i.............................................................................485
19.7 D ah a b a k a c a k o n u lar: kozm olojik s a b it; W eyl t e n s r .................. 489
19.8 K tleekim le ilg ili a la n e n e rjis i.................................................................. 492
20. LAGRANGE DENKLEM VE HA M ILTO N LA R............................................... 498
20.1 S ih irli L ag ran g e f o rm a liz m i........................................................................ 498
20.2 D ah a s im e trik b i im li H am ilto n ta b lo s u .................................................503
20.3 K k s a ln m la r ..............................................................................................506
20.4 S im p lek tik g eo m etri o la ra k H am ilto n c d in a m ik ................................. 511
20.5 A la n la rn L ag ran g e d e n k le m in in ele a l n .......................................... 513
20.6 L ag ran g e d e n k le m le rin in m o d e m k u ra m g d le m e b i i m i........ 516
21. KUANTUM PARACII..........................................................................................520
21.1 D e im eli o lm a y a n d e i k e n le r..................................................................520
21.2 K u an tu m H a m ilto n la r...................................................................................523
21.3 S c h r d in g e r'in d e n k le m i............................................................................... 526
21.4 K u an tu m k u ra m n n d e n e y se l a r d a la n .................................................. 528
21.5 D alga p a r a c k ik ili in i a n la m a k .............................................................. 533
21.6 K u an tu m "gereklii" n e d ir ? ........................................................................535
21.7 B ir d a lg a fo n k siy o n u n u n "ho listik " d o a s ........................................... 540
21.8 G izem li "k u a n tu m s ra m a la r " ..................................................................544
21.9 B ir d a lg a fo n k siy o n u n d a k i o la slk d a lm .........................................546
21.10 K onum d u r u m la r ..........................................................................................549
21.11 M o m en tu m u z a y a k la m a s ......................................................................551
22. KUANTUM CEBR, GEOM ETR VE SPN ...................................................... 555
22.1 U ve R k u a n tu m i l e m l e r i.............................................................................555
22.2 U 'nun d o ru sa ll ve R'ye k a rd s o r u n l a r ..................................... 558
22.3 n ite r y ap , H ilb e rt u za y , D irac n o ta s y o n u ......................................... 561
22.4 n ite r evrim : S c h r d in g e r v e H e is e n b e r g ..............................................564
22.5 K u an tu m "g z le m le n e b ilirle r"!................................................................... 568
22.6 EVET/HAYIR l m leri; p ro je k t rle r....................................................... 572
22.7 Bo lm ler; s a r m a ll k ................................................................................ 574
22.8 Spin ve s p in rle r...............................................................................................580
22.9 k i-d u ru m lu sis te m le re ili k in R iem an n k r e s i ..................................584
22.10 Y ksek sp in : M a jo ra n a t a b lo s u ................................................................590
22.11 K resel h a r m o n ik le r..................................................................................... 593
22.12 G reliliki k u a n tu m a sa l m o m e n tu m u ..............................................598
22.13 Genel y a ltk k u a n tu m n e s n e s i.................................................................602
23. DOLANIK KUANTUM DNYASI......................................................................... 608
23.1 ok p a r a c k l s is te m le rin k u a n tu m m e k a n i i.................................... 608
23.2 ok p a r a c k l d u ru m u z a y n n b y k l ........................................... 610
23.3 K u an tu m d o la n k l ; Bell e its iz lik le r i...................................................613
23.4 B ohm tip i EPR d e n e y le ri............................................................................... 616
23.5 H a rd y 'n in EPR rn e i: n e re d e y se o la s lk - s e r b e s t..............................621
23.6 K u an tu m d o la n k l n m iki g iz e m i...........................................................623
23.7 B o z o n la r ve f e r m iy o n la r ............................................................................... 626
23.8 B ozon ve fe rm iy o n la rm k u a n tu m d u r u m la r ........................................ 628
23.9 K u an tu m I n la m a ............................................................................................631
23.10 K u d o lan k lk ..................................................................................................... 635
24. DIRAC ELEKTRONU VE KARI-PARAIKLAR......................................... 641
24.1 K u an tu m k u ra m ve g re lilik a r a s n d a k i g e r il im ................................641
24.2 K a r -p a r a c k la r n i in k u a n tu m a la n la rn im a e d e r ? ....................642
24.3 K u an tu m m e k a n i in d e e n e ji p o z itif li i..................................................645
24.4 G reliliki en erji d en k lem in d ek i z o rlu k la r .............................................647
24.5 3 / d t'n in d e im ez o lm a y ......................................................................... 649
24.6 D alga ile m c isin in C liffo rd -D ira c k a re k k ......................................... 651
24.7 D irac d e n k le m i.................................................................................................. 653
24.8 D ira c 'm p o z itro n a g id e n y o lu ......................................................................656
25. PARACIK FZNN STANDART MODEL..................................................660
25.1 M o d e m p a r a c k fiz i in in k k e n le ri.........................................................660
25.2 E le k tro n a ilik in zik zak ta b lo ......................................................................662
25.3 E le k tro z a y f etk ile im le r; y a n s m a a s im e tr is i......................................666
25.4 Yk elem esi, d n m a rp a n ve z a m a n te r s i n im i.........................672
25.5 E le k tro z a y f s im e tri g r u b u ...........................................................................675
25.6 Y ein e tk ile e n p a r a c k la r ......................................................................... 680
25.7 "R en k len d irilm i k u a r k la r" ...........................................................................683
25.8 S ta n d a rt m o d elin te s i? .................................................................................687
26. KUANTUM ALAN KURAMI (QFT)....................................................................... 690
26.1 M o d e m k u ra m d a O F T 'n in tem el k o n u m u .............................................. 690
26.2 Y aratm a ve yok etm e i le m c ile ri................................................................ 692
26.3 S onsuz b o y u tlu c e b ir le r .................................................................................695
26.4 O FT 'deki k a r - p a r a c k la r ......................................................................... 697
26.5 A lte rn a tif v a k u m la r......................................................................................... 699
26.6 E tk ileim ler: L ag ran g e d en k lem i ve yol in te g r a lle r i.......................... 701
26.7 Ira k s a k yol in te g ra lle ri: F e y n m a n 'n te p k is i......................................... 706
26.8 F ey n m a n g ra fik le rin in o lu u m u ; S - m a t r i s i ...........................................708
26.9 Y eniden n o rm a lle tirm e .................................................................................712
26.10 L ag ran g e d en k le m in d e n F ey n m an g r a f ik le r i....................................... 717
26.11 F ey n m a n g ra fik le ri ve v a k u m s e im i..................................................... 719
27. BYK PATLAMA VE TERMODNAMK M R A S I.......................................722
27.1 D inam ik ev rim d ek i z a m a n s im e tr is i.........................................................722
27.2 M ik ro sk o p la b ile g r lem ey en b ile e n le r ..............................................724
27.3 E n tro p i.................................................................................................................. 726
27.4 E n tro p i k a v ra m n n s a la m l .................................................................. 729
27.5 k in ci y a s a n n t re tim i; y o k sa deil m i? .................................................733
27.6 T m evren "y altk b ir sistem " m id i r ? ..................................................... 736
27.7 B yk P a tla m a n n r o l ..................................................................................739
27. 8 K ara d e lik le r................................................................................................... 745
27.9 O lay u fu k la r ve u z a y z a m a n te k illik le r i..................................................750
27.10 K ara delik e n tr o p is i.......................................................................................752
27.11 K ozm oloji...........................................................................................................756
27.12 K onform al d iy a g ra m la r................................................................................762
27.13 O la a n st b i im d e zel B yk P a tla m a m z ................................766
28. ERKEN EVRENLE LGL KURGUSAL KURAMLAR...................................773
28.1 E rk en ev ren k e n d ili in d e n sim e tri k n l m ........................................... 773
28.2 Kozmik to p o lo jik b o z u k lu k la r..................................................................... 777
28.3 E rk en ev ren s im e tri k m lm y la ilg ili s o r u n l a r .................................... 781
28.4 im e k o z m o lo jis i............................................................................................786
28.5 im eyle ilg ili y n le n d iric ile r g eerli m id ir? ........................................792
28.6 A n tro p ik i l k e ......................................................................................................798
28.7 B yk P a tla m a n n zel d o as: a n tro p ik b ir a n a h ta r? ......................803
28.8 W eyl e rilik h ip o te z i...................................................................................... 806
28.9 H artle-H avvking " s n r yok" n e r m e s i.....................................................810
28.10 K ozm olojik p a ra m e tre le r: gzlem e d a y a l k o n u m ? .......................... 814
29. LM PARADOKSU............................................................................................. 822
29.1 K u an tu m k u ra m n n g elen e k sel o n to lo jile ri.......................................... 822
29.2 K u an tu m k u ra m y la ilg ili a llm a d k o n to lo jile r............................... 826
29.3 Y ounluk m a t r i s i ............................................................................................. 833
29.4 1/2 sp in i i in y o u n lu k m a tris le ri: B loch k r e s i............................... 836
29.5 EPR d u ru m la rn d a k i y o u n lu k m a tr is le r i............................................. 840
29.6 FAPP e v resel ev re u y u m su z lu k fe ls e fe s i...............................................845
29.7 "K openhag" o n to lo jisiy le S c h r d in g e r'in k e d is i...................................847
29.8 D ier g elen ek sel o n to lo jile r "kedi"yi z m le y e b ilir m i? .................850
29.9 G eleneksel o lm a y an h a n g i o n to lo jiler y a rd m e d e b ilir? ......................853
30. KUANTUM DURUM NDRGENM ESNDE KTLE E KM N RO L ....857
30.1 B u g n n k u a n tu m k u ra m k a lc m d r ? ................................................ 857
30.2 K ozm olojik z a m a n a s im e tris in d e n ip u la r ........................................... 859
30.3 K u an tu m d u ru m in d irg e m e sin d e z a m a n a s im e tr is i...........................861
30.4 H a w k in g 'in k a ra d elik s c a k l ..................................................................865
30.5 K arm ak p e riy o d ik lik y o lu y la k a ra d elik s c a k l ............................870
30.6 K illing v ek t rleri, en erji a k ve z a m a n y o lc u lu u !...........................876
30.7 N e g a tif en erji y r n g e le rin d e n en erji k .......................................... 879
30.8 Havvking p a t l a m a l a r ..................................................................................... 882
30.9 D ah a ra d ik a l b ir b a k a s ........................................................................886
30.10 S ch r d in g er b e i.......................................................................................... 890
30.11 E in s te in ilk e le riy le ilg ili te m el e li k i.................................................. 894
30.12 T ercih ed ilm i S ch rdinger-N evvton d u r u m la r ? ............................. 898
30.13 FELIX ve ilg ili n e rm e le r............................................................................ 901
30.14 E rk en ev ren d ek i d a lg a la n m a la rn k k e n i.............................................907
31. SPERSM ETR, BOYUTLULUK TES VE SCM LER............................. 913
31.1 A k lan m am p a r a m e tr e le r ........................................................................ 913
31.2 S p e rs im e tri....................................................................................................... 917
31.3 S p e rsim e triy e ilik in c e b ir ve g e o m e tri................................................ 922
31.4 Y ksek b o y u tlu u z a y z a m a n ......................................................................... 925
31.5 O rijin al h a d ro n ik sic im k u r a m .................................................................. 930
31.6 D n yaya ilik in b ir sic im k u ra m n a d o r u ........................................... 934
31.7 Ek u z a y z a m a n b o y u tla ry la ilg ili sic im g d s .................................. 937
31.8 K u an tu m k tle e k im o la ra k sic im k u ra m ? ............................................939
31.9 S icim d in a m i i...................................................................................................943
31.10 Ek u za y b o y u tla rn n i in g rm y o ru z ? ............................................... 945
31.11 K u an tu m k a ra rllk a rg m a n n k a b u l etm eli m iy iz ? ...................... 951
31.12 E k b o y u tla ra ili k in k la sik k a r a r s z lk ..................................................955
31.13 Sicim O F T 'si s o n lu m u d u r? ........................................................................ 958
31.14 S ih irli C a la b i-Y a u u za y la r; M - k u r a m ................................................ 960
31.15 S icim ler ve k a ra d elik e n t r o p i s i ...............................................................967
31.16 "H olografik ilk e " ............................................................................................ 972
31.17 D -z a r b a k a s .............................................................................................975
31.18 S icim k u ra m n n fiziki k o n u m u ? ............................................................. 979
32. EIN STEIN 'IN DAHA DAR YOLU; DNG D EKENLER.....................983
32.1 K anonik k u a n tu m k tle e k im ......................................................................983
32.2 A sh te k ar d e ik en lerin e y n elik a y n a l g ir d i......................................... 985
32.3 A sh te k ar d e ik e n le rin in b i im i................................................................988
32.4 D ng d e i k e n le ri.......................................................................................... 991
32.5 D m ve b a la rn m a te m a ti i.................................................................. 994
32.6 S pin a l a r ...........................................................................................................998
32.7 D ng k u a n tu m k tle e k im k o n u m u ? ...................................................1004
33. DAHA RADKAL BAKI AILARI; BURGA KURAMI...............................1008
33.1 G eo m etrin in ay rk e le m a n la ra sa h ip o ld u u k u r a m la r ...................1008
33.2 Ik n la n o la ra k b u r g a l a r ....................................................................1013
33.3 K onform al g ru p; tk z la trlm M in k ow sk i u z a y .......................... 1019
33.4 Y ksek b o y u tlu s p in rle r o la ra k b u r g a la r ........................................ 1023
33.5 T em el b u rg a g e o m e trisi ve k o o r d in a tla r ...........................................1026
33.6 S p in y a p a n k tle siz p a r a c k la r o la ra k b u rg a g e o m e tr is i........ 1029
33.7 B u rg a k u a n tu m k u r a m ............................................................................. 1034
33.8 K tlesiz a la n la ra ili k in b u rg a ta n m la m a s .....................................1037
33.9 B u rg a d e s te k o h o m o lo jisi..........................................................................1040
33.10 B u rg a la r ve p o z itif /n e g a tif fre k a n s b lm e ...................................... 1046
33.11 izgisel o lm a y an g r a v it o n ....................................................................... 1048
33.12 B u rg a la r v e g en el g re lilik .....................................................................1054
33.13 P ar a c k fizi in e il ik in b ir b u rg a k u ra m n a d o r u .................... 1056
33.14 B u rg a k u ra m n n g elece i?..................................................................... 1057
34. GEREE GDEN GOL N ER ED ED R ?........................................................... 1063
34.1 20. yzyl fiz i in in b y k k u ra m la r; y a te s i? .................................1063
34.2 M a te m a tik s e l o la ra k y n le n d irile n te m el fiz ik ..................................1068
34.3 M o d an n fizik i k u ra m d a k i r o l ................................................................ 1071
34.4 Y an l b ir k u ra m d en ey sel o la ra k r t le b ilir m i ? ....................... 1075
34.5 S o n rak i fizik i d ev rim im iz i n e re d e n b e k le y e b iliriz ? ..........................1080
34.6 G ereklik n e d ir ? ..............................................................................................1083
34.7 Z ih in se lli in fizik i k u ra m d a k i r o l l e r i ....................................................1086
34.8 G eree g id e n u z u n m a te m a tik se l y o lu m u z ........................................1090
34.9 G zellik ve m u c iz e le r ...................................................................................1095
34.10 D erin s o r u la r y a n tla n r, d a h a d e rin le ri s o r u l u r ..............................1101
SONSZ............................................................................................................................ 1104
KAYNAKA..................................................................................................................... 1106
D ZN ..................................................................................................................................1146
NSZ

Bu k ita b n am ac o k u y u cu y a in s a n l n g iriti i, k e fin e lb e tte ki en


n em li v e h ey e ca n v e ric i y o lc u lu k la rn d a n b iri h a k k m d a k i b a z d u y g u la r
a k ta rm a k tr. Bu, e v re n im iz in d a v r a n la rn y n e te n te m el k u r a lla r a ili
k in a ra y tr. ki b in b e yz y ld a n d a h a fa z la s rm b u y o lc u lu k ta
n em li b o y u tta g elim e sa la n m o lm a s b iz i a rtm a m a l. te ta r a f ta n
b u y o lc u lu u n d e rin le m e sin e z o r b ir y o lc u lu k o ld u u k a n tla n m ve g e r
ei k a v ra y b y k o ra n d a y a v a a e d in ilm itir. Bu i se l zo rlu k b iz i b ir
ok y a n l yne sevk etti; yleyse d ik k a tli olm ay ren m eliy iz. Y aln zca
20. y zy l d a h i bize o la a n s t y en i k a v ra y la r su n d u ; b a z la r y lesin e
etk ile y ici ki b ir o k g n m z b ilim in sa n fizi in te m el y a s a la rn n t m
n e y n elik te m el b ir a n la y a y a k n o la b ile ce im iz g r n d ille n d ird i
ler. 20. y zy l a r tk so n a d o ru y a k la rk e n v a r o la n te m e l k u ra m la rla ilg i
li ta n m la m a la rm d a d a h a m a k u l b ir b a k ele a lm a y a a la c a m . F ik ir
le rim in h e p s i b u "iy im serler" ta ra fn d a n h o k a r la n m a y a b ilir f a k a t g e
en y z y ln k ile rd e n b ile d a h a b y k y n d e iik lik le ri b ek liy o ru m .
O kuyucu b u k ita p ta m a te m a tik se l d en k lem lerd en , b u n u n o k u y u cu s a
y s n d a cid d i d le re yol a a c a n a ilik in m th i u y a n la r a ra m e n k a
n m ad m g rec ek tir. Bu s o ru n ze rin e c id d i o la ra k d n d m ve s y
lem em g erek en e y in b e lirli m ik ta rd a m a te m a tik s e l ifa d e ve gerek m a te
m a tik se l k a v ra m la rn in c e le n m e si o lm a k sz n a k ta rla m a y a c a so n u c u n a
u la tm . F iziki d n y a m z n d a v r a n la rn g er ek te te m e lle n d ire n y a s a la ra
ilik in a n la y m z a s ln d a , o n a ilik in m a te m a ti in k a v ra n m a s n a d a y a
n yor. B az in s a n la r b u n u , m a te m a ti e k a r b ir y e te n e k le ri o lm a d in a n
cn e d in d ik le rin d e n , n e k a d a r te m el b ir sev iy ed e o ld u u n d a n b a m sz
o la ra k u m u ts u z lu a d m e n in b ir n e d e n i o la ra k k a b u l e d iy o rla r. p h esiz
u n u d a id d ia e d e b ilirle r; fizik i k u ra m n en g elik in o rta m n d a ile rley e n
a ra trm a y alg la m a k kesirli ile m le re h k im o lm a d a n n a s l m m k n o la
b ilir? Z orluu e lb e tte g r y o ru m .
K av ray ile tm e a n la m n d a h l b ir iy im serim . Belki de s la h o lm az
b ir iy im serim . K esirli ile m le re h k im o la m a d k la rn ile ri s re n - y a d a
o n la ra h k im o la m a d k la rn id d ia e d e n - o k u y u c u la rn k e n d ile rin i en
z in d a n b ira z o lsu n k a n d rp k a n d rm a d k la rn ve n em li b ir k sm n n
iNnda b u y n d e fa rk n d a o lm a d k la r b ir p o ta n siy e le sa h ip o lu p o lm a
d k la rm m e ra k ediy o ru m . M a te m a tik s e l se m b o lle rd e n o lu a n b ir s a tr la
k a r la tk la r n d a , ne k a d a r b a s it ifa d e le n d irilm i o lu rs a o lsu n , k a r la
r n d a k o n u n u n sih rin e y a d a g ze lli in e u la m a y a im k a n v e re n ip u la r
y e rin e k e n d ile rin e y a ln z c a p a p a a n a b e n z e r t rd e , id ra k e tm e k siz in y aln
b ir y e te rlilik - b i r y k m l l k , y a ln z c a b ir y k m l l k - a la m a y a a l
a n b ir eb eveyn ya d a re tm e n in k a t yz ifa d e s in i g ren b a z la rn n o l
d u u n a k u k u yok. B a zlar i in b elk i ok ge; f a k a t d ed i im g ib i b en b ir
iy im serim ve d a rd a , a r a la r n d a k e s irli ile m le re h i b ir z a m a n h k im
o la m a y a c a k o la n la r o lsa da, k e n d ile ri i in b e lirli b ir derecey e k a d a r e r i i
le b ilir o la n m u h te e m b ir d n y a y a u fac k b ir gz a ta b ilm e k a p a s ite s in e
sa h ip pek o k la rn n v a r o ld u u n a in a n y o ru m .
A nnem gen b ir kzk en o n u n en y ak n a r k a d a la rn d a n b iri, k e s irle ri
k a v ra y a m a y a n la r a ra s n d a y d . Bu h a n m e fe n d i, em ekli o ld u u b a a r l b ir
b a le rin lik k a riy e ri s o n r a s n d a b ir kez k e n d in i b a n a b y le a n la tt. H l
g e n tim ve b ir m a te m a tik i o la ra k fa a liy e tle rim e b t n y le b a la m a m
tm fa k a t b u k o n u d a a l m a k ta n k e y if a la n b iri o la ra k ta n n y o rd u m . B a
n a "hep o s a d e le tirm e " d ed i, " s a d e le tirm e n in n a s l y a p ld n h i re
nem edim ". O lduka z a r if ve zeki b ir k a d n d ve z ih n im d e , b a le d e m erk ezi
n em d e o la n k a rm a k k o re o g ra fi k a v ra y i in gerek li z ih in se l n ite lik le
r in b ir m a te m a tik p ro b le m iy le ilin tili o la ra k ele a ln m a s g e re k e n le rd e n
a a k a lr y a n o lm a d n a d a ir k u k u yok tu . Bylece a k ta rm la ilg ili y e
te n e k le rim i fa z la sy la a b a r ta r a k o n a, d a h a nce b a k a la rn n d a y a p t
g ib i, "s a d e le tirm e " ile m in in m a n tk s a l d o a sn ve b a s itli in i a k la m a
y a g iritim .
a b a la rm n d i e rle rin in k ile r k a d a r b a a r s z o ld u u n a in a n y o ru m .
(Bu a r a d a b a b a s n n se k in b ir b ilim in sa n ve b ir K raliy et D em e i y esi
o lm a s n ed e n iy le , b ilim se l k o n u la rn a lg la n n d a e lv e rili b ir a lty a p y a
s a h ip o lm u o lm a s g ere k ird i. B ilm iyorum , b elk i b u r a d a d a "k at y z if a
d esi" b ir e tm e n o lm u o lab ilir.) te ta r a f ta n im d i o n u n ve o n u n g ib i b ir
o u n u n , t m m a te m a tik se l n e tli im e ra m e n fa rk ed em ed i im d a h a r a s
y o n el b ir ta b u la r olu p o lm a d n m e ra k ediy o ru m . A sln d a m a te m a tik te
v e m a te m a tik s e l fizik te k i in in te k r a r te k ra r k a r la t d e rin b ir k onu,
ilk o la ra k b a s it sa y sa l b ir k e s rin p a y ve p a y d a s n d a k i o rta k a rp a n , g
r n te m a su m c a sa d e le tirm e ilem i s r a s n d a k a r la t b ir k o n u m e v
c u ttu r.
Bu t r ile m le rle s re k li a in a lk se b e b iy le sa d e le tirm e ey lem i k e n d i
le rin in ik in c i d o as h a lin e g elen le r, k e n d ile rin i b u g r n rd e b a s it i le
m in a r k a s n a g iz len m i z o rlu a k a r d u y a rs z b u la b ilirle r. Belki d e s a d e
le tirm e y i gizem li b u la n la r b e lirli b ir d e rin k o n u y u , on u v a ly ec e ile ri
a tlp g rm ez d en g elen b iz le rd e n d a h a d e rin le m e sin e g r y o rla r. Bu h a n g i
k o n u d u r? Bu k onu, m a te m a tik ile rin m a te m a tik k a v ra m la rn a b ir v a rlk
s a la y a b ild ik le ri gerek y n te m le ve b u k a v ra m la rn fizik i g erek lik le n a
sl ilik ile n d i iy le ilg ilen ir.
11 y a la r n d a o k u ld a y k en , re tm e n s n fta b ir k e s rin ( rn e in -) n e o l
d u u n u so rd u u n d a b ir t r ok g e ird i im i a n m sy o ru m ! B ir p a s ta n n d i
lim le n m e si g ib i e itli g r le r ile ri s r lm fa k a t b u n la r re tm e n t a r a
f n d a n y a ln z c a k e sin m a te m a tik s e l k e s ir k a v ra m n n k e n d ile rin e u y g u
la n d k esin o lm a y an fizik i d u ru m la rla ilg ili o ld u k la r, b iz e y a ln m a te
m a tik s e l k a v ra m n ne o ld u u n u s y le m e d ik leri (hakl) g ere k esiy le r e d d e
d ilm iti. r n e in jj'in "3 ' n s tte ve 8 'in a ltta , a r a la r n d a d a y a ta y b ir iz
gi o la ca k e k ild e b ir ey" o ld u u n e ris i g ibi b a k a n e rile r d e g eld i v e
re tm e n in b u n e rile ri d ik k a te a lr g r n d n fa rk e tti im d e k esin lik le
a rd m ! K o n unun s o n u ta n a s l z ld n a k a a n m sa m y o ru m f a
k a t ok s o n r a la r b ir m a te m a tik b l m ren c isi o la ra k e d in d i im d e n e
y im le rle a n la d m ki okul re tm e n im m a te m a tik te k i e v re n se l ed e e rlik
s n f k a v ra m y a rd m y la k e s rin ta n m n b iz e c e su rc a b ir a n la tm a g ir i i
m in d e b u lu n m u tu .
Bu k a v ra m n ed ir? B ir k e s ir sz k o n u su o lu n c a n a s l u y g u la n a b ilir ve
o n u n a s ln d a n e o ld u u n u b iz e n a s l s y ley eb ilir? S n f a rk a d a la rm n
" s tte 3 ve a ltta 8 o la n b ir ey"i ile b a la y a lm . T em eld e b u n e ri b iz e b ir
k e s rin , ta m s a y la r n d z e n li b ir ifti ile b e lirtild i in i s y le r, b u d u ru m d a
s a y la r 3 ve 8 'd ir. B u n u n la b irlik te k e s ri b y le sin e d z e n li b ir ift o la ra k
v a r o lu r b i im d e d e e rle n d ire m e y iz n k ^ k e s ri k e s riy le ay n say
ik en te y a n d a n (6,16) ifti (3,8) iftiy le k esin lik le ay n d e ild ir. B u ra d a b ir
s a d e le tirm e sz k o n u su d u r; ^ 'y ^ e k lin d e y az p eld e etm ek iin 2 'y i
16 8X2 8
s tte n ve a ltta n sa d e le tire b iliriz . B u n u y a p m a m z ve b y lece b ir a n la m d a
(6,16) iftiy le (3,8) iftin i e itle m e m iz n i in o la n a k ld r? M a te m a tik in in
ce v ab -k a a m a k g ib i de g r le b ilir - b ir k e s rin ta n m n d a in a ed ilm i s a
d e le tirm e k u ra lm i erir; ta m s a y la r a ilik in b ir (ax n , b xn ) iftin in , (a, b)
iftiy le, n s f r o lm a y an ta m s a y la r d a n h e rh a n g i b ir i o ld u u n d a (ve b 'n in
de s f r o lm a s n a iz in v erm ed i im izd e), ay n k e s ri te m s il e tti i v a rs a y lr.
Y ine de b u d a bize b ir k e s rin n e o ld u u n u sylem ez; y a ln z c a k e s irle ri
h a n g i y o lla te m sil e tti im iz e d a ir b ir ey syler. yleyse b ir k e s ir n e d ir ?
M a te m a tik ile rin "e d e e rlik sn f" k a v ra m n a g re | k e s ri rn e in , b a s i t
e t m , (3, 8), (-3, -8), (6, 16), (-6, -1 6 ), (9, 24), (-9, -24), (12, 32), ..., iftle re
ilik in h e r ift lis te d e k i d i e r iftle rd e n y u k a rd a k i sa d e le tirm e k u ra ln n
s re k li u y g u la n y la elde e d ile b ilm e k zere, so n su z b ir d e rle m e d ir.1 A yr

* Buna "edeerlik snf" d en ir nk asln d a o, elem anlarnn h er b iri belirli b ir anlam da her

17
ca b iz e c e b irin n o rm a l k u r a lla r n n g eerli o ld u u y erd e , ta m sa y iftle ri
n in b y le si s n rs z k m e le rin i n a s l to p la y a c a m z , k a ra c a m z ve
a rp a c a m z ve ta m s a y la r n k e n d ile rin i k e s rin b e lirli t r le r i o la ra k n a
s l b e lirte c e im iz i s y ley en ta n m la m a la r a ih tiy a c m z var.
Bu ta n m m a te m a tik se l o la ra k k e s irle re ilik in t m g ere k sin im im iz i
k a p s a r (rnein j b ir sa y o la ra k k e n d isin e ek len d i in d e 1 s a y s n v erir,
vb) ve s a d e le tirm e ile m i g rm o ld u u m u z g ibi ta n m i in d e in a e d i
lir. Bu h l o ld u k a b i im se l g r n m e k te d ir ve a s ln d a o n u n b ir k e s rin ne
o ld u u n a ilik in se zg ise l k a v ra m a g e r ek te n h k m e d ip e tm e d i in i m e ra k
ed eriz. H er n e k a d a r b u e v re n se l e d e e rlik sn f ilem i, y u k a rd a k i g s te
rim i o n u n sa d ec e b e lirli b ir rn e i o lsa da, tu ta r llk o lu tu rm a k ve m a te
m a tik se l v a rlk i in s a f m a te m a tik s e l b ir a ra o la ra k o ld u k a g l d r ve
b iz i ok a r g r n m l k a v ra m la r k o n u s u n d a d e ste k le y e b ilir. rn e in
3
- 'in n e o ld u u n a ilik in se zg ise l k a v ra m b iz e aka iletiy o r! A nnem in a r
k a d a n n k a fa sn n k a r t n a a m a m a l.
M a te m a tik se l k a v ra m la ra ili k in a k la m a la rm d a , b iz i b ir k e s ri " ift
le rin s o n su z b ir sn f" b i im in d e a k la m a y a sevk ed en m a te m a tik s e l u k a
la lk e id in d e n , m a te m a tik s e l titiz lik ve k e s in lik te a k a b ir d e e re s a
h ip o lsa b ile, y a p a b ild i im k a d a ry la k a n m a y a a la c a m . B u rad a k i
a k la m a la rm d a m a te m a tik s e l p e k ok nem li k a v ra m n d o a s n d a b u lu
n a n fik ri - v e g zelli i ve s ih r i- ile tm e k le d a h a fa z la ilgilen ece im . B ir ke-
3
s ir fik ri b a s it e , rn e in - in k e n d i k en d in e to p la m d a 7 d efa ek len d i in d e
3 v erm e zelli in e sa h ip b ir t r ilem o lm a sd r. S ih ir u r a d a ki a s ln d a
b ir k e s ir fik ri, fiziki d n y a d a k e s irle rle k e sin o la ra k l le b ile n e y leri -
p a s ta d ilim le ri y a ln z c a y a k la k ta h m in le re yol a a r - d o ru d a n den ey im -
le m em em ize ra m e n iler. (Bu d u ru m , d o ru d a n d en ey im im ize a it ra k a m
la r k esin o la ra k l eb ild i im iz 1, 2, 3 g ib i d o a l s a y la rd a v a r o la n d u
ru m d a n o ld u k a fa rk ld r.) K e sirle rin tu ta r l b ir a n la m ifa d e e tti in i g r
m e n in b ir y o lu a s ln d a "tan m ", y u k a rd a i a r e t e d ild i i g ib i ta m s a y if t
le rin in s n rs z k m e leri b i im in d e k u lla n m a k tr. F a k a t b u - 'in a s ln d a
b y le si b ir d erle m e o ld u u a n la m n a gelm ez. | 'i , b ir t r (Platonik) k e n d in
de v a r o la n ilem o la ra k d n m e k ve iftle rin so n su z d e rle m e sin i, i le
m in b u t r n e ilik in tu ta r ll k a b u l ed ip b a a k m am zn y a ln z c a b ir
3
y o lu o la ra k d n m e k d a h a iy i o lu r. - g ib i b ir k a v ra m k e n d i t r n d e v a r
o lu a s a h ip b ir ey o la ra k ve " iftle rin so n su z b ir d erlem esi" fik rin i y a l
n z c a u k a la c a b ir a ra , b ir kez k a v ra d m z d a im g e le m im izd en h z lc a

b ir dierine denk varsay lan b ir varlk (bu zel durum da tam say iftleri halinde oluur) s
nfd r.
u z a k la a n b ir a ra o la ra k k a v ra y a b ile c e im iz e sa m im iy e tle in a n m a y a
b a la rz . M a te m a ti in h em en b t n b y le d ir.
M a te m a tik ile re g re (a n la y a b ild i im k a d a ry la en a z n d a n o u n lu
u), m a te m a tik sa d e c e k e n d i k en d im iz e y a ra tt m z k lt re l b ir etk in lik
d e ild ir, k en d in e a it b ir y a a m sz k o n u s u d u r ve o n u n o u n lu u fizik i
ev re n le in a n lm a z b ir u y u m y a k a la r. M a te m a tik d n y a s n a g irm e k siz in f i
ziki d n y a y a h k m e d e n k u r a lla r h a k k n d a d e rin b ir k a v ra y eld e ed e m e
yiz. z e llik le e d e e rlik sn fn n y u k a rd a k i a n la m sa d e c e n em li (ve k a
fa k a rtrc ) m a te m a ti in deil am a ay n z a m a n d a rn e in E in s te in 'n
g en el g relilik k u ra m ve D oa k u v v e tle rin i m o d e m p a r a c k fizi in e gre
a k la y a n "a y ar k u ra m '" g ib i nem li (ve k afa k a rtrc ) fizi in d e b y k
k sm y la ilin tilid ir. M o d e m fizik te, m a te m a ti in ok y n l in c elik leriy le
y zlem ek te n k a n la m a z . Bu n e d e n le d ir ki b u a l m a n n ilk 16 b l m
n m a te m a tik se l fik irle rin d o ru d a n a k la n m a s n a ay rd m .
B u n u n la b a a k m a s i in o k u ra ne g ib i n e rile rd e b u lu n a b ilirim ? Bu
k ita b n o k u n ab ilec e i d r t se v iy e b u lu n m a k ta d r. Belki d e siz y e lp a z e n in
b ir u c u n d a y e r a la n , m a te m a tik s e l b ir ifa d e k e n d in i g ste rd i i a n d a k ita p
ta n k o p a n b ir o k u rs u n u z (ve b y le b a z o k u rla r k e s irle rle b a etm ek te z o r
lu k y a a y a b ilirle r). B yleyse, in a n y o ru m ki t m d en k lem leri b a s it e g r
m e zd en g elip sa d e c e s z c k le ri o k u y a ra k d a h i k ita p ta n ok ey e d in e b ilir
sin iz. S an rm b u b y rk e n b en im , evim izde d a rm a d a n d u ra n s a tra n
d e rg ile rin i b az z a m a n la r g zd en geirm e y n te m im e b e n z iy o r. S atran ,
a b ile rim ve e b e v e y n le rim in y a a m la rn n n em li b ir p a r a s y d f a k a t b en
s a tra n c a , k e n d ile rin i b u o y u n a a d a y a n o is tis n a ve o u n lu k la tu h a f k a
r a k te rle r in m a c e ra la rn o k u m a k ta n k eyif alm ak d n d a ok az ilg i g s te
rird im . Ska y a p tk la r h a m le le rin g rk em in i o k u m a k ta n , y a p la n la r a n
la m a s a m ve d e iik k o n u m la r i in v e rilm i i a re tle m e le ri ta k ip etm esem
bile, b ir e y le r ed in d im . B u n u h l ilg im i e k eb ilen k ey ifli v e a y d n la tc
b ir e tk in lik o la ra k b u lu y o ru m . U m uyorum ki b u r a d a k u lla n d m m a te m a
tik b ilg isi, c e s a re t y a d a m e ra k y o lu y la d a o lsa , fizik i e v re n im iz in te m e lin
d e y a tt g r le n m a te m a tik s e l ve fiziki fik irle ri a r a tr m a y o lc u lu u m d a
b a n a elik e d e rle rse b a z m a te m a tik d o k u rla ra b ile ilg i ek ici b ir e y ler
a k ta ra b ilir. D enklem leri a tla m a k ta n k o rk m ay n (ben de sk sk y ap y o ru m )
ve d ile rse n iz siz i ok b u n a lttk la r n d a b l m le ri y a d a b l m le rd e k i p a r
a la r d a a tla y n . M a lze m en in zo rlu u ve te k n ik o lu u a n la m n d a b y k
b ir e itlilik m e v c u ttu r ve h e rh a n g i b a k a b ir y e r d a h a ok h o u n u z a g i
d eb ilir. Y alnzca g m l p g zd en g eirm eyi s e e b ilirsin iz . U m u y o ru m ki
g en ie b a v u ru lm u i re fe ra n s y n te m i a in a o lu n m a y a n k a v ra m la r y e
te rli d ere ced e a y d n la ta b ilir ve bylece g ere k li d n c e ve i a re tle m e le rin

Gauge theory -n.


a k la m a la r i in a r a n m a s d a h a nce o k u n m a m b l m le re d n m ek y o
lu y la m m k n o la b ilir.
ik in c i b ir seviyede, m a te m a tik s e l d e n k le m le r su n u ld u u n d a o n la r in
celem eye h a z rlk l b ir o k u r o la b ilirsin iz f a k a t ile ri s re c e im id d ia la r
k en d in iz i in sn a m a y a h e v e sin iz (ya d a zam an) o lm a y a b ilir. Bu id d ia la rn
o u n u n d o ru la m a la r k ita b n m a te m a tik s e l k s m la rn a s e rp i tird i im
a l trm a la rn z m le rin i o lu tu ru y o r. Z o rluun se v iy e sin i u e k ille r
le b e lirttim -

o ld u k a y a ln

b ira z d n m e y e ih tiy a c v a r

b a s it e ele a ln a m a z

Bu e k ille re , d ile rse n iz , g v en m en iz m k em m el d ere ced e a k la y a tk n d r ve


b u k o n u m la n te rc ih e d e rse n iz s re k lilik y itim i de sz k o n u su olm az.
D ier ta r a f ta n e e r b u t r d e iik (nemli) m a te m a tik s e l k a v ra m la ra
ilik in k o lay lk elde etm ek iste y e n b ir o k u rsa n z fa k a t b e tim le d i im fik ir
le r size o k a d a r d a ta n d k g elm iy o rsa, u m u y o ru m ki b u a l trm a la rla a
l m a n n b y le si k o la y lk la r e d in m e n iz d e k a y d a d e e r y a rd m la r o la c a k
tr. M a te m a tik sz k o n u su o ld u u n d a d u ru m h e r za m a n , k o n u la r z e rin e
k e n d in iz in eilecei b ir m ik ta r d o ru d a n d n m e d e n e m e sin in , y a ln z c a
o n la r h a k k n d a o k u m a y a p m a k ta n d a h a d e rin b ir k a v ra y sa la y a b ile c e k
o lm a sd r. ( zm lere ih tiy a d u y a rs a n z w w w .ro a d so lu tio n s .o x .a c .u k a d
re s in e bakn.)
N ih ay e t, b elk i de b ir u z m a n sn z ; b u d u ru m d a m a te m a tik le ilg ili g
l k e k m em elisin iz (ounluu size ta n d k g elecektir) ve a l trm a la rla
z a m a n k a y b e tm e k iste m e y e b ilirsin iz . Y ine de b a z k o n u la ra ilik in , a l l
m o la n la rd a n b ir e k ild e fa rk ll a sa h ip y a k la m la rm d a n (b azen o l
d u k a fark l) elde ed e b ile ce in iz b ir e y le r o la b ilir. B irta k m m o d e m k u
r a m la r la (rnein s p e rs im e tri, im e kozm o lo jisi,& B yk P a tla m a n n d o
a s , k a r a d elik ler, sic im k u ra m , y a d a M -k u ra m , k u a n tu m k tle e k im d e -
ki ilm ek d e ik e n le ri, b u rg a k u r a m ' ve h a t ta k u a n tu m k u ra m n n so n
b u lg u la ry la ) ilg ili g r le rim e d a ir m e ra k s a h ib i o la b ilirsin iz . Bu k o n u la
r n b ir o u n d a b a n a k a tlm a y a c a n z a k u k u yok. B u n u n la b irlik te ih ti

& E nflasyon kozm olojisi -yn.


' Loop variab le -n.
' T w isto r theory -n .
la fla r n b ilim in g e liim in in n em li b ir p a r a s o lm a s n d a n h a re k e tle m o
d e m k u ra m s a l fiz i in b a z a n a ak m e tk in lik le riy le k sm e n u y u m su z g r
n e n g r le ri se rg ile m e k k o n u s u n d a b ir p i m a n l a s a h ip deilim .
Bu k ita b n e s a se n , m a te m a tik ve fizik a r a s n d a k i ilik i ve ev re n h a k
k n d a d a h a iyi b ir k u ra m i in a ra y la rm z n te m e lle rin i g d le y e n iki
g l etk i a r a s n d a k i e tk ile im in n a s l e k ille n d i iy le ilg ili o ld u u s y le
n e b ilir. B irok m o d e m g elim e d e, b u itk ile rin a s li b ir b ile e n i m a te m a tik
se l z a ra fe t, d e rin lik ve ok y n l l n y a rg la n n d a n d o ar. Bu t r m a
te m a tik s e l e tk ile rin , 20. y zy l fiz i in in b a z en etk ile y ici v e b a a r l a l
m a la r n d a g r ld zere, y a a m s a l n em d e o ld u u p h e siz d ir: e le k t
ro n i in D irac d en k lem i, k u a n tu m m e k a n i in in g en el e rev e si ve E in ste -
in 'm g en el g relili i. te ta r a f ta n t m b u d u r u m la rn k a b u l ed ilm e si iin
g ere k li b a a t k o u lla r fizik i - s o n ta h lild e gzlem e d a y a l o la n - d e e rle n
d irm e le r su n d u . E v re n in y a s a la rn alg la y m z te m e ld e n g e litirm e y i
a m a la y a n m o d e m fik irle rin o u n d a u y g u n fizik i k o u lla r - d i e r b ir d e
y i le d en e y se l v e ri y a d a h a t ta d en e y se l a r a tr m a o la n a - o la n a k l d e il
d ir. B ylelikle eld e e d ile b ilir m a te m a tik s e l e k sik lik le rin , b u fik irle rin b a
a r a n s n a s a h ip o ld u k la rn d e e rle n d irm e m iz e y e tec ek n ite lik te o lu p
o lm a d k la rn so rg u la y a b iliriz . S oru o ld u k a h a s s a s tr ; b u r a d a h e rh a n g i
b a k a b ir y e rd e y e te rin c e ta rt lm a m o ld u u n a in a n d m k o n u la r ele
a lm a y a a laca m .
B az b l m le rd e ta r t m a l o ld u u k a b u l e d ile n g r le ri su n a c a k o l
sa m d a b u t r a y rc a lk la r k u lla n rk e n d u ru m u o k u y u cu y a a k la m a k i in
o ld u k a zen g ste rd im . Bu n e d e n le k ita p e s a s e n m o d e m fizi in m erk ezi
f ik irle rin e (ve h a rik a la rn a ) y nelik gerek b ir k la v u z o la ra k k u lla n la b i
lir. O k u lla rd a , n c b in y ln ilk y lla rn a d o ru ile rle rk e n k o n u n u n a n
la ld h aliy le , m o d e m fizi e a k y rek li b ir g iri a l m a s o la ra k k u l
la n lm a y a u y g u n d u r.
TEEKKRLER

T a m a m la n m a s sekiz y la m a l o la n b u b o y u tta b ir k ita p i in te e k k r


b o r lu o ld u u m ok s a y d a in s a n o lm a s k a n lm az . N ered e y se a r a la r n
da, y a r a d l ta n d z e n siz li im ve u n u tk a n l m n e d e n iy le d e e rli k a tk la
rn a a tf ta b u lu n a m a d m b ir o k la rn n o lu u k a d a r k a n lm a z . n celik
le, b a n a c m e rt y a r d m la rn s u n m u f a k a t isim le ri u a n ak lm a g elm e
y en b y le si in s a n la ra te e k k rle rim i - v e de z rle rim i- ifa d e edeyim . B u
n u n la b irlik te p a r a la r h a lin d e e itli k e sin b ilg i ve d e s te k s u n m a l a r n e
d en iy le, M ich ael A tiyah, J o h n B aez, M ich ael B erry, D oje B rody, R o b e rt
B ry an t, H ong-M o C han, J o y C h ristia n , Andrevv D uggins, M aciej D u n ajsk i,
F re e m a n D yson, A rtu r E k ert, D avid Fovvler, M a rg a re t G leaso n , J e re m y
G ray, S tu a r t H am ero ff, K eith H a n n a b u s s , L ucien H ard y , J im H a rtle , Tom
H avvkins, N igel H itc h in , Andrevv H odges, D ip a n k a r H om e, J im Hovvie, Ch-
ris Ish a m , T ed J a c o b so n , B e m a rd Kay, W illiam M a rsh a ll, L ionel M aso n ,
C h a rles M isn er, T ris ta n N ee d h am , S telios N e g re -p o n tis , S a ra h Jo n e s N el-
so n , E zra (Ted) Nevvman, C h a rles O akley, D aniel Oi, R o b e rt O sserm an ,
D on Page, O liver P en ro se, A lan R e n d all, VVolfgang R in d ler, E n g e lb e rt Sc-
h ck in g , B e m a rd S chutz, J o s e p h Silk, C h risto p h Sim on, G eorge S p arlin g ,
J o h n S tac h el, H en ry S tap p , R ic h a rd T h o m as, G erard 't H ooft, P a u l Tod,
J a m e s V ickers, R o b e rt W ald, R a in e r W eiss, R o n n y W ells, G erald VVesthe-
im er, J o h n W heeler, N ick VVoodhouse ve A nton Z eilin g er'e te e k k r e d e
rim . S ay sz ve ok e itli h u s u s ta k i y a rd m la r i in Lee S m olin, Kelly Stel-
le ve L an e H u g h sto n 'a zel te e k k rle rim i su n u y o ru m . P a r a c k fizi i a la
n n d a k i m u a z z a m y a rd m la r i in F lo re n ce T so u 'y a (Sheung T sun), en k a y
d a d e e ri b e lirli k u a n tu m m e k a n ik se l k o n u la rn su n u m u o la n e itli k o n u
la rd a k i g r ve y a rd m la r n e d e n iy le F ay Dovvker'a, kozm o lo jik v e rile r ve
b u n la rn d e e rle n d irilm e le riy le ilg ili d e e rli k a tk la r d o la y s y la S u b ir
S a rk a r'a , b e n z e r e k ild e e v re n in b t n s e l g e o m e trisiy le ilg ili k o zm olojik
b u lg u la r h a k k n d a su n d u u b a z y e tk in b ilg ile r n e d e n iy le V ahe G u rzad -
y a n 'a ve zel o la ra k , ilm ek d e ik e n le ri k u ra m h a k k m d a k i k a p s a m l ve s i
cim k u ra m z e rin e e itli a y r n tl k o n u la rd a k i b ilg i d e s te i n e d e n iy le
A b h ay A sh te k a r'a m in n e tta rm .
U lu sa l B ilim K u ru m u 'n a PHY 93-96246 ve 00-90091 a d a ltn d a k i d e s
te i ve L ev erh u lm e K u ru m u 'n a 2000-2002 y lla n a r a s n d a v e rd ik le ri iki
y llk L ev erh u lm e E m e ritu s Fellovvship d l d o la y sy la te e k k r ed erim .
L o n d ra 'd a G re sh am K olejin d e k i (1998-2001) ve ABD, P e n n s y lv a n ia 'd a
P en n D ev let n iv e rsite si K tleekim F izii ve G eo m e trisi M e rk ezi'n d ek i
y a r z a m a n l ra n d e v u la r, O xford n iv e rsite si M a te m a tik E n s tit s n d e b ir
o d a v e se k re te rlik d e s te i s u n u lm a s n d a o ld u u g ibi, b u k ita b n y a z lm a
s n d a b e n im i in so n d e re c e d e e rli k a tk la rd .
Z orlu z a m a n la m a b a s k s a ltn d a ve is tik ra r s z a l m a a lk a n l n a
sa h ip b ir y a z a rn v a rl n d a i in e d it rl k k sm n d a k i zel d e s te k p a h a b i
ilm ezd i. E d d ie M iz z i'n in b a la n g e d it rl k d e s te i k a o tik el y a z m a la r
m g erek b ir k ita b a d n t rm e s re c in i b a la tm a k ta y a a m s a l n em
d ey d i ve R ic h a rd Lavvrence m k em m el v erim i ve s a b rl, h a s s a s s ra ry la
b u p ro jey i ta m a m la m a n o k ta s n d a k ritik b ir etm e n d i. Bu d ere ce k a rm a k
b ir g zd en g eirm e a l m a s n y e ti tirm e n o k ta s n d a J o h n H olm es m
kem m el b i r d iz in h a z r la y a r a k sa la m b ir i k a rd . Ve VVilliam Shavv'a,
ge b ir a a m a d a , b u r a d a M a n d e lb ro t k m e si ve h ip e rb o lik d zlem i in
k u lla n la n k u s u rs u z b ilg is a y a r g ra fik le ri (ekiller 1.2 v e 2.19 ve e k ille r
2.16 v e 2 .1 9 'd a i e rile n d n m u y g u la m alar) re tm e k i in y a rd m m z a
g elm esi d o la y sy la zel o la ra k m te e k k irim . te ta r a f ta n b en im i in h er-
k lv a ri b ir b a a r y la k a y n a k la r elde ed ip ta s n ifle m e s i ve d ik k a t ekecek
d ere ced e k s a b ir z a m a n d a el y a z m a la rn n t m n k o n tro l ed e rek sa y sz
a k a p a tm a s n e d e n iy le J a c o b F o s te r 'a su n a b ile c e im t m te e k k rle r,
o n u n d e v a s a y a rd m k a r s n d a y e te rsiz k a lr. A klayc n o tla r n b y k
k s m n d a k i k iise l m h r , o n la ra zel b ir n ite lik k a z a n d ry o r. p h esiz
b u r a d a te e k k r e tti im h i k im se a r ta k a la n h a ta ve ih m a lle rle ilg ili s u
la n a m a z , b u n u n la ilg ili y e g n e so ru m lu ben im .
H o lla n d a 'd a k i M. C. E sc h e r irk e ti'n e, e k ille r 2.11, 2.12, 2.16 ve
2 .2 2 'd ek i E sc h e r a l m a la rm k o p y a la m a y a iz in v e rd ik le ri v e zellik le s o
n u n c u s u a k b ir m a te m a tik s e l d n m e u r a tla n , e k ille r 2.12 ve
2 .1 6 'd a k u lla n la n ekil 2.11 z e rin d e d e iik lik y a p m a y a iz in v e rd ik le ri
i in zel m in n e tta rlk su n u y o ru m . K ita p ta k u lla n la n t m E s c h e r a l m a
la rn n te lif h a k k (2004) M. C. E sc h e r irk e ti'n e a ittir . S ra sy la , e k ille r
27.19 ve 2 8 .1 9 'd a k i g ra fik le ri k o p y a la m a y a iz in v e rd i i i in H eid e lb e rg
n iv e rsite si K u ra m sa l F izik E n s tit s 'n e ve C h a rles H. L inevveavera d a
te e k k r ederim .
Son o la ra k s n rs z te e k k rle rim i, y a ln z c a a n i ta le b im le b a n a b ilg is a
y a r g ra fik le ri (ekiller 4.1, 4.2, 5.7, 6.2-6.8, 8.15, 9.1, 9.2, 9.8, 9.12, 21.3b,
21.10, 27.5, 27.14, 27.15 ve ekil 1.1'deki ok y z l cisim ler) te m in e tti i
i in d e il a y rc a s re e n sevgi ve ilg isi i in ve zih in o la ra k y a ln z c a y a n s
v a r o la n b ir k o ca y a s a h ip o lu u b itim siz y lla r b o y u s re c e k m i g ib i g
r n m e s in e ra m e n a n la y ve d u y a rll i in sev g ili eim V a n e ssa 'y a s u
n u y o ru m . Ve a y rc a t m h a y a t b o y u n c a b e n i sa d e c e b y le s i k e n d in d e n
g em i b ir h a ld e ta n m a a n s o la n M ax, sa d e c e b u k ita b n y a z m n y a
v a la tt i in deil (k ita b n m r b u sa y ed e u z a y a b ild i ve b y lece o n la r-
sz o lm az iki n em li b ilg i y n n d a ierdi), iy i b ir m o ra lle d ev a m etm em e
y a rd m ed en s re e n n e e s i ve iy im serli i n e d e n iy le de en sc a k te e k k r
le rim i aly o r. N ih a y e tin d e k e n d is in in de g ste rd i i g ib i g erek ile rlem e
i in g ere k li fik ir ve a n la y la r, i in d e y a a d m z ev re n e g e r e k te n h k
m e d e n o d e rin d e k i y a s a la r u r u n a y a p la n a ra y la , y a a m n y en ilen m esi
y o lu y la gelecek.
NOTASYON

(K av ram lara a in a o lm a d a n o k u m a y n f a k a t b elk i de y a z k a ra k te rle ri k a fa


k a rtrc d r!)
B elirli y a z k a r a k te r le rin in k u lla n m n d a m a k u l e k ild e tu ta r l o lm a y a
a l tm fa k a t h e r ey b u s ta n d a r tta o lm a d i in b e n im se d i im te m el
k u lla n m e k lin i a k la m a m o k u y u cu i in fa y d a l o la b ilir.
ta lik in c e p u n to t r n e sa h ip h a rfle r, rn e in w 2, p n, logz, cos0, e 10, y a
d a e v d e k ile r, sa y s a l y a d a sk a le r n ic e lik le r o la n m a te m a tik s e l d e ik e n
le r i in k la s ik e k ild e k u lla n ly o r; f a k a t e, i, y a d a n g ib i y e rle ik s a b itle r
v ey a sin , cos y a d a log g ib i y e rle ik fo n k siy o n la r dikey h a rfle rle g s te rili
y or. B u n a k a r n c, G, h, h, g, y a d a k g ib i s ta n d a r t fizik i s a b itle r ita lik y a
zld .
B ir v e k t r veya te n s r n ic e li i k e n d i (soyut) b t n l n d e d n ld
n d e, R iem a n n e rilik te n s r n n R o lu u g ib i ita lik k a im p u n to t r n e
sa h ip h a rfle rle g s te rilirk e n b ile e n le r k m esi, (in d isin d e k i e k ird ek se m
b o l i in de) Rabcd'deki g ib i ita lik h a rfle rle y a z la b ilir. B u ra d a 1 2 .8 'd e s u
n u la n so y u t in d is g ste rim i u y a rn c a , y o ru m y e rin d e y se Rabcd n ic eli i a l
te r n a tif o la ra k t m R te n s r n de te m sil e d e b ilir, b u m e tin d e a k la n m a -
ld r. S o y u t d o ru sa l d n m le r te n s r e itle rin d e n d ir ve b u b irim le r
i in de T 'd e o ld u u g ib i ita lik k a ln p u n to t r n e sa h ip h a r f le r k u lla n lr.
A yrca so y u t in d is fo rm u T a, u y g u n o ld u u y erd e , in d is le r in d e re c e le n d i
rilm e s in in m a tris a rp m la rn n d z e n le riy le o la n k e s in b a la n ts n a k
l a k a v u tu ra r a k s o y u t d o ru s a l d n m le r i in de k u lla n lr. Bylece
S abT bc (soyut) in d is ifa d e s i d o ru sa l d n m le r d e k i ST m a tr is a r p m
n te m s il ed er. S ab v e T bc sem b o lleri a lte r n a tif o la ra k ( m e tin d e k i b a la m
n a y a d a a k a b e lirtilm e d u r u m u n a gre) g e n e l te n s rle rd e o ld u u g ib i
S v e T d ik k a ln h a r fle r in in ka rlk la r o la n bileenlere k a r lk g elen d iz i
lim lerle d e te m s il edilebilir. B u d u r u m d a ST, k a r lk g e le n m a tr is a r p
m n te m s il eder. Rabcd y a d a S a 'de o ld u u g ib i (bileen d iz ilim in i y a d a
s o y u t te n s r n k e n d is in i te m s il ed en ) se m b o llerin b u "k a ra rsz y o r u m la
r, cebirsel (ya d a d ife ra n siy e l) ilikilere bal o la n b u sem b o ller t m y o
r u m la m a la r d a zd e o ld u k la r i in ka rk l a sebep o lm a m a l. B yle n i
celikler i in b u r a d a b a z e n b ir n c g ste rim d e - d iy a g r a m b i im in d e
g s te r im - k u lla n ly o r ve ekiller 12.17, 12.18, 14.6, 14.7, 14.21, 19.1 d e ve
k ita p ta h e r h a n g i b ir y e r d e d e a k la n y o r.
K ita p ta g relilik k u r a m n n 4b o y u tlu u z a y z a m a n k a v r a m la r n sr a
d a n 3 - b o y u tlu s a f u z a m s a l k a v r a m la r n k a r lk la r n d a n a y r m a m g e re
k e n y e rle r m e v c u t, y le y s e 4 - m o m e n tu m y a d a 4 - k o n u m i in sra syla ,
y u k a r d a k i g ib i ita lik k a ln p u n to t r n e sa h ip rn e in p y a d a x h a rle ri
k u lla n lrk e n 3 -b o y u tlu s a f u z a m s a l k a v ra m la r k e n d ile rin e k a r lk gelen
d ik k a ln p y a d a x h a rfle riy le te m s il e d iliy o rla r. B enzer e k ild e so y u t b ir
d o ru s a l d n m i in k u lla n la n T 'd e k in in a k sin e b ir m a tris i in k u lla n
la n T g ste rim i, p ve x n ic e lik le ri h e r b ir d u ru m d a , p v e x d a h a ok b ir b i-
le e n -b a m s z y o ru m la m a g ib i g r le b ilse de (bu k o n u d a y in e d e ze llik
le k a t o lm ay aca m ), u z a m sa l b ile e n i "tem sil ediyor" o la ra k d n l
m e e ilim in d e d ir. 3 -v e k t rl a = (a lt a2, a3) n ic e li in in kliti "u zu n lu u "
a 2 = a \ + a 2 + a f iken a o la ra k ve a 'n n b = (b1, b2, b3) ile s k a le r a rp m a
b = ajfci + a 2b2 + a3b3 o la ra k y a z la b ilir. S k aler a rp m la r i in k u lla n la n
b u "nokta" g ste rim i a y rc a so y u t b ir a k o v e k t r n n b ir f v e k t r y le
a f s k a le r (ya d a i) a rp m i in g ere k li g enel n - b o y u tlu b a la m i in d e
d e g e e rlid ir.
B u n u n la b irlik te k u a n tu m m e k a n i in d e , o k o n u d a k i fizik i n ic e lik le r
izg isel ile m c ile r o la ra k g ste rilm e y e e ilim li o ld u k la rn d a n g ste rim le
ilg ili b ir k a rk lk m e y d a n a g eliyor. Bu b a la m i in d ek i s ta n d a r t b ir i le
m i, ta n d k k la sik n ic e lik le rin k u a n tu m ile m c ile rin i te m sil e d e n h a r f v e r
siy o n la r z e rin e "a p k a la r" (in celtm e ia re ti) k o y m an n , se m b o lle rle ilg ili
g ere k siz b ir k a rk l a yol a a c a m d n d m i in b en im se m iy o ru m .
(B unun y e rin e k la sik ve k u a n tu m k a v ra m la rn , k u a n tu m m e k a n i in d e ab,
fta 'd a n h d z e n in d e k i b ir ey k a d a r fa rk llk g s te rirk e n k la sik ab = ba d e
iim z e llik le rin in sa la n d h d z e n in d e k i n ic e lik le rin gz a rd e d ilm e
sin in sa v u n u ld u u k la sik d u ru m u d ta tu ta r s a k , g e r e k te n "ayn" o ld u k
la r fe lse fi b ir b a k a sn b en im se m e y e e ilim li olacam .) B ylesi iz g i
se l ile m c ile rin y u k a n d a k ile rle u y u m g e re in ce ita lik k a im p u n to t r n e
sa h ip h a rfle rle (T gibi) te m sil e d ilm e le ri g ere k ti i g r l r fa k a t b u nceki
p a r a g ra fta ifa d e ed ilen felse fe ve a y rm la r h k m s z kly o r. Bu n e d e n le
p m o m e n tu m u y a d a p veya x k o n u m u y a d a x g ib i b e lirli n ic e lik le r sz k o
n u s u o ld u u n d a b u p a r a g ra fta d a h a n ce s y le n en le p a ra le l o la ra k k la sik
d u ru m d a k i a y n g ste rim i k u lla n m a y a yneleceim . te ta r a f ta n d a h a b e
lirs iz k u a n tu m ile m c ile r i in Q g ib i ita lik k a ln h a rfle rin k u lla n m b e
n im sen ecek .
S ra sy la d o al s a y la r (dier b ir d e y ile n e g a tif o lm a y an ta m sa y la r),
ta m s a y la r, g er el sa y la r, k a rm a k s a y la r ve q e la m a n l (q a s a l b ir s a y
n n b ir s s o lm a k zere, bkz. 16.1) s n rl a la n s is te m le riy le ilg ili W, Z,
k a b u k lu h a rfle ri, tp k b y le si n 'in c i d ere ced e d z e n le n m i sa y
s is te m le rin in k a r lk la r o la ra k k u lla n la n Nn, 1 n, Rn, C", F g ib i, m a te m a
tik te s ta n d a r t h a le g eld iler. B u n la r s ta n d a r t k u lla n m d a k a b u l e d ile n m a
te m a tik s e l k a v ra m la rd r. K ita p ta (o k a d a r d a g en el o lm a d n d a n ) b u g s
te rim , kliti 3 -u z a y , E3, y a d a d a h a g en el o la ra k kliti n -u z a y , E", g ib i
b a k a b a z m a te m a tik se l y a p la r a g e n ile tiliy o r. Bu k ita p ta sk a k u lla n
la n , k e n d is i de b ir t r "szde" kliti u z a y o la n s ta n d a r t 4 - b o y u tlu y a ta y
M in k o w sk i u z a y z a m a n d r ki b u u z a y i in M k a b u k lu h a r f in i k u lla n a c a
m (Mn'y i n -b o y u tlu v e rsiy o n u te m s il e d e r e k ild e 1 z a m a n ve ( n - 1)-
u z a y b o y u tlu b ir "L orentzci" u za y za m a n ). C'yi b a z e n rn e in CEn ile te m
s il e d ile n k a rm a k kliti 4 -u z a y ele a la b ile lim d iye b ir s f a t o la ra k
" k a rm a k la trlm " g ste rm e k z e re k u lla n y o ru m . P k a b u k lu h a rfi de
iz d m s e l n -u z a y te m sil ed e n P o la ra k , "izd m sel"i (fcz.15.6) te m
s il e d e n b ir s f a t y a da b ir isim g ib i k u lla n la b ilir (veya g erel y a d a k o m p
leks iz d m se l n -u z a y y la ilg ile n iy o rsa k s r a s y la R P ny a d a CPn'y i k u lla
n y o ru m ). B urga k u ra m n d a (blm 33) M 'yle (ya d a k a rm a k la trlm
CM) k u r a lla r a u y g u n b ir e k ild e ilin tili k a rm a k T 4 -u z a y ve a y rc a iz d
m s e l v e rsiy o n u PT sz k o n u su d u r. Bu k u ra m d a a y rc a b o b u rg a la rn
b ir M (bu h a r f in k a rk l a yol a m a m a s a y rc a d ik k a t e d ilm e si g erek en
ik in c i b ir g revdir) u zay ve o n u n iz d m se l v e rsiy o n u PN d e m e v c u ttu r.
K abuk h a r f C n in s f a t o la ra k ele a ln a n ro l b u r a d a " k a rm a k e le n i
i" (13.1, 2 'd ek i k u lla n m gibi) a n la m n a gelen s a n s e r if in c e p u n to t
r n e sa h ip C h a rfiy le k a r trlm a m a ld r. Bu, te m eld e C 'n in , p a r a c k fiz i
in d e y k elem e si o la ra k a d la n d r la n , h e r b ir p a r a c n k e n d i k a r -
p a r a c y la y e r d e itirm e si ile m in d e ifa d e ed ilen e b e n z e r (b k z . b l m
le r 24, 25) b a k a b ir k u lla n m d r. Bu ilem gen ellik le p a r a c k fizi in d ek i,
P 'y le te m sil ed ilen , b ir a y n a d a k i y a n s m a ile m i o la n d n m a r p a n
ve T 'y le te m s il ed ilen , z a m a n d a te r s in m e a d n d a k i b a k a c a ik i te m el i
lem le b a la n tl o la ra k ele a ln r. K aln s a n s e rif h a rfle ri, b u r a d a v e kt rel
u z a y la r ia re tle y e n , V, W ve H h a rfle ri b u am a i in en sk k u lla n la n la r
o lm ak ze re b a k a b ir a m a c a h iz m e t ed iy o rla r. H 'n in k u lla n m k u a n tu m
m e k a n i in in H ilb e rt u z a y la rn a zg ve Hn ise n k o m p lek s b o y u tu n d a k i
H ilb e rt u z a y n te m sil ed iy o r. E ik (ya d a eilebilen) u z a y la r M , S , y a d a T
g ib i, bo s o n s u z 'u g ste rm e k z e re b e lirli b ir el y a z s k a ra k te ri, 3, i in
zel b ir k u lla n m n o ld u u , el y a z s e k lin d e k i h a r fle rle g ste riliy o r. F izi
ki k u ra m d a k i ok zel y e rle rin e b a k a ra k L ag ran g e d en k lem i () ve H am il-
to n (K ) i in el y a z s e k lin d e h a r f le r k u lla n a ra k o ld u k a g en el b ir u z la y
ta k ip ed iy o ru m .

' Bo: ngilizce'deki n u szcnn karl olarak kullanlyor. K abuklu h a r f N, "null sz


cn tem sil etm ek zere ilk h a r f olan n 'd en esinleniyor ve b u d urum un b ir karklk y a
ratm am as iin zen gsterilm esi bekleniyor -n .
GR

A M -TEP k ra ln b a z a n a a tk n , m kem m el y e te n e k le re s a h ip b ir s a n a t y
d. G eceydi ve fa z la s y la re tk e n b ir a k a m a l m a s n n a r d n d a n y o rg u n
d m , a t ly e sin d e k i s e d ird e u y u y a k a lm t. F a k a t u y k u s u - b e lk i d e h a
v a d a o ld u u h is s e d ile n a n la lm a z b ir g erilim n e d e n iy le - h u z u rs u z d u . A s
ln d a b u o ld u u n d a u y k u d a o ld u u n d a n d a p ek em in d e ild i. K em ikleri
o n a h l gece o lm a s g e re k ti in i s y le d i in d e g n , a n id e n m t.
A n szn d o ru ld u . B ir e y le r tu h a ft. afa n k u ze y d e olam azd ;
y in e d e g n n k z ll d e n iz in z e rin d e n kuzeye d o ru b a k a n a k p e n c e
re s in d e n e n d ie v eric i e k ild e p a rly o rd u . P en cerey e d o ru y r d ve
in a n m a z b ir a k n lk la d a ry a b a k t. G ne d a h a n ce h i k u zey d en
d o m a m t! S ersem lem i h a liy le b u n u n b elk i de g n e o lm a y ab ilec e in i
k a v ra m a s b ira z z a m a n n ald . S u d an dikey o la ra k y u k a ry a , g k y z n e
d o ru y a n a te g ib i koyu kzl b ir n o lu tu rd u u u z a k b ir h u zm ey d i
bu.
O ra d a d ik ilirk e n k a r a b ir b u lu t, k d e m e tin in u c u n d a , b t n y ap y a
u zak , d u m a n s b ir y a n c m a d d e y le la n e tle n m i e sin e y a n a n d e v a sa b ir
g n e e m siy e si g r n m v e re re k b e lirg in h a le geldi. em siy en in te p e si
g e n ile y ip k o y u la m a y a b a la d ; y e r a ltn d a n b ir ib lis. Gece a y d n la n y o r
f a k a t im d i y ld z la r c e h e n n e m d e n gelip s re k li b y y e n b u u cu b e y a r a t
n a r d n a ekilerek b ir b ir g zd e n k ay b o lu y o rd u .
D oal te p k isi d e h e te d m e k o lm a ly d f a k a t h a re k e t ed em ed i, s a h n e
n in m k em m el s im e tris i ve m th i z a ra fe ti k a r s n d a b irk a d a k ik a o ld u
u y e rd e k a la k a ld . F a k a t s o n ra k o rk u n b u lu t, h k im r z g ra y a k a la n a
ra k h a fif e do u y a d o ru b k lm e y e b a la d . Bu o nu b elk i b ira z r a h a tla tt
v e o a n d a b y b o z u ld u . F a k a t to p ra n a ltn d a o n a h i d e ta n d k g elm e
y en u u rs u z b ir u u ld a m a tn s n n elik e tti i g a rip b ir r a h a ts z lk h is
se tti in d e , e n d ie d e rh a l g e ri d n d . Bu g a z a b a yol a a b ile n e y in n e o l
d u u n u m e ra k etm ey e b a la d . D ah a nce b ir ta n r n n b u d erece h id d e t
le n d i in e h i a h it o lm a m t.
ilk te p k is i y en i b itird i i a d a k k s e sin i ta s a r la d i in k e n d in i s u la
m a k oldu; b u k o n u y la ilg ili z a m a n n d a d a k a y g la n m t. Y ap t Boa
T a n r ta s v ir i y e te rin c e d e h e tli o lm a m m yd? O ta n r in c in m i m iydi?
F a k a t b u d n c e n in sa m a l o n u d u rd u rd u . Az nce ta n k lk e tti i g a
zap b y le sin e n em siz b ir ey lem in so n u c u o la m a z d ve m u h a k k a k ki zel
lik le o n u h ed e flem iy o rd u . B u n u n la b irlik te Yce S a ra y 'n te h lik e d e o ld u
u n u b iliy o rd u . R a h ip K ral b u eytan T a n r'y y a t trm a k i in za m a n
k ay b e tm e zd i. K u rb a n la r o la c a k t. M eyvelerin, h a tta h a y v a n la rn g elen ek
se l s u n u lu u b ile b u b o y u tta b ir fkeyi y a t trm a y a y etm ez d i. K u rb a n la r
in s a n o lm aly d .
B ird e n b ire k a tk sz b ir a k n lk i in d e, id d e tli b ir r z g r ta k ip ed en
itic i b ir h a v a p a tla m a s ta r a f n d a n o d a n n i in d e geriy e d o ru frla tld .
G r lt o k a d a r id d e tliy d i ki o a n s a rla t. Z arife s sle n m i k a p la r
n n ou r a f la r n d a n frla y p a rk a d a k i d u v a ra a r p a r a k p a r a la n d . P a tla
m a n n etk isiy le frla tld o d a n n u za k b ir k e sin d e u z a n rk e n d u y u la r
n g eri k a z a n m a y a b a la d ve o d a n n k a r m a a i in d e o ld u u n u g rd .
G zde v a z o la rn d a n b ir in in p a r a m p a r a o ld u u n u , m th i zenle re tti i
h a r ik a a y r n tla r a sa h ip ta s a r m la r n n y ok o ld u u n u g r n c e d e h e te k a
p ld .
A m -tep y erd e n k a r a rs z c a k a lk t ve b ir s re s o n ra , b u kez d ik k a te d e
e r b ir te la la d en iz z e rin d e k i k o rk u n sa h n e y i y e n id e n in celem ek iin
p e n c e re y e y a k la t. O u z a k ta k i frn ta r a f n d a n a y d n la n a n k a rm a a n n
a r tk k e n d isin e d o ru g e ld i in i d n y o rd u . Bu, sa h ile d o ru s r a tle
ile rley e n , u u ru m d u v a rn a b e n z ey e n b ir d a lg a n n ta k ip e tti i en g in b ir su
y a r g ib i g r n y o rd u . Y a k la a n d a lg a n n d e v a sa e b a tla r a u la m a s n
iz lerk en y en id e n o ld u u y ere m h la n d . N ih a y e t k a rm a a sa h ile u la t ve
h e m e n n n d ek i d en iz y en i o lu a n k u m s a ld a k a ra y a o tu rm u p ek ok g e
m i b r a k a ra k a n id e n g e ri ekildi. D ah a so n ra u u ru m s u d a lg a b o a la n b l
geye g ird i ve k o rk u n b ir id d e tle p a tla d . s tis n a s z t m g em ile r p a r a
la n m v e y a k n la rd a k i p ek ok ev d e rh a l y k lm t. Su, n n d e d e v a sa
y k se k lik le re u la m a s n a ra m e n k en d i evi d e n iz d e n g rece u z a k y k sek
b ir te p e d e o ld u u n d a n k u rtu lm u tu .
Y ce S aray d a k u rtu ld u . F a k a t A m -tep d a h a k t s n n g elece in d en
k o rk u y o rd u ve h ak ly d ; g eri n a s l h a k l o ld u u n u b ilm iy o rd u . B u n u n la
b irlik te b ild i i b ir ey v a r d ki a r tk s r a d a n b ir in s a n k le n in k u rb a n e d il
m e si y e te rli o la m az d . Bu k o rk u n T a n r 'n m id d e tli fk e sin i y a t trm a k
i in d a h a fa z la s gerek ecek ti. D n ce le ri o u lla r ve k z la rn a ve y en i
d o m u to r u n u n a o d a k la n d . O n lar d a g v en d e o lm a y a b ilirle rd i.
A m -tep y eni in s a n la r n k u r b a n ed ilm e sin d e n k o rk m a k ta h ak ly d . Gen
b ir kz ve y en i d o m u b ir ocuk y a k a la n p y a k n la rd a k i b ir d a n y k sek
b ir y a m a c n d a k i ta p n a a g t r lm t . A yin y en i b ir fe la k e t g eld i in d e
o k ta n b a la m ve d ev a m etm ek tey d i. Y er ta h r ip k r b ir id d e tle s a rs ld
ve ta p m a n a ts n n kp i in d ek i t m r a h ip le r in ve ta n r la r a a d a m a y a
h a z rla n d k la r k u r b a n la rn b ir a n d a lm e le rin e yol at. Bu o ld u u n d a
a y in in ta m o rta s n d a y d la r; n e re d e y se b in b e yz y ld a n f a z la d r o r a
d a g m l olarak!
Y km d e h e tliy d i fa k a t so n d e ild i. Yce S aray n k e n d isi n e re d e y s e t a
m a m e n y k lm o lsa d a A m -te p 'in in s a n la rn n y a a d k la r a d a d a k i pek
o k lar k o rk u n d e p re m d e n k u rtu ld u . E v le rin ou y lla r i in d e y en id en
in a ed ild i. H a tta S aray b ile e s k is in in y k n tla r z e rin d e in a e d ilip eski
ih ti a m n b y k o ra n d a g e ri k a z a n d . A m -tep y in e de a d a d a n a y rlm a y a
a n t i m iti. D n y as a r tk ta m ir edilem ey ecek e k ild e d e im iti.
B ild i i d n y a d a , Y eryz T a n r a s 'n n h k m s rd b in le rc e yllk
b a r , re fa h ve k lt r v a rd . G zel s a n a tla r n g eliim in e iz in v e rilm iti.
K om u to p r a k la r la d a h a fa z la tic a r e t y a p ly o rd u . M u a zz am Yce S aray
h a r ik u la d e b itk i ve h a y v a n fre sk le riy le b ez en m i d e v a sa b ir la b ire n t, a d e
ta k en d i i in d e gerek b ir e h ir gib iy d i. S rekli a k a n su sa y e sin d e m k e m
m el b ir k a n a liz a sy o n a n a ve te m iz le n e n la m la ra s a h ip ti. S av a n e r e
d ey se y a b a n c y d ve sa v u n m a y s a g ere k sizd i. A m -tep Y eryz T a n r a s 'n
a r tk b t n y le fa rk l d e e rle re sa h ip b ir V arlk ta ra fn d a n a lt ed ilm i
o la ra k a lg ly o rd u .
A m -te p 'in k u rtu lm a y b a a r p k e n d isin e elik ed en a ile siy le b irlik te ,
y eten e k li b ir m a ra n g o z ve d en izc i o la n o lu n u n y e n id e n ta m ir e tti i b ir
g em iy le a d a y g e r ek te n te rk e tm e s in d e n b irk a y l ncey d i. A m -te p 'in to
r u n u e tra fn d a k i d n y a y la ilg ili h e r eye ilgi d u y a n a fa c a n b ir o cu a d
n m t . Y olculuk b irk a g n a ld f a k a t h a v a in a n lm a z d in g in d i. D u ru
b ir gecede, A m -tep tu h a f b ir d n c e y e k a p ld n d a to r u n u n a y ld z la rn
r n t s n a k ly o rd u : y ld z la r n r n t s k o r k u n e y ta n n fe la k e ti
n in o r ta y a k m a s n d a n n c e k i h a lle rin d e n b ir ze rre c ik o lsu n d e i m e
m iti.
A m -tep kesk in b ir s a n a t g z n e sa h ip o ld u u n d a n b u r n t y iyi
b iliy o rd u . G kyzndeki o m in icik m um k la rn n , o g ecen in id d e tiy le
tp k k a p la rn n k rlp h a r ik a v a z o su n u n p a r a m p a r a o lu u g ib i esk i k o
n u m la r n d a n m u tla k a , en a z n d a n b ira z o lsu n teye sa v ru lm u o lm a la r
g ere k ird i diye d n d . Ay d a y z n ay n e n d a h a ncek i g ib i g ste rm i,
ve A m -te p 'in s y le y eb ild i i k a d a ry la y ld z do lu g k y z n d e k i r o ta s b ir
n e b z e o ls u n d e im e m iti. F e la k e tte n a y la r so n ra g k ler fa rk l g r n m
t . K aran lk ve tu h a f b u lu tla r o lu m u , ay ve g n e b a z e n a llm a d k
re n k le re b r n m t . F a k a t b u a r tk gem i ve h a re k e tle ri ta m a m e n n o r
m a le d n m t . B enzer e k ild e m in ik y ld z la r d a o ld u k a h a re k e tsiz d i.
K orkun b lis 'te n b ile ok d a h a e n d a m l o la n g k ler fe la k e te k a r b u
d ere ce ilg isiz k a ld la rs a , d iye k e n d i k e n d in i ik n a e tti A m -tep , b lis 'i g e r
ek te k o n tro l ed en g le r a d a d a k i k k in s a n la rn a p ta lc a a y in le r y a p p
in s a n k u rb a n ed e rk en n e y a p tk la ry la n e d e n b u k a d a r ilg ilen m eliy d i? B ir
a n e y ta n n y a ln z c a o n u n k a p la r n n m o d e lle riy le ilg ile n m i o lab ilece i
g ib i a p ta lc a e y le r d n m e k te n u ta n d .
Y ine de "neden?" s o ru s u A m -te p 'i r a h a t b ra k m y o rd u . D n y an n d a v
r a n n h a n g i d e rin g le r k o n tro l ed iy o r ve b a z e n n e d e n id d e tle ve akl
a lm az g ib i g r n e n b i im le rd e p a tla k v e riy o rla r? S o ru la rn to ru n u y la
p a y la t f a k a t y a n tla r y o k tu .

B ir y zy l geti, a r d n d a n b in y l ve h l y a n tla r yoktu .

Z a n a a tk r A m phos h a y a t b o y u n c a tp k b a b a s , b a b a s n n b a b a s ve
o n d a n nce o n u n b a b a s g ib i ay n k k e h ird e y a a m t. G eim ini z a
rif e s s le n m i a ltn b ile z ik le r, k p eler, t re n b a r d a k la r ve s a n a ts a l y e te
n e in in d i e r ince r n le r in i im a l ed e rek sa ly o rd u . Bu i k rk n e s ild ir,
A m -tep o ra y a b in y z yl nce y e rle ti in d e n b e r id ir k e s in tisiz c e aile m e s
lei o la g elm iti.
K u a k ta n k u a a a k ta r la n ey y in e de y a ln z c a b u s a n a ts a l y eten ek
d e ild i. A m -te p 'in s o r u la n , d a h a n ce tp k k e n d isin i r a h a ts z e tti i g ib i
A m p h o s'u d a ra h a ts z ed iy o rd u . B a r l b ir a n tik m e d e n iy e ti m a h v ed e n
fe la k e tin k o rk u n h ik a y e si b a b a d a n o u la ile tilm iti. A m -te p 'in fe la k e ti
a lg la y d a k en d i so y u y la b irlik te y a a m a y a d ev a m e tm iti. A m phos d a
g k le rin b u k o rk u n o la y a b u d erece ilg isiz k a la c a k k a d a r y ce ve en d a m
sa h ib i o ld u u n u a n ly o rd u . B u n u n la b irlik te o la y n k e n d i e h irle rin e , in
s a n k u r b a n la ra ve a n la m s z d in i a y in le re sa h ip k k in s a n la r z e rin d e
feci e tk ile ri o lm u tu . B ylece k y a s la n rs a o la y n k e n d isi in s a n o lu n u n o
s r a d a n ey lem leriy le o ld u k a a la k a sz m u a zz am k u v v e tle rin etk isiy le o l
m u o lm a ly d . Y ine de b u k u v v e tle rin d o as A m p h o s'u n z a m a n n d a d a
A m -te p 'in k in d e k i k a d a r b ilin m e z d i.
A m phos b itk ile r, b c e k le r ve d i e r u fa k h a y v a n la r ile k r is ta l k a y a la rn
y a p s z e rin e a l m t. G zlem lem ek i in k u lla n d k e sk in g zleri o n a
d e k o ra tif ta s a r m a l m a la rn d a d a iy i h iz m e t ed iy o rd u . T a rm a h ev es e t
ti v e b u d a y ve d i e r b itk ile rin to h u m d a n y e tim e le rin d e n ok etk ile n d i.
F a k a t b u n la rn h i b iri o n a "neden"i sy lem ed i ve o d a ta tm in o lm ad . Do
a n n d a v r a n la rn n te m e lin d e y a ta n b ir n e d e n o ld u u n a g e r e k te n in a
n y o rd u f a k a t k esin lik le b u n la r a y d n la ta c a k d o n a n m a s a h ip d eildi.
A ydnlk b ir gecede A m phos g k y z n e b a k t ve y ld z la rn r n t s n -
d en g k te k m e le r o lu tu r a n o y a r ta n r ve ta n r a la r n e k ille rin i a n la m
la n d rm a y a a lt. T a n r la rn y ld z la n n i in d a h a u y g u n b i im d e d z e n
le m e d ik le rin i zm eye a l t. u h a ld e r n t le ri b ir ta n r n n titiz lik le
d n lm ta s a r m n d a n d a h a ok b ir ift i ta r a f n d a n ra sg e le se rp ilip
ek ilm i to h u m ta n e le rin e b e n z iy o rd u . B ird en sa m a b ir d n c e y e k a p l
d: y ld z la r n belirli r n t s n d e k i y a d a d i e r n e s n e le rin d a n k d
z e n le r in d e k i n e d e n le ri a r a m a ; b u n u n y e r in e e yle rin d a v r a n la r n d a k i
d a h a d e r in b ir y a s a y a bak.
N ih a y e t A m phos, d ze n i, d a lm to h u m la rn to p ra a d t k le rin d e
o lu tu rd u k la r r n t d e d e il o to h u m la rn h e r b irin in , en in ce a y r n ts
n a d ek b irb irin e b en z ey e n , m k em m el b ir y a p y a sa h ip , y a a y a n b ir e r b it
kiye d n m e le rin d e k i m u c ize v i y a p d a b u la c a m z s o n u c u n a v a rd . T o p
ra a s e rp i tir ilm i to h u m la rn b e lirle n m i d z e n le rin d e k i a n la m a r a m a
y a a lm y o ru z; y in e de h e r b ir to h u m u n k e n d i b a n a y e tim e sin i k o n t
ro l ed e n i se l k u v v e tle rin sa k l g iz em in d e b ir a n la m o lm a l k i h e r b ir i e s a
se n ay n m u h te e m ro ta y ta k ip e tsin . B u n u n m m k n o lm a s i in D oa
n n y a s a la rn n g e r e k te n m k em m elce d z e n le n m i b ir k e sin li e s a h ip
o lm a s z o ru n lu d u r.
A m phos, d ze n g er ek te d a h a ok e y le rin d a v r a n la rn d a h is s e d ilir
k en te m e ld e y a ta n y a s a la rd a k e s in lik o lm a k sz n d n y a d a h i b ir d ze n
o la m a y a c a n a ik n a o lm u tu . D a h a s b u k o n u la rd a c id d e n y a n l y o lla ra
sa p m a k iste m iy o rsa k b iz im d n y n te m le rim iz d e d e k e s in lik o lm ak
zo ru n d a .
O lay yle g e liti ki, lk e n in b a k a b ir ta ra fn d a y a a y a n ve in a n la r
A m p h o s'u n k ile rle d u y g u d a lk i in d e y m i g ib i g r n e n b ir b ilg e n in b a h s i
A m p h o s'a u la t. Bu b ilg e y e g re b ir k im se g e m iin g elen e k lerin e ve
r e tile rin e b el b a la y a m a z d . B irin in in a n d e y le rd e n em in o la b ilm e si
i in ta r t m a g t rm e z g e re k e le r k u lla n a ra k k e sin s o n u la ra v a rm a s g e
re k ird i. Bu k e sin li in d o a s n ih a i o la ra k m a te m a tik se l s a y k a v ra m n a ve
o n u n g e o m e trik e k ille r z e rin d e k i k u lla n m n a b a m l o lm a ly d . Bu n e
d en le d n y a n n d a v r a n n a h k m e d e n ey b a tl in a n ve e fsa n e d e il sa y
ve g eo m etri o lm al.
A m -te p 'in b in y z yl nce y a p t g ib i A m phos d en ize a ld . Y olunu
g erek lik a ra y n d a k i b ilg e n in ve o n u n 571 ak ll a d a m ve 28 ak ll k a d n
d a n o lu a n k a rd e li in in b u lu n d u u C roton e h rin e ev ird i. B ir s re s o n
r a k a rd e li e k a b u l ed ild i. B ilg en in a d P isagor'du.
BLMN KKENLER

1.1 Dnyay ekillendiren kuvvetlere ilikin aray


E v re n im ize h a n g i y a s a la r h k m e d iy o r? O nlar n a s l b ilece iz? Bu b ilg i
d n y a y a lg la m a m z a ve b y lece o n u n h a re k e tle rin i k e n d i y a ra rm z i in
y n le n d irm e m iz e n a s l y a rd m ed e b ilir?
n s a n l n d o u u n d a n b e r id ir b u t r s o r u la r in s a n la r d e rin d e n e tk i
le m itir. B a la n g ta k e n d i y a a m la r n d a n e d in d ik le ri k a v ra y t r n e d a
y a n a ra k d n y a y k o n tro l e d e n b u e tk ile ri a n la m la n d rm a y a a l m la rd .
e v re le rin i k o n tro l ed en h e r k im y a d a h e r n e id iy se b u n u k e n d i a b a la
m a la r g ib i, e y leri k o n tro l etm ek i in y a p t n d n m le rd i: a s ln d a
y a z g la rn n , o u n lu k la k e n d ile rin in k in e b en zey en , e itli b ilin d ik in s a n i
g d le r u y a rn c a h a re k e t ed e n v a rlk la rn e tk isi a ltn d a o ld u u d e e rle n
d irm e si y a p m la rd . B ylesi g d le r g u ru r, ak, h rs , fke, k o rk u , in ti
k am , tu tk u , s a d a k a t v ey a s a n a t lk o la b ilird i. Bu se b e p le - g n e in d o u
u, y a m u r, f rtn a la r , k u ra k lk , h a s ta lk ve l m c l h a s ta lk la r g ib i- d oa
o la y la rn n se y ri b u t r in s a n i a r z u la r la g d le n en ta n r y a d a ta n r a la
rn k a p ris le riy le a k la n y o rd u . Ve b u o la y la r etk iley ecek te k h a re k e t t a n
r fig rle rin in s a k in le tirilm e s i o la ra k a lg la n y o rd u .
B u n u n la b irlik te y a v a y a v a fa rk l t r d e m o d e lle r k e n d i g v e n ilirlik
le rin i te s is etm eye b a la d la r. G n ein g k y z n d ek i h a r e k e tin in k esin li i
ve gece ile g n d z n b ir b ir in i ta k ip e d ile riy le ak ilik isi, en b e lirg in r
n e k le ri o lu tu ru y o rd u ; f a k a t a y rc a y ld z la rd a n o lu a n gk k u b b ey le ili
k is i i in d e g n e in k o n u m la n , m e v sim le rin d e iim i ve a m a n sz d z e n
le riy le, ik lim z e rin d e v a r o la n a k ve n e t etk iy le ve ta k ib e n b itk i rt s
ve h a y v a n s a l d a v r a n la rla y a k n d a n ilin tili g r n y o rd u . A y rca ay n h a
re k e tin in d e sk c a k o n tro l e d ild i i ve e v re le rin in g n e le o la n g eo m etrik
ili k is i ta r a f n d a n b e lirle n d i i g r l y o rd u . D nya z e rin d e a k d e n iz le
rin k a ra y la b u lu tu u y e rle rd e d a lg a la rn ay m k o n u m u (ve evresi) ta r a f n
d a n sk c a k o n tro l ed ilen b ir d zen e sa h ip o ld u k la r fa rk e d iliy o rd u . So
n u ta g ez eg e n le rin ok d a h a fa z la k a rm a k g r n e n b e lirg in h a re k e tle ri
b ile s r la rn , te m eld e y a ta n m u a z z a m b ir k e sin li i ve d z e n lili i a a v u
r a r a k g zler n n e serm ey e b a la d . G kler g e r e k te n ta n r la r n k a p r is le
rin in k o n tro l a ltn d a y s a b ile b u ta n r la r n k e n d ile ri de k e s in m a te m a tik
sel y a s a la rn b y s n n e tk is in d e g ib i g r n y o rla rd .
B en zer e k ild e , g k ler ta r a f n d a n en a z n d a n b u a n la m d a d a e tk ile n d i
i g r le n d n y ev i o lg u la r k o n tro l eden, - rn e in g n l k ve y llk s c a k
lk d e iim leri, o k y a n u s la rn g elg itle ri ve b itk ile rin y e tim e s i g ib i- y a s a
la r, ta n r la r y n le n d irir g r n e n m a te m a tik se l d ze n d e p a y la y o rd u .
B u n u n la b irlik te gksel c isim le rle d n y ev i d a v r a n la r a r a s n d a k i b u t r
b ir ilik i b a z e n a b a r tlr y a d a y a n l a n la lr ve astro lo jiy le ilg ili m is tik
ve d o a s t a r m la ra yol a a n y e rsiz b ir ilg i g ste rilm e s in i sa la rd .
B ilim sel k a v ra y n k e s in li in in , g k le rin gerek e tk ile rin i s a f v a rs a y m s a l
ve m is tik a n la y la rd a n a y rm a y a o la n a k s a la m a s y z y lla r b u ld u . Yine
d e b u t r e tk ile rin gerek a n la m d a v a r o lu u ve ta k ib e n g k le r i in g eerli
m a te m a tik s e l y a s a la rn d n y a d a k ile rle de ilin tili o lm a s g ere k lili i en eski
z a m a n la rd a n b e ri ak o la g e lm iti.
D nyevi n e s n e le rin d a v r a n la rn d a a lg la n a n , g r n te b u n d a n b a
m sz, b a k a d z e n lilik le r m e v c u ttu . B u n la rd a n b iri, b e lirli b ir ev red ek i
h e r e y in , im d i k tle e k im d iye a d la n d rd m z e tk in in so n u c u o la ra k
a y n d o ru ltu d a a a y a d o ru h a re k e t etm e e ilim in d e o lu u y d u . M a d d e
n in b a z e n b ir b i im d e n b a k a b ir biim e d n t , rn e in b u z u n e rim e
si y a d a tu z u n z n m e si, am a to p la m n ic e li in in a s la d e im e d i i, u an
m a d d e n in k o r u n u m u d iy e a d la n d rd m z y a s a y y a n s tr h a ld e o ld u u
g zlem len iy o rd u . D ah a s k a t u z a m s a l h a re k e t fik ri d o d u u n d a , b i im le
rin i k o ru m a y a ilik in n em li zellie sa h ip p ek ok m a d d i c ism in v a rl
fa rk e d ild i ve u z a m sa l ilik ile ri a n la m a k im d i kliti d iy e a d la n d r d
m z, k e sin ve iyi ta n m l 3 -b o y u tlu g eo m etri sa y e sin d e m m k n o ld u . D a
h a s b u g eo m etrid e k i "dz izgi" k a v ra m n n k n la r n n (ya d a g r
izgisi) te m in e ttik le riy le ay n o ld u u o rta y a kt. Bu f ik irle r esk i u y g a r
lk la r i in tp k b u g n b iz im i in o ld u u g ib i n em li l d e b ir ek icilik
o lu tu ra n d ik k a te d e e r b ir k esin li e ve z a ra fe te sa h ip ti.
Y ine de m a te m a ti in k e n d isi d e rin b ir gerek li e i a r e t e d iy o r g r n
m e sin e ra m e n g n l k y a a n tm z b a k m n d a n m a te m a tik s e l k e sin li in
d n y a n n h a re k e tle rin e ili k in im a e tti i e y le r sk lk la c a n sk c v e s n r
l g r l y o r. Bu n ed e n le , esk i z a m a n la rd a k i p ek ok in s a n k o n u y la ilg ili
b y le n i le rin in , h a y a lle rin i alp o n la r u y g u n o la n n k a p s a m n n ok te
sin e g t rm e sin e iz in v e rird i. A stro lo jid e rn e in , g eo m etrik e k ille r de
sk a m is tik ve d o a s t a r m la ra , rn e in p e n ta g ra m ve h e p ta g ra m -
la rn s ih irli g leri o ld u u v a rs a y m n a n e d e n o lu rd u . Ve P la to n ik k a t c i
sim le rle m a d d e n in te m e l h a lle ri a r a s n d a b t n y le v a rs a y m a d a y a n a ra k
ekil 1.1 Platonik be kat cisim ve dodekahedronla tem sil edilen gk kubbeyle birlikte
d rt elem ent (ate, hava, su ve toprak) a rasn d a eski Y unanlarca o lu tu ru lm u hayali b ir
liktelik.

re tilm i b ir b irlik te lik v a r d (b k z . ekil 1.1). K tle, k tle e k im , g eo m etri,


g ez eg e n sel h a re k e tle r ve k d a v ra n a r a s n d a k i g er ek ili k ile r h a k k n
d a b u g n s a h ib i o ld u u m u z d e rin k a v ra y a u la m a m z z e rin d e n y z y l
la r b u la n b ir za m a n gem i d e ild ir.

1.2 M atematiksel doruluk


D oay k o n tro l e d e n gerek e tk ile ri a n la m a y a d o ru a tla c a k ilk a d m
la r, g er e in s a f v a rs a y m s a l o la n d a n a y r tr lm a s ile m in i g ere k tiriy o r.
B u n u n la b irlik te esk i in s a n la r D oay g v e n ilir b i im d e a n la m a ilem in i
g e r e k le tire b ile c e k le ri h e rh a n g i b ir k o n u m a sa h ip o lm a d a n n ce b a k a
b ir ey i b a a rm a y a g e re k sin im d u y d u la r. lk in y a p m a la r g erek en , g ere i
v a rs a y m s a l o la n d a n m a te m a tik i in d e k a la ra k n a s l a y r tra c a k la rn
k efe tm e k ti. V erili m a te m a tik s e l b ir id d ia n n d o ru lu u n a g v en ilip g v e
n ile m e y ec e in i s y ley en b ir y n te m g ere k iy o rd u . Bu ilk k o n u u y g u n e k il
de y e rli y e rin e o tu r tu lm a d a n d n y a n n d a v r a n la rn k o n tro l e d e n k u v
v e tle r ve b u n la rn m a te m a tik s e l d o ru y la ili k ile rin in n e o la b ile ce in e
ilik in ok d a h a z o r s o r u n la r g er ek o la ra k ele a lm a k o n u s u n d a ok az
u m u t v a rd . D oay a n la m a n n k ilit ro l n n p h e g t rm e z b i im d e m a
te m a ti e a it o ld u u k a v ra y b elk i de b ilim a d n a ilk n em li k rlm ay d .
eitli t r d e m a te m a tik s e l d o ru la r h a k k n d a a n tik M s r ve B ab il z a
m a n n d a n itib a r e n s o n u la r k a rlm s a d a m a te m a tik s e l k a v ra y n -v e
b u n e d e n le b ilim in k e n d is in in - ilk sa la m y a p ta n n y e rle tirilm e s i, b
y k Y u n an filo z o fla r M iletli T h ales (yaklak 10 625-547) ve S am o slu P isa-
g o r (y ak lak 572^497)' m a te m a tik s e l k a n tla m a k a v ra m n ta n tm a y a
b a la m a d a n nce m m k n o lm ad . Bu k a n t k a v ra m n ilk kez T h ales ile ri
s rm o la b ilir f a k a t g r n e n o ki a k si d u ru m d a a k l a k a v u m a y a c a k
e y le rin y e rli y e rin e o tu rm a s n d a , k a v ra m n h a k k n c a k u lla n m n ilk o la
ra k P isa g o rc u la r g e r e k le tird ile r. A yrca P isa g o r sa y n n ve a ritm e tik
k a v ra m la rn fiziki d n y a n n h a re k e tle rin i y n e tm e k te k i n em iy le ilg ili
k u v v e tli b ir n g r y e s a h ip ti. D enir ki b u k a v ra y ta k i en nem li etm en
o n u n , lirle rin ve f l tle rin re tti i en u y u m lu ez g ile rin , titre e n te lle r y a da
b o r u la r n u z u n lu k la r a r a s n d a k i en b a s it k e s irle rle rle ifa d e ed ilen o r a n la
rn v a rl y la ilg ili o ld u u n u fa rk e tm e sid ir. O nun u an b a t m z i in in
e s a se n d a y a n d te m e l s re le ri b e lirle y e n f re k a n s la r o la ra k b ild i im iz
sa y s a l o ra n la r, "P isa g o r gam "n o rta y a k o y d u u s y le n ir.2 Dik a l b ir
g e n in h ip o te n s n n k a re s in in d i e r iki k e n a rn k a re le ri to p la m n a e it
o ld u u n u id d ia ed en n l P isagor te o re m i s a y la rn a ritm e ti i ile fiziki
u z a m a r a s n d a a s ln d a k e sin b ir ilik i o ld u u n u b elk i de h e r ey d en ok
o rta y a k o y a r (bkz. b l m 2).
u a n d a ta ly a 'n n g n ey i o la n C roton e h rin d e y e rle m i h a tr sa y lr
b ir ta k ip i k itle si - P is a g o r c u la r - b u lu n m a k ta y d f a k a t P isa g o rc u k a r d e li
in t m y e le rin in g iz lilik y em in i e ttik le ri gere i d d n y a ze rin d ek i
e tk ile rin i engelledi. Bu n e d e n le a y rn tl k a rm la rn n n e re d e y se ta m a m
k ay b o ld u . B u n u n la b irlik te b u k a rm la rn b a z la r, "kstebek" i in ta lih
siz so n u la r d o u ra ra k - e n a z n d a n b ir b a k m d a n , b o u la ra k id a m !- d a
r sz d rld .
U zun v a d e d e P is a g o rc u la r'n in s a n d n n n g eliim in e etk ile ri
d e v a s a b o y u tta oldu. lk kez o la ra k m a te m a tik se l k a n t sa y e s in d e d ir ki k a
n tla n a m a z b ir doa h a k k n d a a k la m a la r y a p m a k m m k n o ld u ve d n

1 M aalesef P isagor ve y aam hakknda, gerekten var olm alar d n d a takipileri ya da o n la


rn alm alar ve m ziksel harm onideki b a s it oran larn ro l n n P isagor tarafn d an kabul
hak k n d a neredeyse gv en ilir h ib ir ey bilinm iyor. B kz. B urkert, 1972. Yine de P isagorcula
r a o rtak b ir ekilde olduka fazla nem atfediliyor. Bu yzden "Pisagorcu terim ini tarih sel
n etlik ta rz n d a h ib ir im ay k astetm ed en b a s it b ir etiket gibi kullanacam .
2 Bu, frek an slarn n (titreim u n su rla rn n uzunluklaryla te rs orantl) 24 : 27 : 30 : 32 : 36 :
40 : 45 : 48 o ran larn d a olduu, kulaa ho gelen ezgilerin tem elindeki pek ok b a s it orann
rneklerini veren sa f "diyatonik lek"tir. M odem b ir piyanonun "beyaz notalar" eit yedi-
rim li lek uy arn ca a = 'V2 = 1,05946... olm ak zere 1: a 2: a 4: a 5: a 7: a 9: a 11: a 12 bal o ra n la
ry la Pisagorcu o ran lara y aklaklk tah m in leri yap larak akort edilir. (Not: ot5, a n n beinci
dereceden ss an lam n a gelir, dier b ir deyile a x a x a x a x a 'd r. On ikinci dereceden
kuvveti 2'ye eit olan 'Mi nicelii, 2'nin on ikinci dereceden kkdr, baka b ir deyile
a 12 = 2 olacak ekilde a = 2^12'dir. B kz. n ot 1.3 ve 5.2.)
y a z e rin e o la n b ilg im iz o g n d e n b u y a n a ne k a d a r ile rle m i o lu rsa o lsu n
b u a k la m a la r b u g n b ile y a p ld z a m a n d a k i k a d a r g e erlid ir. M a te m a
ti in g erek z a m a n a r d o as g zler n n e se rilm ey e b a ly o rd u .
Peki a m a m a te m a tik s e l k a n t n e d ir? M a te m a tik te k a n t y a ln z c a s a f
m a n tk s a l m u h a k em e y n te m le rin i k u lla n a ra k k iiy e v e rili m a te m a tik se l
b ir ifa d e n in g e e rlili in i n b e lirle n im e sa h ip b a k a b ir m a te m a tik se l if a
d ed e n y a d a g e e rlili i k e n d in d e k a n tl b a z b a s it ifa d e le rd e n - a k s iy o m
la r - k a rsa m a y a o la n a k sa la y a n k u s u rs u z b ir sa v d r. B u n u n g ib i m a te
m a tik se l b ir ifa d e b ir kez b u e k ild e o lu tu ru ld u u n d a a r tk on a b ir te
o rem d en ir.
P is a g o rc u la r'n ilg ile n d ik le ri te o re m le rin p ek ou g eo m etrik y a p d a
o la n la rd ; d i e rle ri b a s it e s a y la rla ilg ili ifa d e le rd i. S a y la rla ilg ili o la n
la r, P isa g o r z a m a n n d a o ld u k la r g ib i b u g n de m kem m el d ere ced e n e t
b ir g e erlili e s a h ip tir . Ya P is a g o rc u la r'n k e n d i m a te m a tik se l k a n t y n
te m le rin i k u lla n a r a k elde e ttik le ri g e o m e tr ik te o re m le r? O n lar d a b u g n
ak b ir g e erlili e s a h ip le r f a k a t b u r a d a z o rla trc b ir d u ru m sz k o n u
su. Bu, d o a s m o d e rn s e y ir m e v k im iz d en b a k n c a P is a g o r'u n z a m a n n d a
o la n d a n d a h a b e lirg in g r n e n b ir k o n u d u r. E ski in s a n la r b izim u a n d a
klit g e o m e trisi o la ra k a d la n d rd m z te k b ir t r g eo m etri b iliy o rla rd
f a k a t b iz im d i p ek ok b a k a t r n b iliy o ru z . Bu n e d e n le a n tik Y unan
z a m a n n n g e o m e trik te o re m le ri gz n n d e tu tu lu r s a g eo m etri k a v ra m y
la te m sil e d ile n in a s ln d a k lit'in g e o m e trisi o ld u u n u b e lirtm e k nem li
h a le gelir. (Bu k o n u la r h a k k n d a k lit i o lm a y an g e o m e trin in nem li b ir
rn e in in v erilece i 2 .4 'te d a h a a k s z l olacam .)
klit g e o m e trisi k e n d in e zg a k s iy o m la ry la (nerm e a d v e rile n d a h a
az g v e n ilir b a z ifa d e le ri ieren) fiziki d n y a n n b e lli b ir g r n m n e
m k em m el b ir y a k la k lk ta h m in i sa la y a n zel b ir m a te m a tik se l y a p
dr. Bu, A n tik Y u n a n la rn y a k n d a n ta n d k la r, 3 -b o y u tlu u z a m d a h a re k e t
e ttirild ik le rin d e k a t c isim le rin g e o m e trisin e ve o n la rn d i e r k a t c is im
le rle o lan ili k ile rin e h k m e d e n y a s a la rn i a r e t e tti i g ere in b ir g r
n m y d . Bu z e llik le rin b a z la r y lesin e ta n d k ve i tu ta r ll a s a h ip ti
ki "k en d in d e k a n tl" m a te m a tik s e l g er ek le r o la ra k g r lm e e ilim i g s
te rd ile r ve a k s iy o m la r (ya d a nerm eler) o la ra k k a b u l e d ild ile r. B l m ler
17-19 a r a s n d a ve 27.8, 11'd e g receim iz z e re E in s te in 'n g en el g re
lili i - v e h a t ta zel g re lili in M inkow ski u z a y z a m a n - fizik i ev ren i in
klit g e o m e trisin d e n fa rk l ve esk i in s a n la ra a it klit g e o m e tris in in o la
a n s t b i im d e h a ta s z o lu u g ere in e ra m e n , y in e de d a h a h a ta s z g e
o m e trile r su n u y o r. B ylelikle g e o m e trik ifa d e le r ele a ln d n d a "a k siy o m
la rn " h e rh a n g i b ir a n la m d a g e r e k te n d o ru olu p o lm a d k la rn a g v e n
m ek n o k ta s n d a d ik k a tli olm alyz.
Peki b u b a la m d a "doru" n e d ir? Z orluk P is a g o r'd a n y a k la k b ir y z
y l s o n ra A tin a 'd a y a k la k 4 2 9 'd a n 34 7 'y a k a d a r y a a y a n b y k eski
Y u n an filo z o fu P la to n ta ra fn d a n y e te rin c e d e e rle n d irild i. P la to n - p h e
g t rm e z e k ild e d o ru k a b u l e d ile b ile n e y le r o la ra k - m a te m a tik s e l
n e rm e le rin gerek fiziki n e s n e le re (kum a izilerek v ey a ta h ta y a d a t a
ta n y a p la n y a k la k k are ler, g e n le r, e m b e rle r, k re le r ve k p ler) deil
b irta k m id e a liz e ed ilm i v a rlk la r a a tfe d ild ik le rin i g zler n n e se rd i.
K a fa sn d a b u id e a l v a rlk la rn fiziki d n y a d a n fa rk l b ir d n y a d a ik a m e t
e ttik le rin i c a n la n d rd . G n m zd e b u d n y a y m a te m a tik s e l b i im le r in
P la to n ik d n y a s o la ra k a d la n d ry o ru z . P a p ir s a a c n d a n k e silm i y a d a
y a s s b ir y zey e izilm i k a re le r, e m b e rle r veya g e n le r y a d a b elk i m e r
m e rd e n o y u lm u k p le r, d rt y z l le r ya d a k re le r g ib i fizik i y a p la r b u
id e a lle re ok y a k n d a n u y a b ilir f a k a t y a ln z c a y a k la k lk la . G erek m a te
m a tik s e l k a re le r, k p le r, e m b e rle r, k re le r, g e n le r, vb fizik i d n y a n n
b ir p a r a s o lm a k ta n ziy ad e P la to n 'u n b i im le rin id e a liz e e d ilm i m a te
m a tik se l d n y a s n n sa k in le riy d i

1.3 Platon'un m atem atiksel dnyas "gerek" midir?


Bu, z a m a n i in s r a d b ir fik ird i ve ok g l b ir fik ir h a lin e geldi.
P eki P la to n ik m a te m a tik se l d n y a h e rh a n g i m a k u l b ir a n la m d a g er ek te n
m e v c u t m u d u r? F ilo zo fla r d a i e re n b ir o k in s a n b y le si b ir "dnya"y,
y a ln z c a k o n tro ls z d le rim iz d e n o lu a n ta m b ir h a y a l r n o la ra k d e
e rle n d ire b ilir. Yine de P la to n ik b a k a s e s a s e n so n d erece d e e rlid ir.
O b ize k e s in m a te m a tik se l k a v ra m la r e tra fm z d a k i fizik i e y le r d n y a s
i in d e g rd m z y ak la k lk ta h m in le rin d e n a y rm a k ta d ik k a tli o lm a
m z tle r. D ah a s b iz e m o d e m b ilim in u a n a k a d a rk i g e liim se y rin i
a n la ta n ta s la su n a r. B ilim in s a n la r d n y a y a - y a d a d a h a d o ru su d n
y a n n b irta k m g r n m le rin e - d a ir m o d e lle m eler ile ri s r e r le r v e b u m o-
d e lle m e le r d a h a nceye d a y a n a n g zlem ler ve titiz lik le ta s a r la n m d e
n e y le r a ra c l y la te s t ed ilir. M o d ellem eler b y le si titiz in c e le m e le rd e n
b a a r y la g eer ve a y rc a i b t n l e sa h ip y a p la r o ld u k la rm k a n tla rs a
u y g u n o la ra k k a b u l ed ilir. M ev cu t ta rt m a m z i in b u m o d e lle m e le r h ak -
k n d a k i n em li n o k ta o n la rn te m e ld e ta m a m e n s o y u t m a te m a tik s e l m o
d e lle m e le r o ld u u d u r. B ilim sel b ir m o d e lin i tu ta r ll a s a h ip o lm a s s o
ru n u zelde o m o d e lin k e sin o la ra k ta n m la n m o lm a sn g e re k tirir. Ge
re k li k e s in lik m o d elin , ak si d u ru m d a b u s o ru la ra iy i ta n m la n m y a n tla r
v erilem ey ece i i in m a te m a tik se l o lm a sn ta le p eder.
M o d elin k e n d isi e er b ir "varlk" o la ra k s a p ta n a c a k s a b u v a rlk m a te
m a tik se l b i im le rin P la to n ik d n y a s n d a k o n u m la n d rlr. E lb e tte a k si b ir
b a k a s s a v u n u la b ilir: P la to n 'u n d n y a s n h e rh a n g i b ir a n la m d a m u t
la k ve "gerek" k a b u l e d e n d e n ziy a d e m o d e lin b iz le rin fa rk l fa rk l z ih in le
r im iz d e v a r o ld u u n u k a b u l e d e n b ir b a k a s. M a te m a tik s e l y a p la r
k e n d i g e r e k lik le rin e sa h ip o la n y a p la r o la ra k d e e rle n d irm e k i in h l
ed in ilm e si g erek en nem li b ir e y le r v ar. B ireysel zih in le rim iz , y a rg la m a
la rn d a k i d a n k lk , g v en ilm e zlik ve tu ta r s z lk la rla n l d r. B ilim sel
k u ra m la rm z n g ere k tird i i k esin lik , g v e n ilirlik ve tu ta r llk h e rh a n g i
b irim iz in b ire y se l (gvenilm ez) z ih n in in te sin d e b ir e y le r ta le p eder.
M a te m a tik te h e rh a n g i b e lirli b ir z ih in d e o la n d a n ok d a h a b y k o ra n d a
b ir s a la m lk b u lu ru z . Bu d u ru m , h e r b ir b ire y in b a a ra b ile c e in in te
s in d e y e r a la n b ir g erek lik y o lu y la k e n d i d m z d a k i b ir eye i a r e t e t
m ez m i?
B u n u n la b irlik te m a te m a tik se l d n y a n n b a m sz b ir v a rl a sa h ip o l
m a d , y a ln z c a fa rk l fa rk l z ih in le rd e n d a m tlm ve h e rk e s e b t n y
le g v e n ilir b u lu n u p k a b u l e d ile n b e lirli fik irle rd e n o lu tu u a lte r n a tif
g r h l s a v u n u la b ilir. Y ine de b u b a k a s b ile b iz i g e re k sin im d u
y u la n d a n d a h a te d a rik s iz b r a k r g r n y o r. "H erkese k a b u l ed ilen i" m i
y a d a rn e in "sa d u y u s a h ip le rin c e k a b u l edileni" m i y a d a "m a te m a tik te
d o k to ra s n ta m a m la m ve b ir "uzm an" g r c re ti g ste rm ey e h ak k
o la n h e rk e s e k a b u l edileni" m i (b u n u n P la to n z a m a n n d a fa z la c a h k m
yoktu) k a s te d iy o ru z ? B u ra d a b ir k s r d n g te h lik e si v a r g ib i g r n r; b i
rin in "sa d u y u sa h ib i" o lup o lm a d n a k a r a r v erm ek i in d s a l b ir s ta n
d a r t g e re k lid ir. E lb e tte "ounluk g r " g ib i b ilim se l o lm a y a n d o ay a
sa h ip b ir s ta n d a r t b e n im se n m e d iy se "uzm an" s z c n n a n la m i in de
g e re k lid ir (aka b e lirtm e k g e re k ir ki o u n lu k g r d e m o k ra tik h k
m e tle r i in n e k a d a r nem li o lu rs a o lsu n a s la b ilim se l b ir k a b u l e d ile b ilir
lik k r ite ri o la ra k k u lla n la m a z). A sln d a m a te m a ti in h e rh a n g i b ir m a te
m a tik in in id ra k y e te n e in in ok te sin e g id e n b ir sa la m l b a r n d rd
g r l r. Bu a la n d a a l a n la r, is te r k e n d ile rin i m a te m a tik s e l a r a tr m a y a
etk in e k ild e a d a m o ls u n la r is te r s e de b a k a la r ta r a f n d a n eld e ed ilm i
s o n u la r k u lla n y o r o ls u n la r g en e llik le y a ln z c a k e n d ile rin in ok te sin d e
v a r o la n b ir d n y a n n , b u d n c e k e n d ile rin in de o lsa , n e k a d a r u z m a n
o lu r la rs a o ls u n la r b a k a la rn a a it de o lsa s a f d n c e y i a a n n e s n e llik te
ki b ir d n y a n n k a ifle ri o ld u k la rn h iss e d e rle r.
P la to n ik d n y a n n gerek v a rl n a ilik in d u ru m u fa rk l b ir e k ild e
o rta y a k o y m am fa y d a l o la b ilir. Bu "varln" a s ln d a y a ln z c a m a te m a tik
sel d o ru n u n n e sn e lli i o ld u u n u s y le rk e n k a s te tti im n e d ir? P la to n ik
v arlk , o n u a n la d m h aliy le , b ire y s e l fik irle rim iz e y a d a zel k lt r m
ze b a l o lm a y a n n e s n e l b ir d s a l s ta n d a r d n v a rl n a te k a b l ed er. Bu
"varlk" a y rc a a h la k ya d a e s te tik (k r . 1.5) g ib i m a te m a tik te n b a k a e y
le re de te k a b l e d e b ilir f a k a t b u r a d a y a ln z c a ok d a h a b e r r a k b ir k o n u
o la ra k g r n e n m a te m a tik se l n e s n e llik le ilg ilen iy o ru m .
Bu k o n u y u m a te m a tik se l b ir d o ru y a ilik in m e h u r b ir rn e i ele a la
ra k ve o n u "nesnellik" so ru n u y la ilik ile n d ire re k g ste re y im . P ie rre de
F e rm a t 1637'de, im d ile rd e " F e rm a t'n n Son T eorem i" (bir ta m s a y n n h i
b ir p o z itif n 'in c i s s 3, n , 2 'd e n b y k b ir ta m s a y y s a b a k a c a iki p o z itif
n 'in c i s s n to p la m olam az) o la ra k b ilin e n , 3. y z y ld a Y u n an m a te m a
tik i D io p h a n to s ta r a f n d a n y a z lm A r ith m e tic a isim li k ita b n k e n d is in
deki k o p y a s n n k e n a rn a n o t a ld n l ifa d e sin i o lu tu rd u . Bu k a n a r n o
tu n d a F e rm a t a y rc a u n u d a y a z m t: "Bu k e n a rl n d a rl se b eb iy le
k a p s a y a m a y a c a g e r e k te n m th i b ir k a n t b u ld u m ." Sekin b ir ok m a
te m a tik in in o rta k a b a la rn a ra m e n F e rm a t'n n b u ifa d e s i 350 y l a k n
d o ru la n a m a m o la ra k k ald . S o n u n d a b ir k a n t Andrevv W iles ta ra fn d a n
(d ah a nceki e itli m a te m a tik ile rin a l m a la rn a d a y a n a ra k ) y a y m la n
d ve b u k a n t u a n m a te m a tik c a m ia s ta ra fn d a n g eerli b ir tez o la ra k
k a b u l g rm ek ted ir.
u h a ld e F e rm a t'n n ifa d e s in in h e r za m a n , a s ln d a F e rm a t o n u ile ri
s rm e d e n ok nce de d o ru o ld u u g r n d e m i o laca z y a d a o, g e e r
lili i m a te m a tik ile rin znel s ta n d a r tla r h e r n ey se o n a b a l s a f k lt re l
b ir k o n u m u d u r? G elin F e rm a t ifa d e s in in a s ln d a znel b ir k o n u o ld u u n u
v a rsa y m a y deneyelim . Bu d u ru m d a h e rh a n g i b ir X m a te m a tik is in in F e r
m a t ifa d e sin e gerek ve zg n b ir k a r rn ek le itira z etm esi, b u n u 1995
y ln d a n nce y a p m o ld u u s re c e b ir sa m a lk o lm a zd .4 B ylesi b ir d u
ru m d a m a te m a tik c a m ia sn n X 'in k a r rn e in in d o ru lu u n u k a b u l e t
m i o lm a s g ere k ird i. Bu a n d a n itib a r e n VViles'm F e rm a t ifa d e s in i k a n tla
m a y a y n elik h e r a b a s, X te z in i d a h a nce su n m u o ld u u iin n a file
o lu r ve de F e rm a t ifa d e si u a n y a n l olu rd u ! D ah a s X 'in ile rik i k a r r
n e in in d o ru lu u n u n k a b u l n ta k ib e n F e rm a t'n n k e n d is in in , "g erek
te n m th i k a m t" n n s a la m l n a in a n m a k la , k e n a r n o tu n u y a z d a n d a
y a n lm olu p o lm a y ac a s o r u s u n u s o ra b ilird ik . M a te m a tik s e l g ere in

3 Not 1.2'den anm sayacanz gibi b ir saynn n 'in ci ss o saynn kendisiyle n kez arp m
n a eittir. 5'in nc ss 1 25'tir ve 53 = 125; 3'n drdnc ss 8 1 'd ir ve 34 = 81; vb ek
linde yazlr.
4 A slnda W iles F erm at'n n Son K uram yla ilgili k an tn d a H aziran 1993'te C am bridge'teki ilk
su n u m u so n ras g r n r h ale gelen "boluu" onarm aya alrken m atem atik cam iasnda
m atem atiki Noam E lkies'in F erm at'n n ifad esin e kar b ir k ar rnek b u ld u u n a d a ir b ir
sylenti yayld. Daha nce Elkies 1988'de E uler'in v arsaym na kar b ir k ar rnek b u l
m u - x ' + y* + z* = w4 eitliinin h i b ir po zitif zm y o k tu r- ve onun yanlln k a n t
lam t. Bylece F erm at'n n ifad esin in de y anl olduunu kantlam olm as inanlm az de
ildi. Oysa sylentiye neden olan e-m ail 1 N isan tarih liy d i ve H enri D arm on tara fn d a n h a
zrlan m b ir ald atm aca olduu o rtay a kt; bkz. Singh, 1997, s. 293.
zn el b a k n a g re d u ru m b e lk i de F e rm a t'n m g eerli (ak lam o lsa
m e s le k ta la r ta r a f n d a n yle k a b u l ed ilecek olan) b ir k a n ta sa h ip o lu u
ve de X 'e d a h a s o n ra b ir k a r rn ek elde etm e o la n a s a la y a n ey Fer-
m a t'n n gizem i o lm u o la b ilird i. F iile n "P la to n cu lu a" k a r a k la d k la r
g r le rin e b a k m a k sz n b t n m a te m a tik ile rin b u t r o la s lk la r ak a
sa m a o la ra k d e e rle n d ire c e k le rin i d n y o ru m .
E lb e tte VViles'n te z in in g e r e k te n b ir h a ta b a r n d rm a s v e F e rm a t if a
d e s in in a s ln d a y a n l o lm a s h l sz k o n u su o la b ilir. B u n u n la b irlik te
VViles'n te z in d e tem el b ir h a ta o la b ilir am a F e rm a t ifa d e si y in e d e d o ru
d u r. Ya d a VViles'n te zi, m a te m a tik s e l k a b u l e d ile b ilirli in b a z gelecek
k u r a lla r n n s ta n d a r d b a k m n d a n "titiz o lm a y an k ad e m e ler" i e rirk e n t e
m el eleriy le d o ru o la b ilir. Y ine de b u k o n u la r v a rm a k is te d i im n o k ta
y a u la trm y o r. K onu F e rm a t ifa d e s in in n e s n e lli id ir, h e rh a n g i b irin in
ifa d e y i b e lirli ekilde o lu m lay c s u n u m u n u n (ya d a o lu m su z la m a sn n )
h e rh a n g i b e lirli b ir z a m a n n m a te m a tik c a m ia sn ta tm in e d ip ed em ey ece
i deil.
Belki d e F e rm a t ifa d e s in in a s ln d a , m a te m a tik se l m a n t n b a k a
s n d a n n e s n e lli i zellikle a k o la n b ilh a s s a b a s it t r d e 5 b ir m a te m a tik
sel a n la tm o ld u u n d a n b a h s e tm e k g erekiyor. Bu t r ifa d e le rin d o ru lu
u n u - ta t m in ed ici o ld u u d e e rle n d irile n b y le si te z le rd e b ira z zn ellik
o la b ilm e sin e ra m e n - y a ln z c a m a te m a tik ile rin k k b ir a z n l 6 h e r
h a n g i b ir b i im d e "znel" o la ra k d e e rle n d iriy o r. B u n u n la b ir lik te d o ru
lu u m a k u l e k ild e "gr m eselesi" o la ra k d e e rle n d irile b ile n b a k a t r
m a te m a tik se l ifa d e le r m e v c u ttu r. Bu ifa d e le rin en iyi b ilin e n i b elk i de se
m e a k s iy o m u d u r . Bizim i in u an sem e a k s iy o m u n u n n e o ld u u n u b il
m ek n em li deil. (Onu 1 6 .3 'te a n lata ca m .) B u ra d a y a ln z c a b ir rn ek
o la ra k a ln tla n d . B irok m a te m a tik i sem e ak siy o m u n u b ir e k ild e s o r
g u la n a b ilir, h a t ta y a n l b ile o la b ile ce k b ir ifad e o la ra k d e e rle n d irirk e n
(ben d e k en d im i b u ilk b a k a s n a eilim li g ryoru m ), p ek ou d a
m u h te m e len o nu "a p ak d o ru " o la ra k d e e rle n d iriy o r. Y ine de b a k a la r
o n u "d o ru luu" y a ln z c a b ir g r m e se le si o la n b ir ifa d e o la ra k ele a l
y o r y a d a d a h a d o ru su h a n g i ak siy o m sis te m in e ve h a n g i ile m in k u r a l
la rn a (bir "b iim sel sistem "; bkz. 16.6) b a l k a ln a c a n n seilm esin e
gre yle y a d a byle ele a ln a b ile c e k b ir ey o la ra k g r y o rla r. Bu so n

1 Teknik olarak b u b ir /7-cm lesidir; bkz. 16.6.


* Bylesi b ir id d iad a b u lunm akla b ir anlam da kendi tuzam a d tm n farkndaym . M e
sele gerekten bylesine uta yer alan znel b ir gr sav u n an m atem atikilerin kk bir
azn lk ta olup o lm adklar deil(ve kesin olan u ki, bu konu hakknda m atem atikiler a r a
sn d a gvenilir b ir anket yapm adm ); konu bu derece u b ir konum da olunm asnn gerek
ten gerekip gerekm ediidir. K a ra n okuyucuya brakyorum .
b a k a sn b e n im se y e n (fa k at zellik le y u k a rd a ta r t la n F e rm a t if a d e
si g ib i ak ve n e t m a te m a tik s e l a n la tm la rn d o ru lu u n u n n e sn e lli in i
k a b u l eden) m a te m a tik ile r grece z a y f P la to n c u la rd r. N esn e lli e sem e
ak s iy o m u n u n d o ru lu u b a k m n d a n b a l o la n la r s a d a h a sa la m P lato n -
cu lar.
F izik i k u ra m d a fa z la c a d e in ilm iy o r o lm a s g ere in e ra m e n , fizik i
d n y a n n te m eld ek i d a v ra n la ry la m a te m a ti i b e lli o ra n d a ilin tile n d ir-
d i i i in sem e a k siy o m u n a 1 6 .3 'te g eri dneceim . u an i in b u k o n u
h a k k n d a fa z la c a en d ielen m e k u y g u n olm ay acak . Sem e ak s iy o m u p h e
g t rm e z m a te m a tik se l m u h a k e m e n in 7 u y g u n b ir b i im i ta r a f n d a n o veya
b u e k ild e y e rin e o tu r tu la b ilir s e dem ek ki d o ru lu u a s ln d a b t n y le
n e s n e l b ir k o n u d u r ve "P la to n ik d n y a" te rim in i a k ta rd m a n la m d a P la
to n ik d n y a y a y a o a i ttir y a d a o lu m s u z la m a s . te ta r a f ta n sem e a k s iy o
m u y a ln z c a b ir g r ya d a ra sg e le b ir k a r a r m e se le siy s e (her n e k a d a r
"u ve b u sem e a k s iy o m u n d a n gelir" y a d a "sem e a k siy o m u u ve b u m a
te m a tik s e l sis te m in k u r a lla r u y a rn c a b ir k u ra m d r" b i im in d e k i ifa d e le ri
i e rse de) m u tla k m a te m a tik se l b i im le rin P la to n ik d n y a s n e sem e a k
siy o m u n u ne de o n u n o lu m s u z la m a s n i erir.
P la to n 'u n d n y a s n a a it o la b ile n m a te m a tik se l ifa d e le r k e sin lik le n e s
n el o la ra k d o ru o la n la rd r. A sln d a m a te m a tik se l n e s n e lli i m a te m a tik s e l
P la to n c u lu u n g er ek te n ilg ili o ld u u h e r ey o la ra k d e e rle n d iriy o ru m .
B irta k m m a te m a tik se l ifa d e le rin P la to n ik v a rl a sa h ip o ld u k la rn s y le
m ek y a ln z c a o n la rn n e s n e l a n la m d a d o ru o ld u k la rn s y le m e k tir. B en
z e r b ir y o ru m la m a n e s n e l k a v ra m la r o lm a la r n e d e n iy le P la to n ik v a rl a
sa h ip m a te m a tik s e l k a v ra m la rn - rn e in 7 sa y s b a la m g ib i, y a d a
ta m s a y la r d a a rp m a k u ra l, y a d a b a z k m e le rin so n su z s a y d a e lem a n a
sa h ip o ld u u fik ri g ib i- t m i in g e erlid ir. B enim d n y n te m im e
g re P la to n ik v a rlk b a s it e b ir n e s n e llik m e se le sid ir ve b u n d a n d o la y b a
z in s a n la r o n u o e k ild e d e e rle n d irse de k e sin lik le "m istik" y a d a "b ilim
sel o lm ay an " b ir ey g ib i g r lm e m e lid ir.

1 Baz oku y u cu lar Gdel ve C ohen'in, sem e aksiyom unun km e kuram nn (Zerm elo-Frankel
aksiyom sistem i) d ah a tem el aksiyom larndan bam sz olduuna ilikin kardklar so n u
la rd a n h a b e rd a r olabilirler. G del-Cohen tezin in kendi iinde, sem e aksiyom unun o veya
b u ekilde yerine o tu rtu laca n sap tam ad n aklam ak gerekiyor. rnein, Paul Cohen'in
k itab n n (Cohen, 1966, Blm 14, 13) son blm nde, orada sem e aksiyom undan ziyade
sreklilik hip o teziyle d ah a etraflca ilgilenm esini d ta tu ta rsa k , konunun bu biim i v u rg u
lanr; bkz. 16.5.
e k il 1.2 (a) M a n d e lb ro t k m e s i, (b), (c) ve (d) ekil 1 .2 a 'd a u y g u n e k ild e i a re tle n m i
a la n la r d a k i b a lo n c u k la r ilg ili 11,6, 168,9 ve 1042 izg isel a r p a n la r y la b y t lm h a l
d e g s te re n b a z a y r n tla r .

B u n u n la b irlik te sem e a k siy o m u y la b irlik te , b ir m a te m a tik s e l ilem


i in y a p la n b e lirli b ir n e rm e n in n e s n e l v a rl a sa h ip o la ra k d e e rle n d i
rilip d e e rlen d irilem e y ec e i g ib i s o r u la r h a s s a s ve b a z e n te k n ik o la b ilir.
B u n a ra m e n p ek ok m a te m a tik s e l k a v ra m n g enel sa la m l n d e e rle n
d irm e k i in m a te m a tik i o lm a y a k e sin lik le ih tiy a c m z yok. ekil 1.2de
M a n d e lb ro t k m e si o la ra k b ilin e n n l m a te m a tik s e l k a v ra m n d e iik
k k p a r a la rn g ste rd im . K m e o la a n s t a y rn tl b ir y a p y a sa h ip
o lm a k la b e r a b e r h e rh a n g i b ir in s a n n ta s a r m d e ild ir. Bu y a p d ik k a te
d e e r b i im d e k en d in e zg sa d e lik te m a te m a tik se l b ir k u r a lla ta n m la
n r. B u n a 4 .5 'te e tra flc a d e in ece iz f a k a t b u k u ra l u an a y rn tl o la
r a k a n la tm a y a a l sa y d m d ik k a tim iz i v a r o la n a m a la rm z d a n b a k a
y ere ek erd i. B e lirtm ek is te d i im n o k ta u ki h i kim se, k m e n in h a s s a s
a y rn tla r n d a k i ak l alm az k a rm a a n n g r n t s n ilk kez y a k a la d
a n d a B en o it M a n d e lb ro t b ile , k m e n in o la a n s t z e n g in li in e ilik in b ir
n g r y e sa h ip d e ild i. M a n d e lb ro t k m e si k e sin lik le h i b ir in s a n z e k a s
n n b u lu u deildi. K m e sa d e c e n e s n e l o la ra k o ra d a , m a te m a ti in i in
dey d i. M a n d e lb ro t k m e sin e gerek b ir v a rlk a ta m a n n a n la m o la c a k s a o
v a rlk z ih in le rim iz d e y e r a lm az n k k m e n in so n su z e itlili i ve s n r
sz k a rm a a s k im se i in b t n y le a lg la n a b ilir d e ild ir. O nun v arl ,
k e n d isin e ilik in akl a lm a z k a rm a k l ve a y rn ty y a k a la m a y a b a la
y a n b ilg is a y a r k ts y n n n - b u n la r d a en iy i ih tim a lle k m e n in k e n d i
sin e y n elik b ir y a k la k lk ta h m in in in g lg e sin i y a k a la r - i in d e de y e r a l
m az. Y ine de h e r t r k u k u n u n te sin d e b ir sa la m l a s a h ip tir; n k a y
n y ap , o n u inceley en m a te m a tik i y a d a b ilg is a y a rd a n b a m sz o la ra k -
d a h a y a k n d a n in c e le n d i in d e g id e re k d a h a b y k h a s s a s iy e tle a lg la n a
b ilir t m a y r n ts i in d e - o rta y a kar. O nun v a rl y a ln z c a m a te m a tik
sel b i im le rin P la to n ik d n y a s n d a m m k n o la b ilir.
M a te m a tik se l y a p la ra h e rh a n g i b ir t r gerek v a rlk a tfe tm e k te zo rlu k
eken h l p ek ok o k u y u cu o ld u u n u n fark n d a y m . B ylesi o k u y u c u la r
d a n y a ln z c a , "varlk" te rim in in k e n d ile rin e ifa d e e d e b ild i i eye ilik in
k a v ra m n b o y u tu n u g e n ile tm e le ri r ic a s n d a b u lu n a y m . P la to n 'u n d n y a
sn n m a te m a tik s e l b i im le ri a k tr ki m a sa , sa n d a ly e g ib i s r a d a n fizik i
n e s n e le rin sa h ip o ld u k la r t r d e b ir v a rl a sa h ip d e ild ir. N e u z a m sa l
m e k n a s a h ip tir le r ne de z a m a n d a m e v c u ttu rla r. N esn e l m a te m a tik se l
k a v ra m la r za m a n a r o la ra k d n lm e li ve in s a n la r o n la r ilk a lg la d k
la r a n d a h a y a t b u lm u g ib i d e e rle n d irilm e m e lid ir. M a n d e lb ro t k m e si
n in ekil 1.2c ya d a 1.2d'de g ste rile n zel g ird a p la r, b ilg is a y a r e k ra n n
d a y a d a k ts n d a ilk g r ld k le ri a n d a v a rlk k a z a n m a d y a d a M a n
d e lb ro t k m e sin in a rd n d a k i g en el fik ir in s a n la r ta r a f n d a n - a s ln d a M a n
d e lb ro t ta ra fn d a n deil f a k a t 1981'd e R. B rooks ve J. P. M a te lsk i ta r a f n
d a n - ilk kez ile ri s r ld n d e o rta y a k m ad . K esin o la ra k n e B rooks ne
M a te lsk i ne de h a tta M a n d e lb ro t 1.2c ve 1.2d'de g rd m z zen le ay-
rn tla n d rlm ta s a r m la r h a k k n d a gerek b ir k a v ra y a s a h ip ti. Bu t a
s a rm la r p o ta n siy e l z a m a n a r a n la m d a z a m a n n b a la n g c n d a n iti b a
re n , k e s in lik le o n la r b u g n alg la d m z b i im le riy le m u h a k k a k a a
k m h a ld e , b a z a lg la y a b ile n v a rlk la rn h a n g i z a m a n y a d a m e k n d a
o n la r in c ele m e y i sem i o lm a la rn d a n b a m sz o la ra k , z a te n m e v c u ttu .

1.4 dnya ve derin gizem


Bylece, m a te m a tik se l v a rlk y a ln z c a k en d i fiziki v a rl m z d a n fa rk l
d e il f a k a t ay n z a m a n d a z ih in se l alg m z ta r a f n d a n a ta n m b ir v a rlk
ta n d a fa rk ld r. Y ine de o d i e r ik i v a rlk b i im in in h e r b iriy le d e rin ve g i
zem li b ir b a m e v c u ttu r: fizik i ve zih in se l. ekil 1.3'te b u v a rlk b i im le ri
n in t m n -fiz ik i, z ih in se l ve P la to n ik m a te m a tik s e l- k re le r b i im in d e
P la to n ik

ekil 1.3 d n y a " -


P la to n ik m a te m a tik s e l,
f i z i k i v e z ih in s e l- ve
r b u n la r a ra sn d a k i ba-
FZk la n tla r d a y a ta n de-
dnya rin g ize m .

re sm e d ilm i a y r d n y a y a a it k a v ra m la r e k lin d e e m a tik o la ra k g s


te rd im . D n y a la r a ra s n d a k i g izem li b a la n tla r da, o k u y u cu y u b u g izem
lere ili k in b az in a n y a d a n y a rg la rm a m a ru z b ra k t m e m a d a g s
te riliy o r.
Bu g iz e m le rin ilki b a k m n d a n -P la to n ik m a te m a tik s e l d n y ay fiziki
d n y a y a ilin tile n d ir e r e k - m a te m a tik d n y a s n n y a ln z c a k k b ir p a r
a s n n fiziki d n y a n n e tk in lik le riy le ilik ili olm a g ere in e o la n ak ta n d
m b e lirtile b ilir. K onu k e s in o la ra k , b u g n s a d e m a te m a tik ile rin e tk in
lik le rin in ok b y k o u n lu u n u n , b ek len m e d ik n em li u y g u la m a la r s a
y e s in d e sk sk a r y o r o lsa k da, fizikle ya d a h e rh a n g i b a k a b ir b ilim le
(k r . 34.9) ak h i b ir b a la n ty a sa h ip o lm a m a sd r. B en zer e k ild e ik in
ci gizem le ilg ili o la ra k , z ih n iy e tin b e lirli fizik i y a p la r la (zelde sa lk l,
u y a n k in s a n b ey in leri) ilik i i in d e o lm a s n d a n h a re k e tle fizik i y a p la rn
o u n lu u n u n z ih n iy e te n e d e n o lm a s g e re k ti in d e s r a r etm iy o ru m . Bir
k ed i b ey n i a s ln d a z ih in se l n ite lik le ri a r tra b ilirk e n b ir k ay a i in a y n
sn a g erek d uym am . N ih a y e t n c gizem le ilg ili o la ra k , z ih in se l e tk in li
im izin y a ln z c a k k b ir k sm m u tla k m a te m a tik s e l g erek le ilg ile n m e
ye (d ah a ziy ad e e it e it k z g n lk la r, m e m n u n iy e tle r, en d ie le r, h e y e
c a n la r ve g n l k h a y a tm z k a p la y a n b u n a b e n z e r e y le rle ilgileniyoruz)
g ere k sin im d u y d u u n d a n b u gizem i k en d in d e k a n tl o la ra k d e e rle n d iri
y o ru m . Bu olgu h e r b ir d n y a n n b ir d i e riy le o la n b a la n t ta b a n la r
n n k k l n d e, d n y a la r e m a d a s a a t y n b i im in d e k a b u l ed ilerek
te m sil ed ilm e k ted ir. B u n u n la b irlik te n y a rg la rm a a v u rd u u m yer,
h e r b ir d n y a n n , k e n d in d e n nce gelen d n y a y la b a la n ts k a p s a m n d a
k u a tld y erd ir.
B ylece ekil 1.3'e g re t m fizik i d n y a n n m a te m a tik se l y a s a la r t a r a
fn d a n y n e tild i i g ste rilm e k te d ir. S o n rak i b l m le rd e b u ta rt m a y
d e s te k le y e n g l (fak at eksik) d e lille r o ld u u n u greceiz. Bu g r u y a
rn c a fizik i ev re n d ek i h e r ey a s ln d a b t n y le ak a y r n tla r a sa h ip m a
te m a tik se l k u r a lla r ta r a f n d a n - b e lk i ile rle y e n b l m le rd e re n iy o r o la
ca m z d en k lem ler g ib ile ri ta r a f n d a n y a d a b elk i b u g n "denklem " te r i
m iy le ifa d e etti im iz k a v ra m la rd a n te m eld en fa rk l b a z gelecee a it m a
te m a tik se l k a v ra m la r ta r a f n d a n - y n e tilir. Bu d o ru y sa d em ek ki k en d i
fizik i e tk in lik le rim iz d a h i t m y le b u t r, k a t o la sl a d a y a l k u r a lla r t a
r a f n d a n y n e tile n b irta k m ra sg e le d a v r a n la ra h l iz in v e re b ile n n ih a i
m a te m a tik s e l "kontrol"e b a ld r.
P ek ok in s a n k e n d in i b u t r ta rt m a la r d a r a h a ts z h is s e tm e k te d ir ve
iti r a f etm eliy im ki k o n u y la ilg ili b en im de b a z h u z u rs u z lu k la rm sz k o
n u s u d u r. B u n u n la b irlik te k iise l n y a rg la rm a s ln d a , m a te m a tik se l
k o n tro l a ltn d a k i fiziki ey lem leri d i e r ta r a f ta k a la b ile c e k o la n la r d a n a y
r a n b ir izg in in n a s l izileb ilece in i grm ek z o r o ld u u n d a n , b u g en el d o
ay a ilik in b ir b a k a sn k ay ry o r. K iisel g r m e g re p ek ok
o k u ru n b u k o n u h a k k n d a b e n im le p a y la a c a k la r h u z u rs u z lu k k sm en ,
" m a te m a tik se l k o n tro l'' n g e re k tire b ile c e i eye ilik in so n d erece s n rl
b ir k a v ra m n d a n k a y n a k la n m a k ta d r. K ita b n a m a la d b ir ey de, b ir
kez k efe d ild i in d e ne frla y a b ile n d o ru m a te m a tik se l k a v ra m la rn in a
n lm a z ze n g in li in e, g c n e ve z a ra fe tin e d e in ip b u n la r o k u ru n g z n d e
a n la lr k lm a k tr.
K endi b a n a ekil 1.2'de g ste rile n M a n d e lb ro t k m e sin d e b ile b y le
si e y le rd e i se lle m i k a p s a m ve z a ra fe tin an lk b ir re s m in i y a k a la m a y
b a a ra b iliriz . B u n u n la b irlik te b u y a p la r d a h i b ir b t n o la ra k , d a v r a n
n k a t h e s a b a d a y a l k o n tro l ta r a f n d a n y n e tild i i, m a te m a ti in o ld u k
a sn rla n m b ir k sm n d a ik a m e t eder. Bu k sm n te sin d e ak l alm az
p o ta n siy e ld e b ir ze n g in lik m e v c u ttu r. B an a ve a rk a d a la rm a a it t m ey
le m le rin n ih a i o la ra k b u t r m a te m a tik s e l k u r a lla r ta r a f n d a n y n e tilm e si
o la s l h a k k n d a g e r e k te n n a s l h isse d iy o ru m ? B u n u n la y a a y a b ilirim .
A sln d a b u ey lem lerin , p e k o k la rn n k a t b ilim se l b ir b a k a s n n i e r
d i i e y le r o la ra k s a v u n a c a k la r m u tlu lu k a ra y , k iise l a g zl l k y a d a
k av g a c s a ld rg a n lk b e n z e ri t rd e k i te m el b a s it g d le re b a l o lm a sn -
d a n s a P la to n 'u n a h a n e m a te m a tik s e l d n y a s n n h e rh a n g i b ir c e p h e s in
de y e r a la n b ir ey ta r a f n d a n k o n tro l e d ilm e sin i te rc ih ed erim .
Y ine d e nem li sa y d a o k u y u c u n u n , ev re n d ek i t m b u e y le m le rin b t
n y le m a te m a tik se l y a s a la r a b a l o ld u k la rn k a b u l etm e k te h l z o rla
n a c a k la rm ta h m in e d e b iliy o ru m . B enzer e k ild e p ek ou, ekil 1 .3 'te im a
ed ilen d i e r iki n y a rg m a itira z ed ecek tir. rn e in ek li, z ih in se lli in t a
m a m n n k k le rin in fiz ik ilik te o ld u u a n la m n a gelecek b i im d e izm ekle,
o ld u k a p i k in b ir b ilim se l y a k la m se rg ile d i im i h is s e d e b ilirle r. A sln d a
b u , "z ih in ler"in v a rl n a ilik in fizik i b ir te m ele sa h ip o lm a y an m a k u l
h e rh a n g i b ir b ilim se l k a n tm z n o lm a y g erek lik o lm a y a dev am e tti i
s rec e, t m y le em in o la m ay a ca m z b ir n y a rg d r. D ah a s d in se l b ir
in a n a sa h ip pek o k lar fiziki o la ra k b a m sz z ih in le rin o la n a k l o ld u
u n u id d e tle sa v u n u y o r ve s r a d a n b ilim in a a k a rd n d a n fa rk l
t rd e , g l k a n t o la ra k d e e rle n d ird ik le ri eye b a v u ru y o r.
E k b ir n y arg m d a, P la to n ik d n y a y ekil 1.3'te z ih in se lli in k a p s a m
i in d e g ste rm i olm am g er e in d e y a n s tlm a k ta d r. B u n u n la, n e d e n in
b a la m d n d a - e n a z n d a n k u ra l o la ra k - h i b ir m a te m a tik s e l d o ru lu
u n o lm a d g ste rilm e k iste n iy o r. E lb e tte, k a r la r n d a h i k im s e n in g e
re k li m u h a k em e y i g e r e k le tire b ile c e k z ih in se l d a y a n k ll a sa h ip o la m a
d b ir h a y li k a rm a k m a te m a tik s e l ifa d e le r m e v c u ttu r. B u n u n la b irlik te
b u t r e y le r p o ta n s iy e l o la ra k in s a n z ih in se lli in in k a p s a m i in d e d ir ve
ekil 1 .3 'te b etim le m e k iste d i im a n la m la u y u m lu d u r. B u n a ra m e n n e d e
n in p o ta n siy e l k a p s a m n n b ile d n d a y e r a la n b a k a c a m a te m a tik se l
ifa d e le r o la b ile ce i ve b u n la rn ekil 1.3'n a rd n d a k i a m ac ih l l ed ecek
le ri gz n n d e b u lu n d u ru lm a ld r. (Bu m esele, G d el'in m e h u r ek sik lik
te o re m iy le ili k is in in ta rt la c a 16 .6 'd a e tra flc a ele aln ac ak .)8
ekil 1.4'te, b u k o n u la rd a k i k iise l n y a rg la rm n t m n p a y la m a
y a n la ra b ir ay rc a lk o lm a s iin d n y a la r a r a s n d a k i b a la n tla r n y a r
g la rm a ilik in b u o la s ih l le iz in verecek e k ild e y e n id e n izd im . B u
n a g re a r tk m a te m a tik se l k o n tro l n k a p s a m te sin d e k i fizik i eylem o la
sl h e s a b a k a tlm a k ta d r. em a a y rc a fiziki y a p la r i in d e k k lem em i
zih in se lli in v a r o la b ile ce i in a n c n a d a iz in v e rir. Son o la ra k , d o ru lu u
k u ra l o la ra k n e d e n ve k a v ra y a eriilm e z o la n d o ru m a te m a tik s e l if a
d e le rin v a rl n a iz in v erir.
Bu g e n ile tilm i resim , d n y a n n ekil 1.3'te g ste rile n k en d i te rc ih e t
ti im re s m in d e b ile iz in v e rd i im in te sin d e y e r a la n p o ta n siy e l g iz em ler
su n a r. B a n a gre ekil 1 .3 ' n d a h a sk o rg an iz e e d ilm i b ilim se l b ak

1 B urada, m atem ati in "zihindeki her ey olduuna in an an bt n y le olgun b ir anti-P laton-


cunun ayn zam anda k u ral o larak nedenin tesinde h ib ir m atem atiksel ifadenin olm am as
gerektiine de in an m asn d a, belki b ir iro n i m evcut. rnein F erm at'n n Son Teorem i neden
tara fn d a n (kural olarak) eriilem ez olm u olsayd b u an ti-P lato n cu bak ne doruluun ne
de y an ll n herh an g i b ir geerliliine, ki bu geerlilik yalnzca zihinsel kantlam a ya da
rtm eyi alglay eylem i so nucu oluur, izin verirdi.
e k il 1.4 e k il 1.3'n,
FZk y a z a r n n-
dnya y a r g s n n ih la lin e
iz in v e r ilm i y e n id e n
izim i.

a s n d a y e te rin c e gizem m e v c u ttu r. Bu g iz em ler ekil 1.4 'tek i d a h a r a h a t


d zen e g e ild i in d e o rta d a n k a ld rlm a z . M a te m a tik se l y a s a la rn b y le si
o lg u sa l k e sin lik le re sa h ip d n y a d a n i in g eerli o lm a s g ere k ti i k o n u su
d e rin b ir b ilm ece olm ay a dev am etm e k te d ir. (Temel fizik i k u ra m la rn o la
a n s t ta m l m n b ir b o y u tu n a 19.8, 26.7 ve 27.1 3 'd e gz ataca z.)
D ah a s b u y a ln z c a k e sin lik d e il a y rc a d e rin le m e sin e g izem li o la n b u b a
a rl k u ra m la rn a lg la n m a s zo r k a r m a a s ve m a te m a tik s e l z a r a f e tid ir
de. U y g u n ca d z e n le n m i fiziki m a d d e n in -v e b u r a d a zellik le c a n l in s a n
(ya d a h ay v an ) b ey n in e a tf ta b u lu n u y o ru m - b ilin li fa rk n d a l m z ih in se l
n ite li in i b ir e k ild e a n m s a ta b ilm e s in in n a s l m e y d a n a g e le b ild i in d e de
p h e g t rm e z d e rin b ir gizem v a rd r. N ih a y e t b ir de m a te m a tik s e l d o
r u lu u n a s l a lg la d m z la ilg ili b ir gizem sz k o n u su d u r. Bu y aln zc a,
b e y in le rim iz in g v e n ilir e k ild e "h e sap lam a "y a p ro g ra m la n m o lm a s d e
ild ir. rn e in "sfr", "bir", "iki", "", "drt", vb te rim le rin in g erek a n
la m la rn d e e rle n d ird i im iz d e a ra m z d a k i en n a if in s a n n b ile , i in i y
z n d e , z ih n in i k u rc a la y a n e y d en ok d a h a d e rin b ir ey m e v c u ttu r.9
Bu n c gizem le b a la n tl o la ra k o rta y a k an b a z k o n u la rla m a te
m a tik s e l k a n t k a v ra m y la ili k is i i in d e b ir so n ra k i b l m d e (ve d a h a e t
r a flc a 16.5, 6'da) ilgileneceiz. B u n u n la b irlik te k ita b n a n a itk is i b u g i
ze m le rin ilkiyle o la n ilik id ir: fizik i d n y a n n gerek d a v ra n ile m a te
m a tik a r a s n d a k i d ik k a te d e e r ilik i. Bu m a te m a tik se l fik irle rin en a z n
d a n b a z la ry la ta n k lk o lm a k sz n m o d e m b ilim in o la a n s t g c n

Bkz. rnein Penrose, 1997b.


d e n u y g u n b i im d e fa y d a la n la m a z . p h esiz pek ok o k u y u cu k e n d isin i,
b u fa y d a y a u la m a k am a c y la b y le si m a te m a ti in t m y le a n la lm o l
m a s b e k le n tisi n e d e n iy le y lm b u la b ilir. Y ine de b u e y le rin , h i b irin in
k o rk tu u k a d a r k t o lm a d n a n la y a c a k la r iy im se r in a n c n a sa h ib im .
D ah a s u m u y o ru m ki p e k ok oku y u cu y u , d a h a nce a lg la m o la b ile c e k
le ri eye ra m e n m a te m a ti in e len celi o la b ile ce in e ik n a edeceim .
ekil 1.3 ve 1.4'te g ste rile n g iz em lerin k in cisiy le, z ih in se lli in - e n
zeld e b ilin li fa r k n d a lk - u y g u n fizik i y a p la r la ilik i i in d e n a s l m e y
d a n a g eleb ild i i k o n u su y la (bu d e rin s o ru y a 34 .7 'd e d e in ec ek o lsa m da)
b u r a d a zel o la ra k ilg ilen m ey ece im . Bizi fizik i ev re n ve o n u n la b a la n tl
m a te m a tik s e l y a s a la r a r a tr r k e n m e g u l edecek y e te rin c e ey o lacak. Ek
o la ra k zih in se lli i ilg ile n d ire n k o n u la r d e rin le m e sin e ta r t m a ld r ve o n
la ra b u la r s a k k ita b n h e d e fle d i in d e n b a m b a k a b ir y ere s a p a rz . B u n a
ra m e n b elk i de b u r a d a b ir y o ru m h a ta l o lm a y a c a k tr. K endi g r m e
g re fizik i g er ek li in en te m e li h a k k n d a d a h a fa z la b ilg i s a h ib i o lm a k s
zn z ih n in d o a s h a k k n d a h e rh a n g i d e rin b ir k a v ra y n o lu m a s k k
b ir o la slk tr. S onrak i b l m le rd e s u n u la n ta r t m a la r s a y e sin d e a a
k a c a ze re, fiziki k a v ra y m z d a n em li d ev rim lere g ere k sin im d u y u l
d u u n a in a n y o ru m . B an a g re b u d e v rim le r g er ek le en e dek z ih in se l s
re le rin a s l d o a sn a n la m a k ta d a h a fa z la gerek ile rle m e sa la n a b ile c e
in i b ek lem ek fa z la s y la iy im s e rlik tir.10

1.5 yi, doru ve gzel


B u n u n la b a la n t i in d e ekil 1.3 ve 1 .4 'ten k a y n a k la n a n b irta k m m e
sele d a h a m e v c u ttu r. P la to n 'u n b ir "ideal b i im le r d n y a s" k a v ra m n
y a ln z c a m a te m a tik se l b i im le re ilik in s n rl b ir a n la m d a ald m . M a te
m a tik , D o ru lu k zel id e a liy le n em li b i im d e ilg ile n ir. P la to n 'u n k en d isi
G zel ve y i o la ra k a d la n d r la n b a k a c a iki te m el m u tla k id e a lin v a rl n
d a s r a r e tm iti. Bu t r id e a lle rin v a rl n k a b u l etm eye ve P la to n ik d n
y a n n b u d o a n n m u tla k la rn ierecek e k ild e g e n ile tilm e s in e iz in v e r
m eye ok d a k a r deilim .
A sln d a d a h a so n ra , fizik i k u ra m la rn k e ifle rin e ve k a b u lle n ilile rin e
ili k in k o n u la r h em a y d n la tp h em de k a r m a k la tr a n d o ru lu k ve g
zellik a ra s n d a k i d ik k a te d e e r b a z i ilik ile re r a s tly o r o la ca z (zellik
le bkz. 34.2,3,9; a y rc a bkz. ekil 34.1). D ah a s, e s te tik k o u lla r, fiziki
d n y a n n a l m a la rn n a ltn d a y a ta n m a te m a ti e ili k in g ze lli in k u

10 Fiziki dn y a grm zdeki deiim t r n e ilikin bilinli zihinselliin o turtulabilm esi


iin gerekecek g r ler P en ro se'da, 1989, 1994, 1996, 1997, ak tarlm ak tad r.
k u g t rm e z ro l n d e n o ld u k a a y r o la ra k , h em kefe y n e lte n d rt y e ve
h em de d o ru lu a ilik in g l b ir k la v u z lu a o la n a k s a la y a ra k , m a te
m a tik se l fik irle rin k e n d i y a r a r la r i in g e liim le rin d e te m e ld ir. H a tta b en
m a te m a tik ile rin d s a l b ir P la to n ik d n y a n n b iz d e n b a m s z b ir v a rl a
sa h ip o ld u u o rta k k a n s n n n em li b ir u n s u ru n u n , fik irle rin k e n d ile rin in
sk lk la a a v u rd u k la r b ek len m e d ik o la a n s t gizli g z e llik le rin d e n
k a y n a k la n d n sa n y o ru m .
B u ra d a d a h a az b e lirg in lik te ilg i eken - f a k a t d a h a g en i k a p s a m d a
d a h a b e rra k nem de o la n - k o n u m u tla k b ir a h la k id e a li so ru n u d u r: iyi ve
k t n e d ir ve z ih in le rim iz b u d e e rle ri n a s l alg la r? A hlak z ih in se l d n
y ay la, b ilin li v a r lk la r ta r a f n d a n k a r a rla tr lm d e e rle rle ve d a h a
n e m lisi b ilin c in ken d i gerek v arl y la , ok y a k n d a n ili k ili o ld u u iin
k kl b ir b a la n ty a s a h ip tir . D uyu s a h ib i v a rlk la rn y o k lu u k o u lu n d a
a h la k n n e a n la m a g eld i in i a n la m a k zo rd u r. B ilim ve te k n o lo ji ile rled ik e
i e risin d e z ih n iy e tin b e y a n e d ild i i fiziki k o u lla ra ili k in b ir k a v ra y
d a h a d a a n la m l h a le gelir. B u g n n teknolojik k lt r i in d e b ilim se l s o
r u la r n k e n d i a h la k i k a r lk la rn d a n a y r tu tu lm a m a la rn n h e r z a m a n
k in d e n n em li o ld u u n a in a n y o ru m . B u n u n la b irlik te b u m e se le le r b izi
k ita b n d o la y sz h e d e fin d e n o ld u k a u z a k ta tu ta r d . yiy i k t d e n a y rm a k
i in b y le si b ir a n la y u y g u la m a y a h ak k y la g irim e d e n nce d o ru y u
y a n l ta n a y rm a k o n u su n a y n elm ey e gerek d u y u y o ru z.
N ih ay e t, ekil 1.3'le ilg ili so n a sa k la d m b ir gizem d a h a m e v c u ttu r.
ekli k a s tl o la ra k b ir p a ra d o k s u g ste rm ek z e re izdim . H er b ir d n y a
n n , n y a rg la rm la u y u m i e risin d e , b ir s o n ra k in i k e n d i b t n l n d e
k u a tr g r n m e si n a s l m m k n olu r? Bu m e seley i n y a rg la rm d a n v a z
gem ek i in b ir n ed e n o la ra k d e e rle n d irm e y ip , y u k a rd a i a r e t e tm i o l
d u u m g iz em leri de a a n d a h a d e rin b ir gizem in v a rl n g ste rm e k iin
d ik k a te aly o ru m . d n y a n n t m y le a y r o lm a d k la r, y a ln z c a u an
k e n d is in e d a ir b ir b t n o la ra k k k b ir a lg la y a s a h ip o ld u u m u z
d n y a h a k k n d a k i d a h a d e rin b ir g ere in g r n m n te k te k y a n s t
m a k ta o ld u k la r fik rin d e b ir a n la m o la b ilir. Bu t r k o n u la rn u y g u n e k il
de a y d n la tla b ilm e s i i in d a h a k a te tm e m iz g erek en u z u n b ir m e sa fe sz
k o n u su d u r.
Bizi b u r a d a ilg ile n d ire c e k k o n u la rd a n epeyce sa p m a y a iz in v erd im . Bu
b l m n te m el am ac m a te m a ti in h em a n tik h em de m o d e m b ilim d ek i
m e rk e zi n em in i v u rg u la m a k t. G elin im d i P la to n 'u n d n y a s n a , en a z n
d a n o d n y a n n grece k k f a k a t n em li b ir k sm n a , zel o la ra k fizik i
g er ek li in d o a sy la ili k is i i e ris in d e b ir gz a talm .
ANTK BR TEOREM VE MODERN BR SORU

2.1 Pisagor teoremi


G eo m etri k o n u su n u ele a lalm . Geen b l m d e d e in ilm i o la n fa rk l "ge
o m e tri t rle ri" a s ln d a n e d ir? K onuya b a la m a k z e re P is a g o r'la k a r la
m a m z a dnecek ve o n u n a d y la a n la n n l te o re m i ele a la c a z :1 h e r h a n
gi b ir dik g e n d e h ip o te n s n (dik a n m k a r s n d a k i kenar) u z u n lu u
n u n k a re s i d i e r ik i k e n a rn u z u n lu k la rn n k a re le ri to p la m n a e ittir (e
kil 2.1). Bu ifa d e n in d o ru lu u n a in a n m a k i in elim iz d e n e g ib i se b e p le r
v ar? G erekte P isa g o r te o re m in i n a s l "k a n t"larz ? P ek ok tez b ilin iy o r.
H er b iri fa rk l v u r g u la r a sa h ip o lan , zel b ir a k lk ta o lm a la r n e d e n iy le
seilm i ik i rn e i ele a lm a k iste rim .
lk i i in ekil 2 .2 'd ek i m o d e li gz n n d e b u lu n d u ru n . T am am e n iki
fa rk l b o y u ta sa h ip k a re le rd e n o lu m a k ta d r. M o d elin s n rs z c a d ev am
e ttirile b ile c e i ve h e rh a n g i b ir b o lu k y a d a a tla m a o lm a k sz n t m d z le
m in , iki fa rk l b o y u tta k i b u k a re le r ta ra fn d a n b y le te k ra rla n a n b ir d
zen le k a p la n a b ile c e i, "apak" o la ra k d e e rle n d irile b ilir. Bu d ze n in te k
r a r ed e n d o as, b y k k a re le rin m e rk e z le rin i ia re tle d i im iz d e , b u n o k ta
la rn h e r iki k a re d e n d a h a b y k b o y u tta k a re le rd e n o lu a n fa k a t n ce k i
lere g re b elli b ir a y la e ilm i b ir sis te m (ekil 2.3) o lu tu rm a la r g er e
i ta ra fn d a n b e lirle n ir.

e k il 2.1 P isa g o r teo rem i: h erh a n g i


b ir d ik al g e n i in h ip o te n
s n , c, u z u n lu u n u n k a r e si d i e r ik i
k e n a rn , a v e b, u z u n lu k la r n n ka
re leri to p la m n a e ittir .
fl2 + 2 = 2

1 u an "Pisagor teorem i" olarak adlandrdm z teorem i asln d a ilk olarak kim in kantlad
tarih sel olarak olduka b elirsizd ir, bkz. n o t 1.1. Antik M srllar ve B abillilerin bu teorem in
en azndan pek ok rneini b ildiklerini grm ekteyiz. P isagor ya d a tak ip ilerin in gerek
rolleri olduka k u kuludur.
e k il 2.2 D zlem in fa rk l b o y u tla r d a k i e k il 2.3 B yk k a r e le r in m e rk e z le ri
iki k a re y le m o zaik lem e e k lin d e k a fe s h a lin d e k i d a h a b y k ve b e lli b ir
b ir g ste rim i. a y la e ilm i k a re le rin k e le rin i
o lu tu r u r .

Bu eim li k a re le rin h e r b ir i k esin o la ra k , z e rle rin d e k i i a re tle m e le r


o rijin a l iki k a re li d z e n i o lu tu ra c a k e k ild e izilir. O rijin al d ze n d ek i iki
k a re d e n b y k o la n la rn n m e rk e z le rin i ia re tle m e k y erin e , h e rh a n g i b a
ka b ir n o k ta y se ip d iz ilim b o y u n c a b u n a k a rlk g elen t m d i e r n o k ta
la r i a re tle rs e k de ay n so n u c a u la rz . E ik k a re le rin y en i d ze n i ay n en
n cek i g ib id ir f a k a t d n m e k siz in , d i e r b ir d ey ile te le m e g ib i b ir h a r e
k e tle b ir m ik ta r h a re k e t e tm i tir. B a sit o lm a s i in b a la n g n o k ta m z
o rijin a l m o deldeki k e le rd e n b iri o la ra k se e b iliriz (bkz. ekil 2.4).
E ik k a re n in a la n n n , d a h a k k iki k a re n in a la n la r to p la m n a e it
olm a z o ru n lu lu u a k olm al; a s ln d a i a re tle m e le rle b u d a h a b y k k a
rey i y en id en b le re k o lu tu ru la c a k p a r a la r, eik k a re le r z e rin d e h e r h a n
gi b ir b a la n g n o k ta s se ilerek d a h a k k iki k are y i o lu tu ra c a k e k il
de, d n d rm e k siz in h a re k e t e ttir ile b ilir le r (rn. ekil 2.5). D ah a s ekil
2 .4 'te a k a b e llid ir ki b y k eik k a re n in k e n a r u z u n lu u , d i e r iki k e n a
rn n u z u n lu u iki k k k a re n in k e n a r u z u n lu k la rn a e it o la n d ik al
b ir g e n in h ip o te n s d r. Bylece P isa g o r te o re m in i in a e tm i olduk:
h ip o te n s n k a re si d i e r iki k e n a rn k a re le ri to p la m n a e ittir.
Y u k ard a k i tez a s ln d a b u te o re m in b a s it b ir k a n tn n te m e l elerin i
te m in e d e r ve d a h a s, b iz e te o re m in d o ru o lm a s g e re k ti in e in a n m a m z
iin , y a ln d r t o lm a k sz n m a n tk b a s a m a k la rn n a d m la n m a s y la u la
la c a k b a z d a h a b i im se l te z le r sa y e sin d e b u k a d a r g r n r o la m ay a ca k
d u ru m a ilik in b ir "neden" s u n a r. B u n u n la b irlik te b u te z d e i e rilm i s t
k a p a l b irta k m v a r s a y m la r o ld u u b e lirtilm e lid ir. B u n la rn k k b ir
k sm n o lu tu ra n v a rs a y m ekil 2 .2 'd e h a t ta ekil 2 .6 'd a g s te rilip a k
a k en d in i y in e ley e n d z e n d e g r n e n k a re le rin a s ln d a g e o m e trik o la ra k
ek il 2.4 E ik k a r e le r d e n o lu a n k a fe s i b ir e k il 2.5 E ik k a re , k e n d i z e rin d e ,
telem e y o lu y la k a y d r la b ilir . B u ra d a eik g ste rild i i g ib i, h e rh a n g i b ir b a la n g
k a fe s in k e le ri, e ik b i r k a re n in k e n a r n o k ta s se ile re k b ir b ir le r iy le iki k k
u z u n lu u n u n , d i e r ik i k e n a r u z u n lu u z k a re y i o lu tu r a c a k e k ild e b ir le e n p a r
g n k a re le rin k e n a r u z u n lu k la r n a e it o lan a la r a b l n r.
dik a l b ir g e n in h ip o te n s o ld u u n u
g ste re c e k e k ild e ik i k a re li k a fe s in k e leri
z e rin d e y e r aly o r.

e k il 2.6 E it k a re le rd e n o lu a n ta n d k
k a fe s. V ar o ld u u n u n a s l b iliriz ?

m m k n o ld u k la r, h a t ta d a h a k ritik o la ra k b ir k a r e n in g eo m etrik o la ra k
m m k n o ld u u v a rsa y m d r! H er e y in te s in d e b ir "kare" ile n ey i
k asted iy o ru z ? N o rm ald e b ir k are y i b t n k e n a r la r b ir b irin e e it ve b t n
a la r d ik a o la n d z b ir ek il o la ra k d n r z . Dik a n e d ir? B irb irin i
h e rh a n g i b ir n o k ta d a h e p s i b irb irin e e it d rt a o lu tu ra c a k e k ild e k e
sen iki d z izgi h a y a l ed e b iliriz . Bu e it a la rn h e r b ir i yleyse, b ir e r
dik a d r.
G elin im d i b ir k a re elde etm eye a la lm . ekil 2.7 'd ek i g ib i, ABC ve
BCD'nin d ik a la r o ld u u ve D ve A 'nn BC d o ru p a r a s y la ay n ta r a f ta
o ld u u e it AB, BC ve CD d o ru p a r a la rn aln . S oru h em en gelir: AD
d i e r p a r a y la ay n u z u n lu k ta m d r? D ah a s DAB ve CDA a la r d a d ik
a m d r? Bu a la r b irb irle rin e e k ild e k i b ir so l sa s im e trisiy le e it ol-
e k il 2.7 B ir k a re o lu tu r m a y d e n e y in . AB = BC
= CD o lm ak z e re ABC ve BCD'yi d ik a la r o la
r a k a ln . B unu D A 'nn b u u z u n lu k la r a e it o lm a
s ve DAB ve CDAn n d a d ik a o lm a la r m iz
ler?

m a lla r fa k a t o n la r g e r e k te n d ik a m d r? Bu, te k b a n a k a re le rin b ize


ta n d k o lm a la r n e d e n iy le y a d a b elk i okul z a m a n la rn d a n a n m s a y a b ile
ceim iz, k lit'in BA ve C D 'nin "p a ra le l" o lm a s g e re k ti in i s y le y eb ilen
b ir ifa d e si ve b ir p a ra le l iftin in h e rh a n g i b ir "kesen"inin b u ik i p a ra le lle
b u lu tu u n o k ta la rd a b ir b ir in e e it a la ra sa h ip o lm a s g e re k ti in i s y le
yen b ir ifa d e n e d e n iy le ak g r n r.
B u ra d a n d ev a m la DAB a s, y u k a rd a b e lirtild i i z e re ADC a sn a
e it o lm a s y a n s ra , AD C'nin b t n le r a s n a (dier b ir d e y ile ekil
2 .7 'd e ADE d o ru sa l olm ak z e re EDC asn a) e it olm ak z o ru n d a d r. B ir
a (ADC) k e n d i b t n le y e n a s n a (EDC), y a ln z c a b ir d ik a y sa e it o la
b ilir. A yrca AD k e n a rn n BC 'yle a y n u z u n lu a sa h ip o ld u u n u d a k a n t
la m am z g ere k iy o r f a k a t b u im d i, rn e in BA ve CD p a r a le lle r in in k e s e n i
n in z e llik le rin i ta k ib e n de elde ed iliy o r. Bylece d ik a la rd a n o lu a n k a
re le rin g er ek te n v a r o ld u k la rn b u t r kliti te z le rle k a n tla y a b ild i i
m iz a s ln d a d o ru d u r. F a k a t b u r a d a g iz len e n d e rin b ir m esele m e v c u ttu r.

2.2 klit'in nermeleri


klit k e n d i g eo m etri k a v ra m n o lu tu ru rk e n g s te rim le rin in h a n g i
v a rs a y m la ra d a y a n d n g rm ek i in d ik k a te d e e r b ir a b a h a r c a d .2
zelde, a k s iy o m la r o la ra k a d la n d r la n -te m e ld e n o k ta , izgi, vb e y lerle
k a s te d ile n ta n m la m a la r o la ca k e k ild e k e n d in d e k a n tla n m d o ru la r
o la ra k k a b u l e d ilm i - k e s in ifa d e le ri, g e erlilik le ri d a h a az k e s in g r n en ,
y in e de b iz im g eo m etri d n y a m z n d o r u la n o la ra k k a b u l g re n v a r s a
y m la rd a n , b e n e rm e d e n a y rt e tm ek te zenliydi. Bu v a r s a y m la rd a n so
n u n c u s u , k lit'in b e in c i n e rm e si o la ra k a d la n d r la n d i e rle rin d e n d a
h a az a k o la ra k k a b u l e d ild i ve y z y lla r b o y u n c a onu, d a h a ak g r

2 B ununla b irlik te b u derece zene ram en klit'in alm asnda, esasen bugn topolojik"
olarak adlandrdm z, klit'e ve a d alarn a "sezgisel olarak apak" gibi grnen konu
la rd a eitli gizli v arsay m lar a rta kald. Bu deinilm eyen v arsay m lar ancak yzyllar so n
ra, zelde 19. yzyl son u n d a H ilbert ta ra fn d a n yorum land. T akip eden blm lerde b u n lar
grm ezden geleceim.
n e n d i e r n e rm e le ri k u lla n a r a k k a n tla m a n n b ir y o lu n u b u lm a n n m m
k n o lm a s g ere k ti i d n ld . k lit'in b e in c i n e rm e si p a ra le llik n e r
m e s id ir ve b u r a d a b u a l trm a y u y g u la y ac a m .
P a ra le llik n e rm e sin i ta r t m a d a n nce k lit'in d i e r d r t n e rm e sin in
d o as z e rin e y o ru m y a p m a y a deer. nerm eler, klit d a h a so n ra k i a
l m a la r n d a -b o y u tlu u z a y ele a lm o lsa d a (kliti) d zlem g e o m e tri
siy le ilg ilen iy o r. O nun d zlem g e o m e trisin in te m e l e le m a n la r n o k ta la r,
d z iz g ile r ve e m b e rle rd ir. B u ra d a "dz izgiyi" (ya d a b a s it e b ir "do
ru") h e r iki y nde de s n rs z c a u z a tlm o la ra k ele aly o ru m , a k si d u ru m
d a b ir "d o ru p a r a s " n d a n b ah sed e ce im . k lit'in b irin c i n erm e si etk in
b i im d e , h e rh a n g i iki n o k ta y b ir le tir e n (tek) b ir d o ru p a r a s n n v a r l
n id d ia eder. k in c i n e rm e si h e rh a n g i b ir d o ru p a r a s n n s n rs z c a
(aralk sz) u z a tla b ilirli in i id d ia eder. n c n e rm e si h e rh a n g i b ir
m erk eze ve h e rh a n g i b ir y a r a p a sa h ip b ir e m b e rin v a rl n id d ia eder.
N ih a y e t d r d n c n e rm e si t m dik a la rn b ir b ir in e e itli in i id d ia
e d e r .3
Bu n e rm e le rin b a z la r, zellik le d rd n c s m o d e m b ir b a k a s n
d a n b ira z g a rip g r le b ilir f a k a t klit g e o m e trisin i te m elley e n fik irle rin
k k en in i ak lm z d a tu tm a k z o ru n d a y z. E s a s n d a o, id e a liz e ed ilm i k a t
cisim le rin h a re k e tle ri ve b y le id e a liz e e d ilm i b ir k a t c isim b ir d i e riy le
a k m a y a itild i in d e a k ln a g elen elem e k a v ra m y la ilg ilen d i. B ir cisim
z e rin d e k i dik a n n b ir d i e ri z e rin d e k iy le e itli i, b ir in in d ik a sn
o lu tu ra n k e n a rla r d i e rin in d ik a sn o lu tu ra n k e n a rla rn z e rin e
d en k gelecek e k ild e h a re k e t e ttirm e o la sl y la ilg iliy d i. D o lay sy la d r
d n c n erm e u z a y n iz o tro p ik ve t rd e o ld u u n u id d ia ed iy o r, yle ki
b ir y e rd e k i b ir ek il b a k a b ir y e rd e k i b ir e k ille ay n , d i e r b ir d ey ile e-
le ik g eo m etrik b i im e sa h ip o la b ilird i. B irin c i n erm e d z b ir d o ru p a r
a sn n b a s it d o a sn a k ta rrk e n ik in c i ve n c n e rm e le r u za m n , i in
de "b o lu k lar" o lm a k sz n s n rs z c a g e n i le tile b ilir o ld u u n u a k ta ry o rd u .
k lit'in g eo m etriy e b a k m a b i im i b izim o n a b u g n k b a k m a b i im im iz
d e n ep ey fa rk l o ls a d a, o n u n ilk d r t n e rm e si g n m z n m e trik u za y
k a v ra m n b t n s e l b ir t rd e lik , iz o tro p ik o lu ve k a p s a m n n s o n s u z lu
u y la te m el o la ra k ze tle d i. A sln d a b y le si b ir fo to ra f m o d e m k o zm o lo
jiy e g re, 27.11 ve 2 8 .1 0 'd a g rece im iz z e re gerek e v re n in o ld u k a
b y k lekli u z a m sa l d o a s y la sk b ir u y u m g ste rir.
O h a ld e k lit'in b e in c i n erm e si, p a ra le llik n e rm e si n e d ir? k lit'in
o n u e s a s o la ra k fo rm le e tti i h a liy le b u n erm e, b ir d zlem d e k i iki dz
d o ru p a r a s a ve b, h e r ik isi de b a k a b ir dz d o ru p a r a s c ile k esii-

1 Bkz. rn. Thom as, 1939.


C

g een te k p aralel

ek il 2.8 (a) k lit'in p a r a le llik n e rm e si, a ve b iz g ile ri b ir n c c iz g is in in , o n u n la


b u lu tu k la r y e rd e k i i a la r n to p la m iki d ik a d a n k k o la c a k e k ild e k e s e n i d u r u
m u n d a d r la r. y le y s e a v e b s o n u ta (y eterin ce u z a tld k la r v a rs a y ld n d a ) b ir b ir le r in i
k e se c e k tir, (b) P la y fa ir a k siy o m u (edeer): a d z le m d e k i b ir izgi ve P, o d z le m d e a z e
rin d e o lm a y a n b i r n o k ta y s a u h a ld e , d z le m d e P z e rin d e n g een ve a 'y a p a r a le l o la n
te k b ir izgi v a rd r.

y o rs a (bu d u ru m d a c, a ve b 'n in k e se n i o la ra k a d la n d r la n ey d ir) ve c 'n in


ay n ta r a f n d a o lu a n i a la rn to p la m iki dik a d a n a z sa , a ve b 'n in , c
ta ra fn d a y e te ri k a d a r u z a tld k la r z a m a n h e rh a n g i b ir y e rd e b irb ir le r in i
k esec ek le ri id d ia s n d a b u lu n u r (bkz. ekil 2.8a). Bu n e rm e n in e d e e r b ir
b i im i (bazen P la y fa ir a k s iy o m u o la ra k a d la n d rlr) h e rh a n g i d z b ir iz
gi ve b u izgi z e rin d e o lm a y a n b ir n o k ta i in b u n o k ta d a n g een ve iz g i
ye p a ra le l o la n tek b ir d z izgi o ld u u n u id d ia e d e r (bkz. ekil 2.8b). B u
r a d a "p a ra le l" izg iler ay n d zlem d e b irb iriy le k e sim e y e n iki d z iz g i
d ir (ve b en im "izgilerim in" k lit'in "doru p a r a la rn a " o ra n la b t n y le
g e n i le tilm i o ld u k la rn a n m s a y n ).1211
P a ra le llik n erm e sin i elde e tti im iz e gre b ir k a re n in v a rl i in g e
re k li zellii in a etm eye d ev a m e d e b iliriz . P a ra le l b ir d z izgi iftin in
b ir k e se n i o n la rla , k e se n in b ir ta r a f n d a k a la n i a la rn to p la m iki d ik
a y a e it o la ca k e k ild e b u lu u y o r s a iftin iz g ile rin in a s ln d a b ir b ir le r i
n e p a r a le l o ld u k la r k a n tla n a b ilir. D ah a s h em en d e n ile b ilir ki ifte a it
h e rh a n g i b a k a b ir k esen de ay n a zelli in e sa h ip o lu r. Bu, te m e l o la
ra k ta m d a y u k a rd a k i te z d e v e rilm i k a re m iz i o lu tu rm a m z i in g e re k s i
n im d u y d u u m u z e y d ir. A sln d a grm ek tey iz ki y a p m z n g er ek te n t m

f (2.1] P aralellik nerm esinin klit biim i doru olduunda b u n u P layfair'in p aralellerin te k
lii so n u cu n u n izlem esi gerektiini gsterin.
a la n d ik a ve t m k e n a r la n e it o la n b ir k a re y i v e rd i in i g ste rm ek
i in k u lla n m a m z z o ru n lu o la n te k ey p a ra le llik n e rm e sid ir. P a ra le llik
n e rm e si o lm a k sz n k a re le rin , t m a la rn n d ik a o lm a s n o rm a l a n la
m n d a , g er ek te n v a r o ld u k la rn k a n tla y a n la y z .
K are g ib i b y le sin e ap a k b ir e y in v a rl n a d a ir "titiz b ir k a n t'' s u n
m a k z e re h a n g i k e sin v a rs a y m la ra g ere k sin im d u y u la c a z e rin e k a y g
la n m a k y a ln z c a b ir m a te m a tik s e l u k a la lk m e se le si g ib i g r le b ilir. K are
h e p im iz in b ild i i b u k a d a r ta n d k b ir e k ilk e n b y le u k a la c a k o n u la rla
g e r e k te n n i in ilg ilen e lim ki? k lit'in a s ln d a b u k o n u la r z e rin e k a y g
la n m a k ta o la a n s t b ir k a v ra y g ste rd i in i y a k n d a greceiz. zelde
g erek ev re n in kozm olojik b ir le in d e fizik i "k a re le r"in v a r o lu p o lm a
d k la r o k a d a r d a n e tle m i b ir m esele d e ild ir. Bu b ir g zlem lem e m e se
le s id ir ve u an k i k a n tla r e lik ili g r n y o r (bkz. 2.7 ve 28.10).

2.3 Pisagor teorem inin benzer-alanlar kant


P a ra le llik n e rm e sin i v a r s a y m a m a n n m a te m a tik s e l n em in e so n ra k i
b l m d e d neceim . lg ili fizik i k o n u la r 18.4, 27.11, 28.10, ve 3 4.4'te
y en id en in celenecek. B u n u n la b irlik te b u k o n u la r ta r t m a d a n nce P is a
g o r te o re m in in y u k a rd a sz v e rd i im tek i k a n tn a d n m e k retici o la
c a k tr.
P isa g o r ifa d e s in in klit g e o m e trisin d e g er ek te d o ru o ld u u n u g r
m e n in en b a s it y o lla rn d a n b iri, v e rili d ik a l g e n in , d ik a n n o ld u u
k e d en h ip o te n se b ir d ikm e izilerek iki k k g e n e b l n m e siy le
o lu a n d zen lem ey i ele a lm a k tr (ekil 2.9). B u ra d a g ste rile n g en
m e v c u ttu r: o rijin a l o la n ve k e n d isi b l n e re k o lu tu ru lm u d i e r ikisi.
A k tr ki o rijin a l g e n in a la n d i e r iki k n n a la n la r to p la m d r.
im di, b u g e n in h e p s in in b ir b irin e b e n z e r o ld u u n u g rm ek b a s it
b ir m e seled ir. Bu h e p s in in , fa rk l b o y u tla rd a o ls a la r da, ay n b i im e sa h ip
o ld u k la r a n la m n a g elir, d i e r b ir d ey ile s a b it b ir h a re k e tle b irlik te d
zen li g en ile m e y a d a d a ra lm a y o lu y la b ir b ir le r in d e n eld e e d ilirle r. Bu h e r
b ir g e n in b ir e k ild e k e sin lik le ay n a la ra sa h ip o lm a la rn n so n u c u
d u r. k i k k g e n in h e r b iri b y k o la n la o rta k b ir a y a s a h ip tir ve
h e r b ir g e n in b ir a s d ik b ir a d r. n c a la r da, h e rh a n g i b ir
g en d ek i a la rn to p la m h e r z a m a n ay n o ld u u i in ay n o lm ak z o r u n d a
d r. B en zer d z le m se l e k ille rin a la n la rn n , o n la ra k a r lk g elen d o ru sa l
b o y u tla rn k a re le riy le o ra n tl o lm a s g en el b ir ze llik tir. Bu d o ru sa l b o
y u tu , h e r b ir g e n d e o n la rn en u z u n k e n a r la n o la ra k a la b iliriz , d i e r b ir
d ey ile h ip o te n s le ri. K k g e n le rin h e r b ir in in h ip o te n s n n o rijin a l
e k il 2.9 P is a g o r te o re m in in b e n
z e r g e n le r k u lla n a r a k k a n tla n
m a s . Dik a l b ir g e n a ln ve
d ik a n n o ld u u k e d e n h ip o te
n s e b i r d ik m e in in . u h a ld e z
g n g e n in b l n d ik i g e
n in a la n la r to p la m y in e zg n
g e n in a la n n a e ittir . H er
g en d e b e n z e r d ir ve b y lece a la n la
r d a s r a s y la h ip o te n s le r in in
k a re le riy le o r a n tld r . B u n u P is a
g o r te o re m i izler.

g e n in (h ip o te n s olm ayan) k e n a rla rn d a n b iriy le ay n o ld u u n u n o t e d e


lim . B ylece h em en (orijinal g e n in a la n n n d i e r ik is in in a la n la r to p la
m n a e it o ld u u g e r e in d e n h are k etle ) o rijin a l g e n d e h ip o te n s n k a
re s in in d i e r iki k e n a rn k a re le ri to p la m n a g er ek te n e it o ld u u so n u c u
k a rs a n r: i te P isa g o r teorem i!
Bu te zd e , yine, incelem ey e g erek d u y ac a m z b e lirli b a z v a rs a y m la r
m e v c u ttu r. T ezin nem li b ir b ile e n i b ir g e n in a la r to p la m n n h e r
z a m a n ay n de ere te k a b l edecei g er e id ir. (Bu to p la m n d e e ri e lb e tte
1 8 0 'd ir f a k a t klit o nu "iki d ik a" o la ra k a d la n d rrd . D ah a m o d e m
"doal" m a te m a tik se l ta n m la m a , b ir g e n in a la r to p la m n n , klit g e
o m e trisin d e n o ld u u n u s y le m e k tir. Bu, a n n m u tla k l s i in d erece
i a re tin in , "", t/180 o la ra k sa y ld (ve bylece 180 = Tt y az ab ild i im iz)
ra d y a m k u lla n m a k tr. A lld k k a n t ekil 2 .1 0 'd a g ste riliy o r. CA'y E 'ye
k a d a r u z a ty o r ve A z e rin d e n CB'ye p a ra le l b ir do ru , AD, iziy o ru z. By
lece, p a ra le llik n e rm e sin i ta k ib e n , EAD ve ACB a la r b ir b ir in e ve a y rc a
DAB ve CBA a la r d a b irb irin e e ittir. EAD, DAB ve BAC a la rn n to p la
m ti (ya d a 180 y a d a iki d ik a) o ld u u n d a n ACB, CBA ve BAC a la rn n
to p la m d a yle olm ak z o ru n d a d r; k a n tla n m a s g ere k ti i g ib i. F a k a t b u
r a d a p a ra le llik n e rm e sin in k u lla n ld n a d ik k a t edin.
P isa g o r te o re m in in b u k a n t a y rc a b e n z e r e k ille rin a la n la rn n k en d i
e b a tla rn d a k i h e rh a n g i b ir d o ru sa l u z u n lu k la o ra n tl o ld u u g er e in i
d e k u lla n r. (B urada b u d o ru sa l u z u n lu u te m sile n h e r b ir g e n in h ip o
te n s n setik.) Bu gerek y a ln z c a - p a r a le llik n erm e si u y a rn c a o lu
tu rd u u m u z ekil 2 .9 'd a k i g e n le r g ib i- fa rk l b o y u tla rd a b e n z e r e k ille
r in g e r e k te n v a r o lm a la rn a deil, a y n z a m a n d a d ik d rtg e n o lm a y an b i
im le r i in "alan " a s ln d a n a s l ta n m la d m z la ilin tis i i in d e b a z d a h a
k a rm a k k o n u la ra d a d a y a n r. Bu genel k o n u la r lim it a lm a i le m le rin in
g e r e k le tirilm e si a ra c l y la y e rli y e rin e o tu r u r f a k a t u a n i in b u t r
b ir ta r t m a i in e girm ek iste m iy o ru m . S o ru n a 3 .1 -3 'te d n lecek .
e k il 2.10 ABC g e n in in
a l a n to p la m n n n (= 180
= ik i d ik a) o ld u u n u n
k a n t. CA'y E 'y e k a d a r
u z a tn v e CB'ye p a r a le l
o la n AD'yi izin . P a ra le llik
n e rm e si u y a rn c a EAD ve
ACB b ir b ir in e v e DAB ve
CBA'da b ir b ir in e e ittir .
EAD, DAB ve BAC a la r m
to p la m re'ye e it o ld u u n
d a n ACB, CBA v e BAC a
la r n n to p la m d a y led ir.

n c e k i b l m le rd e k i ta r t m a la r n n em li b ir m e sa j P is a g o r te o re m i
n in p a ra le llik n e rm e sin e d a y a n r g r n m e sid ir. Bu g e r e k te n b y le m i
d ir? P a ra le llik n e rm e sin in y a n l o ld u u n u v a rsa y n ? Bu P isa g o r te o re
m in in k e n d isin in de g e r e k te n y a n l o la b ile ce i a n la m n a m g elir? Byle
b ir o la slk h e rh a n g i b ir a n la m ifa d e e d e r m i? G elin p a r a le llik n e rm e si
n in y a n l o la ra k k a b u l e d ilm e sin e g er ek te n iz in v e rild i i d u ru m d a n e
o la ca s o ru s u n u ele a lm a y a a la lm . O kulda ren d i im iz g e o m e trin in
b t n y le a lt s t o ld u u gizem li b ir y a p a y in a n d n y a s n a g iriy o r g ib i
g r n ec ek f a k a t a s ln d a b u r a d a d a h a d e rin am a b u la c a z .

2.4 Hiperbolik geometri: konformal resim


ekil 2 .11 'd ek i re sm e b ir gz a tn . Bu M.C. E s c h e r'in Circle L im it I ad
v e rilm i ta h ta o y m a la rn d a n b ir in in y e n id e n re tilm i h a lid ir. A sln d a b u
re sim b iz e i in d e p a ra le llik n e rm e sin in y a n l o ld u u , P isa g o r te o re m i
n in g e ersiz o ld u u ve b ir g e n in a la rn n to p la m n n t'y e e it o lm ad
b ir t r -h ip e rb o lik (bazen L obachevskici) d e n e n - g e o m e trin in o ld u k a ta m
b ir g ste rim in i sa la r. D a h a s v e rili e b a tla rd a k i b ir e k il i in , g en eld e, d a
h a b y k b ir e b a tta b e n z e r b ir ek il m e v cu t deil.
ekil 2 .1 1 'd e E sc h e r h ip e rb o lik g e o m e trin in , h ip e rb o lik d zlem in t m
"ev ren in in " s r a d a n k liti b ir d zlem i in d e k i b ir e m b e r iin e "s k trl-
d" zel b ir g ste rim in i k u lla n d . evredeki e m b e r b u h ip e rb o lik d z
lem i in "sn rsz l " te m sil ediy o r. E s c h e r'in re sm in d e b a lk la rn e v re
deki e m b e re y a k la tk a o ld u k a sk k h a le g e ld ik le rin i g re b iliriz . te
ta r a f ta n b u n u b ir gz y a n ls a m a s o la ra k d n m e liy iz . Bu b a lk la rd a n
b iri o ld u u n u z u h a y a l ed in . Bu d u ru m d a is te rs e n iz E s c h e r'in r e s m in in k
y s n a y a d a is te rs e n iz o n u n m e rk e zin e y a k n b ir y e rle rd e o lu n t m (h ip er
bolik) ev re n size b e n z e r g r n e c e k tir. Bu g e o m e trid e k i "uzaklk" k a v ra m
d a h a n ce g ste rilm i b u lu n a n kliti d zlem d e k iy le u y u m a z . E sc h e r'in
re sm in i k en d i kliti b a k a m z la d e e rle n d ird i im iz d e e m b e rin k e n a
rn d a k i b a lk la r bize ok k l y o rm u g ib i g r n r. B u n u n la b irlik te b e
y az y a d a siy a h b a lk la r k e n d i "hiperbolik" b a k a la rn d a n , k e n d ile rin in
m erk ez y a k n n d a k ile rle tp a tp ay n b o y u t ve b i im d e o ld u k la rn d
n r. D a h a s b a lk la r b iz im d a rd a n kliti b a k a m za g re e m b e rin
k e n d isin e g it gide d a h a y a k la r g r n m e le rin e ra m e n , o s n r k e n d i "hi
p erb o lik " b a k a la rn a g re h e p s n rs z c a u z a k ta k alr. Ne ev red ek i
e m b e r n e de o n u n d n d a k i h e rh a n g i b ir " klit" u za y o n la r i in b ir v a r l
a sa h ip . O n larn b t n ev re n i b iz e k esin k es e m b e rin i in d e y e r a ly o r
m u g ib i g r n e n ey d en o lu u y o r.
D ah a m a te m a tik se l te rim le rle , h ip e rb o lik g eo m etriy e ilik in b u re sim
n a s l o lu tu ru ld u ? kliti b ir d zlem i in d e h e rh a n g i b ir e m b e r d
n n . Bu e m b e r i in d e y e r a la n n o k ta la r k m e si t m h ip e rb o lik d z le m d e
k i n o k ta la r k m e sin i te m s il e tm e k te d ir. H ip erb o lik g eo m etri u y a rn c a dz
izg iler, ev re e m b e riy le - d ik a y la a n la m n a g e le re k - o rto g o n a l o la ra k
b u lu a n kliti e m b e r p a r a la ry la te m sil e d ilm e k te d ir. u h a ld e iki e ri
n in k e sim e n o k ta s n d a o lu a n h ip e rb o lik a n la m d a k i b ir a k a v ra m n n ,
ik i e rin in k esim e n o k ta s n d a o lu a n a n n kliti l s y le ta m o la ra k
b e n z e r o ld u u n u g rm ekteyiz. Bu d o ay a ilik in g ste rim k o n fo r m a l' o la

* A korur -yu.
ek il 2.12 ekil 2 .1 1 'd e k i E s c h e r re s m in in h ip e rb o lik d z iz g ile r (evredeki em b erle or-
to g o n al o la ra k b u lu a n kliti e m b e r y a d a izgiler) ve h ip e rb o lik b ir g en le b irlik te
g ste rilm i h ali. H ip e rb o lik a la r kliti o la n la r la u y u u r . (ekil 2 .8 b 'd e ifa d e e d ilm i
olan) p a r a le llik n e rm e si a k a ih la l e d ilm e k te d ir ve b ir g e n in a la r to p la m ff'den
k k t r.

ra k a d la n d rlr. Bu n e d e n le E s c h e r'in k u lla n d h ip e rb o lik g e o m e trin in


zel g ste rim i b a z e n h ip e rb o lik d zlem in k o n fo r m a l m o d e li o la ra k a d la n
d rlr. (Buna a y rc a sk lk la P o in ca re d isk i de d e n ir. Bu te rm in o lo jin in
p h e li ta rih i g e re k e le n d irm e si 2 .6 'd a ta rtla c a k .)
u a n d a h ip e rb o lik g eo m etrid e k i b ir g e n in i a la n to p la m n n 7t'ye
o it o lu p o lm a d n a n la y a b ile c e k b ir k o n u m d a b u lu n u y o ru z . ekil
2 . 12'y e h z l b ir b a k b iz i yle o lm a d n d a n , b ira z d a h a az b ir eye e it
o ld u u n d a n k u k u la n m a y a sevk eder. A sln d a h ip e rb o lik g eo m etrid e k i b ir
g en in a la r to p la m h e r za m a n n 'd e n az d r. B unu, b ir g e n in a la r
to p la m n a ilik in "b errak " b ir y a n t a la m y o r g r n m em iz n e d e n iy le h i
p erb o lik g e o m e trin in se v im siz b ir t r zellii g ib i d e e rle n d ire b iliriz . B u
n u n la b irlik te , a s ln d a h ip e rb o lik b ir g e n in a la rm to p la d m z d a ne
o la ca y la ilg ili zel o la ra k z a r if ve k a y d a d e e r b ir ey m e v c u ttu r: ek sik
lik h e r za m a n g e n in a la n y la d o ru o ra n tl. D ah a ak o la ra k g e n in
( a sn a, fi v e y o la ra k a lr s a k A g e n in a la n n ve C b ir s a b iti ifa d e e t
mek zere, (Jo h a n n H e in ric h L am b ert, 1728-1777, ta r a f n d a n b u lu n a n )
n - (a + /? + y) = CA

e itli in i elde ederiz. Bu C s a b iti u z u n lu k ve a la n l m i in se ilm i "bi-


rim "e b a ld r. H er eyi, h e r z a m a n C = 1 o la ca k e k ild e l ek le n d ireb ili-
riz. A sln d a h ip e rb o lik g e o m e trid e b ir g e n in a la n n n b u k a d a r b a s it ifa-
d e le n d irile b ilm e si d ik k a t ekici b ir g er ek lik tir. klit g e o m e trisin d e b ir
g e n in a la n n b a s it e a la r c in s in d e n ifa d e e tm e n in h i b ir y o lu y o k tu r
v e b ir g e n in a la n n n k e n a r u z u n lu k la r c in s in d e n ifa d e siy se ok d a h a
fa z la k a r k tr.
A sln d a iki n o k ta a r a s n d a k i h ip e rb o lik u z a k l n n a s l ta n m la n d n
h a le n a k la m a d m i in h ip e rb o lik g eo m etriy i b u k o n fo rm a l g ste rim
a ra c l y la a k la m a y ta m o la ra k b itirm e d im (ve "uzakl n " n e o ld u u n u
a la n la r h a k k n d a g e r ek te n k o n u m a y a b a la m a d a n nce ren m ek d a h a
u y g u n olur). Size e m b e r i in d e y e r a la n A ve B n o k ta la r a r a s n d a k i h ip e r
b o lik u z a k l a ilik in b ir ifa d e s u n m a m a iz in v erin . Bu, P ve Q, A ve B 'd en
g een ve ev resel e m b e re o rto g o n a l o la n k lit i e m b e rin (dier b ir d e
y ile h ip e rb o lik dz izgi) o rto g o n a l e m b e rle b u lu tu u n o k ta la r, ve
"QA", vb kliti u z a k lk la r olm ak ze re (bkz. ekil 2.13),

l o g Q ^ - d ir .
B QBPA

L a m b e rt'in a la n d en k lem in d ek i C'yi d a h il etm ek is te rs e n iz (C * 1 iin) y u


k a rd a k i u za k lk ifa d e s in i y a ln z c a C~u2 (C'nin k a re k k n n te r s i )4 ile a r
p n .12-21 d a h a so n ra a k l a k a v u a b ile c e in i u m d u u m b a z se b e p le r n e
d en iy le C~m n ic eli in e g e o m e trin in s z d e y a r a p diyeceim .
Y u k ard a k i "log" (logaritm a) d en k lem i g ib i m a te m a tik s e l ifa d e le r r k
t c g r n y o rsa l tfe n e n d ielen m e y in . B u n la r sa d e c e ey le ri ak a
g rm e k te n h o la n a n la r i in k u lla n y o ru m . Y ine de, ifa d e n in n i in i le d i i
n i a k la m a y a c a m (rn. iki n o k ta a r n d a k i en k sa h ip e rb o lik u zak lk ,
b y le ta n m la n d n d a , a s ln d a n i in d z b ir h ip e rb o lik izgi z e rin d e n
l l r y a da u y g u n e k ild e n i in h ip e rb o lik b ir izgi z e rin d e k i u z a k lk
la r to p la n r ).12-31 A yrca "log" i in z r d ile rim f a k a t i in d o a s b u d u r. As-

A C 'a gibi sl ifad eler b u k itap ta sklkla kullanlyor. Not 1.2de ifade edildii zere a?, a x
a x a x a x a anlam na gelir ve b u n a bal olarak po zitif b ir n tam sa y s iin o 'n n kendisiy
le n kez arplm hali a " eklinde yazlr. Bu gsterim n eg atif slere g en ile tilir ve a ', l/a ,
a m n tersi ve a , l/a ", a"'in tersi, ya da edeer olarak (a r 'd i r . 5.2'nin d aha genel b ir ta r
tm as uy arn ca a'"', b ir a p o zitif sa y s iin, (a1'")" = a ifadesini salayan (pozitif) say,
V n n n 'in c i dereceden k k d r'{bkz. n o t 1.2). D ahas a m"', a '^ 'n in m inci dereceden s s
dr.
S U [2.2] Niin byle o lduuna ilikin b a s it b ir sebep grebiliyor m usunuz?
[2.3] Bu denklem e gre A, B ve C hiperbolik dz b ir izgi zerindeki ard k noktaysa
e k il 2.1 3 K o n fo rm a l g s te r im d e A ve B
a ra s n d a k i h ip e r b o lik u za k lk , QA, vb k
lit i u za k lk la r, P v e Q, A ve B 'd e n g e e n
kliti e m b e rin e v re l e m b e rle ortogo-
nal o la ra k b u lu tu u y e r d e k i n o k ta la r ol
m a k ze re lo g lQ A.PB/Q B.PA)'dr.

lm d a b u b ir d o a l lo g a ritm a ve o n u n h a k k n d a 5.2,3 'te s yleyeceim


ep eyce ey o lacak. L o g a ritm a la rn b ir o k fa rk l k a p s a m d a n em li o lm ak
y a n n d a g e r ek te n ok g zel ve gizem li k a v ra m la r (e s a y s gibi) o ld u k la r
n kefed eceiz.
H ip erb o lik g e o m e trin in , byle b ir u za k lk ta n m la m a s y la , p a ra le llik
n erm e sin e g erek d u y a n la r d a n a y r o la ra k klit g e o m e trisin in t m ze l
lik le rin e sa h ip o ld u u g r l y o r. D eiik b i im le r ve e b a tla rd a g e n le r
ve b a k a c a d z le m s e l e k ille r o lu tu ra b ilir ve o n la r e tr a f ta klit g eo m et
ris in d e k i k a d a r zg rce, "b ir b t n o larak " (h ip erb o lik b i im v e e b a tla rn
d e im e k ten alk o y arak ), iki e k lin "eleiklii" d o al k a v ra m o lu a n a
dek, "elei in" tp k "b irb irle riy le a k a n a k a d a r b ir b t n o la ra k e tra fta
h a re k e t e ttirile b ile n " a n la m n a g eld i i klit g e o m e trisin d e o ld u u g ib i h a
re k e t e ttire b iliriz . H ip erb o lik g eo m etri u y a rn c a E s c h e r'in ta h ta o y m a sn
d ak i t m b ey az b a lk la r g ib i t m siy a h b a lk la r d a a s ln d a b irb iriy le ele-
ik tir.

2.5 Hiperbolik geom etrinin dier gsterim leri


E lb e tte , b e y a z b a lk la rn t m ay n b i im ve b o y u tta g r n m ez f a k a t
b u o n la ra h ip e rb o lik b ir b a k a s y e rin e kliti b ir b a k a sy la b a k
y o r olm am z n e d e n iy le b y le d ir. E s c h e r'in re sm i h ip e rb o lik g e o m e trin in
y a ln z c a zel b ir kliti g s te r im in i k u lla n r. H ip e rb o lik g e o m e trin in k e n
d isi h e rh a n g i b ir zel kliti g ste rim e b a l o lm a y a n d a h a s o y u t b ir e y
dir. B u n u n la b ir lik te a s ln d a b y le si g ste rim le r, h ip e rb o lik g eo m etriy i

"AB", vb h ip erb o lik uzak lk lar "AB" + "BC" = "AC"yi sa lar ifadesini kan tlay ab ilir inisiniz,
deneyin. L o garitm alarn, 5.2, 3'de log (ab) = log a + log b eklinde aklanm genel zelli
ini ku llan ab ilirsin iz.
g z m zd e c a n la n d rm a n n b ir y o lu n u , o nu b iz e d a h a ta n d k ve d a h a
"so m u t" g r n e n b ir eyle, klit g e o m e trisiy le ili k ile n d ire re k s a la d k la r
i in o ld u k a fa y d a ld r. D a h a s b y le si g ste rim le r h ip e rb o lik g e o m e trin in
tu ta r l b ir y a p o ld u u n u ve ta k ib e n p a ra le llik n e rm e sin in klit g e o m e t
r is in in d i e r y a s a la r k u lla n la ra k k a n tla n a m a y a c a n a k h a le g e tirir.
A sln d a h ip e rb o lik g e o m e trin in kliti g eo m etri b i im in d e , E s c h e r'in
k u lla n d k o n fo rm a l o la n d a n d a h a b e lirg in b a k a c a g ste rim le ri m e v c u t
tu r. B u n la rd a n b ir is i iz d m s e l m odel o la ra k b ilin e n d ir. B u ra d a t m h i
p e rb o lik d zlem y ine kliti d zlem d e k i b ir e m b e rin ii o la ra k g s te rili
y o r f a k a t b u kez h ip e rb o lik dz izg iler (em bersel y a y la r yerine) d z k
lit iz g ile ri o la ra k su n u lu r. B u n u n la b irlik te b u b e s b e lli s a d e le tirm e i in
d e n m e si g erek en b ir b e d e l sz k o n u s u d u r n k h ip e rb o lik a la r a rtk
kliti a la rla ay n d e ild ir ve p ek ok in s a n b u b e d e lin b ir h a y li y k sek
o ld u u n u d e e rle n d ire c e k tir. lg ile n e n o k u y u c u la r i in b u g ste rim d e A ve
B a r a s n d a k i h ip e rb o lik u za k lk , R ve S u z a tlm dz izgi A B 'nin evre
e m b e riy le k e siim n o k ta la r o lm a k zere, u ifad e y le (C = 1 o la ra k a lrs a k
b u d a h a nce k o n fo rm a l g ste rim i in elim izde o lan ifa d e n in n e re d e y se
a y n s olur) v e rilir (bkz. ekil 2.14):

e k il 2 .1 4 z d m s e l g s te r im d e h i
p e r b o lik u z a k lk d e n k le m i a rtk , R ve
S 'n in , AB klit (d i er b ir d e y i le h ip e r
b olik) d z iz g is in in e v r e e m b e riy le
k e s i im n o k ta la r o ld u u ^logfRA. SB/
RB. SA) 'dr.

H ip e rb o lik g e o m e trin in b u g ste rim i k o n fo rm a l o la n d a n , m e rk e zd e n


ra d y a l o la ra k d a r d o ru , R e v rese l e m b e rin y a r a p ve rc k o n fo rm a l
g ste rim d e k i b ir n o k ta n n e v rese l e m b e rin m e rk e zin e o la n kliti u z a k
l o lm ak zere.
R 2
k5T7?
ifa d e s i ile v e rile n m ik ta r d a b ir g e n ile tm e a ra c l y la eld e e d ile b ilir (b k z .
ekil 2.15).1241 ekil 2 .1 6 'd a , ekil 2.11 'd ek i E sc h e r re s m i b u fo rm l k u lla n
la ra k k o n fo rm a l o la n d a n iz d m se l m o d ele d n t r ld . (A yrnt k a y
b n a ra m e n E s c h e r'in k u s u rs u z sa n a t l h l b elirg in .) Bu e k ild e e k i
cili i az alm o lsa d a a llm a m b ir b a k a s s u n m a k ta d r!
K o n fo rm al ve iz d m se l g ste rim le ri ilik ile n d irm e n in , h l b u ay n
g e o m e trin in b a k a b ir zekice g ste rim i a ra c l y la d a h a d o ru d a n g e
o m e trik b ir yo lu m e v c u ttu r. Bu g ste rim in h e p s i de b e c e rik li ta ly a n
g e o m e tric i E ugenio B e ltra m i'n in (1835-1900) e s e rid ir. E k v a to r izg isi, s t
te v e rilm i h ip e rb o lik g e o m e trin in iz d m se l g s te rim in in e v resel e m
b e riy le a k a n b ir S k re s in i g z n z n n n e g e tirin . im di, S 'in k u z e y
y a n k r e si S+'d a , b e n im y a n k rese l g ste rim o la ra k a d la n d ra c a m h i
p e rb o lik g eo m e trin in b ir g ste rim in i kefedeceiz. ek il 2.17'ye gz atn .
D zlem d ek i iz d m se l g ste rim d e n , y a ta y o la ra k ele a ln a n k re z e rin
d ek i y en i o la n a gem ek i in b a s it e dikey o la ra k y u k a ry a y a n s tm a y a p a
rz (ekil 2.17a). D zlem deki h ip e rb o lik dz izg ileri te m s il ed en d z izg i
ler, S+'d a e k v a to r izg isiy le o rto g o n a l o la ra k b u lu a n y a r e m b e rle r t a r a
fn d a n te m sil ed ilir. S*'daki g ste rim d e n d zlem d e k i k o n fo rm a l g ste rim i
eld e etm ek i in im d i g n e y k u t b u n d a n y a n s tm a y a p a rz (ekil 2.17b).
Bu, k e n d is in e s te re o g r a fik iz d m ad v e rile n ve b u k ita p ta d a h a s o n ra

e k il 2 .1 5 K o n fo rm a l g s te r im d e n i z
d m s e l o la n e ld e e tm e k i in m e r
kezden f i 'n i n evresel e m b e rin
ya r a p ve rc'n in k o n fo r m a l g s te r im
d e k i m e r k e z d e n o la n u z a k lk o ld u u
b ir 2 R 2/ (JP + rc2) a r p a m y la g e n i le tin .

[2.4] Bunu gsterin, ipucu: D ilerseniz ekil 2.17'de gsterilen B eltram i geom etrisini k u llan a
bilirsiniz.
e k il 2.16 E s c h e r'in k o n fo rm a l g s te rim d e n iz d m s e l o la n a d n t r lm ekil
2 .1 1 'd ek i re sm i.

n em li ilev e sa h ip o la ca k b ir y n te m d ir (bkz. 8.3, 18.4, 22.9, 33.6).


S tereo g rafik iz d m n 8 .3 'te ele ala c a m z iki n em li zelli i k o n fo r
m a l o lu u ve k re z e rin d e k i e m b e rle ri d zlem z e rin d e k i e m b e rle re (ya
d a is tis n a o la ra k d z izgilere) g n d e rm e sid ir. |2-5U2-61
H ip erb o lik g e o m e trin in kliti u z a y b i im in d e ifa d e e d ilm i e itli
fa rk l m o d e lle rin in v a rl a s ln d a b u n la rn y a ln z c a h ip e rb o lik g e o m e tri
n in " kliti m o d e lle ri" o ld u k la r g er e in i v u rg u la m a g rev in e h iz m e t
e d e r ve b u n la r h ip e rb o lik g eo m e trin in g e r ek te n n e o ld u u n u s y l y o r
m u g ib i ele a ln a m a z . H ip erb o lik g eo m etri tp k " klit g eo m etrisi" g ib i
k e n d i "P lato n ik v a rl " n a s a h ip tir (bkz. 1.3 ve nsz). M o d e lle rin h i b iri
d i e rle ri ta s a r r u f u n a h ip e rb o lik g eo m e trin in "doru" re s m e d ili i o la ra k
ele aln am az . O nun d e e rle n d ird i im iz g ste rim le ri k a v ra y m z i in ok
k y m e tlid ir f a k a t en k y m e tlisi en ala g e ld i im iz o lm a s n e d e n iy le sa d ec e
kliti y a p d r. H ip e rb o lik g e o m e trin in d o ru d a n b ir d en e y im lem e sin e s a
h ip n se zili b ir v a rlk a ln d n d a o n u n i in h ip e rb o lik b i im d e k i b ir klit

[2.5] Stereografik y an stm an n belirtilen bu iki zelliini, hiperbolik geom etrinin konform al
g sterim ini 2.4'te b e lirtilen ekliyle ku llan arak B eltram i'nin y a n kresel gsterim in, h i
perbolik "dz izgiler" dikey y a n em berler olm ak zere, konform al olduunu gsterin.
i @ [ 2.6] Bu iki zelliin n a sl k antlandn grebiliyor m usunuz? pucu: em berlerin d u ru
m unda, izdm kon isin in tam olarak te rs eim deki iki dzlem ta ra fn d a n kesildiini gste
rin.
e k il 2.17 B e ltra m i'n in h ip e rb o lik g e o m e trin in k e n d is in e a it g ste rim in i ili k ile n d ire n
g e o m e trisi, (a) Y a n k re s e l g ste rim (k u z e y y a r k r e S* z e rin d e k i k o n fo rm a l g ste rim )
e k v a to r d is k i z e rin d e k i iz d m s e l g s te rim e d ik ey o la r a k y a n s r, (b) Y a n k re s e l g s
te rim g n e y k u tb u n d a n e k v a to r z e rin d e k i k o n fo rm a l g s te rim e ste re o g ra fik o la ra k y a n
sr.

g e o m e trisi m o d e li d a h a d o al b ir yol o la ra k g r le b ilir. 1 8 .4 'te h ip e rb o


lik g e o m e trin in b a k a b ir m od eliy le de f a k a t b u kez genel g re lili in M in-
kovvski g e o m e trisi b i im in d e k a r la y o r olacaz.
Bu b l m b itirm e k i in g elin h ip e rb o lik g e o m e trid e k a re le rin v a rl
s o ru s u n a g e ri dn elim . H ip erb o lik g e o m e trid e h e r ne k a d a r a la r d ik
o la n k a re le r b u lu n m u y o rs a d a a la rn n l s dik a d a n az o la n d a h a
g en el b ir b i im d e k i "k areler" m e v c u ttu r. Bu t r d e b ir k a re o lu tu rm a n n
en k o lay y o lu b ir O n o k ta s n d a dik a y la k e s ie n ik i d z izgi izm ek tir.
Bizim "k arem iz" a rtk , d r t k e si b u iki iz g in in O m erk ezli b ir e m b e rle
k esiim n o k ta la n (em bersel o la ra k aln m ) A, B, C, D o la n d rtg e n d ir.
ekil 2 .1 8 'e b a k n . eklin s im e tris i n e d e n iy le eld e ed ilen ABCD d rtg e n in in
t m k e n a r la n b ir b ir in e e ittir ve d rt a s d a b ir b ir in e e it o lm a k z o ru n
d a d r. P eki b u a la r dik a m d r? H ip e rb o lik g e o m etrid e , h a y r. A sln d a
b ir d ik a d a n k k olm ak z e re d ile d i im iz h e rh a n g i b ir p o z itif a o la
b ilirle r f a k a t b ir dik a y a e it o la m a z la r. "Kare" (hiperbolik) n e k a d a r b
y k o lu rs a (baka b ir d ey ile y u k a rd a k i y a p d a e m b e r n e k a d a r b y k
o lu rsa) a la r o k a d a r k k o lu r. ekil 2 .1 9 a 'd a k o n fo rm a l m o d e li k u lla
n a r a k h e r b ir ke n o k ta s n d a (kliti d rt yerine) b e k a re b u lu n a n ve
b y lece a la r - n , y a da 72 o la n h ip e rb o lik k a re le rin b ir k a fe s in i g s te r
dim . ekil 2 .1 9 'd a ay n k a fe si iz d m se l m o d e li k u lla n a ra k g ste rd im .
B u n u n ekil 2.2'deki ik i k a re li k afe s i in g ereken d e iik lik le re iz in v e rm e
d i i g r le c e k tir .12-71

e k il 2 .1 8 H ip e r b o lik b ir kare", k
e le ri O n o k ta s n d a n g e e n ik i d ik
h ip e r b o lik d z iz g iy le O m e r k e zli
b ir e m b e rin k e s i im n o k ta la n ,
A,B,C,D (em bersel o la ra k a ln m ),
o la n h ip e r b o lik b ir d rtg e n d ir. S i
m e tr i n e d e n iy le A B C D 'n in d r t k e
nar d a d rt a s n d a o ld u u g ib i
b ir b ir in e e ittir . B u a la r d ik d e il
d ir f a k a t - n 'd e n k k h e rh a n g i p o
z i t i f b ir a ya e it o la b ilirler.

e k il 2.19 H ip e rb o lik u z a y d a , h e r b i r k e d e b e k a re n in , k a re a la r |r , y a d a 72 o la c a k
e k ild e b u lu tu k la r b i r k a fe s, (a) K o n fo rm al g ste rim , (b) z d m s e l g ste rim .

[2.7] Ayn eyi dzgn hiperbolik begen ve karelerle yapabiliyor m usunuz, deneyin.
2.6 Hiperbolik geom etrinin tarihsel grnmleri
H ip erb o lik g e o m e trin in k efiy le ilg ili b irk a ta rih i y o ru m b u r a d a u y
g u n o la c a k tr. k lit'in te m e l ilk e le rin in y a k la k t 300 y lla rn d a y a y m
la n m a s n n a rd n d a n e itli m a te m a tik ile r b e in c i n erm e y i d i e r a k s i
yom ve n e rm e le rd e n h a re k e tle k a n tla m a g iri im in d e b u lu n d u la r. Bu a
b a la r 1733'de J e s u it G irolam o S a c c h e ri'n in d e s ta n s a l m a sy la te p e
n o k ta s n a e riti. S a c c h e ri'n in k e n d isi de so n u o la ra k , p a ra le llik n e rm e
sin i, h e rh a n g i b ir g e n in i a la r to p la m n n iki d ik a d a n k k o ld u
u h ip o te z in in b ir e lik iy e yol a t n g ste rm e y o lu y la k a n tla m a y a
ili k in y a ln z c a ta m a m la n m a m b ir g iriim o lu tu ra n h a y a tn n a l m a
sn , b ir h a ta o la ra k d n m e k z o ru n d a k a lm g r n r. B u n u c id d i m c a
d e le le r a rd n d a n m a n tk s a l o la ra k so n u la n d ra m a y p g rece z a y f b i im
d e y le b a lad :

D ar a h ip o te z i k e sin lik le y a n l tr n k d z izg in in d o a s n a


a y k rd r .5

"D ar a'' h ip o te z i ekil 2 .8 'd e k i a v e b iz g ile rin in b a z e n b u lu m a y a c a k la


r n id d ia eder. G erekte b u g e e rlid ir ve a s ln d a h ip e rb o lik g eo m etri s o
n u c u n u v erir!
S a c c h e ri'n in g ste rm e y e a l t e y in m m k n o lm a d n etk in e
k ild e k e fe d ii n a s l m eydana- geldi? k lit'in b e in c i n e rm e sin i k a n tla
m a k i in S a c c h e ri'n in n e risi, b e in c i n e rm e n in y a n l o ld u u n a ilik in
b ir v a rs a y m d a b u lu n u p so n ra b u v a rsa y m d a n b ir e lik i t re tm e k ti. Bu
y o lla m a te m a tik te eliki y o lu y la k a n tla m a (ya da L a tin c e a d y la red u c-
tio a d a b s rd m ) a d v e rile n - o k o la s ki ilk kez P isa g o r ta r a f n d a n ta n
tl a n - ve b u g n e dek ile ri s r lm en g e len e k sellem i ve fa y d a l ilk e le r
d en b ir in in k u lla n m n n erd i. Bu ilem e g re b ir n e rm e n in d o ru lu u
n u k a n tla m a k i in n ce n e rm e n in y a n l o ld u u v a rs a y m n d a b u lu n u lu r
ve d a h a s o n ra b u v a rs a y m d a n b a z e li k ile r d o d u u ta r t lr . B ylesi
b ir elik i b u lu n a ra k n e rm e n in n ih a y e tin d e d o ru o lm a s g ere k ti i s o n u
cu k a r lr .6 eliki y o lu y la k a n tla m a m a te m a tik te b u g n sk lk la u y g u
la n a n o ld u k a g l b ir g ere k e le n d irm e y n te m i sa ly o r. Sekin m a te
m a tik i G. H. H a rd y 'd e n b ir a ln t b u r a d a u y g u n o la c a k tr:

5 Saccheri, nerm e XXXIII, 1733.


6 M atem atikilerin (grece kk) b ir aznl tara fn d a n bal kalnan, "eliki yoluyla k an t
lam a" k u raln n kabul edilm edii sezgicilik ad verilen b ir bak as m evcuttur. Buna iti
raz, b u k u raln , sa lan m olm as iin herhangi b ir gerek yapm olm akszn bazen baz m a
tem atik sel k av ram larn v arlk la rn a ilikin b ir nerm eye yol am as bakm ndan k u r u c u ol
m a y a n b ir k u ral olabileceidir. Bu 16.6da ta rt la n baz k o n u larla iliki iindedir. Bkz.
Heyting, 1956.
k lit'in ok se v d i i re d u c tio a d a b s r d m b ir m a te m a tik in in en
iyi s ila h la rn d a n b irid ir. H e rh a n g i b ir s a tra n h a m le s in d e n ok d a
h a iyi b ir h a m le d ir: b ir s a tr a n o y u n c u su b ir p iy o n y a d a h a t ta o n
d a n d a h a d e e rli b ir ta fe d a etm eyi n e re b ilir f a k a t b ir m a te m a
tik i o y u n u n e rir .7

Bu n em li k u ra ln b a k a c a k u lla n m la rn d a h a s o n ra g rece iz (bkz. 3.1


ve 16.4,6).
B u n u n la b irlik te S acch eri b ir elik i b u lm a g iriim in d e b a a r s z oldu.
Bu n e d e n le b e in c i n erm e y le ilg ili b ir k a n t eld e edem edi. te ta r a f ta n b u
u r a i in d e ok d a h a b y k b ir ey b u ld u : k lit'in k in d e n fa rk l y en i b ir
g eo m etri; u an h ip e rb o lik g e o m e tr i ded i im iz, 2.4,5 'te ta r t la n g e
o m etri. k lit'in b e in c i n e rm e sin in y a n l o ld u u v a rs a y m n d a n gerek
b ir e lik i y e rin e b ir y n tu h a f g r n m l , g in a n lr a m a ilg in t e
orem t r e tti. Bu s o n u la r ne k a d a r tu h a f g r n s e le r de h i b iri g er ek te b ir
e lik i d e ild i. u a n b ild i im iz z e re b u y n te m le S a c c h e ri'n in , h ip e rb o
lik g e o m e trin in , m a te m a tik se l a n la m d a b y le tu ta r l b ir y a p n n g e r e k te n
b u lu n m a s a n la m n d a v a r o lm a s n e d e n iy le h ak ik i b ir e lik i b u lm a s n a
o la n a k y o k tu. 1.3'te y e r a la n te rm in o lo jid e h ip e rb o lik g e o m e tri P la to n 'u n
m a te m a tik s e l b i im le r d n y a s n i e rir. (H iperbolik g e o m e trin in fizik i g e r
ek li in e 2.7 ve 28.10'de deinilecek.)
S a c c h e ri'd e n k sa s re s o n ra y k sek b ir k a v ra y a sa h ip m a te m a tik i
J o h a n n H ein ric h L am b ert de (1728-1777) k lit'in b e in c i n e rm e sin in y a n
ll ze rin d en , 2.4'te h ip e rb o lik b ir g en in a la n n o n u n a la r c in s in
d en v ere n z a rif so n u c u d a i eren b iro k b y le y ici g eo m etrik so n u t re tti.
L a m b e rt'in , en a z n d a n h a y a tn n b ir d n em in d e, k lit'in b e in c i n e rm e
s in in y a d s n m a s n d a n b elk i de tu ta r l b ir g eo m etri elde ed ileb ilece i d
n c e sin i o lu tu rm u o la b ilece i g r lm e k ted ir. L a m b e rt'in te re d d tl g e
rek esi, "s a n a l y a r a p l b ir kre" d i e r b ir d ey ile "y a r a p n n k aresi" n e
g a tif o la n b ir k re z e rin d e k i g e o m e trin in k u ra m sa l o la sl n ta s a r la y a
b ilm i o lm ak g ibi g r n r. L a m b e rt'in n - (a + fi + y) = CA d en k lem i a, fi v e y
g e n in a la r ve C ( - C u a n d a h ip e rb o lik d zlem in "G auss eim i" olm ak
zere) b ir s a b it olm ak zere, h ip e rb o lik b ir g e n in a la n n , A, v erir. Bu
e itlik T h o m a s H a rio t'a (1560-1621) a it, d a h a n ce d en b ilin e n , R y a r a p l
b ir k re z e rin d e b y k e m b e r y a y la ry la 8 izilen k rese l b ir g e n in a la
n , A, i in o lu tu ru lm u o la n A = R 2(a + fi + y - n ) denklem iy le te m eld e ay n
g r n r (bkz. ekil 2.20 ).1281 L a m b e rt'in den k lem in i te k ra r eld e etm ek iin

7 H ardy, 1940, S .3 4 .
8 Byk em ber y a y la n b ir k renin yzeyindeki en ksa" (jeodezi) erilerdir; krenin m erke
zinden geen dzlem lerde yer alrlar.
[2.8] Bu kresel gen denklem ini tem el olarak yalnzca sim etri tezlerini ve krenin toplam
ifa d e s in i k u lla n m a ly z . F a k a t h ip e rb o lik g eo m etri i in g ere k li o ld u u z e
re C ye p o z itif d e e rin i v erm e k i in k re n in y a r a p n n s a n a l (dier b ir
d ey ile n e g a tif b ir sa y n n karekk) o lm a sn a ih tiy a d u y arz , f l'n in s a
n a l b ir n ic elik o la n (-C )_1/2 ifa d e siy le v e rild i in e d ik k a t edin. Bu, 2 .4 'te
g erek C ~U2 ifa d e si i in su n u lm u o la n "szde y a r a p " te rim in i a k lar.
A sln d a L a m b e rt'in ile m i b iz im d a h a m o d e rn b a k a la rm z d a n (bkz.
b l m 4 ve 18.4) m k em m el o la ra k d o ru la n r ve b u n u n g rm o lm a
s n d a n d o la y o n u n h a r ik a k a v ra y n a i a r e t eder.
B u n u n la b irlik te L a m b e rt'in kliti o lm a y an g eo m etriy i ilk kez o lu
tu r m u o lm a o n u ru n u re d d e tm e k ve k lit'in k in d e n fa rk l o la ra k p a ra le llik
n e rm e sin in y a n l o ld u u t m y le tu ta r l b ir g e o m e triy i (yak lak y arm
y zy l so n ra) b e rra k b ir k a b u lle n i n o k ta s n a g e tire n ilk k i in in (b an a gre
b ira z h a k s z biim de) b y k m a te m a tik i C ari F rie d ric h G au ss o ld u u fik
rin d e o lm a k g elen e k sel b a k a sd r. G au ss, so n d ere ce d ik k a tli b ir ad a m
o la ra k v e b y le si b ir a a v u rm a n n yol a ab ilec e i ta r t m a la r n k ay g s
i in d e b u lg u la rn y a y m la m a d ve k en d in e s a k la d .9 G a u s s 'u n o n u n z e ri
n e a l m a y a b a la m a s n d a n b ir 30 yl k a d a r s o n ra h ip e rb o lik g eo m etri
b a m s z o la ra k , M a c a r J n o s B olyai (1829'da) ve zellik le y a k la k
1 8 2 6 'd a R u s to p u b irli i m e n su b u N ikolay v an o v i L o b a e v sk i'n in i le
rin d e o ld u u b a k a b a z la r ta ra fn d a n y e n id e n k e fe d ild i; h ip e rb o lik g e
o m e tri b u se b ep le sk lk la L o b a ev sk ici g eo m etri o la ra k a d la n d rlr.
H ip erb o lik g e o m e trin in y u k a rd a a k la d zel iz d m se l ve k o n fo r
m a l g e r e k le tirili le ri E u genio B e ltram i ta r a f n d a n b u lu n d u ve 2 .5 'te
d e in ile n y a r k re se l o la n n n d a i le rin d e o ld u u b a z d i e r zekice g s
te rim le rle b irlik te 1868'de y a y m la n d . B u n a ra m e n , P o in c a re 'n in 1882'de
y e n id e n k e fe tti i b u k o n fo rm a l g ste rim B e ltra m i'n in o rijin a l a l m a
sn d a n (m odelin n em li u y g u la m a la rn byk l d e P o in c a re 'n in

alan n n 47tR 2 olduu gereini k u llan arak kantlam aya aln. pucu: Bir krenin, kre
zerinde tam am en zt olan b ir nokta iftini b irle tire n iki byk em bersel yay tara fn d a n
sn rlan d rlm b ir p a r a sn n alan n bulm akla balayn; sonra kesin, y a p trn ve sim etri
tezlerin i kullann. ekil 2.20'yi aklnzda tutun.
1 Jeodezi konularyla profesyonel olarak ilgilenen G auss'un fiziki uzaydaki klit geom etrisin
den llebilir sa p m alar olup olm adn gerekten belirlem eyi denem i olup olm ayabilece
i b ir ta rtm a konu su d u r. G erekten denem i olsa bile kliti olm ayan geom etri k o nularn
da iyi b ilinen az skl nedeniyle, zellikle (imdi bildiim iz zere) m odem kuram u y a
rn ca etkinin kklnden kaynakl olarak b a a rsz olm a zorunluluu nedeniyle, b ilin
m esine izin verm esi olas deildi. Var olan fikir birlii, onun uzayn deil dnyann erilii
ile ilgilenerek "yalnzca jeodezi yaptn" kabul eder grnyor. B ununla birlikte ben onun
ayrca klit geom etrisiyle ilgili herhangi b ir nem li tu ta rsz lk aray n d a olm adna in an
m ay b iraz g buluyorum ; bkz. Fauvel ve Gray, 1987.
e k il 2.20 K r e s e l b i r g e n im d L a m
i in H a rio t d e n k le m i, a, ft, y a lia r o l
m a k ze re A = fp (a + 0 + y - n)'dir. H i
p e r b o lik b ir g e n i in L a m b e r t d e n k
le m i C= - 1 /J P y i ierir.

g e li tirm e s i nedeniyle) d a h a iyi b ilin d i i i in g en e llik le "P o in care m odeli"


o la ra k a d la n d r lr .10 Z avall y a l B e ltra m i'n in iz d m se l g ste rim i b e n
ze r e k ild e b a z e n "Klein g ste rim i" o la ra k a d la n d rlr. M a te m a tik te , m a
te m a tik s e l b ir k a v ra m a n o rm a ld e a tfe d ile n ism in o n u n g erek k ifiy le
ay n o lm a m a s ok d a s r a d d e ild ir. E n a z n d a n b u d u ru m d a k o n fo r
m a l g ste rim i P o in ca re y e n id e n b u lm u tu r (1871'd e K lein 'n iz d m se l
o la n b u lm a s gibi). M a te m a tik te a d b ir so n u c a a tfe d ilm e sin e ra m e n sz
k o n u su s o n u ta n h a b e ri b ile o lm a y a n m a te m a tik ile r m e v c u ttu r !11
B e ltra m i'n in ta n n m a s n a n e d e n o la n h ip e rb o lik g eo m etri g ste rim i y i
n e d e 1 8 68'de b u ld u u b a k a b ir g ste rim d ir. Bu b ir s z d e k r e (bkz. ekil
2 .21 ) o la ra k b ilin e n b e lirli b ir y zey z e rin d e k i g eo m etriy i te m sil ed er.
Yzey, ilk o la ra k Is a a c Nevvton ta r a f n d a n 1 676'da in c ele n en tr a k tr is e ri
s in i k e n d i "a sim p to tu " e tra fn d a e v irerek elde ed ilir. A sim p to t, e rin in
y a k la t , e ri so n su z a d o ru u z a k la rk e n o n a a s im p to tik (sonum az)
o la ra k te e t h a lin e gelen d z b ir izg id ir. B u ra d a a s im p to tu n k a b a y a p
d ak i y a ta y b ir d zlem e izilm i o ld u u n u h a y a l etm ek d u ru m u n d a y z . B ir
u c u n o k ta b e n z e ri a r b ir y k n o ld u u P n o k ta s n d a o la n ve d i e r u c u R

10 "Poincare y a n dzlem i" denilen gsterim de orijinal olarak B eltram i'ye a ittir; bkz. Beltram i,
1868.
11 Bu, (dier ta ra fta n b ak a m atem atikilerin alm alarn ok sk olarak ngrm olan) b
yk G au ss'u n kendisine de uym u gibi grnyor. "Gauss h aritas"n m kullanm yoluyla za
rif b ir ek ild e k an tlan ab ilen , im dilerde "G auss-Bonnet" teorem i ad verilen nem li b ir to
polojik m atem atik sel teorem m ev cu ttu r fa k a t teorem in kendisi asln d a B lascke'ye ait ve az
nce bah sed ilen z arif k an tlam a ilem i ise Olinde R odrigues ta ra fn d a n bulunm u grnr.
Ne sonu ne de k an tlam a ilem i G auss ya da B onnet'e a it grnr. D eiik m etinlerde do
ru e kilde aln tlan an d ah a tem el b ir "G auss-Bonnet" teorem i m evcuttur, bkz. VVillmore,
1959, ay rca R indler, 2001.
e k il 2.21 (a) B ir s z d e k r e . Bu k e n d i a s im p to tu e tr a fn d a e v rile re k e ld e e d ilir, (b) B ir
tr a k t r i s o lu tu r m a k i in , z e r in d e h a fif, p r z s z e k ild e d z , s e r t b i r u b u u n s r k
le n d i i d z le m in y a ta y o ld u u n u h a y a l e d in . u b u u n b i r u c u n o k ta b e n z e ri s rt n m e li
b i r P y k ik e n d i e r u c u R, (dz) b i r a s im p to t b o y u n c a ile rle r.

n o k ta s n d a n a s im p to t b o y u n c a ile rle y e n h a fif, d z ve s e r t b ir u b u k d


n m e liy iz. Bu d u ru m d a P n o k ta s b ir tr a k tr is izer. F e rd in a n d M in d in g
1 8 3 9 'd a s zd e k re n in k e n d in e zg s a b it b ir n e g a tif g e o m e tris i o ld u u n u
b u ld u ve B e ltram i b u n u h ip e rb o lik g eo m e trin in ilk m o d e lin i in a etm ek te
k u lla n d . B e ltra m i'n in s z d e k re m odeli, m a te m a tik ile ri, h ip e rb o lik
u z a k l n l s yzey z e rin d e k i kliti u z a k lk la u y u tu u i in h ip e rb o
lik g eo m etri d z le m in in tu ta r ll n a in a n d r a n m o d e l o la ra k g r n y o r.
B u n u n la b irlik te m o d e l h ip e rb o lik g eo m e trin in t m n , B e ltra m i'n in d i
e r m o d e lle rin in y a p t g ib i te k se fe rd e g ste rm e k y e rin e o n u y a ln z c a
y ere l o la ra k y a n s tm a s n e d e n iy le b ira z k u lla n s z d r.

2.7 Fiziki uzayla iliki


H ip e rb o lik g eo m etri y k se k b o y u tla rd a d a m k em m el e k ild e iyi iler.
D ah a s k o n fo rm a l ve iz d m s e l m o d e lle rin ik is in in de y k se k -b o y u tlu
t re v le ri m e v c u ttu r. -b o y u tlu h ip e rb o lik g eo m etri i in e v resel b ir em
b e r y e rin e elim izde e v rese l b ir k re b u lu n u r. S onsuz -b o y u tlu g eo m etri
b u so n lu klit k re s in in i k sm ta r a f n d a n te m sil e d ilir. G eri k a la n e s a
sen d a h a nce elim iz d e o la n la rd r. K onform al g ste rim d e b u -b o y u tlu
h ip e rb o lik g eo m etrid e k i d z iz g ile r e v rese l k rey le o rto g o n a l o la ra k b u
lu a n k lit e m b e rle ri e k lin d e g ste rilir; a la r k lit l leriy le ve u z a k
lk la r ik i-b o y u tlu d u ru m d a k i ay n d en k lem le v e rilir. z d m s e l m o d eld e
h ip e rb o lik dz iz g ile r kliti dz iz g ile rd ir ve u z a k lk la r y in e ik i-b o y u t-
lu d u ru m d a k i a y n d en k lem le v e rilir.
K ozm olojik b o y u tla rd a k i gerek ev re n im iz n e d u ru m d a d r? O nun
u z a m sa l g e o m e trisin in klit g e o m e trisi o lm a sn m b e k le riz y a d a o rn e
in 2 .4 -6 'd a in c ele d i im iz d ik k a te d e e r (fak at b o y u t iindeki) h ip e r
bo lik g eo m etri g ib i b a k a b a z g e o m e trile rle d a h a y a k n d a n b a d a a b ilir
m i? Bu a s ln d a cid d i b ir s o ru d u r. E in s te in 'm (17.9 ve 1 9 .6 'd a g elec e i
miz) g en el g re lili in d e n b iliy o ru z ki k lit'in g e o m e trisi fizik i u z a y n g e r
ek g e o m e trisin e y a ln z c a (o la a n st d ere ced e eksiksiz) b ir y a k la k lk
ta h m in id ir. Bu fiziki g eo m etri m a d d i y o u n lu u n v a rl n e d e n iy le k k
d z e n siz lik d a lg a c k la rn a sa h ip o la ra k ta m a m e n d ze n li d a h i d e ild ir.
Y ine de, a rp c b i im d e , b u d a lg a c k la r k o zm o lo g la rn b u g n u la a b ild i i
en iyi g zlem sel k a n tla r u y a rn c a k a y d a d e e r k e sin lik te b ir d ere cey e k a
d a r [bkz. 27.13 ve 28.410) o r ta la m a o lu tu r u r g r n m e k te ve gerek
ev re n in u z a m s a l g eo m etrisi d z e n li (t rd e ve iz o tro p ik ; bkz.% 21.\ 1 ) b ir
g eo m etriy le o la a n s t b i im d e y a k n d a n b a d a r g r n m e k te d ir. k-
lit'in en a z n d a n ilk d rt n e rm e si z a m a n te s ti k a r s n d a etk ile y ici b i im
d e a y a k ta k a lm g r n r.
B u ra d a b ir a k la m a g e re k lid ir. T em el o la ra k t rd e lik (her n o k ta d a
ayn) ve iz o tro p i (her y nde ayn) k o u lla rn sa la y a n , klit, h ip e rb o lik ve
elip tik o la ra k a d la n d r la n tip g eo m etri m e v c u ttu r. klit g e o m e trisi b i
zim i in (y aklak 2300 yldr) ta n d k tr. H ip erb o lik g eo m etri b u b l m d e
ki te m e l ilgi a la n m z oldu. Peki e lip tik g eo m etri n e d ir? E lip tik d zlem g e
o m e tris i e s a s e n b ir k re n in y ze y in e izilm i e k ille rle k a r la n a n g e
o m e trid ir. L a m b e rt'in h ip e rb o lik g eo m etriy e 2 .6 'd ak i y a k la m y la ilg ili
ta r t m a d a e k ille n m itir. E s c h e r'in elip tik , klit ve h ip e rb o lik d u r u m la r
d ak i, h e r d u ru m i in de b e n z e r b ir m e lek ler ve e y ta n la r m o z aik d e
m e a l m a s k u lla n d ve n c s n n ekil 2.11'e ilg in b ir a lte r n a tif
o lu tu rd u u s u n u la r i in s r a s y la e k ille r 2.22a, b ve c'ye b ak n . (E liptik
g e o m e trin in a y rc a -b o y u tlu b ir e id i ve k re d e k i b t n y le z t n o k ta
la rn ay n n o k ta y te m sil e d e r g ib i d e e rle n d irild i i e itle ri de m e v c u t
tu r. Bu k o n u la r b ira z d a h a a y rn tl o la ra k 27.11'd e ta rt la c a k .) B u n u n
la b irlik te e lip tik d u ru m u n k lit'in ik in c i ve n c n e rm e le rin i (ayn z a
m a n d a b irin c is in i de) ih la l e tti i s y le n e b ilir. Bu n e d e n le s n rl b o y u tta
(ve b ir n o k ta iftin i b ird e n fa z la d o ru p a r a s n n b irle tird i i) b ir g e
o m e trid ir.
yleyse ev re n in b y k - l e k li u z a m s a l g e o m e trisin in g zlem e d a y a l
k o n u m u n e d ir? D o ru su n u sy lem ek g e re k irs e b u n u , so n z a m a n la rd a k
lit'in b a n d a n b e ri h a k l o ld u u n a ve b e in c i n e rm e s in in d o ru lu u n a
ilik in g en i l d e d u y u ru lm u id d ia la r o lm a sn a ra m e n h e n z b ilm iy o
ruz; b y lece o rta la m a o la ra k a ln a n u z a m sa l g eo m etri a s ln d a b iz im "k
liti" d ed i im iz g eo m etri o lm a k ta d r .12 D ier ta r a f ta n u z a m s a l ev ren iin

12 E vrenin etrafl y aps iin tem el k a n t b ir b t n olarak 27.7, 10, 11, 13, 28.5, 10 ve
30.14'te ta rtla c a k olan k o zm ik m ikrodalga ardalar n m n n (CMB) [cosmic m icro w a -
ve b a ckg ro u n d ra d ia tio n } d etayl b ir analizinden elde edilir. Temel b ir kaynak de B em ardis
vd., 2000; d ah a eksiksiz, d ah a yeni bilgi iin bkz. N etterfield vd., 2001 (BOOMERanG'la ilgi-
b t n l k l b ir h ip e rb o lik g eo m etriy e o ld u k a k a r a rl b ir e k ild e i a re t
ed e n k a n t d a m e v c u ttu r .13 D a h a s b a z k u ra m c la r e lip tik d u ru m u u z u n
s re s a v u n d u la r ve b u k e sin lik le kliti d u ru m u d estek lem e k i in s a v u n u
la n o ay n k a n t ta r a f n d a n red d e d ilm e d i ( b k z . 3 4 .4 ' n so n k sm lar).

e k il 2.22 E sc h e r t a r a f n d a n m e le k le r ve e y ta n la r m o zaik d e m e a l m a s k u lla n la ra k


g ste rile n d z e n li d zlem g e o m e tris in in b a s it t r , (a) E lip tik d u ru m (p o zitif erilik),
(b) k lit d u ru m u (sfr e rilik ) v e (c) H ip e rb o lik d u ru m (n e g a tif erilik); k o n fo rm a l g s te
rim d e (E s c h e r'in Circle L im it I V ii ekil 2 .1 7 y le k a r la tr lm a ld r) .

lenen). A yrca bkz. H anany vd., 2000 (MAXIMA'yla ilgilenen) ve H alverson vd., 2001 (DASIy-
la ilgilenen).
13 K uram sal destekleyiciler iin bkz. G urzadyan ve T orres, 1997 ve G urzadyan ve Kocharyan,
1994 ve gerek CMB v erilerin in yerini tu ta n zm lem e iin G urzadyan ve Kocharyan, 1992
(COBE v erisi iin) ve G urzadyan vd., 2002,2003 (BOOMERanG verisi iin ve WMAP verisi
iin 2004).
O k u y u cu n u n fa rk edecei g ib i k o n u h l a n la m a z lk la rla ve b e k le n e b ile
cei g ib i o u n lu k la fkeli ta r t m a la r la dolu. K ita p ta k i ile rle y e n b l m
le rd e b u b a la n td a o rta y a k o n m u g r le rin o ld u k a b y k b ir k sm n
g ste rm ey e a la c a m , ve d i e rle ri n e z d in d e m m k n o ld u u n c a a d il o l
m a y a a l rk e n h ip e rb o lik d u ru m le h in e o la n k e n d i g r m g izlem eye
y elten m ey ece im .
B erek et v e rsin , b e n im g ib i h ip e rb o lik g e o m e trin in z a ra fe tin d e n ve a y
rc a m o d e m fizi in g rk em in d en e tk ile n e n le r i in b u m u h te e m g e o m e tri
ye ili k in m o d e m fiziki ev re n k a v ra y m z n ta rt m a s z te m e li o la ca k
b a k a b ir ro l sz k o n u su d u r. M o d e m g relilik k u ra m u y a rn c a h zla r n
u za y , esk i N evvtonc k u ra m d a sa la n a n , kliti o la n d a n ziy a d e k e sin lik le
-b o y u tlu h ip e rb o lik b ir g e o m e trid ir (bfcz.18.4). Bu b iz e g re lili in b a z
b u lm a c a la rn a n la m a m z d a y a rd m c olur. rn e in b ir b in a n n y a n n d a n
k y a s la n a b ilir b ir h z la ile ri d o ru h a re k e t ed e n b ir a r a ta n k h z n a y a
k n b ir h z la f rla tla n b ir c isim h a y a l edin. B in ay a g re b u c isim y in e de
k h z n h i b ir z a m a n a a m a z . Bu o la n a k sz m g ib i g r n se d e 1 8 .4 'te
h ip e rb o lik g eo m etri a ra c l y la d o ru d a n b ir a k la m a y a k a v u a c a m
g receiz. Y ine de b u b y le y ic i k o n u la r so n ra k i b l m le re k a d a r b e k le
m ek z o ru n d a .
Peki y a h ip e rb o lik g eo m etrid e b a a r s z o ld u u n u g rd m z P isa g o r
te o re m in d e n n e h a b e r? B elirli P isa g o rc u d lle rin b u en n e m lile rin i g e le
cek k u a k la ra m te rk etm eliy iz? Pek sa y lm a z n k h ip e rb o lik g e o m e tri -
ve a s ln d a h ip e rb o lik g eo m etriy i d z e n siz c e e ilm i b ir y o lla g en elley en
(E in ste in 'n g en el g relilik k u ra m n n a n a is k e le tin i o lu tu ra ra k ; bkz.
13.8, 14.7, 18.1 ve 19.6) t m "R iem annc" g e o m e trile r- k k u z a k lk
la rn lim itin d e s a la n a n P isa g o r te o re m in e y a a m s a l b i im d e b a ld r.
D a h a s o n u n d e v a sa e tk isi m a te m a tik ve fiz i in en g in a la n la rn a y a y l
m a k ta d r (rn. k u a n tu m m e k a n i in in " n iter" m e trik y a p s, bkz.%22.3). Bu
te o re m , b ir a n la m d a "geni" u z a k lk la r y e rin e g e iriliy o r o lm a s g ere in e
ra m e n o rijin a l o la ra k ile ri s r ld d u ru m u d e v a sa e k ild e a a n b ir u y
g u la m a a la n b u la ra k g e o m e trin in k k lekli y a p s i in m e rk e zi k a l
m a y a d ev a m e tm ek ted ir.
FZK DNYADA SAYI TRLER

3.1 Pisagorcu felaket mi?


im d i S a c c h e ri'n in , k lit'in b e in c i n e rm e sin i k a n tla m a g iriim in d e k u l
la n m a k i in b y k g a y re tle d e n e d i i o ilkeye, elik i y o lu y la k a n tla m a
k o n u s u n a g eri dnelim . K lasik m a te m a tik te b u ilk e n in b a a r y la u y g u la n
d p ek ok rnek m e v c u ttu r. Bu rn e k le rin en n l le rin d e n b ir i P isag o r-
c u la ra k a d a r u z a n r ve b u o n la r b y k o ra n d a s k n ty a so k a n m a te m a
tik s e l b ir k o n u y a yol a m tr. k a rsa n a n u y d u . K aresi ta m o la ra k 2 s a
y s n a e it o la n ra sy o n e l b ir sa y (dier b ir d ey ile b ir kesir) b u lu n a b ilir
m i? Y an t h a y r o la ra k g n d em e g e lir ve b ira z d a n g ste re c e im m a te m a
tik s e l id d ia a s ln d a b y le h e rh a n g i b ir ra sy o n e l sa y n n o lm a d d r.
P is a g o rc u la r b u k e ifle n e d e n b u d erece s k n ty a g ird ile r? B ir k e s irin ,
d i e r b ir d ey ile ra sy o n e l b ir sa y n n , iki ta m s a y (ya d a b t n say) a v e
b 'n in , b s frd a n fa rk l o lm a k z e re a /b o ra n o la ra k ifa d e e d ile b ild i i b ir
ey o ld u u n u a n m sa y n . (K esir ta n m ta r t m a s i in bkz. nsz.) P is a
g o rc u la r b a la n g ta t m g e o m e trile rin in ra sy o n e l s a y la r b i im in d e l
le b ile n u z u n lu k la r o la ra k ifa d e ed ileb ilec e in i u m m u la rd . R a sy o n el s a
y la r g rece, so n lu b a s it te rim le rle a n la la n ve a k la n a b ilir b a s it n ic e lik
le rd ir; y in e de d ile d i im iz k a d a r k k y a d a b y k u z a k lk la r b e lirtm e k
te k u lla n la b ilirle r. T m g e o m e tri ra sy o n e l s a y la rla y a p la b ils e b u h e r e
yi g rece b a s it ve k o la y k a v r a n a b ilir h a le g e tirird i, te ta r a f ta n " irra sy o
nel" sa y k a v ra m so n s u z s a y d a ile m g e re k tirir ve b u d u ru m e s k ile r iin
(hakl olarak) d ik k a te d e e r d ere ced e g l k o lu tu rm u tu . K aresi 2 o la n
h i b ir ra s y o n e l sa y o lm a y g er e in d e n i in b ir g l k m e v c u ttu r? Bu
P isa g o r te o re m in in k e n d is in d e n ile ri gelir, k lit g e o m e trisin d e k e n a r
u z u n lu u b ir o lan b ir k are y e sa h ip se k , b u k a re n in k e g en u zu n lu u , k a
re s i l 2 +1 2 = 2'ye e it o la n b ir s a y d r (bkz. ekil 3.1). B ir k a re n in k eg en
u z u n lu u n u ifa d e e d e b ile n g erel h i b ir sa y y o k sa b u g e o m e tri i in f e la
k e t n ite li in d e o lu r. P is a g o rc u la r b a la n g ta , b a s it e b t n s a y la rn
o r a n la r b i im in d e a k la n a b ile c e k b ir "gerel say" k a v ra m n o lu tu rm a
y d e n e d ile r. B u n u n n i in ilem e y ec e in i grelim .
Konu

d e n k le m in in p o z itif o la ra k ele ald m z a ve b ta m s a y la r i in n e d e n h i


b ir z m o lm a d n g rm ek tir. eliki y o lu y la k a n tla m a y b y le si a ve
b s a y la rn n v a r o la m a y a c a n k a n tla m a k ta k u lla n a c a z . Bu d u ru m d a
te rs in d e n b y le si b ir a ve 'n in v a r o ld u u n u v a rs a y m a y a a ly o ru z . Y u
k a rd a k i d en k lem in iki ta ra fn d a b2 ile a rp a ra k

a 2 = 2 b2

eld e e d e riz ve a k a a 2 > b2> 0 so n u c u n u k a rrz . u h a ld e d en k lem in sa


ta ra fn d a k i 2 b 2 ifa d e si ifttir ve b u n e d e n le a d a (h erh an g i te k b ir sa y n n
k a re s i d e te k o la c a n d a n , te k deil) ift olm ak z o ru n d a d r. D o lay sy la
p o z itif b ir c ta m s a y s i in a = 2c o lu r. Y u k ard a k i d en k lem d e k a re a lm a
ile m in i a y e rin e 2c k o y a ra k g e r e k le tirirs e k

4c2 = 2b2

eld e e d e riz ve h e r iki ta r a f ikiye b ld m z d e ,

b2 = 2c2

ifa d e s in e u la r ve b u r a d a n d a b2> c2> 0 s o n u c u n u k a rrz .1 Bu a 'n n y e r i


n i b ve fe'nin y e rin i c 'n in a lm a s d n d a d a h a nce g ste rm i o ld u u m u z
d en k lem in tp a tp a y n sd r. lg ili ta m s a y la r n u a n d a n cek i d u r u m la
r n d a n d a h a k k o ld u k la rn n o t ed in . u h a ld e b u ilem i,

a 2 > b2> <? > d 2> e 2> ...,

o la ca k ve t m b u ta m s a y la rn p o z itif o la ca ekilde

1 Bu k itap ta sklkla k u llan lan >, <, >, < n o ta sy o n la n srasy la (gram atik olarak uygunca ifade
edilm i) "byktr", "kktr", "byk eittir", "kk eittir" anlam ndadr.
a 2 = 2b2, b2 = 2 c2, c 2 = 2 d 2, d 2 = 2e2......

b itm e y e n b ir d e n k le m le r s e ris i elde ed en e k a d a r te k ra r te k r a r y in e le y e b ili


riz. B u n u n la b irlik te p o z itif ta m s a y la r n h e rh a n g i b ir a z a la n s e ris i, b u s e
r in in b itim siz o ld u u g ere iy le e lierek b ir so n a gelm ek z o ru n d a d r. Bu
d a h a n ce v a rsa y m o ld u u m u z , k a re s i 2 'ye e it o la n ra s y o n e l b ir say
m e v c u ttu r ifa d e siy le e li ir. B unu da, k a n tla n m a y a a l ld z e re byle
b ir ra sy o n e l sa y y o k tu r ifa d e s i iz le r .2
Y u k ard a y e r a la n a rg m a n d a k i b e lli n o k ta la r b e lirtilm e lid ir. lk o la
ra k m a te m a tik se l k a n tn n o rm a l ilem leriy le u y u m h a lin d e , sa y la rn , ya
"ap ak " o la ra k ele a ln a n y a d a n ce d en o lu tu ru lm u b e lirli ze llik lerin e
b a v u ru lm u tu r . rnein, b ir te k s a y n n k a re s in in h e r z a m a n te k o laca
ve d a h a s b ir ta m s a y n n te k o lm a d d u ru m d a ift o la ca g er e in d e n
y a ra rla n d k . A yrca p o z itif ta m s a y la r n k esin o la ra k a z a la n h e r se ris in in ,
b ir so n a g elm ek z o ru n d a o ld u u te m e l g er e in i k u lla n d k .
B ir k a n tla m a ile m in e k o n u o la ca k k esin v a rs a y m la r ta n m la m a n n
n em li o la b ilm e sin in b ir n ed e n i, h a t ta b u v a rs a y m la rn b a z la r k u s u r
su z c a "apak" o ls a la r d a, m a te m a tik ile rin sk lk la , k a n tn k e n d isin in
b a la n g o la ra k ilg ile n e b ile c e in d e n fa rk l b a k a c a t rd e k i b irim le rle il
g ile n m e le rid ir. Bu d i e r b irim le r ay n v a rs a y m la r s a la r la rs a b y lece
k a n t h l elde e d ilir ve k a n tla n m id d ia , b u d i e r b irim le r i in d e g e e r
li o la c a n d a n b a la n g ta a lg la n d n d a n d a h a b y k b ir g en elli e sa h ip
o la ra k g r lec ek tir. D ier ta r a f ta n gerek li v a r s a y m la rd a n b a z la r b u a l
te r n a tif b irim le rin s a la n m a s n d a b a a r s z o lu r la rs a id d ia b u b irim le r
i in y a n l la n a b ilir. ( rnein p a ra le llik n e rm e sin in 2 .2 'd e v erilm i P is a
g o r te o re m in i, a s ln d a h ip e rb o lik g eo m etri i in y a n l o la n te o re m i k a n t
la m a d a k u lla n ld n n fa rk n a v a rm a k n em lidir.)
Y u k ard a k i a rg m a n d a b a la n g b irim le ri ta m s a y la r d r ve b iz ta m s a
y b l m le ri o la ra k o lu tu ru lm u sa y la rla , ra sy o n e l sa y la rla , ilg ilen m ek
tey iz. Bu t r s a y la rd a k i a s l d u ru m h i b irin in k a re s in in 2 o lm a d d r.
B u n u n la b irlik te y a ln z c a ta m s a y ve ra sy o n e l s a y la rd a n b a k a t r s a y
la r d a m e v c u ttu r. A sln d a 2 i in b ir k are k k g ere k sin im i, a n tik Y u n an z a
m a n n d a k i t m d ile k le rin e ra m e n , d a h a n ce le ri k a b u lle n m e y e h a z r la n

2 Baz okuyucular a /b 'n in "en sad e terim li halinde" olm asn (dier b ir deyile a ve b'n in ortak
arp an olm am asn) talep ederek b alay an aka yetersiz b ir arg m an n fark etm i o lab i
lirler. Bununla b irlik te b u durum , k u su rsu z ekilde doru olsa da, gsterilm esi gereken bu
t r en sade terim h alindeki b ir ifadenin h e r zam an v a r olduunu v arsay a r. Verili b ir A/B ke-
sirin in en sad e terim li ifad esin i bulm ak (dolayl olarak ya da ak ekilde, diyelim ki k lit
alg o ritm as o larak bilin en ilem i ku llan arak verilm i benzer gerekelendirm eyi daha k arm a
k olarak ierir; bkz. H ardy ve W right, 1945, s. 134 m etinde; D avenport, 1952, s. 26; L ittle-
wood, 1949, blm 4; ve Penrose, 1989, blm 2.
m o ld u k la r te k t rd e k i s a y la rn , ta m s a y la r ve ra sy o n e l s a y la rn s n r
l a n d n a ile rlem e y e zo rla d . K en d ilerin i y n le n m i b u ld u k la n t rd e k i
sa y , b iz im u a n "gerel s a y d ed i im iz b ir say y d : b u g n (her n e k a d a r
a n tik Y u n a n la r i in b u ta rz b ir g ste rim m m k n o lm a d y sa da) b itim s iz
b ir o n d a lk ile rle m e si b i im in d e ifa d e e tti im iz b ir say . G erekte 2 e s a s e n
(im di y az d m z gibi)

V2= 1,41421356237309504880168872....

o la ra k n ite le n e n gerel b ir k are k k sa y y a s a h ip tir. Bu t r "gerel" s a y la


r n fizik i k o n u m la rn so n ra k i b l m d e d a h a y a k n d a n ele alaca z.
M erak m z gerei, 2 'n in k a re k k n n v a r o lm a y n a ili k in y u k a rd a k i
k a n tn g erel s a y la rd a (ya d a a y n eye d en k gelecek e k ild e g erel sa y
o ra n la rn d a ) n i in b a a rs z l a u ra d n s o ra b iliriz . A rg m an b o y u n c a
"tam sa y " y e rin e "gerel say" k o y a rsa k ne olur? T em el fa rk p o z itif g erel-
le rin (ya d a h a t ta k esirlerin ) k e sin o la ra k a z a la n h e rh a n g i b ir s e ris in in b ir
so n a g elm ek z o ru n d a o lu u n u n d o ru o lm a m a sd r ve a rg m a n o n o k ta d a
r r .3 ( rnein so n la n m a y a n 1, -, -, ..., s e ris in i ele alm .) "Tek" ve
"ift" g erel sa y n n b u b a la m d a n e o ld u u n a ilik in e n d i e le n ile b ilir.
G erek te a rg m a n u a a m a d a h i b ir z o rlu k la k a r la m a z n k h e r h a n
gi g erel b ir a i in h e r za m a n a = 2 c d en lem in i sa la y a n g er el b ir c m ev
c u t o ld u u n d a n , d i e r b ir d ey ile g er el s a y la rd a 2 'y le b l n m e h e r z a
m a n m m k n o ld u u n d a n , t m g erel s a y la r "ift" sa y lm a k d u r u m u n d a
d r.

3.2 Gerel say sistem i


G eo m e trin in (klit) fik irle ri u y g u n b i im d e g e litirile c e k se Y u n a n la rn
ra s y o n e l s a y la rn fa rk n a v a rm a y a z o rla n m o lm a la r yetm ez. B u g n le r
de, b e lirli b ir g eo m etrik n ic elik y a ln z c a ra sy o n e l s a y la r b i im in d e b a s it
e l lem ed i in d e, g erek siz y ere k a y g lan m y o ru z . B u n u n s e b e b i b ir "g er
el say" k a v ra m n n b iz e ok ta n d k o lm a sd r. H er n e k a d a r h e s a p m a k i
n elerim iz , s a y la n y a ln z c a s n rl b ir sa y b a s a m a b i im in d e g s te riy o r
o lsa d a b u n u k o la y lk la , h e s a p m a k in e s in in s n rl b ir n e sn e o lu u g ere i
n e d e n iy le b iz e d a y a tla n b ir y a k la k lk ta h m in i o la ra k k a b u l ed eriz. d e a l

3 Gerel rasyoneller" (dier b ir deyile gerel blm leri) h e r eye ram en yine de gerel say
la r o ld u k larn d an y ukardaki k a n tta gerel s a y la n kullanm ann b ir ekilde kukulu olduu
itira z elb ette y kseltilebilir. B ununla b irlik te b u az nce sylenm i olan geersiz klm az.
B alangtaki arg m an d a a ve h'n in kendilerinin rasyoneller olarak deil ta m sa y la r olarak
a ln d k la n da b elirtileb ilir nk a v e b yalnzca rasyonelse argm an, sonucun kendisi h l
doru bile olsa, azalan diziler" ksm nda b a a n sz l a urard.
m a te m a tik s e l (Platonik) sa y n n , o n d a lk ile rle m e n in k e s in lik le s re s iz b i
im d e d ev am e tm e s in i g e re k tire b ile c e in i k a b u le h a z rlk ly z . E lb e tte b u
ou k e s rin o n d alk g s te rim le rin d e de g e e rlid ir, rn e in ;

= 0,333333333 ...,
3
29
= 2,416666666 ... ,
12
9
= 1,285714285714285,
7
237
= 1,60135135135 ... .
148

B ir k e s ir i in o n d a lk ile rle m e h e r za m a n , b a s a m a k la r n s n rs z d iz isin in


b e lirli b ir n o k ta d a n s o n r a s re siz c e y in e le n e n b ir s o n lu d iz id e n o lu tu u
e k ild e , s o n u o la ra k p e r iy o d ik tir . Y u k ard a k i rn e k le rd e y in e le n e n d iz i
le r s r a s y la 3, 6 , 285714 ve 1 35'tir.
O n d alk ile rlem e a n tik Y u n a n la r i in m m k n d e ild i fa k a t o n la r k a r
m a k s a y la n k a b u lle n m e y e ilik in k en d i y o lla rn a s a h ip tile r. G erekte
b e n im se d ik le ri, s a y la r b u g n k e n d isin e s re k li ke sirler d e n e n ey b i i
m in d e b ir g ste rim sis te m iy d i. B u ra d a b u n u n t m a y n n tla r n ird e le m e
ye g erek yok f a k a t b a z z e t y o ru m la r u y g u n o la c a k tr. B ir s re k li k e s ir ,4
a, b, c, d , ...'n n p o z itif ta m s a y la r o ld u u so n lu y a d a so n s u z b ir a + (b +
(c + ( d + ) M 1)'1 ifa d e sid ir;
1
a +
b+

l'den byk herhangi bir rasyonel say byle bir ifadeyi s o n la n d r c ola
rak yazlabilir (anlam bulanklndan kanmak zere normalde son tam
saynn l'den byk olm asna gerek duyarz), rn. 52/9=5+(l+(3+(2)1)"1)'1:
52 1
5+
9 1 + -1
3+ i

ve l 'd e n k k b ir p o z itif ra sy o n e l sa y i in y a ln z c a ifa d e d e k i ilk ta m s a


y y s f r o la ra k a ln z . R a sy o n e l o lm a y a n g erel b ir sa y y ifa d e etm ek iin

4 stnkr b ir b ak la a + (b + (c + (d + I 1) 1)'1 gibi ifadeler grece tu h a f grnebilir. Oysa


o n la r an tik Y unan d n b alam nda (Yunanlar bu belirli gsterim i kullanm adklar
halde) olduka d o aldrlar. klit algoritm as ilem ine n ot 3.2'de b ir k esrin en sa d e terim b i
im ini b u lm a b a lam n d a deinildi, k lit algoritm as (zldnde) bu t r b ir srekli ke
s ir ifad esin e kesin ekilde yol aar. Y unanlar bu ayn ilem i iki geom etrik uzunluun o ra n
n a u y g u larlard . En genel d u rum da sonu b u ra d a ele alm an t rd e b ir so n su z srekli kesir
olurdu.
s re k li k e s ir ifa d e s in i b a s it e 1311 so n s u z a d ek d ev a m e ttiririz . B az rn e k
le r u n la r d r :5

V2 = 1 + (2 + (2 + (2 + (2 + - m - 1)-1,
7 - V3 = 5 + (3 + (1 + (2 + (1 + (2 + (1 + (2 + - ) 1) 1) 1) *) 1)'1)'1,
n = 3 + (7 + (15 + (1 + (292 + (1 + (1 + (1 +(2 + ) 1)1) 1)'1) 1) 1) 1) 1.

Bu so n s u z rn e k le rin ilk ik is in d e g r le n d o al sa y d iz ile ri, d i e r b ir d e


y ile ilk d u ru m d a 1, 2, 2, 2, 2, ... ve ik in c i d u ru m d a 5, 3, 1, 2, 1, 2, 1, 2, ...,
n ih a i o la ra k p e riy o d ik o lm a z e lli in d e d ir (ilk d u ru m d a s re s iz b i im d e
te k r a r ed e n 2 ve ik in c i d u ru m d a s re s iz b i im d e te k ra r ed en 1, 2 .)13-21 Y u k a
r d a b e lirtild i i ze re, ta n d k o n d a lk g ste rim d e , (so n lu y a da) so n u o la
r a k p e riy o d ik ifa d e le re s a h ip o la n la rn ra sy o n e l s a y la r o ld u u n u a n m s a
y n . D ier ta r a f ta n u h a ld e , ra s y o n e l s a y la rn h e r z a m a n s o n lu b ir t a
n m la m a y a sa h ip o lu u n u Y u n an "s re k li k esir" g s te rim in in g c o la ra k
d ik k a te a la b iliriz . Bu b a la m d a s o ru lm a s g ere k en d o al b ir s o ru u d u r:
h a n g i s a y la r s o n u o la ra k p e r iy o d ik b ir s re k li k e s ir g s te rim in e s a h ip
tir? B ild i im iz k a d a ry la ilk o la ra k b y k 18. y zy l m a te m a tik is i J o s e p h
G. L a g ra n g e ta r a f n d a n k a n tla n a n , g s te rim le ri s re k li k e s irle r b i im in d e
o la n ve ik in c i d e r e c e d e n irrasyoneller* o la ra k a d la n d r la n s a y la rn , s o
n u o la ra k p e riy o d ik o ld u k la rn a ili k in te o re m d ik k a te ek icid ir.
ik in c i d e re c e d e n b ir irra s y o n e l n e d ir ve o n u n Y u n an g eo m e trisin d e k i
n em i n e d ir? O, a ve b 'n in k e s ir o ld u u ve b 'n in b ir ta m k a re o lm ad ,

(@ [3.1] Bu genilem eleri olas tam lk derecesine dek elde etm ek zere CV ve x _I" tu la rn a s a
h ip o ld u unuzu varsayyorum ) hesap m akinenizi kullann. n = 3,141592653589793... olarak
kab u l edebilirsiniz. pucu: H er saynn tam say ksm n n o t edip karn ve k alan n tersin i
olu tu ru n .
5 Srekli k esirlerle ilgili (kantlarla birlikte) d ah a fazla bilgi iin D avenportun (1952) 4. b
lm de verilm i z a rif aklam asna bakn. Baz b ak m lard an gerel sa y la rn srekli kesir
g sterim in in o ndalk ilerlem e biim indeki norm al olandan, m odem m atem atiin
2.24,25'te ta rtlm olan hiperbolik geom etri de dahil olm ak zere ok farkl alan larn d a
uy g u lam alar b u larak , d ah a d erin ve ilgin olduu belirtilebilir. te ta ra fta n srekli kesirler
p ra tik h esa p la m a la r iin o k a d a r da uygun deildir; geleneksel ondalk gsterim in k u llan l
m as ok d ah a kolaydr.
Jj [3.2] Bu iki s rek li k esir ifad esin in so n u ta periyodik olduunu v arsay a rak tem sil ettikleri
sa y la rn sol ta ra fta k i nicelikler olm ak zorunda o lduklarn gsterin. pucu: Bu niceliin
salam ak zo ru n d a olduu ikinci dereceden b ir denklem b u lu n ve n o t 3.6ya b avurun.
6 kinci dereceden irrasy o n eller, A sfrd an farkl olm ak zere ve zm leri, gerel sa y la r ale

m inde kalm ak iin B2'n in 4ACden byk olm as gereken + ve


B S B \ 2 C
- J ( ) - - ifadeleriyle elde edilen genel b ir Ay2 + Bx + C = 0 ikinci derece denklem in
zm nde o rtay a ktklar iin byle ad lan d rlr. A, B ve C tam say ya da rasyonel sayy
sa ve denklem in rasy o n el b ir zm yoksa, asln d a zm ler ikinci dereceden irrasy o n el
dir.
a + Jb

b i im in d e y a z la b ile n b ir s a y d r. B ylesi s a y la r k lit g e o m e trisin d e


n e m lid irle r n k o n la r c e tv e l p e rg e l izim lerinde* en d o la y sz e k ild e
k a r la la n irra s y o n e l s a y la rd r. (3.1' de b iz i ilk kez V2 p ro b le m in i ele
a lm a y a y n e ltm i P isa g o r te o re m in i ve d o ru d a n y u k a rd a k i b i im d e k i d i
e r s a y la ra y n e lte n d i e r b a s it kliti u z u n lu k la rn iz im le rin i a n m s a
yn.)
ik in c i d e re c e d e n irra s y o n e lle rin b e lirli rn e k le ri, a = 0 v e ft'n in (k are-
olm ay an ) d o al b ir sa y (ya d a l 'd e n b y k b ir rasy o n e l) o ld u u k o u lla r-
d a k ile rd ir:

V2, V3, V 5, V, a/7 , V s , VT , VTT........

Bu t r b ir sa y n n s re k li k e s ir g ste rim i zel o la ra k a rp c d r. O nu s


re k li k e s ir o la ra k ta n m la y a n d o al s a y la r d iz isi tu h a f b ir tip ik zellie
sa h ip tir . B ir A s a y sy la b a la r v e h em en B, C, D ,..., D, C, B g ib i b ir " p a lin d -
rom ik" d iziy le dev am e d e r ve d a h a so n ra g elen 2A 'y ta k ib e n B, C, D,..., D,
C, B, 2A d iz isiy le d ev a m e d e re k k e n d in i s re siz o la ra k y in e le r. K endisiyle
ilg ili d iz in in

3, 1, 2, 1, 6 , 1, 2, 1, 6 , 1, 2, 1, 6 , 1, 2, 1, 6 , ...

o ld u u VTT sa y s iy i b ir rn e k tir. B u ra d a A = 3 ve p a lin d ro m ik B, C, D,...,


D, C, B d iz isi te rim li 1, 2, 1 d iz isid ir.
A n tik Y u n a n la r b u n u n n e k a d a rn b iliy o rla rd ? H er eye ilik in titiz
k a n tla rd a n y o k su n o lm u o lm a la rn a ra m e n b u n la rn b y k b ir k sm n ,
ok o la s k i y u k a rd a a k la d m e y le rin t m n (L ag ran g e te o re m i de
d a h il o lm a k zere) b iliy o rla rd . B u n u n o u n u P la to n 'u n a d a T h eaete-
to s k u rm u g r n y o r. Bu b ilg in in P la to n 'u n d iy a le k ti in d e 7 se rg ile n e n
(y u k ard a d e in ile n p a lin d ro m ik d iz ile rin y in e le n m e sin i d e ieren) b i r t a
k m k a n tla rn n o ld u u b ile g r l y o r.
ik in c i d ere ce ir ra s y o n e lle ri d a h il etm ek, b iz e klit g e o m e trisin e u y g u n
s a y la ra g id e n b a z y o lla r a s a d a g erek en h e r ey i y a p m a z . k lit'in o n u n
cu (ve en zor) k ita b n d a yja + Vb (a ve b p o z itif r a s y o n e lle r o lm a k zere) b i
im in d e k i s a y la r ele a ln r. G enel o la ra k b u n la r ik in c i d e re c e irra sy o n e l
d e ild ir, f a k a t y in e de ce tv e l p e rg e l iz im le rin d e o rta y a k a rla r. B ylesi

* ruler-an d -co m p ass co n stru ctions: uzunluklar, a la r ve dier geom etrik ek illerin yalnzca
idealize edilm i b ir cetvel ve pergel ku llan lara k izilm esi ilem i, -~n.
7 P rofesr Stelios N egrepontis beni bu k a n tn T heaetetos-the S ophist-the Politikos "le-
m e"sinin n c s olan th e S tatesm an (= Politikos) ad l P latonik diyalogda b ulunduuna
d a ir bilgilendirdi. Bkz. N egrepontis, 2000.
g eo m etrik izim ler i in y e te rli n ite li e sa h ip sa y la r, d o al s a y la rn to p
la m a, k arm a, a rp m a , b lm e ve k a re k k a lm a g ib i b ir d izi te k r a r e d e n i
le m d en g em esi y o lu y la o lu tu ru la b ile n sa y la rd r. B u n u n la b irlik te y a l
n z c a b u s a y la rla ilem y a p m a k so n d ere ce k a rm a k la r v e b u s a y la r
kliti g eo m e trin in cetv el p erg e l iz im le rin d e k u lla n lm a k i in h l o l
d u k a s n rld r la r . B t n y le g en el o la n so n su z s re k li k e s ir ifa d e le rin e
a la n a m a c e s u r a d m n a tm a k - b i r a d m n n e k a d a r c e s u r o ld u u k o n u
s u n a e s a s e n 1 6 .3 -5 'te d e in ile c e k - ok d a h a fa z la ta tm in e d ic id ir. Bu,
Y u n a n la ra klit g e o m e trisin e u y g u n o ld u k la r a n la la n s a y la r a k la
m a n n b ir y o lu n u su n d u .
Bu s a y la r a s ln d a m o d e m te rm in o lo jid e k i "gerel sa y la r" d r. Bu t r
s a y la rn b t n y le ta tm in ed ici b ir ta n m 19. y z y la k a d a r b u lu n m u
o la ra k k a b u l ed ilm e se de, P la to n 'u n re n c ile rin d e n b ir i o la n a n tik Y u n an
b y k m a te m a tik i ve a s tro n o m E u d o k so s k o n u y la ilg ili e s a s fik irle ri d a
h a l 4. y z y ld a elde e tm iti. E u d o k so s'u n fik irle rin e ili k in b irk a ey
s y lem ek y e rin d e olacak.
lk o la ra k k lit g e o m e trisin d e s a y la rn d o ru d a n u z u n lu k la r y e rin e
u z u n lu k o r a n la n b i im in d e ifa d e e d ile b ild i in i n o t edelim . Bu e k ild e b e
lir li h i b ir u z u n lu k b irim in e ("in" y a d a Y unan "d acty lo s"u gibi) g erek d u
y u lm a d . D a h a s u zu n lu k o ra n la ry la , b u o ra n la rn b irb irle riy le n e sk lk ta
a rp la b ile c e in e ilik in (ten fa z la u z u n lu u n b irb irle riy le a rp lm a s
d u ru m u n d a ok b o y u tlu "h ip e r h a c im le r"e ilik in b e lirg in ih tiy a c k a r la
m a m a k la b irlik te) b ir k s tla m a d a olm az. E u d o k so s k u ra m n d a k i ilk ad m
b ir a : b u z u n lu k o ra n d i e r b ir c : d o ra n n d a n d a h a b y k o ld u u n d a
b u n a ilik in b ir k r ite r te m in etm ek ti. Bu k r ite r u y d u : a u z u n lu u n u n ,
k e n d i k en d in e M kez ek le n d i in d e k e n d in e N kez ek len en b u z u n lu u n u
a a c a ve ay n z a m a n d a d 'n in , k e n d i k e n d in e N kez e k le n d i in d e k en d in e
M kez ek len e n c'y i a a c a e k ild e iki M ve N p o z itif ta m s a y s m e v c u t
t u r .13,31 B enzer b ir k r ite r a : b 'n in c : d 'd e n d a h a k k o ld u u d u ru m u if a
d e etm ek i in de g e erlid ir. Bu o r a n la rn e itli i d u ru m u i in k rite rle rin
ik isi de g e e rsiz d ir. Bu t r o r a n la rla ilg ili in c elik li "eitlik " k a v ra m y la
E u d o k so s g erek te, "gerel b ir sa y "y a ilik in u z u n lu k o ra n la r b i im in d e
s o y u tla n m b ir k a v ra m a sa h ip o lm u tu . O a y rc a b u t r g er el s a y la rn
to p la n m a ve a rp lm a la r z e rin e k u r a lla r d a s u n d u .1341
B u n u n la b irlik te b ir gerel sa y y a ili k in Y unan g r y le m o d e m o lan
a r a s n d a k i te m e l b ir b a k a s fa rk v a r d n k Y u n a n la r sa y s is te m in i
b iz e fizik i u z a y d a k i u z a k lk k a v ra m b i im in d e te m e l o la ra k "v erilm i" ka-

[3.3] B unun n eden ie y arad n grebiliyor m usunuz?


[3.4] B u n la n n a sl form le etm ek gerektiini grebiliyor m usunuz?
b u l e d iy o rla rd ve b y le ce s o ru n b u "uzaklk" l le rin in g er ek te n a s l
d a v ra n d k la rn s a p ta m a y a a l m a k t. "U zayn" k e n d isi de, b u u z a y n
i in d e y e r a la n gerek fizik i n e s n e le r P la to n ik id e a l d ze y in e k a n lm az
o la ra k e rie m e se le r d a h i, P la to n ik b ir m u tla k g r n m n d e o la b ilir d i .8
(B u n u n la b irlik te 17.9 ve 19.6,8 'd e E in s te in 'n g en el g re lilik k u ra m
n n im d ile rd e u z a y ve m a d d e z e rin e o la n b u b a k a s n n a s l te m e l b ir
e k ild e d e itird i in i g r y o r olacaz.)
rn e in k u m a izilm i b ir k a re y a d a m e rm e rd e n y o n tu lm u b ir k p
g ib i fizik i b ir n esn e, a n tik Y u n a n la r ta ra fn d a n P la to n ik id e a le m a k u l y a
d a b a z e n m k em m el b ir y a k la k lk ta h m in i o la ra k d e e rle n d irile b iliy o r-
d u . Y ine de b u t r b ir n e s n e b u n a ra m e n y a ln z c a b ir y a k la k lk ta h m in i
sa la m a z . P la to n ik b i im le re y n elik b u t r y a k la k lk ta h m in le rin in a r
d n d a -b y le c e g r n m o la n - u z a y n k e n d isi y a ta r: P la to n ik b ir g er ek
li in d o la y sz b ir g e r e k le tirili i o la ra k d ik k a te a ln a b ile c e k o la n s o y u t
y a d a k a v ra m sa l b ir v a ro lu . Bu id e a l g e o m e trid e k i u z a k lk l s s a p ta
n a c a k b ir eydir; b u n e d e n le , b u id e a l gerel sa y k a v ra m n , verili o ld u u
v a r s a y la n k lit i b ir u z a y d a n k a rm a y a a l m a k u y g u n o lu r. G erekte
E u d o k s o s'u n y ap m ay b a a r d e y b u d u r.
B u n u n la b irlik te 19 ve 20. y z y lla rd a m a te m a tik s e l sa y k a v ra m n n
fizik i u z a y n d o a s n d a n a y r d u rm a s g ere k ti i g r o rta y a kt. M a te
m a tik s e l o la ra k k lit'in k in d e n fa rk l tu ta r l g e o m e trile rin v a rlk la r g s te
rilm i o ld u u n d a n , b u d u ru m m a te m a tik se l "geom etri" k a v ra m n n m u tla
ka fizik i u z a y n v a r s a y la n d o a s n d a n k a rlm a s g e re k lili in d e s r a r e t
m ey i y e rs iz kld. D ah a s, te m eld e b u lu n a n b u v a rs a y lm "P la to n ik fiziki
g e o m e tri"n in a y rn tl d o a s n m k em m el o lm a y a n fizik i n e s n e le rin d a v
r a n la r b i im in d e sa p ta m a k , o la n a k sz d e ilse de, o k z o r o la b ilird i.
"G eo m etrik u zak l n ", o n a g re ta n m la n a c a s a y la rn d o a s n b ilm ek
iin , rn e in , b e lirs iz d ere c e d e k k ve de b y k u z a k lk la rn h e r b irin d e
n e o ld u u n u b ilm ek g ere k ir. Bu s o r u la r b u g n b ile a k ve n e t z m le r
d en y o k s u n d u r (ve b u n la r a so n ra k i b l m le rd e y e n id e n yneleceim ).
Bylece, s a y d o a s n d o ru d a n fizik i l lerle ilg ili o lm a y a n b ir b i im d e
g e li tirm e k ok d a h a u y g u n d u . Bu n ed e n le R ic h a rd D ed ek in d ve G eorg
C a n to r, g erel s a y la rn "ne o ld u u " n a ili k in fik irle rin i, g eo m etriy le d o
ru d a n ilg ili o lm a y an k a v ra m la rn k u lla n m a ra c l y la g e li tird ile r.
D e d e k in d 'n g erel s a y ta n m ra sy o n e l s a y la rn so n s u z k m e le ri b i i
m in d e y d i. T em elde ra s y o n e l s a y la rn , h em p o z itif h em n e g a tif (ve sfr),
b y k l k le rin e g re d z e n le n d ik le rin i d n r z . Bu d z e n le m e n in , O'n

! Uzayn doas zerine a n tik Y unan d n n n b ir aklam as iin bkz. Sorabji, 1983,
1988.
o r ta d a , n e g a tif ra sy o n e lle rin so la , p o z itif ra sy o n e lle rin sa a d o ru b e lir
siz o la ra k ile rle r d u ru m d a g ste rile re k , so ld a n sa a d o ru m e y d a n a g e ld i
in i h a y a l e d e b iliriz . (Bu y a ln z c a z ih in d e c a n la n d rm a a m a c n a y n e lik
tir; a s ln d a D e d e k in d 'n ile m i b t n y le so y u ttu r.) D edek in d b u g r n t
y te m iz b i im d e ikiye b le n ve s o ld a k a la n la rn t m n n sa d a k a la n la r
d a n k k o ld u u b ir "kesik" h a y a l ed er. K esiin "bak az" g erek b ir
ra s y o n e l sa y y a "isab e t" etm ey ip a r a d a b ir y ere den k g eld i in d e b u n u n ir
ra sy o n e l b ir g erel say ta n m la d n sy leriz. D aha d o ru b ir ifa d e y le b u
d u ru m , s o ld a k a la n la rn gerek h i b ir en b y k y esi ve s a d a k a la n la rn
g erek h i b ir en k k y esi o lm a d n d a m e y d a n a gelir. Bu t r k e sik le r
b i im in d e ta n m la n a n "irra sy o n e lle r" sis te m i, z a te n elim izd e o la n r a s y o
n el s a y la r sis te m in e ek len d i in d e gerel s a y la rn t m a ile s i eld e ed ilir.
D e d e k in d 'n ilem i b a s it ta n m la m a la r y o lu y la d o ru d a n , g erel s a y
la r i in to p la m a , k arm a, a rp m a ve b lm e k u r a lla r n a g t r r. D ah as,
ile ri g id ip d a h a nce g rd m z so n su z s re k li k e s ir

1 + (2 + (2 + (2 + (2 + ---) ') ' ) ' ) 1

y a d a so n su z to p la m
1 1 1 1
1 ~ 3 + 5 - 7 + 9 - "
t r n d e k i e y lere gerel sa y a n la m la n a tfe d ile b ilm e si a ra c l y la , lim iti
ta n m la m a y a o la n a k sa la r. A sln d a ilk i bize V2 sa y sn , k in cisi d e ^n-'yi
v e rir. L im it a la b ilm e y eten e i p ek ok m a te m a tik se l k a v ra m i in te m e ld ir
ve g erel s a y la ra k en d i zel g c n k a z a n d ra n ey de b u d u r .9 (O kuyucu
"lim it a lm a ilem lerin e" d u y u la n ih tiy a c n , a la n la n n 2 .3 'te b e lirtild i i
ze re, g en el o la ra k ta n m la n m a s i in b ir g ere k lilik o ld u u n u a n m s a y a b i
lir.)

3.3 F izik i dn yadaki g e r e l sayla r

B u ra d a g e erk en d e in ilecek d e rin b ir k o n u m e v c u ttu r. M a te m a tik s e l


fik irle rin g e liim in d e , fiziki d n y a n n d a v r a n la n n k u s u rs u z c a y a n s ta n
m a te m a tik s e l y a p la r b u lm a k i in h e r z a m a n nem li b ir b a la n g itic i
k u v v e ti v a r o lm u tu r. B u n u n la b ir lik te fizik i d n y a n n k e n d isin i, ak ve
n e t m a te m a tik s e l k a v r a m la n n fizik i d n y a d a n u y g u n e k ild e d o la y sz c a
k a n la b ile c e i k esin b ir titiz lik le in celem ek n o rm a ld e o la s d e ild ir. B u
n u n y e rin e g elim e, m a te m a tik se l k a v r a m la n n , b t n y le zn e n in k e n d isi

9 B kz. H ardy, 1914; Convvay, 1976; Burkill, 1962.


i in d e n k a y n a k la n r g r n e n , k e n d ile rin e a it b ir "m o m en tu m a" sa h ip olm a
e ilim in d e o lm a la r n e d e n iy le g er ek le ir. M a te m a tik s e l fik irle r g e li ir ve
e itli t r d e p ro b le m le rin o lu tu u g r l r. B u n la rn b a z la r (b ir k a re n in
k eg en u z u n lu u n u b u lm a p ro b le m in d e o ld u u gibi), p ro b le m in fo rm le
e d ili i e s n a s n d a k u lla n lm k a v ra m la r b i im in d e k i o rijin a l m a te m a tik se l
k a v ra m la rn e s a sl b ir g e n ile m e sin e yol a a b ilir. B ylesi g e n ile m e le r b i
ze d a y a tly o r g ib i g r le b ilir y a d a u y g u n lu k , tu ta r llk y a d a m a te m a tik
sel z a ra fe t k o n u la n g ib i g r n e n y o lla rla o lu a b ilir. B ylece m a te m a ti in
g e liim i b a la n g ta u la m a k i in k u ru lm u o ld u u a m a ta n , d i e r b ir d e
y ile b a s it o la ra k fizik i d a v ra n y a n s tm a a m a c n d a n u z a k la m g r
n e b ilir. B u n a ra m e n m a te m a tik s e l tu ta r llk ve z a ra fe te y n elik b u itk i
b iz i, fizik i d n y a y ilk in ele a ld k la rm z d a n ok d a h a d e rin v e g en i k a p
sa m l o la ra k y a n s tt n a n la d m z m a te m a tik s e l y a p v e k a v ra m la ra
u la tr r . Bu, D oann k e n d is in in de sa n k i in s a n n m a te m a tik s e l d n
n y n le n d ire n ay n t r d e tu ta r llk ve z a r a f e t k rite rle ri ta r a f n d a n y n
le n d iriliy o r o lm a sn a b en z er.
G erel s a y sis te m in in k e n d isi b u n u n b ir rn e id ir. D o lay sz o la ra k
D o ad an eld e edeceim iz, b y k leklere g eliig z el e k ild e g e n i le tile
cek fizik i b ir "uzaklk" k a v ra m n n v a rl n a ilik in h i b ir k a n ta s a h ip d e
iliz; b e lirs iz o la ra k k k sev iy ed e u y g u la n a b ile c e k b u t r b ir k a v ra m a
ilik in k a n tm z d a y e te rs iz d ir. A sln d a "u z ay d a k i n o k ta la rn " , g erel sa y
u z a k lk la rn ta m b ir k e s in lik i in d e k u lla n a n b ir g e o m e triy le u y u m i in d e
g e r e k te n v a r o ld u k la rn a ili k in h i b ir k a n t m e v c u t d e ild ir. klit z a m a
n n d a , b u t r kliti "u z a k lk la rn " d a ry a , d iy e lim ki 1012 m 'n in 10 te s i
n e y a d a i eriy e 10'5 m k a d a r k k l e g e n ile tilm e si ta r t m a s n b ile
d estek ley ec ek ok k s tl k a n t m e v c u ttu . M a te m a tik s e l o la ra k g erel sa y
sis te m in in tu ta r ll ve z a ra fe ti ta r a f n d a n y n le n d iriliy o r o lm a m z a r a
m en g n c e lle n m i g en i k a p s a m l ve b a a r l fizik i k u ra m la rm z n t m
h l b u esk i "gerel say" k a v ra m n a y a p k tr. B unu k lit z a m a n n d a
k u lla n la n k a n tla y a p y o r o lu u m u z u n k k b ir g e re k e le n d irm e si v a r

10 Bir m ilyon m ilyon" iin "1012" bilim sel gsterim i n o tla r 1.2 ve 2.4'te akland zere sler-
den y ararla n r. Bu k ita p ta "milyon" ve zellikle "milyar" gibi szl terim leri kullanm aktan,
ok d ah a ak bilim sel g sterim i tercih ederek kanacam . "M ilyar" szc, d ah a eski
(daha m antkl) Birleik K rallk kullan m n d a dier Avrupa d illerinin ouyla uyum iinde
10,2'ye k arlk gelirken A m erikan kullanm nda, u an genel olarak B irleik K rallk'ta da be
nim senen, 109'u n karl old uundan zel olarak kafa k artrc d r. 10-6 gibi ("milyonda
bir"e k arlk gelen) n eg atif sle r de b u ra d a norm al bilim sel gsterim le uyum iinde k u lla
n lm ak tad r.
10 1012 m uzakl dnya g n e aral n n yaklak 7 k atd r. H er ne k a d a r k lit zam annda b i
linm em i ve grece d a h a kk olarak t ah m in edilm i olsa da bu uzaklk, k abaca J p ite r
gezegenine olan uzaklktr.
m g ib i g z k se de, g erel sa y sis te m in e o la n b a ll m z d lle n d irilir
g r n m e k te d ir. K ozm olojiyle ilg ili g e litird i im iz b a a r l m o d e m k u r a m
la rm z b iz e im d i g erel sa y u z a k lk la r m e n zilim iz i, p a r a c k fizi i k u
ra m la rm z n k e s in li i b u m en zili ie d o ru 10~17 y a d a d a h a a z m a g e n i
letm ey e iz in v e rirk e n , 1026 m y a d a d a h a f a z la s n a g en ile tm ey e iz in v erir.
(Bir d e iim m e y d a n a g eleb ilec e in in c id d i e k ild e id d ia ed ilm i o ld u u
te k lek, b u n d a n b ile 18 b y k l k b a s a m a k k d zey , d i e r b ir d e
y ile b a z ile rik i ta rt m a la r m z k u v v e tlic e b elirley e ce k k u a n tu m k tle -
ek im in "P lanck lei" d en ilen 10' 35 m e tre d ze y id ir; b kz. 31.1, 6 -1 2 , 14
ve 32.7.) G erel sa y sis te m in in g e e rlilik m e n z ilin in , k lit z a m a n n d a
u y g u n g r n e n , k n d e n b y n e to p la m d a y a k la k 10 17'd e n k u r a m
la rm z n b u g n k d o la y sz so n u c u o la ra k , 1026 g ib i b ir a r p a n d o la y sy la
m u a zz am b ir b y m e y i ifad e ed en 10 43'e k a d a r g e n ile m i o lm a s, m a te
m a tik se l id e a lle tirm e le ri k u lla n m a m z a ili k in d ik k a t ekici b ir g ere k e
le n d irm e o la ra k d e e rle n d irile b ilir.
G erel sa y sis te m in in fiziki g e e rlili in e ilik in b u n d a n ep eyce f a z la s
d a m e v c u ttu r, ilk o la ra k a la n la rn ve h a c im le rin de g erel sa y l le rin in
k u s u rs u z c a u y g u n o ld u u n ic e lik le r o ld u u n u gz n n e alm aly z . H acim
l s b ir u z a k lk l s n n k p d r (ve a la n b ir u z u n lu u n k a re sid ir).
Bu n e d e n le h a c im sz k o n u su o ld u u n d a y u k a rd a k i ilg ili m e n z ilin k b -
n ele a la b iliriz . klit z a m a n n d a b u b iz e ( 1017)3 = 1051 d o la y n d a b ir m e n
zil v e rird i; b u g n n k u ra m la r i in se en a z n d a n (1043)3 = O129. D a h a s h a
lih a z rd a k i b a a r l k u ra m la rm z u y a rn c a g erel sa y ta n m la m a la r n a
g e re k sin im d u y a n b a k a c a fiziki l le r de m e v c u ttu r. B u n la rn en k a y d a
d e eri z a m a n d r. G relilik k u ra m u y a rn c a b u n u n , bize (17. b l m d e k i i r
d e lem e le rim izin k o n u su olacak) u z a y z a m a n s u n m a s i in u z a y a ek le n m e
si g ere k ir. U za y za m an h a c im le ri d r t b o y u tlu d u r ve z a m a n a a it m e n z ilin
de ele a ld k la rm z la , en a z n d a n 10172 g ib i b ir to p la m v e re re k b irle tirilm e
g ere k lili i d ik k a te a ln a b ilir. le rik i ird e le m e le rim iz d e (bkz. 27.13 ve
28.7), b a z d u r u m la rd a (diyelim ki ta m s a y la r yerine) gerel s a y la rn k u l
la n m n n z o ru n lu lu u g er ek te n a k o lm a sa da, b u n d a n b ile ok d a h a
b y k b a z g er el s a y la rn n m ze g elece in i greceiz.
F izik i k u ra m i in d a h a n em lisi, A rim e t'le b a la y p G alilei ve N ew -
to n 'd a n g eerek M axw ell, E in ste in , S ch r d in g er, D irac ve d i e rle rin e d e
in, g er el sa y sis te m in in k ritik b ir ro l , k a lk l s n s ta n d a r t fo rm le
e d iliin d e gerek li isk e le ti su n m a s o lm u tu r (bkz. 6 . blm ). B a a rl d in a
m ik k u ra m la rn t m k en d i fo rm la s y o n la r i in k a lk l s n k a v ra m la r
n a g e re k sin im d u y d u . u an k a lk l se y n elik g elen e k sel y a k la m , k e n d i
si o la b ilm e k i in g e r e lle rin s o n s u z k k d o a s n a g e re k sin im d u y ar.
Sylenen o d u r ki le in k k u c u n d a , k u ra l o la ra k y a r a rla n la n ey, ger-
el s a y la rn b t n b ir m e n z ilid ir. K alk l s n fik irle ri, h z, m o m e n tu m ve
e n e ji g ib i d i e r fizik i k a v ra m la rn a ltn d a y a ta r. Bu n e d e n le g er el sa y
sis te m i, t m b u n ic e lik le ri a k la m a m z i in de b a a r l fizik i k u r a m la r
m z a te m e l b ir b i im d e d a h il o lu r. B u ra d a , d a h a nce 2.3 ve 3 .2 'd e a la n
la rla b a la n ts i in d e d e in ild i i zere, gerel sa y s is te m in in k k l
ekli y a p s n n so n su z k k lim itin e b a v u ru lm a k ta d r.
Y ine de h l , g erel sa y sis te m in in , fizik i g er ek li in k e n d i en d e rin
d z e y in d e a k la n m a s i in g e r e k te n "doru" olu p o lm a d n s o ra b iliriz .
20 . y z y ln b a la r n d a k u a n tu m m e k a n ik se l fik irle r s u n u lm a y a b a la n d
n d a , b elk i de fizik i d n y a n n en k k l e in d ek i a y rk y a d a ta n e c ik li
b ir d o a s n a ta n k lk etm eye b a ly o r o ld u u m u z h is s i m e v c u ttu .11E n erji
g r n e g re y a ln z c a a y rk y n la r - y a d a "k u a n ta " - i in d e v a r o la b ilir
d i ve "h arek et" ve "sp in "in fizik i n ic e lik le ri y a ln z c a te m e l b ir b irim in k a t
la r i in d e m e y d a n a g e lir g r n y o rd u (klasik h a r e k e t k a v ra m i in bkz.
20.1,5 v e o n u n k u a n tu m k a r l i in b k z .26.6; s p in i in b kz. 2 2 .8 -
12). Bu n e d e n le d e iik fiz ik ile r d n y a n n , en k k sev iy ed e a y rk i le m
le rin t m h a re k e tle re h k m e tti i, a lte r n a tif b ir re sm in i o lu tu rm a g ir i i
m in d e b u lu n d u la r.
B u n u n la b irlik te , k u a n tu m m e k a n i in i u a n a n la d m z ze re, b u k u
ra m b iz e u zay , z a m a n y a d a en e rjiy e ilik in , k en d i en k k s e v iy e le rin d e
(bkz. b l m le r 21 ve 22, zel o la ra k 2 2 .1 3 ' n so n cm lesi), a y rk y a d a t a
n ec ik li b ir d o a o ld u u g r n d a y a tm a z (ya d a h a t ta y n len d irm ez).
Y ine d e b ize, a s ln d a , k u a n tu m m e k a n i in in b u n u k e n d i s ta n d a r t fo rm -
la sy o n u n d a k e sin lik le im a e tm e m e si g er e in e k a r n , te m e ld e D oaya
ilik in b y le si b a a t b ir ay rk lk o la b ile ce i fik ri k ald . rn e in b y k fi
ziki E rw in S c h r d in g e r h e rh a n g i te m e l b ir u z a m sa l a y rk l a y n elik b ir
d e iik li in g e r e k te n g ere k li o la b ile c e in i id d ia e d e n le rin ilk iy d i :12

M a te m a tik ile re g n m z d e o ld u k a ta n d k g elen b ir s re k li m e n


z il fik ri, b iz im ta ra fm z d a n u la la b ilir o la n a ilik in o k a r, d e
v a s a b ir k e s tirim d ir.

Bu id d ia y D o an n ay rk l y la ilg ili esk i b ir Y u n an d n y le ilin ti-


le n d ird i. Y ay m lan m so n s z le rin d e E in ste in d a a y rk o la ra k te m e lle n e n
("cebirsel") b ir k u ra m n g elece in fizi i i in izlenecek yol o la b ile c e in i ile
ri s r d :13

G erekliin n i in s re k li b ir a la n g ib i g ste rilem ey e ce in e ilik in


iy i g e re k eler s u n u la b ilir. ... K u an tu m o lg u su ... g e r e k li in a k la n

11 rn ., bkz. R ussell, 1927, blm 4.


12 Schrdinger, 1952, s. 30-31.
13 Bkz. Stachel, 1993.
m a s i in s a f c e b irse l b ir k u ra m b u lm a g iriim in e y o l a m a ld r. F a
k a t k im se b u t r b ir k u ra m n te m e lin in n a s l elde e d ilec e in i b ilm i
y o r .14

D i e rle ri 15 de b u t r f ik irle r p e in d e k o tu la r, bkz. 33.1. 1 9 5 0 'lerin s o


n u n d a b e n de, s p in n k u a n tu m m e k a n ik se l a y rk d o a s n n fizi e y n elik
t m le ik (di er b ir d ey ile g erel sa y te m e llilik y e rin e ayrk) b ir y a k la m
i in te m e l y a p ta o la ra k a ln d , "sp in a lar" k u ra m o la ra k a d la n d r
d m b ir d ze n ile ri s re re k b u ta r z b ir ey den ed im . (Bu d ze n 3 2 .6 'd a
k s a c a ak lan acak .) Bu b e lirli d o ru ltu z e rin d e k i d n c e le rim k a p s a m l
b ir k u ra m a d n m e d iy se de (fa k at so n ra d a n , b ir derecey e k a d a r "b u rg a
k u ram " i in d e ekli d e i tirilm i h a le geldi, bkz. 33.2) s p in a la n k u ra m
im d i b a k a la r ta ra fn d a n k u a n t u m k tle e k im in te m el s o ru n u n a h c u m
etm ek z e re b a a t p ro g la m la rd a n b ir in in iin e a k t a n ld .16 32. B l m 'd e b u
e itli fik irle rle ilg ili k sa a k la m a la r vereceim . Y ine d e d e n e n m i ve
te s t e d ilm i fizik i k u ra m n b u g n d e ste k le d i i g ib i, gem i 24 y zy l b o
y u n c a o ld u u zere, g erel s a y la r fizik i d n y a y a ilik in a n la y m z n h
l te m el b ir b ile e n in i o lu tu rm a k ta d r.

3.4 D oal sayla r fiz ik i d n yaya g e re k s in im d u yar m ?

D e d e k in d 'm gerel s a y la ra ili k in y u k a n d a , 3.2'd ek i y a k la m n d a


r a sy o n e l s a y la rn h a lih a z r d a "a n la lm " o ld u u n v a rs a y m n d a b u
lu n d u m . A sln d a ta m s a y la r d a n ra sy o n e lle re gei z o r b ir a d m d e ild ir;
r a s y o n e lle r ta m s a y la n n y a ln z c a o r a n la n d r (b k z . n s z). yleyse ta m sa -
y la n n k e n d ile rin d e n n e h a b e r? B u n la r fiziki fik irle rd e m i te m e lle n ir? F i
zie y n elik nceki ik i p a r a g r a f ta d ille n d irilm i a y n k y a k la m la r, n e g a tif
s a y la n n ta m s a y la r a d a h il e d ilm e si y o lu y la, k e sin lik le d o a l s a y (d i er
b ir d e y ile "say m a says") k a v ra m m z a ve o n u n g e n ile tilm e s in e d a y a n r.
N e g a tif s a y la r Y u n a n la r ta r a f n d a n gerek "say lar" o la ra k d ik k a te a ln
m a d la r, y ley se g elin ird e le m e le rim iz e ilk in do al s a y la rn fizik i k o n u m -
la n n s o rg u la y a ra k d ev a m edelim .
D oal sa y la r u a n d a 0, 1 ,2 , 3, 4, vb ile g ste rd i im iz n ic e lik le rd ir, d i
e r b ir d e y ile n e g a tif o lm a y a n ta m s a y la r d r . (Her ne k a d a r a n tik Y u n a n
la r "sfr" g er ek b ir sa y o la ra k ta n m a d la rs a d a m o d e m ile m b u liste y e
m a te m a tik s e l b a k a s n a u y g u n o la ra k s f n eklem eyi g e re k tirir. Bu ta -

M E instein, 1955, s. 166.


Is O m ., bkz. Snyder, 1947; Schild, 1949; A hm avaara, 1965.
16 A shtekar, 1986; A shtekar ve Lew andow ski, 2004; Sm olin, 1998, 2001; Rovelli, 1998, 2003.
m m a , H in d is ta n 'n , 7. Y zylda B ra h m a g u p ta ve 9. Ve 12. Y zy llard a s
ra s y la M a h a v ira ve B h a sk a ra a d l H in d u m a te m a tik ile rin i b ek lem ek zo
ru n d a y d . D oal s a y la rn ro l b e lirli ve a k tr. O n la r a s ln d a , g eo m etri
y a d a fizi in y a s a la rn n n e o la b ile ce iy le ilg ili te m e l b ir ro le sa h ip en b a
s it "s ay m a s a y la n d r" . D oal s a y la r, en b e lirg in le ri to p la m a (rn. 37 + 79
= 116) v e a r p m a (37 x 79 = 2923) o lan ve d o al sa y iftle rin e y en i d o al
s a y la r o lu tu rm a k z e re b irle m e o la n a s u n a n b e lirli ta n d k ilem lere
ta b id ir . Bu ile m le r d n y a n n g e o m e trik d o a s n d a n b a m sz d r.
B u n u n la b irlik te d o a l s a y la n n , fiziki d n y a n n g er ek d o a s n d a n
b a m s z b ir a n la m y a d a a s ln d a v a rl o lu p o lm a d s o r u s u n u g n d e
m e g etire b iliriz . D oal s a y la r k a v ra m m z b elk i de ev re n im iz d e, z a m a n d a
v a r o la n , m a k u l e k ild e iyi ta n m l a y n k n e s n e le rin v a rl n a b a ld r. N e
tic e d e d o a l s a y la r ilk o la ra k , e y leri sa y m a k iste m e m iz so n u c u g n d em e
g elir. te ta r a f ta n b u , ev re n d e "say lm ay a " u y g u n , a y r t e d ile b ile n k alc
"ey lerin " g er ek te n v a ro lu u n a b a l g r n r. D ier ta r a f ta n ev ren im izi,
n e s n e s a y la n n n s re k li d e im e e ilim in e sa h ip o ld u u b ir y e r o la ra k
d n m e y i den ey in . Byle b ir ev re n d e d o al s a y la r g e r e k te n "doal"
k a v ra m la r o lu r m u y d u ? D a h a s b elk i de ev re n g e r e k te n y a ln z c a , yle o l
m a s d u ru m u n d a "doal" s a y la rn k e n d ile rin in de b ir n o k ta d a b ir so n a
g eleb ilece i, so n lu s a y d a "ey" i eriy o r. H a tta k a fa m z d a , y a ln z c a e k il
siz ve n ite lik s iz b ir m a d d e d e n o lu m u , ta m d a s a y s a l l m k a v ra m n n
z n d e u y g u n g r lm e y eb ile ce i b ir ev re n b ile c a n la n d ra b iliriz . "Doal
say " k a v ra m b u t r e v re n le rin a k la n m a sy la b ir b i im d e ilg ili m id ir?
D u ru m , b y le b ir ev re n in s a k in le rin in , m a te m a tik s e l b ir "doal say"
k a v ra m m z a r a s tla m a y z o r b u lu y o r o lm a la n o ls a b ile b u t r te m el k a v
r a m la r i in nem li b ir ro l v a r o lm a d n h a y a l etm ek y in e d e g t r. S af
m a te m a tik te do al s a y la n n su n u la b ile c e i e itli b i im le r m e v c u ttu r ve
n ih a y e tin d e b u n la r fizik i e v re n in gerek d o a s n a b a l g r n m ez. T em el
de, o y u n a d a h il e d ilm e si g ere k en k av ra m , fizik i e v re n in b e lirli y a p sy la
h e rh a n g i z o ru n lu b ir b i im d e ilg ili g r n m ey e n b ir s o y u tla m a o la ra k "k-
m e"dir. A sln d a b u so ru y la ilg ili b e lirli b irta k m in c e lik le r m e v c u ttu r; b u
k o n u y a d a h a so n ra (16.5'te) dneceim . An itib a riy le b u t r in c e lik le ri
g rm ez d en gelm ek u y g u n o lacak.
Doal saylann yalnzca soyut kme kavram kullanlarak sunulabildi-
i (Cantor tarafndan ngrlen ve sekin matematiki John von Ne-
umann tarafndan gelitirilen) bir yolu ele alalm. Bu "sra saylan" olarak
adlandm lan saylan tanmlamaya olanak salar. lerindeki en basit k
me "sfr kmesi" ya da "bo kme" olarak adlandm lr ve hibir eleman
iermeme gerei ile karakterize edilir. Bo kme genellikle 0 sembolyle
gsterilir ve kvrml parantezin bir kmeyi, ele alman belirli kmenin pa
r a n te z i in d e k i n ic elik lere k e n d i e le m a n la r o la ra k sa h ip o ld u u b ir k m e
y i b e tim le m e k i in k u lla n ld u ta n m y a z a b iliriz

0 = 1 ).

Bu d u ru m d a p a ra n te z i in d e h i b ir ey y o k tu r ve b u n e d e n le ta n m la n m
k m e a s ln d a b o k m e d ir. 0 se m b o l n 0 do al s a y sy la b a d a tra lm .
im di d a h a d a ile rle y e b ilir ve te k elem a n 0 o la n b ir k m e, d i e r b ir d e
y ile (0) k m e sin i ta n m la y a b iliriz . Bu k m e n in ,(0), b o k m ey le, 0 , ay n
k m e o lm a d n a n la m a k n e m lid ir. 0 k en d i b a n a h i b ir ey e sa h ip d e
ilk en {0 } k m e si b ir e le m a n a s a h ip tir; (0 ). {0 } se m b o l n 1 d o al s a y s y
la b a d a tra lm . S onrak i a d m d a ik i elem a n az nce ra s tla d m z ik i k
m e, 0 ve {0 } olan, 2 do al sa y s y la b a d a tra c a m z y en i {0 , {0 }} k m e
sin i ta n m la rz . D aha so n ra 3 ' u a n a k a d a r ra s tla d m z ile m to p la
m y la, y le ki {0, {0}, {0,{0}}) k m e siy le ve 4 ' , e le m a n la r y in e d a h a nce
r a s tla d m z k m e ler o la n {0 , (0 }, (0 ,{0 )), | 0 ,{0 ),{0 ,{0 )})} k m e siy le b a
d a tr r ve b y le dev am ederiz. Bu d o al s a y la r b ir ta n m la m a k o n u su
o la ra k g en e ld e d n e k lim iz o lm a y a b ilir fa k a t m a te m a tik ile rin k o
n u y a g ire b ild i i y o lla rd a n b irid ir. (Bunu nszdeki ta rt m a y la k y a s la
yn.) D a h a s b u b iz e en a z n d a n , d o al s a y la r g ib i e y le rin 17 y a ln z c a s o
y u t "km e" k a v ra m k u lla n la ra k g er ek a n la m d a h i lik te n k a rsa n a b ile -
ce in i g ste riy o r. S ra sy la sfr, b ir, iki, , vb, elem a n i e re n s o y u t (Pla
tonik) m a te m a tik s e l k a v ra m la rn , k m e lerin , h e r b ir d o al sa y i in b ir
k m e o la c a k e k ild e , ev re n in g er ek fiziki d o a s n d a n o ld u k a b a m sz
o la n so n su z b ir d iz isin i elde ed iy o ru z . ekil 1.3te g z m z n n n e, P la
to n ik m a te m a tik se l k a v ra m la r i in , b u d u ru m d a do al s a y la rn k e n d ile ri
i in b ir t r b a m sz "v aro lu " g e tird ik . Y ine de b u "v aro lu " g r n te , f i
ziki ev re n in d o a s n a ili k in a y r n tla r a h e rh a n g i b ir g n d e rm e o lm a k s
zn y a ln z c a h a y a l g c m z n ile m e si ta r a f n d a n a n m s a n a b ilm i ve k e
sin lik le e r i ile b ilir o lm u tu r. D a h a s D e d e k in d 'n y a p s, b iz e g erel s a y
la rn t m sis te m in i "o lu tu rm a y a " o la n a k v e re re k 18 b u t r " s a f zih in se l"
ile m in n a s l d a h a ile ri ta n a b ile c e in i, d n y a n n gerek fizik i d o a s n a
h l h e rh a n g i b ir g n d erm e o lm a k sz n g ste rir. Y ine de y u k a rd a b e lir til
d i i ze re "gerel sa y la r" a s ln d a d n y a n n gerek y a p sy la , "ilk g izem "in
g izem li d o a s n re sm e d e n ekil 1 .3 'te izilm i o ld u u zere, d o la y sz b ir
ilik iy e s a h ip m i g ib i g r n r.

17 B urada sonlu halde su n u la n "saym a says" kavram , en kkleri tm sonlu saym a sa y la r


n n dzenli b t n olan C an tor'un "to"s olm ak zere so n su z saym a sa y la rn a da geniler.
18 B ununla b irlik te bu "oluturm a" kavram ok da kesin anlam da anlalm am aldr. 16.6'da
h erh an g i b ir say sal ilem le u lalam ayan baz gerel say larn (aslnda ounun) m evcut ol
duunu g ryor olacaz.
3.5 F izik i d n yadaki a y rk saylar

H a fif b i im d e n d e n g itti im i sa n y o ru m . D e d e k in d 'n y a p s n n , d o


ru d a n d o al s a y la rd a n d e il ra sy o n e l sa y k m e le rin d e n y a ra rla n d n
a n m s a y a b iliriz . Y u k a rd a b e lirtild i i z e re d o al sa y k a v ra m m b ir kez
eld e ed in ce ra sy o n e l b ir sa y y la n ey i k a s te tti im iz i "tan m lam a k " g d e
ild ir. te ta r a f ta n a r a b ir ad m o la ra k b ir d o al sa y y a d a b ir d o al s a y
n n n e g a tifi o la n b ir ta m s a y k a v ra m n ta n m la m a k (sfr k e n d isin in n e
g a tifi o lm ak zere) u y g u n o lu r. R esm i a n la m d a " n e g a tif'in ta n m n v e r
m e n in h e rh a n g i b ir z o rlu u y o k tu r: k a b a c a sy lem ek g ere k irse, (sfr d
n d a) h e r b ir d o al sa y y a e k lin d e y a z la n b ir "sem bol" ili tiriy o ru z
ve to p la m a , k arm a, a rp m a ve b lm e n in (0 ile b lm e h ari) t m a r itm e
tik k u ra lla rn tu ta r l e k ild e ta n m ly o ru z . B u n u n la b irlik te b u d u ru m ,
n e g a tif b ir s a y n n "fiziki an lam " s o ru s u n u g n d em e g etirm ez , r n e in
b ir y e rd e eksi a d e t in ek b u lu n d u u n u s y le m e n in n e a n la m o la b ilir?
S an rm , d o al s a y la rn k e n d ile rin d e n fa rk l o la ra k , fizik i n e s n e le re
a it n e g a tif b ir sa y k a v ra m n a y n elik b e lli h e rh a n g i b ir fizik i i eri in o l
m a d a k tr. N e g a tif ta m s a y la r rn e in b a n k a h e s a p la r ve d i e r fin a n -
s a l ile m le rle ilg ili k e sin lik le so n d erece d e e rli b ir d ze n le y ici ro le s a h ip
tir. Peki f iz ik i d n y a y la d o ru d a n ilik ile ri m e v c u t m u d u r? "D orudan
ilik i" d ed i im d e , ilg ili l le rin , b ir y n d ek i b ir u z a k lk l ld n d e p o
z itif sa y lrk e n te r s y n d e l len ay n u z a k l n n e g a tif sa y lm a s rn e
in d ek i g ibi (ya d a z a m a n i in de b e n z e r e k ild e , g em ie d o ru g e n i le ti
le n z a m a n la rn n e g a tif s a y lm a s gibi), n e g a tif ta m s a y la r o la ra k g r n d
k o u lla r k a s te tm iy o ru m . B u n u n y erin e , ele a lm a n n ic e li in y n le (ya
d a zam an la) ilg ili h e rh a n g i b ir g r n m o lm a m a s a n la m n d a sk a ler n i
ce lik le r o la n s a y la r k a s te d iy o ru m . Bu k o u lla rd a , b u , d o ru d a n fizik i
ilik iy e sa h ip h em p o z itif h em de n e g a tif ta m s a y s is te m i d u ru m u g ib i g
r n r.
T a m sa y s is te m in in a s ln d a d o ru d a n fizik i ilik iy e sa h ip g r n r o lu
u n u n geen yz y lla r d a ak h a le g elii d ik k a t ekici b ir g er ek tir. B ir f i
ziki n ic eli in , m ik ta r ta m s a y la r la u y g u n e k ild e b e lirle n m i g r n e n ilk
rn e i e le k trik y fc d r .19 B ilin d i i k a d a ry la h e rh a n g i ay rk b ir y a ltk
c ism in e le k trik y k n ic e li i a s ln d a b e lirli b ir d e e rin in te g ra l k a tla r b i
im in d e , p o zitif, n e g a tif y a d a s f r o la ra k , d i e r b ir d e y ile p ro to n z e rin
deki (ya d a p ro to n d a k in in n e g a tifi o la n ele k tro n ze rin d ek i) y k o la ra k b e

19 1874'te tem el elektrik y kn ilk kez (kabaca) kestirm i olan rlandalI fiziki George Johns-
tone Stoney 1891'de b u tem el birim iin "elektron" deyim ini buldu. Am erikal fiziki R obert
A ndrew s M illikan 1959'da elektrik ykl cisim ler zerindeki ykn, iyi tanm l b ir deerin
(elektron yk) tam say k a tla n olarak geldiini kesin olarak g steren nl "ya dam las" de
neyini tasarlad .
lir le n ir .20 im d ile rd e p ro to n la rn , "k u a rk lar" a d v e rile n d a h a k k (ve ek
o la ra k "g lu o n lar" d e n e n yksz) p a r a c k la r d a n o lu m a k a n la m n d a , b ile-
2 2 1
ik y a p l n e s n e le r o ld u k la rn a in a n lr. H e r b ir p r o to n d a s r a s y la -, -, - -
e le k trik y k d e e rle rin e sa h ip k u a rk b u lu n u r. Bu y k b ile e n le ri to p
la n d n d a p r o to n i in b t n d e 1 d e e rin i v e rir. K u a rk la r te m e l p a r a c k
la r s a te m e l y k b irim i d a h a nce elim iz d e g r n e n in te b ir id ir . Y ine de
e le k trik y k n n ta m s a y la r b i im in d e l l y o r o lm a s h l g e e rlid ir
fa k a t im d i b u b ir p ro to n y k n n te b ir i o la n ta m s a y a rp a n d r. (Ku
a r k la r v e g lu o n la n n m o d e m p a r a c k fizi in d ek i r o lle ri 2 5 .3 -7 'd e t a r t
lacak .)
E le k trik y k to p la m sa l k u a n t u m s a y o la ra k a d la n d r la n e y in y a l
n z c a b ir rn e id ir. K u an tu m s a y la n D o an n p a r a c k la n n n ite le m e i
lev i g ren n ic e lik le rd ir. B u ra d a b ir t r g er el sa y o la ra k ele a la c a m
b y le si b ir k u a n tu m s a y s o n u n d e e rin i a n c a k b ile ik b ir v a rlk i in t
re tm e k z e re o n u o lu tu ra n p a r a c k la r d a n h e r b ir in in d e e rin i, e lb e tte
y u k a n d a b e lirtilm i p ro to n ve o n u n k u a rk b ile e n le ri d u ru m u n d a o ld u u
g ib i i a re tle ri de h e s a b a k a ta r a k b a s it e to p la r s a k "to p lam sal" o lu r. u
a n k i fizik b ilg im iz in d u ru m u n a g re b ilin e n t m to p la m s a l k u a n tu m say -
l a n n 21 n ic e lik le ri a s ln d a g en el o la ra k g er el s a y la rla y a d a n e g a tif d e e r
le rin d e g erek o la ra k m e y d a n a gelecei e k ild e d o al s a y la rla d e il ta m
sa y s is te m le ri b i im in d e b e lirle n ir.
G erekte 20. y zy l fiz i in e g re, fizik i k a v r a m la n n n e g a tif b ir s a y s n
d a n b a h s e tm e n in a n la m l o ld u u b e lirli b ir g r m e v c u ttu r. B yk fiz ik
i P a u l D irac 1929-1931 y lla n a r a s n d a , (so n ra d a n a n la ld zere) h e r
b ir t r p a r a c a k a r lk g elen, to p la m s a l k u a n tu m sa y s d e e rin in o riji
n a l p a r a c n sa h ip o ld u u d e e rin ta m o la ra k n e g a tifin e e it o ld u u b ir
k a r -p a r a c k b u lu n d u u n u b e lir te n k a r - p a r a c k la r k u ra m n ile ri
s rd ; b kz. 24.2, 8 . Bu n e d e n le ta m s a y la r sis te m i (n e g a tifle r d e d a h il
olarak ) a s ln d a fizik i ev re n le a k b ir ilik iy e , ta m s a y la n n m a te m a tik , t i
c a r e t ve p e k ok d i e r in s a n e y lem in d e b y k d e e r b u ld u u p ek ok y z
y la k a r n y a ln z c a 20 . y z y ld a a k h a le g elen b ir ilik iy e s a h ip g r n r.
B u n u n la b irlik te b u k ritik n o k ta d a n em li b ir n ite le m e y a p lm a ld r.
K a r -p ro to n u n b ir a n la m d a n e g a tif b ir p ro to n o ld u u d o ru is e d e o g e r

20 R. A. L y ttleton ve H. Bondi 1959'da p ro to n ve elektron yklerindeki 10,8'd e b ir dzeyindeki


h afif b ir fark ll n evrenin genilem esinde h e sab a katlabileceini ileri s rd le r (bunun
iin bkz. 27.11, 13 ve blm28.) B kz. L yttleton ve Bondi, 1959. Yazk ki b ir s re so n ra bu
k u ram a d a ir b ir t r uyum azlk olduu eitli deneylerle kan tlan d . Yine de b u fik ir y a ra t
c d n m en in m kem m el b ir rneini sundu.
21 B urada "toplam sal" k u an tu m say larn , fizikilerin 5.5'te geleceim iz "arpm sal" dedikle
rin d en ayryorum .
ek te "eksi b ir, (-1), p ro to n " d e ild ir. B u n u n n e d e n i i a r e ti te rs in e ev irm e
i le m in in y a ln z c a to p la m s a l k u a n tu m s a y la ry la ilg ili o lm a sd r, o y sa ki
m o d e m fizik k u ra m n d a k tle k a v ra m to p la m s a l d e ild ir. Bu k o n u b ira z
d a h a a y rn tl o la ra k 1 8 .7 'd e a k la n a c a k . "E ksi b ir p ro to n "u n , k tle s i s
r a d a n b ir p ro to n u n k tle d e e rin in n e g a tifi o la n b ir k a r - p r o to n o lm a s
g ere k ir. te ta r a f ta n g er ek b ir fizik i p a r a c n k tle s in in n e g a tif o lm a s
n a iz in v erilm ez. B ir k a r - p r o to n s r a d a n b ir p ro to n la ay n , p o z itif b ir
k tle y e s a h ip tir . D ah a ile rid e , k u a n tu m a la n k u ra m n d a k i g r le r u y a
rn c a k tle n in (ya d a d a h a d o ru o la ra k enerji) n e g a tif o la b ile ce i, "san al"
p a r a c k la r o la ra k a d la n d r la n e y le rin v a r o ld u u n u g rece iz. "E ksi b ir
p ro to n " a s ln d a s a n a l b ir k a r - p r o to n o lu r. B u n u n la b ir lik te s a n a l b ir
p a r a c k , b ir "gerek p a r a c k " g ib i b a m sz b ir v a rl a s a h ip d e ild ir.
im di ra sy o n e l s a y la r h a k k m d a k i ilg ili s o ru y u so ra lm . Bu sa y s is te
m i fizik i ev re n le h e rh a n g i d o la y sz b ir ilik i b u ld u m u? B ilin d i i k a d a ry la
d u ru m u n b u o lm a d g r l r, en a z n d a n g elen e k sel k u ra m sz k o n u su
o ld u u n d a . R a sy o n el s a y la r a ile s in in y a rd m c o ld u u b a z fizik i tu h a f
lk la r 22 m e v c u ttu r f a k a t b u n la rn ra sy o n e l s a y la r i in h e rh a n g i te m e l b ir
fizik i ro l a a k a rd n id d ia etm ek z o r o lu r. te ta r a f t a n ra s y o n e lle
r in , te m el k u a n tu m m e k a n ik se l o la s lk la rd a (her b ir i y a ln z c a s n rl s a y
d a o la s lk ieren , m u h te m e le n a lte r n a tif le r a r a s n d a b ir se im i te m sil
e d e n ra sy o n e l b ir olaslk) b e lir li b ir ro l v a r o la b ilir. B u ta r z b ir ey sp in
a la n k u ra m n d a , 3 2 .6 'd a k s a c a a k la n a c a z e re b ir ro l o y n ar. im d i
lik b u fik irle rin u y g u n k o n u m la n b e lirsiz d ir.
K abul e d ile n k u ra m u y a n n c a , e v re n in ile y i in d e te m e l b ir ro l o y n a d
g r le n fa rk l t r d e s a y la r y in e de m e v c u ttu r. B u n la n n en n em li ve
a rp c o la n , g r n te g izem li o la n ve g en e llik le "i" h a rfiy le g ste rile n
V = n ic e li in in o rta y a k o n u p g erel say s is te m in e ek len d i i k a r m a k s a
yla rd r. lk o la ra k 16. y z y ld a ra s tla n m ve y z y lla rc a k u k u y la ele
a ln m o la n k a rm a k s a y la n n m a te m a tik se l fa y d a s , m a te m a tik c a m i
a s n , b u s a y la r m a te m a tik s e l d n m z n v az g eilm ez, h a tta s ih irli
b ir b ile e n i h a lin e g elen e dek a d m ad m h ep d a h a y k se k b ir d ere c e d e d e
r in d e n etk ile d i. H a tta u a n d a b u n la n n y a ln z c a m a te m a tik i in te m e l ol-
m a d k la n n b iliy o ru z : b u tu h a f s a y la r a y n c a fizik i e v re n in en k k d
ze y le rin d e k i ile m le re ili k in o la a n s t ve te m el b ir ro l o y n ar. Bu, m e ra k
etm ey e ili k in b ir s e b e p tir ve h a tta , m a te m a tik s e l fik irle rle fizik i ev re n in
d a h a d e rin ile m le ri a ra s n d a k i y a k n sa m a y a ilik in , b u b l m b o y u n c a
ele ald m z gerel s a y s is te m in d e n d a h a a rp c b ir rn e k tir. im di de
b u d ik k a t ekici s a y la ra gelelim .

22 rn e in "kesirli k u an tu m H ail e tk is in d e rasyonel sa y la n n k ilit b ir rol oynad grlr,


bkz., rn. F rhlich ve P edrini, 2000.
SHRL KARMAIK SAYILAR

4.1 S ih irli " i " says

-1 'in b ir k are k k o la b ilm e si n a s l m m k n olur? P o z itif b ir s a y n n k a re


s i h e r z a m a n p o z itif tir ve n e g a tif b ir sa y n n k a re si de y in e p o z itif tir (ve
O'n k a re s i yine O 'dr, b u n e d e n le b u r a d a b iz e p ek de y a r a r l d e ild ir). K a
r e s i g e r e k te n n e g a tif o la n b ir s a y b u la b ilm e m iz o la n a k sz g r n r. Yine
d e b u , d a h a nce 2 'n in ra s y o n e l s a y la r sis te m i i in d e b ir k are k k o lm a
d n d o ru la d m z t r d e b ir d u ru m d u r. O d u ru m u k e n d i sa y s is te m i
m izi ra s y o n e lle rd e n d a h a b y k b ir sis te m e g e n ile te re k z d k v e g erel-
le r s is te m i z e rin d e a n la tk . Belki ay n n u m a ra y en id e n ile r.
A sln d a ileyecek. G erekte y a p m a m z g ere k en ra s y o n e lle rd e n g erelle-
re g e ite y a p t m z d a n ok d a h a kolay ve d a h a az z o rla y c b ir e y d ir.
(R ap h ael B om belli b u ilem i, G erolam o C a rd a n o 'n u n k a rm a k s a y la rla
1545 ta r ih li A rs M a p n a 's n d a k i zgn k a r la m a s n ta k ib e n 1572'de
L'A lg eb ra a d l a l m a s n d a o rta y a k o y m u tu r.) T m y a p m a m z gerek en ,
k a re s i - l ' e e it, "i" d e n ile n b a s it b ir n ic elik ile ri s rm e k ve o n u , g erel s a
y la rla o la n b irle im le rin d e

a + ib

b i im in d e ifa d e le r o lu tu rm a s n a o la n a k v ere cek e k ild e g e r e lle r s is te m i


n e ek lem lem e k tir. H e rh a n g i b u t r b ir b irle im e k a r m a k s a y d e n ir. K ar
m a k s a y la rn n a s l to p la n d n grm ek k o la y d r: n cek i b i im le (oriji
n a l ifa d e m iz d e k i a ve b 'n in y e rle rin i a la n a+c ve b+d g er el sa y la ry la )
ay n ekilde:

(a + ib) + (c + id) = (a + c) + i(b + d).

Peki y a a rp m a? Bu d a n e re d e y se ay n k o la y lk ta d r. G elin a + ib ile c +


id 'n in a rp m n b u la lm . ncelikle b u k a ts a y la r, ifa d e y i g e n ile tm e k
z e re c e b irin te m e l k u r a lla r n k u lla n a ra k a r p a r z :1

1 Bu k u ra lla r iin bkz. altrm a [4.2)


(a + i b)(c + id) = a c + i bc + a d + b id
= a c + i (bc + ad) + i 2bd.

te ta r a f ta n i 2 = -1 o ld u u n d a n ifa d e y i y in e o rijin a l a + ib ifad e m iz le ay n


b i im d e fa k a t a c - b d , a 'n m ve bc + a d , ft'n in y e rin i a la c a k e k ild e te k ra r
y a z a b iliriz :

(a + ib)(c + id) = (ac - bd) + i(bc + ad).

k i k a rm a k sa y y b ir b ir in d e n k a rm a k d a y e te rin c e k o la y d r f a k a t y a
b lm e ilem i? T em el a r itm e tik te s fr o lm a y an h e rh a n g i b ir g erel sa y y la
b lm e y a p m a o la n a m z o ld u u n u an m sa y n . G elin im d i a + ib k a r m a
k s a y s n c + id k a rm a k s a y s n a blm ey e a la lm . k in ci k a rm a k
sa y y , c v e d g erel s a y la rn n ik is in in de ay n a n d a s f r o la m a y a c a a n
la m n a g elm ek z e re s f r d a n fa rk l sem ek z o ru n d a y z . Bu n e d e n le c 2 +
d 2> 0 ve b y lece c 2 + d 2* 0. Bu d u ru m d a c 2 + d 2 ile b lm e y a p a b iliriz .

a + ib ac + bd bc ad
c + id c 2 + d 2 + l c2 + d 2

ifa d e s in in d o ru lu u n u k o n tro l etm ek (ifad en in h e r ik i ta ra fn c + id if a


d e siy le a rp a ra k ) d o la y sz b ir a l tr m a d r .1411 Bu d a d a h a n cek i g en el b i
im d e d ir ve d o la y sy la y in e b ir k a rm a k sa y d r.
K arm a k s a y la rla o y n a m a y a a lt m z d a a + b 'y i e y le rin b ir ifti,
d i e r b ir d ey ile a v e b d e n ile n iki gerel sa y o la ra k d n m e k te n v az g e
ip o n u k e n d in d e b ir b t n g ib i d n r z ve k a rm a k sa y n n t m n
g ste rm e k ze re te k b ir h a rf, diyelim ki z , k u lla n a b iriz ; z = a + ib. C eb irin
t m n o rm a l k u r a lla r n n k a rm a k s a y la rd a d a g e erli o ld u u k o n to l e d i
le b ilir .14-21 G erekte t m b u n la r, gerel s a y la rla ilg ili h e r eyi k o n tro l e t
m e k ten ok d a h a k o la y d r. (Bu k o n tro l i in , d a h a nce k en d im iz i c e b irin
k u r a lla r n n k e s irle r i in g eerli o ld u u n a ik n a e tti im iz i d n r z ve
d a h a so n ra k u r a lla r n g erel s a y la r i in de i le d i in i g ste rm e k ze re De-
d e k in d 'n "k esikler"ini k u lla n m a m z gerekir.) Bu b a k a s n d a n k e s irle rin
g er elle re d o ru ok d a h a k a r k o la n g e n ile tm e ile m i a n tik Y u n an z a
m a n s o n ra s so rg u la n m a k s z m genel o la ra k k a b u l e d ilm ik en , k a rm a k
sa y la ra u z u n c a b ir s re p h e y le b a k lm a s epey o la a n d g r n r.
Bu p h e , b y k o la slk la k a rm a k sa y la rn , in s a n la r n k e n d ile rin e
h e rh a n g i ak b ir e k ild e fizik i d n y a d a n y o la k la ra k s u n u lm u o lm a

f [4.1] Bunu yapn.


[4.2] lgili k u rallarn w + z = z + w , w + {u + z) = {w + u) + z, w z = zw ,
w {uz) = (wu)z, w (u + z) = w u + w z, w + 0 = w , w l = w olduunu kontrol edin.
m a s n e d e n iy le m e y d a n a kt. G erel sa y la rn d u ru m u n d a , u za k lk , z a
m a n ve d i e r fiziki n ic e lik le r b u t r s a y la rn g ere k lili in i a r t k o a r g
r n m t ; o y sa k a rm a k s a y la r y a ln z c a , d a h a nce b ild ik le rin d e n d a h a
g en i b ir k a p s a m a sa h ip s a y la r a rz u ed e n m a te m a tik ile rin h a y a l g le ri
n in so n u c u o la ra k k e fe d ilm i b irim le r e k lin d e g r n m t . B u n u n la
b irlik te 3 .3 'te n , m a te m a tik se l g er el s a y la rn fizik i u z u n lu k y a d a za m a n
k a v ra m la ry la o lan b a la n ts n n d a h a nce o ld u u n u d n d m z k a
d a r a k o lm a d n an m sa m a ly z . B ir D edekind k e s i in in u fa k a y r n tla
r n d o la y sz o la ra k grem eyiz y a d a g eliig z el e k ild e b y k y a d a k
k z a m a n y a d a u z u n lu k la rn d o a d a g er ek te n v a r o ld u k la r ak d e il
d ir. "G erel sa y la r" o la ra k a d la n d rla n n , k a rm a k s a y la r k a d a r m a te
m a tik ile rin h a y a l g le rin in r n o ld u u id d ia e d ile b ilir. B u n a ra m e n
k a rm a k s a y la rn d o ay la, g e r e lle r k a d a r, b elk i de d a h a fa z la , g er ek te n
d ik k a t ekici b ir b irli i o ld u u n u b u lm a ly z. Bu sa n k i D o an n k e n d is i
n in , k a rm a k s a y la r sis te m in in k a p s a m ve tu ta r ll n d a n etk ilen m em iz
k a d a r e tk ile n m i ve k en d i d n y a s n n en u fa k d ze y in d e k i k u s u rs u z i
le m le ri b u s a y la ra e m a n e t e tm i o lm a s g ib id ir. B u n u n n a s l ile d i in i
b l m le r 2 1 -2 3 'te g r y o r olacaz.
D a h a s k a rm a k s a y la rn y a ln z c a k a p s a m ve tu ta r ll n a v u rg u
y a p m a k b u sis te m e h a k s z lk o lu r. B ana gre y a ln z c a "sih ir" o la ra k b a h -
se d ile b ile c e k b ir e y d a h a sz k o n u su d u r. Bu b l m n g e ri k a la n n d a ve
so n ra k i iki b l m d e o k u y u cu y a b u s ih re a it k e n d in e zg b ir eyi a k ta r
m a y a a b a la y a c a m . D ah a so n ra b l m le r 7 - 9 'd a b u k a rm a k sa y s ih r i
n in b a z en a rp c ve b ek len m e d ik b e lirtile rin e y en id en ta n k lk edeceiz.
K arm a k s a y la rn b u lu n m a s z e rin d e n geen d rt y z y ld a y a v a y a
v a p e k ok s ih irli n ite lik a a k t. O ysa b u , m a te m a tik i in d e b u lu n d u
u fa rk e d ilm i b ir s ih ird ir ve a s ln d a y a ln z c a g e r e lle rin k u lla n m y o
lu y la eriilem ey e cek b ir y a r a r ve m a te m a tik se l b ir k a v ra y s a la r. F izik i
d n y a n n o n u n la ilg ile n m e sin i beklem eye ilik in h e rh a n g i b ir se b ep y o k
tu . Bu s a y la rn C a rd an o ve B o m b elli'n in a l m a la r y o lu y la o rta y a k o
y u lm a la rn d a n 350 yl k a d a r so n ra k a rm a k s a y la rn s ih r in in fa rk e d il
m e si y a ln z c a o n la rn m a te m a tik s e l ro lle ri y o lu y la o la n a k l o ld u . K arm a
k s a y la ra ilik in k u k u la rn d ille n d ire n h erk e s iin , 20 . y z y ln so n
e y re in d e k i fizie gre d n y a n n d a v ra n la rn , o n u n en k k l e in
de y n e te n y a s a la rn e s a s e n k a rm a k sa y s is te m i ta r a f n d a n y n e tild i i
n i ren m ek b y k b ir s r p riz oldu.
Bu k o n u la r k ita b n so n ra k i b a z k s m la rn n (zellikle b l m le r 2 1 -
23'n) o d a olacak. im dilik k a rm a k s a y la rn fizik i s ih irle rin i d a h a
s o n ra y a b r a k a ra k o n la rn b a z m a te m a tik se l s ih irle rin e y o u n la a lm .
T m y ap t m z n , a ritm e ti in n o rm a l y a s a la rn n k o ru n m a s id d ia s y la
b irlik te - l 'i n b ir k a re k k o ld u u n u id d ia etm ek o ld u u n u ve b u id d ia la
rn tu ta r l e k ild e k a r la n d n d o ru la d m z a n m sa y n . Bu o ld u k a
a d il b ir e k ild e y a p lm b ir ey g ib i g r n r. F a k a t im d i s ih ir erefine!

4.2 D e n k le m le ri k arm a k sayla rla zm ek

D evam eden k sm d a , n ce k in d e n b ir m ik ta r d a h a fa z la m a te m a tik se l


g ste rim o rta y a ko y m ay g ere k li g r y o ru m . B u n u n i in z r d ile rim . B u
n u n la b irlik te b e lirli m ik ta r g ste rim k u lla n m a k sz n n em li m a te m a tik
se l fik irle ri a k ta rm a k p ek de o la n a k l deil. Bu e y le rd e n r a h a ts z p ek ok
o k u r o la ca n n fa rk n d a y m . Bu t r o k u rla ra n erim e s a s e n y a ln z c a s z
c k leri okuyup d e n k le m le ri a n la m a y a a l m a k ta ok fa z la z a h m e te g ir
m e m elerid ir. E n a z n d a n e itli d e n k le m le rin z e rin d e n a tla y p dev am
edin. A sln d a b u k ita b a , zellikle ile rik i b a z b l m le re d a tlm o ld u k a
cid d i b ir sa y d a m a te m a tik s e l ifad e m e v cu t o la c a k tr. T ah m in im c e, b t n
ifa d e le rin a y rn tl o la ra k g e r ek te n n e a n la m a g eld i in i a n la m a k i in k
k b ir g iriim d e b ile b u lu n s a n z k a v ra y n b e lirli g r n m le ri n ih a y e
tin d e o rta y a k m ay a b a la y a c a k tr. Byle u m u y o ru m n k k a rm a k s a
y la rn s ih ri zelde k y m e t verm ey e d e e r b ir m u c iz e d ir. M a te m a tik se l
g ste rim le rin s te s in d e n g e le b iliy o rs a n z y lesi ok d a h a iyi.
ncelikle d i e r s a y la rn k a re k k le ri olu p o lm a d n s o ra b iliriz . - 2 'ye
n e d e rs in iz rnein? K olay. W 2 k a rm a k sa y s n n k a re s i k esin lik le - 2 'd ir ,
ay n e k ild e -iV 2 s a y s n n da. D ah a s h e rh a n g i p o z itif b ir a g erel sa y s
i in iV a'n n k a re si, -iV a 'n n k a re s in d e o ld u u g ib i - a 'y a e ittir. B u n d a
g er ek b ir s ih ir yok. P eki y a (a ve b 'n in g erel olduu) g en el a + ib k a rm a
k say s?

k a rm a k s a y sn n (ve n e g a tifin in de) k a re s in in a + ib o ld u u n u b u lu


r u z .1431 Bylece y a ln z c a te k b ir n ic eli e (dier b ir d e y ile -1) b ir k arek k
e k lem i o lm a m z a ra m e n so n u ta o lu a n sis te m d e k i h e r sa y n n o to m a
tik o la ra k b ir k arek k e sa h ip o ld u u n u b u lm u oluruzI Bu, ra sy o n e lle rd e n
g er elle re g e ite o la n d a n epeyce fa rk ld r. O d u ru m d a , ra s y o n e lle r s is te
m in e y e rle tirilm i V 2 n ic eli i te k b a n a b iz i h em en h em en h i b ir y ere
g t rm e m iti.
E lb e tte b u d a h a b a la n g . K p kkler, b e in c i d ere ce k k ler, 999. d e
rec e kkler, n. d erece kk ler, ya d a h a t ta i. d erece k k le r z e rin e s o r u la r

d [4.3] Bunu kontrol edin.


s o ra b iliriz . M ucizevi o la ra k , h a n g i k a rm a k kk se e rse k seelim v e o n u
h a n g i k a rm a k sa y y a u y g u la rs a k u y g u la y a lm (0 h ari), b u p ro b le m in
h e r z a m a n b ir k a rm a k sa y l zm m e v c u ttu r. (A slnda, n o rm a ld e
p ro b le m in , y a k n d a g rece im iz ze re ok sa y d a fa rk l z m m e v c u t
tu r. Y u k a rd a k a re k k le r i in iki zm elde e tti im iz i, z k a rm a k s a y s
n n k a re k k n n n e g a tifin in y in e ay n z 'n in b ir k a re k k o ld u u n u , b e
lirttik . D ah a y k se k d ere celi k k le rd e d a h a fa z la zm m e v c u ttu r; bkz.
5.4.)
Y ine de h l k a rm a k sa y s ih rin in y ze y in i k az y o ru z. Az nce ile ri
s rd m eyi y a p m a k (k arm ak sa y y a a it b ir lo g a ritm a k a v ra m n , b i
ra z d a n b l m 5 'te g rece im iz ze re, b ir kez elde etti im izd e) g er ek te n
o ld u k a b a s ittir . G erekte

1 - z + z4 = 0
ya da
tc + iz - V417 z 3 + z 999 = 0

g ib i p o lin o m d e n k le m le rin in k a rm a k sa y z m le rin e sa h ip o lm a zo


r u n lu lu u n u id d ia ed en "c eb irin te m e l k u ram " o la ra k a d la n d r la n k u ra m
b ir m ik ta r d a h a d ik k a t e k ic id ir. D ah a ak o la ra k , a0 ,a1, a2, a3, ..., a 'n in
a n s f r d a n fa rk l olm ak z e re v e rili k a rm a k s a y la r o ld u u

a0 + at z + a 2z 2 + a3z 3 + -I- anz n = 0

b i im in d e k i h e rh a n g i b ir d en k lem in b ir zm h e r z a m a n m e v c u t o la
c a k tr .2 (B urada n , sem eye zen g ste rd i im iz iste d i im iz k a d a r b y k
h e rh a n g i b ir p o z itif ta m s a y o la b ilir.) K a r la trm a k i in g er ek te b e lirli
b ir

1 + z2 = 0

d en k lem in e b a s it e b ir zm b u lm a y o rta y a k o y d u u m u a n m s a y a b ili


riz. G eri k a la n n t m n zg rc e elde ederiz!
D ah a fa z la ile rle m e d e n nce, C a rd a n o 'n u n 1539 d o la y la rn d a k a rm a k
s a y la rla ilk k a r la t ve o n la rd a v a r o la n s ih irli ze llik lerin b a k a b ir
g r n m n e a it b ir ip u c u y a k a la d n d a ilg ilen m i o ld u u p ro b le m d e n

2 Bu z'n in tek deiken olduu h erhangi b ir karm ak polinom un dorusal arp an larn a ay rl
m asn n dolaysz b ir so n u cu d u r,1461
oo + a\z + 02z2 +... + anzn = an{z'bi){z'bz)... (z'bn)
ve n o rm ald e "cebirin tem el kuram " olarak ad lan d rla n ey b u ifadedir.
M 14.6] D ipnot 2'ye bal altrm a. B unu gsterin. p u c u : Bu polinom , z - b ifad esi verili denk
lem i zd herh an g i b ir zam an, z - b'ye "blnrse" geride kalan h ib ir a rta n olm adn
gsterin.
b a h s e tm e y e deer. Bu p ro b le m g er ek te , (gerel) k b ik b ir d en k lem in (di
e r b ir d ey ile y u k a rd a k i r = 3) g enel z m i in b ir ifa d e b u lm a k t.
C a rd a n o g enel k b ik d e n k le m in b a s it b ir d n m le

x 3 = 3 px + 2 q

b i im in e in d irg e n e b ild i in i b u ld u . B u rad a k i p ve q g er el sa y o lm a ld r ve


d en k lem d e z y e rin e x 'in k u lla n m n a u a n d a k a rm a k sa y z m le ri y e
r in e g er el sa y z m le riy le ilg ile n d i im iz i b e lirtm e k i in y e n id e n d n
d m . C a rd a n o 'n u n t m z m 1539'da N iccol F o n ta n a 'd a n ("T artaglia")
ren m i o ld u u d a h a n cek i b ir k sm i z m d en , h e r n e k a d a r b u k sm i
zm (h a tta t m zm bile) d a h a nce (152 6 'd an nce) S cip io n e del F er-
ro ta ra fn d a n b u lu n m u o lsa d a, g e litirilm i g r n m e k te y d i .3 C a rd a n o
(del F erro) zm ,
w = ( q2 - p * ) l

o lm ak zere, e s a se n (m o d em g ste rim le y a z lm h aliyle) u y d u :



x = (q + w) 3 + (q w) 3

im di b u denklem ,

q2 > p 3
ise g erel s a y la r s is te m i i in d e h i b ir te m el s o ru n a yol am az. Bu d u ru m
d a d en k lem in y a ln z c a b ir g erel zm , x , m e v c u ttu r ve a s ln d a b u y u
k a r d a v e rild i i z e re C a rd a n o (d el Ferro) z m ta r a f n d a n d o ru o la ra k
o rta y a k o n u r. B u n u n la b irlik te in d ir g e n e m e z d u r u m o la ra k a d la n d rld
ek ild e,

<72 < P 3
ise b y lece, im d i a d e t g er el z m o lm a sn a ra m e n d en k lem n e g a t if
q 2 p 3 sa y s n n k are k k n i e rir ve k a rm a k s a y la r d a h il etm ek sizin
zlem ez. A sln d a B o m b e lli'n in (1572 ta rih li L A lg e b ra 's n m 2. b l m n
de) d a h a s o n ra g s te rd i i ze re k en d im iz i k a rm a k s a y la n k a b u l etm eye
ik n a e d e rse k b u d u ru m d a g erel z m n t m de d en k lem ta ra fn d a n

3 Hikayeye gre T artag lia, C ardano'ya ksm i zm n yalnzca C ardano'nun gizlilik yem ini
etm esi kouluyla aklam t. Bu yzden Cardano ok d ah a genel olan zm n b u yem ini
bozm akszn yaym layam ad. B ununla birlikte, d aha so n ra 1543'te B ologna'ya yapt b ir
yolculukta Cardano del F erro 'n u n lm nden so n ra o rtay a kan tezlerini inceledi ve kendi
ni del F erro 'n u n m evcut nceliine ikna etti. Bunun onu, tm bu so n u la n 1545'te Ars Mag-
n a 'd a (Tartaglia ve del F e rro 'n u n ikisine de teekkr ederek) yaym lam ak zere se rb est b
rak t n d n d . T artag lia ayn fikirde olm ad ve ekim e ok ac so n u lar dourdu. Bkz.
Wykes, 1985.
d o ru e k ild e ifa d e e d ilir .4 (Bu a n la m l g e lir n k ifa d e b iz e, ik i k a rm a k
sa y n n b irb irle riy le to p la n m a la r sa y e sin d e , i'li te rim i e re n k s m la rn
to p la m a d a sa d e le ip geriy e g er el sa y l b ir y a n t b ra k m a s n a o la n a k s u
n a r .)5 B u n u n la ilg ili gizem li o la n ey, p ro b le m h e r n e k a d a r k a rm a k s a y
la rla h i b ir ilik isi y o k m u g ib i g z k se de, -d e n k le m g er el k a ts a y la r a
sa h ip ve t m z m le ri (bu "indirgenem ez" d u ru m d a) g er el o lm ak z e re -
d en k lem in bize s r f g erel sa y l z m le rle d nm eye o la n a k v e re b ilm e si
i in k a rm a k s a y la r d n y a s n n g r n te y a b a n c b lg e si b o y u n c a y o l
cu lu k etm em iz g e re k m e sid ir. K endim izi dz ve d a r "gerel" y o lla s n rla -
sa y d k elim iz b o d n erd ik . (ronik b i im d e , o rijin a l d en k lem in k a r m a k
z m le ri y a ln z c a , d e n k le m in b u k a rm a k y o lc u lu u i e rm e s in in m u tla
k a g ere k m ed i i d u ru m la rd a m e y d a n a gelebilir.)

4.3 sl s e rin in yakn sam as

Bu d ik k a t ekici g er ek le re k a r n k a rm a k sa y s ih ri i in d e h l fa z la
y ol alm ad k . G elecek ok d a h a fa z la s m evcut! rn e in k a rm a k sa y la rn
d e e rsiz o ld u u b ir a la n s l seri o la ra k a d la n d r la n e y in d a v ra n n a
ili k in b i r a n la y s u n a r. sl b ir se ri

a 0 + at x + a 2x 2 + a3x 3 +

b i im in d e s o n s u z b ir to p la m d r. Bu to p la m so n su z sa y d a te rim i e rd i in
d en d u ru m se rin in , o n u n te rim le rin i to p la m a y a n e k a d a r d ev a m e d e rsek
ed elim b e lirli b ir so n lu d e e re u la m a m a s dem ek o lan , r a k s a m a s o la b i
lir. B ir rn ek o la ra k (a 0 l , a x 0,a2 = 1 ,a 3 - 0,a 4 l , a 5 = 0,a 6 = 1, ... o la
ra k aldm )

1 + x 2 + x* + x 6 + x B + -
se ris in i ele aln . x = 1 o la ra k a lrs a k , d a h a so n ra te rim le ri a r t a r d a to p la
y a ra k

1, 1 + 1 = 2, 1 + 1 + 1 = 3,
1 + 1 + 1 + 1 = 4, 1 + 1 + 1 + 1 + 1 = 5 , vb

eld e e d e riz ve s e rin in b e lirli b ir so n lu d e e re u la m a s n n h i b ir o la n a


o lm a d n , b ylece r a k s a k o ld u u n u g r r z . H a tta x = 2 'y i d e n e d i i
m izd e h e r b ir te rim d a h a b y k h a le g e ld i in d e n i le r d a h a d a k a r r; te
rim le ri a r t a rd a to p la d m z d a

4 D aha fazla bilgi iin bkz. van d er VVaerden, 1985.


5 B unun sebebi, b irb irin in k arm ak elenii olan iki sayy topluyor olm am zdr ve b u t r b ir
toplam daim a gerel b ir saydr. Bkz. 10.1.
1, 1 + 4 = 5, 1 + 4 + 16 = 21, 1 + 4 + 16 + 64 = 85, vb

a k a ra k s a y a n b ir se ri eld e ed eriz. D ier ta r a f ta n x ^ k o y a rsa k

1, l + - = - , l + - + - = - , l + 1 + - = - , l + - + - + - = - , v b
4 4 4 16 16 4 16 16 4 16 64 64

eld e ed e riz ve b u s a y la rn sn rla y c - d e e rin e s re k li d a h a y a k n h a le


g eld i i b ir so n u o rta y a k ar, b ylece b u d e fa s e ri y a k n s a k tr .
S erin in x = 1 ve x = 2 d e e rleri i in k a n lm a z o la ra k ra k sa y p * = ~
d e e ri i in se - d e e rin i v ere cek e k ild e y a k n s a m a s n n a ltn d a y a ta n n e
d e n i d e e rlen d irm e k , b ir a n la m d a , ok d a z o r d e ild ir. B u n u n i in t m s e
r in in to p la m n n y a n tn a k a y a z a b iliriz ve b ylece

1 + x 2 + x* + x 6 + x B + = (1 x 2) -1

b u lu r u z .1441 x = 1 d e e rin i y e rin e k o y d u u m u z d a b u y a n t, "so n su z"6 a n la


m n a g elen (1 l 2) = O-1 o la ra k b u lu ru z ve b u b iz e s e rin in , jr'in o d e e ri i in
n e d e n ra k sa m a k z o ru n d a o ld u u n a ilik in b ir a n la y sa la r. x = - d e e

rin i y e rin e k o y d u u m u z d a y a n t ( l = j o lu r ve s e ri y u k a rd a b e lir


tild i i g ib i g e r e k te n b u b e lirli de ere y a k n sa r.
T m b u n la r o ld u k a m a k u l g r n y o r. P eki y a x = 2 o ld u u n d a ? Bu
h a ld e a k d en k lem le eld e e d ile n b ir "yant", h e r n e k a d a r b u d e e ri s e ri
n in te rim le rin i b a s it e to p la y a ra k elde ed e m iy o r g r n se k de, m e v c u ttu r;
(1 4 )_1 = ^. Bu y a n t elde edem eyiz n k - n e g a tifk e n b iz y a ln z c a
p o z itif te rim le ri b ir b irle riy le to p lu y o ru z . S erin in r a k s a m a s n n n ed e n i,
x = 2 o ld u u n d a h e r b ir te rim in a s ln d a x = 1 o ld u u d u ru m d a k e n d isin e
k a r lk g elen te rim d e n d a h a b y k o lm a s ve by lece x = 2' n in ra k sa k l-
n n x = l 'i n ra k s a k l n iz lem esid ir. x = 2 o ld u u n d a d u ru m "y an t"n
g e r e k te n so n su z o lm a s deil f a k a t b u y a n ta d o ru d a n se riy i to p la m a g i
riim iy le u la a m a m a m z d r. ekil 4 .1 'd e s e rin in a r t a r d a gelen te rim le ri
n in k sm i b ir to p la m n (1 x 2) -1 "y a n t"y la b ir lik te izd im ve b u ra d a
jr'in -1 v e +1 d e e rle ri a r a s n d a k a lm a s n n k e s in o la ra k 7 s a la n m a s a r
ty la , k sm i to p la m la r g s te re n e rile rin a s ln d a b u y a n tla , (1 x 2) -1 ,
b ek led i im iz z e re y a k n s a d n g re b iliriz . B u n u n la b irlik te b u a ra lk
d n d a s e ri b a s it o la ra k r a k s a r ve a s ln d a h e rh a n g i b ir so n lu d e e re de
u la m a z .

A0 [4.4] Bu ifadenin n asl kontrol edileceini grebiliyor m usunuz?


Not 2 .4'ten 0 'in , d i er b ir deyile "bir bl sfr", an lam n a gelm esi gerektiini an m sa
yn. Bu, kural d " 0 1= "ilem inin "sonucun u ifade etm ek iin uygun b ir stenodur".
7 "Kesin olarak", b iti d eerlerinin aral a dahil olm am as anlam na gelir.
e k il 4.1 S e rin in (1 - x 2)~l iin s r a s y la 1,1 + x 2, l + x 1 + x * , l + x 2 + x * + x 6 o la n k s
m i to p la n la n , |x | < 1 iin (1 - x 2) -1 'e y a k n s a y a n ve |* | > 1 i in r a k s a y a n e k ild e g s te
re re k iz ilir.

K k b ir a ra s z o la ra k d a h a s o n r a b iz im i in n em li o la ca k b e lirli b ir
k o n u y a b u r a d a de in m ek y a r a rl o lacak. u s o ru y u so ra lm : y u k a rd a k i
ifa d e d e x = 2 k o y a ra k elde e tti im iz denklem ,

1 + 22 + 24 + 2 6 + 28 + - = (1 - 2 2) -1 =
3
g e r e k te n b ir a n la m ifa d e e d e r m i? B yk 18. y zy l m a te m a tik is i Leon-
h a r d E u le r sk sk b u t r d en k le m le ri n o t e d e rd i ve s e rile rin "y a k n sa m as"
ve b e n z e ri k o n u la rla ilg ili o ilk z a m a n la rd a h i b ir e y in u y g u n e k ild e a n
la lm a m o lm a s g ere k esiy le m a z u r g r leb ilec ek k e n , b u t r sa m a lk
la ra s a d k k a ld i in o n u n la k ib a rc a a la y etm ek m o d a h a lin e g eldi. A sln
d a s e rile rle ilg ili h a s s a s m a te m a tik s e l ilem , A u g u stin C au ch y ve d i e rle
r in in a l m a la rn a , 18. y zy l s o n la r ve 19. y zy l b a la r n a k a d a r o rta y a
k m ad . D ah a s, b u h a s s a s ile m u y a rn c a y u k a rd a k i d en k lem re sm e n
"an lam sz" o la ra k s n fla n d rlr. Y ine de, E u le r'in b u d o ay a s a h ip ak
s a m a lk la r n o t ed e rk en n e y a p t n g er ek te n b ild i i ve k e n d ile rin e g
re, y u k a rd a k i d en k lem in "doru" sa y lm a s n g e re k tire n a n la m la r n m e v
c u t o ld u u d e e rle n d irm e sin i y a p m a n n n em li o ld u u n u d n y o ru m .
M a te m a tik te , b iris in e a it d e n k le m le rin ifa d e e tti i k e s in ve ta m a n la m
a s ln d a m u tla k d ere ced e a k o lm a k z o ru n d a d r. B u n u n la b irlik te so n u ta
d a h a d e rin k a v ra y la ra y o l a a b ile c e k "sah n e a rk a s n d a g een o la y la ra "
d u y a rs z o lm a m a k d a e it d ere c e d e n e m lid ir. K esin o la ra k m a n tk l g r
n en , rn e in p o z itif 1 + 4 + 16 + 64 + 256 + te rim le rin in to p la m n n
o lm a s n n m m k n o lm a m a s g er e i g ib i e y lere ok k a t e k ild e b a l
k a lm a k n ed e n iy le , b u t r d e rin k a v ra y la ra a it g r y itirm e k k o la y d r.
Y erin d e b ir rn ek o la ra k x 2 + 1 = 0 d en k lem in e a it g erel b ir z m b u lm a
m a n tk l sa m a l n a n m sa y a lm . zm m e v c u t d e ild ir; y in e d e b u e
k ild e b r a k rs a k k a rm a k s a y la rn o rta y a k o n m a sy la sa la n a n d e rin
k a v ra y la rn t m n s k a la rz . B enzer b ir u y a r x 2 = 2 i in ra sy o n e l b ir
z m b u lm a sa m a l i in de g e erlid ir. G erekte y u k a rd a k i so n su z se
riy e a it j y a n tn a m a te m a tik s e l b ir a n la m v erm e k ta m a m e n o la n a k ld r
fa k a t b iz e neye iz in v e rilip n ey e v e rilm e d i in i s y le y en k u r a lla r la ilg ili
d ik k a tli o lu n m a k z o ru n d a d r. A m acm b u t r k o n u la r b u r a d a a y rn tl
o la ra k ta rt m a k d e il8 fa k a t b u d o ay a sa h ip r a k s a k se rile re m o d e m f i
zik te, zellikle k u a n tu m a la n k u ra m a la n n d a sk a ra s tla n ld n a i a re t
e d ile b ilir (zellikle bkz. 26.7, 9 ve 31.2, 13). Bu e k ild e eld e e d ile n "ya-
m tla r" m g er ek te n a n la m l ve d a h a s g e r ek te n d o ru o lu p o lm a d k la rn a
k a r a r v erm ek o ld u k a h a s s a s b ir k o n u d u r. A sln d a b a z e n b u t r ra k s a k
ifa d e le r z e rin d e o y n a m a y a p a ra k so n d erece e k sik siz y a n tla r eld e e d ilir
ve b u n la r a r a sra g er ek fizik i den ey le k y a s la n a ra k a rp c b i im d e d o
r u la n rla r. D ier t a r a f t a n ou kez b u k a d a r a n s l o lu n m a z. Bu h a s s a s
k o n u la r g n m z n fizik k u ra m la rn d a n em li ro lle re s a h ip tir v e k e n d ile
r in i d e e rle n d irm e g iriim le rim iz le o ld u k a ilg ilid ir. B u ra d a acil nem i
o la n k o n u m u z, b u t r a k b i im d e a n la m s z ifa d e le re d a y a n d rla b ile n
"a n la m "n sk lk la, z o ru n lu b ir e k ild e k a rm a k s a y la rn ze llik lerin e
b a l o lu u d u r.
im di s e rile rin y a k n s a m a s k o n u s u n a g e ri d n e lim v e k a rm a k s a y
la rn re s m e n a s l g ird i in i g rm ey i deneyelim . B u n u n i in (1 x 2) _1'd e n
y a ln z c a b ir p a r a fa rk l b ir ( 1 + at2) - 1 fo n k siy o n u n u d ik k a te a la lm ve on a
a it h a s s a s b ir s l sa y g e n ile m e si olu p o lm a d m g rm ey e a la lm . u
a n ta m y a k n s a m a d a h a o la n a k l g r n y o r n k (1 + x 2) -1 ifa d e si g e r
el s a y la rn t m a ra l b o y u n c a p r z s z ve s o n lu k aly o r. A sln d a
(1 + x 2) -1 i in d a h a sa d e g r n m l ve d a h a nce elim iz d e o la n d a n y a l
n z c a b ir p a r a , b ir b ir in i ta k ip ed en te rim le rin y a ln z c a i a re tle rin d e o lan
b ir fa rk a s a h ip b ir s l s e ri m e v c u ttu r;1451

1 - x 2 + x 4 - x 6 + x 8 ----- = ( 1 + X 2) - 1.

ekil 4 .2 'd e se riy e a i t k sm i to p la m la r, tp k nceki g ib i, a r t a r d a gelen


b e te rim e k a d a r, ( l + x 2) -1 y a n ty la b irlik te izdim . a rtc g r n e n
e y k sm i to p la m la rn y a n ta h l y a ln z c a k e sin lik le -1 v e +1 d e e rleri
a r a s n d a k i a ra lk ta y a k n s a m a s d r. Y an t so n s u z a h i g itm ese b ile b u
a ra l n d n d a b ir r a k s a m a eld e e d e r g r n r z . B u n u a k o la ra k d a h a

8 Daha fazla bilgi iin rn. bkz. H ardy, 1940.


[4.5] Bu iki seri a ra sn d a k i b a s it iliki iin tem el b ir neden grebiliyor m usunuz?
e k il 4 .2 K s m i to p la m la r
1,1 - x 2, l x z + x* v e l - X 1 +
x* X6 b e n z e r e k ild e iz ild i v e
fo n k s iy o n u n x = + 1 'de k u s u r s u z c a
iy i ta n m la n m o lm a s g e r e in e
ra m e n y in e |jc| < 1 ik e n
y a k n s a m a v e |jc| > 1 ik e n ra k sa m a
m e v c u ttu r .

n ce k u lla n d m z de eri, x \ , x = 2 ve * = ^ k u lla n a ra k te s t e d e b ili


riz ve n ceki g ib i y a k n s a m a n n y a ln z c a , y a n tn t m s e rin in to p la m iin
4 1
- sn rla y c d e e riy le b irlik te d o ru o la ra k o rta y a k t ,x = - d u ru m u n d a
m e y d a n a g eld i in i b u lu ru z :

x = 1: 1, 0, 1, 0, 1, 0, 1, vb,
x = 2: 1 ,- 3 , 1 3 ,- 5 1 ,2 0 5 ,- 8 1 9 , vb,
X j 3 13 51 2 05 8 19 ^
2 ' 4 ' 16 64 2 56 1024 '

lk d u ru m d a k i "rak sak l n ", g e r e k te n so n su z a ra k s a m a m a la rn a r a


m en h i d u ru lm a y a n k sm i to p la m la rn b a s it b ir h a ta s o ld u u n u n o t e d e
lim .
Bu n e d e n le te k b a n a g er el s a y la r sz k o n u su o ld u u n d a se riy i g e r
e k te n to p la m a k la s e rin in so n s u z lu k ta k i to p la m n g ste rm e s i g erek en
"y an t"a d o la y sz gei a r a s n d a k a fa k a r tr c b ir u y u m a z lk m e v c u t
tu r. nceki d u ru m d a s k n tn n o rta y a k t y e rle rd e k sm i to p la m la r,
s o n su z to p la m n fa rz e d ile n y a n t, (1 -t- x 2) -1 , b u y e rle rd e h i de fa rk e d i
le b ilir h e rh a n g i b ir zellik g ste rm e m e sin e ra m e n "u u a g ee r (ya d a
d a h a k lg n g ib i a a ve y u k a r sa lla n r). G izem in z m , ilg im izi
g er el d e e rle rle sn rla m a k y e rin e k a rm a k d e e rle ri in c e le rs e k b u lu n a
c a k tr.

4.4 Caspar VVessel'in karmak dzlemi


B u ra d a n e o ld u u n u g rm ek i in k a rm a k s a y la rn klit d z le m in d e
k i s ta n d a r t g e o m e tr ik g ste rim in i k u lla n m a k n em li o la c a k tr. C a sp a r
VVessel 1797'de, J e a n R o b e rt A rg an d 1806'da, J o h n VVarren 1828'de, v e de
C ari F rie d ric h G au ss 1831'd e n nce, h e r b iri b a m sz o la ra k , k a rm a k
s a y la rd a to p la m a ve a rp m a ile m le riy le ilg ili a k g eo m etrik y o ru m la rd a
b u lu n d u k la r k a r m a k d z l e m fik rin i ele a ld la r (bkz. ekil 4.3). e kil
4 .3 'te x e k se n in in y a ta y o la ra k sa a , y e k se n in in d e y o la ra k y u k a ry a
g itti i b ir e k ild e s ta n d a r t K artezy en e k sen le ri k u lla n d m .

z = x + y

k a rm a k sa y s d zlem d e (x, y) K artezy en k o o rd in a tl b ir n o k ta o la ra k


g ste rild i.
im di k a rm a k z = x + i y s a y s n d a y = 0 o la n zel b ir d u ru m o la ra k
g er el b ir x sa y s n d n e lim . Bu d u ru m d a d iy a g ra m m z d a k i x e k s e n i
n in gerel s a y d o r u s u n u (dier b ir d ey ile dz b ir izgi b o y u n c a d o ru
sa l o la ra k d z e n le n m i g er el s a y la r b t n n ) te m sil e tti in i d n
r z . B ylece k a rm a k d zlem bize, gerel s a y la r sis te m in in k a rm a k s a
y s is te m i b t n h a lin e gelm ek i in d a d o ru n a s l g en ile d i in e ilik in
d o ru d a n re sim li b ir g ste rim s u n a r. Bu g erel sa y d o ru su sk lk la k a r
m a k d zlem d e k i "gerel eksen" o la ra k a d la n d rlr. B u n a b a l o la ra k y
e k se n i "s a n a l eksen" o la ra k a d la n d r lr ve i'n in b t n g er el a r p a n la rn
d a n o lu u r.
im di g elin sl s e rile r b i im in d e g ste rm ey e a l t m z iki fo n k si
y o n u m u z a g e ri dn elim . B u n la r x g erel d e ik e n in in fo n k siy o n la r,
(1 ar2) _1ve (1 + x 2) _1, o la ra k a ld k fa k a t im d i b u n la r k a rm a k b ir z d e
ik e n in e d e u y ac ak e k ild e g en ile tec e iz . B unu y a p m a k ta h e rh a n g i b ir
s o ru n y o k tu r ve g e n ile m i fo n k siy o n la r s r a s y la b a s it e (1 z 2) -1 ,
(1 + z 2) -1 o la ra k y a z a rz , ilk g er el fo n k siy o n , (1 x 2) -1 , d u ru m u n d a
"ra k sam a" s k n ts n n n e re d e b a la d n a y rt e d e b ild ik n k fo n k si
yon iki y erd e , x = 1 ve x = +lefciZdir (sonsuz h a le gelm e an lam n d a); f a
k a t (1 + x 2) -1 'd e b u iki y e rd e a s ln d a gerek h i b ir te k illik g rm ed ik . B u
n u n la b irlik te k a rm a k z d e ik e n i sz k o n u su o lu n c a b u iki fo n k siy o n u n

Sanal eksen

J k

3i

- l+ 2 i 2i 1+2
z = x+ i y
y
I
-1 + i i 1+i 2+ i
! 3+i
e k 4 .3 z = x + i y 'n in k a r m a k 1
I
d zle m i. (x, y ) K a rte zy e n k o o r d i 1
n a tla rn d a , y a ta y o la ra k s a a u za -1 0 1 2 X 3 Gerel e
n a n x e k s e n i g e r e l ek se n , d e y
o la ra k y u k a r u za n a n y e k s e n i s a -1 -i -i 1-i 2 -i 3 -i
n a l e k se n d ir.
b irb irle riy le ok d a h a fa z la e it h a ld e o ld u k la rn g r r z . (1 - z z) _1'n in ,
o rijin e, g erel ek sen z e rin d e b irim u z a k lk ta o la n iki y erd e , z = l 'd e t e
k illik le re sa h ip o ld u u n u n o t ettik ; fa k a t im d i (1 - z 2) -1 'n in d e o rijin e s a
n a l e k sen z e rin d e b irim u z a k lk ta o la n ik i y erd e , (1 + z 2 = 0 o ld u u n
dan) z = i, te k illik le re sa h ip o ld u u n u g r r z .
P eki a m a b u k a rm a k te k illik le rin , ilg ili s l s e rile rin ra k s a m a y a d a
y a k n sa m a so ru n u y la ne ilg isi v ar? Bu so ru n u n a rp c b ir y a n t m e v c u t
tu r. u a n d a s l se rile rim iz i g erel d e ik en x 'te n d a h a ok k a rm a k d e
ik e n z 'n in fo n k siy o n la r o la ra k d n y o ru z ve s e rile rin , z 'n in k a rm a k
d zlem d e b u lu n d u u y ere g re y a k n sa d y a d a ra k s a d k o n u m la r
s o rg u la y a b iliriz . H erh an g i b ir s l se ri

a0 + a t z + a 2z 2 + a 3z 3 +

i in d ik k a t ekici genel y a n t,9 k a rm a k d zlem d e y a k n s a k l k e m b e ri


d e n ile n 0 m e rk e zli b ir e m b e rin , k a rm a k sa y z k e sin lik le e m b e r d n
d a y e r a ly o rs a se ri, z 'n in o d e e ri i in ra k sa rk e n , k e sin lik le e m b e r i in
d e y e r a ld n d a z 'n in o d e e ri i in s e rin in y a k n s a m a s ze lli in e s a h ip
b ir e m b e rin m e v c u t o lu u d u r. (S erinin z g ere k te e m b e r z e rin d e y k e n y a
k n sa y p y a k n sa m a m a s b ir e k ild e , h e r n e k a d a r 9.6, 7 'd e g elece im iz
k o n u la rla ilin tili o lsa da, b u r a d a ilg ilen m ey ece im iz h a s s a s b ir k o n u d u r.)
Bu ifad e y e s e rile rin , y a k n sa k lk e m b e ri s f r y a r a p a d a r a ltld n d a
z 'n in s f r o lm a y an t m d e e rle ri i in ra k s a d ve e m b e r so n su z y a r a
p a g e n ile tild i in d e t m z 'le r i in y a k n sa d iki sn rla y c d u ru m u d a h il
ed iy o ru m . V erili b elli b ir fo n k siy o n i in y a k n sa k lk e m b e rin in a s ln d a
n e re d e o ld u u n u b u lm a k z e re fo n k siy o n u n te k illik le rin in k a rm a k d z
le m in n e re s in d e k o n u m la n d k la rn g rm eye a l rz ve m e rk e zi o rijin d e,
z = 0, o lu p i b lg e sin d e h i b ir te k illik b a rn d rm a y a n en b y k e m b e ri
(d i er b ir d ey ile o rijin e en y a k n te k illik boyunca) izeriz.
Az n ce ilg ilen d i im iz zel (1 z 2) -1 ve (1 + z 2) -1 d u ru m la rn d a k i t e
k illik le r, (k a rt b i im d e g r n e n b a z p o lin o m la r k a y b o ld u u n d a o rta y a
kan) k u t u p l a r d e n ile n b a s it b ir t rd e d ir. B u ra d a b u k u tu p la r n t m
o rijin e b irim u z a k lk ta b u lu n u r ve h e r iki d u ru m d a d a y a k n sa k lk e m b e
r in in o rijin e tra fn d a k i b irim e m b e r o ld u u n u g r r z . em b e rin g erel
e k sen le b u lu tu u y e rle r h e r iki d u ru m d a d a a y n d r; z = l 'l e g s te rile n
iki n o k ta {bkz. ekil 4.4). Bu, ik i fo n k siy o n u n ay n a la n d a n e d e n y a k n s a
y p ra k s a d n a k la r; b a s it e g er el d e ik e n le rin fo n k siy o n la r o lm a
la rn d a n k a y n a k la n a n z e llik le rin in o rta y a k o y m a d b ir g erek. Bylece
k a rm a k s a y la r bize, s l s e rile rin , o n la rn g er el d e ik e n li y a p la rn n

9 rn. bkz. P riestly, 2003, s.71 -"yaknsaklk yan ap "y la ilgili o la ra k - ve N eedham , 2002, s.
67, 264.
e k i l 4.4 K a rm a k d z
le m d e (1 - z 2) - ve
(1 + z 2) -1 fo n k s iy o n la r , il
k i i in k u tu p la n z = + 1 'de
v e k in c isi i in se z = i ' d e
o la n ve ik is i d e o rijin e a y n
(birim i u z a k lk ta k i a y n
y a k n s a k lk e m b e rin e s a
h ip tir.

b a s it o la ra k d ik k a te a ln m a s y la e ri ile b ilir o lm a y a n d a v r a n la ry la ilg ili


d e rin k a v ra y la r sa la r.

4.5 Mandelbrot km esininin oluturulm as


Bu b l m b itirm e k z e re g elin y a k n sa k lk /ra k s a k lk k o n u s u n u n b a
k a b ir t r n e gz a ta lm . Bu, M a n d e lb r o t k m e s i o la ra k b ilin e n , 1 .3 'te
b a h s e d ile n ve ekil 1.2'de g ste rile n o la a n s t y a p n n o lu u m u n u n te
m e lin d e y a ta r. A sln d a b u , k m e n in o la a n s t k a rk l d ik k a te a ln r
sa , y a ln z c a VVessel'in k a rm a k d z le m in in a r tc b i im d e b a s it b ir
y o lla ta n m la n a b ile n b ir a lt k m e sid ir. T m y ap m am z gerek en , c 'n in se
ilm i k a rm a k b ir sa y o ld u u , y in e le n e n y e r d e itirm e ile m le rin i,

z *> z 2 + c,

in c ele m e k tir, c' yi k a rm a k d zlem d e b ir n o k ta o la ra k d n r ve z = 0


ile b a la rz . D aha s o n r a b u d n m y in e le r iz (dier b ir d ey ile d u r m a
d a n te k ra r te k ra r u y g u la rz) ve z n o k ta s n n d zlem d e n a s l d a v ra n d n a
b a k a rz . S o n su za d o ru u z a k la y o rsa , c n o k ta s b e y a z re n k le g s te rilm e
lid ir. H i b ir e k ild e so n s u z a d o ru u z a k la m a d a n h e rh a n g i s n rl b ir b l
g ed e g e z in iy o rsa b u d u ru m d a c siy a h re n k le g ste rilm e lid ir. S iyah b lg e
b iz e M a n d e lb ro t k m e sin i v erir.
Bu ile m i b ira z d a h a a y rn tl a k la y alm . Y inelem e n e e k ild e d ev am
eder? ilk o la ra k cyi s a b itle riz . S o n ra b ir z n o k ta s a lr ve z 'n in z 2 + c o la
ca e k ild e d n m u y g u la rz . S onra b u n u y e n id e n u y g u la r, b y lece
z 2 + c 'd e k i "z" yerin e, z 2 + c k o y arz ve (z2 + c)2 + c elde ed eriz. D aha s o n
ra z 2 + c 'd e k i "z" y e rin e (z 2 + c )2 + c k o y arz ve b y lece ifad e m iz
((z 2 + c )2 + c )2 + c h a lin e gelir. Y ine z 2 + c'd e k i "z" y erin e , ((z 2 + c )2 +
c )2 + c k o y a ra k (((z 2 + c )2 + c )2 + c )2 + c elde e d e r ve b u e k ild e d ev am
ed eriz.
im di z = 0 ifa d e siy le b a la y p y in elem ey i b u e k ild e y a p t m z d a n e
o la c a n a b a k a lm . (Y ukardaki ifa d e le rd e b a s it e z = 0 k o y ab iliriz.) Bu
d u ru m d a

0, c, c2 + c, (c2 + c)2 + c, ((c2 + c)2 + c )2 + c, ...

d iz isin i eld e ederiz. Bu bize k a rm a k d zlem d ek i n o k ta la rn b ir a r d ll


n v e rir. (Bu t r e y lerle b ir b ilg is a y a rd a , b a m sz h e r b ir k a rm a k c s a
y s seim i iin , y u k a rd a k i c e b irse l ifa d e le ri k u lla n m a k y e rin e s r f sa y s a l
o la ra k a l la b ilir. H e sa p la m a y la ilg ili o la ra k h e r d e fa s n d a a ritm e tik y e
n ile m e y i y a p m a k ok d a h a "ucuzdur".) Bu d u ru m d a v e rili h e rh a n g i b ir c
d e e ri i in iki ey d en b ir i sz k o n u su o la b ilir: (i) d iz in in n o k ta la rn n s o
n u o la ra k , d iz in in s n r s z o lu u a n la m n a gelm ek zere, o rijin d e n g ittik
e d a h a b y k a ra lk la rla u z a k la m a s , y a da (ii) h e r b ir n o k ta n n , d iz in in
snrl o lu u a n la m n a gelm ek ze re, k a rm a k d zlem d e o rijin d e n s a b it
b ir u z a k lk ta (dier b ir d ey ile o rijin m e rk e zli b ir e m b e r iinde) b u lu n m a
s. ekil 1 .2 a'd a, siy a h b lg e n in t m M a n d e lb ro t k m e sin in k e n d isi o l
m a k zere, siy a h b lg e le r c'y e a it s n rl b ir dizi v ere n k o n u m la rk e n (ii),
b ey a z b lg e le r c'ye a it s n rs z d u ru m d a k i k o n u m la rd r (i).
M a n d e lb ro t k m e sin d e k i k a rm a k lk , y in e lem eli d iz in in s n rl k a la
b ilm e sin in ok e itli ve sk lk la b y k o ra n d a k a r k y o lla rn n v a r o lu
u g e r e in d e n k a y n a k la n r. D zlem e tra fn d a e itli k a rm a k a r k b i im
le rd e s e rp i tir ile n d n g le rin ve e itli t r d e "n eredeyse" d n g le rin a y
r n tl k o m b in a sy o n la r m e v c u t o la b ilir f a k a t b u k m e n in o la a n s t k a
rk l n n n a s l m e y d a n a g eld i iy le ilg ili h e rh a n g i b ir a y rn ty ve k a r
m a k an a liz le say k u ra m n n n ere y e d a h il o ld u u n u a n la m a y a a l m a k
b iz i b y k o ra n d a a la n d n a k a rr. lg ili o k u y u cu d a h a fa z la b ilg i ve
re sim i in P eitg e n ve R e ic h ter, 1986 ile P eitg e n ve S aupe, 1988'e b a v u r a
b ilir (ay rca bkz. D ouady ve H u b b a rd , 1985).
LOGARTMALARIN, SLERN VE
KKLERN GEOMETRS

5.1 Karmak cebirin geometrisi


nceki b l m n s o n u n d a ta r t la n k a rm a k sa y sih rin e ilik in g r
n m le r p ek ok in c elik i e rir, o h a ld e b ira z g eri ek ilelim ve s ih rin b a z
d a h a te m el f a k a t y in e de e it d ere ced e e s ra re n g iz ve n em li p a r a la rn a
gz a ta lm , tik o la ra k 4.1'd e ra s tla d m z to p la m a ve a rp m a k u r a lla r
n n k a rm a k d zlem d e g eo m etrik o la ra k n a s l g ste rild i in e b ak a lm .
B u n la r s ra s y la ekil 5.1a ve b 'd e izild i i ze re p a r a le lk e n a r y a s a s ve
b e n z e r g e n y a s a s b i im in d e g ste re b iliriz , z e llik le , w ve z g en el k a r
m a k s a y la r i in w + z ve w z 'y i g ste re n n o k ta la r s ra s y la u id d ia la r
la b e lirle n ir:
0 , w, w + z, z b ir p a r a le lk e n a r n k ele ridir

ve

keleri 0, 1, w ve 0, z, w z o la n g e n le r b en z erd ir .

e k il 5.1 K arm ak sa y c e b irin in te m e l y a s a la rn n g e o m e trik a k la m a s , (a) T o p la m a n n


p a r a le lk e n a r y a s a s: 0 , w , w + z , z n o k ta la n b ir p a r a le lk e n a r n k e le rin i v e rir, (b) a rp
m a n n b e n z e r g en y a s a s : k e le ri 0, 1, w ve 0, z , w z o la n g e n le r b e n z e rd ir.
(B u rad a d ze n le n m e ve u y u m u n n o rm a l e ilim leri b e n im se n iy o r. B u n u n la
dem ek iste d i im u ki; p a r a le lk e n a r e tra fn d a d n g se l o la ra k ile rle riz ve
b y lece w d a n w + z 'y e k a d a r o la n d o ru p a r a s O 'dan z'y e k a d a r o la n
d o ru p a r a s n a p a ra le ld ir, vb, d a h a s ik i g e n a r a s n d a k i b e n z e rlik ili
k is in d e i e rilm i h e rh a n g i b ir "y a n sm a "y a gerek y o k tu r. A yrca g e n y a
d a p a ra le lk e n a rla rn e itli b i im le rd e b o z u ld u u zel d u ru m la r m e v c u t
tu r.)1511 lg ile n en o k u y u cu b u k u r a lla r trig o n o m e tri ve d o la y sz h e s a p la
m a y la s n a y a b ilir.15-21 B u n u n la b irlik te b u ey lere, a y rn tl h e s a p la m a n n
n n e g een ve d a h a d e rin k a v ra y la ra o la n a k sa la y a n b a k a t r l b ir
b a k d a m e v c u ttu r.
G elin to p la m a ve a rp m a y , t m k a rm a k d zlem i k e n d isin e g n d ere n
d e iik g n d e r i m l e r (ya d a "dnm ler") b i im in d e ele alalm . V erili h e r
h a n g i b ir k a rm a k w sa y s, ra sg e le b ir z k a rm a k s a y sn a u y g u la n d
n d a s r a s y la w 'yu z'y e ekleyecek ve w n u n z ile a rp m n a la c a k ile m
le r o la ra k b ir "to p lam a g n d erim i"n i ve b ir " arp m a g n d erim i"n i ta n m
lar;
z 1> w -t- z ve z >wz.

T o p la m a g n d e rim in in , k a rm a k d zlem i b o y u t y a d a b i im in d e h e rh a n g i
b ir d n d rm e y a d a d e iim o lm a k sz n (d n m l e ilg ili b ir rn ek i in
bkz. 2.1), 0 o rijin in i w n o k ta s n n y e rin e a la ra k b a s it e k a y d rd n g r
m ek k o lay d r; bkz. ekil 5.2a. P a ra le lk e n a r y a s a s te m eld e b u n u n b ir y e n i
d en ifa d e le n d irilm e s id ir. Peki ya a rp m a g n d e rim in d e n n e h a b e r? Bu o r i
jin i s a b it b ra k p b i im le ri k o ru y a n ve l 'i w n o k ta s n a g n d e re n b ir d n
m s a la r. G enel d u ru m d a (yansm asz) b ir d n d rm ey le d z e n li b ir ge-

e k l 5.2 (a) "+ w" to p la m a g n d e rim i O' v^ya g n d e re re k k a rm a k d z le m in b i r d n


m n e o la n a k sa la r, (b) x w " a rp m a g n d e rim i l 'i w 'y a g n d e re re k k a r m a k d z le m in
b i r d n d r lm e s i v e g e n i le m e sin e (ya d a d a ra lm a s n a ) o la n a k sa la r.

- [5.11 eitli olaslklar inceleyin.


[5.2] Bunu yapn.
e k il 5 .3 K a rm a k d z le m d e "i ile a r p m a " b e lirli ile m i
"dik a k a d a r d n d r m e " g e o m e tr ik d n m o la ra k g e r
e k le tirilir. "G izem li" i 2 - - 1 i le m i g r n r kln r.

n ile m e y i (ya d a d ara lm ay ) b ir le tir ir ; bkz. ekil 5.2b.15-31 B e n zer g e n y a


s a s b u n u etk in b i im d e g ste rir. Bu g n d erim b iz im i in 8.2de zel b ir
n em e sa h ip olacak.
B e lirli w = i d u ru m u n d a , a rp m a g d erim i b a s it o la ra k b ir d ik a ^ n )
k a d a r s a d a n (sa a t y n n n te rsin e ) b ir d n d rm e d ir. B u n u ik i kez u y g u
la rs a k o rijin d e b a s it b ir y a n s m a o la n n k a d a r b ir d n d rm e eld e ederiz;
d i e r b ir d ey ile b u h e r b ir k a rm a k z sa y s n k e n d i n e g a tifin e g n d ere n
b ir a rp m a g n d e rim id ir. Bu b iz e "gizem li" i 2 = 1 d en k le m in in g ra fik le
g ste rile n b ir g e r e k le tirili in i s u n a r (ekil 5.3). "i'yle a rp m a " ile m i g e
o m e trik d n m o la ra k "b ir d ik a k a d a r d n d rm e" b i im in d e g er ek le
ir. Bu e k ild e b a k ln c a , b u ile m in "k a re si"n in (dier b ir d ey ile ik i kez
y ap m a), "n e g a tifin i alm a" ile m in d e k i ay n etk iy i v erm e g ere k lili i o k a d a r
d a g izem li gr n m ez. E lb e tte b u , k a rm a k c e b irin b u k a d a r iyi ile m e sin e
ilik in n e d e n le ilg ili s ih ir ve gizem i o r ta d a n k a ld rm a z . Ya d a b iz e b u s a
y la rn ak fiziki r o lle rin d e n b a h s e tm e z . rn e in u s o ru so ru la b ilir: niye
y a ln z c a b ir d zlem d e d n d r ls n , b o y u tta n n e h a b e r? Bu s o ru la rn
e itli g r n m le rin e zellik le 11.2, 3, 18.5, 21.6, 9, 22.2, 3, 8-10,
33.2, ve 34.8de yneleceim .
D zlem d e y e r a la n b ir k a rm a k say y a k la rk e n d zlem d e k i b ir n o k
ta i in s ta n d a r t K arte zy en k o o rd in a tla r, (x, y), k u lla n d k f a k a t a lte r n a tif
o la ra k k u tu p s a l k o o rd in a tla r, [r, 6\, k u lla n a b ilird ik . B u ra d a p o z itif g erel
r s a y s , o rijin e o la n u z a k l ve 6 a sy sa o rijin d e n z n o k ta s n a izilen
izg iy le g erel e k sen a r a s n d a o lu a n ve s a a t y n n e te r s y n d e l len
a y b e lirtir; bkz. ekil 5.4a. B azen

r = |z|

e k lin d e y a z la n r n ic e li i k a rm a k z sa y s n n m o d l ve 8 is e o n u n a r
g m a n (ya d a b a z e n k u a n tu m k u ra m n d a fa z ) o la ra k a d la n d rlr, z = 0

^ [5.3] Bunu ay rn tl h esap lam a ve trigonom etri olm akszn gsterm eye aln. pucu: Bu
k arm ak dzlem in "dorusal" y ap sn n korunduunu gsteren, w (zx + z 2) w z + w z 2, ve
b ir dik a boyunca d ndrm enin, dier b ir deyile dik alarn korunduunu gsteren,
v(iz) = i(w z) "dalm a y asas"n n b ir sonucudur.
e k il 5.4 (a) K arte z y e n (x, y )'d en k u tu p s a l [r, tfl'ya g eerk en elim izd e, m o d l, r = |z |, o riji
n e o la n u z a k lk v e a rg m a n , 0, o rijin d e n z n o k ta s n a iz ile n izg iy le g e r e l e k s e n a r a s n
d a o lu a n v e s a a t y n n e te r s y n d e l le n a o lm ak z e re z = x + i y = r e te ifa d e s i
m e v c u ttu r, (b) j t < 8 < jr'd e s r a r etm ezsek , f f y a 2 n " in h e r t r l ta m s a y k a tn ek ley e
re k z 'n in o rijin e tr a fn d a p ek ok kez d o la n m a s n a o la n a k s a la y a b iliriz .

d u ru m u n d a 0'y d e r t etm em iz g erekm ez f a k a t r yi h l o rijin e o la n u z a k


lk, b u d u ru m d a b a s it o la ra k r = 0 v e re n uzaklk, o la ra k ta n m la y a b iliriz .
K esinlik i in 0 'n n b e lirli b ir a r a lk ta , rn e in ( s ta n d a r t b ir d z e n olan)
n < 9 < n a ra l n d a y e r a lm a s n d a s r a r c o la b iliriz . A lte rn a tif o la ra k
a rg m a n y a ln z c a , k e n d isin e h e rh a n g i b ir eyi etk ile m ek sizin 27r'nin ta m
sa y k a tla r n eklem em ize iz in v e rile n b e lirs iz lik te b ir ey o la ra k d n e
b iliriz . Bu, ay lerk en b iz e o rijin e tra fn d a h e r iki y n d e de d ile d i im iz
o k lu k ta d o la n m a y a izin verm e m e s e le s id ir (bkz. ekil 5.4b). (Bu ik in c i b a
k a s g e r e k te d a h a d e rin o la n d r ve b ir a z d a n b iz im i in b a z a n la m la
r o la ca k tr.) ekil 5 .5 'te n ve te m e l trig o n o m e trid e n , 9 = ta n _1( y A ) ok d e
e rli ta n -1 fo n k siy o n u n u n b e lirli b ir d e e rin i ifa d e etm ek zere,

x = rcos 9 ve y = r sin G

ve te rs in d e n

r = J x 2 + y 2 ve 9 = ta n -1 -

o ld u u n u grm ek tey iz. (Tm trig o n o m e tri b ilg is in i u n u tm u o k u y u c u la r


iin; ilk iki d en k lem y a ln z c a b ir a y a a it s in s ve k o sin s ta n m la rn n
d ik a l b ir g en y a rd m y la y e n id e n ifa d e e d iliid ir: r h ip o te n s o lm ak
z e re "b ir a n n k o sin s k o m u k e n a rn n h ip o te n s e b l m " ve "b ir
a n n s in s k a r k e n a rn h ip o te n s e b l m d r"; so n ra k i ik isi P isa g o r
te o re m in i ifa d e e d e r ve te r s b i im d e "b ir a n n ta n ja n t k a r n n k o m u y a
b l m d r." ta n -1'in b l m e k lin d e te rs deil ta n ja n tn ters f o n k s i y o n u
o ld u u b e lirtilm e lid ir; bylece y u k a rd a k i 0 = ta n -1 ( y /x ) d en k lem i
tan 9 = y / x y e rin e k u lla n lr. Son o la ra k ta n -1'd e, 6' ya 27r'nin h e r t r l ta m -
e k i l 5 .5 K a rm a k b ir s a y n n K a rte zy e n
v e k u tu p s a l b i im le ri a ra s n d a k i b a n t:
x = rc o s 0 v e y = r s in 0 v e te r s in d e n
r = J x 2 + y 2 ve 0 - t a n ~ '( y / x ) .

sa y k a t e k len e b ild i i h a ld e d en k lem in h l g eerli o lu u n d a b e lirsiz lik


m e v c u ttu r.)45

5.2 Karmak logaritma fikri


u h a ld e iki k a rm a k sa y n n a rp m n a ilik in "b e n ze r g en y asas",
ekil 5.1'd e g ste rild i i h a liy le , iki k a rm a k sa y y a rp t m z d a o n la rn
a r g m a n la rn to p la y p m o d lle rin i a rp m am z g erei b i im in d e y en id en
ifa d e e d ile b ilir.1541 B u ra d a a r g m a n la ra ili k in y a s a sz k o n u su o ld u u
o ra n d a a r p m a y t o p l a m a y a d n t r d m z a rp c g er e in i n o t
ed in . Bu g erek k a y d rm a k u ra ly la g ste rild i i z e re (ekil 5.6) lo g a r itm a
k u lla n m n n te m e lid ir (iki sa y n n a rp m la rn n lo g a ritm a s o n la rn lo g a
r itm a la r to p la m n a e ittir: log ab = log a + log i) ve b u zellik ilk z a m a n la r
h e s a p la m a u y g u la m a la rn d a te m e l b ir nem e sa h ip o lm u tu .46 a rp m a i
lem im izi y a p m a k i in im d i e le k tro n ik h e s a p m a k in e le ri k u lla n y o ru z . Bu,
b ir k a y d rm a k u ra l y a d a log ce tv e lle ri k u lla n m a k ta n ok d a h a h z l ve
k e s in o lm a sn a ra m e n g zel ve so n d erece n em li lo g a ritm a l ile m le rin
d o la y sz d en e y im in i e d in m ez sek k a v ra y m z a ilik in b e lirle y ic i d ere ced e
n em li b ir eyi k a y b e d eriz . L o g a ritm a la rn , k a rm a k s a y la rla ilik i i in
de o y n a y a c a d e rin b ir ro le sa h ip o ld u u n u greceiz. A sln d a k a rm a k
b ir sa y n n a rg m a n , b e lirli, a k b ir a n la m d a , g e r e k te n b ir lo g a ritm a
d r. B u n u n n a s l m e y d a n a g e ld i in i a n la m a y a a laca z .

45 Ayrca trigonom etrik fo n k siyonlar cotfl = cosfl/sinfl = (tan 9) sec 0 = (cos 0) 1, ve


cosec S = (sin )-1 d a trig o n o m etrik fonksiyonlarn "hiperbolik" biim leri, sinht = ~ (e -
e~), cosh t = i (e' + e~), tanh t = sinh t/cosh t, vb gibi n o t edilm eli. Bu ilem lerin terslerin in ,
5.1'deki "tan (y /x )" gibi cot-1, sin h -1 , vb ta ra fn d a n gsterildiini de n o t edin.
i [5.41 Bunu a y n n tla n d n n .
46 L o g aritm alar 1614'te Jo h n N eper (Napier) tara fn d a n ortaya kondu ve 1624'te H enry Briggs
ta ra fn d a n uygulam al hale getirildi.
5 6 7 8 9 10

ek il 5.6 Kaydrm a kural sa y lar logaritm al b ir lek zerin d e gsterir ve b y lece arp
m ann, uzaklklarn, lo g 6(pxqr) = log,, p + l o g 6 q denklem i uyarnca top lan m as yolu yla
ifad e ed ilm esin i salar. (2 ile arpm a gsterilm ektedir.)

A yrca 4.2 'd ek i, k a rm a k s a y la rn k k le rin i a lm a n n te m e l o la ra k


k a rm a k lo g a ritm a la r a n la m a m e se le si o ld u u sa v n a n m sa y n . K arm a
k lo g a ritm a la r ve trig o n o m e tri a r a s n d a a rp c b a z ilik ile r o ld u u n u
k efed ece iz. T m b u n la rn n a s l b ir a r a y a g e ld ik le rin i g rm ey e a la lm .
ilk o la ra k s r a d a n lo g a ritm a la r h a k k n d a k i b ir e y i a n m sa y a lm . L o g a
ritm a , "b ir sa y y b ir s s e y k se ltm e " y a d a s a l m a i le m in in te rs id ir .
"B ir s s e y k se ltm e " ilem i to p la m a y a rp m a y a d n t re n b ir ile m d ir.
B u n u n n e d e n i n e d ir? H e rh a n g i b ir (sfr olm ayan) b s a y s n aln . O h ald e,
m v e n p o z itif ta m s a y la r o ld u u n d a , h e r iki ta r a f n d a b s a y s n n m + r
k a tn te m s il e tti i ak o ld u u n d a n , h e p s in in b ir a r a d a a rp lm a s n ifad e
ed e n '
b m+n _ b m x b n

d e n k lem in i n o t ed in . Y apm am z g erek en , m ve n 'n i n p o z itif ta m s a y la r o l


m a s z o ru n lu lu u o lm a y ac ak f a k a t h e rh a n g i b ir k a rm a k sa y o la b ile ce i
e k ild e b ir g en e lle m e y a p m a yo lu b u lm a k tr. Bu a m a la , k a rm a k z sa y s
i in z s s n e y k se ltile n >"nin d o ru ta n m n b u lm a m z g e re k iy o r ve y u
k a rd a k i ay n d en k lem in , b w+z = bw x bz , v v e z s le ri k a rm a k s a y o ld u
u n d a d a g e erli o lm a sn istiy o ru z .
A sln d a b u a m a la y a p la c a k ile m b ir derecey e k a d a r, P is a g o r'd a n
b a la y a ra k , E u d o k so s'u n a l m a s y o lu y la B ra h m a g u p ta z e rin d e n C a r
d a n o ve B om belli z a m a n n a (ve so n ra sn a ) k a d a r y a p ld g ib i p o z itif
ta m s a y la r d a n ad m ad m k a rm a k s a y la ra , 4.1'd e g ste rild i i e k ild e
u la m a y a yol a a n t m b ir g en e lle m e ta rih in i y a n s tr . nce, b a la n g
o la ra k bz " k a v ra m , z p o z itif b ir ta m s a y o ld u u n d a , b a s it e k ild e z a d e t
fc'nin h e p b irlik te a rp lm a s, b x b x x b, o la ra k a n la lr; zelde, b 1 - b.
S o n ra z 'n in s f r o lm a sn a , bw+z = bw x bz e itli in in s a la n m a s iin ,
b 'm l 'e e it,b = l,o la c a k e k ild e ta n m la n m a g e re k sin im in in f a rk n d a
o la ra k iz in v e ririz . D ah a so n ra z 'y i n e g a tif k a b u l e d e r ve z = 1 d u ru m u
i in , ay n se b ep n ed e n iy le , fc_1'in b 'n in te r s i (dier b ir d ey ile l/b) ve b ir n
d o al sa y s i in i>_n'in , b -1 'in n 'in c i s s o lm a s g ere k ti in i a n la rz . D aha
s o n ra y s a z 'n in b ir k e s ir o ld u u d u ru m la r, n p o z itif b ir ta m s a y o lm ak
z e re z = l / n d u ru m u n d a n b a la y a ra k genellem ey e a l rz . bwx b z =
bw+z>ye ili k in y in e le n e n u y g u la m a b iz i ( b z)n = b zn s o n u c u n a u la m a y a
sev k eder; b ylece z y erin e , z = l / n k o y a ra k b l ^n'in, b 'n in ra'inci d ere ced e n
k k o ld u u g ere in i eld e ederiz.
B u n u , b s a y s n n p o z itif a ln m o lm a sn s a la y a ra k g er el s a y la r
alem i i in d e y a p a b iliriz . Bu d u ru m d a 1/n'yi, b 'n in n 'in c i d e re c e d e n b ir i
cik p o z itif kk o la ra k a la b iliriz ve bz'yi h e rh a n g i b ir z = m /n ra sy o n e l
s a y s i in esiz o la ra k , f'n in n 'in c i d ere ced e n k k n n m 'in c i d ere ced e n
s s e k lin d e ve b u r a d a n d e v a m la h e rh a n g i b ir g erel z s a y s i in d e ay n
e k ild e ta n m la y a ra k d ev a m e d e b iliriz . B u n u n la b irlik te b n e g a tif k a b u l
e d ilirs e z = ~ 'd e, 4b, i'n in d ev rey e g irm e sin i g e re k tire c e in d e n ve k a r m a
k s a y la ra g id en k a y g a n b ir y o k u ta o ld u u m u z d a n k a r m z a b ir p r z
k ar. O y o k u u n d ib in d e b y l k a rm a k d n y a m z b u lu ru z , y ley se
c a n la n a lm v e t m y o k u u in elim .
bp'ye a it, t m k a rm a k s a y la r p, q ve b (b = 0 o lm a k zere) i in g eerli
o la ca k
b P+q = b p x b q

e k lin d e b ir ta n m a g e re k sin im d u y arz . Bylece b ta b a n l lo g a r itm a y


f ( z ) = b z e k lin d e ta n m la n m fo n k siy o n u n te r s i o la ra k ta n m la m a y
u m a b iliriz ;

w = b z o ld u u n d a z = logft vv'dur.

Bu d u ru m d a ,

logbiPK-v) = 0gt>V + logb <?


e itli in i b eklem eliy iz ki b u lo g a ritm a k a v ra m a rp m a y g e r e k te n to p la
m a y a d n t rs n .

5.3 oklu deerlilik, doal logaritmalar


T em eld e d o ru o lm a s n a ra m e n b u n u y a p m a k la ilg ili (b ira z d a n n a s l
b a a k la c a n greceim iz) b e lli te k n ik g l k le r m e v c u ttu r. lk s r a d a
fcz'n in "ok deerli" o lu u gelir. Bu, g en el o la ra k bz'n in a n la m n a ilik in
ok fa rk l y a n tla r o lm a s d e m e k tir. A yrca logj, vv'de de ek b ir ok d e e rli
lik m e v c u ttu r. bz'n in ok d e e rlili in i d a h a nce z 'n in k e s irli d e e rle rin d e
- i
g rd k . rnein z = - ise , b u d u ru m d a *b z", t 2 = t x t = = >2 2 = b 1 =
b ilin tis in e g ere k sin im d u y u ld u u n d a n , "k a re si b o la n b ir t n iceli i" a n la
m n a g elm ek d u ru m u n d a d r. B ir t sa y s b u zellii s a la r s a ay n e k ild e
- t 'd e ((t ) x ( t) = t 2 = b o ld u u n d a n ) s a la y a c a k tr, b = 0 ifa d e s in i v a r
sa y d m z d a b 1^2 i in (n o rm a ld e yfb e k lin d e yazlan ) iki a y r y a n ta s a
h ip o lu ru z . D aha g en el b ir ifad e y le, r p o z itif b ir ta m s a y o ld u u n d a , 1, 2,
3, 4, 5......... b 1/n i in r a d e t a y r y a n tm z o lu r. A sln d a n 'n in (sfrd a n
fark l) ra sy o n e l b ir sa y o ld u u h e r d u ru m d a s n rl s a y d a y a n ta sa h ip
o lu ru z, n 'n in irra sy o n e l o ld u u d u r u m la rd a y s a k s a s re s o n r a g rec e i
m iz z e re s n rs z s a y d a y a n tm z o lu r.
Bu b e lirs iz li in s te s in d e n n a s l g elin eb ilec e in i g rm ey e a la lm .
Y u k ard a , d o a l lo g a r itm a t a b a m o la ra k b a h s e d ilip "e" te m e l s a y s o la
ra k a d la n d rlm zel b ir b se im i y a p a ra k b a la y a c a z . Bu, b e lirsiz lik
s o ru n u m u z u o rta d a n k a ld ra c a k tr, e'ye a it b ir ta n m o la ra k elim iz d e n
lem i a re tle rin in fa k t riy e lle ri te m s il e tti i, d i e r b ir d ey ile

n! = I x 2 x 3 x 4 x x n

o lm a k z e re 1! = 1, 2! = 2, 3! = 6, v b o la n u ifa d e b u lu n u r:

e = 1 + T1!, + T
2!, + T,
3! + T,
3! + - = 2,7182818285 ...
/ ( z ) = e z ile ta n m la n a n fo n k siy o n , s te l fo n k siy o n o la ra k a d la n d r lr ve
b a z e n "exp" e k lin d e y a z lr; z'y e u y g u la n d n d a "z s s n e y k se ltile n e"
o la ra k , b u "s" y u k a rd a e i in ifa d e e d ile n se rid e y a p la n b a s it d e iik lik
le ta n m la n m

z z2 z 3 z4
6 = 1 + T+ 2! + 3 ! + 4! + "
o la ra k , d n le b ilir. A sln d a b u n em li s l s e ri z 'n in t m d e e rle ri i in
y a k n s a r (bylece so n su z b ir y a k n sa k lk e m b e rin e s a h ip tir , bkz. 4.4).
S o n su z to p la m b = e o ld u u n d a bz" d eki b e lirsiz lik le ilg ili zel b ir se e
n ek s u n a r. rn e in z = - o ld u u d u ru m d a s e ri b iz e Ve y e rin e b e lirli p o z i
tif +Ve n ic e li in i v e rir. A sln d a z = j'n in , k a re s i e o la n b ir e 1?2 n ic e li in i
v e riy o r o lu u , b u s e ri ile ta n m la n m h a liy le ,15-51 e z'n in g e r e k te h e r za-

( ez I
i\ 2
= e-e* = e* 2 = e 1 = e o la c a k ek ild e, gerek li

e a+ e ae

to p la m a d a n a rp m a y a " ze lli in e s a h ip o lm a s g e r e in in so n u c u d u r.

$ 8 [5.5] Bunu dolaysz olarak seriden kontrol edin. pucu: T am say slerle ilgili binom teo re
mi" (a + fc)"'deki apbq ifad esinin katsaysnnn!/p! <j! olduunu iddia eder.
Bize b e lirs iz o lm a y a n b ir lo g a ritm a su n m a s i in gelin , e z'n in , s te l
fo n k siy o n u n tersi b i im in d e ifa d e ed ilen u ta n m k u lla n m a y a a lalm :

w = e z ise z = log w.

Bu d o a l lo g a ritm a o la ra k a d la n d r lr (ve fo n k siy o n u b ir ta b a n se m


b o l k u lla n m a k sz m b a s it o la ra k "log" e k lin d e yazaca m ).47 Y u k ard a k i
to p la m a d a n a rp m a y a zelli i so n u c u , b ir " a rp m a d a n to p la m a y a " k u ra l
u m a rz:
log ab = log a + log b.

e z'n in b u t r b ir te r s in in m u tla k a v a r o la ca k a rm d o ru d a n d o ru y a
g r n r d e ild ir. B u n u n la b irlik te a s ln d a s o n u ta , O 'dan fa rk l h e rh a n g i
b ir w k a rm a k s a y s i in , so n u ta log w = z ta n m y a p a b ile c e im iz b ir
z 'n in , w = e z o la ca k e k ild e , h e r za m a n m e v c u t o ld u u n u g r r z . B una
ra m e n b u r a d a b ir b ity e n i i m evcut: b ird e n fa z la y a n t s z k o n u su d u r.
Bu y a n tla r n a s l ifa d e ed eriz? [r, 0\, vv'nun k u tu p s a l g ste rim iy se , b u
d u ru m d a ona a it z lo g a ritm a s n s r a d a n K arte zy en b i im d e (z = x + iy),
log r p o z itif g erel b ir s a y n n s r a d a n d o al lo g a ritm a s , g erel s te l s a y
n n te rs i, o lm ak z e re
z = lo g r + 6,

b i im in d e y a z a b iliriz . N eden? Bu t r g erel b ir lo g a ritm a fo n k siy o n u n u n


v a r o ld u u ekil 5 .7 'd e se zg ise l o la ra k a k tr. ekil 5 .7 a 'd a r = e * 'in g ra fi
in i g rm ek teyiz. T e rs fo n k siy o n x = lo g r 'n in g ra fi in i, ekil 5 .7 b 'd e o ld u
u g ib i, elde etm ek i in y a ln z c a ek se n le ri e v iririz. z = lo g v 'n u n g erel
k s m n n y a ln z c a s r a d a n b ir g er el lo g a ritm a o lu u p ek d e a r tc d e
ild ir. B ir e k ild e d a h a d ik k a t ekici o la n e y , 48z 'n in s a n a l k sm n n k a r
m a k w s a y s n n a rg m a n o la n 0 a s o lu u d u r. Bu g er ek b ir k a rm a k
sa y n n a rg m a n n n a s ln d a y a ln z c a b ir lo g a ritm a b i im i o ld u u n a ili
k in y o ru m u m u d a h a b e lirg in k la r.
K arm a k b ir sa y n n a rg m a n n n ta n m y la ilg ili b ir a n la m b u la n k l
o ld u u n u a n m sa y n , 0 'y a 27r'nin h e r t r l ta m s a y k a tn ek ley eb iliriz
v e b u d u ru m d a so n u h ep ay n o lu r (ekil 5 .4 b 'y i a n m sa y n ). B u n a gre,
w = e z b a n ts n d a , v e rili h e rh a n g i b ir w se im in e k a r lk p ek ok fa rk l
z z m m e v cu t o lu r. Bu t r b ir z a ld m z d a o la s b a k a b ir z m de,
n se m ey i d ile d i im iz h e rh a n g i b ir ta m s a y o lm a k ze re, z + 2 rri 'd ir. Bu
n e d e n le w lo g a ritm a s , 27ri'nin h e rh a n g i b ir ta m s a y k a tn n ek len m e sin e

47 Doal lo g aritm a a y n c a sklkla "n" eklinde de yazlr.


48 B uraya k ad ar o lu tu ru lm u o lan d an iOnn, z = logr + i ifadesindeki i0'nm gerel b ir kat
olm am as gerektii so n u cu n u karam ayz. Bu, m atem atiksel hesap gerektirir.
e k il 5.7 P o z itif g e r e l b i r r s a y s n n lo g a r itm a s n eld e etm e k iin (a) r = e x g ra fi in i
d ik k a te a ln , r 'n i n t m p o z itif d e e rle rin e u la lr , b y lece r e s m i e v ire re k (b) p o z itif r
d e e rle ri i in te r s x = log r f o n k s iy o n u n u n g ra fi in i eld e ed eriz.

b a l o la ra k , b u la n k tr. B unu, ilg ili lo g a ritm a se im le rin in u y g u n e k ild e


y a p ld n d a n em in o la ra k log ab = log a + log b t r n d e k i ifa d e le rle b irlik te
ak lm z d a tu tm a k zo ru n d a y z.
K arm a k lo g a ritm a n n b u zellii g elin en a a m a d a y a ln z c a t u h a f b ir
s k n t k a y n a o la ra k g r n r. B u n u n la b irlik te b u d u ru m , 7 .2 'd e g re
ceim iz ze re, k a rm a k s a y la rla ilg ili b a z en g l , k u lla n l ve s ih irli
z e llik le rin m u tla k o la ra k m e rk e z in d e y e r a lr. K arm a k a n a liz k ritik b ir
b i im d e b u n a b a ld r. im dilik y a ln z c a a n la m b u la n k l n n d o a sn
d e e rle n d irm e y i deneyelim .
log v 'd ak i b u b u la n k l a n la m a n n b ir b a k a yo lu

e2 = 1

e k lin d e k i a rp c den k lem e d ik k a t e tm e k tir. B u ra d a n h a re k e tle y a z la b i


lecek e z+2m = e z = w, vb, ifa d e si, z + 2rri'nin de w 'n u n , z k a d a r g erek b ir
lo g a ritm a s o ld u u n u g s te rir (bylece b u n u d ile d i im iz k a d a r te k r a r e d e
biliriz). Y u k a rd a ki e itlik (be te m e l say y , 0, 1, i, n ve e, o ld u k a g izem li
b ir ifa d e d e b irle tire n )1561 n l E u le r d e n k le m i y le ,

e ni + l = 0,

y a k n d a n ilin tilid ir.


Bu z e llik le ri en iyi, z = lo g r + i ifa d e s in in s te l fo n k siy o n u n u ,

w = e z = e l08r+is = e loere ie = r e w

[5.6] B u rad an h arek etle z + n i'nin v'nun b ir logaritm as olduunu gsterin.


Birim _. i
em b er
\ z
U
/ e\
- T T
/ e k il 5 .8 K a rm a k s a y la r n b ir im m o d l n d e n
' o lu a n b ir im em b er. C o te s -E u le r d e n k le m i b u
n u gerel 8 i in e le = cos 0 + i sin O olarak o rta y a
-i koyar.

ifa d e s in i eld e etm ek z e re a ld m z d a a n la y a b iliriz . Bu, h e rh a n g i b ir k a r


m a k w s a y sn n , d a h a nce [r, 0] e k lin d e g ste rm i o ld u u m , k u tu p s a l
b i im in in d a h a b e lirg in o la ra k

w = r e i

e k lin d e y a z la b ile c e in i g ste rir. Bu b i im d e , ik i k a rm a k sa y y a r p t


m z d a m o d lle rin in a r p m la rn ve a r g m a n la rn n to p la m la rn a ld
m z (r e l8s e u^ = r s e l(e+<^ \ bylece, 0 + f i d e n 2n k a rm a n n h i b ir d e iik li
e y ol a m a y a c a n a k ld a tu ta r a k , 0 ve <p to p la n rk e n r ve s a rp lr), e
kil 5 .1 b 'd e k i b e n z e r g e n y a s a s y la s t k a p a l o la ra k ifa d e e d ild i i gibi,
a k tr. B u n d a n b y le [r, 0] g ste rim in i k u lla n m a y b ra k p o n u n y e rin e
y u k a rd a g s te rile n ifa d e y i k u lla n a c a m , r = 1 ve 0 = n o ld u u n d a -1 e l
de etm em ize ve ekil 5 .4 a 'd a k i g eo m etriy i k u lla n a ra k y e n id e n y u k a rd a k i
n l E u le r d en k lem in e, e m + 1 = 0, u la t m z a ; r = 1 ve 0 = 2tt o lu r s a +1
eld e ed ip v e e 2m = 1 s o n u c u n a u la t m z a d ik k a t edin.
r = 1 ifa d e s in in g e erli o ld u u e m b e r k a rm a k d z le m d e birim e m
ber o la ra k a d la n d r lr (bkz. ekil 5.8). Y u k ard a k i ifa d e y e g re b u , g erel 0
i in w = e lB ile ta n m la n r. Bu ifad e y i, d a h a nce v e rile n * = r cos 0 ve
y = r sin 0 ifa d e le riy le k a r la trd m z d a , u a n d a w = x + iy n ic eli in e
e it o la n g er el ve s a n a l k s m la r iin , a s ln d a trig o n o m e trin in te m e lle rin i
k a rm a k s te l fo n k siy o n la rn ok d a h a b a s it ze llik leriy le k a p s a y a n v e
rim li "(Cotes-) E u le r d en k lem i"n 49

e 1 = cos + is in 0 ,
eld e ed eriz.
T em el d u ru m la rd a b u n u n n a s l i le d i in i g relim . zellikle, b a s it
e a+b _ e agb ifa(i e si g er el ve s a n a l k s m la r b i im in d e a ld n d a h em en .

49 Cotes (1714), edeer log(cos + i sin 0) = 0 denklemine sahipti. Eulerin ew = cos 9 + i sin 6 ifadesi
30 yl sonra ortaya km grnyor. Bkz., Euler, 1748.
ok d a h a k a n k g r n m l (baz o k u y u c u la ra i k a r a rtc e k ild e ta n d k
gelece in e p h e olm ayan)

cos(a + b) = cos a cos b sin a sin b


sin(a + b) = sin a cos b 4- cos a sin b

ifa d e le rin i v e rir.15-71


Ayn e k ild e rn e in e 3ie = ( e 1)3 ifa d e s i a ld n d a b u n u h z lc a

cos 30 = cos3 0 3cos 0 sin2 0,


sin 30 = 3 sin 0 cos2 0 sin3 0

ifa d e le ri ta k ip e d e r.50,15-81 A sln d a b ir b i im d e b u t r k a r k d en k le m le rin


d o la y sz b i im d e b a s it k a rm a k sa y l ifa d e le rd e n t re m e siy le ilg ili b ir
b y m e v c u ttu r.

5.4 K arm a k sler

G elin im d i w z'y i (ya d a d a h a n ce y a z ld h a liy le >z'yi) ta n m la m a


s o ru n u n a d n elim . B u n u n g ib i b ir eyi, (ezlog*v = ( e logvl') z ve e ]ogw = w if a
d e le rin in g e erli o la c a k la rn bek led i im izd en )
W Z _ g Z o g v v

y a z a ra k b a a ra b iliriz . unu d a b e lirtm e liy iz ki, log v 'd ak i b u la n k lk n e d e


n iy le o la s b a k a b ir y a n t elde etm ek i in logv'ya 2 n i'n in h e rh a n g i b ir
ta m s a y k a tn ek ley eb iliriz. Bu, se ili h e rh a n g i b e lirli b ir vz'y i e z2m'yle
d ile d i im iz sk lk ta a rp p b le b ile ce im iz ve so n u o la ra k y in e o la s b ir
"vz" y a n t a lac a m z a n la m n a g elir. B u n u n , g en el d u ru m d a v erece i
n o k ta d iz ilim in i k a rm a k d z le m d e g rm ek e len c elid ir. Bu d u ru m , ekil
5 .9 'd a g ste riliy o r. N o k ta la r iki e it a l s p ir a lin k e siim n o k ta la r n d a
b u lu n u y o r. (E it al y a d a l o g a r i tm ik b ir s p ira l, d zlem d e k i b ir n o k ta d a n
y a n s y a n ve d z izg ilerle s a b it b ir a o lu tu ra n b ir e rid ir.)1591
D ik k atli o lm a z sa k b u a n la m b u la n k l b iz i h e r t r d e s o r u n la k a r
k a r y a b ra k a b ilir .15101 Bu s o r u n la r d a n k a n m a n n en iyi y o lu ,w z g s te ri

t [5.7] Bunu snayn.


50 B urada k u llan l (fakat b ir ekilde m antksz) (cos)3 iin cos3 6, vb, g sterim ini kullanyo
rum . Sklkla arccos biim inde de gsterilen c o s '1 0'daki (daha m antkl) gsterim e ilikin
tu ta rsz l a dik k at edilm eli, sin nd + i cos n6 (sin 6 + i cos Q)n denklem i bazen "De M oivre te
orem i" olarak d a bilin ir. Roger C otes'un (bkz. n ot 5.5) ada A braham De M oivre,
e e = sin 0 + i cos 6 ifadesini onunla b irlik te kefeden kii olarak da bilinir.
J? (5.8) Bunu yapn.
[5.9] Ka ad et yol olduunu gsterin. Ayrca t m zel k o u lla n bulun.
[5.10] u paradoksu zn: e = e1+2m, bylece e (e 1+2nt) 1+2r = e +*rcf-*r2 e -4 n2
m in in , y a ln z c a zel b ir log w s e im i b e lir tild i in d e k u lla n lm a s k u ra ln n
b e n im se n m e si o la ra k g r n y o r, (zel e z d u ru m u n d a k i se ssiz u z la h e r
z a m a n b e lirli log e = 1 se im in i y a p m a k ta d r. B ylece e z s ta n d a r t g s te ri
m i d a h a g en el w z g ste rim iy le u y u m lu d u r.) Bu se im log w i in b ir kez b e
lirle n d i in d e w z, z 'n in t m d e e rle ri i in a n la m b u la n k l o lm a y ac ak b i
im d e ta n m la n r.
Bu n o k ta d a , d a h a nce b u b l m d e d e in ile n ("logi^'yle g ste rile n
fo n k siy o n ) b ta b a n l lo g a ritm a " y ta n m la y a c a k s a k log fa'ye ilik in d e b ir
b e lirle m e y e gerek d u y d u u m u z b e lirtilm e lid ir n k z = log6 vv'yu ta n m
la m a k i in b e lirsiz o lm a y a n b ir w = bz'ye g ere k d u y a rz . Byle o lsa b ile,
logh M/elbette, 27ri/log b 'n in h e r t r ta m sa y k a tn logb v'ye ek ley eb ilece i
m iz e k ild e ok d e e rli o la c a k tr.15111
G em ite b a z m a te m a tik ile rin b y k o ra n d a ilg is in i ek m i b ir m e
ra k k o n u su i1 n ic e li id ir. Bu "elde ed ileb ilec ek o ra n d a sa n a l" o la ra k g r
le b ilird i. B una ra m e n g er ek y a n t, log i = e k lin d e k i ifa d e y i ta n m la
y a ra k 15121
ji = g ilo g i = g i^ ri = e - r r/ 2 = 0 , 2 0 7 8 7 9 5 7 6 ...

o la ra k b u lu ru z . A yrca lo g i'n in b a k a c a ta n m la m a la ry la b e lirle n e n pek


ok fa rk l y a n t d a m e v c u ttu r. B u n la r y u k a rd a k i n iceli i, n h e rh a n g i b ir
ta m s a y o lm ak zere, e 2,m'y le a r p a r a k (ya d a e d e e r o la ra k y u k a rd a k i
n ic eli i, n p o z itif y a d a n e g a tif b ir ta m s a y o lm a k ze re, 4 n + 1 b i im in d e
ki b ir s s e y k se lte re k )15131 elde ed ilir. i'n in t m d e e rle rin in a s ln d a g e r
el sa y o lm a s a rp c d r.

e k i l 5 .9 w I rin ( = ez,otw) fa r k l d e e r
leri. h n ' n i n h e r t r ta m s a y k a t, w 'yi
e 2' 1 ile a r p p b le c e im iz e k ild e
lo g z 'y e e k le n e b ilir. G enel d u r u m d a
b u n la r k a r m a k d z le m d e k i (her b iri
o r ijin d e n g e e n d z iz g ile r le s a b it b ir
a o lu tu ra n ) ik i e it a l s p ir a lin k e
s i i n d e n o la ra k g ste rilir.

:'Q [5.11] B unu gsterin.


[5.12] Bu niin o lanakl b ir tan m lam adr.
[5.13] B unun niin geerli o lduunu gsterin.
G elin v2 g ste rim in in z = ^ i in n a s l ile d i in i g relim , ik i Vw n ic e
li in i b ir a n la m d a "iv1/ 2" o la ra k g ste re b ilm e y i u m u y o ru z. A sln d a b u iki
n ic e li i b a s it e k ild e, ilk o la ra k log w i in b ir d e e r ta n m la y a ra k ve ik in ci
d e e ri d e ilk de ere 2ni ekleyip ta n m la y a ra k elde ederiz. Bu w ^ 2'deki b ir
i a r e t d e iik li iy le s o n u la n r (E uler d e n k le m in in e n[ - - 1 o lm a s n e d e
niyle). B en zer e k ild e , logvv'nin a r t a r d a g elen fa rk l d e e rle ri ta n m la n p ,
r, 3, 4, 5, ... o ld u u n d a z n = w i in r sa y d a k i t m z m le ri v1/ n ic eli i
o la ra k r e te b iliriz .15141 D ah a g enel o la ra k , z, 4.2de im a ed ilm i s f r o lm a
y a n h e rh a n g i b ir k a rm a k sa y o lm a k zere, s f r o lm a y an k a rm a k b ir w
s a y s n n z 'in c i d ere ced e n k k leri s o r u s u n a d n eb iliriz. Bu t r z 'in c i d e re
c e d en b ir kk w 1/,z b i im in d e ifa d e e d e b iliriz ve g en e ld e b u n a ilik in ,
log w i in y a p la n se im in ta n m la n m a s n a b a l o la ra k so n su z sa y d a a l
te r n a tif d e e r elde ederiz, log w 1^z'ye ilik in d o ru ta n m la n m , d i e r b ir
d ey ile (log w )/z 'y le v e rile n b ir se im le a s ln d a (w 1/z) z = w ifa d e s in i elde
ed eriz. D ah a g en el o la ra k , b ir kez log v'ye ilik in (sa ta r a f iin) b ir ta n m
la m a y a p t m z d a , logw 'y (sol t a r a f iin) alogw o la ra k ta n m la m a zo
r u n lu lu u n d a o ld u u m u z
( w a) b = w ab
ifa d e s in i b e lir tir iz .15151
z = n p o z itif b ir ta m s a y o ld u u n d a i le r d a h a b a s itti r ve n a d e t kk
eld e ed eriz. Bu k o u ld a , w = 1 o ld u u n d a zel b ir ilg i d u ru m u o lu u r. By-
lece log 1'in a r t a rd a g elen o la s b a z d e e rle rin i, d i e r b ir d e y ile 0, 2ni,
47T, 67ri, ... d e e rle rin i b e lirte re k , l ' ^ ' n i n o la s d e e rle ri i in 1 = e, e 2ni^n,
e 4m/n, gem/ri' gjjjg e(j e riz B u n la r e = e 2ni^n o lm a k z e re 1, e, e 2, e 3, ...
o la ra k y a z a b iliriz . K arm a k d zlem b a la m n d a , b irim e m b e r e tra fn d a

e k il 5 .1 0 B ir im e m b e r e tr a fn d a e it
o la ra k y e r le m i b ir in n 'in c i d e re c e d e n
k kleri, e 2"rl/n( r = 1, 2, ..., nj, d z e n li b ir
n - k e n a r ln n k e le rin i verir. B u ra d a n =
S 'tir.

I 15.14] A y n n tlan d ra rak aklayn.


S 15.15] Bunu gsterin.
e it o la ra k y e rle m i, birin n 'i n c i d e r e c e d e n kkleri o la ra k a d la n d r la n n
n o k ta eld e ederiz. Bu n o k ta la r d z e n li b ir n - k e n a rlm m k e le rin i o lu tu
r u r (b k z . ekil 5.10). (lo g l i in y a p la n - 2 m , 4 m (6m , v b , s e im le rin in
y a ln z c a , ay n n 'in c i d ere ce k k leri te r s b i im d e v erd i in e d ik k a t edin.)
V erili b ir n i in b irin n 'in c i d erece kk leri s o n lu a r p m s a l g r u p , y a d a
d a h a b e lirli b ir b i im d e d n g g r u b u 1 n (bkz. 13.1) o la ra k a d la n d rla n
b ir ey i o lu tu rd u u n u g zlem lem ek ilg i e k ic id ir. H e rh a n g i ik is in i b irb i-
riy le a rp p b ir d i e rin i elde ed eb ilm e zellii g ste re n n s a y d a n iceli e
sa h ib iz . A y rca b ir in i d i e rin e b l p b ir n c s n de elde ed e b iliriz .
B ir rn ek o la ra k n = 3 d u ru m u n u d ik k a te a lalm . u h a ld e o) = e 2 m ol
m a k ze re 1, &> ve co2 e k lin d e elem a n elde ed eriz (bylece j3 = 1 ve
&T1 = &>2'd ir). Bu s a y la r i in a a d a k i b a s it a rp m a ve b lm e ta b lo s u n a
sa h ib iz :

X 1 co co2 -f- 1 co a?

1 1 (0 )2 1 1 co2 co

(O C0 (O2 1 co co 1 ?

(O2 0? 1 co co2 co2 co 1

Bu b e lirli s a y la r k a rm a k d zlem d e e k e n a r b ir g e n in k e le ri ola-


2
ra k g ste rilir, co ile a rp m a ile m i g e n i s a a t y n n n te rs in e - n k a d a r
(d i er b ir d ey ile 120), <u2 ile a rp m a ile m iy se s a a t y n n d e kadar
d n d r r; b lm e i in d n m e te rs y n d e g e r e k le ir {bkz. ekil 5.11).

e k il 5.11 B irin 1, <o, a>2 k p k k le rin in e k e n a r g en i, ta ile a r p m a s a a t y n te r s i


ne,*)2 ile a rp m a y s a s a a t y n n d e 120 d n d r r.
5.5 Modern parack fiziiyle baz ilikiler
Bu t r d e sa y la r, a r p m s a l b ir k u a n t u m s a y s n n o la s k o u lla rn
sa la y a ra k m o d e m p a r a c k fiziiyle ilin tilid ir. 3.5'de p a r a c k fiz i in d e
ki to p la m s a l (skaler) k u a n tu m s a y la rn n , b ilin d i i k a d a ry la , ta m s a y la r
ta ra fn d a n d e im e z e k ild e k u a n tiz e o ld u k la r g er e in i y o ru m la d m .
a rp m sa l k u a n tu m sa y la rn n d a b ir m ik ta r rn e i m e v c u ttu r ve b u n la r
b ir in ra'inci d ere ced e n k k leri b i im in d e k u a n tiz e g r n r. G eleneksel
p a r a c k fiz i in d e k i b u t r n ic e lik le rin y a ln z c a b irk a rn e in i b iliy o ru m
ve b u n la rn o u n d a d u ru m pek ilg i ekici o lm a y an n = 2 rn e id ir, n = 3
i in ak b ir d u ru m ve n = 4 i in se o la s b ir d u ru m sz k o n u su d u r. Ne y a
zk ki ou d u ru m d a k u a n tu m sa y s e v re n se l d e ild ir, b ir d i e r d ey ile o,
t m p a r a c k la ra k alc e k ild e u y g u la n a m a z . Bu g ib i d u ru m la rd a k u a n
tu m s a y s n a y a ln z c a b ir y a k la k lk t a h m i n i o la ra k deineceim .
D n m a r p a n o la ra k a d la n d r la n n ic elik n = 2 d u ru m u n d a k i (yak
la k olarak ) a rp m s a l b ir k u a n tu m sa y s d r. (Ayrca n = 2 i in p ek ok
a d a n d n m a rp a n y la b e n z e r, g - d n m a r p a n g ib i, b a k a c a
y a k la k n ic e lik le r de m e v c u ttu r. B u n la r b u r a d a ta rtm a y a c a m .) B ile
ik b ir sis te m e ilik in d n m a rp a n k a v ra m k e n d i te m el o lu tu ru c u
p a r a c k la r ta r a f n d a n (a rp m sal olarak) in a ed ilir. Bu t r o lu tu ru c u
b ir p a r a c n d n m a rp a n ift o la b ilir, b u d u ru m d a p a r a c n a y
n a d a k i y a n s m a s (uygun b ir an lam d a) k e n d isiy le a y n d r; a lte r n a tif o la
ra k p a r a c n d n m a rp a n te k o la b ilir ve b u d u ru m d a ay n a d a k i
y a n s m a s k e n d is in in k a r - p a r a c d r (bfcz.3.5, 24.1-3, 8 v e 26.4).
A yna y a n s m a s ya d a k a r - p a r a c k elde e tm e k a v ra m "k a re si b ir olan"
b ir ey o ld u u (dier b ir dey ile b u n u iki kez y a p m a k b iz i b a la d m z
y ere g t recei) i in k u a n tu m sa y s, g elin b u n u e o la ra k a d la n d ra lm ,
e 2 = 1 ze lli in e sa h ip olm ak ve b y lece,n = 2 olm ak z e re (dier b ir d e
y ile e = + 1 y a d a e = - 1 ), b ir "b irin r'in c i d ere c e d e n kk" o lm ak z o ru n
d a d r. Bu k a v ra m y a ln z c a y a k la k tr n k d n m a rp a n "z ay f e tk i
le im ler" d e n e n eye g re k o ru n a n b ir n ic elik d e ild ir ve a s ln d a b u n e
d en le b e lirli p a r a c k la ra ilik in iyi ta n m la b ir d n m a rp a n o lm a y a
b ilir (bkz. 25.3, 4).
D ah a s n o rm a l ta n m la m a la rd a d n m a rp a n k a v ra m y a ln z c a b o
z a n l a r o la ra k b ilin e n p a r a c k la r a ile s i i in g e erlid ir. K alan p a r a c k la r
b a k a b ir ailey e a i ttir ve f e r m i y o n l a r o la ra k b ilin ir. B ozo n lar ve ferm iy o n -
la r a r n d a k i a y rm ok nem li fa k a t b ira z k a r k b ir a y rm d r ve b u n a
d a h a so n ra 23.7, 8 'd e geleceiz. (Bir o rta y a k o yu b i im in d e b u , p a r a
c n d u ru m u n u b t n y le 2n k a d a r (dier b ir d ey ile 360 b oyunca) s
re k li e k ild e d n d rd m z d e n e o ld u u y la ilg ilid ir. Bu t r b ir d n d r-
m e s o n ra s n d a y a ln z c a b o z o n la r k e n d i o rijin a l d u ru m la rn b t n y le g e
r i k a z a n r. F e rm iy o n la r sz k o n u su o ld u u n d a o rijin a lli i g eri k a z a n m a k
i in b u t r b ir d n d rm e iki kez y a p lm a ld r. Bkz. 11.3 ve 22.8.) "B ir bo-
zo n ve b ir ferm iy o n b ir ferm iy o n o lu tu ru r"k e n , "iki fe rm iy o n u n b ir b o zo n
o lu tu rm a s " ve "iki b o z o n u n d a b ir b ozon o lu tu rm a s " n d a b ir a n la m
m e v c u ttu r. Bu d u ru m d a a rp m s a l k u a n tu m sa y s n n ferm iy o n /b o z o n d o
a s n a k la m a k i in -1 sa y s n b ir fe rm iy o n a ve +1 s a y s n d a b ir bozo-
n a a ta y a b iliriz ve n = 2 d u ru m u n d a b a k a b ir a rp m s a l k u a n tu m s a y s
n a sa h ib iz . B ilin d i i k a d a ry la b u n ic elik k e sin b ir a rp m s a l k u a n tu m s a
y sd r.
B a n a yle g r n y o r ki fe rm iy o n la ra d a u y g u la n a b ile c e k b ir d n m
a rp a n k av ra m , b u , g elen e k sel b ir te rm in o lo ji g ibi g r n m e m e sin e r a
m en m e v c u ttu r. Bu, n = 4 o la n b irle ik b ir a rp m sa l k u a n tu m s a y s v e r
m ek ze re ferm iy o n /b o z o n k u a n tu m s a y sy la b irle m e lid ir. B ir ferm iy o n
i in d n m a rp a n n n d e e ri + i ya da - i o lm a ld r ve b u d u ru m d a ona
a it ift a y n a y a n s m a s 27r'lik b ir d n d rm e e tk isin e sa h ip o lu r. B ir b o zo n
iin d n m a rp a n de eri nceki g ib i 1 olur.
7i = 3 o ld u u d u ru m d a d e in d i im a rp m sa l k u a n tu m sa y s n k u a r k -
lk o la ra k a d la n d ra c a m . (Bu s ta n d a r t b ir te rm in o lo ji d e ild ir ve b u k a v
ra m a b ir k u a n tu m sa y s o la ra k de in m ek hi de a llm d e ild ir f a k a t
p a r a c k fiz i in in g n m z d ek i k a v ra n n a ilik in n em li b ir g r n m
ierir.) 3 .5'te, h a d r o n la r (p ro to n la r, n tro n la r, 7r-m e z o n la r, vb) o la ra k b i
lin e n "gl e k ild e etk ile en " p a r a c k la rn k u a r k l a r d a n [bkz. 25.6)
o lu tu k la rn k a b u l e d e n m o d e m b a k a sn a d e in d im . Bu k u a rk la r
e le k trik y k le ri i in elek tro n y k n n deil f a k a t b u y k n te b irin in
ta m s a y k a tla r o lan d e e rlere s a h ip tir. B u n u n la b irlik te k u a r k la r a y r te
kil p a r a c k la r o la ra k v a r o la m a z la r ve o n la ra a it b ile ik le r a y r te k illik le r
o la ra k y a ln z c a , o n la rn b ile ik y k le ri to p la m ele k tro n y k b irim in d e
b ir ta m s a y y a e it o lu rs a v a r o la b ilirle r. q, elek tro n y k n n n e g a tifi b i i
m in d e l lm elek trik y k d e e ri o lsu n (bylece e le k tro n u n k e n d isi
iin , e le k tro n y k n o rm a l u z la d a n e g a tif sa y lm a k z e re q = - 1 if a d e s i
n e sa h ib iz). K u a rk la r i in q = | y a d a q = - ^ ; k a r - k u a r k la r iin q = j ya
d a q = ^ 't r. Bylece k u a rk lk i in a rp m sa l k u a n tu m sa y s n e~2t,m
o la ra k a lrs a k o n u n 1, a> ve u>2 d e e rle rin i a ld n g r r z . B ir k u a rk iin
k u a rk lk a> ve b ir k a r - k u a rk i in u>2 o lu r. B ir p a r a c k k en d i b a n a ku-
a rk l y a ln z c a l 's e v a r o la b ilir. 5.4'le u y u m lu o la ra k k u a rk l n d ere cesi
Z 3 d n g g ru b u n u o lu tu ru r. (16.1'd e ek b ir "0 " elem a n ve b ir to p la m a
k a v ra m y la b u g ru b u n F 4 s o n lu a la n n a n a s l g e n ile tile b ild i in i g rec e
iz.)
Bu b l m d e ve b ir n ce k in d e k a rm a k s a y la rn sih rin e ilik in b az
m a te m a tik se l g r n m le ri se rg ile d im ve o n la ra a it u y g u la m a la rn y a ln z
ca k k b ir b l m n e d e in d im . B u n a ra m e n k a rm a k s a y la rn , o n la r
b ir m a te m a tik ren c isiy k e n ren d i im d e t m i in d e en s ih irli b u ld u
u m g r n m le rin d e n (7. b l m d e verilen) d a h a b a h s e tm e d im . D ah a s o n
ra k i y lla rd a b u s ih r in d a h a d a a rp c g r n m le riy le k a r la tm ve b u n
la rd a n b iri (9. b l m n s o n u n d a a k la n an ), ren c iy k en b en i en ok e tk i
ley en b ir in in t u h a f b ir e k ild e ta m a m la y c sy d . B u n u n la b irlik te b u e y
le r k a l k l s n b e lirli te m el k a v ra m la rn a b a ld r, yleyse o k u y u cu y a b u
s ih irle ilg ili b ir e y le r a k ta rm a k i in ncelik le te m e l k a v ra m la rla ilg ili b ir
e y le r s y lem ek gerekecek. B unu y a p m a n n e lb e tte ek b ir n e d e n i de m ev
c u ttu r. K alkls, fizi in u y g u n e k ild e k a v ra n m a s iin k e sin o la ra k t e
m eld ir.
GEREL SAYI ANALZ

6.1 Gvenilir bir fonksiyonu oluturan nedir?


KALKLS ya d a ok d a h a g elik in a d y la m a t e m a t i k s e l a n a l i z iki tem el
b ile e n d e n o lu u r: t r e v a lm a ve in te g ra l a lm a . T re v alm a hz, ivm e, e
ri ve a la n la rn eim ve e rilik leri, v b 'y le ilg ilen ir. B u n lar e y le rin d e iim
o r a n la rd r ve tek il n o k ta la rn en k k k o m u lu k la rn d a k i y ap y a da
d a v ra n b i im in d e yerel o larak ta n m la n a n n ic e lik le rd ir. D ier ta r a f ta n
in te g ra l a lm a y s a a la n la r, h ac im ler, k tle e k im m e rk ezleri ve b u g en el d o
a d a k i pek ok d i e r ey le ilg ilen ir. B u n la r u ya da b u b i im d e k i b t n
l k l s i e re n e y le rd ir ve y a ln z c a te k il n o k ta la rn y erel y a d a so n su z
k k k o m u lu k la rn d a o la n e y le r y o lu y la ta n m la n m a z la r. K a l k l s n
te m e l te o r e m i o la ra k a d la n d rla n d ik k a t ekici gerek b u b ile e n le rin e s a
se n h e r b irin in b ir d i e rin in tersi o lu u d u r. M a te m a tik se l a l m a n n b u
iki n em li a la n n n b irb irle riy le b irle m e s in i ve a n la y ve h e s a p la m a te k
n i iy le ilg ili y a p n n o lu u m u n a o la n a k sa la y a n ey b y k o ra n d a b u
g er ek tir.
M a te m a tik se l a n a liz in , te m e lle rin i 3. yzyl d o la y la rn d a y a a m
A rim et'e u z a n a n d n c e le r y a rd m y la 17. y zy ld a F e rm a t, Nevvton ve
L e ib n iz 'd e n a la n b u k o n u su "kalkls" o la ra k a d la n d r lr n k o a s ln
d a, a k s i h a ld e k a v ra m sa l o la ra k b a e d ilm e si z o r o la ca k p ro b le m le rin s k
lk la, ou kez y a ln z c a yo u n m ik ta rd a d e rin lik li d n a b a s o lm a
d a n u y g u la n a b ile c e k grece b a s it b irk a k u ra ln izlen m esi y o lu y la "o to
m a tik ek ilde" z le b ild i i b ir t r h e s a p la m a te k n i i y a p s d r. Bu a n a
liz d e y in e de, t re v a lm a ve in te g ra l a lm a ile m le ri a r a s n d a , h a n g is in in
"kolay" h a n g is in in "zor" o ld u u n a b a l o la ra k a rp c b ir k a r tlk m ev
c u ttu r. le m le ri b ilin e n fo n k siy o n la r i e re n ak d en k lem lere u y g u la m a k
sz k o n u su o ld u u n d a "kolay" o la n t re v alm a, "zor" o la n in te g ra l a lm a d r
ve pek ok d u ru m d a k in c isin i ak b ir e k ild e g er ek le tirm e k h i de o la s
o lm a y a b ilir. D ier ta r a f ta n d e n k le m le r fo n k siy o n la r b i im in d e v erilm ey ip
s a y s a l v e rile rin d iz ilm i lis te le ri b i im in d e s u n u ld u u d u ru m d a "kolay"
o la n in te g ra l alm a, "zor" o la n t re v a lm a d r ve k in cisi s r a d a n y n tem le
k e lim e n in ta m a n la m y la hi de o la s d e ild ir. S ay sal te k n ik le r g en ellik le
y a k la k lk ta h m in le riy le ilg ilid ir f a k a t a y rc a e y le rin g erek k u ra m d a k i
b u g r n m y le y a k n b ir b e n z e rlik m e v c u ttu r ve b u k o u lla rd a t r e v a l
m a g e r e k le tirile m e z k e n g e r e k le e b ilir o la n y in e in te g ra l a lm a d r. B u
n u n b ir b l m n a n la m a y a a la lm . K onu gerek te b ir "fonksiyon"la
e s a se n n e ifa d e ed ild i iy le ilg ilid ir.
E u le r'e ve 17. ve 18. y zy ln d i e r m a te m a tik ile rin e g re b ir "fo n k si
yon" ak e k ild e x 2 ya da sin * ya d a log(3 x + e x) g ibi a k a y a z la b ile n
y a d a b elk i in te g ra l a lm a i eren b ir d en k lem le ta n m la n a n b ir ey y a d a
ak e k ild e v e rilm i b ir s l se ri g ib i b ir ey a n la m n a g elird i. B u g n le r
de fo n k siy o n u , t a n m k m e s i o la ra k a d la n d r la n s a y la rn (ya d a d a h a
genel b irim le rin ) b ir A d iz isin in fo n k siy o n u n g r n t k m e s i o la ra k a d
la n d r la n b a k a b ir B d iz isin e " d n t r ld " "d n m ler" b i im in d e
d n m e k te rc ih e d ilir (bkz. ekil 6.1). B u ra d a k i tem el n o k ta , fo n k siy o n u n
B g r n t k m e sin in b ir e le m a n n A ta n m k m e sin in h e r b ir e le m a n n a
a ta y a b ilir o lu u d u r. (Fonksiyonu, s o n ra s n d a y a ln z c a h a n g i sa y y a u la
t n a b a l o la ra k B'ye a it b e lirli b ir sa y re te n , A 'ya a it b ir sa y y "in ce
lem ek" g ib i d n n .) Bu t r fo n k siy o n y a ln z c a b ir "a ra m a ta b lo su " o la
b ilir. F o n k siy o n u n eylem ini b e lirg in o la ra k ak b ir e k ild e ifad e ed en m a
k ul g r n m l b ir "denklem "in v a rl n a ilik in h e rh a n g i b ir g erek lilik
y o k tu r.
B az rn e k le ri ele alalm . ekil 6 .2 'd e b a s it fo n k siy o n u n ,1 d i e r b ir
d ey ile x 2, |x| ve 0 (x )'in g ra fi in i izdim . H er d u ru m d a ta n m ve g r n t
k m e si u z a y la r gerel say la rn , g en e llik le M se m b o l y le g s te rile n b
t n l d r. x 2" ile g ste rd i im fo n k siy o n , in celed i i gerel s a y n n b a s it
e k a re s in i alr. \x\" ile g ste rile n ( m u t la k d e e r o la ra k a d la n d rla n )

e k il 6.1 T a n m k m e s in in (sa yla r


d a n y a d a b a k a b ir im le r d e n o lu a n
b ir A d izisi) g r n t k m e s in e d
n t r ld " , d n m " b i im in d e
b ir fo n k s iy o n . A 'n n fa r k l e le m a n la r
n n f f d e k i a yn d eeri a la b ilm e le rin e
ve f f n i n b a z e le m a n la r n n b o ta k a la
b ilm e le r in e ra m en A 'n n h e r b ir e le
m a n B 'd e k i b elirli b ir e le m a n a a ta n r.

1 B urada h a fif biim de "notasyonun yanl kullanm "n benim siyorum , rnein; x 2 teknik
olarak fonksiyondan d ah a ok fonksiyonun deerini gsterir. Fonksiyonun kendisi x'i x 2'ye
d n t r r ve Alonzo C hurch'n lam bda calcu lu s' uyarnca, 1941, x >x 2 ya da Ax[x2)yle
g sterilebilir.
ek il 6.2 (a) |x |, (b) x 2 ve (c) 0 (x ) fo n k siy o n la n n n grafikleri; tanm ve grnt k m esi her
bir durum da gerel sa y la r sistem id ir.

fo n k siy o n x n e g a tif d e ilse y in e x so n u c u n u v e rir f a k a t x n e g a tifs e - x so


n u c u n u v erir; bylece |x| fo n k siy o n u h i b ir za m a n n e g a tif olm az. "0 (*)"
fo n k siy o n u x n e g a tifk e n 0 ve i p o z itifk e n l'd ir ; a y rc a 0 ( 0 ) = ^ ta n m n
y a p m a k d a a lld k tr. (Bu fo n k siy o n H ea v isid e b a s a m a k f o n k s i y o n u o la
ra k a d la n d rlr; b elk i de, d n y a n n rad y o ile tiim i i in so n d erece nem li
o la n a tm o sfe rik "H eaviside k a tm a n "n ilk dile g e tire n k ii o la ra k d a h a iyi
ta n n a n O liver H e a v isid e 'n b a k a b ir nem li m a te m a tik se l e tk isi i in bkz.
21.1.) B u n la rn h e r b iri s z c n b u m o d e rn a n la m n d a m k em m el d e re
cede iyi b ire r fo n k siy o n d u r f a k a t E u le r 2 |x| ya da 0 (* )'i s z c n k e n d i s i
n e g re o lan a n la m u y a rn c a b ir "fonksiyon" o la ra k k a b u l etm e d e g l k
ek m iti.
Bu n e re d e n k a y n a k la n a b ilir? B ir o la slk ,|x | ve 0(x) ile ilg ili o la n s k n
tn n u g ibi e y le rin fa z la s y la m e v c u t o lm a sn d a n k a y n a k la n d n d
n m e k tir: x f a la n fila n s a b u d u ru m d a v e s a ire v e s a ire y i ele aln , d i e r
ta r a f ta n x fa la n fila n s a ..." ve fo n k siy o n a a it "ho b ir eitlik " y o k tu r. B u
n u n la b irlik te b u d u ru m b ir p a r a m u la k tr ve b ir d en k lem o la ra k k ab u l
ed ilen jjc|'te g er ek te n n a s l b ir so ru n o ld u u n u h e r d u ru m d a m e ra k ed e
b iliriz . D ah a s |x |'i b ir kez k a b u l e tti im iz d e 0(x) i in (her n e k a d a r d e n k
lem in, 0 ( 0) i in sa d u y u y a d a y a n a n d o ru b ir d e e r elde e d ip etm ed i in i,
d en k lem so n u o la ra k 0 /0 d e e ri v ere ce in d en , m e ra k e tse k de) b ir eitlik
y a z a b iliriz :1611

2 Bu blm de b ir fonksiyon kavram sz konusu olduunda E uler'in in an n n ne olm u ola


bileceine sklkla deineceim. B ununla birlikte deindiim "Euler"in gerekten kuram sal
ya da idealize edilm i b ir birey olduunu ak olarak ifade etm eliyim . H erhangi belirli bir
d u ru m d a gerek L eonhard E u ler'in b ak n n ne olduuyla ilgili dolaysz h ib ir bilgiye s a
hip deilim. Dier ta ra fta n kendi "Euler"im e dayandrdm grler gerek E uler'in akla
m olduu t rd e grlerle ok da ilgisiz grnm em ektedir. E uler hakknda d aha fazla b il
gi iin bkz. Boyer, 1968; Thiele, 1982; Dunham , 1999.
t [6.1] Bunu (x = O' ihm al ederek) gsterin.
M - 4 ^ .
2x
K onuya ilik in d a h a s |x |'te k i sk n t, o n a a it ak ifa d e n in "ho" o lm a y
n d a n ziy ad e o n u n "p r zs z" o lm a y d r. B unu ekil 6 .2 a 'n n o r ta s n
d ak i "ad a" g rm ekteyiz. Bu a n n v a rl |x |'i x = O'da iyi ta n m l b ir
e im e s a h ip o lm a k ta n alk o y ar. im di b u k a v ra m la u z la m a y a a lalm .

6.2 Fonksiyonlarn eimleri


Y u k ard a d e in ild i i ze re t re v le ilg ili k a lk l s n ilg ile n d i i e y le r
d en b ir is i e s a s e n "eim ler"in b u lu n m a s d r. ekil 6 .2 a 'd a g s te rild i i z e
re |x |'in g ra fi in d e a k a g r y o ru z ki fo n k siy o n , tu h a f a m zn b u lu n
d u u o rijin d e tek b ir eim e sa h ip d e ild ir. O rijinde v a r o lan b u s k n t n e
d en iy le |x| o rijin d e t re vlen eb ilir d e ild ir y a d a ayn a n la m a g elm ek ze re
o ra d a p r z s z d e ild ir deriz. B una k a n x 2 fo n k siy o n u ekil 6 .2 b 'd e
g ste rild i i ze re h e r y e rd e m kem m el e k ild e iyi ta n m la te k eim e s a
h ip tir. A sln d a x 2 h e r y erd e t re v le n e b ilird ir.
ekil 6 .2c'de g ste rile n 0(x) fo n k siy o n u n d a k i d u ru m |x |'te o ld u u n d a n
d a k t d r. 9 (x )'in o rijin d e (x = 0) h o o lm a y a n b ir "sram a" y a p t n a
d ik k a t ed in . Bu d u ru m d a 0(x) o rijin d e s r e k s iz d ir deriz. B una k a r n h em
x 2 h em d e |x| h e r y erd e srefcZ idir.|x|'in o rijin d e k i tu h a fl s re k lilik te n
d e il t re v le n e b ilirlik te n k a y n a k la n a n b ir k u s u rd u r. (Sreklilik ve p r z
s z l k k u s u r la r fa rk l e y le r o lm a la rn a ra m e n a s ln d a b ira z d a n g rec e
im iz g ib i k a r lk l o la ra k b a l k a v ra m la rd r.)
S an rm b u k u s u rla rn h i b iri E u le r'i m e m n u n etm ezd i, b u n la r |x| ve
0 (X)'in n i in "uygun" fo n k siy o n la r sa y lm a d k la rn a ilik in se b e p le r s u n a r
g r n m ek tey d i. im diyse ekil 6 .3 'te g ste rile n iki fo n k siy o n u ele alalm ,
lk i, x 3, h e rh a n g i b ir kiiy e a it k rite rle re gre k a b u l e d ile b ilird ir; f a k a t
k in cisin e, x\x\ ifa d e siy le ta n m la n a b ile n ve x n e g a tif de ilk en x 2, x n e g a
tifk e n x 2 o la n fo n k siy o n u g ste re n ekle ne dem eli? plak gzle b a k ld
n d a iki g ra fik de "p r zs z" ve b ir b ir le r in e o ld u k a b e n z e r g r n r. A s
ln d a ik isi de s f r d e n ile n o rijin d e k i eim i in m kem m el d ere ced e iyi b i
r e r d e ere s a h ip tir ve s z c n en d o la y sz a n la m y la h e r y e rd e "t rev le-
n e b ir" d ir. Y ine de x\x\ k e sin lik le E u le r'i ta tm in edecek t rd e "ho" b ir
fo n k siy o n o la ra k grnm ez.
x \x \'te "yanl" o la n b ir ey o rijin d e iyi ta n m l b ir erilik b u lu n m a m a
s d r ve e rilik k a v ra m k e sin lik le t re v le n e b ilir k a lk l s n ilg ilen d i i b ir
e y d ir. G erekte erilik, iki kez t re v a lm a a n la m n a gelen, "ikinci d erece
t rev " o la ra k a d la n d r la n eyi i e re n b ir k a v ra m d r. A sln d a x\x\ fo n k s i
y o n u o rijin d e iki k e z tre vlen eb ilir d e ild ir d eriz. k in c i ve d a h a y k sek
d ere ced e n t re v le re 6 .3 'te geleceiz.
e k il 6.3 (a) x 3v e (b) * |z |'n i n (d ier b ir d e y i le x > O ik e n x 2 ve x < O ik en - x 2) g ra fik le ri.

B u n la r a n la m la n d rm a y a b a la m a k ze re t re v a lm a i le m in in g e r
ek te n e y a p t n grm ey e g e re k sin im d u y aca z. B u n u n i in b ir e im in
n a s l l ld n b ilm em iz gerek ir. Bu, ekil 6 .4 'te g ste riliy o r. f ( x ) o la
ra k a d la n d ra c a m o ld u k a tip ik g r n m l b ir fo n k siy o n izdim . ekil
6 .4 a 'd a k i eri, K artezy en b ir ta n m la m a d a a lla g e ld i i ek ild e, y k o o rd i
n a tn n d e e rin in y k sek li i ve jr'in d e e rin in y a ta y u za k l l t
y = / ( * ) b a n ts n resm e d er. E rin in b e lirli b ir p n o k ta s n d a k i eim ini,
e rin in t a n j a n t izgisi b o y u n c a ile rle d i im iz d e o n a p n o k ta s n d a deecek
ek ild e, y k o o rd in a tn d a k i a r t n x k o o rd in a tn d a k i a r t a b l n m e si b i i
m in d e g ste rd im . ("T anjant izg isin in " te k n ik ta n m u y g u n lim it alm a i
le m le rin e b a ld r f a k a t b u ra d a k i am ac m b u t r te k n ik a y r n tla r s u n
m ak deil. U m uyorum ki o k u y u cu acil a m a la rm z la ilg ili sezg isel a k la
m a la rm y e te rli b u la c a k tr .)3 E im in de eri i in s ta n d a r t g ste rim
d y / d x ' t i r (ve "d y b l dx o la ra k te la ffu z edilir), d y 'yi e ri z e rin d e y 'n in
d e e rin d ek i ok m in ik b ir a r t o la ra k ve dx'i de x d e e rin d e b u n a k a rlk
g elen m in ik a r t o la ra k d n e b iliriz . (B urada te k n ik d o ru lu k , b u m in ik
a r t la r n h e r b iri O'a d o ru a z a ld n d a n , "lim ite" g itm em izi g ere k tirir.)
im di b u eim i h e r b ir p n o k ta s n d a , x k o o rd in a tn n o la s fa rk l se
im le ri i in (x'e k ar) ia re tle y e n b a k a b ir eriyi ele a la b iliriz ; bkz. ekil
6.4b. Y ine b ir K artezyen ta n m k u lla n y o ru m fa k a t b u kez d e y o la ra k
izilen y y e rin e d y / d x ' tir. Y atay u za k lk h l x ile l lm e k ted ir. B u rad a
izilen fo n k siy o n gen ellik le f ' ( x ) e k lin d e a d la n d r lr ve d y / d x = f ' ( x )
o la ra k y a z a b iliriz . d y / d x ' i y ' n i n x ' e gre t r e v i o la ra k a d la n d rlrz ve
f ' { x ) fo n k siy o n u n a f { x ) ' i n t r e v i 4 deriz.

3 A yrnt iin bkz. Burkill, 1962.


4 f fonksiyonunun trevi kesinlikle / ' fonksiyonudur; x noktasndaki / ' deerini dolayszca x
no k tasn d ak i / deerinden elde edem eyiz. Bkz. n ot 6.1.
ek il 6.4 (a) y = / ( * ) , tt>) u = f'(x) (= dy/dx) v e (c) ik in c i d e re c e t re v f"M = d2y/ dx2'in
K artezy en izim i. ( /'( x ) 'i n x ek sen iy le b u lu tu u y e rd e f(x)' in y a ta y eim e sa h ip o ld u u
n a ve f"(x)' in x e k se n iy le b u lu tu u y e rd e b ir b k lm e n o k ta s n a sa h ip o ld u u n a d ik k a t
edin.)
6.3 Yksek dereceli trevler; C-przsz fonksiyonlar
im di ik in c i t re v i a ld m z d a n e o ld u u n u grelim . Bu, ekil 6 .4 b 'd e-
ki e ri iin , u 'n u n d y / d x y e rin e k u lla n ld u = f ' ( x ) ' \ g ste re n eim fo n k
siy o n u n a b a k m a m z a n la m n a gelir. ekil 6 .4 c'd e d u / d x ' in x 'e k a r g rafi i
o la n b u ik in c i d erece eim fo n k siy o n u n u d a h a nce d y / d x ' te y a p t m ay
n y o lla izdim . Bylece d u / d x bize ik in c i eri u = / '( x ) 'i n e im in i su n a r.
Bu b iz e o rijin a l fo n k siy o n f ( x ) ' i n ik in c i t re v i d e n e n eyi v e rir ve b u g e
n e llik le /"(*) e k lin d e y a z lr. d u / d x n ic e li in d e k i u y e rin e d y / d x if a d e s i
n i k o y d u u m u z d a y 'n in x 'e gre, (b iraz m a n t a ay k r ekilde) d 2y / d x 2
e k lin d e y a z la n ("d k a r e y b l dx kare" e k lin d e te la ffu z edilen) ik in ci
d e r e c e d e n t r e v i n i elde ederiz.
O rijin al f ( x ) fo n k siy o n u n u n y a ta y b ir eim e sa h ip o ld u u y e rle rd e x
d e e rle rin in / '( x ) 'i n x ek sen iy le b u lu tu u y e rle rd e k i x d e e rleriy le ay n
o ld u u n a d ik k a t e d in (bu d u ru m d a b u x d e e rle ri i in d y / d x yok olur).
/ ( * ) 'in (yerel) b ir m a k sim u m ya d a m in im u m e d in d i i y erler, b ir fo n k siy o
n u n (yerel olarak) en b y k ve en k k d e e rle rin i b u lm a k la ilg ile n d i i
m iz d e n em li o la n k o n u m la rd a m e y d a n a gelir. Ya ik in ci d erece t re v

6*

(a) (c)

y = -2 + 4 S (x )

(0

e k il 6.5 (a), (b), (c) S ra sy la x 3, b irin c i t r e v i 3 x 2 ve ik in c i t re v i 6 x in g ra fik le ri, (d), (e),


(f) S ra sy la x \x \, b irin c i t re v i 2\X\ ve ik in ci t r e v i - 2 + 4 0 ( ) 'i n g ra fik le ri.
/ " ( x ) in x ek sen iy le b u lu tu u y e rle rle ilg ili d u ru m n e d ir? B u n la r /O t) 'in
eriliinin yok o ld u u y e rle rd e m e y d a n a gelir. G enel o la ra k , b u n o k ta la r
y = / ( * ) e ris in in "b k m ler"in in e rin in b ir ta ra fn d a n d i e rin e d o ru
d e iti i b k l m e n o k t a s ad v e rile n y e rd e d ir. (G erekte /" O O 'in e s a se n
y = /O O 'le ta n m la n a n e rin in e rili in i " lt n " s y lem ek d o ru o l
m az; g erek e rilik genellikle / ''( x ) 't e n ok d a h a k a rm a k b ir ifa d e 5 y o
lu y la o rta y a k o n u r fa k a t b u ifa d e f " ( x ) ' i e rir ve erilik , f " ( x ) n e z a m a n
yok o lu rs a o z a m a n yok olur.)
im di de y u k a rd a ele a ln m o la n b e n z e r g r n m l iki fo n k s iy o n u
m uz, x 3 ve z M 'i gz n n e alalm . ekil 6.5a, b ve c'd e x 3 ve o n u n b irin c i
ve ik in ci t re v le rin i, ekil 6 .4 'te f { x ) fo n k siy o n u ve ekil 6.5d, e ,f'd e x\x\
i in y a p t m e k ild e izdim . x 3 d u ru m u n d a b irin c i ya d a ik in ci t re v le il
gili h i b ir s re k lilik ya d a p r z s z l k p ro b le m in in o lm a d n g r r z .
G erekte b irin c i t re v 3 x 2 ve ik in ci t r e v 6x 'te n h i b iri E u le r'i b ir a n b ile
e n d ie le n d irm e z d i. (B irazdan b u a k ifa d e le ri n a s l elde etti im iz i g rec e
iz.) B u n u n la b irlik te x\x\ d u ru m u n d a , ilk t re v iin ekil 6 .2 a 'd a k i "a"ya
o ld u k a b e n z e r b ir e y ve ik in ci t re v i in ekil 6.2c'ye ok b en z ey e n b ir
"b a sa m a k fo n k siy o n u " d a v ra n b u lu ru z , tik t re v i in p r z s z l k ve
ik in ci t re v i in se s re k lilik k u s u ru n a sa h ib iz . E u le r b u n la rla ilg ili h i de
en d ielen m e zd i. Bu ilk t re v e s a s e n 2\x\ ve ik in c i t re v s e 2 + 4 0 (x )'tir.
(Ar titiz o k u y u c u la rm a s ln d a o rijin d e t re v i a ln a m a y a n 2\x\ fo n k siy o
n u n u n "t re v "in i b u k a d a r em in e k ild e y az m a m am g ere k ti i ik y e tin i
d ile g e tire b ilirle r. D oru fa k a t b u y a ln z c a b ir kaam ak : b u n u n b t n l k
l g e re k e le n d irm e si 9. b l m s o n u n d a s u n u la c a k k a v ra m la rn k u lla n l
m a s y la b a a rla b ilir.)
Bu t r p r z s z l k y a da s re k lilik k u s u rla rn n , p ek ok t re v h e s a p
la n a n a k a d a r o rta y a k m ad fo n k s iy o n la r o lu tu ru la b ile c e in i k o lay ca
h a y a l ed e b iliriz . A sln d a, n d ile d i im iz b y k l k te o la b ile ce k e k ild e a la
b ilece im iz p o z itif b ir ta m sa y olm ak zere, ^ |x| b i im in d e k i fo n k siy o n
la r h iley i b a a ry a u la tr a c a k tr. Bu t r d e b ir eyle ilg ili m a te m a tik se l
te rm in o lo jid e , (tanm k m e sin in h e r b ir n o k ta sn d a ) n kez t re v le n e b ilirs e
f ( x ) fo n k siy o n u i in C" - p r z s z d e n ir ve fo n k siy o n u n n 'in c i t re v i s
r e k lid ir .6 G erekte x n \x\ fo n k siy o n u , o rijin d e C " -p r z s z d r f a k a t Cn+1-
p r z s z d e ild ir.
E u le r'i m e m n u n etm ek i in n ne k a d a r b y k o lm a ld r? yle g r n
y o r ki o, h e r h a n g i b e lirli b ir n d e e rin d e d u rm a y a ra z o lm azd . E u le r'in

5 sim lendirm ek g e re k irs e , f " ( x ) /[ 1 + / 2]3/ 2.

6 Gerekte bu, t rev lenebilirliin teknik tanm lam as sreklilii de gerektirdiinden, n'inciye
k ad ar olan ve onu da ieren t m trevlerin srekli olm as gerektii anlam na gelir.
o n a y la y a ra k o n u rla n d rd t r d e b ir fo n k siy o n u n t re v in i d ile d i im iz k a
d a r a lm a k k e sin lik le o la s o lm a ld r. Bu d u ru m u k a p s a m a k i in m a te m a
tik ile r b ir fo n k siy o n d a n , o fo n k siy o n p o z itif h er ta m s a y n i in C "-p r z-
s z se, C- p r z s z o la ra k b a h s e ttile r . D ier b ir b i im d e a k la rs a k b ir
C- p r z s z fo n k siy o n d ile d i im iz k a d a r ok t re v le n e b ilir o lm a ld r.
T ah m in im iz e gre E u le r'in fo n k siy o n k av ra m C-p r z s z l k ta le p
ed e rd i. E n a z n d a n fo n k siy o n la rn n , ta n m k m e sin d e k i ou y e rd e C-
p r z s z o lm a sn bek ley ece in i h a y a l ed e b iliriz . u h a ld e l / x fo n k siy o
n u n a n e dem eli? (Bkz. ekil 6 .6 .) Bu o rijin d e k esin lik le C- p r z s z d e il
d ir. M o d e m a n la m d a b ir fo n k siy o n iin b ile o rijin d e ta n m l d e ild ir. Yine
de b iz im E u le rim iz l / x ' i b u s o ru n a ra m e n k e sin lik le y e te rli b ir "fo n k si
yon" o la ra k k a b u l ed e rd i. H er eye ra m e n b u n u n la ilg ili b a s it b ir do al
g r n m l d en k lem m e v c u ttu r. E u le r'in , fo n k siy o n la rn n ta n m k m e s in
deki h e r n o k ta d a C- p r z s z o lm a sy la b u d erece ilg ilen m ey ece i ("ta
n m k m esiyle" ilg ili hi e n d ie le n m e d i in i v a rsa y a ra k ) d n le b ilir.
Belki de tu h a f y a da o n a b e n z e r n o k ta la rd a y a n l g id e n i le r n em ifad e
etm ez. |x| ve 0 (x) iin i le r y a ln z c a l / x ' t e o ld u u g ib i ay n " tu h a f n o k ta
da" y a n l g itti, y le g r n y o r ki t m a b a la rm z a ra m e n , u ru n a m
ca d ele etti im iz, b ir fo n k siy o n a ili k in "E ulerci" k a v ra m h l y a k a la y a
m ad k .
B ak a b ir rn e i ele a lalm . u k u ra lla r la ta n m la n a n h ( x ) fo n k siy o n u
n u d ik k a te aln:
, . fO x 5 0 iken,
^ l e -1/* x > 0 iken.

Bu fo n k siy o n u n g ra fi i e kil 6 .7 'd e g ste riliy o r. Bu k e sin lik le p r z s z


b ir fo n k siy o n g ib i g r n m e k te d ir. G erekte o ld u k a p r z s z d r. G erel
ek il 6.7 C- p r z s z o la n y = i(x) fo n k siy o n u n u n ( x < 0 iken = 0 ve x > 0 ik en = e 1/x)
g rafi i.

sa y la rn t m ta n m k m e si b o y u n c a p r z s z . (B unun k a n tla n m a s b ir
n iv e rs ite m a te m a tik d e rsin d e y a p la c a k t r d e b ir e y d ir. B u n u k en d im
de b ir ren c iy k en b e c e rd i im i h a tr ly o r u m .1621 Bu e k ild e ta n m la n m
b ir fo n k siy o n u n m u tla k p r z s z l n e k a r n E u le r'in o n d a n y z e v ir
m e si k e sin lik le h a y a l e d ile b ilir. Bu, ak o la ra k E u le r'in a n la d a n la m d a
k i "b ir fo n k siy o n " d e ild ir. O rijindeki "arzay " g id e rm ek i in n e p r z s z
l k te b ir y a p tr m a ii y a p lm o lu rs a o ls u n y a ln z c a "b irb irin e tu tt u r u l
m u iki fo n k siy o n "d u r. B una k a r n , E u le r'e g re s re k li b ile o lm ay p
y a ln z c a p r z s z b ra k ld y e rd e (ekil 6 . 6), o rijin d e k i i ren b ir "siv ri
u" ta r a f n d a n iki p a r a y a a y rlm o lm a s g ere in e ra m e n ta m d a b ir
fo n k s iy o n d u r. Bizim E u le r'im iz e gre h ( x ) g er ek te n |x| y a d a 9 (x )'te n d a
h a iyi d e ild ir. O d u ru m la rd a , ok d a h a a d i y a p trm a i le riy le de o lsa (ve
0 (x )'te y a p trlm p a r a la r b ir b ir in d e n a y r d m g r n se de) ak
o la ra k " b irb irin e y a p trlm iki fo n k siy o n "a sa h ip tik .

6.4 "Eulerci" fonksiyon kavram?


Ayr fo n k siy o n la rn b ir y am a i in in k a r t o la ra k y a ln z c a te k b ir
fo n k siy o n a sa h ip o lm a k la ilg ili b u "E ulerci" k a v ra m la n a s l u ra a c a z ?
h ( x ) rn e in in a k a g ste rd i i g ib i C -przszlk y e te rli d e ild ir. Bu
k o n u y u z m lem ek i in a s ln d a ta m a m e n iki fa rk l g r n m l y a k la m
o ld u u g r lm e k te d ir. B u n la rd a n b iri k a rm a k s a y la n k u lla n r ve d o la y
l ifa d e le riy le o ld u k a c id d i o lsa d a a k la n m a s y a n ltc b i im d e b a s ittir.
F o n k siy o n u m u z /( x ) 'i n , k a rm a k d e ik en z 'n in b ir / ( z ) fo n k siy o n u n a
b a s it e g e n i le tile b ilir o lm a sn a gerek d u y arz , yle ki / ( z ) , k a rm a k d e
ik e n z'y e gre y a ln z c a bir k e z t re v le n e b ilir o lm a s gerekecek a n la m d a
p r z s z o lsu n . (Bylece / ( z ) , k a rm a k a n la m d a b ir t r C-fo n k s iy o n u
dur.) B u n d a n fa z la s n a gerek d u y m a y m z gerek s ih rin o la a n s t b ir
g ste rim id ir, / ( z ) k a rm a k z p a ra m e tre s in e gre b ir kez t re v le n e b ilirse
b u d u ru m d a d ile d i im iz k a d a r ok t re v le n e b ilir!
K arm a k k a lk l s k o n u su n a b ir so n ra k i b l m d e y e n id e n dneceim .
B u n u n la b irlik te "E ulerci fo n k siy o n k av ra m " so ru n u n a ilik in y a ln z c a
g erel sa y la r k u lla n a n b a k a b ir zm y a k la m d a m e v c u ttu r ve b u
2 .5 'te k a r la t m z s l se ri k a v ra m n i erir. (E u ler'in u s ta o ld u u
e y le rd e n b ir i de s l s e rile rle u ra m a k t.) Bu b l m d e k a rm a k t rev -
le n e b ilirlik k o n u su n a d n m e d en nce s l s e rile r s o ru n u n u ele alm ak y a
r a r l o lacak. K arm ak t re v le n e b ilirli in y ere l o la ra k s l s e ri a lm la r
n n g e erlili in e e d e e r o lm a s gerei, k a rm a k sa y s ih r in in g erek ten
m u a zz am p a r a la rn d a n b iris id ir.
B u n la rn t m n e z a m a n g e ld i in d e dneceim f a k a t im d ilik g erel
sa y fo n k siy o n la ry la a l m a y a d ev a m edelim . H erh an g i b ir f ( x ) fo n k s i
y o n u n u n g er ek te n b ir s l s e ri g ste rim in e sa h ip o ld u u n u d n n :

f { x ) = a0 + a xx -t- a2x 2 + a3x 3 + a4x 4

u h a ld e /(a r)'te n k arla ca k , ao ,a 1,a 2,a 3,a4, ... k a ts a y la rn n n e o lm a s g e


re k ti in i b u la c a m z y n te m le r m e v c u ttu r. Bu t r b ir ile rle m e n in v a r o l
m a s i in /(x :)'in C- p r z s z o lm a s g e re k lid ir (yine de b ira z d a n g re c e
im iz g ib i y e te rli deildir), by lece s ra s y la / ( x ) 'i n b irin c i, ikinci, n c ,
d rd n c , vb t re v i o lan y en i f ' { x ) , f " ( x ) , ..., vb fo n k siy o n
la rn a sa h ip olacaz. G erekte b u fo n k siy o n la rn y a ln z c a o rijin d ek i
(x = 0) d e e rleriy le ilg ilen ece iz ve / ( x ) 'i n C- p r z s z l n e y aln zc a
o ra d a g erek d u y aca z. f ( x ) b y le si b ir sl se ri a lm n a s a h ip s e b u d u
ru m d a (bazen M aclaurir serisi 7 o la ra k da a d la n d rla n ) so n u u d u r :16-31

ao = /(O), ^ = -Li, a2 = , a3 = .4= .....

(5.3'ten, n! = l x 2 x ...xn b a n ts n an m say n .) Ya d i e r t r l s n e n e d e


m eli? a 'l a r b u e k ild e v e rild i in d e , to p la m la rn n (orijini k a p s a y a n b ir
a ra lk ta ) g er ek te n f { x ) 'i verece i so n u c u k a r m?

7 Orijin etrafn d ak i b u sl seri alm geleneksel olarak (biraz tarih i hak teslim iyle) Macla-
u rin serisi diye b ilinir; p n oktas etrafn d ak i d aha genel sonu Brook T aylor'a, 1685-1731,
day an d rlr, bkz. blm n devam.
G r n te d ik i siz o la n /(x )'im ize g e ri dnelim . Bu fik ri k u lla n a ra k
b irle m e n o k ta s n d a [x = 0) b elk i de b ir defo b u la b iliriz . h ( x ) 'in g e r e k te n
b ir s l s e ri a lm n a sa h ip olu p o lm a d n grm eye a l rz . Y u k a rd a
ki ifa d e d e f ( x ) = h(x) a la ra k e itli a0,a1,a2,a3,a4, ... k a ts a y la r n gz n
n e a lr ve s e rin in , x 'in o rijin in h em en s o lu n d a o ld u u h e r d u ru m d a
h(x) = 0 d e e riy le u y u m a s g e re k ti in d e n b u k a ts a y la r n t m n n yok
o ld u u n u fa rk ederiz. A sln d a e ~ ^ x i in de t m n n , ik i ta r a f ta b irb irle -
riy le e le e re k gelen t m t re v le riy le b irlik te s a d e le ti in i b u lu ru z ki, b u
d u ru m h ( x ) 'in o rijin d e C- p r z s z o lm a sn n te m eld ek i se b e b id ir. B u
n u n la b ir lik te b u bize s l se rin in , t m te rim le r s fr o ld u u i in [bkz.
a l trm a 6 . 1 ) h i b ir b i im d e geerli o lm a d n ve bylece to p la m la rn n
gerek te e ~ ^ x e e it o lm a d n d a s y ler. Bu n e d e n le x = 0 ek y e rin d e b ir
defo m e v c u ttu r: h ( x ) fo n k siy o n u b ir s l se ri b i im in d e ifa d e ed ilem ez.
Bu d u ru m d a h(x), x = O'da a n a litik d e ild ir deriz.
Y u k ard a k i ta r t m a d a a s ln d a , orijin e t r a f n d a b ir s l se ri a lm
d e n e n eye de a tf ta b u lu n m u tu m . B enzer b ir ta r t m a fo n k siy o n a ilik in
g erel s a y ta n m k m e sin in h e rh a n g i b ir n o k ta s i in de g e e rlid ir. y le y
se b u d u ru m d a orijini, ta n m k m e sin d e p g erel sa y sy la ta n m la n a n b e
lir li b a k a b ir n o k ta y a, y u k a rd a k i s l s e ri a lm n d a x y e rin e x p k o y
m ak a n la m n a gelm ek zere, k a y d r m a k z o ru n d a y z . Bylece artk ,

_ fr -\ _ _ /'(P ) _ f"(P ) _ f"'(.P)


a0 al u I a2 2! ' 3 3! '

o lm ak ze re

/ ( * ) = o + a ( * - P) + a2{x - p ) 2 + a3(x - p ) 3 +

ifa d e s in i elde ederiz. B u n a p e t r a f n d a b ir s l se ri d en ir. f ( x ) fo n k siy o


n u , x = p 'y i k a p s a y a n b ir a r a lk ta b u t r b ir s l se ri o la ra k ifa d e e d ile b i
lirse p 'd e a n a lit ik t ir d en ir. f { x ) , ta n m k m e sin in t m n o k ta la rn d a a n a li
tik s e o n a a n a lit ik f o n k s i y o n y a d a e d e e r o la ra k C- p r z s z fo n k siy o n
deriz. A n alitik fo n k siy o n la r ak b ir a n la m d a C- p r z s z fo n k s iy o n la r
d a n b ile d a h a "p r z s z "d r. A yrca b u n la r, y u k a rd a v e rilm i 0(x), \x\,
x\x\, x n \x\ y a d a h ( x ) rn e k le rin d e k i b i im d e , ik i "farkl" a n a litik fo n k siy o
n u b ir b ir le r in e y a p tr a r a k k a n m a n n o la s o lm a y ac a t r d e b ir z e lli
e s a h ip tir . E u le r a n a litik fo n k siy o n la rd a n m e m n u n o lu rd u . B u n la r a s ln
d a "d r st" fo n k siy o n la rd r!
Y ine d e t m b u s l s e rile r u ra m a k i in tu h a f e y lerd ir; h a tta y a l
n z c a z ih in d e bile. eylere "karm ak" b i im li b a k ok d a h a ta s a r r u f lu
g r n y o r. D a h a s b u bize d a h a d e rin lik li b ir k a v ra y sa ly o r. rnein -,
x = O'da a n a litik d e ild ir f a k a t y in e de h l "b ir fo n k siy o n "d u r .1641 " sl
se ri felse fesi" b u n u b ize d o la y sz o la ra k sylem ez. B u n a ra m e n k a rm a k
sa y b a k a s n a gre g receim iz z e re a k a b ir fo n k siy o n d u r.

6.5 T re v alm a k u ra lla r

Bu k o n u la n ta rt m a y a b a la m a d a n nce t re v se l k a lk l s n b iz e g e r
ek ten su n d u u h a r ik a k u ra lla rd a n , fo n k siy o n la rn t re v le rin i n e re d e y se
g e r e k te n h i d n m e d e n alab ilm em ize , e lb e tte y a ln z c a a y la r s re n a
l m a la r s o n u c u n d a o la n a k sa la y a n k u r a lla r d a n b ira z b a h s e tm e k y a ra rl
o lacak . Bu k u r a lla r p ek ok fo n k siy o n u n t re v in i, zellik le s l s e rile r b i
im in d e g ste rild ik le rin d e d o la y sz o la ra k n a s l y az ac a m z g rm em izi
sa la r.
B ir a r a y o ru m o la ra k y u k a rd a x 3' n t re v in in 3 x 2 o ld u u n u b e lir tti i
m i an m sa y n . Bu b a s it f a k a t n em li b ir den k lem in zg n b ir rn e id ir:
x n'n in t re v i

dx

e k lin d e y a z a b ild i im iz n x n - 1'd ir. (Bu d en k lem in n e d e n g e erli o ld u u n u


b u r a d a a k la m a m d ik k a tim iz i epeyce d a tr. G erekte g ste rilm e si o k a
d a r d a zo r d e ild ir ve ilg ilen e n o k u y u cu g erekli h e r eyi k a lk l s ze rin e
te m el b ir d e rs k ita b n d a b u la b ilir .8 A klm a g elm iken, rc'nin ta m s a y o l
m a s gerekm ez.) Bu den k lem i a y rc a k u lla n l

d (x n) = n x n~ 1 dx

d en k lem iy le de ifa d e e d e b iliriz .9 sl s e rile rin t re v in i alm a k la ilg ili b il


m em iz g erek en ok fa z la ey yok. T em el o la ra k b a k a c a iki e y sz k o n u
su d u r. lk o la ra k , fo n k siy o n la rn to p la m la rn n t re v i o n la rn t re v le ri
to p la m n a e ittir:
d [/(x ) + g(x)] = d f ( x ) + d g{x).

Bu d a h a s o n ra fo n k siy o n la rn so n lu s a y d a b ir to p la m n a g e n i le r .10 k in -

[6.4] e 1!*2 "tek fonksiyon"unu ele aln. Onun orijinde C olduunu fakat analitik olmadn
gsterin.
8 Bkz. Edvvards ve Penny, 2002.
9 An itibariyle karlatnz ifadeleri yalnzca biimsel olarak ele aln ya da hatta sizi daha
m utlu edecekse zihinsel olarak "nceki haliyle dx'e bTn. Burada kullandm notasyon
12.3-6'da tartlacak olan trevsel biimlerle uyumludur.
10 Bununla birlikte, bu kural bir sl seride gerek duyduumuz sonsuz sayda terimin topla
mna uygulamakla ilgili teknik bir aynnt mevcuttur. Bu ayrnt kesin olarak olarak yakn-
cisi, b ir s a b itle b ir fo n k siy o n u n a rp m n n t re v i o s a b itle fo n k siy o n u n
t re v in in a rp m n a e ittir:

d{a/(x)} = a df ( x ) .

B ir "sab it"le x 'e gre d e im ey en b ir sa y y k a ste d iy o ru m . sl se rid e k i


a 0,a 1,a 2,a 3, ... k a tsa y la r s a b ittir. Bu k u r a lla r la h e r h a n g i bir s l s e rin in
t re v in i d o la y sz c a a la b iliriz .1651
a 'n n s a b itli in i ifa d e e tm e n in b a k a b ir y o lu u d u r:

da = 0.

B unu a k ld a tu ta r a k , h em en y u k a rd a v e rilm i k u ra ln "L eibniz y a sa s" n n ,

d { /O ) 0 GO} = f { x ) d g { x ) + g { x ) d f { x ),

g er ek te n zel b ir d u ru m u lg(x) = a o la ca k ekilde) o ld u u n u b u lu ru z (ve


h e rh a n g i b ir d o al n sa y s iin d ( x n) / A x = n x n~1 ifa d e si L eibniz y a s a s n
d a n k a r la b ilir ).1661 Y ararl b a k a b ir k u ra l u d u r:

d { /(5 (* ))} = f \ g { x ) ) g ' { x ) A x .

Son ik isi ve ilk in d e n , L eibniz y a s a s n a /OOL^OO 1 k o y ara k

(f0 0 \ _ a W df ( x ) - f w d g(x)
\g{xV sW 2
s o n u c u n u k a r a b ilir iz .16,71 Bu k u r a lla r la d o n a n m b ir k im se, k u r a lla r n
n a s l ile d i iy le ilg ili gerek b ir k a v r a y y o lu n d a d a h a fa z la s n a g erek
d u y m a k sz n "t rev a lm a u zm an" h a lin e geleb ilir! Bu iyi b ir k a lk l s n
g c d r .1681 D ah a s y a ln z c a b irk a zel fo n k siy o n u n t re v le rin e ilik in
b ilg iy le 1691 b ir u z m a n d a n d a h a fa z la s d a o lu n a b ilir. Y alnzca, g irik e n o l
m a y an o k u y u c u n u n d a u zm an t re v c ile r k u l b n n "an lk b ir y esi" o la
b ilm e si i in te m el rn e k le ri su n a y m :11,16101

saklk emberi iinde yer alan x deerleri iin grmezden gelinebilir; bkz. 2.5. Bkz. Priestly,
2003.
I [6.5] 5.3'te e x iin verilen sl seriyi kullanarak e x = e x dx eitliini gsterin.
[6.6] Bunu kantlayn.
>18 [6.71 Bu sonucu tretin.
[6.8] y = (1 x2)4 ve y = (1 + x ) / ( l x ) ifadeleri iin d y / d x ' \ bulun.
G1 [6.91 a sabit olmak zere d(loga x), d(logx a) ve dx* ifadelerini zn.
11 5.1'den sin-1, cos-1 ve tan-1'in srasyla cos, sin ve tan fonksiyonlarnn ters fonksiyonlar
olduunu anmsayn. Bylece sin(sin-1x) = x, vb'dir. Bu ters fonksiyonlarn "ok deerli
fonksiyonlar" olduunu aklmzda tutmalyz fakat bununla birlikte ^ < sin-1* < - ,
0 cos-1* 7r ve - ~ S tan-1* ^ aralklarndaki deerleri semek olaandr.
dCe*) = e xAx,
dx
d(logx)
*
d(sinx) =cosxdx,

d(cosx) = s i n x d x ,

d(tanx) dx
COS* X
dx
d(sin lx)
d ( c o s _1 x ) =

d ( t a n - ,) = I5 .

B u n lar, b l m n b a n d a d e in ile n n o k ta y , ak d e n k le m le r v e rild i in d e


t re v alm a ile m in in "b asit" o lu u n u rn ek liy o r. E lb e tte b u n u n la , b u i
le m le ri u y k u d ay k e n b ile y ap a b ile c e in iz i k a ste tm iy o ru m . "Kolay" d iy erek
a n la tm a k iste d i im t re v a lm a n n u y g u la n m a s iin h e s a p la m a y a d a y a l
ak b ir y n te m in v a r o lu u d u r. B ir ifa d e d e k i h e r b ir b ile e n in t re v in in
n a s l a ln a c a n b ilirse k , b u d u ru m d a k a lk l se a it y u k a rd a v erilm i
y n te m le r bize ifa d e n in b t n n n t re v in i n a s l a lab ilec e im izi syler.
"Kolay" b u r a d a g er ek te n , h a lih a z r d a b ir b ilg is a y a ra g irile b ilm i o la n a n
la m n d a d r. te ta r a f ta n ak si y n d e ile rle rse k i le r o ld u k a fa rk ld r.

6.6 In te g r a l alm a

Bu b l m n b a n d a b e lirtild i i g ib i in te g ra l a lm a t re v a lm a n n te r
sid ir. Bu g ' ( x ) = f ( x ) o lacak e k ild e b ir g {x ) fo n k siy o n u b u lm a k , d i e r b ir
d ey ile d y / A x = f ( x ) d en k lem in e b ir y = g {x) zm b u lm a k a n la m n a
g elir. B u n u o rta y a k o y m a n n d i e r b ir yo lu ekil 6 .4 'te (ya d a ekil 6.5)
a a y a d o ru h a re k e t etm ek y e rin e y o lu m u z u y u k a ry a d o ru a m a y a a
lrz . "K alk l s n tem el te o re m i"n in gzellii o d u r ki, b u y n te m bize
a rd k h e r b ir eri a ltn d a k i a la n la r n a s l h e s a p la y a c a m z s y ler. ekil
6 .8 'e b ir gz a tn . A lttaki u = f ( x ) e risin in s tte k i y = g ( x ) e ris in d e n el
de e d ileb ilec e in i a n m sa y n n k f ( x ) , g ( x ) 'in t re v i o lm ak zere, b u
e rin in eim g ra fi in i g ste rir. Bu d a h a nce elim izd e o la n n a y n sd r.
Y ine de nce a ltta k i eriyle b a la y a lm . stte k i e rin in b a s it e a ltta k i e
rin in a ltn d a k a la n a la n la ra g n d erm e d e b u lu n d u u n u k efe d eriz. B iraz

[6.101 lki iin bkz. altrma [6.5]; kincisini d(elog*)'ten; nc ve drdncy, karmak
niceliklerin gereller gibi davrandn varsayarak deix'ten; ve geri kalanlar da,
d(sin(sin-1 x)), vb'yi kullanarak ve cos2 x + sin2 x = 1 ifadesini dikkate alarak daha ncekiler
den tretin.
(b)

e k il 6.8 K a lk l s n te m e l teo rem i: ekil 6 .4 a ve b n in , a a y a ile rle m e k y e rin e y u k a ry a


d o ru ile rle y e re k y e n id e n y o ru m la m . stte k i e ri (a), a ltta k i e rin in (b) a ltn d a k a la n
a la n la r , ik i d ik x = a v e x = b izg isi, x ek sen i ve a ltta k i e riy le s n r la n m a la n , s t e
r in in b u ik i * d e e rin d e k i y k se k lik le rin f a rk ( i a re tle r h e s a b a k a tla ra k ), g ( b ) ,9 (a ) o l
m ak zere, g ste riy o r.

d a h a ak o lm a k g ere k irse: a ltta k i re sim d e s r a s y la x = a v e x b ile b e


lir tile n iki dik izgi a lrs a k b u d u ru m d a b u iki izgi, x ek sen i ve e rin in
k en d isiy le s n rla n a n a la n s tte k i e rin in b u ik i x d e e rin d ek i y k se k lik le
r i a r a s n d a k i fa rk a e it o la c a k tr. E lb e tte b u g ib i k o n u la rd a "ia re tle r"le
ilg ili d ik k a tli olm ak z o ru n d a y z. A ltta k i e rin in x e k se n in in a ltn a in d i i
b lg e lerd e a la n la r h e s a b a n e g a tif o la ra k k a tlr. D ah a s resim d e, a < b
o la ra k ve s tte k i e rid e "y k sek lik ler a r a s n d a k i fark" g (b ) g (a ) b i i
m in d e k a b u l e ttim . a r e tle r a > b d u ru m u n d a te rs in e ev rilir.
e k i l 6 .9 ok k k b ir m ik
ta rd a o la ca k e k ild e b > a o la g(b)-g(a)
ra k a ln . A ltta k i re s im d e k o m
u iz g ile r x = a ve x = b a ra
sn d a k i o k d a r b ir d ilim in
a la n e s a s e n d ilim in b a
e n iy le y k s e k li in in (x e k s e
n in d e n e riy e kadar) a r p m
dr. B u y k s e k li k s tte k i e r i
n in o ra d a k i e im id ir, b u n e
d e n le d ilim in a la n , s tte k i e
r in in a 'd a n b y e y k s e ld i i n i
celik, d i e r b ir d e y i le
0 ( b ) ~ g ( a ) o l a n b u e i m x d i
lim in en id ir. P ek o k d a r d ili
m i to p la y a ra k a ltta k i e r in in
a ltn d a k a la n g e n i b ir d ilim in
a la n n n s tte k i e r in in y k
se li in e k a r lk g e le n n ic e lik
o ld u u n u b u lu ru z .

ekil 6 .9 'd a e im le r ve a la n la r a r a s n d a n a s l byle te rs b ir ilik i b u


lu n d u u n u se zg ise l o la ra k in a n lr k lm ay a a ltm , i 'n i n a 'd a n ok k
k b ir m ik ta r d a h a b y k o ld u u n u d n r z . B ylece ele a ln a c a k
ala n , a ltta k i re sim d e ko m u iki izgi x = a ve x = b ta ra fn d a n s n rla n m
ok d a r d ilim d ir. Bu a la n n l s e s a se n d ilim in m in ik en iy le (d i er b ir
d ey ile b a) o n u n y k se k li in in (x e k se n in d e n e riy e k ad a r) a rp m d r.
B u n u n la b irlik te d ilim in y k se k li i o n o k ta d a s tte k i e rin in e im in i l
m ek d u ru m u n d a d r. Bu d u ru m d a d ilim in a la n , b u e im in d ilim in en iy le
a rp m n a e ittir. te ta r a f ta n s t e rin in eim iyle d ilim in e n in in a r p
m , s t e rin in a 'd a n b 'ye y k se ld i i n ic elik o la n g (b ) g (a ) fa rk n a e it
tir. Bylece ok d a r d ilim le r i in a la n , a s ln d a b e lirtile n b u fa rk la l l r.
G eni d ilim le r ok sa y d a d a r d ilim d e n o lu u r b i im d e k a b u l e d e r ve to p
lam a la n s tte k i e rin in t m a ra lk b o y u n c a ne k a d a r y k se ld i in i l e
rek eld e ed eriz.
B u ra d a o rta y a k oym am g erek en n em li b ir n o k ta m ev cu t. A lttak i e ri
den s tte k in e g eerken s tte k i e rin in t m n n ne k a d a r y k se e y e rle
tirile c e iy le ilg ili esiz o lm am a d u ru m u sz k o n u su d u r. Y aln zca s tte k i
e rid e y k se k lik le r a r a s n d a k i fa r k la r la ilgiliyiz, b u d u ru m d a t m e riy i
h e rh a n g i s a b it b ir m ik ta rd a y u k a ry a y a d a a a y a k a y d rm a k b ir ey d e
itirm e y e c e k tir. Bu d u ru m "eim " y o ru m u b a k m n d a n d a, s tte k i e rin in
fa rk l n o k ta la rn d a k i eim , eriyi d a h a nce y u k a ry a y a d a a a y a kay-
d rm s a k b u d u ru m d a k in in ay n s o la ca i in , a k tr. Bizim a n a liz im iz
d e b u , g ( x ) 'e b ir C s a b iti eklediim iz d u ru m d a elde ed ece im iz fo n k siy o
n u n t re v in in h l f ( x ) o ld u u a n la m n a gelir:

d(flGO + C) = dg ( x ) + dC = f ( x ) dx + 0 = / ( x ) dx.

Bu t r b ir g (x) fo n k siy o n u ya da e d e e r b i im d e ra sg e le se ilm i b ir C


s a b iti i in g ( x ) + C, / ( * ) 'in b ir belirsiz in te g ra l o la ra k a d la n d r lr ve b u
nu

J f ( x ) dx = g ( x ) + s a b i t

b i im in d e y a z a rz . Bu, d [^(x ) + sabit] = f ( x ) d x b a n ts n ifa d e e tm e n in


y a ln z c a b ir d i e r y o lu d u r, bylece f " i a re tin i y a ln z c a "d" se m b o l n n
te r s i o la ra k d n r z . x = a ve x = b a r a s n d a k i b e lirli a la n is te rs e k b u
d u ru m d a belirli irtegral o la ra k a d la n d r la n ey i istiy o ru z d e m e k tir ve
b

J f(x)d x = g ( b ) - g ( a )
a

y az arz . f ( x ) fo n k siy o n u n u b ild i im iz ve o n u n in te g ra li g ( x ) 'i eld e etm ek


iste d i im iz d u ru m d a , elim izd e t re v a lm a d a sa h ip o ld u u m u z a k lk ta
k e s tirm e k u r a lla r m e v c u t d e ild ir. Pek ou s ta n d a r t d ers k ita p la r ve b il
g is a y a r p r o g ra m la rn d a b u lu n a b ile n ok fa z la n u m a ra b ilin ir f a k a t b u n la r
t m d u ru m la rla b a a k m ay a yetm ez. A sln d a d a h a nce k u lla n a g e ld i i-
m iz ak s ta n d a r t fo n k siy o n la r a ile s in in sk lk la g en ile tilm e si g erek ti i
so n u c u y la k a r la rz ve b u y en i fo n k s iy o n la r in te g ra l a lm a n n s o n u la r
n a k ta rm a k z e re "ica t ed ilm eli"d ir. A sln d a b u n u za te n y u k a rd a v e ril
m i zel rn e k le rd e g rm t k . Y alnzca x 'in s l k o m b in a sy o n la rn d a n
o lu a n fo n k siy o n la ra a lk n o ld u u m u z u d n n . G enel b ir x n s l if a
d esi sz k o n u su o ld u u n d a o n u n in te g ra lin i x n+1/ ( n + l ) 'i eld e etm ek z e
re a la b iliriz . (Bu y a ln z c a 6 .5 'tek i d en k lem im iz i n y erin e n + 1 k o y ara k
k u lla n m a k tr: d ( x n+1')/dx = (n + 1 ) x n, n = 1 d u ru m u n d a n e y a p la c a y la
ilg ili e n d ie d u y u n c a y a k a d a r h e r ey y o lu n d a d r. Bu d u ru m d a b ek len e n
x n+1/ ( n + 1 ) y a n tn n p a y d a s s f r o lu r ve b u zm a lm a z . yleyse
x -1 'in in te g ra lin i n a s l alaca z? a n sm z v a r ki 6 .5 'tek i lis te m iz d e b e k
ley en d(logx) = x _1 d en k lem in i fa rk ed eriz. Bu d u ru m d a y a n t logx + sabit
o lu r.
Bu kez a n sly d k ! D u ru m yle g e liti ki, lo g a ritm a fo n k siy o n u y la d a h a
n ce fa rk l b ir se b ep le a l m tk ve o n a a it b a z ze llik leri b iliy o rd u k .
B u n u n la b irlik te fa rk l d u ru m la rd a y a n tm z d a h a n ced en b ild i im iz ve
o n u n v a s ta s y la ifa d e ed eb ilece im iz h i b ir fo n k siy o n o lm a d n d a g-
re b iliriz . A sln d a in te g r a lle r sk lk la , y en i fo n k siy o n la rn k e n d ile ri a r a c l
y la ta n m la n a c a u y g u n a r a la r s u n a r. B elirli in te g ra lin "zor"luu b u
a n la m d a d r.
D ier ta r a f ta n a k ifa d e le rle o k a d a r d a ilg ili o lm ay p v e rili f o n k s i
y o n la rn t re v le ri ya d a in te g ra lle ri o la n fo n k siy o n la rn varl s o r u la r y
la ilg iliy se k b u d u ru m d a elim iz esk iy e o ra n la d a h a g l d em ek tir. im di
k u s u rs u z c a a l a n ilem in te g ra l a lm ak k e n t re v alm ak s o r u n la r a yol
a ar. Bu ile m le ri s a y s a l v eriy le g e r e k le tirirk e n de ay n ey sz k o n u s u
d u r. T em el o la ra k t re v alm a y la ilg ili so ru n o n u n , k ritik e k ild e t re v i a l
n a c a k fo n k siy o n u n in c e a y r n tla r n a b a l o lu u d u r. T re v i a ln a c a k
fo n k siy o n u n ak b ir ifa d e sin e sa h ip d e ilse k b u d u ru m b ir s o ru n o lu tu
ru r. D ier ta r a f ta n in te g ra l a lm a k s a b u t r k o n u la ra k a r, in te g ra li a ln a
cak fo n k siy o n u n b t n l k l g en i d o a s y la ilg ilen e re k g rece d a h a k o r u
n a k ld r. G erekte ta n m k m e si "kapal" a < x b a ra l o la n s re k li h e r
h a n g i b ir fo n k siy o n u n (C -fonksiyon) in te g ra li, so n u C 1 (dier b ir d ey ile
C '-p r z s z ) olm ak zere, a ln a b ilir .12 B u n u n in te g ra li so n u C2 o la ca k e
k ild e y e n id e n a ln a b ilir, s o n ra b ir C3- p r z s z fo n k siy o n v ere re k y en id en
a ln r ve b ylece dev am eder. n te g ra l a lm a k fo n k siy o n la r h ep d a h a p
r z s z h a le g e tir ir ve b u e k ild e s re s iz o la ra k devam ed e b iliriz . te t a
r a f ta n t re v a lm a k s a ile ri y a ln z c a d a h a d a k t le tirir ve fo n k siy o n u n
"t rev i aln am az " h a le geldii b e lirli b ir n o k ta d a b ir so n a u la r.
Y ine d e a y rc a , b u k o n u la ra t re v a lm a ile m in e s re s iz b i im d e d e
v am ed ilecek e k ild e o la n a k sa la y a n y a k la m la r m e v c u ttu r. B u n a z a
te n , |x |'in t re v in i, |x| t re v le n e b ilir o lm a sa bile, 0 (x) so n u c u n u eld e etm ek
z e re a lm a o la n a n sa la d m d a d e in m itim . D aha ile ri g itm ey i d e n e
y e b ilir ve 0 (x )'in o rijin d e so n su z b ir eim e sa h ip o lm a s g er e in e k a r n
o n u n t re v in i de a la b iliriz . "Y ant" D ira c 13 d e lta f o n k s i y o n u d en e n ey d ir;
k u a n tu m m e k an i i m a te m a ti in d e d ik k a te d e e r n em d ek i b ir k av ram .
D elta fo n k siy o n u a s ln d a hi de, ta n m k m e sin d e k ile ri g r n t le re d
n t r m e a n la m n d a k i a lld k (m odem ) b ir "fonksiyon" d e ild ir. D elta
fo n k siy o n u i in o rijin d e h i b ir "deer" y o k tu r (orada y a ln z c a s o n s u z o la
b ilird i). Y ine de d e lta fo n k siy o n u , m a te m a tik se l k a v ra m la rn e itli d a h a
g en i s n fla r iin d e, en b ilin e n i d a l m l a r olan, ak b ir m a te m a tik se l
ta n m b u lu r.
B u n u n iin C - f o n k s iy o n la r k a v ra m m z n 'n in n e g a tif b ir ta m sa y
o la b ile ce i d u ru m la ra g e n ile tm e m iz gerek ir. Bu d u ru m d a 0(x) fo n k siy o

12 T anm km esindeki b elirgin gereksinim tk z ad verilen eydir, bkz. 12.6. A slnda gerel
do ru su n u n sonlu aralk lar bitim n o k ta la n da dahil olm ak zere tkzdr.
13 G rne b ak lrsa Oliver H eaviside "delta fonksiyonu"nu da D irac'tan ok y llar nce o rta
ya koym utu.
n u b ir C~-fo n k s iy o n d u r ve d e lta fo n k siy o n u C ' 2'd ir. T re v ald m z h e r
se fe rin d e t re v le n e b ilirlik sn fn b ir b irim a z a ltm a ly z (dier b ir d ey ile
s n f b ir b irim d a h a n e g a tif h a le gelir). T m b u n la rla E u le r'in "y eterli b ir
fo n k siy o n " k a v ra m n d a n g ittik e d a h a d a u z a k la y o r g r n r z ve E u le r
bize, y a r a rl g r n le ri gerek o lm a d i in b u t r e y lerle iim iz o lm a
m a s g ere k ti in i s y le r g r n r. Y ine de z a m a n gelince, k a rm a k s a y la
rn b izi b u n o k ta d a b ir iro n iy le h a y re te d rd k le rin i greceiz; s ih ir
h n e rle rin in en iy ile rin d e n b iriy le ifa d e e d ile n b ir ironiyle! Bu h n e re t a
n k lk etm ek iin, b u n u n h e n z u y g u n e k ild e a k la y ab ilec e im b ir ey
o lm a m a s n ed e n iy le , 9. b l m n so n u n a k a d a r beklem em iz gerekecek.
O kur ilkin, b a k a c a h a rik a s ih irli b ile e n le rle d e n e n te m el g e re k s in im le
rin h a z rla n m a s i in b e n im le b irlik te d i in i sk m a ld r.
KARMAIK SAYI ANALZ

7.1 Karmak przszlk; holomorfik fonksiyonlar


T re v a lm a k a v ra m n , ilem k a r m a k f (z) fo n k siy o n u n a u y g u la n d n d a
n a s l an lam a ly z? K onuyu b u k ita p ta t m a y rn ts y la a k la m a y a g ir i
m em k e sin lik le u y g u n o lm a z .1 Bu t r a y rn tla ra , 6.2'de g erel b ir f o n k s i
y o n i in b ile u y g u n e k ild e d e in m ed im . Y ine de en a z n d a n i e ri in z e ti
n i a k ta rm a y a a l a b ilirim . Sz ed ilen , k a rm a k t re v le n e b ilirli in b a
a rd eyi g ste re n te m el a rg m a n n o ld u k a se ri b ir ta s la d r. D aha
so n ra o n u n b a z a r tc b ile e n le riy le ilg ili b ira z d a h a a k o laca m .
T em eld e k a rm a k t re v a lm a i in fo n k siy o n u n g r n t k m e sin d e k i
h e rh a n g i b ir z n o k ta s n d a w = /'(z )k a rm a k e risin e a it b ir "eim " k a v r a
m b u lu n m a s n a gerek d u y arz . (Bu d u ru m d a h em f ( z ) fo n k siy o n u h em de
z d e ik en i k a rm a k d e e r a la b ilir.) Bu "eim " k a v ra m n n tu ta r l b ir a n
lam ifa d e etm esi i in z d e ik e n in i z 'n in k a rm a k d z le m in d e k i fa rk l
y n le rd e h a fif e h a re k e t e ttird i im iz d e , / ( z ) 'n i n C a u c h y -R ie m a n n d e n k
le m le ri 2 ( /(z ) 'n in gerel ve s a n a l k s m la rn d a i eren ve g erel ve s a n a l
k s m la ra g re a ln a n ; bkz. 10.5) d e n e n b e lirli b ir ift d en k lem i sa la m a s
g erek ir. Bu d en k lem ler b izim iin , k a rm a k in te g ra l alm a y la ilg ili o ld u k a
d ik k a te d e e r b ir ey s a p ta r; ta n m la n m a s g erek en yeni b ir in te g ra l a lm a
k a v ra m n a o la n a k sa la y a n ve a d k o n t r in te g ra l a lm a o la n b ir ey. By
lece, f ( z ) 'n in n 'in c i d erece t re v i i in b u k o n t r in te g ra l a lm a b i im in d e
gzel b ir d enklem o rta y a k o n a b ilir. B irin ci t re v e b ir kez sa h ip o ld u u
m u z d a y k se k d ereceli t m t re v le ri z g r c e elde ederiz.
D ah a so n ra b u denklem i, b iz e / ( z ) i in ile ri s r le n v e a s ln d a / ( z ) 'e
y a k n sa d n g ste rm em iz g erek en b ir T a y lo r s e ris in in k a ts a y la r n s u n
m a s i in k u lla n rz . B unu b a a rd m z d a / ( z ) iin, / ( z ) 'n i n k e n d isi b o
y u n ca ta n m l ve t re v le n e b ilir o ld u u k a rm a k z -d z le m in d e k i h e rh a n g i

1 Bu etkileyici k o n u lan d ah a geni geom etrik ay rn tsy la ncelemek isteyen okuyuculara id-
detli nerim , Needham , 1997.
2 B u n lan 10.5'te, ksm i t re v kavram aklandktan sonra vereceim.
b ir e m b e r i in d e geerli o la n b ir T a y lo r s e ris i ifa d e sin e sa h ip o lu ru z.
B ylece, k a rm a k p r z s z o la n h e rh a n g i b ir k a rm a k fo n k siy o n u n zo
ru n lu b i im d e a n a litik o ld u u b y l gere i a a kar.
Bu n e d e n le k a rm a k a n a liz d e , ncek i b l m d e ta n m la n a n "h(jx)" t r
b e lirli C " -fo n k siy o n la rn d a k i " y a p trm a ile ri" n in s n rllk la rn fa rk e t
m ek te h i b ir s o ru n y o k tu r. K arm ak p r z s z l n g c E u le r'i k e s in lik
le m e m n u n ed e rd i. (Ne y az k ki k a rm a k p r z s z l n b u h a y re t v eric i
g c E u le r'in l m n d e n 38 yl so n ra 1821'd e A u g u stin C au ch y ta r a f n
d a n ilk kez b u lu n u p d e e ri a n la ld n d a gerek L eo n h a rd E u le r i in o l
d u k a geti.) K arm a k p r z s z l n "E ulerci" fo n k siy o n k av ra m m z
i in g ere k en eyi, s l se ri a lm la rn n v a rl n n s u n d u u n d a n ok d a h a
tu tu m lu b ir y o lla s u n d u u n u g r r z . te ta r a f ta n b u t r fo n k siy o n la ra
k a rm a k b a k a sy la b a k m a n n b a k a b ir a v a n ta j d a h a b u lu n m a k ta
d r. G erel eri y = \ / x ' \ a b irb iriy le g erel x d e e rleri z e rin d e n "a n a litik
o larak " b irle m e m i iki a y r p a r a d a n o lu m a s g ere in e ra m e n "tam b ir
fo n k siy o n " g ib i g r n e n s k n tl " l/x " im iz i an m sa y n . K arm a k b a k
a s n d a n a k a g rm ek tey iz ki l / z a s ln d a te k il b ir fo n k siy o n d u r. F o n k
siy o n u n k a rm a k d zlem d e y a n l g itti i" te k y e r z = 0, o rijin d ir. Bu tek
n o k ta y k a rm a k d zlem d e n a y rrs a k elim iz d e h l b a la n tl b ir b lg e
b u lu n u r. G erel d o ru s u n u n x < 0 k sm k a rm a k d zlem b o y u n c a b u
d o ru n u n x > 0 k sm y la b a la n tld r. Bylece, gerel sa y d u ru m u n d a -
k in d e n o ld u k a fa rk l o la ra k l / z a s ln d a b irle ik b ir k a rm a k fo n k siy o n
d u r.
Bu a n la m d a k a rm a k p r z s z (k arm ak an a litik ) o la n fo n k siy o n la ra
h o lo m o r fik d en ir. H olom orfik fo n k siy o n la r so n ra k i pek ok ta rt m a m z d a
o ld u k a n em li b ir ro l oyn ay acak . O n larn n em in i 8 . b l m d e k o n fo rm a l
d n m le r ve R iem a n n a la n la ry la ve 9. b l m d e (titre im k u ra m n n t e
m e lin d e y e r alan) F o u rie r se ris iy le b a la n tl o la ra k greceiz. K u an tu m
k u ra m n d a ve k u a n tu m a la n k u ra m n d a (24.3 ve 2 6 .3 'te g rece im iz
zere) n em li ro lle ri b u lu n m a k ta d r. Bu fo n k siy o n la r a y rc a y en i fizik i k u
ra m la r n g eliim iy le ilg ili b a z y a k la m la ra d a tem el o lu tu r u r (zellikle
b u rg a k u ra m , bkz. b l m 33 ve sic im k u ra m n d a d a n em li b ir ro lle ri
v a rd r, bkz. 31.5,11,12).

7.2 Kontr integral alma


B u ras 7.1'd e i a r e t e d ile n m a te m a tik s e l a rg m a n la r t m a y r n tla
ry la a k la m a n n y eri o lm a sa d a y in e de y u k a rd a k i ta s la n z e rin d e
d u rm a k a y d n la tc o la c a k tr. zelde o k u y u cu y a k o n t r in te g ra lle ilgili,
k e n d is in in 7.1'in g e re k sin im le rin i k a r la m a k ze re k u lla n la b ile c e i b i
im e ilik in b ir k a v ra y su n a c a k o la n a k la m a la r y a r a rl o la c a k tr, t lk
o la ra k g erel b ir x d e ik en i i in ncek i b l m d e v e rilm i b e lirli b ir in teg -
ra le a it n o ta sy o n u a n m sa y a lm ve o n u n , g '[ z ) = f ( z ) olm ak ze re k a r m a
k b ir z d e ik en in e u y g u la n d n d n e lim :

G erek d u ru m d a in te g ra l, g erel d o ru s u n d a k i b ir a n o k ta s n d a n y in e a y
n d o ru d a k i b n o k ta s n a k a d a r a ln r. G erel d o ru z e rin d e a 'd a n b'ye
g itm e n in y a ln z c a b ir yolu b u lu n u r. im di b u n u b ir k a rm a k den k lem
o la ra k d n n . Bu kez b u r a d a k a rm a k d zlem z e rin d e k i ik i n o k ta o la
ra k a ve b m e v c u ttu r. im di a 'd a n b'ye y a ln z c a tek b ir ro ta y o k tu r, b u n u n
y e rin e a ile b'yi b ir le tir e n p ek ok fa rk l yol ize b iliriz . C a u ch y -R iem a n n
d e n k le m le rin in b iz e s y led i i u d u r ki, in te g ra l a lm a ilem im izi b u t r b ir
yol z e rin d e g e r e k le tirirs e k 3 b u d u ru m d a , fo n k siy o n u n ta n m k m esi
i in d e s re k li d e fo rm a sy o n y o lu y la ilk in d e n elde e d ileb ilec ek h e rh a n g i
b a k a b ir yol z e rin d e de ay n so n u c u alrz. (Bkz. ekil 7.1. Bu zellik
12 . 6 'd a a k la n a n "d sa l k a lk l s n te m el te o re m i"n in b a s it b ir rn e i
n in so n u c u d u r.) B az fo n k siy o n la r iin ta n m k m e si i in d e ( l / z d u r u m u n
d a z = 0 o lm ak zere) b ir "delik" m e v c u ttu r, b u n e d e n le a 'd a n b'ye g itm e
n in e s a se n fa rk l b irk a yolu o la b ilir. "E sa sen fark l" b u r a d a , y o lla rd a n b i
rin in fo n k siy o n u n ta n m k m e si i in d e k a la ra k s re k li b i im d e b ir d i e ri
ne d efo rm e ed ilem em e si g er e in i k a s te d e r. B ylesi d u r u m la rd a a 'd a n
b'ye a ln a n in te g ra lin d e e ri d e iik y o lla r i in fa rk l y a n tla r v e re b ilir.
B u ra d a b ir n o k ta n n a k la n m a s (ya d a d a h a ok d ze ltilm e si) g e re k li
d ir. B ir y o lu n s re k li b i im d e b ir b a k a s n a d efo rm e e d ilm e sin d e n b a h
s e tti im d e m a te m a tik ile rin h o m o lo g d e fo rm a s y o n la r d e d ik le ri ey i k a s
te d iy o ru m , h o m o to p ik o la n la r deil. H om olog b ir d e fo rm a s y o n d a y o lla rn
b a z k sm la rn n , te rs y n d e h a re k e t e d iy o r o lm a la r k o u lu y la b ir b ir le r i
ni e lem e le ri y a s a ld r. Bu t r iz in li b ir d efo rm asy o n rn e i i in bkz. ekil
7.2. Bu e k ild e b irb irle rin e d efo rm e e d ile b ile n iki yol i in a y n hom oloji
s n f n a a it d e n ir. B u n a k a r n h o m o to p ik d e fo rm a s y o n la r b u t r elem eye
izin verm ez. Bu t r elem e n in y a s a k o ld u u , b irb irle rin e d efo rm e e d ile b i
len y o lla r ay n h o m o to p i s n f n a a ittir . H om otopik e rile r h e r z a m a n ho-
m o lo g tu r fa k a t te r s i z o ru n lu d e ild ir. H om otopi ve h o m o lo jin in ik is i de

3 Daha ak olm ak gerekirse, / 'n in z = p (t)'yle tanm lanan b ir yol boyunca integrali, p(u) yolun
a b alan g no k tas ve p(v) yolun b final noktas olm ak zere, J j / ( p ( t) ) p '( t ) d t = J f(z)d z,
b elirli in tegrali biim inde ifade edilebilir.
e k il 7.1 a 'd a n b y e g id e n fa rk l y o l
la r. H o lo m o rfik b i r / fo n k siy o n u n u n
b i r y ol z e rin d e in te g r a lin i a lm a k / 'i n
ta n m k m e si i in d e on u s re k li d e
fo rm e etm ek y o lu y la k e n d is in d e n elde
e d ile b ile c e k h e rh a n g i b a k a b i r yol
z e rin d e k iy le ay n y a n t v e rir. Baz
fo n k s iy o n la r iin ta n m k m e si i in d e
b e lirli d e fo rm a s y o n la ra engel o la n b ir
"delik" m e v c u ttu r, b y lece fa rk l y a
n t l a r eld e ed ile b ilir.

e k il 7.2 H om olog b ir d e fo rm a s-
y o n d a y o lla rn b a z k s m la r,
te r s y n d e h a r e k e t e d iy o r o lm a
la r k o u lu y la b ir b ir le r in i eler.
Bu d u ru m b a z e n a y rk ilm e k le
r in a r tm a s n s a la r.

s re k li h a re k e t a ltn d a k i e d e e rlik le ilg ile n ir. Bu n ed e n le o n la r topoloji


k o n u s u n u n b ir b l m n o lu tu ru r. T o p o lo jin in fa rk l g r n m le rin in
b a k a a la n la rd a n em li ro lle r o y n a d n d a h a so n ra greceiz.
/ ( z ) = l / z fo n k siy o n u g er ek te y o lla r h o m o lo g o lm a d n d a k e n d isi
iin fa rk l y a n tla rn elde ed ild i i b ir fo n k siy o n d u r. L o g aritm a h a k k n d a
z a te n b ild i im iz e y le r n e d e n iy le b u n u n n a s l b y le o lm a s g e re k ti in i g
re b iliriz . G een b l m n s o n la rn a d o ru log z 'n in 1 /z 'y e a it b e lirs iz b ir
in te g ra l o ld u u b e lirtilm i ti. (A slnda b u y a ln z c a gerel b ir x d e ik en i
iin o rta y a k o n d u f a k a t gerel y a n t elde e d e n ay n g ere k e le n d irm e k e n
d isin e k a r lk gelen k a rm a k y a n t d a eld e ed e ce k tir. Bu d i e r ak
d e n k lem lerim iz iin de g eerli o la n g enel b ir k u ra ld r.) B ylece elim izd e

[ b dz
I = log b log a
Ja z
ifa d e s i b u lu n u r. B u n u n la b irlik te 5 .3 'te n , k a rm a k b ir lo g a ritm a n n
fa rk l a lte r n a tif "y a n tlar" o ld u u n u a n m sa y n . D ah a s s re k li e k ild e b ir
y a n tta n b ir d i e rin i elde ed e b iliriz . B unu g ste rm e k i in a 'y s a b it t u
tu p fc'nin d e im e sin e izin verelim . G erekte i 'n i n o rijin e tra fn d a p o z itif
(dier b ir d ey ile s a a t y n n n te rsi) a n la m d a (bkz. ekil 7.3a) s re k li b i
im d e b ir kez d n m e sin e , k en d i o rijin a l k o n u m u n u g eri k a z a n a c a e k ild e
ek il 7.3 (a) z _ ,d z'nin a'd an b 'ye aln an in tegrali l o g b - lo g o son u cu n u verir, (b) a 'y s a -
b itley in ve ft'nin orijin etrafnda, yan ttak i log fc'yi 2tt kadar arttrarak sa a t yn n n ter
sin e bir kez d n m esin e izin verin, (c) Daha sonra orijinal rota zerin d en a ya geri dnn,
(d) Yolun bir k sm a'd an elen d iin d e, sa a t yn tersin e kapal b ir f z ~ 1d z 2 n i kontr
in tegra liy le kar karya kalrz.

o la n a k sa lay a ca z. 5 .3 'ten , lo g b 'n in s a n a l k sm n n b a s it e o n a a it a r


g m a n (dier b ir d ey ile fc'nin g erel p o z itif ek sen le o lu tu rd u u p o z itif
a n la m d a l lm a; bkz. ekil 5.4b) o ld u u n u a n m sa y n . A rg m an b u
h a re k e t e s n a s n d a ta m o la ra k 2n k a d a r a r ta r ve bylece lo g b 'n in 2ni k a d a r
a r tt n b u lu ru z (bkz. ekil 7.3b). Bu n ed e n le in te g ra lim iz in d e eri, z e
rin d e in te g ra lin a ln a c a yol o rijin e tra fn d a (po zitif a n lam d a ) b ir kez d a
h a d o la n d n d a 2/ri k a d a r a rta r.
Bu so n u c u , v a rlk la r k a rm a k a n a liz in k a ra k te ris tik ve g l b ir g
r n m o la n k a p a l k o n t r le r b i im in d e de ifa d e ed e b iliriz . G elin b irin c i
ve ik in ci y o lla rm z a r a s n d a k i fa rk ele a lalm , d i e r b ir d ey ile ilk o la ra k
ik in ci yolu, d a h a s o n ra y s a b irin c i y olu te rs y n d e h a re k e t e ttire lim (ekil
7.3). Bu fa rk hom olog a n la m d a ele aly o ru z, bylece s re k li b ir b i im d e
"geri d nen" ve a r ta k a la n d z e lte n p a r a la r eley eb iliriz. Sonu o rijin e t
r a fn d a y aln zc a b ir kez d o la n a n k a p a l b ir yol; ya d a fc o n t rd r (bkz. e
kil 7.3d), ve ne a 'n n ne de 'n in k o n u m u y la ilg ilen ir. Bu, g en e llik le <)>se m
b o l y le y a z la n (kapal) k o n t r in te g ra le ilik in b ir rn e k tir ve b u r a d a

f dz
J 7 =27ri
ifa d e s in i b u lu r u z .1711 E lb e tte b u se m b o l k u lla n rk e n h a n g i g erek k o n t -
r n , y a d a h a n g i k o n t r hom oloji s n fn n k u lla n ld k o n u s u n d a d ik k a tli
o lm aly z. K o n t r m z iki kez d o la n sa y d (p o z itif an lam d a ), b y le ce 47ri
y a n tn eld e ed erd ik . O rijin e tra fn d a te r s y n d e (dier b ir d ey ile s a a t
yn) b ir kez d o la n sa y d b u d u ru m d a y a n t 2ni o lu rd u .
Bu t r k a p a l b ir k o n t r sa y e sin d e a n la m s z o lm a y an b ir y a n t alm a
ze lli in in k ritik b ir b i im d e k a rm a k lo g a ritm a n n ok d e e rlili in e, y a l
n z c a b ir lo g a ritm a n n ta n m n d a k i k u lla n s z lk g ib i g r le b ile c e k b ir
zellie b a l o lm a s ilg in tir. B u n u n y a ln z c a ilg in b ir ey o lm a d n b i
ra z d a n g receiz. G erekte k a rm a k a n a liz in g c k ritik o la ra k o n a b a l
d r. T ak ip e d e n iki p a r a g ra fta b u t r b ir e y in b a z s t k a p a l a n la tm la
rn zetley eceim . U m arm m a te m a ti e ilg isi o lm a y an o k u y u c u la r, t a r t
m a d a n d e e rli b ir e y ler elde e d e b ilirle r. B u n u n , m a te m a tik se l ta r t m a
d o a s n d a h em gerek h em de a r tc b ir e y le r a k ta rd n a in a n y o ru m .

7.3 K arm a k p r zs zl k ten sl s e r ile r

Y u k ard a g s te rile n ifa d e h o lo m o rfik b ir fo n k siy o n u n o rijin d e k i d e e


rin i, o rijin i ev reley en b ir k o n t r e tra fn d a k i b ir in te g ra l b i im in d e ifad e
e d e n n l C a u c h y d e n k l e m i n i n (sa b it / ( z ) = 2ni fo n k siy o n u iin) zel b ir
d u r u m u d u r :4

B u ra d a / ( z ) , o rijin d e h o lo m o rfik tir ve k o n t r o rijin i ev reley en h e rh a n g i


b ir ilm ek tir; y a d a o rijin in o r ta d a n k a ld rlm h aliy le , fo n k siy o n u n ta n m
k m e sin d e k i h e rh a n g i b ir ilm e in h o m o lo g u o la b ilir. Bu n e d e n le fo n k s iy o
n u n orijindefci d u ru m u n u n b t n y le , o n u n o rijin i e vreleyen b ir n o k ta la r
k m e sin d e ne d u ru m d a o ld u u ta r a f n d a n b e lirle n m e si g ere iy le k a r
k a r y a g eliriz. (C au ch y 'n in d en k lem i te m e l o la ra k , k k ilm ek le rin lim i
tin d e a ln m y u k a rd a k i j>z~1 Az = 2m ifa d e siy le b irlik te C au ch y -R i-
e m a n n d e n k le m le rin in b ir so n u c u d u r; fa k a t b u r a d a t m a y r n tla r n ele
alm am u y g u n olm az.)
C au ch y d e n k le m in d e l / z k u lla n m a k y e rin e n p o z itif b ir ta m s a y o lm ak
ze re 1 / z n+1 k u lla n rs a k , C auchy d en k le m in in "yksek d ereced en " b ir v e r
siy o n u n u , / ( z ) 'n i n o rijin d e k i n 'in c i d erece t re v i, f (n\ z ) , o ld u u a n la la n

(S5 17.1] 7i, - l 'd e n fark l b ir tam say olduunda niin <#>z n dz = 0 olm ak zo rundadr, aklayn.
4 Cauchy denklem idenklem inin doru olm as gerekliliine ilikin b ir "sebep, /( z )'n in aslnda
f( )sabit deeri olarak ele aln ab ilm esid ir ve bylece duru m 7.2de allm olana in d ir
genir.
ifa d e s in i elde ederiz. (n!'i 5 .3 'te n an m sa y n .) / ( z ) 'e ilik in s l se riy i in
celey erek b u d en k lem in "do ru y a n t o lm a s g ere k "ti in i g re b iliriz 1721 f a
k a t b u d u ru m , s l s e ri a lm n n ya d a h a t ta / ' n in n 'in c i d ere ce t r e v i
n in v a r o ld u u n u h l b ilm em e m iz n ed e n iy le , b u gere i k u lla n p k u lla n
m a m a s o ru s u n u h a k ediyor. u a a m a d a t m b ild i im iz / ( z ) 'n in , b ird e n
fa z la kez t re v le n e b ilir o ld u u n u b ilm e k siz in , k a rm a k p r z s z o ld u u
d u r. B u n u n la b irlik te b u d en k lem i b a s it o la ra k , o rijin d e k i n 'in c i d erece t
re v in t a n m m s u n a n ey o la ra k k u lla n m a k ta y z . Bu "tanm "! d a h a s o n ra

a0 + r + a2x 2 + a3x 3 + a 4x +

s l se ris in d e k i (bkz. 6.4) k a ts a y la r a ilik in an = f ^ n\ 0 ) / n \ M a c la u rin


d en k lem in e d a h il e d e b iliriz ve b ir p a r a u ra la a s ln d a b u s e rin in to p la
m n n o rijin i k a p s a y a n b ir b lg e d e /( z ) 'y e e it o ld u u n u k a n tla y a b iliriz .
B u n u n so n u c u o la ra k fo n k siy o n o rijin d e, den k lem ta ra fn d a n o rta y a k o n
d u u zere, gerek b ir n 'in c i d e re c e t re v e s a h ip tir .1731 Bu, o rijin i e v re le
y en b ir b lg ed ek i k a rm a k p r z s z l n , a s ln d a fo n k siy o n u n o rijin d e
g e r e k te n (karm ak) a n a litik o ld u u n u (dier b ir d ey ile h olom orfik) im a
e d iin i g ste re n a rg m a n n e s a s z n i erir.
E lb e tte t m b u n la rd a o rijin le ilg ili zel h i b ir ey m e v c u t d e ild ir.
K arm a k d zlem d ek i h e rh a n g i b a k a b ir p n o k ta s n a ilik in s l s e rile r
h a k k n d a d a ay n d ere ced e k o n u a b ilir ve 6 .4 'te y a p t m z g ib i T ay lo r
s e ris in i k u lla n a b iliriz . B u n u n i in o rijin i b a s it e , C auch y d en k lem i "k ay
m o rijin b i im in d e

o lm ak ze re ve a y rc a n 'in c i d ere ce t re v ifa d e s in i im d i k o n t r n k a r m a


k d zlem d e k i p n o k ta sn e v rele d i i b i im d e

o lm ak zere, p n o k ta sy la y e r d e itiririz . Bylece k a rm a k p r z s z l k ,


ta n m k m e sin in h er bir n o k ta s n d a a n a litik lik (holom orfiklik) a n la m n a
g elir.

! [7.2] Bunu, /(z )'y e ilikin Maclaurin serisini integralde basit ekilde yerine koyarak gste-
rin.
S [7.3] Bunlarn tmn en azndan biim sel ifadeler dzeyinde gsterin; titiz gerekelendir
meler hakknda endielenmeyin.
K arm ak p r z s z l k y erel o la ra k a n a litik lik a n la m n a g eld i in d e n ,
o k u y u c u d a n b a s it o la ra k so n u c a g v e n m e sin i ta le p etm ek y e rin e a r g m a
n n te m e lle rin i o rta y a se rm e y i te rc ih e ttim n k b u , m a te m a tik ile rin s o
n u la rm s k lk la elde e d e b ild ik le ri b i im e ilik in m u h te e m b ir rn e k tir.
Ne n c l ( f ( z ) k a rm a k p r z s z d r) n e de so n u (/(z ) a n a litik tir), kon-
t r in te g ra l k a v ra m n a ya da b ir k a rm a k lo g a ritm a n n ok d e erlili i
k a v ra m n a ilik in b ir ip u c u i erir. Y ine de b u i erik le r, y a n t b u lm a n n
d o ru y o lu n a ilik in a s l ip u la rn s a la r. H e rh a n g i b ir "d o lay sz" a r g
m a n n (ne o lu rs a o lsun), b u n u n a s l b a a r a b ild i in i grm ek zo rd u r. A n ah
ta r m a te m a tik se l o y u n c u lu k tu r. K arm ak lo g a ritm a n n ze llik lerin i a l
m ak i in ak lm z elen ey, o n u n ken d i d o a s n a a it c a z ib e sid ir. Bu k e n
d in e zg ilg ile n i g r n e gre, lo g a ritm a n n d i e r a la n la rd a k i h e r t r
l u y g u la m a s n d a n b a m sz d r. A yns, h a t ta d a h a d a b y k b ir o ra n d a
k o n t r in te g ra l a lm a i in de s y le n eb ilir. T opolojik se rb e s tli in m k e m
m el h a s s a s lk ta k i ak ifa d e le rle b irle ti i b a s it a lg la y ta o la a n s t b ir
z a ra fe t m e v c u ttu r .1741 B u n u n la b irlik te b u y a ln z c a z a ra fe t d e ild ir: k o n t r
in te g ra l a y rc a , d a h a fa z la k a rm a k s a y s ih ri i e re n p ek ok fa rk l a la n d a
o ld u k a g l ve k u lla n l b ir m a te m a tik se l te k n ik s u n a r. zelde, b e lirli
in te g ra lle ri h e s a p la m a n n a r tc y o lla rn a ve e itli so n su z s e rile rin
ak o la ra k to p la n m a s n a n c l k e d e r .17 51 1761 M a te m a ti in d i e r a la n la
rn d a o ld u u g ib i a y rc a fizik ve m h e n d islik te de p ek ok fa rk l u y g u la
m a y a s a h ip tir. E u le r b u n d a n t m y le m e s t olu rd u !

7.4 Analitik srdrme


u a n d a , b ir b lg e b o y u n c a k a rm a k p r z s z l n o b lg e n in h e r
h a n g i b ir n o k ta s n d a k i b ir s l se ri a lm n n v a rl n a e d e e r o ld u u n a

[7 4] f{ z ) fonksiyonu kapal b ir r kontr zerindeki h e r yerde ve ay n c a / ' n in deliklere sa-


hip olduu n o k talarn sonlu b ir km esi h ari r iinde holom orfiktir. z = a 'd a n dzenindeki
b ir k u tb u n , h (z)a 'd a dzenli olm ak zere / ( z ) 'n in /(z)/(z a )n biim inde olduu yerde
o lu tu u n u 4.4'ten anm sayn, a kutbundaki kalan /(n-1)(a )/( n 1)! olmak zere,
$rf{ z ) d z = 27rix{bu k u tu p lard ak i kalan larn toplam} olduunu gsterin.
3 [7.5] x~* sin x d x = ^ olduunu z~ 1e ,z ifadesinin integralini, gerel eksenin {R > e > 0 ol
m ak zere) R 'den - e 'y e ve e'den /?'ye k ad ar olan iki ksm ndan ve st y a n dzlem deki, s
rasy la ve R y arap larn a sahip iki balayc y a n em ber yayndan olu an kapal b ir r
k o n t r etrafn d a alarak ve d aha sonra -* 0 ve R - oo olm asna izin vererek gsterin.
[7.6] 1 + +^ + = olduunu f ( z ) = z~ 2 cotzrz ifad esin in integralini byk b ir kon
t r etrafn d a, m erkezi orijin ve kenar uzunluu 2N + 1 olan b ir kare diyelim , alarak ve so n
ra sn d a N -* oo olm asna izin vererek gsterin. p u c u : A ltrm a [7.5]'i, /( z )'n in k u tu p larn
ve ona a it k alan lar b u larak kullann, /( z )'n in T etrafn d ak i integralininneden N -* oo o ld u
un d a O lim it deerine y ak latn gsterm eye aln.
ilik in d ik k a t ekici so n u c a sa h ib iz . B u n u n la b irlik te b ir "blge"nin b u
b a la m d a n e a n la m a g eld i in i b ira z d a h a ak h a le g etirm eliy im . T eknik
o la ra k m a te m a tik ile rin a k b lg e d e d ik le ri eyi k a ste d iy o ru m . B unu, b ir
a n o k ta s b lg e n in i in d e y se b u d u ru m d a i k sm d a b u b lg ed e i e rile n a
m erk ezli b ir e m b e rin m e v c u t o ld u u n u s y le y erek ifad e ed e b iliriz . Bu
d u ru m p ek a n la lr o lm a y ab ilir; yleyse b irk a rn ek v ereyim . T ekil b ir
n o k ta n e a k b ir b lg e d ir n e de s r a d a n b ir eri. B u n u n la b irlik te k a r m a
k d zlem d e, o rijin e u z a k lk la r k esin o la ra k b ird e n az n o k ta la rn k m esi
o la n b irim e m b e rin i k s m b ir a k a la n d r. Bu, e m b e r e v re sin e n e k a
d a r y ak n o lu rs a o lsu n k e sin o la ra k e m b e rin i in d e o la n h e rh a n g i b ir
n o k ta n n , i k sm h l k esin lik le b irim e m b e r i in d e y e r a la n ok d a h a
k k b ir e m b e r ta ra fn d a n e v re le n e b ilm e sin d e n k a y n a k la n r [bkz. ekil
7.4). te ta r a f ta n o rijin e u z a k lk la r y a b ird e n d a h a k k y a d a b ire eit
n o k ta la r d a n o lu a n k a p a l d isk , a r tk e m b e rin e v re sin in d a h il o lm a s ve
ev re z e rin d e k i b ir n o k ta n n , m e rk e zi o n o k ta z e rin d e o lu p i k sm b l
ge i in d e k a la n b ir e m b e rin v a rl zelli in e sa h ip o lm a m a s n e d e n iy le
ak b ir b lg e d e ild ir.

ekil 7.4 |*| < 1 ak birim diski. em


ber evresine ne kadar yakn olursa ol
sun kesin olarak ierde olan herhangi
bir nokta i ksm hl kesinlikle birim
ember iinde yer alan ok daha kk
bir ember tarafndan evrelenir. Dier
taraftan bu durum kapal |x| S 1 diski
sz konusuyken snr zerindeki nokta
lar iin ilemez.

G elin im d i, D ak b ir blge olm ak ze re h o lo m o rfik b ir / ( z ) fo n k siy o


n u n u n t a n m k m e s i 5 D'y i ele alalm . D 'nin h e r b ir n o k ta s n d a / ( z ) fo n k
siy o n u k a rm a k p r z s z o lm a ld r. Bylece y u k a rsy la u y u m lu o la ra k
D 'de h e rh a n g i b ir p n o k ta s se ti im iz d u ru m d a , p 'y i ieren u y g u n b ir b l
ge i in d e /( z ) 'y i te m sil eden p 'ye ilik in y a k n sa k b ir s l se riy e sa h ip
o lu ru z. Bu "uygun blge" ne k a d a r b y k t r? Bu, b e lirli b ir p sz k o n u su
o ld u u n d a s l s e rin in t m D iin g eerli o lm a y ac a d u ru m a e ilim g s

5 "Tanm kmesi" teriminin iki ayn anlam olm as, konunun terminolojisine ilikin sinir bo
zucu eylerden biridir. Burada kastedilm em i olan, "karmak dzlemde bileik ak bl
g ed ir. Burada daha nceden olduu gibi (bkz. 6.1) ak ya da bileik olm as zorunlu olm a
yan f fonksiyonunun tanmland, karmak dzlem iindeki blgeyi kastediyorum.
te re c e k tir. 4 .4 'te a k la n a n y a k n s a k l k e m b e r i m a n m sa y n . Bu, m erk ezi
p o la n ve k e sin lik le e m b e r i in d e k a la n n o k ta la r i in s l s e rin in y a k n
sa y a c a f a k a t k e sin o la ra k e m b e r d n d a k a la n z n o k ta la r i in b y le o l
m a y a c a k t r d e b ir e m b e rd ir, / ( z ) 'n i n b ir q n o k ta s n d a b ir tekillie, d i e r
b ir d e y ile / ( z ) 'n i n k a rm a k p r z s z k a lrk e n g en ile tile m ey e ce i b ir
n o k ta y a s a h ip o ld u u n u d n n , ( rn e in q = 0 o r ijin i,/(z ) = l / z f o n k s i
y o n u n u n b ir te k illi id ir; bkz. 7.1. T ek illik b a z e n fo n k siy o n d a k i b ir "tekil
n o k ta " o la ra k d a a d la n d rlr. D z e n li b ir n o k ta y aln zc a, fo n k siy o n u n t e
kil o lm a y p b u n e d e n le h o lo m o rfik o ld u u b ir y erdir.) Bylece y a k n sa k lk
e m b e ri i k sm n d a q 'y u ierecek k a d a r b y k olam az. Bu d u ru m d a , g e
n e llik le h i b ir e m b e r D'y i rtem ezk e n , D 'n in t m n b irlik te rte n (ge
n e ld e so n su z say d a) y a k n sa k lk e m b e rle rin d e n o lu m u b ir y a m a iin e
sa h ib iz . f ( z ) = l / z d u ru m u k o n u y u rn e k le m e k te d ir (bkz. ekil 7.5). T an m
k m e si D b u r a d a , o rijin i k a rlm h a ld e k i k a rm a k d z le m d ir. D iin d e
b ir p n o k ta s se e rse k y a k n sa k lk e m b e rin in in , m erk ezi p o la n ve o rijin
d en g een e m b e r o ld u u n u b u lu r u z .17-71 T m D b lg e sin i rtm e k i in b u
t r so n s u z sa y d a em b ere gerek d u y arz .
Bu b iz i n em li a n a lit ik s r d r m e k o n u s u n a y n eltir. B ir D ta n m k
m e sin d e h o lo m o rfik b ir / ( z ) fo n k siy o n u n a sa h ip o ld u u m u z u ve u s o r u
y u ele a ld m z d n n : D'yi, / ( z ) 'n i n de h o lo m o rfik o la ra k D 'n e g e n i
leyecei b i im d e d a h a b y k b ir D t b lg e sin e g e n ile te b ilir m iyiz? r n e
in / ( z ) b ize k en d i b e lirli y a k n sa k lk e m b e ri d a h ilin d e y a k n sa k b ir sl
se ri b i im in d e v e rilm i o la b ilir ve /( z ) 'y i o e m b e r d n a g e n ile tm e k is
te y e b iliriz . Bu ou kez o la n a k ld r. 4 .4 'te, y a k n sa k lk e m b e ri b irim
e m b e r o lan , y in e de y a ln z c a + i ve in o k ta la r k a rlm h a liy le t m k

ekil 7.5 f {z) = l / z iin D tanm


km esi orijini karlm haldeki
karmak dzlemdir. D'de herhan
gi bir p'ye ilikin yaknsaklk
emberinin merkezi p'dedir ve
ember orijinden geer. D'nin t
m n rtmek iin bu tr ember
lerden oluan bir yama iine ge
rek duyarz.
k a rm a k d zlem z e rin d e h o lo m o rfik o la n (1 + z 2) -1 fo n k s iy o n u n a d o al
b ir g en ile m ey e sa h ip 1 z 2 + z* z e + se ris in i ele a lm tk . Bylece b u
d u ru m d a fo n k siy o n a s ln d a a n a litik o la ra k ilk b a ta z e rin d e v e rili o ld u
u ta n m k m e sin in ok te sin e g e n ile tile b ilir.
B u ra d a fo n k siy o n i in ak b ir den k lem y a z a b ild ik f a k a t b u d i e r d u
r u m la rd a b u k a d a r kolay o lm a y a b ilir. B una ra m e n k e n d isi u y a rn c a , a n a
litik s rd rm e n in sk lk la u y g u la n a b ild i i genel b ir y n te m m e v c u ttu r.
H o lo m o rfik / ( z ) fo n k siy o n u i in y ere l o la ra k g eerli o la n b ir s l se ri if a
d e s in in b ilin d i i k k b ir b lg e d en b a la m a y d n e b iliriz . D aha so n ra ,
fo n k siy o n d a, fa rk l n o k ta la r d a te m e lle n e n s l s e rile rin y in e len e n k u lla
n m y la ile rle y e re k dev am ed ip b ir yol b o y u n c a d o la a b iliriz . B u n u n iin
yol z e rin d e k i b ir n o k ta d iz isin i k u lla n rz ve s ra s y la b u n o k ta la rn h e r
b iri i in a r t a rd a gelecek e k ild e b ir dizi s l se ri ifa d e si a lrz . Bu, a r t a r
d a g elen y a k n sa k lk e m b e rle rin in i b lg e le rin in a k trlm a s s a la n a
b ilirs e a l a c a k tr (bkz. ekil 7.6). Bu ilem u y g u la n d n d a so n u ta k i
fo n k siy o n esiz b ir e k ild e , fo n k siy o n u n ilk b lg ed ek i ve iz len e n yol z e
rin d e k i d e e rleriy le b e lirle n ir.

ekil 7.6 Holomorfik bir fo n ksi


yon bir nokta dizisiyle ilgili bir
dizi sl seri ifadesi kullanarak
analitik olarak srdrlebilir. Bu,
art arda gelen yaknsaklk em
berlerinin akkln varsaya
rak balantl yol zerinde esiz
biimde ilerler.

Bu n ed e n le h o lo m o rfik fo n k siy o n la rla ilg ili a n a litik s rd rm e s r e c in


de g ste rild i i ze re d ik k a te d e e r b ir "katlk" m e v c u ttu r. te ta r a f ta n
g erel C "-fo n k siy o n la r d u ru m u n d a fo n k siy o n u n ne y a p m a s g ere k ti iy le
ilg ili o la ra k (6.3'n, t m n e g a tif x d e e rle ri i in s fr o ld u k ta n s o n ra b ir
d e n b ire o rta d a n k a y b o la n p r z s z b i im d e y a m a la n m h ( x ) fo n k siy o
n u n d a k i gibi) "fik ir d e itirilm e si" o la n ak ly d . H olom orfik fo n k siy o n la rd a
b u d u ru m sz k o n u su olam az. F o n k siy o n b ir kez k en d i o rijin a l b lg e sin d e
sa b itle n d i in d e ve yol d a s a b itle n d i in d e fo n k siy o n u n n a s l g e n ile tile c e
iyle ilg ili h i b ir seenek sz k o n u su d e ild ir. A sln d a ay n d u ru m g erel
d e ik en li b ir gerel a n a litik fo n k siy o n i in de d o ru d u r. O n lar a y rc a
b e n z e r b ir "k atl a" d a s a h ip tir f a k a t im d i y o lla ilg ili de pek fa z la se e
n ek y o k tu r. Y aln zca g erel d o ru su z e rin d e k i y n le rd e n b ir i y a d a d i e r
o la b ilir. K arm a k fo n k siy o n la rd a a n a litik s rd rm e , iki b o y u tlu d z le m
d ek i y o la ilik in b u s e rb e s tlik n e d e n iy le d a h a ilg in o la b ilir.
rneklem ek z e re esk i d o stu m u z lo g z 'y i ele aln . O rijinde b ir te k illi e
s a h ip o ld u u n d a n , o n u n e tra fn d a k e sin lik le h i b ir s l se ri a lm y o k
tu r. B u n u n la b irlik te is te rs e k o nu p = 1 n o k ta s e tra fn d a

logz = ( z - 1 ) - i ( z - l ) 2 + ( z - l ) 3 - ( z - l )4 +
2 3 4

s e ris in i 1781 eld e etm ek z e re g e n ile te b iliriz . Y ak n sak lk e m b e ri m erk ezi


z 1 n o k ta s n d a o la n b irim y a r a p a sa h ip e m b e rd ir. O rijini s a a t y n
n n te rs in e d o la n a n b ir yol z e rin d e b ir a n a litik s rd rm e g e r e k le tird i
im izi d n e lim . S etiim iz ta k tir d e a r t a r d a gelen 1, w, w 2 ve y e n id e n 1
n o k ta la n e tra fn d a , b ylece o rijin i b ir kez ev reley ip b a la n g n o k ta s n a
d n ere k a ln a n s l se riy i k u lla n a b iliriz (bkz. ekil 7.7). B u ra d a b irin , b i
rim e m b e r e tra fn a d z e n li e k ild e y e rle tirilm i kp k k n , 1 ,
a) = e 2n'/3 ve i2 = e 4m^3, 5.4 'te ta rt ld g ib i k u lla n d m ; o rijin e tr a f n
d ak i ro ta e k e n a r b ir g en o la ra k d e e rle n d irile b ilir. A lte rn a tif o la ra k
b ir p a r a d a h a az tu tu m lu o lan 1 , i, 1 , - i ve 1 n o k ta la rn k u lla n a b ilir
d im . H er ik i d u ru m d a d a fo n k siy o n u n k e n d isin e ilik in a k y a n t, lo g z'y i
z a te n b ild i im iz d e n s l se riy i zm eye gerek yok. S oru n e lb e tte , fo n k s i
yon ile rle rk e n onu, te k b i im d e izley erek o rijin e tra fn d a b ir kez d n d
m z d e b a la d m z d e e rd en fa rk l b ir d e e re g e n ile tti im iz i b u lm a m z -
d r. H er n a s ls a biz d o la n rk e n fo n k siy o n a 2 m ek len ir. O rijin e tra fn d a te rs

ekil 7.7 z = l'd e n balayp


f ( z ) = logz'yi orijini saat ynne
ters olarak dolanan bir yol ze
rinde (art arda gelen noktalar, 1,
o, <)2 ve 1; o> = e2"^1etrafnda ge
nileterek) analitik olarak izle-
yin.Zni'nin f'e eklendiini gr
rz.
y n d e ile rlem e y i se sey d ik , b u d u ru m d a b a la d m z fo n k siy o n d a n 2m
k a rld n b u lm a m z g ere k ird i. Bu n e d e n le a n a litik s rd rm e n in e s iz li
i o ld u k a esiz b ir e y o la b ilir ve k e sin lik le seilen y o la b a l o la b ilir,
lo g z 'd e n d a h a k a r k "ok deerli" fo n k siy o n la r i in fo n k siy o n a y a ln z c a
b ir s a b it (2tt gibi) ek lem ek ten ok d a h a a y rn tl b ir eyle k a r la a b iliriz .
B ir y o ru m o la ra k , a n a litik s rd rm e k a v ra m n n , o n la r b a z a k la m a
la rm d a ie k o m a n n y a ra rl o ld u u n u d n m e m g ere in e ra m e n , zel
o la ra k s l se rile re g n d erm e y a p m a g erek lili i o lm a d n a i a r e t etm eye
deer. rn ein, sa y k u ra m n d a m u a z z a m nem e sa h ip , D irichlet serisi
o la ra k a d la n d rla n b a k a b ir se ri s n f m e v c u ttu r. B u n la rn en n em lisi

(z) = l~ z + 2~z + 3-z + 4 -z + 5~z +

so n su z to p la m y la ta n m la n a n 6 ve z 'n in gerel ksm l'd e n b y k o ld u


u n d a (z) ile g ste rile n h o lo m o rfik fo n k siy o n a y a k n sa y a n (Euler-) Ri-
e m a n r z e t a f o n k s i y o n u d u r . 7 Bu fo n k siy o n u n a n a litik s r d rm e s i onu,
z = 1 n o k ta s k a rlm h a ld e k i k a rm a k d zlem in t m n d e esiz (ve "tek
deerli") o la ra k ta n m la r. Belki de b u g n z lm em i m a te m a tik s e l p r o b
le m le rin en n em lisi b u a n a litik o la ra k g e n ile tilm i z e ta fo n k siy o n u n u n
s /ir ia n y la , d i e r b ir d ey ile (z) = 0 z m le riy le ilg ilen e n R i e m a n n h i
p o te z id ir . (z)'nin, z = 2, 4, 6 , ... i in s f r o ld u u n u g ste rm e k o ld u k
a k o la y d r; b u n la r gerel s frla rd r. R iem a n n h ip o te z i k a la n t m s f r la
rn R e(z) = ~ d o ru su z e rin d e y e r a ld n , d i e r b ir d ey ile (z)'nin, y a l
n z c a z 'n in g erel k sm ^'ye e it o lu rs a (z n e g a tif ift b ir ta m s a y o lm a d k
a) s f r o la ca n ile ri s re r. G ncel t m sa y s a l d elille r b u h ip o te z i d e s
tek lem ek te f a k a t o n a ilik in a sl gerek b ilin m e m e k te d ir. O na a it, a s a l s a
y la r k u ra m n a ilik in tem el a n la tm la r b u lu n m a k ta d r .8

6 Bu seriyle srad an b ir seri, rnein ( - z ) + ( - z ) 2 + (z)3 + = - z ( l + z ) '1, arasn d ak i tu h af


"ba aa" ilikiye d ikkat edin.
7 Zeta fonksiyonu ilk olarak E uler tara fn d a n ele alnd fak at fonksiyonun karm ak dzlem e
gen iletilm esini ieren tem el alm as nedeniyle norm al olarak R iem ann'a atfedildi.
fonksiyonu ve R iem ann hipotezi zerine d aha fazla bilgi iin bkz., Apostol, 1976; Priest-
ley, 2003.Popler ak lam alar iin bkz., D erbyshire, 2003; du Sautoy, 2003; Sabbagh, 2002;
Devlin, 1988, 2002.
RIEMANN YZEYLER VE KARMAIK DNMLER

8.1 Riemann yzeyi fikri


L o g a ritm a fo n k siy o n u n u n , ya da h e rh a n g i d i e r b ir "ok d e erli fo n k s i
y o n u n b u a n a litik s rd rm e s in in ne o ld u u y la ilg ili R i e m a n n y z e y le r i
d en ilen e y le r b i im in d e b ir k a v ra y b i im i m e v c u ttu r. R ie m a n n 'm fik ri,
b u t r fo n k siy o n la r k a rm a k d z le m in b a s it e b ir a lt k m e si o lm a y an
f a k a t ok y a p ra k l b ir b lg e e k lin d e k i b ir ta n m k m e si z e rin d e ta n m
la n m o la ra k d n m e k ti, logz d u ru m u n d a b u n u k a rm a k d zlem e d o
ru b ir t r d e y o la ra k d z le tirilm i s p ir a l ra m p a e k lin d e re s m e d e b ili
riz. ekil 8 .1 'd e b u n u g ste rm ey e a l tm . L o g aritm a fo n k siy o n u k a r m a
k d z le m in b u ok y a p ra k l sa rm a l v e rsiy o n u z e rin d e te k d e e rlid ir
n k o rijin e tra fn d a d o la n d m z ve lo g a ritm a y a 2n\ ek len m e si g erek en
h e r se fe rd e k en d im iz i ta n m k m e sin in b ir b a k a y a p ra z e rin d e b u lu
ru z. A rtk lo g a ritm a n n fa rk l d e e rle ri a r a s n d a h i e lik i y o k tu r n k
ta n m k m e si, b ir R iem a n n yzeyi rn e i o lan , b u d a h a d a g e n ile tilm i
sa rm a l u za y d r; k a rm a k d z le m in k e n d is in d e n ince b i im d e a y r b ir
uzay.

e k il 8.1 log z i in d e y o la ra k d z le tir il


m i sp ir a l b ir ra m p a e k lin d e r e sm e d ile n
R ie m a n n y z e y i.
Bu fik ri s u n a n B e m h a rd t R iem a n n en n l m a te m a tik ile rd e n b iriy d i
ve k sa y a a m n d a , 1826-66, b u g ezegendeki m a te m a tik s e l d n n g i
d i a tn te m e ld e n d e itire n ok m ik ta rd a m a te m a tik se l fik ir ile ri s rd .
Bu k ita p ta o n u n , E in s te in 'n genel g relilik k u ra m n te m elley e n k a tk s n a
b e n z e r b a z d i e r k a tk la ry la (ve R ie m a n n 'n fa rk l t rd e k i k a tk la rn n en
n e m lile rin d e n b irin e 7. b l m s o n u n d a deinildi) d a h a s o n ra k a r la a
caz. R iem an n , s o n r a d a n b ir "R iem an n yzeyi" o la ra k a d la n d r la n k a v
ra m s u n m a d a n nce m a te m a tik ile r, en b a s it rnei lo g a ritm a o lan "ok
d e e rli fo n k s iy o n la rd a n a s l u ra la c a y la ilg ili a n la m a z lk i in d e y d i
ler. D ah a zenli olm ak a d n a p ek ou b u fo n k siy o n la r, b e n im k iise l o la
ra k y a k k sz b u ld u u m b ir y o lla ele a lm a gerei h is s e ttile r . (Bu a r a d a
b u , R ie m a n n 'n k o n u h a k k n d a r a a n te zi z e rin d e n n e re d e y se y z yl
g e m e sin e ra m e n h l , n iv e rs ite d e b a n a o n la r n a s l ele alm am g e re k ti
iyle ilg ili re tile n y o lu n ayn sy d .) z e ld e , lo g a ritm a fo n k siy o n u n u n t a
n m k m e si o rijin d e n kp so n s u z a g id e n b ir do ru ta ra fn d a n g eliig z el
b ir b i im d e "kes"ilir. K endi d n m e gre b u grkem li b ir m a te m a tik
sel y a p n n l m c l b ir b i im d e sa k a tla n m a s y d . R iem a n n b iz e ey leri
fa rk l b i im d e d n m e m iz g e re k ti in i retti. H olom o rfik fo n k siy o n la r
s a b it b ir ta n m k m e sin d e n b e lirli b ir g r n t k m e si u z a y n a d n t
re n im d in in a llm b ir "fonksiyon" k a v ra m y la s k n tl b ir e k ild e b ir
a r a d a b u lu n u r. G rd m z z e re h o lo m o rfik b ir fo n k siy o n a n a litik s r
d rm e y le "kendine a it b ir b ilin c e s a h ip " tir ve k en d in e a it ta n m k m e sin in
n e o lm a s g ere k ti in e , b iz im o n a b a la n g ta a y rm o lab ile ce im iz k a r
m a k d zlem b lg e sin e a ld rm a k s z n k e n d isi k a r a r v erir. Biz fo n k siy o
n u n ta n m k m e sin in , fo n k siy o n la ilik ili R iem a n n yzey i ta ra fn d a n te m
sil e d ilm e si g e re k ti in i h e s a b a k a ta rk e n , ta n m k m e si z a m a n n d a n nce
v erilm ez; o, b ize ta n m k m e sin in a s ln d a h a n g i R iem a n n y zey i o ld u u
n u s y ley en fo n k siy o n u n ak b i im in in k e n d isid ir.
K sa s re i in d e e itli t rd e k i d i e r R iem a n n y ze y le riy le k a r la y o r
olaca z. Bu g zel k a v ra m m a te m a tik s e l fizie y eni b ir tem el b u lm a m o
d e m g iri im le rin in b a z la rn d a , en d ik k a t ekici o la ra k sicim k u ra m n d a
(31.5,13) f a k a t a y rc a b u rg a k u ra m n d a d a (33.2,10) n em li b ir ro l o y
n a r. G erekte, logz i in o la n R ie m a n n yzey i b u t r y z e y le rin en b a s itle
rin d e n b irid ir. Bu b iz e d e p o d a b iz im i in ne o ld u u y la ilg ili y a ln z c a b ir
ip u c u v eriy o r. z fo n k siy o n u k e n d isin e a it R iem a n n y zey i b a k m n d a n
lo g z 'd e n b ira z d a h a ilg in tir fa k a t y a ln z c a k a rm a k a sa y s ra sy o n e l b ir
sa y o ld u u n d a , a irra sy o n e l o ld u u n d a z a 'y a a it R iem a n n y zey i logz'ye
a it o la n la tp a tp ay n yzey e s a h ip tir f a k a t en b a s it te rim li ifa d e si
a = m / n o la n ra sy o n e l b ir a i in s a rm a l y a p a n y a p r a k la r n tu r u n a rd n d a n
y e n id e n b ir a ra y a to p la n r .1811 T m b u rn e k le rd e o rijin z = 0, b ir d a l l a n
m a n o k t a s o la ra k a d la n d rlr. Y a p ra k la r s o n lu sa y d a k i b ir n tu r u n a r
d n d a n (m ve n o rta k b ir a rp a n a sa h ip o lm a m a k zere z m^n d u ru m u n d a k i
gibi) b ir a ra y a to p la n r s a d a lla n m a n o k ta s s o n lu d z e n e s a h ip tir y a d a n
d z e n in d e d ir deriz. H erh an g i b ir s a y d a t u r a rd n d a n (logz d u ru m u n d a
o ld u u gibi) b ir a ra y a g elm ed ik lerin d e d a lla n m a n o k ta s s o n s u z d z e n e
s a h ip tir d eriz.
(1 z 3) 1/2 b e n z e ri ifa d e le r b iz e d n c e i in d a h a fa z la b e s in su n a r.
F o n k siy o n b u r a d a z = l , z = v e z = co2'd e (w = e 2n^ 3 o lm ak zere, bkz.
5.4, 7.4), d a lla n m a n o k ta s n a s a h ip tir , bylece 1 z 3 = 0 o lu r ve
"so n su zd a " b a k a b ir "d a lla n m a n o k ta s" m e v c u ttu r. B ir ta m tu r d o la n d
m zd a h e r b ir te k il d a lla n m a n o k ta s n n y a k n k o m u lu k la rn d a k a la ra k

e k il 8.2 (a) (1 z 3) 1/2 iin iki y a p r a k ta n , 1, o ve az'd e (ve a y rc a oo) 2 d z e n in d e k i d a l


la n m a n o k ta la r y la R ie m a n n y zey i o lu tu r u lm a s , (b) (1 - z 3) 1/2 iin R ie m a n n y z ey in in
to p o lo jik o la r a k b ir to r u s o ld u u n u g rm ek iin (a)'nm d z le m le rin i (od a n <o2ye ve l'd e n
coa d ek k e s ilm i , e o k la r b i im in d e ta n m l y a r k la ra sa h ip iki R ie m a n n k re si o la ra k
d n n . B u n la r b i r to r u s v erm ek z e re u y g u n e k ild e y a p tr lm to p o lo jik s ilin d ir le r
d ir. (c) B ir R ie m a n n y zey i o lu tu rm a k iin k o o r d in a t u z a y n n y a m a la rm , b u r a d a k a r
m a k d z le m in ak p a r a la r , b ir b ir in e y a p tr a b iliriz . Y a m a la r a r a s n d a (ak km e)
a k m a la r o lm a ld r (ve b ir le tirild i in d e , y u k a rd a k i so n rn e k te k i g ib i, "H a u s d o rff d a l
la n m a s o lm ay an " h i b ir d a lla n m a o lm a m a ld r; b kz. ekil 12.5b, 12.2).
(ve "so n su z" iin b u y a ln z c a ok b y k b ir e m b e r e tra fn d a h a re k e t e t
m ek a n la m n a gelir) fo n k siy o n u n o n la r e tra fn d a i a r e t d e i tird i in i b u
lu ru z ve y en id en d o la n ld n d a fo n k siy o n o rijin a l d e e rin e g eri d ner.
Bylece d a lla n m a n o k ta la rn n t m n n 2 d ze n in e sa h ip o ld u u n u g r
r z. B irb irin e ekil 8 .2 a 'd a g ste rm ey e a l t m b i im d e y a m a la n m iki
y a p ra k l R iem a n n y zey in e sa h ib iz . ekil 8 .2 b 'd e b irta k m to p o lo jik b -
k lm e le r k u lla n a ra k R iem a n n y z e y in in gerek te to p o lo jik o la ra k b ir si-
m itin (ya d a b ir ta tl A m erikan poaasnn)* yzeyi o la n fa k a t d a lla n m a
n o k ta la rn n k e n d ile rin e k a r lk d rt m in ik delie sa h ip b ir to r u s to p o lo
jis in d e o ld u u n u g ste rm e g iriim in d e b u lu n d u m . A sln d a d e lik le r ak
o la ra k (d rt te k il n o k tay la) d o ld u r u la b ilir ve so n u ta k i R iem a n n y zey i
b y lece ta m b ir to r u s to p o lo jisin e sa h ip o lu r .1821
R ie m a n n 'm y zey leri, e itli b i im le rd e e ilm i o la ra k d n le b ile n
b ir u z a m o lan f a k a t yerel o la ra k (dier b ir dey ile n o k ta la r n n t m n n
y e te rin c e k k b ir k o m u lu u n d a) b ir p a r a o la an kliti u z a y a b e n z e
y en g en el b ir m a rifo ld k a v ra m n n ilk rn e k le rin i s u n d u . M a n ifo ld la rla
d a h a cid d i e k ild e 10 ve 12. b l m le rd e k a r la y o r o laca z. M an ifo ld
k a v ra m m o d e rn fizi in pek ok fa rk l a la n n d a o ld u k a n em lid ir. E n a r
p c o la n , E in s te in 'n genel g re lili in in te m el b ir k sm n o lu tu rm a s d r.
M a n ifo ld la r b ir m ik ta r fa rk l y a m a n n , 6 .3 ' n so n u n d a k i h(x) fo n k siy o
n u n d a k i d u ru m u n a k sin e b irb irle rin e d ik i iz in e g er ek te n r a s tla n m a y a
cak b i im d e y a p trlm h a li o la ra k d n le b ilir. Y am a i le m in in izsiz
d o as, b ir y a m a y la d i e ri a r a s n d a h e r za m a n u y g u n b ir (ak km e) a
k m a o ld u u n d a n em in olm ak y o lu y la b a a r lr (bkz. 8 . 2 c ve a y rc a 12 . 2 ,
ekil 12.5).
R iem a n n y ze y le ri d u ru m u n d a m a n ifo ld , k a rm a k d z le m in t m y
zeyi o lu tu ra n fa rk l "y a p ra k la r" n a k a rlk gelen e itli y a m a la rn n b ir
b irle rin e y a p trlm a s y la o lu u r. S o n u n d a y u k a rd a k i gibi, so n lu d z e n
deki d a lla n m a n o k ta la rn d a n gelen b a z te k il n o k ta k a y p la r b i im in d e
b ir k a "delik"le k a r la a b ilir iz f a k a t b u k ay p n o k ta la rn y e rle ri y u k a r
d ak i g ib i h e r za m a n ak o la ra k d o ld u ru la b ilir. B u n u n la b irlik te d i e r t a
r a f ta n so n su z d ze n d ek i d a lla n m a n o k ta la r i in i le r d a h a k a r k o la b i
lir ve b u t r genel b ir b a s it s a p ta m a y a p lam az .
B ir rn ek o la ra k lo g a ritm a fo n k siy o n u n u n "sp ira l ra m p a " R iem a n n y
zey in i ele alalm . B unu k a t m o d e li b i im in d e b ir a ra y a to p la m a n n b ir
yolu; (a) k a rm a k d zlem in n e g a tif o lm a y an gerel s a y la r k a rlm h a
liyle (b) k a rm a k d zlem in p o z itif o lm a y an gerel s a y la r k a rlm h a li-

d o n u t- n .
** [8.2] imdi (1 z4) 1^2 ifadesini deneyin.
n in k o p y a la n o la n ve b ir b ir in i izley en y a m a la rn a r t a r d a a lm a k tr. H er
b ir (a )-y a m a sm m s t y a rs d i e r (b )-y a m a sm n s t y a rs y la y a p tr lr
ve h e r b ir (b )-y a m a sn m a lt y a r s d i e r (a )-y a m a sm n a lt y a rs y la y a p
trlr; bkz. ekil 8.3. O rijinde ve a y rc a so n su z d a , so n su z d z e n in d e b ir
d a lla n m a n o k ta s m e v c u ttu r; fa k a t tu h a f b i im d e s p ir a l ra m p a n n b t n
ta m o la ra k te k il b ir kay p n o k ta y a sa h ip b ir k rey e d e n k tir ve b u n o k ta n n
y eri s r a d a n b ir k re verm ek z e re ak o la ra k d o ld u r u la b ilir .1831

8.2 Konformal dnmler


B ir m a n ifo ld u b ir a ra y a to p la rk e n , b ir y a m a d a n d i e rin e g e erk en h a n
gi y ere l y a p n n k o ru n m a s g e re k ti in i gz n n d e b u lu n d u rm a k d u r u
m u n d a y z . N o rm ald e gerek m a n ifo ld la rla u ra lr ve fa rk l y a m a la r (sa
b it b ir b o y u tta k i) kliti u za y n e itli (ak) a k m a b lg e leri b o y u n ca
b ir b ir le r in e y a p trlm p a r a la rd r. B ir y a m a d a n d i e rin e, e le tirilm e
si g ere k en y ere l y a p n o rm a ld e y a ln z c a b ir s re k lilik y a d a p r z s z l k
k o n u s u d u r. Bu k o n u 10.2'de ta rt la c a k . B u n u n la b irlik te R iem a n n y
zey leri d u ru m u n d a k a r m a k p r z s z l k le ilg ile n iriz ve 7.1'd en , b u n u n
C a u c h y - R ie m a n r d en k lem lerin i i eren o ld u k a k a rk b ir k o n u o ld u u n u
a n m sa rz . H er n e k a d a r im d iy e dek a k a g rm em i o lsa k d a (o n lara
10 . 5 'te geleceiz) b u d en k lem lerd e k o d la n m y a p n n g eo m etrik a n la m
n k a v ra m a y a a l m a k u y g u n o lacak. G eni b ir u y g u la m a a la n n a sa h ip
m a te m a tik s e l k a v ra m la ra u la m a y sa la y a n , d ik k a t ekici z a ra fe t, e s n e k
lik ve g ce sa h ip b ir y a p d r bu.

e k il 8.3 log z 'y e ili k in R ie m a n n


y z e y in i, (a) k a r m a k d z le m in n e
g a t i f o lm a y a n gerel s a y la r
k a r lm h a liy le (b) k a r m a k d z
le m in p o z i t i f o lm a y a n gerel s a y la r
k a r lm h a lin in b ir b ir in i iz le y e n
y a m a la r m a rt a rd a a la ra k o lu tu
ra b iliriz. H e r b ir (a l-y a m a s n n s t
* ** XX* y a r s d i e r (b )-y a m a s n n s t
*: * v * y * ** y a n s y la y a p tn l r v e h e r b ir (b)-
y a m a s n n a lt y a r s d i e r (al-
(a) (b) y a m a s n n a lt y a r s y la y a p tn lr .

S [8.3] B unun n a sl m eydana geldiini grebiliyor m usunuz? ipucu: w (= logz) deikenine ait
R iem ann k resin i d nn; bkz. 8.3.
e k il 8.4 K o n fo rm a l b ir d
n m d e k k (so n s u z k
k) e m b e rle r g e n i le tile b i-
lir y a d a d a r a ltla b ilir fa k a t
e lip s le r o lu tu r a c a k b i im
d e b o zu la m a z .

K avram k o n f o r m a l g e o m e trid ir. K ab aca s y le rsek k o n fo rm a l g eo m etrid e


b o y u tla deil, so n su z k k lek tek i ek il a n la m n a gelm ek zere, ek ille
ilg ile n iriz . D zlem in (ak) b ir b lg e sin d e n d i e rin e y a p la n k o n fo rm a l d
n m d e s o n lu b o y u tta k i e k ille r g en e llik le b o z u lu r f a k a t s o n s u z k k
e k ille r k o ru n u r. B u n u n d zlem e izilm i k k (sonsuz kk) e m b e rle
re u y g u la n d n d n e b iliriz . K onform al b ir d n m d e b u e m b e rle r
g e n i le tile b ilir ya d a d a r a ltla b ilir f a k a t k k e lip s le r o lu tu ra c a k b i im
de b o zu lam a z. Bkz. ekil 8.4.
K o n fo rm al b ir d n m n n ey e b en z ey e b ile ce in e ili k in b ir k a v ra y
eld e etm ek iin M. C. E sc h e r'in , 2 .4 'te a k la n d ze re (B eltram i'n in Po-
in c a re diski), h ip e rb o lik d zlem in k lit i d zlem d ek i k o n fo rm a l b ir g s te
rim in i s u n a n ekil 2.11'de v e rilm i re sm in e bak n . H ip erb o lik d zlem o l
d u k a s im e trik tir. zelde, E sc h e r re s m in in m erkez b lg e sin d e k i e k ille ri,
s n rla y c e m b e rin h em en i in d e y e r a lp k e n d ile rin e k a r lk gelen e k il
le rle d e itire n d n m le r m e v c u ttu r. Bu t r b ir d n m , sn rla y c
e m b e rin i b lg e sin i k e n d isiy le d e i tire n kliti d zlem in k o n fo rm a l b ir
h a re k e ti o la ra k s u n a b iliriz . A k tr ki b y le si b ir d n m g en ellik le, tekil
e k ille rin b o y u tla rn (o rta d a k ile r k e n a ra y ak n o la n la r d a n ok d a h a b
yk o ld u k la rn d a n ) k o ru m az fa k a t e k ille r k a b a c a k o ru n u r. eklin b u k o
ru n m a s , in c ele n en h e r b ir e k lin a y r n ts k ld k e d a h a d a y a n lsz
b ir h a le g e lir ve b ylece a s ln d a s o n s u z k k e k ille r t m y le d e im e
m i o la ra k k alr. O kuyucu b elk i de h a fif e d e iik b ir n ite le m e y i d a h a y a
r a r l b u la c a k tr: e rile r a r a s n d a k i a la r k o n fo rm a l d n m le rc e d e i
tirilm e z . Bu, b ir d n m n k o n fo rm a l d o a sn n ite le y e n e y d ir.
K o n fo rm al zelli in b ir / ( z ) fo n k siy o n u n u n k a rm a k p r z s z l y le
(holom orfiklik) n e ilg isi b u lu n u r? K arm a k p r z s z l e ili k in g eo m et
rik b a la m d a n se zg ise l b ir fik ir elde etm ey e a laca z . B ir / fo n k s iy o n u
n a ili k in "dnm " b a k a s n a d n elim ve w = f ( z ) b a n ts n z k a r
m a k d z lem in d ek i b e lirli b ir b lg e n in ( / fo n k siy o n u n u n ta n m k m e
si),w k a rm a k d zlem in e (g r n t km esi) b ir d n m n e o la n a k s a la
d n d n e lim ; bkz. ekil 8.5. u so ru y u so ra rz : h a n g i y ere l g eo m etrik
e k il 8.5 w = f ( z ) d n
-~V m ,z k a r m a k d z le
V
m in d e a k b lg e li b ir
A \ ^ ta n m k m e s in e v e v k a r
1 . m a k d z le m in d e a k
l / b lg eli b ir g r n t k m e
\ s in e sa h ip tir , f 'n i n holo-
m o r fik li i b u k o n fo r m a l ve
v-dzleml y a n s m a s z o lu a d e n k tir .
z-dzlerai

zellik b u d n m h o lo m o rfik o la ra k n ite le r? arpc b ir y a n t sz k o


n u s u d u r. / 'n i n h o lo m o rfik li i a s ln d a k o n f o r m a l ve y a n s m a s z o lm a
(y an sm asz, ya d a y n e l i m - k o r u n m a l , d n m d e k o ru n a n k k e k il
le rin y a n s tlm a d , d i e r b ir d ey ile " e v rir'm e d i i a n la m n a g elm ek z e
re, bkz. 12 . 6 'n n sonu) g n d e rim in e d e n k tir.
w = f ( z ) d n m m z d e k i "p r zs zl k " k a v ra m , d n m n s o n
su z k k lim itte n a s l d a v ra n d y la ilg ilid ir, tik o la ra k g erel d u ru m u
d n n ve gelin y - f (x) g ra fi i e k il 6 .4 'te g ste rile n , 6 .2 'n in g erel
f ( x ) fo n k siy o n u n u y en id e n inceleyelim , f fo n k siy o n u n u n g ra fi i h e rh a n g i
b ir n o k ta d a iyi ta n m l b ir ta n ja n ta s a h ip se , fo n k siy o n o n o k ta d a p r z
s z d r . T a n ja n t, e riy e o n o k ta d a g ittik e d e re c e si a r ta n b ir b y tm e u y
g u la n d n d n e re k re sm e d e b iliriz . B y tm en in d ere ces i a r ttr ld n
da, e ri p r z s z o ld u u s rec e o n o k ta d a n geen dz b ir izgiye g ittik e ,
so n su z b y tm e lim itin d e ta n ja n t izg isiy le zd e h ale gelecek e k ild e d a
h a fa z la b en z er. K arm a k p r z s z l e ilik in d u ru m b e n z e rd ir f a k a t
im d i b u fik ri z d z le m in d e n w d zlem in e d n m e u y g u la y alm . Bu d
n m n so n su z k k d o a sm in celem ek iin, h e rh a n g i b ir d zlem d ek i
b ir z n o k ta s n n y ak n k o m u lu u n u d i e r b ir d zlem d ek i vv'nun y ak n
k o m u lu u n a d n t rm e y i re sm e tm e y e a l a lm . N o k tan n y ak n k o m
u lu u n u in celem ek i in z 'n in y a k n k o m u lu u n u ve o n a k a rlk gelen w
k o m u lu u n u ay n d e v a sa k a tsa y y la b y tm e y i d n r z . G en iletilm i
z k o m u lu u n u n g e n ile tilm i v k o m u lu u n a d n m lim itte , d z le
m in b a s it b i im d e d o ru sa l b ir d n m o la c a k tr f a k a t h o lo m o rfik o l
m a s g e re k irse te m eld e b u n u n 5.1'd e a l lm d n m le rd e n b iri o l
m a s g ere k ir. B u n u en genel d u ru m d a (bir m ik ta r d e erlen d irm ey le), z 'n in
k o m u lu u n d a n v 'n u n k o m u lu u n a g er ek le en d n m n , b ir d n d r
m eyle d z e n li b ir g en ilem ey i (ya d a d ara lm ay ) b a s it e b ir le tir d i i k a
rm izler; bkz. ekil 5.2b. Bu dem ek o lu y o r ki, k k e k ille r (ya d a alar)
y a n s m a o lm a k sz n , d n m n a s ln d a k o n fo rm a l ve y a n s m a s z o ld u
u n u g ste re re k k o ru n u r.
G elin b irk a b a s it rnee gz a ta lm . D aha nce 5.1'd e ele a ln d
ze re (bkz. ekil 5.2), s a b it b ir b 'n in z 'y e ek len m e si ya d a z 'n in s a b it b ir a
ile a rp lm a s y o lu y la s a la n a n d n m le re ilik in ok zel d u ru m la r,
a k tr ki h o lo m o rfik tir (z + b ve az p h e g t rm e z b i im d e t re v le n e b i-
lird ir) ve a y rc a a k tr ki k o n fo rm a ld ir. B u n la r

w = az + b

b ile ik (t rd e o lm a y an d o ru sal) d n m n e ilik in g en el d u ru m u n zel


rn e k le rid ir. Bu t r d n m le r d z le m in d ze n li g e n ile m e le rle (ya d a
d a ra lm a la r) b irle m i kliti h a re k e tle rin i (y an sm a o lm ak szn ) sa la r.
G erekte b u n la r, k a rm a k z d z le m in in b t n n n , k a rm a k w d z le m i
n in b t n n e o la n b iric ik (yansm asz) k o n fo rm a l d n m le rd ir. D ah a s
b u n la r, g erek e m b e rle rin , y a ln z c a so n su z k k e m b e rle rin d eil, g e r
ek e m b e rle re ve gerek iz g ile rin gerek izg ilere d n t r lm e s i g ib i
ok zg n b ir zellie sa h ip tir.
D i er b ir b a s it h o lo m o rfik fo n k siy o n o rijin i k a rlm h a ld e k i k a r m a
k d zlem i o rijin i k a rlm h a ld e k i k a rm a k d zlem e d n t re n

w = z -1

ters fo n k siy o n d u r. Bu d n m a y rc a a rp c b i im d e , g erek e m b e rle ri


gerek e m b e rle re d n t r r 1841 (dz izg ileri e m b e rle rin zel b ir d u r u
m u, s o n su z y a r a p l e m b e rle r o la ra k d n r z ). G erel e k sen d e k i b ir
y a n s m a y la b irlik te b u d n m , t e r s y z e t m e d e n ile n e y d ir. B u n u az
n ce ele a ln a n t r d e o lm a y an d o ru s a l d n m le rle b irle tird i im iz d e ,
i fte - d o r u s a l ya d a M b iu s d n m o la ra k a d la n d r la n d a h a g en el

az + b
w --------T
cz + d

d n m n elde e d e riz .1851 Y u k a rd a s y le n m i o la n d a n u k a r ki, b u


d n m le r a y rc a e m b e rle ri e m b e rle re (dz izg iler y in e zel e m b e rle r
o la ra k d e e rle n d irilm e k zere) d n t rm e lid ir. M b iu s d n m a s ln
da d / c n o k ta s k a rlm h a ld e k i k a rm a k d zlem in b t n n , a / c
k a rlm h a ld e k i k a rm a k d zlem e d n t r r. Bu h i de n em siz o lm a
y an d n m v erm ek ze re g e r e k le tirile n ilem i in ad + bc ifa d e sin e
sa h ip o lm aly z (bylece pay, p a y d a n n s a b it b ir k a t olm az).
z d z le m in d e n k a rla n n o k ta n n "w = oo" ifa d e s in i v ere n d e e r
(z = d /c ) ve b u n a u y g u n o la ra k w d z le m in d e n k a rla n n o k ta n n "z =

f S [8.4] Bunu gsterin.


m [8.5] z >- Az + B, z w z -1, z - Cz + D d nm ler dizisinin asln d a ifte-d o ru sa l b ir d n
me yol atn dorulayn.
oo" ifa d e s i ta ra fn d a n elde e d ile n d e e r (w = a / c ) o ld u u n a d ik k a t ed in .
A sln d a, b ir "oo" n ic e li in i h em ta n m h em de g r n t k m e sin e d a h il e t
sek, t m d n t rm e ilem i d a h a e v re n se l b ir a n la m a k a v u u rd u . Bu, t
m i in d ek i en b a s it (tkz) R iem a n n y ze y i h a k k n d a d n m e n in b ir b i
im id ir: az s o n ra g receim iz R i e m a n n kresi.

8.3 Riemann kresi


K a rm a k d zlem e b a s it o la ra k fa z la d a n b ir "oo" d e n ile n n o k ta y ek le
m ek, is te n ile n iz siz y a p n n oo k o m u lu u n d a b a k a h e r y erd e o ld u u g ib i
g eerli o lu u n u t m y le a n la lr klm az. Bu k o n u y a y n e le b ilm e n in y olu
k rey i, b ir is i z d zlem i ve d i e ri w d zlem i o lan iki "k o o rd in a t y a m a
s n d a n o lu tu ru lm u gibi d e e rle n d irm e k tir. K renin iki n o k ta s d n d a
ki t m n o k ta la r n a (y u k ard ak i M b iu s d n m ta ra fn d a n ilin tile n d iri-
lerek) h em b ir z k o o rd in a t h em de b ir w k o o rd in a t a ta n m tr. B ir n o k ta
y a ln z c a z k o o rd in a tn a (w "so n su z" olm ak zere) ve d i e r b ir n o k ta y sa
y a ln z c a w k o o rd in a tn a (z "so n su z" olm ak zere) sa h ip tir. G erekli k o n fo r-
m al y a p y ta n m la m a k ze re y a z 'y i y a vv'y y a da h e r ik is in i b ird e n k u l
la n rz ve h e r ik is in i k u lla n d m z d a , y a ln z c a b irin i k u lla n d m z du-
ru m d a k iy le ay n k o n fo rm a l y ap y elde e d e riz n k iki k o o rd in a t a r a s n
d ak i ili k i h o lo m o rfik tir.
A sln d a b u n u n i in z ve w a r a s n d a , g enel M bius d n m n d e o ld u
u g ib i k a r k b ir d n m e gerek d u y m a y z. Bu d u ru m , z = 0 ve w = 0
o lm ak zere,

e k il 8.6 R ie m a n n k re sin i, k a rm a k z ve iv d z le m le rin d e n , iv = l / z ve z = l / w y o lu y la


y a m am a. (B u rad a z z g a ra izg ileri w d z le m in d e de g ste rilir.) a k m a b lg eleri
y a ln z c a , h e r b ir i te r s y a m a h a lin d e "oo d e e rin i v e re n z = 0 ve v = 0 o rijin le rin i d la r.
ifa d e le riy le ta n m la n a n zellikle b a s it M b iu s d n m n n h e r b irin in ,
te rs y am a h a lin d e oo d e e rin i v e rd i in i d n m e y e y eter. ekil 8 .6 'd a b u
d n m n , z 'n in gerel ve s a n a l k o o rd in a t iz g ile rin i n a s l d n t r d
n g ste rd im .
T m b u n la r R iem a n n k re s in i o ld u k a s o y u t b ir b i im d e ta n m ly o r.
ekil 8 .7 a 'd a g ste rile n g eo m etriy i ie k o a ra k R iem a n n k re s in in b ir "k
re" o la ra k a d la n d rlm a s n n n e d e n in i d a h a ak b i im d e g re b iliriz , z
d z le m in in b u g eo m etrid e k i k re n in e k v a to r a l d z l e m i n i te m sil e tti in i
k a b u l ettim . K ren in n o k ta la r g n ey k u tb u n d a n ste re o g r a fik i z d m d e
n ile n ey le d zlem in n o k ta la rn a d n t r l r. Bu y a ln z c a , (ierisin d e
h e r e y in m e y d a n a g eld i in i d n d m z ) k lit i 3 -u z a y d a g n ey k u t
b u n d a n d zlem d e k i z n o k ta s n a d o ru dz b ir izgi izd i im a n la m n a g e
lir. Bu izg in in k rey le b u lu tu u y e r yine, k re z e rin d e , k a rm a k z s a
y sy la g ste rile n n o k ta d r. K rede a y rc a ek o la ra k , g n ey k u tb u n u n k e n
d is i o lu p z = oo ile g ste rile n b ir n o k ta d a h a m e v c u ttu r, vv'nun b u resm e
n a s l d a h il o ld u u n u g rm ek i in o n a a it k a rm a k d zlem i b a a a ek
le n m i o la ra k d n r z (w = 1 , i, - 1 , - i s ra s y la z = 1 , i,1 , i ile e le e
rek) ve a rtk s te re o g ra fik o la ra k kuzey k u tb u n d a n iz d m a lrz (ekil
8 .7 b ).18-61 S tereo g rafik iz d m n nem li ve gzel z e llik le rin d e n b iri k re

z R iem ann k re si = w = 1 R iem ann k re si Gerel ember .

(ba. aa)

(a) (b) (c)

ek il 8.7 (a) E k v a to ru z (yatay) k a rm a k d z le m in d e k i em b e rle a k a n b irim k re o la


r a k R ie m a n n k re si. K ren in iz d m (ste re o g ra fik olarak), z = oo ifa d e s in i v e re n kendi
g n e y k u tb u n d a n z d z le m in e d z iz g ile r b o y u n c a a ln r, (b) E k v a to ra l d z le m in w d z
lem i e k lin d e b a a a f a k a t a y n g erel e k sen e s a h ip h a ld e g s te rile n y e n id e n y o ru m u .
S te re o g ra fik iz d m a r tk w = l / z o lm a k z e re k u zey k u tb u n d a n (w = oo) a ln r, (c) G er
el e k sen b u R ie m a n n k re s i z e rin d e k i, b irim em b e re b e n z e y e n f a k a t y a ta y o la ra k d e
il d ik ey o la ra k iz ilm i b y k b ir e m b e rd ir.

[8.6J Bu iki stereografik izd m n v z 1 ifadesiyle ilikili olduunu kontrol edin.


z e rin d e k i e m b e rle ri d zlem z e rin d e k i e m b e rle re (ya d a d z izgilere)
d n t r m e s id ir .1 Bu n e d e n le ifte - d o ru s a l (M bius) d n m le ri R i
em an n k re si z e rin d e k i e m b e rle re e m b e r g n d erir. Bu d ik k a t ekici
g erek 1 8 .5 'te geleceim iz g relilik k u ra m i in n e m lid ir (sp in r ve b u r
g a k u ra m la ry la d e rin ilik iy e s a h ip tir; bkz. 22.8, 24.7, 33.2, 4).
R iem a n n k re si b a k a s n d a n gerel e k s e n in e s a s e n b irim e m b e r
d en fa rk l o lm a y a n fa k a t y a ta y izilm ek y e rin e dikey o la ra k izilen "y al
n z c a b a k a b ir em ber" o ld u u n u fa rk e d e riz (ekil 8.7c). B iri d i e rin d e n
b ir d n d rm e s o n u c u n d a elde ed ilir. D n d rm e k e sin lik le k o n fo rm a ld ir,
b y lece k re n in k en d i k en d in e h o lo m o rfik b ir g n d e rim iy le v e rilir. A sln
d a R iem a n n k re s in in b t n n k e n d in e a la n (y an sm al olm ay an ) h e r
k o n fo rm a l g n d e rim ifte -d o ru s a l (dier b ir d ey ile M bius) b ir d n
m le g e r e k le tirilir. lg ile n d i im iz zel d n d rm e ,

z-1 -t+ i
t = ----- , Z = -------
z+ t +1

ifte -d o ru s a l u y g u n lu k ifa d e le riy le 1871 ta n m la n a n z ve t k a rm a k p a r a


m e tre le rin e ilik in R iem a n n k re le ri a r a s n d a k i b ir ilik iy le ak e k ild e
g ste rile b ilir. Bu u y g u n lu u , t d z le m in in , k e n d i g erel ek sen i ta ra fn d a n
s n rla n m s t y a r s n n z 'n in k e n d i b irim e m b e ri ta ra fn d a n s n r la n
m b irim d isk in e d n t r ld n zel o la ra k ia re tle d i im e kil
8 .8 'd e, t ve z k a rm a k d zlem leri b i im in d e izdim . Bu zel d n m b i
zim i in so n ra k i b l m d e nem li olacak.

e k il 8.8 t v e z k a rm a k d z le m le ri b i im in d e k i u y g u n lu k ifa d e le ri, t = (z - l ) / ( i z + i),


z = ( - t + i) / ( t + i), t d z le m in in , k e n d i g e r e l e k se n i ta r a f n d a n s n r la n m s t y a n s n n
z 'n in k e n d i b irim e m b e ri t a r a f n d a n s n r la n m b ir im d isk in e d n m .
R iem a n n k re si tkz, y a d a "k a p a l" R iem a n n y z e y le rin in en b a s iti
d ir .2 "Tkz" k a v ra m i in 12.6'ya b ak n . A ksine lo g a ritm a fo n k siy o n u n u n
" s p ira l ram p a " R iem a n n y zey i a k la d m ze re tk z deildir. (1
z 3) 1/ 2 ' ye
ilik in R ie m a n n yzeyi d u ru m u n d a o nu tk z h a le g e tirm e k iin
d a lla n m a n o k ta la rn d a n k a y n a k la n a n d rt d elii d o ld u rm a m z g e re k ir (ve
b u n u y a p m a z sa k o tk z deildir) f a k a t b u "tk z la trm a " y a p lm a s g e re
ken s r a d a n ile m d ir. D ah a nce b e lirtild i i ze re b u "d elik d o ld u rm a "
so n lu d ze n d e b ir d a lla n m a n o k ta s y la h e r za m a n o la sd r. 8 . 1 'in s o n u n
d a g rd m z zere, lo g a ritm a i in o rijin d e k i ve s o n su z d a k i d a lla n m a
n o k ta la rn n h e r ik isin i b ird e n , R iem a n n k re sin i tk z la trm a b i im in d e
eld e etm ek iin , g er ek te n te k b ir n o k ta y la d o ld u ra b iliriz . A sln d a, (sicim
k u ra m dahil) p ek ok a la n d a n em li o lan tk z R iem a n n y z e y le rin in (Ri
e m a n n ta ra fn d a n o lu tu ru lm u ) b t n l k l b ir s n fla n d rm a s m e v c u t
tu r. im di b u sn fla n d rm a y k s a c a zetleyeceim .

8.4 Tkz bir Riemann yzeyinin cinsi


tik a a m a , y ze y le ri to p o lo jile rin e gre, d i e r b ir d e y ile e y le rin s
rek li d n m le r ta ra fn d a n k o ru n a n g r n m le rin e g re s n fla n d rm a k
tr. 2b o y u tlu y n le n d irile b ilir (bkz. 12 .6 'n n sonu) tk z y z e y le rin to p o lo
jik s n fla n d rlm a s g er ek te n o ld u k a b a s ittir . Y zeyin cin si d en ilen tek il
b ir d o al sa y y la ta n m la n r. K ab aca s y le rsek t m y a p m a m z g erek en y
zeyde b u lu n a n "k u lp lar" sa y m a k tr. K re rn e in d e cin s O 'dr, o y sa ki to
ru s i in l'd ir . S ra d a n b ir ay fin c a n n n yzeyi de 1 c in s in e (bir kulp!) s a
h ip tir, b u n e d e n le b ir to r u s la to p o lo jik o la ra k a y n d r. N o rm al b ir tu z lu
k ra k e rin yzeyi 3 c in sin e s a h ip tir. eitli rn e k le r i in bkz. ekil 8.9.
C in sin k en d isi R iem a n n y ze y in i, 0 cin si d n d a a y a rla m a z . A yrca
m o d l o la ra k b ilin e n b e lirli k a rm a k p a r a m e tre le ri de b ilm em iz g erek ir.

2 "Kapal" szcnn yzeyler ya da daha genel olarak 12. blm de ele alnacak olan m an i
fo ld la r b alam ndaki kullanm nda, term inolojik karkla yol aan b ir kapsam m evcuttur.
Bu t r b ir m anifold iin "kapal"nn anlam srf, 7.4'te tartlm "ak" kavram nn tm le-
yicisi olan topolojik an lam daki "kapal" olm aktan ziyade "snr olm akszn tkz"dr. (Topolo
jik olarak b ir kapal km e kendine a it tm lim it n oktalarn b a rn d ra n km edir. Kapal b ir
km enin tm leyeri ak b ir km edir ve tersi de geerlidir. Topolojik b ir evresel uzay V
iindeki b ir S km esinin "tmleyeni" V 'nin S iinde olm ayan yelerinden o luan kmedir.)
Ek b ir k arklk y u k an d ak i "snr" terim in in b u k itap ta tartm ad m "snrl m anifold"
kavram yla ilgili olm asn d an kaynaklanr. 12. blm de deinlen olaan m an ifo ld lar (dier
b ir deyile sn rl m anifoldlar) iin (topolojik olann aksine) "kapal" m anifold kavram "t
kzca edeerdir. Karkl nlem ek iin bu k itap ta "kapal" yerine norm al olarak yalnzca
"tkz" terim ini kullanacam . stis n a la r, topolojik olarak b ir S1 em ber olan gerel b ir 1-ma-
nifo ld iin "kapal eri" ve u za m sa l olarak tkz olan, dier b ir deyile tkz b ir uzaysal hi-
p e r yzey ieren b ir evren m odeli iin "kapal evren" kullanm lardr; bkz. 27.11.
? = 0:

g =
e k il 8.9 B ir R ie m a n n y
z e y in in c in s i o n a a it
k u lp la r" m sa y s d r . K
re n in c in s i O'dr, to r u s u n
y a d a a y fin c a n n n k i 1.
g = 3: N o rm a l b ir t u z lu k ra k e rin
y z e y i 3 c in s in e s a h ip tir .

Bu k o n u y u to ru s (cins 1) rn e iy le rnekleyeyim . C ins l 'e sa h ip b ir R i


e m a n n y zey i o lu tu rm a n n k o la y b ir y o lu k a rm a k d zlem in b ir p a r a le l
k e n a rla s n rla n d rlm , d iy elim ki k e le ri (dngsel o la ra k ak lan m )
0, 1, 1 + p, p o la n b ir b lg e sin i a lm a k tr. ekil 8 .10'a b ak n . u h a ld e y a l
n z c a p a ra le lk e n a rn k a rlk l k e n a r la r n n b irb irle rin e y a p trld n ,
d i e r b ir d ey ile O 'dan l 'e k a d a r o la n k e n a rn p 'd e n 1 + p 'y e k a d a r o la n a
ve O 'dan p 'y e k a d a r o la n k e n a rn l 'd e n 1 + p 'y e k a d a r o la n a y a p trld -
n d n m e liy iz . (stersek d ik i y e rle rin i rtm e k iin h e r z a m a n fa rk l y a
m a la r b u la b iliriz .) S o n u tak i R ie m a n n yzeyi a s ln d a to p o lo jik o la ra k b ir
to r u s tu r . O h a ld e fa rk l p d e e rle ri i in so n u ta k i y z e y le rin g en ellik le
b ir b ir le r in e ed e e r o lm a d k la r o rta y a kar; dem ek o lu y o r ki, b ir in i te
k in e h o lo m o rfik b ir d n t rm e y o lu y la d n t rm e k o la s d e ild ir. (Bu
n u n la b irlik te rn e in p 'n in , 1 + p'y le, p 'y le ya da 1 /p 'y le 1881 y e rin in d e
i tirilm e s i so n u c u o rta y a k a n t r d e b a z ay rk e d e e rlik 1e r de m ev
c u ttu r. A yn to p o lo jid ek i R iem a n n y z e y le rin in t m n n e d e e r o la m a
y aca , ekil 8 .11'd e g ste rile n iki rn e i ele alm ak y o lu y la se zg ise l o la ra k
ak la y a tk n h a le g e tirile b ilir. B ir d u ru m d a ok k k b ir p d e e ri se tim
ve o ld u k a ss k a g r n m l b ir to ru s elde ettik; d i e r d u ru m d a y s a i'y e
y ak n b ir p se tim ve so n u i m a n ve g zel b ir to ru s old u . S ezgisel o la ra k
ik isi a r a s n d a k o n fo rm a l e d e e rlik o la m a y o ld u k a ak g r n y o r ve
g e r e k te n de y o k tu r.

[8.8] Bu yer d eitirm elerin holom orfik olarak edeer uzaylar verdiini gsterin, p 'n in , bu
edeerlik lerin Riem ann yzeyinin ilave ayrk sim etrilerine yol aan tm zel deerlerini
bulun.
e k il 8.10 C ins l 'e sa h ip b ir R ie m a n n y zey i o lu tu rm a k
iin k a rm a k d z le m in b ir p a r a le lk e n a r la s n r la n d rlm ,
k a r lk l k e n a r la r la ta n m l, k e le ri (d n g sel olarak ) 0, 1,
1 + p , p o la n b ir b lg e s in i aln , p n ic e li i R ie m a n n yzeyi
iin b i r m o d l s a la r.

ek il 8.11 E d e e r o lm a y a n to-
ru s to p o lo jili iki R ie m a n n y z e
yi-

C ins 1 d u ru m u n d a y a ln z c a b u te k k a rm a k p m o d l m e v c u ttu r fa k a t
c in s 2 i in a d e t o ld u u n u g r r z . C ins 2'ye sa h ip b ir R iem a n n y ze y i
ni, cin s 1 iin k u lla n d m z p a r a le lk e n a r b i im in d e b ir ek li b ir a ra y a g e
tire re k o lu tu rm a k iin, ek li h ip e rb o lik d zlem in b ir p a r a s n d a n o lu tu
ra b iliriz ; bkz. ekil 8.12. A yns h e rh a n g i y k sek b ir cin s i in de g e erlid ir.
C ins g 'ye ilik in k a rm a k m o d le a it m sa y s, g > 2 o lm ak zere
m = 3g 3 't r.
M o d l s a y s n a ilik in 3g - 3 d en k lem in in g c in s in in t m d e e rleri
iin , g = 2 ,3 , 4, 5 ,..., g eerli o lu p g = 0 ya d a 1 i in ile m e m e si b ira z tu h a f
o la ra k d e e rle n d irile b ilir. A sln d a b u n u n iin, R iem a n n y z e y in in fa rk l
s re k li (holom orfik) z d n m l e r i n i b e lirle m e si g erek en k a rm a k p a r a
m e tre le re a it s sa y sy la ilik isi o la n b ir "sebep" m e v c u ttu r, g > 2 i in by-
le si h i b ir z d n m m e v c u t d e ild ir, b u d u ru m d a s = O'dr. B u n u n la
b irlik te g = 1 i in ekil 8 .1 0 'd a k i p a ra le lk e n a ra a it k a rm a k d zlem d z
lem d e h e rh a n g i b ir y n d e te le n e b ilir (d n d rm e o lm a k sz n s a b it e h a r e
k e t e ttirile b ilir). Bu y e r d e itirm e n in m ik ta r te k il b ir k a rm a k a p a r a
m e tre siy le , telem e z z + a ta r a f n d a n g er e k le tirilm i o lm ak ze re b e
lir tile b ilir, b u d u ru m d a g = 1 o ld u u n d a 5 = l'd ir . K re rn e in d e (cins 0),
z d n m le r y u k a rd a a k la n m ifte -d o ru s a l d n m le r, d i e r b ir
d e y ile z -> (az + b ) / ( c z + d ) ta ra fn d a n g e r e k le tirilir. B u ra d a se rb e s tlik
3 b a m sz o ra n la , a b c d, v e rilir. Bylece g = 0 d u ru m u n d a s 3 e l
de ed eriz. B u n d a n do lay t m d u ru m la rd a k a rm a k m o d l s a y sy la b ir

3 D nm , a, b, c, d 'n in h er b irin i sfr olm ayan ayn karm ak sayyla arp arsak (yeniden l-
eklendirirsek) etkisiz olur fak at herhangi b irin d e tekil olarak deiiklik y ap arsa k deiir.
Bu toplam yeniden leklendirm e serb estli i dnm de ierilm i bam sz p aram etrelerin
say sn d rtten e, b ir azaltr.
e k il 8.12 H ip e r b o lik d z le m in b ir c in s
2 R ie m a n n y z e y i v e r m e k ze re b e lir
le m e le re s a h ip s e k iz g e n b ir b lg esi.

e k il 8 .1 3 H er
g = 0 m e tr ik g e o
m e tr is i korform al
o la ra k s ta n d a rt
(yu va rla k") b ir im
k r e y le zd e tir.

z d n m b e lirtm e k iin g erek en k a rm a k p a ra m e tre sa y s a r a s n d a


ki m s fa rk
m s = 3g 3

ifa d e s in i s a la r. (Bu eitlik , b u k ita b n u fk u n u n te sin d e k i b a z d a h a d e


rin k o n u la rla ilg ilid ir .)4
B ir R iem a n n y ze y in in g r n rd e k i "ekli"ni, o n a a it y ap y d e im e
yen b ir R ie m a n n yzeyi o la ra k k o ru rk e n d e itirm e k iin , k o n fo rm a l (ho
lom orfik) d n m le r a ile si i in d e h a tr s a y lr b ir d ere ced e s e rb e s tlik
b u lu n d u u a k tr. K resel topo lo ji d u ru m u n d a rn e in , fa rk l p ek ok
m e trik g eo m etri (ekil 8 .1 3 'te g ste rild i i zere) o la sd r; y in e d e b u n la rn
t m s ta n d a r t ("yuvarlak") b irim k re y le k o n fo rm a l o la ra k z d e tir.
(14.7'de "m etrik" k a v ra m y la ilg ili d a h a a k olacam .) D ah a s, d a h a y k
sek cin s i in , yzey "biim "inde v a r o la n g r n te ok m ik ta rd a k i s e r
b e s tli in t m , y u k a rd a k i d en k lem lerle v e rilm i s n rl k a rm a k m o d l
sa y s n a in d irg e n e b ilir. B u n u n la b irlik te y ze y in e k lin d e h l , b u k o n fo r-

4 Bu, zirvesi ok genel ve gl A tiyah-Singer teorem i, 1963, olan uzun b ir yknn b a la n g


c olarak d n leb ilir.
m a l s e rb e s tli in k u lla n lm a s y o lu y la elenem eyecek, d i e r b ir d e y ile m o
d lle rin k e n d ile riy le ta n m la n m b ir p a r a k a p s a m l b ilg i m e v c u ttu r. Bu
t r s e rb e s tli in k u lla n m s a y e sin d e ta m o la ra k ne k a d a r n n g e r e k le e
b ilece i o ld u k a ince b ir k o n u d u r.

8.5 Riemann dnm kuram


B u n u n la b irlik te h o lo m o rfik d n m le rd e i e rilm i d ik k a te d e e r s e r
b e s tli in b ir k a v ra n , R iem a n n d n m k u ra m o la ra k b ilin e n n l so
n u la eld e e d ile b ilir. Bu, k a rm a k d zlem d e k e n d isiy le k e sim e y en k a p a l
b ir ilm ek le s n rla n d rlm k a p a l b ir blgeye sa h ip o ld u u m u z d u ru m d a
(bkz. n o t 8 . 1 ), b u b lgeyi k a p a l b irim d isk e eley en h o lo m o rfik b ir d n
m n v a r o ld u u n u ile ri s r e r (bkz. ekil 8.14). (lm ein "u y sall " z e ri
n e h a f if b a z k s tla m a la r m e v c u ttu r f a k a t b u d u ru m ilm e in k e le re ya
d a t re v in in a ln a m a y a c a t r d e b a k a c a k t y e rle re sa h ip o lm a sn . e
k il 8 .1 4 'te k i zel rn e k te g ste rild i i z e re nlem ez.) B u n d a n d a h a d a ileri
g id ilip o ld u k a ra sg e le b i im d e ilm ek z e rin d e a y rk a, b, c n o k ta s se
ile b ilir ve b u n la rn , b irim e m b e r z e rin d e b e lirtilm i a', b', Hc' n o k ta
s n a g n d erim so n u c u (diyelim ki a' = 1 , b' = w, c' = w2) eld e e d ild ik le rin
de, te k k s tla m a a, b, c n o k ta la rn n ilm ek e tra fn d a k i d n g se l d z e n i
n in , a', b', c' n o k ta la rn n b irim e m b e r z e rin d e k i d z e n iy le u y u m g s te r
m e si o lm ak zere, s r a r e d ile b ilir. G n d erim i esiz b ir e k ild e b e lirtm e n in
d i e r b ir y olu ilm ek z e rin d e y a ln z c a te k b ir a n o k ta s ve i e ris in d e ek b ir
j n o k ta s sem ek ve s o n ra a 'n n b irim e m b e r z e rin d e k i b e lirli b ir a ' n o k
ta s n a (a' = 1 diyelim ) ve y 'n in se b irim e m b e r i e ris in d e b e lirli b ir j ' n o k
ta s n a (/' = 0 diyelim ) d n t r ld n d e s r a r etm ek tir.

e k il 8.14 R ie m a n n d n m k u ra m b a s it b ir k a rm a k d z le m d e k a p a l ilm ekle


s n r la n d rlm h e r h a n g i a k b ir b lg e n in h o lo m o rfik o la ra k b ir im e m b e rin i b lg e s i
ne, s n r d a u y g u n e k ild e d n t r lm e k z e re , d n t r le b ile c e in i ile ri s re r.
e k il 8.1 5 Z h o u k o w sk i d n m v = j ( z + ^J, z = l 'd e n geen b i r e m b e rin d n b ir
k a n a t p ro filin in y a ta y k e s itin e , k in c isi i in h a v a a k m o d e lin i h e s a p la m a y a o la n a k v e
re c e k e k ild e ev irir.

im di, R ie m a n n d n m k u ra m n k a rm a k d zlem y e rin e R i e m a n n


k resi z e rin d e u y g u la d m z d n e lim . R iem a n n k re s i b a k a s n a
g re k a p a l b ir ilm e in "i"i, "d "y la ay n d a y a n a k n o k ta s n a s a h ip tir
(k ren in h e m e n b r ta ra fn d a n bakn), by lece te o re m ilm e in i in e o ld u
u k a d a r d n a d a e it d ere ced e u y g u la n a b ilir. B u n u n so n u c u o la ra k , R i
em an n d n m k u ra m n n , k a rm a k d zlem d e k i b ir ilm e in d n n b i
rim e m b e rin d n a d n t r le b ile c e in i ile ri s re n "te rs e v rilm i" b ir
b iim i m e v c u ttu r ve e siz lik a r tk ilm ek z e rin d e b e lirtile n b ir a n o k ta s
n n b irim e m b e r z e rin d e b e lirtilm i b ir a' n o k ta s n a (y u k ard ak i p a r a fn
s o n u n d a s u n u la n a k la m a d a k i j ve j ' ro lle rin i a rtk oo s tle n m i b u lu n
m ak zere) d n t r lm e s i b a s it g e re k sin im i ta ra fn d a n s a la n r .5
Bu t r a rz u e d ile n g n d e rim le r ak b i im d e g e r e k le tirile b ilir ve by-
le si g n d e rim le rin a rz u la n m a s n a ili k in b ir se b ep o n la rn , ilg ile n ile n fiz i
ki p ro b le m le re , rn e in b ir k a n a t p ro fili e k lin d e n geen (ideal k o u lla rd a
"y a p k a n olm ay an ", "sk trla m a z " ve "dnel o lm ayan" o la ra k a d la n d r
lan) h a v a a k i in zm s a la y a b ilm e sid ir. n iv e rsite d e b ir m a te m a tik
ren c isiy k e n b u t r ey lerd en , zellikle ekil 8 .1 5 'te g s te rile n , z = 1
n o k ta s n d a n geen u y g u n b ir e m b e r z e rin d e k i

w = \ i z + l)
d n m s o n u c u n d a a k b i im d e ta n m la n a b ile c e k Zhoukovvski (ya d a
Joukovvski) k a n a t p ro fili d n m o la ra k b ilin e n d n m d e n ok etk i-

s R iem ann d nm kuram n n iki versiyonunun b irleim in in bize, yalnzca tam b ir em ber
olan b ir dng iin tm yle p rzsz b ir R iem ann kresi verecei belirtilm elidir.
le n m i o ld u u m u h a trly o ru m . A sln d a b u ekil 1 9 3 0 'lara a it b ir u a n
k a n a d n n y a ta y k e s itin e y a k n d a n b e n z e r, b u d u ru m d a e tra fn d a k i (ideal)
h a v a ak m d o la y sz b i im d e , k e n d isi de d a h a nce b a k a b ir h o lo m o rfik
d n m d e n eld e e d ile n d a ire s e l y a ta y k e s ite sa h ip b ir "k a n at" e tra fn d a
ki a k ta n elde e d ile b ilir. (Bir d e fa s n d a u a k k a n a tla rn d a b u t r b ir e k
lin k u lla n lm a s n n se b e b in in y a ln z c a , Zhoukovvski d n m n n m a te
m a tik se l o la ra k b u sa y ed e a l la b ilm e s i o ld u u n u d u y m u tu m . B u n u n
d o ru o lm a m a sn um uyorum !)
E lb e tte b u t r u y g u la m a la rd a i e rilm i b e lirli v a rsa y m ve s a d e le tir
m e le r m e v c u ttu r. Y alnzca s f r y a p k a n , sk trla m a y a n ve d n el o lm a
y an ak v a rs a y m la r s r f u y g u n s a d e le tirm e le r d e ild ir a y rc a ak n
t m k a n a t u z u n lu u b o y u n c a ay n k a b u l ed ileb ilece i ve b u n u n so n u c u
o la ra k e s a s e n b o y u tlu b ir p ro b le m in b t n y le ik i b o y u tlu b ir p ro b le
m e in d irg e n e b ile c e i t r d e ok e tk ili b ir sa d e le tirm e d e m e v c u ttu r. Bir
u a k k a n a d e tra fn d a k i a k a ilik in t m y le g ereki b ir h e s a p la m a iin
ok d a h a k a r k b ir m a te m a tik se l u y g u la m a g ere k ti i a k tr. D ah a g e r
eki b ir u y g u la m a d a h o lo m o rfik fo n k siy o n la rn Zhoukovvski d n m n
de o ld u u g ib i d o la y sz ve z a r if k u lla n m n g e re k tire n h e rh a n g i b ir e y
d en k a n a b ile c e im iz i b eklem ek i in h i b ir se b ep y o k tu r. A sln d a gerek
d n y a d a a y rt ed ici n em d ek i k a rm a k s a y la rn b ir p ro b le m e ilik in e t
k iley ici t rd e k i b ir u y g u la m a s n b u lm a d a iyi ta lih in g l b ir u n s u r u n u n
v a r o ld u u id d ia e d ile b ilir. H av a e lb e tte m u a zz am s a y d a te m el te k il p a r
a c k ta n o lu u r (gerekte b ir s a n tim e tre k p te b u n la rd a n y a k la k O 20
a d e t k ad a r), yleyse h a v a ak , m a k ro sk o p ik b o y u tta k i a k la n d ik k a te
d e e r m ik ta rd a o rta la m a a lm a ve y a k la k lk ta h m in i y a p m a ilem i ieren
b ir e y d ir. A ero d in a m i in m a te m a tik s e l d en k lem lerin in , b u te k il p a r a c k
la ra h k m e d en fiziki y a s a la rd a d e rin le m e sin e i e rilm i m a te m a ti in b
y k k sm n y a n s tm a s g ere k ti in i b eklem ek iin b ir se b e p y o k tu r.
4.1'd e k a rm a k sa y la rn , a s ln d a fizik i eylem in "en k k leinde"
o y n ad "o la a n d ve ok te m e l ro l''e d e in d im ve g e r e k te n de p a r a
c k la rn d a v r a n la rn y n e te n h o lo m o rfik b ir d en k lem m e v c u ttu r {bkz.
21.2). B una ra m e n m a k ro sk o p ik s is te m le r sz k o n u su o ld u u n d a b u
"k a rm ak yap" g en e llik le b t n y le o rta d a n k a y b o lu r ve k a rm a k s a y
la r ve h o lo m o rfik g eo m etri y a ln z c a ( stte ele a ln a n h a v a a k p ro b le
m in d e k i gibi) is tis n a i d u r u m la rd a do al b ir y a r a r g s te rir g r n r. Yine
d e b e lli b a l b ir te m e l k a rm a k y a p n n m a k ro sk o p ik d ze y d e b ile o rta y a
k t d u ru m la r sz k o n u su d u r. Bu b a z e n M a x w e ll'm e le k tro m a n y e tik k u
ra m n d a ve d i e r d a lg a o la y la rn d a g r le b ilir. A yrca g relilik k u ra m n
d a d a zel o la ra k a rp c b ir rn ek m e v c u ttu r (bkz. 18.5). B ir s o n ra k i b
l m d e k a rm a k s a y la r ve h o lo m o rfik fo n k siy o n la rn , s ih irle rin i s a h n e
a rk a s n d a n y a p a b ilm e le rin e yol a a n d ik k a te d e e r b ir ey greceiz.
FOURIER AYRIMASI VE HPERFONKSYONLAR

9.1 Fourier serisi


6.1'd e d ile g e tirile n , E u le r ve a d a la r ta ra fn d a n k a b u l e d ile b ilir b ir
" d r s t fo n k siy o n " k a v ra m o la ra k gz n n e a ln a n s o ru n a g eri d nelim .
7.1'd e E u le r'in de a k ln d a o lm u o la b ile ce k eyi en iy i k a r la y a n ey o la
ra k h o lo m o rfik (k arm ak an a litik ) fo n k siy o n d a k a r a r k ld k . Y ine de b u
g n ou m a te m a tik i b u t r b ir "fonksiyon" k a v ra m n m a k u l o lm a y an
b i im d e k stla y c o la ra k k a b u l ediy o r. H ak l o lan kim ? Bu s o ru y a ilik in
ok d ik k a te d e e r b ir y a n t b u b l m n s o n u n d a g r y o r o laca z. yley
se ilk o la ra k k o n u la rn ne o ld u u n u a n la m a y a a lalm .
M a te m a ti in , fiziki d n y a n n p ro b le m le rin e u y g u la n n d a n e h o lo
m o rfik fo n k siy o n la rn n e de o n la rn g erel k a r lk la rn n , a n a litik (dier
b ir d ey ile O - ) fo n k siy o n la r, sa h ip g r n d b ir e sn e k li in v a rl sk
g r le n b ir g ere k sin im d ir. K arm a k d z le m in b irle ik b ir D a k b lg e si
b o y u n c a ta n m l h o lo m o rfik b ir fo n k siy o n u n ev re n sel d a v ra n , D 'n in k
k b ir ak a lt b lg e sin d e b ir kez b ilin d i in d e , a n a litik s rd rm e n in
7 .4 'te a k la n d ze re e siz li i n e d e n iy le t m y le s a b it h a le gelir. B en
zer b i im d e g erel R d o ru s u n u n b irle ik b ir R
p a r a s z e rin d e ta n m la
n a n g erel d e ik en li b ir a n a litik fo n k siy o n da, k k b ir ak 3? a lt b lg e
s in d e b ir kez b ilin d i in d e , t m y le s a b it h a le gelir. B ylesi b ir k a tlk fiz i
ki s is te m le rin g ereki m o d e lle m esi i in u y g u n su z g r n m e k te d ir.
D u ru m d a l g a l a n n y ay lm sz k o n u su o ld u u n d a zel o la ra k tu h a f la
r. S in y a lle rin ra d y o d a lg a la r ya d a n e le k tro m a n y e tik titre im le r
a ra c l y la g n d e rim in i i e re n d a lg a y ay lm , y a ra rll n n b y k k sm
n b ilg in in b u t r a r a la rla ile tile b ilm e si gere i sa y e sin d e k a z a n r. Sonu
itib a riy le sin y a lle m e d e k i t m m esele, b ir m esaj g n d erm e k ze re, a lc t a
r a fn d a n u m u lm a d k o la b ile ce k b ir p o ta n s iy e lin v a r olm a z o ru n lu lu u d u r.
S in y alin b i im i a n a litik b ir fo n k siy o n ta ra fn d a n ta n m la n m a k z o ru n d a y
sa, b u d u ru m d a m e sa jn o r ta s n d a "fik ir d e itirip caym a" o la sl y o k
tu r. S in y alin h e rh a n g i k k b ir p a r a s , sin y a li k e n d i b t n l i in d e
t m z a m a n la r i in t m y le b e lirle r. A sln d a d alg a y ay lm z e rin e , s r e k
siz lik le r y a d a a n a litik lik te n d i e r s a p m a la rn g er ek te n a s l y a y la c a y la
ilg ili so ru b a k m n d a n sk lk la a l lr.
D alg a la r ele a la lm ve b u t r e y le rin m a te m a tik se l o la ra k n a s l a k
la n d n so rg u la y a lm . D alga b i im le rin i F ou rier a n a liz i o la ra k b ilin e n
ilem y o lu y la a lm a k en v erim li y o lla rd a n b irid ir. J o s e p h F o u rie r
1 7 6 8 'd en 1830'a k a d a r y a a m F ra n s z b ir m a te m a tik id ir. P eriy o d ik t i t
re im le ri k e n d i "sin s d a lg a s" b ile e n p a r a la rn a a y r trm a so ru n u y la
ilg ile n m iti. M zikte b u te m el o la ra k , b a z m z ik al s e s le ri k e n d i b ile e n
le ri o la n " s a f to n la r" b i im in d e y a n s tm a k ta i e rilm i e y d ir. "Periyodik"
te rim i; r n t n n (titre e n n e s n e n in fiziki y e r d e itirm e le ri diyelim ) k e n
d is in i b elli b ir z a m a n a ra l s o n u n d a ta m o la ra k y in e lem esi a n la m n a g e
lir y a d a u z a y d a k i, rn e in b ir k r is ta ld e y a d a d u v a r k a d n d a ya d a ak
d en izd e k i d a lg a la rd a y in e le n e n r n t le r b e n z e ri p e riy o d ik li i ifad e e d e
b ilir. B ir /f o n k s iy o n u n a (gerel b ir * d e ik en li fo n k siy o n d iy e lim 1), o
fo n k siy o n t m * d e e rle ri iin , /, p e r iy o t o la ra k ifad e e d ile n b e lli b ir s a b it
sa y o lm ak zere,
f(x + 0 = f(x)
ifa d e s in i s a ly o rsa m a te m a tik se l o la ra k p e r iy o d ik tir d eriz. Bu d u ru m d a
y ~ f ( x ) g ra fi in i * ek sen i b o y u n c a l m ik ta r k a d a r k a y d rrs a k d a h a nce
o ld u u n u n tp a tp ay n s g ib i g r n r (ekil 9.1a). (F o u rie r'in p e riy o d ik o l
m a s g ere k m ey e n fo n k siy o n la r ele a lm a b iim i; F o u rie r d n m k u lla
n la ra k 9 .4 'te ak lan acak .)
"Saf to n la r" sin * ya d a co s* g ib i e y le rd ir (ekil 9.1b). B u n lar,

sin (* + 2n) = s in * , cos (* + 2n) = co s*

o ld u u n d a n 2t p e riy o d u n a s a h ip tir. Bu d e n k lem ler te k il k a rm a k


e'x = co s* + is in * n ic e li in in 5 .3 'te ele ald m z

e i(*+27t) _ e i*

p eriy o d ik li in in o rta y a k o n u lu u d u r. 2n y e rin e l p eriy o d ik li in i is te rs e k


b u d u ru m d a * 'y i fo n k siy o n d a g r n d n d e "yeniden l e k le n d ir"e b ilir
ve e 'x y e rin e e '2nx/l a la b iliriz . G erel ve s a n a l k s m la r d a cos(27r*/Z) ve
sin(27T*//) b u n a u y g u n o la ra k l p e riy o d u n a sa h ip o la c a k tr. B u n a ra m en ,
te k o la slk b u d e ild ir. F o n k siy o n l p e riy o d u n d a b ir kez sa ln m a k y erin e,
iki kez, kez ya d a a s ln d a n h e rh a n g i p o z itif b ir ta m s a y o lm a k zere n
kez s a ln a b ilir ve bylece

1 Daha doal grlebilecek sra d a n b ir x yerine Yunan h arfi *'yi ("chi") b u rad a yalnzca, iler
leyen blm lerde nem li b ir rol oynayacak karm ak z saysnn gerel ksm x 'ten ay rt e t
m emiz gerektii iin kullanyorum .
e \2 nn x/l' s i n ( ^ ) , C O S ( ^ )

ifa d e le rin in h e r b ir i (daha k k l/n p e riy o d u n a sa h ip o lm ak y a n n d a ) l


p e riy o d u n a sa h ip olur. M zikte b u ifa d e le r n = 2 ,3 , 4, ... iin y k s e k har-
m o rikler o la ra k a d la n d rlr.
F o u rie r'in o rta y a a tt (ve zd) b ir p ro b lem , l p e riy o tlu g en el b ir
p e riy o d ik f { j ) fo n k siy o n u n u n s a f to n la rn b ir to p la m o la ra k n a s l ifa d e

(b)

-vvv M a a a
--------------- 2k ---------------------- ] X

(c)

e k il 9.1 P e riy o d ik fo n k siy o n la r, (a) T m * 'l e r i in f(jc ) = f(jc + /) is e f(jc) l p e riy o d u n a


s a h ip tir . Bu d em ek o lu y o r ki, y = f ( x ) fo n k siy o n u n u x e k se n i z e rin d e / k a d a r k a y d n r -
sa k , fo n k siy o n tp k d a h a n ce o ld u u g ib i g r n r, (b) T em el (n o k tal g ste rile n i s in x y a
d a c o s * " s a f to n la r l 2 n p e riy o d u n a s a h ip tir , (c) "Y ksek h a rm o n i"li s a f to n la r b irk a
kez I p e r iy o d u n d a sa ln m y a p a rr; d a h a k s a b i r p e riy o d a s a h ip k e n d e h l / p e riy o d u n a
s a h i p ti r (d ah a k s a 27T/3 p e riy o d u n a s a h ip o lm a n n y a n s r a l = 2 tc p e riy o d u n d a k i sin 3%
g ste rilm e k te d ir).
(b)

e k il 9.2 P e riy o d ik fo n k s iy o n la rn F o u rie r a y r m a s rn e k le ri. D alga b i im i (grafiin


ekli) F o u rie r k a ts a y la r t a r a f n d a n b e lirle n ir. F o n k siy o n la r ve a ltla r n d a o n la r a a it tek il
F o u rie r b ile e n le ri, (a) /(jr) = ^+ 2 sirz + ^cos2x + ^sin2x + jsin3*. (b )/Q f)= ^ +
sin X ~ \ c o s J sin 1 x ^ s i n 3 x-

ed ilec e in in b u lu n m a sy d . H er b ir n iin , genel o la ra k o s a f to n u n b t n e


k a tk s n n fa rk l b ir b y k l sz k o n u su o la ca k ve b u , d a lg a b i im in e
(dier b ir d ey ile y = f(jc ) g ra fi in in ekline) b a l o la c a k tr. B az b a s it r
n e k le r ekil 9 .2 'd e g ste riliy o r. B u n u n la b irlik te , f i x ) ' Y e k a tk d a b u lu n a n
fa rk l s a f to n la r n sa y s g en e ld e so n su z o la c a k tr. F o u rie r'in ok d a h a
zel o la ra k gerek d u y d u u ey /C f) 'y i k e n d i k u ru c u p a r a la rn a a y r trm a
ilem in d ek i,

f ( x ) = c + a j cos u x + b1 sin a>x + a2 cos 2u>x + b2 sin 2u>x +


a3 cos 3a>x + b3 sin 3a>x H

ifa d e s i ta r a f n d a n sa la n a n c, a lf blt a2, b2, a3, b3, a 4 k a ts a y la r d e rle m e


siy d i. fa d e le rin d a h a b a s it g r n m e le rin i sa la m a k zere o n la r, u> = 2 n /
Vyle ta n m la n a n (5.4, 5, 8.1'deki "u" ile h i b ir ilg isi olm ay an ) w a sa l
fr e k a n s b i im in d e y azd m .
B az o k u y u c u la r /O f )'y e ilik in b u ifa d e n in , h l a r d ere ced e k a r k
o ld u u n a d a ir b ir d u y g u y a sa h ip o la b ilir; ve b y le b ir o k u y u cu e s a s e n
h a k ld r. A sln d a den k lem , cos ve s in te rim le rin i k a rm a k s te lle r
(e 'Ax = cos;4;r + i sin d*) b i im in d e b ir a ra y a g e tirirs e k ok d a h a d e rli to p lu
g r n r. yle ki; n = 1 ,2 , 3, 4, ... i in

a n a n + <*-n. = n ~ - n - C = 0

o lm a k zere,

/O ) = + a _ 2e _zt Jr + + a0 + a 1e * + a2e 2I * + a3e3l * +


fa d e, f { x ) ile ay n n ic elik tek i F{z) fo n k siy o n u n u a r tk y en i k a rm a k z d e
ik e n i b i im in d e ta n m la r ve z = e ,>x k o y a rsa k d a h a da d z e n li g r n r.
Bylece,
F (z) = F (e > *) = f ( x )
o lm a k zere,

F (z) = h a _ 2z -2 + a_!Z _1 + a 0z + a + a 2z 2 + a 3z 3 +

ifa d e s in i eld e ed eriz. A yrca onu, "tm te rim le ri t m r ta m s a y d e e rleri


i in b irb irin e ekle" a n la m n d a k i i a re tin i k u lla n a ra k h l d a h a d e rli
to p lu g r n r h a le g e tire b iliriz :
= ^ a Tz r.

Bu, p o z itif s le r y a n n d a n e g a tif s le rin de v a r o lm a s d n d a b ir s l s e


riy e b e n z e r ve L a u r e n t se ris i o la ra k a d la n d rlr. Bu ifa d e n in n em in i s o n
ra k i b l m d e g r y o r o la c a z .1921

1 / t o 'n i n gerel x deerleri iin gerel olm as gereklilii m evcut deildir, dier b ir deyile a,
b ve c gerel say olm ak zorunda deildir. Gerel deikenli karm ak sa y la rn varl m
kemmel ekilde y a s a ld r./(jfJnm gerel olm a koulu, a_ 'n in a 'n in karm ak elenii olm a
sdr. K arm ak elenikler lO .lde tartlacak.
B [9.1] Bunu gsterin.
-1 [9.2] /birim em ber zerinde analitik olduunda ave b u ra d a n hareketle a, b ve c k a ts a y
larn n a = (2jt)-1 $ z n~1 F(z)dz denklem i k u llan larak elde edilebileceini gsterin.
ek il 9.3 G erel b ir x d e ik e n li p e riy o d ik b ir fo n k siy o n , * n in g erel e k s e n in i e tr a fn a
d o la d m z , e v re si l o la n b i r e m b e r z e rin d e ta n m la n m o la ra k d n le b ilir . I = 2 t
ile b ir lik te b u em b eri k a rm a k d z le m d e k i b irim e m b e r o la ra k k a b u l e d e b iliriz .

9.2 Bir ember zerindeki fonksiyonlar


L a u re n t se ris i b iz e F o u rie r s e rile rin i s u n m a n n k esin lik le o ld u k a h e
sa p l b ir y o lu n u v e rir. B u n u n la b irlik te b u ifa d e a y rc a F o u rie r a y r m a s
h a k k n d a ilg in b ir a lte r n a tif b a k a s n erir. P eriy o d ik b ir fo n k siy o n
k e n d in i d u rm a d a n b a s it e k ild e y in e led i i i in b u t r b ir fo n k siy o n u ,
fo n k siy o n u n p e riy o d u /'y i e m b e rin e v resi, x e m b e r e tra fn d a l len
u za k lk o lm ak zere, b ir e m b e r (ekil 9.13) z e rin d e ta n m l o la ra k d
n e b iliriz . B a sit e d z b ir izgi z e rin d e g itm ek y e rin e b u u z a k lk la r a rtk
e m b e ri s a rm a la r, by lece p e riy o d ik lik o to m a tik o la ra k h e s a b a k a tlr.
U y g u n lu k a d n a (en a z n d a n im dilik) b u em beri, k a rm a k d zlem d e
e v resi 2n o lan b irim e m b e r ve l p e riy o d u n u 2n o la ra k k a b u l ed iy o ru m .
Bu n ed en le,
a> = 1 ve bylece z = e * 'd ir.

(P eriy o d u n h e rh a n g i b a k a b ir d u ru m u i in t m y ap m am z g ere k en x d e
ik e n in i u y g u n e k ild e y en id en l ek le n d irm ek y o lu y la a /y u y en id en
ay a rla m a k tr.) F o u rie r a y r m a s n a a it e itli "sa f to n la r" te m s il ed en
fa rk l cos ve sin te rim le ri a rtk k s a c a z 'n in p o z itif y a da n e g a tif s le ri, d i
e r b ir d ey ile n 'in c i d ere ced e n h a rm o n ik le r i in z n o la ra k g s te rilir. Bu
s le r b iz e b irim e m b e r z e rin d e ta m da gerek d u y d u u m u z s a ln m l cos
ve s in te rim le rin i v erir; bkz. ekil 9.4.
A rtk p eriy o d ik b ir f ( x ) fo k siy o n u n a ilik in F o u rie r a y r m a s n g s
te rm e n in b u o ld u k a d e rli to p lu b i im in e sa h ib iz . f ( x ) = F (z )'y i z d z le
m in d e k i b irim e m b e r ze rin d e, z = e'x 'y le b irlik te , ta n m l o la ra k d
n r z ve b ylece F o u rie r a y r m a s b u fo n k siy o n a a it k a rm a k b ir z d e
ik e n i b i im in d e k i L a u re n t s e ris i ta n m h a lin e gelm i o lu r. B u n u n la b ir
lik te a v a n ta j y a ln z c a b ir d e rli to p lu lu k k o n u su d e ild ir. Bu g ste rim b ize
a y rc a F o u rie r s e rile rin in d o a s n a ilik in ve o n la rn te m sil ed eb ilece i
t r d e fo n k siy o n la ra ili in d a h a d e rin lik li b ir k a v ra y s u n a r. Bu k ita b n
e k il 9.4 z" fo n k s iy o n u n u n
g erel v e sa n a l k s m la r b i
r im e m b e r z e r in d e n 'in c i
d e re c e d e n h a r m o n ik cos ve
s i n (z = e 1* o lm a k ze re
e'* n in gerel ve sa n a l
ksm la r) d a lg a la n b i i
m in d e g r n r. B u ra d a
n = S i in z5'in g e r e l k s m
iz ilm i tir.

n ih a i a m ac d n ld n d e d a h a n em lisi o, k u a n tu m m e k an i i ve b u
n e d e n le D oaya ilik in d a h a iyi b ir k a v ra y la nem li b a la ra s a h ip tir . Bu
d u ru m k a rm a k s a y la rn s ih rin d e n k a y n a k la n r n k L a u re n t s e ris i if a
d esin i, z b irim e m b e rd e n u z a k ta y e r a ld n d a da k u lla n a b iliriz . Bu s e ri
n in b ize F (z) h a k k n d a , s e rin in z b irim e m b e r d n d a y e r alrk en y a p t
ey b i im in d e nem li b ir ey s y led i i n k z b irim e m b e r z e r i n d e y e r
alr, o rta y a kar.
G elin im d i, s l b ir se rin in , i in d e y a k n sa y p d n d a ra k s a d b ir
y a k n sa k lk e m b e ri k a v ra m n (4.4'ten) a n m sa y a lm . B u n u n b ir L a u re n t
se risiy le y a k n b ir b e n z e rli i m e v c u ttu r: y a k n s a k lk halkas. Bu, k a r m a
k d zlem d e h e r ik isi de o rijin m e rk e zli iki e m b e rin k esin b i im d e a ra -

(a) W

ekil 9.5 (a) Bir F(z) = F* + a 0 + F~ L aurent se risi iin, F* = -f a_2z~2 + a_lz~1 v e
F~ = atz l + a2z z H , olm ak zere yaknsaklk halkas. F* iin yaknsaklk yarap i4'dr
ve w = z ile ba lan tl olarak F~ iin B_1. (b) R iem ann kresi zerinde, z geniletilm i
kuzey y arkre ve w (= z _1) geniletilm i gney y arkre anlam na gelmek zere ayn d u
rum .
s n d a k a la n b lg e d ir (bkz. ekil 9.5a). S ra d a n b ir s l se ri i in y a k n s a k
lk e m b e ri k a v ra m n a b ir kez sa h ip o ld u u m u z d a b u n u a n la m a m z k o la y
dr. S erin in p o z itif s l k sm 3

F~ = a jZ 1 + a 2z 2 + a 3z 3 +

d iy elim ki A y a r a p l s r a d a n b ir y a k n sa k lk e m b e rin e sa h ip o la c a k tr
ve m o d l 4 'd a n az o la n t m t m z d e e rle ri i in y a k n s a y a c a k tr. S erin in
n e g a tif s l ksm

F + = a _ 3z ~ 3 + a _ 2z -2 + a _ 1z~ 1

b a k m n d a n o nu y a ln z c a te rs w = l / z d e ik en li s r a d a n b ir s l s e ri o la
ra k a n la y a b iliriz , w d z le m in d e d iy elim ki 1/B y a r a p l b ir y a k n sa k lk
e m b e ri m e v cu t o la c a k tr ve s e rin in o k sm m o d l 1/B 'd en az o la n t m
w d e e rle ri i in y a k n sa y a c a k tr. (B urada gerek a n la m d a 8. b l m d e a n
la tlm o lan, bkz. ekil 8.7, z k o o rd in a tn n b ir y a rk re y i, w k o o rd in a t-
n n s a d i e rin i te m sil e tti i R ie m a n n k re sin d e n b a h se tm e k te y iz . B kz. e
kil 9.5b. B u n u n R iem a n n k re sin e ilik in k sm n so n ra k i b l m d e k e fe
deceiz.) Bylece m o d lle ri B' den b y k o lan z d e e rle ri i in s e rin in n e
g a tif s l ksm y a k n sa r. B < A olm ak k o u lu y la b u iki y a k n sa k b lg e a
k a c a k ve L a u re n t s e ris in in t m i in y a k n sa k lk h a lk a s eld e edeceiz.
f i x ) = F (e 'x) = F (z) fo n k siy o n u n a ilik in F o u rie r ya da L a u re n t se ris i ek
s a b it a 0 te rim i d a h il ed ilm ek ze re

F (z ) = F+ + a 0 + F~
e k lin d e v erilir.
V erili d u ru m d a , gerel x d e e rle ri iin z = e'x ifa d e s in e sa h ip o la b il
m em iz n e d e n iy le b irim e m b e r z e r in d e y ak n sa k lk a r a rz ve z b irim
e m b e r z e rin d e o ld u u n d a f ( x ) fo n k siy o n u iin F o u rie r s e ris in in y a k n
s a k l n a ilik in a ra y m z ta m o la ra k F(z) fo n k siy o n u iin L a u re n t s e ri
sin in y ak n sa k l a ra y d r. Bu n ed e n le , b irim e m b e rin g er ek te y a k n
sa k lk h a lk a s i in d e y e r a lm a s g v en c esi i in B < 1 < A k o u lu n a gerek
d u y a r g r n y o ru z . Bu, F o u rie r s e rile rin in y ak n sa k l i in b irim e m b e
rin z o ru n lu o la ra k y ak n sa k lk h a lk a s i in d e y e r a lm a s g ere k ti i a n la m
n a m gelir?
/ (x ) a n a litik s e (dier b ir d ey ile C") a s ln d a d u ru m b u d u r; b u n ed e n le
f i x ) b irim e m b e ri ieren ak b ir blge b o y u n ca h o lo m o rfik b ir F(z)

3 Serinin pozitif sl ksm iin F~, n eg atif sl ksm iinse F* kullanm ndaki tu h a f gr
nm l notasy o n al anom ali kuantum m ekaniiyle ilgili yaznda neredeyse evrensel h ale ge
len belki de talh siz b ir ia re t uzlasn d an kaynaklanr [bkz 21.2, 3 ve 24.3). Bununla il
gili zr dierim fak at yazk ki m akul biim de yapabileceim birey de m evcut deili
fo n k siy o n u n a g e n i le tile b ilir.4 B u n u n la b irlik te f(x ) a n a litik d e ilse ilg in
b ir s o ru n o rta y a kar. Bu d u ru m d a , y a y a k n sa k lk h a lk a s b irim e m b e
rin k e n d isi h a lin e gelm ek ze re b z r, k e sin k o n u m a k g e re k irs e b u n a
g er ek b ir y a k n sa k lk h a lk a s i in iz in v erilm ez n k b irim e m b e rin a k
sin e y a k n sa k lk h a lk a s ak b ir blge olm ak z o ru n d a d r, y a d a b irim
e m b e r y a k n sa k lk h a lk a s n n i y a d a d s n n h a lin e gelir. Bu s o r u n la r
b izim i in 9.6,7'de nem li olacak.
im d ilik f ( x ) a n a litik o lm a d n d a n e o ld u u h a k k n d a k a y g la n m a y a
lm v e f ( x ) a n a litik o ld u u z a m a n o rta y a k an d a h a b a s it d u ru m u ele
alalm . Bu d u ru m d a , k esin b i im d e F (z )'y e ilik in gerek b ir y a k n sa k lk
h a lk a s i in d e, b u da B < 1 < A k o u lu n a u y a n A ve S y a r a p l (m erkezleri
o rijin d e olan) iki e m b e rle s n rla n m o lm a k zere, b u lu n a n z d z le m in
deki b irim e m b e re sa h ip o lu ru z. L a u re n t s e ris in in p o z itif s l k sm , F~,
z d z le m in d e m o d lle ri /l'd a n k k o la n n o k ta la r i in y a k n s a r ve n e g a tif
s l k sm , F +, z d zlem in d e m o d lle ri fl'd e n b y k o la n n o k ta la r i in y a
k n s a r, b ylece h e r ik isi de h a lk a n n k e n d isi i in d e y a k n s a r (ve o ld u k a
n em siz se de, s a b it te rim a 0'n u n t m z 'le r i in ak b i im d e "y a k n sa d
n" b elirtelim ). Bu d u ru m , F (z) fo n k siy o n u n u iki ay r p a r a y a "blm e"m ize
o la n a k sa la r; b ir i d e m b e rin i in d e h o lo m o rfik , d i e ri i e m b e rin d
n d a h o lo m o rfik ve s ra s y la F~ ve F+ i in se ri ifa d e le riy le ta n m la n m
o lan p a r a la r.
Bu b lm e d e a 0 s a b it te rim in in F~'ye m i y o k sa F +'y a m d a h il e d ile c e
iyle ilg ili (hafif) b ir b u la n k lk m e v c u ttu r. A slnda, y in e de b u b u la n k lk
la y a a m a k d a h a iy id ir nk, F~ ve F + a ra s n d a , y u k a rd a d e in ile n R i
em an n k re si e rev e sin i b e n im se rse k d a h a ak h a le g elen b ir sim e tri
m e v c u ttu r (bkz. ekil 9.5b). Bu, b iz e d u ru m la ilg ili d a h a ta m b ir ta b lo s u
n a r, y ley se im d i b u n u inceleyelim .

9.3 R iem a n n k re si ze rin d e frek a n s blm e

z ve w (= l / z ) k o o rd in a tla r bize R iem a n n k re sin i rte n iki y a m a v e


rir. B irim e m b e r k re n in ek v a to ru h a lin e g e lir ve a rtk h a lk a y a ln z c a ek-
v to ru n "y a k a"sd r. F (z )'y i blm em izi, o n u b iri h o lo m o rfik o la ra k , F +(z)
ta ra fn d a n ta n m la n d ze re ve s a b it te rim in h a n g i k sm n d a h il etm ey i
se e rse k o n u n la b irlik te , F (z )'n in p o z i t i f fr e k a n s k sm o la ra k a d la n d r
la n g n ey y a rk re y e g e n ile y en ve d i e ri h o lo m o rfik o la ra k , F (z )'n in ne-

4 Gerel b ir 31 tanm km esinde tanm l herhangi b ir / C ^-fonksiyonu iin 32'yi h afif b ir b i


imde, ft'n in b ir "karm ak kalnlatrm a"s denilen ve i blgesinde R 'yi b u lu n d u ran g en i
letilm i k arm ak 0 2 tan m km esi haline "karm aklatrm ak", rnein /"n in benzersiz b i
imde O 'd e tanm l holom orfik b ir fonksiyona genilem esi gibi, olasdr.
e k il 9.6 R ie m a n n k r e si z e rin d e k a p a l b ir il
m e e a y r la n b ir y n e lim b e lirtild i i ze re o n u n
i" ve d "m ta n m la r: b u y n e lim ilm e k iin
d e k i b ir "saat y z " i in sa a t y n n n te r s in e d ir
(ve d a r d a y s a s a a t ynne).

g a t i f fr e k a n s k sm o la ra k a d la n d r la n kuzey y a rk re y e F ~(z) ta ra fn d a n
ta n m la n d ze re ve s a b it te rim in k a la n k sm y la b irlik te g e n ile y en iki
p a r a n n to p la m b i im in d e ifa d e etm ek o la ra k d n r z . S a b it te rim i
gz a rd e d e rsek b u b lm e b e n z e rsiz b i im d e , iki y a rk re d e n b iri ya da
d i e rin e g en ilem ey e ilik in h o lo m o rfik lik g e re k sin im i ta ra fn d a n b elrle-
n ir.19-31
R iem a n n k re s i z e rin e izilen b ir e m b e rin (ya d a k a p a l b a k a ilmek)
"i"inden ya da "d "n d an , e m b e re a y rlm a s g erek en b ir y n e lim e b a
v u ra ra k deinm ek, za m a n z a m a n y a r a rl o la c a k tr, z d z le m in d e k i b irim
e m b e rin s ta n d a r t yn elim i s ta n d a r t 8 k o o rd in a tn n a r t y n , d i e r b ir
d ey ile s a a t y n n n te rs i b i im in d e v e rilir. Bu y n elim i te rs e v irirsek
(rnein, 8 y e rin e 6 koyarak), b u d u ru m d a p o z itif ve n e g a tif fre k a n s la rn
y e rle rin i d e itiririz . K apal b ir g enel ilm ee ilik in u z la m z b u n u n la
u y u m lu o lm a ld r. Y nelim , " s a a t yz" ilm e in d ta ra f z e rin e y e rle ti
rild i in d e s a a t y n n d e o lu rk en , " s a a t yz" ilm e in i ta r a f z e rin d e y
k en s a a t y n te rs in e d ir. Bu, y n l b ir k a p a l ilm e in "i"i ve "d "n t a
n m la m a y a h iz m e t eder. ekil 9.6 k o n u y a aklk g e tirm e k te d ir.
B ir fo n k siy o n u ken d i p o z itif ve n e g a tif p a r a la rn a b lm ek 24.3 ve
2 6.2^1'te g receim iz zere k u a n tu m k u ra m n n ve d a h a zel o la ra k k u
a n tu m a la n k u ra m n n k ritik nem deki b ir b ile e n id ir. B u ra d a v erd i im
zel fo rm la sy o n a s ln d a p ek de b u b lm e i in in g en e ld e ifa d e e d ili b i i
m i d e ild ir f a k a t pek ok fa rk l b a la m d a (rnein zellik le b u rg a k u r a
m n d a ; bkz. 33.10) d ik k a te d e e r b a z a v a n ta jla ra s a h ip tir . A lld k fo r
m la sy o n h o lo m o rfik g en ile tm ey le, d o ru d a n F o u rie r g en ile m esiy le o l
d u u l d e ilg ili d e ild ir. P o z itif fre k a n s b ile e n le ri, n p o z itif o lm ak z e
re, e mAr'in k a t la n b i im in d e v erilen n e g a tif fre k a n s b ile e n le ri ak sin e,
e~m* 'n in k a tla r b i im in d e v e rile n le rd ir. P o z itif fre k a n s l b ir fo n k siy o n t
m y le p o z itif fre k a n s b ile e n le rin d e n o lu a n b ir fo n k siy o n d u r.
e k il 9.7 K u a n tu m m e k a n i in d e p o z itif/n e g a tif fre k a n s b lm e, p e riy o d ik v a rs a y lm a y a n
tz a m a n fo n k s iy o n la rn a a tfe d ilir. ekil 9 .5 'te k i b lm e, f'y i z (= e lr)'y le ili k ile n d ire n d
n m k u lla n rs a k t 'n i n t m a r a l (oo'dan oo'a) i in , b ir im e m b e rd e s a a t y n n e te rs
b i im d e z = - l 'd e n y in e z = l 'e g e riy e d o la n la ra k , h l u y g u la n a b ilir, b y lece x<
- j r 'd e n n 'y e g id e r.

B u n a ra m e n , b u ta n m la m a b lm e ile m in d e i e rilm i o la n n t m g e
n e lli in i g zler n n e serm ez. R iem a n n k re sin in , h e r b ir y a rk re y i k e n
d isin e g n d e re n fa k a t kuzey y a d a g n ey k u tb u n u ( z = 0 y a d a z = oo n o k
ta la r) k o ru m a y a n , k e n d isin e p ek ok h o lo m o rfik d n m m e v c u ttu r.1941
Bu n e d e n le (k u an tu m k u ra m i in ok nem li olan) p o z itif ve n e g a tif f re
k a n s la ra b lm e k o n u su , te k il F o u rie r b ile e n le rin i se m e k te n ok d a h a g e
n el b ir k a v ra m d r.
K u an tu m m e k an i iy le ilg ili n o rm a l ta r t m a la r d a p o z itif/n e g a tif f r e
k a n s b lm e, t z a m a n fo n k siy o n la ry la ilg ilid ir ve z a m a n g en e ld e b ir e m
b e r e tra fn d a ile rliy o rm u g ib i d n m e y iz . B u n u n la b irlik te t'n in , "ge
m i lim it" t = oo'dan "gelecek lim it" t = oo'a k a d a r o la n t m a ra l n
e m b e r e tra fn d a b ir kez d o la n a n b ir / 'd e n elde etm ek i in b a s it b ir d n
m k u lla n a b iliriz ; / 'n i n b u ra d a , x = ~ R ve x n lim itle ri a r a s n d a d e i
ti in i k a b u l ed iy o ru m (bylece z = e'x , k a rm a k d zlem d e k i b irim e m b e r
z e rin d e s a a t y n n e te r s y n d e z = 1 n o k ta s n d a n y e n id e n z = l e g eri
dn ecek e k ild e d e iir; bkz. ekil 9.7). Bu t r b ir d n m
1
t = ta n -/

ifa d e siy le ta n m la n r. Bu b a n tn n g rafi i ekil 9 .8 'd e v e riliy o r ve b a s it


g eo m etrik b ir a k la m a ekil 9 .9 'd a su n u lu y o r.
Bu zel d n m n b ir a v a n ta j, d a h a nce 8 .3 'te ele a ln m o lan
(bkz. ekil 8.8) ve b irim e m b e ri (z dzlem i), g er el d o ru s u n a (t dzlem i)
g e tire n b ir d n m o la ra k , h o lo m o rfik e k ild e t m R iem a n n k re sin e g e
n i le m e s id ir:1951

M [9.4] Ak o larak b u d n m ler hangileridir?


M [9.5] B unun y u k an d ak iy le ayn t'y i verdiini gsterin.
Z -l -t+ l
t = : , z = ------.
z+ t+l

z d z le m in d e k i b irim e m b e rin i b lg e si t d z le m in in s t y a rs n a ve z
b irim e m b e rin in d b lg e si t d z le m in in a lt y a rs n a k a rlk g elir. Bu
n e d e n le t'y e a it p o z itif fre k a n s l fo n k siy o n la r h o lo m o rfik o la ra k t'n in a lt
y a n d z le m in e g e n ile y e n le r ve n e g a tif fre k a n s lla r s a s t y a n d zlem e
g e n ile y e n le rd ir. (B ununla b irlik te , t d zlem in d ek i "oo" n o k ta s n n n a s l
ele a ln a c a y la ilg ili d ik k a t etm em iz g erek en n em li b ir ek te k n ik a y n n t
m e v c u ttu r; fa k a t b a s it e k a rm a k t d zlem i y e rin e h e r z a m a n R iem a n n
k re si b i im in d e d n rs e k b u n u n la u y g u n e k ild e b a a k lm olur.)
B u n a ra m e n s ta n d a r t g ste rim le rd e b ir t z a m a n k o o rd in a t b i im in
deki "p o z itif fre k a n s" k a v ra m genellikle, b u r a d a su n d u u m b e lirli y n
te m le b e lirtilm e z fa k a t d a h a ok f ( x ) 'e ilik in F ou rier d n m d e n ile n
ey b i im in d e o rta y a k o n u lu r. Y an t a s ln d a b en im su n d u u m y a n tla a y
n d r 5 f a k a t F o u rie r d n m le ri k u a n tu m m e k an i i i in h e r k o u ld a y a
a m s a l n em d e o ld u u n d a n b u d n m n g er ek te ne o ld u u n u a k la
m ak n em li o la c a k tr.

ekil 9.8 t = ta n * / 2 grafii.

ekil 9.9 t = ta n * 'nin


geometrisi.

5 Bkz., rnein Bailey vd., 1982.


9.4 F o u rie r dnm

T em el o la ra k b ir F o u rie r d n m , p e riy o d ik fo n k siy o n u m u z f ( x ) ' n in


l p e riy o d u so n s u z o la n a k a d a r g it g id e d a h a b y k a ln d n d a , b ir F o u ri
e r se ris i i in sn rla y c d u ru m d u r. Bu so n su z lim itte f ( x ) z e rin d e h i b ir
p e riy o d ik lik s n rla m a s m e v cu t d e ild ir: o y a ln z c a s r a d a n b ir f o n k s i
y o n d u r.6 Bu d u ru m , d a lg a y ay lm z e rin e a l rk e n d ik k a te d e e r a v a n
ta jla ra v e "beklenm edik" s in y a lle r g n d erm e p o ta n s iy e lin e s a h ip tir . Bu n e
d en le sin y a lin b i im in in p e riy o d ik o lm a sn d a s r a r etm ek istem e y iz. F o
u r ie r d n m bize b u t r "tek seferlik " s in y a lle ri, o n la r b ir ta r a f ta n h
l p e riy o d ik " s a f to n la r" b i im in d e a n a liz e d e rk e n ele a lm a o la n a su n a r.
A sln d a b u n u / Of) fo n k siy o n u m u z u n l - oo p e riy o d u n a sa h ip o ld u u n u
h e s a b a k a ta r a k b a a r r . I p e riy o d u b y d k e , h e rh a n g i b ir p o z itif n ta m
s a y s i in l / n p e riy o d u n a sa h ip s a f to n h a rm o n ik le ri, seti im iz h e rh a n g i
b ir g erel p o z itif sa y y a g ittik e d a h a y a k n h a le g elec ek tir. ( rnein h e r
h a n g i b ir g erel sa y y a, ra s y o n e lle r k u lla n la ra k g eliig z el b i im d e o l
d u k a y a k n y a k la k lk ta h m in i y a p la b ilir.) B u n u n b iz e s y led i i h e r h a n
gi b ir fre k a n s ta k i h e rh a n g i s a f to n a a rtk b ir F o u rie r b ile e n i o la ra k iz in
v e rild i id ir. /'(* ) 'in , F o u rie r b ile e n le rin in a y rk b ir to p la m o la ra k ifad e
e d iliin e s a h ip o lm a k y e rin e a rtk o n u n , u h a ld e /"Of)'in f re k a n s a g re a l
n a n b ir in te g ra li (bkz. 6.6) b i im in d e ifa d e si a n la m n a g elen, t m f r e
k a n s la r z e rin d e n s re k li b ir to p la m b i im in d e k i ifa d e sin e sa h ib iz .
K saca b u n u n n a s l a l t n grelim . lk o la ra k l p e riy o tlu b ir f ( x )
p e riy o d ik fo n k siy o n u n F o u rie r a y r m a s n a ilik in y u k a rd a v e rilm i "en
d e rli to p lu " ifa d e m iz i an m sa y alm :

z = e ' * olm ak ze re, F (z) = I a rz r

(asal fre k a n s co = 27r/Z'yle verilir). P eriy o d u b a la n g ta 2n o la ra k alalm ;


b y lece a> = 1 o lu r. im d i p e riy o d u d a h a b y k b ir N ta m s a y a rp a n y la
a r trm a y a a l a c a z (b u ra d a n l = 2nN olur), b ylece fre k a n s ay n a rp a n
o r a n n d a (dier b ir d ey ile a> = N _1) a z a ltlm olur. D ah a n ce te m e l s a f
to n o la n s a lm m l d a lg a a rtk b u y en i d k fre k a n s la ilg ili o la ra k ATinci
d erece h a rm o n ik h a le gelir. D aha nce n 'in c i d erece h a rm o n ik o lan b ir s a f
to n im d i (nJV)'inci d ere ce h a rm o n ik tir. N so n s u z a y ak la rk e n lim it a ld
m zd a b e lirli b ir s a lm m l b ile e n i o n a a it "h a rm o n ik sa y s" y la (dier
b ir d ey ile n sa y sy la ) ta n m la y a ra k ta k ip etm ey e a lm a k u y g u n s u z h a le

6 Dier ta ra fta n x p o zitif ya da neg atif sonsuza ynelirken f(x) "akla uygun ekilde" d av ra n
m asn a ilikin b ir gereklilii yrrle koym ak olaandr. Bu bizim iin b u rad a zel b ir ilgi
k onusu olm ayacak ve benisediim yaklam da norm al gereklilikler h ib ir koulda gereksiz
biim de kstlay c olm ayacak.
g e lir n k b u say s re k li d e iir. Bu dem ek o lu y o r ki y u k a rd a k i to p la m
d a b u sa ln m l b ile e n i r ta m s a y s y la ta n m la m a k u y g u n s u z d u r n k
s a b it b ir r deeri b e lirli b ir to n fre k a n s n ta k ip etm ek y e rin e b e lirli b ir
h a rm o n i i (n 'inci d ere ce h a rm o n ik i in r = n) ta n m la r. Bu fre k a n s ta k ip
e d e n a s ln d a r / N 'd ir ve b u n u ta n m la m a k i in y eni b ir d e ik en e g e re k si
n im d u y arz . F o u rie r d n m le rin d e n k a y n a k la n a n n em li k u lla n m n
so n ra k i b l m le rd e (zellikle bkz. 21.11) o rta y a k o n ac a n a k ld a t u t a
rak , N so n s u z a g id e rk e n a ln a n lim itte k o n u m u * 'y le h e s a p la n a n b ir k u a n
tu m m e k a n ik se l p a r a c n m o m e r tu m u n u 7 sim g eley en b u d e ik en e "p"
diyeceim . Bu lim itte is te n ilirs e x y erin e , * 'n in lim itte g e r ek te n z 'n in g e r
el k sm h a lin e g eleceini a a d a k i a k la m a la rd a g rece im iz zere,
z e rin d e a n la lm x k u lla n m n a d a d n le b ilir.
Sonlu N iin
r
P=N
y az y o ru m . N -> oo ik en lim itte , p p a r a m e tr e s i s re k li b ir d e ik en h a lin e
g e lir ve to p la m m z d a k i "ar k a tsa y la r", ta m s a y d e e rli a y rk r p a r a m e t
re s i y e rin e gerel d e e rli s re k li p p a ra m e tre s in e b a l o la c a n d a n a r
k a ts a y la r n n r 'y e b a m ll n crr 'd e o ld u u gibi y aln zc a b ir so n ek (r
n e in g p) k u lla n m a k y e rin e fo n k siy o n g ste rim in in s ta n d a r t b i im in i, d i
y elim ki g (p ), k u lla n a ra k y azm ak d a h a iy id ir. E a rz r to p la m m z d a k i

r * ff(P)
y e r d e iik li in i etk in b i im d e g e r ek le tirec e iz f a k a t N b y d k e p d e
e rle rin in k k b ir a ra l n d a y e r a la n gerek te rim s a y s n n d a h a b
y k h a le g eleceini (tem elde ATyle o ra n tl o la ra k n k o a r a lk ta y e r a la n
n /N k e s irle rin i d ik k a te alyoruz) a k lm z d a tu tm a k zo ru n d a y z. Bu n ed e n le
g (p ) n ic e li i g er ek te n y o u n lu u n b ir l s d r ve 2 to p la m lim itte b ir
in te g ra l, f , h a lin e g elirk en dp t re v s e l n ic e li i o n a elik etm ek z o ru n d a
d r. Son o la ra k E a rz r to p la m m z d a k i z r te rim in i gz n n e aln , w = N -1
o lm ak ze re z = e ,>x ifa d e sin e ve b u d u ru m d a z = e lx/N e itli in e sa h ib iz .
Bylece z r = e ,rx/N = e'xp olur; b u n la r b ir a ra y a g e tire re k N -* oo ik en l i
m itte /O f) fo n k siy o n u m u z u te m sil etm ek ze re

1 K uantum m ekaniinde ayrca, p'n in leklendirilm esini x le bantl olarak {bkz. 21.2, 11)
uygun biim de sa p tam ak zere ortaya konan sa b it b ir h nicelii de m ev cu ttu r fak at im dilik
b a s it olm as iin b u n u h = 1 o larak kabul ediyorum . Gerekte h Planck sa b itin in (dier bir
deyile h Planck'n orijinal "hareket kuantum u" olm ak zere h/2n) Dirac biim idir, h = 1 s e
im i tem el birim lerim izi uygun b ir biim de tanm lam ak yoluyla her zam an yaplabilir. Bkz.
27.10.
y ar z r - | g ( p ) e ^ v dp
'-co

ifa d e s in i eld e ederiz. A sln d a in te g ra le C27rJ1/,z g ib i b ir leklem e a rp a n


d ah il etm ek o la a n d r, b u n e d e n le b u r a d a g ( p )'y i f i x ) b i im in d e ifad e
ed en ters ili k in in f ( x ) 'i g ( p ) b i im in d e ifa d e ed e n le ta m o la ra k ay n b i i
m e s a h ip o lu u n a ilik in d ik k a t ekici s im e tri m e v c u ttu r:

f ( x ) = (2n)~ 1/2 J g ( p )e xpd p ,g (p ) = (27r)~1/2 J f( x ) e ~ 'xp d*.

f ( x ) ve gP ) fo n k siy o n la r b ir b ir le r in in F o u rier d n m le r i o la ra k a d
la n d r lr la r .19-61

9.5 F o u rie r dn m n d en fre k a n s blm e

T m g erel d o ru su z e rin d e ta n m l (karm ak) b ir f ( x ) fo n k siy o n u ,


k e n d is in e a it g(p~) F o u rie r d n m t m p S 0 d e e rleri iin s f r s a p o z i
t i f fr e k a n s l d r d en ir. Bu n ed e n le p < 0 o ld u u n d a /O f) y a ln z c a e'xp b i i
m in d e k i b ile e n le rd e n o lu u r. (E uler p < 0 i in s f r o lm a y an b ir f o n k s i
y o n la p > 0 i in b a s it e s fr o la n b ir fo n k siy o n a r a s n d a k a b a b ir "y a p
trm a ii" o la ra k g r n e n b u t r b ir g (p ) h a k k n d a o ld u k a e n d ie le n e b i-
lird i; b kz. 6.1.) Y ine de b u , / ( jf )'in m k em m el b i im d e sa y g n "h o lo m o r
fik" b ir ze lli in i se rg ile r g r n r. Bu "p o z itif fre k an s" d u ru m u n u ifad e
etm e n in b ir b a k a yolu, d a h a nce F o u rie r s e rile rin d e y a p t m z g ib i
/O t) 'in h o lo m o rfik g e n ile tile b ilirli i b i im in d e d ir. A rtk b u x d e ik e n in i
gerel ek sen , ki R ie m a n n k re si z e rin d e k i b u (x =" n o k ta s d a dahil)
"gerel ek sen" a r tk gerel e m b e rd ir (bkz. ekil 8.9c), z e rin d e k i n o k ta la r
ta n m ly o r g ib i d n r z (bylece x = x 'i b u eksen z e rin d e alab iliriz).
Bu e m b e r k rey i, "d "ta o lan k a rm a k d zlem e a it s ta n d a r t resim d ek i
a lt y a r d zlem olm ak ze re iki y a rk re y e b ler. / ( x ) 'i n p o z itif fre k a n s l
o lm a sn n k o u lu a r tk h o lo m o rfik o la ra k b u d y a rk re y e g e n ile m e s i
dir.
B u n u n la b irlik te "p o z itif fre k a n s" n b u iki ta n m n k y a sla d m z d a
b ira z d ik k a t g e re k tire n b ir k o n u m e v c u ttu r. Bu, z = oo n o k ta s n a , /O t)
fo n k siy o n u o ra d a gen ellik le b ir t r te k illi e sa h ip o laca iin n a s l d a v r a
n ac a m z s o ru s u y la b a la n t k u ra r. G erekte, k sa s re i in d e (9.7'de)
a k la y ac a m "h ip erfo n k siy o n el" b a k a sn b en im se m em iz k o u lu y la
z = oo'daki b u tek illik bize e sa se n h i b ir g l k k arm az. " / ( oo)"a g re u y

SS [9.6] g(p) iin f (x ) biim indeki ifadenin altrm a [9.2]deki kon t r in teg ral ifad esin in sn r
layc b ir biim i, a = (2jri)-1 f z - " -1 F(z) dz, k u llan larak n asl elde edildiini gsterin.
g u n b a k a sy la b irlik te p o z itif f re k a n s a ili k in nceki p a r a g r a f ta v e r d i
im iki ta n m n b irb irle riy le te m el b ir u y u m i in d e o ld u k la rn g r r z .8
Bizi F o u rie r s e ris in d e n F o u rie r d n m n e u la tr a n , 9 .4 'te k i lim iti
m izd e i e rilm i b ir k sm g eo m etriy i R iem a n n k re si b i im in d e in celem ek
ilg ili o k u r i in y a ra rl o la b ilir. 2n p e riy o d u n a sa h ip b ir / ( * ) fo n k siy o n u
i in d a h a nce ele a lm o ld u u m u z , * 'n in b irim y a r a p l b ir e m b e r e tr a
fn d a k i y ay u z u n lu u n u n l s o ld u u z d zlem i ta n m n a g eri d nelim .
X y o ru m la m a sn b ir e m b e r e tra fn d a k i u za k lk o la ra k k o ru y a ra k , p e riy o
d u a r t a r d a gelen a r ta n a d m la rla 27r'den d a h a b y k d e e rle rle d e i tir
m ek iste d i im iz i d n n . B unu g it g ide b y y e n b ir e m b e r d iz isin i ele
a la ra k g e r e k le tire b iliriz fa k a t lim it a lm a ile m in in g eo m etrik b ir m a n tk
o lu tu rm a s i in e m b e rle rin h e p s in in x 0 b a la n g n o k ta s n d a b ir b ir
le rin e d e d i in i v a rsa y a c a z (bkz. ekil 9.10a). B a sitlik i in b u n o k ta y
t m e m b e rle r a lt y a r d zlem d e y e r a la c a k e kilde z = 0 (z = 1 yerine)
b a la n g n o k ta s o la ra k seelim . Bu, / = 2n p e riy o d u i in m erk ezi o rijin
y e rin e z = i'de o la n b a la n g e m b e rim izi o lu tu ru r. I > 2n p e riy o d u
i in e m b e rin m erkezi k a rm a k d zlem d e k i C = /2 n n o k ta s n d a d r ve
l -* oo ik en lim itte gerel ek sen in k e n d isin i, e m b e rin "m erkezi" n e g a tif

ekil 9.10 l -> oo iken, l periyodu olmak zere, p o z itif frekans koulu, (a) M erkezi
z = - i'd e olacak ekilde yeri d eitirilm i birim ember zerinde tanm l / ile birlikte
{ = 27r'yle balayn. Byyen ( iin emberin yarap /'dir ve merkezi C = i J / 2 r ' d e d i r .
H er durum da/, s a a t ynndeki yay uzunluunu ler. P o z itif frekans, f 'n i n emberin
iine ve i -* t lim itin de alt yar dzleme holom orfik gen ileyeb ilirlii olarak ifade edilir,
(b) Riemann kresi zerindeki ayn durum. Sonlu l iin Fourier serisi z = il/2jr noktas
dolaynda b ir Laurent serisinden elde e d ilir fakat kre zerinde bu nokta emberin m er
kezi deildir; Fourier serisi Fourier dnm haline gelm ek zere, Z -* oo lim itinde oo
noktas biim ini (onun zerinde yer alarak) alr.

' Bkz. Bailey vd., 1982.


s a n a l e k sen b o y u n ca so n su z a ta n m o lm a k zere, elde ed e riz (bylece
X = x). H er d u ru m d a ^ 'y i a rtk , o rijin d e x = 0 olm ak zere, e m b e r e tra fn
d a s a a t y n n d e k i y ay u z u n lu u n u n l s (ya da lim it d u ru m u n d a g e r
el ek sen z e rin d e k i p o z itif uzaklk) o la ra k k a b u l ederiz. em b erlerim iz
a r tk s ta n d a r t o lm a y an (dier b ir d ey ile s a a t ynne) b ir y n elim e sa h ip
o ld u k la rn d a n , "d lar" o n la rn ileridir (bkz. 9.3, ekil 9.6), b y lece p o z i
tif fre k a n s k o u lu m u z b u i a n la m n a gelir. x ile z a ra s n d a a rtk

z = (e _2m^ i 1 )
2n
ile ifa d e ed ilen b ir b a n ty a s a h ib iz .1971 Sonlu l i in / Qf)'yi C = - i l / 2 n
n o k ta s d o la y n d a b ir L a u re n t se ris in e b a v u ra ra k b ir F o u rie r se ris i o la
ra k ifa d e ed e b iliriz . F o u rie r d n m n l -> oo lim itin i a la ra k elde ed eriz.
S onlu l i in p o z itif fre k a n s k o u lu n u /'(x ) 'n in ilgili e m b e rin i in e holo-
m o rfik g en ile y e b ilirli i o la ra k elde ederiz; l - oo lim itin d e b u k o u l, y u
k a rd a ifa d e ed ilm i o la n eyle u y u m lu o la ca k e k ild e a lt y a r d zlem e ge-
n i le y e b ilirlik h a lin i alr.
L a u re n t s e ris i l - oo lim itin d e n e h a le gelir? Bu lim itte n e o ld u u n u a n
la m a k i in R iem a n n k re sin e gz a tm a y a gerek d u y aca z. H er b ir so n lu l
d e eri i in C (= \l/2n) n o k ta s x e m b e rin in m e rk e z id ir f a k a t R iem an n
k re si z e rin d e b u C n o k ta s e m b e r m e rk e zi b en z eri h i b ir ey o lm ay a
g erek d u y m az. I b y d k e C, s a n a l e k sen i te m sil ed en R iem a n n k re si
z e rin d e k i e m b e r b o y u n c a d a r h a re k e t e d e r ve b u n o k ta C (= il/2n)
e m b e rin m e rk e zin e g it gide d a h a az b e n z e r g r n r. Son o la ra k ( = oo li
m itin e u la ld n d a C R iem a n n k re s i z e rin d e k i z = oo n o k ta s h a lin e g e
lir. B u n u n la b irlik te C = oo o ld u u n d a , o n u n a s ln d a e m b e r m e rk e zin d e
o lm a s g ere k irk e n e m b e rin z e r i n d e o ld u u n u g rrz! (Bu e m b e r a rtk
e lb e tte g erel eksendir.) Bu n e d e n le b u n o k ta d o la y la rn d a s l b ir se ri
o lu tu rm a k ta , e lb e tte b eklenecei zere, zgn (ya d a "tekil") b ir ey m e v
c u ttu r n k a r tk b ire y se l te rim le rin b ir to p la m y e rin e s re k li b ir in teg -
r a l elde ed eriz.

9.6 Hangi tr fonksiyon uygundur?


im di b u b l m n b a n d a k u lla n m u y g u n o lan "fonksiyon" t r y le
ilg ili o rta y a a tlm s o ru y a dnelim . u k o n u y u dile g e tire b iliriz : n e t r
fo n k siy o n la r F o u rie r d n m le ri o la ra k g ste re b iliriz ? D ikkati y a ln z c a
a n a litik fo n k s iy o n la rla (dier b ir d ey ile C ) s n rla m a k u y g u n su z g r n r
n k y u k a rd a g rd m z ze re k e sin lik le a n a litik o la b ile n , p o z itif f re
k a n s l b ir /C f) fo n siy o n u n a ili k in g (p ) F o u rie r d n m , s f r o lm a y an
b ir fo n k siy o n la s f r fo n k siy o n u n u n a y rt e d ilir b iim d e a n a litik o lm ay an
b ir "y a p trm a ii"dir. B ir fo n k siy o n ve o n a ilik in F o u rie r d n m a r a
s n d a k i ilik i sim e trik tir, o h a ld e h e r b iriy le ilgili b u t r fa rk l s ta n d a r tla r
b en im se m ek a n la m sz g r n r. D aha b a k a b ir n o k ta o la ra k / ( x ) 'n i n
X = oo n o k ta sn d a k i d a v ra n n n p o z itif/n e g a tif fre k a n s b lm e k o n u su y la
b a la n tl olduu f a k a t /( x ) 'n i n oo'da, a s ln d a y aln zc a ok zel k o u lla rd a
(bu, x + iken ve x 00 iken /( x ) 'n i n d a v ra n la r a r a s n d a k esin b ir
elem e g ere k tird i in d en ) a n a litik (C ) old u u y u k a rd a b e lirtild i. T m
b u n la ra ek olarak , F o u rie r d n m le rin i a lm ak zere, d a h a nce d e i
n ilen , "beklenm edik" (an alitik olm ayan) m e sa jla r ile te b ile n sin y a lle rle u
ra m a m z a o la n ak sa la y a n ilk f i z i k i y n le n d iricim iz sz k o n u su d u r. Bu
n ed e n le b l m n b a n d a yz yze geldiim iz so ru y a d n m ek zo ru n d ay z:
n e t r b ir fo n k siy o n u "d r st" b ir fo n k siy o n o la ra k k a b u l edelim ?
B ir ta r a f ta n , E u le r ve a d a la rn n b elk i de, b ir h o lo m o rfik (ya da
an a litik ) fo n k siy o n u z ih in le rin d e say g d u y u la n b ir "fonksiyon" o la ra k b u
lu n d u rd u k la r t r d e b ir ey o lacak b i im d e k a b u l ed e b ile ce k lerin i, y in e de
d i e r ta r a f ta n b u t r fo n k siy o n la rn pek ok t r m a te m a tik se l ve fiziki
p ro b le m iin , d a lg a y ay lm y la ilg ili o la n la r da d a h il o lm ak zere, a n
la m sz b i im d e sn rla y c g r n m e le rin i a n m sa rz ; b u d u ru m d a d a h a g e
n el b ir k a v ra m g ere k lid ir. Bu b a k a la rn d a n b iri d i e rin d e n d a h a m
"d o ru "d u r? B yk o la slk la ilk b a k a sn n d e s te k ile rin in "m o d as
gem i" o ld u u ve m o d e rn fik irle rin b a s k n b i im d e k in cisin e e ilim li o l
d u u n a ilik in k u v v etli b ir egem en a n la y m e v c u ttu r; b y lece h o lo m o rfik
y a d a a n a litik fo n k siy o n la r genel b ir "fonksiyon" k a v ra m n n y a ln z c a ok
zel b i im id ir. B u n u n la b irlik te z o ru n lu b i im d e k a b u l e d ilm e si g erek en
"doru" ta v r b u m u d u r? K endim izi b ir 18. yzyl zih in e rev e si iin e k o y
m ay d eneyelim .
19. y zy l b a la rn d a k i J o s e p h F o u rie r'e b ak a lm . F o u rie r, ekil 9.1 1 'd e
izilm i k a re d alg a ya da te s te re az g ib i b e lirli p e riy o d ik fo n k s iy o n la rn
m k em m el d ere ced e m a k u l g r n m l F o u rie r g ste rim le rin e sa h ip o ld u
u n u g ste rd i in d e "an alitik " ("Eulerci") d n c e o k u lu n a m e n su p k i ile r
k t b ir ok g e irm iti. F o u rie r, z a m a n n d a m a te m a tik k u ru m u n u n ok
s a y d a itira z y la k a r la t. ou o n u n k a rm la rn k a b u l e tm ek te is te k
sizd i. rnein, n a s l o lu rd u d a k a re fo n k siy o n u n a a it b ir "eitlik " o la b ilir
di? B u n a ra m e n F o u rie r'in g ste rd i i zere

1 1
SQr) = s n x + - s i n 3* + - s i n 5 / + - s i n 7* +

s e ris in in to p la m g er ek te n , y a n p e riy o t 7r'de s a b it d e e rle r ^ n ve


a r a s n d a sa ln m y a p t k a b u l e d ile n b ir k a re d a lg a v e rir (bkz. ekil 9.12).
(a)
t

(b)
1 1 i

ek il 9.11 S re k siz p e riy o d ik fo n k s iy o n la r (m kem m el d ereced e m a k u l g r n m l F o u ri-


er g s te rim le riy le b irlik te): (al K are d a lg a (b) T e s te re az.

ek il 9.12 s ( x ) = s i n x + - s in 3 * + - s i n 5 x + - s i n l x + H F o u rie r s e ris in in (ekil


9 .1 1 a 'd a k in e b en zer) b i r k a re d a lg a y a y a k n s a y a n k sm i to p la m la r.

B u n u n la ilg ili y u k a rd a v e rilm i L a u re n t s e ris i ta n m n ele alalm ,


z = e'x o lm a k ze re o ld u k a k g r n m l

2 is Q r ) = - 5 _ i z- 3 _ z- + z + z3 + I z5 + .

ifa d e s in e s a h ib iz .1981 A slnda b u y a k n sa k lk h a lk a s n n h i b ir gerek ak


a la n k a lm a d a n b irim em b ere b z m e sin e b ir rn e k tir. B u n u n la b irlik te
L a u re n t s e ris in i b iri z d z e n in d e s r a d a n b ir sl se ri v ere n p o z itif sl
ve d i e ri z -1 d z e n in d e b ir s l se ri v e re n n e g a tif s l iki y a ry a b le rse k
e y lere h l h o lo m o rfik fo n k siy o n la r b i im in d e b ir a n la m k a ta b iliriz . A s
ln d a b u n la r
1 , 1 , 1 /l+z\
5' = Z + I Z J + 5 Z J + = 2 l0 g ( l ^ )
ve

e k lin d e k i iyi b ilin e n s e rile r d ir ve 2is( x ) = S~ + S + ifa d e s in i v erm ek zere


ak o la ra k to p la n a b ilir le r .1991 Bu ifa d e le rd e y a p la n u fa k b ir d zen lem e
b izi, s ( x ) = ^ n o ld u u n u 19101 s y ley erek S~ ve S+'m n b ir b ir in d e n y a ln z c a
i ~ 7r k a d a r fa rk l old u u s o n u c u n a g t r r. B u n a ra m e n a s ln d a n e d e n
b u a lte r n a tif d e e rle r a r a s n d a s a ln a n b ir k are fo n k siy o n u eld e e tti im iz i
g rm ek i in b ira z d a h a y a k n d a n b a k m a y a gerek d u y arz.
8 .3 'te, z d z lem in d ek i b irim e m b e rin i b lg e sin i t d z le m in in s t
y a r s n a g t rm e k zere (ekil 8 .1 0 'd a g ste rild i i gibi) ifa d e ed ilen
t = (z 1 ) / (iz + 1 ) d n m n u y g u la rs a k ne o ld u u n u d e e rlen d irm e k
b ira z d a h a k o la y la r, t b i im li ifad e y e gre a rtk S~ b u s t y a r d zlem e
ve S + a lt y a r d zlem e k a r lk g e lir ve (lo g a ritm a la rd a o la s 2n\ b u la n k
lk la ry la b irlik te)
1 1 ^ 1 1
S = - - l o g t + -lo g i, S + = - l o g t + - lo g i

ifa d e le riy le k a r la rz . L o g a ritm a la r, s ra s y la t = i ve t = - i b a la n g


n o k ta la rn d a n h a re k e tle s re k li o la ra k izleyerek, n e g a tif g erel t ek sen i
z e rin d e S~ + S + = ^ir ik e n 19111 p o z itif gerel t ek sen i z e rin d e
S~ + S + = + ~tt o ld u u n u g r r z . B u ra d a n h a re k e tle , z d z le m in d e k i b i
rim e m b e rin a lt y a rs z e rin d e s (^ ) = - ^ / r iken s t y a r s z e rin d e
s ( j ) =+ - n o ld u u s o n u c u n u k a rrz . Bu d u ru m , F o u rie r s e ris in in to p la
m n n a s ln d a tp k F o u rie r'in ile ri s rd g ib i k are d a lg a y a e it o ld u u
n u g ste rir.
Bu rn e k te n k a rla c a k d e rs n ed ir? S rekli bile o lm a y an , y a ln z c a t
rev i a ln a b ilir h a ld e k i (bu d u ru m d a y a ln z c a b ir C_1-fo n k s iy o n u olan) zel
(periyodik) b ir fo n k siy o n u n m k e m m e l e k ild e a n la m l g r n e n b ir F o u ri
e r s e ris i b i im in d e g ste rile b ile c e in i grd k . E d e e r b i im d e , fo n k siy o
n u b irim e m b er z e rin d e ta n m l o la ra k d n d m z d e o, m a k u l g r
n m l b ir L a u re n t s e ris i o la ra k , h e r n e k a d a r y a k n sa k lk h a lk a s n n k e n
d isi i in b irim e m b e re b z t L a u re n t se rile rin d e n b iri de o lsa, ifad e
e d ile b ilir. Bu L a u re n t s e ris in in p o z itif ve n e g a tif y a r la r n n h e r b iri to p -

Q [9.9] Bunu, 7.4'n so n la n n a doru verilm i olan, logz iin z = 1 dolaylarndaki b ir sl seri
genilem esinden y ara rla n a ra k yapn,
[9.10] Bunu (|sQf)l < varsaym yla) gsterin.
la m R iem a n n k re s in in y a rs z e rin d e k i m k em m el d ere ced e iyi b ir ho-
lo m o rfik fo n k siy o n a e ittir. B iri b irim e m b e rin b ir ta ra fn d a d i e ri b r
ta ra fn d a ta n m la n r. Bu fo n k siy o n la rn "to p la m "la rn b irim e m b e rin
k e n d isi z e rin d e is te n ile n k are d alg ay v e rir e k ild e d n e b iliriz . Bu d u
ru m , b irim e m b e r z e rin d e z = 1 n o k ta la rn d a , to p la m n , b u to p la m d a n
k a y n a k la n a n k a re d a lg a y v e re re k b ir ta r a f ta n d i e rin e "sray ab ilece i"
b i im d e k i d a lla n m a te k illik le rin in v a rl n d a n k ay n a k ld r. Bu d a lla n m a
te k illik le ri a y rc a iki ta ra fta k i sl s e rile rin b irim e m b e rin te sin e y a k n
sa m a s n nler.

9.7 Hiperfonksiyonlar
Bu rn ek y a ln z c a ok zel b ir d u r u m d u r f a k a t gen eld e n e y ap m am z
g ere k ti in i g ste rir. B irim e m b er z e rin d e (R iem ann k re si zerin d ek i)
ta n m la n a b ile n ve tp k ele a lm a k ta o ld u u m u z rn ek te k i g ib i, e m b e rin
b ir ta ra fn d a y e r a la n ak blge z e rin d e k i b ir F+ h o lo m o rfik fo n k siy o n u
ile d i e r ta ra fn d a k i ak blge z e rin d e y e r a la n b a k a b ir F~ h o lo m o rfik
fo n k siy o n u n u n b ir "toplam " o la ra k g ste rile b ile n en genel b i im li fo n k s i
y o n u n n e o ld u u s o ru s u n u so ralm . Bu so ru n u n y a n tn n b iz i d o ru ca ,
"h ip erfo n k siy o n " o la ra k a d la n d rla n egzotik fa k a t nem li b ir k a v ra m a y
n e ltti in i greceiz.
A sln d a / 'y i F~ ile - F+ a r a s n d a k i "fark" o la ra k d n m e n in d a h a a y
d n la tc o ld u u o rta y a kar. B una ilik in b ir se b ep , en g en el d u ru m d a ,
g erek b irim e m b e re ne f ' n i n ne de F +'n n a n a litik b ir g e n ile m e sin in
o la b ile ce i ve b ylece e m b e rin k en d i z e rin d e b u t r b ir "to p la m n ne
a n la m a g eleb ilec e in in ak o lm a y d r. B u n u n la b irlik te , F~ ile F+ a r a
s n d a k i fa r k , ta n m b lg e leri b irim e m b e r z e rin d e b ir a ra y a g eld i in d e,
b u iki fo n k siy o n a r a s n d a k i "sram a"y g s te rir g ib i d n e b iliriz .
K arm a k d zlem d e k i b ir e rin in b ir ta r a f z e rin d e k i h o lo m o rfik b ir
fo n k siy o n la d i e r ta r a f z e rin d e k i b a k a b ir h o lo m o rfik fo n k siy o n a r a
sn d a k i b u "sram a" fik ri b iz e a s ln d a , h o lo m o rfik fo n k siy o n la rn h i b ir i
n in e rin in k e n d isi z e rin d e h o lo m o rfik o la ra k g e n ile m e sin e g erek o lm a
y ac ak e k ild e , e ri z e rin d e ta n m la n a n b ir "fonksiyon"a ilik in y en i b ir
g r s u n a r. G erekte bu, (analitik) b ir e ri z e rin d e k i b ir h ip e rfo n k siy o -
n u n ta n m d r. Bu, J a p o n m a te m a tik i M ikio S ato ta ra fn d a n 1958'de o r
ta y a k o n m u h a rik a b ir k a v ra m d r .9 Yine de b ira z d a n g rece im iz zere
S a to 'n u n e s a s ta n m b u n d a n d ik k a te d e e r b i im d e d a h a z a r if tir .10

9 Bkz. Sato, 1958, 1959, 1960.


10 Ayrca bkz. B rem erm ann, 1965, h e r ne k ad ar "hiperfonksiyon" terim i bu alm ada aka
kullanlm am olsa da.
B ir h ip e rfo n k siy o n u n ta n m i in b irim e m b e rin b t n g ib i k a p a l
b ir e ri d n m e m iz gerekm ez f a k a t e rin in b ir k sm n d ik k a te ala b iliriz .
A sln d a h ip e rfo n k siy o n la r gerel d o ru s u n u n b ir y p a r a s z e rin d e t a
n m la n m o la ra k ele alm ak d a h a o la a n d r, y'y, a ve b, a < b k o u lu n u
s a la y a n g erel s a y la r olm ak zere, g erel d o ru s u n u n a ile b a r a s n d a
k a la n p a r a s o la ra k k a b u l edeceiz. ylese y z e rin d e ta n m l b ir h ip e r-
fo n k siy o n , ak b ir ( st s n r y olan) X ~ k m e si ze rin d ek i h o lo m o rfik b ir
f fo n k s iy o n u n d a n b a la y p ak b ir (alt s n r y olan) 32+ k m e si z e rin d e
ki h o lo m o rfik b ir g fo n k siy o n u n a y z e rin d e n g er ek le en s ra m a d r; bkz.
ekil 9.13.
B ir "s ram a"y a b a s it e b u e k ild e d einm ek b u t r b ir ey le n e y a p l
m a s g ere k ti in e ilik in pek fa z la fik ir v erm ez (ve b u h en z m a te m a tik se l
o la ra k y e te rin c e ta m deildir). S a to 'n u n b u k o n u la ra ilik in z a r if z m

ek il 9.13 G erel e k se n in b ir y p a r a s z e rin d e k i b ir h ip e rfo n k s iy o n , y 'n n b i r ta r a f


z e rin d e k i b i r h o lo m o rfik fo n k siy o n d a n d i e r ta r a fn d a k i b ir in e g e r e k le e n " s ra m a y
ifa d e eder.

e k il 9.14 G erel e k se n in b i r y p a r a s z e rin d e k i b i r h ip e rfo n k s iy o n , / a k b ir Jl~ b l


gesi z e rin d e ta n m l ve y 'd a n a a d o ru g e n ile m e k z e re ve g a k b i r 3l+ b lg e si
z e rin d e ta n m l ve y 'd a n y u k a r d o ru g e n ile m e k zere, h o lo m o rfik b i r (/, g) fo n k siy o n
iftiy le sa la n r, y z e rin d e k i gerek h h ip e rfo n k s iy o n u , h, 3l~, y ve 3 i + 'd a n o lu a n 32
b irli i z e rin d e h o lo m o rfik o lm ak zere, (/, g) m o d lo ( / + h, g + h) n ic e lik le rid ir.
g e r ek te n o la a n s t b a s it ve b i im se l o la ra k grece d a h a c e b irse l b ir
y o lla ile rle m e k tir. Bu s ra m a y y a ln z c a b u h o lo m o rfik fo n k s iy o n la rn
if, 9) ifti o la ra k su n a rz . B ylesi b ir (/, g) iftin in b a k a b ir (/0, g 0) iftin e
d e n k o ld u u n u , so n ra k i n ce k in d e n / ve 5 'n in h e r ik isin e de, h, y e ri p a r
a s z e rin d e b ir b ir in e b a la n m Jl~ ve 3?+'d a n o lu a n b irle ik (ak) Ji
b lg e sin d e ta n m l olm ak zere, ay n h o lo m o rfik h fo n k siy o n u ek len erek
elde e d ilirs e syleriz; bkz. ekil 9.14. H o lo m o rfik fo n k siy o n la r f v e g s r a
sy la Jl~ v e 32+'d a ta n m ly s a ve h, Jl b irle ik b lg e si z e rin d e g eliig z el
h o lo m o rfik b ir fo n k siy o n sa

(/- l (f + h , g + h)'ye d e n k tir

d iy e b iliriz . Y u k ard a g ste rile n ifa d e le rin h e rh a n g i b iris i ay n h ip e rfo n k -


siy o n u te m sil etm ek ze re k u lla n la b ilir. H ip erfo n k siy o n u n k e n d isi m a te
m a tik se l o la ra k b u t r iftle rin e dee rlik s n f e k lin d e a d la n d r lr ve 32
z e rin d e ta n m l h o lo m o rfik h fo n k s iy o n la rn n "in d irg e n m i m o d lo "su -
d u r .11 O kuyucu, n s z d e k e s ir ta n m y la b a la n tl o la ra k d e in ile n "e d e
erlik sn f" k a v ra m n a n m sa y a c a k tr. Bu ay n genel f ik ird ir ve d a h a az
k a r k d e ild ir. B u ra d a k i te m el n o k ta , h ek lem e n in f ile g a r a s n d a k i "s-
ram a "y a e tk id e b u lu n m a m a s d r fa k a t h, f ile g 'yi b u s ra m a y la ilg isi o l
m a y a n y o lla rla d e itire b ilir. ( rnein, h b u fo n k siy o n la rn y 'd a n a k 32
ve 32+ b lg e le rin e d ev a m etm e b i im le rin i d e itire b ilir.) Bylece s ra m a
n n k e n d isi b u e d e e rlik sn f g ib i a k o la ra k g s te rilir
O kuyucu b u u s ta c a ta n m n n em li o ra n d a , y a ln z c a z e rin d e b a l b u
lu n d u k la r o rta k s n r izg ileri y 'y la s n rla n a n ak 32 ve 32+ b lg e leri s e
im im ize b a l g r n m e sin d e n gerek a n la m d a r a h a ts z o lm u o la b ilir.
B u n u n la b irlik te , d ik k a t ekici olan, b ir h ip e rfo n k siy o n u n ta n m b u s e i
m e b a l deildir. K eserek k a r m a te o r e m i o la ra k b ilin e n a r tc b ir te
o rem e g re b u h ip e rfo n k siy o n k a v ra m b e lirli 32 ve 32+ s e im le rin d e n o l
d u k a b a m sz d r; ekil 9.1 5 'in s tte k i rn e in e bak n .
A sln d a k e se re k k a rm a te o re m i b iz e b u n d a n d a fa z la s n v erir. Ak
b lg em iz 32'nin y k a rla ra k ikiye b l n m e sin e (dier b ir d ey ile 32 ve
32+'ya) g erek d u y m ay z. T m g ere k sin im im iz k a rm a k d zlem d ek i ak 32
b lg e sin in ak y p a r a s n 12 ierm e z o ru n lu lu u d u r. 32 - y (dier b ir d e
y ile 32'den y k a rld n d a o n d a n g eriy e k a la n e y )13 tp k b u n o k ta y a k a
d a r gz n n e ald m z g ib i iki a y r p a r a d a n o lu a b ilir f a k a t d a h a genel
o la ra k y 'n m 32'den k a rlm a s b iz i ekil 9 .1 5 'in a ltta k i rn e in d e gs-

11 "Modiilo" [ya da "kapasite"] k avram nn baka b ir yn 16.1'de tartlacak (bkz. 3.17).


12 B urada "ak para" b a s it ekilde, gerek bitim n o k talar a ve b' nin y 'da ierilm edii gere
ine a tfta b u lu n u r. yle ki y'y "iermek" R iinde a ve b' yi ierm eyi ifade etmez.
13 Jl ve y km eleri arasn d ak i b u "fark" ayrca genellikle # \ y eklinde yazlr.
e k il 9.15 K eserek k a rm a te o re m i bize, b ir h ip e rfo n k s iy o n k a v ra m n n K v e rili y e r is i
ni i e rd i i s re c e , ak 31 b lg esi se im in d e n b a m sz o ld u u n u s y le r, (a) Jl - y b lg esi
iki a y r p a r a d a n o lu a b ilir (bylece ekil 9 .1 4 'te k i g ib i iki a y rk h o lo m o rfik f v e g fo n k
siy o n u eld e ederiz) y a d a (b) X - y b lg e si, f ve fl'n in b a s i t o la ra k ay n h o lo m o rfik fo n k
siy o n u n ik i p a r a s o ld u u b irle ik te k b i r p a r a o la b ilir.

te rild i i g ib i te k b ir b a l blg ey le b a b a a b ra k a b ilir. Bu d u ru m la rd a


y 'y a a it i te k a la n h e rh a n g i b ir a y a d a i b itim n o k ta s n d a k arm aly z ,
b y lece Jl - y o la ra k a d la n d r m ak b ir km ey le k a r la rz . Bu d a h a
g en el d u ru m d a h ip e rfo n k siy o n la rm z "Jl z e rin d e h o lo m o rfik fo n k siy o n
la r, Jl f z e rin d e in d irg e n m i m o d lo h o lo m o rfik fo n k siy o n la r" o la ra k
ta n m la n r. 32'nin b u o ld u k a s e rb e s t se im in in k e n d isi a ra c l y la ta n m
la n a n "h ip erfo n k siy o n lar" sn fn d a h i b ir fa rk y a ra tm a m a s epey d ik k a t
e k ic id ir .19121 a ve i 'n i n h e r ik is in in Jl i in d e y e r a lm a d u ru m u h ip e rfo n k
siy o n in te g ra lle rin d e y a ra rld r, b u n e d e n le Jl f 'd a k a p a l b ir k o n t r k u l
la n la b ilir.
T m b u n la r a y rc a R iem a n n k re s i z e rin d e k i b ir e m b e re ilik in n
ceki d u ru m u m u z d a d a g e erlid ir. B u ra d a , 32'yi t m R iem a n n k re si o la ra k
k a b u l e tm e n in b a z y a r a rla r m e v c u ttu r n k "m odunu alm ak " z o ru n d a
o ld u u m u z fo n k siy o n la r t m R iem a n n k re si z e rin d e e v re n se l o la n h o lo
m o rfik fo n k s iy o n la rd r ve bize b u fo n k siy o n la rn y a ln z c a s a b itle r o ld u u
n u s y ley en b ir te o re m m e v c u ttu r. (A slnda b u n la r 9 .2 'd e h a k la rn d a
k a y g la n m a m a y seti im iz a 0 "sab itleri"d ir.) Bu n ed en le, m o d lo s a b itle
ri, R iem a n n k re si ze rin d ek i b ir e m b e r z e rin d e ta n m l b ir h ip e rfo n k
siy o n b a s it e e m b e rin b ir ta ra fn d a k a la n t m blge z e rin d e k i h o lo m o r
fik b ir fo n k siy o n la ve d i e r ta r a f z e rin d e k i b a k a b ir fo n k siy o n la b e lirti-

[9.12] Neden X zerindeki holom orfik fonksiyonlar, X y zerindeki indirgenm i m odlo


holom orfik fonksiyonlar d ah a nce sahip olduum uz, Jl - ym n X~ ve S +ya blnd d u
rum daki b ir hiperfonksiyonun tanm halin e gelir?
lir. Bu d u ru m , e m b e r z e rin d e k i ra sg e le b ir h ip e rfo n k siy o n u n , k e n d i p o
z itif ve n e g a tif fre k a n s l p a r a la rn a esiz b i im d e (m odlo sa b itle ri) b
l n m e si so n u c u n u v erir.
H ip e rfo n k siy o n la rn b a z te m el z e llik le rin i d e e rle n d ire re k b itire lim .
H olo m o rfik o la ra k s r a s y la Ji~ ve Jl+ z e rin d e ta n m l, / ve g iftiy le b e
lirtile n h ip e rfo n k siy o n u g ste rm e k ze re I /, 5 ] n o ta s y o n u n u k u lla n a c a m
(y 'n n 32'yi Jl~ ve Ji+'y a b ld d u ru m u te rs in e eviriyorum ). Bu n e d e n le
ay n h ip e rfo n k siy o n u n fa rk l iki g ste rim in e , l f , g } ve i f 0, g 0J, sa h ip se k ,
d i e r b ir d ey ile I f , g \ = [[/o. Sol ' se b u d u ru m d a / f 0 ve g - g 0, JL z e rin
de ta n m l f a k a t s r a s y la Jl~ ve f t +'y la s n rla n m a y n h h o lo m o rfik
fo n k siy o n u d u r. yleyse iki h ip e rfo n k siy o n u n to p la m n , b ir h ip e rfo n k s i
y o n u n t re v in i ve b ir h ip e rfo n k siy o n u n y z e rin d e ta n m l b ir q a n a litik
fo n k siy o n u y la a r p m n ifad e etm ek o ld u k a b a s ittir:

If, 5] + If. 9l = l f + f.g + 5 i

d / ,g l _ Jdf_ d |
dz Idz'dzJ'

q lf.g l = lqf.qgl-

Son ifa d e d e a n a litik q fo n k siy o n u h o lo m o rfik o la ra k y 'n n b ir k o m u lu u


n a 14 g e n i le tilm i tir .19131 <?'nun k e n d isin i q lq, 0] = H0, <7] ifa d e le riy le b ir
h ip e rfo n k siy o n o la ra k g ste re b iliriz f a k a t iki h ip e rfo n k siy o n a r a s n d a t a
n m l g en el b ir a rp m m e v c u t d e ild ir. B ir a rp m ek sik li i g en e lle n m i
fo n k siy o n la ra u y g u la n a n h ip e rfo n k siy o n y a k la m n n h a ta s d e ild ir .15
rn e in D irac d e lta fo n k siy o n u n u n (6 . 6 'd a dein ilen ; a y rc a a a y a d a
b akn) k a re s in in a ln a m a m a s k u a n tu m a la n k u ra m c la rn a p ek ok so ru n
k arr.
y = R ve S " ve 3l+ s t ve a lt ak k a rm a k y a r d z le m le r o ld u u d u
ru m d a h ip e rfo n k siy o n e l g ste rim le rin b a z b a s it rn ek le ri, log 1 = 0 o la
cak e k ild e lo g a ritm a d a lla n m a s ald m z, H ea v isid e b a s a m a k fo n k siy o
n u 6 ( x ) ve D irac (H eaviside) d e lta fo n k siy o n u 5(x) (= d 0 ( x )/d x ) 'tir (bkz.
6 . 1 , 6):

14 "K om uluu"nun teknik tanm "ak km e ieren"dir.


Q [9.13] B urada ufak b ir ay rn t m evcuttur. Aa karn. p u c u : Aklam ann tanm km esi
zerine dikkatlice dnn.
18 G enellenm i fonksiyon" fikrine d ah a sta n d a rt yaklam iin, bkz. Schvvartz, 1966; Friedlan-
der, 1982; G el'fand ve Shilov, 1964; Treves (1967); "dorusal olm ayan" b a lam lard a y ararl,
ve "arpm v arl problem ini b ir benzersiz olm am a problem i"ne eviren a lte rn a tif b ir neri
iin, bkz. Colom beau, 1983, 1985 ve G rosser vd., 2001.
e W = [ ^ g z , ^ g z - 1],

S M = h k M

l f , g } h ip e rfo n k siy o n u n u n t m g erel d o ru su z e rin d e k i in te g ra li, h e r


ik isi de so ld a n sa a olm ak zere, / 'n i n g erel d o ru su n u n h em en a ltn d a
ki b ir k o n t r b o y u n c a in te g ra lin d e n 5 'n in gerel d o ru su n u n h em en s
t n d e k i b ir k o n t r b o y u n c a in te g ra lin in (b u n la rn y a k n s a d n v a r s a y a
rak) k a rlm a s b i im in d e ifad e e d ile b ilir .19141 H ip erfo n k siy o n u n , f ve g
ay n fo n k siy o n u n a n a litik s rd rm e le ri o ld u u n d a b ile n em siz o la m a y a
c a n a d ik k a t edin.
H ip e rfo n k siy o n la r ne k a d a r g en e ld ir? O n lar k esin lik le t m a n a litik
fo n k siy o n la r i e rirle r. A yrca o n la r 6{x) ve (y u k ard ak i ta rt m a la r m z
g ste rd i i zere) k are d a lg a b e n z e ri s re k siz fo n k siy o n la r y a d a b u t r
e y leri b irb irin e ekleyerek elde e d ile n d i e r C_1-fo n k s iy o n la rn d a i erir.
A sln d a t m C_1-fo n k s iy o n la r h ip e rfo n k siy o n la ra rn e k tir. D ah a s b ir h i
p e rfo n k siy o n u n t re v in i b a k a b ir h ip e rfo n k siy o n elde etm ek ze re a la b il
d i im izd e n ve h e rh a n g i b ir C_z-fo n k s iy o n u b ir C_1-fo n k s iy o n u n u n t re v i
o la ra k eld e ed ile b ild i in d e n , b u n u t m C_2-fo n k s iy o n la rn n d a h ip e r
fo n k siy o n o lm a la r so n u c u izler. Bu d u ru m u n D irac d e lta fo n k siy o n u n u d a
i e rd i in i g rm t k . Y eniden ve y e n id e n t re v ala b iliriz . A sln d a h e r h a n
gi b ir n ta m s a y s i in h e rh a n g i b ir C_7l-fo n k siy o n u b ir h ip e rfo n k siy o n -
d u r. D a lm la r o la ra k a d la n d rla n C_0-fo n k s iy o n la rn a (bkz. 6 .6 ) n e d e
m eli? E vet, b u n la rn d a h e p s i h ip e rfo n k siy o n d u r.
B ir d a lm n n o rm a l ta n m , C -przsz fo n k siy o n la rn n ikili u zay
o la ra k a d la n d rla n ey in b ir elem a n o la ra k v e rilir. "kili uzay" k a v ra m
1 2 .3 'te (ve 13.6'da) ta rt la c a k . A sln d a Cn-fo n k s iy o n la rn m u z a y n n
ik ili i h e rh a n g i b ir n ta m s a y s i in C_2_n-fo n k s iy o n la rn n u z a y d r ve b u
a y rc a , 2 00 = 00 ve 2 + 00 = 00 y a z a rs a k n = 00 iin de g e erlid ir. Ya
( ^ - f o n k s iy o n la rn n ele n i i (C_))? G erekte "eleniin" u y g u n ta n m y la
t m b u C ^ -fo n k siy o n la r d a k esin o la ra k h ip e rfo n k siy o n d u r!
em beri ta m a m la d k . B ir "fonksiyon" k a v ra m n , ak b i im d e o ld u k a
sn rla y c b ir "an alitik " ya da, E u le r'i m u tlu y a p a b ile c e k fo n k siy o n tip i
o la n "holom orfik" fo n k siy o n k a v ra m n d a n u za k k a la ra k , y a p a b ild i im iz
k a d a ry la g enellem e a l m a s n d a son d ere ce genel ve e sn ek b ir h ip e r
f o n k s i y o n k a v ra m n a u la tk . B u n a ra m e n h ip e rfo n k s iy o n la r, te m eld e

-0 [9.14] q(x) an alitik olduu durum da delta fonksiyonuna ilikin f q(x)S(x)dx = q(0) olan
sta n d a rt zellii snayn.
ok b a s it b ir yolla, iste k siz c e v a z g e irild i im iz i d n d m z b u o ld u k
a b e n z e r "E u le rci h o lo m o rfik fo n k siy o n la r b i im in d e k e n d ile rin d e t a
n m ld r. B an a gre b u k a rm a k s a y la rn b y l b a a r la rn n en s t n
le rin d e n b ir id ir .16 Keke E u le r b u h a rik u la d e g ere in k ey fin e v a rm a k z e
re h a y a tta olsayd!

Ayrca h ip erfo n k siy o n lar ve holom orfik deste kohom olojisi arasn d a 33.9'da ta rtla c a k
nemli i b a n tlar da m evcuttur. Bu t r fikirler, ok boyutlu yzeyler zerindeki h ip e r
fonksiyonlar k u ram n d a nem li roller oynar; bkz. Sato, 1959, 1960 ve Harvey, 1966.
10
YZEYLER

10.1 Karmak boyutlar ve gerel boyutlar


M a te m a ti in son ik i y zy ld ak i en etk ile y ici b a a r la rn d a n b iri, d e iik
b o y u tla rd a k i dz o lm a y an u z a y la r ele a la b ile n d ik k a t ekici e itli te k
n ik le rin g eliim id ir. Bu d u ru m , o k u y u cu y a b u fik irle re ilik in b ir e y ler
a k ta rm a am ac m ve m o d e m fizi in y a a m s a l b i im d e o n la ra b a l o ld u u
n u a k ta rm a m iin nem li o la c a k tr.
Bu n o k ta y a k a d a r y a ln z c a te k b o y u tlu u z a y la r d e e rle n d ird ik . O kuyu
c u n u n b u u y a r se b eb iy le k a fa s k a r a b ilir n k k a rm a k d zlem , R i
e m a n n k re si ve d i e r e itli R iem a n n y ze y le ri nceki b l m le rin p ek o
u n d a k u v v etli b i im d e v u rg u la n d . B u n u n la b irlik te b u y z e y le r h o lo
m o rfik fo n k siy o n la r b a la m n d a g e r e k te n y a ln z c a tek b o y u tlu o la ra k , bu
d a a s ln d a 8 .2 'd e b e lirtild i i ze re k a r m a k b ir b o y u t o la ra k d n l
m e lid ir. Bu t r b ir u z a y n n o k ta la r b ir b ir in d e n (yerel olarak ) te k b ir p a r a
m e trey le , h e r ne k a d a r b u p a ra m e tre k a rm a k b ir sa y d a o lsa, a y rt e d i
lir. Bu n e d e n le b u "yzeyler" g e r e k te n de eriler o la ra k , d i e r b ir d ey ile
k a r m a k e rile r o la ra k d n lm e lid ir. E lb e tte, z = x + iy o lm ak zere,
k a rm a k b ir z s a y s k en d i g erel ve s a n a l k s m la rn a (x, y) a y r la b ilir ve
x ve y iki b a m sz gerel p a ra m e tre o la ra k d n le b ilir. B una ra m e n
k a rm a k b ir sa y y b u e k ild e b lm e s re c i h o lo m o rfik ile m le r d n y a s
n a a it b ir ey d e ild ir. K arm ak u z a y la r ele a lrk e n u a n a k a d a r y a p t
m z g ib i y a ln z c a h o lo m o rfik y a p la r la ilg ilen d i im iz s re c e tek b ir k a r
m a k p a ra m e tre y i y a ln z c a tek b ir b o y u t s a la r b i im d e d e e rle n d irm e li
yiz. Bu en a z n d a n b e n im se n m e sin i n erd i im z ih in se l tu tu m d u r.
D ier ta r a f ta n k a r t b ir konum , h o lo m o rfik ile m le rin , d a h a g en el i
le m le rin y a ln z c a b e lirli rn e k le rin i o lu tu rm a s n a ilik in , is te n ir s e x ve
y 'n in b u ile m le r a ra c l y la a y r b a m sz p a ra m e tre le r o la ra k ele a ln
m ak z e re b irb ir in d e n a y rla b ile c e in i sa v u n a n k o n u m b e n im se n e b ilir.
B unu g e r e k le tirm e n in u y g u n yolu, h o lo m o rfik o l m a y a n b ir ilem o lan
k a r m a k elem e k a v ra m z e rin d e n g id ilen y o ld u r, z = x + iy k a rm a k
s a y s n n k a rm a k elen i i, x ve y g erel s a y la r olm ak zere,
e k il 10.1 z = x + iy 'n ir k a r m a k e le n i
i <x , y gerel) z d z le m in in g erel e k s e n
d e b ir y a n s m a s o la ra k eld e e d ile n
z = x + i y 'd ir .

z = x + iy

ifa d e siy le v e rile n z k a rm a k s a y sd r. K arm a k z d zlem in d e k a rm a k


b ir s a y n n k a rm a k elen i in i o lu tu rm a ile m i d zlem in g erel d o ru
s u n d a b ir y a n s m a s n a k a rlk g e lir (bkz. ekil 10.1). 8 .2 'd ek i ta r t m a
d an , h o lo m o rfik ile m le rin k a rm a k d z le m in y n elim in i h e r za m a n k o
ru d u u n u a n m sa y n . K arm ak d zlem in (bir p a r a sn n ), y n elim i ( rn e
in k a rm a k d zlem i k e n d isi z e rin e d n d rerek ) te rs in e ev iren k o n fo r-
m a l b ir d n m n ele a lm a k iste rse k , b u d u ru m d a k a rm a k elem e i
le m in i de d a h il etm em iz gerekir. B u n u n la b irlik te d i e r s ta n d a r t i le m le r
le (to p lam a, a rp m a , lim it alm a) b irlik te i e rild i in d e k a rm a k elem e a y
rc a b ize, d n m le rim iz i, a rtk h i de k o n fo rm a l o lm a la r gerek m ey ecek
b i im d e g enellem e o la n a su n a r. A sln d a k a rm a k d zlem in h e rh a n g i b ir
b l m n n , (diyelim ki s re k li b ir d n m le) d i e r b ir b l m e d n m e
si k a rm a k elem e ile m in i d i e r ile m le rle b irlik te g n d em e g e tire re k
g e r e k le tirile b ilir.
Bu y o ru m u b ira z aaym . H olom orfik fo n k siy o n la rn , lim it alm a y n te
m iy le b irlik te , k a rm a k s a y la ra u y g u la n d g ib i to p la m a ve a rp m a i
le m le rin d e n in a ed ilen e y ler o ld u u n u d n e b iliriz (nk b u ile m le r
a r t a rd a g elen k sm i to p la m la rn b ir lim iti o la ra k so n su z b ir to p la m o lan
s l s e rile rin in a s i in y e te rlid ir ).11011 B u n u n y a n s ra k a rm a k elem e
ile m in i de d a h il ed ersek , bylece x ve y ' y e a it genel fo n k siy o n la r m e y d a
n a g e tire b iliriz n k x ve y ' y i b a m sz o la ra k

z+ z z z

ile ifa d e ed e b iliriz . (x ve y ' y e ilik in h e r t r s re k li fo n k siy o n g erel s a y


la rd a n to p la m la r, a rp m la r ve lim itle r y o lu y la in a ed ileb ilir.) H olom or-
fik o lm a y a n b ir z fo n k siy o n u ele a ln d n d a , z ak b i im d e b e lirtilm e k
zere, F(z, z) n o ta s y o n u n u k u lla n m a e ilim in d e olaca m . Bu d u ru m ,
fo n k siy o n la rm z , h o lo m o rfik d n y a d n a ad m a ta r a tm a z te k b o y u tlu
k a rm a k b ir uzay y erin e , 2 b o y u tlu g erel b ir uzay z e rin d e ta n m la n m
o la ra k d n m e m iz g ere k ti i g er e in i v u rg u la m a y a h iz m e t eder. F o n k si
y o n u m u z F (z ,z )'d e , ay n b i im d e , z 'n in gerel ve sa n a l k sm la r x ve y b i
im in d e ifad e ed iliy o r g ib i ele a ln a b ilir ve b u fo n k siy o n u , d iy elim ki,
f ( x , y ) b i im in d e y a z a b iliriz . Bu d u ru m d a , e lb e tte / 'n i n ak m a te m a tik se l
ifa d e si g en eld e F 'n in k in d e n o ld u k a fa rk l o lacak o lsa d a f { x , y ) = F(z, z)
ifa d e s in e sa h ip o lu ru z. rnein F (z ,z ) = z 2 + z 2 ise f ( x , y ) = 2 x 2 2 y 2
o lu r. B ak a b ir rn ek o la ra k F (z ,z ) = zz'y i ele a la b iliriz ; b u d u ru m d a
f ( x , y ) = x 2 + y 2, b ir b a k a d ey ile z 'n in m o d l |z |'n in k a re si o lan

zz = |z |2
ifa d e s in i elde e d e riz .11021

10.2 Przszlk, ksmi trevler


B ird en fa z la d e ik en li fo n k siy o n la r ele a la ra k ok b o y u tlu u z a y la ra
g irim e y e b a la d m z d a n , b u r a d a b u t r u z a y la rn "k a lk l s" n ilg i
le n d ire n u y a rla ra gerek d u y u lu r. B ir so n ra k i b l m izley en b l m d e
ak o la ra k g receim iz zere, m a rifo ld la r o la ra k a d la n d rla n u z a y la r, n
p o z itif b ir ta m s a y olm ak ze re h e rh a n g i b ir n b o y u tu n a sa h ip o la b ilir, (n-
b o y u tlu b ir m a n ifo ld sk lk la b a s it e b ir n -m a n ifo ld o la ra k a d la n d rlr.)
E in s te in 'm genel g relili i u z a y z a m a m a k la m a k z e re b ir 4m a n ifo ld
k u lla n r ve p ek ok k u ra m d a h a d a ok b o y u tlu m a n ifo ld la r ie k o a r. Ge
n el n - m a n ifo ld la r 12 . b l m d e inceleyeceiz fa k a t b a s itlik i in b u b l m
de y a ln z c a gerel b ir 2- m a n ifo ld (ya d a yzey), S, d u ru m u n u ele alaca z.
B ylece y ere l (gerel) k o o rd in a tla r x ve y S 'n in d e iik n o k ta la rn (S'ye a it
y erel b ir blgede) ia re tle m e k z e re k u lla n la b ilirle r. A sln d a ta rt m a , g e
n el n -b o y u tlu d u ru m u n o ld u k a tip ik b ir rn e id ir.
2- b o y u tlu b ir yzey rn e in , s r a d a n b ir d zlem y a d a k re o la b ilir.
B u n a ra m e n yzey b ir "k a rm ak dzlem " ya d a b ir "R iem an n k resi" o la
ra k d n lm e m e k te d ir n k o n a k a rm a k u za y g ib i b ir y a p a ta m a k la
(dier b ir d ey ile yzey z e rin d e ta n m l "holom orfik fo n k siy o n "a elik
ed en k av ra m la) ilg ili olm ay aca z. O na a it tek y ap , b ir p r z s z marifol-
d u n k i o lm a y a gerek d u y a r. G eom etrik o la ra k b u y erel b ir k o n fo rm a l y a p
y a b e n z ey e n h e rh a n g i b ir eyi, 8 .2 'd ek i R iem a n n yzey im iz i in y a p t -
-V

J1-ff t
(a) <b)
e k il 10.2 B ir S k r e s i z e rin d e , h e k v a to ra l d z le m in s t n d e k i u z a k l b e lirtm e k z e
re, k liti 3 - u z a y d a o tu r u r b i im d e re sm e d ile n fo n k siy o n la r, (a) h fo n k s iy o n u n u n k e n d is i
S z e rin d e p r z s z d r (n e g a tif d e e rle r k esik iz g ile rle g s te rilm i tir), (b) |/| m o d l
[bkz. ekil 6.2b) e k v a to r z e rin d e p r z s z d e ild ir, (c) h 2 S 'n in h e r y e rin d e p r z s z d r .

m z g ib i ta k ip etm ey e gerek d u y m a d m z a n la m n a g e lir f a k a t u z a y d a t a


n m l b ir fo n k siy o n u n (dier b ir d ey ile ta n m k m e si u z a y o lan b ir fo n k
siyon) n e z a m a n "p r zs z" o la ra k d e e rle n d irilm e si g e re k ti in i s y le y e
b ilm ey e g erek d u y a rz .
"P r zsz" b ir m a n ifo ld u n ne o ld u u n u a n la m a y a y a ra y a n se zg ise l b ir
k a v ra m i in b ir k p y e rin e k re d n n (elb ette h e r se fe rin d e i blg ey e
d e il y zey e a tf ta b u lu n d u u m u gz n n e alarak ). K re z e rin d e p r z
s z b ir fo n k siy o n rn e i o la ra k b ir "ykseklik fo n k siy o n u ", d iy elim ki e k
v a to ra l d z le m in s t n d e k i u za k l (kre, s r a d a n k lit i 3 -u z a y d a n o r
m a l b i im d e o tu r u r b i im d e re sm e d ilm e k zere) d n e b iliriz . Bkz. ekil
10.2a. D ier ta r a f t a n fo n k siy o n u m u z b u y k se k lik fo n k siy o n u n u n , e k v a to r
a ltn d a k a la n u z a k lk la r d a p o z itif o la ca k e k ild e , m o d l y se (bkz. 6.1 ve
ekil 10.2b) b u d u ru m d a b u fo n k siy o n e k v a to r b o y u n c a p r z s z d e ild ir.
B u n a ra m e n y k se k lik fo n k siy o n u n u n fcaresini d e e rle n d ird i im iz d u
ru m d a b u fo n k siy o n , k re z e rin d e p r z s z d r (ekil 10.2c). T m b u d u
r u m la rd a fo n k siy o n u n , s a b it y k se k li e ilik in k o n t r iz g ile rin in k u tu p
la rd a k i "tekil" g r n m n e k a r n , kuzey ve g n ey k u tb u n d a p r z s z o l
d u u n u b e lirtm e k re tic id ir. P r z s z o lm a m a y a ili k in tek o lay ik in ci
rn e im izd e; e k v a to rd a m e y d a n a gelir.
B u n u n n e a n la m a g e ld i in i b ira z d a h a a y r n tl o la ra k k a v ra m a k iin
y zey im iz S z e rin d e b ir k o o r d in a tla r s is te m i o rta y a koyalm . Bu k o o rd i
n a tla r y a ln z c a y ere l o la ra k g e erli o lm a y a gerek d u y a r ve S 'y i, 8 . 1 'd ek i
R iem a n n y ze y le ri i in y a p la n ilem e b e n z e r e k ild e y ere l p a r a la r, ko o r
d i n a t y a m a l a n , k u lla n a ra k b ir a ra y a "y a p trm a "y d n e b iliriz . (Kre
i in rn e in b ird e n fa z la y a m a y a gerek d u y arz.) B ir y a m a i e risin d e , p
r z s z k o o r d in a tla r fa rk l n o k ta la r i a re tle r; bkz. ekil 10.3. K o o rd in a tla
rm z g erel sa y d e e rle ri a lm a k ta d r. B u n la ra (k arm ak b ir sa y b i i
m in d e b irle m e le ri g e re k ti in e ilik in h e rh a n g i b ir n e ri g iriim in d e b u
lu n m a k sz n ) x ve y diyelim . im di, S z e rin d e ta n m l b ir 4> p r z s z
fo n k siy o n u n a sa h ip o ld u u m u z u d n n . M o d e m m a te m a tik s e l y a z n d a
0 , S 'd e n g erel sa y u za y R 'ye (ya d a (P'nin S z e rin d e k a rm a k d e e rli
b ir fo n k siy o n o lm a s d u ru m u n d a k a rm a k sa y u za y C'ye) p r z s z b ir
g n d e rm e d ir n k <P, S 'n in h e r b ir n o k ta s n a gerel (ya d a k arm a k ) b ir
sa y a ta r; d i e r b ir d e y ile <P, S ' yi g er el (ya d a k arm a k ) s a y la ra d n
t r r . Bu t r b ir fo n k siy o n b a z e n S z e rin d e k i b ir sk a ler a la n o la ra k a d
la n d rlr. B elirli b ir k o o rd in a t y a m a s z e rin d e <P n ic eli i ik i k o o rd in a tl
b ir fo n k siy o n o la ra k d iy e lim ki, </> n ic e li in in p r z s z l f ( x , y ) f o n k s i
y o n u n u n trevlenebilirlii o la ra k ifa d e ed ilm e k zere,

<*> = f ( x , y )
e k lin d e g s te rile b ilir.
H enz, b ird e n fa z la d e ik en e sa h ip b ir fo n k siy o n i in "t re v le n e b ilir-
liin" n e a n la m a g e ld i in i a k la m a d m . S ezgisel o la ra k a k o lm a s n a r a
m en k e sin ta n m n a y r n tla r n a b u r a d a g irm e k b en im i in b ira z fa z la te k
n ik tir .1 Y ine de b a z a y d n la tc y o ru m la r u y g u n o la ca k tr.
H er e y d e n nce, (x , y) d e ik e n le r iftin in b ir fo n k siy o n u o la ra k f n i n
t re v le n e b ilir o lm a s iin, /( x ,y ) 'y i k e n d i k a p a s ite s i i in d e, y s a b it b ir d e
e rd e tu tu lm a k zere, y a ln z c a bir x d e ik e n li b ir fo n k siy o n o la ra k d
n rse k , b y lece b u fo n k siy o n , te k d e ik e n li b ir fo n k siy o n o lm a k a n la m n
d a x 'in b ir fo n k siy o n u o la ra k p r z s z (en a z n d a n C1) o lm ak z o ru n d a d r
(bkz. 6.3); d a h a s , /( x ,y ) 'y i b u kez x s a b it tu tu lm a k zere, y a ln z c a b ir y
d e ik en li b ir fo n k siy o n o la ra k d n rs e k , bylece o, y 'n in b ir fo n k siy o
n u o la ra k p r z s z (C1) olm ak z o ru n d a d r. A yr a y r x v e y i in p r z s z
o la n fa k a t (x , y ) ifti i in p r z s z o la ra k ta n m la m a n n ep ey a n la m s z
o la ca p ek ok fo n k siy o n m e v c u ttu r .110-31 P r z s z l k i in y e te rli ek b ir

1 Birka deikenli fo n k siy o n lan n trevlenebilirliine ilikin ayrntl b ir ta rtm a iin, bkz.
M arsden v eT ro m b a, 1996.
[10.3] Gerel f { x , y ) = x y ( x 2 + y 2) _wfonksiyonunu srasy la N = 2, 1 ve - d u ru m la rn d a deer
len d irin . Fonksiyonun h er d u rum da herhangi sa b it b ir y deeri iin x 'e gre trev len eb ilir
(Cw) olduunu (ve ay n sn n x ve y 'n in yerleri deitiinde de geerli olduunu) gsterin. Bu-
k o u l x ve y 'y e g re a y r a y r a lm a n t re v le rin h e r b ir in in ( x , y ) iftin in
s re k li fo n k siy o n la r o lm a sd r. B e n zer ifa d e le r (4.3'le zel ili k ili b i im
de), ik id e n fa z la d e ik en li fo n k siy o n la r ele a ld m z d a d a g e erli o lu r.
K sm i t re v se m b o l n , d, d i er(ler)in i s a b it tu ta r a k b ir d e ik en e g re
t re v a lm a y g ste rm e k te k u lla n rz . /( x ,y ) 'n i n x'e ve y 'y e g re k sm i t
re v le ri s r a s y la
df df
dx
ve dy

o la ra k y a z lr. (Bir rn ek o la ra k , f ( x , y ) = x 2 + x y 2 + y 3 ise b u d u ru m d a


d f / d x = 2x + y 2 v e d f / d y = 2x y + 3 y 2 o ld u u n u b elirtelim .) Bu n ic e lik le r
m e v c u t ve s re k liy se b u d u ru m d a 0 'n in y zey z e rin d e k i b ir C1-p r z s z
fo n k siy o n o ld u u n u syleriz.
D aha y k sek d ere c e d e n t re v le ri de / 'n i n x 'e ve y 'y e g re ik in c i d erece
k sm i t re v le rin i
d 2f d 2f

ifa d e le riy le g ste re re k d ik k a te a la b iliriz . (im di e lb e tte C2- p r z s z l e


g erek d u y arz.) A yrca, d ( d f / d y ) / d x a n la m n a gelen, d i e r b ir d e y ile / 'n i n
y 'y e g re k sm i t re v in in x 'e g re k sm i t re v i o la n ik in c i d erece b ir " k a r
k" t re v de m e v c u ttu r. Bu k a r k t re v i a y rc a , d 2f / d x d y n ic e li in i elde
e tm ek z e re d i e r t r l de a la b iliriz . A sln d a b u iki n ic e li in b ir b ir in e e it
o lu u / 'n i n (ikinci derece) t re v le n e b ilirli in in b ir s o n u c u d u r :110-41

d 2f _ d 2f
dxdy dydx

(tki d e ik en li b ir fo n k siy o n u n C2- p r z s z l n e ilik in ta m ta n m b u n u


g e r e k tir ir .)110-51 D ah a y k sek d ere celi t r e v le r (ve y k sek d ere celi p r z s z
lk) i in ilg ili n ic e lik le re sa h ib iz :

n u n la b irlik te f , (x,y) iftinin b ir fonksiyonu olarak pr zs z deildir. Bunu, N = 2 d u ru


m u n d a fonksiyonun orijinin, (0,0), kom uluunda bile (dier b ir deyile o rad a rasgele byk
d eerler alr) sn rl olduunu; N 1 d u ru m u n d a fonksiyonun, sn rl olduu halde (x ,y )'n in
b ir fonksiyonu olarak asln d a srekli olm adn; ve N = i du ru m u n d a fonksiyonun, artk
srekli de olsa x = y do ru su boyunca p rzsz olm adn ortay a koyarak gsterin. p u c u :
H er b ir fonksiyonun deerini (x,y) dzlem inde orijinden geen dz izgiler boyunca incele
yin. Baz okuyucular, olanaklysa, 3-b o y u tlu grafik izen uygun b ir b ilg isay ar kullanm ay
ayd n latc b u la b ilirle r fak at b u h ib ir ekilde gerekli deildir.
(10.4] K an k ikinci derece t rev ler d 2f / d y d x ve d 2f / d x d y ' nin, f ( x , y ) b ir polinom sa, h e r z a
m an eit o ld u k lan n k antlayn. (x ve y biim li b ir p o l i n o m , y alnzca toplam a ve arpm a
k u llan larak x , y ve sa b itlerd en o lu tu ru lan b ir ifadedir.)
r [10.51 / = x y { x 2 y 2) / ( x 2 + y 2) fonksiyonunun ikinci dereceden k a n k t rev lerin in orijinde
eit o lm adklarn gsterin. Sreklilik eksikliini dorudan orijindeki ikinci derece ksm i t
rev lerin d en h arek etle saptayn.
e k 10.4 S 'n in t m n r tm e k i in b ir
k a k o o r d in a t y a m a s n b ir b ir in e
" y a p tr m a k " z o r u n d a k a la b iliriz . S z e
r in d e k i p r z s z b ir <Pfo n k s iy o n u
(sra sy la yerel ( x ,y ) ve (X ,Y ) k o o r d in a t
la r y la b irlik te ) b ir y a m a ze rin d e
<t> = f ( x , y ) v e d i eri z e r in d e <t>= F(X, Y)
k o o r d in a t ifa d e le rin e sa h ip tir . B ir
a k m a b lg e s i ze rin d e , X v e Y, x ve
y 'n i n p r z s z fo n k s iy o n la r o lm a k z e
re f ( x , y ) = F (X ,Y ) olur.

d 3f d 3f _ d 3f _ d 3f
d x 3 d x 2d y dxdydx dydx2 ' V

B u ra d a / ' yi 0 'd e n , fa rk l h a r f le r k u lla n a ra k a y rm a k ze re d ik k a t e t


m e m in n em li b ir se b e b i (ve d a h a so n ra b u t r d e b ir ey le ilg ili epeyce
d a h a az "d ikkatli" o la b ilirim ), y zey z e rin d e ta n m l fa k a t e itli d e iik
k o o rd in a t sis te m le rin e g re ifa d e ed ilm i b ir <t> n ic e li in i d ik k a te alm ak
iste y e b ile c e k o lm a m z d r. f ( x , y ) fo n k siy o n u n a ili k in m a te m a tik s e l ifad e,
y a m a d a n y a m a y a , b u y a m a la rla " rt lm " y ze y z e rin d e h e rh a n g i b e
lirli b ir n o k ta d a k i <Z> n ic e li in in d e e ri d e im e m i o ls a b ile d e ieb ilir.
E n b e lirg in o la ra k b u , d e iik k o o rd in a t y a m a la r a r a s n d a k i b ir a k m a
b lg e sin i gz n n e a ld m z d a m e y d a n a g e le b ilir ( b k z . ekil 10.4). tk in c i
b ir k o o rd in a tla r k m e si (A-, V)'le g s te rilirs e b u d u ru m d a y en i k o o rd in a t
y a m a s z e rin d e k i <P d e e rle ri i in y en i b ir

0 = F(X,K)

ifa d e s in e sa h ip o lu ru z. k i y a m a a r a s n d a k i b ir a k m a b lg e sin d e b y le
ce,

F{X,Y) = f ( x , y )

ifa d e s in i elde e tm i o lu ru z. B u n u n la b irlik te y u k a rd a b e lirtild i i zere


F 'n in X ve Y n ic e lik le ri b i im in d e su n d u u b e lirli ifa d e g en e llik le / 'n i n x
ve y b i im in d e su n d u u ifa d e d e n epeyce fa rk l o la c a k tr. A sln d a X, ve b u
n e d e n le Y, a k m a b lg e si z e rin d e x ve y 'n in o ld u k a k a r k b ir e r fo n k
siy o n u o la b ilir ve b u fo n k s iy o n la r / 'd e n F'ye g e ite b irle tirilm e k d u r u
m u n d a k a lr la r .110-61 B ir s is te m in k o o rd in a tla rm d i e rin in k o o rd in a tla r b i
im in d e g ste re n

f [10.61 X = x - y v e Y = xy olm ak zere f(x ,y ) = x 3 - y 3 iken F(X, Y)n in biim ini ak ekilde
bulu n . pucu: x 2 + xy + y 2, X ve Y biim inde nasl ifade edilir? Bunun f yle ilgisi nedir?
X = X (x, y ) ve Y = Y (x , y )

e k lin d e k i b u t r fo n k siy o n la r ve o n la rn

x = x{X, Y ) v e y = y(X, Y)

b i im in d e k i te rs le ri, b ir y a m a d a n d i e rin e g er ek le en d e iim i ifa d e e t


m ek ze re gei fo n k s i y o n l a r o la ra k a d la n d r lrla r . Bu g ei fo n k siy o n la
r p r z s z , b a s itlik i in diyelim ki C -p r zs z, o lm a ld r ve b u d u ru m
0 n ic e li in e ilik in "p r zs zl k " k a v ra m n n b ir y am a a k m a s n d a k u l
la n la n k o o rd in a t se im in d e n b a m sz o lm a s s o n u c u n u d o u ru r.

10.3 Vektr alanlar ve 1-biimliler


B ir fo n k siy o n a a it, k o o rd in a t se im in d e n b a m sz o la n b ir "trev"
k a v ra m m e v c u ttu r. B u n u n la ilg ili s ta n d a r t b ir n o ta sy o n S z e rin d e t a
n m l 0 fo n k siy o n u iin
df df
A0 - Ax + Ay
ox oy

o lm ak z e re d<>'dir. B u ra d a k o n u y la ilg ili b a z k a r k lk la ra u la m a y a


b a la r z ve b u n la ra a lm a k b ira z z a m a n iste r, tik o la ra k , "d<t>" y a d a "dx"
g ib i, Ay/Ax" t re v i fo rm le e d ild i in d e a n a liz e d a h il o la n lim it a lm a i le
m in i u y g u la m a m z d a n k a y n a k la n a n b ir n ic elik (bkz. 6 .2), b a la n g ta b ir
"so n su z k k b i im d e kk" o la ra k d n lm e e ilim in d e d ir. 6 .5 'tek i
b a z ifa d e le rd e a y rc a , d(logx) = A x /x g ib i e y leri de h e s a b a k a ttm . O a a
m a d a b u ifa d e le r y a ln z c a b i im se l 2 olm ak ek lin d e, b u so n ifa d e "d a h a
d o ru " d (lo g x )/d x = l / x ifa d e sin i te m s il etm e n in y a ln z c a ("dx"le a r p a
rak) u y g u n b ir y olu o la ra k d n lm e k ze re, ele a ln d . D ier ta r a f ta n
y u k a rd a g s te rile n ifa d e d e A0" y a z d m d a 1-b i im li d e n ile n (her n e k a
d a r b u , 1 -b i im lin in en g enel tip i o lm a sa da; bkz. 10.4 ve 12.6) b e lirli
t r d e b ir g eo m etrik k a v ra m k a s te d iy o ru m ve b u d(log x ) = A x /x b e n z e ri
e y le r i in de iler. B ir 1 -b iim li b ir "so n su z kk" d e ild ir; b ir e k ild e
fa rk l b ir y o ru m a , y lla r i in d e nem i a rtm b ir y o ru m a s a h ip tir; b u k o
n u y a h em en geleceim . B u n u n la b irlik te d ik k a t ekici o lan , "d" ile ilg ili b u

H er ne k a d a r ilk olarak L eibniz'in ortaya koyduu dx" notasyonu byk b ir g ve esneklik


gsterse de, dx gibi niceliklerin kendileri sayesinde cebire ilikin kav ram lar olarak ele al-
nab ilm eleri gereinin gsterdii zere bu durum , onun ikinci derece t revlerle ilgili "d2x"
n o tasy o n n a genilem ez. Bu notasyonda, y 'n in x'e gre ikinci derece trev in in (d2y -
d2x d y /d x )/d x 2 eklinde yazld t rd e b ir deiiklik kullansayd, bylece "d2x" nicelii a s
ln d a cebirle ilgili tu ta rl b ir biim de d av ran rd (2x", dxdx'i, vb. gsterm ek zere). B unun
la b irlik te b u durum un, ifadenin karkl nedeniyle ne derece ku llan l olduu ak deil
dir.
b e lirg in y o ru m d e iik li in e k a r n ( 6 .5 'tek iler gibi) b i im se l m a te m a tik
se l ifa d e le r, dx b en z eri e y le rle b lm e y a p m a y den em em em iz k o u lu y la,
p ek d e d e itirilm ez .
Y u k ard a g ste rile n d en k lem d e a y rc a , <#>'yi so l ta r a f t a ve / 'y i sa t a
r a f ta k u lla n m a m g e r e in d e n k a y n a k la n a n b a k a b ir p o ta n s iy e l k a rk lk
k o n u su m e v c u ttu r. B unu e s a s e n <P ve / a r a s n d a k i a y rm la ilg ili y u k a rd a
b ild ird i im u y a n l a r n e d e n iy le y a p tm , / 'n i n g r n t k m e si (x ,y )d zle -
m in d e b e lirli b ir k o o rd in a t y a m a s n a k a rlk gelen (ak) b ir b lg ey k en <t>
n iceli i, g r n t k m e si S m a n ifo ld u o la n b ir fo n k siy o n d u r. " x 'e g re k s
m i t rev " k a v ra m n u y g u la m a m g ere k irse bylece "teki y d e ik e n in i s a
b it tu tm a ''n n ne a n la m a g e ld i in i b ilm em gerekir. <Z> y e rin e / 'n i n sa t a
r a f ta k u lla n lm a s n n n e d e n i b u d u r n k f , x v e y k o o rd in a tla rn n n e o l
d u u n u "b ilir"ken <P bilm ez. B yleyken b ile g ste rile n b u d en k lem d e b ir
k a rk lk m e v c u ttu r n k fo n k siy o n u n a rg m a n la r b e lirtilm e m i . / , k o
o r d in a t sis te m in in p n o k ta s n a a ta d b e lirli (x ,y ) k o o rd in a t d e e rle rin e
u y g u la n rk e n sol ta r a f ta k i <P, S 2 -m a n ifo ld u n u n b e lirli b ir p n o k ta s n a u y
g u la n r. Ak k o n u m a k g e re k irs e ifa d e n in a n la m l o lm a s i in b u d u r u
m u n ak h a le g e tirilm e si g ere k ir. B u n u n la b irlik te s re k li o la ra k b u t r
b ir ey s y lem ek z o ru n d a olm ak s k n t v e ric id ir ve b u d en k lem i
d<P d<P
dtf> d x + d y
ax oy

e k lin d e y a d a "gvdesiz" ilem c i b i im in d e k i


d d
d = dx + dy
ox oy

g ib i y a z a b ilm e k ok d a h a u y g u n o lu r. A sln d a b u e y le rle ilg ili b ir m a n tk


o lu tu rm a y deneyeceim . Bu d e n k le m le r z i n c i r k u r a l o la ra k a n la n b ir
eye ilik in rn e k tir. B e lirtild i i ze re </>, S z e rin d e ta n m l b ir fo n k siy o n
o ld u u n d a , d<P/dx t r n d e e y lere a n la m a ta n m a s n g e re k tirirle r.
d / d x t r n d e k i b ir o p e ra t r , n a s l y a ln z c a x ve y d e ik e n le rin d e n
o lu a n b ir fo n k siy o n y erin e , S m a n ifo ld u z e rin d e ta n m l 0 g ib i b ir fo n k
siy o n a u y g u la n a b ile n b ir ey o la ra k d n m e liy iz? ilk o la ra k , e y leri b a
k a b ir {X, 7 ) k o o rd in a t sis te m in e se v k etti im iz d e d / d x 'i n n e a n la m a g e ld i
in i g rm ey e a la lm . U ygun "z in c ir k u ra l" d en k lem i a r tk
d _dX d dY d
dx dx dx + dx dy

b i im in e d n m g r n r. Bu y zd e n , (X, Y) siste m iy le ilg ili o la ra k artk ,


(x ,y ) sis te m in d e b a s it g r n m l d / d x ' m te m sil e tti i i le m in ta m o la ra k
a y n s n te m s il ed en d a h a k a r k g r n m l (d X /d x ) d / d x + ( d Y /d x ) d / d y
ifa d e s in e sa h ib iz . Bu d a h a k a r k ifad e , A ve B, X ve K 'nin C -p r zs z
fo n k siy o n la r olm ak zere,
d d
* ~ A dX + B dY
b i im in d e k i b ir f n ic eli id ir. H en z o rta y a k o n m u , ( x ,y ) sis te m in d e f 'n in
d / d x ' te m sil e tti i zel d u ru m d a , A = d X /d x ve B = d Y / d x ifa d e le rin e s a
h ib iz . B u n u n la b irlik te A ve B 'n in b u b e lirli b i im le re sa h ip o lm a d d a h a
g en el t r d e f n ic e lik le rin i ele a la b iliriz . Bu t r b ir f n ic eli i z e rin d e k i
((X, K) k o o rd in a t y am asn d ak i) b ir v e k t r a la n o la ra k a d la n d rlr, f 'y i
o rijin a l (x , y) sis te m in d e y e n id e n y a z a b iliriz ve b ylece (X , K) s is te m in d e k i
g en el b i im in (her ne k a d a r a ve b fo n k siy o n la r A ve B 'd e n g en el o la ra k
ep ey fa rk l o lsa d a )11071 a y n s n a sa h ip o ld u u n u g r r z :
d d
( = a X + b Y
Bu d u ru m , v e k t r a la n n (X, Y) y a m a s n d a n , a k a n b ir (x ,y ) y a m a s n a
g e n ile tm e m iz e o la n a k sa la r. Bu y o lla, gerek d u y d u u m u z k a d a r ok y a
m a a la ra k f v e k t r a la n n 5 'n in b t n n e g e n ile tm e y i k a fa m z d a c a n
la n d ra b iliriz .
T m b u n la r o la s d r ki o k u ra b y k k a rk lk k a rm tr. B u n u n la
b irlik te b en im am ac m k a fa k a r tr m a k deil f a k a t o ld u k a te m e l g e o m e t
rik b ir k a v ra m n d o ru a n a litik b i im in i b u lm a k tr. "V ektr a la n " o la ra k
a d la n d rd m z t re v s e l f o p e ra t r , (sonutaki) k e n d in e h a s d n t rm e
b i im iy le, ekil 10.5'te g ste rild i i z e re a k b ir g eo m etrik y o ru m a s a h ip
tir. G z m zde f 'n in , b ir ok h e r ne k a d a r, z e rin d e k i b a z y e rle rd e b ir
n o k ta h a lin e , b u y e rle r 'n in s f r d e e ri a ld y e rle r olm ak ze re, b z e -
b ils e de, S z e rin e izilm i b ir "kk o k la r a la n "n a k la d n c a n la n
d rm a ly z . (V ektr a la n n n iyi b ir re s m in i elde etm ek i in te lev izy o n d a k i
h a v a d u ru m u b lte n le rin in r z g r ak h a r ita la r m d n n .) O klar, f 'n in
etk i e tti i, t re v i a ln a c a k fo n k siy o n d a k i y n le ri te m sil ed er. Bu fo n k siy o
n u 0 o la ra k k a b u l ederek, f 'n i n <Z> z e rin d e k i e tk isin in , d i e r b ir d ey ile
f ( 0 ) = a d<P/dX + b d<P/dY, P'nin o k la r y n n d ek i a r t o ra n n l t n
s y le y eb iliriz; bkz. ekil 10.6. A yrca o k u n b y k l ("uzunluk"), b u a r t
n k e n d isin e g re h e s a p la n a c a lei b e lirle m e k te n em lid ir. D aha
u z u n b ir ok b u n a u y g u n b ir e k ild e a r t o ra n n n d a h a b y k l d e e ri
n i g ste rir. D ah a u y g u n o la ra k , t m o k la r, h e r b iri 'n in (okun "k uyru-
u ''n d ak i) b ir p n o k ta s n y in e 5 'n in (okun "ucu"ndaki) b ir "k o m u lu k ya-

[10.7] A ve B 'yi a ve i biim inde bulun; b en zer ekilde a ve b 'yi A v e B biim inde yazn.
p an " p ' n o k ta sy la b ir le tir ir d u ru m d a k i so n su z k k o la ra k d n m e k
z o ru n d a y z . B unu b ira z d a h a a k h a le g e tirm e k ze re, ik i a y r n o k ta p ve
p ' a r a s n d a k i a y rm n b ir l s o la ra k { y n z e rin d e k k b ir p o z itif e
sa y s seelim . Bylece <P(p) 0 ( p ') fa rk n n e ile b l m b iz e f(<P) n ic e li
in e y a p la n b ir y a k la k lk ta h m in i v erir, e ne k a d a r k k o la ra k s e ilir
se o k a d a r iyi b ir y a k la k lk ta h m in i eld e ederiz. Son o la ra k p " n n p 'y e
y a k la t d u ru m d a k i lim itte a s ln d a b a z e n 4>'nin f y n n d e k i g r a d y a n
d en e n f(<>)'yi elde ederiz.

/ e k il 10.6 f 'n i n s k a le r b ir 0
ze r in e e tk is i, o n u n -oklar

l b o y u n c a a r t o r a m n verir. O k
lar, h e r b iri S 'n in (o ku n "kuy
r u u n d a k i) b i r p n o k ta s n y i

V
n e S n in (o k u n ucu"ndaki) b ir
"k o m u lu k y a p a n " p ' n o k ta s y la
b ir le tir ir d u ru m d a , p n in k o m
u lu u n a u y g u la n a n (e k k
o lm a k ze re b ir e-1 a rp a n yla )
g e n i b ir b y tm e y o lu y la re s
m e d ilm i s o n s u z k k ola ra k
d n n , e ile b l n e n
<P(p') - 0 ( p ) fa r k , P 'n in f z e
rin d e ki, gra d y a m ch r.
d / d x zel v e k t r a la n d u ru m u n d a o k la rn t m s a b it y 'n in k o o rd in a t
izg ileri b o y u n c a u v erir. Bu d u ru m , sk lk la , k sm i t re v i in k u lla n la n
s t a n d a r t "d / d x " m a te m a tik se l n o ta s y o n u y la k a rk l a y ol a a n b ir k o n u
yu rn ek le r. "/cbc" ifa d e s in in en b e lirg in o la ra k x n ic eli in e a it o ld u u
d n le b ilird i. B u n a k a r n o, n e t b ir a n la m d a , ak b i im d e b e lir tilm e
y en d eiken(ler)le, b u r a d a x 'le o ld u u n d a n ok y d e ik en iy le, d a h a fa z la
ilg ilid ir. K o o rd in a t d e ik e n le rin in b ir d e iim i, k o o r d in a tla r d a n b iri ay n
k a lm a k zere, gz n n e a ln d n d a n o ta s y o n zel o la ra k a ld a tc d r. r
n e in ok b a s it
X = x ,Y = y + x

k o o rd in a t d e iim in i d n n . Bu d u ru m d a ,

d _ d d d _ d
dX dx d y ' dY dy

o ld u u n u b u lu r u z .110-81 Bu n e d e n le b u d u ru m d a Y, y 'd e n fa rk l b ile o lsa,


d /d Y , d / d y ile ay n y k en , d /d X 'in , X 'in x'\e ay n o lm a s g er e in e k a rn ,
d / d x 't e n fa rk l o ld u u n u g r r r z . Bu, m e sle k ta m N ick V V oodhouse'un
"k a lk l s n ik in ci te m el k a fa k a r k l "3 o la ra k a d la n d rd eye rn ek
b ir olay d r! D ier ta r a f ta n n e d e n d /d X d / d x o ld u u , ilg ili "oklar" fa rk l
k o o rd in a t izg ileri b o y u n c a u v e rd ik le rin d e n , g e o m e tr ik o la ra k a k tr
(ekil 10.7).
A rtk d 0 n ic e li in i y o ru m la y a c a k b ir k o n u m d a b u lu n u y o ru z . B u n a
0 'n in g r a d y a n (ya d a d t rev i) d e n ir ve <'nin S b o y u n c a o la s t m y n
le rd e n a s l d e iti i h a k k m d a k i b ilg iy i ta r. d<f>'yi g eo m etrik o la ra k d
n m e n in iyi b ir yo lu S z e rin d e k i k o n t r izgilerinden o lu a n b ir sis te m
b i im in d e k i y o ld u r. Bkz. ekil 10.8a. <S'yi< eik b ir m a n ifo ld o la ra k h e s a b a
k a tm a k is te rs e k onu k re se l b ir ev re n o lab ilecek s r a d a n b ir h a r ita b i i
m in d e d n e b iliriz (b u ra d a k i "h a rita " y la s e rt k a tta n y a p la n ve y r
y e k t n z d a y a n n z a a ld n z eyi k a s te d iy o ru m , m a te m a tik se l
"g n d erim '" k a v ra m n deil). <P fo n k siy o n u d en iz se v iy esi z e rin d e k i ze
m in y k se k li in i g ste re b ilir. B ylece d<P ze m in in y a ta y a g re e im in i
te m s il ed er. K o n t r izg ileri e it y k se k li e sa h ip k o n u m la r izer. S 'y e a it
h e rh a n g i b ir p n o k ta s n d a k o n t r iz g is in in y n, b iz e g ra d y a n n , z e rin -

! [10.8] Bunu ak biim de t retin . pucu: d /d x 'e ilikin d ah a nce gsterilm i ifadenin tam
ben zerleri olan d/d X ve d /d Y 'ye ilikin "zincir kural" ifadelerini kullanabilirsiniz.
3 "lk tem el kafa karkl" 10.2'de k arlatm z / ve <'nin kullanm lar arasn d ak i k a r
klkla, zellikle ksm i t rev lerin alnm asyla ilikili biim de ilgilidir. Bkz. W oodhouse,
1987.
m ap -n.
y { ,
>|

\ M

y = s a b it
4
dy w |\
v* > . \

y = s a b it
r - *
a
fa A *\ \

V = s a b it
T

\ N\
X

\ \ \
x s a b it

X
II II
fi II II >
1

X s a b it
r

sabit
21

sabit
/

/
\

/
/
ek il 10.7 K a lk l s n ik in c i te m e l k a fa k a rk l g s te rilm e k te d ir: X = x , Y = y + x k o
o r d in a t d e iik li i iin X = x 'e k a r n d / d x * d / d x ve K * y ye k a r n d /d Y = d / d y . Ksm i
t r e v e ili k in ile m c ile ri k o o r d in a t iz g ile ri b o y u n c a u v e re n "oklar" b i im in d e y o ru m
la m a k g e o m e triy i a k la r (x = s a b it, X = s a b itle u y u m lu f a k a t y = s a b it, Y = s a b itle
uy u m su z).

d e k a y b o ld u u y n s y le r (zem inin eim ine a it "y a tk eksen"), b y lece b u,


f okunun = 0 i in p 'd e k i y n d r. B ir k o n t r iz g is in i iz ley erek ne
y k se lir n e de a l a lrz . B u n u n la b irlik te k o n t r izg ileri z e rin d e n k e s tir
m e d en g id e rse k b u d u ru m d a <P'd e b ir a rtm a ya d a a z a lm a o lacak ve b u n u n
m e y d a n a g eldii o ra n , d i e r b ir d ey ile <t>), k o n t r iz g ile rin in , o n la r
k eserek g etiim iz y n d ek i s k k lk la ry la l lec ek tir. Bkz. ekil 10.8b.

10.4 Bileenler, skaler arpmlar

ifad esi u y arn c a v ek t r alan, b iri sa b it y izgileri bo y u n ca u verip d /d x 'le


o ra n tl ve d i e ri s a b it x izg ileri b o y u n c a u v e rip d / d y 'le o ra n tl o la n iki
k sm d a n o lu m u o la ra k d n le b ilir. Bu n e d e n le (x, y ) -k o o r d in a t s is te
m in d e , b a l a rlk a r p a n la r (a, ti), f 'y i ia re tle m e k te k u lla n la b ilir, a ve
b s a y la r b u k o o rd in a t s is te m in d e f 'n i n bileenleri o la ra k a d la n d rlr;
bkz. ekil 10.9. (Ak k o n u m a k g ere k irse, f 'n in ik i "bileen i" a s ln d a , f 'n in
k e n d ile rin d e n o lu tu u , a d / d x ve b d / d y iki v e k t r a la n n n , ekil 1 0.9'da
g ste rild i i zere, k e n d isid ir; ve b e n z e r b ir u y a r d<f>'nin a a d a k i b ile
e n le ri iin de g e e rlid ir. B u n u n la b irlik te "bileen" te rim i a r tk b u "k o o r
d in a t i a re ti" a n la m n , d a h a m a te m a tik se l b ir d ild e , zellik le te n s r a n a
liz iy le b a la n tl o la ra k ed in d i; bkz. 12 .8 .)
t^ 9 'nin e k il 10.8 G eo m etrik o la
I yk sek lik grafii ra k b ir 0 s k a le r in in t m
d<J> (d t re v) g r a d y a n n
S ze rin d e k i k o n t r iz g i
le r in d e n o lu a n b ir s is te m
b i im in d e re sm e d e b ilir iz.
(a) <t> d eeri b u r a d a S z e
rin d e d ik e y o la ra k izilir,
b y le c e S z e r in d e k i (sa
b it <P) k o n t r izg ile ri s a
b it y k s e k li i ta n m la r.
(b) S 'y e a it h e r h a n g i b i r p
n o k ta s n d a k o n t r iz g i
s in in y n , b iz e grad-
y a n m , ze rin d e k a y b o l
d u u y n s y le r (tep en in
e im in e a it " ya tk eksen"),
d i e r b ir d e y i le ( o k u n u n
f ( 0 ) = 0 iin p 'd e k i y n .
K o n t r izg ile ri ze r in d e n
k e s tir m e d e n g itm e k <P'de
b ir a rtm a y a d a a za lm a
verir, f (<*>), k o n t r iz g i
le r in in ( y n n d e k i
s k k lk la r n ler.

(b)

B en zer e k ild e d<P n ic eli i de

d 0 = u dx + v dy

ifa d e s i u y a rn c a iki k sm d a n , dx ve dy, o lu u r ve b ylece (u ,v ), d<P'yi i a


re tle m e k te k u lla n la b ilir ve u ile v b u ay n k o o rd in a t sis te m in d e d 0 'y e a it
b ile e n le rd ir. (A slnda b u r a d a u = d<t>/dx ve v = d<P/dy'ye sah ib iz.) 1b i
im li d<Z>'nin (u, v ) b ile e n le ri ile v e k t r a la n n n (a, b) b ile e n le ri a r a s n
d ak i ilik i, y u k a rd a g rd m z ze re 0 'n in f y n n d ek i a r t o ra n n l
en (<) n ic e li i z e rin d e n elde ed ilir. f(tf>)'nin d e e rin in

f(<>) = au + bv

ifa d e siy le v e rild i in i g r r z .11091 au + b v 'yi, (a,f>)'yle te m sil e d ile n f ve


(u, v ) 'y le te m sil ed ilen d<P a r a s n d a k i sk a le r (ya d a i) a r p m o la ra k a d
la n d rrz . S k aler a rp m b az en , o n u h e rh a n g i b e lirli b ir k o o rd in a t s is te -

I [10.9] Bunu, d ah a nce grdm z "zincir kural" ifadelerini k u llan arak ak biim de gste-
rin.
e k il 10.9 f = a d / d x + b d / d y
v e k t r b iri y = s a b it b o y u n c a u
verip d /d x 'l e o ra n tl ve d i eri
x = s a b it b o y u n c a u v e r ip d / d y
ile o r a n tl o la n ik i k s m d a n
o lu m u o la ra k d n le b ilir .
(x , y ) k o o r d in a t s is te m in d e k i ilg i
li a rlk a rp a n la r (a, b) ifti
'nin b ilee n le ri o la ra k ad
la n d rlr.

m in e a tf ta b u lu n m a k s z n s o y u t o la ra k ifa d e etm ek iste d i im iz d e , d<> f


o la ra k y a z la c a k tr. Bylece

d0 . f f (0 )

ifa d e s in i elde ederiz. B u ra d a ay n ey i in ik i fa rk l n o ta s y o n b u lu n m a s


n n se b e b i d<> f 'y l e ifa d e e d ile n ile m in a y rc a , d<t> o la ra k ifa d e e d ile b i
le n le rd e n d a h a g en el t rd e k i 1-b i im lile r i in de g e erli o lm a s d r [bkz.
12.3). j b u t r b ir 1 -b i im liy se b u d u ru m d a o, h e rh a n g i b ir f v e k t r a la
n y la , T] * o la ra k y a z la n s k a le r b ir a rp m a s a h ip tir.
A sln d a b ir 1 -b i im lin in ta n m e s a se n o n u n b ir v e k t r a la n y la b u e
k ild e "sk a le r b ir a rp m " o lu tu rm a k ze re b irle e b ile n b ir n ic elik o lm a s
dr. Bu n ed e n le d<Z> n ic e li in in v e k t r a la n la ry la d o al b i im d e sk a le r b ir
a rp m o lu tu ra n b ir ey o lm a s g erei a s ln d a o n u b ir 1-b i im li o la ra k
n ite le n d irir. (Bir 1 -b i im li b a z e n b a la m n a gre b ir k o v e k t r o la ra k a d
la n d rlr.) T eknik o la ra k 1 -b i im lile r (kovektrler) b u a n la m d a v ek t r
a la n la rn a ifciZidir. "kili" b ir n e sn e y le ilg ili b u k a v ra m , b u fik irle rin y k
sek b o y u tlu (dier b ir d ey ile b ir n -m a n ifo ld ) b ir "yzey"de o ld u k a genel
b i im d e g eerli o ld u u n u g rece im iz 1 2 .3 'te a y rn tl o la ra k in c e le n e
cek. B ir 1 -b i im lin in g e o m e trik a n la m a y rc a y k se k b o y u tla r b a la m n
d a d a h a ta m o la ra k 1 2 .3 -5 'te a k la n ac ak . An itib a riy le b u n u , d<P f = 0
ise k o n t r iz g ile rin in k e n d isi, b u izg iler, z e rle rin d e b ir f - o k u n u n u
v erm e z o ru n lu lu u b u lu n a n y n le ri te m sil etm ek zere, y ap a ca k .

10.5 Cauchy-Riemann denklemleri


K endim izi b ir so n ra k i b l m i in h a z rla d m z , y k se k b o y u tlu la ra
g er ek le tirec e im iz b u s ra y ta n nce b u b l m d e b a la d m z k o n u
y a, 2- b o y u tlu b ir yzey in , k a rm a k b ir 1-m a n ifo ld o la ra k y e n id e n y o ru m
la n a b ilm e s i i in gerek li zellie g e ri d n elim . E sa s e n g erek d u y u la n ey
h o lo m o rfik o la n b u k a rm a k d e e rli <t> fo n k siy o n la rn k a ra k te riz e etm ek
i in b ir y n te m e sa h ip o lm a m z d r. H o lo m o rfik lik k o u lu y ere l b ir k o u l
d u r, b u sa y e d e o nu h e r b ir k o o rd in a t y a m a s n d a ve b u n a u y g u n e k ild e
y a m a la r a r a s n d a k i a k m a la rd a g e erli b ir ey o la ra k ta n rz . 4>'nin,
(*> y ) -y a m a s z e rin d e k a rm a k z = x + iy sa y s n d a h o lo m o rfik o lm a sn a ,
a k a n b ir (X , K )-y a m a sn d a Z = X + iK'de h o lo m o rfik o lm a sn a g erek d u
y arz . k isi a r a s n d a k i tu ta r llk Z 'n in , a k m a b lg e si z e rin d e , z 'n in h o
lo m o rfik b ir fo n k siy o n u o lm a s g ere k lili iy le s a la n r ve te rs i d e sz k o
n u s u d u r. (</>, z 'd e h o lo m o rfik se ve z, Z 'd e h o lo m o rfik se b u d u ru m d a , b ir
h o lo m o rfik fo n k siy o n u n h o lo m o rfik fo n k siy o n u y in e b ir h o lo m o rfik fo n k
siy o n o la c a n d a n , <>, Z 'd e h o lo m o rfik o lm a k z o r u n d a d r .)110101
u d u ru m d a 0 'n i n z'd e , <P ve z 'n in g er el ve s a n a l k sm la r b i im in d e
h o lo m o rfik o lm a k o u lu n u n a s l ifa d e ed eriz? B u n la r 7 .1 'd e d e in ile n n
l Cauchy-R .iem .ann d e n k le m le rid ir. yleyse b u d e n k le m le r ak b i im d e
n e d ir? <P'nin z ve z 'n in b ir fo n k siy o n u o la ra k ifad e e d ild i in i d n e b iliriz
(bu b l m n b a n d a g rd m z zere, z 'n in , x ve y d e n ile n g erel ve s a
n a l k s m la r, z ve z b i im in d e , x = (z + z )/2 ve y = (z z ) / 2 i ifa d e le ri k u l
la n la ra k y e n id e n ifa d e ed ileb ilir.) 4>'nin a s ln d a "y a ln z ca z'y e b a l o lu
u" (bir b a k a d ey ile " z 'd e n b a m sz " olm a) k o u lu n u ifa d e etm em iz g e
re k lid ir.
Bu n e a n la m a gelir? z ve z d e ik e n le rin in k a rm a k ele n ik ifti y erin e
d iy e lim ki b a m sz gerel u ve v d e ik e n le rin in b ir iftin e sa h ip o ld u u
m u z u ve u ile v 'n in b ir fo n k siy o n u o la n b ir V n ic e li in in a s ln d a u 'd e n b a
m sz o ld u u g er e in i ifa d e etm ey i u m d u u m u z u d n n . Bu b a m
sz lk .

e k lin d e b e lir tile b ilir (nk b u e itlik b iz e h e r b ir u d e e ri i in V n ic e li


in in /d e s a b it o ld u u n u syler; by lece W y a ln z c a u 'y a b a ld r ).4 Bu
y zd e n "z 'd e n b a m sz " o la ra k <Z>,

M [10.10] Bunu farkl bak asn a gre aklayn: (a) sezgisel olarak genel ilkeler yoluyla
(bir z n asl o rtay a kar?), (b) 8.2'de aklanan holom orfik gnderim ler geom etrisini kulla
narak , ve (c) ak biim de, zincir kural ve gelm ek zere olduum uz C auchy-R iem ann denk
lem lerini ku llan arak .
4 Bu koulu y alnzca yerel anlam da kabul etm eliyiz, rn e in , ierisinde d<P/dx 0 olup, <'nin
u 'n u n b ir fonksiyonu o larak bt n y le tu ta rl olm ad (u ,v) dzlem inde, bbrek-biim li
b ir blge zerin d e tan m l p rzsz b ir 0 ( u ,r ) fonksiyonuna sahip olabiliriz.
[10.15] D ipnota a it b ir altrm al ve <*>fonksiyonlar 6.1, 3'teki biim de tanm lanm ak ze
re b u n u , <P(u,v ) = 6 (v )h (u ) du ru m u n d a a y n n tla n d n n . B brek-biim li blge n e g a tif olm a
yan u ekseninden kanm ak zorundadr.
3<P
l~

b i im in d e ifa d e e d ilm e lid ir ve b u d u ru m a s lm d a 4>'nin (az n ce su n d u u m


"b en zetm e y o lu y la k a n tla m a " n n b u geree ilik in b ir k a n t o la ra k k a b u l
ed ilm e m esi g ere k liy se de) h o lo m o rfik li in i a n l a t r .5 Bu e itli i ,110111 z in c ir
k u ra ln k u lla n a ra k (x, y )-s is te m in d e k i k sm i t re v le r b i im in d e y en id en
ifa d e ed e b iliriz :
d<P _d<S>
J x + l ~dy~'

</>'yi, a ve p g er elle riy le, k e n d i g erel ve s a n a l k sm la r

0 = a + ip
b i im in d e y a z a ra k
da dp da dp
dx dy dy dx

C a u c h y - R ie m a n r d e n k le m le rin i eld e e d e riz .6' 110121 D ah a n ce b e lirtild i i


z e re b ir (x, y ) -k o o r d in a t y a m a sy la b ir (X, K )-k o o rd in a t y a m a s n n a k
m a b lg e si z e rin d e Z = X + iV"nin z = x + iy'de h o lo m o rfik o lm a sn a g e
re k d u y d u u m u z i in a y n c a (x , y ) ile (X, Y) a r a s n d a g e erli o la n u Ca-
u c h y -R ie m a n n d e n k e m le rin e de sa h ib iz :

dX _ dY dX _ dY_
dx d y ' dy dx'

Bu k o u l k o o rd in a t y a m a la rn n h e rh a n g i ifti a r a s n d a g e e rli o lu rs a b u
d u ru m d a b ir S R iem a n n yzey i o lu tu rm u o lu ru z. (B u n lar, 7.1'd e z e
rin d e d u rm a d m g ere k li a n a litik k o u lla rd r.) Bu t r b ir y ze y in b ir k a r
m a k 1 -m a n ifo ld o la ra k d a d n le b ile c e in i a n m sa y n . B u n a ra m e n
e y lere b a k n m e v c u t "C au c h y -R iem an n " b i im in e g re 'y i b e lirli tip te
y a p y a sa h ip (dier b ir d e y ile C a u c h y -R ie m a n n d e n k le m le rin c e b e lirle n
m i) g erel b ir 2-m a n ifo ld o la ra k d n r z .
T m y le h o lo m o rfik ile m le re b a l k a lm a y a a l m a k ta ve 'y i b ir
"eri" o la ra k d n m e k te k e s in b ir "saflk" m e v c u tk e n b u a lte r n a tif "Ca-

5 C auchy-R iem ann denklem lerine u la tra n en titiz yol olm asa da bu sav denklem lerin biim
leri iin tem elde y atan sebebi sunar.
5 [10.11] Bunu yapm .
6 Gerekte b u denklem leri Cauchy ya da R iem ann'dan ok nce, 1752'de Je an LeRond
DA lem bert bu ld u , bkz. Struik, 1954, s. 219.
[10.12] T revin tan m zerinden, C auchy-R iem ann denklem lerinin d ah a dolaysz b ir ortaya
kon u lu u n u gsterin.
u ch y -R ie m a n n " b a k a s d i e r p e k ok b a la m d a g l b ir k o n u m d a y e r
alr. rn e in b iz e so n u la r, k sm i t re v s e l d en k lem lerle ilg ili v a rlk k u r a
m n d a k i p ek ok y a ra rl te k n i e b a v u rm a k y o lu y la k a n tla m a y a o la n ak
sa la r. B u n u n ta d m lk b ir p a r a s n (nem li) b ir rn e e b a v u ra ra k s u n a
ym .
C a u c h y -R ie m a n n d en k lem leri, d a / d x = d fi/d y ve d a / d y = d/3/dx, g e
e rliy se , b ylece a ve /? n ic e lik le rin in h e r b irin in te k il o la ra k b e lirli b ir
d en k lem i (L aplace denklem i) sa la d o rta y a kar.

. d
2 d2
V2= -------h -----
dx2 dy2

b i im in d e ta n m la n p L ap la ce ilem cisi o la ra k a d la n d r la n ik in ci d e re c e
d en t re v ile m c isi V2 iin

V2a = 0 ve V2/? = 0

d e n k le m le rin e s a h ib iz .110131 L ap lace ile m c isi, pek ok fizik i d u ru m d a


n e m lid ir (bkz. 21.2, 22.11, 24.3-6). E lim izde y a ta y b ir d zlem d e n ,
ok h a f if b ir e k ild e a a ve y u k a r s a p a n te l b ir h a lk a z e rin e g erilm i
b ir s a b u n film i m e v c u tsa , b u d u ru m d a film in y a ta y z e rin d e k i y k se k li i
L ap lace d e n k le m in in b ir zm o la c a k tr. (Bu d e y sa p m a n e k a d a r k
l rs e y a k la k lk ta h m in i g it g id e d a h a iy ile ir .)7 Bkz. ekil 10.10. L a p la
ce d en k lem i, b o lu k ta k i k tle e k im (ya d a s ta tik elektrik ) a la n n s a p ta y a n
p o ta n siy e l b ir fo n k siy o n ta ra fn d a n s a la n a n b ir d en k lem o ld u u i in a y
rc a Nevvton k tle e k im k u ra m n d a (ve e le k tro sta tik te ; bkz. b l m le r 17 ve
19) te m el b ir ro le sa h ip tir.
C a u c h y -R ie m a n n d e n k le m le rin in z m le ri 2 -b o y u tlu L ap lace d e n k le
m in in z m le ri y o lu y la o ld u k a d o la y sz b ir b i im d e eld e e d ile b ilir.
V2a 'y sa la y a n h e rh a n g i b ir a 'y a s a h ip se k , /? = f ( d a / d x ) dy ifa d e s i a r a c
l y la /?'y o lu tu ra b ilir iz ve by lece b u n u n so n u c u n d a h e r ik i C a u c h y -R i
e m a n n d en k le m in in de sa la n d n g r r z .110141 Bu gerek n cek i b l
m n so n u n d a k i s a v la rn b a z la rn g ste rip a y d n la tm a k ta k u lla n la b ilir.
zel o la ra k , k a rm a k d zlem d e k i b irim e m b e r z e rin d e ta n m l h e r
h a n g i b ir s re k li f fo n k siy o n u n u n b ir h ip e rfo n k siy o n o la ra k su n u la b ile c e
in e ili k in 9 .7 'n in s o n u n d a ile ri s r le n d ik k a t ekici g ere i ele alalm .
Bu sa v h e rh a n g i s re k li b ir / 'n i n , b iri h o lo m o rfik o la ra k b irim e m b e rin
i b lg e sin e ve d i e ri h o lo m o rfik o la ra k d b lg e sin e g e n ile tile n , ki a rtk

[10.13] Bunu gsterin.


7 Gerek sa b u n film i denklem inin VVeierstrass, 1866, ta ra fn d a n se rb e st holom orfik fonksi
yo n lar biim inde dikkate deer genel b ir zm olduu ortaya kyor.
[10.14] Bunu gsterin.
e k il 10.10 T el b ir h a lk a y a
g e r ilm i y a t a y b ir d z le m
d e n o k h a f i f b ir e k ild e
a a v e y u k a n s a p a n b ir
s a b u n f il m i. F ilm in y a ta y
z e r in d e k i y k s e k li i L ap-
la ce d e n k le m in in b ir z
m n v e r ir (d e y s a p m a
ne k a d a r k l r s e o ka d a r
iy iy e g id e n b ir y a k la k lk
ta h m in i).

k a rm a k d zlem i R ie m a n n k re sin e ta m a m la n m o la ra k d n r z , iki


p a r a n n to p la m o ld u u n u e tk in b i im d e b e lirtir. Bu sa v , / g erel d e i
k en li b ir p e riy o d ik fo n k siy o n o lm a k zere, / ' n in b ir F o u rie r s e ris i b i i
m in d e k i g ste rim in in v a rl n a (9.2'deki ta r t m a u y a rn c a ) e tk in b i im
d e d e n k tir. B a sitlik i in / 'n i n g erel d e e rli o ld u u n u d n n . (K arm ak
d u ru m / 'y i gerel ve s a n a l k s m la rn a b lm ek y o lu y la eld e edilir.) u h a l
de, / 'y i s re k li b i im d e e m b e rin i b lg e sin e g e n ile te b ile c e im iz i s y le
y en te o re m le r, / e m b e rin i b lg e sin d e V2/ = O' sa la m a k zere, m e v c u t
tu r. (Bu g erek, y a k a rd a v e rile n s a b u n film i a rg m a n d o la y sy la , se z g i
sel o la ra k o ld u k a m a n tk ld r; bkz. ekil 10.10. K k b ir s a b it e i in / 'y i
y en i b ir e f fo n k siy o n u n a u y g u n b i im d e lekleyerek te l h a lk a m z n k a r
m a k d zlem d e k i b irim e m b e rd e , o n u n z e rin d e k i e f d e e rleriy le d e y
o la ra k h a f if e k ild e 8 a a ve y u k a r s a p a r a k y e r a ld n d n e b iliriz .
G erili s a b u n film in y k se k li i b iz e e f ' yi ve b ylece i te k i / 'y i su n a r.) Y u
k a rd a k i re ete y le (g = / ( d f / d x ) dy ) / 'y e b ir s a n a l g k sm s a la y a b iliriz
ve b y lece / + \g b irim e m b e rin i b lg e si b o y u n c a h o lo m o rfik o lu r. Bu
ile m a y rc a / 'y e b irim e m b e r z e rin d e de (genellikle b ir h ip e rfo n k siy o n
biim in d e) s a n a l b ir g k sm s a la r ve bylece f + ig n e g a tif f re k a n sl olur.
im d i ile m i b irim e m b e rin d b lg e sin e u y g u la y a ra k y in e le riz ve /
i<7'n in o ra y a g e n ile d i in i ve p o z itif fre k a n s l o ld u u n u g r r z .
f = ^ ( f + ig) + ~ ( f ig) b l m g erek en i g e r e k le tirir.

f em ber zerinde srekli olduu iin snrl olm aldr (dier b ir deyile deerleri sa b it bir
a lt ve sa b it b ir st deer a ra sn d a yer alr). Bu, em berin tkz b ir uzay o lu u n a ilikin s ta n
d a rt teorem in sonucudur. "Tkz" kavram iin bkz. 12.6 ve Kahn, 1995; Frankel 2001. Sonra
f yi (kk b ir e sab itiy le arparak) s t ve a lt sn rlarn ikisi de ok u fak olacak ekilde ye
nid en leklendiririz. Bylece sa b u n film i benzetm esi em ber iine genileyen e f 'n in v arl
n a ilikin, Laplace denklem ini salad kabul edilebilir b ir akla uygunluk argm an s u
n ar. E lbette b u b ir k an t deildir; "bir diskle ilgili D irichlet problem i" olarak ad lan d rlan
problem e ilikin d ah a ay rn tl b ir y an t iin bkz. S trauss, 1992 ya da Brown ve Churchill,
2004.
HPER KARMAIK SAYILAR

11.1 Drdeyler cebiri


T m b u n la r y k sek b o y u tla r a n a s l genelleyeceiz? n -m a n ifo ld la r la a l
m a n n s ta n d a r t (m odem ) y n te m in i so n ra k i b l m d e a k la y a c a m f a k a t
e itli d i e r s e b e p le r n e d e n iy le o k u y u cu y a ilk o la ra k y k se k b o y u tla r a
l m a s n d a h e d e fle n e n b e lirli erk e n fik irle rle ilg ili b ilg i v erm em a y d n la t
c o la c a k tr. Bu erk en fik irle r so n ra d a n , k u ra m s a l fiz i in b u g n k b a z e t
k in lik leriy le , nem li d o la y sz ilik i eld e e ttile r.
K arm a k a n a liz in g ze lli i ve gc, rn e in , h a tr s a y lr d ere ced e
n em li b ir den k lem o la n 2 -b o y u tlu L ap lace den k lem i, k e n d isi a ra c l y la
h o lo m o rfik fo n k siy o n la r b i im in d e o ld u k a b a s it b ir e k ild e g s te rile b ile n
y u k a rd a d e in ile n ze llik tek i gibi, 19. y zy l m a te m a tik ile rin i, 3 -b o y u t-
lu u z a y a d a doal b i im d e u y g u la n a b ile n "g en ellen m i k a rm a k sa y la r"
a ra m a y a y n e ltti. nl r la n d a l m a te m a tik i W illia m Rovvan H a m ilto n
(1805-1865) b u konu z e rin e o ld u k a u z u n s re ve d e rin le m e sin e k a fa p a t
la tt. S o n u n d a 16 E kim 1843'te D u b lin 'd e k i R oyal K anal z e rin d e eiy le
b irlik te y r y te y k e n y a n t b u ld u ve b u k e if o n u y le sin e h e y e c a n la n
d rd ki
i 2 = j 2 = k 2 = ijk = - 1

e k lin d e k i te m el d en k le m le rin i h e m e n D u b lin 'in B ro u g h am K p r s 'n d e k i


b ir k a y a z e rin e kazd.
i, j ve k n ic e lik le rin d e n h e r b ir i "-1 'in b a m sz b ir k a re k k "d r (k ar
m a k sa y la rd a k i y a ln i gibi) ve t, u, v ve w g erel s a y la r o lm a k z e re

q= t + ui + vj + vvk
g en el b ile im i g enel d r d e y i ta n m la r. Bu n ic e lik le r c e b irin t m n o rm a l
y a s a la rn b ir i d n d a sa la r. s tis n a , ki b u H a m ilto n 'n k a v ra m la rn n
g erek y e n ili iy d i ,1 a rp m a n n d e im e zelli in e u y m a m a k t. B u n u n la i l

1 E d u ard ve Klein, 1898, u y arn ca Cari F riedrich G auss drdeylerle ilgili arpm a kuraln
1820 d o lay larn d a zaten ak biim de b elirtm i fak at onu yaym lam am t, G auss, 1900. Bu
g ili H am ilto n , s ta n d a r t d e im e zelliine, ab = ba, b y k ay k rlk ta k i

ij = ji, jk = -kj, ki = -ik


ifa d e le rin i b u ld u .11111
D rd ey ler y in e de, to p la m a n n d e im e ve b irle m e ze llik lerin i, a r p
m a n n b irle m e ze lli in i ve a rp m a n n to p la m a z e rin e d a lm a ze lli i
n i,111-21 d i e r b ir d ey ile
a + b = b + a,
a + {b + c) = (a + b) + c,
a(bc) = (afc)c,
a(b + c) = ab + ac,
(a + b)c = ac + bc
ifa d e le rin i, to p la m a ve a rp m a y la ilg ili "b irim e le m a n la r" 0 ve l 'i n

a + 0 = a, l a = a l = a
b i im in d e k i v a rlk la ry la b irlik te , sa la r. Bu b a n tla r, so n u n c u y u d ta
tu ta r s a k c e b ir u z m a n la rn n b ir h a lk a o la ra k a d la n d r d k la r e y d ir. (Be
n im a lg m a g re "halka" te rim i, s o y u t c e b ir y a z n n n ou g ib i, t m y le
s e z g i- d d r ve o n u n k k en i h a k k n d a en u fa k b ir b ilg im yok.) Son b a n
ty ek lersek b irim h a lk a d e n e n ey i elde ederiz.
D rd ey ler a y rc a g er el s a y la r z e rin d e b ir v e k t r u z a y d e n e n e y in
b ir rn e in i s u n a rla r . B ir v e k t r u z a y n d a ik i elem a n (vektrler),2 f ve /,
o n la ra a it to p la m , + j, o lu tu rm a k z e re ve b u to p la m d e i e b ilirlik ve
b irle e b ilirli e ,
f + TJ = TJ +

( + *) + < = ? + 0? + O-

b a l o lm ak ze re, ek ley e b iliriz ve v e k t rle ri "sk ale rler"le (b u ra d a y a ln z c a


g erel s a y la r / ve g), a a d a k i d a lm a ve b irle m e ze llik leri, v b , g eerli
o lm ak zere, a rp a b iliriz :

(/ + S)f = / f + 5f.

nunla birlikte buna Tait, 1900, ve Knott, 1900, tarafndan itiraz edildi. Daha fazla bilgi iin
b k z. Crowe, 1967.
^ [11.1] Bunu yalnzca a (b c) = (a b )c birleme zelliini gz nne alarak dorudan Hamil-
ton'un "Brougham Kprs denklemlerTnden yola karak kantlayn.
[U.2] ki genel drdeyin toplam ve arpmn tm bunlarn geerli olaca biimde ifade
edin.
2 "Vektr" kavram bir anlam tayfna sahiptir. Burada, 10.3'te aklanan bir "vektr alan"na
ilikin t r e v a lm a kavramyla herhangi bir birlie gerek duymayz.
f i f + v ) = f f + fr],
fig O =
I f = f.
D rd e y le r g e r e lle r z e rin d e 4b o y u tlu b ir v e k t r u za y o lu tu r u r n k
d rd e y le rin t m u z a y n k a p s a y a n y a ln z c a d rt b a m sz 1, i, j , k "tem el"
n ic eli i m e v c u ttu r; yle ki h e r t r d rd ey esiz b i im d e b u te m el e le m a n
la rn g erel k a tla r n n b ir to p la m o la ra k ifa d e e d ile b ilir. V ektr u z a y la r
n n d i e r p ek ok rn e in i so n ra greceiz.
D rd ey ler a y rc a bize, y u k a rd a a k la n d zere b ir a rp m a k u ra ln n
v a rl n e d e n iy le gerel s a y la rn b ir cebiri d e n e n eye ilik in b ir rn ek de
s u n a r. B u n u n la b irlik te H a m ilto n 'm d rd e y le riy le ilg ili d ik k a t ekici o lan
ey ek o la ra k s f r o lm a y an h e r b ir q d rd ey i i in b ir b lm e ile m i y a d a
a y n a n la m a gelm ek ze re (arp m la ilgili) ters b ir q~1'e sa h ip o lm a m z d r.
D ah a n cek i g ib i q = t + u i + v j + w k ve j'nun elenii

q = t ui v j w k

o lm ak ze re ve b u r a d a n h a re k e tle te r s i ak b i im d e

T1 = (M)-1
olm ak ze re b u te rs bize, d rd e y le re b ir b lm e h a lk a s o la ra k a d la n d rla n
ey in y a p s n v ere re k

q~1q = q q = 1

ifa d e s in i sa la r.

qq = t 2 + u 2 + v 2 + w 2

ifa d e sin i elde ed e riz ve bylece q = 0 (dier b ir d ey ile t = u = v = w = 0)


o lm a d k a q q gerel s a y s yok olam az, b u d u ru m d a (q q )_1 sz k o n u s u d u r
ve b u n u n so n u c u o la ra k q = 0 ifa d e s i sa la n m a k z e re q _1 iy i ta n m l
d r.111-31

11.2 Drdeylerin fiziki rol?


Bu b ize, c e b irle ilg ili o ld u k a g zel b ir y a p ve a k tr ki 3 -b o y u tlu fiz i
ki u z a y m z n fizik ve g e o m e trisin i ele a lm a y a ilik in zenle a y a rla n m
k u s u rs u z b ir a n a liz p o ta n siy e li s u n a r. A sln d a H a m ilto n 'm k e n d isi de y a
a m n n g e ri k a la n 22 y ln b u t r b ir a n a liz g e litirm e g iriim in e ad a d .
B u n u n la b irlik te b u g n k b a k a m z d a n 19 ve 20. y z y lla ra d n p
b a k t m z d a b u k a h ra m a n c a a b a la r yine de b a a r s z lk la so n u la n m
o la ra k d ik k a te alm ak d u ru m u n d a y z . Bu, d rd e y le rin m a te m a tik s e l (ya d a
fiziki) o la ra k n em siz o ld u k la r a n la m n a gelm ez. K esin lik le, o y n a d k la r
b a z ok nem li ro lle r m e v c u ttu r ve h a f if b i im d e d o la y l b ir a n la m d a g e
n e lle m e n in e itli b i im le ri y o lu y la e tk ile ri d e v a sa o lm u tu r. B una r a
m en o rijin a l " s a f d rd ey le r" h l b a la n g ta k i k u k u su z b i im d e s ra d
b ir v a a t ifa d e eden g r n m n e u la a m a d .
N eden? A caba fizik i d n y a y a ilik in "doru" m a te m a ti i b u lm a y o lu n
d a m o d e m g iriim le rle ilg ili ren m em iz g erek en b ir d e rs m i sz k o n u su ?
tik o la ra k a k b ir n o k ta v a r. D rd ey leri k a rm a k s a y la rn ok b o y u tlu
b ir b e n z e ri o la ra k d n e c e k se k b u b e n z e rlik b o y u tu n 2 'd e n 3 'e deil
2 'd e n 4 'e y k se lm e si b i im in d e d ir. Bu n e d e n le h e r b ir d u ru m d a b o y u tla r
d a n b iri, q 'n u n y u k a rd a k i i, j, k b i im in d e k i g ste rim in d e "t" b ile e n in e
k a r lk g elen "gerel ek sen "d ir. Bu t'y i, z a m a n 3 o la ra k k a b u l etm e d r t
s o ld u k a k u v v e tlid ir ve b y lece d rd ey le rim iz , y a ln b i im d e u z a y y e ri
n e d r t-b o y u tlu b ir u z a y z a m a n a k la r. 20. y zy l b a k a m z d a n b u
n u n , 17. b l m d e g rece im iz z e re d r t-b o y u tlu b ir u z a y z a m a n n m o
d e rn g relilik k u ra m n n m e rk e z in d e y e r a lm a s n e d e n iy le so n d erece u y
g u n o lm a s g e re k ti in i d n e b iliriz . B u n u n la b irlik te d rd e y le rin , u zay-
z a m a n n a k la n m a s n d a g e r e k te n u y g u n o lm a d k la r, b y k o ra n d a
"d rd ey lerle ilg ili o la ra k doal" ik in c i d erec e b i im li q q = t 2 + u 2 + v 2 +
w 2 ifa d e s in in g relilik k u ra m y la (d ah a s o n ra geleceim iz b ir k onu; 13.8,
18.1) ilg ili "y an l im za"y a sa h ip o lm a s se b eb iy le o rta y a k ar. E lb e tte
H a m ilto n g relilik k u ra m n , y a n l y z y ld a y a a m o ld u u n d a n b ilm i
y o rd u . H er k o u ld a , b u r a d a h e n z ilg ilen m ek iste m e d i im b ir "k u rtla n m
k o n se rv e k u tu su " m e v c u ttu r. O nu d a h a so n ra aaca m ! (Bkz. 13.8,
18.14, 22.1 l 'i n so n u , 28.9, 31.13, 32.2.)
D rd e y le rin m a te m a tik se l o la ra k ilk b a k ta g r n d k le ri k a d a r "ho"
o lm a m a s g ib i b a k a b ir se b e p b elk i de d a h a te m el b ir se b ep sz k o n u s u
d u r. O n lar o ld u k a sefil "b y c le r"d ir; ve b u a n la m d a k a rm a k s a y la rla
k e sin lik le k y a sla n a m a z la r. B u n u n se b e b i b ir h o lo m o rfik fo n k siy o n k a v ra
m n n d rd ey le ilg ili h i b ir ta tm in ed ici4 b e n z e rin in v a r o lm a m a sd r. B u

3 Hamilton'un bu drtye ne derece boyun emi olabilecei bana gre ok ak deildir. Dr


deylerle ilgili kefinden nce "zamann ak"na ilikin cebirsel uygulamalarla ilgilenmiti
ve bu durum onun, drdeylerle ilgili cebirde drdnc bir boyutu kabul etmeye hazrlkl ol
masna etkide bulunmu olabilirdi. B k z. Crowe, 1967, s. 23-27.
4 Bununla birlikte makul miktarda alma holomorfik kavramlarn drdeylerle ilgili benzer
leri ve bunlarn fizik kuramndaki deeri konusuna yneltilmiti. B k z. Grsey, 1983; Adler,
1995. Ktlesiz serbest alan denklemlerini zmekte kullanlan burga ifadeleri, Laplace
denkleminin zmne ilikin holomorfik fonksiyon ynteminin uygun bir 4-boyutlu benze
n a ili k in te m e l se b e b i b a s ittir . nceki b l m d e b ir z k a rm a k d e ik e n i
n e a it h o lo m o rfik b ir fo n k siy o n u n , k a rm a k ele n i i z 'd e n h o lo m o rfik
o la ra k "b am sz" olm ak e k lin d e n ite le n d irild i in i g rd k . B u n u n la b ir
lik te d rd e y le r sz k o n u su o lu n c a, q 'n u n d rd ey e ilik in q e le n i in in
1

ifa d e s i k u lla n la ra k ,11141 q ve i, j ve k s a b it n ic e lik le ri b i im in d e ifa d e e d il


m e s in in o la s o ld u u n u g r r z .
"D rdeye ilik in h olom orfik", to p la m a , a rp m a ve lim it a lm a y o lu y la
d rd e y le rd e n in a etm ek" a n la m n d a y s a b u d u ru m d a q, g 'n u n t m fik ri
b e r b a t ed en , d rd ey e ili k in h o lo m o rfik b ir fo n k siy o n u o la ra k k a b u l e d il
m e lid ir.
D rd e y le rin fiziki d n y a y la d a h a d o la y sz ilik iy e sa h ip o la b ile ce k d e
i tirilm i b i im le rin i b u lm a k o la s m d r? B u n u n k e sin lik le d o ru o ld u
u n u g receiz f a k a t t m b u n la r d rd e y le re ilik in , o n la rla h e r z a m a n (s
f r d e illerse) blm e y a p la b ile c e in i sy ley en y u k a rd a g ste rilm i k ilit
zelli i fe d a eder. Y ksek b o y u tla rla ilg ili g en e lle m e ler h a k k n d a n e d e
m eli? B iraz ile rid e C liffo rd 'n b u n u n a s l b a a r d n ve b u t r g en e lle m e
n in fiz ik te n e k a d a r b y k nem e sa h ip o ld u u n u g rece iz fa k a t t m b u
d e iik lik le r blm e c e b iri ze lli in i te rk e y n le n d irm e k te d ir.
D rd ey lere ilik in , b lm e ze lli in i k o ru y a n g en e lle m e ler m e v cu t m u
du r? A sln d a, evet; f a k a t c e b irin k u r a lla r n m a te m a ti in d e im e ze lli i
n i te rk im iz d e n b ile d a h a fa z la g ev etm ezsek b u n u n o la s o lm a y ac a n
s y ley en te o re m le rin v a r o lu u d ik k a t ed ilm e si g ere k en ilk n o k ta d r. J o h n
G raves, H a m ilto n 'n d rd e y le ri k e fin i d u y u ra n m e k tu b u n u a ld k ta n y a k
la k ik i ay k a d a r so n ra , 1843'te, im d ile rd e o k to ry o n la r o la ra k a d la n d r
la n b ir t r "ift" d rd ey k a v ra m la rn n v a rl n k e fe tti. B u n la r 1845'te
A rth u r C ayley ta ra fn d a n y e n id e n k efe d ild i. O k to n y o n la r sz k o n u su o l
d u u n d a b irle m e zellii a(b c) = (a b )c , (her n e k a d a r b u ze lli in k s tl
z d e lik ler, a (a b ) = a 2b ve a(bb) = a b 2, b i im in d e k i b ir k a ln ts k o ru n s a
da) te rk ed ilir. Bu y a p n n g zelli i, b irle m e li o lm a y a n b ir y a p o lsa d a
h l b ir b lm e c e b iri o lm a sd r. (Sfr o lm a y a n h e r b ir a i in a _1(a) = b =
(ba)a~ 1 o la ca k e k ild e b ir a -1 m e v cu ttu r.) O k to n y o n la r b irle m e li o lm a y an
s e k iz -b o y u tlu b ir b lm e c e b iri o lu tu ru r. D rdey ce b irin d e k i i, j ve k 'n in
l'l e b irlik te , o k to n y a n c e b irin in sekiz b o y u tu n u k a p s a y a n y ed i b e n z e ri

ri olarak deerlendirilebilir. Bununla birlikte bu, drdeylerle ilgili olan deil karmak ana
lizi kullanr. Drdeyler ve oktonyonlara ilikin genel bir kaynak iin b k z. Conway ve Smith,
2003.
m e v c u ttu r. Bu e le m a n la rla ilg ili te k il a rp m a k u r a lla r (ij = k = ji'n in
b en z erle ri) b ir m ik ta r k a r k tr ve b u n la r. ekil 16.2'd e g ste rilip z a rif
b ir a k la m a sn n v erilece i 16.2'ye k a d a r e rte le m e m en iy isi o la c a k tr.
Ne y a z k ki o k to n y o n la rn , b lm e c e b iri zellii a lk o n a c a k sa , y k sek d e
re c e lile re de ta m o la ra k ta tm in ed ici b ir g en e lle n m e si, H urvvitz'in, 1898,
d rd ey le ilgili "qq = k a re le rin to p la m " z d e li in in 1, 2, 4 ve 8 'd e n b a k a
b o y u tla r i in ile m e d i in i g ste re n b ir c e b irse l so n u c u n d a n h a re k e tle ,
m e v c u t d e ild ir. A sln d a b u b e lirli b o y u tla r d n d a b lm e n in (O'la b lm e
d m d a )h e r z a m a n o la s o ld u u b ir c e b ir h i d e m e v c u t d e ild ir. Bu,
1 5 .4 'te k a r la a c a m z d ik k a t ekici b ir to p o lo jik te o re m in 5 so n u c u d u r.
A sln d a y egane b lm e c e b irle ri g erel sa y la r, k a rm a k sa y la r, d rd e y le r
ve o k to n y o n la rd r.
B lm e zelli in i te rk etm ey e h a z rs a k b u d u ru m d a d rd e y k a v ra m n n
y k se k b o y u tlu la ra n em li b ir g en e lle n m e si m e v c u ttu r v e b u g er ek te m o
d e m fizik te g l etk ile re sa h ip b ir g en e lle m e d ir. Bu, k esk in zek al f a k a t
k s a y a a m o la n In g iliz m a te m a tik i VVilliam K ingdon C liffo rd , 1845-
1879, ta ra fn d a n 1878'de ile ri s r lm 6 C liffo rd ceb iri k a v ra m d r. C lif
fo rd c e b iri a s ln d a , h e r b ir i k a rm a k s a y la rla a k la n a n iki k a y n a k ta n
o rta y a k m g ib i d e e rle n d irile b ilir. Bu k a y n a k la rd a n b ir i g erek te, b u
r a d a ilg ilen e g eld i im iz H a m ilto n d rd e y le rin in ceb riy d i; d i e ri o rijin a l
o la ra k 1844 ve 1862'de az ta n n m b ir A lm an okul retm en i, H e rm a n n
G ra ssm a n n , 1809-1877, ta r a f n d a n d a h a erk en o rta y a k o n m u 7 n em li b ir
g e lim e d ir. G ra ssm a n n c e b iri a y rc a , m o d e m k u ra m s a l fiz ik te de d o la y sz
ro lle re sa h ip tir. (zelde m o d e m s p e r s im e tr i k a v ra m , b kz. 31.3, s p e rsi-
m e tri fizi in s ta n d a r t m o d e lin e a it y a p s n n te sin d e o n u n te m e lle rin i g e
li tirm e y e y n elik m o d e m g iriim le r a r a s n d a h e r y e rd e b ird e n b u lu n m a
y a y a k n olm ak zere, n em li b ir b i im d e o n la ra b a ld r.) B u ra d a G ra s s
m a n n ve C lifford c e b irle rin in ik isiy le de ta n k o lm am z n em li o la c a k tr.
S ra sy la 11.6 ve 1 1.5 'te b u n u y ap aca z.
C liffo rd (ve G ra ssm a n n ) c e b irle ri, gz n n e a lm a n u z a y n ok b o y u t
lu lu u n d a n k a y n a k la n a n y en i b ir b ile e n i erir. Bu n o k ta y u y g u n b i im d e
d e e rle n d irm e d e n nce d rd e y le ri y e n id e n fa k a t b u kez fa rk l b ir b a k
a sy la , g eo m etrik o la ra k d ik k a te alm am z en iy isi o la c a k tr. Bu b iz i a y r
ca, m o d e m fiz ik te te m e l n em i o lan b a z fa rk l d n m e b i im le rin e de
y n le n d ire c e k tir.

5 Bkz. Adam s ve Atiyah, 1966.


6 Bkz. Clifford, 1878. M odern k ay n ak lar iin bkz. H estenes ve Sobczyk, 2001; L ounesto, 1999.
7 Bkz. G rassm ann, 1844, 1862; van d er VVaerden, 1985, s. 191-192; Crowe, 1967, blm 3.
e k il 11.1 T e m e l i, j, k d rd e y le ri o la a n 3 - b o y u tlu k
lit i u za y d a k a r lk l o la ra k d ik (ve s a a t y n n d e ) e k
s e n le ri g ste rir.

11.3 Drdeyler geom etrisi


D rdeyle ilg ili tem el i, j, k n ic e lik le rin i o la an 3 -b o y u tlu kliti u z a y
d a k a r lk l o la ra k dik ek se n le ri (sa a t ynnde) g s te rir b i im d e d n n
(bkz. ekil 11.1). u h ald e, 5.1'd e n , o la an k a rm a k sa y k u ra m n d a k i i
n ic e li in in , k a rm a k d zlem d e k i ey lem in d e, "orijin e tra fn d a p o z itif a n
la m d a b ir d ik a b o y u n c a d n d r" a n la m n a g elen "i ile a rp " ile m i b i i
m in d e y o ru m la n a b ile c e in i a n m sa rz , i d rd e y in i b e n z e r b i im d e fa k a t
b u kez 3 b o y u tta i-e k se n i e tra fn d a (bylece (j, k )-d z le m i k a rm a k d z
lem ro l n d e d ir) p o z itif a n la m d a (dier b ir d ey ile s a a t y n n d e) b ir d n
d rm e o la ra k y o ru m la y a b ile c e im iz i d n e b iliriz . B una u y g u n b i im d e
j'y i j-e k s e n i e tra fn d a (p o zitif a n lam d a ) b ir d n d rm e ve k 'y i k -e k s e n i e t
r a fn d a b ir d n d rm e o la ra k d n r z . B u n u n la b irlik te b u d n d rm e le r
k a rm a k s a y la r d u ru m u n d a k i g ib i g er ek te n dik a d n d rm e le riy s e b u
d u ru m d a a rp m b a n tla r ile m e y e c e k tir n k i-d n d rm e s in i j-d n -
d rm e siy le ta k ip e d e rse k k -d n d rm e s in i (h a tta b ir k a tn bile) eld e e tm e
yiz.
B u n u ak b i im d e grm ek, s r a d a n b ir n e sn e y i fizik i e k ild e d n d r
m ek y o lu y la o ld u k a k o la y d r. B ir k ita p k u lla n m a y n eririm . K itab n
n z d e k i b ir m a sa y a k a p a l e k ild e y a ta y o la ra k , sa n k i o k u m a k i in am ak
z e re y m i sin iz g ibi o la a n b i im d e y e rle tirin , k -e k s e n in in k ita b n m e r
k e z in d e n y u k a ry a d o ru o ld u u n u , i-e k s e n in in sa a d o ru g itti in i, j-ek -
s e n in in d o ru c a siz d e n u z a k la t n ve h e r ik is in in de y in e k ita b n m e r
k e z in d e n k t n d n n . K itab i-e k s e n i e tra fn d a (s a a t y n n d e) b ir
d ik a b o y u n ca , so n ra j-e k s e n i e tra fn d a (sa a t ynn d e) d n d r rse k ,
o n u n a r tk k -e k s e n i e tra fn d a h e rh a n g i te k b ir d n d rm e y le o rijin a l d u r u
m u n a g eri g etirilem ey e cek (arka o m u rg a s y u k a r d o ru olan) b ir d ze n le
s o n u la n d n g r r z . (Bkz. ekil 11.2).
le ri y o lu n a koym ak i in y a p m a m z g erek en ik i d ik a k a d a r d n d r
m e k tir (dier b ir d ey ile 180 y a d a n boyunca). K arm a k i s a y s n n ey le
m in d e n a n la d m z y n te m in k e sin lik le d o la y sz b ir b e n z e ri o lm a d i in
b u , y a p m a s tu h a f b ir ey g ib i g r n r. A sl so ru n , b u ile m i ay m ek sen
e tra fn d a iki kez u y g u la rs a k n e s n e y i b a s it b i im d e o rijin a l d u ru m u n a g eri
g e tire n , a k tr ki i 2 = 1 y e rin e i 2 = l ' i k a r la m a k z e re , 360lik (ya d a
2n) b ir d n d rm e eld e etm em iz o la ra k g r n r. B u n u n la b irlik te b u ra d a
m k em m el b ir fik ir d ev rey e g irer. Bu d ik k a t ekici b ir in c elik ve nem e,
k u a n tu m fiz i in in e le k tro n la r, p ro to n la r ve n tr o n la r g ib i te m el p a r a c k
la rn a ilik in m a te m a tik s e l b ir nem e sa h ip b ir fik ird ir. 2 3 .7 'd e g rec e i
m iz z e re s r a d a n k a t m a d d e , s o n u la r o lm a k sz n v a r o lam az. B u n u n la
ilg ili te m e l m a te m a tik s e l k a v ra m b ir sp ir rd r.8
B ir sp in r n e d ir? E sa s e n o, 27r'lik b ir ta m d n d rm e y e m a ru z k a ld n
d a k e n d i n e g a tifin e d n en b ir n e s n e d ir. Bu b ir tu h a flk o la ra k g r le b ilir
n k o la a n d u ru m d a k i h e rh a n g i k la sik b ir n e s n e b u t r b ir d n d rm e
s o n u c u n d a h e r z a m a n k e n d i o rijin a l d u ru m u n a d n er, b a k a b ir eye d e
il. S p in rlerin , y a d a s p in r n e sn e le r o la ra k a d la n d ra c a m e y lerin , b u
ilg in ze llik lerin i a n la m a k z e re d a h a nce b iz im i in m a s a d a d u ra n k i
ta b m z a geri d n elim . O nun n a s l d n d r ld n ta k ip ed e b ilm ek i in
b a z a r a la ra gerek d u y ac a z. B unu u z u n b ir k em erin b ir u c u n u k ita b n
s a y fa la r a r a s n a sk c a y e rle tire re k ve to k a s n d a s a b it b ir y a p y a (diye
lim ki b ir y n b a k a k ita p , b kz. ekil 11.3a) s e r t b i im d e ili tire re k y a p a
b iliriz . K ita b n d n d r lm e s i kem eri, k ita b n d a h a fa z la d n d r lm e si o l
m a k sz n g eri g etirilem ey e cek b i im d e b k e r (ekil 11.3b). K itab ek b ir 2n
a s k a d a r d a h a , to p la m d a 47i k a d a r, d n d r rse k , k em eri b a s it e k ild e
k ita p z e rin d e n , t m h a re k e t b o y u n c a k ita b n k o n u m u n u k o ru y a ra k g e ir
d i im izd e, o n d a k i b k m n o ld u k a a rtc b i im d e ta m a m e n o rta d a n
k a ld rla b ild i in i, g r r z (ekil 11.3c). Bylece k em er, t m sa y y to p la -
m a k ta n s a k ita b n m a ru z k a ld 27r'lik d n d rm e n in s a y s n a ili k in d
n m a r p a n m izler. Bu dem ek o lu r ki, k ita b 27r'lik d n d rm e n in b ir
te k k a ts a y s b o y u n c a d n d r rs e k k em er k a n lm a z o la ra k b k m l

e k il 11.2 D rd eylerle ilg ili i, j, v e k i le m c ile


rini, b u ra d a k ita p o la ra k a ln a n b ir n e s n e n in
(180 b o y u n c a , d i e r b ir d e y i le n ) d n d r m e le
rin e k a r lk g e lir b i im d e d n e b ilir iz.

"Spinr n hecelenm esindeki gibi telaffuz ederiz, "spynor"daki gibi deil.


j J ' 2t

(a) (b) (c)

e k il 11.3 ekil 11.2'deki k ita p la g s te rile n s p in r b i r n e sn e . 2 jr'n in ift sa y k a t k a d a r


b i r d n d rm e h i b ir d n d rm e o lm a m a s n a d e n k ik en te k sa y k a t k a d a r b ir d n d rm e
b y le d e ild ir, (a) K itab n 2r d n d rm e s in in d n m a r p a n s a y sn , k ita b s a b it b ir
n e sn e y e (b u ra d a b i r k ita p yn) sk c a b a la y a r a k ta k ip ed eriz, (b) K ita b n 27T b o y u n c a
d n d r lm e s i k em eri, k ita b n d a h a fa z la d n d r lm e s i o lm a k sz n g e ri g e tirile m e y e c e k
b i im d e b k e r, (c) K ita b n 4n b o y u n c a d n d r lm e s i, k em eri k ita b n z e rin d e n g e ire re k
b t n y le o r ta d a n k a ld rla b ile c e k b i r b k m v erir.

k alrk en , o n u 27r'lik d n d rm e n in b ir ift k a ts a y s b o y u n c a d n d r rs e k


b k m b t n y le g r n m ez d u ru m a g e tirile b ilir. Bu d u ru m h a n g i d n
d rm e e k se n in i ya d a a rd k d n d rm e e k s e n le rin i se e rse k se e lim ge-
e rlid ir.
Bylece b ir s p in r n e sn e y i re sm e tm e k i in u z a y d a k i s r a d a n b ir n e s n e
y i d n e b iliriz fa k a t s a b it b ir d s a l y a p y a e sn ek b ir s a n a l e k le n ti m ev
c u t o ld u u n d a b u ek len tiy i, ele ala g e ld i im iz k em er te m sil ed er. E k le n ti
h e rh a n g i s re k li b ir b i im d e h a re k e t e ttir ile b ilir f a k a t u la r, b iri n e s n e
n in z e rin d e ve d i e ri d s a l y a p d a olm ak ze re s a b it tu tu lm a ld r. Bu b i
im de ta s a r la n m "sp in r k ita b m z n " d ze n i b y le si s a b it b ir d s a l y a
p y la s a n a l b ir ilii e sa h ip m i g ib i d n l r ve o n a ili k in ik i d ze n a n
cak b irin e a it s a n a l ek len ti d i e rin in s a n a l e k le n tisin e d efo rm e e d ile b ilir
se d en k v a rs a y lr. H er b ir s r a d a n k ita p d ze n i i in k esin o la ra k d en k o l
m a y a n ik i s p in r k ita p d z e n i sz k o n u su o la c a k tr ve b irin i d i e rin in n e
g a tifi v a rsa y a rz .
im di b u n u n b ize d rd e y le rle ilg ili d o ru a rp m a k u r a lla r s u n u p s u n
m a d n g relim . K itab tp k d a h a nceki g ib i n n z d e k i m a s a y a k o y u n
fa k a t b u kez k em er sk ca k ita b n s a y fa la r a r a s n d a o la ca k e k ild e. im di
k ita b i e tra fn d a n k a d a r e v irin ve b u n u j e tra fn d a k i n k a d a rlk b ir d n
d rm ey le d ev a m e ttirin . T pk H a m ilto n 'u n ij = k ifa d e si u y a rn c a o lm a s
g ere k ti i g ib i k e tra fn d a n k a d a rlk b ir dnm eye d en k b ir d z e n eld e e d e
riz.
Ya d a b y le deil m i? K afa k u rc a la y a n te k b ir n o k ta sz k o n u su d u r.
T m b u d n d rm e le rin s a a t y n n d e y a p ld n d a d ik k a tli b i im d e s r a r
ed e rse k b u d u ru m d a k em er b k lm e le rin i u y g u n e k ild e ta k ip ed erek
ij = - k ifa d e s in i elde e d e r g r n r z . Y ine de b u n em li b ir n o k ta d e ild ir
ve ok e itli b i im d e d z e ltile b ilir. Ya d rd e y le rim iz in 27r'lik d n d rm e
le rin i s a a t y n y e rin e s a a t y n te rs in e s u n a b iliriz y a d a i, j, k -e k se n le ri-
m izi s a a t y n l b ir d ze n y e rin e o n u n te r s i b ir d z e n d e k a b u l ed eriz. Ya
d a en iy isi, m a te m a tik te ep ey o la a n o lan , d i e r b ir d ey ile " p q a rp
m n q 'y u izleyen p y e rin e p 'y i izleyen q o la ra k g ste re n ile m c ile rin a r
p lm a s d ze n in e ilik in b ir u z la b en im se y eb iliriz.
A sln d a b u tu h a f g r n m l u z la i in iyi b ir g erek e m e v c u ttu r. Bu,
g en e llik le sa ta r a f la r n a y a z la n e y lere etki e d e r b i im d e a n la la n i
le m cilerle, rn e in d / d x t r n d e k ile rle , ilg ilid ir. Bylece <'ye etk iy en P i
le m cisi P(<P) ya d a b a s it e P<P b i im in d e y a z lr. Bu n e d e n le <P'ye nce P
ve s o n ra 'y u u y g u la rs a k <t>'y e e tk iy en QP a n la m n d a Q{P{rP'}) y a d a b a s it
e QP<t> eld e ederiz.
D rd ey lerle ilg ili b u tu h a f i a r e t k o n u su n u k e n d i zm e y n te m im a s
ln d a h e r eyi s ta n d a r t s a a t y n a n la m n d a k a b u l etm ek b u "olaan" te rs
d ze n m a te m a tik se l u z la y ile m c ile rin d z e n le n m e si i in b en im se m ek
o lacak . H a m ilto n 'u n "B rougham K prs" d e n k le m le rin in t m n n ,
i 2 = j2 = k 2 = ijk = - 1 , a s ln d a " s p in r k ita b m z c a " sa la n d n d o ru la
m a k o k u r i in a r tk b a s it b ir k o n u d u r. E lb e tte im d i ijk 'n in " k 'y i izleyen
j'y i izley en i" iin k u lla n ld m ak lm z d a tu ta r z .9

11.4 Dndrmelerin oluturulm as


D n d rm e a la rn n ift o lu u n a ilik in , g e o m e trik o la ra k u y g u n g r
le b ile n b u tu h a f zellik b a k a b ir e k ild e g ste rile b ilir. Ne s a y d a o lu rs a
o lsu n , (uygun, d i e r b ir d ey ile y a n sm a sz) d n d rm e le ri b irb irle riy le
b irle tird i im iz d u ru m d a h e r h a n g i bir ek sen e tra fn d a b ir d n d rm e elde
etm em iz o n la ra ilik in b o y u tta k i b e lirli b ir ze llik tir. Bu ek sen i ve a y r
ca d n d rm e m ik ta rn b a s it g eo m etrik b ir b i im d e n a s l b u la b iliriz ? Zeki
ce b ir y a n t H a m ilto n ta r a f n d a n b u lu n d u .10 B u n u n n a s l ile d i in e gz
a ta lm . B enim b u r a d a k i s u n u m u m o rijin a l o la ra k H a m ilto n 'u n o rta y a k o y
d u u n d a n b ira z fa rk l olacak.

9 D rdeylerle ilgili arp m ay b u e kilde gsterm eyi ilk olarak kim in d n d n bilm iyor
olsam da J. H. Conway b u n u 1978'de H elsinki'deki U lu slararas M atem atikiler Kongresi'n-
deki zel gsterim lerde k ulland; ayrca bkz. Newm an, 1942; P enrose ve Rindler, 1948, s 41 -
46.
10 Bkz. P ars, 1968.
B a sit e te lem e ler o la n ik i fa rk l y e r d e itirm e o lu tu rd u u m u z d a ,
y a n t eld e etm ek i in (ekil 5 .1 a 'd a g ste rile n p a r a le lk e n a r y a s a s n a e d e
er) s ta n d a r t gen y a s a s n k u lla n a b ild i im iz i a n m sa y n . Bylece ilk
telem ey i b ir ve ktrle (ki b u n u n la , y n elim y n k e n d isi z e rin d e k i b ir ok
ile b e lirtile n b ir y n l d o ru p a r a s n k asted iy o ru m ) ve ik in ci telem ey i
de, k u y ru k k sm ilk v e k t r n u c u y la a k a n ik in ci b ir v ek t rle g s te re b i
liriz . tik v e k t r n k u y ru u n d a n k in c isin in u c u n a u z a tla n v e k t r b u r a d a
iki telem e h a re k e tin in b ile k e sin i te m sil eder. Bkz. ekil 11.4a.
D n d rm e le r i in de b e n z e r b ir e y y a p a b ilir m iyiz? D ik k at ekici b i
im d e, y a p a b ild i im iz i g r r z . im di "v ektrler"i b ir k re z e rin e iz il
m i b y k e m b e rle re a it, y n elim i g ste rm ek ze re y in e b ir o k la izilm i
o lm ak zere, y n l y a y la r o la ra k d n n . (Bir k re z e rin d e k i b y k
em b er, k re n in k en d i m e rk e z in d e n g een b ir d zlem le k e s iim in i ifad e
eder.) Bu t r b ir "vektr y ay "n n ok y n n d ek i b ir d n d rm e y i te m sil e t
m ek te k u lla n la b ile c e in i d n e b iliriz . Bu d n d rm e k re n in m e rk e z in
d en g een ve o k u n z e rin d e b u lu n d u u b y k e m b e r d zlem in e d ik b ir
ek sen e tra fn d a o rta y a k m a k ta d r.
k i d n d rm e n in b ile k e sin i, d a h a n ce d en s r a d a n d n d rm e le r iin
sa h ip o ld u u m u z d u ru m a b e n z e r b ir "gen y a s a s" y la o rta y a k o n m u b i
im d e g ste rild i in i d n e b ilir m iyiz? A sln d a y a p a b iliriz a m a b u r a d a
b ir h ile sz k o n u su d u r. "V ektr yay"m z a ra c l y la g ste rilm e si g erek en
d n d rm e , y a y n u z u n lu u y la g s te rile n a n n ta m o la ra k ik i k a t m a e it
b ir a b o y u n c a g e r ek le m e lid ir. (T u tarllk iin k rey i b irim y a r a p l
o la ra k k a b u l ed e b iliriz . Bylece y a y la g ste rile n a b a s it b i im d e y ay
z e rin d e l len u zu n lu k olur. " gen y a s a s" n n g eerli o lm a s i in d n
d rm e n in g e r e k le tirile c e i a n n l s b u yay u z u n lu u n u n iki k a t
o lm ald r.) B u n u n ile rli in e ilik in n e d e n ekil 11.4b'de g ste riliy o r. M e r
k ezd ek i e ri izg isel (kresel) g e n "gen y a s a s" n rn e k le r ve d ta k i
g en , s ra s y la b u g en e a it k e le rd e k i y a n s m a la rd r. k i b a la n g
d n d rm e si b u d g e n le rd e n b irin i b ir k in cisin e ve so n ra k in c isin i
n c s n e g t r r; ik is in in b ile k e si o la n d n d rm e ilk in i n c s n e
g t r r. Bu d n d rm e le rin h e r b irin in , o rijin a l eri izg isel g e n d e k e n
d ile rin e k a r lk gelen y ay u z u n lu k la rn n ta m o la ra k iki k a tn a e it b ir a
b o y u n c a g e r e k le ti in i b e lirte lim .11151 Bu o lu tu rm a n n b ir d e iik b i im i
n i 1 8 .4 'te, g reli fizik te greceiz. (ekil 18.13).

[11.5] Bu o lu tu rm ay la ilgili H am iltonun orijinal versiyonunda, b u n a "ikili" olan ve keleri


k ren in problem de ierilen dndrm e ekseniyle b ulum a noktalar olan kresel gen
ku llanlr. B unun n asl ilediine ilikin (belki m etinde verilm i argm an "ikili h ale getire
rek}, dndrm e m ik tarlar b u ikili genin alarnn iki kat olarak gsterilm ek zere, do
laysz b ir gsterim sunun.
e k il 11.4 (a) kliti d z le m d e y n l d o ru p a r a la r y la g s te rile n telem eler. ift oklu
p a r a g e n y a s a s u y a r n c a d i e r ik is in in b ile k e s in i g s te rir, (b) kliti 3 -u z a y d a k i
d n d rm e le re ilik in p a r a la r a r tk b irim k re z e rin e iz ilm i, h e r b ir i y ay ta r a fn d a n
(kendi d z le m in e d ik b i r e k s e n e tra fn d a ) l le n a n n ik i k a t b o y u n c a b ir d n d rm e y i
te m s il e d e n b y k e m b e r y a y la rd r. B u n u n n a s l a l t n g rm ek iin y a y la r t a
r a fn d a n o lu tu r u la n g e n le ri s r a s y la h e r b ir k e d e y a n s tn , tik d n d rm e g en 1'i
g e n 2 'y e, k in cisi g en 2 'y i g en 3 'e ve b ile k e g en l 'i g e n 3 e g t r r, (c) zel
b i r d u ru m o la ra k d rd e y le rle ilg ili <i(j) = - k ) biim in d e) i] = k b a n ts . D n d rm e le
r in h e r b ir i n b o y u n c a d r f a k a t y a n - a ^ ile g ste rilir.

B unu y u k a rd a ele ald m z b e lirli d u ru m d a in c e le y e b iliriz ve d rd e y


le rle ilg ili ij = k b a n ts n g ste rm ey e a l a b iliriz , i, j ve k ile ta n m l
d n d rm e le rin h e r b ir i b ir n a s b o y u n c a d r. Bylece, "gen y a s a s''n
b etim le m e k zere b u a n n , ^ n , ta m y a rs o la n y ay u z u n lu k la rn k u lla n
rz. Bu d u ru m ekil 11.4c'de e tra flc a g ste riliy o r (aklk g ere k irse,
i( j) = - k biim inde). A yrca i2 = 1 b a n ts n , k re z e rin d e k i b ir n o k
ta d a n k e n d i a n tip o d ("l" i g steren ) n o k ta s n a u z a tla n n b o y u n d a k i b
y k b ir e m b e r y a y n n e s a se n , h e r b irin in k rey i k e n d i o rijin a l k o n u m u n a
g eri g e tire n b ir e r d n d rm e o lm a s gere in e k a r n s f r y a d a 2n b o y u n
d ak i b ir y a y d a n fa rk l o ld u u gereiyle su n u lm u o la ra k g reb iliriz.
"V ektr y ay" a k la m a s, b ir " s p in r n e sn e "n in d n d rm e le rin i d o ru b i
im d e g ste rir.

1 1 .5 C l i f f o r d c e b i r i

Y ksek b o y u tlu la r ve C liffo rd c e b iriy le ile rlem e k ze re "b ir ek sen e tr a


fn d a d n d rm e " n in b e n z e rin in n e o lm a s g e re k ti in i gz n n e alm aly z.
Bu t r te m e l b ir d n d rm e n b o y u tta , o la an 3 -b o y u tlu d n d rm e le rd e e l
de etti im iz y a ln z c a 1 -b o y u tlu izgi ek sen y e rin e (n 2 )-b o y u tlu b ir
u z a y o la n b ir "eksen"e s a h ip tir. B u n d a n b a k a , (n - 2 )-b o y u tlu b ir eksen
e tra fn d a k i b ir d n d rm e , d n d rm e n in t m y le e k se n in y n ve d n d r
m e a s n n n ic eli iy le b e lirle n d i i 1 -b o y u tlu b ir e k sen e tra fn d a k i o la an
b ir 3 -b o y u tlu ta n d k d n d rm e d u ru m u n a b e n z e rd ir. Yine, 2n a s b o
y u n c a d n d r ld n d e k e n d i o rijin a l d u ru m u n a deil f a k a t b u d u ru m u n
" n e g a tif'i o la ra k ele ald m z d u ru m a d n m e ze lli in d ek i s p in r n e s n e
le re sa h ib iz . An b u y u n c a g er ek le en b ir d n d rm e b u t r b ir n e s n e y i h e r
z a m a n k e n d i o rijin a l d u ru m u n a g eri g e tirir.
B u n u n la b irlik te y u k a rd a d e in ile n "yeni b ir b ile e n " m e v c u ttu r: 3 'te n
d a h a y k se k b o y u tta , (n 2 )-b o y u tlu ek sen e tra fn d a k i te m el d n d rm e
le rin b ile k e sin in , y in e h e r z a m a n (n 2 )-b o y u tlu b ir ek sen e tra fn d a k i
b ir d n d rm e y e e it o laca d o ru d e ild ir. Bu y k se k b o y u tla rd a genel
d n d rm e le r (bilekeler) b u k a d a r b a s it a k la n am az. Bu t r b ir (g en ellen
m i) d n d rm e , b o y u tu ok fa rk l d e e rle rd e o la n b ir "eksen"e (d i er b ir
d ey ile d n d rm e h a re k e tin c e b o z u lm a m o la ra k b ra k lm b ir uzaya)
sa h ip o la b ilir. Bylece n - b o y u tlu b ir C liffo rd c e b iri i in , b y le si fa rk l t r
de d n d rm e le ri g ste rm ek z e re fa rk l t rd e k i k a v ra m la rn b ir h iy e r a r i
sin e g erek d u y arz . G erekte, n b o y u n c a b ir d n d rm e d e n b ile d a h a te m el
b ir eyle, d i e r b ir d ey ile (n l) - b o y u tlu b ir (hiper) d zlem d e k i b ir y a n
s m a y la b a la m a n n d a h a iy i o ld u u a a kar. B ylesi iki y a n s m a n n
b ile k e si (b irb irin e d ik b y le si iki d zlem e gre), d a h a nceki b u te m e l n -
d n d rm e le rin i, y a n s m a la r b irin c il ilem olm ak zere, "ikincil" ile m le r
b i im in d e v e re re k n b o y u n c a b ir d n d rm e s a la r.111-61
Bu te m el y a n s m a la r y1( y2, y3, ..., y o la ra k , yr t m d i e rle rin i y a ln z
b ra k rk e n r 'in c i k o o rd in a t e k se n in i te rs ev irm ek ze re, i a re tle riz . U y
g u n b i im d e k i "sp in r n esn e"y le ilg ili, o n u ay n y n d e iki kez y a n s tm a k
n e s n e n in n e g a tifin i v e rir, by lece b u b irin c il y a n s m a la r ta r a f n d a n s a la
nan n adet
r = - 1 , r i = - 1 , r i = - 1 ....... y I = - i

d rd e y b e n z e ri b a n ty a sa h ip o lu ru z. O rijinal 7 r-d n d rm e lerim izi te m


s il e d e n ik in c il ile m le r a y rk y iftle rin in a rp m la rd r ve b u a rp m la r
k a r -d e i m e zelli in e s a h ip tir (d rd ey lere o ld u k a b e n z e r ekilde):

YpYq = ~YqYv (P * <?)

b o y u ta ilik in b e lirli d u ru m d a fa rk l "ikinci derece"

i= Y 2Y 3 ' j= Y s Y , k = y y 2,
n ic e lik le ri ta n m la y a b iliriz ve b u i, j ve k n ic e lik le rin in d rd e y ce b iri
k u r a lla r n (H a m ilto n 'u n "B rougham K prs" denklem leri) s a la d h a li
h a z rd a s n a n m tr .111-71

ffl [11.6] kliti 3 -uzayda, b irb irin e dik olm ayan dzlem lerdeki iki y ansm ann bileim i olan
telem enin geom etrik doasn bulun,
[11.7] Bunu gsterin.
n - b o y u tlu b ir u z a y a ili k in C lifford c e b irin in g en e l elem an , a y rk y
k m e le rin in a rp m la rn n g erel sa y k a ts a y la r n n b ir to p la m d r (dier
b ir d ey ile d o ru sa l b ir b irlem e). B irin ci d erece ("birincil") ilem n a d e t
fa rk l te k il y p n ic e li id ir, ik in c i d ere ce ("ikincil") ile m ^ n ( n - 1 ) a d e t b a
m sz y pYq (p < <7 o lm a k zere) a rp m d r; ^ n (n l ) ( n 2) a d e t b a m sz
n c d erece y py qYr (p < q < r olm ak zere) ilem , ^ n ( n - l) ( n - 2)(n -
3) a d e t b a m sz d rd n c d ere ce ilem , vb, ve son o la ra k te k il n 'in c i d e
rec e Y1Y2Y3 "Y n ile m i m e v c u ttu r. B u n la rn h e p s in i te k il s f n n c d erece
ilem le b irlik te b ir a r a y a to p la r s a k to p la m d a
1 1
1 + n + - n ( n - 1) + - n ( n - l) ( n 2) + + 1 = 2
2 6

a d e t ilem elde e d e riz 11181 ve C liffo rd c e b irin in g enel elem a n b u n la rn d o


r u s a l b ir b irle im id ir. Bylece C lifford c e b irin in e le m a n la r 11.1'd e a k
la n d a n la m d a , g e r e lle r z e rin d e 2n- b o y u tlu b ir c e b ir o lu tu ru r. Bu e le
m a n la r zd e li e sa h ip b ir h a lk a o lu tu ru r f a k a t d rd e y le rin a k sin e b ir
b lm e h a lk a s o lu tu rm a z .
C liffo rd c e b irle rin in n em li o lm a sn n b ir se b e b i sp in rle ri ta n m la
m a k ta k i ro l n d e n k a y n a k ld r. F izik te s p in rle r, D ira c 'm e le k tro n a ilik in
n l d en k lem in d e (D irac, 1928), e le k tro n u n d u ru m u b ir s p in r n ic e li i o l
m a k ze re, o rta y a k t {bkz. b l m 24). B ir sp in r, z e rin e C liffo rd c e b iri
n in e le m a n la rn n , ele alag e ld i im iz " s p in r n e sn e "n in te m e l y a n s m a ve
d n d rm e le rin d e k i g ib i ile m c ile r o la ra k etk i e tti i b ir n e s n e g ib i d n
le b ilir. S a lt "sp in r n esn e" k a v ra m k a fa k a r tr c ve se z g ise l o lm a y a n b ir
e y d ir ve b a z in s a n la r a l m a la rn d a s a f b ir (Clifford) c e b irs e l 11 y a k la
m a b a v u rm a y te rc ih e d e rle r. Bu k esin lik le k en d in e zg , zellik le genel
v e titiz b ir n - b o y u tlu ta r t m a y a ilik in a v a n ta jla r m e v c u ttu r f a k a t g e
o m e trid e n u z a k la m a m a n n n em li o ld u u n u h iss e d iy o ru m v e b u ra d a
e y le rin b u g r n m le rin i v u rg u la m a y a a ltm .
n - b o y u tta ,12 sp in rle rin t m u za y (bazen s p in u z a y o la ra k a d la n d r
lr), n ift o ld u u n d a 2/ 2- b o y u tlu ve n te k o ld u u n d a 2^n_ 1^ 2-b o y u tlu d u r.
n ift o ld u u n d a s p in rle rin u z a y h e r b ir i 2 (n-2)/2- b o y u tlu o la n b a m sz
ik i u z a y a (bazen "in d irg e n m i s p in rle rin y a d a " y a r-s p in rle r" in u z a y
la r o la ra k a d la n d rlr) a y rlr, b u dem ek o lu r ki t m u z a y n h e r b ir ele
m a n ik i elem a n n to p la m d r; in d irg e n m i iki u z a y d a n b ir e r a d e t g elen iki
elem an , n - b o y u tlu (ift) u z a y d a k i b ir y a n s m a b u in d irg e n m i s p in u z a y la

[11.8] Bu h esap lam alarn t m n aklayn. pucu: (1 + l) " 'y i dnn.


11 Pek ok fiziki problem e Clifford cebiri yoluyla b ir yaklam iin bkz. Lasenby v d.f 2000 ve
orad a ierilm i kaynaka.
12 Bkz. C artan, 1966; B rau er ve Weyl, 1935; Penrose ve R indler, 1986, Ek; Harvey, 1990; Budinich
ve Trautman, 1988.
r n d a n b ir in i te k in e e v irir. n d irg e n m i sp in u z a y la rn d a n b ir in in e le
m a n la r k e sin b ir "ay n allk "' ya d a "el b en z erli i"n e s a h ip tir; d i e rin in k i-
le r te rs a y n a ll a sa h ip tir. Bu d u ru m fizik te, b u r a d a o la an 4 -b o y u tlu
u z a y z a m a n i in sp in rle re a tf ta b u lu n u y o ru m , d e rin b ir n em e sa h ip g
r n r. in d irg e n m i iki s p in u z a y n n , b iri s a a t y n n d e k ile ri, d i e riy se
s a a t y n n n te rsin d e k ile ri b e lirte n , h e r b iri 2-b o y u tlu d u r. yle g r n
y o r ki D oa b u in d irg e n m i ik i s p in -u z a y n n h e r b irin e fa rk l b ir ro l v e rir
ve b u gerek y o lu y la d r ki y a n s m a y la d eim ez o lm a y an fizik i s re le r
o rta y a k a b ilir. A slnda, D oada k en d i a y n a -y a n s m a la r b i im in d e m ey
d a n a g elm eyen tem el s re le rin g er ek te n m e v cu t o ld u u n a ili k in k eif,
20. y zy l fiz i in in (k u ra m sa l o la ra k C hen N ing Y ang ve T su n g D ao Lee t a
r a f n d a n n g r l p d en e y se l o la ra k C h ien-S hiung W u ve ek ib i ta ra fn d a n
1957'de o n ay lan a n ) en a rp c (ve b a z la r "ok edici" der), ei b e n z e ri g
r lm e m i k e ifle rin d e n b iriy d i. Bu k u ru c u n ite lik te k i k o n u la ra ile rid e d
nece im (25.3, 4, 32.2, 33.4, 7, 11, 14).
S p in rle r a y rc a o ld u k a fa rk l b a la m la rd a d a te k n ik o la ra k m a te m a
tik s e l b ir nem e s a h ip tir 13 (bkz. 22.8-11, 22.4, 5, 24.6, 7, 32.3, 4,
33.4, 6 , 8 , 11) ve b e lirli b i im d e k i h e s a p la m a la rd a p r a tik y a r a rla r m e v
c u ttu r. S p in -u z a n n b o y u tu y la (2n/ 2, vb) o rijin a l u z a y n b o y u tu n a r a s n
d ak i " stel" ilik i n ed en iy le, n m a k u l d ere ced e k k o ld u u n d a sp in rle -
r in d a h a iyi p r a tik a r a la r o lm a s a r tc d e ild ir. 1 1-b o y u tlu m o d e m
"M -k u ram " i in sp in u za y 32 b o y u ta sa h ip k e n , rn e in 4 - b o y u tlu o la an
u z a y z a m a n i in in d irg e n m i h e r b ir s p in u zay y a ln z c a 2 b o y u ta s a h ip tir.

11.6 G rassm ann c e b iri

Son o la ra k G ra ssm a n n ce b irin e d n m em e iz in v erin . Y u k ard a k i t a r t


m a n n b a k a s n d a n G ra ssm a n n c e b irin i, C liffo rd c e b irin d e k i y 1( y 2,
Y31 > Yn Ye b e n z e r jj1( ?/2, J/3, ..., J/ k a r -d e i m e re te n tem el e le m a n la
r a sa h ip o ld u u m u z , C lifford c e b irin in b o z u lm u d u ru m d a k i b ir t r o la
r a k d n e b iliriz . B u n u n la b irlik te C liffo rd d u ru m u n d a k i - 1 y e rin e h e r
b ir 7)s 'n in k a re s i s fr olur:
J = 0, T)l = 0 ......... iil = 0.
K a r-d e im e k u ra l
t]Ptiq = - n qn P

Chirality: sol veya sa ellilik. Ayna sim etrisi kendisine eit olm ayan n esneler iin kullanlr
-yn.
13 Bkz. Lounesto, 1999; C artan, 1966; Crum eyrolle, 1990; Chevalley, 1954; birka rnek iin
Kamberov, 2002.
G ra ssm a n n c e b irin in a r tk C liffo rd c e b irin d e n d a h a "siste m a tik " o lm a s
d n d a nceki g ib i g e e rlid ir n k b u d en k lem d e "p = q"yu b e lirtm e k
d u ru m u n d a deiliz. t]pjq = r]qrjp d u ru m u b a s it e rjp = 0 ifa d e s in i y e n i
d en ifa d e eder.
A sln d a G ra ssm a n n c e b irle ri, y a ln z c a a s g a ri m ik ta r d a y erel y a p y a
b a l o ld u k la rn d a n C liffo rd c e b irle rin e g re d a h a b a s it ve d a h a e v re n s e l
d ir. T em elde konu, "d n d rm e" k a v ra m G ra ssm a n n c e b irin e g re a k la
n a n e y in b ir p a r a s d e ilk en C lifford ce b irin in , s r a d a n d n d rm e le rin
y a n s m a la r y o lu y la o lu tu ru la b ilm e s i i in "dik"in ne a n la m a g eld i in i
"bilm e"ye gerek d u y m a sd r. B u n u b a k a t r l o rta y a k oym ak g ere k irse,
s r a d a n "C lifford ce b iri" ve "sp in r" k a v ra m la r u z a y d a b ir m e tr ik o lm a s
n g e re k tirirk e n b u d u ru m b ir G ra ssm a n n c e b iri i in g erek li d e ild ir.
(M etrik ler 13.8 ve 14 .7 'd e ta rtla c a k .)
G ra ssm a n n c e b irin in ilg ile n d i i ey fa rk l s a y la rd a k i b o y u tla ra ilik in
b ir "d zlem elem an" te m e l fik rid ir. T em el n ic e lik le r j1( jj2, J/3, , J/n'n in
h e r b irin i n - b o y u tlu b ir u z a y d a k o o rd in a tla rn , h e r b ir tj, n fa rk l k o o rd i
n a t e k s e n in d e n b iriy le ilik ili o lm a k zere, (y an sm ay a ili k in b ir h ip e r
d zlem yerine) o rijin in d e k i b ir izg i e le m a n m y a da "vek t r" ta n m la d
n d n e lim . (G rassm an n c e b iri diklikle ilg ili o lm a d n d a n d o lay b u n
la r "eik" e k se n le r o la b ilir; bkz. ekil 11.5.) G enel v ek t r, a 1, a2, ..., an g e r
el s a y la r olm ak ze re, o rijin d e k i

a = a t f ! + a2r}2 + + anJ]n

g ib i b ir b irle im o la c a k tr. (A ltern atif b i im d e k a rm a k b ir u zay d u r u


m u n d a at k a rm a k sa y o la b ilir fa k a t gerel ve k a rm a k d u ru m la r c e b ir
se l o la ra k ele a ln d k la rn d a b en z erd ir.)
b = + b2i)2 + - + M n

o lm ak z e re b y le si iki a v e b v e k t r y le k a p s a n a n 2- b o y u tlu d zlem e le


m a n n a k la m a k ze re a ve b 'ye ilik in G ra ssm a n n a r p m m o lu tu r u
ru z. B u n d a n byle b u a rp m iin se m b o lle rin y a n y a n a k u lla n m y e rin e
(sta n d a rt) a A b ("kam a a rp m " denilen) n o ta s y o n u n u b en im sey ece im .
Bu n e d e n le d a h a nce r]pT]q o la ra k y az d m eyi a r tk jjp A jjfl o la ra k g s
terece im . Bu Jj'lerin k a r -d e i m e zellii by lece a rtk

Vp ^ Vq ~t f q ^ Vp

e k lin d e y az lr, a A b a rp m n ta n m la m a k ze re d a lm a k u ra ln b e
n im sem e m iz s o n u c u n d a , ra sg e le a v e b v e k t rle ri i in d a h a genel

a Ab = - b Aa
e k il 11.5 G r a ss m a n n c e b ir in in h e r b ir
te m e l t) v ij2, ij3, rfn elem aru b ir O b a
la n g n o k ta s n d a n - b o y u t lu b ir v e k t r
ta n m la r. B u v e k t r le r (G ra ssm a n n cebiri
o r to g o n a llik le ilg ile n m iy o r o lm a k zere,
"eik" e k s e n le r o la b ilen ) fa r k l k o o r d in a t
e k s e n le r i ze rin d e o la b ilir. O 'daki g e n e l
b ir v e k t r d o ru sa l b ir a = a , /, + a 2;2 +
bi r l e i mi o la b ilir.

k a r -d e i m e zelli in i elde e d e riz .11191 a A b n iceli i a ve b v e k t rle riy le


k a p s a n a n d zlem ele m a n n n c e b irse l b ir g ste rim in i s u n a r (ekil 11.6a).
B u n u n , d zlem elem a n i in y a ln z c a b ir yn elm e b ilg isi d e il (a A fc'nin
i a re tin in a ya d a fc'den h a n g is in in nce geld i iy le ilg isi b u lu n d u u n d a n )
fa k a t a y rc a d zlem e le m a n n a a ta n m b ir "byklk" b ilg isi de i e rd i i
n i b e lirte lim .
r n e in a Ab g ib i b ir n ic eli in , a ve b s ra s y la tj1, j2, 73, , /n11
d o ru sa l b irle im i o la ra k s u n u ld u u n d a o rta y a k an k a ts a y la r o lm ak
zere, a 'n n (alr a 2, ..., a n) o la ra k ve fc'nin (bl t b 2 , ..., b n ) o la ra k g s te rile b il
m e si y n te m iy le ilg ili, n a s l b ir b ile e n le r k m e si o la ra k g ste rilm e k te o l
d u u n u s o ra b iliriz . Bu n e d e n le a Ab n ic e li i 1fa A j2, rj A Jfo v b 'n in d o ru
sa l b ir b irle im i o la ra k s u n u la b ilir ve o rta y a k an k a ts a y la r a g erek d u
y arz . B u ra d a b e lirli b ir u z la se im i i e r ilm i tir n k rn e in , rj1 A r}2
ve r2 A r)l b a m sz d e ild ir, b y lece b u n la rd a n b ir in i y a d a d i e rin i seip
a y rm a k iste y e b iliriz . T m te rim le ri i e rm e n in ve ilg ili k a ts a y y a r a la r n
d a e it b i im d e b lm e n in d a h a s is te m a tik o ld u u g r l r. Bu d u ru m d a
a A fc'nin k a ts a y la rn n , in d is le r e tra fn d a k i keli p a r a n te z le r
1
A lpq] ~ 2 ^ Apq ~ A qp^

ve b u n d a n d o la y
1
a [P^<l] ~ 2 (aP^< a q^p)
e k il 11.6 (a) a A b n ic e li i b a m s z a ve b v e k t rle riy le k a p s a n a n (ynl v e lekli) d z
lem e le m a n n g s te rir, (b) a A b A c l G ra s s m a n n a rp m b a m sz a, b v e c v e k t rle
riy le k a p s a n a n 3 -e le m a m te m s il ed er.

ile ta n m la n a n k a r -s im e trik li i g ste rm e k zere, d e iik n ic e lik le


r i o ld u u n u g r r z .111101
3 -b o y u tlu b ir "dzlem e l e m a n n d a n ne h a b e r? a, b ve c'y i b u 3 -ele m a-
n k a p s a y a n b a m sz v e k t r e k lin d e k a b u l etm ek y o lu y la , b u 3 -ele -
m a n g ste rm e k ze re a A b Ac l G ra ssm a n n a rp m n

flAAC=ACAfl = CAflAll = -flAflAC = a ACAf) = CA b A a


e k lin d e k i k a r -d e i m e z e llik le rin i b u la ra k o lu tu ra b ilir iz (bkz. ekil
11.6b). a Ab A c 'n in bileen leri y u k a n d a k iy le u y u m lu o la ra k , k e li p a r a n
te z le r sa ta ra fta k i ifa d e d e g ste rild i i gibi y in e k a r - s im e tr ik li i te m s il
e tm ek zere,

e k lin d e a ln r.
B en zer ifa d e le r, r t m u z a y n n b o y u tu n a dek s ra la n m a k z e re genel
-elem anlarn ta n m la r, r 'in c i d erece k am a a rp m b ile e n le ri te k il v ek
t r le rin k a r - s im e tr ik h a le g e tirilm i a rp m la rn a la ra k eld e e d ilir.111111
111121 A sln d a G ra ssm a n n c e b iri ra s g e le (sonlu) b o y u tla r a ili k in te m e l g e
o m e trik d o ru s a l e le m a n la r a k la m a k ta g l a r a la r s u n a r.
G ra s sm a n n ce b iri (r ifa d e i in d e /'n m "kam a a rp m " n a u ra m h a l
d ek i sa y s olm ak zere) r 'in c i d erece e le m a n la r b a r n d rm a s a n la m n d a

f [11.10] B unun n asl m eydana geldiini grm ek iin n = 2 du ru m u n d a a A i 'y i ay rn tl olarak


yazn.
[11.11] Bu ifadenin d rt vektrl b ir kam a arpm durum undaki halini yazn.
X? [11.12] Kama arp m n n a, a 'm n kam a arpm nda ierilen h erh an g i b ak a b ir vektrn
herh an g i b ir katy la to plam yla yer deitirdiinde deim em i olarak kaldm gsterin.
d e r e c e le n d irilm i b ir c e b ird ir, r sa y s (r = 0 ,1 ,2 ,3 , ...,n o lm ak zere)
G ra s sm a n n c e b irin d e k i e le m a n n d e re c e si o la ra k a d la n d rlr. B u n u n la
b irlik te r d ere celi c e b irin g en el e le m a n n n b a s it b ir k am a a rp m (r = 3
d u ru m u n d a a A b A c gibi) o lm a sn a gerek y o k tu r f a k a t b y le si ifa d e le rin
b ir to p la m o la b ilece i b e lirtilm e lid ir. Bu y z d e n G ra ssm a n n c e b irin in g e
o m e trik r - e le m a n la r d o la y sz b i im d e a k la m a y a n p ek ok e le m a n m e v
c u ttu r. "G eom etrik olm ay an " b u t r G ra ssm a n n e le m a n la rn n ro l d a h a
so n ra o rta y a k a c a k tr (12.7).
G enelde, P, p d e re c e s in in b ir elem a n ve Q, q d e re c e s in in b ir e le m a n y
s a o n la ra ilik in p + q d ere celi P A Q k am a a rp m n , Pa c ve Qd f s r a s y
la P ve 'n u n b ile e n le ri olm ak zere, P[a...cQd...f] b i im in d e b ile e n le re s a
h ip o la ra k ta n m la rz . Bylece

+Q A P ,p ,q ya da ikisi de ifts e
PAQ ={
Q A P , p ve q 'n u n ikisi de te kse

ifa d e s in i b u lu ru z .111 l3h 111141 S a b it b ir r d e re c e sin in e le m a n la r to p la m y in e


r d e re c e s in in b ir ele m a n d r; a y rc a fa rk l d ere celi e le m a n la r d a h e rh a n g i
b e lirli b ir derecey e sa h ip o lm a y a n "kark" b ir n ic elik eld e etm ek ze re de
to p la y a b iliriz . B una ra m e n G ra ssm a n n c e b irin in b u t r e le m a n la r b y
le si d o la y sz y o ru m la ra sa h ip d e ild ir.

[11.13] Bunu gsterin,


f [11.141 p tekse, P A P = 0 sonucunu karn.
n BOYUTLU MANFOLDLAR

12.1 Yksek boyutlu manifoldlar niin almal?


A rtk, n, b o y u t o la ra k h e rh a n g i p o z itif b ir ta m s a y (ya d a h a tta , te k il b ir
n o k ta y b ir 0- m a n ifo ld o lu tu r u r o la ra k d n rs e k s f r bile) o la b ilm e k
ze re, y k se k b o y u tlu m a n ifo ld la rn o lu tu ru lm a s n d a u y g u la n a n genel
y n te m e g elelim . Bu, te m e l fizi in m o d e m k u ra m la r n n n e re d e y se t m
i in g erek li b ir k a v ra m d r. O kur, o la an u z a y z a m a n y a ln z c a d rt b o y u ta
sa h ip o ld u u n d a n , n 'n in 4 'te n b y k o ld u u d u ru m la rd a k i n -m a n ifo ld la r
ele a lm a n n fiziki o la ra k n a s l b ir a n la m o ld u u n u m e ra k ed e b ilir. G er
ekte, rn e in sic im k u ra m g ibi p ek ok m o d e m k u ra m , b o y u tu 4 'te n ok
d a h a b y k o la n b ir "u z ay zam an " i in d e a l r. Bu t r b ir e y e b u genel
fik rin a k la u y g u n lu u n u fizik i o la ra k incelem ek z e re d a h a so n ra (15.1,
31.4, 10-12, 1417) geleceiz. B u n u n la b irlik te gerek "u z a y z a m a n ''n b ir
n -m a n ifo ld o la ra k u y g u n b i im d e a k la n p a k la n a m a y a c a n a ilik in
so ru y la o ld u k a ilg isiz b i im d e , n - m a n ifo ld la rn g en el o la ra k fizik te ele
a ln m a s n n o ld u k a fa rk l ve ilg i ekici b a k a c a n e d e n le ri de m e v c u ttu r.
rnein, kliti 3 -u z a y d a k i, b u n u n la fa rk l n o k ta la r cism in fa rk l f iz i
ki k o n u m la rn te m sil e d e n b ir C u z a y n k a s te d iy o ru m , s r a d a n k a t b ir
c ism in d z e n le m e u z a y kliti o lm a y an b ir 6-m a n ifo ld d u r (bkz. ekil
12.1). N ed en a lt b o y u tlu ? K tleekim m e rk e zi k o n u m u n d a b o y u t ve c is
m in d n m e y n elim in d e b o y u t d a h a m e v c u ttu r.11211 N ed en kliti o lm a
y an ? B u n u n p ek ok se b e b i v a r f a k a t zellikle en a rp c la r n d a n b iri,
o n u n to p o lo jisin in b ile kliti 6-u z a y d a n fa rk l o lm a sd r. C'ye ilik in b u
"to po lo jik o la ra k n em siz olm ay " b a s it o la ra k u za y n , c ism in d n m e y
n e lim in e a tfe d ile n 3 -b o y u tlu g r n m n d e o rta y a k ar. Bu 3 -u z a y a Jt d i
y elim ve b ylece J 'n in h e r b ir n o k ta s c ism in b e lirli b ir d n m e y n elim in i
te m sil e ts in . "C ism i"m izi (elb ette a lm a m b i im d e d u rm a s gerek en , a k
si h a ld e s a y fa la rn n h a re k e ti so n u c u d ze n le m e u z a y n n ok d a h a faz la
b o y u ta sa h ip olaca) o k ita p o la ra k k a b u l edeceiz.

i [12.1] Bu b o yut h esab n d ah a ak biim de aklayn.


e k il 12.1 N o k ta la rn n h e r b ir i kliti 3 - u z a y d a , E3, v e rili k a t b i r c is m in o la s k o n u m
la r n te m s il e d e n C d ze n le m e uzay : C k liti o lm a y a n b i r 6 -m a n ifo ld d u r.

"T opolojik o la ra k n em siz o lm a y "n fa rk n a n a s l v a rm a k ta y z ? B u


n u n b ir 3 - y a d a 6-m a n ifo ld i in k o la y b ir k o n u o lm a d m d n e b iliriz .
B u n u n la b irlik te b u t r e y le rin d o ru s u n u ren m ek ze re p ek ok m a te
m a tik se l y n te m m e v c u ttu r. R ie m a n n y z e y le rin e ilik in 8 .4 'te k i in c e le
m em izd e (bkz. ekil 8.9), 2 -y z e y lile rin to p o lo jik o la ra k n em siz o lm a y an
e itli t r le r in i ele ald m z a n m sa y n . Bu t r y z e y le rin (R iem ann) k
re s in d e n a y r o la ra k en b a s iti (cins 1 y zeyindeki) to r u s tu r . T o ru s u k re
d en n a s l a y rt ed e b iliriz ? B u n u n b ir y o lu yzey z e rin d e k a p a l d n g le ri
gz n n e a lm a k tr. T o ru s z e rin e izileb ilen ve o n la r, (bir n o k ta h a lin e
gelecek ek ild e) b z e n e k a d a r, k re z e rin d e k i k a p a l h e r d n g b u b i
im d e b z t r le b ilirk e n s re k li b i im d e d efo rm e e tm e n in h i b ir y o lu
b u lu n m a y a n d n g le rin v a rl , se zg ise l o la ra k a k tr (bkz. ekil 12.2). Ay
rc a kliti d zlem z e rin d e k i d n g le rin de t m b z t r le b ilir. K re

e k il 12.2 T o ru s z e rin d e k i b a z d n g le r y z e y i in d e k a la r a k (tekil b i r n o k tay a) s re k li


b i im d e b z e m e z k e n d z le m y a d a k re z e rin d e k i k a p a l h e r d n g b z e b ilir. Bu
n e d e n le d z le m ve k re b a s i t b a la n tl f a k a t to r u s (ve y k se k c in s e s a h ip yzeyler) o k
lu b a la n tld r.
ve d zlem iin , k e n d ile riy le ilg ili b u "b z eb ilm e " z e lli in in erd e m i d o
la y sy la b a sit b a la n tl deriz. te ta r a f ta n to r u s la r (ve y k se k c in se s a
h ip yzeyler) b z e b ilir o lm a y a n d n g le rin v a rl n e d e n iy le o k lu b a
la n tld r .1 Bu bize, to r u s u (ve y k sek cin se sa h ip yzey ler) k re v e d z
le m d en a y rt etm ey e ilik in y z e y in k e n d isi i in d e n a n la lr b ir y n te m
sa ly o r.
3 -m a n ifo ld lu J 'n in to p o lo jisin i kliti 3 -u z a y m "nem siz" to p o lo jis in
d en y a d a 6 -m a n ifo ld lu C n in to p o lo jisin i kliti 6 -u z a y n to p o lo jisin d e n
a y rt etm ek te ay n fik ri u y g u la y a b iliriz . 1 1 .3 'tek i g ib i s a b it b ir y a p y a s a
n a l b ir k em erle ili tir ilm i o la ra k re sm e tti im iz "k itab m za " g eri d n elim .
K ita b n h e r b ir b ire y s e l d n m e y n elim i 32deki ilg ili n o k ta y la g s te ril
m e k ted ir. K itab s re k li b ir b i im d e k e n d i o rijin a l d n m e y n elim in e g eri
gelecek e k ild e 2n b o y u n c a d n d r rs e k b u h a re k e tin # 'd e k i b e lirli b ir
k a p a l d n g y le te m s il ed ild i in i g r r z (bkz. ekil 12.3). Bu k a p a l d n
g y, (tekil b ir n o k ta y a) b z e n e dek k e s in tis iz b ir b i im d e d efo rm e ed e
b ilir m iyiz? Bu t r b ir d n g d efo rm asy o n u , k ita b m z d n d rm e n in , so
n u ta o b ir h a re k e ts iz lik h a lin e g elen e k a d a r d ere celi b ir d e iim in e k a r
lk g e lir fa k a t (gerek b ir k em er o la ra k d a k av ra y ab ile ce im iz ) s a n a l b ir
k em er b a la y m z h a trla y n . 27r'lik d n d rm e m iz k em eri b k l b r a
k r fa k a t b u d u ru m k ita b h a re k e ts iz b ra k t m z d a , k e s in tis iz b ir k em er
h a re k e tiy le te rs in e evrilem ez. u h a ld e b u 2'lik b k m , k ita p d n d rm e
n in d ereceli d efo rm e e d ilii b o y u n c a ay n k a lm a ld r (ya d a 2jr'lik b ir d n
d rm e n in te k k a tm a d n t r lm e lid ir), bylece 2/r'lik d n d rm e n in as-

4 n lik e k 12.3 o k lu b a la n tllk k a v ra m , e


k il 1 2.2'de g s te r ild i i ze re 3 - m a n ifo ld lu
K 'n in (d n d rm e u za y ) y a d a 6 -
m a n ifo ld lu C n i n (d ze n le m e u za y ) to p o
lo jisin i kliti 3 - u z a y n " n em siz" to p o lo
jis in d e n a y r t eder. 31 v e C ze rin d e 2 n 1 ik
k e s in tis iz b ir d n d r m e y i te m s il e d e n b ir
d n g b ir n o k ta y a d e k b z e m e z , b y le c e
K v e C o k lu -b a la n tld r . B u n a ra m en
ik i k e z a p r a zla n d n d a (4 n 'lik b ir d n
d r m e y i te m s il eden) d n g b ir n o k ta y a
b z r (to p o lo jik to rsiyo n ). B kz. ekil
11.3. (Not. y a ln z c a e m a tik o la ra k iz il
m i 2 -m a n ifo ld , g e r e k te b u ze lli e sa h ip
de ild ir.)

in "bzebilirlik", zt biim de ynlenm i dng p ar a la rn n "ip tal'in e izin verilmeyecek


ekilde, h o m otopi an lam n d a, bkz. 7.2, ekil 7.2, kabul edilir; bylece oklu balantllk
hom otopi kuram n n b ir p arasd r. Bkz. H uggett ve Jo rd an , 2001; S utherland, 1975.
ln d a b ir d n d rm em e d u ru m u n a k e s in tis iz b i im d e d efo rm e e d ile b ilm e
sin in o la n a k sz l s o n u c u n u k a rrz . Bylece b u n u n la b a la n tl o la ra k
Jl z e rin d e k i seili k a p a l d n g m z n b z e n e dek k e s in tis iz b i im d e
d efo rm e e d ilm e si o la s d e ild ir. Bu n e d e n le 3 -m a n ifo ld lu Jl o klu b a la n
tl ve b y lece b a s it b a la n tl kliti 3 -u z a y d a n (ya da 6 -u zay ) to p o lo jik
o la ra k fa rk l o lm a ld r.2
Jl ve e u z a y la rn n oklu b a la n tll n n to ru s d u ru m u n d a m e y d a n a
g e le n d e n d a h a ilg in b ir d o a d a o ld u u b e lirtile b ilir. 27r'lik d n d rm e y i
te m sil ed en d n g m z, o n u n e tra fn d a iki kez ile rle rse k (47r'lik b ir d n
drm e) a r tk k e s in tisiz b i im d e b ir n o k ta y a d efo rm e ed ileb ilecek b ir d n
g eld e e tti im iz t rd e k i tu h a f zellie s a h ip tir .11221 (Bu k e s in lik le to r u s ta
m e y d a n a gelm ez.) Jl ve C 'deki d n g le rin b u tu h a f zelli i to p o lo jik torsi-
y o n o la ra k a d la n d rlr. T m b u n la rd a n g r r z ki, y a ln z c a o la a n u zay -
z a m a n d a n d a h a fa z la b o y u ta sa h ip o la n d e il fa k a t a y rc a n em siz o lm a
y a n to p o lo jiy e de sa h ip o la b ile n 6 -m a n ifo ld lu C g ib i u z a y la r a l m a k f i
ziki ilg i k o n u su d u r. ok b y k b o y u tlu u z a y la r d ze n le m e u z a y o la ra k ve
a y rc a ok s a y d a te k il p a r a c k i e re n sis te m le re ili k in f a z u z a y la r de-

e k il 12.4 (a) 3 - u z a y l b i r b lg ed ek i n a d e t n o k ta p a r a c k l b ir sis te m i in X d zen lem e


u z a y , JC 'nin h e r b i r tek il n o k ta s n p a r a c n t m n n k o n u m u n u g ste rm e k z e re 3 n
b o y u ta s a h ip tir , (b) J3 fa z u z a y , h e r b ir n o k ta s n p a r a c n t m n n k o n u m ve m om en-
tu m u n u g ste rm e k z e re 6 n b o y u ta s a h ip tir . (Not. m o m e n tu m = h z a rp ktle.)

2 Ak konum ak gerekirse b u argm an, kem erin ular sa b it tu tu lu rs a 27tlik bkm n kesin
tisiz biim deki b ir h arek etle tersin e evrilem eyeceine ilikin herhangi tatm in edici b ir n e
den sunm am am d an dolay eksiktir. Bkz. P enrose ve R indler, 1984, s. 41-44.
!& d ip n o t 2'ye b a l altrm a: Olaan 3-uzaydaki b ir dndrm eyi, dndrm e asn a eit
uzu n lu k tak i dndrm e ekseni boyunca u veren b ir vektr olarak tem sil ederek Jl topolojisi
n in olaan b ir kreyle, krenin h e r b ir n o k tas kendi antip o d al noktasyla tanm lanm ak
zere, sn rlan m {7t yanapl) k at b ir top biim inde aklanabileceini gsterin. 27r'lik b ir
dndrm eyi tem sil eden kap al b ir dngnn niin srekli biim de b ir noktaya deform e edi
lem eyeceini gsterm ek zere dolaysz b ir argm an verin.
[12.2] B unun n a sl yapldn, rnein K n in altrm a [12.8]'de verilm i gsterim ine b av u
ra ra k gsterin.
n e n ey o la ra k d a o rta y a k a b ilir. B ir g az n , g az p a r a c k la r 3 b o y u tlu
u z a y d a k i te k il n o k ta la r b i im in d e ta n m la n m a k zere, K d zen lem e u zay,
N g az i in d e k i p a r a c k s a y s o lm a k ze re, 3N b o y u tlu d u r. JC 'nin h e r b ir
n o k ta s , h e r p a r a c n k o n u m u n u n b ire y se l o la ra k b e lirle n d i i b ir gaz
d z e n le m e sin i te m s il e d e r (ekil 12.4a). G azn T faz u z a y d u ru m u n d a a y
rc a h e r p a r a c n , b ir v e k t r n ic eli i o la n m o m e n tu m u m d a ta k ip e t
m ek d u ru m u n d a y z , b y lece to p la m b o y u t 6N olur. Bu d u ru m d a y n i n h e r
b ir te k il n o k ta s, y a ln z c a gaz i in d e k i t m p a r a c k la rn k o n u m la rn d e
il f a k a t a y rc a h e r b ir p a r a c n h a re k e tin i de g s te rir (ekil 12.4b). Bir
y k s k d o lu su b ild i im iz h a v a d a y a k la k 1019 a d e t m o le k l b u lu n u r 3 ve
b y lece T 60 000 000 000 000 000 000 g ib i b ir b o y u ta sa h ip tir! F az u z a y la
r ok p a r a c k i e re n fizik i sis te m le rin d a v r a n la rn a l m a k ta zellikle
y a r a rld r, yleyse b u t r b y k b o y u tlu u z a y la r fizik i o la ra k o ld u k a a n
la m ld r.

12.2 Manifoldlar ve koordinat yamalar


im di b ir n -m a n ifo ld u n y a p s n n m a te m a tik s e l o la ra k n a s l ele a ln a
b ile ce in e b ak a lm , n -m a n ifo ld lu b ir M , 8 ve 10. b l m le rd e [bkz. 10.2)
b irk a k o o rd in a t y a m a s n d a n o lu tu rd u u m u z S y ze y in e t m y le b e n z e r
b i im d e o lu tu ru la b ilir. B u n u n la b irlik te im d i, h e r b ir y a m a d a s a y la rn
y a ln z c a b ir (x , y) y a d a (X, Y) iftin d e n d a h a fa z la k o o rd in a ta g erek d u y a
rz. A sln d a y am a b a n a , n h e rh a n g i p o z itif b ir ta m s a y o la b ile ce k e k ild e
s a b it b ir say , JVf'nin b o y u tu , o lm a k zere, r a d e t k o o rd in a ta gerek d u y a
rz. Bu n e d e n le u y g u n o la n h e r b ir k o o rd in a t i in a y r b ir h a r f k u lla n m a
m a f a k a t fa rk l
X1, x 2, x 3, ...,x n

k o o rd in a tla rm z s a y s a l b ir (st) in d is k u lla n a ra k a y rt etm ek tir. B u ra d a


k a fa n z k a r m a s n . B u n la rn te k il b ir x n ic e li in in fa rk l k u v v e tle ri o lm a
s g erekm ez, o n la r a y r b a m sz g erel s a y la rd r. O kur, b ir a lt in d is y e r i
n e (rnein x 1,x 2, ... ,x n), rn e in x 3 k o o rd in a ty la b ir x n ic e li in in k p
a r a s n d a k a n lm a z b ir k a r k l a yol a a n s t in d is k u lla n m y o lu y la
k a s tl b i im d e , a k a b ir a r tm a c a iste m e m i tu h a f b u la b ilir. Bu o k u r
la r a s ln d a k a fa la rn n k a r m a s n d a h a k ld r. B en de b u n u y a ln z c a k afa
k a r tr c b u lm u y o ru m fa k a t a y rc a z a m a n z a m a n g er ek b i im d e sin ir
b o zu c u d a b u lu y o ru m . B az ta r ih i n e d e n le rle k la s ik te n s r a n a liz in e ili

1 B urada m oleklleri n o k ta p arack lar olarak ele alyoruz, y n i n boyutu, i ya da dnel se r


b estlik dereceli m olekller iin dikkate deer biim de d ah a byktr.
k in s ta n d a r t e ilim ler b u b i im d e g e liti. Bu e ilim le r in d is le r in a a /y u
k a r k o n u m la n d rlm a s n y n e te n b ir b ir in e sk sk y a b a l k u r a lla r i e
riy o rd u ve k o o rd in a tla rn k e n d ile ri z e rin d e k i in d is le r h a k k n d a k i tu ta r l
y e rle tirm e s t ko n u m o la ca k e k ild e o rta y a kt. (Bu k u r a lla r a s ln d a u y
g u la m a d a iy i i le r f a k a t e ilim le rin te rs b i im d e se ilm em i o lm a s ok
y azk. K o rkarm ki b u y a ln z c a b ir lik te y a a m a k z o ru n d a o ld u u m u z b ir
ey.)
M a n ifo ld u m u z M ' yi n a s l re sm e tm e liy iz? O nu b ir m ik ta r k o o rd in a t
y a m a s n n , h e r b ir y am a R " 'n in a k b ir b lg e si olm ak zere, "b irb irin e
y a p trlm " h a li o la ra k d n r z . B u ra d a Rn, n o k ta la r g erel s a y la
r n b a s it b i im d e n - k a t (ac1, x 2, ..., x n) o la n "k o o rd in a t u zay " y e rin e k u lla
n lr. R 6.1'd e n a n m sa y a b ile c e im iz ze re gerel s a y la r s is te m in i te m sil
ed er. Y a p trm a ilem im izd e , M m a n ifo ld u n d a b ir k o o rd in a t y a m a sn n
d i e r b iriy le a k t n g rd m z h e r yerd e, b ir y a m a d a k i k o o r d in a tla
r d i e r b ir y a m a d a k i k o o rd in a tla r b i im in d e ifa d e ed en g e i fo n k s iy o n
la r v a r o la c a k tr. Bu gei fo n k siy o n la r k e n d i a r a la r n d a t m ile m in t u
ta rll n sa la m a k ze re b e lirli k o u lla n sa la m a k z o ru n d a d r. le m e
kil 12.5a 'd a g ste riliy o r. B u n u n la b irlik te , b ir H a u s s d o r ff u z a y o lan
s ta n d a r t t r d e b ir m a n ifo ld 4 re tm e k i in d ik k a tli olm aly z. (H a u ssd o rff
o lm a y a n m a n ifo ld la r, rn e in ekil 12.5 b 'd e b e lirtile n b i im le rle " d a lla n a
b ilir", a y rc a bkz. ekil 8.2c.) B ir H a u s s d o rff u za y , u z a y n a y r h e rh a n g i
iki n o k ta s i in h e r ik is in i de i e rip k esim e y en ak k m e le rin m e v cu t
o lu u n a ilik in ta n m la y c zellie s a h ip tir (ekil 12.5c).
B u n u n la b irlik te b ir M m a n ifo ld u n u n , b u b ire y se l y a m a la rn n e re d e
o ld u u n u y a d a b ir n o k ta d a k i b e lirli k o o rd in a t d e e rle rin in n e o la b ile c e
in i "biliyor" o la ra k d n lm e m e sin i fa rk etm ek n em lid ir. JVf'yi d n -

4 Olaan "m anifold" kavram , ilk aam ada, M uzaym zn b ir topolojik u z a y olm asn n v a r
say ar. Bir M uzayna b ir topoloji atam ak ona a it hangi nokta km elerinin "ak" biim inde
a d lan d rlaca n kesin biim de b elirtm ek tir (karlatrn, 7.4). Ak km eler, o nlardan
h erh an g i ik isinin kesiim inin b ir ak km e oluu ve ne sayda olu rsa o lsun on larn (sonlu
ya d a sonsuz) b irli in in yine b ir ak km e olm as zelliine sah ip tir. M etinde deinilen Ha-
u sd o rff d u ru m u n a ek olarak, JVf'nin topolojisinin belirli baka biim lerde snrlanm asn,
zellikle "paratkzlk" olarak ad lan d rla n b ir beklentiyi salam asn beklem ek olaandr.
B unun ve ilikili dier terim lerin a n la m la n iin ilgilenen okuyucu Kelley, 1965; Engelking,
1968 ya d a genel topoloji zerine dier s ta n d a rt m etinlere b av u rab ilir. Yine de b u rad ak i
am acm z d o ru ltu su n d a JVfn in yalnzca K 'n in ak blgelerinin yerel olarak sonsuz b ir
yam a iin d en olutu u n u varsaym ak, "yerel olarak sonsuz h er b ir y am ann pek ok dier
yam a ta ra fn d a n yalnzca sonlu biim de kesilm esi anlam na gelmek zere, yeterlidir.
B ir m anifoldun tan m n a ilik in bazen ortay a konan son b ir gereklilik onun, yalnzca (bura
d a b o -o lm ay an iki ak km enin ayrk b ir birlii olm ad anlam nda alnabilm ek zere)
"tek para"d an o lum as an lam na gelen balantl olm as gerekliliidir. B urada b u n u n ze
rin e s r a r etmeyeceim ; b a lantllk gerekliyse ak olarak b elirtilecek tir (fakat b a la n tsz
la h e r d uru m d a y alnzca sonlu saydaki ayr p a r a la r iin izin verilecek).
Bunu elde
etm ek zere
yaptrn
Hausdorff
durum u

l
akmada
tutarllk
gerekli

(a) (c)
e k il 12.5 (a) a k m a y a m a la r n d a k i k o o r d in a tla r a r a s n d a d n e n g ei fo n k siy o n la r
t m l a k m a la r z e rin d e b i r tu ta r llk b a n ts n s a la m a ld r , (b) Y am a iftle ri
a r a s n d a k i (ak km e) a k m a b lg e le ri u y g u n o lm a ld r; a k s i h a ld e H a s u d o rf f o lm a y a n
b i r u z a y k a ra k te riz e e d e n " d a lla n m a " o r ta y a k a b ilir, (c) H a u s d o rf f u zay , h e rh a n g i a y r
iki n o k ta n n a k m a y a n k o m u lu k la r b a r n d rm a s z e lli in e s a h ip b i r u z a y d r, ((b)'de
y a p k " b l m n a k b i r k m e o lm a s i in d a lla n m a n n o r ta y a k t "k en ar" a y r t u
tu lm a ld r. H a u s d o rf f d u r u m u n u n b o a k m a s b u r a s z e rin d e n k a y n a k la n r.

m e n in m a k u l b ir y o lu o n u n , b e lli m ik ta rd a k o o rd in a t y a m a s n d a n b u e
k ild e b ir a ra y a g e tirilm e k y o lu y la o lu tu ru la b ilm e s id ir f a k a t s o n ra b u k o
o r d in a t y a m a la rn n s u n u ld u u b e lirli b i im i "u n u tm a"y seeriz. M ani-
fo ld k e n d i b a n a m a te m a tik s e l b ir y a p o la ra k k a lr v e k o o rd in a tla r y a l
n z ca , iste n d i in d e b ir k o la y lk o la ra k o rta y a k o n u la b ile c e k y a r d m c la r
dr. B u n u n la b irlik te b ir m a n ifo ld a ilik in (birka a lte r n a tif i olan) k esin
m a te m a tik se l ta n m b iz im i in b u r a d a d ik k a t d a tc o lu r.5

12.3 S k a le rle r , v e k t r l e r v e k o v e k t rle r


1 0 .2 'de o ld u u g ib i, JVf z e rin d e (bazen M z e rin d e k i b ir sk a le r a la n
o la ra k a d la n d rlr) ta n m l b ir <t>p r z s z fo n k s iy o n u n a , <P h e rh a n g i y e
re l b ir k o o rd in a t y a m a s n d a k i n a d e t k o o rd in a ta ilik in p r z s z b ir fonk-

5 rn e in bkz. K obayashi ve Nom izu, 1963; Hicks, 1965; Lang, 1972; Hawking ve Ellis, 1973.
B ir M m an ifo ld u n u tan m lam an n ilgin b ir yntem i > f 'n in kendisini b a s it ekilde M ze
rin d e tan m l sk aler ala n la rn deim e cebiri yoluyla yeniden o luturm aktr: bkz. Chevalley,
1946; Nomizu, 1956; P enrose ve R indler, 1984. Bu biim deki dnce deim eli olm ayan ce
b irle re de g enellenir ve Alain Connes'in, 1994, "kuantum uzayzam an geeom etrisine m odem
y ak lam lard an b irin i su n a n "deim eli olm ayan geom etri" kavram na ynlendirir, bkz.
33.1.
siy o n o la ra k ta n m la n m a k zere, sa h ib iz . B u ra d a "p r zs z", en k u lla n l
k u ra m s u n d u u i in h e r za m a n "C- p r z s z " o la ra k k a b u l ed ilecek {bkz.
6.3). ki y a m a a r a s n d a k i h e r b ir a k m a z e rin d e , h e r b ir y a m a z e rin
deki k o o r d in a tla r d i e rle ri z e rin d e k i k o o rd in a tla rn p r z s z fo n k siy o n
la rd r, b y lece tf>'nin a k m a z e rin d e b ir k o o rd in a tla r k m e si b i im in
deki p r z s z l , d i e ri b i im in d e k i p r z s z l a n la m n a gelir. Bu
yo lla, s k a le r b ir <P fo n k siy o n u n u n p r z s z l n n y erel ("yam a biim li")
ta n m .A f'nin b t n n e g e n i le r ve k sa c a <Z>'nin M z e rin d e k i p r z s z
l n d e n b a h s e d e b iliriz .
D ah a s o n ra M z e rin d e k i g eo m etrik o la ra k M z e rin d e b ir "oklar" a i
le si b i im in d e (ekil 10.5) y o ru m la n a n b ir ey o lm a s g ere k en f v e k t r a la
n k a v ra m n , f h e rh a n g i b ir (przsz) s k a le r <J>a la n z e rin e b ir t re v a l
m a ile m c isi ta rz n d a b a k a b ir s k a le r a la n re tm e k i in e tk iy en b ir
ey o lm ak zere, ta n m la y a b iliriz . f ( 0 ) 'n i n y o ru m u , tp k 1 0 .3 ' n 2 -y -
ze y lilerin d e o ld u u gibi, <Z>'nin f 'y i te m sil e d e n o k la rc a b e lirtile n y n d ek i
" a rt o ran " b i im in d e d ir. B ir "t re v a lm a ilem c isi" o la ra k f b e lirli tip ik
c e b irse l b a n tla r (tem el o la ra k d a h a nce 6 .5 'te g rd m z ey ler; d i
e r b ir d ey ile a s a b its e d ( f + g ) = d f + dg, d ( f g ) = f dg + g d f , d a = 0)
sa lar:
+ V) = f(<) + f( 0 ,

f ( k ) = 0, k b ir sa b itse .

A sln d a b iz e b u c e b irse l ze llik lerin f 'y i b ir v e k t r a la n o la ra k k a ra k te ri-


ze etm ek i in y e te rli o ld u u n u syleyen b ir te o re m m e v c u ttu r.6
Bu t r s a f c e b irse l a r a la r a y rc a , b ir 1 -b iim liy i y a d a ay n e y in
fa rk l b ir isim le ifa d e e d ilii o la n b ir k o v e k t r a la n m ta n m la m a k ta d a
k u lla n a b iliriz . (Bir k o v e k t r n g eo m etrik a n la m n a k sa s re i in d e g ele
ceiz). B ir a k o v ek t r a la n v e k t r a la n la rd a n s k a le r a la n la ra b ir g n d erim
o la ra k d n le b ilir, a 'n m ( z e rin d e k i eylem i a (a 'n m f 'y le sk a ler
a rp m ) b i im in d e y a z lr, h e rh a n g i ve j v e k t r a la n la r ve <P sk a le r a la
n i in d o ru sa ll a sa h ip olu ru z:

< *(( + 1]) = a f + a ] ,


a ( 0 f ) = 0 ( a f).

Bu b a n tla r v e k t rle re ikili n e s n e le r o la ra k k o v ek t rleri ta n m la r (ve b u


"ko" n e k in in a tf ta b u lu n d u u eydir). V ek t rle r ve k o v e k t rle r a r a s n d a
ki ili k in in sim e trik o ld u u a a kyor, b ylece iki k o v e k t r n to p la m
ve b ir k o v e k t r n b ir sk a le rle a rp m n n ta n m la rn a yol a a n ilg ili

6 Bkz. H elgason, 2001; Frankel, 2001.


( a + /?) f = a f + /?
( 0 a )* f = <Z>(a f )

ifa d e le rin e sa h ip o lu ru z. K ov ek t rler u z a y n n ik ili in i a ld m z d a v e k


t r le rin o rijin a l u z a y n y en i b a ta n elde ederiz. (Dier b ir d e y ile b ir "ko-
v ek t r" b ir v e k t r olur.)
Bu b a n tla r t m a la n la rla y a da y a ln z c a M n in te k il b ir n o k ta s n d a
ta n m l ilem le ilg ili o la ra k k a b u l ed e b iliriz . B elirli s a b it b ir o n o k ta s n d a
a ln a n v e k t rle r b ir v e k t r u z a y o lu tu ru r. (11.1'd e a k la n d ze re b ir
v e k t r u z a y n d a f ve j e le m a n la rn k e n d ile rin e a it f + rj to p la m n
f + jj = ?/ + ve ( f + j/) + ( = { + (rj + {) ile b irlik te o lu tu ra c a k b iim d e
to p la y a b ilir ve o n la r sk a le rle rle , b u r a d a gerel f v e g s a y la r, ( / -t- =
+ g f' /( ? + v )= f f + fv , f ( g O = l f = f Olmak ze re a rp ab iliriz.)
Bu (dz) v e k t r u za y n o 'n u n y a k n k o m u lu u n d a k i m a n ifo ld u n y a p sn
s u n a r b i im d e d e e rle n d ire b iliriz (bkz. ekil 12.6). Bu v e k t r u z a y n M 'ye
o 'd a k i T0 t a n ja n t u z a y o la ra k a d la n d rrz . T0 sezg isel o la ra k , o 'n u n M 'd e
g ittik e d a h a k k h a le g elen k o m u lu k la r g it gide d a h a b y k b y t
m e lere k a r lk gelecek e k ild e in c e le n d i in d e u la la n sn rla y c u z a y b i
im in d e a n la la b ilir. B ylece b u in celem e a ltn d a o 'n u n > f'd e k i y ak n
e v resi so n su z b i im d e "e sn e tilm i'' o la ra k g r n r. L im itte, JVf'nin h e r
t r "erilii", T0'a a it d z y a p y v ere cek e k ild e " t le n e re k d z le tirilir."
T0 v e k t r u za y n (sonsuz) b o y u tu n a s a h ip tir n k n te m e l e le m a n d a n
o lu a n b ir km e, d i e r b ir d ey ile o n o k ta s n d a k o o rd in a t e k sen i b o y u n ca
u v ere n , T0'a a it h e rh a n g i b ir e le m a n n esiz b i im d e d o ru s a l o la ra k if a
de ed ileb ilec e i d /d x 1, ..., d / d x n n ic e lik le rin i b u la b iliriz (ay rca bkz.
13.5).
o 'n u n ikili v e k t r u z a y n (o'daki k o v ek t rlein uzay) y u k a rd a a k la n
d b i im d e o lu tu ra b ilir iz ve b u n a JVf'ye o 'd a k i T0* k o ta n ja n t u z a y d e
n ir. B ir k o v ek t r a la n n n zel b ir d u ru m u b ir <> s k a le r a la n n n d<P g ra d -
y a m d r (ya d a d trevi). (Bu n o ta s y o n la 2 -b o y u tlu d u ru m d a z a te n k a r
la m tk , bkz. 10.3.) d<P k o v e k t r (d<P/dx1, ..., d<t>/dxn b ile e n le riy le b ir
likte)
d 0 f = f (<P)

ta n m la y c zelliine s a h ip tir . (Ayrca bkz. 10.4.)11231 T m k o v e k t rle r A<t>


b i im in d e o lm a sa da b a z 0 'l e r i in h e p s i t m te k il n o k ta la r d a b u ek ild e
ifa d e e d ile b ilir. B u n u n n e d e n k o v e k t r a la n la rn a g e n ile m e d i in i h em en
greceiz.

M [12.3] Bu biim de tan m lan an d<Pn in asln d a b ir kovektrn y ukarda b elirtilen "izgisellik"
g ereksinim ini k arlad n gsterin.
e k il 12.6 n - m a n ifo ld lu M " y e
o 'd a k i T 0 ta n ja n t u z a y s e z g i
se l olarak, o 'n u n M 'd e g i tt ik
e d a h a k k h a le g e le n
k o m u lu k la r g it g id e d a h a
b y k b y tm e le r e k a r lk
g e le c e k e k ild e in c e le n d i in d e
u la la n sn r la y c u z a y b i i
m in d e a n la la b ilir. (ekil
10 .6 'yla k y a s la y n .) S o n u ta k i
T0 d zd r : n - b o y u t l u v e k t r

B ir k o v ek t rle b ir v e k t r a r a s n d a k i g eo m etrik fa rk n e d ir? JVf'nin h e r


b ir n o k ta s n d a (sfr olm ayan) b ir a k o v e k t r b ir (n l) - b o y u tlu d z le m
e le m a n m ta n m la r. Bu (n l) - d z le m elem a n i e ris in d e y e r a la n y n le r,
k e n d ile riy le ilg ili o la ra k a f = 0 o lm a k zere, ( v e k t rle rin c e ta n m la n a n
y n le rd ir; bkz. ekil 12.7. a = d<J> zel d u ru m u n d a b u (n l) - d z le m e le
m a n la r, (ekil 1 0 .8 a'd a g ste rild i i z e re "k o n t r izgileri" k a v ra m n g e
n elleyen) <f> s a b itin in (n - l) - b o y u tlu yzey a ile s in e ta n ja n t h a lin d e d ir.112-41
B u n u n la b irlik te , b ir a k o v ek t r n c e ta n m la n a n ( n l) - d z le m e le m a n
la r g en eld e, k e n d ile rin i s re k li b i im d e b u t r (n l) -y z e y li h e rh a n g i
b ir ailey e d e m ek te n k o ru y a c a k b ir e k ild e b k l r (bkz. ekil 12.8).7
X1, x n k o o r d in a tla rn a sa h ip h e rh a n g i b e lirli b ir k o o rd in a t y a m a s n
d a f v e k t r n , o n a a it b ile e n le r k m e siy le , b u n la r f 'n i n y a m a d a k i k sm i
t re v a lm a ile m c ile ri
, d . d d
( = F1-----+ f 2 ------+ + n ------
dx1 dx2 dxn
b i im in d e a k g ste rim in d e k i k a ts a y la r k m e si olm ak ze re, g s te re b ili
riz (bkz. 10.4). B elirli b ir n o k ta d a k i b ir v e k t rle ilg ili, f 1, ..., ( n, y a ln z c a n
a d e t g erel s a y o la c a k tr; b ir k o o rd in a t y a m a s n d a k i v e k t r a la n i in o n
la r B1, ..., x n k o o rd in a tla rn n n a d e t (p rzsz) fo n k siy o n u o la c a k tr (ve
o k u ra " f n"nin " f 'n in n 'in c i ss ", v b , y e rin e k u lla n lm a d n a n m s a ta
lm ). H er b ir " d /d x r" ile m c isin in V i n c i k o o rd in a t ek sen i y n n d e k i d e i
im o ra n n aln " a n la m n a g e ld i in i an m sa y n . f 'y le ilg ili y u k a rd a k i if a
de (bir ile m c i o la ra k " f-y n n d e k i d e iim o ra n n aln " id d ia s n a n m
sad m z) b u v e k t r b a s it e h e r b ir k o o rd in a t e k se n i b o y u n c a u v e re n
v e k t rle rin d o ru s a l b ir b irle im i o la ra k ifa d e e d e r (bkz. ekil 12.9).

[12.4] Niin?
Bir 1-biim li a 'y la tan m lan m (n - l)-d z le m elem anl aile iin b ir 1-p aram etreli (n - 1)-
yzeyli aileye dem enin genel koulu, a A d a F robenius kouludur; bkz. F landers, 1963.
e k il 12.7 B ir M n o k ta s n d a (sfr
o lm ay an ) b i r a k o v e k t r o r a d a
b i r (n l ) - b o y u tl u d z le m elem an
b e lir tir , a = O if a d e s in i s a la y a n
f v e k t rle ri o n d a k i y n le ri ta n m la r.

ek il 12.8 B ir a k o v e k t r n c e
t a n m la n a n (n - l) - d z le m e le m a n
la r g en eld e, (sk a le r <t>a la n i in g e
erli) a = d <P zel d u r u m u n d a <P =
s a b it o la n y z e y le re (ekil 10.8'in
" k o n t r iz g ile ri"n i genelleyerek)
d e s e le r de, k e n d ile rin i s re k li b i
im d e (n - l ) - y z e y li te k il b ir aileye
d e m e k te n k o ru y a c a k b ir e k ild e
b k l r.

e k il 12.9 K o o rd in a t y a m a s n d a k i b ile e n le r fct1, ..., x n) (b u ra d a n = 3 o larak ), (a) B u n la r


b i r f v e k t r (alan) iin , d /d x r" r 'i n c i k o o rd in a t e k sen i z e rin d e k i d e i im o ra n " y e r i
n e k u lla n lm a k z ere, f = f 1 d /d x ' + ( 2 d /d x 2 H------ V " d [d x n ifa d e s in d e k i k a ts a y la r d r
(f1, f 2..., (") (ay rca bkz. ekil 10.9). (b) B u n la r b i r a k o v e k t r (alan) i in , d x r "jtr "nin
g r a d y a m y e rin e k u lla n lm a k z ere, a = a 1d x 1 + a 2d x 2 -I------- 1- a d x n if a d e s in d e k i k a t
s a y la r d r (o1, a 2 ..., a") v e x r- e k s e n in i d ta tu ta r s a k t m k o o r d in a t e k s e n le ri ta r a fn d a n
k a p s a n a n (n - l ) - d z l e m e le m a n n a k a r lk gelir.
B en zer b ir b i im d e b ir a k o v ek t r (alan) k o o rd in a t y a m a s n d a , y a m a
d ak i b ile e n le rin b ir k m e si (a1( a 2, ..., a n) ta r a f n d a n g ste rilir. u h a ld e
a 'y a r tk te m e l 1- b i im lile rin (kovektrler), d x 1, d x 2, ...,d x n, d o ru s a l b ir
b irle im i o la ra k
a = a 1d x 1 + a 2d x 2 H------1- a dxn

e k lin d e ifad e e d ilir .8 G eom etrik o la ra k h e r b ir d x r , x r -e k s e n in i d ta t u


ta rs a k t m k o o rd in a t ek sen le ri ta ra fn d a n k a p s a n a n (n l)-d z le m e le
m a n n a k a r lk g elir (bkz. ekil 12.10 ).11251 a f s k a le r a rp m

a f = a ^ 1 + a 2f 2 + + a nf n

ifad e siy le v e rilir .112-61

12.4 Grassmann arpmlar


G elin im d i e itli d i e r b o y u tla rd a k i d zlem e le m a n la rn n g s te rim i
n i 1 1 .6 'd a ta n m la n d zere b ir G r a ssm a n n a r p m fik rin i k u lla n a ra k
ele alalm . B ir JVf n o k ta sn d a k i b ir 2 -d zle m elem an , f ve j 2 -d zlem (ler)i
k a p s a y a n b a m sz iki v ek t r (ya d a v ek t r alan) olm ak zere, b ir

f Ar

n ic eli in ce g ste rile c e k tir (bkz. ek iller 11.6a ve 12.10a). b ir ^ A j b a z e n


(basit) b ir ik ili-ve kt r o la ra k a d la n d rlr. B ileen leri, nceki b l m n s o n
la rn a d o ru a k la n d zere ( ve j b iim in d e k i

ifa d e le rd ir. B a sit ( Arj ik ili-v e k t rle rin in p to p la m d a y in e b ir ik ili-v ek t r


o la ra k a d la n d rlr; o n a a it xprs b ile e n le ri r ve s 'd e te rs s im e trik o la ca k b i
im d ek i k a ra k te ris tik zellie s a h ip tir, d i e r b ir d ey ile prs = ~\psr.

8 ud x T" gibi bir eyin sonsuz kk bir yer deiikliini (vektrn) karlamas gerektii "kla
sik" fikriyle onu burada bir kovektr olarak gryor oluumuz arasnda kolaylkla bir kar
klk ortaya kar. Aslnda notasyon tu tarld r fakat bunu grmek ak bir zihin gerektirir!
d x T nicelii st indisi r nedeniyle vektrel bir nitelie sahip grnr ve aslnda bu 12.8
uyannca r soyut bir indis olarak ele alnrsa gerekleir. te taraftan r saysal b ir indis ola
rak alnrsa, diyelim ki r = 2, bu durumda y = x 2 ("x-iki", x kare" deil) skaler niceliinin
gradyan olan b ir kovektr, dier bir deyile d x 2, elde ederiz. Bu "d"nin klasik gelenekte ya
pld zere b ir sonsuz kk olarak gsterilmesi yerine gradyan iin kullanlmas biimin
deki yorumlanma baldr. Aslnda her ikisini de, r'y i soyut ve d'yi gradyan olarak ele
alrsak ud x rn basite (soyut) Kronecker deltas yerine kullanlr!
? [12.5] rnein dx2'nin bileenlere (0, 1, 0, ..., 0) sahip olduunu ve x 2 = sabit'e tanjant olan
hiperdzlem elemanlarn temsil ettiini gsterin.
& [12.6] a = d<P zel durumunda, a ile ilgili bu ifadenin = f(<) ifadesiyle uyumlu oldu
unu zincir kuraln (bkz. 10.3) kullanarak gsterin.
e k il 12.10 (a) B ir M n o k ta s n d a , b a m sz ( ve ?/ v e k t rle riy le k a p s a n a n b i r 2 -d z le m
ele m a n , f A rj ik ili-v e k t r y le a k la n r, (b) B en zer b i im d e f , ?/, 'yla k a p s a n a n b ir 3 -
d z le m e le m a n f A jA f 'y la a k la n r, (b) k ili o la ra k , 1 -b i im lile r a , /?y la b e lir tile n iki
a d e t ( n - l) - d z le m e le m a n n n k e s iim i o la n b i r (n - 2 ) -d z le m e le m a n a A /? t a
r a f n d a n a k la n r, (d) a , /?, y ile b e lir tile n a d e t (n - l ) - d z le m e le m a n n n k e siim i
o la n b ir (n 3 )-d z le m e le m a n a A fi A y ta r a fn d a n a k la n r.

B en zer ekilde b ir 3 -d z le m elem an , t], ,

irns? = 6 - rVC - fVC -


b ile e n le rin e sa h ip 3 -d z le m i k a p s a y a n (ekiller 11.6b ve 12.10b) v e k t r
le r o lm ak ze re b a s it b ir
f At/A<
l v e k t r y le g ste rilir. G enel t l v e k t r t m y le te r s s im e trik Trst
b ile e n le rin e s a h ip tir v e h e r z a m a n b u t r b a s it l v e k t rle rin b ir to p la
m d r. B a sit 4 -v e k t rle rle g ste rile n 4 -d z le m ele m a n n ta n m la m a k z e
re b e n z e r e k ild e d ev a m e d e b iliriz ve b u by lece s re r. G enel n -v e k t r, t
m y le te r s sim e trik o la n b ile e n k m e lerin e s a h ip tir. Bu, b a s it n -v e k t rle -
rin b ir to p la m o la ra k h e r z a m a n ifad e e d ile b ilird ir.
B u ra d a k afa k a r tr c sa y la b ile c e k b ir k o n u o r ta y a k ar. yle g r
n y o r ki a rtk b ir (n l) - d z le m elem a n n g ste rm e n in iki fa rk l y o lu n a
sa h ib iz ; y a b ir 1- b i im li o la ra k ya da (n - l) -d z le m i k a p s a y a n n 1 a d e t
v e k t r n b ir a r a d a "k am alam ak " y o lu y la elde e d ile n b ir (n l) - v e k t r n i
celi i o la ra k . A sln d a b u iki fa rk l y o lla a k la n a n n ic e lik le r a r a s n d a g e
o m e trik f a k a t b ir b i im d e in c elik li b ir a y rlk m e v c u ttu r. A yrlk, 1 -b iim -
lin in b ir t r "younluk" o la ra k d n lm e si g e re k irk e n (n l) -v e k t r n
d n lm e m e si g ere k lili id ir. B u n u d a h a ak h a le g e tirm e k zere n ce
lik le g en el b ir p -b i im li k a v ra m n o rta y a koym ak y a r a rl o la c a k tr.
E s a s n d a , tp k y u k a rd a k i oklu v e k t rle rd e o ld u u g ib i ilerley ece iz
f a k a t v e k t rle r y e rin e 1 -b i im lile rle b a la y a ra k . B ir p s a y s k a d a r v e rile n
a , p , ..., S 1 -b i im lile rin , b ir k o o rd in a t y a m a sn d a k i ( 1 1 .6 'd ak i g en el in
d is le r e tra fn d a k i k e li p a r a n te z n o ta s y o n u n u k u lla n a ra k )

a [rP s - ^u]

ifa d e siy le v e rile n b ile e n le re sa h ip

a AP A AS
k a m a a rp m n o lu tu ra b iliriz . Bu t r b ir n ic elik b ir (n l) - d z le m e le
m a n n (ya d a alan n ), b u elem a n b ire y se l o la ra k a , p , ..., S ta r a f n d a n b e
lirle n e n e itli (n - l) -d z le m e le m a n la rn n k e siim i o lm ak zere, b e lir
le r (ekil 12.10c, d). Bu n ic elik b ir b a s it p -b i im li o la ra k a d la n d rlr. E n
g enel p -b i im li, p -v e k t rle rin d e k i d u ru m a b e n z e r b i im d e k o v e k t rle rin
d o la y sz b ir k am a a rp m o la ra k ifa d e edilem ez f a k a t y in e d e (p = 0, 1,
n - l , n b e lirli d u ru m la r d n d a) o, b y le ifa d e e d ile b ile n te rim le rin b ir
to p la m d r. B ileen lerd e, genel b ir <p p -b i im lisi, (r, s, ..., u 'n u n h e r b iri
1, ..., n a ra l n d a olm ak zere) r , s, ..., u in d is le rin d e , b u n la r sa y c a p k a
d a r o lm a k zere, ters s im e tr ik o lan

<Prs...u
n ic e lik le rin in b ir k m e si ta r a f n d a n (her t r k o o rd in a t y a m a sn d a ) g s te
rilir. nceki g ibi, te rs sim e tri, h e rh a n g i b ir in d is iftin in i a re tin i d e i ti
rirs e k d a h a nce sa h ip o ld u u m u z u n k e sin o la ra k n e g a tifi o la n b ir n icelik
eld e etm em iz a n la m n a gelir. Bu te rs s im e tri zelli in i k eli p a r a n te z no-
ta sy o n u m u z b i im in d e ,
<P[rs...u] = V r s - u

d en k lem iy le112-71 ifa d e ed e b iliriz . B u ra d a ay rc a, q> p -b i im lisiy le b ir x q -


b i im lis in in k am a a rp m o la n <p Ax (p + q) -b i im lis in in , te rs sim e trile -
m e t m in d is le rin ta m k a r s n d a a ln m a k (ve Xjk...m * 'n in b ile e n le ri o l
m ak) zere,
(P [rs...uX jk...m]

b ile e n le rin e sa h ip o ld u u b e lir tile b ilir .112-81 B enzer b ir n o ta s y o n p -v e k t -


r n n b ir ^ -v e k t r y le k a m a a rp m i in de g e erlid ir.

! [12.7] B unun niin ilediini aklayn.


[12.8] <p = c tA ---A )'v e 1
= AA---Av olmak zere <p A j, = a A - A y A / l A - A v gereini doru
layn.
12.5 Biimlilerin integralleri
im di b ir p- b i im lisin in "younluk" g r n m n e g eri d n elim . O laan
fiz ik te b ir n e s n e n in y o u n lu u n u n , k e n d isin e a it k tle n in b irim h acm e
o la n o ra n o ld u u n u a n m sa y n . Bu y o u n lu k , cism i o lu tu ra n m a d d e n in
b ir zelli id ir. C ism in to p la m k tle s in i ve o nu o lu tu ra n m a d d e n in d o a
s m b ild i im iz d e to p la m k tle y i h e s a p la m a k is te rs e k b u "younluk" k a v
ra m n k u lla n rz . M a te m a tik s e l o la ra k y a p t m z , y o u n lu u n u n , k a p la
d h ac im z e rin d e n in te g ra lin i a lm a k tr. T em elde y o u n lu k h a k k n d a k i
n o k ta , o n u n b elli b ir b lg e i in d e in te g ra lin i a la b ilm e m iz e u y g u n t rd e k i
n ic elik o lu u , b ir in te g ra l i a re tin d e n so n ra y e rle tire b ile c e im iz t rd e k i
n ic elik o lu u d u r. B u n u n la b irlik te b u r a d a , fa rk l b o y u tla r a sa h ip u z a y la r
z e rin d e k i in te g ra lle ri a y rt etm ey e b ira z d ik k a t etm eliy iz. ( rnein "b i
rim a la n d a k i ktle" "b irim h a c im d e k i k tle "d e n fa rk l t r d e b ir nicelik tir.)
B ir p -b i im lin in p -b o y u tlu b ir u z a y z e rin d e in te g ra li a ln m a y a u y g u n n i
celik o ld u u n u greceiz.
B ir 1 -b iim liy le b a la y a lm . Bu en b a s it d u ru m d u r. B ir n ic e li in 1-bo-
y u tlu b ir m a n ifo ld z e rin d e k i, d iy elim ki b ir y e risi ze rin d e k i, in te g ra -
liyle ilg ilen m ek tey iz. 6 .6 'd a n , s r a d a n (1-boyutlu) in te g ra lle rin , x, y e risi
z e rin d e k i b ir p a r a m e tr e o la ra k a lab ilec e im iz gerel d e e rli b ir n icelik
o lm ak ze re

b i im in d e y a z la n e y le r o ld u u n u an m sa y n . f( x ) d x " n ic e li in in b ir 1-
b i im liy i g ste rm e k te o ld u u n u d n r z . A sln d a 1 -b i im lile rle ilg ili
n o ta sy o n , s ra d a n in te g ra lle rin g ste rim iy le tu ta r l o la b ilm e si i in d ik k a t
li b i im d e u y g u n h a le g e tirilm i tir. Bu, 13, 14 ve 17. b l m le rd e y en id en
k a rla a c a m z , se k in F ra n s z m a te m a tik i E lie C a rta n (1869-1951) t a
r a f n d a n s u n u lm u d sa l k a lk l s o la ra k b ilin e n 20. y zy l a n a liz in in b ir
z e lli id ir ve 17. y z y ld a G o ttfrie d W ilh elm L eibniz (1646-1716) ta r a f n
d a n s u n u lm u "dx" n o ta s y o n u y la z a rif b i im d e iie g e m i tir. C a rta n 'n
d z e n in d e d x ' b ir "so n su z k k nicelii" g s te rir b i im d e deil f a k a t b ir
e ri z e rin d e in te g ra l a ln a b ile c e k u y g u n t rd e k i y o u n lu u (1-biim li)
s a la r b i im d e d n r z .
Bu n o ta s y o n u n g z e llik le rin d e n b irisi, a rm ay se ti im iz d e ik e n
deki h e r t r l d e iik lik le o to m a tik o la ra k ilg ile n m e sid ir. x p a ra m e tre s in i,
d iy e lim ki, b a k a b ir X 'le d e i tirirs e k bylece a = f ( x ) d x 1-b iim lisi, v e
rili d e ik en (x y a d a X) b i im in d e k i ak fo n k siy o n el ifa d e s i d e ise de,
/ a 'n n ay n k a lm a s a n la m n d a , ay n k a lm sa y lr.112-91 A yrca a 1 -b iim -
lis in i, e rim izin i in d e b u lu n d u u d a h a b y k b o y u tlu b ir e v rese l u zay
b o y u n c a ta n m la n m o la ra k d a d e e rle n d ire b iliriz . x y a d a X p a r a m e tr e
leri, b a k a b ir k o o rd in a t y a m a s n a g e ti im iz d e fa rk l b ir k o o rd in a ta g e
m e k ten m e m n u n olaca m z b u e v resel u z a y d a k i b ir k o o rd in a t y a m a s n n
k o o rd in a tla r n d a n b iri o la ra k k a b u l e d ile b ilir. H er ey k en d i b a n n a r e
sin e b a k a r. Bu in te g ra li b a s it e , Jl v e rili y e risin in z e rin d e in te g ra l a l
n a c a k b ir p a r a s y e rin e k u lla n lm a k zere,

J a ya d a J ^ a

b i im in d e y az a b iliriz .
Y ksek b o y u tlu b lg e ler z e rin d e k i in te g ra lle r ne d u ru m d a d r? 2 -b o -
y u tlu b ir b lg e i in in te g ra l i a re tin in a rd n d a n b ir 2 -b iim liy e g erek d u
y a rz .9 Bu b ir f ( x , y ) d x A dy n ic eli i (ya d a b u t r e y le rin b ir to p lam ) o la
b ilir ve Jl a r tk z e rin d e in te g ra l a ln a c a k , v e rili b ir 2 -y ze y i in d e y e r
a la n 2 -b o y u tlu b ir blge olm ak zere,

J x f { x , y ) d x A dy = J ^ a

ifa d e s in i (ya d a b u t r n ic e lik le rin b ir to p la m n ) y a z a b iliriz . Yine, y zey in


k o o rd in a tla rn y erel o la ra k b e lirte n x ve y p a ra m e tre le ri, b u t r h e rh a n g i
b a k a b ir iftle d e i tirile b ilir ve n o ta s y o n b a n n a re s in e b a k a r. Bu, 2 -
b i im li, Jl 2 -b lg e sin in i in d e b u lu n d u u d a h a y k sek b o y u tlu b ir e v re
sel u z a y d a ik a m e t e d iy o rsa k u s u rs u z d ere ced e iyi iler. T m b u n la r a y rc a
3 -b o y u tlu b lg e le r z e rin d e in te g ra li a lm a n 3 -b i im lile r y a d a 4 -b o y u tlu
b lg e le r z e rin d e in te g ra li a ln a n 4 - b i im lile r, vb i in de a l r. K o o rd i
n a tla rm z d e itirm e y i se e rse k C a rta n 'n t re v se l b i im li n o ta sy o n u n -
d ak i k am a a rp m (12.6'nn d s a l t re v iy le birlik te), h e r e y in ic a b n a
b a k a r. (Bu d u ru m , ak si ta k tir d e h e s a b a k a tlm a s g erek en "Jak o b y en ler"
o la ra k b ilin e n tu h a f n ic e lik le rin ak b i im d e k i b a h s in i eler.)112101
6 .6 'd a n , 1 -b o y u tlu in te g ra lle r sz k o n u su o ld u u n d a in te g ra l alm a n n
t re v a lm a n n te r s i o ld u u n u ile ri s re n ya da b a k a b i im d e

-S* [12.9] Bunu, b ir belirli /ja integrali iin lim itlerin n asl ele alnacan aklayarak gsterin.
Bu, "d* benzeri niceliklerle ilgili "sonsuz kk" bak asna sa h ip yaklam dan b ir sa p
ma g sterir. B urada "d* A dy"nin k ar deim e zellikleri bize ynl alan lleriyle ilgili
y oun lu k larla altm z syler.
[12.10] C = f _ e~ * zd x olsun. G2 = / j e _<jr2+y,,d* A Ay ifadesinin niin doru olduunu ak la
yn ve b u n u (r, 0) k u tu p sa l k o o rd in atla rn a dntrerek hesaplayn. (5.1). B uradan h a re
ketle G = \f ifad esin i kantlayn.
o ld u u n u o rta y a k oyan ka lk l s r te m e l te o re m in i a n m sa y n . B u n u n d a
h a y k se k b o y u tlu b ir b e n z e ri m e v c u t m u d u r? A sln d a fa rk l b o y u tla r iin
d e iik b i im d e a d la n d rla n b e n z e rle r m e v c u ttu r (O stro g rad sk i, G auss,
G reen, K elvin, S tokes, vb) fa k a t g enel so n u o la ra k , e s a s e n C a rta n 'n t
re v se l b i im li d s a l a n a liz in in b ir k sm b u r a d a "d sa l k a lk l s n tem el
teo rem i" o la ra k a d la n d r la c a k tr .10 Bu, C a rta n 'n , im d i d n ece im iz g e
n el d sa l t r e v k a v ra m n a b a ld r.

12.6 Dsal trev


Bu n em li k a v ra m ta n m la m a n n "k o o rd in a t b a m sz " b ir y o lu d s a l
t re v i, p = 0, 1, ..., n 1 d e e rle rin in h e r b iri i in p -b i im lile ri (p + l ) - b i -
im lile r e k lin d e a la ra k , a b ir p -b i im li olm ak ve d(<>) (ay rca dar'teki "d"
b u ay n ilem olm ak ze re d<t> % = f(<>) ifa d e s in d e n ta n m la n a n ) b ir 0 -b i-
im liy le (dier b ir d ey ile b ir skalerle) ilg ili d a h a ncek i ta rt m a m z d a -
k iy le ay n a n la m a gelm ek z e re ("<Z>'nin gradyan")

d ( a + /?) = d a + d/?,
d ( a A y ) = d a A y + ( - l ) pa A dy,
d (d a ) = 0

ze llik lerin e sa h ip esiz "d" ile m c isi o la ra k a k siy o m a tik b i im d e o lu tu r


m a k tr. Y u k ard ak i lis te d e k i so n e itlik sk lk la b a s it e , d s a l t re v i
le m cisi d 'n in k ilit b ir zellii o lan

d2 = 0

eitli iy le ifa d e ed ilir. (G sterilen ik in c i e itlik te k i ( - l ) p te rim in in tu h a f


g r n m n n n e d e n in in o n u izley en "d"nin, te rs s im e trik o la n p in d isiy le
b irlik te a 'y a "doru itilerek " g e r e k te n "y anl y e rd e b u lu n u y o r o lu u " o l
d u u n u alg la y a b iliriz . Bu a a d a k i in d is ifa d e le rin d e d a h a a n la lr h a le
g e tiriliy o r.)112111
B ir g ra d y a r, a = d <t>, o la n a 1 -b i im lisi y u k a rd a k ile r u y a rn c a d a =
O' s a la m a ld r.112121 B u n u n la b irlik te t m 1 -b i im lile r b u b a n ty s a la
m az. A sln d a b ir a 1 -b i im lisi d a = O' s a ly o rsa b u r a d a n b ir <t> i in yerel

10 Bana N. M. J. VVoodhouse ta ra fn d a n nerilen b ir isim . Bu teorem bazen b asit e Stokes te


orem i olarak ad lan d rlr. B ununla birlikte bu durum , S tokes'un tek k atk s grne gre
VVilliam T hom pson'dan, Lord Kelvin, ald b ir Cam bridge snav so ru su n d a o luturulduu
iin zellikle uygunsuz grnr.
- [12.11] Y ukardaki b a n tlar ku llan arak dG4dx + Bdy) = (dB /dx dA /dy)x A dy olduunu
gsterin,
rffi [12.12] Neden?
o la ra k (d ier b ir d ey ile v e rili h e rh a n g i b ir n o k ta y i e re n y e te rli k k
l k te k i ak b ir km ede) a = d<P b i im in e sa h ip o ld u u so n u c u k ar. Bu,
b ir fi 1 -b i im lisi d p = O' sa ly o rs a bylece P 'm n b ir y (p - l) - b i im lis i
i in yerel o la ra k P = d y b i im in e s a h ip o la ca n ile ri s re n n em li P o in
ca re n s a v m n b ir rn e id ir.11112131
D sa l t r e v b ile e n le r k u lla n la ra k a k la n p b e lirg in h a le g e tirilir. B ir
a p -b i im lis in i ele aln . X 1, ..., x n k o o rd in a tla r n a sa h ip b ir k o o rd in a t y a
m a s n d a a'y1 g ste rm ek iin, a r t (=a[r ...t], r, ...,t sa y c a p k a d a r o lm ak z e
re; b kz. 11.6) b ile e n le rin in te r s sim e trik b ir k m e sin e sa h ip o lu ru z. Bu
g ste rim i, (2 se m b o l y le b e lirtile n ) to p la m a , h e r b ir i 1, ..., n a ra l n d a
y e r a la n p s a y la r r, ...,t'n in t m k m e le ri z e rin d e g e r e k le tirilm e k z e
re,
a =^ a r t d x r A A d x t

b i im in d e y az a b iliriz . (Baz in s a n la r k am a a rp m n d a k i te rs s im e trin in


s f r o lm a y a n h e r b ir te rim in pl kez y in e le n m e sin e yol a m a s so n u c u b u
ifa d e d e o rta y a k an b ir fa z la lk ta n k a n m a y te rc ih ed e rler. B u n u n la b ir
lik te, b a s it e b u fa z la lk la y a a r s a k n o ta s y o n d a h a iy i a lr; b en im d a h a
ok te rc ih e tti im seen ek de b u d u r.) a p -b i im lis in in d s a l t r e v i d a
e k lin d e y a z la n ve
d
g
( d a ) qr...t x [q a r...t]

b ile e n le rin e sa h ip b ir (p + l)-b i im lid ir. (N otasyon b u r a d a b ira z tu h a f


g r n m e k te d ir. fa d e n in k ilit zelli i o la n te rs sim e trile m e t r e v se m b o l

e k il 12.11 D sa l k a lk l s n te
m el teo rem i, f x A(p = { ax<P- M K la
s ik d u r u m (17. y zy l), tp = f ( x ) ve
31, b ir y e r is in in a 'd a n b y e ka-
d a rlk b l m o lm a k zere,
f (x) d * = f ( b ) - f ( a ) 'dr. B u, x
p a r a m e tr e s iy le ta n m la n r, b y le
c e d y, y 'n n x = a ( n e g a tif sa y la n )
ve x = b (pozitif) b iti n o k ta
la r n d a n o lu u r, (b) B ir tp p -
b i im lis i i in 31 p - b o y u t l u d3l
s n r n a sa h ip tk z b ir y n l
(p + 1 ) - b o y u tl u b lg ed ir.

11 B k z. Flanders, 1963. Bu kitapta, Poincare nsav" olarak adlandrdm eye te rs olarak de


inilir.
z e rin d e k i de d a h il olm ak z e re t m p + 1 in d is le ri b o y u n c a g en ile r.)112141'
112.15]

A rtk d s a l k a lk l s n te m e l te o re m in i y a z a c a k b ir k o n u m d a y z. Bu,
b ir <p p -b i im lis i i in a a d a k i o ld u k a z a r if (ve gl) d en k lem le ifad e
e d ilir (bkz. ekil 12.11):
f Xd<P = idx.<P-
B u ra d a 31, (k endisi de tk z olan) p - b o y u tlu (ynl) s n r 331'y le g ste rile n
tk z b ir (p + l) - b o y u tlu (ynl) b lg ed ir.
B u ra d a k u lla n p h e n z a k la m a d m e itli s z c k le r m e v c u ttu r. "T
kz", a m a la rm z iin , se zg ise l o la ra k , 31 b lg e sin in "so n su z a gitm em esi"
ve "k e n d in d e n k a rlm d elik lere" y a da " s n rn d a n k a rlm p a r a la ra "
sa h ip o lm a m a s a n la m n a g elir. D ah a k esin o la ra k tk z b ir 31 b lg e si, b u
r a d a k i a m a la rm z i in ,12 3'de b u lu n a n n o k ta la rn h e rh a n g i so n su z b ir
d iz is in in 31 i in d e b ir n o k ta d a b irik m e si z o ru n lu lu u n d a o lu u zelli in e
s a h ip b ir b lg e d ir (ekil 12.12a). B u rad a , b ir y b irik m e n o k ta s , 31'd e y 'y i
i e re n t m ak k m e le rin (bkz. 7.4) so n su z d iz in in y e le rin i de ierm e
z o ru n lu lu u n d a o lu u ze lli in e s a h ip tir (bylece d iz in in n o k ta la n , s n r
sz b i im d e , y 'y e g it g id e d a h a y a k n h a le gelir). kliti so n s u z d zlem t
kz d e ild ir f a k a t b ir k re n in ve de to r u s u n y ze y i b y le d ir. A yrca k ar-

ekil 12.12 Tkzlk, (a) Tkz


bir 3 blgesi, 3 i dek i
p , p 2, p 3 , - noktalarnn her
y hangi sonsuz bir dizisinin so
nuta bir y noktasnda birik
m ek zorunda oluu zelliine
sahiptir; bylece J de y yi
ieren tm JV ak kmeleri
ayrca dizinin (sonsuz biimde
fazla) yelerini de iermek zo
rundadr. (b) Tkz olm ayan bir
blgede bu zellik yoktur.

& [12.14] Dsal trevle ilgili tm "aksiyom larn dolaysz biimde salandn bu koordinat
tanmn kullanarak gsterin.
[12.15] Bu koordinat tanmnn, bir biimin a T t bileenlerinin dnm, a biiminin ken
disinin koordinat deimesi yoluyla deitirilememesi gereksinimi tarafndan tanmlanmak
zere, koordinatlarla ilgili ne gibi bir seim yaplrsa yaplsn ayn da niceliini verdiini
gsterin. p u c u : Bu dnmn, 13.8'de verildii zere, []-deerlikli tensr bileenlerinin
pasif dnmyle zde olduunu gsterin.
12 Bununla birlikte topolojik bir uzayn tkzlnn metinde verilen kadar sezgisel olmayp ok
daha yaygn uygulanabilir bir tanm mevcuttur. Bir 31 uzay, ak kmelerin bir birlii ola
rak ifade edilebildii her durumda bu kmelerin b irlii hl 31 olan sonlu bir toplam mev
cutsa, tkzdr.
m a k d zlem d e k i b irim e m b e r z e rin d e y a d a i in d e b u lu n a n n o k ta la r
k m e si de b y le d ir (k apal b irim disk) f a k a t e m b e rin k e n d isin i y a d a y a l
n z c a e m b e r m e rk e zin i k m e d en k a rrs a k by lece s o n u ta k i k m e tk z
olm az. B kz. ekil 12.13.
"Ynl" te rim i 3'nin h e r n o k ta s n d a tu ta r l b ir "h a n d e d n e ss" b e lir le n
m e sin e k a r lk g e lir (ekil 12.14). B ir O -m an ifo ld y a d a a y rk n o k ta la r k
m e si i in y n elim h e r b ir n o k ta y a b a s it e b ir " p o z itif' (+) y a d a "n e g a tif
deer" (-) a t a r (12.14a). B ir 1 -m a n ifo ld y a d a eri i in b u y n elim jgri z e
rin d e b ir "yn" su n a r. Bu, b ir e k ild e, e ri z e rin e y n b e lirtm e k ii in b ir
"ok" y e rle tire re k g s te rile b ilir (ekil 12.4b). B ir 2 -m a n ifo ld i in y n elim
e k ilse l o la ra k m in ik b ir e m b e r ya d a z e rin d e b ir ok o la n e m b e rse l b ir
y ay ta r a f n d a n g s te rile b ilir (ekil 12.14c); b u , y zey in b ir n o k ta s n d a k i
b ir ta n ja n t v e k t r n n h a n g i d n m e sin in " p o z itif' y n d e s a y la c a n b e
lir tir. B ir 3 -m a n ifo ld i in y n elim b ir n o k ta d a k i b a m sz v e k t rle rin h a n
gi l s n n " s a a t y n n d e" ve h a n g is in in " s a a t y n te rs in d e " o la ra k d e
e rle n d irild i in i b e lirle r (11.3 ve ekil 11.1'i an m sa y n ). B kz. ekil
12.14.d. Y aln zca grece s r a d u z a y la r i in tu ta r l b i im d e b ir y n elim
a ta m a k o la n a k l d e ild ir. B u n u n y a p la m a d ("y n le n d irile b ilir olm ayan)
b ir rn ek ekil 12.15'te g ste rild i i ze re M b iu s e rid id ir.

(b)

e k il 12.13 (a) B az tk z o lm a y a n u z a y la r: kliti s o n s u z d zlem , a k b irim d isk ve m e r


kezi k a rlm k a p a l d isk , (b) B az tk z u z a y la r: k re, to r u s ve k a p a l b ir im d isk . (Kat
s n r iz g ile ri k m e n in p a r a s d r ; k esik s n r iz g ile ri d eildir.)
(a) (b) (c) (d)

e k il 12.14 Y nelim , (a) 0 - m a n ifo ld a y n k n o k ta la r n b ir k m e s id ir; y n e lim h e r b i r n o k


ta y a b a s it e b i r " p o z itif' (+) y a d a " n e g a tif ' d e e r (-) a ta r , (b) B ir 1 -m a n ifo ld y a d a e ri
i in y n elim e ri z e rin d e , o n u n z e rin e b i r "ok" y e r le tir e re k g s te rile n b i r "yn" s u n a r,
(c) B ir 2 -m a n ifo ld i in y n elim , z e rin d e b ir ta n ja n t v e k t r n n p o z itif ' d n m e y n n
b e lir te n b i r ok o la n m in ik e m b e rse l b i r y a y t a r a f n d a n g s te rile b ilir, (d) B ir 3 -m a n ifo ld
i in y n e lim b i r n o k ta d a k i b a m sz v e k t rle rin h a n g i l s n n " s a a t y n n d e" o ld u
u n u b e lir le r ( k a r la tr n ekil 11.1).

e k il 12.15 M b iu s e rid i: y n le n d ir ile b ilir o lm a y a n


b ir u z a y rnei.

(p + l) - b o y u tlu (tkz ynelim li) Jl b lg e sin in dJl s n n , 32'nin i b lg e


sin d e y e r a lm a y a n n o k ta la r n d a n o lu u r. Jl u y g u n b i im d e p a ta lo jik d e il
se dJl b o o lsa b ile (tkz ynelim li) p -b o y u tlu b ir b lg e d ir. O na a it s n r
d dJl b o tu r. Bylece d a h a nceki d 2 = 0 b a n tm z ta m a m la r b i im d e
d2 = 0 o lu r.
K arm a k d zlem d e k i k a p a l b irim d isk in s n r b irim e m b e rd ir; b irim
k re n in s n r b o tu r , s o n lu b ir s ilin d ir in (silin d irik 2-y ze y ) s n r h e r iki
u ta k i b irim e m b e rd e n o lu u r f a k a t h e r b ir in in y n elim i te r s tir , s o n lu b ir
d o ru p a r a s n n s n n b ir i p o z itif ve d i e ri n e g a tif s a y la n ik i u n o k ta
s n d a n o lu u r. B kz. ekil 12.16.13 Y u k ard a g ste rild i i ze re k a lk l s n
te m e l te o re m in in 1 -b o y u tlu o rijin a l b i im i, Jl b u t r b ir d o ru p a r a s
o la ra k k a b u l e d ild i in d e d s a l k a lk l s n te m el te o re m in in zel b ir d u
ru m u o la ra k o rta y a kar.

13 Bu k o n u lard a d ah a fazla bilgi iin bkz. VVillmore, 1959.


(a)
& (b)
0

E
frm w D o.
(c) (d)
e k il 12.16 ly i- ta n m l b ir tk z y n l (p + l ) - b o y u t l u 31 b lg e s in in d J l s n r , K 'n in
(p + l ) - b o y u t l u i b lg e s in d e y e r a lm a y a n n o k ta la r n d a n o lu a n (tkz ynl) p - b o y u tlu
(o la slk la bo) b i r b lg ed ir, (a) K ap al b irim d isk in (k a rm a k d z le m C 'de |z | < 1 ile v e r i
len) s n r b irim e m b e rd ir, (b) B irim k re n in s n n (0 b o k m ey i g ste rm e k zere, b kz.
3.4) b o tu r , (c) S o n lu u z u n lu k ta k i b i r s ilin d ir ik y z e y in s n r h e r b ir i te r s y n e lim e s a
h ip ik i u ta k i e m b e rd e n o lu u r, (d) S onlu b i r e ri p a r a s n n sn r, b ir i p o z itif d i eri
n e g a tif o la n iki u n o k ta s n d a n o lu u r.

12.7 Hacim eleman; toplama uzlas


im d i b ir p -b i im liy le b ir M n -m a n ifo ld u n d a k i (n p )-v e k t r a r a
s n d a k i a y rm a ve ilik iy e dn elim . Bu ilik iy i a n la m a k z e re en iy isi ilk
o la ra k p = n u rn e in e g id elim , b ylece b ir p -b i im lisiy le M z e rin d e k i
b ir s k a le r a la n a r a s n d a k i ilik iy i in c ele riz. B ir e n -b i im lis i d u ru m u n d a
JVf'nin b ir o n o k ta s n d a k i b irle ik n -y z e y elem a n o 'd a k i t m ta n ja n t n -
d z le m id ir. e 'u n su n d u u l b a s it e , y n le ilg ili h e rh a n g i b ir zelli i
b u lu n m a y a n b ir n -y o u n lu k tu r. Bu t r b ir (h ib ir y e rd e s f r v a r s a y lm a
yan) n -y o u n lu k b a z e n M r-m a n ifo ld u i in b ir h a c im e le m a n o la ra k a n
lr. B ir h a c im elem a n (n p )-v e k t rle rin i p -b i im lile re , e v irm ek te k u lla
n la b ilir, te r s i de g e erlid ir. (Bazen b ir m a n ifo ld a a ta n m b ir h a c im e le
m a n m a n ifo ld u n a ta n m "y a p "sn n p a r a s o la ra k m e v c u t o lu r; b u d u
r u m d a b ir p -b i im lis i ve (n p )-v e k t r a r a s n d a k i e s a s a y rm k ay b o lu r.)
B ir h a c im elem a n n , b ir (n p )-v e k t r b ir p -b i im lis in e ev irm ek
z e re n a s l k u lla n a b iliriz ? e n - b i im lis i b ile e n le r b i im in d e , h e r b ir k o o r
d in a t y a m a s n d a n te rs sim e trik a lt in d is li b ir n ic elik ta r a f n d a n g s te ri
lir:
r ...w .

(B azlar b u n a b ir (n!)-1 a r p a n k a tm a y te rc ih ed e b ilir; "!" i in b kz. 5.3.


B u n u n la b irlik te d ik k a ti a n a fik ird e n b a k a y n e e k tik le ri o ra n d a b u r a d a
o rta y a k an e itli tu h a f fa k t riy e lle rle ilgilenm eyeceim .) sr w n ic e li in i
b ir ip (n p )-v e k t r n n \pu w b ile e n le r a ile s in i b ir a p -b i im lis in in a r t
b ile e n le r a ile sin e e v irm ek te k u lla n a b iliriz . B unu, n m z d ek i b l m d e
d a h a a y rn tl o la ra k g rece im iz te n s r cebiri i le m le rin i k u lla n a ra k y a
p a b iliriz . Bu ce b ir b iz e /)'"" n u n (n p) s t in d is in i r w'n u n n a d e t a lt
in d is in d e n (n p) a d e d in e " y a p trm a " o la n a sa la r, b y lece b iz i a r t
i in g erek d u y d u u m u z p a d e t b a la n m a m a lt in d is le b a b a a b ra k r.
B u ra d a m e y d a n a gelen "y a p trm a " ilem i te n s r "b z l m " (ya d a
"tran sv ek siy o n ") o la ra k b ilin e n e y d ir ve h e r b ir s t in d is in ilg ili b ir a lt
in d is le , b u ik isi "to p lan m ak " z e re , ift o lu tu rm a s n a o la n a k sa la r, b y
lece t m in d is k m e leri so n u ta k i ifa d e d e n k a rlm olu r.
B u n a ilik in a rk e tip o la n rn ek , b ir /? k o v e k t r n n /?r b ile e n le rin i, iki
k m e e le m a n la rn n b ile e n le rin i b irb iriy le a rp p d a h a so n ra y in eley en
in d is le ri, to p la m a y in e le y e n r in d is in e (b ir y u k a ry a , b ir aa y a) k a rlk
gelm ek zere,

/? = 2 / r r

eld e etm ek ze re "to p lam ak " y o lu y la v e k t r n n f r b ile e n le riy le b ir le


tir e n sk a le r a r p m d r. Bu to p la m a ile m i a y rc a ok in d is li n ic elik lerd e
de g e e rlid ir ve fiz ik ile r E in s te in ta ra fn d a n o rta y a k o n m u o lu p to p la
m a u zla s o la ra k a d la n d r la n b ir u z la y k a b u l etm ey i so n d ere ce u y
g u n b u lu r. Bu u z la gerek to p la m a i a re tle rin in k u lla n m d a n k a rlm a s
a n la m n a g e lir ve b ir a lt ve s t in d is a r a s n d a k i b ir to p la m a ay n in d is
h a r f i b ir te rim d e k i t m k o n u m la rd a o rta y a k t n d a , to p la m a h e r za m a n
1, ..., n in d is d e e rleri z e rin d e n olm ak zere, m e y d a n a g elir. Bu n e d e n le
sk a le r a rp m a rtk b a s it o la ra k

P f = PAr

b i im in d e y az lr. Y u k ard a z e tle n e n ilem i, b u u z la y k u lla n a ra k , b ir


p - b i im lis in i k en d in e k a r lk g elen b ir (n p )-v e k t r ve h a c im b i im i
e k lin d e ifa d e etm ek ze re, (n p) a d e t u, ..., w in d is i z e rin d e k i b z l
m eyle b irlik te
r ...t K r ...tu ...w 'P u w

o la ra k y az ab iliriz. B u rad a, "o ran tld r" y erin e k u lla n lp h e r iki ta r a f d i er


ta ra fn s fr o lm ayan b ir k a td r a n la m n a gelen "oc" se m b o l n su n u y o ru m .
Bu, ifad e lerim izin k a rk g r n m l fak t riy e lle rle k afa k a r trc b iim d e
d a n k h a le gelm em esi i in byledir. Baz d u ru m la rd a , b u b a n t (orantl-
lk) g eerliy se p (n p )-v e k t r ve a p -b i im lisi b irb irin e ik ilid ir14 deriz.

14 Bu "ikili" kavram , 12.3'te akland zere b ir vektrn b ir kovektre "ikili" olm asm da-
kinden olduka farkldr. B ununla b irlik te yine de baka b ir "ikililik" konusuyla, Hodge ikili
iyle yakndan ilikilidir. B unun elektrom anyetizm ada, bkz. 19.2, b ir rol m evcuttur ve t
revleri ku an tu m ktleekim , bkz. 31.14, 32.2, 33.11,12, ve parack fiziine, bkz. 25.8,
Bu d u ru m d a uy g u n b ir te rs e (n-vektrl) h acim biim i iin h e r zam an , e 'a
k a r
e e = sr w er - w= n!

u y a rn c a (n o rm a lle tirm e k o n u la r b u ra d a k i te m e l u ra m z o lm a sa da)


sk lk la " n o rm a lle tirile n " ilg ili b ir

Pu w oc ctr t e r- tu- w

te r s d en k lem i m e v cu t o la c a k tr.
Bu d e n k le m le r k la sik te n s r c e b irin in p a r a s d r (bkz. 12.8). Bu d u
ru m k e n d i y a ra rm z a k u lla n a c a m z , E in s te in 'n to p la m a u z la s y la b i r
le m i b ir in d is g ste rim i k u lla n m n d a n o ld u k a y a r a rla n a n (ay rca 14.
b l m d e d a h a fa z la ilg ilen ece im iz te n s r a n a liz in e g en ile tile n ) g l b ir
y n te m s u n a r. T ers sim e trile m e y le ilg ili k eli p a r a n te z n o ta s y o n u a y rc a
b u c e b ird e , s im e trile m e y le ilgili,

p W ) = i (pab + pba),
ip (a b c ) _ i ^ p a b c + p a cb + ^ b c a + ^ b a c + ^ c a b + ^ c b a y

vb, k e li p a r a n te z i ta n m la y a n ek si i a re tle rin t m n n a r t i a re tle rle


d e i tirild i i ek b ir p a r a n te z n o ta s y o n u n d a o ld u u g ib i d e e rli b ir ro l o y
n a r.
P a ra n te z n o ta s y o n u n u n d e eriy le ilg ili b a k a b ir rn ek o la ra k b ir a p -
b i im lis in in ya da i/j ^ -v e k t r n n b a sit o lm a sn a ilik in k o u lu , d i e r b ir
d ey ile p a d e t te k il 1 -b i im lin in y a d a q a d e t s r a d a n v e k t r n k am a a r
p m n n a s l y az ab ilec e im izi grelim . Bu k oul, b ile e n le r b i im in d e , ilk
a rp a n n t m in d is le ri k in c isin in y a ln z c a b ir in d is iy le "e riltilm i" o l
m ak zere,
a [r...ta u]v...w = 0 ya d a = o

o la ra k k a r m z a k a r.15 a ve l> b ir b irin e ik iliy se, b u d u ru m d a h e r k o u l


i in a lte r n a tif o la ra k , /j'nin te k b ir in d is i a 'n m te k b ir in d is in e b z lm ek
zere,
T U U V ...W u

y a z a b iliriz . Bu ifa d e n in s im e tris i g s te rir ki, b a s it b ir p -b i im lis in in ik ili


i, te r s i de g e erli olm ak zere, b a s it b ir (n p )-v e k t r d r.[12161

ilik in eitli yak lam lard a nem e sa h ip tir. Ne yazk ki b u ras, m atem atiksel yaznn sn r
llk larn n yol aabilecei k ark lk lar a ra sn d a yalnzca b ir yerdir.
15 Bkz. P enrose ve R indler, 1984, s. 165, 166.
[12.161 B asitlik iin b u k o u llarn t m n n edeerliini dorulayn; p = 2 d urum unda
&[rsau]v = O'm y eterliliini kantlayn. pucu: bu ifadeyi iki vektrle bzn.
12.8 Tensrler: soyut indis ve diyagram biimli notasyon
B u ra d a o rta y a k a n ve b a z e n m a te m a tik in in n o ta s y o n u y la fizik in in -
k i a r a s n d a b ir elik i g ib i g r n e n b ir k o n u m e v c u ttu r. k i n o ta sy o n , y u
k a rd a k i p f = /?r f r d en k lem i ta ra fn d a n rn ek le n d irild i. M a te m a tik in in
n o ta sy o n u ak o la ra k k o o r d in a tla r d a n b a m s z d r ve ((/?, f ) y a d a (/?,
t r n d e b ir n o ta sy o n k e n d isi i in m a te m a tik s e l y a z n d a d a h a g en el o la b i
len) p f ifa d e sin in , s k a le r a rp m ile m i b t n y le g e o m e trik /c e b irse l te
rim le rle ta n m la n m o lm a k zere, h e rh a n g i b ir k o o rd in a t s is te m in e g n
d erm e d e b u lu n m a z . D ier ta r a f ta n fizik in in /?r <fr ifa d e s i b e lirg in o la ra k
b ir k o o rd in a t s is te m in d e k i b ile e n le rle ilg ilid ir. Bu b ile e n le r k o o rd in a t
y a m a s n d a n k o o rd in a t y a m a s n a g e ite d e iir; d a h a s , n o ta s y o n (daha
s ta n d a r t m a te m a tik se l k u lla n m la e lik ili olan) "itira z e d ile b ilir" to p la m a
u z la s n a b a ld r. Y ine de fiz ik in in n o ta s y o n u n d a , zellik le, m a te m a tik
in in b e lirli i le m le rin in a la n k a p s a m n d a h a z r o la ra k g elm eyen, y en i i
le m le r o lu tu rm a k ze re k u lla n la b ilm e k o la y l n d a b y k b ir esn ek lik
m e v c u ttu r. B ir e k ild e k a r k o la n h e s a p la m a la r ( rnein y u k a rd a g s te
rilm i so n d enklem iftiy le ilg ili o la n lar), in d is s e rb e s t ifa d e le re b a l k a l
m a k ta s r a r e d ilirse n e re d e y se ou kez y n etile m ez d ir. S af m a te m a tik i
le r k e n d ile rin i, b ir a rg m a n d a h e s a p la ilg ili te m e l b a z b ile e n le r g e re k ti
in d e , sk lk la "k o o rd in a t y am as" h e s a p la m a la rn a (b ir m ik ta r u tan la!)
b a v u ru rk e n b u lu r la r ve to p la m a u z la s n se y re k o la ra k k u lla n rla r.
B an a g re b u e lik i b y k o ra n d a y a p a y d r ve b ir tu tu m d e iik li iy le
e tk ili b i im d e n le n e b ilir. F iziki b ir n ic e li in i k u lla n d n d a z ih n in
d e n o rm a ld e , ona a it ra s g e le seilm i b ir k o o rd in a t s is te m in d e k i b ile e n
le r k m e si y e rin e f ile g ste rm e k te o ld u u m gerek v e k t r n ic eli i b u lu
n u r. A yns, gerek b ir 1 -b iim li o la ra k d n le n "aa" n ic eli i i in d e ge-
e rlid ir. A sln d a b u k a v ra m , s o y u t in d is n o ta s y o n u o la ra k a d la n d rla n
ey e rev e sin d e b t n y le zen li b i im d e y a p la b ilir .16 Bu d ze n d e in d is
ler, b ir k o o rd in a t sis te m in e a tf ta b u lu n a n 1 , 2 , ..., n 'd e n b ir i y e rin e ge
m ez, b u n u n y e rin e o n la r y a ln z c a c e b irin k e n d ile ri b i im in d e fo rm le
e d ild i i s o y u t ia retilerd ir. Bu, in d is n o ta s y o n u n u n p r a tik a v a n ta jla rn ,
a k o ls u n y a d a o lm a sn b ir k o o rd in a t sis te m in e a tf ta b u lu n m a k la ilg ili
k a v ra m s a l g erilem e z o ru n lu lu u o lm a k sz n , k ay b e tm e m e o la n a sa lar.
D a h a s s o y u t in d is n o ta s y o n u n u n , zellikle s p in r te m e lli fo rm a liz m le rle
ilin tis i i in d e, sa y sz ek p r a tik a v a n ta ja sa h ip o ld u u a a k a r .17
Y ine de so y u t in d is n o ta s y o n u h l , b ir e itlik te k i t m n em li a y r n t
la rn , in d is le rin k k o lm a e ilim in d e o lm a s ve o n la rn b e lirli d z e n le

16 Penrose, 1968, s. 135-141; P enrose ve R indler, 1984, s. 68-103; Penrose, 1971.


17 Bkz. Penrose, 1968; Penrose ve R indler, 1984, 1986; Penrose, 1971 ve O'Donnell, 2003.
n i le r in in a s ln ren m e n in z o rlu k k a rm a s n e d e n iy le f a rk n a v a rm a n n
zo r o la b ile ce in e ilik in g rse l s o ru n d a n z a r a r g r r. Bu z o rlu k la r b u n a
ra m e n , te n s r c e b iriy le ilg ili d a h a s o n ra k sa c a a k la y ac a m d i e r b ir
n o ta s y o n u n o rta y a k o n m a sy la k o la y la trla b ilir. Bu d iy a g r a m b i im li
n o ta s y o n d u r.
ilk o la ra k b ir te n s r n g er ek te n e o ld u u n u bilm eliy iz. n d is n o ta sy o -
n u n d a , b ir te n s r, h e r p, q > 0 i in p a d e t a lt ve q a d e t s t in d is e sa h ip o la
b ile n ve h i b ir zel sim e triy e g e re k sin im d u y m a y an

a ...c '

g ib i b ir n ic elik le g ste rilir. B u n a b ir d e e rlik te n s r 18 (ya d a b ir


d e e rli te n s r y a da y a ln z c a b ir [^]-ten s r ) deriz. C eb irsel o la ra k b u,

Q(A.............................................................................................. C; F.......... H

olm ak z e re p a d e t A, C v e k t r n n ve q a d e t F, ..., H k o v e k t r n n b ir
(o k lu d o ru sa l 19 o la ra k b ilin e n zel b ir tr) fo n k siy o n u o la ra k d n le -
b ile n b ir Q n ic e li in i te m sil eder. D iy ag ram b i im in d e n o ta s y o n d a , k e n d i
sin e a a y a ("bacaklar") d o ru g e n ile y e n q izgi ve y u k a ry a ("kollar")
d o ru g e n ile y en p izgi ek len m i Q te n s r a y rt ed ici b ir se m b o l (u y g u n
lu k u y a rn c a d iy elim ki b ir d ik d rtg e n y a da b ir g en y a d a b ir oval) o la
r a k g ste rilir. B ir te n s r ifa d e s in in h e rh a n g i b ir te rim in d e b ir b iriy le a r
p la n p e k ok elem a n b ir t r b iti ik k o n u m d a re s m e d ilir fa k a t sa y fa b o
y u n c a d o ru sa l b i im d e d z e n le n m e le ri gerekm ez. B irb irin e b z lm
h e rh a n g i iki in d is le i in izgiler, s tte k i a ltta k in e o la ca k e k ild e b a la n
m ak z o ru n d a d r. H enz k a r la t m z e itli d e n k le m le rin rn e k le rin i de
i e re n b a z rn e k le r e k ille r 12.17 ve 12.18'de g ste riliy o r. Bu n o ta s y o n u n
p a r a s o la ra k , te rs sim e trile m e y i y a n s tm a k z e re in d is izg ileri ze rin e,
in d is n o ta s y o n u n d a k i keli p a r a n te z n o ta s y o n u n u y a n s ta n (fak t riy el
a r p a n la rla ilg ili fa rk l b ir u z la k a b u l e tm e n in u y g u n lu u n u k a n tla s a
da) b ir u b u k izilir. "D algal" b ir u b u k b u n a b a l o la ra k sim e trile m e y i
y a n s tr. D iy ag ram b i im in d e n o ta s y o n u s r a d a n b i im d e b a s m a k zo r o l
m a s n a ra m e n p ek ok el y a z s h e s a p la m a d a a r d ere ced e k u lla n l
o la b ilir. B en de 50 y ld a n f a z la d r b u n u k u lla n y o ru m !20

18 p + q deeri iin bazen m ertebe terim i k u llan lr fak at bu m ertebe"yle ilgili m atrislerle b a
lan tl fark l b ir anlam nedeniyle kafa k artrc d r, bkz. n ot 13.10, 13.8.
19 Bu, A , ..., C; F, ..., H 'nin h e r b iri iin ayr ayr dorusal anlam na gelir; ayrca bkz. 13.7-10.
20 Bkz. P enrose ve R indler, 1984, Ek; Penrose, 1971; CvitanoviC ve Kennedy, 1982.
{ AV /)<)*-'V V -* '
ablc fg]

+h i -x, m-+^-x-x->t:
ff-l +x, ttHII*K+)K+XMXO:
m n ,

otjb1
*it, ^Af -j,
e k il 12.17 D iy ag ram b i im li t e n s r n o ta s y o n u . [ ^ - d e e r li Q te n s r , g e n e l [jjj-deerli
te n s r re sm i p kol ve q b a c a a sa h ip o lm ak zere, 3 k o llu ve 2 b a c a k l b i r o v al ta r a f n d a n
te m s il e d ilir. Qbgc - 2Qbgc g ib i b ir ifa d e d e d iy a g ra m b i im in d e n o ta s y o n b ire y s e l in d is
h a r f le r i k u lla n m a k y e rin e h a n g i in d is in h a n g is i o ld u u n u ta k ip e tm e k z e re s a y fa z e
rin d e k o l v e b a c a k la r n b itim in d e k o n u m la n d rm a k u lla n r. T e n s r in d is le r in in b z lm e
le ri ifa d e siy le ilg ili d iy a g ra m d a g s te rild i i g ib i b i r kol ve b i r b a c a b ir le
tirm e k y o lu y la g ste rilir. Bu d iy a g ra m a y rc a te r s sim e trile m e y i g ste rm e k z e re in d is
iz g ile ri z e rin d e n geen k a ln b ir u b u k ve sim e trile m e y i g ste rm e k z e re d a lg a l b ir
u b u k k u lla n r. D iy a g ra m d a k i ^ k a ts a y s , (h e sa p la m a la r k o la y la tr m a k zere) sim e tri-
le y ic i v e te r s s im e trile y ic ile rle ilg ili n o rm a l p a y d a fa k t riy e lin in d iy a g ra m b iim li n o ta s -
y o n d a n k a rlm a s g ere i s o n u c u n d a o r ta y a k a r (bylece b u r a d a = ~ 'y e g e re k si
n im d u y arz). D iy a g ra m n a lt y a r s n d a te r s s im e trile y ic i ve s im e trile y ic ile r "gvdesiz"
if a d e le r o la ra k y a z lr ( 1 3 .3 'te ve ekil 13.6c'de s u n u la c a k o la n 8 J K ro n eck er d e lta s n n
d iy a g ra m b i im in d e g s te rim in in k u lla n m yoluyla). D ah a s o n r a b u f A / v e f A ? j A k a
m a a r p m la rn ifa d e e tm e k z e re k u lla n lr.
Pa --- * { ^ ; M =M =

(t.T .U .)
J ill M
im e trik ksm ( ) 'di
dir___ ) T e r s sim e trik ksm 1 1i - drf 1
T T I 31 m
Grs...w | | . . . | f gri...,n o rn a lle tirm e j^ ^

= (n-p) I

n-p p p
_ Ters simetrik
Dsal arpm:
3-biimli a 4-biimli <p
W S ?
** ------ * 7! 6 S S
kililer:
n-p Orantllk iaretleri

re v H ltl W - F IS
T e r e sim
Ters etri
c im o tri

Basitlik iin edeerlik koullar:

= O, = o, tx =o

e k il 12.18 D ah a fa z la d iy a g ra m b i im li n o ta s y o n . B ir (1biim li) p k o v e k t r n n d iy a g


ra m , b i r f v e k t r n n te k k o lu y la b irle ti in d e s k a le r a r p m la rn v e re n te k b ir b a c a a
s a h ip tir . D ah a g en el o la ra k b i r [p]-d e e rli Q te n s r ta r a f n d a n ta n m la n a n o k lu d o ru -
s a l b iim , p a d e t k o lu n p a d e t k o v e k t r d e i k e n in e ve q a d e t b a c a n q a d e t v e k t r d e
ik e n in e ek le n m e siy le g s te rilir (b u ra d a q = 3 ve p = 2 'd ir). G enel te n s rle r in s im e trik
ve te r s s im e trik k s m la r ekil 1 2 .1 7 'n in ile m le rin d e k i d a lg a l iz g ile r ve k a ln u b u k la r
k u lla n la ra k ifa d e e d ile b ilir. A yrca u b u k n o ta s y o n u (n -b o y u tlu b ir u z a y la ilgili) n -
b i im li h a c im i iin , ilg ili b ir d iy a g ra m b i im li n o ta s y o n la ve o n u n ik ili e rs- w n -
v e k t r y le b ir le ir , ...lvers ,u' = n! u y a r n c a n o rm a lle ir. n!<Sr 5 j ... <5^ = eab f rs .w (ters
s im e trik h a le g e lm i n a d e t in d is) ve en ~f = p \(n p ) \ ... <5^ (bkz. 13.3ve e
kil 13.6c) ifa d e le rin e e d e e r b a n tla r d a a y rc a ifa d e e d ilir. B iim lerin d s a l
a r p m la r p - b i im lile r ve (n - p ) -v e k t r le r i a r a s n d a k i "ik ililik ve " b a sitlik " iin k o u l
l a r ak ve k e s in o la ra k d iy a g ra m b i im in d e g ste rilir. (D sal t r e v d iy a g ra m la r iin
b k z. ekil 14.18)

12.9 Karmak manifoldlar


S onu o la ra k , 10. b l m d e b e lirtild i i ze re k a rm a k m a n ifo ld la r k o
n u s u n a g eri dnelim . B ir R iem a n n y ze y in i 1 -b o y u th o la ra k d n d
m z d e y a ln z c a k a rm a k s a y la r z e rin d e u y g u la n a n h o lo m o rfik fo n k si-
y o n la r b i im in d e d n r z . D ah a y k sek b o y u tlu m a n ifo ld la rd a d a, X1,
. .. ,x n k o o rd in a tla rm z a r tk z 1, ...,z n k a rm a k s a y la r b i im in d e ele a la
ra k k e sin b i im d e ay n d u r u u ve o n la rla ilg ili fo n k siy o n la rm z h o lo m o r-
fik fo n k s iy o n la r o la ra k b en im se y e b iliriz . M a n ifo ld u m u z u y in e b ir m ik ta r
k o o rd in a t y a m a sn n , h e r b ir y a m a a rtk n o k ta la r k a rm a k s a y la rn n -
k a t (z1, z 2, ..., z n) o la n Cn k o o rd in a t u z a y n n (ve 1 0 .2 'd en "C 'n in k e n d is i
n in k a rm a k s a y la r s is te m in in y e rin e k u lla n ld n an m sa y n ) ak b ir
b lg e si o lm ak zere, " b irb irin e y a p trlm " h a li o la ra k alrz. K o o rd in at
d n m le rin i ifa d e e d e n gei fo n k s iy o n la r , k o o rd in a t y a m a s n d a n k o
o r d in a t y a m a s n a h a re k e t e tti im iz d e , a rtk t m y le h o lo m o rfik fo n k s i
y o n la r ta r a f n d a n v e rilir. H o lo m o rfik v e k t r a la n la rn , k o v e k t rle ri, p -b i-
im lile ri, te n s rle ri, vb, tp k d a h a nce gerek b ir n -m a n ifo ld u d u r u m u n
d a y a p t m z g ibi ta n m la y a b iliriz .
Bu d u ru m d a f a k a t t m k a rm a k k o o rd in a tla rm z o n la rn g erel ve
s a n a l k sm la r, z> = x> -t- iy , b i im in d e (ya d a e d e e r b i im d e , k a rm a k
elem e k av ra m m z , ile m le rin d a h a fa z la ak b i im d e h o lo m o rfik o lm a
s n a g erek k a lm a m a s i in , k a b u l e d ile b ilir fo n k siy o n k a te g o rim iz e d a h il
ed erek , bkz. 10 . 1 ) k e n d isi u y a rn c a ifad e ed eb ilece im iz a lte r n a tif b ir fe l
sefi b a k a s m e v c u t o lu r. Bylece "k a rm a k n -m a n ifo ld u m u z a rtk d a
h a fa z la n -b o y u tlu b ir u z a y o la ra k g r lm e z fa k a t b u n u n y e rin e g erel b ir
2 n -m a n ifo ld o la ra k d n l r. E lb e tte o, k a r m a k y a p o la ra k a d la n d r
la n o ld u k a zel t r d e b ir 2n -m a n ifo ld y a p sd r.
Bu k a v ra m fo rm le e tm e n in e itli y o lla r m e v c u ttu r. E s a s n d a g e re
k en C a u c h y -R ie m a n n d e n k le m le rin in (10.5) d a h a y k se k b o y u tlu b ir e i
d id ir f a k a t b a z e y le r b u n d a n b ira z fa rk l b i im d e ifa d e ed ilir. G elin, m a-
n ifo ld z e rin d e k i k a rm a k v e k t r a la n la ry la g erel v e k t r a la n la r a r a
s n d a k i ilik iy i d n e lim . K arm a k b ir v e k t r a la n n n , ( ve i) 2 n -m a-
n ifo ld z e rin d e k i s r a d a n g erel v e k t r a la n la r olm ak ze re,

< = f + i r\
b i im in d e g ste rild i in i d n e b iliriz . "K arm ak y a p ''n m b iz im i in y a p
t , b u g erel v e k t r a la n la rn n b irb irle riy le n a s l ilik ile n m e le ri g e re k ti
i ve 'nn "holom orfik" o la ra k n ite le n e b ilm e si i in h a n g i t re v s e l d e n k
le m le ri s a la m a la r g e re k ti in i s y le m e k tir. im di, k a rm a k a la n i'y le
a rp ld n d a o rta y a k a n y en i k a rm a k v e k t r a la n n gz n n e aln.
T u ta rllk gerei, = ?j + if ifa d e sin e sa h ip o lm aly z, b y lece g erel
v e k t r a la n n n - j'y la ve b e n z e r e k ild e 17'n n f 'y la y e rle ri d e i tirilm e li
d ir. Bu y e r d e iik lik le rin i etk ile y en / ile m i (dier b ir d e y ile J{) ~ rl ve
J(jl) = 0 g en e llik le " k a rm a k yap " o la ra k a n lr.
k i kez u y g u la n d n d a / 'n i n etk i e tti i e y in i a re tin i b a s it e te rs e
v ird i in i n o t edelim , b y lece
J2 = - 1
y a z a b iliriz .
T ek b a n a b u k o u l b ir n e r e d e y se k a r m a k y a p o la ra k a n la n eyi
ta n m la r. M a n ifo ld la ilg ili tu ta r l b ir "holom orfik" k a v ra m n n o rta y a
k a b ilm e si i in / n ic e li in in b e lirli b ir t re v s e l d en k lem i 21 s a la n m a ld r.
Bize, / - y a p l 2 n -b o y u tlu g erel b ir m a n ifo ld u n k a rm a k b ir n -m a n ifo ld
o la ra k y en id e n y o ru m la n m a s i in b u n u n (gerekli olm ak y a m sra ) y e te rli
o ld u u n u sy ley en d ik k a te d e e r b ir te o re m , N ev v la n d er-N ire n b erg te o re
m i ,22 m e v c u ttu r. Bu te o re m k a rm a k m a n ifo ld la rla ilg ili ik i felse fi b a k
a s a r a s n d a zgrce h a re k e t etm e o la n a sa la r.

21 Bu, lfadJl}/dxd + l cad ] f j d x b = 0 olarak ifade edebileceim iz, den o lu tu ru lm u N ijenhuis


tensr" olarak ad lan d rla n b ir ifadenin yok olm asdr.
22 Nevvlander ve N irenberg, 1957.
SMETR GRUPLARI

13.1 Dnm gruplar


S im etrik o la n u z a y la r m o d e m fizik te te m e l b ir nem e s a h ip tir. N ed en by-
led ir? B t n y le k u s u r s u z sim e trin in y a ln z c a is tis n a y a d a y a ln z c a b ir
y ak la k lk ta h m in i o la ra k o rta y a k a b ild i i d n le b ilir. S im etrik b ir
n e sn e , b ir k are y a d a b ir k re , id e a liz e ed ilm i ("Platoncu", b kz. 1.3) m a
te m a tik s e l b ir y a p o la ra k k e s in b ir v a rl a sa h ip o lsa d a b u t r b ir e y in
h e rh a n g i f i z i k i g e r e k le tirili i g en e ld e b u P la to n c u id e a lin y a ln z c a b ir
t r y a k la k lk ta h m in i b i im in d e g ste rim i o la ra k d e e rle n d irilir, b u n e
d en le o k u s u rs u z o la ra k d e e rle n d irile b ile n h e rh a n g i b ir g er ek sim e triy e
sa h ip d e ild ir. Y ine de, 20. y z y ln o ld u k a b a a r l fizik i k u ra m la r u y a
rn c a (ktleekim de dahil) t m fiziki e tk ile im le r d ik k a te d e e r b iim d e,
ak k o n u m a k g e re k irse , te m e l b ir a k la m a d z e y in d e e s a s e n z o ru n lu
o la ra k ta m b ir sim e triy e sa h ip b e lirli fizik i y a p la r a k ritik b i im d e b a l
o la n b ir fik irle u y u m i in d e d a v ra n r.
N e d ir b u fikir? Bu, "a y a r b a la n ts " o la ra k b ilin e g e le n b ir k a v ra m d r.
Bu isim u h a liy le az ey a k ta rr. B u n a ra m e n fik ir, b ir m a n ifo ld z e rin
d ek i g en el ile m le re (asln d a, 12 . b l m d e a n la tld z e re y a ln z c a d s a l
t re v alm a y a b a l o la n la rd a n , p -b i im lile rd e n , d a h a g en el ilem lere) e t
kiy en ("bklm ") in c elik li b ir t re v a lm a k a v ra m b u lm a m z a o la n ak
sa la y a n n em li b ir fik ird ir. Bu k o n u la r b u n u iz ley e n iki b l m d e ele a l
n a c a k f a k a t n k o u l o la ra k n celik le s im e tr i g r u b u te m e l k a v ra m n in c e
lem eliyiz. Bu k a v ra m n a y rc a fizik, k im ya ve k r is ta lo g r a f in in n em li p ek
ok fa rk l a la n n d a ve a y rc a m a te m a ti in k e n d is in in p ek ok d e iik a la
n n d a u y g u la m a la r m e v c u ttu r.
B a sit b ir rn ek ele a lalm . B ir /arenin s im e trile ri n e le rd ir? K aren in y
n e lim in i te rs in e e v ire n s im e trile re iz in v erip v erm e m em ize (dier b ir d e
y ile k a re n in te rs evrilm esin e) b a l o la ra k s o m ik i fa rk l y a n ta s a h ip tir.
lk o la ra k y n elim i te r s evirm e sim e trile rin e iz in v e rilm e y e n d u ru m u ele
alalm . Bu d u ru m d a k a re n in sim e trile ri, k a re d z le m in d e k i b ir d ik a b o
y u n c a e itli s a y d a y in e le n e n te k b ir d n d rm e y o lu y la re tilir. U y g u n
lu k b a k m n d a n b u h a re k e tle ri 5. B lm de y a p t m z g ib i k a rm a k s a y
la r b i im in d e g ste re b iliriz . D ilersek k a re n in k e le rin i k a rm a k d z le m
deki 1 , i, -1 ve - i n o k ta la r z e rin e o tu r u r ve te m el d n d rm e m iz i i'y le
a rp m (dier b ir d ey ile "ix") h a lin d e g s te rilir b i im d e d n e b iliriz , i'-
n in e itli sleri, h e p s i b irlik te a y rk d r t a d e t olm ak zere, t m d n d r
m e le rim iz i g s te rir (ekil 13.1b):

i = 1 , i1 = i, i2 - 1 , i3 = - i .

D rd n c s i4 = 1 bizi b a la n g c a g eri g e tirir, b ylece d a h a b a k a e le m a


n a sa h ip deiliz. Bu d rt e le m a n d a n h e rh a n g i ik is in in a rp m y in e o n la r
d a n b irid ir.
Bu d rt elem a n bize g r u b u n b a s it b ir rn e in i su n a r. Bu, b ir e le m a n la r
k m e si ve o n la rn iftle ri a r a s n d a ta n m la n a n b ir "arp m a" k u ra ln d a n
o lu u r. Bu e le m a n la rla ilg ili o la ra k ,

la = a l = a

ifa d e s in i sa la y a n b ir 1 b irim elem a n m e v c u t olm ak ze re ve

a -1 a = a a -1 = 1

ifa d e sin d e k i g ib i h e r a elem a n ters b ir a _1'e sa h ip olm ak zere, a rp m a


n n b irlem e zellii
a(bc) = (ab)c
g e e rlid ir . 11311

(b)
-1

(c)
Ci -Ci

e k il 13.1 B ir k a r e n in sim e tris i, (a) K aren in k e le rin i k a rm a k C d z le m in d e k i 1, i, -1 ve


- i n o k ta la r y la g ste re b iliriz , (b) Y a n sm a l o lm a y a n s im e tr ile r g ru b u , C 'de s r a s y la
1 = i, i = i 1, - 1 = i2, - i = i3 ile a rp m a o la r a k g s te rilir, (c) C 'de y a n s m a l s im e tr ile r C
(k a rm a k elem e), Ci, - C ve - C 'yle v e rilir.

[13.11 Tm a 'la r iin l a = a ve a _1a = l 'i birlem e zellii a(bc) = (ab)c ile b irlik te v a rsa y a r
sak b u rad an a l = a ve a a _I = 1 so n u larn n ka n la b ild i in i gsterin. p u c u : E lbette a 'm n
te rsi olan tek elem an olduu ileri srlm yor, te ta ra fta n a l = a, a -1a = 1 ve a (bc) =
(ab )c'n in n iin yetersiz old u k larn gsterin.
K endi i e risin e b ir n e s n e (kare o lm a s z o ru n lu deil) a la n s im e tri i
le m le ri, g r u p a k s iy o m la r o la ra k a d la n d rla n b u k u r a lla r h e r z a m a n s a
lar.
11 . b l m d e n erilen , ab a rp m n d a ilk o la ra k b ve d a h a s o n ra a 'y e t
ki e d e r h a ld e d n d m z u z la y a n m sa y n . B u n lar, sa ta ra fta k i
b a z n e s n e le re u y g u la n a n i le m le r o la ra k d e e rle n d ire b iliriz . Bylece b
h a re k e tin i b ir <t> n e s n e s in in sim e tris in i, 4> -> b(4>) o la ra k , ifad e e d e r b i
im d e ele a la b iliriz . B u n u b ( 0 ) >- a(b(4>)) ifa d e sin i v e re n b u t r b a k a b ir
a h a re k e ti izler. Bu, ab h a re k e tin e k a rlk gelen, k s a c a <P - ab(& ) b i i
m in d e y az d m z <f> >- a(6(<f>)) b irle ik h a re k e tiy le so n u la n r. zdelik
ile m i n e s n e y i y a ln z b a n a b r a k r (aka h e r z a m a n b ir sim etri) ve te r
si, v e rili b ir sim e trin in y a ln z c a n e sn ey i g eld i i k o n u m a g e ri h e re k e t e t t i
re n te rs e v rilm e si ile m id ir.
K areye ilik in y a n s m a l o lm a y a n d n d rm e le r zel rn e im izd e ek
o la ra k
ab = ba

d e im e zelli in e de sa h ib iz . Bu a n la m d a d e im e li o la n g ru p la r, tra jik


b i im d e k sa y a a m N orveli m a te m a tik i N iels H en rik A bel a n s n a
A b elci o la ra k a d la n d r lr .1 A k tr ki, b a s it o la ra k k a rm a k s a y la rn a r
p m b i im in d e g ste rile b ile n g r u p la r (b irey sel k a rm a k s a y la rn a r
p m la rn n h e r za m a n d e im e si nedeniyle) A belci o lm a ld r. B u n u n d i e r
rn e k le rin i, 5. b l m d e b irli in n 'in c i d ere ced e n b ir kk ta r a f n d a n r e
tile n s o n lu b ir d n g s e l 1 n g ru b u n a ilik in g enel d u ru m u ele a lrk e n g r
d k .113-21
im di de k a re m iz in y n elim te rs ev irm e y a n s m a la r n a iz in v erelim .
K aren in k a rm a k s a y la r b i im in d e k i y u k a rd a k i g ste rim in i h l k u lla
n a b iliriz fa k a t C ile g ste rd i im ve k a r m a k elem e a d v e rile n y en i b ir
ile m e g erek d u y ac a z. (Bu, k a re y i y a ta y b ir izg i e tra fn d a te rs e v irir,
b kz. 10.1, ekil 10.1.) u h a ld e (bkz. ekil 13.1c)

Ci = (-i)C, C (-l) = (-l)C , C(-i) = C, CC = 1

1 Abel 1802'de dodu ve 1829da, 26 yan d a tberklozdan ld. Abelci olm ayan [ab * ba)
d ah a genel grup kuram trajik biim de d aha az yaam , 21 y an a ulam adan, b ir nceki
t m geceyi, im di Galois k u r a m denen, bu g ru p la n cebirsel denklem lerin zlebilirlikleri-
ni a ra trm a k ta kullanm ay da ieren devrim ci fikirlerini n ot ederek geirdikten sonra b ir
delloda ldrlen F ran sz m atem atiki E variste Galois, 1811-1832, ta ra fn d a n ileri s r l
d.
E [13.2) G rup "arpm a" ilem i v ektr uzaynn "toplam a" ilem i olan h erh an g i b ir vektr uzay
n n neden, toplam sal Abelci g rubu denen b ir Abelci g rubu olduunu aklayn.
" a rp m a k u ra lla r" n [13 31 b u lu ru z (b u n d a n b y le 2 (-i)C'yi -C o la ra k , v b , y a
zacam ). A sln d a t m g ru p i in g ere k li a rp m a k u r a lla rn , g ru p so n
d en k lem d e a k a b e lirtild i i g ib i A belci o lm a y a n olm ak ze re, y a ln z c a

i4 = 1, C2 = 1, Ci = i3C

te m e l d e n k le m le rin d e n 11341 eld e e d e b iliriz . B ir g ru p ta k i a y rk e le m a n la rn


to p la m s a y s o n u n d z e n i o la ra k a d la n d rlr. Bu b e lirli g ru b u n d ze n i
8 'd ir.
im di, s r a d a n b ir k re n in d n g se l s im e trile r g ru b u d e n e n b a k a b ir
b a s it rn e i ele alalm . nceki g ib i ilk o la ra k y a n s m a la rn d ta tu tu l d u
u d u ru m u ele a la b iliriz . Bu kez s im e tri g ru b u m u z so n su z s a y d a e le m a n a
sa h ip o la c a k n k 3 -b o y u tta h e rh a n g i b ir ek sen e tra fn d a h e rh a n g i b ir
a b o y u n c a d n d rm e y a p a b iliriz . S im e tri g ru b u g er ek te 3 -b o y u tlu b ir
u zay , d i e r b ir d ey ile 12. b l m d e 32'yle g ste rile n 3 -m a n ifo ld u o lu tu
ru r. im di b u g ru b u n (3-m anifold) re sm i ism in i v ereyim . O na, 3 b o y u tta

e k il 13.2 B ir k r e n in d n g se l s im e tris i. T m 0(3) s im e tr i g r u b u iki p a r a d a n o lu a n


b a la n ts z b i r 3 -m a n ifo ld d u r. 1 b irim e le m a n n i e re n b ile e n k rey e a it y a n s m a l o l
m a y a n s im e tr in in S0(3) (norm al) a l t g r u b u d u r. K alan b ile e n y a n s m a l s im e tr ile rin 3 -
m a n ifo ld u d u r.

f S [13.3] Bu b a n tla r (Cin in "C ilem i ta ra fn d a n izlenen ix ilem i, vb" yerine kullanldn
akld a tu tarak ) dorulayn. p u c u : Bu ba n tlar, on larn yalnzca 1 ve i zerindeki etk ileri
ni d o ru lay arak kontrol edebilirsiniz. Neden?
2 Ayrca "-Cnin, "karm ak eleniini aln ve so n ra -1 le arpn", dier b ir deyile -C = (-l)C
anlam n a geldiini n o t etm eliyiz.
y a n s m a l o lm a y an o rto g o n a l g ru p , SO(3) d e n ir .3 im di y a n s m a la r d a h il
e d e rsek , ilk in d e n b a la n ts k o p a rlm , b a k a b ir 3 -m a n ifo ld d e e rin d e
b t n y le y en i b ir s im e tri k m e sin i, d i e r b ir d e y ile k re n in y n e lim in in
te rs in e e v rilm i b ir h a lin i i e re n le ri elde ederiz. G ru p e le m a n la rn n t m
a ile s i y in e b ir 3 -m a n ifo ld o lu tu r u r f a k a t o a r tk b a l ik i a y r p a r a d a n
o lu a n b a la n ts z b ir 3 - m a n ifo ld d u r (bkz. ekil 13.2). Bu t m g ru p u z a y
n a 0(3) d en ir.
Bu iki rn ek g r u p la r n en n em li k a te g o rile rin d e n ik is in i g ste rir; so n
lu g r u p la r ve s re k li g r u p la r (ya d a L ie g r u p la n ; b kz. 13.6).4 Bu ik i tip -
g ru p a r a s n d a b y k b ir fa rk m e v c u t o lm a sn a ra m e n g r u p la r n n em li
ze llik le rin in p ek o u h e r ik is in d e de o rta k tr.

13.2 Alt gruplar ve basit gruplar


B ir g ru b a a it a lt g r u p k a v ra m zel n e m d e d ir. B ir a lt g ru b u g ste rm ek
z e re g ru p i in d e k e n d ile ri de b ir g ru p o lu tu ra n e le m a n la rn , t m g ru p ta
g e erli o la n ay n a rp m a ve te r s ev irm e ile m le rin i k u lla n a r a k b ir to p la
m n seeriz. A lt g r u p la r p a r a c k fizi in e ilik in p ek ok m o d e m k u ra m d a
n em lid ir. D oada e itli t rd e k i p a r a c k la r ve a y rc a fa rk l p a r a c k et-
* k ile im le rin i b ir b irle riy le ilin tile n d ire n te m e l b ir s im e tri b u lu n d u u v a r
sa y m y a y g n d r. Y ine de, b u t m g ru b u n h e rh a n g i a k b ir b i im d e b ir
s im e tri o la ra k d a v ra n d , b u n u n y e rin e b u s im e trin in o rijin a l g ru b u n b ir
a lt g ru b u n a , b u a lt g r u p b ir s im e tri o la ra k a k b ir ro l o y n am ak ze re, b
l n d b u lu n a ra k g r le m e y e b ilir. Bu n e d e n le v a rs a y lm "tem el" b ir
sim e tri g ru b u n u n o la s a lt g ru p la r n n g e r e k te n n e o ld u u n u b ilm ek , a s
ln d a D o ada b e lirg in o la n b u sim e trile rin , v a rs a y lm g r u b u n a lt g r u p la
r o la ra k d n le b ilm e si i in n em lid ir. Bu t rd e k i s o r u la r a 25.5-8,
26.11 ve 28.1'd e yneleceim .
A lt g ru p la ra a it b e lirli b a z d u ru m la r ele a la g e ld i im iz rn ek le rle ilg i
li o la ra k inceleyelim . K aren in y a n s m a l o lm a y a n sim e trile ri, k a re n in t m

3 S, gnm zdeki balam yla bize yalnzca ynelim ters evirm e h arek etlerin in d ta brak l
dn syleyen ("birim d e te n n in a n t anlam ndal "zel"i b elirtir. O, tem sil ettii hareketle
rin ko o rd in at eksen lerin in ortogonalliini (dier b ir deyile dik a doasn) korum as
gereiyle ilgisi olan "ortogonal"i b elirtir. 3, b o yuttaki dndrm eleri ele alm akta olduu
m uz gereini b elirtir.
4 Bize, ayrca h er srekli g ru b u n yalnzca p r z s z (dier b ir deyile 6.3,6'daki gsterim de
C, C1 h a tta C~ an lam n a gelir) olm ayp ayn zam anda a n a litik (dier b ir deyile C, C ;! an la
m na gelir) de olduunu syler. H ilb ert'in 5. problem i" olarak b ilin ir hale gelm i olan eyin
zm n tem sil eden b u n l sonu 1953'te Andrevv M attei G leason, Deane M ontgom ery,
Leo Zippin ve Hidehiko Yam abe ta ra fn d a n elde edildi; bkz. M ontgom ery ve Zippin, 1955. Bu
du ru m 13.6'da sl serilerin kullanm m gerekelendirir.
8-e le m a n l s im e trile r g ru b u n u n 4 -e le m a n l b ir a lt g ru b u n u (1, i, -1 , - i }
o lu tu ru r. B enzer b i im d e y a n s m a l o lm a y an SO(3) d n d rm e g ru b u t m
0(3) g ru b u n u n b ir a lt g ru b u n u o lu tu ru r. K aren in s im e trile rin in b a k a b ir
a lt g ru b u {1, - 1 , C, -C) d r t e le m a n n d a n o lu u r; y in e de b ir b a k a s iki
e lem a n a, {1, -1), s a h ip tir .113-51 D a h a s te k b a n a b irim e le m a n d a n , (1}, o lu
a n "nem siz" a lt g ru p h e r z a m a n m e v c u ttu r (ve t m g ru b u n k e n d isi de
e it d ere ced e n em siz b i im d e h e r z a m a n b ir a lt g ru p tu r).
Az n ce a k la d m e itli a lt g r u p la r n t m b e lirli n em d ek i zel b ir
n ite li e s a h ip tir . O n lar n o r m a l a lt g r u p la r o la ra k a d la n d r la n e y le rin r
n e id ir. N o rm al b ir a lt g ru b u n nem i, u y g u n b ir a n la m d a , t m g ru b u n
h e rh a n g i b ir ele m a n n n eylem i n o rm a l b ir a lt g ru b u y a ln z b r a k r y a d a
d a h a te k n ik b i im d e , b t n g ru b u n h e r b ir elem a n n o rm a l a lt g ru p la y e r
d e i tir ir d iy e b ilm e m iz d ir. D ah a ak olaym . B t n g ru b u v e a lt g ru b u
S o la ra k a d la n d rn . Q g ru b u n u n h e rh a n g i b e lirli b ir g e le m a n n se e rse m
b y lece S g 'yle, S 'n in h e r b iri b ire y se l o la ra k g 'y le g sa ta r a f t a o la ca k e
k ild e a rp lm (p'yle s o n r a d a n a r p lm e k lin d e a d la n d r la n d u ru m )
t m e le m a n la rn d a n o lu a n b ir k m ey i g ste ririm . Bu n e d e n le k a re y e ili
k in s im e tri g ru b u n u n b e lirli S = (1, -1 , C, -C} a lt g ru b u d u ru m u n d a g = i
se e rse k b y lece Si = (i, - i, Ci, -C i) elde ederiz. B enzer b i im d e g S n o ta sy o -
n u , S 'n in h e r b ir i b ire y se l o la ra k 'y le g so l ta r a f ta o la ca k e k ild e a r p l
m (5 'y le n ce d en arp lm ) t m e le m a n la rn d a n o lu a n b ir k m ey i g s
te rir. Bu n e d e n le rn e im izd e a r tk S = (i, - i, iC, -iC ) ifa d e sin e sa h ip o lu
ru z. S 'y le ilg ili, 'n in n o rm a l b ir a lt g ru b u o lm a s i in gerek li k o u l b u iki
k m e n in ay n o lm a sd r, d i e r b ir d ey ile S 'd e k i t m g 'le r i in

Sg = gS

o lm a sd r. B e lirli rn e im izd e, d a lg a l p a r a n te z i in d e k i e y le r to p la m n n
d z e n le n m e m i b ir k m e o la ra k (bylece 5 i ve i<S ak b i im d e y a z ld n
d a, -C ve C e le m a n la rn n , e le m a n la r to p la m i in d e te rs d z e n d e g r n
m e si n em li deildir) a ln m a s a k lm z d a tu tm a n n z o ru n lu o ld u u b ir ey
o lm a k zere, d u ru m a s ln d a (Ci = -iC ve -C i = C o ld u u n d a n ) b u d u r.
K areye a it s im e trile r g ru b u n u n n o rm a l o lm a y a n b ir a lt g ru b u n u {1,C)
iki elem a n l a lt g ru p o la ra k g ste re b iliriz . Bu n o rm a l o lm a y an b ir a lt -
g r u p tu r n k i{l, C) = {i, -Ci) ik en (1, C)i = (i, C iJ'dir. K arem izi sa ta r a f
g ste re n y a ta y b ir okla i a re tle d i im iz d e b u a lt g ru b u n y en i (in d irg en m i)
s im e tri g ru b u o la ra k o rta y a k t n a d ik k a t e d in (bkz. ekil 13.3a). K areyi
b u n u n y e rin e d iy a g o n a l o la ra k a a sa ta r a f g s te re n b ir o k la i a re tle r-

f [13.5] Bu p arag raftak ilerin t m n n a lt g ru p la r olduklarm dorulayn (ve n o t 13.4' akl-


n zd a tutun).
O (a)
<$> (b) (c) (d)

e k il 13.3 (a) ekil 1 3 .1 'in k r e s in i sa ta r a f g s te re n b ir o k la i a re tle m e k o n u n s im e tri -


g ru b u n u n o rm a l o lm a y a n b i r {1, C) a lt g r u b u n a in d irg e r, (b) D iy ag o n al o la ra k sa a a
ta r a f g s te re n b i r o k la i a re tle m e k n o rm a l o lm a y a n fa rk l b ir (1, Ci) a lt g ru b u so n u c u n u
v e rir, (c) ekil 1 3 .2 'n in k r e s in i te k b i r n o k ta y la i a re tle m e k s im e tr is in i 0 (3 )' n (norm al
o lm ay an l b i r 0 (2 ) a l t g ru b u n a in d irg e r: o rijin i b u n o k ta y a b ir le tir e n e k se n e ta fn d a k i
d n d rm e le r, (d) K re s r a d a n b i r ok y z l n n k e le riy le i a r e tle n ir s e (b u ra d a b i r do-
d e k a h e d ro n l, o n a a it s im e tr ile r g ru b u 0 (3 )' n (norm al olm ay an ) so n lu b i r a lt g ru b u d u r.

sek n o rm a l o lm a y an b a k a b ir a l t g ru p , d i e r b ir d ey ile (1, Ci), eld e ed e


b iliriz (ekil 13.3b).113-61 0(3) d u ru m u n d a n em siz o lm a y a n y a ln z c a b ir n o r
m a l a lt g r u p ,113 71 d i e r b ir d ey ile S0(3), o ld u u o rta y a k a r f a k a t p ek ok
n o rm a l o lm a y an a lt g ru p m e v c u ttu r. N o rm al o lm a y a n rn e k le r k re ze
rin d e u y g u n b ir so n lu n o k ta la r k m e si se e r ve k re n in b u n o k ta la rla i a
r e tli sim e trile rin i a r a r s a k elde ed ilir. Y alnzca te k il b ir n o k ta i a re tle rs e k
b u d u ru m d a a lt g ru p k re n in o rijin i b u n o k ta y a b ir le tir e n ek sen e tra fn
d ak i d n d rm e le rin d e n o lu u r (ekil 13.3c). A lte rn a tif o la ra k , rn e in s
r a d a n b ir ok y z l n n k e le ri o lan n o k ta la r i a re tle y e b iliriz . Bu d u
ru m d a a lt g ru p s o n lu o lu r ve b u b e lirli ok y zl y e a it s im e tri g ru b u n d a n
o lu u r (ekil 13.3d).
N o rm al a lt g r u p la rn n em li o lu u n u n b ir se b eb i, b ir Q g ru b u n em siz
o lm a y an n o rm a l b ir a lt g ru b a s a h ip s e b u d u ru m d a Q'y i b ir a n la m d a , d a h a
k k g ru p la r a b le b iliriz . S 'n in g 'y e a it n o rm a l b ir a lt g ru p o ld u u n u d
n n . Bu d u ru m d a a y rk S g k m e leri, g, S 'n in t m e le m a n la r z e rin d e n
g em ek zere, k e n d ile rin i b ir g ru p o lu tu rm a k z e re te rs ev irir. V erili b ir
Sg k m e si iin g se im in in g en e llik le esiz o lm a y n a d ik k a t ed in ; Q'ye a it
f a rk l g , g e le m a n la r i in S g = S g ifa d e s in e sa h ip o lu ru z. S g b i im in in ,
h e r h a n g i b ir S a lt g ru b u y la ilg ili k m e le rin e </'nin e k m e le r i d e n ir f a k a t
Q n o rm a l o lu rs a e k m e le r b ir g ru p o lu tu ru r. B u n u n n e d e n i, b y le si iki
S g ve S h e k m e sin e sa h ip o ld u u m u z d u ru m d a S g 'n in S h ile " arp m m ''

(Sg) (S h ) = S(gh)

S [13.6] Bu s a v la n kon tro l edin ve norm al olm ayan iki a lt grup d ah a olduunu, bakaca olm a
dn gstererek bulun.
o la ca k b i im d e ta n m la y a b ilm e m iz ve t m g ru p ak siy o m la rn n , S 'n in n o r
m a l o lu u sa la n m a k k o u lu y la , e s a s e n sa ta ra fn , b u d en k lem in so l t a
r a fn d a k i ek m e le rin g ste rim in d e h a n g i g ve h 'n in se ilm i o lm a sn d a n
b a m sz o la ra k iyi ta n m l o lm a s n e d e n iy le y e rin e g e tirild i in i g rm e
m iz d ir .113-81 Bu b i im d e ta n m la n a n so n u ta k i g ru p k e n d i n o rm a l a lt g r u
b u S a ra c l y la 'n in a r p a n g r u b u o la ra k a d la n d rlr. S a ra c l y la
ff'n in a r p a n g ru b u Q/ S e k lin d e y a z lr. S n o rm a l o lm a sa d a h i a y rk Sg
e k m e le rin in (bir g ru p olm ayan) a r p a n u z a y y la ilg ili h l Q/ S y a z a b ili-
r iz .113-91
nem siz o lm a y a n h i b ir n o rm a l a lt g ru b a sa h ip o lm a y an g r u p la r a b a
s it g r u p la r d e n ir. SO(3) g ru b u b a s it g r u p la r a b ir rn e k tir. B a s it g r u p la r
b e r r a k b ir a n la m d a g ru p k u ra m n n te m e l y a p ta d r . Bu n e d e n le t m
s o n lu b a s it g r u p la r n ve t m s re k li b a s it g ru p la rn a r tk b ilin iy o r o lm a s
19. ve 20. y zy l m a te m a ti in in n em li b ir b a a r s d r. S rek li d u ru m la i l
g ili o la ra k (dier b ir d ey ile Lie g ru p la ry la ilgili) b u n u n , te m e l te z le ri
1 8 8 8 -1 8 9 0 'd a o rta y a k m o ld u k a e tk ile y ici A lm an m a te m a tik i W il-
h elm K illing, 1847-1923, ta ra fn d a n b a la n p e s a s e n 1 894'te, u a n a dek
y a z lm en n em li m a te m a tik se l te z le rd e n b iriy le ,5 (blm 12 'd e k a r la
t m z v e b l m 17'de y e n id e n b u lu a ca m z ) m u h te e m g eo m etric i ve
c e b irc i felie C a rta n ta ra fn d a n ta m a m la n m a s m a te m a tik se l b ir k e ta y
d. Bu s n fla n d rm a m a te m a tik ve fiz i in p ek ok a la n n d a b u g n e dek te
m el b ir ro l o y n a m a y a dev am e tm i tir. S ra sy la m (m + 2), m (2 m + 1), m (2 m
+ 1), m (2 m - 1) b o y u tla r n a sa h ip A m, Bm, Cm, Dm (m = 1, 2, 3, ... o lm a k z e
re) o la ra k b ilin ip k la sik g r u p la r o la ra k a d la n d r la n d rt a ile (bkz.
1 3 .1 0 'u n sonu) ve s ra s y la 78, 133, 248, 52, 14 b o y u tla rn d a Es, E7, Es, F4,
G2 o la ra k b ilin e n b e o la a n s t g r u p m e v c u t o ld u u o rta y a k ar.
S onlu b a s it g r u p la r n s n fla n d rlm a s 20. y zy ln u z u n y lla r b o y u n
ca h a tr s a y lr s a y d a m a te m a tik i ta r a f n d a n g e li tirilip an c a k 1982'de
ta m a m la n m ok d a h a y en i (ve h a t ta d a h a zor) b ir k a z a m m d r .6 Y ine b a z
s is te m a tik a ile le r ve o la a n s t s o n lu b a s it g r u p la rn so n lu b ir to p la m
m e v c u ttu r. Bu o la a n s t g r u p la r n en b y , d ze n i

= 808017424794512875886459904961710757005754368000000000
= 2 46 x 3 20 x 5 9 x 7 6 x 112 x 133x 17 x 19 x 23 x 29 x 31 x 41 x 47 x 59 x 71

[13.8] Bunu doru lay n ve S norm al deilse aksiyom larn b aarszl a urad k larn gste-
rin.
S [13.9] g 'y a a it h erh an g i b ir S a lt grubuyla ilgili olarak Q/ Sdeki elem an saysnn niin S d
zenine b lnen Q d zeni olduunu aklayn.
5 Bkz. van d er VVaerden, 1985, s. 166-174.
6 Bkz. Devlin, 1988.
o la n v e d e v o la ra k a d la n d r la n g ru p tu r. O la a n st g r u p la r p ek ok m o
d e m k u ra m s a l fiziki i in b e lirli b ir ekicilie sa h ip g r n r. P ek ok in
s a n d e v a s a f a k a t s o n lu d ev in h e rh a n g i b ir gelecek k u ra m n d a ro l a lm a s
u m u tla r n a k la rk e n Es g ru b u sic im k u ra m n d a (31.12) n em li b i im d e
b ir ro l o y n a r .7
B a s it g r u p la r n s n fla n d rlm a s , y u k a rd a b e lirtild i i ze re, g en el -
g r u p la r n b a s it g r u p la r d a n (Abelci o la n la rla b irlik te) o lu tu ru lm u o la ra k
d e e rle n d irile b ilm e si n e d e n iy le g en el o la ra k g ru p la rn s n fla n d rlm a s n a
y n elik a tlm n em li b ir a d m o la ra k d e e rle n d irile b ilir. A sln d a t m y
k b u d e ild ir n k b a s it b ir g ru b u n b ir d i e ri z e rin d e n n a s l o lu tu
ru ld u u n d a d a h a fa z la b ilg i m e v c u ttu r. Bu k o n u n u n a y r n tla r n a b u r a d a
g irm e y i n e rm iy o ru m f a k a t b u n u n o la b ilm e sin e ilik in en b a s it y o lu a n
m a y a deer. Q ve 3C h e rh a n g i iki g r u p s a b u d u ru m d a b u n la r ele m a n la r
b a s it b i im d e (g, h) iftle ri o la n Qx.3C a r p m g r u b u o la ra k a d la n d rla n
ey i, g 'ye ve h J f 'y e a it o lm a k ve g x 3 f 'n in (g, h) ve (52, h) ele m a n la r
a r a s n d a k i g ru p a rp m a k u ra l

(g , h) (<72, h 2) = (g<72, fe/ 12)

o lm a k ze re, o lu tu rm a k i in b irle e b ilir ve g ru p a k s iy o m la rn n s a la n


d n d o ru la m a k ok k o lay o lu r. P a r a c k fiz i in d e ro l a la n p ek ok g ru p
a s ln d a b a s it g r u p la r n (ya d a o n la rn b a s it d e iik li e u ra m h allerin in )
a rp m g r u b u d u r .113101

13.3 Dorusal dnmler ve matrisler


G enel g r u p la r a l m a s n d a s im e tri g ru p la r n n m e rk e zi b ir ro l o y n a d
b u lu n m u zel b ir s n f m e v c u ttu r. B u n la r v e k t r u z a y la rn n s im e tri -
g r u p la n d r . B ir v e k t r u z a y n a ili k in s im e trile r d o ru sa l d n m le r t a
r a f n d a n v e k t r u za y y a p s n k o ru y a ra k ifa d e ed ilir.
11.1 v e 12.3 'ten , b ir V v e k t r u z a y n d a , o n u n y a p s n ta n m la rk e n
v e k t rle rin s a y la rla to p la m ve a rp m k a v ra m n a s a h ip o ld u u m u z u
a n m sa y n . B ir sa y y la a rp m a , v e k t r o sa y o r a n n d a b y tm e k (ya d a
k ltm ek ) o la ra k gz n n e g e tirilirk e n , to p la m a n n g eo m etrik re s m in in
p a r a le lk e n a r k u ra ln n k u lla n m y o lu y la elde e d ild i i g e r e in i n o t e d e b i
liriz (ekil 13.4). B u ra d a o n u g erel b ir sa y o la ra k re sm e d iy o ru z f a k a t a y
r c a k a rm a k v e k t r u z a y la r d a o la s d r (ve p ek ok b a la m d a k a rm a k

7 Bkz. Conway ve N orton, 1972; Dolan, 1996.


i [13.10] H erhangi iki Q ve J f g rubuyla ilgili olarak g x f n in b ir grup olduunu ve !
arp m g ru b u n u Jf'y le belirleyebileceim izi dorulayn.
e k il 13.4 D orusal b ir d n m ze rin d e
h a r e k e t e tti i v e k t r u z a y n n y a p m korur.
B u y a p (gerel b ir s a y y a d a k a r m a k b ir
v e k t r u z a y d u r u m u n d a k a r m a k b ir sa y
o labilen) b ir X sk a le r iy le (p a ra lelken a r k u r a l
ta ra fn d a n g ste rile n ) to p la m a v e a r p m a i
le m le r in c e ta n m la n r. B u t r b ir d n m
d o ru la r n ve "paralel" k a v r a m n n "d o ru lu
u n u ", O o rijin in i s a b it tu ta r a k ko ru r.

s ih ir n e d e n iy le zellikle nem lidir!), y in e de b ir d iy a g ra m d a p o rtre le m e k


g t r. V 'n in d o ru sa l d n m , b u te m e l v e k t r u za y k a v ra m n c a t a
n m la n d ze re, V 'yi y a p s n k o ru y a ra k k e n d isin e g e tire n b ir d n m
d r. D ah a genel o la ra k ay rc a, b ir v e k t r u z a y n b ir d i e rin e g t re n d o
r u s a l d n m le ri de ele ala b iliriz .
B ir d o ru sa l d n m , m a tr is a d v e rile n b ir sa y d iz ilim i k u lla n la ra k
ak b i im d e a k la n a b ilir. M a tris le r m a te m a tik se l pek ok b a la m d a
n em lid ir. Bu so n d erece k u lla n l k a v ra m la r z a rif c e b irse l k u ra lla ry la
b irlik te b u b l m d e (ve 13.4,5'te) inceleyeceiz. A sln d a 1 3 .3 -7 m a tris
k u ra m n n ve o n u n s re k li g r u p la r k u ra m n a u y g u la n m a s n n se ri b ir e i
tim i o la ra k d e e rle n d irile b ilir. B u ra d a a k la n a n k a v ra m la r k u a n tu m k u
ra m n n u y g u n o la ra k a n la lm a s i in y a a m s a l n e m d e d ir fa k a t b u m a l
zem eye h a lih a z r d a a in a o la n o k u y u c u la r, y a da k e n d isin e g eld i im izd e
k u a n tu m k u ra m n a ilik in d a h a az a y rn tl b ir k a v ra y te rc ih ed en ler,
en a z n d a n im d ilik b u b l m le ri a tla m a y se e b ilirle r.
D o ru sal b ir d n m n neye b e n z e d i in i g rm ek ze re n celik le 3 -
b o y u tlu b ir v e k t r u zay d u ru m u n u ele a la lm ve o n u n 1 3 .1 'd e t a r t l
m , k re n in s im e trile rin i v ere n 0(3) (ya d a S0(3)) d n g g ru b u y la ili k is i
n i g relim . Bu k rey i k lit i E 3 3 -u z a y m a (bu u za y k re n in m e rk e zin d e k i
O o rijin iy le ilg ili b ir v e k t r u za y o la ra k d e e rle n d irilm e k z e re 8) y e r le ti
rilm i, (x, y, z) s r a d a n K artezy en k o o rd in a tla r b i im in d e k i

x2+ y2+ z2 = 1

g eo m etrik y e r o la ra k d n e b iliriz .113111 K ren in d n d rm e le ri a r tk E3' n


d o ru sa l d n m fa k a t 13.1,8'de (ayrca bkz. 13.1) g eleceim iz orto-
g o n a l o la ra k b ilin e n ok zel tip te b ir d n m b i im in d e ifa d e ed ilir.
B u n u n la b irlik te g e n e l d o ru sa l d n m le r k rey i ekil 1 3 .5 'te g s te
rild i i g ib i b ir elip so id e s k tr r y a d a g e n ile tir. G eom etrik o la ra k do-

14.1'de k liti b ir uzayn afin b ir uzaya rnek olduunu gryor olacaz. Belirli b ir O
(orijin) vektr uzay setiim izde o b ir vektr uzay haline gelir,
i [13.11] Bu denklem in, O 'dan birim uzaklktaki n o k ta la n vererek n asl 2.1'in P isagor teo re
m inin sonucu olduunu gsterin.
r u s a l b ir d n m d o ru la rn ve "p aralel" d o ru la r k a v ra m n n "d o ru lu -
u "n u O o rijin in i s a b it tu ta r a k k o ru y a n b ir d n m d r. B u n u n la b irlik te
d ik y a d a d i e r a la r k o ru m a s gerekm ez, b ylece e k ille r d z e n li f a k a t
e y n s z b ir b i im d e s k tr la b ilir ya d a g e n ile tile b ilir.
D o ru sal d n m le ri x , y, z k o o rd in a tla r b i im in d e n a s l ifad e e d e
riz? Y an t, y en i h e r b ir k o o rd in a tn o rijin a l o la n la rn b ir (trde) d o ru sa l
b irleim i o la ra k , d i e r b ir dey ile, a, fl v e y s a b it s a y la r o lm ak zere,
a x + Py + y z b en z eri a y r b ir ifa d e ta r a f n d a n ifa d e e d ilm e s id ir .113121 H er
b iri y en i k o o rd in a tla r d a n b iriy le ilg ili olm ak z e re b u t r 3 a d e t ifad ey e
sa h ib iz . T m b u n la r d a h a zl b i im d e y azm ak z e re 12. b l m n in d is
n o ta s y o n u y la b a la n t k u rm a k y a r a rl o la c a k tr. B u n u n i in k o o rd in a tla r,

x 11 = x,
2
x = y, x 3 = z

o lm a k ze re, (xa, x 2, x 3) o la ra k (bu s t in d is le rin y in e s le ri g s te rm e d i i


n i a k ld a tu ta ra k , bkz. 12.2) y e n id e n i a re tle riz , k lit i 3 -u z a y m z d a k i
g en el b ir n o k ta , a = 1, 2, 3 olm ak ze re, x a k o o rd in a tla r n a s a h ip tir, in d is
n o ta s y o n u n u k u lla n m a n n b ir a v a n ta j h e r sa y d a k i b o y u tta g eerli o lm a
sd r, b ylece a 'm n (ve t m d i e r in d is h a rfle rim iz in ), n s a b it b ir p o z itif
ta m s a y o lm ak ze re 1, 2, ..., n z e rin d e n g e ti in i d n e b iliriz . B iraz n
ce ele a lm a n d u ru m d a n = 3 't r.
E in s te in 'n to p la m a u z la s y la (12.7) b irlik te in d is n o ta s y o n u n d a , g e
n el d o ru sa l d n m a r tk
x a !-> T g x b
b i im in i a l r .9113131

e k il 13.5 (x , y, z K artezy en k o o r d in a tla r b i im in d e ifa d e edilen) E3 z e rin d e h a re k e t


e d e n d o ru s a l b ir d n m x 2 + y 2 + z 2 1 b irim k r e s in i g e n e llik le b i r e lip so id e s k t
r r y a d a g e n i le tir. 0(3) o rto g o n a l g r u b u b irim k re y i k o ru y a n E3 d o ru s a l d n m le
r in d e n o lu u r.

J S [13.12] N eden olduunu ak lay ab ilir inisiniz? B asitlik iin b u n u yalnzca 2-boyutlu durum
iin yapm .
9 Bu k itab n pek ok yerinde in d isleri b ir ten s r tipi sem bol zerinde derecelendirm ek uygun
ve bazen gerekli olacaktr. Bir dorusal dnm du ru m u n d a b u n a m atris arpm nn dze
n in i ifade etm ek zere gerek duyarz.
Bu d o ru s a l d n m T b i im in d e a d la n d r r s a k , T 'n in b u Tg b ile e n
ler k m e sin c e ta n m la n d n g r r z . Bu t r b ir bileen ler k m e si g e n e l
lik le s a y la rn k a r e b iim li, y a d a b a k a b a la m la rd a (aa y a b akn) m x
n -d ik d rtg e n , b ir d iz ilim i o la ra k d z e n le n ir ve n x n m a tr is o la ra k a d la n d
rlr. B ylece y u k a rd a g ste rile n d en k lem 3 -b o y u tlu d u ru m iin

b u ifa d e X1 r **1 + T j x 2 + T $ x2 ile b a la y a n a y r b a n t i in k u lla


n lm a k zere, b i im in d e y a z lr .113141
A yrca b u n u in d is le r y a d a a k k o o r d in a tla r o lm a k sz n , x * T x o la
ra k d a y a z a b iliriz . D ilersek, x a >
>T * x b" m n b ir b ile e n ifa d e si o lm a m a s
f a k a t a s ln d a b u s o y u t x > T x d n m n te m sil etm esi d o la y sy la so
y u t in d is n o ta s y o n u n u b e n im se y e b iliriz . (n d isle n m i b ir ifa d e n in so y u t
o la ra k y a d a b ile e n le r b i im in d e o k u n m a s n em li o ld u u n d a b u s zc k
seim i y o lu y la ak h a le g etirilec ek tir.) A lte rn a tif o la ra k , ekil 1 3 .6 a'd a i
zild i i z e re d iy a g r a m b i im in d e k i n o ta s y o n u k u lla n a b iliriz . B enim a k
la m a la rm d a sa y m a tr is i (T) y a d a so y u t T d o ru sa l d n m , b u iki
k o n u (ilki V v e k t r u za y m zn b e lirli b ir k o o rd in a t ta n m n a b a ly k en
k in cisi d e ildir) a ra s n d a k i te k n ik a y r n tla r la ilg ilen m ed i im s re c e d
n m l o la ra k k u lla n la c a k .
7 'n in u y g u la n m a s n iz ley e re k u y g u la n a n ik in ci b ir 5 d o ru sa l d n
m n ele a lalm . k isin in R = ST o la ra k y a z la n R a rp m b ir

b ile e n (ya d a s o y u t in dis) ta n m n a s a h ip o lu r (b ile e n le r i in to p la m a uz-


la s !).113151 ST a rp m n n d iy a g ra m b i im i ekil 13.6 b 'd e v eriliy o r. D iyag
ra m b i im in d e k i n o ta s y o n d a d o ru s a l d n m le rin a rd k b ir a rp m n
o lu tu rm a k ze re o n la r a a d o ru o la n b ir izg id e d iz d i im ize d ik k a t
ed in . Bu, n o ta s y o n d a u y g u n o la ra k a l r fa k a t i in d e k i b a la y c "in d is
izg ileri"n in y a ta y b i im d e izild i i fa rk l b ir u z la d a m k em m el d e re c e
de iyi b i im d e k a b u l e d ile b ilir. (yleyse b u r a d a c e b irse l ve d iy a g ra m b i i
m in d e k i g s te rim le r a r a s n d a d a h a y a k n b ir u y u m m e v cu ttu r.)

f [13.14] B unun n asl x *> Txb'yi ifade etti in i aklayarak t m n ay rn tl olarak yazn.
[13.15] R, S ve T arasn d ak i, bileenlerin 3x3 kare dizilim li elem anlar biim inde ak olarak
y azlan iliki nedir? Bu, "m atrislerin arpm "nm norm al kural, size tan d k sa b u n u n fa r
k nda olabilirsin iz.
(a)
e k il 13.6 (a) x a w T%xb d o r u s a l d n m y a d a in d is le r o lm a k sz n d iy a g ra m b i im in
d e x * T x o la r a k (ya d a in d is le r le b ir lik te 1 2 .8 'd ek i g ib i so y u t o la r a k o kuyun) y a z lm
h a li, (b) S, T, U d o ru s a l d n m le ri ve o n la r n S T v e STU a rp m la ry la ilg ili d iy a g ra m
la r. A rd k b i r a rp m d a o n la r a a d o ru b i r izg i b o y u n c a d iz e riz , (c) 8 K ro n eck er
d e lta s y a d a / z d e lik d n m "gvdesiz" b ir izgi o la r a k g s te rilir, b y lece
TJSJ = T = S j r j b a n tla r n o ta s y o n d a o to m a tik h le g e lir (ay rca b k z . ekil 12.17).

/ zd e lik d o ru sa l d n m n o rm a l o la ra k 5 (K r o n e c k e r delta s;
s ta n d a r t u z la d a b u in d is le r n o rm a ld e d e re c e le n d irilm e m i o lm ak zere)
e k lin d e y a z la n b ile e n le re s a h ip tir . Bu d u ru m d a

ifa d e s i g e e rlid ir v e T l = T = IT c e b irse l b a n ts n v ere n

7 6? = Tca = sg r*

ifa d e sin e sa h ip o lu ru z .113151 Sg b ile e n le rin in k a re m a tris i, s t so l k e d en


sa a lta u z a n a n ve a n a k eg e n o la ra k a d la n d r la n e y o la n a a d o ru
l'le r e s a h ip tir, n = 3 d u ru m u n d a b u

b i im in d e d ir. D iy ag ram b i im in d e k i g ste rim d e K roneck er d e lta s n b a


sit e "gvdesiz" b ir izgiyle g s te ririz ve y u k a rd a k i c e b irs e l b a n tla r
n o ta s y o n d a o to m a tik h a le gelir; bkz. ekil 13.6c.
V ektr u z a y n n t m n b u u z a y i in d e d a h a k k b ir b lg ey e (alt
uzay) k a d a r g n d e re n b u d o ru sa l d n m le r te k il o la ra k a d la n d r lr .10
T 'n in te k il o lm a s i in e d e e r b ir k o u l

Tv = 0

f [13.16] D orulayn.
10 Bu blge r b o y u tu n d a b ir vek tr uzaydr, r 'y i (r < n olm ak zere) m a trisin ya da dorusal T
d n m n n derece si olarak ad lan d rrz. Tekil olm a ya n b ir n x n m a trisi n derecesine s a
h ip tir. ("Derece" kavram ay rca dikdrtgen m a trisle r iin de geerlidir.) N ot 12.18'le k a r
latrn .
e k il 13.7 T ekil o lm a y a n b ir (nxn) T m a t
ris in in T~1 te r s i b u ra d a d iy a g r a m b i i
m in d e , 1 2 .7 'd e s u n u lu p e k il 12.18'de
g s te r ile n (ea,c e c = n! ile n o rm a liz e
ed ilm i) L e v i- C iv ita ters s im e tr ik ea c ve
ea c n ic e lik le r in in d iy a g r a m b i im le r i k u l
la n la ra k a k o la ra k v e r ilm e k te d ir.

o la ca k b i im d e s f r o lm a y a n b ir v v e k t r n n v a r l d r .113171 D n m n
te k il o lm a y s a la n rs a b y lece o, T 'n in te rs i T -1 olm ak ze re, b ir te r
se 113181 sa h ip o lu r ve b ir te rs te n b ek len e ce i ze re

PT~ l T*- ^7*

o lu r. Bu te r s in ak ifa d e sin i d iy a g ra m b i im in d e k i n o ta s y o n d a d a u y g u n
e k ild e v e re b iliriz ; 12.7 ve ekil 12.8'de s u n u lm u 113191 te rs s im e trik (L e v i-
C ivita ) ea c ve ea- c (n o rm a lle tirm e y le ea c ea c = n!) n ic elik leriy le ilg ili y a
r a r l d iy a g ra m la r su n d u u m ekil 13.7'ye b ak n .
M a tris c e b iri (ilk o la ra k 1858'de m u a z z a m re tk e n n g iliz m a te m a tik i
ve a v u k a t A rth u r C ayley ta r a f n d a n b a la tlm o la n )11 o ld u k a g en i b ir
u y g u la m a a la n n a (rn. s ta tis tik , m h e n d islik , k ris ta lo g ra fi, p sik o lo ji, h e
sa p la m a ; k u a n tu m m e k a n i in i sa y m y o ru m bile) s a h ip tir. Bu, 11.3, 5,
6 'd a z e rin d e d u ru la n d rd e y le r ve C liffo rd ve G ra ssm a n n c e b irle rin i g e
n eller. G erek m a tr is le ri o lu tu ra n (kendileri i in k a im ita lik h a r f le r k u l
la n la n s o y u t d o ru sa l d n m le r yerine) b ile e n le rin d iz ilim i i in d ik
k a ln h a r f le r (A, B, C, ...) k u lla n y o ru m . S ab it n i in n x n m a tr is in e d ik k a ti
s n rla y a ra k , i e risin d e to p la m a ve a rp m a k a v ra m la rn n ta n m la n d
b ir s iste m e , s ta n d a r t

A + B = B + A, A + (B + C) = (A + B) + C, A(BC) = (AB)C,
A(B + C) = AB + AC, (A + B)C = AC + AB

c e b ir k u r a lla r g eerli olm ak zere, sa h ip o lu ru z. (A + B 'n in h e r b ir e le m a


n A ve B 'n in ilg ili e le m a n la rn n b a s it b i im d e k i to p la m d r.) B u n u n la
b irlik te a rp m a n n d e im e zelli in e sa h ip o lm ayz, b u d u ru m d a g e n e l
lik le AB * AC olur. D ah a s y u k a rd a g rd m z g ib i s f r o lm a y a n n x n
h e r z a m a n te rs e sa h ip olm az.

[13.17] Neden? Bunun zellikle, bileen ler dizilim inin, s tu n u n b t n n d e O'lara ya da iki
zde s tu n a sah ip olduu durum da m eydana geldiini gsterin. Ayrca bu, iki zde sra
v ar olduu d u ru m d a neden geerlidir? pucu: Bu son ksm iin aadaki d eterm in an t kou
lun u gz nnde bu lu n d u ru n .
M. [13.18] N iin ak ifadeler k u llanlm adn gsterin.
S [13.19] ekil 12.18de verilen diyagram biim indeki b a n tla r ku llan arak bu tanm n
T T 1 = I = r -1T ifad esin i verdiini dolaysz biim de kantlayn.
11 M atris k u ram n n tarih iy le ilgili, bkz. M acDuffee, 1933.
A yrca c e b irin m x n d ik d r tg e n m a tris d u ru m u n a , m 'n in n 'ye e it o lm a
z o ru n lu lu u b u lu n m a m a k zere, g e n ile d i i de b e lirtilm e lid ir. B u n a k a r
n b ir m x n m a tris iy le p x q m a tr is i a ra s n d a k i to p la m a y a ln z c a m = p ve
n q o ld u u n d a ta n m la n r; b u n la r a ra s n d a k i a rp m a y sa , so n u b ir m x q
m a tr is i o lm ak zere y a ln z c a n = p o ld u u n u d a ta n m la n r. Bu g en ile m i
ce b ir, x " s tu n v ek t r " b ir n x l m a tr is o la ra k d n lm e k ze re, y u k a r
d a ele a lm a n Tx g ibi a rp m la r k a p s a r .113201
GL(n) g e n e l d o ru sa l g r u b u n - b o y u tlu b ir v e k t r u z a y n n s im e tri g ru
b u d u r ve a k b i im d e te k il-o lm a y a n n x n m a tr is in a rp m s a l g ru b u o la
r a k k a v ra n r. V ektr u z a y m z n gerel o ld u u n u ve b u n a b a l o la ra k
m a tris im iz d e g r n e n s a y la rn g er el s a y la r o ld u u n u v u rg u la m a k is te r
sek b u d u ru m d a b u d o ru sa l g r u b u n b t n n GL(n, R) o la ra k a d la n d r
rz. A yrca k a rm a k d u ru m u d a ele a lp GL(n, C) k a r m a k d o ru sa l g r u
b u n b t n n elde e d e b iliriz . S ra sy la SL(n, M) ve SL(n, C) e k lin d e , y a d a
d a h a k sa c a te m eld e b u lu n a n R ya d a C a la n la r {bkz. 16.1) a n la ld n
d a, y a z la n b u g r u p la rn h e r b iri, zel d o ru sa l g ru p o la ra k a d la n d rlr.
B u n la r m a tr is le ri l 'e e it d e te r m in a n tla r a sa h ip o lm a k la s n rla y a r a k el
de ed ilir. S ra d a d e te rm in a n t k a v ra m n n a k la n m a s olacak.

13.4 Determinantlar ve izler


n x n b ir m a tr is in d e te rm in a n t n e d ir? M a tris in e le m a n la ry la h e s a p la
n a n , y a ln z c a ve y a ln z c a m a tr is te k il o ld u u n d a k a y b o la n b ir te kil s a y
dr. D iy ag ram b i im in d e k i n o ta s y o n d e te rm in a n t a k e k ild e u y g u n o la
r a k a k la r; bkz. ekil 13.8a. B u n u n in d is -b i im li n o ta sy o n u , ea- d v e se h
n ic e lik le ri te rs s im e trik (Levi-C ivita) te n s rle ri o lm a k z e re ve n -b o y u tlu
b ir u z a y iin , a, ..., d ve e, ..., h in d is le rin in h e r b ir i sa y c a n a d e t o lacak
e k ild e ,
ea- de...d = n!

u y a rn c a n o rm a liz e ed ilm e k zere

^ -.ab...d'reT/
j6 l a l b l d ef...h

ifa d e sid ir.


Bu d e te rm in a n t d e t (Tg) y a d a d e t T (ya d a b a z e n |r | y a d a p a ra n te z in
y e rin i d ik izg ilerin a ld m a tr is i o lu tu ra n d izilim ler) o la ra k g s te re b ili
riz. 2 x 2 ve 3 x3 b e lirli m a tr is d u r u m la rn d a d e te rm in a n t

t [13.20] Bunu aklayn ve dikdrtgen m atrislerle ilgili cebirsel k u ra lla rn t m n ortaya ko


yun.
(a)

8 3

53
(b) n! n!

e k il 13.8 (a) d e t ( rj) = d e t T = |T| ile ilg ili d iy a g ra m b i im in d e k i g ste rim , (b) d e t (SD =
d e t S d e t T ifa d e s in in d iy a g ra m b i im in d e k i k a n t. T e rs s im e trile m e izg isi o r ta te rim e
e k le n e b ilir n k o n u n k e s ti i in d is iz g ile rin d e te r s s im e tri z a te n m e v c u ttu r. B kz. e k il
le r 12.17, 12.18.

det ( a = ad bc
'c d>

(
a b c
d e f = aej a fh + b fg bdj + cdh ceg

9 h j

ile v e r ilir .113-211 D e te rm in a n t, d iy a g ra m b i im in d e k i n o ta s y o n d a (ekil


13.8b) ok n e t e k ild e d o ru o la ra k g r leb ilec ek n em li ve o ld u k a k a y d a
d e e r

d e t AB = d e t A d e t B

b a n ts n sa la r, in d is n o ta s y o n u y la y a z ld n d a

e*~cef ...n = rH8[; . . . 6 ch]


ve
eab- c/6 ...c = (n - 1)! 6f

ifa d e le rin e b en z ey e n k ilit b ile e n le r ekil 12.18'de113221 g ste riliy o r.


A y rca b ir m a tris e (ya d a d o ru sa l dn m e) ait,

iz T = r = T l + T i + - + T ,

iz k a v ra m n a d a (dier b ir d ey ile a n a k eg en z e rin d e k i e le m a n la r to p


lam , b kz. 13.3), b u d iy a g ra m b i im li o la ra k ekil 13 .9 'd a g ste rilm e k
zere, sa h ib iz . B ir d e te rm in a n tla ilg ili d u ru m d a k in in a k s in e iki m a tr is in
AB a rp m n n iziyle b ire y se l o la ra k A ve B 'n in iz leri a r a s n d a b e lirli h i
b ir ilik i m e v cu t d e ild ir. B u n u n y erin e

? [13.21] B u n lan ekil 13. 8 'deki ifadeden t retin .


[13.22] B u n lan n niin geerli olduunu gsterin.
iz (A + B) = iz A + iz B

b a n ts n a s a h ib iz .113 231
D e te rm in a n tla , k e n d isiy le ilg ili e sa y sn n , k a re s i e2'y i (ve a y rc a d a h a
y k sek s le r e2, e2, vb) gz a r d edeb ilece im iz k a d a r "so n su z k k b i
im d e kk" o la ra k d e e rle n d irild i i b ir I + eA n x n m a tris iy le v erilen
" so n su z kk" b ir d o ru s a l d n m n d e te rm in a n ty la ilg isi o la n iz
a r a s n d a nem li b ir b a la n t m e v c u ttu r. Bylece (e2, v b 'y i gz a rd ederek)

d e t ( I + eA) = 1 + e iz A

ifa d e s in i b u lu r u z .113 241 zellikle, SL(n)'nin so n su z k k e le m a n la r, d i e r


b ir d ey ile b irim d e te rm in a n t olm ak z e re SL(n)'nin so n su z k k d n d r
m e le rin i te m sil e d e n e le m a n la r (G L(n)'ninkilere k a r t olarak), I + eA 'daki
s f r ize sa h ip A ta r a f n d a n n ite le n ir. B u n u n n em in i 1 3 .1 0 'd a g r y o r
o laca z. A sln d a y u k a rd a k i denklem , m a tris le rle ilg ili eA s r a d a n s a y la r
d ak i g ib i ay n ta n m a sa h ip olm ak zere,

d e t eA = elzA

ifa d e s i 113 251 z e rin d e n so n lu d o ru sa l d n m le re , d i e r b ir d ey ile

eA = I + A + 1/2A 2 + 1/6A 3 + 1/24A 4 +

ifa d e s in e g e n ile tile b ilir. Bu k o n u la ra 13.6 ve 1 4 .6 'd a d neceiz.

e k il 13.9 T( = T) iziy le ilg ili d iy a g ra m b i im in d e k i n o ta s y o n .

13.5 z deerler ve z vektrler


D o ru sal d n m le rle b a la n tl k a v ra m la r a r a s n d a k i en n em lile ri
"z d e erler" ve "z v ek t rler" o la ra k a d la n d r la n la rd r . B u n la r 21.5 ve
2 2 .1 ,5 'te g rece im iz ze re k u a n tu m m e k an i i i in ve m a te m a ti in d i
e r p ek ok a la n ve u y g u la m a s i in y a a m s a ld r. D o ru sal b ir T d n -

ff [13.23] Bunu gsterin.


[13.24] Bunu gsterin.
[13.251 Bununla ilgili ifadeyi olu tu ru n . pucu: Bir m atrisle ilgili "kanonik biimi", (13.5'te
akland gibi) onun z deerleri biim inde, ilk olarak bu z deerlerin eit olm adklarn
v arsay arak (ve bkz. altrm a [13.27]) kullann. Daha sonra baz z deerlerin eitliinin bu
t r k av ram lar geersiz k lam ayacam gsterm ek zere genel b ir argm an kullann.
m n n b ir z ve kt r , T 'n in k e n d is in in b ir k a tm a g n d e rd i i s fr o lm a
y an k a rm a k b ir v v e k t r d r. Bu dem ek o lu r ki,

T v = X T , d i e r b ir d ey ile T bv b = Xva

o la ca k e k ild e k a rm a k b ir X sa y s, ilg ili z deer, m e v c u ttu r. Bu d e n k le


m i a y rc a (T X I)v = 0 o la ra k d a y a z a b iliriz , b y lece X T 'n in b ir z d e eri
o la c a k sa T XI n iceli i te kil olm ak z o ru n d a d r. T e rsin e T XI te k ilse b u
d u ru m d a X T 'n in b ir z d e e rid ir, v b ir z d e e rse b u d u ru m d a a y rc a
v 'n in s f r o lm a y an h e rh a n g i k a rm a k b ir k a t d a z d e e rd ir. Bu k a tla r n
1 -b o y u tlu k a rm a k u zay T d n m n c e d e im em i b ra k lr; v 'y i z
v e k t r o la ra k n ite le y en b ir zellik (ekil 13.10).
Y u k a rd a k ile rd e n A 'nm T 'ye a it b ir z d e er olm a k o u lu n u n

d e t (T XI) = 0

o ld u u n u g r r z . B unu y a z a ra k n 'in c e d ere ced e n X b i im in d e b ir p o li-


n o m d en k lem i 113 261 elde ederiz. "C ebirin te m el teorem i", 4.2, a ra c l y la
d e t (T XI) e k lin d e k i ^ -p o lin o m u n u , d o ru sa l a r p a n la r o lm ak zere,
a r p a n la rn a a y ra b iliriz . Bu, y u k a rd a k i ifad ey i, Xx, X2,X 3, ..., Xn k a rm a k
sa y la r T 'n in e itli z d e e rleri olm ak zere,

(Ai - X)(X2 - X){X3 - X) ... U n - X) = o

ifa d e sin e in d irg e r. B elirli d u ru m la rd a b u a r p a n la rn b a z la r a k r, b u


d u ru m d a k a tl b ir z deere sa h ip o lu ru z. B ir Xr z d e e rin e ili k in m k a t
illi i Xr X a rp a n n n y u k a rd a k i a rp m d a g r n m e sk l n n sa y sd r.
T 'n in z d e e rle rin in , k a tllk la ra u y g u n b i im d e sa y la n to p la m s a y s b ir
rxn m a tr is i i in h e r za m a n n 'y e e i t t i r .113 271

e k il 13.10 D o ru sa l b ir T d n
m eylem i. z d e erleri h e r z a m a n
o rijin d e n g e e n d o ru sa l u za y la r
(burada doru) o lu tu r u r . B u
u za y la r T ta r a fn d a n d e i m e m i
b ra k lr. (Bu r n e k te ik i (eit o lm a
yan) p o z i t i f z d e e r (d a y n e le n
oklar) ve b ir n e g a tif z d e e r (ie y
n e le n oklar) m e v c u ttu r .)

[13.26] Bu polinom un k atsay larn diyagram biim li olarak g stereb ilir m isiniz? B unlar
n = 1 ve n = 2 iin zn,
t [13.27] detT = AjA2 A ve iz T = A, + + An olduunu gsterin.
r k a tll m d a k i b e lirli b ir X z deeri i in ilg ili z d e e rle rin u za y d
b o y u tlu lu u n d a , 1 < d < r olm ak zere, d o ru sa l b ir u z a y o lu tu ru r. ni
te r, H e rm itse l ve k u a n tu m m e k a n i in d e en ok ilg ile n ile n n o rm a l m a tr is
le ri (bkz. 13.9, 22.4,6) i e re n b e lirli tip te k i m a tr is le r i in h e r za m a n (ve
rili r i in d = l 'i n en "genel" d u ru m o lm a s g ere in e k a rn ) en y k sek
d = r b o y u tlu lu u n a sa h ip o lu ru z. Bu a n s l b ir d u r u m d u r n k d < r
i in g e erli (daha genel) d u r u m la rla b a a km ak d a h a z o rd u r. K u an tu m
m e k a n i in d e z d e e r k a tllk la r b o zu lm a la r o la ra k a d la n d r lr (kr.
22.6, 7).
n -b o y u tlu b ir V v e k t r u z a y n a ilik in b ir te m e l, n a d e t e 1, ..., en v e k t
r n n , b u n la r a lt ..., a n'n in h e p s i 0 o lm a m a k z e re a 1e 1 + I- anen = 0 b i
im iy le h e rh a n g i b ir ilik i m e v c u t o lm a m a k a n la m n a g elecek e k ild e d o
ru sa l o la ra k b a m sz o lm a k ze re, b ir e = (e 1, ..., e n) d z e n le n m i k m e
sid ir. Bylece V 'n in t m e le m a n la r b u te m el e le m a n la rn e siz b i im d e k i
d o ru s a l b ir b ir le im id ir .113 281 A sln d a b u zellik, d o ru s a l b a m sz l n
te k b a n a y e te rli o lm ay p V 'n in so n su z b o y u tlu o la b ild i i d a h a g en el d u
r u m d a b ir te m eli n ite le y e n ey d ir.
Bu n e d e n le v erili b ir e = (e 1( ..., e n) te m eli i in V 'n in h e rh a n g i b ir x
e lem a n esiz biim d e, (x 1, x 2, ..., x n) e 'n in x 'e gre d z e n le n m i b ileen ler
k m e si o lm a k ze re (12.3'le k a r la trn ),
x = x 1e 1 + x ze 2 + l- x ne n
= x J ej
(bu j in d is le ri b u r a d a so y u t o lm a m a k zere) o la ra k y a z la b ilir. T ek il-o l-
m a y a n d o ru sa l b ir T d n m b ir te m eli h e r za m a n d i e r b ir tem ele
g n d e rir; d a h a s e v e f v e rili h e rh a n g i ik i te m e lse b u d u ru m d a h e r b ir
e a 'y k e n d isin e k a r lk g elen / / y e g n d e re n esiz b ir T m e v c u ttu r:

TeJ = f j
e 'y e g re a ln a n b ile e n le r b a k m n d a n e lt e 2, ..., ente m e l e le m a n la rn a a it
b ile e n le rin k e n d ile ri s r a s y la (1 , 0 , 0 , ..., 0 ), (0 , 1 , 0 , ..., 0 ), ..., (0 , 0 , ..., 0 ,
l)'d ir. D ier b ir d ey ile e / n i n b ile e n le ri (f, 6f, 8f, ..., S p 'd ir .113-291 T m b i
le e n le r e ta b a n n a g re a ln d n d a T 'nin, / / n i n e ta b a n n d a k i b ile e n le
ri
(7}1, 7}2, T f .......TJ1)

o lm a k z e re ,113301 Tf m a tr is i o la ra k g ste rild i in i g r r z . D o ru sal b ir d


n m le b ir m a tris a r a s n d a k i k a v ra m s a l fa rk n , ilki s o y u tk e n ve b ir ta -

[13.28] Bunu gsterin.


[13.29] Bu n o tasy o n u aklayn.
[13.30] Niin? e /n in / tab an n d ak i bileenleri nedir?
b a n a d a y a n m a z k e n s o n ra k in in ta b a n a b a l b ir s u n u m a k a r lk g elm esi
o ld u u a n m sa n m a ld r.
A rtk, (varsa) T 'ye a it h e r b ir k a tl z d e e rin d = r 'y i sa la m a s k o u
lu y la , d i e r b ir d ey ile z u za y b o y u tlu lu u k e n d i k a d l n a e it o lm ak
k o u lu y la , V i in h e r b iri T 'ye a it b ir z d e e r o la n b ir ta b a n (e1( e 2, ..., en)
b u lm a k o la s d r .113-3" lg ili z d e e rle r A1( Az, ..., A:

T e ^ ^ ir T e 2 ^ 2e 2* ' ^n^n*

T, y u k a rd a o ld u u g ib i e ta b a n n / ta b a n n a g t r rs e b u d u ru m d a f t a
b a n n d a k i e le m a n la r y u k a rd a k i g ib id ir, bylece = A1e 1, f 2 = e 2e 2, ...,
/ = Ane n'ye sa h ip o lu ru z. B u ra d a n e ta b a n y la ilg ili T 'n in

k eg e n m a tr is b i im in i a ld so n u c u kar; y le ki, k a la n b ile e n le r s


f r o lm a k ze re, T* = A1( T2 = A2, ..., T = A 'dir. D o ru sal b ir d n m le
ilg ili b u k a n o n ik b i im h em k a v ra m s a l hem de h e s a p la m a y a ilik in o la ra k
o ld u k a k u lla n ld r .12

13.6 Temsil kuram ve Lie cebiri


G ru p la rn te m s il k u r a m o la ra k a d la n d r la n nem li (zellikle k u a n tu m
k u ra m i in nem li) b ir f ik irle r b t n m e v c u ttu r. 13.1'd e k i ta r t m a d a
b ir k are y e ilik in y a n s m a l-o lm a y a n s im e trile rin k a rm a k s a y la r t a r a
f n d a n te m s il e d ile b ild i in i, g ru p a rp m k a rm a k s a y la rn g erek a r
p m o la ra k b ire b ir te m sil ed ilm e k ze re, g zlem led i im izd e g ru p g s te ri
m iy le ilg ili o ld u k a b a s it b ir rn ek grd k . B u n u n la b irlik te A belci o lm a
y a n g ru p la r a , k a rm a k s a y la rn a rp m d e im e li o ld u u n d a n b u d ere ce
b a s it h i b ir ey u y g u la n a m a z . te ta r a f ta n d o ru sa l d n m le r (ya d a

[13.31] Bunu k an tlay ab ilir m isiniz? pucu: r katilliinin h e r b ir z deeriyle ilgili dorusal
o larak bam sz r ad et z deer sein. Tm bu toplam n vektrleri arasn d ak i dorusal b ir
b a n tn n , bu b a n t T'yle ard k biim de n arpm a u ratld n d a b ir elikiye yol a t
n gsterin.
12 z de erlerin tm uzay kap sad o bozulm u d u ru m lard a (dier b ir deyile b ir d 'n in ilgili
r 'd e n kk olduu durum larda) h l kanonik b ir biim b u lab iliriz fak at artk l'le rin , b u n
la r yalnzca, kegen terim leri eit z deerler (Jo rd a n norm al biimi) olan kare bloklar
iinde b u lu n m ak zere, ana kegenin hem en zerinde grnm esine izin veririz; bkz. Anton
ve Busby, 2003. A ktr ki W eierstrau ss bu norm al biim i, Jo rd a n 'd a n iki yl nce, 1868'de
(etkileyici biim de) bu lm u tu ; b kz Havvkins, 1977.
m a trisle r) gen ellik le d e im e li d e ild ir, b u d u ru m d a A belci o lm a y a n g r u p
l a n o n la r b i im in d e te m s il etm ey i a k la y ak n b ir b e k le n ti o la ra k d e e rle n
d ire b iliriz . A sln d a b u t r b ir eyle, 0(3) d n g g ru b u n u b o y u tta d o ru
sa l d n m le r b i im in d e g ste rd i im iz 1 3 .3 ' n b a n d a k a r la m tk .
22 . b l m d e g rece im iz z e re k u a n tu m m e k an i i t m y le d o ru sa l
d n m le rle ilg ilid ir. D a h a s, e itli sim e tri g r u p la n m o d e m p a r a c k f i
zi in d e, rn e in 0(3) d n g g ru b u , g relilik k u ra m y la ilg ili s im e tri g r u p
l a n (blm 18) ve p a r a c k e tk ile im le rin in te m e lin d e k i sim e trile rle (b
l m 25) ilg ili y a a m s a l nem e s a h ip tir. u h a ld e b u g r u p la n n zellikle
d o ru s a l d n m le r b i im in d e te m sil e d ilm e sin in k u a n tu m k u ra m n d a
te m e l ro lle re sa h ip o lu u a r tc d e ild ir.
K u an tu m k u ra m n n (zelde 26. b l m d e k i k u a n tu m a la n ku ram ) s k
lk la s o n s u z b o y u tlu u z a y la n n d o ru s a l d n m le riy le ilg ile n d i i o rta y a
kyor. B u n u n la b irlik te b a s itlik i in b u r a d a e y leri y a ln z c a , so n lu b o
y u tlu d u ru m d a k i d o ru s a l d n m le rc e te m sil e d ilile riy le ilg ili o la ra k
ifa d e ed eceim . Baz d u ru m la rd a n em li sa y la b ile c e k fa r k llk la r o lm a s
n a k a r n k a r la a c a m z fik irle rin ou so n su z b o y u tlu g s te rim le r i in
d e g e e rlid ir.
G ru p g ste rim i n e a n la m a gelir? B ir g ru b u n u ele aln . T em sil k u ra m
GL(7i)'n in , g 'd e k i h e rh a n g i b ir g elem a n i in o n a k a r lk g elen (GL(n)'ye
ait) d o ru sa l b ir T(g) d n m n n , 'd e k i a rp m a k u r a lla r G L(n)'nin i
le m le ri ta ra fn d a n k o ru n a c a k e k ild e , d i e r b ir d ey ile 'n in h e rh a n g i iki
g v e h elem a n iin
n g) T(h) = r(gh)

fa d e s in e sa h ip o la ca m z e k ild e , m e v c u t o lm a s ze lli in d ek i b ir a lt -
g ru b u n u (dier b ir d e y ile n x n m a tr is in a rp m s a l b ir g ru b u ) b u lm a k la i l
g ile n ir. (7'n in h 'd e n fa rk l o ld u u h e r d u ru m d a T(g), T(h)'d e n fa rk ly s a g s
te rim bire b ir o la ra k a d la n d rlr. Bu d u ru m d a G L(n)'nin b ir a lt g r u b u o la
r a k g ru b u n u n b ir zd e k o p y a s n a sa h ip olu ru z.
A sln d a so n lu h e r g ru p GL(n, R )'de, n 'n in d ze n i o lm a k z e re ,113321 b i
re b ir te m sile s a h ip tir ve b ire b ir o lm a y an o ld u k a fa z la g ste rim m e v c u t
tu r. te ta r a f ta n h e r s re k li g ru b u n b ir GL(n)'de b ire b ir te m s ile sa h ip o l
d u u p ek d e d o ru d e ild ir. B u n u n la b irlik te g ru b u n e v re n se l g r n m le ri
h a k k n d a k a y g la n m a z sa k (yerel) b ir te m s il h e r z a m a n o la s d r .13

[13.32] Bunu gsterin. pucu: T em sil edici m atrisin h e r b ir s tu n u n u sonlu g ru bunun ayr
b ir elem anyla ve a y n c a h e r b ir sray ilgili grup elem anyla iaretleyin. M atriste, g 'n in s
ray iaretley en elem an, s tu n u iaretley en elem an ve g 'n in bu belirli m atris tara fn d a n
tem sil edilen elem an a ra sn d a b elirli b ir b a n tn n (bunu bulun!) geerli olduu h er konu
m a b ir 1 yerletirin . Bu b a n tn n geerli olm ad d u ru m la rd a O yerletirin.
13 Bu noktay rneklem ek zere SL(n, K)'yi (dier b ir deyile GL(n, R l'nin kendisinin b irim -de-
te rm in a n t elem anlar) ele aln. Bu grup tem elde, 11.3'te b ir k ita b a ilikin kem er balam ay-
Son d ere ce k e n d in e zg N orveli m a te m a tik i S op h u s L ie'a, 1842-
1899, a tfe d ile n ve s re k li g r u p la r a ilik in y e re l k u ra m n b t n l k l o la
r a k ele a ln m a s n a yol a a n gzel b ir k u ra m m e v c u ttu r. (A slnda s re k li -
g r u p la r g en e llik le "Lie g ru p la r" o la ra k a d la n d rlr; bkz. 13.1.) Bu k u ra m
s o n s u z k k g ru p e le m a n la rn a ili k in b ir a l m a y a d a y a n r .14 G ru b u n
y ere l y a p s n a ili k in b t n l k l b ilg i s u n a n b u so n su z k k e le m a n la r
b ir t r ce b ir, L ie cebiri o la ra k a d la n d r la n ce b ir, ta n m la r. Lie c e b iri g r u
b u n t m e v re n se l y a p s n o rta y a k o y m a sa d a b u n o rm a ld e d a h a az nem e
sa h ip b ir k o n u o la ra k d e e rle n d irilir.
Lie c e b iri n e d ir? S rekli b ir Q g ru b u n a a it "so n su z kk" b ir a e le m a
n n te m sil e d e n b ir I + sA m a tris in e , e "kk" o la ra k k a b u l ed ilm e k z e
re, sa h ip o ld u u m u z u d n n (13.4'n so n u y la k a r la trn ). Bu t r iki
a v e b e le m a n n n ab a rp m n te m sil etm ek ze re I + sA ve / + eB 'n in
m a tris a rp m la rn o lu tu rd u u m u z d a , e 2 n ic e li in i "h e sa p la m a k i in ok
k k" o la ra k g rm ez d en g elm em ize iz in v e rilirs e

(7 + eA )(I + ) = / - 1- e (A + B ) + e 2AB
= I + e (A + B)

ifa d e s in i eld e ederiz. B u n u n la u y u m lu o la ra k A + B m a tr is to p la m iki


so n su z k k a v e b ele m a n n n ab g r u p a p m n te m sil eder.
A sln d a to p la m a ilem i Lie c e b irin in A, B , ... n ic e lik le rin e ilik in p a r a
s d r. B u n u n la b irlik te to p la m ilem i Q A belci o lm a y an b ir g ru p k e n de d e
im e lid ir, by lece y a ln z c a to p la m la r (a sln d a y a ln z c a Q b o y u tu n u ) ele
a lrs a k g ru b u n y a p s n a ili k in p ek fa z la ey y ak a la y a m a y z , g 'n in A belci
o lm a y an d o a s
a b a -1 b _1

e k lin d e if a d e le r o la n g r u p e viricilerin d e ifa d e ed ilir. B unu, (/ -I- eA ) _1 =


I - eA + e 2 A 2 e 3 A 3 + s l se ri ifa d e s in e (bu se ri h e r iki t a r a f I + eA ile
a rp la ra k k o la y ca k o n tro l ed ilm e k zere) d ik k a t ed e rek I + eA b i im in d e
y azalm . u h a k d e "h e sa p la m a k i in ok kk" o la ra k gz a rd e tti im iz
ey 3't r , fa k a t e 2'y i

la ilgili d n d rm eleri ele alm ak yoluyla SO(3)'n S0(3) ikili rt s n etkin biim de bulduu-
m uz ayn yolla SL(n, IR)'den elde edilen b ir SL(n, E) "ikili rt"sne (n > 3 olm ak kouluyla)
sah ip tir. Bu nedenle S0(3) olaan 3-uzaydaki b ir sp in r n esnenin dndrm elerine a it (yans
m al olm ayan) g ru p tu r. Ayn biim de, 13.3'te ta rt ld zere, "sktrm a" ya da "ger-
me"ye izin veren d ah a genel dorusal dnm lere bal olan "spinr nesneleri" ele a la b ili
riz. Bu yolla yerel olarak SL(n, R)'yle ayn olan fak at asln d a h ib ir GL{m)'de bire b ir biim de
tem sil edilem eyen SL(n, E) g ru b u n a ularz. Bkz. n o t 15.9.
(/ + eA )(I + eB )(I + j4 ) 1( I + eA ) ~ X

= (/ + SA)I + e B ) ( I eA + e 2A 2) ( I e B + e 2B 2)

= 1 + e2(AB - BA )

o ld u u n d a n tu ta r z .113-341 Bu b iz e, </'n in A belci o lm a y an g ru p o lm a s d u r u


m u n d a k i k e sin y o lu n iz in i s re rs e k "eviriciler"e y a da

[A,B] = A B - B A

L ie p a r a n te z le r in e d ik k a t etm ek z o ru n d a o ld u u m u z u s y ler. Lie ce b iri a r


tk + , o n u n te rs i - ve [ ,] p a r a n te z i le m le rin in y in e ley e n u y g u la n m a s
a ra c l y la , a y rc a (gerel y a d a k a rm a k o labilen) b a s it s a y la rla a r p
m a y a iz in v e rilm e si de o la a n olm ak ze re, o lu tu ru lu r. C eb ire ilik in
"to p lam sal" g r n m ( 11 . 1 'd ek i d rd e y le rd e o ld u u gibi) a l ld k v e k t r
u za y y a p s n a s a h ip tir . Ek o la ra k Lie p a ra n te z i d a lm a y , v b, b ir d i e r
d ey ile
[A + B,C] = [A, C] + [B, C], [XA, B] = k[A, B],
zelli in i,
[ A , B] = - [ B . A ]

te rs s im e tri zelli in i (b u ra d a n a y rc a [A,C + D] = [AC] + [AD], [y,AB] =


A[A, B] olur) ve Ja c o b i zd e li in3 35] o la ra k b ilin e n (d ah a g en el b ir b i im iy
le 1 4 .6 'd a k a r la la c a k olan) z a rif

[A, [B, C]] + [B, [C, i4]] + [C, [A, B]] = 0

b a n ts n sa la r.
M a trisle rim iz A, B, C, ... ye ilik in v e k t r u z a y la r i in (tem sil b ire b irse ,
N, g ru b u n u n b o y u tu olm ak zere) b ir (.E1, E2, , EN') te m eli se e b iliriz .
e itli [E a,E p ] e v iric ile rin i o lu tu ra ra k b u n la r

[Ea,Ep\ = Yap*Ex

b a n tla rn (to p la m a u z la s n k u lla n a ra k ) elde etm ek z e re ta b a n e le


m a n la r b i im in d e ifa d e e d e b iliriz . N 3 b ile e n n ic elik leri, Yap*- 8 i in y a p
sa b itleri o la ra k a d la n d rlr. Y u k ard a k i te rs sim e tri ve J a c o b i zd e li i
n e d e n iy le
Yap* - - Y p a * ' Y ia p f Y * ] ^ = 0

ifa d e s in i s a la d k la r i in (p a ra n te z n o ta s y o n u i in 11 . 6 'y a b ak n ) t
m y le b a m sz d e ild irle r .113361 Bu b a n tla r ekil 13.11'd e d iy a g ra m b i
im li o la ra k v eriliy o r.

X? [13.34] Bu e2 dzeni" h esap lam asn ay rn tl olarak aklayn.


M [13.35] Tm b u n la n gsterin.
[13.36] Bunu gsterin.
B ire b ir te m sille ilg ili Lie c e b irin in y a p s n n (tem el o la ra k Yap* y a p 1
s a b itle rin in bilgisi) Q g ru b u n a a it k e s in y ere l d o a s n b e lirle m e k te y e te rli
o lu u k a y d a d e e r b ir g er ek tir. B u ra d a "yerel", zd e lik elem a n / ' y, n o k
ta la r g 'n in fa rk l e le m a n la rn te m s il e d e n "grup m a n ifo ld u " i in d e ev
rele y en (y eterin ce kk) /V -boyutlu ak b ir K b lg e si a n la m n a g elir
(bkz. ekil 13.12). A slnda, ilg ili so n lu (dier b ir d ey ile so n su z k k o l
m ay an ) b ir gerek g ru p e le m a n n b ir A Lie g ru b u e le m a n n d a n b a la y a ra k
1 3 .4 ' n s o n u n d a ta n m la n a n eA "s alm a" ilem i a ra c l y la o lu tu r a b ili
riz. (Bu, 1 4 .6 'd a b ira z d a h a b t n l k l o la ra k ele aln acak .) Bu n e d e n le
s re k li g r u p la r n d o ru sa l d n m le rle te m sili k u ra m b y k o ra n d a Lie
c e b irin in , a s ln d a fizik tek i n o rm a l u y g u la m a o la n b u t r d n m le rle
te m sil e d ilm e si a l m a s n a a k ta rlm o la b ilir.
Bu, Lie c e b iri e le m a n la rn n k e n d ile rin in , d ik k a t ekici b ir b i im d e , d o
la y sz o la ra k sk lk la fiziki n ic e lik le r (d ah a so n ra 22 . 8 'd e g rece im iz
z e re Q g ru b u d n g g ru b u o ld u u n d a rn e in a s a l m o m en tu m ) b i i
m in d e y o ru m la n a sa h ip o ld u u k u a n tu m m e k a n i in d e zellik le n em li
dir.
Lie c e b iri m a tr is le ri y a p s a l o la ra k ilg ili Lie g ru b u m a tris le rin d e n ,
d o ru s a l o lm a y a n s n rla m a la r y e rin e d o ru sa l o la n la ra b a l o la c a k b i
im d e n em li l d e b a s it o lm a y a e ilim lid ir. Bu ilem k u a n tu m fiz ik ile
r in in se v g ilisid ir!

(a)

(b) = 0, i.e. 0

e k il 13.11 (a) a , p v e (b) J a c o b i z d e li in d e k i te r s sim e triy i g s te re n d iy a g ra m b i i


m in d e k i Yaf* y a p s a b itle ri.
e k il 13.12 B ir L ie g r u b u n u n te m s iliy le
ilg ili L ie c e b ir i (tem el o la ra k y apz y a p
s a b itle r in in bilgisi), 'n in y e r e l y a p s n
b elirler, d i e r b ir d e y i le / z d e lik e le
m a n n e v re le y e n (ye te rin c e k k) a k
0 .! b ir JV b lg e s i i in d e k i 'n in y a p s n
a ya rla r f a k a t b iz e 'n in e v r e n se l d o
a s n a i l i k i n b i r e y s y le m e z.

13.7 Tensr tem sil uzaylar; indirgenebilirlik


B ir Q g ru b u n u n d a h a ze n li g ste rim le rin i, b e lirli b irin d e n b a la y a ra k
o lu tu rm a n n y o lla r m e v c u ttu r. B unu n a s l y a p a rz ? 'n in n - b o y u tlu b ir
V v e k t r u za y z e rin d e e tk iy e n d o ru s a l d n m le re a it b ir T a ile sin c e
te m sil e d ild i in i d n n . Bu t r b ir V, 'y le ilg ili b ir te m s il u z a y o la ra k
a d la n d rlr. </'nin h e rh a n g i b ir t elem a n a rtk , T V 'ye a it h e r b ir x 'e ,
x > T x b i im in d e etki etm ek zere, J 'd e k i ilg ili b ir T d o ru s a l d n m
ta r a f n d a n te m s il ed ilir. B u n u (soyut) in d is n o ta s y o n u n d a (12.7), 1 3 .3 'te-
ki g ib i x a > T bx b g ib i ya d a ekil 1 3 .6 a'd ak i g ib i d iy a g ra m b i im li o la ra k
g ste re b iliriz . G elin v e rili V 'd e n y o la k a ra k 'yle ilg ili n a s l b a k a c a
te m sil u z a y la r b u la b ile c e im iz i grelim .
B ir ilk rn ek o la ra k 1 2 .3 'te n V 'n in ikili u z a y V*' a n m sa y n . V *'n
e le m a n la r V 'd en sk a le rle re y a p la n d o ru sa l g n d e rim le r o la ra k ta n m la
n r. y 'n in V 'deki b ir x elem a n z e rin d e k i ey lem in i in d is n o ta s y o n u n d a
(12.7) y ax a o la ra k y a z a b iliriz , y x n o ta sy o n u d a h a nce b u ( y x = yax a')
ifa d e s i i in k u lla n lm t, f a k a t a rtk , y 'y i b ir sra v e k t r ( lx n m a tris) ve
x i s tu n v e k t r ( n x l m a tris) k a b u l ederek,

y x = yax a

m a tr is n o ta s y o n u n u k u lla n a b iliriz . A rtk b ir m a tr is d n m o la ra k d


n le n x * T x d n m m z le u y u m lu o la ra k ik ili V* u za y ,

y > yS, d i e r b ir d ey ile ya >> y b Sg

d o ru sa l d n m n e u ra r. B u ra d a S, T 'n in

S = T 1

te rsid ir ve by lece x <> Tx ise y x 'in ta r a f n d a n k o ru n d u u n u g a r a n ti


a ltn a alm ak ze re y yT _1'e g e re k sin im d u y m a m z n e d e n iy le

Sf}Tc = 6?
o lu r.
Y u k a rd a b ir y s r a v e k t r k u lla n m a m z b iz e s ta n d a r t o lm a y an b ir
a rp m d ze n i v erir. eyleri, b ir A m a tr is in in AT d e v ri in e a it n o ta s y o n la
d i e r t r l y az m a k d a h a a l ld k tr. AT m a tr is in in e le m a n la r A 'n n k ile rle
a y n d r, f a k a t sra ve s tu n la r y e r d e i tirm i tir. A k a re (n x n ) ise, e le
m a n la r A 'n n a n a keg en i b o y u n c a y a n s tlm e le m a n la r o la n AT'd e y
le d ir (bfcz.13.3). A d ik d rtg e n m x n ise AT u y g u n b i im d e y a n s tlm n x
m 'd ir. Bu n e d e n le yT s ta n d a r t b ir s tu n v e k t r d r ve y u k a rd a k i y >
>
yS'yi, T y e r d e itirm e ile m i a rp m a n n d z e n in i (AB)T = BTAT b i im in d e
d e i tird i in d e n
yT STy T

o la ra k y a z a b iliriz . Bu n e d e n le h e rh a n g i b ir V te m s il u z a y n a ilik in ik ili


V* u z a y n n k e n d isin in </'nin b ir te m sil u za y o ld u u n u g r r z . T ers _1 i
le m in in de a rp m a d ze n in i, (AB ) -1 = B_ 1A-1 ,113371 d e itird i in e , b y lece
b ir te m s il i in g erek li a rp m a d z e n in in y e n id e n o lu tu u n a d ik k a t edin.
B en zer t rd e k i d n c e le r te n s rle rin V 'd en o lu tu ru lm u e itli v ek
t r u z a y la r i in de g eerlid ir; bkz. 12.8. d e e rlik li b ir Q te n s r n n
(V v e k t r u z a y zerinde) q a lt ve p s t in d is le riy le b irlik te
Q r...h
V a...c
n ic e li i b i im in d e b ir ta n m la m a y a sa h ip o ld u u n u an m sa y n . T e n s rle ri
ay n d e e rlik te k i d i e r te n s rle re e k le y e b ilir ve o n la r s k a le rle rle a r p a b i
liriz; S a b it d e e rlik li te n s rle ri n p+q (b ile en le rin to p la m say s) b o y u t
lu b ir v e k t r u za y o lu tu r u r .113381 K u ra m sa l o la ra k Q 'yu ik ili u z a y V *'n q
k o p y a s ve V 'n in p k o p y a sy la (p, q > 0) ilg ili te n s r a rp m ,

V* 0 V* ... V* V V ... V,

b i im in d e a d la n d rd m z b ir v e k t r u z a y n a a it o la ra k d n r z . ("Ten
s r a rp m " n a ilik in b u k a v ra m a b ira z d a h a a y rn tl o la ra k 2 3 .3 'te g e
leceiz.) B ir te n s re ilik in 12 .8 'd e oklu d o ru sa l b ir fo n k siy o n o la ra k
v e rile n so y u t k u ra m s a l ta n m an m sa y n . Bu, (23.8'de g erek d u y ac a m z
ok p a r a c k l k u a n tu m d u ru m u n d a k i u y g u la m a la rla ilg ili, so n su z b o y u t
lu b ir V d u ru m u n d a b e lirli in c e lik le r m e v c u t o lsa da) b u r a d a k i a m a la r
m z i in y e te r lid ir .15
D o ru sal b ir x a
T xb d n m n n V 'ye u y g u la n d h e r d u ru m d a
b u , y u k a rd a k i te n s r a rp m u z a y n n

[13.37] Niin?
[13.38] N iin b u say?
Bkz. T hirring, 1983.
r f h .__. a l C 'rf rr h r \ f ' h f
Va...c ^ c f 1 hVa...c

ifa d e siy le v e rile n 113-391 ilg ili b ir d o ru sa l d n m n e se b e p o lu r. T m b u


in d is le r, n ey in n ey le to p la n d n d a n em in olm ak i in iy i b ir g r g c ve
d ik k a tli b ir incelem e g e re k tirir; o h a ld e ekil 1 3.13'te g s te rile n d a h a ak
d iy a g ra m b i im li n o ta s y o n u n eririm . Q;;;'nun h e r b ir a lt in d is in in , y a 'd a k i
g ibi, te rs S = T -1 m a tr is i (ya d a d a h a ok ST) ta r a f n d a n ve h e r b ir s t in
d is in in , xa 'd a k i g ib i T ta r a f n d a n d n t r ld n g r r z . Bu n ed e n le
V z e rin d e k i ^ j- d e e r li te n s r u z a y la r a y rc a G 'yle ilg ili n p+q b o y u tlu b ir
g ste rim u za y d r.
B u n u n la b irlik te g ste rim u z a y la r in d ir g e n e b ilir o la ra k a d la n d rla n
e y lere b e n z e rd ir. Bu d u ru m u rn ek lem ek z e re |g ]-d e e rli b ir Qab te n s -
r d u ru m u n u ele a lalm . Bu t r h e rh a n g i b ir te n s r k e n d i s im e tr ik Q(ab'>ve
te rs s im e tr ik Q k sm la rn a ,
(a b ) _ I y a b + Q [ *] = i _ Q a)

o lm a k zere, a y rla b ilir:


QUb _ Q(ab) + [ab ]

S im e tr ik u za y V+'nn b o y u tu ^ n (n + 1) ve te rs s im e tr ik u z a y V -'n in b o y u tu
^ n (n l ) 'd i r .113-401 x a *> T x b d n m ve b ylece Qab >> TT%Qcd, a ltn
d a sim e trik ve te rs s im e trik k s m la r y in e s ra s y la sim e trik ve te r s sim et-

H H H t r

e k il 13.13 V v e k t r u z a y n d a k i x 'e u y g u la n a n x a 1 > T;t',d o ru s a l d n m , (siy a h b ir


g e n o la r a k g ste rilen ) te r s S = T -1 'in k u lla n m y la V* ik ili u z a y n a ve b u r a d a n
d e e rli Q te n s rle r in in V* ... V* V ... V u z a y la r n a g e n i le r, p = 3 ve q = 2 d u
r u m u , Q, Qcadb * S*'Shb'T c,T e,Qa%,e" n e u ra y a n b a c a k l ve iki k o llu b ir o v al n e s n e o la ra k
g ste rilm e k te d ir.

[13.39] Bunu gsterin.


[13.40] Bunu gsterin.
rik te n s rle re d n r .113411 Bu n e d e n le V+ ve V- u z a y la r Q i in a y r ay r
g ste rim u z a y la rd r. V iin , te m el e le m a n la rn ilk ^ n (n + 1) a d e d i V+'da
ve k a la n ^ n (n - 1) a d e d i V -'de o lm a k zere, t m m a tr is le r n 2x n 2 "blok k
egen"

b i im in d e o la ca k e k ild e k i g ste rim im iz i elde ederiz. B u ra d a A b ir


- n ( n + l ) x - n ( n + 1) m a tris i, B b i r - n ( n - l ) x - n ( n - 1) m a tr is i ve ik i 0 s
f r la r a a it u y g u n d ik d rtg e n b i im li b lo k la r y e rin e k u lla n lr.
Bu b i im d e k i b ir g ste rim , A m a tris le riy le v e rile n g ste rim le B m a tr is
le riy le v e rile n le rin d o la y sz to p la m o la ra k a d la n d rlr. yleyse [^ j-d e -
erli te n s rle r b i im in d e k i g ste rim b u a n la m d a in d ir g e n e b ilir d ir .113421
"D olaysz to p la m " k a v ra m a y rc a h e r t r (belki sonsuz) s a y d a d a h a k k
g ste rim e g en ile r.
A sln d a "in d irg e n e b ilir g ste rim " te rim iy le , d i e r b ir d ey ile g s te rim
le re a it t m m a tris le rin b ir e k ild e d a h a k a rk

b i im in e k o n u la b ild i i b ir ta b a n se im iy le ilg ili,


A p x p , B q x q , C p x q ve p, q > 1 (sa b it p ve q iin) olm ak zere, d a h a genel
b ir a n la m m e v c u ttu r. G sterim m a tr is le rin in t m n n b u b i im d e o ld u u
d u ru m d a A ve B m a tr is le rin in h e r b iri b ire y se l o la ra k g 'n in (d ah a kk)
b ir g s te rim in i o lu tu r u r .113 431 C m a tr is le rin in t m s frs a , g ste rim in b u
iki d a h a k k g ste rim in to p la m o ld u u d a h a nceki d u ru m u elde e d e
riz. B ir g s te rim in d irg e n e b ilir d e ilse (C o lsu n y a da olm asn ), in d ir g e n e
m e z o la ra k a d la n d rlr. B ir g ste rim e, o n u n in d irg e n e m e z g s te rim le rin
d o la y sz to p la m o ld u u y u k a rd a k i d u ru m la (sfr o lm a y an C'yle b irlik te)
h i b ir z a m a n k a r la m a z s a k , t m y le in d ir g e n e b ilir d en ir.
S rek li g ru p la r a a it y a r b a sit o la ra k b ilin e n nem li b ir s n f m e v c u t
tu r. Y aygn o la ra k a llm b u g ru p 13.2'de d e in ile n b a s it g r u p la r i e
rir. Y ar b a s it tk z g r u p la r t m g s te rim le rin in t m y le in d irg e n e b ilir o l
d u u n a ili k in h o b ir zellie s a h ip tir. ("Tkz"n a k la m a s i in 12.6 ve
ekil 12.13'e bakn.) Bu t r b ir g r u b u n in d ir g e n e m e z g ste rim le ri z e rin
de, h e r b ir g ste rim b u in d irg e n e m e z o la n la rn y a ln z c a d o la y sz b ir to p -

I [13.41] B unu aklayn.


[13.42] [JJ-deerli ten s rlerin gsterim u zay larn n da in d irg en eb ilir olduklarn gsterin.
ipucu: Bu t r herhangi b ir ten s r "iz serbest" b ir parayla "iz"li b ir p aray a aynn.
[13.43] Bunu dorulayn.
la m o lm ak zere, a l m a k y e te rlid ir. A sln d a b u t r b ir g ru b u n in d irg e
nem ez h e r g ste rim i s o n lu b o y u tlu d u r (tm yle in d irg e n e b ilir o lm a y a n
g ste rim le rin o rta y a k a b ild i i d u ru m la rd a y a r b a s it b ir g ru b u n tk z o l
m a y a n o lu u n a iz in v e rirse k d u ru m b u olm az).
B ir y a n b a s it g ru p n e d ir? Lie p a r a n te z le rin i b e lirtip Q g ru b u n u n y erel
y a p s n ta n m la y a n 1 3 .6 'd ak i "yap s a b itle ri" n i, yf an m sa y n . "K illing
biim i", k , o la ra k b ilin e n 16 ve y ^ / d e n o lu tu ru la b ile n h a tr s a y lr l
d e n em li b ir n ic elik m e v c u ttu r :113441

Bu ifa d e n in d iy a g ra m d u ru m u n d a k i b i im i ekil 13.14'te v eriliy o r, g 'n in


y a r b a s it o lm a sn n k o u lu Kap m a tris in in te k il o lm a m a sd r.
Y a n b a s it b ir g ru b u n tk z l y la ilg ili b a z a k la m a la r u y g u n olacak.
Yap* Ya Pi s a b itle rin in v e rili b ir k m e si iin , o n la r g erel s a y la r o la ra k
k a b u l ed eb ilece im iz v a rsa y m y la , o n la rd a n elde e d ile n g erel y a d a k a r
m a k Lie c e b irin i ele a la b iliriz . K arm ak d u ru m d a tk z b ir g ru b u elde
etm ey iz, fa k a t gerel d u ru m d a byle o la b ilir. A sln d a tk z lk g erel d u
ru m d a Kpa, p o z i t i f belirli (an la m n a 13.8'de geleceim iz terim ) o la ra k
a d la n d rla n ey o ld u u n d a o rta y a kar. S a b it y apx i in , g erel b ir g r u
b u d u ru m u n d a , y a ln z c a ay n y apxf a k a t Lie c e b irin d e k i k a rm a k k a ts a y
la rla b irlik te k u lla n la ra k o rta y a k an 'ye ilik in Cff k a r m a k la tr m a
sn (en a z n d a n y ere l olarak) o lu tu ra b iliriz . B u n u n la b irlik te fa rk l g erel
Q g r u p la r b a z e n a y n 17 C g'ye n e d e n o la b ilir. Bu fa rk l gerel g r u p la r k a r
m a k g ru p la rn fa rk l gerel b i im leri o la ra k a d la n d rlr. B u n a ilik in
n em li rn ek le ri d a h a so n ra k i b l m le rd e , zellikle, 4 b o y u tta kliti h a
re k e tle r ve zel g relili e ili k in L o re n z/P o in c are s im e trile rin in k a r la t-

ek il 13.14 Y a(l y a p s a b itle r i ile Ka/S = y a<(Yf (<


o la ra k ta n m la n a n Ka f "K illing biim i".

16 B urada yine m atem atik sel k av ram larn adlandrlm asyla ilgili b ir k ap ris rneim iz m evcut.
Bu konuda geleneksel o larak C artan 'n adna b alanan, rn. "C artan cebiri, C artan tam sa y
s", byk nem deki pek ok kavram orijinal olarak Killing'e aitken, bkz. 13.2, "Killing b ii
mi" olarak andm z ey asln d a C artan 'a aittir; bkz. Havvkins, 2000, 6.2. Bununla birlikte,
30.6da karlaaca m z Killing vektr gerekten Killing'e a it tir. Havvkins, 2000, s. 128,
n o t 20.
[13.441 N eden Kap = Kp'dr?
17 "Ayn" szcn bu t r b a lam da kullanm esn asn d a m atem atiksel olarak k astl biim
de b iraz zensizim . Kesin m atem atiksel terim izom orfik"tir.
rld 1 8 .2 'd e g r y o r olaca z. H e rh a n g i y a r b a s it k a rm a k b ir Lie -
g ru b u n u n , tk z o la n k esin o la ra k b ir te k g erel Q b i im in e s a h ip o lm a s
d ik k a t ekici b ir zellik tir.

13.8 Ortogonal gruplar


im di o rto g o n a l g ru b a dnelim . 13.3 n b a n d a 0(3) y a d a S 0(3)'n
o la a n K artezy en (x , y, z) k o o r d in a tla rn a sa h ip 3 -b o y u tlu g erel b ir v ek
t r u z a y n n d o ru sa l d n m le ri o la ra k ,

x2 + y2 + z2 = 1

k re si ( st in d is 2 , o la an "karesi" a n la m n a gelir) d e im ez b r a k lm ak
zere, b ire b ir b i im d e n a s l g ste rild i in i g rm t k . G elin b u d en k lem i
in d is n o ta s y o n u b i im in d e (12.7) y az alm , by lece o n u n b o y u ta g en e lle
y eb iliriz. K rem izin den k lem i a rtk , (X 1) 2 + + O " ) 2 = 1 y e rin e k u lla n la n

g abx ax b = 1

b i im in d e , g ab b ile e n le ri
_ ( l,a = b ise
ab lO,a * b ise

ta ra fn d a n v erilm ek zere, y a z la b ilir. D iy ag ram b i im li n o ta s y o n d a g ab


i in ekil 1 3 .1 5 a'd a g ste rild i i ze re b a s it e k ild e b ir "nal" k u lla n m a y
n eriy o ru m . ^ ai,n o ta s y o n u n u (gai)'d ek i a y n ak b ile e n lerle ) a y rc a ters

9 a b 9 bC = a = 9 Cb9ba

n ic eli i (ekil 13 .1 5 a'd ak i "ters e v rili nal") i in de k u lla n a c a m .


K afas k a r m o k u yucu h a k l o la ra k n e d e n 13.3'te Sg'yle g ste rd i im
k e sin b i im d e ay n m a tr is b ile e n le riy le ilg ili o la ra k iki y en i n o ta sy o n u ,
d i e r b ir d ey ile g ab ve g ab'yi o rta y a k o y d u u m u so ra b ilir! S ebep n o ta sy o -
n u n tu ta r ll y la ve b ir

(a) gab gab > U

n-a. u-tf f\j-


ek il 13.15 (a) "N al" d iy a g ra m b i im li n o ta s y o n d a m e trik g ab ve te r s i g ab. (b) D iy ag ram
b i im li n o ta s y o n d a g ab = g ba (dier b i r d e y i le g r = g), g ab = g ba ve g abg bc = S
b a n tla r.
Xa > tbx b

y e r d e iik li i u y a rn c a , k o o r d in a tla r a d o ru sa l b ir d n m u y g u la n d
n d a n e o ld u u y la ilg ilid ir. Bu d e iik lik tek i tfi te k il d e ild ir ve bylece
b ir sb te rs in e s a h ip tir:
_ M _
C j,ic o c s ba t cb .

A sln d a b i im se l o la ra k b u , 13.3,7'de ele ald m z d o ru sa l d n m


tip iy le a y n d r, f a k a t a r tk o n u o ld u k a fa rk l b ir y o lla d n r z . O b
l m le rd e d o ru sa l d n m m z a k t i f o la ra k d n l y o rd u ve b ylece
V v e k t r u za y a s ln d a (kendi ze rin d en ) h a r e k e t e tm i o la ra k g r l y o r
du. D n m b u ra d a , ele ald m z n e s n e le ri, ve a s ln d a V v e k t r u z a y
n n k e n d isin i, n o k ta s a l o la ra k s a b it k a lm a s a n la m n d a p a s i f o la ra k d
n y o ru z , f a k a t k o o r d in a tla r b i im in d e k i g ste rim le r d e i tirilir. B u n u o r
ta y a k o y m a n n d i e r b ir yo lu d a h a nce (v e k t r/te n s r n ic e lik le rin in b ile
e n le r b i im in d e k i g s te rim le ri i in 18) b ir s re k u lla n d m z (e v ...,e ) t a
b a n n n b a k a b ir ta b a n la d e itirilm e sid ir. B kz. ekil 13.16.
B ir te n s r n a k tif d n m y le ilg ili 13 .7 'd e g rd m z ey le d o
la y sz u y g u n lu k i in d e b ir Q te n s r n n Qp "r b ile e n le rin d e k i ilg ili p a s if
d e iim

e k il 13.16 B ir V v e k t r u z a y n d a k i p a s i f b ir d n m V 'yi n o k ta s a l o la r a k s a b it b r a k r
f a k a t k o o rd in a t ta n m la m a s n d e i tir ir, d i e r b i r d e y i le e e 2, ..., e ta b a n d i e r b ir
t a b a n la d e i tir ilir (n = 3 d u r u m u g ste riliy o r).

18 Bu n o ktaya k ad ar b u ilem hakknda pek ak olm adm . V iin b ir ..., e) tab an


e e. = gj zelliine sa h ip , V* iin e ' = {e1,...,e n) tab an n d ak i b ir ikili u zayla ilgilidir. j^J-
deerli b ir Q ten s r n n bileenleri 12.8'in oklu dorusal fonksiyonunu p ad et ikili t a
b an l elem an ve q ad et ta b a n elem anna uygulayarak elde edilir:
Qa.'. = Q(.ef , ..., eh; e..... ec).
Q p Z r - tS - tf Q j " f sl - S*

ifa d e siy le v e r ilir .113-451 B unu 6j}'ye u y g u la y a ra k o n a a it b ile e n le rin t m


n n d e im e m i o ld u u n u g r r z 113461 o y sa ki d u ru m g ab i in b y le d e il
d ir. D ah a s b u t r g enel b ir k o o rd in a t d e iim in d e n s o n ra g ab b ile e n le ri
5 at/d e n (ters m a trisle r) o ld u k a fa rk l o la c a k tr. Bu n e d e n le ek g ab ve g ab
se m b o lle riy le ilg ili n e d e n o n la rn , 6{}'nin k o o rd in a t sis te m in in zel b i im
le rin d e ("K artezyen" o lan lar) y a p t g ib i y a ln z c a ay n b ile e n le r m a tr is in i
te m sil e d e b ilm e le ri ve g en e ld e b ile e n le rin y a ln z c a fa r k l o lm a sd r. Bu,
k o o rd in a t s is te m in in n o rm a ld e b u zel b i im e (K artezyen) sa h ip o la ca k b i
im d e d ze n le n em e d i i genel g relilik le ilg ili zel b ir nem e sa h ip tir.
G enel b ir k o o rd in a t d e iim i g ab b ile e n le r m a tris in i, t m y le genel
b ir m a tr is o lm a sa da d a h a k a r k h a le g e tire b ilir. S im e tr ik b ir m a tr is v e
re n a ve b a r a s n d a k i s im e tri ze lli in i k o ru r. "Sim etrik" te rim i b ize b ile
e n le rin k a re d iz ilim in in k e n d isin e a it a n a k eg en b o y u n c a sim e trik , d i
e r b ir d ey ile g = g o ld u u n u s y ler. n d is n o ta s y o n lu te rim le rd e b u s i
m e tri iki
9ab = 9ba. 9 ab = 9 ba

d e n k 113-471 b i im in d e n b ir i o la ra k ifa d e ed ilir; b u d e n k le m le rin d iy a g ra m b i


im le ri i in ekil 13.15b'ye b ak n .
T ers y n d e g itm e k te n n e h a b e r? T ekil o lm a y an h e rh a n g i b ir g erel n x n
s im e trik m a tr is K ronecker d e lta s n a ilik in b ir b ile e n b i im in e in d irg e n e
b ilir m i? Pek deil; k o o rd in a tla rn g erel b ir d o ru sa l d n m y le in d ir
genem ez. Bu e k ild e in d irg e n e b ile c e i ey a n a keg en z e rin d e m e v cu t
b a z 1 ve -1 te rim le ri d n d a ay n b i im d ir. Bu 1 te rim le rin in p sa y s ve -
1 te rim le rin in q s a y s b ir e r d e im e zd ir; dem ek o lu y o r ki b a k a b a z g e r
el d o ru sa l d n m le ri d en e y erek fa rk l b ir sa y elde edem eyiz. Bu d e
im ez (p, q) p 'n in im z a s o la ra k a d la n d rlr, (im za o la ra k a d la n d r la n
b a z e n p g 'd u r; b a z e n y a ln z c a h e r b ir i a re t u y g u n sa y d a o lm ak zere
e k lin d e yazlr.) A sln d a b u y a ln z c a te kil b ir g i in ile r, f a
k a t b y lece a n a keg en z e rin d e a y rc a b irk a O'a gerek d u y a rz ve O 'lar
d a l'le r in ve - l 'l e r i n s a y s g ib i im z a n n b ir p a r a s h a lin e gelir, g te k il o l
m a y a c a k ve q = 1 o la ca k e k ild e y a ln z c a l'le r e s a h ip s e k b y lece g p o z i t i f
b elirlid ir d eriz, p = 1 ve q + 0 i in te k il o lm a y an b ir g , b u b a la m d a k i
n em li a l m a s g relilik k u ra m n n y a p ta la r n d a n b ir in i o lu tu ra n
H o lla n d a lI fizik i H. A. L o re n tz (1853-1928), a n s n a L orertzci o la ra k a d
la n d rlr; b kz. 17.6-9 ve 18.1-3.

.! [13.451 Bunu kurm ak zere n o t 1.18'i kullann.


I [13.461 Niin?
t [13.471 Neden denk?
P o z itif b e lirli b ir A m a tr is in in b e lirli b a k a b a la m la r d a k a y d a d e e r
n em d ek i a lte r n a tif b ir n ite le n d irili i gerel s im e trik A m a tr is in in t m
x = O 'lar iin
xtAx > 0

b a n ts n sa la m a s d r. n d is n o ta s y o n u n d a b u u d u r: "xa v e k t r k a y
b o lm a d k a Aabx ax b > O."113481 Bu d u ru m > y e rin e > 'le s a la n rs a (yleyse
a r tk s f r o lm a y an b ir x i in xTAx = 0' izin v eririz) A n e g a t if o lm a y a n be
lirlid ir (ya da p o z i t i f y a r belirli) deriz.
U ygun k o u lla r a ltn d a te k il o lm a y a n s im e trik b ir g ab [^ j-te n s r m e t
rik, y a d a g p o z itif b e lirli o lm a d n d a b a z e n s z d e m e tr ik o la ra k a d la n d
rlr. Bize b ira z e rile r z e rin d e k i "uzaklk" k a v ra m h a k k n d a fik ir s u n a n
d s 2 = g abd x ad x b k a re siy le ta n m l ds n ic e li in i k u lla n a c a k s a k b u te rm in o
loji g e erlid ir. Bu k a v ra m n eik m a n ifo ld la rd a n a s l u y g u la n d n
1 4 .7 'd e ve L o ren tzci d u ru m d a bize g er ek te g re lilik k u ra m n n z a m a n
o la n b ir "uzaklk" k a v ra m n n a s l su n d u u n u 17 .8 'd e g r y o r o laca z.
B azen

M = (9abVaVb)2

n ic eli in e v a in d is b i im in d e k i v v e k t r n n u z u n lu u o la ra k d e in iriz.
O(n) o rto g o n a l g ru b u n u n ta n m n a dnelim . Bu b a s it o la ra k v e rili b ir
p o z itif b e lirli g 'yi k o ru y a n n b o y u tta k i, o rto g o n a l d n m le r o la ra k a d
la n d rla n , d o ru sa l d n m le rin g ru b u d u r, flf'yi "korum ak " b ir T o rto g o
n a l d n m n n
d a b ^c = 9cd

b a n ts n sa la m a k z o ru n d a o ld u u a n la m n a gelir. Bu, 1 3 .7 'd e a k la


n a n (aktif) te n s r d n m k u ra ln n g ab ye u y g u la n a n b ir rn e id ir (ve
b u d en k lem in d iy a g ra m n b i im li d u ru m u i in ekil 13.17'ye bakn). B u n u
s y le m e n in b a k a b ir y o lu ncek i p a r a g ra fta k i d s 2 m e trik b i im in in o rto
g o n a l d n m le rc e d e itirilm e m e sid ir. g ab b ile e n le rin in g e r ek te n Kro-
n e c k e r d e lta s (bu a s ln d a 13.1,3'te v e rile n 0 (3 )' n ta n m n su n a r) o ld u
u n d a s r a r e d e b iliriz , f a k a t g ab n in p o z itif b e lirli n x n d iz ilim in i ne e k il
d e se e rse k seelim g ru b u n a y n 19 o ld u u o rta y a k a r .113 491
5 a()'n in K ronecker d e lta s o la ra k b e lirli b ile e n e k lin d e g e r e k le tir
m e siy le o rto g o n a l d n m le rim iz i
j -1 __ j T

M [13.48] Bu n itelendirm eyi d o ru lay ab ilir m isiniz?


19 Bkz. n o t 13.3.
[13.49] Neden olduunu aklayn?
is e (o rto g o n a ld ir e k il 13.17 dat'^'c^'d ~ 9cd is ^ o rto g o n a l
b i r d n m d r.

ifa d e s in i s a la y a ra k a k la y a n m a tr is le r 113 501 o rto g o n a l m a tr is le r o la ra k


a d la n d rlr. G erel o rto g o n a l n x n m a tr is le r O(n) g ru b u n a ili k in so m u t
b ir g e r e k le tirm e su n a r. Y an sm al o lm a y a n SO(n) g ru b u n a zellem ek
i in d e te rm in a n tn b ire e it o lm a sn a gerek d u y a rz :113-511

d e t r = 1.

A yrca, d a h a g en el (p, q) im z a s n a sa h ip 47'n in te k il o lm a sa d a p o z itif b e


lirli o lm a s z o ru n lu o lm ad d u ru m d a elde e d ile n ilg ili s z d e o rto g o n a l
O(p ,q ) ve SO(p,<7) g ru p la rn d a ele a la b iliriz , p = 1 ve q = 3 (ya d a e d e e r
b i im d e p = 3 ve q = 1) o la n d u ru m L o r e n tz g ru b u o la ra k a d la n d r lr ve
y u k a rd a b e lirtild i i ze re g relilik k u ra m n d a te m el b ir rol o y n ar. A yrca
L o re n tz g ru b u n u n (zam an y a n s m a la rn gz a rd edersek) 2 .7 'd e a k la
n a n h ip e rb o lik 3 -u z a y a ilik in s im e tri g ru b u y la ve a y rc a (uzay y a n s m a
la rn gz a r d edersek) 8.2'de g r ld z e re ifte -d o ru s a l (M bius)
d n m le rle g e r e k le tirile n R ie m a n n k re sin e ilik in sim e tri g ru b u y la
ay n o ld u u n u b u la ca z. Bu d ik k a te d e e r g e r e k le rin a k la m a sn zel
g re lilik k u ra m n a ilik in M inkovvski u z a y z a m a n g e o m e trisin i in c ele y ec e
im iz z a m a n a k a d a r (18.4,5) e rte lem ek en iy isi o lacak . A yrca 3 3 .2 'd e
b u g e r e k le rin b u rg a k u ra m y la ilg ili y en i u fu k la r ac b ir n em e s a h ip
o ld u u n u greceiz.
S a b it b ir n ve p + q = n ile ilg ili e itli 0 (p ,q ) g r u p la r n e k a d a r " fa rk l
dr?" (ekil 13.18'de n = 2 ve n = 3 i in p o z itif b e lirli ve L o ren tzci d u ru m
la r k a r la trly o r.) T m ay n ^ n (n - 1) b o y u tu n a sa h ip o la ra k b irb irle -
riy le y a k n d a n ilik ilid ir; b u n la r 0 (n )'n in k a r m a k la tr lm a s o la n b ir ve
ay n k a rm a k 0(n, C) g ru b u n u n gerel b i im leri o la ra k a d la n d r la n e y
dir. Bu k a rm a k g ru p O(n) (= O(n, R))'yle ay n b i im d e , f a k a t d o ru s a l d
n m le rin k a r m a k o lm a sn a iz in v e rile re k ta n m la n r. A sln d a b u b
l m d e k i d n c e le rim i gerel d o ru s a l d n m le r b i im in d e ifa d e etm i
o lsa m d a, "k a rm a n " h e r y e rd e "gerel" y e rin e g eti i p a ra le l b ir t a r t
m a d a sz k o n u s u d u r. (Bu n e d e n le x a k o o rd in a tla r ve de b y lece m a tr is le
rim iz in b ile e n le ri k a rm a k h a le gelir.) Y u k ard a s y le n e n le r a r a s n d a k i

[13.50] Bunu aklayn. Szde ortogonal (sonraki p ara g ra fta tanm lanan) d u ru m la rd ak i T-1
nedir?
(13.51] B unun n iin sa c hacim biim ini korum ayla edeer, dier b ir deyile ea...c^p 7r =
p ,.r/ olduunu aklayn. D ahas ia re tin in k orunm as niin yeterlidir?
(b)
e k il 13.18 (a) 0(2, 0) ve 0(1, 1) k a r la tr lm a k ta d r, (b) H er b i r d u r u m d a "b irim kre"
g s te rile re k 0(3, 0) ve 0(1, 2) b e n z e r b i im d e k a r la tr lr . 0(1, 2) iin (bkz. 2.4,5,
18.4] b u "kre" h ip e rb o lik b i r d z le m d ir (ya da o t r n iki k o pyas).

te k te m el fa rk im z a k a v ra m y la o rta y a k ar. g ab'n in k e g en b i im li g e r


e k le m e s in d e - l ' i + l'e e v ire b ile n k a rm a k d o ru s a l k o o rd in a t d n
m le ri m e v c u ttu r ,113-521 a y rc a te rsi de g e e rlid ir, b y lece elim izd e an la m l
b ir im za k a v ra m m e v c u t d e ild ir. K arm a k d u ru m d a flf'nin te k d e im e
zi 20 o n u n , keg en e k lin d e k i g e r e k le tirm e sin d e b u lu n a n s fr o lm ay an
te rim le rin sa y s olu p m e rte b e e k lin d e a d la n d r la n e y d ir. T ekil o lm ay an
b ir flf'yle ilg ili m e rte b e en b y k , d i e r b ir d ey ile n o lm a k z o ru n d a d r. Bu
e itli g erel b i im le r a r a s n d a k i fa rk ne z a m a n n e m lid ir, n e z a m a n d e
ild ir? Bu h a s s a s b ir s o ru o la b ilir fa k a t fiz ik ile r a y rm la r h a k k n d a , b u n
la r n em li o la b ils e le r b ile , o ld u k a r a h a ttr la r . P o z itif b e lirli d u ru m g r u
b u n tk z o lm a s g ib i b ir s t n l e s a h ip tir ve b u t r d u r u m la rla ilg ili o
u m a te m a tik i h u z u r lu d u r (bkz. 13.7). n s a n la r b a z e n s o n u la r k a y g
sz c a tk z d u ru m la rd a n tk z o lm a y an d u r u m la ra (p * O = q) n a k le d e rle r

M [13.52] Niin?
20 Bkz. n o t 13.10. O kuyucunun, 13.5teki Tb bu k a d a r ok deim eze, dier b ir deyile
X1,X2,X3,...,A z deerlerinin tm ne, sahip olabilirken gab'n in neden olm adyla ilgili k a
fas k arab ilir. Y ant b a s it biim de, farkl indis konum landrm ada gizlenen dnm d av
ran n d ak i fark ta b u lu n m ak tad r.
f a k a t b u ou kez d o ru d e ild ir. ( rnein tk z d u ru m d a y a ln z c a s o n lu
b o y u tlu g ste rim le rle ilg ile n ilm e si g e re k ir fa k a t tk z o lm a y a n d u ru m d a
ek o la ra k so n su z b o y u tlu g s te rim le r o rta y a kar.) te ta r a f ta n a y rm la r
g rm ez d en g elerek k a y d a d e e r k a v ra y la rn elde ed ileb ilec e i b a k a c a
d u r u m la r d a m e v c u ttu r. (Bunu, h ip e rb o lik b ir g e n in a la n n n , 2 .4 'te v e
rile n , L a m b e rt'in k efi o la n a la r b i im in d e k i d en k lem iy le k a r la tr a b i
liriz. Bu b a z k o o rd in a tla rn s a n a l d e e rle re sa h ip o lm a s a n la m n a g elen
b ir im za d e iim iy le b e n z e rd ir. 1 8 .4 'te k i ekil 18.9'da L a m b e rt'in kliti
o lm a y a n g eo m etriy e y a k la m n n m kem m el d ere c e d e g e re k e le n d irile b i-
lir o ld u u d u ru m u o lu tu rm a y a a laca m .)
0 (n, C)'nin o la s fa rk l g erel b i im le ri m a tris e le m a n la r z e rin d e k i b e
lirli e its iz lik le r k m esiy le a y rt e d ilir (rnein d e t T > 0). K u a n t u m k u r a
m n n b ir zellii b u t r e itsiz lik le re fizik i s re le rd e ou kez u y u lm a -
m a s d r. rn e in s a n a l n ic e lik le r b ir a n la m d a k u a n tu m m e k a n i in d e fiz i
ki o la ra k g erel b ir nem e sa h ip o la b ilirle r b ylece fa rk l im z a la r a r a s n
d ak i a y rm b u la n k la a b ilir. te ta r a f ta n k en d i izlen im im e g re fiz ik ile r
b u k o n u la rla ilg ili ou kez o lm a la r g ere k en d en b ir m ik ta r d a h a az d ik
k a tlid irle r. A sln d a b u s o ru n b irta k m m o d e m k u ra m in cele m e m izd e
(28.9,31.11, 32.3) b izim i in d ik k a te d e e r b ir a n la m a sa h ip o la ca k f a
k a t d a h a fa z la s n s o n ra y a sa k la y a lm . Bu d a h a nce 1 1 .2 'd e tla tt m
" k u rtlu k o n se rv e k u tu su "d u r!

13.9 niter gruplar


O(r, C) g ru b u b iz e b ir "d n d rm e g ru b u " k a v ra m n n g erel s a y la rd a n
k a rm a k s a y la ra g e n e lle n e b ild i i b ir yol s u n a r. B u n u n la b irlik te b e lirli
b a la m la rd a d a h a b y k b ir nem e sa h ip b a k a b ir yol d a m e v c u ttu r. Bu
n ite r g ru p k a v ra m d r.
" niter" ne a n la m a gelir? O rto g o n al g ru p , e d e e r b i im d e g abx ax b y a
d a xTgx o la ra k y a z a b ild i im iz b ir ik in c i d ereceli b i im in k o ru n u m u y la il
g ilid ir. n ite r b ir g ru p la ilg ili o la ra k , b u n u n y e rin e (nem li 19. y zy l
F ra n s z m a te m a tik is i C h a rles H erm ite, 1822-1901, a rd n d a n ) b ir H erm it-
sel b i im i d e n e n eyi k o ru y a n k a r m a k d o ru sa l d n m le ri k u lla n rz .
H e rm itse l b i im n e d ir? tik o la ra k o rto g o n a l d u ru m a d n elim . k in ci d e
rec eli b ir b i im (x'te) y e rin e e d e e r e k ild e ifte -d o r u s a l

g { x ,y ) = g abx ax b = x Tgy

b i im in i k u lla n a b ilird ik . Bu, 12 .8 'd e v e rile n g [^ j-te n s r n e u y g u la n d


g ib i, b ir te n s re ilik in "oklu d o ru s a l fo nksiyon" ta n m n n b e lirli b ir
rn e i o la ra k o r ta y a k a r (ve y = x k o y a ra k y u k a rd a k i ik in c i d ere celi b i
im i y e n id e n elde ederiz). 3 'n in s im e tris i by lece

9 x , y ) = g(y,x)
o la ra k ve
g{x, y + w ) = g(x, y) + g{x, w ), g(x, Ay) = Ag(x, y)
o la ra k ifa d e ed ilir. ifte -d o ru sa llk i in a y rc a ilk d e ik en x 'te d o ru s a l
l a g ere k sin im d u y a rz fa k a t b u a r tk s im e trin in so n u c u d u r.
B ir h(x,y ) H e rm itse l b i im i, d a h a ok,

h{x,y)=h&*)
H e rm itse l s im e tris i ile b irlik te ik in c i d e ik en y 'd e k i

h(x,y + vv) = h(x,y ) + h(x, w ), h(x, Ay) = Ah(x,y)


d o ru s a ll sa la r. H e rm itse l s im e tris i a r tk ilk d e ik en d e k i k a r-d o -
ru sa llk d en en ey a n la m n a gelir:

h ( x + w, y ) = h { x ,y ) -I- h ( w ,y ), h (X x ,y ) = Xh(x, y).

O rto g o n al b ir g ru p (tek il-o lm ay a n ) ifte -d o ru s a l sim e trik b ir b i im i k o


r u rk e n k a rm a k d o ru sa l d n m le ri k o ru y a n te k il o lm a y a n b ir H e rm it
se l b i im b ize n ite r b ir g ru p v erir.
Bu t r b i im le r b iz im i in n e y a p a r? T ekil o lm a y a n ifte -d o ru s a l b ir
g b i im i (sim etrik o lm a s a r t deil) bize, x ve y 'n in k e n d isin e a it o ld u u
v e ik ili u z a y V* o la n V v e k t r u z a y n s a p ta m a n n a r a la rn s u n a r. Bu
n e d e n le v V 'ye a its e g(v,) b iz e V 'n in x e le m a n n V z e rin d e g(v,x ) s a y s
n a d n t re n d o ru s a l b ir g n d e rim su n a r. F a rk l b ir a n la tm la , g(v, )
V *'a a it b ir e le m a n d r (bkz. 12.3). n d is b i im in d e V *'a a it b u elem a n g e
le n e k le re g re ay n e k ird ek v h a rfiy le fa k a t in d is i g ab ta ra fn d a n

v b = v ag ab

u y a rn c a d r lm (ay rca bkz. 14.7) b i im d e y a z la n v ag ab k o v ek t r -


d r. Bu ile m in te r s i va 'n m in d is i te rs m e trik g ab |^ ]- te n s r n n k u lla n
m y la y k se ltile re k g e r e k le tirilir:

v a = g abv b.

H e rm itse l d u ru m u n d a b u n u n b e n z e rin e g e re k sin im d u y ac a z. nceki


g ib i, v ele m a n n n V v e k t r u z a y n d a n h e r b ir seim i b iz e V* ik ili u z a y n n
b ir h ( v , ) e le m a n n s u n a r. B u n u n la b irlik te fa rk a r tk h ( v ,) , v 'y e d o ru s a l
o lm al y e rin e k a r - d o r u s a l b i im d e b a ld r; b u n e d e n le h (A v ,) = A h (y, )
o lu r.
B u n u s y le m e n in e d e e r b ir y o lu /( v ,)'n in v 'd e , b u v v e k t r n iceli i
v 'n in "k a rm ak elenii" olm ak zere, d o ru sa ld r. Bu k a rm a k elen ik
v e k t rle rin i a y r b ir v v e k t r u za y o lu tu rm a k ze re d e e rle n d iririz . Bu
b a k a s, k a rm a k e le n ik e le m a n la r i in a p re li ve a p re siz in d is le r a r a
s n d a k a y n a m a y a (toplam a) iz in v erilm ey e n fa rk l b ir "a lfab e "n in , d iy e
lim ki a ',b ', c ', ...,'nin k u lla n ld (soyut) in d is n o ta s y o n u i in zel o la ra k
k u lla n ld r. K arm a k elem e ile m i s l in d is le rin y e rle rin i s s z le rle
d e i tirir. n d is n o ta s y o n u n d a H e rm itse l b i im im iz h e r tip te n b ir (alt) in
d is le ha,b n ic e lik le rin in b ir d iz ilim i o la ra k g ste rilir, b y lece "H erm itsel-
lik"

h-ab ~ h-ba

b i im in d e ifa d e ed ilm ek z e re (x', x a ele m a n n n k a rm a k e le n i i o la ca k


ekilde)
h ( x , y ) = h a,bx a' y b
o lu r.
ha,b n ic e lik le rin in d iz ilim i b ir in d is i d r p y k se ltm e m iz e o la n a k
s a la r f a k a t o a r tk sl in d is le ri s s z o la n la rla d e i tirir, a y rc a te rs i
d e g e e rlid ir, b ylece b iz i k a rm a k e le n ik u z a y n ik ili in e sev k eder:

b = v a'hatb, va, = ha,bv b.


Bu i le m le rin te r s i iin, H e rm itse l b i im te k il o lm a y a n (d i er b ir d ey ile
h ab' b ile n le rin in m a tr is i te k il o lm a y an d r) o la ra k v a rsa y lm a k zere,
ha,j 'n i n te r s i hab" y e gerek d u y arz;

hab'h b,c = 6?, halbh b,c = 8a'


b u r a d a n d a 113-531
v a' = v bhb,a, v a = h ab'v b

T m s l in d is le rin h e r t r te n s r n ic e li in e in d is - te n - in d is e u y g u la
n a b ile n y u k a rd a k i b a n tla rn etk isiy le ha,b k u lla n la ra k o rta d a n k a ld r-
la b ild i in e d ik k a t edin. Bu se b e p le k a rm a k ele n ik u z a y o ld u k a a y r
b ir u z a y o lm ak z o ru n lu lu u y e rin e ik ili u z a y la "tan m lan r."
Bu ta n m la m a y ikiliyle (genelde in d is n o ta s y o n u n d a y a z lm a m a sn a
k arn ) b irlik te k a rm a k elem e k a v ra m n a d a h il ed en "k a rm a k elem e"
ile m i m a te m a tik ve fizi in p ek ok d i e r a la n n d a (rne in b u rg a k u r a
m , b kz. 33.5) o ld u u g ib i k u a n tu m m e k a n i i i in de m erk ezi n em d ed ir.
K u an tu m m e k an i iy le ilg ili y a z n d a b u , sk lk la b ir h a n e rle , " t" fa k a t b a
zen de b ir y ld z ia re tiy le , g ste rilir.

[13.53] Bu b a n tlar hab 'ne ilikin notasyon tu ta rll n aklayarak dorulayn.


B en m a te m a tik y a z n n d a d a h a o la a n o la n y ld z i a r e tin i te rc ih e d i
y o ru m , b u r a d a onu k a ln h a r f k a ra k te riy le k u lla n a c a m . Y ldz i a re ti b u
r a d a u y g u n d u r n k V v e k t r u z a y y la o n u n V* ik ili in in ro lle rin i d e i
tir ir . K arm a k d e e rlik te n s r (y u k ard ak i g ib i t m s l in d is le r o r

ta d a n k a ld rla ra k ) * ta r a f n d a n b ir d e erlik te n s r n e d n t r l r.
Bu n e d e n le * 'n eylem iyle s t in d is le r a lt, a lt in d is le r s t in d is h a lin e g e
lir. S k ale rlere u y g u la n d n d a *, b a s it o la ra k o la a n k a rm a k elem e i le
m id ir. * ile m i H e rm itse l h b i im in in k e n d isin e e d e e r b ir k a v ra m d r.
E n b ilin d ik (ha,b b ile e n le ri K ronecker d e lta s o la ra k k a b u l ed ild i in d e
o rta y a kan) H e rm itse l elem e ilem i, b ile e n le ri s t in d is le r in a lt ve a lt
in d is le r in s t in d is o la ra k o k u n a c a e k ild e y e n id e n d ze n le y erek h e r b ir
e le m a n n b a s it e k a rm a k e le n i in i alr. B u n d a n d o la y , d o ru sa l b ir d
n m n b ile e n le r m a tris i, k a rm a k e le n i in in d e v ri in e (bazen m a tr i
s in e le n ik d e v ri i o la ra k a d la n d rlr) g t r l r, by lece 2 x 2 d u ru m u n d a

C )'-G I)
ifa d e s in e s a h ip olu ru z. H e rm itse l m a tr is b u a n la m d a k e n d i H e rm itse l e
le n i in e e it o la n m a tr is tir . Bu k a v ra m ve d a h a genel s o y u t H e rm itsel i
le m c i k u a n tu m k u ra m n d a so n d erece n em lid ir.
H e rh a n g i b ir k a rm a k z sa y s i in h e r b iri ay n d e e rlik te o la n T ve U
te n s rle rin e u y g u la n a n *
(T + uy = T* + t/*,
izTY = zT'
a n la m n d a k a r -d o ru sa ld r . * eylem i a y rc a te n s rle rin a rp m n d a k o
ru m a k z o ru n d a d r f a k a t in d is k o n u m la rn n te rs e v rilm e si n e d e n iy le o
k a y n a m a d z e n in i de te rs ev irir; zellikle * d o ru sa l d n m le re u y g u
la n d n d a a rp m a d z e n i te rs in e dner:

(JLAf)* = w * r .

D iy ag ra m b iim li n o ta s y o n d a b u t r b ir elem e ile m in i y a ta y d z le m


deki b ir y a n s m a o la ra k g ste rm e k o ld u k a k u lla n ld r. Bu, g e re k ti i g ib i
s t ve a lt in d is le ri d e itirir; bkz. ekil 13.19.
* ilem i V 'n in iki elem a n v ve w a r a s n d a b ir H e rm itse l sk a le r a rp m ,
d i e r b ir d ey ile v ' k o v ek t r y le w v e k t r n n s k a le r a rp m n (farkl
b a la m la rd a k i fa rk l k a v ra m la r y a r a rl olm ak zere) ta n m la m a m z a o la
n a k sa la r:
<v|w) = v* w = h ( v ,w )
S ~ * (J) r ~ . |

ayna T t *
E
u
01 1 I (ST)* A
X S* =T*S* T
U 9

e k il 13.19 Y atay b i r d zle m d e k i y a n s m a o la ra k u y g u n b i im d e g s te rile n H e rm itse l e


lem e (*) ile m i. Bu, "k o llar"la "b a c a k la r" y e r d e i tir ir ve a r p m a d z e n in i te r s
r ir: (S T ) = T 'S '. H e rm itse l s k a le r (rlv ) = v 'w a rp m y la ilg ili d iy a g ra m b i im li ifa d e v e
riliy o r (bylece o n u n k a rm a k e le n i in i a lm a k d iy a g ra m sa k e d e a l t - s t o la c a k b i
im d e y a n s tr).

(v|v) = (iv | v)

ifa d e sin e sa h ip o lu ru z, w = v b e lirli d u ru m u n d a r 'n i n *'a g re n o rm u n u


eld e ederiz:
||v|| = <v|v).

V i in b ir (e 1, e 2 - , e n) ta b a n se e b iliriz ve b ylece b u te m eld ek i halb


b ile e n le ri b a s it e , H e rm itse l b ir m a tr is in e le m a n la rn o lu tu ra n n 2 k a r
m a k

h-a'b ^ C e a e b )

s a y la n d r , ( e ^ ..., e ) ta b a m

( e \e ) = \ 1 = jS e
\e *le> ( o i * j i s e

ifa d e s i sa la n y o rs a *'a gre s z d e o r to n o r m a l o la ra k a d la n d rlr; i a


re tle rin in t m n n + o ld u u , d i e r b ir d e y ile h e r b ir + l 'i n y a ln z c a 1 o l
d u u , d u ru m d a ta b a n o rto n o rm a ld ir.
Szde o rto n o rm a l ta b a n h e r z a m a n b u lu n a b ilir fa k a t p ek ok seen ek
m e v c u ttu r. Bu t r h e rh a n g i b ir ta b a n la ilg ili o la ra k ha,b m a tr is i k eg en li-
d ir ve k eg en b o y u n c a y a ln z c a l 'l e r ve - l 'l e r m e v c u ttu r, l'le r in to p la m
s a y s p, ve b u r a d a n h a re k e tle - l 'l e r i n to p la m s a y s q, v e rili b ir * i in h e r
h a n g i b e lirli b ir ta b a n se im in d e n b a z o la ra k h e r z a m a n a y n d r. Bu
b ize, * ilem iy le ilg ili (p, </) im z a s n a ilik in d eim ez k a v ra m ta n m la m a
o la n a s u n a r.
<7 = 0 ise, * p o z i t i f b elirlid ir d eriz. Bu d u ru m d a 21 s f r o lm a y a n h e r h a n
gi b ir v e k t r n n o rm u h e r z a m a n p o z itif tir :113-541

v = 0 , ||v || > 0 a n la m n a gelir.

Bu "p o z itif b e lirli" k a v ra m n n 1 3 .8 'd ek in i k a rm a k d u ru m a g en e lle d i i


n e d ik k a t edin.
T e rsi T* o la n d o ru sa l b ir T d n m ,

T' 1 = T*, d i e r b ir d ey ile TT* = l = T'T,


* 'n p o z itif b e lirli o ld u u d u ru m d a n ite r ve d i e r d u r u m la rd a s z d e n i-
te r o la ra k a d la n d r lr .113-551 " n iter m a tris" te rim i, * o la a n e le n ik d e i
tirm e ile m i o la ra k , T"1 = T o la ca k e k ild e , k u lla n ld n d a y u k a rd a k i b a
n ty sa la y a n b ir T m a tr is in e k a r lk gelir.
n b o y u tta k i n ite r d n m le re y a d a (n x n ) n ite r m a tr is le re ilik in -
g r u p la r n ite r U (n) g r u b u o la ra k a d la n d rlr. D ah a g en el o la ra k , * (p, q)
im z a s n a sa h ip o ld u u n d a s z d e n ite r U(p, q~) g ru b u n u eld e e d e riz .22 D
n m le r b irim d e te r m in a n ta s a h ip s e b u ra d a n h a re k e tle SU(n) ve
SU(p, <?)'yu elde ederiz. n ite r d n m le r k u a n tu m m e k a n i in d e te m el b ir
ro l o y n a r (ve a y rc a pek ok s a f m a te m a tik s e l b a la m i e ris in d e b y k d e
ere sa h ip tir).

13.10 Simplektik gruplar


nceki iki b l m d e o rto g o n a l ve n ite r g ru p la r la k a r la tk . B u n la r
k la sik g r u p la r o la ra k a d la n d r la n e y le rd ir, d i e r b ir d e y ile is tis n a o la n
la r d a n fa rk l b a s it Lie g r u p la rd r; bkz. 13.2. K lasik g r u p la r a a it lis te
s im p le k tik g ru p a ile siy le ta m a m la n r. S im plektik g r u p la r zellik le 2 0 .4 'te
g rece im iz ze re k la sik fiz ik te ve a y rc a k u a n tu m fiz i in in zellik le s o n
su z b o y u tlu d u ru m u n d a (26.3) b y k nem e s a h ip tir.
S im p lek tik g ru p n e d ir? Y eniden ifte -d o ru s a l b i im k a v ra m n a d n e
lim fa k a t o rto g o n a l g ru b u ta n m la m a k ta g erek en (g ( x , y ) = g ( y , x )) s im e t
r is i y e rin e

21 P ozitif b elirli du ru m d a (e I', e 2 ...,e ) m (et,e 2 ...,e)'ye, n ot 13.18'deki anlam da, b ir ikili
taban olduuna dikkat edin.
[13.54] B unu gsterin.
& [13.55] Bu d n m lerin kesin biim de v vektrleriyle v ' kovektrleri arasn d ak i H erm itsel
u yum luluu ve hab terim in i k oruyan dnm ler olduunu gsterin.
22 S ab it p + q n'yle ilgili GL(n, R)'nin y an sra U(p,g) gru p larn n tm ayn karm aklatr-
m aya, dier b ir deyile GL(nf C), sa h ip tir ve b u n la n n tm b u karm ak gru b u n farkl gerel
biim leri olarak d eerlendirilebilir.
s(x, y) = s(y,x)
ters s im e tr is in i, ilk d e ik en x 'te k i d o ru s a ll n a rtk ters s im e trin in s o
n u c u o la ra k geld i i

s(x,y + w) = s(x, y) + s(x, w ), s(x,Ay) = As(x,y)


d o ru sa ll y la b irlik te k o n u y a k a ta lm . T ers s im e trik b i im im izi tp k s i
m e trik d u ru m d a k i g ib i

s (x ,y ) = x asaby b = xTSy

o la ra k f a k a t S saiJ'n in b ile e n le r m a tr is i olm ak ve sab

s ba = ~ s ab d i e r b ir d e y ile ST = S

ifa d e s i b i im d e te r s sim e trik olm ak zere, y az a b iliriz . S 'n in te k il o lm a m a


s n a g erek d u y arz . Bylece sab,

sabs bc = 8ca = s cbsba

ifa d e s in i, s ab = s ba olm ak ze re s a la y a n 23 b ir te rs e , s ab, sa h ip tir.


B ir s im e trik m a tr is le b e n z e rlik k u ra ra k te rs s im e trik b ir S m a tr is in in
k en d i d e v ri in in eksi i a re tlis in e e it o ld u u n u b e lirte lim . T ers sim e trik
b ir n x n m a tr is i S 'n in y a ln z c a n 'n in ift o lm a s d u ru m u n d a te k il o lm a y an
o la b ile ce in i gzlem lem ek n e m lid ir .113-561 B u ra d a r, x ve y 'n in a it o ld u u V
u z a y n n b o y u tu d u r ve a s ln d a n 'y i ift k a b u l ederiz.
Bu t r te k il o lm a y a n te rs s im e trik b ir s a6'y i (ya d a e d e e r o la ra k if
ted o ru s a l s b iim ini)

sabT?T% = scd, d i e r b ir d e y ile T t ST = S

a n la m n d a k o ru y a n GL(n)'ye a it T e le m a n la r s im p le k tik o la ra k ve b u ele


m a n la rn g ru b u b ir s im p le k tik g r u p o la ra k a d la n d r lr (20.4'te g rec e i
m iz ze re k la sik m e k an ik te o ld u k a d ik k a te d e e r n em d ek i b ir grup). B u
n u n la b irlik te b u te rm in o lo jiy le ilg ili y a z n d a b a z k afa k a r tr c e y le r
m e v c u ttu r. S im p lek tik (gerel) b ir g ru b u m a te m a tik se l o la ra k , k a r m a k
Tb ' n in (ya d a T) y u k a rd a k i b a n ty sa la y a n g ru b u o lan , k a r m a k s im p
le k tik Sp(^n, C) g ru b u n a ilik in gerel b ir b i im e k lin d e ta n m la m a k ok
d a h a d o ru d u r. H enz ta n m la n a n b e lirli g erel b iim tk z d e ild ir fa k a t

25 u halde sab v e s ab'yi, tpk gab ve t/af)'deki gibi, ten s rlerin in d islerin i ykseltir ve d r r
biim de k u llan ab iliriz, bylece va = sabv bv a = sabvb olur, bkz. 13.8; fak at ters sim etri nede
niyle in d islerin d zeninin tu ta rl biim de o lu tu ru lm asn d a b iraz dikkatli olm ak zo ru n d a
yz. 2 -sp in r analizin i bilen okuyucular, bkz. P enrose ve R indler, 1981, cilt 1, sab'm iz ve o
kalk l s n JB'si a ra sn d a b u lunan h afif b ir notasyon uyum azln fark etm i olabilirler.
[13.56] Bunu kantlayn.
1 3 .7 'n in so n u n d a k i u y a n l a r la u y u m lu b i im d e , Sp(^n,C) y a r b a s it o lm ak
zere, b u k a rm a k g ru b u n tk z o la n b a k a b ir b i im i m e v c u ttu r ve n o r
m a ld e (gerel) sim p le k tik Sp(^n) g ru b u o la ra k a n la n b u d u r.
Bu fa rk l g erel b i im le ri n a s l b u lu ru z ? A sln d a o rto g o n a l g ru p la rd a k i
g ibi, o rto g o n a l ve n ite r g r u p la r d u ru m u n d a k i k a d a r iyi b ilin m e y e n b ir
im z a k a v ra m m e v cu tu r. saft'y i k o ru y a n gerel d n m le re ili k in s im p
le k tik g ru p (~ n . ^ n ) im z a s n n "ayrk im za" d u ru m u olu r. S im p lek tik g ru p
tk z d u ru m d a (n, 0) ya d a ( 0, n ) im z a s n a s a h ip tir.
Bu im z a n a s l ta n m la n r? p ve q do al sa y la rn n , p + q = n o la ca k e
k ild e h e r b ir ifti i in k a rm a k Sp(^n, C) g ru b u n a ilik in ilg ili b ir "gerel
biim "i, y a ln z c a (p ,q ) im z a s i in a y rc a s zd e n ite r, d i e r b ir d ey ile
U(p, ?)'ya a it l a n (b k z . 13.9) o ele m a n la r a la r a k ta n m la y a b iliriz . Bu b i
ze (szde) sim p le k tik Sp(p, q) g ru b u n u v e rir .24 (Bunu d ile g e tirm e n in d i e r
b ir y o lu Sp(p, q,) 'n u n S p(-n, <C) ile U(p, q )'n u n k e siim i o ld u u n u s y lem ek
tir.) n d is n o ta sy o n u b i im in d e Sp(p,< 7)'y u , te rs sim e trik s ab ve ha,b b ile
e n le rin in H e rm itse l b ir H m a tr is in in h e r ik is in i de, H (p ,q ) im z a s n a s a
h ip o lm ak ze re (bylece H 'n in p a d e t 1 g irili ve q a d e t -1 g iri li o ld u u
s zd e o rto n o rm a l b ir te m e l b u la b iliriz ; bkz. 13.9),25

Tb,'Tgha,a = hblb

ifa d e sin d e k i a n la m d a y u k a rd a k i g ib i k o ru y a n k a rm a k d o ru sa l Tb d
n m le rin in g ru b u o la ra k ta n m la y a b iliriz . K la sik tk z sim p le k tik Sp(-n)
g ru b u b en im Sp(n, 0 )'m d r (ya da Sp(0, n)) f a k a t k la sik fiz ik te k i en n em li
b i im S p Q n ,^ n ) 'd ir .113-571
O rto g o n al ve n ite r g r u p la r d a o ld u u g ibi k e n d isiy le ilg ili s ab b ile e n
le rin in zellikle b a s it b ir b i im e sa h ip o ld u u te m e l se im le ri b u la b iliriz .
B u n u n la b irlik te te k te r s sim e trik keg en m a tr is s f r o ld u u n d a n a rtk
b u b i im i keg en b i im li o la ra k k a b u l edem eyiz! B u n u n y e rin e s ab m a tr i
sin i a n a k eg en b o y u n c a 2 x 2 b lo k ta n o lu a n

(V-l 0'

24 Bu eitli gerel biim lerle ilgili s ta n d a rt b ir term inoloji ya da n o tasyondan h a b e rd a r dei


lim, o h ald e Sp(p,q) n o tasyonu v a r olan am alar iin uydu ru lm u tu r.
23 A slnda Spf^n, O 'n in h e r elem an birim d eterm in an ta sa h ip tir, bylece SO(n) ve SU(n)'yle
benzerlik iinde, b ir "SSp(^n)"ye gerek duym ayz. Bunun nedeni, L evi-C ivita'nn e ...'s iin
sab biim inde b ir ifad esin in ("Pfaff") m evcut oluudur.
- 0 [13.571 Bu reeteyi k u llan arak Sp(l) ve Sp(l, l)'le ilgili ak ta n m lar b u lun. Sp(n, 0) g ru p la r
n n niin tkz o lduklarn g rebiliyor m usunuz?
b i im in d e o la ra k k a b u l ed e b iliriz . T a n d k Sp(^n,^n) a y rk im z a d u r u m u n
d a b u b i im i k o ru y a n gerel d o ru s a l d n m le ri a la b iliriz . G enel
Sp(p, q) d u ru m u , gerel d n m le r y e rin e (p, q) im z al s zd e n ite r o la n
la r a ln a ra k g s te rilir .113 581
0 ve g 'n u n e itli (kk) d e e rle ri i in o rto g o n a l, n ite r ve s im p le k tik
g r u p la r n b a z la r ay n Lie c e b irin e (k r . 13.6) sa h ip olm ak a n la m n d a a y
n ("izom orfik") y a da en a z n d a n y ere l o la ra k a y n d r ("yerel o la ra k iz o
m o rfik ").26 E n te m el rn ek , b ir e m b e rin y a n s m a l o lm a y an s im e tri g r u b u
n u a k la y a n , k a rm a k e 10s a y la rn n (6 gerel) b irim m o d l n e ilik in
a rp m s a l g ru p o la n n ite r U (l) g ru b u y la ay n olm ak zere, SO(2) g r u b u
d u r .113591 SU(2) ve S p (l)'in ay n o lm a la r ve y erel o la ra k SO(3)'le ay n o lm a
la r (bu so n g ru b u n , 1 1 .3 'te a k la n d zere, 3 -u z a y d a k i d n d rm e le rin
d rd e y le rle ilg ili g ste rim le rin in ik i k a tl d o a sy la u y u m lu o la n iki k a tl
r t s olarak) g erei fizik i in b e lirli b ir nem e s a h ip tir . Bu s p in le ilg ili
(22.8) k u a n tu m fizii a s n d a n b y k nem e s a h ip tir . S p(l,C )'yle ay n o l
m ak ze re SL(2,C)'nin L oren tz g ru b u 0 ( l,3 )' n (yine o n u n iki k a tl b ir r t
s olarak ) y a n s m a l o lm a y an k sm y la y ere l o la ra k ay n o lm a s g relilik
k u ra m b a k m n d a n n em lid ir. A yrca SU(1, 1), S p (l, 1) ve SO(2, l) 'in ay n
o ld u k la rn b u lu ru z ve p ek ok b a k a c a rn ek de m e v c u ttu r. SU(2, 2) ve
0(2, 4) g ru b u n u n y a n s m a l o lm a y a n k sm a r a s n d a k i y erel z d e lik b u r
g a k u ra m b a k m n d a n zellikle d ik k a te d e e rd ir (bkz. 33.3).
S im p lek tik b ir g ru b a ilik in Lie c e b iri

XTS + S X = O, d i e r b ir d ey ile S X = (S X)T

m a tr is d e n k le m in d e X i in z m le r a r a y a r a k elde e d ilir, b y lece so n su z


k k (Lie c e b iri elem an) X d n m b a s it e sim e trik b ir n x n m a tr is in
S-1 'le a rp m d r. Bu sim p le k tik g r u b u n - n ( n + 1) b o y u tlu lu u n u n d o ru
d a n g r lm e sin e o la n a k sa la r. X 'in iz s e rb e s t o lm a s z o ru n lu lu u n a (di
e r b ir d e y ile X = 0; bkz. 13.4) d ik k a t e d in .113601 A yrca o rto g o n a l ve n i
t e r g ru p la r la ilg ili Lie c e b iri s r a s y la te rs s im e trik m a tr is le r ve H e rm itse l
m a tr is le rin s a f s a n a l k a tla r b i im in d e , ilg ili b o y u tla r n (n - l )/2 ve n 2 o l
m a k zere, k o la y lk la elde e d ilir .113-611

[13.58] p q = 1/2 durumu iin bu iki farkl tanm n niin edeer olduunu gsterin.
Bkz. not 13.17
I [13.591 Niin aynlar?
-? [13.601 XTS + S X = 0 denkleminin nereden geldiini ve neden S X = (S X)T olduunu akla
yn. z X niin yok olur? Lie cebirini ak olarak gsterin. O neden bu boyuttadr?
[13.611 Lie cebirlerini aklayn ve bu boyutlar elde edin.
1 3 .4 'te n h a re k e tle , d n m le rin b irim d e te rm in a n ta sa h ip o lm a la r
i in so n su z k k X e le m a n n n yok o lm a s g ere k ti in i b e lirte lim . Bu, (yu
k a rd a b elirtile n ) sim p le k tik d u ru m d a o to m a tik tir ve o rto g o n a l d u ru m d a
so n su z k k e le m a n la rn h e p s i b irim d e te rm in a n ta s a h ip tir .113 621 n ite r
d u ru m d a , ek b ir k o u l S U (n)'yle ilg ili k s tla m a d r (iz X = 0) b y lece g r u
b u n b o y u tu n 2 - l 'e in d irg e n ir.
1 3 .2 'd e d e in ilen , b a z e n (m = 1,2,3,... iin) Am, Bm , Cm, Dm'yle g s te ri
le n k la s ik g r u p la r b a s it e s ra s y la , 1 3 .8 -1 0 'd a in c ele d i im iz S U (m + 1),
SO(2tti + 1), Sp(m ) ve S O (2 m )'d ir ve y u k a rd a n a s ln d a , 1 3 .2 'd e ile ri s
r ld g ibi, ilg ili m (m + 2), (2 m + 1 ), m (2 m + 1 ) ve m ( 2m 1 ) b o y u tla r
n a sa h ip o ld u k la rn g r r z . B ylece o k u y u cu , k la sik b a s it g ru p la rn t
m n e k sa c k b ir s r e b a k a tm a f r s a tn a sa h ip o ld u . G rd m z zere
b u t r g r u p la r ve d i e r b a z e itli "gerel b i im le r" (o n lara a it k a rm a k
la trm a la r fizik te n em li ro lle r oyn ar. S onrak i b l m d e b u n u n la ilg ili b ir
m ik ta r ta n k lk k a z a n a c a z . Bu b l m n b a n d a b e lirtild i i z e re m o
d e m fizi e gre t m fizik i e tk ile im le r, te k n ik o la ra k ta m sim e trile re s a
h ip u z a y la ra y a a m s a l b i im d e b a l o la n "a y a r b a l a n t la r n c a y n etilir.
B u n u n la b irlik te h l " a y a r k u ra m "n n n e o ld u u n u b ilm ey e g erek d u y
m a k tay z. Bu, 15. b l m d e a a kacak.

& (13.621 Neden ve bu geometrik olarak ne anlama geliyor?


MANFOLDLAR ZERNDEK ANALZ

14.1 B ir m a n ifo ld zerin d e t r e v alm a?

nceki b l m d e ( 13.3,610'da) s im e tri g r u p la rn n v e k t r u z a y la r z e


rin d e , b u u z a y la ra a it d o ru sa l d n m le rc e g ste rile re k n a s l etk i e d e
b ild ik le rin i g rd k . B elirli b ir g ru p la ilg ili o la ra k v e k t r u z a y n , d n
m le rc e k o ru n a n zel b ir y a p y a sa h ip b i im d e d n e b iliriz . Bu "yap"
k a v ra m n e m lid ir, rn e in , o rto g o n a l g ru p d u ru m u n d a (13.8) m e trik , b ir
y a p o la b ilir ya d a n ite r b ir g ru p (13.9) ta ra fn d a n k o ru n u r b i im d e k i
H e rm itse l b ir y a p o la b ilir. D ah a nce b e lirtild i i gib i, g r u p la r n v e k t r
u z a y la r z e rin d e k i h a re k e tle r b i im in d e g ste rim k u ra m g en el b ir e k il
de m a te m a tik ve fizi in p ek ok a la n n d a , zellikle d a h a so n ra g rec e i
m iz ze re (zellikle 22.2'de), H e rm itse l (sk ale r arp m ) y a p l v e k t r u z a y
la rn n k e n d isi i in e s a s l b ir a r d a la n o lu tu rd u u k u a n tu m fiz i in d e b
y k n em e sa h ip tir.
B u n u n la b irlik te b ir v e k t r u z a y n n k e n d isi ok zel b ir u z a y t r d r
ve m o d e m fiz i in b y k k sm n n m a te m a ti iy le ilg ili ok d a h a g en el b ir
e y le r g e re k lid ir. k lit'in eski g e o m e trisi b ile v e k t r u z a y d e ild ir n k
b ir v e k t r u za y b e lirli b ir a y rt e d ilm i n o k ta y a , d i e r b ir d ey ile (sfr
v e k t r y le verilen) b a la n g n o ta s n a sa h ip olm ak z o ru n d a d r, o y sa ki
kliti g e o m e trid e h e r n o k ta e it b ir te m e ld e d ir. G erekte k liti u za y
a fin u za y o la ra k a d la n d rla n e y in b ir rn e id ir. A fin u za y b ir v e k t r
u z a y n a b e n z e r fa k a t b a la n g n o k ta s n "u n u tu ru z"; a s ln d a o tu ta r l b ir
p ara lelken a r* '* 11 11421 k av ra m b u lu n d u r a n b ir u za y d r. B elirli b ir n o k ta y

J [14.1] [a,b-,c,d] abc d bir paralelkenar oluturur ifadesi yerine kullanlsn (a, b, c ve d 5.1'de
olduu gibi dngsel olarak alnmak zere). unlar aksiyom olarak kabul edin: (i) herhangi
a , b ve c iin [a, b; c, d] olacak biimde bir d mevcuttur; (ii) [a, b; c, d] ise bu durum da [b, a\ d, c]
ve [a,c;b,d]; (iii} [a , b ; c , d ] ve [ a ,b )e ,f] ise bu durumda [ c ,d ;e ,f ] . Herhangi seili bir nokta
aynlp balang noktas olarak iaretlendiinde bu cebirsel yapnn bir "vektr uzay"nn-
kine, 11.1'de verilen biimde bir "skaler arpm" ilemi olmakszn indirgendiini gsterin;
bu demek oluyor ki ek bir Abelci grubuna ilikin kurallar elde ederiz, bkz. altrm a 13.2.
^ [14.21 Bunun Abelci olmayan durum a nasl genelleneceini grebiliyor musunuz?
b a la n g n o k ta s o la ra k b e lirle r b elirlem e z b u b iz e " p a ra le lk e n a r k u ral"
y o lu y la v e k t r to p la m a y ta n m la m a o la n a s a la r (b k z . 13.3, ekil 13.4).
E in s te in 'm k ay d a d e e r g enel g relilik k u ra m n n eik u z a y z a m a n b ir
v e k t r u z a y n d a n k e sin lik le d a h a g en eld ir; o b ir 4m a n ifo ld d u r. Y ine de
o n u n u z a y z a m a n g e o m e trisi k a v ra m , tek b a n a ( 12 . b l m d e a llm
olan) p r z s z b ir m a n ifo ld y a p s n a ek o la ra k (yerel) b ir y a p y a g e re k si
n im d u y a r. B enzer e k ild e (12.1'de k sa c a ele a ln m olan) fizik i s is te m
le rin d ze n le m e u z a y la r y a d a faz u z a y la r d a y ere l y a p la r a sa h ip o lm a
y a e ilim lid ir. Bu g ere k li y ap y n a s l ta y in ederiz? Bu t r (m etrik b ir y ap
d u ru m u n d a k i) y erel y a p , n o k ta la r a r a s n d a k i "uzakln " y a d a (sim plek-
tik b ir y a p d u ru m u n d a b e lirtild i i gibi, kr. 13.10) b ir y z e y in "a la n n n "
y a d a (bir R iem a n n y z e y in in k o n fo rm a l y a p s n d a k i gibi; b kz. 8.2) e ri
le r a r a s n d a k i "ann", vb b ir l s n su n a b ilir. D ein ilen t m rn e k le r
d eki v e k t r u za y k a v ra m la r, s o rg u la n a n v e k t r u z a y M m a n ifo ld u n u n t i
p ik b ir p n o k ta s n a a it n - b o y u tlu Tp t a n ja n t u z a y o lm a k ze re (J^'yi
M 'd ek i p 'n in y ak n e v re sin d e "so n su z b i im d e g erilm i" o la ra k d n e b i
liriz; bkz. ekil 12.6), b iz e b u y ere l g e o m e trin in n e o ld u u n u s y lem esi ge
rek e n e y le rd ir.
Bu n ed e n le , 13. b l m d e k a r la t m z e itli g ru p y a p la r ve te n s r-
ler, b ir m a n ifo ld u n b ire y se l n o k ta la r n d a y e re l b ir a n la m a s a h ip o la b ilir.
E in s te in 'm e ri u z a y z a m a n n n a s ln d a h e r b ir ta n ja n t u z a y n d a L o ren tzci
b ir (szde ) m e trik (13.8) ta r a f n d a n v e rile n y erel b ir y a p y a sa h ip o ld u
u n u b u la c a z , o y sa ki k la sik m e k an i in faz u z a y la r (kr. 12 . 1 ) y erel
sim p le k tik y a p la ra (13.10) s a h ip tir . Y apya sa h ip m a n ifo ld la ra ilik in
t m b u rn e k le r m o d e m fizik i k u ra m d a y a a m s a l ro lle r o y n ar. B u n u n la
b irlik te , b u t r u z a y la r i in d e k a lk l s n h a n g i b i im i u y g u la n a b ilir?
H en z b e lirtild i i g ib i, 12. b l m d e a l t m z n - b o y u tlu u z a y la rn
d a h a fa z la y ere l y a p b e lirtilm e d e n y a ln z c a p r z s z o lm a la r g ere k lid ir.
Bu t r y a p z b ir p r z s z M m a n ifo ld u n d a o la ra k az s a y d a a n a liz te
m elli a n la m l ilem m e v c u ttu r. E n n em lisi, gen ellik le M i e ris in d e u y g u
la n a b ile c e k genel b ir t re v a lm a k a v ra m n a b ile sa h ip deiliz.
Bu n o k ta y a k la m a ly m . H e rh a n g i b e lirli b ir k o o rd in a t y a m a s n d a il
g ile n ile n e itli n ic e lik le rin , o y a m a d a k i h e r b ir X1, x 2, ..., x n k o o rd in a tn a
g re t re v in i d /d x 1, d / d x 2, ..., d / d x n (ksmi) t re v i le m c ile rin i k u lla n a ra k
(bkz. 10.2) b a s it b i im d e k e sin lik le a la b iliriz . ou d u ru m d a fa k a t y a n t
la r g eo m etrik o la ra k a n la m s z d r n k k o o rd in a tla rn y a p lm o la n b e
lirli (rasgele) se im lerin e b a ld r la r ve y a n tla r b ir y a m a d a n d i e rin e g e
e rk en g en ellik le b ir b ir in e uy m az (kr. ekil 10.7).
B u n u n la b irlik te 1 2.6 'da, g er ek te genel (yapz) b ir p r z s z r-m a-
n ifo ld d a g e erli o la n ve b ir y a m a d a n d i e rin e d e im e y en n em li b ir t
rev a lm a k a v ra m n , d i e r b ir d e y ile t re v s e l b ir b i im in d s a l t r e v in i,
n o t e tm itik . Y ine de b u ilem , y a ln z c a p -b i im lile rd e u y g u la n d , d a h a
s b u t r b ir p -b i im lin in n a s l d e iti iy le ilg ili p ek fa z la b ilg i v e rm e d i
in d e n , k e n d i k a p s a m n d a b ir e k ild e sn rld r. G enel b ir p r z s z m a n i-
fo ld z e rin d e k i b ir n iceli e a it d a h a ta m b ir "trev" k a v ra m v e re b ilir m i
yiz? Bu t r b ir k a v ra m h e rh a n g i b ir k o o rd in a t y a m a s z e rin d e k i n o k ta la r
ia re tle m e k ze re seilm i o la b ile ce k h e rh a n g i b e lirli b ir k o o r d in a tta n b a
m sz o la ra k ta n m la n m a ld r. A sln d a m a n ifo ld la rd a u y g u la n a b ile c e k ve
k o n u m d a n k o n u m a h a re k e t e tti im iz d e b ir v e k t r y a d a te n s r a la n n n
n a s l d e iti in i ifa d e etm em ize o la n a k sa la y a c a k b ir t r k o o rd in a tta n
b a m sz k a lk l se sa h ip olm ak iyi o lu rd u . Bu n a s l b a a rla b ilir?

14.2 P a ra lel tam a

10.3 ve 12 .3 'ten , g en el b ir p r z s z n -m a n ifo ld u M z e rin d e k i b ir


sk a le r <P a la n d u ru m u n d a a s ln d a o n u n "d e iim o ra n ''n a ilik in u y g u n
b ir l o la ra k , d i e r b ir d ey ile , d<> = 0 P'nin (.Af'nin b a la n tl b lg e leri
b o y u n ca) s a b it o ld u u k o u l o lm a k zere, 1-b i im li d<>'yi s a la y a b ild i i
m izi a n m sa y n . B u n u n la b irlik te b u fik ir g enel b ir te n s r n ic e li i i in g e
e rli o lm a y a c a k tr. B ir f v e k t r a la n i in b ile g eerli o lm a y a c a k tr. N iin?
B ir so ru n , g en el b ir m a n ifo ld d a s a b it o la n h e rh a n g i u y g u n b ir f k a v ra m
n a (b ira z d a n g rece im iz zere) sa h ip o lm a y m z d r, o y sa ki f 'y e u y g u la
n a n h e rh a n g i zgvenli b ir t r e v a lm a ilem i ("gradyan"), o r ta d a n yok o lu
u n u n f 'n i n sa b itli in e i a r e t e tm e s i zelliine sa h ip o lm a ld r (a sln d a
d4> = 0 sk a le r b ir <f> a la n n n s a b itli in e i a r e t eder). D ah a g en el o la ra k
" s a b it o lm ay an " b ir f 'y le ilg ili b u t r b ir t re v ile m in in f 'n in s a b itlik te n
s a p m a s n l y o r olm a z o ru n lu lu u n u b ekleriz.
G enel b ir n -m a n ifo ld u M z e rin d e k i b u v e k t r "sab itli i" k a v ra m n d a
n e d e n b ir s o ru n m e v c u ttu r? O laan kliti u z a y d a k i s a b it b ir f v e k t r a la
n , g e o m e trik ta n m n d a k i t m "o k lar"n b ir b irin e p a ra le l o lm a s z e lli in
de o lm a ld r. Bu n e d e n le b ir t r "p a ra le llik " k a v ra m M 'n in y a p s n n p a r
a s o lm a ld r. B u n u n la ilg ili o la ra k , 2. b l m d e k i ta rt m a n n m e rk e zin d e
o la n k lit'in b e in c i n e rm e si k o n u su a k ld a tu tu la r a k k a y g la n la b ilir.
H ip e rb o lik g eo m etri rn e in , h e r y e rd e a k a "p a ra le l" o la ra k ele a ln a b i
le n v e k t r a la n la rn k a b u l etm ez. H er k o u ld a , "p a ra le llik " k av ra m ,
M 'n in y a ln z c a p r z s z b ir m a n ifo ld o lm a n n s t n l y o lu y la sa h ip
o la ca b ir e y d e ild ir. ekil 14.1'd e, kiti d z le m in iki y a m a s n d a n b ir
a ra y a ek len m i b ir 2-m a n ifo ld d u ru m u n u n g l g ste rilm e k te d ir. k
lit i n o rm a l "p a ra le l" k a v ra m b ir y a m a d a n d i e rin e tu ta r l d e ild ir.
T u ta rs z
p a r a le llik le r

e k 14.1 kliti "paralel" k a v r a m k o


o rd in a t y a m a la n a ra s n d a k i a k m a
ze rin d e tu ta r s z o lm a e ilim in d e d ir.

p kuzey kutbu

ekil 14.2 S2 kresi zerindeki paralellik. Greenvvich m eridyeni boyunca u veren v ta n


ja n t vektryle birlikte kuzey kutb u n d ak i p ' yi sein. S2'nin dier n o k talarn d ak i hangi
ta n ja n t vektrlerini v ye "paralel" olarak deerlendirm eliyiz? (a) S2'n in E3 ierisine yer
letirilm esin d en elde edilen k lit i dolaysz "paralel" kavram (Greenwich m eridyenine
dik olan m eridyeni d ta tu tarsak ) geerli olm az nk paralel v 'le r S2'ye ta n ja n t olarak
kalm az, (b) Bu, v'yi verili b ir y erisi boyunca, kreye olan tan jan tl srekli biim de ge
ri y an stm ak yoluyla hareket ettirerek dzeltilebilir, (y'nn h e r a a m a d a geri yansyan
ok fazla saydaki kk p P ,P P 2 .P 2P 3 . p a ra la rn d a n olutu u n u dnn. Sonra
p a r a la r git gide d aha kk hale getirilirken lim it aln.) Bu p a ra le l ta m a kavram
Greenw ich m eridyeniyle ilgili fa k a t ayrca genel b ir y'yla da ilgili olarak belirtilir.

Ne t r p a ra le llik k a v ra m n n u y g u n o ld u u n a ilik in b ir m ik ta r k a v ra
y k a z a n m a k zere, ilk o la ra k o la a n b ir 2 -b o y u tlu S2 k re s in in gerek
g e o m e trisin i incelem ek y a r a r l o la c a k tr. S2 z e rin d e b e lir li b ir p n o k ta s
(k esin lik i in kuzey k u tb u z e rin d e diyelim ) ve p 'd e de b e lirli b ir v ta n ja n t
v e k t r (Greenvvich m e rid y e n i b o y u n c a u v e re n diyelim , b kz. ekil 14.2a)
seelim . S2'n in d i e r n o k ta la rn d a k i d i e r h a n g i ta n ja n t v e k t rle rin i v 'y e
"p a ra le l" o la ra k d e e rlen d irm e liy iz ? B asite, S2'n in kliti 3 -u z a y i e ris i
n e s ta n d a r t b i im d e y e rle tirilm e s in d e n m ira s k a la n kliti "p aralel" k a v
ra m n k u lla n rs a k by lece S2'ye a it (j'n u n ou n o k ta s n d a Sz'y e ta n ja n t
o la n v 'y e b u a n la m d a "p a ra le l" h i b ir v e k t r n , c/'daki ta n ja n t d zlem i
v n in d o ru ltu s u n u gen ellik le i erm ed i i i in m e v cu t o lm a d n g r r z .
(Y alnzca p 'd e k i G reenvvich m e rid y e n in e dik olu p p 'd e n g een b y k em
b er, z e rin d e S2'ye ta n ja n t o la n v 'y e b u a n la m d a "p aralel" v e k t rle rin b u
lu n d u u n o k ta la r ierir.) S2 z e rin d e k i u y g u n p a ra le llik k a v ra m y a ln z c a
ta n ja n t v e k t rle rin e a tf ta b u lu n m a ld r, o h a ld e v 'n in d o ru ltu s u n u cj'ya
a it ta n ja n t d zlem in e g eri ekebilm ek iin (7'y u p 'd e n d ere ce d erece u z a k
la tr a r a k elim iz d en g elen in en iy is in i y a p m a k zo ru n d a y z. A sln d a b u f i
k ir a l r ve son d erece g zel a l r f a k a t a r tk i e risin d e , eld e etti im iz
p a ra le llik k a v ra m n n z e rin d e q 'y u p 'd e n u z a k la trd m z yo la b a l ol
d u u y en i b ir zellik m e v c u ttu r .1 P a ra le llik k a v ra m n d a k i b u yol b a m l
l y en i te m e l b ile e n d ir ve o n a a it v e rs iy o n la r E in s te in 'n g en el g re lili
in e ek o la ra k p a r a c k e tk ile im le rin e ilik in m o d e rn k u ra m la rn t m
n n te m e lin i o lu tu ru r.
B u n u b ira z d a h a iyi a n la m a y a a la lm . S2 z e rin d e p n o k ta s n d a b a
lay p b a k a b ir q n o k ta s n d a b ite n b ir y y o lu n u ele alalm , y 'n n ok fa z la
sa y d a k i, N, k k p 0p1( P P 2, P2P3. Pn - i Pn p a r a la rn d a n o lu tu u n u ,
b a la n g n o k ta s p 0 = p ve so n p a r a pN = q 'd a b itm e k ze re, d n m e li
yiz. K afam zd a v 'y i, k e n d isin e p a ra le l o la ra k b u pr- \ p r p a r a la rn d a n h e r
b iri b o y u n c a y z e rin d e h a re k e t e tttird i im iz i, d a h a n ce k lit i ev re 3 -
u za y k u lla n m a m z a n la m n d a , c a n la n d rrz ve so n ra v 'y i pr 'd ek i ta n ja n t
u z a y n a y a n s trz . B kz. ekil 14.2b. Bu ilem le b irlik te , b t n y le yzey
i in d e y a p m a o la n a n n y a k n l k a d a r, y z e rin d e k a b a b ir a n la m d a
p 'd e n q 'y a k e n d isin e p a ra le l e k ild e k a y d n d n e b ile c e im iz 'd a k i
b ir ta n ja n t v e k t r n e u la rz . A sln d a b u ilem h a fif e y 'n n b ir b ir in i iz
ley en p a r a la r ta ra fn d a n n a s l y a k la k la trld n a b a l o la c a k tr f a k a t
p a r a la r g it gide d a h a k k h a le gelirk en , lim itte , y 'y p a r a la rn a a y rd
m z y o lu n k esin a y r n tla r n a b a l o lm a y an iyi ta n m l b ir y a n t elde
ed eriz. Bu ilem v 'n in y b o y u n c a p a ra le l ta m a s o la ra k a d la n d rlr. e
k il 1 4 .3 'te b u p a ra le l ta m a n n p 'd e n b a la y a n b e fa rk l y ol (tm b y k
em b erler) z e rin d e neye b en z ey e ce in i b e lirttim .
yleyse y u k a rd a d e in ile n b u yol fa rk b a m ll n e d ir? ekil 1 4.4'te
S2 z e rin d e p ve q n o k ta la rn ve b ir i d o la y sz b y k e m b e r r o ta s ve d i
eri a r a r n o k ta s n d a b ir le tir ilm i b ir b y k e m b e r y ay iftin d e n o lu
a n p 'd e n q 'y a iki yo lu i a re tle d im . ekil 1 4 .3'n g e o m e trisin d e n b u ik i yol
z e rin d e k i (biri k en d i z e rin d e b ir keye s a h ip tir f a k a t b u n em li deil)

1 Aslnda, ne o lu rsa o lsun v'ye S2'n in t m n o k ta la n n d a srekli biim de b ir "paralel" a ta m a


n n h ib ir yolu olam am asnn topolojik b ir nedeni m ev cu ttu r ("kresel b ir kpein sa larn
taram a" sorunu!). Bununla b irlik te S3'le ilgili benzer b ir ifade, 15.4'te verilen Clifford p a ra
lellerin in o lu tu ru lu u n u n g sterdii zere doru deildir.
e k il 14.3 v 'r in b e fa r k l y o l (t m b y k
em berler) ze r in d e k i p a ra le l ta n m a s .

e k il 14.4 P aralel ta m a n n yol


b a m ll . B u b ir i d o la y s z b y k
e m b e r ro ta s v e d i eri a ra r n o k
t a s n d a b ir le tir ilm i b i r b y k e m b e r
y a y iftin d e n o lu a n p 'd e n q 'd a n g e e n
ik i a y n y o l k u lla n la r a k g ste rilir. B u
ik i yo l z e r in d e k i p a ra le l ta m a q 'd a
b ir d ik a lk d n d rm e kadar
f a r k lla a n s o n u la r verir.

p a ra le l ta m a n n b ir b irin d e n , b u d u ru m d a b ir d ik a lk d n d rm e k a d a r
a y r a n o ld u k a fa rk l iki so n u v e rd i in i g r r z . F a rk ll n y aln zc a
v e k t r n y n n d e k i d n d rm e o ld u u n a d ik k a t edin. Bu b e lirli b i im d e
ta n m la n a n p a ra le l ta m a k a v ra m n n v e k t r u z u n lu u n u h e r z a m a n k o
ru y a c a n a ilik in g en el n e d e n le r m e v c u ttu r. (B ununla b irlik te d u ru m u n ,
k e n d is i i in b u o lm a d fa rk l t r d e "p a ra le l ta m a la r" d a m e v cu ttu r.) Bu
k o n u la r b iz im i in ile rle y e n b l m le rd e (14.8, 15.7,8, 19.4) nem e s a
h ip o lacak . Bu a sa l fa rk ll , y y o lu m u z, p a r a le l- ta m m ta n ja n t v e k t
r n n b a la n g ta k i ve s o n u ta k i y n le ri a r a s n d a b ir fa rk ll n o la s o l
d u u k a p a l b ir d n g (bylece p = q) o ld u u d u ru m d a u b ir b i im d e g
re b iliriz . A sln d a b irim y a r a p ta k i k e sin b ir g e o m e trik k rey le ilg ili o la
r a k fa rk llk , r a d y a n la l ld n d e k esin lik le d n g n n to p la m (n eg a tif
k a b u l e d ile n n e g a tif a n la m d a k i b lg e lerle evrili) a la n n a e it o la n b ir
d n d rm e a s d r .11431

(14.3) Bu sav, H arrio t'u n kresel b ir genin alanyla ilgili 2.6'da verilm i 1603 tarih li
denklem idenklem ini k ullanabileceiniz kresel b ir gen (S2 zerinde byk em ber yayla
rn d an olum u gen) d u ru m u n d a d orulayabilir m isiniz bakn.
14.3 Kovaryant trev
rn e in b u n u n g ib i b ir " p a ra le l ta m a " k a v ra m n v e k t r a la n la rn a
(ve b u r a d a n h a re k e tle g en el o la ra k te n s rle re ) ilik in u y g u n b ir t r e v a l
m a k a v ra m n ta n m la m a k ta n a s l k u lla n a b iliriz ? E sa s d n c e , b ir v e k
t r (ya d a te n s r) a la n n n a s ln d a p n o k ta s n d a n u za k b ir y n d ek i d a v r a
n e k lin i, p 'd e n o ay n y n d e so n ra k in d e n ilk in i k a ra ra k eld e e d ile n a y
n v e k t r n p a ra le l ta m a s y la k a r la tra b ilm e m iz d ir. B u n u so n lu b ir y
e risi z e rin d e u y g u la y a b iliriz b ir v e k t r a la n n n (ilk) t re v in i ta n m la
m ak i in y a ln z c a p 'd e n u za k so n su z k k b ir y e r d e iik li in e g erek d u
y a rz ve b u e rin in y a ln z c a p 'd e n "b a la d " yola, d i e r b ir d ey ile o y a l
n z c a y 'm n p 'd e k i w ta n ja n t v e k t r n e (ekil 14.5) b a ld r. Bu t r d e b ir
y o lla o rta y a k an t re v alm a k a v ra m n , k o v a r y a n t t r e v ile m c isi y a d a
k s a c a b a la n t o la ra k a d la n d r la n b ir V se m b o l y le g ste rm ek o la a n d r.
Bu t r b ir ilem c id ek i (ve S2'y le ilg ili s tte k i ze tte ta n m la n m k a v
ra m i in d o ru o ld u u a a kan) te m el g ere k sin im o n u n d o r u sa l o la
ra k w v e k t r n e b a l o lu u d u r. Bu n ed e n le , w 'n u n y e r d e itirm e siy le t a
n m la n a n k o v a ry a n t ^ t re v in i y a z a rs a k b u , b u t r iki v v e u v e k t r n n
y e r d e i tirm e siy le (yn) ilg ili
V V V
+
W + U W U

ifa d e s in i sa la m a ld r ve b ir A s k a le r a rp a n iin
V V
=A W
AW

e k il 14.5 K o v a ry a n t t r e v k a v
ra m p a ra le l ta m a y la b a n tl
o la ra k a n la la b ilir. W d e k i b ir
( v e k t r a la n n n b ir n o k ta d a n
d i e r in e (siya h u lu oklar) d e
i m e b i im i p a ra le l ta m a y la
s u n u la n (b e y a z u lu oklar) s t a n
d a r tta n a y r lm a s y o lu y la l
l r. B u k y a s la m a (p 'd e n bal a-
ya ra k) t m b ir y e risi b o y u n c a
y a p la b ilir f a k a t p 'd e k i * k o v a r
y a n t ilk t r e v iy le ilg ili y a ln z c a
y 'y a p 'd e ta n ja n t o lu p p 'd e k i
f 'n i n w y n n d e k i k o v a r y a n t * f
t r e v in i b e lirle y e n w v e k t r n
b ilm e m iz g erekir.
o lu r. V ek tr se m b o l n V se m b o l n n a ltm a y e rle tirm e k n o ta s y o n o la
r a k tu h a f g r le b ilir, a s ln d a y le d ir de! B u n u n la b irlik te , rn e in "Vw" g i
b i b ir ifa d e n in k u lla n m y la ilg ili m a te m a tik ile rin ve fiz ik ile rin n o ta sy o -
n u a r a s n d a gerek b ir k a r k lk m e v c u ttu r. M a te m a tik im iz e g re b u
n u n , b e n im b u r a s i in k u lla n d m ile m in i g ste rm e si o la sy k e n f i
zik im iz vv'yu b ir v e k t r a la n y e rin e b ir in d is o la ra k y o ru m la m a y a y a t
k n d r. F iz ik in in n o ta s y o n u n d a * ile m c isin i

e k lin d e ifa d e ed e riz ve s tte k i d o ru sa llk b a s it o la ra k n o ta s y o n d a k i t u


ta rll y a n s tr:

(vv + u a)Va = w aVa + u aVa ve (Aw)Va = A(vVa).

V z e rin e b ir a lt in d is y e rle tirm e k o n u n b ir v e k t r a la n n a ik ili o lu


u y la ( stte k i d o ru s a llk ta y a n s tld zere; bkz. 12.3) tu ta r ld r , d i e r
b ir d ey ile V ( |J d e e r lik li b ir ilem c i a n la m n a gelen) b ir k o v ek t r i le m

c isid ir. Bu n ed e n le V b ir v e k t r a la n n a ([J] deerlikli) e tk i e tti in d e s o

n u ta k i Vf n iceli i ^ J - d e e r li b ir te n s rd r. Bu, in d is n o ta s y o n u n d a Vf
te n s r y le ilg ili b ile e n (ya d a so y u t in dis) ifa d e s i i in Vaf n o ta s y o n u n u n
k u lla n m y o lu y la ak h a le g e tirilir. A sln d a V ile m c is in in u fk u n u v e k t r
le rd e n g en el d e e rlik li te n s rle re g e n ile tm e n in d o al b ir y o lu m e v c u ttu r;
V ile m c is in in [^ j-d e e rli T te n s r z e rin d e ^ + jJ - d e e r li VT te n s r y le
s o n u la n a n etk isi. B u n u b a a r m a y a ilik in k u r a lla r in d is n o ta sy o n u y la
u y g u n b i im d e a k ta r la b ilir f a k a t m a te m a tik in in n o ta s y o n u n d a b ira z d a n
g rece im iz b ir tu h a flk sz k o n u su d u r.
V ektr a la n la r z e rin e e tk isin d e V, t re v s e l d ile m c is in in 1 2 .6 'd a
s a la d t rd e k i k u ra lla r, ( ve | v ek t r a la n la r ve X s k a le r b ir a la n o l
m a k zere, sa lar:
V (f + V ) = Vf + V tj
ve L eibniz y a s a s
V(Af) = AVf + fVA.

B ir b a la n tn n n o rm a l g e re k le rin in p a r a s o la ra k V 'n n sk a le r b ir a la n
z e rin d e k i e tk isi d g ra d y a n n n (d sa l trev) o s k a le r z e rin d e k i e tk isiy le
zd e o lm a k ta d r:
V0 = d<*>.
V 'nn g en el b ir te n s r a la n n a g e n ile m e si izley en iki k u ra l ta r a f n d a n e
siz b i im d e 11441 ta n m la n r. lk i (ayn d e e rlik te k i T ve U te n s rle riy le ilgili)
to p la n r lk
V (T + U) = V T + VU,

ve k in cisi L eibniz y a s a s n n u y g u n b i im in in g eerli o lu u d u r. n d is le r


d en k a n a n b u L eibniz y a s a s n n , zellikle m a te m a tik in in n o ta s y o n u n
d a, ifa d e ed ilm e si b ira z tu h a ftr. Bu y a s a n n k a b a b iim i

V (r (/) = (V 7> U + T VU

if a d e s id ir fa k a t b u n u n a k la n m a s gerek ir. N okta, , d a ra ltlm b ir a r


p m b i im in i, T 'n in b ir s t ve a lt in d is k m e sin in l/'n u n b ir s t ve a lt in
d is k m e siy le d a r a ltld (k m elerin a n la m s z o la b ilm e sin e , a rp m a h i
b ir d a ra lm a o lm a k sz n b ir d a rp m h a lin e gelecek e k ild e iz in veren)
b ir b i im i b e lirtm e k i in d ir. stte k i d en k lem d e sa ta r a f ta k i t m te rim le
rin d a ra lm a la r k esin b i im d e so l ta ra fta k ile r! y a n s tm a ld r ve V z e rin
d ek i in d is h a rfle ri t m ifa d e b o y u n c a ay n o lm a ld r.
M a te m a tik in in , L eibniz te n s r y a s a s y la ta m o la ra k a n la tm a k is te d i
im iz ey i ifad e e d e n d en k lem i y a z m a k la ilgili, in d is le re d e in ilm ey en ,
n o ta s y o n u n d a zel b ir tu h a flk m e v c u ttu r. V y e rin e ^ k u lla n rs a k b u d u
ru m , v V z e rin d e k i in d is i iz le d i in d e n h a fif e a z a lr ve d ile rse k b u n a
b e n z e r b ir ey i d i e r in d is le rle de, h e r b irin i (V ta ra fn d a n etk i edilm eyen)
b ir v e k t r y a da k o v ek t r a la n y la d a r a lta r a k y a p a b iliriz . B enim g r m e
g re i le r in d is le rle d a h a a k tr f a k a t t re v a lm a n n t re v i a ln a c a k ey
e tra fn a b ir h a lk a izilerek g ste rild i i d iy a g ra m b i im li n o ta s y o n d a ok
d a h a a k tr. ekil 14.6'da b u n u L eibniz te n s r y a s a s n te m sil ed en b ir
rn ek le g ste rd im .

e k il 14.6 D iy ag ram b i im li n o ta s y o n d a k o v a ry a n t t r e v a lm a t r e v i a ln a c a k n ic e li in
e tr a f n a b i r h a lk a iz e re k k o la y c a g s te rilir. B u ra d a b u , L eib n iz te n s r y a s a s n n
ifa d e s in e u y g u la n a n rn e k le g s te riliy o r (bkz. ekil 12.17). (T ers sim e tri
a r p a n "12"yi verir.)

[14.4] N eden esiz biim de o lduunu aklayn, tpucu: V 'nn a ( , vb zerindeki etkisini gz
nne aln.
T m b u n la r a y rc a Va y e rin e k u lla n la n k o o rd in a t t rev i" ile m c isi
d / ( d x a ) iin de d o ru d u r. A sln d a h e rh a n g i b ir k o o rd in a t y a m a s n d a
d / ( d x a ) 'y o y a m a d a k i, k o o r d in a t b a la n ts o la ra k a d la n d ra c a m b e lirli
b ir b a la n ty ta n m la m a k ta k u lla n a b iliriz . K o o rd in a tla r ra sg e le o ld u u n
d a n b u ok da ilg in b ir b a la n t d e ild ir. (Bu, t m k o o rd in a t iz g ile rin in
"p aralel" s a y ld b ir "p a ra le llik " k a v ra m su n a r.) ik i k o o rd in a t y a m a s
a r a s n d a k i a k m a d a b ir y a m a z e rin d e k i k o o rd in a tla r la ta n m l b a la n t
g en e llik le d i e ri z e rin d e ta n m la n a n la u y u m a z (bkz. 14.1). K o o rd in at
b a la n ts "ilgin" (kesinlikle fizik i o la ra k ilg in deil) o lm a sa d a ak if a
d e le rd e ok sk lk la k u lla n ld r. N edeni, iki b a la n t a r a s n d a k i fa rk a l
d m z d a b ir T te n s r n ic e li i z e rin d e k i b u fa rk a lm a ey lem i h e r za m a n
T ve [2] d e e rlik li b ir b e lirli T te n s r n ic e li i b i im in d e t m y le c e b irse l
o la ra k (d i er b ir d e y ile h e rh a n g i b ir t re v a lm a o lm ak szn ) ifa d e e d ile b i
li r .114-51 Bu d u ru m , V 'nn h e rh a n g i b ir T te n s r z e rin d e k i ey lem in i, ak
o la ra k k o o rd in a t t r e v le r in in 2 T%;;f b ile e n le riy le b irlik te b ile e n le rin i
i e re n b a z ek te rim le r b i im in d e ifa d e etm em ize o la n a k s a la r .114-61

14.4 E rilik v e to rs iy o n

K o o rd in at b a la n ts , g en el d u ru m u n a k sin e k e n d i i in d e y o la b a l o l
m a y a n b ir p a ra le llik ta n m la y a n o ld u k a zel t r d e b ir b a la n td r. Bu,

[14.5] fadeyi ak biim de yazarak b u n u g stereb ilir m isiniz? tp u la n : lk olarak b ir ( vek


t r alan zerindeki iki b a lan t arasn d a, yan t ( crb% indis biim li olarak veren fark alm a
eylem ine bakn; kincisi, b ir a kovektr zerine etki eden b a lan tlarn bu farknn - a crca
in d is biim ine sah ip o lduunu gsterin; ncs, [^ -d e e rli b ir T ten s r n n tanm n q
vekt rlerin in p kovektrleri zerindeki oklu-dorusal b ir fonksiyonu biim inde k u llanarak
Ikr. 12.8), T zerine etki eden b a la n tla r arasn d ak i farkla ilgili genel indis ifadesini b u
lun.
2 Fizik ve d ah a eski m atem atik lite ra t r n n ounda d /d x a k o ordinat trevi, trevi alnacak
nicelie eklenm i in d is liste sin in en sa ta ra fn a virgl izleyen b ir a lt a indisi eklenerek
b elirtilir. V d u ru m u n d a v irgl yerine sklkla noktal virgl kullanlr.
"Vn"notasyonu so y u t-in d is n o tasyonuyla (12.8) u yum ludur ve K itabn an a m etninde b u lu
n an d ah a sonraki denklem ler bu ekilde okunabilir/okunm aldr. Ayrca bu n otasyonda ko
o rd in a t ifad eleri de olduka etkili biim de ele aln ab ilir fa k a t a y rt edilebilir iki t r indis
gereklidir; bileen ve soyut, bkz. Penrose, 1968; Penrose ve R indler 1984.
(14.6] B unun b ir uyg u lam as olarak iki balanty V ve k o o rd in at b a lan ts biim inde aln.
V'nn herh an g i b ir ten s r zerindeki eylem iyle ilgili, b ilee n le rin in rb\ = Vj SJ, . . . . =
V6 ifad esin d en h areketle, d ier b ir deyile V 'nn h e r b ir 8, ..., k o ordinat vektr zerin
deki eylem i biim inde, ak biim de n asl elde edildiini gstererek, b ir k o ordinat ifadesi
bu lun. (Burada a 12.8'le uyum lu olarak b ir "soyut indis" biim inde dnlebilecek olan
b ir vektr in d isid ir, bylece "6J", vb, asln d a b a s it olarak bileen km elerini deil vektrleri
g ste rir fak at n y alnzca uzayn boyutunu gsterir. K oordinat b a lan tsn n bu koordinat
vekt rlerin d en h e r b irin i o rta d a n k aldrdna dikkat edin.)
k o o rd in a t t re v i ile m c ile rin in ( 10 . 2 'd e d 2f / d x d y = d 2f / d y d x b i im in d e
b e lirtilm i olan) y e r d e itirm e g ere iy le ilg ilid ir:
d2 d2
d x ad x b d x bd x a'
B u n u s y le m e n in b a k a b ir yo lu d 2/ d x ad x b n ic e li in in (ab in d is le rin d e ) s i
m e trik o ld u u n u b e lirtm e k tir. B u n u n p a ra le lli in yol b a m s z l y la n e
ilg is i o ld u u n u b ir a z d a n greceiz. G enel b ir V b a la n ts y la ilg ili o la ra k
b u s im e tri zelli i VaVb i in g eerli d e ild ir. V[aV6] te rs s im e trik k sm , b i
ri r te n s r n n to r s iy o n u o la ra k a d la n d r la n d e e rlik li, d i e ri R te n -

s r n n erilii o la ra k a d la n d rla n [*] d e e rlik li zel iki te n s r so n u c u n a


n e d e n o lu r. T o rsiy o n , V[aVb]'n in s k a le r b ir n icelik z e rin d e k i ey lem i yok
o lm a y b a a r a m a d n d a sz k o n u su o lu r. F iziki k u ra m la rn o u n d a V
to rs iy o n serb est, d i e r b ir d ey ile r = 0 , o la ra k k a b u l e d ilir v e b u , h a y a t
k e sin lik le k o la y la trr. Y ine de rn e in , n em li b ir fizik i ro l o y n a y a n s fr
o lm a y an b ir to rsiy o n u k u lla n a n s p e r k tle e k im ve E in s te in -C a rta n -S c i-
a m a -K ib b le s p in /to rs iy o n k u ra m la r g ib i b a z k u ra m la r m e v c u ttu r; bkz.
n o t 19.10, 31.3. T o rsiy o n sz k o n u su o ld u u n d a , k e n d isin e a it a b 'd e te rs
sim e trik o la n t c in d is ifa d e si

(Va V - V Va ) 0 = r a V c 0

ile ta n m la n r .114-71 T o rsiy o n s e rb e s t d u ru m d a 11481 R e rilik te n s r

(Va Vb - VVa) ^ = R tbc?

ile 11491 ta n m la n a b ilir .3


Bu k o n u d a g enel o la ra k p ek ok gz k o rk u tu c u k k ifa d e y le u r a a
caz b u n e d e n le b u k ilit ifa d e le rin d iy a g ra m b i im li t r n n eririm ,
rn . ekil 14.7a, b. A yrca in d is li ifa d e le rin u y g u n o la n h e r k o u ld a
12 . 8 'd e o ld u u g ib i s o y u t in d is li te n s rle r o la ra k o k u n m a sn n eririm ,
(n d is d ze n i, i a re tle r, vb h a k k n d a k i y a z n d a fa rk l p ek ok e ilim b u lu
n u r. O k u y u cuyu e ilim li o ld u u m k u lla n m a m a ru z b ra k y o ru m , en a z n
d a n te k y a z a r o ld u u m sa y fa lard a!). R ^ 'n i n ilk in d is ifti a b 'd e te r s s i
m e trik , d i e r b ir d ey ile

114.7] Sa ta ra fn niin b u genel biim e sahip olm as gerektiini aklayn; tJJc bilee n le ri
ni rb
c biim inde bulu n . Bkz. altrm a [14.61.
[14.81 Torsiyon sz konusu olunca bu ifadeyi d ah a tu ta rl yapm ak zere fazladan hangi te ri
m in gerektiini gsterin.
[14.91 B ir kovektr zerinde etkiyen Va V - VbVa iin ilgili ifade nedir? [^] deerlikli genel
b ir ten s rle ilgili ifadeyi t retin .
3 nd is derecelem e gereksinim i, b ir m etrik su n u ld u u n d a (14.7) in d islerin d r l p yksel
tilm esi iin b o lu k lara gerek olm asndan kaynaklanr.
o lm a s (bkz. ekil 14.7c) g er e i VQVb - VbVa= 2V[aVi,)'n m ilg ili te r s s im e t
r is i d o la y sy la a k tr. Bu te r s s im e trin in n em in i b ir a z d a n greceiz.
T o rsiy o n s e r b e s t d u ru m d a ek b ir s im e tri b a n ts n a 114101 (ekil 14.7d),

Kfa&c] = > d i e r b ir d ey ile R%bc + R$ca + R?ab = 0,

sa h ib iz . Bu b a n t b a z e n "ilk B ian ch i zdelii" o la ra k a d la n d rlr. B unu


B ia n c h i s im e tr is i o la ra k a d la n d ra c a m . B ia n c h i zd e li i te rim i (ekil
14.7e) n o rm a ld e to rsiy o n y o k lu u n d a b u t r "ikinci" b ir

v [a^ 6c]d = d ie r b ir d ey ile VaRebcd + v bRcad + ^cRlbd = 0

z d e li i 114111 i in sak l tu tu lu r . B ian c h i zd e li i 1 9 .6 'd a g rece im iz


z e re E in s te in 'n a la n d en k le m in in te m e l ta d r.
E rilik , b a la n tn n yol b a m ll n ifa d e ed en te m e l n ic e lik tir (en
a z n d a n y ere l lekte). B ir v e k t r M u z a y n d a k i k k b ir d n g e tra fn
d a, V 'y l a ta n m la n a n p a ra le l ta m a k a v ra m n k u lla n a ra k ta m a y k a fa
m z d a c a n la n d rrs a k b y le ce b a la n g n o k ta s n a d n d m z d e o v ek
t r n n e k a d a r d e iti in i l en in R o ld u u n u b u lu ru z . E n k o la y d n g y
M u z a y n d a izilm i b ir "so n su z k k p a ra le lk e n a r" o la ra k d n m e k tir.
(V to rs iy o n s e rb e s t o ld u u n d a , g rece im iz zere, b u t r p a r a le lk e n a r la r
d a n y e te ri k a d a r "bulunur".) B u n u n la b irlik te ilk o la ra k b u r a d a k i e itli
k a v ra m la rn a k la n m a s gerek.

=0

(d) (e)
e k il 14.7 (a) E rilik te n s r R dabc i in d iy a g ra m b i im li u y g u n b i r n o ta s y o n . (b) R icci z
d e li i, (VaVt - VbVa) f d = R dabA . (c) T e rs s im e tri, R dbac = - R dabc. (d) R dabc + R dbca + R dcab = O'a
in d irg e n e n B ia n c h i sim e tris i, = 0 (e) B ian c h i zd eli i, V[aRJc]d = 0.

J 5 [14.101 tik o larak "dier b ir deyile"yi aklayn; sonra bunu Rbc'yi tan m lay an yukardaki
denklem den, V[aV(,(^dVd]iJ>) ifad esin i am ak yoluyla t retin . (D iyagram lar yardm c olabilir.)
S! [14.111 Bunu Rbc'yi tan m lay an yukardaki denklem den, V[aV1)V<1]fe ifad esin i iki biim de a
m ak yoluyla t retin . (D iyagram lar yine yardm c olabilir.)
14.5 J e o d e zile r, p a ra le lk e n a rla r v e e rilik

K endim ize b ir p a r a le lk e n a r o lu tu rm a k iin ilk o la ra k V b a la n ts y la


ta n m la n m h a ld e k i je o d e z i k a v ra m n ele alalm . J e o d e z ile r b iz im i in
fa rk l n e d e n le rd e n d o la y n em lid ir. O n lar kliti g e o m e trin in d z izg ile
r in in b e n z e rid ir. stte ele a lm a n S2 k re rn e im izd e (ekiller 14.2-14.4)
je o d e z ile r k re z e rin d e k i b y k e m b e rle rd ir. D ah a gen el o la ra k kliti
u z a y d a k i eik b ir y zeyle ilg ili o la ra k en k sa u z u n lu k ta k i e rile r (yzey
b o y u n c a sk ca g erilm i b ir sic im le k a p la n m ekildeki) je o d e z ile rd ir. J e
o d e z ile rin E in s te in 'n , u z a y z a m a n d a s e rb e s t d y a p a n c isim le ri a k la
y a n y o lla r g ste re n genel g relili iy le ilg ili te m el b ir n em e sa h ip o ld u
u n u d a h a s o n ra (17.9) greceiz. V b a la n tm z b iz e je o d e z i k a v ra m n
n a s l sa la r? T em el o la ra k je o d ez i, V 'yla ta n m la n a n p a ra le llik u y a rn c a ,
"k e n d isin e p a ra le l" dev am ed en b ir y e risid ir. Bu g e re k sin im i ta m o la ra k
n a s l ifad e ed e b iliriz ? t v e k t r n n (dier b ir d ey ile t a) y 'y a t m y b o y u n
ca ta n ja n t o ld u u n u d n n . Y n n n y b o y u n c a k e n d isin e p a ra le l k a l
m a s g ere k sin im i
vt t oc t, d i e r b ir d ey ile t aVat b oc t b

o la ra k ifa d e e d ile b ilir 4 (oc se m b o l "o ra n tld r" y e rin e k u lla n lm a k zere;
b kz. 12.7). Bu k o u l s a la n d n d a t, on u y b o y u n c a iz led i im iz d e e sn e y e
b ilir y a d a d a r a la b ilir f a k a t V 'yla ta n m la n a n p a ra le llik k a v ra m u y a rn c a
y n "ayn e k ild e u v erm eye d ev a m eder." Bu "esnem e y a d a d a ra l-
m a "n n t v e k t r n n k e n d isi y b o y u n c a s a b it k a la c a k e k ild e g e r e k le m e
d i in i id d ia etm ek is te rs e k b u d u ru m d a t ta n ja n t v e k t r n n y z e rin d e
p a ra le l ta n d n a ilik in , d i e r b ir deyile, t (ta in d is biim li) v e k t r
y 'y a y b o y u n c a ta n ja n t olm ak zere, t m y b o y u n c a g eerli o la n

j t = 0 , d i e r b ir d ey ile t aVat b = 0

d a h a g l k o u lu iste riz .
Bu d a h a g l d enklem a ra c l y la y a ln z c a t'n in y n d e il f a k a t "l
ei" de y b o y u n c a s a b it tu tu lm u o lu r. Bu ne d em ek tir? B e lirtilm e si g e re
k en ilk ey (uygun b ir e k ild e p r z s z ) b ir u k o o rd in a t ta r a f n d a n p a ra -
m e tre le tirilm i (ille de je o d e z i o lm a s gerekm eyen) h e rh a n g i b ir e rin in ,
e ri b o y u n c a k en d i t ta n ja n t v e k t rle riy le ilg ili b e lirli b ir leklem e se i
m iy le ilg ili o lu u d u r. yle ki b u t'n in , e ri z e rin d e k i u 'y a g re t re v

4 A kas V yalnzca M ''de b u lu n an eriler boyunca deil M"'de tan m l ala n la rd a da etki eder
fak at b u denklem ilem ci y alnzca eri boyunca olan ynde t rev ald iin anlam ldr. Di
lersek t'n in tan m blgesini > f'n in iine y 'd an d a n doru rasgele ekilde przszce ge
n iletilm i olarak d nebiliriz. B unun yapld kesin biim y ersizd ir nk t zerindeki
denklem in geerliliini yalnzca y boyunca ararz.
(d/du) a ln m a s y e rin e k u lla n lm a s d r. Bu k o u lu a lte r n a tif o la ra k e ri b o
yunca
t( u ) = 1
ya da
j u = 1 , d i e r b ir d ey ile t aVau = 1

b i im in d e y a z a b iliriz .114121 D ah a g l seenek t- l e k le m e s i, k e n d isi iin


j t = O'm b e lirli tip te b ir u p a ra m e tre s iy le ilg ili o ld u u b ir y je o d ez i i d u
r u m u n d a y b o y u n c a b ir a fin p a r a m e tr e s i 114131 o la ra k b ilin ir. B kz. ekil
14.8. E rile r b o y u n c a u y g u n b ir "uzaklk" k a v ra m n a sa h ip o ld u u m u z d a
a fin p a ra m e tre m iz i g en e llik le b u u za k l n l s o la ra k se e b iliriz . Yine
de a fin p a r a m e tre le ri d a h a g en e ld ir. rnein g relilik k u ra m n d a b u t r
p a ra m e tre le re k n la r i in gerek d u y d u u m u z a a k ar, b u ra d a k i
u y g u n "u zaklk l s " y a r a r s z d r n k sfrd r! {Bkz. 17.8 ve 18.1.)
im di je o d e z ile rd e n o lu a n b ir p a r a le lk e n a r o lu tu rm a y a a lalm .
M 'd ek i p n o k ta s n d a n b a la y n ve p 'd e k i ilg ili L ve M ta n ja n t v e k t rle ri ve
l v e m a fin p a ra m e tre le riy le b irlik te p n o k ta s n d a n ik i A ve p. je o d e z isi i
zin. P o z itif b ir sa y s se in ve p 'd e n q n o k ta s n a u la m a k z e re A b o y u n
ca / = e a fin u z a k l n ve a y rc a p 'd e n r n o k ta s n a u la m a k zere p. b o
y u n c a m = e a fin u z a k l n l p ayrn; bkz. ekil 14.9a. (Sezgisel o la ra k
je o d ez i p a r a la r pq ve p r 'y i k k b ir e i in s r a s y la eL v e eM "ok u z u n lu
u m a sa h ip b i im d e d n e b iliriz . P a ra le lk e n a r ta m a m la m a k zere,
q 'd a n y en i b ir p' je o d e z isi b o y u n c a M 'ye "p aralel" b ir y n d e ay rlm aly z.
Bu "p a ra le l" k o u lu n u b a a r m a k i in Af'yi p 'd e n <7 'y a A b o y u n c a h a re k e t e t
tirm e liy iz (bu, A b o y u n c a M 'n in VLM = O' s a la m a s n a g ere k d u y d u u m u z
a n la m n a gelir). im di, p a ra le lk e n a rn son k e sin i, g 'd a n p' b o y u n ca
m = 1 a fin u z a k l y la l l p a y rlm s n o k ta s n a y e rle tirm e y e a lrz.
B u n u n la b irlik te b u so n k ey i a lte r n a tif b i im d e d i e r y o ld a n ile rley e re k
y e rle tirm e y e a l a b iliriz : r 'd e n A' b o y u n c a so n s' n o k ta s n a . A' je o d e z isi
r 'd e n n b o y u n c a p 'd e n r 'ye p a ra le l ta m a y la ta n m M y n n d e l = e
a fin u za k l k a d a r ile rley in . B t n y le ta tm in ed ici b ir p a r a le lk e n a r iin
b u so n a lte r n a tif s ve s' n o k ta la r n n ay n n o k ta (s = s') o lm a sn a g erek d u
yarz!
B u n u n la b irlik te (rnein kliti g eo m etri gibi) ok zel d u ru m la r d
n d a b u iki n o k ta fa rk l o la c a k tr. (2 . 1 'd ek i k a re o lu tu rm a g iri im le ri
m izi an m say n !) Bu n o k ta la r, eL ve eM v e k t rle ri g ere k li e k ild e "kk"
o la ra k k a b u l e d ilirse , "ok" fa rk l o lm a y a c a k tr. T am o la ra k n e k a d a r fark -

& [14.121 Tm b u k o u lla n n edeer olduunu gsterin.


[14.13] u ve v t'n in y zerindeki iki farkl seim iyle ilgili olarak iki afin p aram etresiyse, A ve
B y zerindeki sa b itle r olm ak zere, v = Au + b olduunu gsterin.
e k il 14.8 B ir y e r isi b o y u n c a
ta n m l h e rh a n g i b ir u p a r a m e tr e
s i i in y 'y a ta n ja n t o la n t v e k t r le
r in in b ir a lan, t y b o y u n c a d / d u
(ed e er o la ra k t ( u ) = 1 y a d a
tVau = 1,1 y e r in e k u lla n lm a k z e
re u 'y la ilg ilid ir, y b ir je o d e z iy s e , t
y b o y u n c a p a ra le l ta n d n d a
u 'y a b ir a fin p a r a m e tr e s i d en ir,
b y le c e y a ln z c a v, t K t o lm a k y e
rin e vct = O olur. B ir a fin p a r a m e t
re si V u y a r n c a y b o y u n c a e it
e k ild e a yrlm " tr.

(a) (b) (c)


e k il 14.9 (a) Je o d e z ile rd e n o lu a n b ir p a r a le lk e n a r y a p m a y a a l m a , p 'd e k i ilg ili i ve Af
ta n ja n t v e k t rle ri v e / v e m a fin p a r a m e tre le riy le b irlik te p n o k ta s n d a n geen iki i v e fi
je o d e z is i a ln . q 'y u X b o y u n c a p 'd e n g een b ir 1 = e a fin u z a k l ve r 'y i (sa b it b ir e > 0
k k s a y s y la b irlik te ) p b o y u n c a p d e n g een b i r m = e a fin u z a k l o la ra k k a b u l edin.
p q v e p r je o d e z i p a r a la r s r a s y la eL ve eM "ok u z u n lu k la r n a s a h ip tir . P a ra le l k e n a n
ta m a m la m a k z e re M yi, X b o y u n c a p 'd e n q 'y a p a r a le l ta m a y o lu y la b ize, p! b o y u n c a
j'd a n s 'y e y e n i "p a ra le l" eM z e rin d e k i b i r a f in u z ak lk ta r a f n d a n g e n i le tile n /" n d e n
p 'y e k o m u b i r je o d e z i v erecek e k ild e ta y n . B e n zer e k ild e L'yi, p b o y u n c a p 'd e n r 'ye
p a r a le l ta m a y o lu y la h a re k e t e ttir in ve X' b o y u n c a m = e a fin u z a k l q 'd a n l l p
k a rlm b i r eL' p a r a le l o ku y o lu y la r 'd e n s " n e g e n i le tin , (b) G enellikle s * s o lu r ve
p a r a le lk e n a r ta m o la r a k k a p a n m a k ta b a a r s z o lu r f a k a t b u b o lu k t to rs iy o n u yok o lu r
s a y a ln z c a 0 ( e 3) o lu r, (c) S fr o lm a y a n b i r t to rs iy o n u s z k o n u s u y s a b u k e n d in i b ir
O ( e 2) te rim i o la r a k g ste re c e k tir.

l o ld u k la r t to rsiy o n u y la ilg ilid ir. B u n u h a k k y la a n la m a k i in k a lk l s


k a v ra m la r y o lu n d a u a n a dek s u n d u u m d a n o ld u k a fa z la s n a g ere k d u
y aca z. T em el n o k ta , kliti g e o m e trid e n ilg ili s a p m a la r k k e n ic e li
im izin seim in e b a l b ir lekte o rta y a kyor o la ra k d n e b ilm e m iz -
d ir. D zl k ten s a p m a l le rin in gerek b o y u tla ry la de il fa k a t e g it g id e
k l rk e n s f r a g itm e e ilim le rin in o ra n y la ilg ilen m ek tey iz. Bu n ed e n le
b u n ic e lik le rin k esin d e e riy le zel o la ra k ilg ili d eiliz f a k a t b u t r b ir Q
n ic e li in in e, y a d a e2 y a d a 3 k a d a r ya d a b elk i e 'u n b e lirli b a k a b ir
fo n k siy o n u k a d a r h z l y a k la p y a k la m a d n ren m ek is te riz . (Bu t r
d ek i b ir ey i 1 3 .6 'd a z a te n g rm t k .) B u ra d a "k a d a r hzl", b ir k o o rd i
n a t s is te m in d e ifa d e e d ild i in d e Q 'n u n b ile e n le rin in m u tla k d e e rin in
p o z itif b ir s a b itle e y a d a e 2 y a d a 3' n ya da d u ru m g e re k tird i in d e e 'u n
b e lirli b a k a b ir fo n k siy o n u y la a rp m n d a n k k o lm a s a n la m n a gelir.
(B unun so n u c u o la ra k "k a d a r hzl", "-d e n hzl"y da ierir.) Bu d u r u m la r
d a Q s r a s y la e , e 2 ya d a s 3 , vb d z e n in d e d ir d eriz ve b u n u O(e) y a d a
0 ( e 2) y a d a 0 ( e 3), vb e k lin d e y a z a rz . Bu, "k klk d zen i" k a v ra m n n
h a s s a s ve g l b ir k a v ra m o lu u n u n n e d e n le rin d e n b ir i o la ra k k o o rd i
n a tla r n b e lirli se im in d e n b a m sz d r. B u rad a k i a k la m a m ok k s a o l
d u , g irik e n o lm a y an ilg ili o k u y u cu y u b u k ay d a d e e r ve h e r y e rd e b u lu
n a n k o n u y la ilg ili y a z n a sevk e d iy o ru m .5 S ezgisel o la ra k y a ln z c a
0 ( 3)' n , k e n d isi de 0 ( f ) 'te n ok k k o la n 0 ( f 2) 'd e n o ld u k a fa z la k
k o lm a sn a k lm z d a tu tm a y a g ere k d u y arz.
G iriti im iz p a ra le lk e n a r a g eri dnelim , p 'd e k i o rijin a l eL v e eM v ek
t rle rin in ik isi de 0 (e )'d u r, b y lece pq ve pr k e n a rla rn n ik is i d e 0 ( )'d u r
ve b y lece qs ve r s " n d e y le d ir, ss' "b o lu u "n u n n e k a d a r b y k o lm a sn
b ek leriz? Y a n t u d u r ki, b a la n t to rsiy o n s e rb e stse , b u d u ru m d a ss' h e r
z a m a n 0 ( 3) 't r . B kz. ekil 14.9b. A sln d a b u zellik to rs iy o n s e rb e s t d u
ru m u t m y le n ite le r. S fr o lm a y a n b ir t to rsiy o n u sz k o n u su o ld u u n d a
b u k e n d is in i b ir 0 (2) te rim i o la ra k (bir) p a r a le lk e n a rd a g ste re c e k tir.
B kz. ekil 14.9c.114141 B azen to rs iy o n u n yok o lm a s, ("2 d z e n in e k ap a l"y
ifa d e etm ek zere) p a r a le lk e n a r la rn (grece h a f if b iim d e) k a p a n m a s n n
k o u lu d u r deriz.
im di to rs iy o n u n yok o ld u u n u v a rsa y n . P a ra le lk e n a rm z e rili i y o
ru m la m a k z e re k u lla n a b ilir m iyiz? A sln d a y a p a b iliriz , p 'd e n c b ir N
v e k t r n e sa h ip o ld u u m u z u d n e lim . B unu p a ra le lk e n a rm z e tra fn d a
q z e rin d e n p 'd e n s 'y e p a r a le l ta m a y o lu y la ta y a lm ve b u d u ru m u
v e k t r r z e rin d e n p 'd e n s " n e ta m a k la k a r la tra lm . (Bu k a r la tr
m a to rs iy o n yok o ld u u n d a e 2 d z e n in d e a n la m ld r n k b y lece s ve s'
a r a s n d a k i b o lu k 0 ( e 3) o lu r ve gz a rd e d ile b ilir. T o rsiy o n yok o lm a d
n d a ek to rs iy o n te rim le riy le ilg ili k ay g lan m aly z; bkz. a l trm a [14.7].)
pqs ta m a s ve p rs' ta m a s n n s o n u la r a r a s n d a k i fa rk a ili k in y a n t

s 2LaM bN cR%bc

5 rn. bkz. Nayfeh, 1993; Sim m onds ve M ann, 1998.


38 [14.14] Bu terim i bulun.
/V-vektrlerindeki
fark eriliin
lsdr:
ERabJ LaMbNc

e k il 14.10 t = O o ld u u n d a e rili i y o r u m la
m a k ze re p a ra le lk e n a r k u lla n n . n c b ir N
v e k t r n q ze r in d e n p 'd e n s 'y e p a ra le l ta m a
y o lu y la ta y n v e b u n u , o n u r ze r in d e n p 'd e n
s 'y e ta m a k la k a r la tr n . F a rk l e n O (e2)
te r im i 2LaM bN cR*bcdir, d i e r b ir d e y ile R e ri
lik te n s r n n d o la y s z g e o m e tr ik b ir y o r u m u
n u su n a n e 2 R (L ,M ,N ).

o la ra k b u lu ru z . Bu bize R e rilik te n s r n n o ld u k a d o la y sz g eo m etrik


b ir y o ru m u n u su n a r; bkz. ekil 14.10. (Bu y o ru m la m a n n e d e e r b ir v e r s i
y o n u , N 'yi t m p a r a le lk e n a r e tra fn d a , p a ra le lk e n a rn k e le rin d e k i O (e 3)
e li k ile rin i gz a rd etm ek ze re, ay n p n o k ta s n d a n b a la y p o ra d a b i
te n b ir ta m a iin i d n rs e k elde ed ilir. ^V'nin b a la n g v e b iti d e e r
le ri a r a s n d a k i fa rk y in e y u k a rd a k i E2La M b N c R ^ bc n iceli i olur.)
Rabc n in a b 'd e k i te rs s im e tris in i a n m sa y n . Bu, s tte k i ifa d e n in ,
LaMb'n m y a ln z c a te rs sim e trik lSaMb1 k sm n a, d i e r b ir d ey ile LAM k a
m a a rp m n a d u y a rl o lm a s a n la m n a gelir; bkz. 11.6. Bu n e d e n le o,
p 'd e k i ilg ili L ve M ta ra fn d a n k a p s a n a n b ir 2 -d z le m e le m a n d r. .Af'nin
k e n d isin in b ir 2-y z e y o ld u u d u ru m d a (2-y z e y ele m a n n n p 'd e M 'y e
ta n ja n t o lm a s g erek ti in d en ) y a ln z c a b ir te k b a m sz e rilik elem a n
m e v c u ttu r. Bu b ile e n b iz e 2 .6 'd a b a h s e tti im , k re, kliti d zlem ve
h ip e rb o lik u za y n y ere l g e o m e trile rin i a y rt etm eye h iz m e t ed en b ir 2-y -
zeyli G a u ss erilii s u n a r. Y ksek b o y u tla rd a ile r, LAM iki d zlem e le m a
n n n o la s fa rk l s e im le rin d e n k a y n a k la n a n e rili in d a h a ok b ile e n i
o ld u u i in d a h a k a rk tr.
zel n em e sa h ip e rili in b u g eo m etrik y o ru m u n u n b e lirli b ir v e r s i
y o n u m e v c u ttu r. Bu, N v e k t r L'yle ay n o la ca k b i im d e s e ilirs e o rta y a
k ar. Bylece p a ra le lk e n a rm z n pq ve r s ' k e n a rla rn s r a s y la y a k n d a k i
iki y ve y' je o d e z isin in p a r a la r o la ra k ve L v e k t r n b u je o d e z ile re t a n
ja n t o la ra k d n e b iliriz , p 'd e k i sM v e k t r p n o k ta s n d a k i y "n d e n u z a k
la a n y 'n n y e r d e iik li in i ler. M b a z e n b a la yc v e k t r o la ra k a d la n
d rlr. y ve y' je o d e z ile ri y o la b ir b ir le r in e (bu b a la y c v e k t r n iki
"u cu "n d a k a r la trld n d a , d i e r b ir d ey ile p r boyun ca) p a ra le l o la ra k
b a la r. L (= N) v e k t r n ik in c i p rs ' r o ta s b o y u n c a p a r a le l ta m a y la
s" n e ta m a k on u s ' n o k ta s n d a y' je o d e z isin e ta n ja n t o la ra k b ra k r. Bu-
e k il 14.11 J e o d e z ik sa p m a : e k il 1 4 .1 0 'u n p a ra
le lk e n a r n d a N = L se in . p q v e r s ' k e n a r la n ik i
k o m u <y, X o lm a k v e y ', X o lm a k zere) y ve y '
je o d e z is in in , p a r a le l- g e li e n L ve L' ta n ja n t v e k
t rle r iy le b ir lik te , p d e k i b a la y c v e k t r Af ol
m a k ze re, s r a s y la p v e r 'd e n b a la y a n p a r a
la n d r . y v e y ' a r a s n d a k i je o d e z ik s a p m a L 'n in
p r s ' v e p q s r o ta la n b o y u n c a p a ra le l y e r d e i
tir m e le r in in s o n u la n a ra s n d a k i fa r k la l l r,
b u d a te m e ld e 1LaMbN eR*bc'dir.

e k il 14.12 A f b i r 2 -y z e y o ld u u n d a je o d e z ik sa p m a ; (a) y v e y ' je o d e z ile ri b ir b ir le r in e


d o ru b k ld n d e p o z itif (G auss) e rili in d e ve (b) d a d o ru b k ld n d e n e g a tif
e rilik te d ir.

n u n la b irlik te L'yi ilk r o ta pqs b o y u n c a p a ra le l ta m a y la s 'y e g e tirirs e k


b y lece y 'n n y a k n n d a k i b a k a b ir y " 'n e ilik in , y " h a fif e "so n rak i" b ir q
n o k ta s n d a n y 'y a p a r a le l o la ra k y o la k m ak z e re , b a la n g v e k t r n e
v a rrz . L 'nin b u ik i v e rsiy o n u (biri s " n d e ve d i e ri s'd e) a r a s n d a k i 0 ( s 2)
fa rk , d i e r b ir d e y ile e2LaM bN cRabc, y " n d e n u z a k la a n y 'n n "greli iv
m e sin i" ya d a "jeodezik sa p m a " sn ler. B kz. ekil 14.11. (Bu je o d ezik
sa p m a m a te m a tik se l o la ra k Ja c o b i d e n k le m i o la ra k b ilin e n ey ta ra fn d a n
a k la n r.) ekil 14.12'de b u Je o d e z ik sa p m a y , > f 'n in s ra s y la p o z itif ve
n e g a tif (Gauss) e rili in d e k i b ir e r 2 -y z e y o ld u u d u ru m d a g ste rd im .
E rilik p o z itif o ld u u n d a p a r a le l o la ra k b a la y a n k o m u je o d e z ile r b ir b ir
le rin e d o ru b k l r; n e g a tif o ld u u n d a d a d o ru b k l r. B u n u n E in s-
te in 'n genel g relili iy le ilg ili d e rin n em in i 17.5 ve 1 9 .6 'd a greceiz.
14.6 Lie trevi
B ir V b a la n ts y la ilg ili p a ra le lli in yola b a ll n a ilik in y u k a rd a k i
ta r t m a d a e y leri fiz ik in in in d is n o ta s y o n u n u k u lla n a ra k g s te riy o r
d u m . M a te m a tik in in n o ta s y o n u n d a b u b e lirli ifa d e le rin d o la y sz b e n z e r
le ri k o la y ca y azlm az. B u n u n y e rin e h a fif e fa rk l b ir ro ta izlem ek d o al
h a le g elir. (N o tasy o n d ak i fa rk llk la rn b ir k o n u y u b a z e n k a v ra m s a l o la ra k
n a s l fa rk l y n le re s r k le d i in i grm ek d ik k a t ekicidir!) Bu ro ta ,
1 3 .6 'd a ay n isim le s u n u la n d a n d a h a g enel b ir ile m o la n L ie p a r a n te z i
o la ra k b ilin e n b a k a b ir t r e v a lm a ile m in i i e rir. S o n u ta b u L ie t r e v i
o la ra k b ilin e n nem li b ir k a v ra m la ilg ili b e lirli b ir rn e k tir. Bu i le m le r
a s ln d a b a la n ty a ilik in h e rh a n g i b e lirli b ir se im d en b a m s z d r (ve
b y lece p r z s z b ir g enel y a p z m a n ifo ld d a g eerli olur) ve Lie t re v i
ile Lie p a ra n te z in i, b u b l m n s o n u n d a o n la rn e rilik ve to rs iy o n la ili
k ile rin e d n m e d en nce g en el o la ra k ta rt m a k y e rin d e o la c a k tr.
B u n u n la b irlik te b ir Lie t re v in i b ir M m a n ifo ld u z e rin d e ta n m la m a k
i in b ir f v e k t r a la n n n M z e rin d e n ceden a ta n m o lm a sn a g erek d u
y arz. yleyse | e k lin d e y a z la n Lie t re v i f v e k t r a la n y la ilg ili o la ra k
k a b u l ed ilen b ir ilem d ir. | Q t re v i b ir Q n ic eli in in , o f v e k t r a la n t a r a
fn d a n b a s it b i im d e "s r k le n m i olsa" n e o la ca y la k a r la trla r a k n a
sl d e iti in i ler. B kz. ekil 14.13. G enellikle te n s rle r (ve h a tta te n s r-
le rd e n fa rk l b a z k a v ra m la r, rn e in b a la n tla r) i in g e erlid ir. B alan g
o la ra k y a ln z c a b ir ij (= Q) v e k t r a la n n n b a k a b ir f v e k t r a la n n a g re
t re v in i ele alrz. A slnda b u n u n 13 .6 'd a "Lie p a ra n te z i" o la ra k d e in d i i
m iz ilem le d a h a genel b ir b a la m d a ay n o ld u u n u g r r z. B u n u n b ir Q
te n s r a la n n a n a s l g en e llen ece in i d a h a s o n ra greceiz.

e k il 14.13 G enel b ir M m a n ifo l


d u z e r in d e ta n m l * L ie t r e v i M
ze rin d e ve r ili b ir p r z s z f v e k
t r a la n n a g re a ln r. B u d u ru m -
d a e( Q b ir Q n ic e li in in (rn. b ir T]
v e k t r a la n y a d a Q te n s r alan),
f ta r a fn d a n " s r k le n e n " n ic e li e
k y a s la n a sl d e i ti in i ler.
1 2 .3 'ten , b ir v e k t r a la n n n k e n d is in in sk a le r a la n la r 0 , V ,... z e rin
de, (i) + W) = *(<*>) + f ( 0 , () ve (iii) k s a b its e
f ( k ) = 0 y a s a la rn s a la y a ra k etk iy en t re v s e l b ir ile m c i o la ra k y o ru m
la n a b ilir.
( * ) = f f(*)) - * ( 4 0 )
ifa d e siy le ta n m la n a n a> ile m c is in in b u ay n y a s a y , f ve ; ve bylece
t 'n n d a a y rc a b ir v e k t r a la n o lm a la r z o ru n lu lu u k o u lu y la , s a la d
n g rm ek 114151 d o la y sz b ir k o n u d u r, f ve / ile m le rin e a it s tte k i e v iri
ci sk lk la Lie p a r a n te z i n o ta s y o n u n d a (13.6'daki gibi) y azlr:

*> = ?!-?< = t?.]-


ik i v e k t r a la n { ve j/'n in a r a s n d a k i ilem c iy e ili k in g e o m e trik a n la m
ekil 14.14'te g ste riliy o r. A lte rn a tif b i im d e (her b ir i 0 ( e ) o la ra k k a b u l
edilen) f ve /'d e n y a p lm b ir "oklar" d rtg e n i o lu tu rm a y a a l rz ve
w 'n m (O(e2) d zen in d ek i) "b oluu" l t n b u lu ru z . D e im en in

[f. V] = - [II. f l. [? + n. f l = [f. <] + fo. f l


[?.[>!. fl] + k K .fl] + [f.K .i|] = o

b a n tla rn , 1 3 .6 'd a g rd m z z e re b ir Lie g ru b u n u n so n su z k k


e le m a n la rn a a it e v iric in in y a p t g ib i s a la d n d o ru la y a b iliriz .114161
D eim e zelli im iz s tte ta n m la n d ze re, b ir Lie g ru b u n u n so n su z
k k e le m a n la ry la ilg ili c e b irle n a s l ilik ile n ir? B u n u a k la m a k ze re
k s a c a k o n u d n a kaym . G ru b u , n o k ta la r Lie g ru b u m u z u n e le m a n la r
o la n (g r u p m a n ifo ld u o la ra k a d la n d rla n ) b ir m a n ifo ld u o la ra k d n
r z. D ah a g enel o la ra k e le m a n la rn z e rin e e tk i e tti i h e rh a n g i b ir K m a-
n ifo ld u n u p r z s z d n m le r o la ra k ( rnein S2 k re s i gibi; d n d rm e
g ru b u Q = 5 0 (3 ) d u ru m u n d a , bkz. ekil 13.2) d n e b iliriz . Y ine de im d i
lik n celik li o la ra k , d a h a g en el b ir X d u ru m u y erin e , t m Q g ru b u n u n Lie

e k il 14.14 k i v e k t r a la n v e ; a ra s n d a k i [f, n ](=


( Tf) L ie p a r a n te z i, a lt e r n a tif b i im d e
L ve er]'dan
y a p la n O (e) o k la n " m n ta m a m la n m a m b ir d rtg e
n in d e k i 0 ( 2) b o lu u n u ler.

f [14.151 Gsterin.
( [14.16] Yapn.
c e b irin in y a p s y la n a s l ilik ile n d i iy le ilg ili o ld u u m u z d a n , g ru p m a-
n ifo ld u y la ilg ilen m ek te y iz. S onsuz k k g ru p e le m a n la r Q z e rin d e k i (ya
d a a s ln d a K ) b e lirli v e k t r a la n la r o la ra k re sm e d ilm e lid ir. yle ki, Q'yi,
z e rin d e k i ilg ili v e k t r a la n f b o y u n c a so n su z k k b i im d e " h a re k e t
ettirm ey i", g r u b u n h e r b ir e le m a n n f 'y le g ste rile n so n su z k k e le
m a n la rla n - a rp m a y a k a r lk g elen d n m ifa d e etm ek z e re d
n r z . B kz. ekil 14.15a. K k b ir p o z itif e n ic eli i seerek , I zd e lik -
g ru p elem a n s f r h a re k e te k a r lk gelm ek zere, ^'yi ff'n in ( v e k t r a la
n b o y u n c a b ir 0 (e ) h a re k e ti o la ra k d n e b iliriz . Bu t r iki k k g ru p
h a re k e tin in e f ve etj a rp m O (e)'a, ik is in in s ( + ei] to p la m n c a v e rilir,
b ylece e f ve e/'yi g ste re n "oklar" p a r a le lk e n a r y a s a s u y a rn c a to p la n r
(ekil 14.15b). Bu b iz e f a k a t g ru b u n y a p s h a k k n d a (a sln d a g ru b a a it I
zd e lik e le m a n n d a k i ta n ja n t u z a y n n to p la m s a l y a p s n h e n z o rta y a
k o y d u u m u z d a n y a ln z c a b o y u tu h ak k n d a) ok az b ilg i v e rir. G rup y a p
sn eld e etm ek ze re 0 ( e 2)'y e g itm em iz g e re k ir ve b u 1 3 .6 'd ak i gibi,
fj/ j/f = [, rj] e v iric isin e b a k a ra k y a p lr. u h a ld e s 2[(, ?/], b a la n g k e
n a r la r I o rijin in d e e f ve e tj o la n " p a r a le lk e n a r d a k i 0 (e 2) b o lu u n a k a r
lk gelir. lg ili "p a ra le llik " k a v ra m g ru p ey lem in d en , to rs iy o n a e s a se n
h e rh a n g i b ir e rilik deil am a b a la n t v ere n gerek li "p a ra le l ta m a " k a v
ra m n s u n a ra k g e lir .114 171 B kz. ekil 14.15c.
1 3 .6 'd a b e lirtti im iz zere, b u v e k t r a la n la rn a ilik in Lie c e b iri g r u
b u n t m (yerel) y a p s n sa la r. O laan b ir s o n lu (dier b ir d ey ile so n su z
k k olm ayan) x g ru p ele m a n n b ir f Lie c e b iri elem a n y o lu y la eld e e t
m e ile m i b u r a d a b e lirtile b ilir. B u n a s a lm a d e n ir (kr. 5.3, 13.4):

, 1 7 1 ,
x = e* = / + f + - f 2 + - f 3 + - ,
Z o

B u ra d a f 2 " f'y i iki kez u y g u la m a y a ilik in ik in ci t r e v ilem c isi", vb a n la


m n a g e lir (ve / b irim ilem cid ir). Bu te m el o la ra k , 6 .4 'te a k la n d z e
re T a y lo r te o re m in in b ir b i im id ir .114181 Sonlu ik i g ru p elem a n x ve y 'n in
a rp m b y lece e*en ifa d e s in d e n elde ed ilir. Bu, ef+ ,'d a n (5.3'le k a r la
trn ), t m y le f ve jj'l e k ild e k i Lie c e b iri ifa d e s in d e n 6 o lu tu ru la n b ir
ifa d e y le fa rk lla r.

114.17] Niin to rsiyon vaken hi erilik bulunm adn aklam aya aln.
(14.18] a sa b it olduunda neden ead/dy f ( y ) = f ( y + a) olduunu aklayn.
6 eviricilere ilik in Lie ceb irin in ak roln, ilk birka terim i nokta ( ve t] k atl eviricile
ri, dier b ir deyile f ve j ta ra fn d a n o lu tu ru lan b ir Lie cebiri elem an eklinde devam
eden ifad eler yerine k ullanlm ak zere e(et = ifadesinde ak b i
im de verilen B aker-C am pbeU -H ausdorff denklem inde grrz.
(a)

e k il 14.15 S rek li g ru p m a n if o ld u n d a g e o m e trik o la ra k y o ru m la n m Lie c e b iri ile m


leri. (a) g 'y a a it h e r b i r e le m a n n s o n s u z k k b i r ( e le m a n y la (Lie c e b iri elem an) n -
a rp m 'ye ilik in s o n s u z k k b i r y e r d e i tirm e s o n u c u n u , d i e r b ir d e y ile Q z e
rin d e k i b i r { v e k t r a la n n , v e rir, (b) B irin ce d ereced e, b u t r s o n s u z k k { ve j h ere-
k e tin in a rp m , y a ln z c a (/'d ak i) ta n ja n t u z a y n n y a p s n y a n s ta ra k , f + 7/'y v e rir, (c)
/'d a k i a lte r n a tif k e n a r la r e f ve J/'ya sa h ip " p a r a le lk e n a r d a k i O ( e 1) b o lu u n u s u n a n
2 [f, j] y e re l g ru p y a p s ik in c i d e re c e d e g r n r.

s a lm a ile m in in b ir v e rsiy o n u e^'nin (M ve f a n a litik , d i e r b ir d e


y ile C ^ -p r z s z v a rs a y lm a k ze re, bkz. 6.4) g en e l b ir M m a n ifo ld u n -
d ak i ( v e k t r a la n n d a d a g e erli o lu u b e lirtile b ilir. 1 2 .3 'te n (ve ekil
10 . 6 ) se ili k k f 'l a b irlik te f(<f>)'nin, e^'yi g s te re n "ok''un so n u n d a n
u c u n a sk a le r b ir <P'ye ili k in O (e) a r t n l t n a n m sa y n . D ah a ta m
b i im d e , e ^ ( 0 ) n ic e li i b ir O b a la n g n o k ta s n d a n u = t p a ra m e tre d e e
riyle, u p a ra m e tre d e e ri (u) = 1 e k lin d e lek len m ek zere, v e rile n b ir
so n n o k ta y a "^ -o k lar" b o y u n c a g itti im iz d e u la la n <P to p la m d e e rin i
ler (kr. 14.5 ve ek il 14.8). e*(<f>)'yle ilg ili s l se ri ifa d e sin d e k i t m
t re v le r (dier b ir d e y ile ( r (<P) d u ru m u n d a k i r 'in c i trev ) O 'd a (y ak n sa k
lk v a rsa y la ra k ) d e e rle n d irilm e lid ir. "O klar b o y u n c a gitm ek", ta n ja n t
v e k t rle ri ^ -v e k t rle ri o la n e ri a n la m n d a k i f 'n i n " in te g ra l e risi" b o y u n
ca g itm ek a n la m n a gelir. B kz. ekil 14.16.7

7 Biraz d ah a kesin o larak b u eri zerinde sa b it x 2,x 3, ...,x n k o o rd in atlarn X 1 = t'yle birlikte
seebiliriz; bylece eri boyunca f = d / t olur. Y ukardaki reetenin bize ksaca et?(i>) ver
diini syleyen T aylor teorem idir, 6.4.
e k il 14.16 M 'd eki b ir f v e k t r
a la n n n in te g ra l e r isi " f- o k la n n
iz le y e n " d i e r b ir d e y i le ta n ja n t
v e k t r le ri f -v e k t r le r i olan,
f ( u ) = 1 a n la m n d a k i ilg ili u p a r a
m e tr e s in e s a h ip b ir y e r is id ir (kr.
14.5 ve e k il 14.8). M v e f n in s k a -
le r a la n <t>g ib i a n a litik (Ca) o ld u u
n u ve y 'n n b ir O (u = 0 ) ta b a n n o k
ta s n d a n b a k a b ir p (u = t) n o k
ta s n a g e r ild i in i v a r sa y n . B ylece
(y a k n sa k lk v a rsa y a ra k ) <P'nin
p 'd e k i d eeri O 'da h e s a p la n a n
e*(_0) n iceli iyle, e '{ = 1 + t f +
^ t 2f 2 + t 3^ f 3 + o lm a k ve f y b o
y u n c a O d a ki r 'in c i t r e v d r / d u r y e
rin e k u lla n lm a k zere, verilir.

u h a ld e , Lie t r e v in in ta n m n e d ir? lk o la ra k Lie p a ra n te z in i b a s it e


j v e k t r a la n z e rin e etk iy en b ir (f'y e bal) ^ ilem i o la ra k y en id en y a z a
rz:

Bu b ir [^ ]-te n s r /'n n | Lie t re v in e {f'y e gre) ili k in ta n m y la ilg ili


d ir. B u n u v e rili b ir to r s iy o n - s e r b e s t V b a la n ts b i im in d e y a z m a k is te
riz. G erekli

I I = f Il ~ ( f f d i e r b ir d e y ile ( | ?/) = f VaT]b - r)aVab

ifa d e s i (d iy ag ram b i im iy le ilg ili o la ra k bkz. ekil 14.17a) f(4>) = f Va</>,


vb k u lla n a ra k d o la y sz c a elde e d ile b ilir .11419L114201 G enel b ir te n s re ilik in
Lie t re v in i elde etm ek i in |'n i n , b ir J b a la n ts m n k ile re b en z ey e n k u r a l
la r sa la m a s k u ra ln (f'd e d o ru s a llk y o k lu u d n d a) d ev rey e so k arz.
B u n lar; b ir 0 sk a le rin e ilik in ^<P = ( ( 0 ) , ay n d e e rlik li T v e U te n s rle ri-
n e ili k in | (T + U) = ^ T + ^ U, h e r b ir te rim d e k i d a ra lm a d z e n le m e si ay n
o lm a k z e re ^ (T U) = U + T ^ l/'d u r. Sonu o la ra k h e rh a n g i b ir
te n s r z e rin d e k i ^ eylem i b u n la r ve ^ jj = [f,/]'y e siz b i im d e iz le r .8

^ [14.19J Bu denklem i iin t retin.


(14.20) Torsiyon altrm a [14.18]'in denklem ini n asl deitirir?
8 Skaler b ir <P niceli in in deerini sonlu b ir uzaklkta elde eden f'y e ilikin s alm aya, e
ben zer ekilde sonlu b ir uzaklkta "srklenm i" b ir k a rla trm a n o k tasn a k a r llm ek
zere b ir Q ten s r elde etm ek iin yerine ilgili b ir ^ ifadesi m evcuttur.
zellikle b ir a k o v e k t r ([^ -d e e rlik li) i in (V to rs iy o n s e rb e s t o lm ak

zere)

| a = ^ a + a (V f), d i e r b ir d ey ile ( | a ) a = SbVba a + a bVab

o lu r; bkz. ekil 14.17b. D iyelim ki j^ jd e e rlik li b ir Q te n s r y le ilg ili b y

lece
] Q ca b = t u V uQ Zb + Q cu b v a r + <?sv6 f - Q M C.

ifa d e s in e sa h ip o lu ru z (ekil 14.17c)114211


( ve z e rin e etk i e tti i b ir Q (te n s r alan) n ic e li in in h e r ik is in e ilik in
b ir fo n k siy o n o la ra k ele a lm a n Lie t re v in in b a la n td a n b a m s z o ld u
u n u , d i e r b ir d ey ile h a n g i to rs iy o n s e rb e s t Va ile m c isin i se e rse k se
elim ay n o ld u u n u b e lirte lim . (Bu so n u , ^ 'n in esiz b i im d e "d" g ra d y a n
ile m c isiy le ta n m la n m a s n iz ley e n b ir so n u tu r.) zelde, Va y e rin e (see
ceim iz h e rh a n g i b ir y ere l k o o rd in a t sistem in d e) k o o r d in a t t r e v ile m c isi
d / d x a'y k u lla n a b iliriz ve ay n y a n tla k a r la rz . T o rs iy o n la b ir b a la n
ty a sa h ip o lsa k b ile o n u , to rs iy o n s e rb e s t o lu p , v e rili b a la n td a n esiz
b i im d e , b u b a la n tn n to rs iy o n u n u ilk in d e n " k a ra ra k " eld e ed ilm ek
e k lin d e ta n m la n a n ik in c i b ir b a la n t b i im in d e ifa d e ed e rek h l k u lla
n a b ilir iz .114221
Lie t re v i b u b a la n t b a m sz zellii,

d()ab...d = ^ a ,...* ] ,

a b d in d is ifa d e li h e rh a n g i p -b i im li b ir a y o lu y la d s a l t re v le (bkz.
12.6) p a y la r; bkz. ekil 14.18. Bu, 1 2 .6 'd ak i ifad e y le, o ra d a k o o r d in a t
b a la n ts d /d x a'nvo. a k b i im d e k u lla n lm a s d n d a ay n ifa d e d ir.

i 1- 1 - 1 .
(a) (b) (c)

e k il 14.17 Lie t re v i d iy a g ra m la r, (a) B ir ; v e k t r iin: Q Jj) = f aVaIl b ~ Vv a ( b': (W


b ir a k o v e k t r iin : a ) a = bVba a + a bVa( b; v e (J^]deerli) b i r Q te n s r iin:
f Q lt = fV u O a t + + Q lJ b - QZVU( '.

M (14.21] stteki kovektr denklem ini dorulayarak esizlii o lu tu ru n ve genel b ir tensre


ilik in Lie t rev in i ak biim de verin.
[14.22] Bu ikinci b a lan tn n n a sl b u lunduunu, b a la n tla r ara sn d a k i T farkn a lt iki in
disin d e te rs sim etrik o lacak biim de alarak gsterin.
stte k i ifa d e n in a s ln d a to rsiy o n s e rb e s t b a la n ty a ilik in se im d e n b a
m sz o ld u u z a te n b ilin iy o r d u .114231 D a h a s d2a = 0 k ilit zelli i h em en
b u ifa d e so n u c u n d a g e lir .114241 Bu a n la m d a b a la n t b a m sz b e lirli d a h a
b a k a zel ifa d e le r de a y rc a m e v c u ttu r .9
E n so n u n d a , M m a n ifo ld u m u z z e rin d e k i V b a la n tl e ik lik s o r u n u
n a d n d m z d e e rili in ta n m i in m a te m a tik in in n o ta s y o n u n d a k i
Lie p a r a n te z in e g ere k sin im im iz o ld u u n u g r r z ; R (L ,M ,N ) LaM bN cR%bc
a n la m n a g elm ek zere

o lu r .114-251 Ek b ir e v irici te rim in d a h il o lm a s b u n o ta sy o n u n b ir d e z a v a n


ta j o la ra k k a b u l e d ilirk e n (fizikinin n o ta s y o n u n d a ek b ir te rim e gerek
d u y a n to rs iy o n u n aksine) a r tk to rs iy o n a o to m a tik o la ra k iz in v e rile n d e n
geley ici b ir a v a n ta j m e v c u ttu r. evirici te rim in g eo m etrik n em in i a n m
sa y n (ekil 14.14). O, L ve M v e k t r a la n la rn d a n y a p lm O(e) d rtg e n in
d ek i b ir 0 ( f 2) "b o lu u "n a iz in v e rir. A sln d a im d i e tra fn d a N v e k t r n
ta d m z d n g n n (d ah a nce g ere k en dzende) b ir "p a ra le lk e n a r" o la
ra k d n lm e s in in g ere k m em e sin e , y a ln z c a (eri izgisel) b ir d rtg e n
o la ra k d n le b ile c e in e ilik in ek b ir a v a n ta j m e v c u ttu r. B kz. ekil
14.19. [L, M] = 0 o lu rs a b u d u ru m d a d rtg e n (0 (e2) d zen in d e) k a p a n r.

p-biimli

p+1

e k il 14.18 B ir p - b i im lin in d ( a ) ab d = Viaa b di d t re v in e ili k in d iy a g ra m .

[14.231 Bunu o lu tu ru n ve b ir t torsiyon ten s r n n varlnn ifadeyi n asl deitirdiini


gsterin.
[14.24] Bunu gsterin.
5 Bkz. Schouten, 1954; Penrose an d R indler, 1984, s. 202.
. [14.25] Fizikinin nceki ifadesiyle (torsiyon yok olursa) denkliini o rtay a koyun.
e k il 14.19 "M a te m a tik in in n o ta s y o n u " (jL M ' L (Mt J N = R(L, M, A/)'deki b ir N v e k t
r n n eL.eM , eL '.eM ' k e n a r la r n a sa h ip (tam a m la n m a m ) b i r "d rtg en " e tr a fn d a k i p a r a
le l ta m a s n d a k i 0 ( e 2) u y u m s u z lu k ta n k a y n a k la n a n e rilik . L ie p a r a n te z i k a tk s,
e 2[ t. M], O (e 2) b o lu u n u O (e3) d z e n in d e d o ld u ru r. (R (L ,M ,N ) v e k t r n n in d is b iim i
LaMbNcRdabc'L.)

14.7 Bir metriin sizin iin yapabilecei ey


Bu n o k ta y a k a d a r V b a la n ts n n m a n ifo ld u m u z M 'ye b a s it e a t a n
m o ld u u n u gz n n d e b u lu n d u ru y o rd u k . Bu d u ru m M 'y e b e lirli tip te
b ir y a p sa la r. B u n u n la b irlik te b ir b a la n ty d a h a ok, M z e rin d e t a
n m l b ir m e tr ik te n k a y n a k la n a n ik in cil b ir y a p o la ra k d n m e k epey
o la a n d r. 13.8'den, b i r m e tri in (ya d a s zd e m etrik) te k il o lm a y a n j^ ]-
d e e rli b ir g te n s r o ld u u n u an m sa y n , g 'n in p r z s z b ir te n s r a la n
o lm a sn a g erek d u y a rz , by lece g M 'y e a it d e iik n o k ta la rd a k i ta n ja n t
u z a y la rn d a g eerli o lu r. K en d isin e b u e k ild e b ir m e trik a ta n m b ir m a-
n ifo ld R ie m a n n c y a d a b elk i s z d e R ie m a n n c o la ra k a d la n d r lr .10 (B
y k m a te m a tik i B e m h a rd t R ie m a n n 'la 7 ve 8 . b l m le rd e k a r la m tk .
R iem a n n , b ir m e tri e sa h ip n -b o y u tlu b ir m a n ifo ld a ilik in b u ko n u y u ,
G a u s s 'u n "R iem annc" 2 -m a n ifo ld la r z e rin e o la n d a h a n cek i a l m a s n
iz ley e re k te m e lle n d ird i. N o rm a ld e "R iem annc" te rim i flf'nin p o z itif b e lirli
o ld u u d u ru m la r [bkz. 13.8) i in s a k la n r. Bu d u ru m d a h e rh a n g i p r z
s z b ir e ri b o y u n ca , o n u n z e rin d e k i d s 'n in in te g ra liy le (ekil 14.20) t a
n m la n a n (pozitif) b ir u z a k lk l s ,
d s 2 = gabd x ad x b

10 Baz m atem atik k ita p la rn d a b elirsiz d urum iin "yan Riem annc" terim i k u llan lm tr, bkz.
O'neill, 1983 fak at b a n a yle geliyor ki "szde Riem annc" d ah a uygun b ir term inolojidir.
o lm a k ze re, m e v c u ttu r. Bu, e riy le ilg ili, g p o z itif b e lirli o ld u u n d a k e li
m e n in b ilin d ik a n la m y la "uzunluk" o la n b ir u z u n lu k ta n m la m a k zere,
e ri b o y u n c a in te g ra li a ln m a s u y g u n o la n b ir e y d ir, ds h e r n e k a d a r b ir
1- b i im li o lm a sa d a b ir e ri b o y u n c a in te g ra lle n m e k ze re m e ru b ir n i
celik sa y lm a k i in b ir 1 -b iim liy le y e te ri k a d a r zellik p a y la r. B u ra d a n
h a re k e tle b ir A n o k ta s n b ir B n o k ta s n a b a la y a n b ir e rin in l u z u n lu u ,
1
ds = (gabd x ad x b) olm ak zere,

=
'a
o la ra k ifa d e e d ilir .11
kliti u z a y d u ru m u n d a b u n u n ta m o la ra k , en kolay b i im d e b ir K ar
te z y e n k o o rd in a t sis te m in d e , g ab b ile e n le ri 1 3 .3 ' n s ta n d a r t "K ronecker
d e lta s " (d ier b ir d ey ile a = b 'y s e 1 ve a = b 'y se 0 ) b i im in i a lm a k zere,
g r ld , b ir e rin in u z u n lu u n a ili k in o la a n ta n m la m a o ld u u b e lir
tile b ilir. d s'y e ilik in ifa d e te m el o la ra k 1 3 .3 'te b e lirtild i i z e re (bkz.
a l trm a [13.11]) P isa g o r te o re m in in (2.1) so n su z k k d ze y d e ile y e n
b ir y a n s m a s d r. B u n u n la b irlik te R iem a n n c m a n ifo ld d a k i b ir e rin in
u z u n lu u n u n l s y u k a rd a k i d en k lem u y a rn c a b iz e k lit'in k in d e n
f a r k lla a n b ir g eo m etri sa la r. Bu d u ru m , P isa g o r te o re m in in (so n su z k
n aksine) so n lu a r a lk la rla ilg ili y e te rsiz li in i y a n s tr. Y ine d e b u a n
tik te o re m in k e n d i te m el ro l n h l b ir e k ild e o y n a m a s, a r tk so n su z
k k d ze y d e, k a y d a d e e rd ir. (2.7'nin so n p a r a g ra fn an m sa y n .)
1 7 .7 'd e im z a n n H----------d u ru m u n u n g relilik te, (szde) m e trik a rtk
id e a l b ir s a a t ta ra fn d a n k a y t e d ilm i z a m a n d o lay sz b i im d e lm ek

11 Bu ifadeye an lam verm enin genel b ir biim i, eri zerinde b ir p aram etre, u diyelim , ortaya
koym ak ve ds = (ds/du)du yazm aktr, d s/d u nicelii u 'n u n dxa/d u biim inde ifade edilen
olaan b ir fonksiyonudur.
zere, b e lirli b ir n em e sa h ip o ld u u n u g r y o r o la ca z. A yrca, k e n d i
siy le ilg ili p o z itif b e lirli b ir g 'n in , v yok o lm a d s re c e p o z itif o ld u u

M 2 = 9abv av b
ifa d e siy le ta n m la n a n h e rh a n g i b ir v v e k t r |v | u z u n lu u n a s a h ip tir. B u
n u n la b irlik te g re lilik k u ra m n d a d a h a ok L o re n tz c i b ir m e tri e (13.8)
g erek d u y a rz ve \v \2 h e r ik i i a re te de sa h ip o la b ilir. B u n u n n em in i d a h a
so n ra g receiz (17.9, 18.3).
T ekil o lm a y an b ir g (szde) m e tri i to rs iy o n s e r b e s t b ir V b a la n ts n
e siz b i im d e n a s l b e lirle r? V h a k k n d a k i g ere k lili i ifa d e etm e n in b ir y o
lu , b ir v e k t re ili k in p a ra le l ta m a n n k e n d i u z u n lu u n u h e r z a m a n k o
ru m a k z o ru n d a o ld u u n u s y le m e k tir (14.2'de S 2 k re s i z e rin d e k i p a r a
lel ta m a y la ilg ili ile ri s rd m zellik). Bu g e re k lili i e d e e r b i im d e

\g = 0

o la ra k ifad e e d e b iliriz . Bu k o u l (to rsiy o n u n yok o lm a sy la b irlik te) V'yi


t m y le o n a rm a y a y e te r lid ir .114-261 Bu V b a la n ts d e ik en o la ra k (hepsi
de b u k a v ra m la ilik ili o la ra k nem li fik irle rle k a tk d a b u lu n m u o la n
B e m h a rd t R iem an n , 1826-1866, E lw in C h risto ffel, 1829-1900 ve T u llio
L ev i-C iv ita, 1873-1941 a rd n d a n ) R ie m a n n c , C h risto ffe l y a d a L evi-C ivi-
ta b a la n ts o la ra k a d la n d r lr .114271
B ir (p o zitif b e lirli diyelim ) g m e tri in in b ir b a la n ty b e lirle m e si g e r
e in i a n la m a n n b a k a b ir y o lu d a m e v c u ttu r. J e o d e z i k a v ra m m e trik te n
d o la y sz b i im d e eld e e d ile b ilir. O nun iki s a b it n o k ta a r a s n d a k i / ds
u z u n lu u n u (ekil 14.20'de g ste rilm i nicelik) en a z a in d ire n M z e rin d e
ki b ir e ri a s ln d a g m e tri iy le ilg ili b ir je o d e z id ir. Je o d e z i y e rle rin i b il
m ek V b a la n ts n b ilm e k te g erek en e y in o u n u b ilm e k tir. V'yi ta m a
m e n o n a rm a k i in g e ri k a la n b ilg i je o d e z ile r z e rin d e k i a fin p a r a m e tr e le
rin e ili k in b ilg id ir. B u n lar, e rile r z e rin d e k i y ay u z u n lu k la rn len p a
r a m e tre le r ve b u t r p a r a m e tr e le r in s a b it k a t la n o ld u k la r a a k a r ve
b u y in e g ta r a f n d a n o n a r lr .114-281 g p o z itif b e lirli o lm a d n d a a rg m a n
te m el o la ra k a y n d r f a k a t a r tk je o d ez ile r, in te g r a l b ir je o d ez i i in " d u ra

. [14.261 Balant nicelikleri rbc'yle, Christoffel sembolleri, ilgili, = ^ g a i{Sgbd/ d x c + dgcd/ 8 x b


dgcb/ d x d ) ak bileen ifadelerini tretin.
[14.27] C hristoffel sem bolleri biim indeki erilik tensryle ilgili klasik R^bc = drcdb/d x a
drc^,/d xb + r*br*a rcr*b ifad esin i t retin , tpucu: E rilik ten s r n n 14.4'teki, f d'n in d
n m l olarak 6 f ,..., 6JJ k o o rd in at vektrlerinin h e r biri olduu tan m kullann. A ltrm a
14.6]'daki gibi 5?, 6f, vb nicelikleri, s t indis a 12.8'le uyum lu olarak soyut b ir indis gibi
grlebilm ek zere gerek tekil vektrler olarak dnlm elidir.
an" o la ra k a d la n d r la n ey olm ak zere, / d s'y i en a z a in d irm e z. (Bu k o
n u y a d a h a s o n ra y e n id e n ynelinecek; b kz. 17.9 ve 20.1.)
(Szde) R iem a n n c g eo m etrid e g ab m e tri i y a d a (gabg bc = 6 'y le ta n m
l) te r s i g ab, b ir te n s r n in d is le rin i a l a ltp y k se ltm e k te k u lla n la b ilir.
zellikle, 1 3 .9 'd ak i g ib i v e k t rle r k o v ek t rlere ve k o v e k t rle r (yeniden
geriye) v e k t rle re d n t r le b ilir:

va = 9ab v b ve a a = g aba b.

Ayn e k ird ek se m b o le b a l k a lm a k ve b u n ic e li in g eo m etrik k a ra k te rin i


a y rt etm ek ze re in d is k o n u m la n d rm a y k u lla n m a k o la a n d r. Bu ilem i
e rilik te n s r n n s t in d is in i a l a ltm a k z e re k u lla n a ra k d e e rli in e
sa h ip o la n R ie m a n n ya d a R ie m a n n - C h r is to ffe l te n s r n ,

R a b c d ~ R a b c Qed<

ta n m la rz . D ah a n ce d en sa h ip o ld u u m u z iki b a n ty a (ah'deki te rs s i
m e tri ve B ian ch i sim e tris i, d i e r b ir d ey ile afac'deki te rs s im e trik k sm n
yok o lm a sn a ) ek o la ra k k ay d a d e e r b a z sim e trile ri de b a r n d rr . A yrca
c d 'd e ve a b 'n in cd 'y le y e r d e i tirm e s in d e de te rs sim e triy e s a h ib iz :114291

^abcd ~ ~ ^ a b d c ~ ^ c d a b

B u n la rn d iy a g ra m b i im li g ste rim le ri i in ekil 14.21'e b ak n . B ir n -m a -


n ifo ld d a k i g enel b ir [ ]-deerlikli te n s r n 4 b ile e n e s a h ip tir fa k a t b ir R i
e m a n n te n s r i in b u s im e trile r n ed e n iy le , b u b ile e n le rin y a ln z c a
^ n 2(n 2 1 ) a d e d i b a m s z d r .114301
Bu n o k ta d a b ir (szde ) R iem a n n m a n ifo ld u M z e rin d e k i b ir K illin g
v e k t r k a v ra m n o k u y u c u n u n d ik k a tin e s u n m a k u y g u n o lu r. Bu, k e n d i
sin e g re Lie t re v a lm a ile m in in m e tri i yok e tti i b ir k v e k t r a la n d r:

9 = O-

Bu d en k lem in d is n o ta s y o n u n d a , V L ev i-C iv ita b a la n ts y e rin e k u lla n l


m ak z e re (p a ra n te z le rin 12.7'deki g ib i sim e trile m e y i g ste rm e siy le b i r
likte; a y rc a b kz. ekil 14.21),

VbKb + V(,/ca = 0 , d i e r b ir d e y ile V{aKb) = 0

& [14.29] Bu b a n tla r ilk olarak ViaVb^gcd = O'dan cddeki ters sim etriyi treterek ve sonra
iki ters sim etriyle Bianchi sim etrisin i deiken sim etriyi elde etm ek zere ku llan arak o lu
tu ru n .
-i . =fi - A- L? - J

Killing v ektr

e k il 14.21 n d is le r in "nal" n o ta s y o n u n d a y k se ltilip d r lm e s i: v a = gbv b = v bg ba,


V a g a b V ij = V ^ g 1*0 , R a ,cd ~ R 'a b c S e d ' ^ a b c = R a b c c d * * ' ^ a b c d ~ ~ ^ a b d c ~ R c d a b > ^ (aK fi) 0 S a
k b i r K illing v e k t r d r.

o la ra k y e n id e n y a z la b ilir .114311 B ir (szde ) R iem a n n c M m a n ifo ld u z e


rin d e k i b ir K illing v e k t r M 'n in s re k li s im e tr i (M tk z o lm a y a n o ld u
u n d a y a ln z c a y e re l 12 o la b ile ce k b ir sim etri) re tic is id ir. M b a m sz b ir
K illing v e k t r n d e n fa z la s n b a r n d r r s a b ylece ik is in in e v iricisi de
b a k a b ir K illing v e k t r o lu r .114321 K illing v e k t rle ri, 19.5 v e 30.4, 6 ,
7 'd e g rece im iz ze re g relilik k u ra m n d a zel nem e s a h ip tir .

14.8 Simplektik manifoldlar


B e n ze rsiz b ir b a la n ty ta n m la y a n p ek fa z la y e re l te n s r y a p s b u
lu n m a d b e lirtilm e lid ir, yleyse m e trik le rin (ya d a s z d e m etrik ler) b ize
sk lk la fiziki b i im d e v e rile n e y le r o lm a s k o n u s u n d a ta lih liy iz . B u n u n la
b irlik te d u ru m u n e siz lik o lm a d nem li b ir rn e k le r a ile s i, Sab b ile e n
le riy le v e rile n (tekil olm ayan) te rs s im e trik b ir 5 te n s r a la n y la v e rile n b ir
y a p y a sa h ip o ld u u m u z d a elde ed ilir. Bu t r b ir y a p k la s ik m e k an i in
f a z u z a y la rn d a m e v c u ttu r (20.1). Bu u z a y la rla ilg ili o la ra k d a h a so n ra ,
20.2, 4 ve 2 7 .3 'te s yleyecek d a h a fa z la ey im o lacak . B u n la r s im p le k
tik m a n ifo ld la r o la ra k b ilin e n e y le rin rn e k le rid ir. T ers sim e trik ve te k il
o lm a y ta n a y r o la ra k S s im p le k tik y a p s

dS = 0

[14.31] Bu denklem i t retin .


12 Bu "yerelsellik" u an lam d a an lala b ilir. M 'n in h e r b ir p noktas iin K'nn, p ieren ak
b ir km eyi M 'de zde m etrik yapdaki b ak a b ir ak km eye gtren sfr olm ayan kk
b ir sa b it k atn n sl b ir ifad esi (14.6) m evcuttur.
. [14.32] "Geometrik o larak ak" olan b u gerei dorulayn. Bu neden aktr?
ifa d e s in i s a la m a ld r .114331 (Bu, y ere l s im e trin in sim p le k tik Sp(m ,m ) g r u
b u n u n o la a n "ayrk im z a "sy la v e rild i i 2m - b o y u tlu g erel b ir m a n ifo ld
z e rin d e k i gerel b ir sim p le k tik b i im e ilik in s ta n d a r t d u ru m o lu r; bkz.
13.10. G eni o la ra k a l lm d i e r im z a la ra ili k in "sim p le k tik m a n i-
fo ld la r" n f a rk n d a deilim .)
Sa6'n in (SabSbc = <S 'yle ta n m l) te r s i S ab (1781'den 1840'a k a d a r y a a
m o la n ok se k in F ra n sz m a te m a tik i Sim eon D eni P o is so n 'u n a r d n
d a n a d la n d rla n ) "Poissor p a r a n te z i" o la ra k b ilin e n ey i ta n m la r. Bu, b ir
faz u z a y n d a iki <P ve W s k a le r a la n n b ir n c s n s u n m a k ze re (-
a rp a n y a ln z c a g elen ek sel k o o rd in a t ifa d e le riy le tu ta r llk i in ek len m i
o lm a k zere) b ir le tirir:

{<p,W} = - l s abV a<PVV.

K lasik m e k a n ik te b u nem li b ir n ic e lik tir. D ah a so n ra (20.4) b u n u n Ha-


m ilto n d e n k le m le rin i, b u n la r k la sik fiz i in d in a m i in i k u a ta n te m el b ir
y n te m s u n a n ve k u a n tu m m e k an i iy le b a la n ty sa la y a n d en k le m le r o l
m a k zere, n a s l ifre le d i in i greceiz. S 'n in te rs s im e tris i ve dS = 0 k o
u lu b ize z a rif

{0, W] = - { V , 0 }, {e, {<*>,V}} + {<*>,[V, 0}} + {</', {e, 0}} = 0

b a n tla rn s u n a r .114341 Bu, 1 4 .6 'd a k i ilg ili e v iric ile rle (Lie p a ra n te z i)
k a r la trla b ilir . (Jaco b i d en k lem in i an m sa y n .) 2 0 .4 'tek i k la sik m e k a
n i in g e o m e trik b i im li a k la m a sn ele a ld m z d a sim p le k tik m a n ifo ld -
l a n n k a y d a d e e r z e n g in lik tek i g e o m e trile rin e y e n id e n dneceiz.
S im p lek tik b ir m a n ifo ld u n y ere l y a p s "esnek" b ir y a p o la ra k a d la n d -
rla b ile n e y in b ir rn e id ir. rn e in sim p le k tik b ir m a n ifo ld la ilg ili, y e
re l o la ra k b ir in i d i e rin d e n a y rt etm ey e h iz m e t ed e b ile ce k h i b ir e rilik
k a v ra m y o k tu r. A yn b o y u tta (ve ay n "im za"ya sa h ip , kr. 13.10) g erel
ik i s im p le k tik m a n ifo ld a s a h ip s e k b u d u ru m d a b u n la r y ere l o la ra k (bir
m a n ifo ld z e rin d e k i h e rh a n g i b ir p ve d i e r b ir m a n ifo ld z e rin d e k i h e r
h a n g i b ir q n o k ta sy la ilg ili o la ra k p ve ^'nun zde o la n a k k m e le rin in
v a r o lm a s a n la m n d a )13 t m y le z d e tir. Bu d u ru m , (szde) R iem a n n c
m a n ifo ld la r y a d a i le rin d e y a ln z c a b ir b a la n t b e lirtilm i m a n ifo ld la r
d u ru m u y la b s b t n z ttr. Bu d u r u m la rd a e rilik te n s r (ve rn e in , e

d [14.33] H erhangi b ir to rsiyon se rb e st V b a lan tsn ku llan arak u n u n niin yazlabildiini


aklayn: VaSbc + VbSca + VcSab = 0
114.34] Bu b a n tla r nce = 0 k u rara k gsterin.
13 B urada "zde", h e r b irin in b ir dierine sim plektik y ap larn u y u tuu b ir biim de d n t
rleb ilm esi gereine a tfta b u lunur.
itli k o v a ry a n t t re v le ri) b u t r fa rk l m a n ifo ld la r i in b y k o la slk la
fa rk l o la n b a z a y rt ed ici y ere l y a p la r ta n m la r.
A ra la rn d a 2 m -b o y u tlu g erel b ir m a n ifo ld u n m -b o y u tlu k a rm a k b ir
m a n ifo ld o la ra k y e n id e n y o ru m la n m a s n a o la n a k s a la y a n 1 2 .9 'd a t a
n m la n m k a rm a k y a p n n o ld u u b u t r "esnek" y a p la r n b a k a rn e k
le ri de m e v c u ttu r. Bu d u ru m d a e sn ek lik a k tr n k k a rm a k m b o y u
tu n d a n a y r o la ra k b ir k a rm a k m a n ifo ld u d i e rin d e n (ya d a Cm'd en ) y e
re l o la ra k a y rt e d e n a k tr k i h i b ir zellik b u lu n m a z . K arm a k (holo-
m orfik) sim p le k tik b ir y a p o n a a ta n d n d a h l e sn ek k a lr 114-351 (ve h a tta
a r tk k a rm a k 5ab'y le ilg ili b ir "im za" k a v ra m h a k k n d a k ay g lan m am z
g erekm ez; bkz. 13.10).
E sn ek y a p la rla ilg ili p ek ok b a k a rn e k b e lir tile b ilir. Bu t r d e n b ir
rn ek , z e rin d e h i b ir y e rd e o r ta d a n k ay b o lm a y a n b ir v e k t r a la n n a s a
h ip g erel b ir m a n ifo ld d u r. te ta r a f ta n z e rin d e g en el ik i v e k t r a la n
b u lu n a n g erel b ir m a n ifo ld e sn ek o lm a z .114361 33.11'd e g rece im iz zere
e sn e k lik k o n u su b u rg a k u r a m y la ilg ili b ir nem e s a h ip tir .

! [14.35] N edenini aklayn.


[14.36] H er b ir d u ru m d a ned enini aklayn. p u c u : f = d /d x 1'le b ir koordinat sistem i o lu
tu ru n ; so n ra b ir ereve o lu tu rm ak zere ard k olarak Lie t rev i aln, vb.
LF DEMETLER VE AYAR BALANTILARI

15.1 Lif dem etleriyle ilgili baz fiziki gdler


14 ve 15. b l m le rd e s u n u la n m e k an iz m a E in s te in 'm g en el g relili iy le
u ra m a k ve k la s ik m e k an i e ilik in faz u z a y la r i in y e te rlid ir. B u n u n la
b irlik te p a r a c k e tk ile im le riy le ilg ili p ek ok m o d e m k u ra m 1 4 .3 'te s u
n u lm u o la n zel "b a la n t" k a v ra m n n (ya d a k o v a ry a n t t rev ) b ir g e n e l
lem esin e, b u gen ellem e a y a r b a la n ts o la ra k a d la n d rlm a k ze re, d a y a
n r. T em elde o rijin a l k o v a ry a n t t re v k a v ra m m z , b ir v e k t r n M m a n i-
fo ld u m u z z e rin d e k i b ir e ri b o y u n c a p a r a le l ta n m a s y o lu y la a n la tm a k
iste d i im iz eyle te m e lle n m e k te y d i (14.2). V ektrlere ili k in p a ra le l t a
m a y b ile re k b u n u h e rh a n g i b ir te n s r n ic e li in in ta n m a s n a (14.3) b e n
z e rsiz b i im d e g e n ile te b iliriz . A rtk v e k t rle r ve te n s rle r M 'n in n o k ta la
r z e rin d e k i ta n ja n t u z a y la rn a a tfe d ile n n ic e lik le rd ir (bkz. 12.3, 14.1
ve e k il 12.6). B u n u n la b irlik te b ir a y a r b a la n ts en iyi, 3 f 'd e k i b ir p
n o k ta s n d a k i ta n ja n t u z a y n d a n fa rk l t r d e f a k a t h l b ir a n la m d a " p 'd e
k o n u m la n m " b ir u z a y a k a r lk o la ra k d n le n zel fizik i ilg iy e sa h ip
b e lirli n ic e lik le rin "p a ra le l ta m a " s n a k a r lk gelir.
B u ra d a g ere k en i b ira z a y d n la tm a k z e re 12.3, 8 'd en , b ir v e k t r u z a
y n a , b u r a d a b ir n o k ta d a k i ta n ja n t v e k t rle rin in u zay , b ir kez s a h ip o ld u
u m u z d a o n u n e le n i in i (kovektr u za y la r) ve d e e rli te n s rle re ili
k in e itli u z a y la rn t m n o lu tu ra b ile c e im iz i a n m sa y a lm . Bu n e d e n
le ak b ir a n la m d a (kovektrler ^ j - t e n s r l e r olm ak z e re k o ta n ja n t u z a y

la r ieren) [^ j-te n s rle ri, p n o k ta la r n d a b ir kez Tp ta n ja n t u z a y la rn a s a


h ip o ld u u m u z d a "h e rh a n g i y en i b ir ey" d e ild ir. (N eredeyse b e n z e r b ir
u y a r p 'd e k i s p in r u z a y la r i in de, en a z n d a n b e n im e y le ri k e n d i g r
b i im im u y a rn c a , g eerlid ir; bkz. 11.3. B az b a k a la r s p in rle re ilik in
fa rk l b ir y a k la m b e n im se m ey e a l a b ilir fa k a t k o n u h a k k n d a k i b u a l
te r n a tif b a k a la r b iz im b u r a d a ilg ilen e ce im iz e y le r o lm ayacak.) P a r
a ck e tk ile im le rin e (ktleek im d en b a k a c a ) ilik in a y a r k u ra m la ry la il
g ili g ere k d u y d u u m u z u z a y la r b u n la rd a n fa k ld r (ve b y lece b u n la r y e n i
o la n b ir eydir) ve b u n la r s r a d a n u z a y ve z a m a n n k in e ek b ir t r "u z am
sal" b ir b o y u ta a tfe d ilir o la ra k d n m e k en iy is id ir. Bu ek "u zam sal" b o
y u tla r sk lk la i b o y u tla r o la ra k a d la n d rlr, by lece b u t r b ir "isel
yn" b o y u n c a ile rlem e k b iz i a s ln d a y e rle ik b u lu n d u u m u z u z a y z a m a n
n o k ta s n d a n u z a a ta m a z .
Bu fik irle ilg ili g eo m etrik a n la m o lu tu rm a k ze re b ir l i f k a v ra m n a
gerek d u y arz . Bu, m k em m el b i im d e ta m b ir m a te m a tik s e l k a v ra m d r ve
b u n a u y g u n e k ild e 15.2'de geleceiz. S af m a te m a tik te 1 k u lla n l o ld u u ,
fiz ik ile rin d a h a n ce le ri k u lla n m o ld u k la r nem li k a v ra m la rn b a z la
r n n a s ln d a lif te rim le ri o la ra k a n la ld n fa rk e tm e le rin d e n ok d a h a
n ce b u lu n m u tu . z le y e n y lla rd a k u ra m s a l fiz ik ile r g ere k li m a te m a tik
sel k a v ra m la rla o ld u k a ta n k h a le g e ld ile r ve b u n la r k e n d i k u r a m la r
n a ek lem led iler. B u n u n la b irlik te b a z m o d e m k u ra m la rd a b u k a v ra m la r,
u z a y z a m a n n k e n d isin in ek b o y u tla r e d in ir b i im d e d n lm e siy le b a
la n tl o la ra k d e im i b ir b i im d e su n u ld u .
A sln d a te m el fizikle ilg ili v a r o la n d a h a d e rin b ir erev e b u lm a g ir i
im le rin in (rn. s p e r k tle e k im ya d a sicim kuram ) p e k o u n d a (ya da
ounda?) s a f "uzayzam an" k a v ra m d a h a y k se k b o y u tlu lu a g e n ile tilir.
B ylece "i b o y u tla r" b u ek u z a m s a l b o y u tla r a ra c l y la , b u ek u z a m sa l
b o y u tla r s r a d a n u za y ve z a m a n n k iy le e s a s e n e it b ir d a y a n a k ze rin e
y k len m ek zere, o rta y a k ar. Bu n e d e n le so n u ta k i "u z ay zam an " s ta n
d a r t o la n d rtte n d a h a fa z la b o y u t k a z a n r. Bu d o ad a k i fik ir le r y a k la k
o la ra k 1919'a, T h eo d o r K aluza ve O sk ar K lein'n E in s te in 'n g en el g re lili
in d e , u z a y z a m a n n b o y u t s a y s n 4 'te n 5 'e y k se lte re k b ir g en ilem e
s u n d u k la r z a m a n a dek u z a n r. Ek b o y u t, M a x w e ll'in , b e lirli b ir a n la m d a ,
"g eo m etrik u z a y z a m a n a k la m a s"n a d a h il edilecek o la n m th i e le k tro
m a n y e tiz m a k u ra m n a (bkz. 19.2, 4) o la n a k sa la d . B u n u n la b irlik te b u
"5. b o y u t" "kk b ir h a lk a y a d o la n m " o la ra k d n lm e k z o ru n d a d r;
b u n e d e n le onu, s r a d a n u z a m s a l b ir b o y u tta k i g ib i d o la y sz c a fa rk e d e
m eyiz.
B en zerlik ou kez, 1 -b o y u tlu b ir e v re n in K alu za-K lein tip in d e b ir d e
iim in i g ste rm e k te o la n b ir su h o rtu m u y la s u n u lu r (bkz. ekil 15.1). B
y k lek te b a k ln c a h o rtu m a s ln d a 1-b o y u tlu g r n r; u z u n lu u n a a it
b o y u t. D aha y a k n d a n in c e le n d i in d e y se h o rtu m y ze y in in a s ln d a , h o r tu
m u n u z u n lu u n d a n ok d a h a k k b ir lekte sk c a ilm ek le n en ek bo-

1 Bkz., rn. Steenrod, 1951. Fizikilerin "ayar kuram " kavram nn gerekten b ir dem et zerin
deki b a lan ty la ilgili olduunu, 1967 dolaylarnda, k avrayan ilk fizikilerden b irin in Andr-
zej T rau tm an olduu grlr; bkz. T rautm an, 1970. Ayrca Penrose vd., 1997, s. A4.
e k il 15.1 H o rtu m b e n z e tm e s i. B yk l e k te b a k ld n d a 1 -b o y u tlu g r n r f a k a t d a h a
y a k n d a n in c e le n d i in d e 2 - b o y u tlu b i r y zey o la ra k g r n r. B e n zer b i im d e K a lu z a -
K lein fik ri u y a rn c a o la a n b ir lek te, in c e le n m e y e n ek "kk" b o y u tla r b u lu n a b ilir.

y u tla b irlik te 2 -b o y u tlu d u r. Bu, 5 -b o y u tlu K aluza-K lein to p la m "uzay za-


m an " i in d e y a ln z c a 4b o y u tlu b ir f i z i k i u z a y z a m a n n a s l a lg la y a c a
m z a ilik in d o la y sz b ir b e n z e tm e o la ra k k a b u l e d ilm e lid ir. K alu za-K lein
5 -u z a y 2 -y ze y h o rtu m la ilgili, a lg la d m z 4u zay e s a se n h o rtu m u n t e
m eld e 1-b o y u tlu g r n m n n d o la y sz b e n z e ri olm ak zere, d o la y sz b ir
b e n z e r o lm a k ta d r.
Pek ok y n d en b u , ek ici ve k e sin lik le zekice b ir fik ir. M o d e m k u rg u
sa l fizik i k u ra m la r (rnein 31. b l m d e k a r la a c a m z s p e r k tlee-
kim ve sic im kuram ) o rta y a k o y an k i ile r a s ln d a k e n d ile rin i K alu za-K le
in fik rin in d a h a d a y k se k b o y u tlu t r le rin i (a ra la rn d a en p o p le rle ri
to p la m d a 26, 11 ve 10 b o y u tlu la r olm ak zere) ele a lm a y a y n e ltilir b u l-
m a k ta la r. Bu t r k u ra m la rd a , e le k tro m a n y e tiz m a d a n fa rk l o la n e tk ile
im le rin b ira z d a n geleceim iz a y a r b a la n ts fik rin in k u lla n m y la ieri-
le b ile ce i fa rk ed ilir.
B u n u n la b irlik te K alu za-K lein fik rin in h l k u rg u s a l b ir fik ir o ld u u
v u rg u la n m a ld r. P a r a c k etk ile im le riy le ilg ili v a r o la n g elen e k sel a y a r
k u r a m la r n a d a y a n a n "i b o y u tla r" s r a d a n u z a y z a m a n b o y u tla ry la e it
d ze y d e o la ra k d n lm e m e lid ir ve b u n e d e n le K alu za-K lein tip li b ir d
z e n d en k a y n a k la n m a z . Bu o n u n , v a r o la n a y a r k u r a m la r n a ilik in i b o
y u tla r, h e rh a n g i b e lirli b ir a n la m d a so n n o k ta o la ra k b u t r (K aluza-K le-
in tip li) "g en ilem i u z a y z a m a n " d a n k a y n a k la n r b i im d e d e e rle n d ire c e k
k a d a r h a s s a s olu p o lm a d n a ili k in ilg in b ir k u ra m s a l d n k o n u
s u d u r .2 Bu k o n u y a d a h a so n ra dn ece im (31.4).

2 A slnda sicim k u ram n a ilik in ek uzayzam an b oyutlar dolaysz biim de b ir lif dem etinin
Bu i b o y u tla r d a h a y k se k b o y u tlu b ir u z a y z a m a n n p a r a s o la ra k
d e e rle n d irm e k y e rin e o n la r b ize u z a y z a m a n z e rin d e k i l i f d e m e ti (ya da
b a s it e b ir dem et) e k lin d e a d la n d r la n eyi su n u y o r o la ra k d n m e k
d a h a u y g u n o la c a k tr. Bu, p a r a c k e tk ile im le riy le ilg ili m o d e m a y a r k u
ra m la rn n m e rk e zin d e d u r a n nem li b ir k a v ra m d r. " stteki" u za y za m a -
n n h e r b ir n o k ta s n n l i f o la ra k a d la n d rla n b a k a b ir u za y o ld u u n u d
n r z . Lif, s tte d e in ile n fizik i re sim u y a rn c a t m i b o y u tla rd a n o lu
u r. D em et k a v ra m y sa b u n d a n ok d a h a g en i u y g u la m a la ra s a h ip tir , y
ley se k en d im iz i z o ru n lu o la ra k b u t r fizik i y o ru m la m a la ra , en az n d a n
im d ilik b a la m a m a m z en iy isi olacak.

15.2 Matematiksel dem et fikri


B ir B d e m e ti (ya d a l i f dem eti) d i e r iki M ve V m a n if o ld la n b i im in d e ,
M (fiziki u y g u la m a la rn o u n d a u z a y z a m a n n k e n d is i olan) ta b a n u z a y
ve V l i f (fiziki u y g u la m a la rn o u n d a i uzay) o la ra k a d la n d rlm a k zere,
ta n m la n a n b ir y a p y a sa h ip b ir m a n ifo ld d u r. B d e m e tin in k e n d isi b t
n y le V lifle rin in t m a ile s in d e n o lu m u o la ra k d n le b ilir; a s ln d a
"V 'ler d e e rin d e b ir M " b i im in d e o lu u r; bkz. ekil 15.2. E n b a s it d em et
t r a r p m u z a y o la ra k a d la n d rla n d r. Bu b ir n e m s iz y a d a " z l
m " d em et o la b ilir fa k a t d a h a ilg in o la n la r b k l d e m e tle rd ir. B u n la
r n h e p s in e ilik in rn e k le ri hem en b ir a z d a n verece im . V u z a y n n d a b a
z s im e trile re sa h ip o lm a s n em lid ir. D em et k a v ra m n ilg in y a p a n b k
m eye s e rb e s tlik v e re n b u s im e trile rd ir. V 'n in sim e trile riy le ilg ili, ilg ile n
di im iz g ru b u B d e m e tin in g r u b u o la ra k a d la n d rlr. S k lk la B, M z e
r in d e k i bir d e m e tid ir deriz. Pek ok d u ru m d a V b ir v e k t r u za y o la ra k
k a b u l e d ilir ve b u d u ru m d a d em ete b ir v e k t r d e m e ti deriz. B ylece g r u
b u ilg ili b o y u tu n g enel d o ru sa l g r u b u d u r ya d a o n a a it b ir a lt g r u p tu r
(bkz. 13.3, 6-10).
M 'yi B 'n in b ir p a r a s o la ra k d n m e m e liy iz ; b u n u n y erin e B, b ir a n
la m d a M ta b a n u z a y z e r in d e d u r u r o la ra k d e e rle n d irm e y e e ilim li o la
ca m z, > f'd e n a y r b ir u z a y o la ra k g r lm e lid ir. L iflerin t m k o p y a la r
b ir b irin d e n a y r d r (dier b ir d ey ile h i b iri k esim ez) ve b irlik te t m B
d e m e tin i o lu tu ru r. M 'y i B 'y le b a la n tl o la ra k d n m e n in y o lu , o n u V
lif a ile s i y o lu y la B d e m e tin in b ir a r p a n u z a y o la ra k d n m e k tir. Bu,
M 'nin h e r b ir n o k ta s V 'n in a y r b ir b ire y se l k o p y a s n a k a r lk g e lir d e
m e k tir. B 'd e n M 'ye, h e r b ir V lifin i z e rin d e d u rd u u b e lirli M n o k ta s n a

"lifleri" o larak d nlm em elidir. O lifler C alabi-Y au uzaylarndaki belirli spinr ala n la r
na a it uzaylardr. C alabi-Y au uzaylar; bkz. 31.14.
e k il 15.2 M ta b a n u za y l ve V lifli b ir
B d e m e ti "V'ler d e e rin d e b ir M " d e n
o lu m u o la ra k d n le b ilir . V d e n
M 'y e d o ru k a n o n ik p r o je k siy o n , h e r
b ir V lifi te k il b ir n o k ta y a d e r b i im
d e g r le b ilir.

d re n , k a n o n ik iz d m a d v e rile n s re k li b ir g n d erim m e v c u ttu r.


(Bkz. ekil 15.2)
M 'n in V 'yle a rp m u z a y (M z e rin d e k i n em siz V dem eti) M x V o la
ra k y a z lr. M x V 'm n n o k ta la r (a ,b ), a M ye ve b V 'y e a it o lm a k zere,
e lem a n iftleridir; bkz. ekil 15.3a. (Ayn fik rin 13.2'dek i g ru p la r d a g e e r
li o ld u u n u z a te n g rm t k .)3 M z e rin d e k i d a h a g en el b ir "b k l " S
d em eti, y erel o larak, S 'n in M ye a it y e te ri d ere ced e k k h e rh a n g i b ir
ak b lg e si z e rin d e b u lu n a n k sm n n y a p s a l o la ra k M 'y e a it ay n ak
b lg e z e rin d e b u lu n a n M x V 'n i n o p a r a s y la zde o lm a s a n la m n d a ,
M x V 'y i a n d rr. B kz. ekil 15.3b. M e tra fn d a h a re k e t e tti im iz d e y se s t
te k i lifle r, b ir b t n o la ra k , S 'n in M x V 'd e n fa rk l o la ca (sklkla to p o lo
jik o la ra k farkl) b i im d e b k le b ilir. S 'n in b o y u tu h e r za m a n , b k m e d e n
b a m sz o la ra k M ile V 'n in b o y u tla r to p la m d r .11511
T m b u n la r epey k afa k a r tr c o la b ilir, o h a ld e b ir d e m e tin n e o ld u
u n a ili k in d a h a iyi b ir alg elde etm ek ze re b ir rn ek v erey im . lk nce
M u za y m z b ir S1 e m b e ri ve V lifin i (topolojik o la ra k 0 i a re tli o rijin le
b irlik te g erel M d o ru su n u n b ir k o p y a s biim inde) 1 -b o y u tlu b ir v e k t r
u z a y o la ra k k a b u l edin. Bu t r b ir d e m e t S1 z e rin d e k i (gerel) b ir d o ru
d e m e ti o la ra k a d la n d rlr. M x V a r tk 2 -b o y u tlu b ir s ilin d ird ir; b kz. e-

3 arpm uzayna ilikin tam b ir tanm iin d ah a fazla bilgi gereklidir, bylece M xV 'yle ilgili
topoloji ve p r zs zl k kavram lar doru biim de tanm lanr. Bir hacim ls M ve V 'nin
h e r b irin e atan ab ild i in d e M x V 'nin hacm i M ve V 'nin hacim leri arpm olur. B urada bu
ko n u lara uygun biim de girm ek, teknik olarak ko n u u rsak gerekli olsa bile benim iin dik
k a t d atcdr. Uygun b ir kaynak iin bkz. Kelley, 1965; Lefdhetz, 1949; ya da M unkres,
1954.
M xV

4 -

M
(a)
e k il 15.3 (a) M ile V 'n in a rp m u z a y M xV o la n "nem siz" b ir d e m e te ili k in b e lirli d u
ru m . JVTxV'nin n o k ta la r, a M 'd e ve b Vde o la n (a, b) e le m a n iftle ri b i im in d e y o r u m la
n a b ilir. (b) M z e rin d e k i V lifli "b k l " g e n e l B d e m e ti y erel o la ra k JV fxV yi a n d r r; d i
e r b i r d e y ile S 'n i n M 'ye a it y e te ri d e re c e d e k k h e rh a n g i b ir a k b lg e si z e rin d e k i
k s m n n M 'y e a it ay n a k b lg e z e rin d e b u lu n a n M x V 'n in o p a r a s y la z d e tir. B u
n u n la b irlik te lifle r b k l r v e b y le c e B b t n s e l o la ra k M x V 'y le a y n d e ild ir.

e k il 15.4 Bu b k lm e n in n a s l m e y d a n a g e ld i in i a n la m a k i in JV f'nin b ir S1 e m b eri ve


V lifin in 1 -b o y u tlu b i r v e k t r u z a y o ld u u (dier b i r d e y ile M z e rin d e m o d e lle n m i, 0
o rijin i d n d a h i b ir d e erin , rn e in b irim ele m a n 1, ia re tle n m e d i i, b i r u z a y d u r u m u
n u ele a ln , (a) B u ra d a 2 - b o y u tlu b i r s ilin d ir o la n n em siz M x V d u ru m u , (b) B k l d u
ru m d a (ekil 1 2 .1 5 'tek i gibi) b i r M b iu s e rid i eld e ed eriz.

k il 15.4a. M z e rin d e V lifle rin e sa h ip b k l b ir S d e m e tin i n a s l o lu tu


ra b iliriz ? B ir M b iu s e rid i a la b iliriz ; bkz. ekil 15.4b (ve ek il 12.15). B u
n u n n e d e n b ir d em et o ld u u n u ; "yerel o larak " s ilin d irle a y n o ld u u n u g
relim . S1'd e n b ir p n o k ta s k a ra ra k S1 ta b a n u z a y n a a it u y g u n b ir "yerel"
b lg e o lu tu ra b iliriz . Bu, ta b a n e m b e rin i b a s it e b a l 4 b ir S1 - p p a r a
s n a 5 a y rr ve b u t r b ir p a r a n n z e rin d e b u lu n a n B 'y e a it k sm S1

4 "B asite bal"m n genel b ir an lam iin b k z . 12.1.


s N otasyondaki b asitlik iin, S1'den olu an fak at p no k tas karlm uzayla ilgili olarak
" S1 - p" yazarak notasy o n u n (hafif) b ir ktye kullanm n benim siyorum . Saflk yanllar
p 'n in z e rin d e y e r a la n s ilin d ir e a it k sm la tp a tp a y n d r. B M b iu s d e
m e tiy le s ilin d ir a r a s n d a k i fa rk y a ln z c a t m S1 z e rin d e n ey in y e r a ld
n a b a k t m z d a o rta y a k ar. S1(i b u t r ik i y a m a n n b ir b ir in e b a la n m
h a li, s zg elim i S1 p ve S1 q o la ra k , p ve q S ^ e a it iki a y r n o k ta o lm ak
ze re, d n e b iliriz ; so n ra B 'n in t m n , h e r b ir i S ^ e a it b ire y se l y a m a
la rd a n b ir i z e rin d e n em siz b ir d e m e t o la n ilg ili iki y a m a y b ir b ir in e ek
ley erek o lu tu ra b iliriz . M b iu s d e m e tin d e o rta y a k a n b k m , b u iki
n em siz d e m e t y a m a sn b ir b ir in e " y a p trm a " i in d e n k a y n a k la n r (ekil
15.5). A sln d a Slfe a it y a m a la rm z n b o y u tu n u ekil 1 5 .5 b 'd ek i g ib i a z a l
trs a k , b u a z a ltm a B 'n in y a p s n d a h i b ir fa rk a seb ep olm az, y a ln z c a b a
s it b ir b k m e y le o rta y a k a n n b ir M b iu s e rid i o ld u u a k h a le gelir.

(a) (b)

e k il 15.5 (a) K e n d isin d e n b i r p n o k ta s k a r a r a k S1 ta b a n n a a it, S1 p z e rin d e k i d e


m e t y a ln z c a b i r a rp m o lm a k zere, u y g u n b i r "yerel" b lg e o lu tu r a b iliriz . A yns, q
S1e a it fa rk l b i r n o k ta o lm ak z e re , S 1 q z e rin d e k i B 'y e a it k sm i in de g e e rlid ir.
B n in ik i k sm n d o la y s z c a e le tir e b ilir s e k b i r s ilin d ir eld e e d e riz f a k a t e le m i iki
k s m d a n b ir in e g s te rild i i g ib i b ir a a /y u k a n y a n s tm a (Vye a it b i r sim e tri) u y g u la r
sa k M b iu s d e m e tin i eld e ed e riz , (b) S1'e a it iki k s m n b o y u tu n u y a ln z c a k k
a k m a la rn k a la c a b i im d e k lt r s e k so n u ta k i M b iu s e rid i b ir a z d a h a b e lir g in
o lu r.

" S1 - {p}" y a d a d ah a byk olaslkla " S1 \ {p}" y azarlard , bkz. n ot 9.13. Bu no tasy o n d a ifa
de edilen "fark" iki k m e a ra sn d a d r ve "{p}" tek elem an p noktas olan km eyi gsterir.
B k m enin, V lifin in sa h ip o ld u u b e lirli b ir s im e tr i, d i e r b ir d ey ile
1 -b o y u tlu V v e k t r u z a y n n e le m a n la rn n i a r e tle rin i te r s ev iren b ir s i
m e tri so n u c u o rta y a k m a s o la sl n n fa rk n d a o lm a k n em lid ir. (Bu,
V 'd ek i h e r b ir v i in v >> v 'd ir.) Bu ilem b ir v e k t r u z a y o la ra k V 'n in
y a p s n k o ru r. Bu ile m in a s ln d a R gerel sa y s is te m in e ili k in b ir s i
m e tri o lm a d n b e lirtm e liy iz . G erekte, R 'n in k e n d isi h e rh a n g i b ir s im e t
riy e sa h ip d e ild ir. ( rnein 1 sa y s k e sin lik le - l 'd e n f a r k ld r ve x > x
R 'y e a it, R 'n in a rp m s a l y a p s n k o ru y a n b ir s im e tri d e ild ir.)11521 Bu n e
d e n le d ir k i V, g er el R d o ru s u n u n k e n d isi g ib i o lm a k y e rin e 1 -b o y u tlu
b ir g erel v e k t r u z a y o la ra k k a b u l ed ilir. B azen, V g e r e l d o ru su z e
rin d e m o d e lle n ir d eriz. B ira z d a n b a k a lif s im e trile rin in n a s l b a k a t r d e
b k m e le rle ilg ili f r s a tl a r sa la d n greceiz.

15.3 Demetlerin ara kesitleri


S ilin d ir ve M b iu s d e m e ti a r a s n d a k i fa rk n ite le y e b ilm e m iz in b ir y o lu
d e m e tin a ra ke sitleri (ya d a k s a c a kesitler) o la ra k a d la n d r la n e y le r a r a
cl y la o la s o lu r. M z e rin d e k i B d em etin e a it b ir y a ta y k e s iti g eo m etrik
o la ra k b ire y se l h e r b ir lifin te k il b ir n o k ta d a b u lu tu u , B 'd e M 'y e a it s
re k li b ir g r n t b i im in d e d n r z (bkz. ekil 15.6a). B u n u M ta b a n
u z a y n n d e m e t i in e b ir "k a ld rm a "s o la ra k a d la n d rrz . M 'y B 'n in b ir
a r a k e s itin e k a ld ra n g n d e rim i u y g u la r v e b u n u k a n o n ik iz d rm e y le iz
le rs e k y a ln z c a M 'd e n k e n d isin e b irim g n d erm e y i elde e tti im iz e (> f'n in
h e r b ir n o k ta s n n k e n d isin e g eri g n d e rild i i a n la m n a gelir) d ik k a t edin.
nem siz b ir M x V d em etiy le ilg ili o la ra k a r a k e s itle r b a s it e , M ta b a n
u z a y z e rin d e V u z a y i in d e d e e rle r a la n s re k li fo n k s iy o n la r o la ra k
(d i er b ir d ey ile > f d en V 'ye s re k li g n d erim lerd ir) y o ru m la n a b ilir. Bu
n e d e n le M x V 'n in b ir a r a k e s iti V 'n in b ir n o k ta s n > f 'n in h e r b ir n o k ta s
n a s re k li b i im d e a t a r .6 Bu 15.6 b 'd e g ste rile n b ir fo n k siy o n la ilg ili s r a
d a n b ir g r a fik fik rin e b en z er. D ah a g en el o la ra k , b k l b ir B d em etin e
ilik in , B 'n in h e rh a n g i b ir a r a k e s iti s r a d a n b ir fo n k siy o n fik rin d e n d a h a
g en el o la n b ir "b k l fo n k siy o n " k a v ra m n ta n m la r.

1 [15.2] Bunu aklayn.


6 N orm alde srf m atem atik i o la n la r dilbilgisine olduka sa y g ld r fa k a t pek oklan, "bal
olarak" ifad esin in yeteri derecede zel b ir ta d a sa h ip olm adm h isse ttik le ri grldnde
b e rb a t "ona bal" deyim ini k ullan m a alkanl edindiler. B unun yerine dilbilgisi kuralla-
n n a m kem m el derecede uygun "atam r" szcn k u llan m am alan n anlam ak zere ne y a
pacam bilm iyorum . B ana gre ona bal, m atem atikilerin dili ktye k u llam n alan n n
b ir b ak a o rtak rnei o lan (eitli d u ru m la rd a benim de kullandm itira f etm em gereken)
"bu nedenle" den de k t d r nk yerine kullanld "bu nedenle eer deyim i b ir m iktar
az dolusudur.
stte 15.2'deki b e lirli rn e im ize g eri dnelim . S ilin d ir d u ru m u n d a
( M x V a rp m dem eti) a r a k e s itle rim iz b a s it e , s ilin d ir e tra fn d a h e r b ir li
fi y a ln z c a b ir kez k eserek d n en e rile r o la ra k g s te rile b ilir (ekil 15.7a).
D em et y a ln z c a b ir a rp m u za y o ld u u n d a n b u n u n la u y u m lu b i im d e
h e r b ir lifi g er el d o ru y a a it y a ln z c a b ir k o p y a o la ra k ve b u n e d e n le y in e
u y u m lu o la ra k lifle re g erel sa y k o o rd in a tla r a ta y a b iliriz . H er b ir lif z e
rin d e k i 0 k o o rd in a t d eeri, " ia re tli n o k ta la r" a a it, V v e k t r u z a y n n s fr
la rn g ste re n s fr b l m n n iz in i s re r. G enel b ir a r a k e s it e m b e r
z e rin d e (sfr b l m z e rin d e k i "ykseklik" e m b e rin h e r b ir n o k ta s n d a
fo n k siy o n a a it d e e r olm ak zere) g erel d e e rli s re k li b ir b b b

e k il 15.6 (a) 3 d e m e tin e a it b i r y a ta y k e s it (ya d a blm ), b ire y s e l h e r b ir lifin te k il b ir


n o k ta d a b u lu tu u , B 'd e JVf'ye a it s re k li b i r g r n t d r, (b) Bu, b ir fo n k siy o n a ilik in
s r a d a n b i r g ra fik fik rin i g en eller.

e k il 15.7 S1 z e rin d e k i b i r d o ru d e m e tin e ili k in (ara) b i r k e s it h e r b ir lifi y a ln z c a b ir


kez k esip b i r kez d o la n a n b i r d n g d r, (a) S ilin d ir: s f r b l m n h i b ir y e rd e k e s m e
y e n b l m le r m e v c u ttu r, (b) M b iu s d em eti: h e r b l m s f r b l m n k eser.

fo n k siy o n s u n a r. A ktr ki s f r b l m n (S1 z e rin d e k i yok o la m a y a n


fo n k siy o n la r) k esm ey en p ek ok a r a k e s it m e v c u ttu r. rn e in s ilin d ire a it,
s f r b l m n e p a ra le l f a k a t o n u n la rt m e y e n b ir b l m se e b iliriz . Bu,
e m b e r z e rin d e s f r o lm a y a n sa b it b ir fo n k siy o n u g ste rir.
B u n u n la b irlik te B M b iu s d e m e tin i ele a ld m z d a i le rin o ld u k a
fa rk l o ld u u n u g r r z . O kuyucu i in a r tk B 'ye a it h e r a r a k e s itin s fr
b l m n kesm ek z o ru n d a o lu u n u (ekil 15.7b) k a b u l etm ek zo r o lm a m a
ld r. (V s fr "iaretli" b ir v e k t r u z a y o ld u u n d a n s f r b l m k a v ra m
h l g eerlid ir.) nceki d u ru m d a n b u n ite lik s e l fa rk llk , B 'n in to p o lo jik
o la ra k M x V 'd e n a y r o lm a z o ru n lu lu u n u b e lirg in le tirir. B iraz d a h a k e
s in o lm ak i in e itli V lifle rin e tp k nceki g ib i gerel s a y k o o rd in a tla r
a ta m a y a b a la y a b iliriz fa k a t e m b e rin b ir n o k ta s n d a i a r e tin "evrilm ek"
z o ru n d a o lu u n a ilik in b ir u z la y b en im se m ey e g ere k d u y a rz , yleyse
B 'n in b ir a r a k e s iti e m b e r z e rin d e , e m b e r e tra fn d a d o la ld n d a i a
r e t d e i tirm e si d n d a s re k li o la n gerel d e e rli b ir fo n k siy o n a k a r lk
g e lir .11531
Bu rn e k te a ra k e s itle r a ile s in in d o as M b iu s d e m e tin i s ilin d ird e n
a y rt etm eye y e te rlid ir. A ra k e s itle r a ile s in e ilik in b ir in c ele m e sk lk la ,
a y n M ta b a n u zay z e rin d e k i p ek ok fa rk l d e m e ti a y rt etm ey e ili k in
k u lla n l b ir y n tem e yol a a r. B u n u n la b irlik te M b iu s d e m e ti ve a rp m
u z a y (silindir) a r a s n d a k i a y rm d e m e tle re ilik in b e lirli d i e r rn e k le r
d u ru m u n d a k in d e n b ira z d a h a az a rlk ta d r. B azen b ir d e m e t h i b ir a ra
k e s ite sa h ip olm az! zellikle n em li ve n l b ir rnei gz n n e a la ra k
d ev a m edelim .

15.4 Clifford dem eti


Bu rn e k te b ira z cid d ileece iz! M ta b a n u z a y 2 -b o y u tlu b ir S2 k re si
o lm a k ta ve 3 d e m e t m a n ifo ld u n u n S3 b ir 3 -k re o ld u u o rta y a k m a k ta
d r. V lifle ri S1 e m b e rle rd ir ("1-kreler"). Bu g en el o la ra k , H einz H opf,
1931, ta r a f n d a n i a r e t e d ilm i to p o lo jik b ir o lu u m o la ra k S3 H o p f lifle
m e si b i im in d e a n lr. B u n u n la b irlik te H o p f ile m i a k b i im d e (tm s a y
g sy la), (11. b lm den) d o stu m u z W illia m C liffo rd 'a (1873) a tfe d ile n "C lif
f o rd p a ra le lle ri" n e ilik in d a h a erk en b ir g e o m e trik o lu u m a d a y a n m a k ta -
d. G eo m etrik o la ra k b u e k ild e lifle n m i S3' C lifford d e m e ti o la ra k a d
la n d ra c a m .
C liffo rd d e m e tin i elde e tm e n in en a k la y c y o lu ilk o la ra k k a rm a k
s a y la ra ilik in (w, z) iftle rin in C2 u z a y n ele a lm a k tr. (B u rad a C2'ye ili
k in ilg ili y a p b a s it o la ra k o n u n 2- b o y u tlu b ir k a rm a k v e k t r u za y o lu
u d u r; b kz. 12.9.) B (= S3) d em et u zay m z

& [15.3] Bu argm an, stte gsterildii gibi B n in iki yam adan olu tu ru lm asn ku llan arak ay-
n n tl biim de aklayn.
\w \2 + \z\2 = 1

d en k lem iy le ta n m la n d z e re (10.1'in so n u n a bakn) C2'd e y e rle m i


b u lu n a n b irim S3 3 -k re o la ra k d n l r. Bu, b ir 3 -k re d en k lem i o la n
g erel u 2 + v 2 + x 2 + y 2 = 1 d en k lem iy le, w = u + iv ve z = x + iy ifa d e le ri
w ve z 'n in k e n d i gerel ve s a n a l k s m la r b i im in d e ifa d e le r o lm a k zere,
ta n m la n r. (Bu, gerel K arte zy en k o o r d in a tla r x , y , z 'ye sa h ip kliti 3 -
u z a y d a k i o la a n 2-k re y e ilik in x 2 + y 2 + z 2 = 1 d en k lem iy le d o la y sz
b e n z e rlik te d ir.) L iflem eyi elde etm ek z e re o rijin d e n geen k a r m a k d z
izg ile r a ile s in i (dier b ir d ey ile C2ye a it 1 -b o y u tlu k a rm a k v e k t r a lt
u za y la rm ) ele alaca z. Bu t r h e r b ir izgi

Aw + B z = 0

b i im in d e k i b ir den k lem ta ra fn d a n , A v e B (ikisi b irlik te s f r olm ayan)


k a rm a k s a y la r olm ak zere, v e rilir. Bu izgi, 1 -k a rm a k b o y u tlu b ir
v e k t r u z a y o la ra k k a rm a k d z le m in b ir k o p y a s d r ve S3'le, o d z le m
d ek i b irim e m b e r o la ra k d n e b ile c e im iz b ir S1 e m b e ri i in d e b u lu u r
(ekil 15.8). Bu e m b e rle r b iz im V = S1 lifle rim iz d ir. F a rk l iz g ile r y a ln z
ca o rijin d e b u lu u r , o h a ld e a y r h i b ir iki S1 o rta k b ir n o k ta y a sa h ip o la
m az. Bu n e d e n le b u S1 a ile s i a s ln d a S3'e d em et y a p s n v e re n lifle ri o lu
tu ru r.
T a b a n u z a y M n ed ir? A k tr ki A ve fi'n in ik is in i d e ay n s f r o lm a
y a n k a rm a k sa y y la a r p a r s a k ay n Aw + Bz = 0 d o ru su n u eld e ed eriz,
yley se d o r u la n b irb ir in d e n a y rt e d e n g er ek te n A B o ra n d r. A y a d a
B 'd en b iri s f r o la b ilir f a k a t ay n a n d a ik isi de olam az. Bu t r o ra n la rn
u z a y 8 .3 'te b e lli b ir u z a k lk ta o la ra k ta n m la n d ze re R ie m a n r k r e
sid ir. Bu n e d e n le d em etim ize a it M ta b a n u z a y n b u S2 R ie m a n n k re si
o la ra k ta n m la m a k d u ru m u n d a y z . B ylece S3' n S2 z e rin d e k i b ir S1 d e
m e ti o la ra k d e e rle n d irile b ild i in i g r r z . (Demet, ta b a n u z a y ve lifin
t m n n k re o lm a sn a gerek d u y a rs a k b u t rd e k i b ir b a n ty d i e r b o
y u tla r i in bekleyem eyiz. B u n u n la b irlik te s tte k i a rg m a n d a k a rm a k
s a y la r w ve z 'n in y e rle rin i d rd e y le rle d e itirm e k y o lu y la (zenle) elde
e d ile b ild i i g ib i, S7'n in g e r e k te n S4 z e rin d e k i b ir S3 d em eti o la ra k g r
le b ild i i o rta y a k a r ;115-41 a y rc a . S15, S8 z e rin d e k i b ir S7 d e m e ti o la ra k , w
ve z 'n in y e rle ri im d i o k to n y o n la rla (bkz. 11.2 ve 16.2) d e itirilm e k
ze re, d e e rle n d irile b ilir; fa k a t b u h e rh a n g i d a h a y k se k b o y u tlu b ir k re
i in ile m e z .7

[15.4] Bu arg m an uygulayn. S15 d u ru m u n u n n a sl yapldn grebiliyor m usunuz?


7 Bkz. Adam s ve Atiyah, 1966.
e k il 15.8 C liffo rd d em eti. |v |2 + |z |2 = l 'l e v e rile n = S3 3 - k re s in i i e re n ( w ,z ) k o o r
d in a tt C2'yi a ln . H er b i r V = S1 lifi o rijin d e n g een k a r m a k b i r d z A w + B z = 0 d o r u
su (C2'y e a i t 1 -b o y u tlu k a r m a k v e k t r a lt u z ay lar) i in d e k i b ir im e m b e rd ir v e A B
o r a n y la b e lirle n ir. Bu t r o r a n la r n S2 R ie m a n n k re s i B t a b a n u z a y d r.

C liffo rd p a ra lelleri o la ra k a d la n d rla n , S3'te k i b u e m b e r a ile s i zel


lik le ilg in tir. B yk e m b e rle r o la n e m b e rle r b a la n g ta n itib a r e n ("pa
ra le lle r" b i im in d e a d la n d r lm a la rn n n e d e n i olarak) ay n u z a k lk ta k a la
r a k b ir b ir le r i e tra fn d a b k l rle r. e m b e rle rin h e rh a n g i ik isi b a la n r,
b y lece (e k re se l olm ayp) a rp k trla r. kliti 3 -u z a y d a (e d zlem sel
o lm ayp) a rp k o la n d z izg iler, so n su z a d o ru ile rle d ik le rin d e b ir b ir le
rin d e n g ittik e d a h a d a u z a k h a le gelm e zelli in e s a h ip tir . B u n u n la b i r
lik te 3 -k re p o z itif e rili e s a h ip tir , S3'te je o d e z ile r o la n C liffo rd e m b e r
le ri, 1 4 .5 'te ele a lm a n je o d e z ik s a p m a e tk isi u y a rn c a b ir b ir in e k a r d e n
g eley ici b ir b k lm e e ilim in e s a h ip tir [bkz. ekil 14.12). Bu iki etk i C lif
f o rd p a ra le lle ri d u ru m u n d a b ir b ir le r in i ta m a n la m y la d en g e le r; b kz. ekil
15.9. C liffo rd p a ra le lle ri a ile s in in b ir re sm in i elde etm ek z e re S3' k en d i
"g n ey k u tb u " n d a n ste re o g ra fik o la ra k e k v a to ra l b ir k liti 3 -u z a y a ,
8 .3 'te k i R iem a n n k re si a l m a m z d a b e n im se d i im iz S2'n in kliti d z
lem e ilg ili ste re o g ra fik y a n s tm a s y la ta m b ir b en z em e i in d e (bkz. ekil
8.7) y a n s ta b iliriz . S2'y le ilg ili ste re o g ra fik y a n s tm a d a o ld u u g ib i S3'te k i
e m b e rle r b u y a n s tm a a ltn d a k liti 3 -u z a y a d n t r l r . Y an stlm
C liffo rd e m b e rle ri a ile s i i in ekil 33.15'e b ak n . Bu d ze n le m e b u rg a
k u ra m n d a y en i u fu k la r a a n b ir nem e s a h ip ti .8 lg ili g e o m e tri 3 3 .6 'd a
a k la n ac ak .

* B kz. Penrose, 1987; P enrose ve R indler, 1986.


stte b u b e lirli (Clifford) d e m e tin a s ln d a h i b ir a r a k e s ite sa h ip o lm a
d n ile ri s rd m . B unu n a s l an la m a ly z ? tik o la ra k C liffo rd d e m e tin
d ek i b k m n v a rl n , e m b e r lifle rin in e m b e re ilik in d n d rm e le rle
(0(2) g ru b u ya d a e d e e r o la ra k U(l), b kz. a l trm a [13.59]) v e rile n k esin
b ir sim e triy e sa h ip o lu u g ere in e b o r lu o ld u u b e lirtilm e lid ir. Bu lifle
rin h e r b irin i b e lirli b i im d e v e rilm i b ir em b erle, rn e in k a rm a k C
d z le m in d e k i b irim em b erle, sa p ta y a m a y z . Y ap a b ilse y d ik , b u n a u y g u n
o la ra k e m b e r z e rin d e b e lirli b ir n o k ta se e rd ik (rn. (C'deki b irim e m
b e r z e rin d e k i 1 nok tas) ve b u y o lla C liffo rd d e m e tin in b ir a r a k e s itin i e l
d e ed erd ik . A ra k e s itle rin v a r o lm a y la r m e y d a n a g e le b ilir n k C lif
fo rd e m b e rle ri C 'deki b irim e m b e r z e rin d e y a ln z c a m o d e lle n m itir,
o n u n la s a p ta n m a m tr.
E lb e tte b u k e n d i i in d e b iz e C lifford d e m e tin in n i in h i b ir s re k li a ra
k e s ite sa h ip o lm a d n sylem ez. B unu a n la m a k ze re C liffo rd d em etin e
b a k a b ir y o lla b ak m ak y a r a rl o la c a k tr. A sln d a S3 k rem izin h e r b ir
n o k ta s n n . S2'ye, n o k ta la rn n b irin d e b irim u z u n lu k ta b ir "sp in r" t a n
j a n t o la n v e k t r o la ra k y o ru m la n a b ile c e i a a k a r .11551 1 1 .3 'te n s p in r
b ir n e s n e n in , 2n k a d a r t m y le d n d r ld n d e o rijin a l h a lin in n e g a ti
fin e d n e n b ir n ic elik o ld u u n u a n m sa y n . Y u k ard a k i ifad e u y a rn c a
B (= S3) d e m e tim iz in b ir a ra k e s iti, > f ( = S2) z e rin d e k i b u t r s p in r b i
rim v e k t rle re ili k in b ir s re k li a la n te m sil eder. Sz z e rin d e s r a d a n b i
rim ta n ja n t v e k t rle riy le ilg ili h i b ir e v re n se l s re k li a la n b u lu n m a d
a r tk iyi b ilin e n to p o lo jik b ir g e r e k tir. (Bu b ir "k resel k pein" s a n t a
ra m a so ru n u d u r! S a la rn t m k re b o y u n c a s re k li b ir b i im d e d z d u r
m a s o la n a k sz d r.) Bu y n le ri "sp in r" h a le g etirm ek a k tr ki y a rd m c
o lm az, b y lece b irim sp in r ta n ja n t v e k t rle rin e ilik in h i b ir ev re n sel

(a) (b)

e k il 15.9 (a) k liti 3 -u z a y d a a rp k d z iz g ile r ile rle d ik e , b ir b ir le r in d e n g it g id e a r


t a n e k ild e u z a k la r, (b) S3'te p o z itif e rilik , je o d e z ile ri (byk em b erler) b ir b ir in e d o
r u d e n g e le y ic i b i r b k m e e ilim i (jeodezik s a p m a y o lu y la; b kz. ekil 14.12) s u n a r. C liffo rd
p a r a le lle ri i in d en g elem e m u tla k tr.
s re k li a la n d a v a r olam az. B u n d a n d o la y B (= S3) d em etim iz h i b ir a ra
k e s ite s a h ip d e ild ir.
Bu rn e k te n k a z a n la c a k o ld u k a fa z la ey m e v cu t o ld u u n d a n , d u ru m
b ira z d a h a ta rt lm a y h a k ediyor. lk o la ra k , y u k a rd a a k la n a n C lifford
d e m e tin i h a fif e d e itire re k elde e d ile n S2'ye ta n ja n t b irim v e k t rle rle il
g ili g erek B' d em etin i elde ed e b iliriz . H e rh a n g i b ir b irim ta n ja n t v ek t r
s p in r b ir n e s n e o la ra k (biri d i e rin in " n e g a tif'i olan) y a ln z c a ik i g r n
m e sa h ip o ld u u n d a n , s p in r v e k t rd e n o la an v ek t re g em ek is tiy o rs a k
b u ik is in i ta n m la m a ly z . B u n u n B (= S3) C lifford d e m e ti b i im in d e k i a n
la m , S2'ye b irim v e k t rle rin B' d em etin e ilik in te k il b ir n o k ta 9 eld e etm ek
i in S3'e a it ik i n o k ta ta n m la n m a ld r. T a n m la n m a s g ere k en S3'e a it n o k
ta iftle ri b u 3 -k re z e rin d e k i a n tip o d a l n o k ta la rd r. B kz. ekil 15.10.
B " n n lifle ri h l e m b e rd ir. Bu y a ln z c a B (= S3) 'e a it h e r b ir e m b e rlifin
B "n e a it h e r b ir e m b e r lif " e tra fn d a ik i kez d o la n m a s"d r. B " n n h e r b ir
n o k ta s a r tk S2'ye a it b ir n o k ta y , o n o k ta d a k i b irim ta n ja n t v ek t r y le
b irlik te g ste rir. G erekte B ' u za y to p o lo jik o la ra k 12.1'd e k a r la t
m z ve kliti 3 -u z a y d a k i b ir n e s n e n in fa rk l u z a m sa l y n e lim le rin i (
1 1 .3 'te ele a lm a n k ita p gibi) te m sil e d e n 32 u z a y y la z d e tir. Bu d u ru m ,
"n esn e"m izi, k en d i n o k ta la r n d a n b irin d e z e rin d e b ir o k la (b irim ta n ja n t
v ek t r ) i a re tle n m i S2 k re s i o la ra k d n d m z d e b e lirg in le ir. Bu
i a re tli ok k re n in u z a m s a l y n e lim in i t m y le sa b itle y e c e k tir.

e k il 15.10 S3'e a it a n tip o d a l n o k ta la r ta n m la n m a k z e re , C liffo rd d e m e tin in h a fif e d e


i tirilm e s iy le eld e e d ile n S2'y e ta n ja n t b irim v e k t rle rin B ' d e m e ti. B u ta n m la m a o l
m a k s z n S3' S2'y e ta n ja n t o la n s p in r v e k t rle rin B (Clifford) d e m e ti o la ra k elde ed eriz.
B " n n lifle ri h l e m b e rd ir f a k a t B 'y e a it h e r b i r e m b e r lif B " n e a i t h e r b ir e m b e r lif
e tr a f n d a ik i kez d o la n r.

9 B, Br!n n rten u zay d r deriz. Gerekte B, $ 'n n evrensel rten uzay olarak ad lan d rlan
eydir. B asite bal o ld uundan d ah a fazla rtlem ez.
15.5 Karmak vektr demetleri, (ko)tanjant demetler
C liffo rd d e m e ti (ve a y rc a S') a r d n d a k i fik rin h a f if g e n i le tilm e si b ize
k a r m a k v e k t r d e m e tin e ilik in , b u d u ru m d a Bc o la ra k (ya d a b u n a b a
l o la ra k B 'c) a d la n d ra c a m g zel b ir rn ek v erir. A x + B y = 0 d o ru la r
n n h e r b ir i 1 -b o y u tlu b ir k a rm a k v e k t r u z a y d r. (Tm d o ru , te k il b ir
(w, z) v e k t r n n A k a rm a k sa y s k a tla r a ile s in d e n , a rp m s o n u c u n d a
(w, z) (Aw, Az) olm ak zere, olu u r.) Bu k a rm a k 1 -u za y v e k t r n a r tk V
lifim iz o la ra k d n r z . S2 R iem a n n k re si tp k ncek i g ib i M ta b a n
u z a y m z d r.
B u n u n la b irlik te d o ru k a rm a k v e k t r d e m e ti B c'y i eld e etm ek zere
y a p m a m z g erek en b ir ey d a h a v ar. C2'd e t m o rta k e k ild e (0,0) o rijin i
n e sa h ip fa rk l lifle r a y rk d e ild ir. Bu n e d e n le Bc elde etm ek iin , o rijin i
R iem a n n k re s in in b t n n n (CP1; bkz. 15.6) b ir k o p y a s y la y e r d e i ti
re re k C2'y i d e itirm e k zo ru n d a y z, b y lece te k b ir s fra sa h ip o lm ak y e
rin e h e r b iri b ir life k a r lk gelen ve d e m e tin s fr k e sitin i v e re n t m R i
e m a n n k re s i d e e rin d e s f r la ra sa h ip o lu ru z (bkz. ekil 15.11). Bu ilem e
(ceb irsel g eo m etri, k a rm a k m a n ifo ld k u ra m , sicim k u ra m , b u rg a k u r a
m ve p e k ok d i e r a la n d a nem li b ir fik ir olan) C2'n in o rijin in i p a tla t
m a k d en ir. L ifler z e rin d e k i s f r la ra iz in v e rild i in e g re a r tk B 'y e a it
s re k li a r a k e s itle r v a r olur. Bu a r a k e s itle rin S2 z e rin d e k i s p in r a la n la
r m g s te rd ik le ri o rta y a kar. S2'ye a it b ir n o k ta d a b u lu n a n b ir "sp in r"
y a ln z c a S2'ye a it b ir n o k ta d a k i " s p in r b irim ta n ja n t v ek t r " o la ra k res-
m e d ilm e m e lid ir, a y rc a v e k t r a r tk p o z itif b ir gerel sa y a ra c l y la "y u
k a ry a ve a a y a l e k le n d irile b ilir" ya d a s f r o lm a sn a iz in v e rilir.
S2'ye a it b ir n o k ta d a k i o la s b u t r "sp in rle r"in b iz e 2 -k a rm a k b o y u tlu
v e k t r u z a y n su n d u u g s te rile b ilir .10,11561
T m B c d e m e ti k a rm a k (dier b ir d ey ile holom orfik) b ir y a p d r; a s
ln d a b u , k a rm a k d o ru d em eti o la ra k a d la n d r lr n k lifle r 1-k a rm a -
k b o y u tlu d o ru la rd r. Bu h o lo m o rfik b ir n e s n e d ir n k o lu u m u t
m y le h o lo m o rfik k a v ra m la r b i im in d e v e r ilir .11571 zelde, ta b a n u za y
k a rm a k b ir e rid ir, R iem a n n k re s i (bkz. 8.3) ve lifle r 1 -b o y u tlu k a r m a
k v e k t r u z a y la rd r. Bu n e d e n le a y rc a b u r a d a ilg ili b a k a b ir a r a k e s it
k a v ra m d a m e v c u ttu r; h o lo m o rfik a r a k esit. H olom orfik a r a k e s it k e n d isi
d e d e m e tin b ir a lt m a n ifo ld u o la n k a rm a k b ir d em ete a it (k saca y erel
o la ra k h o lo m o rfik d en k lem lerle v e rile n a n la m n a gelen) b ir a r a k e s ittir.

10 2 -spinrlere ilik in bu geom etrik aklam a b iraz ay rn tl olarak Penrose ve R indler, 1984,
blm l de tartlr.
f [15.6] Bu t r h er sp inr alan niin S2,n in en az b ir no k tasn d a sfr deerini alr.
[15.7] Bunu ay rn tsy la aklayn.
e k il 15.11 Y aln zca b irim e m b e rin i a lm a k y e rin e t m A x + B y = O d o r u s u n u a la ra k , V
lifi a r tk k a rm a k b ir 1 -b o y u tlu v e k t r u z a y o lm ak z e re k a rm a k B c d o ru d e m e tin in
b ir rn e in i eld e ed eriz. S2 = C P 1 (ay rca b ir k a rm a k m a n ifo ld o lan ; b k z. 8.3, 15.6) Ri-
e m a n n k re s i h l M t a b a n u z a y d r. F a rk l lifle ri a y rk y a p m a k z e re ( 0 ,0 ) o rijin in i, Ri-
e m a n n k r e s in in t m y le y e r d e i tire re k b iz e R ie m a n n k r e s i d e e rin d e s f r la r verecek
e k ild e p a tla tm a m z g erek ir.

B azen k a rm a k b ir d o ru d e m e ti d u ru m u n d a b u t r b ir a r a k e s it ta b a n
u z a y z e rin d e k i b k l b ir h o lo m o rfik fo n k siy o n o la ra k a d la n d rlr. Bu
t r e y ler s a f m a te m a ti in ve m a te m a tik se l fizi in p ek ok a la n n d a d ik
k a te d e e r nem e s a h ip tir .11 A yrca b u rg a k u ra m n d a d a b e lirli b ir ro l oy
n a r la r (bkz. 33.8). H o lo m o rfik k e s itle r sk ca k o n tro l e d ile n n em li b ir a i
ley i o lu tu ru r. B c d u ru m u n d a s fr k e s itin d e n b a k a c a h i b ir (evrensel)
h o lo m o rfik k e s itin b u lu n m a d (dier b ir d ey ile h e r y e rd e s fr olduu)
o rta y a kar.
Bu o lu u m u n (B 'den 2 " n e g e iin k a rl olan) k k b ir d e iim iy le
S2 z e rin d e sp in r a la n la r y e rin e v e k t r a la n la r elde ed eriz. U ygun B ' d e
m e ti y in e k a rm a k b ir v e k t r d e m e ti o la ra k y o ru m la n a b ilir; g er ek te b u n a

11 rnein 9.5'te (gerel deikenli) fonksiyonlarn (kuantum alan kuram iin y aam sal olan)
po zitif ve n eg atif frek an s k sm larn a ayrlm as holom orfik fonksiyonlara y aplan genile
m eler eklinde incelenm iti fa k a t okuyucu sa b it fonksiyonlara ilikin belirli b ir tuhafl
an m say ab ilir. Bu konu, b u n larn bkl holom orfik fonksiyonlar olm alarna ve 33.8,
10'daki burga k uram yla ilin tilendirilm elerine izin verdiim izde byk oran d a ay d n lan a
caktr.
e k il 15.12 (a) G enel b i r M m a n ifo ld u y la ilg ili o la ra k , T(JVf) ta n ja n t d e m e tin in h e r b ir
n o k ta s JVf'nin b i r n o k ta s n M 'y e o r a d a ta n ja n t o la n b ir v e k t rle g ste rir. T(JV f)'nin b ir
a r a k e s iti M z e rin d e k i b ir v e k t r a la n n g ste rir, (b) T'(.A f) k o ta n ja n t v e k t r de b u n a
b e n z e r f a k a t v e k t rle r y e rin e k o v e k t rle rle b irlik te . K o ta n ja n t d e m e tle ri h e r z a m a n s im p
le k tik m a n ifo ld la rd r.

B c v e k t r d e m e tin in k a r e si d e n ir. B ^'yle ay n b i im d e o lu tu ru lu r, y a ln z


a rtk h e r b ir (w ,z) n o k ta s n k e n d i "a n tip o d a l" ( -w , - z ) n o k ta sy la ,
(w ,z )'n in k a rm a k X sa y s y la a rp m a r tk ((Aw,Az) yerine)
(Xl ^2w, A1^2z)'y le v erilm ek zere, b e lirle riz .
Bu b l m b itirm e k zere, B 'c d e m e tin in gerel te rim le rle S2'ye a it
T(S2) ta n ja n t d e m e ti d e n e n ey o la ra k y e n id e n y o ru m la n a b ild i im b e lir t
m eliy im . G enel b ir M m a n ifo ld u n a ilik in T ( M ) ta n ja n t d em eti, n o k ta la
r n d a n h e r b iri J tf'n in b ir n o k ta s n M 'y e o n o k ta d a ta n ja n t o la n b ir v ek
t rle g ste re n u z a y d r. B kz. ekil 15.12a.11581 T (> f)'n in b ir a r a k e s iti M
z e rin d e k i b ir v e k t r a la n n g ste rir. B ir M m a n ifo ld u n u n , n o k ta la rn n

[15.8] S2 zerinde gerel b ir dem et olarak yorum lanan S 'c'n in asln d a r (S 2)'yle ayn olduu-
nu gsterin. pucu: A ltrm a [15.5]'i yeniden inceleyin.
h e r b ir i > f 'n in b ir n o k ta s n o n o k ta d a k i b ir k o v e k t r le g ste re n (ekil
15.12b) T* ( M ) k o ta rja rt d e m e ti b elk i de d a h a b y k fizik i n em e sa h ip
b ir k a v ra m d r. 20 . b l m d e b u fik irle rin nem iyle ilg iy i b ir eye k sa c k
b ir b a k atac a z . T * (> f)'y e a it a r a k e s itle r M z e rin d e k i k o v ek t r a la n la
r n g ste rir. K o ta n ja n t d e m e tle rin in h e r za m a n , k la sik m e k an ik le ilg ili
d ik k a te d e e r b ir gerek o la n sim p le k tik m a n ifo ld la r (bkz. 14.9, 20.2, 4)
o ld u u a a k ar. A yrca b u n a b a l o la ra k e itli t rd e k i te n s r d e m e t
le rin i de ta n m la y a b iliriz . B ir te n s r a la n b u t r b ir d em ete a it b ir a r a k e
s it o la ra k y o ru m la n a b ilir.

15.6 tzdm sel uzaylar


G enel b ir v e k t r u z a y y la ilg ili nem li b a k a b ir k a v ra m d a iz d m s e l
u z a y k a v ra m d r. V ektr u z a y n n k e n d isi iz d m se l u za y z e rin d e "ne
red e y se" b ir d e m e ttir. V ektr u z a y n n o rijin in i a y rrs a k b y lece iz d
m s e l u za y z e rin d e , lif o rijin i k a rlm b ir d o ru olm ak ze re b ir d e
m e t eld e ederiz; a lte r n a tif o la ra k s tte 1 5 .5 'te v e rile n b e lirli Bc rn e in
deki g ib i v e k t r u z a y n n o rijin in i "p a tla ta b iliriz " . (B una b ira z d a n d n ec e
iz.) tz d m s e l u z a y la r m a te m a tik te d ik k a te d e e r b ir n em e ve k u a n tu m
m e k a n i in in g e o m e trisin d e (bkz. 21.9 ve 22.9) ve a y rc a b u rg a k u r a
m n d a (33.5) d a o y n a y a c a k b e lirli b ir ro le s a h ip tir . O h a ld e b u u z a y la r
z e rin e b u r a d a k s a c a y o ru m y a p m a m u y g u n olur.
tz d m s e l u z a y fik ri o rijin a l o la ra k , k lit i g eo m etri b a la m n d a
a ln m a k zere, izim ve re sim y a p m a d a k i p e r s p e k tif a l m a s n d a n g elir
g r n m e k te d ir. kliti d zlem d e iki a y rk d o ru n u n p a ra le l o lm a d k a
h e r z a m a n k e s i ti in i a n m sa y n . B u n u n la b irlik te d e y b ir k a t p a r a s
z e rin e y a ta y b ir d z le m d e (dz b ir y o la a it s n r la r diyelim ) b iz d e n u z a k
la a n b ir ift p a ra le l d o ru izersek , izim d ek i d o r u la r u fu k ta k i b ir "yok
olm a n o k ta s" n d a k e s i ir g r n r (bkz. ekil 15.13). tz d m s e l g eo m etri
b u yok o lan n o k ta la r, "s o n su z d a k i n o k ta la r'' p a r a le l d o ru la rn b u ek
n o k ta la r d a k e s im e le rin e o la n a k sa la y a n kliti d zlem e eklem ek y o lu y
la cid d iy e alr.
O la an kliti 3 -u z a y d a k i d o ru la r h a k k n d a , ifa d e ed ilm e si, p a ra le l
d o ru la rla ilg ili is t is n a l a r y a p lm a s z o ru n lu lu u n e d e n iy le tu h a f o lan
pek ok te o re m m e v c u ttu r. ekil 15.14'te k a y d a d e e r ik i rn e i, d i e r b ir
d ey ile P ap p o s te o re m i 12 (M 3. y zy l s o n la rn d a b u lu n d u ) ve D esa rg u e s
te o re m in i (1636'da b u lu n d u ) g ste rd im . H er iki d u ru m d a d a ("zt" b i im d e

12 L atince versiyon "Pappus" b ir biim de d aha genel olm asna ram en b u rad a Y unanca yazm
kullanyorum .
e k il 15.13 z d m s e l g e o m e tri "s o n su z d a k i n o k ta la n " , p a r a le l d o ru la rn o ra d a k e s i
m e s in e o la n a k s a la y a ra k kliti d z le m e b a la r. S a n a t n n d ik b i r tu v a le iz ile n r e s
m in d e k e n d is in d e n u z a k la a n b ir ift y a ta y p a r a le l d o ru , y a ta y d z b ir y o lu n s n r la r ,
u fu k ta k i b i r "yok o lm a n o k ta s " n d a k e s i ir g r n r.

e k il 15.14 D zlem iz d m s e l g e o m e trisin e ili k in iki n l te o re m in d zen i: (a) 9 izgi


ve i a re tle n m i 9 n o k ta l P a p p o s te o re m i ve (b) 10 izgi ve i a re tle n m i 10 n o k ta l D esar-
g u e s te o re m i. Sav h e r b i r d u ru m d a , i a re tli n o k ta la r n b iri b ir izgi l s n n k e siim
n o k ta s o ld u u n d a g e ri k a la n i a re tli n o k ta la r n d a b u e k ild e o la c a d r.

ifa d e etti im ) te o re m , d iy a g ra m d a b e lirtile n t m d z iz g ile r (P appos i in


9, D esa rg u e s i in 10), siy a h n o k ta la r la (P a p p o s'u n k in d e t m 9, D esarg u -
e s 'in k in d e t m 10 a d e t o la n siy a h n o k ta m e v c u t olm ak zere) i a r e tle n
m i n o k ta la r d a n b iri d n d a t m n d e l le r h a lin d e k e s iiy o rs a b u d u
ru m d a k a la n siy a h n o k ta d a k e s i ir b i im d e b e lirtile n izgi l le rin in o r
ta k b ir n o k ta y a sa h ip o ld u u n u ile ri s re r. B u n u n la b irlik te , b u b i im d e
b e lir tile n te o re m le r y a ln z c a k a r lk l o la ra k p a ra le l b ir izgi l s o r
ta k b ir n o k ta y a , d i e r b ir d e y ile b ir "so n su z d a n o k ta "y a s a h ip k a b u l e d i
lirs e d o ru d u r. Bu y o ru m la iz g ile r p a ra le ls e te o re m le r d o ru o lu r. A yrca
iz g ile rd e n b ir i t m y le s o n s u z d a k a ls a d a d o ru o lu rla r. Bu n e d e n le P ap-
p o s v e D esa rg u e s te o re m le ri iz d m s e l g e o m e trid e kliti g e o m e trid e n
d a h a u y g u n te o re m le rd ir.
7i- b o y u tlu b ir iz d m s e l P u z a y n n a s l o lu tu ru z ? E n k e s tirm e yol
(n + l) - b o y u tlu b ir V "+ 1 v e k t r u z a y a lm a k ve P n u za y m z V " + 'in 1-bo-
y u tlu v e k t r a lt u z a y la rn n u z a y o la ra k d e e rle n d irm e k tir. (Bu 1 -b o y u tlu
v e k t r a lt u z a y la r V" + "'in o rijin in d e n g een d o ru la rd r.) P n 'd ek i (kendisi
P ^ e b ir rn ek olan) d z b ir d o ru V " + *'e a it 2 -b o y u tlu (o rijin d en g een b ir
dzlem ) b ir a lt u za y ta ra fn d a n , P " 'y e a it e d o ru s a l n o k ta la r b u t r b ir
d zlem d e b u lu n a n d o ru la r o la ra k o rta y a k m ak z e re , v e rilir (ekil
15.15). A yrca P n'ye a it d a h a y k se k b o y u tlu d z a lt u z a y la r d a, b u n la r
P n 'd e i e rilm i P r iz d m s e l u z a y la r olm ak ze re ( r < n ), m e v c u ttu r.
H er b ir P r , Vn + 'in ( r + l) - b o y u t lu b ir v e k t r a lt u z a y d r.
Bu o lu tu rm a (n = 2) re sim li g ste rim d e k i p e r s p e k tif i le m le rin i b i
im le n d irir; s a n a t n n g z n V 3 v e k t r u z a y n n O o rijin in d e k o n u m la n
m o la ra k ele a la b ild i im iz i in b u u za y s a n a t n n kliti 3 -u z a y o r ta
m d r. O 'd a n geen b ir k n (sa n a t n n gz), s a n a t ta r a f n d a n te k il
b ir n o k ta o la ra k g zlen ir. Bu n e d e n le s a n a t n n , b u t r k n la rn n
b t n l o la ra k k a b u l e d ile n "gr alan " iz d m se l b ir P 2 d zlem i
o la ra k d n le b ilir . (ekil 15.15'e y e n id e n bakn.) U zay d a, s a n a t n n a l
g la d (O 'dan gem eyen) h e rh a n g i b ir d z izgi, P 2'd e s tt e v e rile n b ir
"dz izgi" ta n m u y a rn c a , o izgiyi O 'ya b ir le tir e n d zlem e k a r lk g e
lir.
S a n a t n n a lg la n a n s a h n e n in ta m b ir re sm in i (O 'dan gem eyen) b e lir
li b ir d z d zlem le r t e n b ir tu v a le iz d i in i d n n . Bu t r h e rh a n g i
b ir d zlem t m P 2'n in y a ln z c a b ir k sm n y a k a la y a c a k tr. K en d isin e p a
ra le l o la n k n la r n k e sin lik le k esm ey e ce k tir. Y ine d e b u t r e itli
d z le m le r P 2'n in t m n rte n u y g u n b ir "yam a ii" s a la y a c a k tr (
y e te rli o lu r )13,1159]. Bu t r b ir d zlem d ek i p a ra le l d o ru la r b irb irle rin d e k i
o rta k b ir y o k o lm a n o k ta s n a sa h ip d o ru la r o la ra k g ste rilec ek .

13 S an atn n gr alan n n P 2 yerine d ah a uygun olarak b ir S2 kresi olduunu dnm e ko


num unu, O 'dan geen ynlen d irilm i k n larm , m etin iinde (st k ap al olarakl k u llan
dm ynlendirilm em i o lan lar yerine sa n atn n gr alan olarak kabul edeceim iz e
kilde kabul etm ek m an tk sz olmaz. Kre izdm sel dzlem in yalnzca iki k atl b ir rt s
d r ve b u n d a b ir "geometri" salarken tek tehlike, bu m etinde, "doru" iftlerin in (dier b ir
deyile byk em berlerin) tekil n o k talar yerine nokta iftleri olarak kesim esidir. S anat
S2 k resin i rtm ek zere yerine d rt tuvale gerek duyar.
( f [15.9] B unun n asl yapld n aklayn. pucu: K artezyen (x, y, z) k o o rd in atla rn dnn.
Bir seferde ikisini, tu v ali b u b t n l e nc km eyle verilm i ekilde dnerek ele aln.
e k il 15.15 n - b o y u tlu b i r iz d m s e l P " u z a y m o lu tu r m a k z e re (n + l ) - b o y u tl u b i r V"
* ' v e k t r u z a y a ln ve P nyi V" * ''i n 1 -b o y u tlu v e k t r a lt u z a y la r n n (V" 'in o rijin in d e n
g een d o ru la r) u z a y o la ra k d e e rle n d irin . P " 'd e k i d z b i r d o ru V" * 'e a i t 2 - b o y u tlu
(o rijin d en g een b i r d zlem ) b ir a lt u z a y ta r a f n d a n , P n'ye a it e d o ru s a l n o k ta la r b u t r
b i r d z le m d e b u lu n a n , O 'd a n g een d o r u la r o la ra k o r ta y a k m a k z ere, v e rilir. Bu hem
gerel (R P n) d u ru m u n d a h em d e k a rm a k (C P") d u ru m u n d a g e e rlid ir. IRP2'n in g e o m e t
r is i re sim li g ste rim d e k i p e r s p e k tif i le m le rin i b i im le n d irir: s a n a t n n g z n , V3'
s a n a t n n kliti 3 -u z a y o rta m k a b u l ed erek , V3 v e k t r u z a y n n O o rijin in d e k o n u m
la n m o la ra k ele a ln . O 'd a n g een b ir k n s a n a t ta r a f n d a n te k il b i r n o k ta o la ra k
g zlen ir. S a n a t n n b i r "d z d o ru " o la ra k izd i i ey (R P2d ek i R P 1) (s a n a t n n tu v a
lin d e k i h e rh a n g i b e lirli b i r se im z erin d e) a s ln d a o d o ru y u O 'ya b ir le tir e n d zlem e
(V2) k a r lk g elir. O 'd a n g een d z le m iftle ri, V3'te k i p a r a le l d o ru la r Oy a b ir le tir d ik
le rin d e b ile h e r z a m a n k e s iir. ( rnein, re s m in so l ta r a fn d a k i a l t iki d o ru ekil
1 5 .1 3 'tek i y o lu n s n r la r ro l n oynar.)

Ya g erel iz d m se l u z a y la r, P n = IRPn , ya d a k a rm a k o la n la r,
p n = CP71, ele a la b iliriz . K arm a k iz d m se l u z a y la ra ilik in b ir rn e i,
d i e r b ir d ey ile CP 1 o la n R ie m a n n k r e sin i im d id e n ele ald k . R iem a n n
k re sin in , ik isi b irlik te s fr o lm a y a n k a rm a k (w, z) sa y iftle rin in o r a n
la rn a ilik in , C2'd ek i o rijin d e n geen k a rm a k d o ru la ra a it u za y o la ra k
o rta y a k t m a n m sa y n . (Bkz. ekil 15.8.) D aha genel o la ra k h e rh a n g i
b ir iz d m se l u zay h o m o je n k o o r d in a tla r o la ra k a d la n d r la n eye a t a
n a b ilir. B u n la r P n'd e n o rta y a k a n (n + l) - b o y u tlu Vn + 1 v e k t r u z a y n a
ilik in z , z 1, z 2, , z n k o o r d in a tla r d r f a k a t P n'y le ilg ili h o m o jen k o o rd i
n a tla r b ire y se l z d e e rle rin in (z'lerin t m s f r o lm a m a k zere) k e n d ile ri
y e rin e n a d e t b a m sz
z 'z 1 'z 2 ...: z n

o r a n d r .115101 z r 'le rin t m g er else , b u d u ru m d a b u k o o rd in a tla r K Pn'y i


a k la r ve V" + 1 (n + 1 a d e t k a rm a k sa y y a a it u za y olan; b kz. 12.9)
Kn+1'le s a p ta n a b ilir.
tz in v e rile b ilir hom ojen k o o r d in a tla r d a n O = (0 , 0 , ..., 0 ) n o k ta s n d
la d m z i in o n u s ra s y la R P n y a d a CPn z e rin d e k i b ir d e m e t o la ra k

^ (15.101 Neden n ad et bam sz o ran olduunu aklayn. Birlikte P nyi rten n ad e t sra d a n
koordinatn, n + 1 farkl ko o rdinat yam as iin (z'lerden oluturulan) n + 1 ad e t km esini
bulun.
d n d m z d e R n+1 y a d a Crl+1e a it o rijin (IRn+1 0 y a d a Cn+1 0
v erm e k zere) d ta tu t u l u r .14 Bylece lifin de o rijin i k a rlm o lm ak zo
ru n d a d r . G erel d u ru m d a b u , lifi iki p a r a y a a y rr (fa k at b u , d e m e tin iki
p a r a y a a y rld a n la m n a gelm ez; gerek te n > 0 o ld u u n d a R n+1 - O
b a la n r ).115111 K arm a k d u ru m d a lif, b a l o la n (sklkla <C* y azlan ) C
O 'd u r. H er d u ru m d a o rijin i, b ir v e k t r d em eti elde ed e b ile ce im iz ek ild e
esk i d u ru m u n a g e tirm e y i se e b iliriz . B unu y a p t m z d u ru m d a y s a b u,
o rijin i b a s it b i im d e R n+1 y a d a Cn+1'e g eri y e rle tirm e k te n d a h a fa z la s
a n la m n a gelir. stte ele a ln a n b e lirli C2 d u ru m u n d a k i g ib i o rijin i h e r b ir
life a y r a y r koym ak z o ru n d a y z ki o rijin "p a tla tlm " o lsu n . D em et u zay ,
O y e rin e b ir R P n y e rle tirilm i R ,t+1 ya d a CPn y e rle tirilm i b ir Cn+1 h a li
n e gelir.
K arm a k d u ru m d a , tp k b e lirli n = 1 d u ru m u n d a C liffo rd d e m e tin i
o lu tu ru r k e n y a p t m z g ib i, <Cn+1'd e k i b irim (2n 4- l) - k r e s in i, S2n+1, ele
a la b iliriz . H er lif b ir S 1 e m b e rin d e k i S2n+1'i k eser, b y le ce a rtk S2n+1'i
CP" z e rin d e k i b ir S1 d e m e ti o la ra k elde ed eriz. Bu y ap , b u g zel g eo m et
rik g erek k u a n tu m fiz ik ile rin in d n le ri z e rin d e y a ln z c a sey rek
o la ra k e tk ili o lsa da, i in d e (n + l) - d u r u m lu b ir s is te m le ilg ili fizik i o la
ra k a y rk k u a n tu m d u r u m la ra a it u z a y n b ir CP" o ld u u n u b u la c a m z
k u a n tu m m e k an i i g e o m e trisin in te m e lin d e y a ta r. Ek o la ra k , n o rm a ld e b i
rim m o d ll b ir k a rm a k sa y o la ra k d n l p f a z o la ra k a d la n d rla n
b ir n ic elik m e v c u ttu r, o y sa ki b u g er ek te n b k l b ir b irim m o d ll k a r
m a k s a y d r .15 Bu k o n u la ra b u b l m n s o n u n d a ve k u a n tu m m e k an i in i
21 ve 22. b l m le rd e (bkz. 21.9, 22.9) cid d i o la ra k ele a lrk e n d n lecek .

15.7 Demet balantsndaki nemsiz olmama durumu


O k u y u cu yu b a z n em li lif d em et ve d em etle ilg ili k o n u la rd a a b u c a k
b ir g ez in tiy e k ard m ! li k ili b a z g eo m etri ve to p o lo jile r o ld u k a k a r
k tr, b u n e d e n le o k u y u cu b u n la rn t m b ira z a r tc g r n y o rsa kay-
g la n m a m a ld r. im di, fik ri elde etm ek ze re (en a z n d a n b a la n g ta !) b u
k a d a r ok b o y u t g erekm eyecek a n la m d a b ira z d a h a b a s it b ir eye d nelim .

14 Bkz. n o t 15.5.
AB [15.11) Bu geom etriyi, RP zerindeki Rn+1 O dem etinin S" zerindeki Rn+1 O dem etiyle
(R+ lifi p o zitif gereller olm ak zere), R P "'nin iki katl b ir rt s olarak S" dem etinin b irle
im i olarak an lalabileceini gstererek aklayn.
15 Bu gerek Berry faz o larak bilinen, bkz. Berry, 1984, 1985; Simon, 1983; Aharonov ve
A nandan 1987; ayrca VVoodhouse, 1991, S225-249, "l"in b irim em ber zerinde nerede o ld u
unu bilm em em iz gereini h esab a k atan ilgi ekici ve nem li b ir k u an tu m m ekaniksel kav
ram la ilgilidir, dier b ir deyile bu t r b ir say" b ir S1 dem etiyle ilgili b ir S1 lifinin b ir ele
m an d r, b u du ru m d a CP" zerindeki S2n+1'dir,
A sln d a b ir so n ra k i d e m e t rn e im o ld u k a b a s it o lm a sn a ra m e n d em et
k a v ra m n d a d a h a nce k a rla m a d m z nem li b ir in celi i ifa d e ed er.
Y u k ard a ele a lm a n t m d e m e tle rd e , d em ete ilik in n em siz o lm a y d u
ru m u g e o m e trin in to p o lo jik b ir g r n m n d e , to p o lo jik b ir k a r a k te r o lan
"bkm " b i im in d e a a k t. B u n u n la b irlik te to p o lo jik o la ra k n em siz
o lm a sn a k a r n b ir d e m e tin n em li b ir a n la m d a n em siz o lm a y m
k em m el d ere ced e o la sd r.
M ta b a n u z a y n n s r a d a n b ir S1 e m b e ri ve V lifin in 1 -b o y u tlu g erel
b ir v e k t r u z a y o ld u u o rijin a l rn e im ize g e ri dnelim . B d em etim iz i a r
tk , M e tra fn d a d o la n d m z d a V lifin i b a s it e "evirerek" b iz e M b iu s
d e m e tin i v e re n d e n b ir b i im d e fa rk l b ir y o lla o lu tu ra c a z . B u n u n y e ri
n e o n u b ir 2 k a ts a y s y la esn ete lim . Bu ekil 15.16'da g ste riliy o r. Bu, 1-
b o y u tlu g er el v e k t r u z a y n a ilik in M bius d e m e tin d e k u lla n la n
v v "evirm e" s im e tris in d e n fa rk l b ir sim e trid e n fa y d a la n r, v >* 2v
"esn etm e" d n m V 'nin v e k t r u z a y y a p s n o ld u u g ib i k o ru r. A rtk
k o n u d e m e tin to p o lo jisi d e ild ir. T opolojik o la ra k tp k ekil 1 5 .4 a'd ak i ilk
rn e im izd e k i g ib i b a s it e b ir S1x R s ilin d irin e sa h ib iz f a k a t a r tk d e m e t
te, z e rin d e k i u y g u n t r d e b ir b a la n t y o lu y la ta n y a b ile c e im iz fak l
t r d e b ir "zorlam a" m e v c u ttu r.
n c e k i b a la n t t r m z 14. b l m d e ta rt ld zere, M m a n ifo l-
d u n d a k i e rile r b o y u n c a ta n a n ta n ja n t v e k t rle rin e ili k in b ir " p a ra le l
lik" k a v ra m y la ilg iliy d i. B unu u an k i b a la m d a g rm en in y o lu M 'ye a it
b ir T (M ) ta n ja n t d e m e ti b i im in d e d n m e k tir. T (> f)'n in b ir n o k ta s

e k il 15.16 V lifin e ili k in (V 'n in


h l 1 - b o y u tlu b ir g e r e l V' v e k t r
u za y olduu) e k ille r 15.4, 15.5 v e
1 5 .7 'd e k in d e n fa r k l b i r s im e tr i k u l
la n lm , d i e r b i r d e y i le p o z i t i f b ir
k a ts a y y la e s n e tilm i (b u ra d a 2),
M = S1 ze rin d e k i " zo rla n m " b ir S
d e m e ti. T opoloji tp k b ir S'xK s ilin
Yatay d ir in d e k i g ib id ir f a k a t S ze rin d e k i
' kesitteki b ir b a la n t y o lu y la ta n n a b ile c e k
giriim b ir "zorlam a" m e v c u ttu r . B u b a la n t
Sfr B 'd e k i e rile rle ilg ili ye re l b ir y a
kesiti ta y " k a v ra m ta n m la r. Y in e d e ta
b a n d a k i a 'd a n b'ye, d o ru d a n (siyah
ok) v e d o la y l (b eya z ok) o la n ik i y o lu
e le a ln , b y e u la t m z d a , b u ra d a k i
S1 ta b a n "ya ta y" k a v r a m n n y o l b a m ll m
b e lir te n b ir e li k i b u lu ru z .
e k il 15.17 G enel b i r M m a n ifo ld u z e rin d e k i b a la n t t r le r i k a r la tr lm a k ta d r, (a)
JVf'deki e rile r b o y u n c a ta n a n ta n ja n t v e k t rle riy le ilg ili "p a ra le l" k a v ra m n
ta n m la y a n o rijin a l k a v ra m (14.3) M 'y e a i t T ( M ) ta n ja n t d e m e tle ri b i im in d e a k la n r
(ekil 15.12a). M 'y e a it b ir a n o k ta s n d a k i b e lirli b i r v ta n ja n t v e k t r T (> f )'d e , a z e
rin d e k i lifin b e lirli b i r n o k ta s y la g s te rilir. T ( M ) 'd e b u n o k ta d a k i "y atay " b i r y e risi,
v 'n in A f'd e k i b i r y e risi b o y u n c a p a r a le l ta n m a s n g s te rir, (b) A yn fik ir, T(.Af)den
fa rk l o la ra k , M " d e k i " s a b it ta m a " B 'd e k i "y a ta y k a v ra m y la ta n m la n m a k zere, M
z e rin d e k i b ir S d e m e ti i in d e g e e rlid ir.

M 'y e a it b ir a n o k ta s n d a M 'y e ta n ja n t o la n b ir v v e k t r n g s te rd i in
d en v n in JVf'deki b ir y e risi b o y u n c a ta n m a s y a ln z c a 7 (.A f)'deki b ir yv
e risiy le g ste rile c e k tir. B kz. ekil 15.17a. v 'n in ta n m a s y la ilg ili "p ara-
le l''in ifa d e e tti i a n la m d a k i b ir k a v ra m a sa h ip olm ak, d e m e tte k i yv e ri
siy le ilg ili "yatay" k a v ra m n a sa h ip o lm a k la (d em etteki y'yi "yatay" t u t
m ak , v 'y i ta b a n d a k i y b o y u n c a "sab it" tu tm a k sa y ld n d a n ) e d e e rd ir.
B u ra d a k i fik ir, b u k a v ra m n ta n ja n t d e m e tin d e n fa rk l d e m e tle rd e d e g e
e rli o lm a s i in g e n e lle n m e sid ir; b kz. ekil 15.17b. Bu t r b ir g en e lle m e
n in b a la n g c n 14. b l m d e z a te n g rm t k n k ta n ja n t v e k t rle rin
d en fa rk l k a v ra m la rd a da, d i e r b ir d ey ile k o v e k t rle r ve g en el o la ra k
[ ^ j-te n s rle rin d e g eerli o lm a s i in b a la n t k a v ra m n g e n ile tm itik .
B u n u n la b irlik te , 15.1'd e b e lirtild i i z e re b u o ld u k a s n rl t r d e b ir
g e n e lle m e d ir n k b a la n tn n v e k t rle rd e n b u fa rk l t rd e k i k a v ra m la ra
g e n ile tilm e si g eriy e h i b ir ek s e rb e s tlik k a lm a d a n (esa sen k o ta n ja n t d e
m e ti ve ta n ja n t d e m e tle rin in t m y le ta n ja n t d e m e ti ta r a f n d a n b e lirle n
m e si ned eniyle) b e n z e rsiz b i im d e r e e te le n d irilm i tir. M z e rin d e k i g e
n el b ir d em etle ilg ili, ta n ja n t d em etiy le h e rh a n g i b ir b irli e g ere k y o k tu r.
b y lece b a la n tn n b u t r b ir d e m e t z e rin e etk i b iim i o n u n ta n ja n t v ek
t rle ri z e rin e etki b i im in d e n b a m sz o la ra k b e lirtile b ilir. M z e rin d e
7(.W )yle ilg ili o lm a y an b ir d em et i in b ir "p a ra le llik " b i im in d e k o n u
m a k o k a d a r d a u y g u n d e ild ir n k (yerel) "p a ra le llik " k a v ra m te m eld e
ta n ja n t v e k t rle rin in y n le ri a n la m n a gelen y n le re a tfe d ile n b ir e y d ir.
B u n a gre, 7"(>f)'yle a k la n a n ta n ja n t v e k t rle rin in k a r l o la n " p a ra
lellik" y e rin e , d em etle a k la n a n n ic elik le ilg ili y erel b ir "sab itli e" d e in
m ek d a h a o la a n d r. Bu t r y erel b ir "sab itlik " k av ra m , d i e r b ir d ey ile
d e m e tte k i "yataylk", d e m e t b a la n ts o la ra k b ilin e n y a p y s u n a r.
im di, ekil 15.16'da re sm e d ild i i ze re, S1 e m b e ri z e rin d e k i "z o r
la n m " B d em etim iz e g eri dnelim . S 'n in S1 z e rin d e k i "to p o lo jik o la ra k
n em siz" b ir b lg e d e d u rm a a n la m n d a "nem siz" o la n b ir p a r a s n ele
aln ; b u n u b a s it e b a l S1 p b l m n n z e rin d e d u ra n , p, S ^ e a it b ir
n o k ta o lm ak zere, Bp p a r a s o la ra k k a b u l e d in (ekil 15 .5'teki gibi). Bp'yi
(S 1 p ) x R a rp m u z a y o la ra k d e e rlen d ire ce iz. D em et b a la n tm z b ir
a r a k e s ite ilik in , S1 p z e rin d e k i o la a n b ir gerel d e e rli fo n k siy o n a n
la m n d a k i s a b itlik o la ra k k a b u l e d ileb ilec ek s a b itlik k a v ra m n s u n m a l
d r. B ylece ekil 15.18'de s a b it k e s itle rin Bp z e rin d e k i g er ek y a ta y d o
r u la r o la ra k g ste rild i in i g r r z . Ayn ey q * p o la ca k e k ild e , t m y a
m a b u iki y a m a n n b irb irin e y a p trlm a s y la o lu a c a k e k ild e , ik in c i b ir
Bg y a m a s i in de g e e rlid ir. B u n u n la b irlik te y a p tr m a i in d e sa y am a
b lg e siy le so l b lg e a r a s n d a k a ts a y s 2 o la n g reli b ir e sn e tm e (sa b l
ge k a ts a y s 2 o la n b ir esn etm ey i i e r ir b i im d e g ste rilm e k zere) m e v
c u ttu r. Bu n e d e n le , S1 ta b a n u za y e tra fn d a d o la n ld n d a (ekil 15.5) y e
re l o la ra k y a ta y k a la n (sfr olm ayan) b ir k e s it 2 k a t k a d a r u y u m su z o la
c a k tr. B u n a g re S d em eti, b e lirtile n d e m e t b a la n tm z u y a rn c a y erel
o la ra k y a ta y o la n h i b ir a ra k e s ite (sfr k e s itin d e n a y r olarak ) sa h ip o l
m az.
Bu d u ru m a h a fif e fa rk l b i im d e b a k a b iliriz . S1 ta b a n u z a y n d a a n o k
ta s n d a n b a la y p 'd e b ite n b ir e ri d n r z ve k a fa m z d a S 1 z e rin d e
ki lif d e e rli b ir fo k siy o n u n a 'd a n b 'ye " s a b it ta n m a s " n c a n la n d rrz .
Bu, y erel o la ra k b u e ri z e rin d e k i b ir y a ta y a r a k e s it o la n B z e rin d e k i
b ir e riy i a ry o ru z d em ek tir. B kz. ekil 15.16. u h a ld e ta b a n u z a y z e rin
de a 'd a n b 'ye g id e n b ird e n fa z la eri m e v c u ttu r; b ir y n d e g itti im iz d e
b 'd ek i so n u d e e ri o la ra k , d i e r y n d e g itti im iz d e elde e tti im iz y a n t
ta n fa rk l b ir y a n t elde ederiz. T a n m la d m z s a b it ta m a k a v ra m yo l
b a m l d r.
Bu, 13. b l m d e a l t m z V ta n ja n t d e m e ti b a la n tm z la ilg ili o la
ra k k a r la t m z yol b a m ll y la pek de ay n ey d e ild ir. O d u ru m la
ilg ili, so n su z k k d n g le r iin d a h i o rta y a k an y erel b ir yol b a m ll-
e k il 15.18 S lre a it " n em siz" b ir S 1 - p b lg e si z e rin d e d u r a n B 'y e a i t b ir B p p a r a s n ,
a y n s B q iin d e g e erli o la c a k e k ild e , tp k ekil 1 5 .5 a'd a k i g ib i ele a ln . H er b i r y a m a
d a k i "y atay " o la a n a n la m d a k i y a ta y a n la m n a g elecek e k ild e k a b u l e d in . B u n u n la b i r
lik te y a p tr m a i in d e b i r y a p tr m a b lg e siy le d i e ri a r a s n d a k a ts a y s 2 o la n g reli
b i r e s n e tm e m e v c u ttu r (sa t a r a f ta k i y a m a la m a d a g ste rilm ek te). Bu ekil 15.16d a g s
te r ile n b a la n ty s a la r.

m e v c u ttu ve b u , b a la n tn n e rili in d e ak b i im d e g ste rilm i ti.


"Z orlanm " d em etim iz B 'ye ili k in d u ru m d a y s a yol b a m ll b u n u n y e
rin e e v re n se l n ite lik lid ir. E lb e tte b u rn e k te ta b a n u z a y 1 -b o y u tlu o ld u
u n d a n yerel b ir yol b a m ll o la s d e ild ir. Y ine de b u rn ek a n s e s e
ri, y erel o la ra k h e rh a n g i b ir yol b a m ll o lm a sa d a b u n u n e v re n se l o la
ra k o la s o ld u u n u g ste rir.

15.8 Demet erilii


B u n u n la b irlik te rn e im izi, i in d e o rijin a l S1'im iz i g ste re n b e lirli b ir
e m b e r seti im iz 2- b o y u tlu b ir u za y z e rin d e k i b ir d em eti eld e ed e ce i
m iz e k ild e d e itire b iliriz . T u ta rllk a d n a S1'im iz i k a rm a k d zlem d ek i
b irim e m b e r o la ra k k a b u l edelim , bylece y en i d em etim iz M c ta b a n u z a
y n = C'yle v e rilir b i im d e k a b u l ed e b iliriz . B kz. ekil 15.19. L ifler
g erel R d o ru s u n u n k o p y a la r o la ra k k alm ak d u ru m u n d a d r. G elin d em et
b a la n tm z b u u z a y a n a s l g e n ile te b ild i im iz i grelim .
Y eni d em etim iz B c z e rin d e h i b ir "zorlam a" o lm a sa y d b u b a la n ty
M c k a rm a k d zlem iy le ilg ili s ta n d a r t (z,z) k o o r d in a tla rn a g re a ln a n
k e s tirm e b ir t re v le v e rilir e k ild e k a b u l ed e b ilird ik . Bylece b ir <> a r a k e
s itin in "sab itli i" b a s it b i im d e o la a n a n la m d a k i s a b itlik , d i e r b ir d e
y ile 3 0 /d z = 0, o la ra k d n le b ilird i (b u ra d a n h a re k e tle <P g erel o ld u
u n d a n a y rc a d<f>/(dz) = O'dr). D em et b a la n ts n a "zo rlam a"y d a h il e t ti
im izd e b u n u , d /d z ile m c isin i, A, z 'n in b a s it e (skaler) a rp m a y la iley e n
(h o lo m o rfik o lm a s z o ru n lu olm ayan) k a rm a k p r z s z b ir fo n k siy o n u
olm ak zere,

o la ca k e k ild e, y en i b ir V ile m c isi h a lin e gelecek b i im d e d e i tire re k y a


p a b iliriz . V ile m c isi <P b e n z e ri n ic e lik le r z e rin e etk ir. T o p o lo jik o la ra k
e k il 15.19 D e m e tim iz d e (a rtk B v) y e r e l b ir
y o l b a m ll (e rilikle b irlik te ) e ld e e tm e k
ze re a r tk C k a r m a k d z le m i o la ra k k a b u l
e d ile n M * ta b a n n d a , e k il 1 5 .1 6 'd a ki S*
o n a a it b ir im e m b e r o lm a k zere, e n a z 2 -
b o y u ta g e r e k d u y a r z. L ifle r V' (dier b ir d e
y i le gerel R d o r u s u z e r in d e m o d e lle n -
m i) o la ra k k a lm a k d u ru m u n d a d r , z 'y i
C = M c 'yle ilg ili k a r m a k b ir k o o r d in a t b i
im in d e k u lla n a ra k , A, z n in k a r m a k p
r z s z b ir fo n k s iy o n u o lm a k ze re a k
V = d / d z A b a la n ts n k u lla n rz . A h o
lo m o r fik o ld u u n d a d e m e t e rili i y o k o lu r
f a k a t A = ik z o lu rs a (u y g u n b ir k 'y le ) b ir im
e m b e r ze rin d e k i k s m la ilg ili o la ra k e k il
1 5 .1 6 'd a ki zo r la n m d e m e ti eld e ed eriz.
D e m e t erilii, M c 'd e k i k k b ir p a r a le l
k e n a r z e r in d e k i y a ta y b ir o k g e n in k a p a n
m a s y a n l l n d a a k a g z n n e serilir.

B c d em etim iz y a ln z c a n em siz CxK d e m e ti olm ak d u ru m u n d a d r, b y lece


c'y le ilg ili, z k a rm a k ve <P g erel o lm a k zere, e v re n se l (z, <P) k o o r d in a t
la rn k u lla n a b iliriz .
Bc'y e a it b ir a ra k e s it z 'n in b ir fo n k siy o n u o la ra k v e rilm i <P ta r a f n
d a n b e lir le n ir (z'n n g r n m e si h o lo m o rfik lik y o k su n lu u n u b e lirtir; b kz.
10.5):
<P = 0 ( z ,z ) .

A ra k e s itin s a b it (dier b ir d ey ile yatay ) o lm a s i in V<t> = 0 (b u ra d a n h a


re k e tle <f> g er el o ld u u n d a n a y rc a V<t> = 0), d i e r b ir d ey ile
d
l r = A(P
az
o lm a s n a g ere k d u y arz . A h o lo m o rfik se b u d u ru m d a b u d en k lem i zm ek
te h e rh a n g i b ir s o ru n y o k tu r n k <P = e^B+B^ b i im in d e k i ifad e , B = / A dz
o lm a k ze re, a m a c a u y g u n o la c a k tr .115121 B u n u n la b ir lik te h o lo m o rfik o l
m a y a n b ir i4'm n b u lu n d u u g en el b ir d u ru m d a s f r o lm a y a n z m le r e l
d e etm ey e, <Z> z e rin e etk iy en
- - dA d
W - VV = -
dz dz
e v irici b a n ts n e d e n iy le e ilim li o lm a y z .115131 (Sol ta r a f d<P/dz = A<P
d en k le m in in h e rh a n g i b ir g erel z m n yok ed e rk en sa t a r a f <>'yi a r-

115.12] Bunu ko n tro l edin.


S [15.13] Bu denklem i dorulayn.
p a n v e g e n e llik le y ok o lm a y a n b i r s a y v e rir.) Bu e v iric i V 'y la ilg ili,
d A /d z 'n n s a n a l k sm y la ifa d e e d ile n b ir e rilik ta n m la m a y a , b u e rilik
d e m e tte k i y ere l "z o rlam a "n n d e re c e s in i lm ek zere, h iz m e t ed er.
i4'yla ilg ili, b u e v iric in in s f r o lm a y a n s a b it b ir d e e r ald , u y g u n
b ir g erel k s a b iti i in rn e in A = ik z g ibi b e lirli b ir seim y a p a ra k , d n
g n n a la n y la o ra n tl o la n > f c'd e k i k a p a l b ir d n g e tra fn d a b a s it e
y o lc u lu k e tti im iz d e b ir "esn em e k a tsa y s" elde ed e b iliriz . Bu zellik le S1
b irim e m b e ri i in g e e rlid ir, by lece S 1 z e rin d e k i o rijin a l "z o rlan m " S
d e m e tim iz i y a ln z c a b u S1 z e rin d e b u lu n a n d e m e tin o p a r a s n a la ra k
y e n id e n re te b iliriz . B irim e m b e r z e rin d e k i g ere k li "b ir 2 k a ts a y s y la
esn etm e"y i k 'y e ilik in u y g u n b ir d e e r a la ra k elde e d e riz .115141
Bu e v irici 14.4'te ele ald m z ve to rs iy o n ile e rili e n e d e n o la n Va
ie m c ile rin in e v iricisiy le d o la y sz b ir b e n z e rlik te d ir. T o rs iy o n u n s f r o l
d u u n u d a v a rs a y a b iliriz . (T orsiyon, b a la n tn n ta n ja n t v e k t rle ri z e
rin d e k i ey lem iyle ilg ilid ir ve b iz i, b u r a d a d e e rle n d ird i im iz ta n ja n t d e
m e tiy le b a la n tl o lm a y a n d e m e tle rle o la n ili k is i b a la m n d a ilg ile n d ir
mez.) n -b o y u tlu b ir M ta b a n u z a y y la ilg ili o la ra k , a r tk d e m e t n ic e lik le ri
z e rin d e etki e tm e le rin i sa y m a z sa k tp k 14. b l m d e k i Va v e * g ib i n ic e
lik lere s a h ib iz .16 e v iricilerin i u y g u n b i im d e o lu tu rd u u m u z d a d em et
b a la n ts n n e rili in i k a rm o lu ru z . Bu e rilik yok o ld u u n d a y ere l
o la ra k d em ete a it p ek ok s a b it k e s ite sa h ip o lu ru z; d i e r t r l b u t r k e
s itle r b u lm a k k o n u s u n d a en g e lle re ta k lrz , d i e r b ir d e y ile b a la n ty a
a it y e re l b ir yol b a m ll b u lu ru z . E rilik b u yol b a m ll n so n su z
k k d ze y d e a k la r. Bu, ekil 15.1 9 'd a g ste riliy o r.
B a la n t, in d is le r b i im in d e g en e llik le b ir k o o rd in a t s is te m in d e g en el
b i im li

V a = d x ~ Aa
ile m c isi o la ra k , Aa n ic e li i b a s k la n m b a z "d em et in d is le ri" n e sa h ip o l
m a k zere, ifa d e ed ilir. B u n la r i in (te n s r fik irle rin in g e e rli o la ca e
k ild e , b ir v e k t r d em etiy le ilg ile n d i im iz i v a rsa y a ra k ) Y u n an h a rfle ri k u l
la n a b iliriz 17 ve b ylece Aa n ic eli i Aa^x g ib i g r n r. (B t n l k l in d is
ifa d e s i i in d i e r ik i te rim le a r p la n b ir 8% sz k o n u su olur.) D em et erili-

[15.14] Bu p arag raftak i s a v la n Ic'nin, bu gerekli 2 katsay sn veren ak deerini b ularak


dorulayn.
16 Va d u ru m u n d a ayrca b u n u n (ko)tanjant vektrlerine de etkim esine gerek d u y an z, bylece
VfaVft] eviricisine anlam v erilebilm esi iin Va uzayzam an in d isli nicelikler zerinde ileye
bilir. vx d u ru m u n d a b u n u gerektirm eyen V
LJ J evirici ifadesini kullanabiliriz.
17 Dem et indisleriy le ilgili b u t r indis gsterim i, P enrose ve R indler, 1984, blm 5'te ak
olarak g elitirilm ektedir.
e k il 15.20 L ifi a yrca 1 - b o y u tlu
k a r m a k b ir v e k t r u za y i in e de,
e s n e m e " g e r e l b ir s a y y la a r p m a
y a k a r lk g e le c e k e k ild e , y a p a b ili
riz.

i, te rs sim e trik in d is ifti ab, > f'd e k i ta n ja n t 2-d z le m y n le rin e, d a h a


n ce s a h ip o ld u u m u z e rilik te n s r y le tp a tp ay n b i im d e k a r lk o l
m ak ze re ve f a k a t A v e fi a r tk lifte k i y n le re k a r lk o la ca k e k ild e (ve
ou u y g u la m a d a b a s k la n rla r) b ir

n ic eli i o lu r. A yrca (ikinci) B ian ch i z d e li in in d o la y sz b ir b e n z e ri de


m e v c u ttu r [bkz. 14.4). (B elirli c rn e in d e k i k a rm a k k o o rd in a tla rn
k u lla n m y a ln z c a tu ta r llk t ve tp k n - b o y u tlu d u ru m d a k i g ib i b ir in d is
n o ta s y o n u k u lla n la b ilird i.)
L if d e m e tle rin e ilik in pek ok d u ru m d a d e m e tin o lu u m u n d a i e rilm i
ilg ili s im e trin in lifin sim e tris iy le t m y le rt m e k z o ru n d a o lm a d b e
lirtilm e lid ir. rnein S1 z e rin d e k i "z o rlan m " B d em eti y a d a C z e rin d e
ki B c rn e in d e 1-b o y u tlu lifi, life a it "esnem e" 2- u z a y v e k t r n n d z e n
li b ir g e n ile m e si o la ra k g ste rilm e k zere, 2- b o y u tlu g erel b ir v e k t r
u z a y n a g e n ile tilm i o la ra k d n e b iliriz . Bu g erel 2 -u z a y v e k t r n e
a y rc a o n u 1- b o y u tlu k a r m a k b ir v e k t r u za y y a p a n ek y ap y , "esnem e"
g erel b ir sa y y la a rp m a y a k a r lk gelm ek ze re, s a la y a b iliriz (ekil
15.20). Bu, b iz i b u n u n y e rin e b ir " k a rm a k esnem e" y k le d i im izd e n e o l
d u u n u ele a lm a y a y n e ltir. B u n a ilik in b e lirli b ir d u ru m , g erek b ir e s
n em e y e rin e b ir d n d rm e sa la y a n b irim m o d ll (x ei, g erel 0 'yla) b ir
k a rm a k sa y y la ( stte ele a ln a n C liffo rd d e m e tin d e i e rilm i t r d e b ir
ey olan) a rp m a d r (ekil 15.21). Bu d u ru m d a , i e rile n g ru p e m o d ll
k a rm a k s a y la ra ilik in a rp m s a l g ru p U (l)'d ir (bkz. 13.9). Bu U (l) s i
m e tri g ru b u n a sa h ip d e m e t b a la n tla r fiz ik te b e lirli n e m d e d ir n k
1 9 .4 'te greceim iz z e re e le k tro m a n y e tik e tk ile im le ri a k la r. Bu t r
b ir d e m e tin esa s, lif t m k a rm a k C d zlem i y e rin e y a ln z c a S1 b irim
e m b e ri z e rin d e m o d e lle n m i o la ra k k a b u l e d ilirs e y a k a la n r. Bu, b e lirli
b ir a n la m d a , d zlem in g e ri k a la n b a s it e e m b e rle b irlik te "tan d "
i in d a h a " tu tu m lu " d u r ve d a h a fa z la b ilg i sa lam az. Y ine de k a rm a k
d zlem i lif o la ra k k u lla n m a k la b ir m ik ta r y a r a r eld e e d ile b ilir n k b y
lece d e m e t (karm ak) b ir v e k t r d em eti h a lin e g e lir .18
D ah a so n ra k i b l m le rd e b u fik irle rin g c n fiziki k u v v e tle re ilik in
m o d e m k u ra m la rla ilik ili o la ra k greceiz. "A yar b a la n tla r" b i im in
deki g r n m le rin d e d e m e t b a la n tla r a s ln d a k ilit b ir b ile e n d ir ve b e
lirli fizik i a la n la r b u b a la n tla r a a it e rile r o la ra k (M ax w ell'in e le k tro
m a n y e tiz m a s a rk e tip b i im li rn ek olm ak zere) o rta y a k ar. B u n u n ta m

18 Dier ta ra fta n lif birim em ber olduunda dem et dier b a lam lard a av an taja sahip olan bir
b a a t d em et rnei h alin e gelir. B aat b ir dem et iinde V lifinin g g rubu zerinde kendi s i
m etrileriyle m odellendii dem ettir. Ak konuursak, ve V b a a t b ir dem et iin ay n d r fa
k a t d ah a doru olarak, h an g isin in 'ye a it birim elem an olduu "unutulduu" yerde V, g dir;
b u n a gre, 14.1 ve a ltrm a la r 114.1] ve [14.2] uyarnca V (Abelci olm as zorunlu olm ayan)
b ir a fin u za yd r.
b ir s im e tr i b a r n d ra n lifle re sa h ip o lm a m z a ilik in b u fik ir i in n e k a d a r
te m e l o ld u u n u g rdk. Bu, b u t r s im e trile rin o rijin in e y a d a b u s im e tr i
le rin g e r e k te n ne o ld u u n a ilik in te m e l s o ru la ra n e d e n o lu r. Bu n em li
s o r u la r a ile rid e , zellikle 28, 31 ve 34. b l m le rd e y e n id e n geleceim .
SONSUZLUK MERDVEN

N o rm ald e fizik i e v re n im iz in i le r in in te m e lin d e y a tt n a in a n la n m a te


m a tik le ilg ili ev re n sel b ir zellik, so n s u z a te m e l b ir b a ll a sa h ip g r
n r. E sk i Y u n a n la r z a m a n n d a , o n la rn k e n d ile rin i gerel sa y s is te m le rin i
ele a lp d n m e y e z o rla n m b u lm a la rn d a n d a nce a s ln d a z a te n ra s y o
n el s a y la rn k u lla n m n a a lk n h a le g e lm ile rd i (3.1). R a sy o n e lle r s is te
m i y a ln z c a i in d ek i n ic e lik le rin b e lirs iz b i im d e b y k o lu u n a iz in v e r
m ek (doal s a y la rn k e n d ile riy le p a y la la n b ir zellik) a n la m n d a deil,
ay n z a m a n d a b e lirsiz b i im d e k i k k b ir lek te so n la n m a z b ir d e re c e
de y en ilen m ey e de iz in v erm ek a n la m n d a so n su z d u r. B a la r so n s u z a ili
k in b u g r n m le rin ik isiy le de d e rtte o la n la r m e v c u ttu r. O n lar b ir ta r a f
ta n b o y u t o la ra k so n lu , d i e r ta r a f ta n te m el b ir a y r o lm a d u ru m u n u n en
k k d ze y d e o rta y a k m ay a b a la y a b ile c e i e k ild e s o n lu b i im d e b
l n e b ilir b ir ev ren te rc ih e d e b ilirle r.
Bu t r b ir b a k a s b e lirg in b i im d e a llm a d k o lsa d a i se l o la ra k
tu ta r s z d e ild ir. A sln d a R g erel sa y sis te m in e ilik in g r n te k i te m el
fizik i ro l n , y a ln z c a s o n lu s a y d a e le m a n a sa h ip "doru" b ir fizik i sa y
sis te m in e y a p la n b ir t r y a k la k lk ta h m in i o ld u u n u s y ley en b ir d
n c e ek ol m e v cu t o lm u tu r. (Bu t r b ir y a k la m zellik le Y. A hm ava-
a ra , 1965 ve b a z m e s le k ta la r ta r a f n d a n iz le n m itir; b kz. 33.1.) Bu t r
s o n lu b ir sa y s is te m in i n a s l a n la m l k la b iliriz ? E n b a s it rn e k le r ta m s a
y la rd a n , o n la r p m o d lo s u y la in d irg ey erek ", p a s a l b ir sa y o lm ak zere,
o lu tu ru la n la rd r . (Asal s a y la rn , k e n d ile ri ve 1 d n d a a rp a n o lm a y an
2, 3, 5, 7, 11,13, 17, ... g ib i d o al s a y la r o ld u u n u ve l 'i n k e n d isin in b ir
a s a l o la ra k d e e rle n d irilm e d i in i an m sa y n .) T a m sa y la r m o d lo p 'y le
in d irg e m e k zere, iki ta m s a y n n f a rk p 'n in b ir k a ts a y s y s a o ik i ta m s a
y y d e n k k a b u l ederiz; dem ek o lu y o r ki, a n c a k ve a n c a k

a b = kp (b ir k ta m s a y s iin)
ise
a = b (m od p)

o lu r. Bu re e te u y a rn c a ta m s a y la r k e sin o la ra k p "e d e e rlik sn f"n a


(ed e erlik s n f k a v ra m y la ilg ili nsz'e bakn) d e r (bylece a = b
o la n h e r d u ru m d a a ve b ay n s n fa a it olur). Bu s n fla r so n lu Fp a la n n n
e le m a n la r o la ra k d e e rle n d irilir ve ta m o la ra k p a d e t b u t r elem a n m ev
c u ttu r. (B u rada "alan" te rim in in c e b irc ile rc e k u lla n m b i im in i b e n im siy o
ru m . Bu, b ir m a n ifo ld z e rin d e k i rn e in v e k t r ya d a te n s r a la n la r ya
d a rn e in fizik ele k tro m a n y e tik a la n la r g ib i " a la n la r" la k a r tr lm a m a l
d r. C e b ircin in a la n y a ln z c a b ir d e im e li b lm e h a lk a s d r; bkz. 11.1.)
T o p la m a, k arm a, (deim eli) a rp m a ve blm eye ilik in o la a n k u r a lla r
Fp'ye a it e le m a n la r ta ra fn d a n s a la n r .11611 B u n u n la b irlik te , zd e p s a y
d a elem a n b irb iriy le to p la d m z d a h e r z a m a n s f r eld e etm ey e ilik in
(ve e lb e tte a s a l p sa y s n n k e n d isi "sfr" o la ra k sa y lm a ld r) ilg in b ir ek
zelli e d e sa h ib iz .
Fp h e n z a k la n d iin, o n a a it e le m a n la rn , "e d e e rlik s m fla r" n m
k e n d ile ri de, rn e in "3"le g ste rd i im iz Fs 'e (p = 5) a it elem a n ta n m la
y a n b e lirli {..., -7 , -2 , 3, 8 , 13, ...} e d e e rlik s n fn d a k i g ib i so n su z k m e
le r o ld u k la rn d a n , " ta m s a y la rn so n su z k m eleri" o la ra k ta n m la n d n a
d ik k a t ed in . Bu n ed e n le so n lu sa y sis te m im iz i o lu tu ra n n ic e lik le ri t a
n m la m a k ze re so n su z a b av u rd u k ! Bu, m a te m a tik ile rin b ir m a te m a tik
sel k a v ra m la ilgili, on u sk a so n su z k m e le r b i im in d e ta n m la m a k y o
lu y la titiz b ir re e te su n d u k la r y o la ilik in b ir rn e k tir. Bu, n s z'd e d e
in ile n k e s irle rin , a n n e m in a r k a d a n n o ld u k a k a fa k a r tr c b u ld u u
"sa d e le tirm e "y le ilik ili ta n m la m a s n d a i e rilm i ay n "e d e e rlik sn f"
ile m id ir. Fp sa y sis te m in in d o la y sz o la ra k "gerekten" d o a d a te m e lle n
m i o ld u u n a in a n a n b iris in e g re "e d e e rlik sn f" ilem i, (ta rih i olarak)
d a h a ta n d k so n su z ile m le r b i im in d e b ir t r h a s s a s re e te su n m a y
a m a la y a n m a te m a tik i i in y a ln z c a b ir tu ta r llk m e se le sid ir d iy e d
n y o ru m . A sln d a b u r a d a ta m s a y la r n so n su z k m e sin e b a v u rm a m z g e
rekm ez; b u y a ln z c a en s is te m li y o ld u r. V erili h e rh a n g i b ir d u ru m d a a lte r
n a tif b i im d e t m ile m le ri, b u n la r sa y c a so n lu o ld u u n d a n e k ild e s r a
la y a b iliriz .
Y aln zca b ir rn ek o la ra k p = 5 d u ru m u n a d a h a a y rn tl b i im d e b a k a
lm . F5'e a it e le m a n la ra s ta n d a r t 0, 1, 2, 3, 4 se m b o lle riy le ia re tle y e b iliriz
ve
+ 0 1 2 3 4 X 0 1 2 3 4
0 0 1 2 3 4 0 0 0 0 0 0
1 1 2 3 4 0 1 0 1 2 3 4
2 2 3 4 0 1 2 0 2 4 1 3
3 3 4 0 1 2 3 0 3 1 4 2
4 4 0 1 2 3 4 0 4 3 2 1

l " 1 = 1, 2 _1 = 3, 3 _1 = 2, 4 _1 = 4.

to p la m a ile a rp m a ta b lo la rn a sa h ib iz ve s f r o lm a y a n h e r b ir elem a n n
2x3 = 1 (m od 5), vb a n la m n d a a rp m s a l b ir te rs e sa h ip o ld u u n a d ik k a t
ed e riz (b u ra d a n itib a r e n b e lirli b ir so n lu sa y sis te m in in e le m a n la ry la a
l rk e n y e rin e "=" se m b o l ku llan aca m ):
A yrca b ira z d a h a zenli b i im d e o lu tu ru lm u , e le m a n la rn n to p la m
s a y s b ir a s a ln b ir s s , q = p m o la n b a k a c a so n lu a la n la r d a m ev
c u ttu r. E n b a s it rn e i, d i e r b ir d ey ile q = 4 = 2 2 d u ru m u n u v ereyim .
B u ra d a fa rk l e le m a n la r 0,1, w, w 2 o la ra k , a>3 = 1 ve h e r x elem a n
x + x = 0 'a b a l olm ak zere, ia re tle y e b iliriz . Bu h a f if b i im d e , (yein e t
k ile e n p a r a c k la ra ilik in "kuarkl" a k la r b i im d e 5 .4 'te a k la n p
5 .5 'te d einilen) b irim in k p kk leri o la n 1, o>, o)2 a rp m s a l k a rm a k say
g ru b u n a g en ile r. F4' eld e etm ek ze re y a ln z c a b ir s f r "0 " ek ler ve
x + x = 0 o la ca k e k ild e b ir "to p lam a" ilem i s u n a rz .11621 G enel lFpm d u r u
m u n d a to p la m d a p k a d a r x s a y s n n o ld u u x + x + t-x = 0 ifa d e sin e
sa h ip o lu ru z.

16.2 Fizikle ilgili sonlu ya da sonsuz geometri?


F ik ir za m a n z a m a n y e n id e n c a n la n m o lsa d a b u t r e y le rin fizik te
o y n ay a ca k g er ek te n n em li b ir ro le sa h ip olu p o lm a d b e lirsiz d ir.
h e rh a n g i b e lirli b ir a n la m d a g erel say sis te m in in y e rin i a lm o lsa y d
a s ln d a p ok b y k olm ak z o ru n d a o lu rd u (bylece "x + x + I- x = 0" if a
d e si in c e le n e n d a v ra n ta k i cid d i b ir u y u m su z lu k b i im in d e b elirm ezd i).
B an a g re te m el o la ra k sa m a b i im d e d e v a sa m ik ta rd a a s a l sa y y a d a y a
n a n fizik i b ir k u ra m b a s it b ir so n su z k a v ra m n a b a l o lm a y eten e in d e-
k in d e n ok d a h a fa z la k a r k (ve o la n a k d) b ir k u ra m d r. Y ine de b u k o
n u la rn p e in d e k o m a k ilg i e k ic id ir. A sln d a k o o r d in a tla r b ir F^'ya a it
e le m a n la r b i im in d e v e rild i in d e g eo m e trin in ou h a y a tta k a lr. A nalize
a it f ik irle r d a h a ok zen iste r; y in e de b u n la rn d a p e k ou y a a m a y a
d ev a m eder.

> [16.2] F4'e ilik in eksiksiz to p lam a ve arpm a tab lo lar o lu tu ru n ve cebirin ku rallarn n i
lediini (1 + <>+ a>2 = 0 o lduunu varsayarak) kontrol edin.
z d m s e l g e o m e trin in n o k ta la rn so n lu to p la m sa y sy la n a s l a l
t n g rm ek re tic id ir ve b u n a g re F,, a la n z e rin d e k i iz d m s e l
P n(F<7) n -u z a y la r n a r a tr a b ilir iz . P " (F ?) 'n u n k e sin b i im d e 1 + q + q 2 +
+ qn = (q n+1 - 1 )/{ q 1 ) fa rk l n o k ta y a sa h ip o ld u u n u b u lu r u z .11631 z
d m s e l P 2(F,j) a la n la r zellikle e tk ile y ic id ir n k o n la ra ilik in o l
d u k a z a r if b ir o lu u m v e rile b ilir. Bu, yle a k la n r. U ygun b ir m a lze m e
den, rn e in k a rto n d a n y a p lm b ir d a ire se l b ir d isk a ln ve m e rk e zin d e n ,
zem in d ek i s a b it b ir k a rto n a se rb e s t e d n e b ilm e si o la n a k l o la ca k b i im
de ra p tiy e le y in . Z em indeki k a rto n z e rin d e k i d a ire e tra fn d a e it b i im d e
y e rle m i 1 + q + q2 n o k ta la rn , 0 , 1 , 2 , ..., q{ 1 + q) sa y la ry la s a a t y n
n n te rs in e o la ca k e k ild e ia re tle y e re k b e lirtin . D nen d isk z e rin d e d ik
k a tli b i im d e seilen b e lirli k o n u m la rd a k i 1 + q zel n o k ta la rn i a r e tle
yin. Bu k o n u m la r, ze m in d e i a re tli h e rh a n g i iki n o k ta se ild i in d e d isk
z e rin d e k e sin o la ra k , seili iki n o k ta n n d isk z e rin d e k i b u zel n o k ta la r
d a n ik isiy le a k a c a b ir k o n u m o la c a k e k ild e o lm a ld r. B u n u s y le m e
n in b a k a b ir yo lu y led ir: a0,a 1,...,a q b u zel n o k ta la r a ra s n d a k i, d a ire
e tra fn d a d a ire s e l b i im d e a ln m (d aire e tra fn d a k i, zem in d ek i d a ire
z e rin d e i a re tli a rd k n o k ta la r a r a s n d a k i u z a k lk b irim u z a k lk o la ra k
k a b u l ed ilm e k zere) a rd k u z a k lk la rs a , h e r 1, 2, 3, ..., q u za k l , d a ire
sel b i im d e a rd k o la ra k to p la n m a 'la r n b ir to p la m e k lin d e b e n z e r
siz b i im d e g ste rile b ilir. Byle b ir d isk e sih irli d is k d iy o ru m . ekil
16.1'de, k e n d isiy le ilg ili a , ..., a ^ 'n u n s ra s y la 1, 2, 4; 1, 2, 6 , 4; 1, 3, 10, 2,
5; 1 ,2 , 7, 4, 12, 5 o la ra k a ln a b ild i i q = 2 ,3 ,4 ve 5 'e a it s ih irli d isk le ri g s
te rd im .11641 q = 7 ,8 ,9 ,1 1 ,1 3 ve 16 d u ru m la rn d a s ih irli d isk le ri s r a s y la 1,
2, 10, 19, 4, 7, 9, 5; 1, 2, 4, 8 , 16, 5, 18, 9, 10; 1, 2, 6 , 18, 22, 7, 5, 16, 4, 10; 1,
2, 13, 7, 5, 14, 34, 6 , 4, 33, 18, 17, 21, 8 ; 1, 2, 4, 8 , 16, 32, 27, 26, 11, 9, 45,
13, 10, 29, 5, 17, 18'le ta n m la n r b i im d e k a b u l ed e b iliriz . S ih irli d isk le rin
(q b ir a s a ln s s olm ak zere) h e r P n (Fq) i in v a r o lm a la r, m a te m a tik se l
b ir te o re m d ir .1 O kuyucu P a p p o s ve D e sa rg u e s'in te o re m le rin e ilik in e
itli rn e k le ri g zden geirm ey i elen celi b u la b ilir (bkz. 15.6, e k il
15.14).2 (B ozulm am b ir d z e n d e y e te rli sa y d a n o k ta y a sa h ip o lm ak ze-

. [16.3] Bunu gsterin.


S [16.4] q = 3,5 d u ru m larn d a, verdiim disklerden b iri zerindeki belirli b ir ia retli n o k ta
d an b alay ara k ve dier ia retli n o k talara olan asal uzaklklarn h e r b irin i sa b it b ir k a ts a
yyla arp arak ye n i sih irli disklerin n asl olu tu ru laca n gsterin. Bu, niin iler?
1 Bkz. Stephenson, 1972, 7; Howie, 1989, s. 269-271; H irschfeld, 1998, s. 098; sih irli diskler
m k e m m e l f a r k k m eleri olarak ad lan d rla n eye denktir.
2 Kendileri iin D esargues (ya da edeer olarak Pappos) teorem inin baarsz o/duu (zorunlu
olarak P 2 (IF<7)'d a n kaynaklanm as gerekm eyen) sihirli disklerin v a r olup olm ad ya da a s
ln d a D esargues-olm ayan (edeer olarak Pappian-olm ayan) sonlu izdm sel dzlem lerin
v a r olup o lm adklar aka bilinm em ektedir.
e k il 16.1 S o n lu iz d m s e l IP2 (F ,) [q b ir a s a ln s s o lm ak zere) d z le m le riy le ilg ili
" s ih irli d isk ler". 1 + q + q 2 n o k ta la r zem in d ek i b ir e m b e r e tr a fn d a e it a r a lk la rla y e r
le tir ilm i a rd k 0, 1, 2, ..., q ( \ + q ) s a y la ry la g s te rilir. O klar 1 + q a d e t b e lirli yeri,
P 2 ( F ,) 'd a k i b i r izg in in n o k ta la r m g s te re n s e rb e s t e d n e n d a ir e s e l b i r d isk b u zem in e
b a la n r. A yrk s a y la rn h e r b i r ifti iin o k la rn k e n d ile rin i i a r e t e tti i ta m o la ra k b ir
d isk m e v c u ttu r, (a) q = 2; (b) q = 3; (c) q = 4 = 22; ve (d) q = 5 i in s ih ir li d is k le r g s te rili
yor.

e k il 16.2 ekil 15.1 4 'tek i te o re m le re ili k in so n lu g e o m e tri e itle ri. 16. d ve 1 6.1b'de
g s te rile n d is k le rin s r a y la k u lla n la ra k g s te rilm i h a lle ri; (a) P a p p o s (q = 5) ve (b) De-
s a rg u e s (q = 3).
e k il 16.3 e k il 16.1a u y a rn c a n u
m a r a la n d r lm 7 n o k ta v e 7 izg ili
P 2(IF2) F ano d z le m i (em b er b ir
"dz iz g i" k a b u l edilir). B u, o kto n -
y o n b lm e c e b ir in e ili k in te m e l
i0, >- *2- >6 e le m a n la r y la ilgili
a r p m ta b lo su n u , o k la r b ir "+" ia
re ti ve re n d a ire se l d z e n i s u n m a k
zere, salar.

re q > 2 ifa d e sin i k a b u l edin!) ekil 16.2'de iki rn ek g s te rilm e k te d ir (e


k il 16.1'd ek i d is k le r k u lla n la ra k <7 = 3 i in D esa rg u e s ve q = 2 i in P ap-
pos).
E n b a s it d u ru m q = 2, d i e r y n le rd e n d a h a b e lirli b ir ilgiye s a h ip
t i r .11651 7 n o k ta l b u d zlem F ano d z le m i o la ra k a d la n d r lr ve e m b e r b ir
"dz izgi" sa y lm a k zere ekil 16.3'te g ste rilir. B ir g eo m etri o la ra k k a p
sa m o ld u k a s n rl o lsa d a o k to n y o n la r la ilg ili a rp m a k u ra lla r s a la y a
ra k fa rk l t r d e n em li b ir rol o y n a r (bkz. 11.2, 15.4). F an o d zlem i k e n
di i in d e 7 n o k ta y a s a h ip tir ve h e r n o k ta o k to n y o n ce b irin e ili k in o lu tu
ru c u i 0, i 1( i 2 , ..., i6 e le m a n la rn d a n b iriy le ilg ili o lm a ld r. B u n la rn h e r b i
ri = - 1 ifa d e s in i sa la m a ld r. ki a y r k o lu tu ru c u elem a n n a rp m n
b u lm a k ze re y a ln z c a F ano d zlem in d e o n la r te m sil ed e n n o k ta la r b ir
le tir e n izgiyi b u lu ru z ve izgi z e rin d e k a la n n o k ta b u d i e r ik is in in (bir
i a re te bal) a rp m n g ste re n n o k ta o lu r. B u n u n i in F an o d zlem in in
b a s it b ir re sm i h i de y e te rli d e ild ir n k a rp m n ia r e tin in de b u lu n
m a s g ere k ir. Bu i a re ti, ekil 1 6 .1 a'd a g ste rile n d isk le v e rile n ta n m la
m ay esk i h a lin e g e tire re k y a da ekil 16.3'teki (d airesel o la ra k y o ru m la n
m ) (edeer) ok d z e n le m e sin i k u lla n a ra k b u la b iliriz . G elin d isk z e rin
deki i a re tli n o k ta la ra , diyelim ki s a a t y n te rs in e , d a ire se l b ir d zen
a ta y a lm . Bylece ix, iy , iz'n in d a ire s e l d ze n i d isk ta ra fn d a n a ta n a n la
u y u m lu y s a ix iy = iz ifa d e sin e , d i e r t r l y s e ix iy = iz'ye sa h ip o lu ru z.
zelde, i 0! = i 3 = - i j i o , i0i 2 = i 6 = U- U '2 = ~ h v b .11661

5 (16.5] F0 sonlu alan, e7 = 1 ve 1 + 1 = 0 olm ak zere 0, l, e, e 2, s 3, 4, e s , e 6 elem anlarna s a


hip tir. (1) a, b ve c, ekil 16.1a'daki zem indeki em ber zerindeki diskte b u lu n an noktada
dizilebilecek sa y la r olduunda e a + s b + e c = 0 biim ine ilikin b ir zdeliin m evcut o ld u
unu ya da (2 ) ay n sn n s yerine e 3 konulduunda (f3a + e3b + s 3c = 0 ) geerli olduunu gs
terin.
!f& [16.6] "B irletirici" a(bc) (ab)c ifadesinin a, b, c'de, b u n la r olu tu ru cu elem anlar olduun
da ters sim etrik olduunu g sterin ve b u n u n (ayrca b u ra d a n a(ab) = a2b t m elem anlar
Bu g eo m etrik ve c e b irse l y a p la r d a d ik k a te d e e r b ir z a riflik b u lu n s a
d a, fizik i d n y a n n ile riy le az m ik ta rd a ak ilik i o ld u u g r l y o r. ekil
1.3 ve 1 .4 'tek i b a k a sn b e n im se rse k b u d u ru m b elk i de b iz i a r t
m a m al. E v re n im ize h k m e d e n fiziki y a s a la rla h e rh a n g i d o la y sz b ir ili
kiye sa h ip m a te m a tik , b ir b t n o la ra k P la to n ik m a te m a tik s e l d n y a n n
k k b ir k sm d r, ya da m e v c u t a n la y m z s rd k e yle g r n r. Bilgi
d e rin li im iz gelecekte a rttk a , b u t r z a r if y a p la r la y a d a o k to n y o n cebi-
riy le ilg ili s o n lu g e o m e trile r o la ra k n em li ro lle r b u lu n a c a k tr. u an k i
d u ru m d a y s a b a n a gre o lay ik n a ed ici b i im d e o rta y a k o n m a k z o ru n d a
d r .1 yle g r n y o r ki te k b a n a m a te m a tik se l z a r a f e t y e te rli o lm a k ta n
o ld u k a u z a k tr (ayrca bkz. 34.9) Bu, ev re n in y a s a la rn n te m e lin d e y a
ta n k u r a lla r a ilik in a ra y m z d a b iz e d ik k a tli olm ay retm elid ir!
K endim izi b u t r ekici so n lu y a p la r a k u r y a p m a k ta n g e ri ek elim ve
so n s u z d a i se lle m i d e h e t v e ric i m a te m a tik se l zen g in li e g e ri d nelim .
B a la n g o la ra k so n su z y a p la r n g erei a k la m a y a m a ed in m i b ir
t r m a te m a tik s e l b i im c ili in b ir k sm o la b ile ce i b e lirtilm e lid ir, o y sa ki
b u so n su z y a p la rn so n su z (ya d a so n su z kk) fiziki v a r lk la r o la ra k d o
la y sz b ir fiziki y o ru m a sa h ip o ld u k la r k a sted ilm ez . rnein, h l b e lir
siz b i im d e (ya da h a tta so n su z biim de) b y k y a p la r a k la m a p o ta n s i
y eli m e v cu tk e n a y r olm a d u ru m u n u n (ve a s ln d a sonlulu k ) en k k d
zeyde g r n d b ir t a s a n g e litirm e k ze re b a z g iriim le rd e b u lu n u l
m u tu r. Bu d u ru m zellikle, b a n a a it eski, k sa c a 32.6 'd a a k la y ac a m
ve s ta n d a r t k u a n tu m m e k an i i u y a rn c a b ir n e s n e n in s p in in in l s n n
b e lirli s a b it b ir (-ft) n ic e li in in do al sa y o la n b ir k a ty la v e rild i i g e r
ek li in e d a y a n a n s p in a la r k u ra m n k u lla n a ra k s o n lu b ir b i im d e u zay
o lu tu rm a fik ri i in g e e rlid ir. A sln d a 3 .3 'te d e in d i im zere, k u a n tu m

iin geerli o luu sonucunu t retin . pucu: ekil 16.3' ve Fano dzlem inin tam sim etrisini
kullann.
1 O ktonyonlara ilik in fiziki rol yine de zam an zam an ta rtld , bkz. rn. G rsey ve Tze, 1996;
Dixon 1994; M anogue ve Dray, 1999; Dray ve Manogue, 1999; fa k a t genel b ir "oktonyonlarla
ilgili kuan tum m ekanii" o lu tu rm ak la ilgili olarak, durum "drdeylerle ilgili kuantum m e
kan i im e gre b iraz d ah a p o zitif olm ak zere, tem el zorluklar m evcuttur; Adler, 1995. Belir
li b ir fiziki role ilikin aday o larak durum zerine nerilen baka b ir say sistem i "p-gen sa
ylam a ilikin olandr. B unlar, h a lk l s n k u rallarn n geerli olduu say sistem lerini
o lu tu ru rla r ve 0, 1, 2, 3 ,..., b asam ak larn n p l 'i (p seili asal say olm ak zere) gsterm e
si d n d a o ndalk biim de genilem i sra d a n gerel sa y la r eklinde ifade edilebilirler ve
sra d a n o n d alk lar du ru m u n d akinin tersi b iim in d e sonsuz olm aya izin lid irler (ve eksi ia
rete gerek duymayz). rnein
......24033200411.3104
b elirli b ir 5-gen sayy tem sil eder. T oplam a ve arpm a k u rallar ("10" sem bolnn p asal
yerine, vb, kullanld) "olaan" p -li aritm etiktekinin aynsdr. Bkz. M ahler, 1981; Gouvea,
1993; Brekke ve Frend, 1993; V ladim irov ve Volovich, 1989; Pitkenen, 1995 ve p-genlerin fi
zik m alzem esine uy g u lam alan .
m e k a n i in in ilk z a m a n la rn d a k u a n tu m k u ra m n n fizi i, d n y a n n en k
k d ze y d e g e r e k te n b ir a y r o lm a d u ru m u n u n sz k o n u su o ld u u b ir
re sm in e y n le n d ird i in e ilik in , d a h a so n ra k i g e lim e lerc e d o ru la n m a
m o lan , b y k b ir b e k le n ti m e v c u ttu . G n m z n b a a r l k u r a m la r n
da, e y le rin o rta y a k a rd g ib i, k u a n tu m k a v ra m la r d a h il o ld u u n d a
b ile u z a y z a m a n b ir s re k lilik o la ra k k a b u l ed e riz ve k k lek li u z a y
z a m a n a y rk l i e re n f ik irle r "a llm a d k " o la ra k d e e rle n d irilm e lid ir
(33.1). S rek lilik h l n em li b ir e k ild e, k u a n tu m m e k a n i in e ilik in f i
k irle ri u za y ve za m a n y a p la r n a u y g u la m a g iriim in d e b u lu n a n o k u r a m
la rd a b ile b e lirle y ic i n ite lik te d ir. Bu, zelde, d m ve b a k u ra m n d a k i
g ib i a y rk (tm leik) fik irle rin g e r e k te n k ilit ro lle r o y n ad ve a y rc a
sp in a la rn n tem el y a p y a g ird i i d n g d e ik e n le rin e ilik in A s h te k a r-
R o v e lli-S m o lin -Ja c o b so n k u ra m n d a g e erlid ir. (Bu k a y d a d e e r ta s a r y a
ilik in b a z e y le ri 32. b l m d e grece iz ve 33.1'd e "ay rk u z a y z a m a n "la
ilg ili b a k a b a z fik irle rle k sa c a k a rla a c a z .)
Bylece, en a z n d a n im d ilik so n su z u , zellikle fiziki s re k lili in m a te
m a tik se l a k la n m a sn d a k i ro l n d e cid d i e k ild e k u lla n m a a lm a y a g erek
d u y d u u m u z g r l y o r. yleyse b u r a d a gerek d u y d u u m u z n e t r b ir
s o n su z lu k tu r? 3.2'de g erel sa y sis te m in i ra sy o n e l s a y la rn so n su z k
m e si b i im in d e o lu tu rm a y a ilik in "D edekind kesii" y n te m in i k sa c a
ak la d m . A sln d a b u , ra sy o n e l s a y la rn k e n d ile rin d e i e rilm i o la n b
yk o ra n d a a a n b ir so n su z lu k k a v ra m i e re n d e v a sa b ir a d m d r. Bu k o
n u y a b u r a d a y nelm ek b izim i in n em li o la c a k tr. G erekte, b y k D ani-
m a rk a l/R u s/A lm a n m a te m a tik i G eorg C a n to r'u n 1874'te, 1895'e k a d a r
g e litirm e y e dev am e tti i b ir k u ra m n p a r a s o la ra k g ste rd i i zere,
so n su z lu a ilik in fa r k l b o y u tla r m e v c u ttu r! D oal s a y la rn s n rsz l
a s ln d a b u n la rn en b a s itid ir ve fa rk l s o n s u z la r b itim siz e k ild e g it g id e
d a h a b y k l ek le rd e s re r. G elin C a n to r'u n r ac ve te m e l fik ir le r i
n e k sa c k b ir gz a tm a y deneyelim .

16.3 Sonsuzun farkl boyutlar


C a n to r d e v rim in d e k i ilk k ilit b ile e n b ire b ir, 1-1, u y u m lu lu k tu r .2 B ir
k m e n in e le m a n la ry la d i e rin in e le m a n la r a r a s n d a , h e r iki k m e n in
u y u m lu lu a k a tk d a b u lu n m a k ta b a a r s z o la ca k h i b ir elem a n b u lu n

2 Buna m o d em m atem atiksel term inolojide e yaplla (izomorfizm) ilikin b ir km e denir.


M atem atikilerin b ir km e ya da yapyla b ir dieri arasn d ak i dnm leri genel b ir b a
lam d a n itelendirm ek zere ku llanm a eilim inde olduklar "endomorfizm", "epimorfizm" ve
"m onom orfizm " (ya da y alnzca "morfizm") t r baka szckler de m evcuttur. G ereksinim
lerim izle ilgili deerliliini gz nne alm ak yerine alm an n olduka fazla aba g erek tir
m esi nedeniyle b u t r term inoljiden bu k ita p ta kanm ay tercih ediyorum .
m a y a c a k e k ild e b ire b ir b ir u y u m lu lu u n u o lu tu rm a k o la n a k ly s a iki
k m e n in (alld k d ild e "ayn elem a n s a y s''n a sa h ip o lm a k a n la m n a g e
len) ay n k a r d in a lite y e sa h ip o ld u u n u s y leriz. Bu ile m in so n lu k m e ler
(d i er b ir d ey ile s o n lu 1, 2, 3, 4, ... sa y d a yeye ya d a h a t ta 0, b u d u ru m
d a u y u m lu lu u n a n la m s z o ld u u n u b ek leriz, e le m a n a s a h ip km eler) iin
d o ru y a n t ("ayn elem a n says") v e rd i i a k tr. S onsu z k m e le r d u r u
m u n d a y s a , so n su z b ir k m e n in , k e n d isin e a it u y g u n b ir ("uygun" k m e n in
t m n d e n fa rk l a n la m n a gelm ek zere) a lt km ey le ay n k a rd in a lite y e
s a h ip o lm a s g ib i y en i b ir (byk fiziki ve a s tro n o m G alileo G alilei t a r a
f n d a n d a h a 1638'de b e lirtilm i o la n )3 zellik m e v c u ttu r.
G elin b u n u d o al s a y la rn M k m e si d u ru m u n d a grelim :

M = {0, 1, 2, 3, 4, 5, ...}.

Bu k m e d en O' k a rrs a k 4 a k tr ki N 'yle a y n k a rd in a lite y e sa h ip y en i


b ir M 0 k m e si b u lu ru z . B u n u n n e d e n i N 'deki r e le m a n n n M O'daki
r + 1 elem a n y la u y u m lu h a le g e tirile b ild i i 1-1 u y u m lu lu u o lu tu ra b il-
m e m iz d ir. A lte rn a tif b i im d e G a lile i'n in rn e in i a la b iliriz v e iyi ta n m l
b ir a n la m d a , k a re li s a y la rn b ir b t n o la ra k do al s a y la rn g zd en k a y
b o la c a k d ere ced e k i k k b ir k sm n o lu tu rm a s g e r e in e k a r n , a y rc a
{0, 1, 4, 9, 16, 25, . . . ) k a re li s a y la r k m e sin in de N 'yle a y n k a rd in a lite y e
sa h ip o lm a s g e re k ti in i g r r z . A yrca y in e t m ta m s a y la r n Z k m e si
n in d e ay n k a rd in a lite d e o ld u u n u g reb iliriz. Bu, M k m e sin in {0, 1, 2, 3,
4, 5, 6 , 7, 8 ,...} e le m a n la ry la b a s it e e le tire b ile c e im iz Z'ye ilik in ,

{0, 1 ,- 1 , 2, -2 , 3, - 3 ,4 , -A, ...)

ile v e rile n d ze n i ele a ld m z d a g r le b ilir. D aha a rp c b ir g erek, ra s


y o n e l s a y la rn k a r d in a lite s in in RJ'nin k a rd in a lite s iy le y in e ay n o lu u d u r.
B u n u d o la y sz b i im d e g rm e n in p ek ok y o lu m e v c u ttu r ,11671,116-81 fa k a t b u
n u b u r a d a a y rn tl o la ra k g ste rm e k y e rin e b u b e lirli rn e in , C a n to r'a
a it h a r ik a so n su z k a r d in a l s a y la r k u ra m n n genel e rev e si iin e n a s l
d t n grelim .

3 Bu doaya ilikin d ah a nceki baz d nlerle ilgili olarak bkz. M oore, 1990, blm 3.
4 N ot 15.5ten, Rl - 0'm asln d a sfr olm ayan doal sa y la r yerine ku llan lm as yoluyla notas-
yona ilikin b ir ktye k u llanm a hazrlandm anm sayn. roni u ra d a ki, b ir ta ra fta n
{0} = 1 yoluyla 3.4'teki ilem ler benim senirken, "daha doru" grnen M - {0}'da benim se-
niyorsa, ele alm an km eyle ilgili d ah a da kafa k a rtrc olan "N 1 ifadesine k aln zl
[16.71 K esirlerin t m n n dzenlenm esine ilik in sistem li b ir yol b u larak b u t r ak b ir i
lem sa layabiliyor m usunuz, bakn.
M [16.8] j ((a + b)2 + 3a + b) fo nksiyonunun doal sa y la rla doal sa y la rn (a, b) iftleri a r a
sn d a 1 -1 b ir uyum luluu ak biim de su nduunu gsterin.
lk o la ra k b ir k a r d in a l s a y n e d ir? T em el o la ra k o, iki k m ey i a n c a k ve
a n c a k b irb irle riy le 1-1 u y u m lu lu k i in e k o y ab ild i im iz d u ru m d a "ayn
elem a n s a y s" n a sa h ip o la ra k d e e rle n d ird i im iz k o u lla rd a , b ir k m e d e
ki elem a n "say s"d r. "E d e erlik sn f" fik rin i k u lla n a ra k (bir p a s a ly la
ilg ili IFp'yi ta n m la m a k ze re s tte 16.1'de ile ri s r le n fik ir; a y rc a bkz.
nsz) d a h a k e sin o lm ay d e n e y e b iliriz ve b ir A k m e sin e a it a k a rd in a l
s a y s n a >4'yla ay n k a rd in a lite y e sa h ip t m k m e le rin e d e e rlik s n fd r
d iy e b iliriz . A sln d a m a n tk G o ttlo b F rege b u n u y a p m a y 1 8 8 4 'te d en e d i
f a k a t a k u lu "tm km eler" b e n z e ri k a v ra m la rd a , b u n la rd a n g l 6 . 5 't e
g rece im iz zere) c id d i a y k rlk la r o rta y a k a b ild i i iin, te m el z o rlu k
la r m e v c u t o ld u u o rta y a k ar. Bu t r a y k rlk la r nlem ek ze re "olas
k m e le r ev re n i"n in b o y u tla rn a b a z k s tla m a la r k oym ak g erek li g r n
m e k te d ir. Bu r a h a ts z edici k o n u y la ilg ili b ira z d a n y a p m a m g erek en b az
u y a r la r o lacak. u an iin b u n d a n k a n m a k zere, d a h a n ce y a p t m
g ib i ( nsz'de ra sy o n e l s a y la ra a it "e d e e rlik sn f" ta n m y la ilik ili
o la ra k d e in ild i i zere) b ir s n m a k o n u m u alalm . K a rd in a lle ri b a s it e
k m e le r a r a s n d a k i 1-1 e d e e rlik k a v ra m n d a n s o y u tla n a b ile n m a te m a
tik s e l k a v ra m la r (P la to n 'u n d n y a s n d a y a a y a n la r!) o la ra k k a b u l e d e b ili
riz. K endim ize, A k m e sin in "a k a rd in a lite s in e sa h ip " o ld u u n u y a d a a
e le m a n a sa h ip " o ld u u n u sylem eye, tu ta r l olm am z ve B k m e s in in de, A
ve B k m e leri an c a k ve an c a k 1-1 u y u m lu lu a k o n u la b ild i in d e a k a r d i
n a lite s in e sa h ip " o ld u u n u y a d a a e le m a n a sa h ip " o ld u u n u s y lem em iz
k o u lu y la iz in v eririz . D oal s a y la rn t m n n b u a n la m d a k a r d in a l s a y
la r o la ra k d n le b ild i in e d ik k a t edin; b u , b ir d o al s a y n n n e o ld u u
n a ilik in 3 .4 'te v e rilm i "sra" ta n m n d a n (0 = (), 1 = (0), 2 = {0, (0) ), 3 =
{0, {0}, {0, (0)}}, ...) se zg ise l o la ra k ok d a h a y ak n b ir ta n m d r! D oal s a y
la r a s ln d a (so n su z k a rd in a lle rin , k e n d ile ri g ib i ay n k a rd in a lite d e k i u y
g u n a lt k m e le r i eren o k m e lere a it, s tte k i Fsl gibi, k a rd in a lite le r o lm a
la r a n la m n d a ) s o n lu k a rd in a lle rd ir.
A rtk k a r d in a l s a y la r a r a s n d a k i ilik ile ri k u ra b iliriz , a k a r d in a lite s i
n e sa h ip b ir A k m e sin in e le m a n la r /? k a r d in a lite s in e sa h ip b ir B k m e si
n in e le m a n la rn a a it b ir a lt k m e n in (uygun b ir a lt km e o lm a s z o ru n lu
d e ild ir) e le m a n la ry la 1-1 u y u m lu lu a k o n u la b ilirs e a k a rd in a li p k a r d i
n a lin e k k e ittir d e r ve
a <p

(ya d a e d e e r o la ra k p > a) y a z a rz , a < /? ve p < y ise a < y o ld u u ak


o lm a ld r .11691 K ard in a l sa y k u ra m n a ilik in g zel s o n u la rd a n b iri
a < /? ve fi < a ise

A v e B a r a s n d a 1-1 u y u m lu lu k o lu u a n la m n d a k i

= /?

if a d e s id ir .116101 K endileri i in a < (3 ve fi < a b a n tla rn n g e erli o lm ad


a ve /? k a rd in a l iftle rin in b u lu n u p b u lu n m a d n s o ra b iliriz . Bu t r k a r
d in a lle r k a r la tr la m a z o lu r. G erekte b u , (1.3'te k s a c a d einilen) se
m e a k s iy o m u o la ra k b ilin e n k a r la trla m a z k a rd in a lle rin v a r o lm ad
v a rs a y m n n so n u c u d u r.
Sem e aksiy o m u , e le m a n la rn n t m b o o lm a y an k m e le r o la n b ir A
k m e sin e sa h ip o ld u u m u z d a A 'y a a it h e r b ir k m e n in ta m o la ra k b ir ele
m a n n i e re n b ir B k m e sin in v a r o ld u u n u ile ri s re r. lk b a ta , sem e
a k siy o m u y a ln z c a m u tla k b i im d e b e lirg in o la n b ir ey ile ri s r e r g r
n r. {Bkz. ekil 16.4.) B u n u n la b irlik te , o n u n e v re n se l o la ra k g eerli o la n
b ir e y o la ra k k a b u l e d ilm e si g ere k lili i ta m a m e n ta rt m a s z d e ild ir.
K endi k o n u m u m b u k o n u d a d ik k a tli o lu n m a s g e re k ti in e ilik in k o n u m
d u r. Bu ak siy o m la ilg ili te h lik e o n u n , k e n d isi y o lu y la B k m e sin in b elirle-
n eb ilec e i b ir k u ra lla ilg ili h e rh a n g i b ir ip u c u o lm a k sz n , s a f b ir "varlk"
sa v o lm a sn d a d r. G erekte, p a n ik le tic i b irta k m so n u c a s a h ip tir . B u n la r
d a n b iri, b ir v e rsiy o n u kliti 3 -u z a y d a k i o la a n b irim k re n in b e p a r a
ya, b u p a r a la rn ik i ta m b irim k rey i o lu tu rm a k ze re b a s it b i im d e k
lit i h a re k e tle r (dier b ir d ey ile telem e ve d n d rm eler) y o lu y la y en id en
k u ru la b ilm e zelliiyle b irlik te ay rla b ile c e in i s y ley en B a n a c h -T a rsk i

e k il 16.4 S e m e a k s iy o m u e le m a n
la r n n t m b o o lm a y a n k m e le r
o la n h e rh a n g i b ir A k m e s i i in A 'ya
a it h e r b ir k m e n in ta m o la ra k b ir
ele m a n n i e re n b ir B k m e s in in
va r o ld u u n u ile ri s rer.

[16.10] Bunu kantlayn. ereve: /l'y B 'nin b ir M (= b(A)) a lt km esine g tren 1-1 b ir b ve
B'yi /4'nn b ir aB a lt km esine g tren 1-1 b ir a gnderim i m evcuttur; ,4'dan B'ye, A - aB"yi
bA - baBye ve abA - abaB'yi babA - babaB'ye, vb, gnderm ek zere b'yi k ullanan ve
aB abAy B - i/4'ya ve abaB - ababA'y baB - babA'ya, vb, gnderm ek zere a -1'i kullanan
b ir gnderim i ele aln ve A ve B 'nin geri kalanyla ne yapm ak gerektiini zmleyin.
te o re m id ir .5 E lb e tte p a r a la r k a t c isim le r deil f a k a t n o k ta la rd a n o lu a n
k a r k to p lu lu k tu r ve h i de y ap c o lm a y a n b ir y o lla, y a ln z c a sem e a k
s iy o m u n u n k u lla n m y o lu y la "var o lm a"s ile ri s r lm o lm ak zere, t a
n m la n r.
K a rd in a l s a y la ra ilik in ok te m el b irk a zellii k a n tla m a k s z n s r a
la y ay m . lk o la ra k < se m b o l do al s a y la ra (so n lu k a rd in a lle r) u y g u la n
d n d a v e rd i i ay n a n la m v e rir (bkz. n o t 3.1). D ah a s h e rh a n g i b ir d o al
sa y h e rh a n g i b ir so n lu k a rd in a l sa y y a k k e ittir (<); e lb e tte k e sin b i
im d e k k t r (<), e it d e ild ir. im di a so n su z o la ca k e k ild e p < a 'y
d n n , b y lece (sonlu s a y la rla ilg ili b ild i im iz ey le k a t b ir z tlk i in
de) A u B b irle im in in k a r d in a lite s i ik is in d e n b y k o la n m k in e , d i e r b ir
d ey ile a 'n n k in e e ittir ve a y rc a A x B a r p m n n k a r d in a lite s i d e a 'd r .
(D aha n ce a rp m n rn e k le rin i g rm t k , rn. 13.2, 15.2. A x B k m e
si, a, /l'd a n ve b, B 'den a ln m a k ze re t m (a, i ) i/itlerin d en o lu u r. Sonlu
k m e le rin a rp m la rn n k a rd in a lite s i, k m e le r o la ra k , k a rd in a lite le rin in ,
s o n lu k m e le r i in h e r za m a n b ir e le m a n d a n d a h a fa z la s n a a it k a rd in a li-
te n in , h e r b irin e a it b ire y se l k a rd in a lite d e n d a h a b y k o ld u u , o la an
s a y s a l a rp m d r.) Bu d u ru m bizi, z a te n elim izd e v a r o la n la rd a n d a h a
b y k s o n s u z lu k la r b u lm a k is tiy o rs a k p e k de ile ri g t r r g r n m ez, a 'y a
"b a l k alm " g r n m ek tey iz.
S o n rak i b l m d e n a s l "basz" h a le g elin ec e in i greceiz. B u n u n la
b irlik te a n itib a riy le , y u k a rd a y a p t m z e y in b iz e en a z n d a n ra sy o n e l
sa y la rn sa y s n n do al sa y la rn sa y s y la ay n o ld u u n u g ste rd i in i
g re b iliriz . C a n to r'u izleyerek, y u k a rd a g rd m z ze re ta m s a y la rn ,
Z, k a rd in a lite s iy le ay n o la n do al sa y , N, k a r d in a lite s i i in N0 ("hi e lif '
y a d a ABD'de "sfr elif') se m b o l n k u lla n a lm . u h a ld e r a s y o n e lle rin p
k a r d in a lite s i n e d ir? H e rh a n g i b ir ra sy o n e l say, a ve b ta m s a y la r o lm ak
ze re, a /b b i im in d e (pek ok yolla) y a z la b ilir. Bu y o lla rn b ir in i seerek
ra s y o n e lle r k m e siy le NxN k m e sin in b ir a lt k m e s i a r a s n d a 1-1 b ir
u y u m lu lu k b u ld u k . Bylece p, MxFsl'nin k a r d in a lite s in e k k e itti r fa k a t
y u k a rs (ya d a a l trm a [16.8]'in d o la y sz u y g u lam as) u y a rn c a N xFi'nin
k a r d in a lite s i N 'n in k a rd in a lite s in e , d i e r b ir d ey ile N0'e e ittir. Bu n e d e n
le p < N0't i r f a k a t ta m s a y la r ra s y o n e lle rd e i e rild i in d e n N0 < p o lu r. B u
n u n so n u c u o la ra k p = X0 olur.

16.4 Cantor'un apraz kesii


im d i C a n to r'u n ilk a r tc b a a r s n a , d i e r b ir d ey ile N0'te n k e sin
b i im d e d a h a b y k so n s u z lu k la rn a s ln d a m e v c u t o ld u u n a ve 115 g erel

s Bkz. W agon, 1985; gzde b ir aklam a iin bkz. R unde, 2002.


s a y la r k m e sin in k a r d in a lite s in in b u t r b ir so n su z lu k o ld u u n a ilik in
g ste rim in e g eliyoruz. Bu so n u c u b u ra d a , a < p ifa d e si a < /? ve a = /? a n
la m n a g elm ek zere (ve a y rc a e lb e tte a < /?'y (5 > a e k lin d e y az ab iliriz),
C a n to r'u n d a h a genel
a <2a

ifa d e s in in b e lirli b ir rn e i o la ra k vereceim . C a n to r'u n b u s o n u c a ilik in


d ik k a t ekici k a n t m a te m a ti in t m n d e k i en o rijin a l v e e tk ili k az an m -
la rd a n b ir in i o lu tu ru r. Y ine de o k a d a r b a s it ki onu, b u r a d a k e n d i b t n
l i in d e v ere b ilirim .
ncelikle n o ta sy o n u a k la m a ly m . ki A ve B k m e sin e sa h ip se k , BA
k m e si A 'd a n B 'ye ola n t m d n m le r in k m e sid ir. N o ta s y o n u n b u e
k ild e k u lla n m n n g ere k esi n e d ir? A k m e sin i, h e r b ir elem a n b ir "nok
ta " b i im in d e g ste rilm e k z e re n m ze s e rilm i o la ra k d n r z . S on
ra , B A'y a a it b ir elem a n re sm e tm e k ze re fl'n in e le m a n la rn d a n b ir in i b u
n o k ta la r d a n h e r b irin e y e rle tiririz . Bu, ^4'dan B 'ye b ir d n m d r n k
fl'n in b ir ele m a n n n ,4'nn h e r b ir e le m a n n a a ta n m a s n s a la r (bkz. ekil
16.5). Ba 'y a ilik in " sl n o ta sy o n " u n n e d e n i b u p ro s e d r s o n lu k m e le
re, a elem a n l b ir A k m e siy le b elem a n l b ir fl k m e si d iy elim , u y g u la d
m z d a fl'n in b ir e le m a n n ,4'nn h e r b ir e le m a n n a a ta m a y o lla rn n to p
la m s a y s a s ln d a 6 a 'd r. (A'y a a it a a d e t e le m a n n h e r b ir i i in rn e in ilk
elem a n i in b yol m e v c u ttu r; k in cisi i in b yol m e v c u ttu r; n c s iin
b yol m e v c u ttu r; vb. B ylece to p la m say, b x b x b x ...xb a rp m n d a k i i'l e -
r in sa y s a olm ak z e re i 'dr.) C a n to r'u n fl^ 'n n k a r d in a lite s in e ilik in
n o ta s y o n u , p ve a s ra s y la S ve i4'nm k a rd in a lite le ri o lm a k zere,

r
o lu r.

ekil 16.5 A, B genel kmeleri


iin A dan B ye tm dnm le
rin km esi B Ayla gsterilir
(ayrca bkz. ekil 6.1). j4nn her
bir elem an f l nin belirli bir
elem anna atanr. Bu, ierilen
herhangi bir sreklilik kavram
olm am as dnda, B x A ya ait A
zerindeki bir dem et olarak de
erlendirilen (ekil 15.6adaki
gibi) bir ara kesit sunar.
Bu, fi = 2 o ld u u n d a b e lirli b ir a n la m ed in ir. B u ra d a B'yi, "ieride" ve
"d a rd a " e tik e tle riy le d n e c e im iz iki elem a n l b ir k m e o la ra k k a b u l
ed e b iliriz . Bylece BA'ya a it h e r elem a n A 'y a a it b t n e le m a n la ra y a "ie
rid e" y a d a "d a rd a " y a p lm b ir a ta n m a d r. Bu t r b ir a ta m a b a s it o la
ra k <4'nn b ir a lt k m e sin i (dier b ir d ey ile "ieride"ki e le m a n la rn a lt k
m esini) sem ek a n la m n a gelir. Bylece b u d u ru m d a B, yl'nn a lt k m e le
r in in k m e s id ir (ve A 'y a a it b u a lt k m e le r k m e sin i sk lk la 2A o la ra k
g ste ririz). B u n a gre:

2a , a elem a n l h e rh a n g i b ir k m e n in to p la m a lt km e sa y sd r.

im di C a n to r'u n a r tc k a n t. Bu, k la sik esk i Y u n an g elen e i o lan


"elik i y o lu y la k a n tla m a " (2.6, 3.1) u y a rn c a ile rle r. lk o la ra k , b ir A
k m e siy le o n a a it a lt k m e le r k m e si 2A a r a s n d a 1-1 b ir u y g u n lu k o lacak
b i im d e a = 2 o ld u u n u v a rsa y m a y deneyelim . Bylece b u u y g u n lu k s a
y esin d e, i4'ya a it h e r b ir a elem a n , /l'y a a it b e lirli b ir S (a) a lt k m e siy le
b a la n tl o la c a k tr. S (a ) k m e sin in a 'n n k e n d isin i b ir elem a n o la ra k b a
zen i e rip b a z e n i erm ey ece in i b ek ley e b iliriz . S (a )'n n a 'y i e rm e d i i d u
ru m la ilg ili a e le m a n la rn n t m n n to p la m n ele alalm . Bu to p la m
/l'n n (g erekirse ya b o km e y a da t m A o lm a sn a iz in vereceim iz) b e lir
li b ir Q a lt k m e si o la c a k tr. V a rsa y lm o la n 1-1 u y g u n lu k d u ru m u n d a
5 'd e k i b ir q 'y la ilg ili Q = S (q )'y a sa h ip olm ak z o ru n d a y z. im di u so ru y u
so ra rz : q, 'd a m d r y o k sa d e il m idir?" lk o la ra k o lm a d n d n e
lim . Bylece q, a lt k m e si o la ra k h e n z a y rm o ld u u m u z i4'nm e le
m a n la r to p la m n a a it o lm a ld r, ve b ylece so n u ta q, 'y a a it o lm a ld r:
b ir elik i. Bu bizi, 17'n u n 'd a o ld u u n a ili k in a lte r n a tif d n le b a
b a a b ra k r. Bu d u ru m d a q, o la ra k a d la n d rd m z to p la m a a it o lam az
ve so n u ta q, 'ya a it d e ild ir: y in e b ir eliki. Bylece, .4'yla 2 a r a s n d a
v a rsa y m o ld u u m u z 1-1 u y g u n lu u n v a r o la m a y a c a so n u c u n u k a r
rz.
Son o la ra k a < 2 o ld u u n u , d i e r b ir d ey ile A ve 2'4'n n b ir a lt k m e
si a r a s n d a 1-1 b ir u y g u n lu k o ld u u n u g ste rm em iz gerek ir. Bu b a s it o la
rak , 4 'y a a it h e r b ir a e le m a n n A 'ya a it y a ln z c a a e le m a n n i e re n b e lirli
b ir a lt k m eye a ta y a n 1-1 u y g u n lu u k u lla n la ra k g e r e k le tirilir. Bylece
g ere k ti i g ibi, a < 2 'y a * 2 'y la b irlik te g ste re re k a < 2 'y o lu tu r
duk.
Bu a rg m a n b ir m ik ta r k a fa k a r tr c o lsa d a (ve k a fa s k a r a n h e r
o k u y u cu h e r ey i b a ta n a lm a k iste y e b ilir), u z m a n b ilg is i g e re k tire n m a te
m a tik se l fik irle re b a v u rm a m a s a n la m n d a so n d ere ce "tem el"d ir. Bu g
r n m d e , u la la n s o n u la rn o la a n s t b i im d e g en i k a p s a m l o lm a s
o ld u k a d ik k a t ek icid ir. Y alnzca, te m el o la ra k d o al s a y la rd a n d a h a
fa z la g erel say o ld u u n u grm em ize o la n a k s a la m a k la k alm az fa k a t a y
rc a o la s so n su z s a y la rn b y k l n n b ir so n u o lm a d n d a g ste rir.
D a h a s arg m a n , h a fif e d e im i b i im in d e , g en el b ir h e s a p la m a n n b ir
b i im d e b ir so n a u la p u la a m a y a c a n a k a r a r v e rm e n in h e s a b a d a y a l
h i b ir y o lu o lm a d n (Turing) g s te rir ve ilg ili b ir so n u d a, n ced en
a ta n m h i b ir g v e n ilir m a te m a tik se l k u r a lla r k m e sin in , ile m le rin t
m n m a te m a tik se l g e r ek le rin o n a y la n m a s y o lu y la k a p s a y a m a y a c a n
g ste re n G del'in n l e k sik lik te o re m id ir. S onraki b l m d e b u t r so n u
la rn n a s l elde e d ild i in e ilik in g enel a tm o sfe ri v erm e y i deneyeceim .
B u n u n la b irlik te b u b l m b itirm e k ze re C a n to r'u n so n s u z la ilg ili
ilk d ik k a t ekici b u lu u n u , d i e r b ir dey ile, ta m o la ra k d o al s a y la r k a
d a r k e sirli sa y o lm a s g er e in e k a r n a s ln d a do al s a y la rd a n ok d a h a
fa z la g erel say o lu u n u g e r e k te n n i in s tte k i s o n u c u n b e lirle d i in i g
relim . (Bu b u lu a s ln d a so n su z a ili k in n em siz o lm a y a n b ir k u ra m n
m e v cu t o ld u u n u sa p ta r!) Bu d u ru m , genellikle C 'yle g s te rile n g e r e lle rin
k a rd in a lite s in in a s ln d a 2K'e e it o ld u u n u

C = 2K

g r rse k o rta y a k a c a k tr. B ylece s tte k i a rg m a n y o lu y la, o lm a s g e


re k ti i zere, C > K0 olur.
C = 2X o ld u u n u g rm e n in p ek ok y olu m e v c u ttu r. 2K < C o ld u u n u
(esasen C > N0 o lm a s i in u a n gerek d u y d u u m u z u n t m ) g ste rm ek
z e re ve R 'n in b ir a lt k m e s i a r a s n d a 1-1 b ir u y g u n lu k o ld u u n u s a p
ta m a k y e te rlid ir. 2N'n in h e r b ir elem a n n , ya 0 y a da l 'i n ("d ard a" y a da
"ieride") d o al s a y la rn h e r b irin e b ir a ta n m a s o la ra k d n e b iliriz , d i
e r b ir d ey ile b u t r b ir elem a n rn e in

100110001011101...

g ib i b ir d iz i o la ra k d n le b ilir. (2 N'n in b u b e lirli e le m a n 0 d o al s a y s


n a 1, 1 d o al s a y s n a 0, 2 do al s a y s n a 0, 3 do al s a y s n a 1, 4 d o al s a
y s n a 1, vb, a ta r, by lece a lt k m em iz {0, 3, 4, 8 , ...,} olur.) u h a ld e t m
b u b a s a m a k d iz isin i, o n d a lk i a re tin i en so ld a k o n u m la n m o la ra k d
n d m z g erel b ir sa y n n ik ili g en ile m esi o la ra k o k u ru z. Ne y azk
k i b u , b u t r b e lirli g ste rim le rd e , d i e r b ir d ey ile b t n y le 0 'la r d a n ya
d a l'le r d e n o lu a n so n su z b ir diziyle s o n u la n a n la r d a ,116111 b ir a n la m b u
la n k l o lu u r a h a ts z ed ici g erei n e d e n iy le p ek ilem ez. Bu tu h a flk
ta n p ek ok a p ta l n u m a ra k u lla n a ra k k a n a b iliriz . B u n la rd a n b ir i ikili
b a s a m a k la ra , diyelim ki 3 b a s a m a n k u lla n a ra k ,
.313030313130303031303131313031...

ifa d e s in i elde etm ek ze re b o b a s a m a k eklem ek ve s o n ra s n d a b u sa y y


g erel b ir s a y n n s r a d a n o n d a lk ifa d e si g ib i o k u m a k tr. B u ra d a n h a r e
k etle, a s ln d a 2Wve M'nin b e lirli b ir a lt k m e si (dier b ir d ey ile, o n d a lk
u z a n ts b u tu h a f g r n m l b o b a s a m a k b ra k lm b iim e sa h ip a lt k
me) a r a s n d a 1-1 u y g u n lu k o lu tu rd u k . Bu n e d e n le o lm a s g ere k ti i g ib i
2N < C o lu r (ve a rtk C a n to r'u n C > X0 ifa d e s in i elde ederiz).
C = 2X s o n u c u n u k a rm a k ze re C < 2K o ld u u n u g ste re b ilm em iz
g erek ir. u h a ld e 0 ile 1 a r a s n d a k i h e r gerel say, b a z e n g e re in d e n fa z la
o lsa d a ik ili b ir gen ilem ey e ( stte ele a ln d gibi) s a h ip tir; b u n ed e n le
g er elle re a it b u b e lirli km e < 2N o la n k a rd in a lite y e s a h ip tir . Bu a ra l
R 'n in t m n e ,116121 g ere k ti i z e re C < 2K'i ve b u r a d a n C = 2K'i s a p ta y a
ra k g e n ile te n p ek ok b a s it fo n k siy o n m e v c u ttu r.
T em elle ri ay n o lsa d a C a n to r'u n a rg m a n a ilik in o rijin a l v e rsiy o n u
s tte s u n u la n d a n b ir b i im d e fa rk l v erild i. O nun o rijin a l v e rsiy o n u d a y i
n e elik i y o lu y la f a k a t d a h a d o la y sz b ir k a n tt. K afad a N 'yle, k esin b i
im d e 0 ve 1 a r a s n d a b u lu n a n g erel s a y la r a r a s n d a k i v a rs a y m s a l b ir
1-1 u y g u n lu k c a n la n d rld ve h e r b ir i o n d a lk u z a n tl b i im d e y a z la n
g erel s a y la rn t m n n d e y b ir lis te s i o la ra k g ste rild i. L iste n in t a
m a m la n m o ld u u n a ilik in v a rsa y m d a k i b ir elik i, lis te d e b u lu n m a y a n
b ir g erel sa y n n , d iz ilim d e s t sol k e d en b a la y p lis te d e k i n 'in c i g e r
el sa y n n y e rin i n 'in c i k o n u m la d e itire re k a n a keg en b o y u n c a a a
in e re k o lu tu ru ld u u b ir "kegen a rg m a n " y o lu y la eld e ed ild i. (Buna
ilik in p ek ok p o p le r a k la m a m e v c u ttu r; rn e in b u n u n la ilg ili o la ra k
T he E m p e ro r's N e w M in d [K ra ln Y en i Usu] a d l k ita b m d a k i v e rsiy o n a
b a k n .)116131 Bu (bu b l m n b a n d a a < 2 ifa d e sin i g ste rm e k ze re k u l
la n d m z d a ieren) genel t rd e k i a rg m a n b a z e n C a n to r'u n " ap raz k e
sii" o la ra k a d la n d rlr.

16.5 Matematiin tem ellerindeki bilmeceler


stte b e lirtild i i z e re s re k lili e (dier b ir d ey ile M) ili k in k a rd in a -
lite , 2K, g en e llik le C h a rfiy le g ste rilir. C a n to r b u n u , N0 k a rd in a lite s in in
a r d n d a n "so n ra k i en kk" a n la m n a gelecek e k ild e "Nj" b i im in d e g s
te re b ilm e y i te rc ih ed e rd i. D enedi f a k a t 2K = o ld u u n u k a n tla y a m a d ;

t [16.12] Birini gsterin. pucu-, rnein ekil 9.8'e bakn.


? [16.13] Bunun, a < 2" olduunu gsterm ek zere b u rad a verdiim a = N0 durum undakiyle
esasen niin ayn argm an olduunu aklayn.
a s ln d a s re k lilik h ip o te z i o la ra k b ilin e n " 2K = K /'e ili k in ta r t m a k o n u
su C a n to r o n u ile ri s rd k te n u z u n y lla r so n ra z lm em i n l b ir k o n u
h a lin e g eldi. "M utlak" b ir a n la m d a h a la z m s z d r. K u rt G del v e P au l
C ohen s re k lilik h ip o te z in in (ve a y rc a sem e h ip o te zin in ) s ta n d a r t km e
k u ra m n a a it a r a la r y o lu y la s o n u la n d rla b ilir o lm a d n g s te re b ild i
ler. B u n u n la b irlik te G d el'in b ir a z d a n geleceim ek sik lik te o re m i v e e
itli ilg ili k o n u la r n e d e n iy le b u , s re k lilik h ip o te z in in d o r u lu u k o n u s u
n u k e n d i i in d e zm ez. S ta n d a rt k m e k u ra m n a a it d o ru lu a k a r a r v e
reb ilece k k a n tla rd a n , y a d a b u n u n d n d a s re k lilik h ip o te z in in k ile rd e n
d a h a g l k a n tla m a y n te m le ri h l m e v c u ttu r; d i e r ta r a f ta n d u ru m
o n a ilik in d o ru lu k y a d a y a n l l n b a l o lu n a n m a te m a tik s e l b ak
a s n a d a y a n a n znel b ir k o n u o lu u o la b ilir .6 Bu k o n u y a, s re k lilik h ip o
te z i y e rin e sem e a k siy o m u y la ili k is i i in d e 1 .3 'te d e in ild i.
a < 2 b a n ts n n b iz e h e rh a n g i b ir en b y k s o n su z lu k o la m a y a c a
n s y le d i in i g r r z ; b ir k a rd in a l sa y s en b y k o la ra k ile ri s r l-
sey d i, b u d u ru m d a 2 k a rd in a l s a y s n n o n d a n b ile b y k o ld u u g r
l rd . Bu g erek (ve C a n to r'u n b u g erei s a p ta y a n a rg m a n ) m a te m a ti
in te m elleriy le ilg ili n em li k a rm la ra s a h ip ti. zellikle, d a h a n celeri
b ir en b y k k a rd in a l sa y (dier b ir d ey ile t m s n fla r n snf) o lm a s
g ere k ti i g r n d e o la n filo z o f B e rtra n d R u sse ll C a n to r'u n so n u c u n d a n
p h e e tti f a k a t k o n u y u a y rn tl o la ra k a l tk ta n so n ra , 1902 d o la y la
r n d a fik rin i d e itird i. A sln d a, C a n to r'u n a rg m a n n "t m k m e le rin
k m esin e" u y g u la d ve b u o n u u a n d a k i n l "R u ssell p a ra d o k s u " n a y
n eltti!
Bu p a ra d o k s u b i im d e o lu u r. "K endi k e n d ile rin in elem a n o lm ay an
t m k m eler"d en o lu a n Jl k m e sin i ele aln . (An itib a riy le b ir k m e n in
k e n d i k e n d isin in b ir elem a n o la b ilm e sin e in a n m a y a h a z r o lup o lm a m a
n z n em li d e ild ir. H i b ir k m e k e n d isin e a it d e ilse b u d u ru m d a Jl t m
k m e le rin k m esid ir.) K 'n in k e n d isin d e n ne h a b e r s o r u s u n u so ra rz . Jt
k e n d i k en d in e a it b ir y e m id ir? yle o ld u u n u d n n . yleyse o, k en d i
k e n d ile rin e a it o lm a y a n k m e lere ilik in Jl k m e sin e a it o ld u u n d a n s o
n u ta k e n d isin e de a it olm az; b ir eliki! A lte rn a tif d n b iim i, o n u n
k e n d is in e a it o lm a y d r f a k a t b u d u ru m d a k en d i k e n d ile rin in y esi o l
m a y a n k m e a ile s in in t m n e , d i e r b ir d ey ile Jl k m e sin e a it b ir elem an
o lm a ld r. Bylece, k e n d isin e a it o lm ad v a rsa y m y la e li ir b i im d e Jl,
Jl'ye a ittir . Bu d u ru m a k b ir elik id ir!

6 Benzer u y a n la r C antoru n g en ellenm i sreklilik hipotezi (a artk, tanm n b u rad a ta r t


m adm b ir "sra say s olm ak zere), 2 K = N+1, iin ve ayrca sem e aksiyom u iin de ge-
erlidir.
B u n u n b a s it e , a "tm k m e le rin k m esi" o la ra k k a b u l e d ild i i d u ru m
d a u y g u la n d n d a C a n to r'u n k a n tn a , a < 2 , o la n ey o ld u u b e lir tile b i
l ir .116141 A sln d a b u R u s se ll'n , p a ra d o k s la k a r la m a b i im id ir .7 Bu a r g
m an , a s ln d a "tm k m e le rin k m esi" g ib i b ir e y in m e v c u t o lm a d n
g ste rm e k te d ir. (A slnda C a n to r b u n u n z a te n fa rk n d a y d ve "R u ssell p a
r a d o k s u m u R u s s e ll'd a n b irk a yl nce b iliy o rd u .)8 "Tm k m e le rin k m e
si" k a d a r k e s tirm e b ir e y in y a s a k l b ir konu o lu u tu h a f g r n e b ilir. Bize,
b ir e y in n e za m a n k en d in e a it o ld u u n u ve ne za m a n o lm a d n s y ley en
iyi ta n m l b ir k u ra l m e v c u t o ld u u n d a , b ir km eye ilik in h e rh a n g i b ir
n e rm e n in m kem m el d ere ced e m a k u l olm ak z o ru n d a o ld u u d n le b i
lir. yle g r n y o r ki b u r a d a k e sin lik le b u t r b ir k u ra l, d i e r b ir d ey ile
h e r k m e n in ken d i i in d e o lm a s d u ru m u m e v c u ttu r! H ile, b u h a y re t v e r i
ci to p la m a , h e r b ir y esin e o ld u u gibi, ay n k o n u m u atfe d iy o r, d i e r b ir
d ey ile iki t r to p la m d a b a s it e b ir "km e" o la ra k a d la n d ry o r o lu u -
m u z d a d r. T m arg m a n , b ir fcm enin g er ek te n ne o ld u u n a ilik in ak
b ir fik ir s a h ib i o lm a m z a b a ld r. B ir kez byle b ir fik re sa h ip o ld u u
m u z d a u so ru o rta y a kar: b u e y le rin t m n n to p la m g e r ek te n b ir
k m e o la ra k k a b u l e d ile b ilir m i? C a n to r ve R u s s e ll'n b ize s y led i i ey
b u y a n tn h a y r o lm a s g ere k ti id ir!
A sln d a m a te m a tik ile rin b u ak b i im d e p a ra d o k s a l o la n d u ru m u k a
b u lle n m e le rin in yolu, "km eler" ve "sn flar" a ra s n d a b ir t r a y r tr m a
n n y a p lm o ld u u n u d n m e k tir. (Km eler, d ern e k lere g irm ek zere
h e r za m a n y e te rli d ere ced e sa y g n l a sa h ip o la ra k k a b u l e d ilirk e n s n fla
r b u r a la ra a ln m a m a s gerek en , kim i za m a n b a a k lm a s o ld u k a g
e y le r o la ra k d n n .) Ak k o n u u rsa k , b ir b t n o la ra k ele a ln m a s n a
b ir e k ild e iz in v e rile n h e rh a n g i b ir k m e ler to p la m b ir s n f o la ra k a d
la n d rlr. B az s n fla rn k e n d ile ri k m e o la ra k ele a ln m a k i in y e te ri d e
rec ed e s a y g n d r f a k a t d i e r s n fla r km e o la ra k k a b u l ed ilm e k i in y a
"ok by k " y a d a "ok d zen siz" o la ra k ele a ln r. D ier ta r a f ta n sn fla r,
daha byk o lu tu rm a k ze re b ir a ra y a to p la m a y a iz in li o lm ak z o ru n lu
d e ild ir. Bu n e d e n le "tm k m e le r k m esi" (ya d a "tm s n fla r snf")
iz in li d e ild ir fa k a t "tm k m e le r sn f" y a s a l o la ra k d e e rle n d irilir. C an
to r b u " st n " sn f D.'y la g ste rd i ve o n a n e re d e y se k u ts a l b ir a n la m a t
fe tti. " 2^ '" y la ilg ili so ru n o n u n , k e n d ile rin in de ou k m e o lm a y an 13'y a
a it fa rk l t m "a lt sn fla r" n "b ir a ra y a to p la n m a s"n i e rm e s id ir, b u n e
d en le b u d a iz in li d e ild ir.

M [16.14] Olan eyin b u olduunu gsterin.


7 Bkz., R ussell, 1903, s. 362; 1937 b ask sn d a ikinci dipnot.
8 Bkz., Van Heijenoort, 1967, s. 114.
T m b u n u n la ilg ili o ld u k a y e te rsiz g r n e n b ir ey sz k o n u s u d u r. Bu
d u ru m la ilgili o la ra k , b e n de k e sin lik le h o n u ts u z o ld u u m u itir a f e tm e li
yim . Bu ilem , b iz e b ir s n fn a s ln d a n e za m a n b ir k m e o la ra k n ite le n d i
in i s y leyen k e s tirm e b ir k s ta s m e v cu t o lsa y d m a k u l o la b ilird i. B ir s
n f, an c a k ve an c a k k e n d isi de b a k a b ir s n fn y e si o la b ilirs e b ir km e
o la ra k k a b u l edilir; b a n a s o rg u la m a y h a k e d e r g r n y o r! S orun, izgi e
k eceim iz b e lirg in b ir y e rin o lm a m a sd r. B ir kez b ir izgi izild i in d e , b ir
s re so n ra , b u iz g in in a s ln d a o ld u k a d a r b i im d e izild i i g r lm ey e
b a ly o r. K m eler k u l b m z e d a h a b y k (ya d a b a a k lm a s d a h a
g) s n fla r k a tm a m a k i in h i b ir n e d e n y o k m u g ib i g r n r. E lb e tte
a k seik b ir e lik id e n k a n lm a ld r fa k a t k m e le r k u l b n e y elik k o
u lla r n e k a d a r z g rl k o lu rs a km e k a v ra m n n m a te m a tik s e l k a n t
la r a ilik in a rtk s u n d u u y n te m le rin o k a d a r g l o ld u u o rta y a kar.
B u n a k a r n k u l b n k a p s n k k b ir a tla k k a d a r a ra la y n ve fe la k e t
o rta y ksn; ELK!; t m b in a y erle b ir olsun! Bu t r b ir izgi ekm ek
m a te m a tik te k i en h a s s a s ve z o r ile m le rd e n b ir id ir .9
Pek ok m a te m a tik i, k e n d isi u y a rn c a , b ir k m eye y a ln z c a , b ize b ir
e le m a n n ne z a m a n k m eye a it o ld u u n u ne za m a n o lm a d n sylem eye
o la n a k s u n a n d o la y sz b ir y a p m e v c u ts a iz in v e rile n k a t b ir tu tu c u "in a-
c y a k la m d a h i b e n im se y e re k , b u t r a r z g rl k l k te n g eri d n
te rc ih ed e b ilir. S rf seim ak siy o m u n u n k u lla n m y o lu y la ta n m la n a n
"km eler" b u t r k a t k u r a lla r a ltn d a k e sin lik le iz in v erilm ey e n b ir y elik
k s ta s n a s a h ip tir! Y ine de b u a r tu tu c u la rn , C a n to r'u n a p ra z k esi in e
k a r a r z g rl k le rd e n d a h a b a k o lm a d k la r o rta y a k ar. S o n ra
ki b l m d e , te h lik e n in ne o ld u u n u grm eyi deneyelim .

16.6 T u rin g m a k in e le ri v e G del te o re m i

lk o la ra k m a te m a tik te b ir ey i " o lu tu rm a " m n n e a n la m a g eld i iy le il


g ili b ir k a v ra m a g ere k d u y arz . D ikkati d o al s a y la r k m e sin in , M, a lt k
m e leriy le , en a z n d a n b u r a d a k i b a s it ele a l la rm z i in , s n rla n d rm a k
en iy isi o la c a k tr. Bu t r a lt k m e le rin h a n g ile rin in "y a p sa l o larak " t a
n m la n d n so ra b iliriz . an ly z ki e lim iz in a ltn d a , 20. y z y ln ilk te
b irlik d ilim in d e e itli m a n tk la r 10 ta ra fn d a n ile ri s r l p 1 9 3 6 'd a A lan
T u rin g ta ra fn d a n sa la m b ir tem ele o tu r tu la n h a r ik a b ir k a v ra m a s a h i

9 Bu k o n u larla ilgili yeni b ir yaklam iin bkz., W oodin, 2001. M atem atiin tem elleriyle ilgili
genel kaynak iin bkz., A bian, 1965 ve W ilder, 1965.
10 T uring'e ilikin b u ncler tem elde Alonzo C hurch, H askell B. Curry, Stephen Kleene, Kurt
Gdel, ve Emil P o st'tu ; bkz. Gandy, 1988.
biz. Bu, h e sa p la n a b ilirlik k a v ra m d r; a r tk elek tro n ik b ilg is a y a rla r b ize
ep ey ta n d k o ld u u n d a n , ilg ili fik irle ri b a z k e sin m a te m a tik se l d en k lem
le r b i im in d e v erm ek y e rin e b u fizik i a le tle rin ey lem lerin e b a v u rm a k b e
n im i in o la slk la y e te rli o la c a k tr. A ka s y le rsek , b ir h e s a p la m a (ya
d a a lg o r itm a ) id e a l b ir b ilg isa y a rn , "ideal", b e lirsiz b ir za m a n s re s in c e
"y p ra n m a" o lm a k sz n dev am ed e b ilm e, a s la h a ta y a p m a m a ve sn rsz
b ir d e p o la m a a la n n a sa h ip olm a a n la m n a gelm ek zere, g er e k le tird i i
e y le rd ir. M a te m a tik s e l o la ra k b u t r b ir ilem etk in b ir e k ild e T u rin g
m a k in e s i o la ra k a d la n d r la n e y d ir .11
H e rh a n g i b e lirli b ir T T u rin g m a k in e si, do al s a y la rla g e r e k le tirile
b ile n b e lirli b ir h e s a p la m a y a k a r lk gelir. T 'n in b e lirli n d o al sa y s
z e rin d e k i eylem i T (n ) b i im in d e y a z lr ve n o rm a ld e b u ey lem in (baka)
b ir m d o al sa y s so n u c u n u v e rd i in i k a b u l ederiz:

T(n ) = m.

B ir T u rin g m a k in e si, g e r e k le tird i i h e s a p la m a n n a s la so n la n m a m a s


n e d e n iy le "km az"a s a p la n m a (ya d a "b ir d n g y e girm e") zelli in e sa h ip
o la b ilir. B ir T u rin g m a k in e si do al b ir n s a y s n a u y g u la n d n d a ilem i
so n a e rd irm e k te b a a r s z o lu rs a b u d u ru m d a m a k in e h a ta l d r diyeceim .
te ta r a f ta n h a n g i sa y y la k a r la r s a k a r la s n ile m i h e r za m a n so n a
e rd ir ir s e o n u e tk in o la ra k a d la n d ra c a m .
S o n la n d rm a y a n (hatal) b ir T T u rin g m a k in e s in e b ir rnek, b ir n 'y le
k a r la t n d a n a d e t k a re li sa y n n (O2 = 0 dahil) to p la m o lm a y an en k
k d o al sa y y b u lm a y d en e y en m a k in e d ir. T(0) = 1, T ( l) = 2, T ( 2) = 3,
7 (3 ) = 7 o ld u u n u (bu d e n k le m le rin a n la m , s o n u n c u su k u lla n la ra k "7, 3
a d e t k a re li s a y n n to p la m o lm a y an en k k sa y d r" b i im in d e rn e k
le n d irilm e k z e re ),116151 b u lu ru z f a k a t T 4 'e u y g u la n d n d a , d rt k a re li s a
y n n to p la m o lm a y a n b ir sa y b u lm a y a a l a ra k so n s u z a dek h e s a p la
m a y a d ev a m ed er. Bu b e lirli m a k in e n in te k le m e sin in se b e b i h e r d o al s a
y n n a s ln d a k a re li d rt s a y n n to p la m o ld u u n u k a n tla y a b ile n b y k
18. y zy l F ra n s z - ta ly a n m a te m a tik i J o s e p h C. L a g ra n g e 'a a tfe d ile n n
l b ir te o re m d e y a ta r. (L agrange d a h a s o n ra b iz im i in fa rk l b ir b a la m
d a, g rece im iz z e re zellikle 20 ve 26. b l m le rd e o ld u k a d ik k a te d e er
b ir n em e sa h ip olacak!)
A yr h e r b ir (h a ta l y a d a etkin) T u rin g m a k in e si, b u b e lirli T u rin g m a
k in e sin in g e r e k le tird i i b e lirli a lg o ritm a y n ite le y e n k e s in b ir "k u llan m

n T uring m akinesiyle ilgili ay rn tl b ir aklam a iin bkz. Penrose, 1989, blm 2; rn. Davis,
1978 ya da orijinal kaynak, Turing, 1937.
& [16.15] A lgoritm am zn ne ekilde gerekletirilebileceine ilikin k abaca b ir aklam a yapn
ve b u b elirli deerleri aklayn.
k la v u z u " n a s a h ip tir. Bu t r b ir k u lla n m k lav u zu , b a s a m a k la r d iz isi b i i
m in d e y az ab ilec e im iz b ir "kod" y o lu y la b t n y le b e lirtile b ilir. D aha
so n ra b u diziyi b ir t d o al s a y s o la ra k y en id en y o ru m la y a b iliriz ; b y lece
t m a k in e n in , k en d in e a it b e lirli a lg o ritm a y g e r e k le tirm e s in e o la n a k s u
n a n "p ro g ram " k o d la r, t d o a l sa y s y la k o d la n a n T u rin g m a k in e s i TVyle
g ste rilir. K odlam a t m t d o al s a y la r iin a l m a y a b ilir fa k a t b ir se
b e p le a l m a d d u ru m d a , m a k in e n in b ir n 'y e u y g u la n d n d a b a a r s z
l a u ra d h e n z ele a ln m o d u ru m la ra ek o la ra k , Tt 'y i "h a ta l" o la ra k
d e in e b iliriz . E tk in b iric ik T t T u rin g m a k in e s i h e rh a n g i b ir te k il n 'y e u y
g u la n d n d a so n lu b ir s re s o n u n d a b ir y a n t sa la y a n m a k in e d ir.
T u rin g 'in te m el b a a r la r n d a n b iri, e v re n sel U T u rin g m a k in e s i o la ra k
a d la n d r lp n e e k ild e o lu rs a o lsu n h e rh a n g i b ir T u rin g m a k in e s in in ey le
m in i ta k lit ed e b ile n te k il b ir T u rin g m a k in e si b e lirtm e n in o la s o ld u u n u
fa rk etm esiy d i. U iin g ere k li o la n ey, ilk o la ra k ta k lit ed ilec ek b e lirli T t
T u rin g m a k in e s in i b e lirte re k t d o al sa y s z e rin e etki etm ek ve s o n r a
s n d a T t (ri)'y i h e s a p la m a y a d ev a m ed e b ilece i e k ild e n s a y s n a etk i e t
m e k tir. (Genel am a l m o d e rn b ilg is a y a rla r a s ln d a e v re n se l T u rin g m a k i
n elerid ir.) Bu b irle ik U (t,n ) ey lem in i

l/( t, n ) = r t (n)

o la ca k e k ild e y az ac a m . B u n u n la b irlik te T u rin g m a k in e le rin in b u r a d a


ta n m la n d z e re rn e in ( t,n ) g ib i do al sa y iftle ri y e rin e te k il d o al
s a y la ra etki e tm eleri g e re k ti in i ak lm z d a tu tm a ly z . Y ine d e b ir d o al
sa y iftin i d a h a nce g rd m z z e re (a ltrm a [16.8]) te k il b ir d o al
sa y o la ra k k o d la m ak p ek de z o r d e ild ir. U m a k in e s in in k e n d isi b ir d o al
sa y , u diy elim , y o lu y la ta n m la n r v e bylece

U = TU
ifa d e s in e s a h ip oluruz.
B ir T u rin g m a k in e s in in h a ta l y a d a etk in o ld u u n u n a s l s y le y e b ili
riz? Bu k a r a r v erm ek z e re b ir a lg o ritm a b u la b ilir m iyiz? Bu so ru n u n y a
n tn n a s ln d a "hayr" o ld u u n u g ste rm e k T u rin g 'in n em li b a a r la r n
d a n b irid ir. K ant, C a n to r'u n a p ra z k e s i in in b ir u y g u la m a s d r. nceki
g ib i M k m e sin i ele a la c a z f a k a t im d i M'nin t m a lt k m e le ri y e rin e
y a ln z c a k o n u n u n k e n d ile ri i in b ir e le m a n n k m ed e olu p o lm a d n a k a
r a r v erm e k ze re b ir h e s a p la m a k o n u su o ld u u a lt k m e leri ele alaca z.
(B u n lar N 'n in t m a lt k m e le ri o la m az n k M'ye a it t m a lt k m e le rin
s a y s C 'yken fa rk l h e s a p la m a s a y s y a ln z c a N0'tir.) Bu t r h e s a b a d a y a l
o la ra k ta n m la n a n k m e le r y in e le n e n b i im in d e a d la n d rlr. A sln d a N 'ye
a it y in e le n e n h e rh a n g i b ir a lt k m e y a ln z c a 0 y a d a 1 k ts v e re n b e lirli
t r d e e tk in b ir T u rin g m a k in e s in in k ts y o lu y la ta n m la n r. T(n ) = 1 d u
ru m u n d a n, T y o lu y la ta n m la n a n y in e le n e n k m e n in b ir y esiy k en ("ieri
de"), T (n) = 0 d u ru m u n d a n b ir ye d e ild ir ("darda"). u h a ld e C a n to r
a rg m a n n a y n e n nceki g ib i fa k a t y a ln z c a FsJ'ye a it y in e le n e n a lt k m e
le re o lm ak zere, u y g u la rz. A rg m an b iz e hem en , k e n d ile ri i in Tt 'n in e t
k in o ld u u d o al s a y la r k m e sin in y in e le n e n o la m a y a c a n s y ler. T 'n in
h a ta l o lu p o lm a d n sy lem ek ze re h e rh a n g i b ir T tu rin g m a k in e sin e
u y g u la n a b ilir h i b ir a lg o ritm a yok tu r!
Bu g ere k elen d irm e y e b ira z d a h a y a k n d a n b a k m a a b a s n a deer. Tu-
rin g /C a n to r a rg m a n n n g e r e k te n g ste rd i i ey, k e n d isi i in r t 'n in e t
k in o ld u u t k m e sin in y in e le n e n b i im d e sa y la b ilir b ile o lm a d d r.
N 'ye a it y in e le n e n b i im d e s a y la b ilir b ir a lt km e n ed ir? K en d ileri iin ,
a rd k o la ra k 0, 1 ,2 , 3, 4, ...'e u y g u la n d n d a so n u o la ra k b u k m e n in
h e r b ir y e s in i re te n etk in b ir T T u rin g m a k in e s in in m e v c u t o ld u u b ir
d o al s a y la r k m e sid ir. (yle ki, m , b ir n do al s a y s i in a n c a k ve a n
cak m = T (n) o lu rs a k m e n in b ir y e si olur.) N 'ye a it b ir S a lt k m e si a n
cak ve a n c a k k e n d isi ve a y rc a o n a a it W 5 t m le y e n i de y in e le n e n b i im
de s a y la b ilir o lu rsa y in e le n e n o lu r .116161 T u rin g /C a n to r a rg m a n n n b ir
e lik i t r e tti i v a rsa y lm 1-1 u y g u n lu k etk in T u rin g m a k in e le rin in y i
n e le n e n b ir n u m a ra la n d rm a s d r. N e ren d i im iz z e rin e k k b ir g z
d en g eirm e bize, b ir T u rin g m a k in e s in in Tt (n) ey lem in in d u rm a k ta n e z a
m a n b a a rsz o la ca n sy ley en h i b ir genel a lg o ritm a o lm a d n s y ler.
B u n u n b iz e so n u o la ra k s y le d i i ey, i e risin d e k a b u l e d ile b ilir b ir i
cik k m e n in , y eli i h e s a b a d a y a l b e lirg in k u r a lla r y o lu y la ta n m la n a n
k m e, y in e le n e n k m e le r o ld u u "a r tu tu c u lu a " ilik in k o n u m la ilg ili
b e s le n m i u m u tla ra k a r n , b u b a k a sn n b iz i h em en y in e le n e n o lm a
y a n k m e leri gz n n e a lm a z o ru n lu lu u n a y n e ltm e sid ir. Bu b a k a s
h a tta , iki fa rk l etk in T t ve Ts T u rin g m a k in e sin c e ta n m la n d k la rn d a , y i
n e le n e n iki k m e n in ay n y a d a fa rk l o lu p o lm a d k la rn a ilik in h e s a b a
d a y a l h i b ir g e n e l b i im li k a r a r v erm e y n te m i o lm a m a s te m el z o rlu u y
la d a k a r la r !116171 D ah a s b u t r b ir so ru n la , "km e" k a v ra m m z o ld u k
a tu tu c u b ir b a k a sy la sn rla m a y a a l t m z d a , fa rk l sev iy elerd e
te k r a r te k r a r k a r la lr. H er za m a n , d a h a nceki iz in v e rilm i k m e a ile
m ize a it o lm a y a n s n fla r gz n n e a lm a y a itiliriz .

[16.16] Bunu gsterin.


[16.17] Niin byle olduunu grebiliyor m usunuz? tpucu: n'ye uygulanan rasgele b ir T T u
ring m akinesi eylem iyle ilgili olarak, n'ye uygulanan T, hesab a dayal r adm n ard n d an
d urm am sa Q(r) = 0 ve d u rm u sa Q (r) = 1 olacak biim deki zellie sahip etkin b ir Q T u
ring m akinesini gz nne alabiliriz. Q(n)'n in r t (n)'le, Ts(n) elde etm ek zere, m odlo 2
toplam n aln.
Bu k o n u la r K urt G d el'in n l te o re m iy le y a k n d a n ilik ilid ir. O, m a te
m a tik ile r i in e ri ile b ilir o la n k a n tla m a y n te m le rin e ilik in s o ru n la il
g ilen d i. 20 . y zy la g irilirk e n ve u z u n y lla r s o n r a s n d a d a m a te m a tik ile r
k m e k u ra m n n a r z g rl k b i im d e k u lla n m n d a n k a y n a k la n a n
(R u ssell P a ra d o k su gibi) p a ra d o k s la r d a n , k e n d isi u y a rn c a , h a n g i g ere k e
le n d irm e s n rn n m a te m a tik s e l b ir k a n t o la ra k k a b u l ed ilece i k o n u s u n
d a k e sin b i im d e b e lirg in b ir k u r a lla r b t n n n s a p ta n m a k z o ru n d a o l
d u u m a te m a tik se l b ir b i im se l s is te m fik rin i ile ri s rm e k y o lu y la k a n
m a y a a l tla r. G d el'in g ste rd i i ey b u y a p m n a lm a y a c a y d . A s
ln d a o, b u t r b i im se l b ir F sis te m in in k u ra lla rn n b iz e m a te m a tik s e l
o la ra k y a ln z c a d o ru s o n u la r v e rd i in e g v en m ek z o ru n lu lu u n u k a b u l
etm ey e h a z r la n rs a k b u d u ru m d a a y rc a b e lirli b ir a k m a te m a tik s e l
G(F) ifa d e sin i de, G (F )'nin y a ln z b a n a F 'y e ilik in y n te m le rle k a n tla
n a b ilir o lm a d so n u c u n u k a rrk e n , d o ru o la ra k k a b u l etm ek z o ru n d a
o ld u u m u z u g ste rd i. B ylece G del, g venm eye h a z rla n d m z h e r h a n
gi b ir F 'n in n a s l a ld n g ste rd i.
G d el'in so n u c u d o la y sz b i im d e (ta rih i o la y la r d i e r t r l o lsa da)
T u rin g 'in k in i izler. Bu, n a s l ile r? B iim sel b ir s is te m le ilg ili n o k ta , Fye
ili k in k u ra lla rn d o ru b i im d e u y g u la n m olu p o lm a d k la rn k o n tro l
e tm ek z e re d a h a fa z la m a te m a tik s e l d e e rle n d irm e g ere k m em e sid ir. M a
te m a tik s e l b ir k a n tn F'y e g re d o ru lu u n a k a r a r v erm ek t m y le h e s a
b a d a y a l b ir k o n u olm ak z o ru n d a d r. H e rh a n g i b ir F 'y le ilg ili o la ra k ,
o n u n k u r a lla r k u lla n la ra k k a n tla n a b ile n m a te m a tik s e l te o re m le r k m e
s in in z o ru n lu o la ra k y in e le n e n b i im d e s a y la b ilir o ld u u n u b u lu ru z .
A rtk iy i b ilin e n b a z m a te m a tik s e l ifa d e le r "fila n ca T u rin g m a k in e si
ey lem i so n la n m a z" b i im in d e ifa d e e d ile b ilir. B u n a ili k in b ir rn e i, h e r
d o al sa y n n d rt k a re li sa y n n to p la m o ld u u n u s y le y en L ag ran g e te
o re m in i z a te n g rm t k . D ah a n l b a k a b ir te o re m 20. y zy l s o n u n d a
Andrevv W iles ta r a f n d a n k a n tla n a n "F e rm a t'n m so n te o re m i" d ir (1.3 ).12
B u n u n la b irlik te iyi b ilin e n b a k a (fak at zlm em i) b iri, 2 'd e n b y k
h e r ift s a y n n iki a s a l sa y n n to p la m o ld u u n a ilik in "G o ld b ach v a rs a -
y m "d r. Bu d o ad a k i ifa d e le r m a te m a tik m a n tk la rn c a Y l-c m le le ri
o la ra k b ilin ir. u h a ld e T u rin g 'in s tte k i a rg m a n n h em en , gerek f l -
c m le le r a ile s in in y in e le n e n b i im d e o lm a y an s a y la b ilir (dier b ir d ey ile
y in e le n e n b i im d e s a y la b ilir olm ayan) b ir k m e d en o lu tu u so n u c u iz
ler. Bu n e d e n le F 'y e a it k u r a lla r d a n (F'yi g v e n ilir v a rs a y m a k zere) elde
ed ilem ey ecek gerek f l- c m le le ri m e v c u ttu r. Bu, G del te o re m in in tem el
b i im id ir. A sln d a, b u n u a y rn tl o la ra k b ira z d a h a y a k n d a n in c ele y erek

12 B kz. Singh, 1997; W iles, 1995.


arg m a n s tt e b e lirtile n v e rs iy o n u n u elde edecek e k ild e d z e lte b iliriz
ve F 'n in y a ln z c a gerek f l- c m le le ri v erd i in e in a n rs a k , F y o lu y la a
d a n k u rtu lm a k z o ru n d a k i b e lirli b ir G(F) fl- c m le s in i, G (F )'n in d e a y rc a
gerek b ir f l- c m le s i o ld u u so n u c u n u k a rm a k z o ru n d a o lm a m z g e r e
in e k a r n eld e e d e riz !116181

16.7 Fizikte sonsuzun boyutlar


Son o la ra k b u so n su z ve o lu tu ru la b ilirlik k o n u la rn n n cek i b l m le
rim iz d e k i m a te m a tik ve u an k i fizik k a v ra y m z la ilik isi i in d e n a s l
y e r a ld n grelim . M a te m a tik ve fizik a ra s n d a k i y ak n ili k i a sn d a n ,
m a te m a tik te b u t r so n lu te si k m e k u ra m ve h e s a p la n a b ilirlik g ib i
n em li k o n u la rn fiziki d n y a y ta n m la y m z z e rin d e im d iy e k a d a r
o ld u k a s n rl b ir etkiye sa h ip o lm u o lm a la r d ik k a t e k ic id ir. K endi k i
is e l g r m e gre h e s a p la n a b ilirlik k o n u la rn n s o n u ta g elece in fizik i
k u ra m y la d e rin b ir ilik iy e sa h ip o la c a n b u la c a z ,13 f a k a t im d iy e k a
d a r m a te m a tik se l fizik te b u fik irle rin y a ln z c a ok k stl b ir k u lla n m sz
k o n u su o ld u .14
D eer b u la n s o n su z lu k la rn b o y u tu b a k m n d a n , fizik i h i b ir k u ra m n
S g erel sa y sis te m in e ilik in C (= 2S) k a rd in a lite s in in te sin e g id i im i
ze g erek d u y m a z g r n m e si o ld u k a a rp c d r. K arm a k C a la n n n k ar-
d in a lite s i R 'n in k iy le (dier b ir d e y ile C), C y a ln z c a k e n d isi z e rin d e b e
lirli to p la m a ve a rp m a k u ra lla ry la ta n m la n a n RxM (gerel sa y iftleri)
o ld u u n d a n , a y n d r. B enzer e k ild e , d e e rle n d ire g e ld i im iz v e k t r a la n
la r ve m a n ifo ld la r, b ir R x R x ...x R 'd en (ya d a CxC x ...xC) y a d a b u t r
s o n lu (ya d a s a y la b ilir o k lu k tak i, d i e r b ir d ey ile N0 d e erin d e) k o o rd i
n a t y a m a la rn d a n a ta n m k o o r d in a tla r o la b ile n n o k ta a ile le rin d e n in a
e d ilir ve k a rd in a lite y in e C 'dir.
Bu t r u z a y la r z e rin d e k i fo n k siy o n a ile le rin d e n n e h a b e r? D iyelim ki,
C n o k ta y a s a h ip b ir u za y z e rin d e k i t m g erel sa y d e e rli fo n k siy o n la
rn a ile s in i gz n n e a lrs a k , b y lece s tte k i d e e rle n d irm e le rd e n a ile n in
Cc y ey e (C -elem anl b ir u z a y d a n C -elem a n l b ir u z a y a y a p la n g n d e rim
le r o lm ak zere) sa h ip o ld u u n u b u lu ru z . Bu, k e sin lik le C 'd en b y k t r.
A sln d a Cc = 2C o lu r. (Bu, RR'ye a it h e r b ir e le m a n n 2RxR'n in b e lirli b ir
elem a n , d i e r b ir d ey ile R x R d e m e tin in (genellikle s re k lid e n uzak) b ir
a r a k e s iti o la ra k y en id en y o ru m la n a b ilm e s in in so n u c u d u r ve R x R 'n in

[16.18] Bunu o lu tu ra b ilir m isiniz grn.


13 Bkz. Penrose, 1989, 1994d, 1997c.
14 Bkz. Komar, 1964; Geroch ve H artle, 1986, 34.7.
k a r d in a lite s i C 'dir.) B u n u n la b irlik te b ir m a n ifo ld z e rin d e k i s re k li g e r
el fo n k siy o n la r sa y c a y a ln z c a C a d e ttir n k s re k li b ir fo n k siy o n , on a
a it ra s y o n e l k o o rd in a tl n o k ta k m e si z e rin d e k i d e e rle r b ilin d i in d e b e
lirle n ir. B u n la rn sa y s, ra sy o n e l k o o rd in a tl n o k ta la rn s a y s y a ln z c a N0
o ld u u n d a n Cx o lu r. Y ine de Cs = (2 >(0) l<0 = 2 XX><0 = 2N = C o lu r .11691
6.4, 6 'd a h ip e r fo n k s iy o n la r (9.7) o la ra k b ilin e n ok b y k gen ellem ey e
y ol a a n s re k li fo n k siy o n la ra ilik in b e lirli genellem ey i ele ald k . B u n u n
la b irlik te b u n la rn s a y s, (her b ir i sa y c a C olan) h o lo m o rfik fo n k siy o n
iftle ri y o lu y la ta n m la n d k la r i in y in e C 'd en b y k d e ild ir.
2 2 .3 'te k u a n tu m k u ra m n n , s o n d erece ok b o y u ta s a h ip H ilbert u z a
y o la ra k b ilin e n b e lirli u z a y la rn k u lla n m n a g ere k d u y d u u n u g r y o r
o laca z. B u n u n la b irlik te Bu b e lirli so n su z b o y u tlu u z a y la r so n lu b o y u tlu
u z a y la rd a n b e lirg in b i im d e fak l o lsa da, o n la r z e rin d e so n lu b o y u tlu
d u ru m d a k in d e n d a h a fa z la s re k li fo n k siy o n m e v cu t d e ild ir ve to p la m
sa y o la ra k y in e C eld e ed e riz. K u an tu m a la n k u ra m n d a k i y ol in te g ra l fo r-
m la sy o n u y la (26.6 'd a ta rt la c a zere) ili k is i i in d e b u n d a n d a h a
y k se e g itm e n in en iy i y o lu , u z a y z a m a n d a k i h r n g r n m l e rile rin
(ya d a h r n g r n m l fizik i a la n d ze n le rin in ) b ir u z a y ele a ln d n d a
sz k o n u su olur. B u n u n la b irlik te to p la m sa y o la ra k h l y a ln z c a C eld e
e d e r g r n y o ru z n k h r n lk la rn a k a r n b u y a p la r d a s re k lili e
ili k in y e te rli b ak iy e m e v c u ttu r.
K a rd in a lite k a v ra m , fizik te k a r la la n u z a y la ra ili k in u y g u n b o y u t
k a v ra m n y a k a la y a c a k y e te rlilik te s a d e le tirilm e m i g r n y o r. A nlam l
u z a y la rn n e re d e y se t m k e n d ile rin d e b a s it e C n o k ta y a s a h ip tir. B u
n u n la b irlik te b u u z a y la rn "b o y u tla r"n d a , ilk b a k ta b u "b o y u tu " b a s it e
ele a lm a n v e k t r u za y y a d a M m a n ifo ld u n u n b o y u tu o la ra k d n d
m z ok b y k b ir fa rk llk m e v c u ttu r. M 'ye ilik in b u b o y u t d o al b ir s a
y (rn. o la a n u z a y z a m a n d u ru m u n d a 4, y a d a 12 .1 'd e ele a ln m faz
u z a y la r d u ru m u n d a 6 x 10 19) o la b ilir y a d a k u a n tu m m e k a n i in d e o rta y a
k an H ilb e rt d u ru m u z a y la rn d a k i (ya d a oundaki) g ib i so n su z o la b ilir.
M a te m a tik s e l o la ra k en b a s it so n su z b o y u tlu H ilb e rt u za y , k e n d isiy le il
g ili |z j |2 + |z 2|2 + |z 3|2 -I so n su z to p la m n n y a k n sa d , k a rm a k s a y
la r a a it (z 1,z 2<z3,...) d iz isin e ilik in u z a y d r. S onsuz b o y u tlu b ir H ilb e rt
u z a y d u ru m u n d a en u y g u n o la n b u b o y u tlu lu u K0 o la ra k d n m e k tir.
(B u n u n la ilg ili o la ra k e itli in c e lik le r m e v c u ttu r f a k a t b u r a d a b u n la ra
b u la m a m a k en iyisi.) n -g e r e l-b o y u tlu b ir u z a y la ilg ili o la ra k , o n u n (nok
ta la r n b u s re k lili in in n - b o y u tlu b ir d iz ilim d e d z e n le n d i in i ifad e
eden) "oon n o k ta y a sa h ip o ld u u n u syleyeceim . S o n su z b o y u tlu d u ru m
d a b u n a "oo" n o k ta o la ra k deineceim .
A yrca M z e rin d e ta n m l fa rk l t rd e k i u z a y la rla d a ilg ilen m ek tey iz.
B u n la r n o rm a ld e p r z s z k a b u l e d ilir f a k a t b az en , h ip e rfo n k siy o n k u r a
m (b k z . 9.7) k a p s a m n d a o rta y a k a ra k d a h a g e n e ld ir (rn. d a lm lar).
S e rb e stlik le rin i k s tla y a n (ksmi) t re v s e l d en k lem lere b a l o la b ilirle r.
Bu k a d a r k s tl d e ille rse b u d u ru m d a , (s ta n d a r t u z a y z a m a n i in n=4 o l
m ak zere) n - b o y u tlu b ir M i in n d e ik en li fo n k siy o n la r" o la ra k k a b u l
e d ilirle r. A lan h e r n o k ta d a k a d e t b a m sz b ile e n e sa h ip o la b ilir. Bu d u
ru m d a a la n d a k i se rb e s tlik ookcn'd ir diyeceim . Bu n o ta s y o n la ilg ili a k la
m a ,15 a la n la rn oon n o k ta l b ir u z a y d a n ook n o k ta l b ir u z a y a (k ab aca ve y e
re l olarak ) g e r e k le tirile n g n d e rim le r o la ra k d n le b ilm e s id ir ve no-
ta s y o n b i im in d e k i (biim sel)

( 00 * )" = oo't0 n

b a n ts n d a n y a ra rla n rz .
A lan lar u y g u n k sm i t re v s e l d en k lem lerce k s tla n d n d a , t m y le
a la n la ra ilik in b a la n g ve risi (zellikle 27.1'e bakn), d i e r b ir d ey ile
d a h a a z -b o y u tlu , diyelim ki (/-b o y u tlu S u zay z e rin d e b e lirtile n ik in cil
b ir a la n v e risi y o lu y la b e lirle n m e le ri s z k o n u su o la b ilir. V eri S z e rin d e
(tem elde, v e rin in S z e rin d e sa la m a k z o ru n d a o ld u u t re v s e l y a d a c e
b irs e l d e n k le m le r o la n k stla y c la ra b a l o lm a y an a n la m n a g elm ek z e
re) zg rc e ifa d e e d ile b ilirse ve b u v e ri <S'nin h e r b ir n o k ta s n d a b a m sz
r a d e t b ile e n d e n o lu u r s a b u d u ru m d a a la n d a k i s e rb e s tlik oor , 'd u r d i
yeceim . Pek ok d u ru m d a r ve <7'y u b u lm a k b t n y le k o la y b ir i d e il
d ir f a k a t n em li o lan b u n la rn , a la n la rn e d e e r d i e r n ic e lik le r b i im in
de n a s l ifa d e e d ile b ile c e in d e n b a m sz o la ra k d e i m e z n ic e lik le r o lm a
s d r .16 Bu k o n u la r b izim i in ile rid e d ik k a te d e e r b ir nem e sa h ip o lacak
(bkz. 23.2, 31.10-12, 15-17).

15 Bu k u llan l n o tasy o n u Jo h n A. VVheeler'a borluyum , bkz. VVheeler, 1960, s. 67.


16 Bkz. C artan, 1945, zellikle orijinal bask s. 75, 76'daki 68,69. r 'deki r niceliinin do
ru biim de kabul edildiinden em in olm ak iin b ir m ik tar zen gereklidir. ki sistem edeer
o lab ilir fak at yine de ilk b a k ta farkl olduu grlen r'le re sahip olarak. B ununla b irlik te q
d eerinin belirlenm esinde h ib ir bulanklk olam az. Bu konularn h a ssa s m odem uygulam a
lar ileri ef fa fla tn r; bu, j e t dem etleri kuram biim inde verilir, bkz. B ryant vd., 1991.
VVheeler'n n o tasyonunda, rnein oo2 2+3 1+5 ifad esi "2 deikenli 2 fonksiyona, 1 deiken
li 3 fonksiyona ve 5 sab ite bal olan alanlar" yerine kullanlm ak zere, b ir sad eletirm e ol
duu b elirtileb ilir, bkz. Penrose, 2003. Bu nedenle benzeri ifadeleri, p n e g a tif olm ayan
tam say k atsay l b ir polinom u gsterm ek zere, ele alm aya yneltiliriz.
UZAYZAMAN

17.1 Aristotelesi fiziin uzayzaman


u a n d a n itib a r e n ilgim iz, nceki b l m le rd e u ra t m z b y k o ra n d a
m a te m a tik s e l d e e rle n d irm e le rd e n k u ra m ve g zlem in b iz i y n e ltti i f iz i
ki d n y a n n gerek re sm in e dnecek, i in d e fizik i evren e ili k in t m o lg u
la rn g e r e k le ir g r n d o a la n a n la m a y a a l m a k la b alay a lm :
u z a y z a m a n . Bu k a v ra m n , k ita b n k a la n k sm n n o u n d a y a a m s a l b ir
ro l o y n ay a ca n greceiz!
n c e lik le n i in "u z ay z am a n " d iye so rm a ly z ? 1 G r n te o ld u k a f a r k
l b u iki k a v ra m b ir a r a y a g e tirm e g iriim i y e rin e u za y ve za m a n a y r a y
r d n m e n in n e re si y a n l? Bu k o n u d a k i o rta k alg y a ve E in s te in b u fik
ri, g en el g relilik k u ra m n d a o ld u k a m kem m el k u lla n m o lm a sn a k a r
n u z a y z a m a n ne E in s te in 'n o rijin a l fik riy d i ne de, yle g r n y o r ki,
o n u ilk d u y d u u n d a zel o la ra k h ey e c a n la n m t. D ah a s, G alilei ve
N evvton'n g relilik le ilg ili d a h a esk i m u h te e m k a v r a y la rn a h a k e ttik le
ri b i im d e b a k a rs a k o n la rn da te m e ld e u z a y z a m a n b a k a s n d a n b y k
y a r a r s a la y a b ild ik le rin i g r r z .
B u n u a n la m a k ze re, ta r ih te d a h a geriye g id e lim ve A risto te le s ve a
d a la r n n d in a m ik y a p l e rev e sin e h a n g i t r u z a y z a m a n y a p s n n u y
g u n o ld u u n u grm eye a la lm . A risto te le s fizi in d e fizik i u za y g s te r
m ek z e re kliti b ir E3 3 -u z a y k a v ra m m e v c u ttu r ve b u u z a y n n o k ta la n
zd e lik le rin i b ir a n d a n d i e rin e sa k la y p k o ru rla r. B u n u n se b eb i A risto
te le s i d z e n d e s a b it d u ru m u n d in a m ik o la ra k h a re k e te ilik in t m d i e r
d u r u m la ra te rc ih e d ilm e sid ir. Z am an n b ir a n n d a k i b e lirli b ir u z a m sa l
n o k ta n n d a h a so n ra k i b ir a n d a , o n o k ta d a b u lu n a n b ir p a r a c k b ir a n
d a n d i e rin e s a b it k a lrs a , a y n u z a m sa l n o k ta o ld u u n a ilik in tu tu m u
k a b u l ed eriz. G ereklie ili k in resm im iz , z e rin e ne t r id d e tli b ir h a r e
k e t y n e ltilirse y n e ltils in p e rd e z e rin d e k i b e lirli b ir n o k ta z d e li in i
k o ru m a k zere, sin e m a s a lo n u n d a k i p e rd e y e b en z er. B kz. ekil 17.1.

1 G em ite tire li "uzay-zam an" nerenlerden biri olm am a ram en bu n u n , bu k itap ta deyi bi-
lim de karm akla ned en olduu yerlerin var olduunu buldum . Buna uygun biim de b u ra
d a "uzayzam an"! benim siyorum .
e k i l 17.1 B u t r b ir f i z i k i ha
re k e t s in e m a p e r d e s i ze rin d e
a lg la n a b ilir m i? zerine ne t r
b ir h a re k e t y n e ltilir s e y n e l
t ils in p e r d e z e r in d e k i b e lirli
b ir n o k ta (b u ra d a " x " il e ia
retli) zd e li in i korur.

Z am an a y rc a b ir k lit i u z a y fa k a t grece n em siz b iri o la ra k d a, d i


e r b ir d e y ile 1 -b o y u tlu b ir E1 u za y o la ra k d a g ste rilir. B ylece za m a n
fizik i u z a y k a d a r, gerel R d o ru s u n u n y a ln z c a b ir k o p y a s o lm ak y e rin e
b ir " kliti g eo m etri" o la ra k d n r z . Bu d u ru m , "A risto telesi" d in a
m ik b a k m z d a te rc ih e d ilm i h e rh a n g i b ir b a la n g n o ta s sz k o n u su
d e ilk en M 'nin z a m a n n "sfr"n te m s il ed e n 0 e le m a n n te rc ih e tm e s in
d e n k a y n a k la n r. (B unda, "A risto tele si d in a m ik ya d a "A risto tele si fizik"
o la ra k a d la n d n la b ile n e y in id e a liz e ed ilm i b ir g r n m n k a b u l e d i
y o ru m , g e r e k A ris to te le s 'in n e d n m o lab ile ce iy le ilg ili h i b ir b a k
a s n a sa h ip deilim !)2 T ercih e d ilm i b ir "zam an b a la n g n o k ta s" o l
m u o lsa y d , z a m a n te rc ih e d ile n b u b a la n g n o k ta s n d a n u z a k la t n
d a d in a m ik b i im li y a s a la r k a f a la r d a d e i ir b i im d e c a n la n a b ilird i. T e r
cih e d ile n b a la n g n o k ta s n n o lm a d d u ru m d a y a s a la r t m z a m a n b o
y u n c a ay n k a lm a k z o ru n d a d r n k b u y a s a la rn d a y a n a c a te rc ih e d il
m i h i b ir z a m a n p a r a m e tr e s i m e v c u t d e ild ir.
B en zer e k ild e b en de te rc ih e d ilm i u z a m sa l b ir b a la n g n o k ta s o l
m a s g ere k m ed i i ve u z a y n (yine, gerek A risto te le sin n ey e in a n m o la
b ile ce iy le ilg isiz biim de!) d in a m ik y a s a la rd a k i ta m te k d z e lik le b irlik te
t m y n le rd e b e lirs iz b i im d e dev am e tti in e ilik in g r b e n im siy o
ru m . kliti g eo m etrid e is t e r 1 -b o y u tlu is te r 3 -b o y u tlu o lsu n , b ir u z a k lk
k a v ra m m e v c u ttu r. 3 -b o y u tlu u z a m s a l d u ru m d a b u , (m etre y a d a diy elim
ki ayakla* llen) o la a n kliti u z a k lk olm ak d u ru m u n d a d r; 1 -b o y u tlu
d u ru m d a b u u z a k lk (diyelim ki sa n iy e y le llen) s r a d a n z a m a n a r a l
d r.

2 yle g rnyor ki A ristoteles de, kliti E3 geom etrinin uzam sal geom etriyle ilgili tam b ir
aklam a su n m as gerekliliinin gerektirdii gibi sonsuz b ir uzay kavram yla ilgili zorluk
larla k arlam olab ilir fak at zam anla ilgili grleri E*xE 3 resm ine ilikin "E^le daha
fazla uyum iinde olm utur,
feet -n .
A risto te le s i fizik te ve a s ln d a G alilei ve N e w to n 'n d a h a so n ra k i d in a
m ik b i im li dzen(ler)inde, z a m a n a a it e z a m a n llk la ilg ili m u tla k b ir
k a v ra m m e v c u ttu r. B ylece b u , b u t r d in a m ik b i im li dzen(ler) u y a rn c a
b u ra d a k i, tam . d a b u a n d a k i z a m a n n , b u s a tr la r O x fo rd 'd a k i evim de,
o fisim d e y a z a rk e n , A n d ro m ed a g a la k s is in d e b ir o la y n m e y d a n a g eld i i
(diyelim ki b ir s p e m o v a y ld z n n p a tla m a s) "ayn zam an " o ld u u m u t
la k a n la m n a s a h ip tir. S in em a p e rd e s i b e n z etm em ize d n e rse k , p e rd e z e
rin d e y a n s tlm o ld u k a a y r ik i y e rd e m e y d a n a g elen ik i g r n t n n e
z a m a n l b i im d e g er ek le ip g er ek le m e d i in i so ra b iliriz . B u ra d a k i y a n t
a k tr. O lay lar, an c a k ve a n c a k a y n y a n s tlm e rev ed e g e r e k le irse
e z a m a n l o la ra k k a b u l e d ilir. Bu d u ru m d a (zam an la ilg ili o la ra k ay rlm )
iki o la y n p e rd e z e rin d e k i ay n u z a m sa l k o n u m d a g e r e k le ip g e r e k le
m e d i in e ilik in a k b ir k a v ra m a sa h ip olm ak y a n n d a a y rc a (u zam sal
o la ra k ay rlm ) b u iki o la y n ay n z a m a n d a g e r e k le ip g e r ek le m e d i in e
ilik in d e a k b ir k a v ra m a s a h ib iz . D a h a s ik i o la y la ilg ili u z a m s a l k o
n u m la r fa rk ly sa , ay n z a m a n d a g e r e k le se le r de g e r e k le m e se le r de,
a ra la r n d a k i u za k lk la ilg ili (di er b ir d ey ile p e rd e b o y u n c a l len u z a k
lk) ak b ir k a v ra m a s a h ip o lu ru z; a y rc a , iki o la y la ilg ili z a m a n la r f a r k
ly sa , ay n y e rd e g e r e k le se le r de g e r e k le m e se le r de a ra la r n d a k i z a
m a n a ra l yla ilg ili de a k b ir k a v ra m a sa h ip o lu ru z.
B u n u n b iz e s y led i i, A risto te le s i d ze n im izd e u z a y z a m a n b a s it b i
im d e, A risto te le s i u z a y z a m a n o la ra k a d la n d ra c a m

M = IE1x E 3

a rp m o la ra k d n m e n in u y g u n o ld u u d u r. Bu, b a s it b i im d e , t b ir "za
m a n " o la ra k E1'e a it b ir e le m a n ve x "u z ay d a b ir n o k ta" o la ra k E3'e a it b ir
elem a n o lm a k zere, (t,x ) iftle rin in u z a y d r. (Bkz. ekil 17.2.) E1x E 3'e a it
iki fa rk l n o k ta y la , d i e r b ir d ey ile ik i fa rk l o la y la ilg ili o la ra k , diy elim
k i (t,x ) ve ( t',x ') r E3'e a i t x ve x' n o k ta la n a ra s n d a k i u z a k lk a n la m n a g e
le n u z a m sa l a y n lk la n n a ve de a y n c a a r a la n n d a k i. E1'd e l lm b i im
d ek i t ve t' a r a s n d a k i a y n m a n la m n a g elen z a m a n f a rk n a ilik in iy i t a
n m l b ir e r k a v ra m a s a h ib iz . zellikle, ik i o la y n ay n y e rd e m e y d a n a g e
lip g elm ed i in i (u za m sal y e r d e itirm e n in yok oluu) ve ay n z a m a n d a
g er ek le ip g er ek le m e d i in i (zam an fa rk n n yo k oluu) b iliy o ru z .

17.2 Galileici grelilikle ilgili uzayzaman


im d i g elin 1638'de G alileo G alilei ta r a f n d a n s u n u la n d in a m ik b i im li
d z e n le ilg ili h a n g i u z a y z a m a n k a v ra m n n u y g u m o ld u u n u g relim . G a
lileici g relilik ilk esin i k e n d i u z a y z a m a n ta b lo m u z la b irle tirm e k istiy o -
e k il 17.2 A r is to te le s i
c/l = E*xE 3 u za y za m a n , t (z a
m an") kliti E 1 1 -u za y , ve x
("u za yd a ki n okta) kliti E3 3 -
u za y ze rin d e d e i m e k zere,
(t,x ) iftle r in in u za y d r.

ru z. Bu ilk e n in ile ri s rd e y in n e o ld u u n u a n m sa y a lm . G alilei'n in


k e n d i a k ta rm n d a n (b u ra d a y a ln z c a k s a ltlm h a liy le v erd i im S tillm an
D ra k e'y e3 a it b ir eviri; ve u la a b ile n le re a ln tn n t m n in celem ey i id
d e tle n eririm ) d a h a iy isin e u la m a k zo rd u r:
K en d in izi b y k b ir g em in in g v e rte si a ltn d a k i a n a k a b in e b ir a r k a
d a n z la b irlik te k ilitle y in ve y a n n z a sinek, keleb ek ve b a k a c a k a n a tl
k k h a y v a n la rd a n a ln ... h em en a ltn d a k i g en ie b ir k o v ay a d am la
d a m la a k a n b ir ie a s n ... g e m in in h a re k e ti o ya da b u e k ild e d a lg a la n
m a y a c a k b i im d e d ze n li o ld u u s re c e iste d i in iz h z la g itm e sin i s a la
y n . ... D a m la la r a ltta k i k o v an n i in e, d a m la la r h a v a d a y k e n gem i epeyce
m e sa fe k a t e tm e s in e ra m e n , k ta r a f n a d o ru d a m la m a k s z n d e ce k ...
k e le b e k le r ve sin e k le r h e r ta r a f a d o ru fa rk sz b i im d e k i u u la r n a d e
v am ed ecek y a d a g em in in se y rin e ay a k u y d u rm a k ta n b itk in d m e s i
n e k ta r a f n a d o ru y o u n la m a la r h i g erek lem ey ecek tir...
G a lile i'n in b iz e re tti i ey, d z e n li b i im d e h a re k e t ed en h e rh a n g i
b ir erev eyle ilg ili o ld u k la rn d a d in a m ik b i im li y a s a la rn k e sin lik le ay n
o ld u u d u r. (Bu o n u n , d n y a n n z o ru n lu b i im d e k i d u ra a n k o n u m u n u b e
lirte n d a h a nceki A risto te le s i y a p n n ak sin e, k e n d isi y o lu y la d n y a n n
h a re k e t h a lin d e o lm a sn a , b u h a re k e ti d o la y sz b i im d e fa rk etm em iz o l
m a k sz n iz in v e rile n K o pem ik d z e n in i i te n k a b u l e d iiy le ilg ili te m el
b ir b ile e n d i.) S a b it d u ru m fizi in i d z e n li h a re k e te ilik in o la n d a n a y rt
etm ek z e re h i b ir ey m e v cu t d e ild ir. B u n u n b iz e s tte ifa d e ed ilm i
o la n ey b i im in d e s y led i i, u z a y d a k i b e lirli b ir n o k ta n n u z a y d a so n ra k i
b ir z a m a n d a seilm i n o k ta y la ay n n o k ta o ld u u n u y a d a o lm a d n s y
le m e n in d in a m ik o la ra k h i b ir a n la m o lm a d d r. D ier b ir d ey ile s in e
m a p e rd e s i b en z etm em iz u y g u n su z d u r! Z am an ile rle d ik e s a b it k a la n h e r
h a n g i b ir a r d a la n u zay, b ir "perde", m e v c u t d e ild ir. U zay d ak i b ir p n o k

3 Bkz. Drake, 1953, s. 186-187.


ta s n n (diyelim ki diz s t b ilg is a y a rm n k la v y esin d ek i n le m i a re tin in
n o k ta s) b ir d ak ik a nce u z a y d a k i a y n n o k ta o ld u u n u y a d a o lm a d n
a n la m l b i im d e syleyem eyiz. Bu k o n u y a d a h a id d e tli b i im d e y n elm ek
z e re d n y a n n d n m e sin i g z n z n n n e g e tirin . Bu h a re k e t u y a rn c a ,
d n y a y ze y in d e k i (diyelim ki O xford enlem indeki) s a b it b ir n o k ta sz k o
n u s u d ak ik a i in d e b ir 10 m il k a d a r h a re k e t e tm i o la c a k tr. B u n a g re az
n ce se ti im p n o k ta s a r tk W itn ey k e n tin in y a k n la rn d a b ir y e rd e y a d a
d a h a te sin d e k o n u m la n m o la c a k tr. F a k a t bekleyin! D n y a n n g n e
e v re sin d e k i h a re k e tin i gz n n e alm y o ru m . B unu y a p a rs a m , p 'n in a rtk
y a k la k y z m il k a d a r f a k a t te r s y n d e d a h a u z a k ta o ld u u n u g r r m
(nk a rtk led en s o n r a d r ve b u r a d a d n y a g n e e v re sin d e k i h a r e
k e tin in te rs i y n d e h a re k e t eder), ve d n y a p 'd e n y le sin e u z a k b ir a la n a
h a re k e t e tm i o la c a k tr ki a r tk p d n y a a tm o sfe rin in e rim in in te s in d e
dir! Peki, g n e in S am an y o lu g a la k sim iz in m e rk e zi e v re sin d e k i h a re k e ti
n i h e s a b a k a tm a m a l m ym ? Ya d a g a la k sin in k e n d isin in y e re l g ru p i in
deki "u y g u n h a re k e t" in d e n n e h a b e r? Ya d a y erel g ru b u n , k k b ir p a r a
s o ld u u B a ak k m e si e v re sin d e k i, ya d a B a ak k m e sin in d e v a sa Sa
k m e siy le ilik ili ya d a b elk i Sa k m e sin in "B yk ekici"ye d o ru h a r e
keti?
A k tr ki G alilei'y i cid d iy e alm aly z. U zay d ak i h e rh a n g i b e lirli b ir
n o k ta n n , u a n d a n b ir d a k ik a s o n ra s n d a u z a y d a b en im se m i o ld u u m
n o k ta y la a y n n o k ta o la ra k d e e rle n d irilm e si g ere k ti i fik rin e ilitirile c e k
h i b ir a n la m m e v c u t d e ild ir. G alileici d in a m ik te , fizik i d n y a n n z a m a n
la b irlik te g elie n ey lem leriy le ilg ili b ir a la n b i im in d e y a ln z c a te k b ir
kliti E3 3 -u z a y n a sa h ip deiliz; z a m a n d a k i h e r b ir a n i in fa r k l b ir
E3'e, b u e itli E3'le r a r a s n d a do al h i b ir b e lirle m e o lm a k sz n sa h ib iz .
F izik i u z a y a ilik in k a v ra m m z n b ir a n g eerk en t m y le b u h a r la p
d i e r b ir an g eld i in d e b t n y le fa rk l b ir u za y o la ra k y e n id e n o rta y a
k a n b ir ey o la ra k g r lm e si k o rk u tu c u g r n e b ilir! T am d a o r a d a a l t
m z t r d e b ir ey o la ra k b u r a d a k i d u ru m la ilgili, 15. b l m m a te m a ti i
b iz i k u rta rm a y a gelir. G alileici u z a y z a m a n b ir E1x E 3 a rp m u za y d e
ild ir; o, E1 ta b a n u za y ve E3 lifiy le b irlik te b ir l i f d e m e tid ir !4 B ir lif d e
m e tin d e , b ir lifle b ir so n ra k i a r a s n d a n o k ta s a l o la ra k h e rh a n g i b ir b e lir
lem e m e v c u t d e ild ir; y in e de lifle r b irb irle rin e b irle ik b ir b t n o lu tu r
m a k z e re u y u m sa la r. H er u z a y z a m a n olay, b e lirli b ir 01 " s a a t u z a y "n a
ilik in b e lirli b ir elem a n o la ra k d o al b ir b i im d e b ir z a m a n a a ta n r f a k a t
b e lirli b ir E3 "konum u za y "n d ak i u z a m sa l b ir k o n u m a ilik in h e rh a n g i
d o al b ir a ta m a sz k o n u su d e ild ir. 15.2'deki d e m e t d ilin d e b ir

4 Bkz. A m ol'd, 1978; Penrose, 1968.


e k il 17.3 G alileci u z a y z a m a n E 1 ta b a n u z a y ve E 3 lifiy le b ir lik te b i r lif d e m e tid ir,
by lece, h e r u z a y z a m a n o lay b ir z a m a n a k a n o n ik y a n s tm a y o lu y la a ta n r k e n (m u tlak
zam an ) fa rk l E 3 d e m e tle ri a r a s n d a n o k ta s a l o la ra k h e rh a n g i b ir b e lirle m e m e v c u t d e il
d ir (m u tla k u z a y yok). (B u rad a y a ta y b i im d e g s te rilm i o la n ta b a n a k a n o n ik
y a n s tm a y ekil 15.2'yle k a r la tr n .) P a r a c k g e m ile ri, isel p a r a c k h a re k e tle ri
b u r a d a g 'n i n y a p s n n b e lirle d i i ey , y a n i "dz" d n y a izg ileri o la ra k g ste rilm e k z e
re, d e m e tin a r a k e s itle r id ir (ekil 1 5 .6 a'y la k a r la trn ).

z a m a n la ilg ili b u do al a ta m a 'd en E ^ e g er ek le en k a n o n ik b i im li y a n


s tm a y o lu y la g e r e k le tirilir. [Bkz. ekil 17.3; a y rc a ekil 15.2'yle k a r
la trn .)

17.3 Uzayzaman terim leriyle Nevvtonc dinamik


U za y za m an a ilik in b u "dem et" ta b lo s u o ld u k a iy id ir f a k a t G a lile i-
N ew to n d in a m i in i b u b i im d e n a s l ifad e etm eliyiz? N e w to n 'n , d in a m i e
ili k in y a s a la r fo rm le etm ey e a l rk e n k en d in i "m u tla k uzay " k a v ra m
n k a y rr g r n d b ir a k la m a y a itilm i b u lm a s a r tc d e ild ir.
G erekte N ew ton, en a z n d a n b a la n g ta , G a lile i'n in k e n d isi k a d a r G alile-
ici g relilik iy d i. Bu d u ru m , h a re k e t y a s a la rn a ilik in o rijin a l d en k le m le
rin d e G alileici g relilik k u ra ln n (bu k u ra l, fiziki ey lem in d z e n li b i im d e
h a re k e t e d e n b ir re fe ra n s s is te m in d e n d i e rin e o la n d e iim e k r o lu u
n u n g ere k lili i olm ak z e re ve z a m a n k a v ra m G alileici Q u z a y z a m a n a
ilik in s tte k i re sim d e b e lirtild i i g ib i m u tla k olm ak zere) te m el b ir y a s a
o ld u u n u b e lirg in o la ra k b e lirtm e s i gere i n e d e n iy le a k tr.
O rijin al o la ra k i le rin d e k i 4. y a s a a r a la r n d a k i G alileici k u ra l o la n b e
(ya d a alt) y a s a ile ri s r d 5 f a k a t d a h a so n ra P rin c ip ia a d y la y a y m la n a n
es e rin d e b u n la r, u an b iz im de "Nevvton y a s a la r" o la ra k b ild i im iz
k u ra la s a d e le tird i. B u n u n n e d e n i b u n n d i e rle rin i t re tm e k ze re

5 Bu, onun Principia sn n 1684te yazlm b ir ncl olan De m o tu corporum in m ed iis re-
g u la riter ced en tib u s elyazm as p arasn d a yer alm aktayd. Ayrca bkz. Penrose, 1987d, s.49.
y e te rli o lu u n u fa rk e tm i o lm a sy d . Y a sa la ry la ilg ili y a p s n k esin h a le
g e tirm e k ze re h a re k e tle rin k e n d isin e gre a k la n a c a b ir "m u tla k uzay"
k a v ra m n b e n im se m ey e gerek d u y d u . Z am an n d a "lif d em eti" k a v ra m
k u lla n ly o r o lsa y d (k u k u su z a b a r tl b ir o laslk), N evvton'n, y a s a la rn
t m y le "G alileici d e im e zle r" b i im in d e fo rm le e tm e s i d n le b ilir
o lu rd u . Bu t r b ir k a v ra m o lm a k sz n , N e w to n m "m u tla k u za y "a ilik in
b ir fik ir o rta y a k o y m a d a n , a s ln d a y a p m t, n a s l ile rle y e b ilm i o ld u u n u
g rm ek zo rd u r.
"G alileici u z a y z a m a n m z a ne t r b ir y a p a ta m a k zo ru n d a y z? Q lif
d em etim iz e b ir d e m e t b a la n ts (15.7) b a h e tm e k o lm a s g ere k en d en k e
s in lik le ok d a h a s e r t o lu r.11711 B u n u n y e rin e y a p m a m z g ere k en onu,
N e v v to n 'n b irin ci y a s a s y la u y u m lu b ir ey b i im in d e s u n m a k tr. Bu y a
sa , z e rin e h e rh a n g i b ir k u v v e tin etk im e d i i b ir p a r a c n h a re k e tin in
d ze n li ve dz b ir izgi z e rin d e o lm a s g ere k ti in i b e lirtir. Bu b ir e y le m
siz lik h a r e k e ti o la ra k a d la n d rlr. U za y za m an te rim le riy le , h e rh a n g i b ir
p a r a c n h a re k e ti (di er b ir d ey ile "gem i"i), ey lem siz b ir h a re k e t o l
s u n y a d a o lm a sn , p a r a c n d n y a izg isi o la ra k a d la n d r la n b ir e riy
le g ste rilir. G erekte G alileici u z a y z a m a n m z d a d n y a izg ileri h e r z a
m a n G alileici d em ete a it a ra k e sitle r olm ak z o ru n d a d r; b kz. 15.3117-21 ve
ekil 17.3. S ra d a n u z a m s a l te rim le rle "d z en li ve d z b ir izgide" (eylem
s iz lik h are k eti) b i im in d e k i k a v ra m , u z a y z a m a n te rim le rin d e b a s it b i im
d e "dz" o la ra k y o ru m la n r. Bu n ed e n le , Q G alileici d e m e ti d n y a iz g ile ri
n e ili k in "dzlk" k a v ra m n k o d la y a n b ir y a p y a s a h ip o lm a ld r. B unu
s y le m e n in b ir yo lu 'n in , b ire y se l E3 lifle riy le s n rla n d r ld n d a a fin
y a p n n h e r b ir E3'e ilik in k lit i a fin y a p y la u y u m i in d e o ld u u a fin
b ir u z a y (14.1) o ld u u n u ile ri s rm e k tir. B ak a b ir yol, d o al h a ld e E1x
E3'te ("A ristotelesi" d z e n li h a re k e tle r) b u lu n a n oo 6 d z izg iler a ile s in i
b e lirle m e k ve b u n la r, A risto te le s i M u z a y z a m a n m a ili k in g erek a rp m
y a p s n "u n u tu r"k en G alileici d em ete ilik in "dz izgi" y a p s n su n m a k
z e re d e v ra lm a k tr. (oo6'n n 6 -b o y u tlu b ir aile a n la m n a g e ld i in i a n m s a
y n ; b kz. 16.7.) B u n u n la b irlik te d a h a b a k a b ir yol, b ir m a n ifo ld o la ra k
ele a ln a n G alileici u z a y z a m a n n yok o la n e rilik ve yok o la n to rs iy o n u n
(E1 z e rin d e b ir d e m e t o la ra k ele a ln d n d a b ir d e m e t b a la n ts n a sa h ip
o lm a s n d a n epey fa rk l o larak) ik isin e b ird e n sa h ip o ld u u n u ile ri s r
m e k tir.117-31

P [17.11 Niin?
! [17.2) B unun nedenini aklayn.
[17.31 Bu yolu, t m n n n iin ayn yapy verdiini gstererek ay rn tl biim de akla
yn.
A sln d a b u n c b a k a s, E in s te in 'n fik irle riy le u y u m lu o la ra k
k tle e k im i a k la m a k ze re 17.5, 9 'd a gerek d u y ac a m z g en e lle m e lere
iz in v e rd i in d e n en ta tm in ed ici o la n d r, z e rin d e ta n m la n a n b ir b a
la n ty a sa h ip o lm a k la b iz e b ir je o d e z i k a v ra m s u n u lu r ve (tekil E3'le rd e k i
b a s it b i im d e dz izgi o la n la rd a n a y r olarak) b u je o d e z ile r N evvton'n
e y le m s izlik h a re k e tle r in i ta n m la r. A yrca je o d ez i o lm a y a n d n y a iz g ile ri
n i de ele a la b iliriz . O laan u z a m sa l te rim le rle b u n la r iv m e le n en p a r a c k
h a re k e tle rin i g ste rir. Bu iv m e n in gerek b y k l u z a y z a m a n te rim le
riy le, d n y a izg isin e ilik in b ir e rilik o la ra k l l r.11741 N e v v to n 'n ik in
ci y a s a s u y a rn c a b u ivm e p a r a c k z e rin d e k i to p la m k u v v e tin o n a a it
k tle y e b l m n e e ittir. (Bu N evvton'n, a p a r a c n ivm esi, m k tle s i ve
/ z e rin e e tk iy en to p la m k u v v et olm ak zere, a = f -h m b i im in d e k i
/ = m a 'sd r.) Bylece v erili b ir k tle d e k i p a r a c a ilik in d n y a iz g isi
n in e rili i b u p a r a c a etk iy en to p la m k u v v e tin d o la y sz b ir l s n
su n a r.
S ta n d a rt Nevvtonc m e k an ik te b ir p a r a c k z e rin d e k i to p la m k u v v et
d i e r t m p a r a c k la rd a n gelen k a tk la rn (vektr) to p la m d r (ekil 17.4a).
H e rh a n g i b e lirli b ir E3'te b ir p a r a c k z e rin d e k i k u v v ete b a k a b ir p a r a
c k ta n g elen k atk , b u b e lirli E3'te y e r a la n ik is in i b ir le tir e n izg id e etk ir.
D em ek o lu y o r ki o, iki p a r a c k a r a s n d a e z a m a n l b i im d e etk ir. (B k z .
ekil 17.4b.) N e v v to n 'n n c y a s a s b u p a r a c k la r d a n b iri z e rin e d i
eri ta ra fn d a n u y g u la n a n k u v v e tin b y k l k o la ra k h e r za m a n e it ve sz
k o n u su p a r a c k ta ra fn d a n d i e ri z e rin e u y g u la n a n k u v v etle te rs y n d e
o ld u u n u ile ri s re r. Ek o la ra k , fa rk l h e r t r d e k u v v ete ili k in b iz i, p a r
a c k la r a r a s n d a k i u z a m sa l u z a k l a ilik in h a n g i fo n k siy o n u n u n o k u v
v e tin b y k l o lm a s g ere k ti i ve h e r b ir p a r a c k la ilg ili, o k u v v ete
ilik in to p la m lei a k la y a n h a n g i k s ta s la r n k u lla n lm a s g ere k ti i
k o n u s u n d a b ilg ile n d ire n b ir k u v v e t y a s a s m e v c u ttu r. K tleek im e ilik in
b e lirli d u ru m d a b u fo n k siy o n u z a k l n k a re s in in te r s i o la ra k k a b u l e d ilir
ve to p la m lek N evvton'n, v e rili ik i k tle n in a rp m y la a rp la n k tlee-
k im le ilg ili G s a b iti b i im in d e a d la n d r la n b e lirli b ir s a b ittir. S em b o lleri
k u lla n d m z d a N evvton'n, m k tle li b ir p a r a c a k e n d is in d e n r k a d a r
u z a k ta b u lu n a n M k tle li b a k a b ir p a r a c k ta ra fn d a n u y g u la n a n ekim
k u v v etiy le ilg ili iy i b ilin e n d e n k lem in i elde ederiz:
GmM
r2
Y aln zca b u b a s it b ile e n le rd e n , h z la r k h z n d a n n em li b i im d e
az o ld u u s re c e b y k lekli c isim le rin (ve a y rc a ou te m e l d n te

[17.4] Bu erilikle ilgili, V b a lan ts biim inde b ir ifade yazm aya aln. T anjant vektrleri
zerin d e (varsal h an g i no rm alletirm e koullar gereklidir?
e k il 17.4 (a) N ew to n c k u v v et: h e r h a n g i b ir z a m a n d a b ir p a r a c k z e rin d e k i (ift s a p l
ok) to p la m k u v v e t d i e r t m p a r a c k la r d a n g elen k a tk n n (ekici y a d a itici) v e k t r to p
la m d r. (b) k i p a r a c a a it d n y a iz g is i ve a r a la r n d a , ik is in i b ir le tir e n izgi z e rin d e
h e rh a n g i b i r a n d a , b u a n n ta n m la d b e lir li E3'te "an lk o larak " e tk iy e n kuvvet.
N e w to n 'm n c Y a s a s b ir i z e rin e d i eri ta r a f n d a n u y g u la n a n k u v v e tin b y k l k
o la r a k e it v e s z k o n u su p a r a c k ta r a f n d a n d i e ri z e rin e u y g u la n a n k u v v e tle te r s
y n d e o ld u u n u ile ri s re r.

m ik ro sk o p la bile g r lem ey ecek d en li k k p a r a c k la rn ) d a v r a n la rn


a k la m a k ze re m th i b ir is a b e tle k u lla n la b ile n o la a n s t g ve ok
y n l l e sa h ip b ir k u ra m n o rta y a k m as k a y d a d e e rd ir. K tleekim e
ili k in d u ru m d a , g n e siste m im iz d e k i gezeg en lerle ilg ili h a re k e tle rin o l
d u k a a y rn tl gzlem leri n e d e n iy le k u ra m ve gzlem a r a s n d a k i u y u m
zellik le b e r r a k tr. N evvton'm k u ra m n n so n d erece etk ile y ici b ir b a a r
o la n 107'd e b ir g ib i b ir is a b e te sa h ip o ld u u , zellikle N evvton'm b irlik te
y ol a lm a k z o ru n d a k ald b ilg in in is a b e ti b u n u n y a k la k y a ln z c a b in d e
b ir i (103'te bir) o ld u u n d a n , a r tk b ilin m e k te d ir.

17.4 Edeerlik ilkesi


Bu o la a n s t k esin li e ve N evvton'm b y k k u ra m n n g e r e k te n n e
re d e y se iki y z elli yl b o y u n c a ta rt m a s z k a lm a s g er e in e k a r n b u
k u ra m n m u tla k b i im d e k e s in o lm a d n a rtk b iliy o ru z ; d a h a s
N evvton'm d z e n i z e rin d e n g elim e k a y d e tm e k z e re E in s te in 'n k tlee-
k im in d o a sy la ilg ili d a h a d e rin lik li ve o ld u k a d ev rim ci b a k a sn a
g erek d u y u ld u . Y ine de b u b e lirli b a k a s k e n d i i in d e N evvton'm k u r a
m n gzlem e d a y a l h e rh a n g i b ir k a rm la ilg ili o la ra k d e itirm e z . D ei
im y a ln z c a , E in s te in 'n b a k a s k h z n n s n rll y la ilg ili d i e r
d n le r ve 1 7 .6 -8 'd e a k la n a c a k zel g relilik le ilg ili fik irle rle b i r
le tirild i in d e o rta y a kar. E in s te in 'n g e n e l g relili i so n u c u n u v ere n
ta m b irle im n ite l b i im d e 1 7 .9 'd a ve t m a y rn ts y la 1 9 .6 -8 'd e v e rile
cek.
e k il 17.5 (a) G a lile i'n in (sz edilen) d en ey i. B iri b y k b ir i k k iki k a y a eik P isa Ku-
le s i'n in te p e s in d e n b ra k lr. G a lile i'n in n g r s , h a v a d ire n c in in e tk isi gz a r d e d ile b i
lirs e ik is in in d e ay n o ra n d a d e c e iy d i, (b) B ir e le k trik a la n d a y ere k a r k o n u m la n m
te r s b i im d e y k l (eit k k k tled ek i) s n g e r to p la r. B ir y k a a y a "d er" f a k a t d i
eri y u k a ry a y k se lir.

y le y se E in s te in 'n d a h a d e rin b a k a s n e d ir? O, ed e e rlik ilk esin in


te m el n e m in in k a v ra n m a sd r. E sa s f ik irle r (16. y zy ld a, o n u n d a n c l
leri, 1 5 8 6 'da Sim on S tevin, h a tta 5 y a d a 6. y zy ld ak i Io a n n e s P h ilip o n o s
g ib i d a h a n ce k ile r o lm a sn a ram en) b y k G a lile i'n in (yeniden!) k e n d is i
n e k a d a r g id er. G alilei'n in , b ir i b y k ve b iri k k iki k a y a n n eik P isa
K u le si'n in te p e s in d e n d m e siy le ilg ili (sz edilen) d en e y in i a n m sa y n
(ekil 17.5a). G alilei'n in m th i n g r s ik is in in , h a v a d ire n c i e tk isin in
g rm ez d en g elin eb ilm e si v a r s a y la ra k ay n o ra n d a d ece iy d i. K ay alar
eik k u le d e n g er ek te n a tp a tm a m a s n d a n b a m sz o la ra k , o n u k e s in lik
le b u s o n u c a u la m a y a ik n a e d e n b a k a d e n e y le r g er e k le tird i.
im di b u r a d a b e lirtilm e s i g ere k en ilk n o k ta b u n u n k tle e k im le ilgili
a la n n b e lirli b ir zellii o ld u u ve c isim le r z e rin e etk i e d e n b a k a c a
k u v v e tle r i in b e k len m e d i id ir. G a lile i'n in n g r s n n d a y a n d k tle -
ekim zellii b ir cisim z e rin e v e rili b a k a b ir k tle e k im le ilg ili a la n t a
r a f n d a n u y g u la n a n k tle e k im k u v v e tin in id d e tin in o c ism in fctZesiyle
o ra n tl o ld u u gereiyken, a y rc a h a re k e te k a r o la n d ire n de
(Nevvton'n ik in c i y a s a s n d a g r le n m nicelii) k tle d ir. Bu ik i k tle k a v
ra m n b irb ir in d e n ay rp ilk in e k tle e k im le ilgili k tle ve k in cisin e e y
le m s izlik k tle s i dem ek y a r a rl o la c a k tr. (Ayrca k tle e k im le ilg ili e d il
g e n k tle y i e tk e n o la n d a n a y rt etm ek de se ileb ilir. E d ilg en k tle , m p a r
a c z e rin d e k i M p a r a c n d a n k a y n a k la n a n k tle e k im le ilg ili k u v v eti
ele a ld m z d a N evvton'n te rs k a re d en k lem in d ek i, G m M /r2, m k a tk sd r.
Af p a r a c z e rin d e m p a r a c n d a n k a y n a k la n a n k u v v eti ele ald m z
d a m k tle si k en d i e tk e n ro l n d e g r n r. B u n u n la b irlik te N evvton'n
n c y a s a s ed ilg en ve e tk e n k tle le rin e it o ld u k la r h k m n v e rir, u
h a ld e b u ik is in i b u r a d a b ir b ir in d e n ay rm ay ac a m .)6 Bu n e d e n le G a lile i'-
n in n g r s k tle e k im ve ey lem sizlik le ilgili k tle le rin d en k li in e (ya d a
d a h a d o ru o la ra k o ra n tll n a ) d a y a n r.
N evvton'n d in a m ik b i im li b t n s e l b a k a s n d a n ey lem sizlik ve
k tle e k im le ilg ili k tle le rin ay n o lu u D oann b e k le n m e d ik b ir d a v r a n
o la ra k g r n r. A lan k tle e k im le ilg ili d e il de diyelim ki b ir elek trik
a la n o lsa y d , b u d u ru m d a so n u b t n y le fa rk l o lu rd u . K tleek im le il
g ili e d ilg en k tle n in e le k trik b e n z e ri e le k trik y k y k en ey lem sizlik le (di
e r b ir d ey ile iv lenm eye k a r diren) ilgili k tle n in ro l k tle e k im du-
ru m u n d a k iy le ta m a n la m y la a y n d r (dier b ir d ey ile h l N evvton'n
ik in c i y a s a s , / = m a 'd a k i m 'dir). F ark , e it v e k k k tle li f a k a t te rs y k
l b ir s n g e r to p u iftin in G a lile i'n in k ay a iftin in b e n z e ri o la ra k k a b u l
ed ilm e siy le zellikle b e lirg in h a le g e tirilir. A rd a la n d a y ere d o ru y n le n
m i b ir e le k trik a la n d a b ir y k a a y a "der" f a k a t d i e ri y u k a ry a y k
selir; b t n y le te rs y n d ek i b ir ivm e! (Bkz. ekil 17.5b.) Bu, b ir k tle z e
rin d e k i e le k trik y k n , i a re tin in fa rk l o ld u u k a p s a m d a b ile, o n u n ey
le m siz lik m o m e n tiy le ilg ili k tle siy le h i b ir ilik isi o lm a y n d a n k a y n a k
la n r. G a lile i'n in n g r s e le k trik k u v v e tle rin d e g eerli d e ild ir; o y a l
n z ca k tle e k im in b e lirli b ir zelli id ir.
K tleekim e ilik in b u zellie n i in "e d e e rlik ilkesi" d en ir? "E d e
erlik," d z e n li b ir k tle e k im a la n n n b ir ivm eye e d e e r o ld u u g er e
iyle ilg ilid ir. E tki, iv m e le n en (y aln zca b ir yn d e itirm e o la b ile ce k olan)
b ir h a re k e t g e r e k le tire n b ir u a n i in d e n e re s in in "a a "s o ld u u n a
ilik in t m y le y a n l b ir fik re k a p lm a n n o la s o ld u u u a k y o lc u lu u y la
ilg ili o ld u k a ta n d k b ir rn e k tir. v m e n in e tk isiy le d n y a n n k tleek im
a la n n u a n i in d e b a s it o la ra k n a s l "h issed ild i i"y le a y rt ed ilem ez ve
iki etk i, siz e "olm as g ere k ti in i" h is s e tti in iz a a n n , a a d o ru o lan
g er ek y n d e n b e lirg in (belki de c a m d a n d a r b a k t n z d a a ra c a n z )
b i im d e fa rk l o lm a sn a yol a a c a k e k ild e iki fa rk l y n d e b ir b ir in e ek le
n e b ilir.
v m e ve k tle e k im in e tk ile ri a r a s n d a k i b u d e n k li in n i in ta m d a g e r
e k te n G a lile i'n in s tte a k la n a n n g r s g ib i o ld u u n u g rm ek zere
y in e o n u n , eik k u le n in te p e s in d e n d e re k a l a la n k a y a la rn gz n n e
aln . K a y a la rd a n b irin e y a p p d i e rin e b a k a n b ir bcek d n n . Bcee

6 B ununla b irlik te bkz. Bondi, 1957.


g re d i e r k ay a h a re k e t etm ek sizin , sa n k i h i de b ir k tle e k im a la n y o k
m u a s n a b a s it e h a v a d a d u ru y o r g r n r. (Bkz. ekil 17.6a.) K ay a larla
b irlik te d e rk e n b ce in de d a h il o ld u u ivm e k tle e k im a la n n ip ta l
e d e r ve sa n k i k tle e k im t m y le yok g ib id ir; ta ki k a y a la r ve bcek y ere
a r p a n a v e "ktleekim b a m sz" d en ey im 7 a n s z n so n a e re n e k a d a r.
"K tleekim b a m sz" o rta m d en ey im ley en a s tro n o tla r b iliriz f a k a t
o n la r b u d e n e y im le rin d e d n y a e v resin d e k i b ir y r n g ed e (ya d a b ir a n
lk o la ra k (!), d a l y a p a n b ir u a n iinde) b u lu n a ra k (ekil 17.6b) b c e i
m iz in a n i ve tu h a f s o n u n d a n k a n rla r. Y ine o n la r da tp k bcek g ib i s e r
b e s t b i im d e fa k a t ok d a h a te d b ir li ek ild e seilm i b ir y o ld a d e rle r.
K tleek im in ivm e ta ra fn d a n b u b i im d e (edeerlik ilk e sin in k u lla n m
yoluyla) o r ta d a n k a ld rla b ilm e si gerei, k tle e k im le ilg ili (edilgen) k t
le n in ey lem sizlik le ilg ili k tle y le ay n (ya d a o ran tl) o lu u n u n , G alilei'n in
m th i n g r s n te m elley e n o g er e in d o la y sz b ir so n u c u d u r.
Bu e d e e rlik ilk e sin i cid d iy e a la c a k sa k b u d u ru m d a 1 7 .3 'te n ey in
"ey lem sizlik le ilgili h are k et" o la ra k sa y lm a s g ere k ti iy le ilg ili b e n im s e
d i im iz g r te n fa rk l b ir b a k a sn k a b u l etm ek zo ru n d a y z. D aha
nce ey lem sizlik m o m e n tiy le ilg ili b ir h a re k e t, b ir cisim to p la m d a s f r d
k u v v ete b a l o ld u u n d a o rta y a k an t rd e b ir h a re k e t o la ra k a y rt e d ilir
di fa k a t k tle e k im d e b ir s o ru n a sa h ib iz . E d e e rlik ilk e si n ed e n iy le , e tk i
y en in k tle e k im le ilg ili b ir k u v v et olu p o lm a d n ya d a h a n g i d u ru m d a

ek il 17.6 (a) ekil 1 7 .5 a'd a b ir k a y a y a y a p m o la n b ce e g re d i e r k a y a b a s i t b i im


de, s a n k i k tle e k im a la n y o k m u g ib i, h a v a d a h a re k e ts iz o la ra k d u r u y o r g r n r, (b)
B e n zer b i im d e , y r n g e sin d e s e rb e s t e d o la n a n a s tro n o t k tle e k im -b a m sz b i r d e n e
y im e s a h ip tir v e u z a y s s d n y a n n b e lirg in v a rl n a k a r n h a v a d a h a re k e ts iz d u ru y o r
g r n r.

1 im dilerde R usya'da in sa n la r iin uakta ve parabolik uu lard a bu t r deneyim lerle ilgili


" tu rist frsatlar" mevcut!
k tle e k im le ilg ili b ir k u v v e tin y a ln z c a iv m e n in so n u c u o la b ile c e in in
"a n la lp a n la lm a d m " s y le m e n in y erel b ir y o lu m e v c u t d e ild ir. D a
h a s G a lile i'n in k a y a s z e rin d e k i bce im iz ya d a y r n g e d e k i a s tro n o t
d u ru m la rn d a k tle e k im le ilg ili k u v v e t b a s it b i im d e o n u n la b irlik te s e r
b e s t e d e re k o rta d a n k a ld rla b ilir. Ve k tle e k im k u v v e tin i b u e k ild e
o r ta d a n k a ld ra b ild i im iz i in o n u n la ilg ili fa rk l b ir tu tu m i in d e o lm a
m z g erek ir. Bu, E in s te in 'n d e rin lik li y eni b a k a sy d : e y le m sizlik le il
g ili h a re k e ti, p a r a c k la rn , k en d i z e rle rin e etk iy en k tle e k im le ilg ili ol
m a y a n to p la m k u v v et k tle e k im a la n n d a s e rb e st e d m e le rin i g e re k ti
recek e k ild e s fr o ld u u n d a (bylece e tk e n b i im li k tle e k im k u v v eti de
s fra d er) ed in d ik le ri h a re k e t b i im i o la ra k d e e rle n d irin . Bu n ed e n le
h em b ce im izin d y r n g e si h em de a s tro n o tu m u z u n d n y a e tra fn
d ak i y r n g e d e h a re k e ti ey lem sizlik le ilg ili h a re k e tle r o la ra k k a b u l e d il
m ek d u ru m u n d a d r. D ier ta r a f ta n y a ln z c a y e rd e d u ra n b ir i E in s te in 'n
d z e n in d e ey lem sizlik le ilg ili b ir h a re k e t g e r e k le tirm e z n k b ir k tle
ekim a la n n d a k i s a b it d u ru b ir s e rb e s t d m e h a re k e ti d e ild ir.
N evvton'a g re b u n u n "ey lem sizlik m om enti" s a y lm a s g e re k ir n k
Nevvtonc d ze n d e " s a b it d u ru m " h e r za m a n "eylem sizlik m o m en ti" o la ra k
k a b u l ed ilm e k z o ru n d a d r. K ii z e rin e etk iy en k tle e k im k u v v eti y e r t a
r a f n d a n y u k a r d o ru u y g u la n a n k u v v e t y o lu y la d e n g e le n ir f a k a t b u n la r
E in s te in 'n gerek d u y d u u g ib i a y r a y r s fr d e ild ir. te ta r a f ta n bcek
y a d a a s tro n o tu n E in s te in d z e n in d e k i ey lem sizlik le ilg ili h a re k e tle r
N evvton'a g re ey lem sizlik m o m e n tiy le ilg ili d e ild ir.

17.5 Cartan'n "Nevvtonc uzayzaman"


E in s te in 'n "eylem sizlik le ilgili" h a re k e t k a v ra m n u z a y z a m a n y a p s
n a n a s l ek lem leriz? E in s te in k u ra m n n b t n y n n d e b ir ad m o la ra k
N evvton'n k tle e k im k u ra m n n E in s te in 'n b a k a s u y a rn c a y en id en
fo rm le e d ilm e sin i gz n n e a lm a k fa y d a l o la c a k tr. 1 7 .4 ' n b a n d a
d e in ild i i ze re b u , Nevvton k u ra m n d a e s a sl b ir d e iim i g ste rm e z f a
k a t o n u n la ilg ili fa rk l b ir a k la m a sa la r. E in ste in d ev rim ci b a k a sn
o lu tu rd u k ta n b ir a lt yl k a d a r s o n ra b u y e n id e n fo rm la sy o n , s re k li -
g ru p la r la ilg ili k u ra m z e rin e n em li e tk isi 13. b l m d e n o t e d ile n (ve a y
rc a 12 .5'i de an m sa y n ), se k in g eo m etri ve c e b irc i lie C a rta n ta r a f n
d a n o rta y a k o n d u u n a g re ta r ih te n b a k a b ir se rb e s tiy i k a b u l ed iy o ru m .
Ak k o n u a c a k o lu rs a k C a rta n 'n d z e n in d e u z a y z a m a n a ili k in "dz"
d n y a izg ilerin i sa la y a n , Nevvtonc a n la m d a n d a h a ok b u E in ste in c
a n la m d a k i ey lem sizlik le ilg ili h a re k e tle rd ir. A ksi ta k tir d e g eo m etri
1 7 .2 'd ek i G alileici o la n a b e n z e r. B unu, N evvtonc k tle e k im a la n b t
n y le b u y a p i e ris in d e k o d la n m olm ak ze re, N evvto n c N u z a y z a m a n
o la ra k a d la n d ra c a m . (Belki de b u n u "C artanc" o la ra k a d la n d rm a ly -
d m f a k a t b u k u lla n s z b ir s z c k t r. H er d u ru m d a n e A risto te le s a r
p m u z a y la rn b iliy o rd u n e de G alilei lif d em etlerini!)
JV u z a y z a m a n , tp k d a h a nceki G alileici Q u z a y z a m a n d u ru m u n d a
o ld u u g ib i E1 ta b a n u z a y l ve E3 lifli b ir d em et olm ak d u ru m u n d a d r. Yi
n e de im d i K z e rin d e fj'd e n fa rk l o la ra k b ir t r y a p o lm a ld r n k
ey lem sizlik le ilg ili h a re k e tle ri g ste re n "dz" d n y a izg ileri a ile s i f a r k l
d r; b kz. ekil 17.7a. E n a z n d a n , k tle e k im a la n n n s e rb e s t d y a p a n
ev re n se l b ir re fe ra n s s is te m i y o lu y la t m y le o r ta d a n k a ld rla b ile n du-

e k il 17.7 (a) N e w to n -C a rta n JV u z a y z a m a n G alileci b e lirli d u ru m u n d a k i g ib i E 1 ta b a n


u z a y l v e E 3 lifli b i r d e m e ttir. Y ap s, k tle e k im e tk isin d e k i s e r b e s t d n E in s te in c
a n la m d a k i "ey lem sizlik le ilg ili" h a r e k e t a ile s i y o lu y la s a la n r, (b) T m u z a y b o y u n c a sa
b it N evvtonc b i r k tle e k im a la n n a ili k in zel rn ek , (c) E 3 lifle rin i y a ta y o la ra k s e r b e s t
d e a it d n y a iz g ile rin in t m d z o la n a d ek "k ay d rm ak " y o lu y la g r le b ile c e i
z e re y a p s t m y le 'n in k in e d e n k tir.
r u m la r d n d a k i t m d u r u m la rd a te m el o la ra k fa rk ld r. Bu t r b ir is t is
n a , t m u z a y b o y u n c a b t n y le (hem b y k l k h em y n olarak ) s a b it
o la n fa k a t z a m a n a k a r d e ien N evvtonc b ir k tle e k im a la n o lu r. Bu
t r b ir a la n d a s e rb e s t d y a p a n b ir gzlem ciye g re a s ln d a p ek d e b ir
a la n y o k m u gibi g r n r!ll75lBu t r b ir d u ru m d a JV 'nin y a p s g 'n in k iy le
ay n o lu r (ekil 17.7b, c). B u n u n la b irlik te k tle e k im a la n la rn n ou, b ir
k tle e k im a la n n n y o k lu u n d a n "tem el b i im d e fark l" o la ra k k a b u l e d i
lir. N iin b y le o ld u u n u g re b iliy o r m uyuz? JV'ye a it y a p n n g 'n in k in d e n
n e z a m a n fa rk l o ld u u n u fa rk ed e b iliy o r m uyuz? B u n a b ir a z d a n g elece
iz.
F ik ir, tp k b e lirli d u ru m u n d a o ld u u g ib i JV m a n ifo ld u n u n b ir b a
la n ty a sa h ip o lm a g e re k lili id ir. Bu b a la n ty a , V (bkz. 14.5) , ilik in je
o d e z ile r E in ste in c a n la m d a k i ey lem sizlik le ilg ili h a re k e tle ri g ste re n
"dz" d n y a izg ileri o lm a k d u ru m u n d a d r. Bu b a la n t to rs iy o n s e rb e s t
(14.4) o la ca k f a k a t g en e ld e b ir e rili e (14.4) de s a h ip o la c a k tr. B az
k tle e k im a la n la rn k tle e k im a la n y o k lu u d u ru m u n d a n "tem el b i
im d e fark l" y a p a n , az nce ele a ln a n u z a m s a l o la ra k s a b it a la n d u ru -
m u n d a k in in a k sin e, b u e rili in v a rl d r. Bu e rili e ili k in fizik i a n la m
k a v ra m a y a a lalm .
D n y a a tm o s fe rin in b ir m ik ta r z e rin d e s e rb e s t d g e r e k le tire n ,
k e n d isin e "A" o la ra k d e in ece im iz A lb ert isim li b ir a s tr o n o t d n n . A'-
y ta m o la ra k d n y a y ze y in e d o ru d m e a n n d a d n m e k y a r a rl o lu r
f a k a t A lb e rt'in h z n n n e o ld u u n u n nem i y o k tu r; ilg ile n d i im iz ey
o n u n v e e v re sin d e k i p a r a c k la r n iv m e sid ir. A 'y e v rele y en b ir p a r a c k
k re s in in v a r o ld u u n u ve b a la n g ta A 'ya gre s a b it o ld u u n u d n n .
u h a ld e , o la an Nevvtonc te rim le rle , b u k red e k i e itli p a r a c k la r d n
y a n n E m e rk e zin e d o ru h a f if b i im d e p ek ok fa rk l y n d e iv m elen ecek
(nk fa rk l p a r a c k la r i in E 'y e o la n y n h a f if b i im d e d e iecek tir) ve
a y rc a b u iv m e n in b y k l de d e iec ek tir. E y lem siz b ir g zlem cin in
(E in ste in c b ir an lam d a ), b u d u ru m d a A, y a k n ev red ek i ey lem siz p a r a
c k la ra n e o la ca n g zlem lem e siy le ilg ili o ld u u m u z d a n , a s tro n o t A 'nn
iv m e siy le k a r la trd m z greli iv m e le rle ilg ilen e ce iz. D u ru m ekil
1 7 .8 a'd a rn ek le n iy o r. A 'ya y a ta y b i im d e k o n u m la n m p a r a c k la r, d n
y a n n m e rk ezin e o la n s o n lu u z a k lk n ed e n iy le , A 'nn iv m e sin e n a z a r a n h a
fif e ie d o ru o la n y n le rd e E 'y e d o ru iv m e le n irk e n A 'ya d e y b i im d e
k o n u m la n m p a r a c k la r A 'ya g re h a fif e d a d o ru iv m e le n ec ek tir,

-G1 [17.5] xe a it t nin b ir fonksiyonu biim inde, b u n u h erhangi b ir zam an da uzam sal olarak s a
b it fa k a t zam ansal o larak hem byklk hem de yn b akm ndan deien verili b ir
Nevvtonc F(t) ktleekim alan yla ilgili olarak gerekletiren ak b ir dnm bulun.
e k il 17.8 (a) G elg it e tk isi. B a la n g ta k e n d is in e g re s a b it h a ld e k i y a k n p a r a c k la r n
b i r k re s in c e e v re le n m i a s tr o n o t A (Albert). N evvtonc te rim le rle , d n y a n n m erk ezi E'-
ye d o ru , y n v e b y k l k (tek s a p l oklar) o la r a k h a f if b i im d e d e ie n b ir iv m eleri v a r
d r. H e r b ir in d e n A 'n n iv m e sin i k a rm a k y o lu y la A 'ya g re iv m eleri (ift s a p l oklar) e l
d e ed eriz; b u g reli iv m e A 'ya y a ta y o la r a k k o n u m la n m p a r a c k la r iin h a fif e ie f a
k a t A 'ya d e y o la r a k k o n u m la n m p a r a c k la r i in se h a fif e d a d o ru d u r. Bu n e d e n le
k r e n in b i im i , s im e tri e k se n i AE d o r u ltu s u n d a o la n (yayvan) b i r d n m e e lip so id i h a l i
n e g elir. B a la n g b o z u lu m u h a c m i k o ru r, (b) im di A 'y d n y a n n m erk ezi E 'ye ta y n
v e p a r a c k k r e s in in E 'y i a tm o s fe rin h em e n z e rin d e s a rm a s n sa la y n , iv m e k re n in
h e r ta r a f n d a , M s a r la n to p la m k tle o lm a k zere, b ir ilk 4nG M h a c im a z a lm a iv m esiy le
(A = E 'y e gre) b ir lik te ie d o ru d u r.

n k k tle e k im k u v v eti E 'y e o la n u za k lk a r ttk a az a lr. Bu n ed e n le


p a r a c k k re s i b i im i b o z u lm u h a le g elecek tir. A sln d a y ak n ev red ek i
p a r a c k la rn b u b o z u lm a s k rey i, a n a ek sen i (sim etri ekseni) AE izg isi
d o ru ltu s u n d a o la n b ir d n m e e lip so id i, (yayvan) b ir e lip s o it h a lin e g e ti
re c e k tir. D ah a s, k re n in ilk b o z u lu m u h a c m i k re n in h a c m in e e it b ir
e lip s o it h a lin e gelecek e k ild e o lu r.11761 Bu son zellik Nevvtonc k tleek i-
m e ilik in te rs k a re y a s a s n n , b iz im i in E in s te in 'n g en el g relili in e
a d a m a k ll g ird i im iz d e n em li o la c a k k a y d a d e e r b ir g erek o lan , n ite l
b ir ze lli id ir. Bu h ac im k o ru y u c u e tk in in y a ln z c a b a la n g ta , p a r a c k
la r A 'ya g re s a b it h a ld e y k e n g e erli o ld u u b e lirtilm e li; y in e d e b u k o u l
la b irlik te , b u d u ru m A b ir v a k u m a la n n d a y k e n N evvtonc k tle e k im
a la n la rn a a it g en el b ir ze llik tir. (te ta r a f ta n e lip so id in d n el s im e tris i
b u r a d a ele a ln a n b e lirli g eo m etriy e a it sim e triy e ilik in b ir k az ad r.)
u h a ld e , t m b u n la r JV" u z a y z a m a n re sm im iz b i im in d e n a s l d n
m eliyiz? ekil 1 7 .9 a'd a b u d u ru m u n , A 'ya ve o nu ev reley en p a r a c k la ra
a i t d n y a izg ileri i in n a s l g r n d n b e lirtm e y e a l tm . (E lb ette

[17.61 Bu eitli zellikleri, b u ifadelerin h angi dzende geerli olma eilim inde o ld u k lan n
0 ( ) n o tasy o n u n u n kullanm yla ak hale getirerek tretin.
e k il 17.9 ekil 1 7 .8 'in k o m u je o d e z ile rle ilg ili g reli b o z u lm a la r b i im in d e k i u zay za -
m a n v e rs iy o n la r (ekil 1 7 .7 'n in JV N e w to n -C a rta n resm in d e), (a) A 'n n ve o n u ev reley en
p a r a c k la r n d n y a iz g ile rin d e g r ld z e re (bir u z a m s a l b o y u t b a s k la n m o la
rak), y a k n b i r E c is m in in k tle e k im a la n n d a n e tk ile n m i o la b ile c e k , b o u z a y d a k i je o
d ezi s a p m a s (tem eld e 1 9 .7 'd ek i W eyl erilii), (b) Je o d e z i d e m e ti i in d e k i k tle y o u n
lu u n d a n k a y n a k l ilg ili ie d o ru o la n ivm e (tem eld e R icci erilii).

u z a m s a l b ir b o y u tta n k u rtu lm a k z o ru n d a y d m n k gerek b ir 4 -b o y u tlu


g e o m e triy i g ste rm ek zo rd u r! an s e se ri te m el fik ri a k ta rm a k ze re iki
u z a y b o y u tu y eterlid ir.) P a r a c k (b u ra d a p a r a c k e m b e ri o la ra k g s te ri
len) k re s in e ilik in b o z u lm a n n A 'ya a it je o d ez i d n y a iz g isin e k o m u
o la n je o d e z ile rin je o d ez ik s a p m a s n e d e n iy le o rta y a k t n a d ik k a t edin.
1 4 .5 'te b u je o d ez i s a p m a s n n a s ln d a n e d e n V b a la n ts n a ili k in R e ri
li in in b ir l s o ld u u n u b e lirtm i tim .
N ew to n c fizik i te rim le rle , h e n z a k la d m b o z u lm a e tk isi k tleek i-
m e ilik in g elg it e tk isi d e n e n e y d ir. E 'n in ro l n A 'n m k iy le d e i tirirse k ,
b y le ce A 'y d n y a n n m e rk e zi ve ay (ya d a b elk i gnei) E 'd e k o n u m la n
m o la ra k d n r z , b u te rm in o lo jin in se b eb i ak h a le g elm i o lu r. P a r
a ck k re sin i d n y a o k y a n u s la rn n y ze y i o la ra k d n n , b y lece ay m
(ya d a g n ein ) d ze n li o lm a y a n k tle e k im a la n n d a n k a y n a k l b ir b o z u l
m a e tk isi v a r o ld u u n u g r r z .11771 Bu b o zu lm a o k y an u s g e lg itle rin in n e
d e n id ir, b y lece u z a y z a m a n e rili in e ilik in b u d o la y sz fizik i g ste rg e y
le ilg ili "g elgit etk isi" te rm in o lo jis i y e rin d e d ir.
A sln d a ele a lm a n d u ru m d a a y m (ya d a gne) d n y a y ze y i z e rin d e
k i p a r a c k la rn g reli iv m e le ri z e rin e e tk isi o p a r a c k la r z e rin d e k i t e

&S [17.7] Bu gelgit bozulm asnn, m (bir n okta olarak deerlendirilen) ktleekim etkisindeki
k tle ve r ona a it uzaklk olm ak zere, m r_3le o ran tl olduunu gsterin. Gne ve ay, d n
ya zerinde, neredeyse eit asal b o y u tlard a diskler sergilerler, yine de aym dnya okya
n u sla r zerin d e o lu tu rd u u gelgit bozulm as g neten kaynakl olann neredeyse be k a t
dr. Bu bize o n larn greli younluklar hakknda ne sylyor?
m el k tle e k im e tk isin e , d i e r b ir d ey ile d n y a n n k e n d is in in k tle e
k im le ilg ili ekm e e tk isin e y a p la n y a ln z c a k k b ir d z e ltm e d ir. E lb e tte
b u h e r b ir p a r a c n b ire y se l k o n u m u n d a n l ld ze re ie d o ru , d i
e r b ir d e y ile d n y a n n m e rk e zi (u za m sal a k la m a m z d a im d i, A n o k ta
s; b kz. ekil 17.8b) y n n d e d ir. P a r a c k k re si im d i h em en d n y a z e
rin d e (bylece h a v a s rt n m e s in i gz a rd ed e b iliriz) d n y a y e v re le r b i
im d e k a b u l e d ilirse k re n in h e r ta r a f n d a ie d o ru s e rb e s t d le r
(E in ste in c ey lem sizlik m o m e n tiy le ilg ili h arek et) sz k o n u s u o la c a k tr.
K resel b i im in b a la n g h a c m in e e it h ac im d e b ir e lip se b o z u lm a s y e r i
n e a rtk b ir h a c im a z a lm a s n a sa h ip o lu ru z. G enelde h e r iki etk i de v a r
o la b ilir. Bo u z a y d a ilk h a c im d e a z a lm a o lm a k sz n y a ln z c a b i im b o z u l
m a s m e v c u ttu r; k re m a d d e y i e v re le d i in d e e v rele n en to p la m k tle y le
o ra n tl b ir b a la n g h a c m i a z a l sz k o n u su o lu r. Bu k tle M 'y se, b u
d u ru m d a h a c im a z a lm a s n a ilik in b a la n g o ra n a s ln d a , G N ew to n k t
leek im s a b iti olm ak zere,
4ttGM
olur."7-8'' i79'
A sln d a C a rta n 'n g ste rd i i ze re, N evvton'n k tle e k im k u ra m n t
m y le V b a la n ts z e rin d e k i m a te m a tik se l k o u lla r b i im in d e , b u n la r t e
m eld e R e rili i z e rin d e y u k a rd a z e tle n e n g e re k sin im le re ilik in k esin
m a te m a tik s e l ifa d e le r sa la y a n ve p (ktle b l u z a m sa l hacim ) m a d d e y o
u n lu u n u fl'n in "hacim az a ltc " k sm y la ilik ile n d ire n d e n k le m le r o l
m ak zere, y e n id e n fo rm le etm ek o la sd r. B u n u n la ilg ili C a rta n 'n a y r n
tl a k la m a sn b u r a d a verm ey ece im n k b u , b t n s e l E in s te in k u r a
m b ir a n la m d a d a h a b a s it olm ak ze re, so n ra k i d e e rle n d irm e le rim iz i in
g ere k li deil. B u n u n la b irlik te fik rin k e n d isi b u r a d a b izim i in n em lid ir.
Y aln zca b iz i E in ste in k u ra m n a u s u lc a y n e ltti i i in deil a y rc a d a h a
s o n ra 30. b l m d e k i, k u a n tu m k u ra m n n bize su n d u u d e rin b ilm e c e le r
ve o n la rn o la s z m le riy le ilg ili d e e rle n d irm e le rim iz d e o y n a y a c a k b ir
ro le sa h ip o ld u u i in de n em lid ir.

17.6 I n sabit s n r l h z

stte k i ta rt m a la r m z d a E in s te in 'n g enel g relili in e ilik in iki te


m el g r n m , d i e r b ir d e y ile b iz e fizi in k u r a lla r n n d u ra a n lk ve

[17.8] Bunu, t m k tlen in k renin m erkezinde younlatn v arsay a rak olu tu ru n .


[17.9] Bu sonucun, d u ra an p arack lara a it evreleyen kabuk ne genilikte ya da ne biim de
olu rsa o lsun ve ktle dalm ne olursa olsun, h l olduka genel biim de doru olduunu
gsterin.
d z e n li h a re k e t a ra s n d a k i a y rm a k r o ld u u n u sy ley en g re lilik ilk e s iy
le b u fik irle rin k tle e k im a la n n k u a tm a k ze re n a s l in c e lik li b i im d e
d e itirilm e k z o ru n d a o ld u u n u s y ley en ed e e rlik ilk e sin i gz n n e a l
dk. im d i E in ste in k u ra m n d a k i, k h z n n s n rll y la ilg ili o la n n
c te m e l b ile e n e dnm eliy iz. Bu te m e l b ile e n in t m n n iz in in Gali-
le i'y e k a d a r s r le b ilm e si d ik k a te d e e r b ir g er ek tir; a y rc a G alilei n
so n lu b ir h z d a h a re k e t e tm e si g e re k ti in e ilik in , g e r e k te n b u h z l
m eye g iri m e si seb eb iy le, b u t r b e r r a k b ir b e k le n tid e k i ilk in s a n o la ra k
g r n r. K u llan d y n te m , u za k te p e le r a ra s n d a k i fe n e r k la rn n e-
z a m a n la n m a s d a d ah il, a r tk b ild i im iz ze re o ld u k a k a b a y d . B u n u n la
b irlik te 1667'de n g e r e k te n y o lc u lu k e tti i o la a n s t a b u k lu a ili
k in b ir n g r y e sa h ip o lm a s n n h i b ir yolu yoktu.
H em G alilei hem de N evvton'n,8 n d o as ve m a d d e y i b ir a r a d a t u
ta n k u v v e tle ri b a la y a n o la s d e rin b ir ro lle ilg ili g l k u k u la ra sa h ip
o ld u k la r g r l r. B u n u n la b irlik te b u n g r le rin u y g u n b i im d e g er ek
le tirilm e le ri, k im y a sa l k u v v e tle rin ve te k il a to m la r b ir a r a d a tu ta n k u v
v e tle rin g erek d o a sn n a a k t 20. y zy la k a d a r b ek lem ek z o r u n
d ay d . A rtk b u k u v v e tle rin k k en in d e te m el o la ra k (ykl p a r a c k la ra
e le k tro m a n y e tik a la n n d a h il ed ilm e siy le ilg ili olarak) e le k tr o m a n y e tik o l
d u k la rn ve a y rc a e le k tro m a n y e tiz m a k u ra m n n d a k k u ra m o ld u u
n u b iliy o ru z . A to m lar ve k im y ay a n la m a k ze re k u a n tu m k u ra m n d a n a l
n a c a k d a h a fa z la b ile e n g e re k ir f a k a t hem e le k tro m a n y e tiz m a ve h em de
a k la y a n te m el d en k lem ler, M ich ael F a ra d a y 'n , k e n d is in d e n 30 y l
d a n d a h a nceki m th i d e n e y se l b u lg u la rn d a n e tk ile n e n b y k sk o f i
ziki Jam es C lark M ax w ell ta r a f n d a n 1865'te o rta y a k o n a n la rd r.
M a x w e ll'in k u ra m n a s o n ra geleceiz (19.2) f a k a t b izim i in o n u n b u r a
d ak i n em i, k h z n n b e lirli, g en e llik le c o la ra k a n la n v e o la a n b ir im
le rle y a k la k 3 x l 0 8 m e tre b l sa n iy e o lan b ir s a b it de ere s a h ip o lu u n a
g erek d u y m a sd r.
B u n u n la b irlik te b u d u ru m , g relilik ilk e sin i k o ru m a k is te r s e k b ize
z m o ld u k a g b ir s o ru n k a rr. G enel alg bize, s a b it b ir siste m d e k i
gzlem ciy e g re n h z b e lirli c d e e rin i a lm o la ra k l l rse b u d u
ru m d a ilk in e o ra n la o ld u k a y k se k b ir h z d a h a re k e t ed e n ik in ci g zlem
c in in n y o lc u lu k e tti i h z , k e n d i h a re k e tin e b a l o la ra k a z alm y a
d a a r tm b i im d e fa rk l o la ra k leceini s y ler. B una ra m e n g relilik
ilk e si, ik in c i gzlem ciye a it fizik i y a s a la rn , b u n la r zelde ik in c i g zlem c i
n in a lg la d k h z n ta n m la m a k zere, ilk g zlem c in in k iy le zd e o l

8 G alile'nin Assayer 'de yap t b ir uyaryla ilgili olarak bkz. Drake, 1957, s. 278; a y n c a bkz.
New ton, 1730, so ru 30; Penrose, 1987d, s. 23.
m a s g ere k ti in i id d ia eder. I n h z n a ilik in s a b itlik le g re lilik k u ra l
a r a s n d a k i b u b e lirg in elik i E in s te in ', a s ln d a d a h a nce H o lla n d a lI f i
ziki H e n d ric k A ntoon L o re n tz ve d a h a ta m o la ra k F ra n s z m a te m a tik i
H en ri P o in c a re 'd e o ld u u gibi, k e n d isi y o lu y la e lik in in t m y le g id e ril
d i i d ik k a t ekici b ir b a k a s n a y n e ltti.
Bu n a s l iler? Bizim iin , rn e in k h z n n m u tla k o ld u u
M a x w e ll'in k i g ib i (i) b ir k u ra m la , k e n d isi u y a rn c a fizik i y a s a la rn , ta n m
la n m a la r i in h a n g i h z d a k i re fe ra n s sis te m i k u lla n lrs a k u lla n ls n ay n
g r n d (ii) g relilik ilk e sin in g ere k leri a r a s n d a z m s z b ir e lik i
n in b u lu n m a s n a in a n m a k d o a ld r. R e fe ra n s siste m i, n k in e y a k la a n
h a tta o n u a a n b ir h z la h a re k e t e d e r h a le g e tirile m e z m i? Ve b u t r b ir
sis te m e gre, e lb e tte b ilin e n k hz, o la slk la d a h a nce o ld u u g ib i k a
la m az m ? K u k u su z zm g o la n b u s o ru n b ir k u ra m y o lu y la , rn e
in o rijin a l o la ra k Nevvton ta r a f n d a n (ayrca s a n y o ru m ki G alilei ta r a f n
d a n da) d e ste k le n e n , n h z n n p a r a c k b e n z e ri d a v ra n m a s n ed e n iy le
k a y n a n h z n a b a l o ld u u g ib i b ir k u ra m la o rta y a km ad . Bu n e d e n le
G alilei ve Nevvton g relilik ilk e siy le b irlik te h l h u z u r i in d e y a a y a b ilir
ler. B u n a ra m e n n d o a s n a ilik in b u t r b ir ta b lo , y lla r i in d ek i
gzlem le, rn e in k h z n n , k a y n a n d a n b a m s z o ld u u n u g ste re n
a y rk ift y ld z la rla ilg ili g zlem ler a r a s n d a a r ta n b ir e lik iy le k a r
k a r y a k a ld .9 te ta r a f ta n M ax w ell k u ra m y a ln z c a g zlem d en (zellikle
H e in ric h H e rtz 'in 1888 d eneyleri) eld e e tti i g l d e s te k n e d e n iy le deil,
ay n z a m a n d a e le k trik a la n la ra , m a n y e tik a la n la ra ve a h k m e d e n y a
s a la r n k e n d isi a ra c l y la d ik k a te d e e r b ir k lk ve te m el b a s itlik te k i
m a te m a tik se l b ir d zen i in d e s m fla n d n ld k u ra m n zo rla y c ve b ir
le tiric i d o as n ed e n iy le de k u v v e tle n d i. M axw ell k u ra m n d a k d a lg a
b i im in i alr, p a r a c k deil ve b u k u ra m d a a s ln d a k d a lg a la rn n , k e n
d is i u y a rn c a y o lc u lu k etm ek z o ru n d a o ld u u s a b it b ir h z o ld u u g e r e
iy le y zlem ek d u ru m u n d a y z .

17.7 Ik k o n ile ri

U za y za m an g eo m etrik b a k a s bize, M a x w e ll'in k u ra m y la g relilik


ilk e si a r a s n d a k i elik iy le s u n u la n z m g s o ru n a ilik in z m e g i
d en zellik le b e lirg in b ir ro ta sa la r. D ah a nce de b e lirtti im g ib i b u
u z a y z a m a n b a k a s E in s te in 'n b a la n g ta (ne L o re n tz 'in n e de h a t ta
g r n e n o ki P o in ca ire'in ) b e n im se d i i b a k a s d e ild i. B u n u n la b ir lik
te s o n r a d a n k a v ra n d ze re b u y a k la m n g c n g re b iliriz . im d ilik
e k il 17.10 Ik k o n isi tem el k h z n b e lir tir . B ir p u z a y z a m a n n o k ta s n d a n (olay) g e
en fo to n g e m ile ri, (a) S af u z a m s a l te rim le rd e (gelecek) k k o n isi p 'd e n d a r d o ru
g e n ile y e n b i r k r e d ir (d alg a p a ra v a n la r), (b) U z a y z a m a n d a p 'y le k a r la a n fo to n g e
m i le ri p 'd e k i k k o n isin i s p r r , (c) E ik u z a y z a m a n la r d a h a s o n r a d e e rle n d ire c e i
m iz i in sk lk la p 'd e k i bo k oni o la ra k a d la n d r la n k o n iy i, u z a y z a m a n d a k i, d i e r b ir d e
y ile p 'd e k i Tp ta n ja n t u z a y n d a k i y e re l b ir y a p o la ra k d n m e k d a h a iy id ir.

k tle e k im i ve ed e e rlik ilk e sin in n e d e n o ld u u m e v cu t in c elik v e k a r


k lk la r gz a rd edelim . Bo b ir ta ta h ta ya d a o n u n y e rin e n ite lik s iz
b ir g erek 4 -m a n ifo ld la b a la y a c a z . Ik hz o la ca k te m el b ir h z n m ev
c u t o ld u u n u s y le m e n in n e a n la m a g eleb ilec e in i g rm ek istiy o ru z .
U za y za m an d a h e rh a n g i b ir p n o k ta s n d a (dier b ir d ey ile "olay"), p 'd e n
u z a m s a l t m fa rk l y n le rd e geen fa rk l t m k n a ile le rin i k a fa m z
d a c a n la n d ra b iliriz . U zay zam an a k la m a s p 'd e n geen d n y a izg ilerin e
ilik in b ir a ile d ir. Bkz. ekil 17.10a, b.
M ax w ell k u ra m b ir d a lg a e tk is i o la ra k k a b u l e tse de, b u d n y a
iz g ile rin i "foton gem ileri" b i im in d e an m ak u y g u n o la c a k tr. eitli s e
b e p le r n e d e n iy le b u , g er ek te n de n em li b ir e lik i d e ild ir. M ax w ell k u
ra m n d a b ir "foton", ok y k se k f re k a n s l k k b ir d em et e le k tro m a n y e
tik k a rk lk o la ra k d e e rle n d irile b ilir ve bu, a m a la rm z i in o ld u k a
u y g u n b i im d e k h z n d a y o lc u lu k e d e n m in ik b ir p a r a c k o la ra k d a v
r a n a c a k tr. (A ltern atif o la ra k , "d a lg a p a ra v a n la r" b i im in d e y a d a m a te
m a tik ile rin "iki zellikli" d e d ik le ri e y b i im in d e d n e b ilir y a d a k e n
d is i u y a rn c a n ay rc a, a s ln d a "fo to n lar" o la ra k a d la n d r la n "p ara-
ck la r"d a n o lu u r b i im d e de d e e rle n d irile b ild i i k u a n tu m k u ra m n a b a
v u rm a y seebiliriz.)
p 'n in k o m u lu u n d a p 'd e n geen fo to n g e m ileri ailesi, ekil 17.10b'-
de g ste rild i i ze re p 'd e k i k k o n is i o la ra k a d la n d r la n u z a y z a m a n d a k i
b ir k o n iy i a k la r. Ik h z n , u z a y z a m a n te rim le ri b i im in d e te m e l o la ra k
a lm a k k k o n ile rin i te m el o la ra k a lm a k tr. A sln d a m a n ifo ld la ra ilik in
g eo m etri iin u y g u n o la n b a k a s n d a n (bkz. 12 ve 14. b l m ler), "k
k o n isi"n i p 'd e k i Tp ta n ja n t u z a y i in d e b ir y a p o la ra k d n m e k (bkz. e-
e k il 17.11 G em i k o n is i v e g e le c e k
ko n isi. G em i (gem i s f r v e k t r le
rin e ilik in ) b o ko n i, (gelecek s f r
v e k t r le rin e ilik in ) g e le c e k k o n is in in
p 'd e n k a y n a k la n a n k la ilg ili o l
m a s y la a y n e k ild e p ze r in d e n ie
d o ru p a tla y a n k la ilg ilid ir, p 'd e
b u lu n a n h e rh a n g i iri y a p l b ir p a r
a c n d n y a iz g ile r i (gelecek-) za-
m a n sa l b ir ta n ja n t v e k t r n e s a h ip tir
ve b y le c e p 'd e k i (gelecek) b o k o n i
i in d e y e r alr.

kil 17.10c) ou kez d a h a iy id ir. (S onuta p 'd e k i h z la rla ilg iliy iz ve hz


ta n ja n t u zay i in d e ta n m la n a n b ir eydir.) Bu ta n ja n t u zay y a p s y la ilg i
li o la ra k sk lk la bo k o n i te rim i, "k ko n isi" te rim i b ir p n o k ta s n d a n g e
en k n la rn c a s p r le n , u z a y z a m a n d a k i gerek y e r i in sa k la n m a k
zere, k u lla n lr ve b u g er ek te b en im de te rc ih im d ir. Ik k o n isin in (ya d a
b o koni) iki k sm a sa h ip o ld u u n a d ik k a t edin; g e m i k o n isi ve g elecek
k o n isi. G em i k o n isin i p 'd e n i eriy e d o ru p a tla y a n b ir k a k m a sn n
g e m iin i g s te rir b i im d e d n e b iliriz , b ylece t m k e z a m a n l o la
ra k te k b ir p o lay z e rin e y a k n sa r; b u n a u y g u n o la ra k gelecek k o n is i p
o la y n d a g er ek le en b ir p a tla m a y a a it b ir k a k m a sn n g e m iin i te m
sil eder; b kz. ekil 17.11.
p 'd e k i b o k oniye ilik in m a te m a tik se l b ir a k la m a y n a s l s u n m a l
yz? 13 ve 14. b l m le r b ize gerek li a lty a p y v e rm iti. Ik h z n n p 'd ek i
h e r y n d e, n o k ta y ev reley en u z a m s a l d z e n in b ir k a k m a sn d a n b ir
a n so n ra b ir k re d e n d a h a ok b a k a t r o val b ir ekil o la ra k g r n ec e i
b i im d e ay n o lm a sn a gerek d u y a rz .10 "B ir an "a a tf ta b u lu n a ra k , b u d e
e rle n d irm e le rin p 'y e a it so n su z k k z a m a n s a l (ayn z a m a n d a u zam sal)
k o m u lu k ta g eerli o lm a s g e re k ti in i k a s te d iy o ru m , yleyse a s ln d a b u n u

10 Bir "elipsoit"ten gerekte, herhangi b ir elipsoidin "kre biim inde" grnm esini salayacak
ekilde n asl b ir "kre" yaplacan sylemekle ilgili, uzaklklarn farkl ynlerde yeniden
ayarlan ab ilm esi nedeniyle etrefil b ir konu m evcuttur. B ununla b irlik te yeniden ay arlam a
larn y apam ad ey , elip so it biim li olm ayan b ir ovalin, en azndan "przsz" yeniden
a y arlam alarla kre biim li grnm esini salam aktr. Bu t r ovaller, grelilik kuram nn
(szde) R iem annc y ap larn a ilikin m em nuniyet verici yerel sim etriye sahip olam ayan
Finsler uzayna sebep olur.
e k il 17.12 M M in ko w ski uzay
d zd r ve ona ait bo konileri,
t m burada paralel olarak g ste
rilm i olm ak zere, dzerli bi
im de dizilir.

p 'd e b u lu n a n ta n ja n t u z a y la rn d a k i y a p la r a a tf ta b u lu n m a k o la ra k d
n m e k y e rin d e d ir. Bo k o n in in "kresel" g r n d n sylem ek g erek te
k o n in in y aln zc a ta n ja n t u z a y n d a k i ik in c i derece b ir den k lem le v e rild i in i
s y lem ek tir. B u n u n an lam b u den k lem in , g ab L o rentzci im z a n n (13.8) te
kil o lm a y an sim e trik b ir g ^ j- te n s r n e ilik in in d is b i im i o lm ak zere,

g abv av b = 0

b i im in i a lm a s d r.117101 "Bo k oni"deki "bo" te rim i, v v e k t r n n g (szde)


m e tri in e gre b ir s fr u z u n lu a (\v\2 = 0) sa h ip o lm a s g ere iy le ilg ili
dir.
Bu a a m a d a g 'y le y aln zc a, b o k o n in i y u k a rd a k i d en k lem u y a rn c a
ta n m la m a k ta k i ro l y le b a la n tl o la ra k ilg ilen iriz , g 'y i s f r o lm a y an
h e rh a n g i b ir gerel sa y y la a rp a rs a k , d a h a n ce k in in tp a tp a y n s o lan
b ir b o k oni elde ed eriz (ayrca bkz. 27.12 ve 33.3). K sa s re i in d e g 'ye
u z a y z a m a n m e tri in i su n m a y a ilik in so n ra k i fizik i ro l n o y n a m a s iin
g ere k d u y ac a z ve b u n u n i in se u y g u n leklem e a r p a n n a g erek d u y a
caz f a k a t im d ilik bizi ilg ile n d ire c e k o la n e y y a ln z c a , h e r b ir u z a y z a
m a n n o k ta s n d a b ir a d e t olm ak z e re b o k o n ile ri a ile s id ir. Ik h z n n
s a b it o ld u u n u ile ri s re b ilm e k ze re, u z a m sa l te rim le rle "hz" u z a y z a
m a n te rim le riy le "eim "e k a r lk g e ld i in d e n fa rk l o la y la rd a k i b o k o n i
le rin t m n b irb irle rin e p a ra le l o la ra k d e e rle n d irm e n in a n la m l o laca
k o n u m u alrz. Bu b iz i ekil 17.12'de g ste rile n u z a y z a m a n ta b lo s u n a y
n e ltir.

17.8 M u tla k zam an n te r k i

im d i G alileici Q u z a y z a m a n n a ilik in d em et y a p s n n to p la m a d a ie-


rilm e y e z o rla n m a s n n u y g u n o lu p o lm a d n s o ra b iliriz . D ier b ir deyi-
le ta b lo m u z a m u tla k z a m a n a ilik in b r k av ra m k a ta b ilir m iyiz? Bu b izi
ekil 1 7 .1 3 'tek in e b e n z e r b ir ta b lo y a sevk eder. U zay zam an b o y u n c a E i
lim le ri b iz e b o k o niye ek o la ra k ekil 17.13'te g ste rild i i z e re h e r b ir Tp
ta n ja n t u z a y n d a b ir 3 -d z le m elem a n v erir. B u n u n la b irlik te so n ra k i b
l m d e d a h a ta m b i im d e a k la y a c a m ze re g , h e r b ir p o la y n d a (bu 3 -
d zlem e le m a n n n g 'ye gre o rto g o n a l tm leyeni) a r tk te rc ih e d ile n b ir
y n o lm a s a n la m n a gelen o rto g o n a llik k a v ra m n b e lirle r ve b u te rc ih
e d ile n y n b ize h e r b ir o la y d a te rc ih ed ilen b ir sa b itlik d u r u m u v e rir. G
re lilik ilk e sin i k ay b ettik !
D aha s r a d a n te rim le rle b u a rg m a n b a s it b i im d e , n m u tla k b ir
h z o ld u u d u ru m d a b u h z n k e n d isin e gre h e r y n d e ay n g r n d ,
te rc ih ed ilen b ir "sa b itlik d u ru m u "n u n m e v c u t o la c a n a ilik in "sa d u y u "
k a v ra m n ifa d e eder. D ah a az b e lirg in o la n ey b u e lik in in y a ln z c a
m u tla k za m a n k a v ra m n (ya d a en a z n d a n h e r b ir Tp'd e te rc ih ed ilen b ir
3 -d zlem ) k o ru m a y a a l t m z d u ru m d a o rta y a k m a s d r. N asl ile rle
m em iz g ere k ti i a rtk ak o lm al? M u tlak za m a n k a v ra m (ve b y lece Q ve
JV'ye ilik in d e m e t yaps) te rk ed ilm ek z o ru n d a d r. u a n a dek u la m o l
d u u m u z k a p s a m llk d ze y in d e b u d u ru m b iz i zel o la ra k a r tm a m a l
d r. G alileici b ir g relilik ilk esi cid d i o la ra k b e n im s e n ir b en im se n m e z b ile
(bu alg o lm a s g ere k ti i k a d a r g en i b i im d e y ak n o la ra k fa rk ed ilm ese
de) m u tla k z a m a n n te rk ed ilm ek z o ru n d a o ld u u n u z a te n g rm t k , y
ley se u a n d a , z a m a n n y a n s r a u z a y n d a m u tla k b ir k a v ra m o lm ad
g e r e in in k a b u l d a h a nce d n e b ild i im iz t r d e b ir d ev rim o la ra k
g r lm e m elid ir.
y le y se a s ln d a u z a y z a m a n i e risin d e k i E3 d ilim le rin e v ed a etm ek ve
d n m z e sk c a y e rle m i b ir m u tla k z a m a n a sa h ip o lm a y a ilik in
te k se b e b in k h z n n b iz e ta n d k gelen s ta n d a r t h z la ra g re o la a n s
t b i im d e b y k o lu u o ld u u n u k a b u l etm ek z o ru n d a y z. ekil 17.14'te,
ekil 1 7 .13'n b ir p a r a s n , g n l k y a a n tm z d a k u lla n m a e ilim in d e

e k il 17.13 M'ye dahil edilen


m u tla k za m a n kavram M bo
yunca kesilm i E3-d ilim le ri aile
sini ve b uradan da her b ir olay
daki 3 -d zle m elem ann belir
tir. B ununla birlikte her b ir bo
koni, oranthla bal olarak,
kendisine ait ortogonallik ka v
ram bylelikle b ir sa b itlik d u
rum unu belirleyen b ir g (szde)
m etriini tanm lar.
o ld u u m u z n o rm a l b irim le r i in u y g u n o la n lek o ra n n a b ir m ik ta r y a
k n y a ta y /d e y b ir lek o ra n y la b irlik te y en id e n izd im . O la an b ir im
le rd e , z a m a n i in sa n iy e ve u za k lk i in m e tre diyelim , c k h z n n

c = 299792458 m e tre /sa n iy e

ifa d e siy le , b u de er g e r e k te n k e sin o lm a k zere!, v e rild i in i g rd


m z d e n y a ln z c a k k b ir m ik ta r y a k n o ra n la .11 U za y za m an d iy a g ra m la
rm z (ve fo rm llerim iz) g elen e k sel b irim le rle o ld u k a tu h a f g r n d n
d en g relilik k u ra m a l m a s n d a c = 1 o la n b irim le r k u lla n m a k g en el b ir
u y g u la m a d r. T m b u n la rn a n la m , b ir s a n iy e yi z a m a n b irim im iz o la ra k
se e rse k b u d u ru m d a b ir k s a n iy e s in i (dier b ir d ey ile 299792458 m e t
re) u za k lk b irim im iz o la ra k k u lla n m a k z o ru n d a olm am z; y l z a m a n b ir i
m im iz o la ra k k u lla n rs a k b u d u ru m d a k y ln (yaklak 9 ,4 6 x l0 s m etre)
u z a k lk b irim i o la ra k k u lla n m a m z ; b ir m e tre y i u za k lk l m z o la ra k
k u lla n m a k is te rs e k b u d u ru m d a z a m a n l m z o la ra k 3 - n a n o s a n iy e
b e n z e ri b ir ey i k u lla n m a k z o ru n d a olm am z, vb a n la m n a gelir.
ekil 17.12'deki u z a y z a m a n ta b lo s u ilk o la ra k so n d ere ce iy i ve o rijin a l
b ir m a te m a tik i o la n H e rm a n n M inkovvski (1864-1909) ta r a f n d a n ile ri s
r ld . T e sa d fi b i im d e a y rc a 1 8 8 0 'lerin s o n la rn d a Z rih 'te k i F ed era l
T eknoloji E n s tit s 'n d e , ETH, E in s te in 'n h o c a la rn d a n b iriy d i. A sln d a
u z a y z a m a n fik rin in k e n d isi 1908'de, "b u n d a n b y le te k b a n a u za y ve tek
b a n a z a m a n g lg eler i in d e u n u tu lu p g itm ey e m a h k u m d u r v e y aln zc a
b u ik is in in b ir t r b irli i b a m sz b ir gerek li i k o ru y a c a k tr" d iy en M in-
kovvski'den g e ld i.12 B a n a g re zel g relilik k u ra m , E in s te in 'n m u h te e m

e k il 17.14 B o ko n ileri
za y v e z a m a n lekleri
n o rm a l d e n e y im d e k in e
o k h a f i f b i im d e y a k n
o la ca k e k ild e y e n id e n
izilir.

11 Okuyucu, m etre bl saniye biim inde lldnde k hznn kesin b ir tam say olarak
ortay a km asna elb ette a rab ilir. Bu b ir h a ta deil fak at son derece tam uzaklk lm le
rin in asln renm enin a rtk son derece tam zam an lm lerinin asln renm ekten daha
zo r olm as gereinin y alnzca b ir yan sm asd r. B uradan hareketle m etreyle ilgili en isa b e t
li sta n d a rt, uygun biim de, n s ta n d a rt b ir saniyede k a t ettii uzaklkta b u n la rd a n tam
o larak 299792458 ad et olacak ekilde, m etreyle ilgili olarak P a ris'te b u lu n an im diki uyg u n
suz kesinlie sa h ip m etre cetveliyle olduka isab etli biim de uyuan b ir deer ortaya koya
rak, tanmlanr.
12 Bkz. Minkovvski, 1952. 80th Assembly o f German Natural Scientists and Physicians (80. Al
man Doa Bilimcileri ve Fizikileri Kongresi), Kln, 21 Eyll 1908'de d a tlan A ddress Min-
kow ski'nin (Minkovvski'ye Ynelmek) b ir evirisidir.
e k il 17.15 (a) ri k tle li b i r p a r a c n d n y a izg isi z a m a n s a l b ir e rid ir, b y lece o n a
a it ta n ja n tla r h e r z a m a n , d s 2 = g abdx"dxb ifa d e s in i p o z itif verecek e k ild e y e re l b o k o n i
le r i in d e y e r a lr, d s = (gabdxadxbY/2 n ic e li i e ri z e rin d e k i s o n s u z k k za m a n
a ra l n ler, b y lece t = / d s "u zu n lu u ", e ri z e rin d e k i iki o lay a r a s n d a b u lu n a n b ir
p a r a c k ta r a f n d a n ta m a n id e a l b ir s a a t a ra c l y la l le n z a m a n d r, (b) K tlesiz b ir
p a r a c k d u r u m u n d a ( m . b i r foton) d n y a iz g ile ri b o k o n ile r z e rin d e ta n ja n tla r a s a
h ip tir , b y lece t = / d s z a m a n a ra l h e r z a m a n yok o lu r.

fizik i n g r s n e ve L o re n tz ve P o in c a re 'in d e rin k a tk la rn a ra m e n


M inkovvski k e n d i te m el ve d ev rim ci b a k a sn s u n a n a dek ta m a m la n
m ad : u z a y z a m a n .
zel g re lili i te m elley e n g eo m etriy le ilg ili o la ra k M in k o w sk i'n in b a
k a s n ta m a m la m a k ve b u y o lla M in k o w s k ic i u z a y z a m a n M 'yi ta n m
la m a k ze re g 'ye ilik in l e k le n d irm e yi, o n u n , d n y a izg ileri z e rin d e
b ir "u zu n luk" l s su n a c a e k ild e o n a rm a k zo ru n d a y z. Bu d u ru m ,
ta n ja n tla r n n h e r za m a n b o k o n ile r i in d e y e r a lm a s a n la m n a g elen z a
m a n s a l o la ra k b a v u rd u u m u z (ekil 17.15a ve a y rc a b kz. ekil 17.11) ve
k u ra m u y a rn c a o la a n iri k tle li p a r a c k la rla ilg ili o la s d n y a izg ileri
o la n M 'deki e rile rd e g e erlid ir. Bu "uzunluk" a s ln d a b ir z a m a n d r ve

ds = (g abd x ad x b) 1//2 o lm a k ze re r = ds

d en k lem i u y a rn c a (bkz. 14.7, 13.8) e ri z e rin d e k i ik i n o k ta , A ve B a r a


sn d a k i (ideal) b ir s a a tin k a y d e tti i g er ek t z a m a n n n ler. B u n u n iin
g u z a y z a m a n m e tri in in (baka b a z la rn n fa rk l se b e p le rle te rc ih e tti i +
+ + - y e rin e b e n im de te rc ih e tti im se im olan) + ------ im z a s n a s a h ip o l
m a s seim in e gerek d u y a rz . F o to n la r, b o k o n ile r z e r in d e ta n ja n tla r a
sa h ip o la n ve bo (ya d a k ben zeri) o la ra k a d la n d r la n d n y a izg ilerin e
s a h ip tir (ekil 17.15b). B u n a g re b ir fo to n u n d en e y im led i i "zam an" (bir
fo to n g er ek te n d en ey im e sa h ip se ) s fr o lm a k z o ru n d a d r!
Y u k ard a k i ta rt m a m d a , u z a y z a m a n a ilik in b o k o n i y a p s n o n u n
m e tri in d e n b ile d a h a fa z la v u rg u la d m . A sln d a b e lirli b a k m la rd a n b o
k o n ile ri m e trik te n d a h a te m e ld ir. zellikle u z a y z a m a n a ilik in n e d e n se llik
ze llik lerin i b e lirle r. H enz g rd m z ze re m a d d e se l p a r a c k la r d n
y a izg ilerin e k o n ile r i in d e b u lu n m a y a zo rla n m b i im d e sa h ip olm ak
d u ru m u n d a d r ve k n la r k o n ile r b o y u n c a d n y a izg ilerin e s a h ip tir.
H i b ir fizik i p a r a c n u z a y s a l d n y a izg isin e, d i e r b ir d ey ile b irle ik
k k o n isin in d n d a b irin e , sa h ip o lm a sn a iz in v e rilm e z .13 G erek s in
y a lle ri m a d d e se l p a r a c k la r ya d a f o to n la r ta r a f n d a n ile tilir b i im d e d
n rs e k b u t r h i b ir sin y a lin b o k o n ile rce d a y a tla n s n r la r d n a g e
e m e d i in i b u lu ru z . M 'de b ir p n o k ta s n gz n n e a lrs a k , o n a a it g ele
cek k k o n isi z e rin d e y a d a i in d e y e r a la n b lg e n in , k u r a l o la ra k , p 'd e n
s in y a l a la b ile n o la y la rn t m n d e n o lu tu u n u g r r z . B en zer e kilde
p 'ye a it g em i k k o n isi z e rin d e y a d a i in d e y e r a la n M 'ye a it n o k ta
la r, k u ra l o la ra k , k e s in b i im d e p n o k ta s n a b ir sin y a l g n d e re b ile n o la y
la rd r; b kz. ekil 17.16. D uru m , y a y la n a la n la r ve h a t ta k u a n tu m m eka-
n ik se l e tk ile ri b ile gz n n e a ld m z d a ( k u a n tu m d o la n k l , y a d a
k u d o la n k lk " d en en eyle b irlik te , 2 3 .1 0 'd a g rece im iz ze re k a fa k a
r tr c b a z tu h a f d u r u m la r o rta y a k a b ilm e sin e k arn ) b e n z e rd ir. Bo
k o n ile r a s ln d a M 'ye ili k in n e d e n se llik y a p s n ta n m la r: h i b ir m a d d i c i
sim y a d a sin y a l k ta n h z l y o lc u lu k etm ey e iz in li d e ild ir; b u , z o ru n lu
o la ra k k k o n ile ri i in d e (ya d a zerinde) sn rla n r.
G relilik ilk e sin d e n n e h a b e r? 18.2'de M in k o w sk i'n in k a y d a d e e r g e
o m e tris in in tp k G alileici fizik tek i Q u z a y z a m a n n n sa h ip o ld u u b y k
l k te b ir sim e tri g ru b u n a sa h ip o ld u u n u g r y o r o la ca z. MI'nin y a ln z
ca h e r n o k ta s deil f a k a t o la s t m h z la r (za m an sa l g elecek i a r e t ed en
ynler) b irb irle rin e e it b ir k o n u m d a d r. B u n la rn t m 1 8 .2 'd e a y rn tl
o la ra k a k la n ac ak . G relilik ilk e si tp k g 'd e o ld u u g ib i M iin de g eer-
lidir!

13 Baz fizikiler takyonlar o larak bilinen, uzaysal zam an izgilerine sahip olan varsaym n ite
liindeki "paracklar" fikriyle oyn ad lar (bylece k tan hzl yolculuk ederler). Bkz. Bila-
nuik, 1968 ve S u d arsh an , 1969; d aha teknik b ir kaynak iin bkz. S u d arsh an ve Dhar, 1968.
T akyonlarn v ar olduu tu ta r l b ir kuram benzeri h erhangi b ir ey gelitirm ek zord u r ve
norm alde b u t r k av ram larn v a r olm adklar kabul edilir.
Orijinal: quanglement; q u an tu m ve entanglem ent terim lerin d en elde edilm itir -yn.
e k il 17.16 p 'n in gelecei p den gelen gelecek
zam ansal erilerince ulalabilen blgedir. B ir
eik uzayzam an d u ru m u b e lirtilm ekted ir {bkz.
ekil 17.17). B u blgenin snr (her nerede p
rzszse) k konilerine tanjant haldedir. Sin
yaller iste r iri ktleli paracklar ister k tle siz
fo to n la r tarafndan tarsn, b u blgenin iine
ya da s n n zerine ular, p 'n in gem ii de
benzer biim de tanm lanr.

17.9 E in s te in g e n e l g re lili in d e uzayzam an

Son o la ra k g en el g relili e ilik in E in ste irc u z a y z a m a m n a g eliy o


ru z. T em el o la ra k , Nevvton (-C artan) K u z a y z a m a n m eld e etti im iz d e Ga-
lile i'n in g 's in e d a h a nce y a p t m z g ib i M inkovvski'nin M 'sin e d e ay n
gen ellem ey i u y g u la rz . ekil 17.12'de g ste rilm i b o k o n ile re ili k in d
ze n li b ir d izilim e sa h ip o lm ak y e rin e im d i ekil 17.17'dekine b e n z e r ok
d a h a d z e n siz g r n m l b ir d iz ilim e sa h ib iz . Yine, fizik i y o ru m u id e a l
b ir s a a t ta r a f n d a n l len z a m a n M 'yle ilg ili d en k lem in ta m o la ra k a y n
s u y a rn c a ta n m la m a k o la n b ir (H----------) L oren tzci g m e tri in e, g a rtk
M ye ilik in m e tri in k a ra k te ris ti i o la n te k d ze lik o lm a k sz n d a h a genel
b ir m e trik o lm a s n a ra m en , sah ib iz.
Bu g ta ra fn d a n ta n m la n a n b o ko n i y a p s tp k M M inkovvski u zay
d u ru m u n d a k i g ib i 'ye ilik in n e d e n se llik y a p s n b elirler. F a rk la r y erel
o la ra k h a f if tir fa k a t k a r k b ir E in ste in c u z a y z a m a m n a ilik in ev ren sel
n ed e n se llik y a p s n in cele d i im izd e i le r k esin lik le d a h a a y rn tl b ir b i
im e b r n r. K en d isi i in d e "z a m a n sa l k a p a l e rilerin " o lu a b ild i i n e
d en s e lli in i n e n m e s i o la ra k a d la n d rla n eye sa h ip o ld u u m u z d a u
b ir d u ru m o rta y a k a r ve b ir o lay ta ra fn d a n ay n o la y n g em iin e g n
d e rile n b ir sin y a l o la s h a le gelir! B kz. ekil 17.18. Bu t r d u ru m la r n o r
m a ld e "fiziki olm am a" g erek esiy le d la n r ve b en im k o n u m u m d a k la sik
b iim d e k a b u l ed ileb ilecek b ir u z a y z a m a n la ilg ili o la ra k b u n la r k esin lik le
d la m a k tr. Yine de b az fizik ile r m a d d e n in ,14 b u t r z a m a n s a l k a p a l e
rile rin izin v e rd i i z a m a n y o lc u lu u y a p m a o la sl n a o la n a k ta n m a y a

14 rnein bkz. Novikov, 2001; Davies, 2003.


e k il 17.17 Genel grelilie ilikin
Eirsteinc S uzayzam an. Min-
kow ski'rin M 'sine ilik in b u genel
lem e g 'd e n M 'y e geitekin e b e n
zerdir (srasyla e k iller 17.12, 17.3,
17.7a). Lorentzci (H-----------) g szde
m etrii, M 'deki g ib i z a m a n n fiz ik i
lsn tanm lar.

e k il 17.18 E'a ilik in nedensel


lik yaps g ta rafndan belirlenir
(M 'dekigibi, bkz. ekil 17.16),
bylece fiz ik i olm ayan a n d u
rumlar, gelecek y n l sinyallerin
gem iten geri dnm elerine izin
vererek, "zamansal kapal eri
l e r le birlikte varsaym sal olarak
ortaya kabilir.

h a z r o lu u n a ilik in epey r a h a t b ir b a k a sn b e n im siy o rla r. (Bu k o n u


la rla ilg ili b ir ta r t m a i in 3 0 .6 'y a bakn.) te ta r a f ta n d a h a az a r,
g eri b ir e k ild e k e sin lik le ilg in o la n n e d e n se llik y a p la r m o d e m a s tr o f i
zikle ep ey ilik ili b a z ilg in u z a y z a m a n la r, d i e r b ir d ey ile k a r a d elik le ri
te m s il e d e n le r i e risin d e o rta y a k a b ilir. B u n la r 27.8'de ele aln ac ak .
1 4 .7 'd e b ir g (szde) m e tri in in , V g = 0 o la ca k e k ild e e siz b ir to rs i-
y o n s e rb e s t V b a la n ts ta n m la d g ereiyle k a r la m tk , yley se b u
r a d a b u d u ru m g eerli o lacak. Bu k a y d a d e e r b ir g e r e k tir. Bize E in ste -
in 'n ey lem sizlik h a re k e ti k a v ra m n n t m y le ay n u z a y z a m a n m e tri in c e
b e lirle n d i in i syler. Bu, m e trik k a v ra m n a ek o la ra k "V"nn d a b e lirtilm e k
z o ru n d a o ld u u C a rta n 'n Nevvtonc u z a y z a m a n la ilg ili o la n d u ru m u n d a n
o ld u k a fa rk ld r. B u ra d a k i a v a n ta j, im d i g m e tri in in b o z u lm a m o lm a
s d r, b y lece V b t n y le o n u n ta ra fn d a n b e lirle n ir. A sln d a V 'ya a it z a
m a n s a l je o d e z ile r (ey lem sizlik h a re k e tle ri), u y g u n z a m a n o la ra k a d la n d
r la n e y le ri (yerel olarak) m a k s im iz e eden e rile r olm a zelli i ta ra fn d a n
s a p ta n rla r. Bu u y g u n z a m a n b a s it e , d n y a izg isi z e rin d e l lm
o la n u z u n lu k tu r ve b u d a o d n y a izg isin e sa h ip id e a l b ir s a a t ta ra fn d a n
l len e y d ir. (Bu, p o z itif b e lirli b ir m e tri e sa h ip s r a d a n b ir R iem a n n c
y zey z e rin d e k i b ir je o d ez iy e ili k in "g erili sicim " k a v ra m n n tu h a f b ir
"k a r t''d r; bkz. 14.7. 1 8 .3 'te iv m e le n m em i d n y a izg isin e ili k in u y
g u n z a m a n n b u m a k sim ize e d ili in in te m el o la ra k g relilik k u ra m n a a it
" s a a t p a ra d o k s u " n u n b ir ifa d e si o ld u u n u greceiz.)
V b a la n ts , fizik i y o ru m la n te m el o la ra k s tte v e rilm i o la n JV d u -
ru m u n d a k iy le tp a tp ay n o la n b ir X e rilik te n s r n e s a h ip tir. zel g
re lili e ili k in M inkovvski'nin M 'sin i, g en el g relili e ili k in E in s te in 'm
's in d e n y ere l o la ra k a y rt ed en ey M 'yle ilg ili o la ra k 31 = 0 o lm a sd r.
S o n rak i b l m d e b u L orertzci g eo m etriy i d a h a a y rn tl b i im d e k e fe d e
cek ve b ir so n ra k in d e y se , E in s te in 'm a la n d e n k le m le rin in n a s l, 1 7 .5 'in
s o n la rn a d o ru d e in ile n 4nGM "h acim a z a ltc o ra n "n n f 'u n y a p s n a
d a h il e d ile n d o al k o d la m a la r o ld u u n u greceiz. A yrca E in s te in 'm d ev
rim ci k u ra m n n o la a n s t g c n e , g ze lli in e ve k e sin li in e ta n k lk
edeceiz.
MINKOWSKIC GEOMETR

18.1 k liti v e M inkovvskici 4 -u za y

kliti 2 -u z a y ve 3 -u z a y g e o m e trile ri b iz e o ld u k a ta n d k tr. D ah a s 4


b o y u tlu b ir kliti E4 g e o m e trisin e gen ellem e y ap m ak , k e n d isiy le ilg ili
o la ra k "g rsel sezgi''ye h a lih a z r d a b a v u ru la b ile n b ir ey o lm a m a sn a
ra m e n k u ra l o la ra k z o r d e ild ir. B u n u n la b irlik te 4b o y u tlu p ek ok g
zel b i im in m e v c u t o ld u u a k tr; y a d a o n la r b ir de g re b ilse y d ik p
h e siz g zel o ld u k la rn g r rd k ! Bu t r d a h a b a s it b i im le rin b iri, 3 -k re
ze rin d e k i, b u k rey i E4 i in d e y e r a lr b i im d e d n m e k z e re , C liffo rd
p a ra le lle rin e ilik in rn e k tir. (E lbette b u r a d a g z m zd e c a n la n d rm a k la
ilg ili o la ra k b ira z d a h a iy is in i y a p a b iliriz n k S3 y a ln z c a 3 -b o y u tlu d u r
ve o n a a it ekil 3 3 .1 5 'te s u n u la n ste re o g ra fik iz d m b iz e g er ek C liford
b i im iy le ilg ili b ir fik ir v e rir. Bu b i im i E4' n b ir p a r a s o la ra k g er ek te n
"g reb ilsey d ik " C2'ye a it 2 -u z a y y a p l k a rm a k v e k t r n g e r e k te n neye
"b en zed i i"n e ilik in b ir alg k a z a n a b ilm e k d u ru m u n d a o lu rd u k ;1 bkz.
15.4, ekil 15.8.) M M inkovvski u z a y p ek ok b a k m d a n E4'e o ld u k a b e n
z e r d ir f a k a t g rece im iz b irta k m n em li fa r k la r m e v c u ttu r.
C e b irsel o la ra k , E4'e d a v ra n b i im i s r a d a n 3 -u z a y E3'e ilik in k o o r
d in a t d a v ra n b i im in e o ld u k a y a k n d r. T m gerek en , x , y ve z k o o rd i
n a tla r n a ek o la ra k w K artezy en k o o rd in a td r. (w ,x ,y ,z ) ve ( w ', x ',y ',z ')
n o k ta la n a r a s n d a k i E4 u za k l s, P isag o rcu

s 2 = (w - w ') 2 + (x x ') 2 -t- (y y ') 2 + (z z ') 2

b a n ts y la v e rilir. (w , x , y , z ) ve ( w ', x ' , y ' , z ' y n b ir b ir le r in d e n y a ln z c a


" so n su z k k b iim d e" a y rlm o la ra k d n r ve ( w ', x ',y ',z ')
([ w ,x ,y ,z) fa rk iin b i im se l o la ra k (dw, x, dy, dz), d i e r b ir d e y ile 2

1 Brow n n iv ersitesi'n d en Tom B anchoff y llard a n beri 4 -b o y u tlu alglay gelitirm e ve


zellikle C2'deki R iem ann yzeyleri biim inde belirli karm ak fonksiyon grntlem e am a
cyla etkileim li b ilg isay ar sistem leri gelitirm ektedir. Bkz. Banchoff, 1990, 1996.
2 Bu ifadedeki "ds" nicelikleri b a s it biim de sonsuz kk nicelikler" olarak (13.6'daki e gi
bi) okunm aldr. Not 12.8'le k a rla trn .
tv' = w + dvv, x ' = x + dx, y ' = y + dy, z ' = z + dz

y a z a rs a k b u d u ru m d a

d s 2 = dv2 + d x 2 + d y 2 + d z2

o ld u u n u b u lu ru z . E4'te k i b ir e rin in u z u n lu u E3'te k i ay n d en k lem le, d i


e r b ir d ey ile / d s'y le (ds i in p o z itif i a r e t alarak ) v erilir.
M M in k o w s k i u z a y z a m a n n a ili k in g eo m etri a r tk b u n a , te k fa rk i a
re tle rd e o lm a k z e re o ld u k a y a k n d r. A lan d ak i p ek ok a l a n (+ + + - )
im z al
d^2 = d t 2 + d x 2 + d y 2 -t- d z2

s z d e m e tri in e y o u n la m a y , u z a m s a l g eo m etri ele a ln d n d a b u n u n


d a h a u y g u n o lm a s n ed e n iy le , s tte "d^2"yle g ste rile n n ic elik u z a y s a l y e r
d e i tirm e le rle (dier b ir d ey ile gelecek ya d a gem i b o k o n ile rin in ne
z e rin d e n e de i in d ek i y e r d e itirm e le rle ; bkz. ekil 18.1) ilg ili p o z itif o l
m a k ze re, te rc ih etm e k te d ir. B u n u n la b irlik te (H----------) im za n iceli in ce,

d s 2 = d t 2 d x 2 d y 2 d z 2,

ta n m la n a n "ds2" n iceli i d a h a d o la y sz b i im d e fiz ik id ir n k o, iri k t


leli p a r a c k la rn izin v erilm i d n y a izg ileri o lan z a m a n s a l e rile r b o
y u n ca , / ds in te g ra li o n a a it d n y a izg isi o lm as y a n n d a id e a l b ir s a a t
ta ra fn d a n l len gerek f i z i k i z a m a n o la ra k d o la y sz b iim d e y o ru m la
n a b ilm e k zere, p o z itiftir. (Szde) m e trik g te n s r y le ilg ili b u (H----------)
im z a s seim im i, g ab in d is b iim li o la ra k , s tte k i ifa d e n in

e k il 18.1 M M in k o w s k i
u za y n d a d t* m e tri i (gelecek
y a d a g e m i bo k o n ile r in in
n e ze rin d e n e d e iin d eki)
u za y sa l y e r d e i tir m e le r le
ilg ili o la ra k u za m sa l
(u za klk2) b ir l sa la r. Za
m a n sa l y e r d e itirm e le rle
ilg ili o la ra k d s 2, / d s id e a l b ir
sa a t ta ra fn d a n l le n f i z i k i
za m a n o lm a k zere, z a m a n
sa l (aralk2'si) b ir l salar.
B ir (bo k o n i b o yu n ca ) s fr
y e r d e i tir m e y le ilg ili ola ra k
h e m d t 2 h e m d e d s 2 s fr v e
rir.
ds2 = g abd x ad x b

in d is b i im in d e y a z la b ile c e i e k ild e k u lla n a c a m (bkz. 13.8).


B u n u n la b irlik te 1 7 .8 'd en , iri k tle li b ir p a r a c k la ilg ili d u ru m d a k i-
n in a k sin e , / d s'n in , b ir fo to n a a it d n y a izg isiy le ilg ili o la ra k s fr o ld u
u n u a m m sa m a ly z (bylece d n y a izg isi z e rin d e k i rt m e y e n n o k ta
la r b ir b ir le r in d e n " s fr u za k lk la" a y r o labilir). Bu a y rc a k h z y la y o l
c u lu k e d e n h e rh a n g i b a k a b ir i i in de d o ru d u r. Ne k a d a r u z a a g id e rse
g its in b u t r b ir p a r a c k ta r a f n d a n "deneyim lenen" z a m a n h e r z a m a n s
f r olur! B una, g ab'n in p o z itif b e lirli o lm a y an (Lorentzci) d o a s n ed e n iy le
iz in v e rilir.
G relilik k u ra m n n ilk z a m a n la rn d a , M 'ye ilik in g e o m e trin in E4' n -
k n e y a k n l n v u rg u la m a k ze re, za m a n k o o rd in a t t'y i, M inkovvskici
m e tri e ilik in d i 2" b i im in i E4' n d s2'siy le tp a tp ay n g r n r h a le g e
tire c e k e k ild e,
t = ivv

b i im in d e ta m a m e n s a n a l o la ra k k a b u l etm e e ilim i m e v c u ttu . E lb e tte g


r n m le r, z a m a n s r f s a n a l b irim le rle l l rk e n u za y k o o rd in a tla rn n
s r a d a n g erel b irim le ri k u lla n m a s n a ilik in y a p a y g r n m l gizli "g er
eklik" k o u lu n ed e n iy le , b ir e k ild e y a n ltc d r. D a h a s h a re k e tli b ir s is
te m d e g erek lik k o u lla r d a h a k a r k tr n k gerel ve s a n a l k o o r d in a t
la r b s b t n b ir b irin e k a r r. A sln d a, b u n a b e n z e r b ir e y i, " kliti k u
a n tu m a la n k u ram " d e n e n ey a d a ltn d a p e k ok fa rk l k lk la y a p m a y a
ili k in m o d e m b ir e ilim m e v c u ttu r. Bu t r b ir ilem le ilg ili o la ra k n em li
l d e h u z u rsu z o lm a m n s e b e p le rin e d a h a so n ra , 2 8 .9 'd a g elece im (en
a z n d a n o, y en i b ir te m el fizik i k u ra m a ilik in b ir y a k la m d a , b a z e n y a
p ld g ib i, k ilit b ir b ile e n o la ra k k a b u l e d ild i in d e ; a le t a y rc a k u a n tu m
a la n k u ra m n d a k i s o r u la r a ilik in y a n tla r elde etm ek z e re b ir "hile" b i i
m in d e de k u lla n lr ve a s ln d a b u n u n i in d r s t ve d e e rli b ir ro l o y n a y a
bilir).
B u n u n k a d a r (en a z n d a n b an a ) y a p a y g r n e n b ir ile m i b en im se m ek
y e rin e "so n u n a k a d a r g itm eyi" den ey elim ve t m k o o rd in a tla rm z n k a r
m a k o lm a sn a iz in v ere lim (bkz. ekil 18.2). yleyse fa rk l im z a la r, a rtk
E4'e ilik in CE4 k a r m a k la tr m a s o la ra k d e e rle n d irile b ile c e k k a rm a k
C4 u z a y n a a it k a r m a k ut, <f, tj, ( k o o rd in a tla rm z a r a s n d a h i b ir ay rm
y o k tu r. K arm a k b ir a fin u z a y o la ra k b u , b kz. 14.1, M 'ye ilik in CM k ar-
m a k la trm a s y la a y n d r. D a h a s k a rm a k h e r b ir CE4 4 -u z a y ve CM
b t n y le e d e e r d z b ir (erilik yok eden) k a rm a k Cg m e tri in e s a h ip
tir. Bu m e trik , E4, CM'ye a it <d, f , r, ( 'n m t m g erel o la c a k e k ild e g erel
ekil 18.2 kliti karm ak CE4 uzay karm ak Kartezyen ko o rd in atlard a (<u,f, t], 0 k a r
m ak b ir (holomorfik) d s 2 = do2 + d f 2 + di ; 2 + d { 2 m etriine sa h ip tir, k liti E4 4-uzay,
to , i), <nn tm gerel olacak ekilde gerel kesit"tir. H--------- d s 2 m etriine sahip M
M inkowski uzayzam am , (o gerel fa k at j, {'nn san al olm ak zere farkl b ir gerel ke
sittir. > san al fa k at f , }, f gerel olacak biim de alarak, uyarlm d s 2 artk Minkovvski
m etriinin + + H "d # 2" versiyonunu verm ek zere baka b ir L orentzci M gerel kesiti
elde ederiz.

b ir a lt u z a y o lm a k ve M 'yse u> g erel fa k a t rj, ( 'n m s a n a l o la ca e k ild e


b ir a lt u za y o lm a k ze re d s2 = dw 2 + d f 2 + drj2 + d2 o la ra k k a b u l e d ile b i
lir. co s a n a l fa k a t g erel o la ca k b i im d e v e rile n a lte r n a tif M in-
kovvskici g erel a lt u z a y M, M inkovvski m e tri in in s tte k i "d^2"sin i v ere n
k e n d i "d s2"sin e s a h ip tir . a lt u z a y E4, M ve M, CE4'e a it (altern atif) g er
el d ilim le r o la ra k a d la n d rlr. B u n la rd a n b irin i, CE4'e d n l o la n (di
e r b ir d ey ile C2 = 1) ve y a ln z c a se ilm i gerel d ilim i n o k ta s a l o la ra k
de im ez b r a k a n b ir C k a r m a k elem e ile m in i u y g u n g r rse k a y ra b i
liriz .11811

18.2 Minkovvski uzaynn sim etri gruplar


E4'e a it s im e tri g r u p la r 1 0 -b o y u tlu d u r n k (i) o rijin in s a b it o ld u u
sim e tri g ru b u 6 -b o y u tlu 0(4) d n d rm e g r u b u d u r (nk n = 4 o ld u u n d a
n ( n l ) / 2 = 6 'd r, b k z 13.8) ve (ii) o rijin e a it telem ele re ili k in 4b o y u t-

t [18.1] C'yi E4, M ve M durum larnn her biriyle ilgili olarak ak biimde bulun. pu cu : Cnin
o. ,t] v e zerine nasl etkimesi gerektiini dnn. Bu pek de M ve M durum larndaki
standart karmak eleme ilemi deildir.
ekil 18.3 (a) E4'e a it kliti h a rek e tle r g rubu 10-boyutludur; orijinin sa b it olduu sim et
ri g rubu 6 -boyutlu 0(4) dndrm e gru b u ve orijine a it telem elere ilikin grup 4 -
boyutludur. M'ye ilikin sim etrilerle ilgili olarak, sa b it orijini iin 6 -b o y u tlu 0(1, 3) ( ya
da (0(3, 1)) L orentz gru b u n u ve telem elere ilikin 4 -b o y u tu , 10-boyutlu Poincare sim etri
grubunu verecek ekilde elde ederiz.

lu b ir s im e tri g ru b u m e v c u ttu r, bkz. ekil 18.3a. E4' CE4'e k a r m a k la tr


d m z d a k a rm a k 1 0 -b o y u tlu b ir g ru p elde e d e riz (bu a k tr n k E4'e
ilik in kliti gerel h a re k e tle rd e n h e rh a n g i b ir in i k o o r d in a tla r b i im in d e
c e b irs e l b ir d en k lem o la ra k y a z a rs a k t m y ap m am z g ere k en d en k lem d e
b u lu n a n t m n ic e lik le rin (k o o rd in a tla r ve k a tsa y la rn ) k a rm a k y erin e
g er el h a le g elm elerin e iz in v e rm e k tir ve bylece CE4'e ili k in ilg ili k a r m a
k b ir h a re k e t elde ederiz). lk i m e tri i k o ru d u u n d a n k in cisi de k o ru y a
c a k tr. D a h a s CE4'e ili k in k e n d in e yn elik , k a rm a k la m Cg m e tri in i
k o ru y a n h a re k e tle rin t m de b u d o a d a d r.118-21
u h a ld e g ru b u n ay n b o y u ta , d i e r b ir d ey ile 10 b o y u tu n a sa h ip o l
m a s , CE4'e ilik in rn e in k e n d isiy le ilg ili k o o r d in a tla rn (o), 77, () o>'nin
s a f b i im d e s a n a l ve f , tj, ( n m g erel o lm a s (+ + + im zas) y a d a <u'nm
g er el v e , 77 , 'n n s a f b i im d e s a n a l o lm a s (-1----------im zas) g er ellik k o
u lu n a sa h ip o la n d a k i g ib i fa rk l b ir "gerel k esit"e z e lle irse k o ld u k a
m a n tk l fa k a t u a a m a d a t m y le b e lirg in d e ild ir; b k z ekil 18.2. tele
m eye ilik in k sm ak a k a h l 4b o y u tlu d u r. A sln d a g r u b u n M z e
rin d e , M 'ye a it h e rh a n g i b e lirli b ir n o k ta n n g r u b u n b ir e le m a n n c a , tp k
E4'e ili k in d u ru m d a k i g ib i, M 'ye a it h e rh a n g i b a k a b ir b e lirli n o k ta y a
g n d e rile b ilm e si a n la m n a gelm ek ze re g e ik e n o ld u u n u s y ler. u
h a ld e L o re n tz g r u b u n d a n (0(3, 1) y a d a 0(1, 3)) n e h a b e r? B u n u n "tpk"
0 (4 )'tek i "gibi 6 -b o y u tlu " o ld u u n u n a s l g re b iliriz ? A sln d a L o ren tz g r u
b u 6 - b o y u tlu d u r (bkz. ekil 18.3b). Bu t r b ir eyi g rm en in en g en el y olu
Lie c e b irin i incelem ek, bkz. 14.6, ve b u n u n gerek li a s g a ri i a r e t d e iim
le riy le b irlik te h l a l t n d o ru la m a k tr.118-31 0(1, 3)'e b a k m a n n ve
o n a a it 6 - b o y u tlu lu u o n u R iem a n n k re sin e ilik in sim e tri g ru b u y la ili-
k ile n d ire re k k o n tro l e tm e n in o ld u k a d ik k a t ekici a lte r n a tif b ir y o lu n u
k s a c a (18.5) greceiz.
MI M inkovvski u z a y n a ilik in b t n l k l 1 0 -b o y u tlu s im e tri g ru b u ,
se k in F ra n s z m a te m a tik i H en ri P o in c a re 'in , 1854-1912, E in s te in 'n
19 0 5 'tek i a n a k a tk s n d a n b a m sz o la ra k zel g relili e ilik in te m el m a
te m a tik se l y ap y 1898 ve 1905 y lla r a r a s n d a in a etm ek tek i b a a r s n a
d u y u la n sa y g n e d e n iy le P o in ca re g r u b u o la ra k a d la n d r lr.3 P o in c a re -
g ru b u g relilik fizi in d e, zellikle p a r a c k fizii ve k u a n tu m a la n k u r a m
la rn d a n e m lid ir (25 ve 26. blm ler). K u an tu m m e k a n i in in k u r a lla r n a
g re P o in c a re g r u b u n a ilik in g ste rim le rin (13.6, 7) te k il p a r a c k la ra ,
b u n la rn k tle ve sp in d e e rle ri b e lirli g ste rim le ri s a p ta m a k ze re
(22.12), k a r lk geld i i o rta y a kar.
A sln d a, g relilik ilk e sin in MI i in h l ile d i in i ile ri s rm em ize o la
n a k sa la y a n ey, s a b it b ir k h z n a s a h ip o lsa k b ile (17.6, 8) b u g r u
b u n g en ili id ir, tik o la ra k , M u z a y z a m a m n a ilik in h e r n o k ta n n , telem e
a lt g ru b u n u n g e ik e n d o as n ed e n iy le , d i e rle rin in t m y le e it b ir k o
n u m d a o ld u u n u g r r z . Ek o la ra k b t n y le u z a m sa l (3 b o y u tlu ) d n el
sim e triy e sa h ib iz . Bu, b ir h z d a n (< c) h e rh a n g i b ir d i e rin e g em ek te b
t n s e l b ir s e rb e s ti o ld u u g er e in i ifa d e etm ek ze re g eriy e 3 b o y u t d a h a
b r a k r ve t m y a p ay n k alr; b u d a te m e ld e MI'ye ili k in g relilik ilk e si
dir! B iraz d a h a re sm i b iim d e, g relilik ilk e sin in ile ri s rd , P o in ca re -
g ru b u n u n MI'ye ilik in z a m a n s a l g elecek y n le r in in d e m e ti z e rin d e g e
ik en b i im d e etk i e tti id ir.4 B u n lar, gelecek bo k o n ile rin in i k s m la r
n i a r e t e d e n y n le rd ir ve b u y n le r g zlem c in in d n y a izg ilerin e ilik in
o la s ta n ja n t y n le rd ir.11841 B u n u n la b irlik te b u d u ru m u n y a ln z c a , G alile
ici y a d a Nevvtonc u z a y z a m a n b o y u n c a o la n "e z a m a n llk d ilim le ri" a ile
s in d e n v az g e m i o lm am z n e d e n iy le g e erli o ld u u b e lirtile b ilir. O nlar
k o ru m a k sim e triy i, b ir h z d a n d i e rin e gem ek ze re h e rh a n g i b ir s e rb e s ti
b ra k m a y a ra k , b ir u z a y z a m a n n o k ta s d o la y n d a 3 -b o y u tlu 0(3)'e in d irg e r.

M [18.3] Bu durumda bunu 4x4 Lie cebiri m atrislerini ak biimde inceleyerek dorulayn.
J Lorentz, Poincare ve Einstein'n zel greliliin gelimesinde rollerine ilikin zel olarak ay-
rm tlandnlm bir tartm a iin bkz. Stachel, 1995, s. 249-356. Kendi bakma gre, Eins-
tein bile 1905'te zel grelilie tmyle sahip deildi ve tabloyu tamamlamak Minkovvs-
ki'nin 1908'deki 4-boyutlu perspektifine kadar srd; bkz. 17.8.
4 Ayrca Poincare grubuna ait, gelecek zam ansal ynleri gemi zamansal ynlere gnderen
z a m a n g e ri e v iric i elemanlar da mevcuttur,
i [18.41 Poincare grubunun bu hareketini biraz daha ayrntl biimde aklayn.
18.3 Lorentzci ortogonallik; "saat paradoksu"
Bu b a k a s M 'yi y a ln z c a k a rm a k CE4 (ya d a C4) u z a y n a ilik in b ir
"gerel k esit" y a d a "dilim " o la ra k d e e rle n d irir fa k a t E4' n k e n d isin d e n
fa rk l k a ra k te rd e b ir k e s it o la ra k . D oru z ih in se l tu tu m u b e n im se d i im iz
s re c e b u , o ld u k a u y g u n b ir b a k a sd r. rnein, kliti E4'te ( "dik
al" a n la m n a gelen) "o rto g o n al" k a v ra m n a sa h ib iz . Bu b izi, " k a rm a k
la trm a " ile m i y o lu y la d o la y sz o la ra k CE4' n a k le d e r.5 B u n u n la b irlik te
b u ile m i u y g u la d k ta n s o n ra b ir m ik ta r fa rk l o lm a sn b ek lem ek d u r u
m u n d a o ld u u m u z b e lirli t r d e z e llik le r m e v c u ttu r. rn e in , CE4'te b ir
y n n a rtk k e n d isin e , E4'te k e sin lik le o rta y a k a m a y a c a k b ir e y o la ra k ,
o rto g o n a l o ld u u n u b u lu ru z . B u n u n la b irlik te b u zellik, y en i g erel d ili
m im iz, L o re n tz ci M 'ye g eri p a s a tt m z d a v a r o lm a y a d ev a m ed er. B yle
ce Ml'deki o rto g o n a llik k a v ra m n k o ru ru z f a k a t a r tk k e n d i k e n d ile rin e o r
to g o n a l o lan g erel y n le r o ld u u n u , b u n la r fo to n d n y a iz g ile ri b o y u n c a
u v ere n bo y n le r olm ak z e re (alta bakn), g r r z .
Bu o rto g o n a llik k a v ra m n d a h a ile riy e ta y a b ilir ve b ir p n o k ta s n d a
ki r-d z le m elem a n j'ya ilik in tj1 o rto go na l t m le ye m ele a la b iliriz . Bu,
p 'd e b u lu n a n jj'd a k i t m y n le re o rto g o n a l o la n p 'd e k i t m y n le re ilik in
tj1 (4 r )- d z le m e le m a n d r. B ylece b ir izgi e le m a n n n o rto g o n a l t m -
ley en i b ir 3 -d z le m elem a n , b ir 2 -d z le m e le m a n n n o rto g o n a l t m ley e-
n i b a k a b ir 2 -d z le m elem a n ve b ir 3 -d z le m ele m a n n n o rto g o n a l t m -
ley en i b ir izgi e le m a n d r. H er d u ru m d a , o rto g o n a l t m le y e n i a lm a k b iz i
b a la d m z e lem a n a g eri d n d r r; d i e r b ir d ey ile (t/1) 1 = /. 13.9 ve
1 4 .7 'd e g ab y a d a g ab' li b ir v e k t r y a d a te n s r n iceli i z e rin d e k i in d is
d rm e y a d a y k se ltm e ile m le rin i ele ald m z a n m sa y n . B ir r - y -
zey e le m a n n te m sil ed en b a s it r -v e k t r ya da b a s it (4 r )- b i im in e u y
g u la n d n d a , 12.4,7 u y a rn c a (rn. t]ab >-> 7jab = Ticdg acg bd; i}ab >-> r}ab =
1l cdgac9bsh b u y k s e ltm e /d rm e ile m i o rto g o n a l t m le y e n e gem eye
k a r lk gelir; a y rc a bkz. 19.2.
E4'te , b ir rj 3 -d z le m e le m a n n n o rto g o n a l t m le y e n i rn e in , h i b ir
z a m a n j/'d a i erilm e m i b ir tj1 izgi e le m a n d r; bkz. ekil 18.4. B u n u n la
b irlik te ekil 18.4'teki gibi, CE4' n k a r m a k la tr lm a s n a ve o ra d a n da
fa rk l g erel M k e sitin e g e eb iliriz. A sln d a b u ilem e n cek i b l m d e
(17.8) b iz d e n , s n rs z b ir k h z ve m u tla k b ir z a m a n n ik is in i de is te d i-

5 zellikle kuantum mekanii kendileri iin zaten tandk olan okuyuculara, burada kulland
m karmak "ortogonallik" kavramnn zorunlu ekilde holomorfik (bu tmyle "karmak-
latrm a"nn ilgili olduu ey olmak zere) olup karmak elemeyi gndeme getiren
13.9daki Hermitsel kavram olmadn ve m atematik ve fiziin dier pek ok alannda kul
lanldn vurgulamak isterim.
ekil 18.4 E4'te bulunan, p n o ktasndaki b ir t] r-d zle m elem an (4 - r)-d zle m elem an
olan b ir /1 ortogonal tm leyene, j ve /1 h ib ir zam an h ib ir zam an o rtak b ir yne sahip
olm am ak zere, sa h ip tir, (a) zel olarak, / b ir 3-dzlem elem anysa, r1 ona norm al olan
yndr, (b) ; b ir 2-dzlem elem anysa j/1 baka b ir 2-dzlem elem andr.

im izd e g relilik ilk e sin in k o ru n a m a d n g ste re n (ekil 17.15), b ir p


n o k ta s n d a z a m a n s a l b ir yn ("sab it durum ") b u lm a k ze re b ir z a m a n d ili
m in e (u zay sal 3 -d z le m elem an) ili k in o rto g o n a l t m le y e n iste n d i in d e
b a v u ru y o rd u k .11851 Y ine de im d i g elin b u n u te r s te n oku y alm . M 'deki b e
lirli b ir p o la y n d a eylem siz b ir gzlem ciyi gz n n e aln . G zlem ciye a it
d n y a iz g is in in p 'd e b ir r (zam ansal) y n n e sa h ip o ld u u n u v a rsa y n .
Bu d u ru m d a t1 3 -u z a y , d i e r b ir d e y ile gzlem ci ta ra fn d a n p 'y le e z a
m a n l o ld u u n a in a n la n k o m u o la y la r o gzlem ci i in p 'd e k i "b t n y le
u z a m sa l" y n le rin a ile s in i g ste rir.
B u ra d a k i am ac m zel g relilik k u ra m n n a y rn tla rn , zellik le b u
n u n n i in m a k u l b ir "ezam an l" k a v ra m o ld u u n u grm em ek z e re g e li
tirm e k d e ild ir. Bu t r b ir ey i in o k u y u cu pek ok h a r ik a m e tn e b a v u
r a b ilir.6 B u n u n la b irlik te b u e z a m a n llk k a v ra m n n g er ek te g zlem ci
n in h z n a b a l o ld u u n o k ta s b e lirtilm e lid ir. kliti g eo m etrid e u z a y d a
ki b ir y ne ilik in o rto g o n a l t m le y e n o y n d e iti in d e d e ie c e k tir (e
k il 18.5a). B u ra d a n h a re k e tle , L o ren tzci g eo m etrid e o rto g o n a l t m le y e n de

M [18.5) (i) M'de bulunan bir 3-dzlem eleman i)'nm kendi ij1 ortogonalini iermesi hangi ko
ullarda olasdr? (ii) CiE, 'te, kendilerinin ortogonal tmleyeni olan iki ayr 2-dzlem ailesi
olduunu ve bunlarn hibirinin M'de bulunamayacan gsterin. (Bu karmak "z ikili" ve
"kar-z ikili" denen 2-dzlem daha sonra h a tn saylr b ir neme sahip olacak; bkz. 32.2
ve 33.11.)
6 B kz. rnein, Rindler, 1982, 2001; Synge, 1956; Taylor ve VVheeler, 1963; Hartle, 2002.
ekil 18.5 (a) kliti 4-geom etride b ir yn dnerse ona a it ortogonal tm leyen 3-dzlem
elem an da dner, (b) Bu ayrca, Lorentzci 4-geom etri iin de d o ru d u r fa k at zam ansal
b ir yn iin ortogonal tm leyen 3 -dzlem in as ("ezam anlln" u zam sal ynleri) ters
an lam d a h a rek e t eder, (c) B uradan hareketle, yn bo haline gelirse ortogonal tm leyen
a sln d a o yn ierir.

y n (dier b ir d ey ile gzlem ci hz) d e iti in d e d e ie c e k tir. Tek fark ,


d e iim in o rto g o n a l t m le y e n i k lit i d u ru m d a o la n n a k si y n d e e m esi
d ir (bkz. ekil 18.5b) ve b u n e d e n le b ir y n e ilik in o rto g o n a l t m ley e n
i in o y n i erm e k, s tte b e lirtild i i ze re, o la sd r; b u b ir bo y n iin
(d i er b ir d ey ile k k o n isi boyunca) o rta y a k a n d u ru m d u r.
E4'te n MI'ye g e ite a y rc a e its iz lik le rle ilg ili d e iim le r de m e v c u ttu r.
B u n la rn en a rp c o la n zel g re lili in " s a a t p a ra d o k su " (ya d a "ikiz p a
rad o k su ") o la ra k a d la n d r la n e y in z n i e rir. Bu p a ra d o k s b a z o k u y u
c u la r i in ta n d k o la b ilir; b ir u z a y g em isin e b in ip u z a k b ir g ezegene k
h z n a y a k n b ir h z d a y o lc u lu k ed en ve d n d n d e d n y a d a k i z a m a n n ,
k e n d is i y a ln z c a b irk a y l y a la n m k e n , b irk a y zy l ile rle m i o ld u u n u
g ren b ir u z a y g ez g in in e d e in ir. B o n d i'n in v u rg u la d g ib i (1964, 1967),
h a re k e tli b ir s a a t ta r a f n d a n k a y d e d ile n z a m a n n a k n g e r e k te n b ir
d n y a izg isi b o y u n c a l lm b ir t r "yay u zu n lu u " o la ra k k a b u l e d e r
sek b u d u ru m d a olgu, k lit i u z a y d a b u lu n a n iki n o k ta a r a s n d a k i u z a k l
n , b u u za k l n z e rin d e l ld y o la b a l o lm a s g e r e in d e n d a h a
fa z la k afa k a r tr c d e ild ir. H er ik isi de ay n den k lem le, / ds, h e s a p la n r
fa k a t kliti d u ru m d a d z yol ik i s a b it u n o k ta a r a s n d a l len u za k l
m in im u m a in d irm e y i g s te rirk e n M inkovvski d u ru m u n d a d z y o lu n , d i e r
b ir d ey ile ey le m siz, ik i s a b it u o lay a r a s n d a l len z a m a n m a k s im u
m a k a r m a y g ste rd i i o r ta y a k a r (ayrca bkz. 17.9).
T m b u n la rn a a k a ra n te m e l e its iz lik s r a d a n kliti g e o m e tri
deki g e n eitsizli i o la ra k a d la n d r la n e y d ir. ABC kliti h e rh a n g i b ir
g e n se k e n a r u z u n lu k la r, e itli in o ld u u

AB + BC > AC
ifa d e s in i s a la r (bkz. ekil 18.6a). E lb e tte , b u n la r s im e tr ik tir ve AC k e n a r
i in h a n g is in i se ti im iz in nem i y o k tu r. L oren tzci g eo m etrid e , k e n a rla rn
t m z a m a n s a l o ld u u n d a y a ln z c a tu ta r l b ir g en e itsiz li i eld e ed e riz
ve b u d u ru m d a a r tk e y leri u y g u n b i im d e , AB, BC ve A C 'nin t m g ele
cee y n le n m i o la ca k e k ild e d ze n le m ey e d ik k a t etm ek z o ru n d a o lu ru z
(bkz. ekil 18.6b). E itsiz li im iz a rtk , e itli in y in e A, B ve C 'n in t m e-
d o ru sa l, d i e r b ir d ey ile eylem siz b ir p a r a c n d n y a izg isi z e rin d e
o ld u u n d a g e erli olm ak ze re te rs d n m t r:

AB + BC < AC.

B u n u n y o ru m u k e s in b i im d e " s a a t p a ra d o k su " o la ra k a d la n d rla n e y d ir.


U zay g e z g in in in d n y a izg isi k rk ABC yoluyken, d n y a y e rle im c ile ri
AC d n y a izg isin e s a h ip tir. E its iz lik u y a rn c a u za y g ez g in in in s a a tin in
g e r e k te n d n y a d a k in e g re d a h a k s a b ir to p la m z a m a n k a y d e tti in i g
r r z .

e k il 1 8 .6 (a) E it li in
y a ln z c a A B v e C 'n in e d o -
r u s a l o ld u u b o z u lm u d u
r u m d a g e e r li o ld u u k lit i
AB + BC > AC g e n e i t s i z l i
i. (b) t m g e le c e k z a m a n s a l
A B , BC, A C 'y le b ir lik te L o -
r e n tz ,y e n g e o m e tr id e e i t s i z
lik te r s d n e r : e i t l i k y a ln z c a
A, B v e C 'n in t m e y l e m s iz
b i r p a r a c n d n y a iz g i s i
z e r in d e o ld u u n d a g e e r li
o lm a k z e r e AB + BC < AC.
(a) B u, z e l g r e li li in "saat p a -
r a d o k su " n u r n e k le r ; ABC
d n y a iz g is in e s a h ip b ir
u z a y y o lc u s u D n y a d a k i y e r
le i m c in in A C 'sir d e n d a h a
k s a b i r z a m a n a r a l d e n e
y im le r . (c) k lit i b i r g e n in
k e le r in i p r z s z le tir -
m e k " k e n a r u z u n lu k la r n d a
k k b ir fa r k y a r a tr v e d z
y o l h l k s a d r , (d) B e n z e r
e k il d e iv m e le r i (k e le r i p -
r z s z le tir e r e k " ) s o n lu y a p
m a k z a m a n la r d a k k b ir
f a r k y a r a t r v e d z (e y le m s iz )
y o l h l d a h a u z u n d u r.
(c)
B a z la r b u a k la m a d a k i u z a y g e m isin in iv m e sin in u y g u n b i im d e h e
s a b a k a tlm a d n d a n k u k u la n r ve a s ln d a b en , e y leri a s tro n o tu n B o la
y n d a itic i b ir (dier b ir d ey ile sonsuz) ivm eye m a ru z k a lr g r n ec e i
(lm cl o lm a s gereken!) e k ild e id e a liz e ettim . B u n u n la b irlik te b u k onu,
ekil 18 .6 d 'de b e lirtild i i ze re, g e n in k e le rin i b a s it b i im d e p r z -
s z le tirm e k y o lu y la h a lle d ilir. Z am an fa rk . ekil 18.6c'de g s te rile n ilg ili
kliti "p r z s z le tirilm i" g en d u ru m u n d a ak o ld u u ze re, p ek de
fa z la etk ilen m ez. vm eyle b a a k ab ilm e ze re E in s te in 'n g e n e l g relili
in e g e m e n in gerek li o ld u u sk lk la ta rt la g e lm i tir fa k a t b u t m y le
y a n l tr. S a a t z a m a n la ry la ilg ili y a n t h e r iki k u ra m d a d a / ds (ds > O'la
b irlik te) d en k lem i k u lla n la ra k elde ed ilir. A stro n o tu n iv m e le n m esin e, t p
k g en el g relilik te k i g ibi, zel g re lilik te de iz in v e rilir. A yrm b a s it o la
ra k , ds n ic e li in i h e s a p la m a k z e re h a n g i gerek m e tri in k u lla n lm a k ta
o ld u u n d a y a ta r; d i e r b ir d ey ile gerek g ^ 'y e b a ld r. zel g relilik te ,
b u m e tri in M M inkovvski g e o m e trisin in dz m e tri i o lm a s k o u lu y la a
lm a k ta y z . K tleekim sel a la n la r h e s a b a k a tm a m z g e re k ti in d e E in ste -
in 'n g en el g relili in e ilik in eik m e tri i o rta y a koym ak z o ru n d a o lu ru z.
Bu, d a h a a y rn tl o la ra k so n ra k i b l m d e ta rt la c a k .

18.4 Minkovvski uzayndaki hiperbolik geometri


M inkovvski g e o m e trisin in b a z g r n m le rin e d a h a ve b u g e o m e trin in
k lit'in k iy le ilik isin e gz a ta lm . kliti g eo m etrid e s a b it b ir O n o k ta s n
d a n s a b it b ir a u z a k l n d a o la n n o k ta la rn y e ri b ir k re b e lirtir. E lb e ttte
b u E4'te b ir S3 3 -k re s id ir. M 'de n e olur? im di, a y (diyelim k i pozitif)
g erel y a d a (aslnda) s r f s a n a l b ir sa y o la ra k k a b u l etm em ize g re (ter
cih e tti im H----------im z a s n b e n im se m ek zere; ak si d u ru m d a ro lle r te r s i
ne dner) ele alm am z g ere k en iki fa rk l d u ru m sz k o n u su d u r; bkz. ik i d u
ru m u d a rn ek ley en ekil 18.7.
B u ra d a , a 'n m s a n a l o ld u u d u ru m b iz i zellikle ilg ile n d irm iy o r. u
h a ld e a > 0 o la ra k (a < 0 d u ru m u e d e e r olm ak zere) v a rsa y a lm . "K-
re''m iz a r tk b iri gelecek k k o n isin d e y e r alp "tas biim li" o la n K + ve
d i e ri g em i k k o n isin d e b u lu n u p "tepe biim li" o la n o lm ak ze re
ik i p a r a d a n o lu u r. z e rin e (M~ u za y b e n z e r olm ak zere) y o u n la
a ca z. JC+ z e rin d e k i a s l m e trik n e d ir? O k esin lik le, k e n d isin e M 'ye y e r
le tirilm i o lm a s n e d e n iy le y k le n en b ir m e tri e s a h ip tir . ( J f +'d a k i b ir
e rin in u z u n lu k la r rn e in , o n u b a s it b i im d e M 'de b ir e ri o la ra k ele a l
m ak y o lu y la ta n m la n r.) A sln d a b u d u ru m la ilg ili o la ra k , M + b o y u n ca
v a r o la n y n le r u z a y sa l o ld u u n d a n (+ + + - im zal) d i2 en iy i l d r.
e k il 1 8 .7 S a b it b i r O n o k
ta s n d a n s a b i t b i r a M in k o w s -
ki u z a k l n d a k i n o k ta la r n y e
ri o la r a k M 'd e k i "kreler".
a > O 'sa --------- d s2 i m z a s y la
b ir lik te ), ik i " h ip e r b o lik " p a r a
e ld e e d e r iz ; (g e le c e k k k o n is i
i in d e ) ta s b i im li" M * v e
fg e m i k k o n is i i in d e ) te p e
b i im li H ~ . S a n a l a i in (ya d a
g e r e l a v e + + + - di 2 im
z a s y l a b ir lik te ) O 'd a n u z a y s a l
a y r l m te k y a p r a k l b i r h i
p e r b o l b i im lis i e ld e e d e r iz .

J f +'y a a it m e tri e ilik in iyi b ir ta h m in d e b u lu n a b iliriz n k e s a se n o,


b ir t r "k re"d ir f a k a t "evrik im zal" b ir k re. Bu ne o la b ilir? J o h a n n
L a m b e rt'in , k lit'in 5. n e rm e sin in i n en d i i b ir g eo m etri o lu tu rm a o la
sl z e rin e 1786'daki d n n a n m sa y n . O s a n a l y a r a p l b ir "k-
re"n in , b u t r b ir e y in g e r e k te n b ir a n la m ifa d e e tm e si k o u lu y la b y le si
b ir g eo m etri sa la y a c a n d n d . A sln d a h e n z v e rilm i o la n JC+ o lu
u m u m u z b u t r b ir h ip e rb o lik g eo m etri m o d eli o la n f a k a t b u kez 3 -b o -
y u tlu b ir u z a y sa la r. L a m b e rt'in k lit i-o lm a y a n d zlem in i (h ip erb o lik
dzlem ) elde etm ek ze re t m y a p m a m z g erek en s tte a k la n m o lan
ey d ek i u z a m s a l b o y u tla rn b irin d e n v az g em ek tir. H er d u ru m d a "h ip e r
b o lik d z izgiler" (jeodeziler) b a s it o la ra k J f +'n n 2 -d z le m le O 'd a n g een
k e s i im id ir (ekil 18.8).
E lb e tte , L a m b e rt'in k a fa s n n i in d e b u n a b e n z e r b ir gizli y a p n n o l
m u o la b ild i in i d n m e k b ir e k ild e tu h a ftr. Y ine de b u d u ru m , im z a
la rn "ev rileb ild i i" ve gerel n ite lik le rin sa n a l, s a n a l n ite lik le rin g erel
y a p la b ild i i b u g enel t rd e k i fik irle rin i se l tu ta r ll n a ilik in b ir e y le
ri rn ek ler. Bu, L a m b e rt'in k o la y lk la o ld u k a g v e n ilir se z g ile r e d in e b il
m e siy le ilg ili b ir ey d ir. ekil 18.9'u incelem ek b elk i de re tic i o la b ilir.
B u ra d a M inkovvski 4 -u z a y n a ilik in (t , x , y , z ) k o o rd in a tl t 2 x2 y 2
z2 = 0 k k o n isin i izdim ve e itli X d e e rle ri i in h e p s i de

z + t + A(t z) = 2

d z le m le ri a ra c l y la b e lirli b ir t = 1 = z d zlem i i in d e n a ln m k e s it
le r a ile s in i g ste rd im . Bu k e s iim 2 -b o y u tlu d u r ve h e r b ir p o z itif A d e eri
n+
hiperbolik geometrisine
ait "dz izgi"

e k i l 1 8 . 8 X * 'daki "h ip erb o lik b ir


d z iz g i" (jeodezi) O 'd a n g e e n b ir
2 - d z le m in y la k e s i im id ir . (2-
b o y u tlu d u r u m g s te r ilm e k te d ir
f a k a t 3 - b o y u tlu b ir M * i in d e d u
r u m ben zerd ir.)

ek il 18.9 t 2 - x 2 - y 2 - z 2 = 0 k k on isin in z + t + A(t - z) = 2 3-d zle m i araclyla


2-d zlem t = 1 = z b oyu n ca k esitleri, y koord in at b ask lan m , bu n ed en le b oyu tlar 1
in d irgen m i grnyor. A > 0 old u un d a S k esiti A = 1 y atay durum unca rneklenen bir
2-k re d /2 m etriin e sahip olur. A = 0 old u un d a parabol b iim li E k esitin e ilik in klit
i dz d /2 m etirin i eld e ederiz. A < 0 old u un d a, A = 1 durum undaki d ey hiperbolik
H k esitiy le g sterilen h ip erb olik b ir df2 m etrii eld e ederiz.

i in b u 2 -y zey e ilik in m e tri in ta m o la ra k b ir k re n in k i, A-1/ 2 = l/V


y a r a p n n k i o ld u u (di2 m e tri iy le ilg ili olarak) o rta y a k ar. A = 0 o ld u
u n d a s r a d a n b ir kliti d z le m in m e tri in i elde ederiz. (Bu k esim "dz"
d e il fa k a t d a h a ok " p a ra b o l b iim li" g r n y o r, y in e d e a s l m e tri i a s
ln d a d z d r.)11861 A n e g a tif h a le g eld i in d e k e s iim s a n a l y a r a p l (= 1 /

[18.61 Tm bunlar gsterin, tp ucu: w = (t z 1/A) Jk = (1 t z)/VA olmak zere x, y ve z


koordinatlarn kullanmak faydaldr.
VI) L a m b e rt k re sid ir. A sln d a o h ip e rb o lik g eo m etriy e ilik in (d/2'den) b ir
e s a s m e tri e s a h ip tir. Bu y o lla, L a m b e rt'in s a n a l y a r a p l k re le rin a n
la m ifa d e e tti in e ilik in v a rs a y m s a l n g r s n n , h e r n e k a d a r k en d i
z a m a n n d a n y z y lla rc a ile rid e o lsa da, m kem m el o la ra k d o ru la n d n
g r r z .
H ip erb o lik g eo m etriy le ilg ili "szde kre" X + b i im in d e k i o lu u m B elt-
ra m i'n in 2.4, 5 'te (2 -b o y u tlu d u ru m d a ) a k la n m o la n k o n fo rm a l ve iz-
d m s e l g ste rim le riy le d o la y sz b i im d e ili k ile n d irile b ilir. ekil
18 .1 0 'd a t m b u n la rn J f +'d a n d o la y sz o la ra k elde ed ileb ilece i yolu, M3
M inkovvski 3 -u z a y n d a k i [ t,x ,y k o o rd in a tl) 2 -b o y u tlu s zd e k re d u ru m u
n u ak b i im d e g ste re re k rn e k le n d ird im . J f+ 'y t 2 - x2 y 2 = 1 d e n k le
m in e sa h ip o la ra k k a b u l etti im iz d e o n u (0, 0, 0) o rijin in d e n t = 1 d z le m i
n e y a n s ta ra k B e ltra m i'n in "Klein" (izdm sel) g ste rim in i ve (-1, 0, 0)
"gney k u tb u ''n d a n t = 0 "e k v ato ra l d zlem ''e y a n s ta ra k B e ltra m i'n in "Po
in c are" g ste rim in i ("ste re o g rafik y an stm a "; bkz. 8.3, ekil 8.7) elde e d e
riz .,18-71

ek il 18.10 M3 Minkovvski 3 -u za y n d a 5 f +'ya ait (t2 - x 2 - y 2 = l 'l e verilen) h ip erb olik 2 -


geom etri B eltram i'nin (srasyla ekil 2.11 ve 2.16da gsterilen , M. C. E sch er b a sk s ve
d e itirilm i versiyonunda) konform al ve izd m sel gsterim leriyle d olaysz olarak
ilik ilen ir. B eltram i'nin izd m sel ("Klein") m odeli J f +'y (0, 0, 0) orijininden t = 1 d z
lem ind ek i birim em berin iin e yan stm ak yolu yla eld e edilir. B eltram i'nin konform al
(Poincare) m odeli J f +y (-1, 0, Oldan t = 0'daki birim em ber iin e yan stm ak la eld e e d i
lir. (Ayrca ekil 2.17'deki Beltram i geom etrisin e de bakn.) Benzer olu u m M'deki h ip er
b olik 3 -g eo m etri iin de geerlidir.

[18.7] Hiperbolik dz izgilerin niin "Klein" durumunda dz olarak ve Poincare durumunda


snrla ortogonal biimde buluan emberler tarafndan gsterildiini, bu ikinci durumun
aslnda neden konformal olduunu bir "imza evrimi"nin kullanm yoluyla belirterek gste
rin.
G elecek z a m a n s a l y n le rin 3 f +'y a a it n o k ta la rc a g s te rild i in e (k esin
lik i in a = 1 o la ra k k a b u l ediyorum ) d ik k a t ed in . B u n la r b a s it o la ra k k t
leli b ir p a r a c a a it o la s h z la rd r. Bylece JC+ g relilik k u ra m n d a k i h z
u z a y o la ra k d n le b ilir. (Bu k o n u n u n 2 .7 'n in s o n u n d a o rta y a k t n
an m sa y n .) H z la rn b a s it o la ra k n o rm a l b i im d e to p la n a m a m a s , g re li
li e ilik in , in s a n la rn ou kez en r a h a ts z ed ici b u ld u k la r g r n m le r-
3
d en b irid ir. Bu n ed e n le , zelde, b ir u z a y g em isi b ir y n d e d n y a y a g re - c
3
h z n d a h a re k e t e tse y d i ve ay n u z a m s a l y n d e k e n d isin e g re - c h z n a
sa h ip b ir f ze f rla ts a y d , b u d u ru m d a f ze d n y a y a g re k te si
( j + j ) c = \ c h z y la deil y a ln z c a ^ c 'y l e h a re k e t eder. (B u rad ak i c, y a l
n z c a ak lk i in y en id e n s u n u lm a k zere, k h z d r; b irim le r c = 1 o la
ca k e k ild e seilir.) Bu d u ru m b u r a d a h ip e rb o lik g eo m etrid e k i u z u n lu k la r
to p la m a y a ilik in b ie etk i o la ra k a n la lr (bkz. ekil 18. l ) . 11881
B u n u k a v ra m a k iin , Bu h ip e rb o lik "uzunluk" k a v ra m n n fizik i y o ru
m u n u a n la m a g ere k sin im in d ey iz . A sln d a o (kendisi i in p Y u n an h a rfin i
k u lla n ac a m ) s r a t o la ra k b ilin e n nicelik, v h z b i im in d e (sa ta ra fta k i
ifa d e p'ya ilik in "h ip e rb o lik ta n ja n t" o la ra k a d la n d rlp "tanh p "o larak y a
z la n ey o lm a k zere)

p = 2 log^ diger bir v=


d en k lem in ce (ekil 18.12'de izilm i) ta n m la n a n b ir n ic e lik tir. S ra t b a s it
o la ra k h ip e rb o lik W + u z a y n d a k i "uzakln" (a = 1 o ld u u n d a n b irim s z
de y a r a p a sa h ip o la ra k , b kz. 2.4, 6, seilm i) l s d r. I n k iy le
k a r la trld n d a d k o la n v h z la r i in s r a t v 'y le a y n d r.11891 ekil

e k il 18.11 G relilik k u
ra m n d a k i h z u za y ,
p (= ta h " 1v) a b u k lu u K *
z e rin d e k i h ip e r b o lik
u za k l (c = 1 k h z s o n
s u z p 'y a k a r lk gelir) l
m e k zere, 3 f + (birim ) h ip e r
b o lik u z a y d r . B u d u ru m , 0
a s n n m e r k e z in d e y e r
a ld b ir im e m b e r z e r in
d e k i u z a k lk la ("im za e v r il
m e s i" yo lu yla ) b e n ze rd ir.

[18.81 Hiperbolik geometrideki uzunluklarn toplanm asnn neden, ayn uzam sal dorultuda
ki uc ve vc hzlarn "toplamak" zere burada kullanlan toplama denklemi sonucunu, dier
bir deyile (u + v ) c j ( l + uv ) ifadesini dourduunu grmek iin bir "imza evrimi" argma
nn kullann.
ek il 18.12 P = ^'0 8 { y ^ t} ' dier b ir d ey ile v = (ep - e p) / ( e p + e p) = ta n h p ile
tanm lan an p abukluu b iim in d ek i v h zn n grafii.

2 .11'd e h ip e rb o lik g eo m etriy le ilg ili so n su z lu u (p = oo) a k la y a n E sc h e r


ta b lo s u n d a k i s n rn u la la m a z c (= 1) s n r h z n g ste rir.
Ayn y n d e h z la r o lu tu rm a k o n la ra a it s r a tle r i b a s it b i im d e to p la
m ak (d i er b ir d ey ile h ip e rb o lik u z u n lu k la r toplam ak) y o lu y la a k la n r;
b kz. ekil 18.13a. F ark l y n le rd e k i h z la r b a s it e k ild e , 1 1 .4 'te (uygun
b i im d e "im zas evrilen") s r a d a n d n d rm e le r i in v e rile n y n te m i ekil
1 1 .4 'te g ste rild i i zere k u lla n a ra k o lu tu ra b iliriz . B u rad a , h e r b iri, h i
p e rb o lik u zu n lu u g ste rd i i a b u k lu u n (ekil 11.4'teki y ay u z u n lu k la r
n n k e n d isi e tra fn d a d n d r le c e k le ri a n n ta m o la ra k y a rs o lm a la r
g ere i u y arn c a) ta m o la ra k y a rs o la n b ir h ip e rb o lik p a r a ta ra fn d a n
g ste rile n , o lu tu ru la c a k iki h z a u y g u la n a n h ip e rb o lik b ir g e n y a s a s
k u lla n rz ; b kz. ekil 18.13b.

ek il 18.13 H iperbolik J f + hz uzayn d a grelilik b iim in d ek i h zlarn olu tu ru lm as, (a)


Ayn yndeki h zla r iin b a sit olarak s ratleri toplarz, (b) Farkl yn lerd ek i h zlarla ilg ili
olarak, onlar oluturm ak iin , hiperbolik kenar u zunluklar kendilerine a it ilg ili s ra tle
rin y a rs olm ak zere, b ir gen kural k ullanrz. (Kant ayn olm ak zere, sradan 2 -
u zay dndrm elerini ak layan ekil 11.4by le karlatrn.)
18.5 Bir Riemann kresi olarak gkkresi
im di h ip e rb o lik K + g e o m e trisin e ilik in "s o n su z d a k i s n r" la ilg ili i
sel g eo m etriy e, a rtk ilg ili o ld u u m u z u z a y z a m a n n , b u s n r ekil 2 .11'd e
ki E sc h e r ta b lo s u n d a k i s n r o la ra k b u ld u u m u z b ir e m b e r (S1) y e rin e a r
tk b ir S2 k re s i o la ca k e k ild e b t n s e l 4 -b o y u tlu M inkovvski u z a y z a m a n
o lu u ak h a le gelm e z o ru n lu lu u n d a olm ak zere, gz a ta lm . Bu k re
n in h e r b ir n o k ta s b o k o n in in k e n d isi z e rin d e , k tle li p a r a c k la rc a
u la la m a y a n sn rla y c k h z n te m sil ed en b ir y n d r. B u n u n la b ir
lik te b u sn rla y c h z k tle s iz p a r a c k la r i in u la la b ilir d ir ; g er ek te b u
h z s e rb e s t u u h a lin d e k i k tle siz p a r a c k la r i in s z k o n u s u o la n tek
h z d r. an s eseri fo to n la r b u t r d e k tle siz p a r a c k la r d r ve o n la r g re
b ilirs in iz . A sln d a fiili o la ra k , g k k resi s a h n e s in i a lg la d n z a n d a , g
z n z ta ra fn d a n k a v ra n a n O o la y n d a m erk e zle n m i k k o n isin i o lu tu
r a n k n la r a ile s in i g r n t le rs in iz . E sa s e n k k o n isin d e k i n la r n
y a ln z c a y a r s k a d a rn a lg la rs n z f a k a t sizi e v rele y en b t n s e l b ir
g k k resi g r n e sa h ip o la ra k d u z a y d a b u lu n d u u n u z u h a y a l e d e rs e
n iz O 'ya a it t m k k o n isin i o lu tu ra n n k re s in e ili k in d a h a iyi b ir
ta b lo y a s a h ip o lu rsu n u z . Belki de b u k rey i O 'ya a it g e m i k re sin i g s
te r i r b i im d e g r n t le m e k d a h a k o la y d r n k ilg ile n d i im iz ey g z
n z d e n k an deil o n u n i in e g ire n k tr. B u n u n la b irlik te k n la r,
b o d z izg iler a n la m n d a , g e m ite n gelecee h e r iki y n d e g e n i le r ve
b y lece g k k resi b a s it o la ra k , O 'd a n geen t m k n la r n a ilik in b u
S a ile s in i te m sil e d e r b i im d e de d n le b ilir. (Ayrca b kz. 33.2.)
Bu S u za y topolojik o la ra k k esin lik le b ir 2 -k re d ir f a k a t n o t ed ilm e si
g erek en b e lirli b ir y a p y a sa h ip m id ir? O nu m e trik sa la y a n 2 -b o y u tlu b ir
R iem a n n c u za y o la ra k d n e b iliriz . E n b e lirg in yol k k o n isin d e n , S 'y i
te m sil etm ek ze re b irim y a r a p l x 2 + y 2 + z 2 = 1 m e trik k re sin i
(t2 x 2 - y 2 - z 2 = 0 ko n i den k lem in d en ) elde etm ek i in , d iy elim ki t - 1
u z a m s a l 3 -d z le m i a ra c l y la b ir dilim a lm a k tr. A lte rn a tif o la ra k t = 1
o la n k o n iy i d ilim le y e b ilir ve yine, b iriy le d i e ri a r a s n d a k i ilik i (bu m e t
ri i koru y an ) a n tip o d a l h a r ita y o lu y la olm ak zere, b irim y a r a p l b ir k
re eld e ed eriz. Yine de, b e lirli b ir g zlem cin in O 'd a n geen d n y a izg isin i
a y rp o gzlem ciye a it t k o o rd in a tn " k u lla n m a d m z s re c e k o n iy i d i
lim lem ey e ilik in b u b e lirli y o lla rla ilg ili zel h i b ir ey sz k o n u su o l
m az. Ayn O o la y y la k a r la a n f a k a t ilk in e o ra n la o ld u k a y k sek b ir
h z la y o lc u lu k eden b a k a b ir gzlem ci i in k e n d i y a p t g k k resi h a r i
ta s y la d i e r g zlem cin in y a p t a r a s n d a b ir u y u m a z lk sz k o n u s u o la
b ilir.
E sa s e n , 1725'te J a m e s B rad ley ta ra fn d a n g zlem len en , y ld z la rla ilgi
li s a p m a o la ra k b ilin e n etk i n e d e n iy le b ir t r u y u m a z lk m e v c u ttu r. Bu
etk i u y a rn c a g k k resin d e k i b ir y ld z n b e lirg in k o n u m u , g n e e v re
sin d e k i y r n g e sin in fa rk l y e rle rin d e b u lu n d u u z a m a n la rd a d n y a n n
h z n n d e im e si gere i n e d e n iy le m e v sim se l o la ra k h a f if b i im d e y e r
d e i tirir. Bu etki, g en e llik le m o to r k u lla n a n la r ta ra fn d a n y a m u rlu h a
v a la r d a h z y a p tk la rn d a g zlen en etk iy le b e n z e rd ir. Y erde d u ra n b ir g z
le m c in in b a k a sn a g re y a m u r d a m la la r e s a se n d e y o la ra k a a
d o ru d y o rk e n a r a b a d a b u lu n a n la r a g re y a m u r n e re d e y se d o ru c a
n d e n g eliy o r g r n r. Bu etki, y a m u ru n s n rl h z n n a r a b a n n h z y la
g zlen e n ilg ili e tk in in d o ru la n a b ile c e i b i im d e u y g u n o la ra k b inlem ek
z o ru n d a o lu u g er e in d e n k a y n a k la n r. A sln d a b u d u ru m d a a r a b a n n h
z y a m u ru n k in d e n , e s a s b e lirg in etk i a r a b a n n h a re k e tin d e n gelecek e -
k ild e, ok d a h a b y k o la ra k a ln m a k ta d r. te ta r a f ta n y ld z d u r u m u n
d a, d n y a n n y r n g e h z n d a k i d e iim y ld z n b iz e d o ru h a re k e t ed en
n n h z n d a n o ld u k a k k t r. Bu n ed e n le , y ld z n g k k resin d e k i
b e lirg in k o n u m u n u n m e v sim se l d e iim i o ld u k a k k t r (a sln d a b ir
sa n iy e n in y a r y ay k a d a r (yakn y ld z la r iin)). Y ine de etk i m e v c u ttu r ve
g k k re sin e ilik in h z a b a m l b ir b o zu lm ay , b iz e b u k rey i g zlem c i
n in h z n d a n b a m sz b i im d e d o al b ir m e trik y a p y a s a h ip o la ra k de-
e rle n d irem e y ec e im izi s y ley erek te m s il eder.
B u ra d a o rta y a k o y d u u m s o ru S z e rin d e k i m e trik b ir y a p d a n d a h a
zay f, h e r ik isi O o la y n d a b ir b ir le r in in y a n n d a n o ld u k a y k se k h z la rd a
g eerk en b ir g zlem c in in y a p t g ksel h a r ita d a n d i e rin in y a p t n a
g e ti im iz d e k o ru n a n h o b ir m a te m a tik s e l y a p olu p o lm a d d r. A sln d a
b u t r b ir y a p m e v c u ttu r ve b u , d ik k a t ekici b i im d e ta m d a, d a h a nce
8.2 ,3 'te R iem a n n k re sin i ele a lrk e n a lt m z y a p d r. R iem a n n k
r e s in in k o n fo rm a l b ir y a p y a sa h ip o ld u u n u a n m sa y n ; b ylece, k e n d is i
n e a tfe d ilm i h e rh a n g i b e lirli b ir m e tri e sa h ip o lm a sa d a, e rile re a t a n
m y ak n n o k ta la r y a d a u z u n lu k la r a r a s n d a ta n m l h i b ir u z a k lk k a v
ra m b u lu n m a y a c a k e k ild e , k re z e rin d e k i e rile r a r a s n d a ta n m la n m
b ir m u tla k a k a v ra m m e v c u ttu r. R iem a n n k re s in in k e n d is in e y a p la n
h e rh a n g i iz in li b ir d n m , d i e r b ir d ey ile k o n fo r m a l d n m , b u
a k a v ra m n k o ru m ak d u ru m u n d a d r. Bu n e d e n le (son su z k k b i im
deki) k k e k ille r b u t r d n m le rd e , b o y u tla r d e ise d e k o ru n u r.
D a h a s k re z e rin d e h e rh a n g i b o y u tta k i e m b e rle r y in e e m b e rle re d
n t r l r . A sln d a b u ta m da, S g k k re sin in sa h ip o ld u u y a p d r. B u
r a d a n h a re k e tle , b ir gzlem ci ta r a f n d a n a lg la n d h aliy le , y ld z la ra
ilik in h e rh a n g i e m b e rse l b ir d iz ilim a y rc a b a k a b ir gzlem ci ta r a f n
d a n d a e m b e r b i im li o la ra k a lg la n m a k d u ru m u n d a d r.118101 Bu d u ru m ,

. [18.10) Bununla ilgili olarak, olduka kendine zg ve etkileyici rlandalI grelilik kuram cs
John L. Synge'e atfedilen ve hibir hesaplam a gerektirmeyen bu zekice argmann ayrmtla-
ek il 18.14 FitzG erald-L orentz "dzletirm e etkisi". K resel b ir gezegen sa b it b ir refe
ran s sitem in e gre sa a doru v h zy la (n k in e yakn) hareket etm ektedir. Bu sis te m
de bu durum , b ir . / ( l v 2/ c 2) l/2 arp an yla kendi hareketi d oru ltu su n d a d zletirilm ek
olarak aklanr.

g k y z n d e k i y ld z la ra ili k in u y g u n b ir ia re tle m e n in , h e r b irin e k a r m a


k b ir sa y a ta m a k d u ru m u n d a o la b ile ce in i (ay rca oo'a d a izi vererek)
ile ri s rer! Bu t r b ir n erm e a s tro n o m id e k a b u l g r y o r m u b ilm iy o ru m
fa k a t "ste re o g ra fik k o o rd in a t" o la ra k a d la n d rla n , k rey le ilg ili s ta n d a r t
k u tu p s a l a la rla = c o t- 0 d e n k le m i118111 y o lu y la ilik ile n e n b u t r k a r
m a k b ir p a ra m e tre n in k u lla n m g enel g relilik k u ra m n d a o la a n d r.7
Bu zellik, zellikle, v h z y la s e ri b i im d e h a re k e t e d e n b ir k re n in ,
k e n d i h a re k e ti d o ru ltu s u n d a b ir y = v 2/ c 2 a rp a n y la , k e n d isi a r a
cl y la d z le tirilm i o la ra k d e e rle n d irild i i F itz G e ra ld -L o re n tz e li
k isiy le ta n k o la n la ra a r tc g e le b ilir, bkz. ekil 18.14. (Bu d z le tirm e
e tk is in i b u r a d a a k a ta rt m a d m . Bu d u ru m , h a re k e t e d e n b ir n e s n e n in
u z a m s a l a k la m a sn ele a ld m z d a o rta y a k a r ve g re lilik k u ra m n n
en s ta n d a r t a k la m a sn d a b u lu n a b ilir.)8' 118121 K ren in te p e d e n y a ta y b i
im d e n k in e y a k la a n b ir h z d a g e ti in i h a y a l ed in . Bu d z le tirm e -
n in , y e rd e s a b it h a ld e d u r a n b ir gzlem ciye g re k e sin lik le a lg la n a b ilir

n m tamamlamaya aln. Argman kabaca yle ilerler. Bir O olayna ilikin C gem i k
konisi ve O'dan geen (zamansal) bir P 3-dzlem ini gz nne aln. S , C ve P'nin kesiim i ol
sun. Zaman ilerledike, srasyla , P ve 'ya ilikin uzam sal aklamalarn "taril"ini, belirli
bir Minkovvskici referans sistem ine gre aklayn. O'daki bir gzlem cinin I'y niin bir
ember olarak grdn ve dahas bu geometrik biim li oluumun, bir gzlem ciye ember
olarak grnen o n demetlerini, sistem bamsz bir biimde nitelediini aklayn.
M [18.11] Bu denklemi tretin.
7 zellikle bkz. N e m a n ve Penrose, 1966; Penrose ve Rindler, 1984, 1.2-4, 4.15; 1986,
9.8.
8 rnein bkz. Rindler, 1982; 2001.
e k il 18.15 F itz G e r a ld -L o re n tz d i k
le tir m e s i d o ru d a n g r le b ilir d e
ild ir n k b ir g zle m c iy e k r e n in
a rk a sn d a o la ra k g r n e n e y n n d e
o la ra k g r n e n d e n d a h a b y k b ir
yo l u z u n lu u i e rir (arka t a r a f n
y o lu n d a n e k ilir k e n n t a r a f o n u n y o
lu n a girer). B u n a g re b e lirg in a rk a
t a r a f k r e y e a it n ta ra fta k in d e n ,
k e n d is i a ra c l y la g r n t n n h a re
k e t d o r u ltu s u n d a k a r lk l o la ra k
g e r ild i i d a h a e r k e n b ir k o n u m a
k a r lk gelir.

o lm a s g ere k ti in i h a y a l etm ek k o la y d r. G relilik ilk e sin c e etk i, g zlem ci


n in , k e n d isi te rs y nde v h z y la h a re k e t ed e rk en k re n in s a b it k a ld du-
ru m d a k in d e a lg la d y la zde o lm a ld r. B u n u n la b irlik te s a b it h a ld e k i
b ir k rey e b a k a n s a b it b ir gzlem ciye gre k re k esin lik le e m b e rse l g
r n m e sa h ip b ir ey o la ra k a lg la n r. Bu d u ru m , nceki p a r a g ra fn "alg
la n a n e m b e rle r a lg la n a n e m b e rle re gider" sa v y la e li ir g r n r. A s
ln d a h i b ir elik i sz k o n u su d e ild ir n k b u F itz G e ra ld -L o re n tz
"d z le tirm e etk isi" gerek te d o la y sz b i im d e g zlem len e b ilir d e ild ir. Bu
d u ru m , k re n in k e n d isin e g re h a re k e tli o ld u u gzlem ciye d o ru g elir
g r n e n a a it yol u z u n lu k la rn n a y r n tl d e e rle n d irilm e sin in s o n u
c u d u r. B kz. ekil 18.15. K ren in a rk a ta ra fn d a n g e lir g r n e n k g z
lem ciye, k re n in n ta ra fn d a n g e lir g r n e n k ta n ok d a h a u za k b ir
n o k ta d a n u la r .9,118131

18.6 Nevvtonc enerji ve (asal) momentum


M inkovvskici g eo m etriy e ili k in b u b l m d e ta rt m a k is te d i im so n
b ir g r n m k ald . Bu g r n m , g re lilik k u ra m n d a k i n em li en e rji, m o
m e n tu m ve a sa l m o m e n tu m k o n u la ry la ilg ilid ir. B u n a k s a s re s o n ra

9 rnein bkz. Terrell, 1959; Penrose, 1959.


[18.13] Bu argman, FitzGerald-Lorentz dzletirm esinin, neden tam olarak yol uzunluk
farkndan kaynaklanan etkiye karlk geldiini gstermek zere ayrntl olarak gelitirin.
Kk asal ap iin belirgin etkinin krenin dzletirilm esinden ziyade bir dndrmesi
olduunu gsterin.
1 8 .7 'd e geleceiz f a k a t ilk o la ra k b u k ita p ta d a h a nce d e in m ed i im iin
N ew to n c k u ra m d a k i b u te m e l k o n u la rla ilg ili b a z s a p ta m a la r y a p m a l
ym . Bu n ic e lik le rin y a a m s a l n em i o n la rn , Nevvtonc k u ra m d a iyi t a
n m l b ir a n la m a sa h ip , to p la m en erji, m o m e n tu m ve a s a l m o m e n tu m u n
z a m a n d a s a b it o lm a s a n la m n d a , k o r u n a n e y ler o lm a sd r.
B ir sis te m e ilik in en e rji ik i k sm d a n , k in e tik en erji (d i er b ir d ey ile
h a re k e t en erjisi) ve p o ta n s iy e l en e rji (p a r a c k la r a r a s k u v v e tle rd e d e p o
la n m enerji), o lu m u b i im d e d e e rle n d irile b ilir. Nevvtonc k u ra m d a
(yapz) b ir p a r a c a ili k in k in e tik enerji, m p a r a c n k tle s i ve v h z
o lm ak zere,
1
m v*2
2

ifa d e siy le v e rilir. T o p lam k in e tik en erjiy i elde etm ek z e re b a s it b i im d e


h e r b ir te k il p a r a c n k in e tik e n e rjisin i (e tra fta h a re k e t ed en ok fa z la
sa y d a o lu tu ru c u p a r a c k b ile e n i o ld u u n d a b u n la rn e n e rjisin i s
e n e rjisi o la ra k a d la n d rs a k da; b kz. 27.3) to p la rz . T o p la m p o ta n s iy e l
en erjiy i elde etm ek z e re t m k u v v e tle rin i e rild i i d a h a a y r n tl d o ay a
sa h ip b ir ey i b ilm em iz gerek ir. Ne to p la m k in e tik en erji n e de to p la m p o
ta n s iy e l en erji te k il b i im d e k o ru n m a g e re k sin im in d e d ir fa k a t b u n la rn
to p la m y ledir. (Buna ilik in ilk a n la tm G a lile i'n in k tle e k im e tk isi a l
tn d a k i c isim le rin h a re k e ti a l m a s n a dek iz le n e b ilir. B ir s a rk a c n to p u
y k se k b ir k o n u m d a n b a la y a ra k s a lla n d k a y e rin z e rin d e k i y k se k li
iyle l len k tle e k im le ilg ili p o ta n siy e l e n e rjisi d a h a so n ra y e n id e n p o
ta n s iy e l en e rjiy e d n m e k ze re k in e tik enerjiye d n r, v b , vb.)
P a r a c m z n p k tle m o m e n tu m u , v k e n d isin e a it h z ta n m la y a n
v e k t r o lm ak zere,
p = mv

ifa d e siy le v e rile n b ir v e k t r n ic e li id ir. T m m o m e n tu m u eld e etm ek z e


re t m te k il m o m e n tu m la rm te k il v e k t r to p la m n alrz. A y rca b u to p
la m d a z a m a n d a k o ru n u r.118141
im di 1 7 .3 'te n g re lilik ilk e sin in N evvtonc k u ra m (G alileici grelilik)
i in de g eerli o ld u u n u a n m sy o ru z . K orunum y a s a la rm z , b ir ey lem siz
lik s is te m in d e n b ir d i e rin e geerk en , hem en erji h em de m o m e n tu m d e
im em i o la ra k k a lm a d n d a g eerli o lm ay n a s l b a a rr? k in c i sis te m
ilk in e g re u v e k t r y le v e rile n b ir h z la d z e n li b i im d e h a re k e t e d iy o rsa
b u d u ru m d a ilk sis te m d e h z v o la n b ir p a r a c k ik in ci s is te m d e v - u b i-

[18.14] Enerji ve momentum korunumunu, duraan bir bilardo topuna ayn ktleye sahip bir
bakas arptnda birbirlerinden dik alarla ayrldklarn (kinetik enejinin s enerjisine
dnm olmayak ekilde bir elastik arpma varsaymyla) gstermek zere kullann.
im in d e ta n m la n a n b ir h z a sa h ip o lu r. yle g r n y o r k i ilk sis te m d e k i
en erji v e m o m e n tu m u n k o ru n u m u , a y rc a k tle n in de k o ru n d u u n u h e s a
b a k a tm a m z k o u lu y la (ve a y rc a N evvton'm n c y a s a s n d a k u lla n
m ak d u ru m u n d a y z ; bkz. ekil 17.4b, 17.3) ik in c i sis te m d e k i en erji ve m o-
m e n tu m k o ru n u m u n d a da y in e le n ir .118151
N evvtonc m e k an ik te a y rc a , en n e m lisi b ir O b a la n g n o k ta s n d a
a ln a n a sa l m o m e r tu m (ya d a m o m e n tu m u n m o m e n ti) o lm ak z e re b a
k a c a k o ru n a n n ic e lik le r o ld u u d a b e lirtilm e lid ir. B ir p a r a c n O 'ya g re
k o n u m v e k t r n n , X 1, x 2, x 3 k e n d isin e a it K artezyen k o o r d in a tla r ve p
m o m e n tu m o lm a k zere,
x = ( x 1, x 2 , x 3 )

o ld u u n u d n n ; b ylece a s a l m o m e n tu m

M = 2x A p

n ic eli iy le v e rilir (A ile ilg ili o la ra k bkz. 11. 6).10 T m s is te m e a it a sa l


m o m e n tu m u elde etm ek ze re te k il t m p a r a c k la ra a it M n ic e lik le rin i
b a s it e to p la r z .118161
K u a n tu m k u ra m n d a a y rc a , d k u v v e tle rin y o k lu u n d a z a m a n d a k o
r u n a n v e a sa l m o m e n tu m d a n d a h a az s k lk ta ta r t la n b a k a b ir n ic e
lik d a h a m e v c u ttu r. T ekil b ir p a r a c k i in b u , t z a m a n o lm a k zere,

N = tp mx

if a d e s id ir ve to p la m N d e e rin i h e r b ir p a r a c a ili k in te k il d e e rleri


to p la y a ra k eld e ederiz. Bu to p la m y u k a rd a v e rilm i N 'yle ay n b i im e s a
h ip tir fa k a t a rtk x k tle m e rk e zin e ilik in k o n u m v e k t r ve p to p la m m o-
m e n tu m d u r. Bu to p la m N 'nin s a b itli i k tle m e rk e zin in d z e n li b i im d e
d z b ir izg id e h a re k e t e tm e si g er e in i ifa d e eder; bkz. ekil 18.16.118171
u so ru y u so rm am z gerek ir; t m b u n la r zel g relili e ilik in a lk a
la n m a la r d a n n a s l etk ile n ir? H l k o ru n a n en e rji, m o m e n tu m , a s a l m o
m e n tu m ve k tle m erk ezi h a re k e ti k a v ra m la rn a sa h ip m iyiz? K tle n in ko-
r u n u m u n d a n n e h a b e r? tik d rt s o ru n u n y a n t "ev et"tir fa k a t y in e d e b u
n ic e lik le ri d o ru b i im d e ta n m la m a y a d ik k a t etm ek zo ru n d a y z. K tle ko-
ru n u m u y la ilg ili o la ra k o ld u k a tu h a f b ir ey o rta y a k ar. E n erji ve k t-

118.15] Tm b u n la r gsterin.
10 Baz o k uyucularn kafas bu ifadedeki "2den kaynakl k a ra b ilir fak at A ile ilgili olarak
1 1 .6 'd a verdiim tan m yeniden incelem elidirler. x A p 'y e ilikin bileen ler x'lp^ =
1 /2 ( x p J x l p ) dir. Bu nedenle M, x p ' x p bileenlerine sah ip tir,
i [18.16] D nen buz paten cileri dnm e o ran larn arttrm a k iin neden kollarn ie ekerler?
[18.17] Bunu gsterin. (Not. Ktle m erkezine ilikin konum vektr mx niceliklerinin to p la
m nn m k tlelerin in to p lam n a blm dr.)
\ *5 }* & S
V V ^ ___ J L ,
------------- s ;* -* ? *
^ *

e k il 18.16 K tle m e rk e z in in d z e n li h a re k e ti, t z a m a n ve x k tle m e rk e z in e ili k in k o


n u m v e k t r o lm a k z e re N = tp - m x n ic e li i k o ru n u r. Bu d u ru m , k tle m e rk e z in in d z
b i r izg id e p / m h z y la d z e n li b i im d e h a r e k e t e tti i g e r e in i ifa d e ed er.

leyle ilg ili iki a y r N evvtonc k o ru n u m y a s a s b irin d e k a p s a n r h a le gelir.


Ak b ir a n la m d a , k tle ve enerji, d a h a nceki g ib i E sis te m in to p la m
e n e rjisi, M to p la m k tle s i ve c k h z o lm a k zere, E in s te in 'n en n l

E = m c2

d en k lem i u y a rn c a b t n y le b irb irle rin e den k h a le gelir. Bu b l m n so n


k sm n d a t m b u n la rn n a s l ile d i in i greceiz.

18.7 Grelilikle ilgili enerji ve (asal) momentum


U zay ve z a m a n n g relilik k u ra m n d a te k il "uzay zam an " k a v ra m h a li
n e g elm ek ze re b irle ti in i, t za m a n k o o rd in a t x = ( x 1, x 2, x 3) 3 -u z a y k o
n u m v e k t r n e
(.x ,x l , x 2, x 3) = (t,x )

4 -v e k t r n verecek e k ild e ek lem len m i olm ak zere, an m sa y n . M o


m e n tu m ve e n e rjin in de b e n z e r e k ild e b irle ik h a le g eld i in i greceiz.
zel g relilik te k i h e rh a n g i so n lu b ir s is te m E to p la m e n e rjisin e ve p 3 -
v e k t r to p la m m o m e n tu m u n a sa h ip o la c a k tr. B u n lar, u z a m s a l b ile e n le ri

( p ' . p 2, ? 3) = c 2p

o la n ve p za m a n b ile e n i y a ln z c a to p la m enerjiyi deil fa k a t a y rc a e d e


e r b i im d e E in s te in 'n n l k tle en erji b a n ts devreye so k a n

p = E = m c 2

ifa d e si u y a rn c a sis te m in to p la m k tle sin i de h e s a p la y a n e n e rji m o m e n


t u m 4 -v e k t r d e n e n ey h a lin e gelm ek ze re b irle ir.
E n erji ve k tle c = l 'l i d a h a d o al b irim le rle b a s it b i im d e e ittir. B u
n u n la b irlik te c k h z n , g relilik le ilg ili o lm a y an ta n m la m a la r a e v ir
m eyi k o la y la trm a k ze re ak b i im d e (dier b ir d ey ile u z a y /z a m a n b i
r im le rin i c = 1 o lm a y ac ak e k ild e seerek) g ste rd im . B u ra d a k u lla n m a k ta
o ld u u m u z la , g ab m e trik b ile e n le rin i, a n a k eg en b o y u n c a s f r o lm a
y a n b ile e n le ri ( 1 , c~2, c~2, c~2) o la n m a tr is o la ra k k a b u l etm ek tir; g ab
b ile e n le rin e sa h ip te rs i a n a k eg en b o y u n c a ( 1 , c2, c 2, c2)'y e s a h ip
tir.
B a la n g ta en erji m o m e n tu m h e r n e k a d a r b u b i im d e k i b ir u za y za -
m a n o la ra k d n le b ils e de, o nu

(P0-P1.P2.P3) = ( E . - P )

b ile e n le rin e sa h ip d k in d is li pa n ic eli in ce ta n m la n a n b ir k o v e k t r


o la ra k d e e rle n d irm e n in d a h a u y g u n o ld u u o rta y a k ar. Bu (c a r tk g it
m i o lsa da), r a h a ts z ed ici b ir ek si i a re tin e s a h ip tir . H an g i v e rsiy o n u
k u lla n lrs a k u lla n ls n (pa ya d a p a), 4 -m o m e n tu m b ir k o r u n u m y a s a s n
s a la r. Bu n e d e n le iki y a da d a h a fa z la p a r a c k (ya d a sistem ) a r a s n d a k i
b ir k a r la m a d a y a da te k il b ir p a r a c n (ya d a sistem ) iki y a d a d a h a
f a z la s n a p a r a la n m a s n d a ya d a b ir p a r a c n d i e ri ta r a f n d a n y a k a
la n m a s n d a , k a r la m a d a n nceki 4 -m o m e n tu m u n t m n n to p la m s o n
ra k i 4m o m e n tu m u n t m n n to p la m n a e ittir. Bylece e n e rjin in k o ru
n u m u y a s a s , m o m e n tu m k o ru n u m u ve a y rc a k tle k o ru n u m u n u n t m
b u te k y a s a y la i e rilir. H ep sin i b u e k ild e b ir a ra y a to p la m a n n n e d e n i, b u
n ic e lik le rin re fe ra n s sis te m i d e iik li i y o lu y la ken d i a r a la r n d a k u a n tu m
k u ra m y la ilg ili o la ra k , in d is n o ta s y o n u n c a d a ta le p e d ild i i z e re {bkz.
12 . 8), d o ru b i im d e d n t r lm e s id ir.
G relilik k u ra m n d a , b ir sis te m e ilik in to p la m k tle n in sk a le r b ir n i
celik o lm a d n b e lirte lim , b y lece o n a a it deer, i in d e l ld re fe
r a n s s is te m in e b a l o lu r. rnein, k e n d i d u ra a n sis te m in d e l len m
k tle li b ir p a r a c k , k e n d isin in o n a g re h a re k e t h a lin d e o ld u u ik in ci b ir
s is te m d e l ld n d e d a h a b y k n ir k tle y e sa h ip g r n r. B u n u n la
b irlik te , b u n u n b e lirg in b ir etki o lm a s i in iki s is te m a r a s n d a k i g reli h
zn k h z y la k y a s la n a b ilir o lm a s g e re k ir .118181
B u n u n la b irlik te b u y o ru m la r y a ln z c a az nce a k la n m o la n to p
la m sa l a n la m d a k o r u n a n t r d e k tle i in (d k u v v e tle r ta ra fn d a n etki
ed ilm e y en b ir s is te m iin) g e erlid ir. G relilikte, re fe ra n s s is te m in e b a l
o lm ay p fi (> 0) d u r a a n k tle s i d e n ile n b a k a b ir k tle k a v ra m m e v c u t
tu r. Bu, s is te m e a it k en d i re fe ra n s e rev e sin d e , d i e r b ir d ey ile m o m e n
tu m u n s f r o ld u u erevede l len k tle y e e ittir, n d u ra a n k tle si
c-2 'y le d u r a a n e n e rji (pap a) 1/2'n in

[18.181 A rttrlm ktleye ilikin denklem in, v paracn ikinci erevedeki hz olm ak ze
re m ( 1 - v 2/ c 2 )~ 1/2 olduunu gsterin; a lta bakn.
(c 2/x) 2 = VaPa = E2 - c 2p 2

o la ca k e k ild e a rp m d r; b u r a d a n n = c~2(E 2 c2p 2) 1^2 ifa d e s in e sa h ip


o lu ru z. B u rad a , k e n d isi a ra c l y la ra sg e le b ir a 3 -v e k t r y le ilg ili o la ra k
a 2 = a a = a \ + a 2 + a j ifa d e si ta n m la d m z 3 -u z a y v e k t r n b e n im s i
y o ru m . "N okta", a = (a 1; a 2, a 3) ve b = ( b1,b2,b3y\e b irlik te

3 b jb^ t" 02^2 ^ 03^3

" sk a le r a rp m " n (12.3'n n o ta s y o n u n a b e n z e r biim de) ta n m la r. (Bu


n o ta s y o n d a h a so n ra k u lla n l olacak.)
H > 0 a n la m n d a k tle li o la n te k il b ir p a r a c k la ilg ili 4 -m o m e n tu m u fi

d u ra a n k tle siy le l ek len m i 4 - h z o la ra k k a b u l ed e b iliriz . v a 4 -h z ,


p a r a c n d n y a izg isin e, (M inkow skici) b ir c u z u n lu u n a sa h ip (gele
cek) z a m a n s a l v e k t r ta n ja n td r (dier b ir d ey ile c l 's e b ir b irim v e k
tr):

vav a = c 2 olm ak ze re p = \v a-,

b kz. ekil 18.17. Y u k ard a b e lirtild i i g ib i iri k tle li b ir p a r a c n d u r a


a n k tle si, o p a r a c n k e n d i d u ra a n e rev e sin d e l le n k tle d ir

ek il 18.17 K tleli b ir p a r a c k la ilg ili o la r a k p a 4 -m o m e n tu m u , v a p a r a c n d n y a iz


g isin e (gelecek zam a n sa l) b i r b ir im 4 - v e k t r ta n ja n t o lm ak z e re (c = 1 a ln a ra k ), /t d u
r a a n k tle s iy le l e k le n d irile n v a 4 -h z d r.
(ktle enerji). P a r a c a a it o la a n 3 -h z , v = (dx 1/d t ,d x 2/ d t ,d x 3/d t) o la
cak e k ild e v o la ra k k a b u l e tti im iz d e

Y = (1 - v 2/ c 2 ) V2
o lm ak ze re
p = mv, m = yu, v a = y (c 2,v)
eld e e d e riz .118191,118,201
P a r a c k la r, fo to n b a a t rn ek olm ak zere, k tle s iz o la b ilir (dier b ir
d ey ile s fr d u r a a n k tle , n = 0). u h a ld e 4 -m o m e n tu m b ir bo v e k t r
o lu r. D u ra a n k tle k o ru n m a d n d a n k tle li b ir p a r a c n k tle siz o la n
la r a b o z u n m a s y a d a k tle siz p a r a c k la rn k tle lile ri re tm e k ze re b ir
a ra y a g elm eleri n n d e h i b ir engel y o k tu r. A sln d a, "doal p io n " o la ra k
b ilin e n (7r'la g sterilen ) k tle li b ir p a r a k n o rm a ld e y a k la k 10 -16 s a n i
y ed e iki a y r fo to n a b o z u n a c a k tr.

[18.19] Niin?
[18.20] (1 + x) 1 ' = 1 + i * i * 2 + -^ x 3 -----ifadesini tretm ek zere 6.4'n T aylor serisini
kullann. B uradan, fi d u ra an k tlesi ve p 3-m om entum una sahip b ir p aracn E =
[(c2n ) 2 + c*p 2]1/2 enerjisine ilikin sl seri alm n elde edin, ndeki terim in tam da Eins-
tein 'n , fi d u ra an enejisine uygulanan E = mc2's i ve sonraki terim in de kinetik enejiyle il
gili Nevvtonc ifad e olduunu gsterin. G relilikle ilgili b t n se l enerjiye d aha iyi yaklak
lk tah m in i salam ak zere sonraki iki terim i yazn.
H e rh a n g i b e lirli b ir sis te m d e to p la m k tle en erji (d u ra a n k tle deil),
te k il h e r b ir fo to n u n k tle e n e rjisi s f r o lm a m a k ze re, to p la m s a l o la ra k
k o ru n u r. 4 -m o m e n tu m u n to p la n m a b i im i ekil 18.18'de g ste rilm e k te d ir.
Son o la ra k , a sa l m o m e n tu m u n zel g re lilik te n a s l ele a ln m a s g e
r e k ti in i g relim . O, iki in d is in d e de te rs s im e trik o la n b ir M ab te n s r n i
celi in ce ta n m la n r:
Mab = Mba.

(Afai" n in k u a n tu m m ek an i iy le ili k is i i in 22.2'ye bak n .) T ekil b ir y a p


z n o k ta p a r a c k la ilg ili o la ra k , x a , k e n d isin e a it a sa l m o m e n tu m ele
a ln m a k ta o ld u u a n d a p a r a c n d n y a izg isi z e rin d e k i n o k ta y a a it
(in dis biim li) k o n u m 4v e k t r olm ak zere,
Mab _ x ap b _ x bp a

ifa d e s in e sa h ip o lu ru z ." P a r a c k eylem siz b ir h a re k e t i in d e y s e b u d u


r u m d a Mab, o n a a it d n y a iz g ile rin in t m n o k ta la r i in a y n d r .118211 G
re lilik le ilg ili to p la m a sa l m o m e n tu m u elde etm ek z e re b a s it b i im d e
h e r b ir p a r a c a ili k in a s a l m o m e n tu m te n s rle rin i a y r a y r to p la rz .
T ekil b ir (sp in sfr) p a r a c k la ilg ili o la ra k t m y le u z a m s a l b a m sz
M 23, M31, M12 b ile e n i, s tte 1 8 .6 'd a ele a ln a n o la a n a s a l M = 2xAp
m o m e n tu m u n a ilik in b ile e n d ir (x c 2) ve g e ri k a la n b a m sz
M 01, M02, M 03 b ile e n le ri N = tp m x (x c 2) n ic e li in i o lu tu ru r. (Toplam
N 'n in k o ru n u m u k tle m e rk e z in in d ze n li h a re k e tin i ifa d e ed er; bkz. ekil
18.16.)118221
1 8 .2 'd en, M inkovvski u z a y n a ilik in 1 0 -b o y u tlu P o in c a re s im e tri g r u
b u n u n u z a y z a m a n te le m e le rin e a tfe d ile n 4 b o y u ta ve d n d rm e le re (Lo-
ren tz) a tfe d ile n 6 b o y u ta sa h ip o ld u u n u a n m sa y n . 20 .6 'd a k la sik m e
k a n ik te N o e th e r te o re m i o la ra k b ilin e n n em li b ir ilk e n in s im e trile ri k o ru
n u m y a s a la ry la n a s l ilik ile n d ird i in i ve 21.1-5 ve 2 2 .8 'd e b e n z e r
t r d e b ir e y in k u a n tu m k u ra m n d a n a s l o rta y a k t n g r y o r o la c a
z. Bu d u ru m , pa 4m o m e n tu m u n a ve M ab 6- a s a l m o m e n tu m u n a ilik in
k o ru n u m y a s a la ry la ilg ili, b u n la r M inkovvski u z a y n a ilik in s ra s y la
telem eli 4 sim e tri ve d n el (Lorentz) 6- s im e tr id e n k a y n a k la n d n d a n ,
d e rin lik li b ir n e d e n s u n a r. pa ve Mab'n in k o ru n u m u 21. b l m d e v e 22.8,
12, 1 3 'te n em li a n la m a s a h ip tir.

11 22.8de ou (kuantum) paracn ayrca, burada verilen Mab orbitali"ne eklenen Mab'ye
(sabit) "spin" katks salayan (bkz. 22.12) bir e sa s s p in e sahip olduunu greceiz.
(18.21] Niin?
MAXWELL VE EINSTEIN'IN KLASK ALANLARI

19.1 N evvton c d in a m ik te s in d e k i e v rim

N evvton'n, en u y g u n o la ra k 1687'de P rircipia 's n n b a s m y la ta rih le y e b i-


lece im iz d in a m ik b iim li m u h te e m d z e n in in o rta y a k o n m a sy la E in ste -
in 'n , m a k u l b i im d e , k o n u z e rin e 1905'teki ilk y ay m y la ta rih le n e b ile n
zel g relilik k u ra m n n o rta y a k a r a s n d a k i s re d e te m e l fizi e ili
k in ta b lo m u z d a pek ok n em li g elim e g er ek le ti. Bu s re d e , e s a s o la ra k
F a ra d a y ve M a x w e ll'in 19. y zy l a l m a la r y o lu y la g er ek le en en b
y k d e iim , b ir fi z i k i a la n k a v ra m n n , ie iley e n u zay , a n lk k u v v e tle r
y o lu y la e tk ile e n te k il p a r a c k la rn d a h a n ce d en g e erli o la n "Nevvtonc
g erek li i"y le b irlik te v a r o lm a s g e re k ti in in fa rk e d ilm e siy d i .1 Bu "alan"
k a v ra m a y rc a d a h a so n ra E in s te in 'n 1915'teki eik u z a y z a m a n k tlee-
kim k u ra m n n k ritik b ir b ile e n i h a lin e geldi. u an k la sik a la n o la ra k a d
la n d r la n e y ler, M a x w e ll'in e le k tro m a n y e tik a la n ve E in s te in 'n k tlee-
k im le ilg ili a la n d r.
Y ine d e fizik i d n y a n n d o a sy la ilg ili y a ln z c a k la sik fiz ik te n ok d a
h a fa z la s n n o ld u u n u b iliy o ru z . D ah a 1900'de M ax P lan ck b ir "k u a n tu m
k u ra m "n a ilik in g e re k sin im in ilk ip u la rn , iyi fo rm le ed ilm i ve g en i
k a p s a m l b ir k u ra m o rta y a k o n a b ilm e si i in b ir eyrek y z y ld a n fa z la s
g erek m i o lm a sn a ra m e n , a a k a rm t. A yrca, fizi in v a r o la n
"Nevvtonc" a lty a p s n d a k i t m b u k kl d e iik lik lere ek o la ra k h e p s i de
b u d e iik lik le rin nceli o la n ve b u n la rd a n b a z la ry la N evvtonc k u ra m n
k e n d isi i in d e g l m a te m a tik se l a tlm la r b i im in d e b ir a r a d a v a r o la n
n em li b a k a c a g e lim e le r m e v c u ttu . Bu m a te m a tik se l a tlm la r 20. b l
m n k o n u su o lacak. K lasik a la n la r k u ra m y la a r a la r n d a k a r lk l o la ra k
n em li b ir ilik i m e v c u ttu r ve d a h a d a n em li b i im d e , d a h a so n ra k i b

1 Nevvton'n kendisinin de bu t r parack temelli bir tabloyu bylesine dogmatik biimde


kavram olmas pheli grnmektedir, bkz. Nevvton'n 1730 tarihli O ptic k s'in d e k Sorgula-
m a la r'. Bununla birlikte Nevvtonc" bak as 18. yzylda R.G. Boscovich tarafndan
kuvvetli biimde eletirilmitir; b kz. Barbour, 1989.
l m le rd e ta r t la c a k o la n k u a n tu m m e k an i in e ilik in u y g u n b ir k a v ra y
a ili k in te m el b ir n c l o lu tu ru r la r. G eliim in d a h a d a n em li b ir a la n
o la ra k te r m o d in a m ik k o n u su , (ve is ta tis tik s e l m e k a n ik o la ra k a d la n d r
la n a rtlm hali) k e sin lik le ele a ln m a ld r. Bu d u ru m , h a re k e tle rin a y r n
tla r n em li o la ra k d e e rle n d irilm e m e k ve s is te m d a v r a n u y g u n n ic e
lik le rin o rta la m a la r b i im in d e ta n m la n m a k zere, ok sa y d a k i cisim
i e re n sis te m le re ilik in d a v r a n la ilg ilen ir. Bu, 19.yzyl o r ta la r n d a n
20 .y zy l b a la r n a dek b a la tlm b u lu n a n b ir b a a r y d ve d n em i en
g l b i im d e k a ra k te riz e e d e n is im le r C a m o t, C la u siu s, M ax w ell, B oltz-
m a n n , G ibbs, ve E in s te in isim le riy d i. D aha s o n ra 27. b l m d e te rm o d in a
m i in o rta y a k oyduu en te m e l ve k afa k a r tr c k o n u la rd a n b a z la rn a
yneleceim .
Bu b l m d e M ax w ell ve E in s te in 'm fizik i a la n k u ra m la rn a k la y a c a
m : ele k tro m a n y e tiz m a ve k tle e k im in "k lasik fizii''. E le k tro m a n y e tiz
m a k u ra m a y rc a , 26. b l m d e k a r la a c a m z k u a n t u m a la n k u r a m n a
ilik in d a h a fa z la g elim e i in a rk e tip b i im li "alan" s u n a ra k k u a n tu m
k u ra m n d a nem li b ir ro l o y n ar. te ta r a f ta n k tle e k im le ilg ili a la n a u y
g u n k u a n tu m y a k la m gizem li ve ta r t m a l o la ra k k a lr. Bu k u an -
tu m /k tle e k im le ilg ili k o n u la ra y nelm ek k ita b n ile rid e k i b l m le rin in
(28. b l m d e n son ra) n em li k sm n o lu tu ra c a k . B u n u n la b irlik te im d i
in celey ece im iz fizik le ilg ili o la ra k a ra trm a m z , k e n d i kla sik g r n m
le ri i in d ek i fiziki a la n la rla sn rla y a c a z .
Bu b l m n b a n d a , Nevvtonc a lty a p d a k i kkl d e iim in d a h a 19.
y z y ld a , 20 . y zy ln g re lilik ve k u a n tu m k u ra m la r d e v rim le rin d e n nce
b a la d g ere in e d e in d im . Bu t r b ir d e iik li in g ere k li o la b ile ce in e
ilik in ilk ip u c u , M ich ael F a r a d a y 'n 1833 d o la y la rn d a k i h a r ik a d en e y se l
b u lg u la r ve k e n d isin i b u n la ra u y u m sa la m a g e re k sin im in d e b u ld u u
g erek lik ta b lo s u n d a n k a y n a k la n d . T em el o la ra k , b a lc a d e iim
"Nevvtonc p a r a c k la r" ve o n la r a r a s n d a e tk iy en "k u v v etler"in ev re n in b i
ric ik y e rle im c ile ri o lm a d n gz n n e a lm ak t. B u n u n y erin e , b ir "alan"
fik ri a rtk , k e n d isin e ilik in g v d esiz b ir v a ro lu la b irlik te c id d iy e a ln
m ak zo ru n d a y d . Bu "gvdesiz a la n " n g e erli olm a z o ru n lu lu u n a ilik in
d en k lem leri 1864'te fo rm le e d e n k ii b y k Isk o fizik i J a m e s C lark
M a x w e ll'd i ve o, b u a la n la rn b ir y e rd e n d i e rin e e n e rji ta y a b ild ik le rin i
g ste rd i. Bu d en k le m le r e le k trik a la n la rn n , m a n y e tik a la n la rn ve h a tta
n d a v ra n n b ir le tir d i ve g relilik le ilg ili a la n d e n k le m le rin in ilki
o la n b u n la r g n m z d e b a s it b i im d e M a x w e ll d e n k le m le r i o la ra k b ilin ir.
20 . y zy ln s t n b a k a sy la , m a te m a tik s e l te k n ik te k kl g e lim e
le r s a la n d n d a (ve b u r a d a zellikle b l m le r 1 2 -1 5 'te g rm o ld u u
m u z m a n ifo ld la r h a k k n d a k i k a lk l s te n b a h se d iy o ru m ) M ax w ell d e n k
le m le ri, b iz i e le k trik /m a n y e tik a la n la rn n a s l olu p d a b a k a c a k u r a lla r a
u y d u k la rn n d n le b ilm i o lm a s k o n u s u n d a n e re d e y se h a y re te d
re n , z o rla y c b ir d o allk ve b a s itli e sa h ip g r n r. B u n u n la b irlik te
e y lerle ilg ili b u t r b ir b a k a s, b u m a te m a tik se l g e lim e le rin ok b
y k k sm n a yol a a n ey in M axw ell d e n k le m le rin in k e n d is i o ld u u g e r e
in i gz a r d eder. S ra sy la M in k o w sk i'n in u z a y z a m a n k a v ra m n a yol
a a n L o ren tz, P o in c a re ve E in s te in 'n zel g relilik le ilg ili u z a y z a m a n d
n m le rin e ilik in y n le n d iric i de b u d en k le m le rin b ir b i im iy d i. U zay
z a m a n sis te m in d e b u d en k lem ler, do al e k ild e C a rta n 'n d ife ra n s iy e l b i
im le r k u ra m n a (12.6) g e lie n b ir b i im b u ld u ve M axw ell k u ra m n a ili
k in y k ve m a n y e tik ak m n k o ru n u m u y a s a la r u an , 12.5, 6 'd a d sa l
k a lk l s n te m e l te o re m i o la ra k d e in ile n n e fis den k lem ta ra fn d a n o l
d u k a z a r if b i im d e k a p s a n a n b t n le ik ifa d e le r b t n n e y o l at.
Belki de, t m b u a tlm la r M ax w ell d e n k le m le rin in e tk isin e b a la r g
r n e re k , b u y o ru m la rla o ld u k a u b ir k o n u m u b e n im se d im . A sln d a,
M axw ell d e n k lem leri b u d e e rle n d irm e u y a rn c a p h e s iz b i im d e k ilit
b ir n em e sa h ip k e n , a y rc a b u d en k lem in L ap lace, D 'A lem bert, G auss,
G reen, O stro g ra d sk i, C oulom b, A m pere ve d i e rle ri g ib i p ek ok n celi de
n em li etk iye sa h ip o lm u tu r. Y ine de b u g e lim e le rin , b u n la r ve de a y rc a
k tle e k im le ilg ili a la n n a rk a s n d a k i itic i k u v v eti b y k o ra n d a s a la y a n
e le k trik ve m a n y e tik a la n la r a n la m a k h l g ere k sin im d i. Bu b l m n g eri
k a la n e le k tro m a n y e tik ve k tle e k im a la n la rn n k a v ra n m a s n a ve o n la
rn m o d e rn m a te m a tik se l sis te m e n a s l u y u m s a la d k la rn a ay rld .

19.2 M a x w e ir in e le k tro m a n y e tik k u ra m

yleyse M axw ell d e n k le m le ri n e d ir? B u n lar, e le k trik a la n b ile e n i


E1,E 2, E3 ve m a n y e tik a la n b ile e n i Bt , B2, B3'e ilik in , e le k trik y k y o
u n lu u p ve e le k trik akm y o u n lu u n a ilik in b ile e n v e rili
n ic e lik le r o la ra k d e e rle n d irilm e k zere, z a m a n a k n a k la y a n k sm i
d ife ra n s iy e l d e n k le m le rd ir (bkz. 10 .2 ). i e ris in d e a la n la rn y a y la b ilir b i
im d e d e e rle n d irild i i b ir evre m a d d e siy le ilg ili b e lirli b a k a a la n n ic e
lik le ri de a y rc a d a h il e d ile b ilir. B u ra d a ilg ilen d i im iz zere, te m e l fizik
ta r t m a la r n d a M axw ell d e n k le m le rin in b u t r b ir evre o rta m y la ilik i-
le n en g r n m le rin i gz a r d etm ek, a s ln d a o rta m n k e n d isi h e r b ir i k u
r a l o la ra k ok d a h a te m e l d ze y d e ele a ln a n p e k ok m in ik b ile e n d e n
o lu tu u n d a n o la a n d r. A yrca, "G auss b irim le ri" d e n e n e y le ri sem ek
ve s ta n d a r t M in k o w s k i k o o r d in a tla r m (18.1), d i e r b ir d ey ile
x 0 = t, x x = x, x 2 = y , x 3 = z 'y i (H----------im zal) c k h z n n b irim (c = 1 )
k a b u l ed ilecei e k ild e u z a y z a m a n b irim le riy le b irlik te k u lla n m a k u y g u n
o la c a k tr.
E le k tro m a n y e tik a la n ve y k -a k m y o u n lu u s r a s y la M a x w e ll a la n
te n s r d e n e n b ir 2 -b i im li F u z a y z a m a n n a ve y k - a k m v e k t r d e n e n
b ir / u z a y z a m a n v e k t r i in d e , m a tr is b i im in d e k i

( 3

b ile e n le r o la ra k g ste rile re k b ir a ra y a to p la n r. Fba = Fab te rs s im e tr is i


n in , b ir 2-b i im i in g ere k li o ld u u z e re g eerli o ld u u n a d ik k a t edin.
A yrca F ve /'y e ili k in H od g e kilileri o la ra k a n la n e y le ri de, b u n la r s r a
sy la

ifa d e le riy le ta n m la n a n *F 2 -b i im lisi ve */ 3 -b i im lis i o lm ak zere, k u l


la n a c a m . B u ra d a is te n e n 'Fab = 'F[ah] ve *Jabc = *J[abc\ te rs s im e tri
ze llik leri sa la n r. B t n y le te rs s im e trik o la n eabcd{ = E[abcd]) b ile e n le
riy le b irlik te e L e v i-C iv ita te n s r ( 12.7) b i im in d e ve e 0123 = 1 o la ca k
e k ild e n o rm a lle tirile re k , kililer, Fab'n in y k se ltilm i Fab v e rsiy o n u ,
1 4.7'yle u y u m lu b i im d e , b a s it e g acg bdFcd olm ak zere,

o la ra k y a z la b ilir. "Y kseltilm i" s abcd = g apg bqg " g dsEvqrs v e rsiy o n u n u n
g oi23 _ sa la d n a ve b u n e d e n le 12.7'deki e 'n in eabcd = eabcd if a
d esiy le v e rild i in e d ik k a t e d in .11911 Bu "ikililem e" i le m le rin e (ve ay rc a
M ax w ell d e n k le m le rin in k en d ilerin e ) ilik in d iy a g ra m b i im li g ste rim
i in ekil 19.1'e b ak n . Bu a n la m d a k i (ve ilg ili b a k a a n la m la rd a ) b ir "ikili"
k a v ra m n n b iz im i in d a h a so n ra k i b l m le rd e p ek ok fa rk l b a la m d a
nem e s a h ip o la ca n b u la ca z.
H odge ik ili in in g eo m etrik n em in e ilik in b ir s a p ta m a y a p lm a ld r.
1 2 .7 'd en , te rs sim e trik Hab n ic eli in ce ta n m la n a n b ir H ik ili-v e k t r n-
d en o n a ilik in , ^ e ab cd ^cd ta ra fn d a n v e rile n 2-b i im li //# "ikilii"ne g e
m e ile m in in , o n u n g eo m etrik y o ru m u n a ilik in p ek fa z la d e iik lik y a p
m a d n a n m sa y n . rnein, H b a sit b ir ik ili-v e k t r o lsa y d , b u d u ru m d a
//* 2- b i im lis i de b a s it o lu rd u (12.7'nin so n u n a bakn) ve b y lece //** t a
r a f n d a n ta n m la n a n 2-d z le m elem a n k esin lik le H ta r a f n d a n ta n m la
n a n 2-d z le m ele m a n n n (tek fa rk , k a t biim d e, //# 'n in 1 2 .7 'd e i a re t
e d ilen b ir y o u n lu k n ite li in e sa h ip o lm a s olm ak zere) a y n s o lu rd u ,
te ta r a f ta n , b iz i Hab' yle ta n m la n a n b ir 2 -b i im lid e n b ir
H ab( = Hcdg cag db) ik ili-v e k t r n e g e tire n in d is y k se ltm e ok d a h a nem li
b ir g e o m e trik etkiye s a h ip tir. B a sit b ir ik ili-v e k t r d u ru m u n d a Hab'yle
s a p ta n a n 2 -d z le m elem a n Hab'yle s a p ta n a n 2 -d z le m ele m a n n n orto-
g o n a l t m le y e n id ir (bkz. 18.3). H odge ikili i Hab 2 -b i im lisin e u y g u la n r-

ek il 19.1 H odge kilileri ve M axw ell denk lem lerin e ilik in diyagram lar. Standart Min-
kovvski siste m in d e e0123 = e0123 = 1 olacak ek ild e norm alize ed ilm i a b c d ( = E \abc<n) ve
e abcd _ [aijcd]^ ni celk leri k en d ilerin in , e abcd = e abcd ve eabcd = abcd tarafn d an yk
se ltilm i/d r lm v ersiy o n laryla ilik ilen ir. D iyagram larda (sol orta, iki sra
aada), ia r et d e iim i etkin bir in d is ters evrim in ce yutulur. Sa stte k utulanm
olan lar M axw ell denklem leridir. lki, F alan ten sr n (y k seltilm i Fab = g acg bdFcd b i
im inde; k r . ekil 14.21) kullanr, b ylece eitlik ler VaFab = A n J b, V|aF(,c] = 0 olu r ve onun
altn d a u ygu n ek ild e 'F ik iliin i ( Fah = ^ abcdFcd ve 'Jabc = abcd] d olm ak zere) k u l
lanp d en klem leri V[aFcj = y 'Jabc, V^ Fb = 0 olan kincisi bulunur.
ek il 19.2 4 -u z a y d a b a sit b ir H (Hab) ikili-vektr kendi "ikili" W* ^EabcdHcd) 2 -b i im lisi
gib i ay n 2 -u z a y gsterir. B ununla b irlik te, kendi "ikili" - e abcdH cd ik ili-vek tr n e denk
olan H'nin in d is d r lm b iim i, Hoft b a sit 2 -b i im lisi, ortogon al t m leyen 2-d zlem
elem a n n gserir [bkz. ekil 18.41. Bu ned en le, ortogonal t m leyen e g e ie y ol aan ey,
H odge ik iliin d ek i in d is y k seltm e/d rm esid ir.

k en b iz i j abcdHcd'Ye (dier b ir d ey ile ff#) g e tire re k Hab >* Hab in d is y k


se ltm e s in i ie k o a r ve by lece o rto g o n a l t m le y e n e g em ey i i erir. B kz.
ekil 19.2. B u n a g re b iz i F 'd e n *F'ye g t re n H odge ik ili i de a y rc a b ir
o rto g o n a l t m le y e n i erir.
Bu n o ta sy o n u k u rd u k ta n s o n ra a r tk M a x w e ll d e n k le m le r in i o ld u k a
b a s it o la ra k
dF = 0, d *F = 4tt "J

b i im in d e y a z a b iliriz .119-21 M axw ell d e n k le m le rin i a y rc a t m y le in d is b i


im li o la ra k
V[a^ c ] = 0, VaFab = \ n ) b

e k lin d e d e y a z a b iliriz .11931 D sa l d t re v ile m c isin i ik in c i M axw ell d e n k


lem in e, d F = 47r 7 , u y g u la rs a k ve d 2 = 0 ( 12 .6 ) g er e in i k u lla n rs a k , /
y k -a k m v e k t r n n

d 7 = 0 y a d a e d e e r o la ra k VaJa = 0

"yok o la n ra k sa m a " d en k lem in i sa la d s o n u c u n u k a r r z .11941

M [19.21 Bunlar, elektrik ve manyetik alan bileenleri eklinde ayrntl olarak, bu denklemle-
rin d / d t ilem cisi biiminde elektrik ve manyetik alanlara ilikin bir zaman akn nasl
saladn gstererek yazn,
f [19.31 nceki denklem iftiyle denkliini gsterin.
Bu n o k ta d a , k o n u d a n h a f if b ir s a p m a o la ra k d a h a s o n r a d a n b iz im i in
d ik k a t ek ici nem e s a h ip o lacak , M a x w ell te n s r n e ilik in , s r a s y la
(b irb irin in k a rm a k ele n i i olan)

+ F = \ ( F - i *F) ve ~F = \ ( F + i *F)

ifa d e le riy le v e rile n z -ik ili ve k a r - z -ik ili k a v ra m la rn a i a r e t etm ey e


deer. K u a n tu m k u ra m n d a , b u k a rm a k n ic e lik le rin s r a s y la s a - s p in
h a lin d e k i f o to n la r ve soZ-spin h a lin d e k i f o to n la n (ele k tro m an y e tik a la n
k u a n ta s) ta n m la d o rta y a kar; b kz. 22.7, 12, ekil 22.7. z ik ili/k a r-
- z ik ili ze llik ler
*(F) = 1 ^
b i im in d e ifa d e e d ilir .119-51 7 'n in g erel o ld u u n u a k ld a tu ta r a k ik i
M ax w ell d e n k le m in i (sra sy la s a n a l ve g er el k s m la r olarak)

d +F = - 2 m 7
b i im in d e b irle tire b iliriz .
F o to n la r a ili k in p a r a c k ta n m n s a la r. 21. b l m d e k u a n tu m
k u ra m n n a ili k in p a r a c k v e d a lg a ta n m la rn n b ir a r a d a o lm a sn a
n a s l o la n a k s a la d n greceiz. D en k lem leri a ra c l y la , k h z y la
h a re k e t e d e n ele k tro m a n y e tik d a lg a la r b u lu n d u u n u ve b u n la rn (
2 2 .7 'd e inceleyeceim iz) n sa h ip o ld u u t m k u tu p la n m a ze llik lerin e
sa h ip o ld u u n u g ste rm e k M a x w e ll'in en b y k b a a r la r n d a n b iriy d i.
Bu d ik k a t ekici g er ek le rle u y u m lu o la ra k M axw ell, n a s ln d a e le k t
ro m a n y e tik b ir olg u o ld u u n u ile ri s rd . 1888'de, M axw ell d en k le m le rin i
y a y m la d k ta n n e re d e y se ey rek a s r s o n ra , H e in ric h H ertz , M a x w e ll'in
o la a n s t k u ra m s a l n g r s n d en e y y o lu y la d o ru la d .
stte k i a k ta n m la rd a a r d a la n u z a y z a m a n m m d z M in k o w sk i M u z a
y o ld u u n u v a rs a y d m ve 19.3, 4 'te ve 1 9 .5 'in ilk b l m n d e izlen ecek
ta r t m a la r n t m b u te m e ld e k a b u l e d ile b ilir. B u n u n la b ir lik te b u d u
ru m g e r e k te n g ere k li d e ild ir ve t m k a rm la r u z a y z a m a n e rili i v a r
o ld u u n d a d a h l g e e rlid ir. B u n u n la ilg ili o la ra k , s tte v e rilm i b ile e n
le r, y ere l b ir M inkovvskici s is te m d e k a b u l e d ilm i o la ra k d e e rle n d irilm e
lid ir; in d is n o ta s y o n u g e ri k a la n n ic a b n a b a k a c a k tr .11961

M [19.5] Bunu, ilk olarak, iki kez ikilemenin orijinal niceliin eksi iaretlisini verdiini ortaya
koyarak gsterin. Bu iaret, uzayzamana ilikin Lorentzci im zayla ilikili midir? Aklayn.
@ [19.6] Bunu ayrntl biim de aklayabilir misiniz? Genel bir eri izgisel koordinat siste
minde F ve F ' n i n bileenlerine ne olur? M axwell denklemleri doru biimde ifade edildi
inde niin etkilenmemi kalr?
19.3 Maxwell kuramndaki korunum ve ak yasalar
Y k -a k m v e k t r n n yok o lm a ra k s a k l b iz e e le k trik y k n n ko-
ru n u m u o M s u n a r. B u n u n b ir "k o ru n u m denklem i" o la ra k a d la n d r lm a s
n n n e d e n i, te m e l d s a l k a lk l s te o re m in c e (bkz. 12.6), M M in k o w sk i
u z a y n d a k i h e rh a n g i k a p a l Q 3 -y z e y i b o y u n c a

b i im in d e in te g ra lle n e c e k e k ild e , d */ = fgx 'J ifa d e s in e s a h ip o lm a


m z d a n k a y n a k la n r. (M 'deki k a p a l h e rh a n g i 3-y zey , M 'd ek i 4 - b o y u tlu
b ir -tkz 31 b lg e sin e ili k in dJl s n rd r.) B kz. ekil 19.3. *J n ic e li i
Q = d3l i in d e k i "yk ak " (ya d a y k n "akm a"s) o la ra k y o ru m la n a b ilir.

Je *7=0

Zaman
t
ekil 19.3 Elektrik ykn uzayzamanda korunumu. M deki kapal Q 3-yzey, 4-hacim li tkz
31'ye ilikin Q = d3t sinindir, bylece dsal kalklsn temel teoremi, d 7 = Oolduundan bize
f 7 = /jj d 7 = 0 olduunu syler. 7 nicelii Q ierisindeki yk akn (ya da akma)
tanmlar, bylece Q iine akan toplam yk dar kana, yk korunumunu ifade ederek eittir.
Bylece, y u k a rd a k i d en k lem in b iz e s y le d i i ey, b u s n r i in d e n g een
n e t e le k trik y k a k n n s f r o lm a k z o ru n d a o lu u d u r; d i e r b ir d ey ile
& i in e g ire n to p la m % d n a k a n to p la m a k e s in o la ra k e it o lm ak zo
ru n d a d r: e le k trik y k k o r u n u r .119-7' "G auss y a s a s " d e n e n ey i t re tm e k
z e re a y rc a ik in c i M axw eII d en k le m in i de, d *F = 4r *J, k u lla n a b iliriz . Bu
b e lirli y a s a v e rili b ir t = t 0 a n n d a g e e rlid ir, b y lece a r tk te m e l d s a l
k a lk l s te o re m in e ilik in b o y u tlu v e rsiy o n u k u lla n rz . Bu b ize, k a p a l
b ir S 2 -y z e y i i in d e t 0 a n n d a b u lu n a n (bkz. ekil 19.4) to p la m y k n d e
e rin i, b u y k *F M axw ell te n s r n e ilik in S z e rin d e b ir in te g ra l b i i
m in d e ifa d e ed e rek syler; b u , S ta r a f n d a n e v rele n m i to p la m y k , E
e le k trik a la n n n to p la m a k n S i in d e in te g ra lle d i im iz d e eld e e d e b ile
ce im izi s y lem ek a n la m n a g e lir .119'81
D ah a g en el o la ra k b u , S, s a b it b ir t = t 0 z a m a n n d a b u lu n m a s a b ile g e
e rlid ir. 'n in 3 -u z a m l tk z b ir cA b lg e sin e ilik in u z a y s a l 2- s n r o ld u
u n u d n n . B u d u ru m d a A b lg e sin d e k i S ta r a f n d a n e v rele n m i (ya
d a u z a y z a m a n te rim le riy le S "b o y u n c a k ap lan m "; b kz. ekil 19.4) x to p
la m y k ,
X ~ M 7 o lm a k z e re *F = 4 n x

ifa d e s iy le v e rilir.

ek il 1 9 .4 1 = t sa b it zam an l 3 -
y zey iin d e, k en d isi a ra c l y la
kap al b ir u za m sal 2 -y z ey z e
rinde elektrik a k n n in tegrali
( 'F'nin in tegrali) alnarak evrele
n en toplam yk l len (dsal
k alk l s n tem el teorem i ta
rafndan) M axw ell'in d "F
4 n 'J 's , b ize G auss y a sa sn verir.
A sln d a b u durum sa b it zam an da
ki 2 -y z ey lerle sn rlan m az ve
b y lelik le G auss y a sa s g e n e lle ti
rilir.

[19.7] Doru olm asn a ram en bu argm an b ir ekilde b ira z st n k r biim de verilm ekte
dir. S 'n in , t zam an k o o rd in atn a ilikin sab itlen m i b ir sonlu aralk la ilgili olarak, zam anda
sa b it b ir sn rl uzam sal blge ieren b ir u zayzam an "silindir"i olduu durum daki a y rn tla
r d ah a b t n se l olarak inceleyin. D ahil ed ilen fark l "yk ak" kavram larm , b u n u silin d i
re ilik in u zay sal "taban" ve "tavan" kav ram lar ve zam an sal "kenarlar"la k a rla tra ra k
aklayn.
A yrca, ilg ili b ir t r k o ru n u m y a s a s n ilk M ax w ell d e n k le m in d e n de,
dF = 0, eld e ed e b iliriz . Bu, *F 'nin y e rin e F g em esi ve */'ye k a r lk g elen
k a y n a n a r tk s f r o lm a s d n d a ik in c i M ax w ell d en k lem iy le ta m o la ra k
a y n b i im e s a h ip tir. B u n e d e n le , M inkovvski u z a y n d a k i h e rh a n g i k a p a l
b ir 2-y z e y le ilg ili o la ra k 2 h e r z a m a n

a k y a s a s n a sa h ip o lu ru z.
*F'den F 'y e (ya d a F 'd e n *F'ye) g e ite b a s it o la ra k e le k trik v e m a n y e
tik a la n v e k t rle rin i k e n d i a r a la r n d a (biriyle ilg ili b ir i a r e t d e iim iy le
b irlik te ) d e itiririz . F 'y e ili k in b ir k a y n a k yok lu u , D o ad a (b ilin d i i k a
d ary la) m a n y e tik te k k u tu p la r n m e v c u t o lm a m a s g e r e in in b ir if a d e s i
d ir. M a n y etik b ir te k k u tu p , s r a d a n b ir m k ta n s ta o la n d u ru m g ib i h e r
z a m a n b irlik te b u lu n a n k u zey ve g n e y k u tu la r y e rin e , k e n d isin d e b ir
m a n y e tik k uzey k u tb u y a d a b ir m a n y e tik g n ey k u tb u o lu r. (Bu k u tu p la r
fizik i o la ra k b a m sz d e ild ir fa k a t e le k tr ik y k le rin d o la m n d a n k a y
n a k la n r.) D oadaki fizik i b ir n e s n e z e rin d e h i b ir z a m a n n e t b ir "m an y e
tik yk" (sfr o lm a y a n k u tu p kuvveti) b u lu n m a d g r l r. T ek b a n a
M ax w ell d en k lem leri b a k a sn d a n , m a n y e tik te k k u tu p la r n y o k lu u n a
ilik in , ilk M axw ell d en k lem in e, dF = 0, h e rh a n g i b ir tu ta r llk k a y b o l
m a k sz n b a s it e b ir s a t a r a f s a la y a b ile c e im iz i in , h e r h a n g i iy i b ir s e
b e p y o k m u g ib i g r n r. A sln d a fiz ik ile r z a m a n z a m a n m a n y e tik te k
k u tu p la r n g er ek te n v a r o la b ile c e in i d n p o n la r a ra m a y d en e d ile r.
V a rlk la r p a r a c k fizi i i in n em li a n la m la ra sa h ip o lu rd u (bkz. 28.2)
f a k a t im d ilik b u t r te k k u tu p la r n gerek ev re n d e v a r o ld u k la rn a ilik in
h e rh a n g i b ir b e lir ti y o k tu r.

19.4 Ayar erilii olarak Maxwell alan


lk M ax w ell d en k lem i, dF = 0, a y rc a b ir A 1 -b i im lisiy le ilg ili o la ra k

F = 2di4

a n la tm n a d a s a h ip tir . (Bu, a r - b i im lis i d a = O' s a la r s a b u d u ru m d a


ye re l o la ra k h e r za m a n , k e n d isi i in a = d/ o la n b ir /? ( r l) -b i im lis in in
v a r o ld u u n u b e lir te n "P o in c are n sa v "n d a n y a r a rla n m a k tr; bkz. 12.6.)
D ah a s, kliti to p o lo jid e k i b ir b lg e d e b u y e re l so n u , e v re n se l b ir s o n u

2 Sonu ay rca topolojik o larak nem siz eik u zayzam anda da geerlidir, bylece, en belirgin
biim de, k ap al b ir 2-yzey tkz b ir 3-hacm i h e r zam an kap sar.
ca g e n i le r .3 A n ic e li i e le k tr o m a n y e tik p o ta n s iy e l o la ra k a d la n d rlr. Tek
b a n a F a la n ta r a f n d a n b e lirle n m e z fa k a t b ir d 0 n ic e li in in ek le n m e siy
le ,111991 0 g er el b ir s k a le r a la n olm ak ze re, d z e ltilir:

A t A + d0.
Bu b a n tla r in d is b i im in d e ,
Aa +
s e rb e s tis iy le b irlik te
Fab = ^ a ^ b ~ ^ b ^ a
h a lin i alr.
E le k tro m a n y e tik p o ta n siy e ld e k i b u "a y a r s e rb e stisi" b iz e A 'm n y ere l
o la ra k h e s a p la n a b ilir b ir n ic e lik o lm a d m s y ler. "A 'nn d e e ri''n i b ir
n o k ta d a h e s a p la y a b ile c e k h i b ir d e n e y y o k tu r n k A + d 0 ta m o la ra k
.A'nm h iz m e t e tti i a m a c a h iz m e t eder. B u n u n la b irlik te p o ta n siy e l,
M ax w ell a la n n n , k e n d isi a ra c l y la b a k a b ir V fizik i n ic eli iy le e tk i
le ti i ile m e ili k in m a te m a tik s e l a n a h ta r sa la r. B u d u ru m n a s l iler?
A a'n m b e lirli ro l , o n u n bize, e, V n ic eli iy le ta n m la n a n n e s n e y e ili k in
e le k trik y k n k u a n tiz e ed en b e lirli b i r g er el sa y o lm a k zere, b ir

Va= d / d x a ieA a

a y a r b a la n ts (ya d a d em et b a la n ts ; b kz. 15.8) su n m a k tr. A sln d a b u


g en e llik le rn e in b ir e le k tro n y a d a p r o to n g ib i y k l b ir k u a n tu m p a r a
c o la c a k tr ve b y le ce V o n a ili k in k u a n tu m m e k a n ik se l d a lg a fo n k s i
y o n u h lin e g elir. Bu te rim le rin b t n s e l a n la m 21. b l m d e k i ta r t m a
d a d a lg a fo n k siy o n u k a v ra m a k la n a n dek b ek lem ek z o ru n d a k a la c a k tr.
u a n d a b u n u n h a k k n d a b ilm ey e g ere k d u y ac a m z e y in t m f ^ n in b ir
dem ete, y k l a la n la r ta n m la y a n b ir d e m e t ve V 'nm z e rin d e b ir b a la n
t o la ra k e tk id i i d e m e t b u d u r, a it b ir a r a k e s it (15.3) o la ra k d n lm e k
d u ru m u n d a o ld u u d u r.
F ve A e le k tro m a n y e tik a la n n ic e lik le ri y k s z d r (b u n la r i in e =
O'dr), b y le ce M ax w ell d en k lem lerim iz in , v b , t m , Va'y la ilg ili b u y en i
ta n m a s a h ip olm ak y o lu y la b o z u lm a m b i im d e k alr; d i e r b ir d ey ile
d z M in k o w sk i k o o rd in a tla rn d a k i b u d e n k le m le rd e h l Va = 9 /3 x a 'y a y a
d a eik u z a y z a m a n ele a ly o rsa k u y g u n b ir g enellem eye (14.3) sa h ib iz .
Bu b a la n tn n k e n d isin e e tk id i i d e m e tin g eo m etrik d o a s n e d ir? O las
b ir b a k a s b u d e m e ti M u z a y z a m a n z e rin d e e m b e rle r (S^ler) o lan ,
b u e m b e r 'F 'y le ilg ili b ir e 1fa z a rp a n o lm a k zere, lifle re sa h ip o la ra k

3 Bkz., rnein, F lan d ers, 1963.


[19.9] Bu t r b ir nicelii n iin toplayabiliriz?
d n m e k tir. (Bu, 15.1d e d e in ilm i o la n "K aluza-K lein" ta b lo s u n d a o r
ta y a k a n t r d e b ir e y d ir f a k a t o d u r u m d a t m d e m e t "u z ay zam an " o la
r a k d n l r.) D ah a u y g u n o la n d em eti, h e r b ir n o k ta d a k i o la s V d e e r
le rin e ili k in v e k t r d em eti o la ra k , fa z a rp m la rn a ili k in s e rb e s tlik , d e
m e ti MI u z a y z a m a n z e rin d e b ir U (l) d e m e ti y a p m a k ze re, d n m e k tir.
(Bu t r b ir k o n u 1 5 .8 'in s o n u n d a ele alnd.) B u n u n a n la m ifa d e etm es i
i in V , fizik i y o ru m u u y g u n b ir a n la m d a , (0 M m a n ifo ld u z e rin d e g erel
d e e rli b ir a la n olm ak zere) V <
>e l9V y e r d e iik li in e d u y a rs z b ir k a r
m a k a la n olm ak z o ru n d a d r. B u y e r d e iik li i e le k tro m a n y e tik b ir a y a r
d n m o la ra k ve fizik i y o ru m u n b u y e r d e iik li in e d u y a rs z o lm a s
g ere i a y a r d e im e zli i o la ra k a d la n d rlr. B ylece a y a r b a la n tm z a
ili k in e rili in Fab M axw ell a la n te n s r o ld u u a a k a r .119101
Bu fik irle ri d a h a fa z la a r a tr m a d a n nce b a z k s a ta r ih i y o ru m la rd a
b u lu n m a k u y g u n o lu r. E in s te in 19 1 5 'te g en el g relilik k u ra m m o rta y a
k o y d u k ta n k sa s r e so n ra 1918'de VVeyl u z u n lu k k a v ra m n n yol b a m l
h a le g elecei b ir g enellem e n e ris in d e b u lu n d u . (H erm an n W eyl, 1885-
1955, n em li b ir 20. y zy l m a te m a tik s e l fig r y d . A sln d a a l m a la rn
b t n y le 20 . y z y ld a g e r e k le tire n m a te m a tik ile r a r a s n d a o n u n a l
m a s b a n a g re en e tk ile y ic isiy d i ve o, y a ln z c a b ir m a te m a tik i o la ra k d e
il a y n z a m a n d a b ir fizik i o la ra k d a nem liydi.) W e y l'in k u ra m n d a b o
k o n ile r E in s te in 'm k u ra m n d a (rn. k tle li p a r a c k la ra ili k in s n rla y c
h z ta n m la m a k ve b iz e h e r b ir n o k ta n n k o m u lu u n d a e tk iy e n y e re l "Lo-
re n tz g ru b u "n u sa la m a k zere) s a h ip o ld u k la r te m e l ro l k o ru r, b ylece
b ir L o re n tz ci g (diyelim k i + -------) m e tri in e b u k o n ile ri ta n m la m a k a m a
cy la y e re l o la ra k h l g ere k d u y u lu r. B u n u n la b irlik te VVeyl'in d z e n in d e
z a m a n y a d a u z a y l leriy le ilg ili m u tla k b ir leklem e m e v c u t d e ild ir,
b y le ce m e trik y a ln z c a o ra n tlil a bal o la ra k v e rilir. B u n e d e n le M
u z a y z a m a n z e rin d e k i b ir X (p o zitif diyelim ) sk a le r fo n k s iy o n u n a ili k in

9 ty

b i im in d e k i d n m le r, b u n la r M 'ye a it b o k o n ile ri etk ile m em ek zere,


iz in lid ir. (Bu t r d n m le r g m e tri in e ili k in k o n fo r m a l y e n id e n lek-
le n d ir m e o la ra k a d la n d rlr; VVeyl'in k u ra m n d a g fye ili k in h e r se im b i
ze, u z a k lk la r ve z a m a n n l leb ilec e i b i im d e k i o la s b ir a y a n sa lar.)
W eyl u z a m s a l a y rm la ra d a h a ok z ih n in d e sa h ip o lm u o lsa d a (17. b
l m d e k i b a k a s u y arn c a) z a m a n l m le ri b i im in d e d n m e m iz u y
g u n o la c a k tr. B u n e d e n le W eyl g e o m e trisin d e m u tla k "id eal s a a tle r " y o k
tu r . H e rh a n g i b ir s a a tin z a m a n lm e o ra n o s a a tin g e m iin e b a ld r.
D u ru m , 1 8 .3 'te a k la d m (ekil 18.6d) s ta n d a r t " s a a t p a r a d o k
s u m d a n " d a h a k t "d r. W eyl g e o m e trisin d e k a fa m z d a , u z a k b ir y ld z a
y o lc u lu k e d ip d n y a y a d n d n d e y a ln z c a d n y a d a k ile rin d a h a fa z la
y a la n d n d e il d n y a d a k i s a a tle r in de a r tk u z a y g em isin d e k ile rd e n
fa r k l o r a n d a a l t n g re n b ir u z a y g ez g in in i c a n la n d ra b iliriz . B kz.
ekil 19.5a. B u o ld u k a a rp c f ik ri k u lla n a r a k W eyl, M a x w e ll'in e le k tro
m a n y e tik k u ra m n a ilik in d en k le m le ri u z a y z a m a n g e o m e trisin e ek lem le
m ey i b a a rd .
B u n u y a p t te m e l y n te m , tp k b e n im s tte y a p t m g ib i e le k tro
m a n y e tik p o ta n s iy e li b ir d e m e t b a la n ts i in e f a k a t Va 'y la ilg ili ifa d e d e
s a n a l "i b ir im i o lm a k sz n k o d la m a k t. M z e rin d e k i ilg ili d em eti, ay n
b o k o n iy i p a y la a n L o re n tz ci g m e tri in c e v e rilm i o la ra k d n e b iliriz .
Bylece, M i in d e k i b ir x n o k ta s z e rin d e k i lif b ir o r a n tl m e trik le r a ile
sin d e n o lu u r (iste rse k o ra n tllk a r p a n la rn p o z itif o la ra k seeb iliriz).
Bu a r p a n la r s tte k i g >> hg'& e b u lu n a n o la s " /H a rd r. M e tri e ilik in
h e r h a n g i b e lirli b ir seim le ilg ili o la ra k , k e n d isi a ra c l y la e rile r z e
r in d e u z a k lk y a d a z a m a n la rn ta n m la n a b ile c e i b ir a y a ra sa h ip o lu ru z.
B u n u n la b irlik te a y a ra ilik in h e r h a n g i m u tla k b ir se im ve b y le ce d e g
m e tri in e ili k in o ra n tl o la n la rn e d e e rlik s n fn d a n y a p la n te rc ih
e d ilm i h i b ir se im sz k o n u su d e ild ir. A yrca, b o k o n ile rin k in e ek ola-

e k il 19.5 VVeyl'in o rijin a l e le k t


ro m a n y e tik a y a r k u r a m n d a z a
m a n a r a l (ya d a u z a y aral )
k a v ra m m u tla k d e il f a k a t g id ile n
y o la b a ld r, (a) ekil 1 8 .6 'd a g s
te r ile n " s a a t p a ra d o k s u " y la b ir
k a r la tr m a : Vtfeyl'in k u r a m n d a
u z a y g e z g in in in eve y a ln z c a (do
la y s z AB ro ta s) D n y a d a k ile rle
u z a y g e m isin d e k i s a a t l m le ri
a r a s n d a k i f a rk d e il f a k a t a y rc a
s a a t v u r m a sk lk la r n d a k i f a rk
d a b u lm a k z e re g e ld i in i (ABC
d n y a izgisi) g r r z ! (b) W e y l'in
(M axw ell a la n F 'y i veren) a y a r e
rili i, s o n s u z k k b i r d n g ev
r e s in d e (p'yle k o m u p' n o k ta s
a r a s n d a k i ik i fa rk l ro ta) ile r le d i
A
im iz z a m a n k i b u (konform al) z a
m a n le i d e i im in d e n k a y n a k
la n r.
(a) (b)
ra k , VVeylin M a x w e ll'in F 'sin e (Fab) k e n d i erilii o la ra k s a h ip o lm a k z e
r e o rta y a k o y d u u b ir d e m e t b a la n ts , y a d a a y a r b a la n ts, y a p s d a
(d i er b ir d ey ile k o n fo r m a l yap) m e v c u ttu r. B u e rilik , ekil 1 9 .5 a'd a
g ste rild i i g ib i d n y a iz g ile ri y a ln z c a so n su z k k b ir k sm k a d a r
fa r k lla t n d a s a a t v u ru m sk lk la rn d a k i tu ta r s z l ler; b kz. ekil
19.5b. (Bu, 15.8, ekil 15.16 ve 15.21'de ele a lm a n C z e rin d e k i Bc "zor
la n m d em et"iyle k a r la trla b ilir ; te m e l d e m e t k a v ra m ok b en z erd ir.)
E in s te in b u k u ra m d u y d u u n d a W ey l'i, b u n a k a r , W e y l'in fik ir le r in
d ek i m a te m a tik s e l in c eli e k a r n , te m e l b ir f i z i k i itira z a s a h ip o ld u u k o
n u s u n d a b ilg ile n d ird i. S p e k tra l f re k a n s la r rn e in , VVeyl'in k u ra m te rs in i
n g rm ek tey k en , b ir a to m g e m ii ta r a f n d a n h i b ir b i im d e e tk ile n m e
m i o la ra k g r n r. D ah a te m e l o la ra k , z a m a n n d a ilg ili t m k u a n tu m
m e k a n ik se l k u r a lla r b t n y le fo rm le ed ilm e m i o ls a d a (ve b u n la r a d a
h a so n ra 21.4, 23.7, 8 'd e geleceiz), VVeyl'in k u ra m a y n t r d e k i fa rk l
p a r a c k la r a r a s n d a k i z o ru n lu b i im d e k i k e s in zd e lik le (bkz. 21.4) e li
ir. z e ld e , s a a t v u ru m sk lk la ry la p a r a c k k tle le ri a r a s n d a d o la y sz
b ir ili k i m e v c u ttu r. D ah a s o n r a g rece im iz z e re m d u r a a n k tle li b ir
p a r a c k , h P lan c k s a b iti ve c k h z olm ak ze re, b ir m c 2h~x d o al f r e
k a n s n a s a h ip tir. Bylece W eyl g e o m e trisin d e , y a ln z c a s a a t v u rm a sk lk
la r d e il fa k a t b ir p a r a c n k tle s i de k e n d isin e ili k in g em ie b a l
o la c a k tr. B u n a gre, ik i p r o to n fa r k l g e m ilere s a h ip le rs e b u d u ru m d a
VVeyl'in k u ra m n a g re n e re d e y se k e s in o la ra k fa rk l k tle le re sa h ip o lu r
ve b y lece de ay n t r d e k i p a r a c k la r n k e s in b i im d e zd e o lm a la r g e
re k ti in i s y ley en k u a n tu m m e k a n ik s e l k u ra l i n e r (bkz. 23.7, 8).
Bu, la n e t o la s b ir g zlem o lm a s n a ra m e n , W eyl k u ra m n n o rijin a l
v e rsiy o n u y la ilg ili o la ra k d a h a s o n ra , o n u n "ayar" (A ta r a f n d a n y ap lan )
g erel leklem eye d e il de b ir b irim m o d ll k a r m a k s a y (e1) ta r a f n
d a n y a p la n leklem eye a tfe d iliy o rs a , b u d u ru m d a a y n f ik rin g e erli o la
ca f a r k e d ild i .4 Bu, tu h a f b ir fik ir g ib i g r n e b ilir f a k a t 21. b l m ve
s o n r a s n d a g rece im iz z e re k u a n t u m m e k a n ik k u r a lla r b iz e, b ir s is te
m in d u ru m u n u n ta n m la n m a s n d a k a rm a k s a y la rn k u lla n m n d a y a
tr. zellikle, b u "k u a n tu m d u ru m u "n u , sk lk la W o la ra k d e in ile n d u ru m ,
y ere l o la ra k g z le m le n e b ilir h e rh a n g i b ir so n u o lm a k sz n a rp a b ile n b i
rim m o d ll b i r e '0 k a rm a k s a y s m e v c u ttu r. B u "g z le m len e b ilir o lm a
y an " W e 'e V y e r d e iik li i b u g n h l , a r tk u z u n lu k le in e d a h il
ed ilen h e rh a n g i b ir d e iik lik , b u d e iik lik k a rm a k d zlem d e k i (uzay y a
d a z a m a n b o y u tla r n d a n h e rh a n g i b iriy le d o la y sz h i b ir b a la n ts o lm a

4 Bkz. Weyl, 1928, s. 87-88, evirisinde s. 100-101. Bu gzlem a y n c a ba m sz biim de W.


Gordon ta ra fn d a n ve P auli ve H eisenherg ta ra fn d a n da yapld; bkz. P ais, 1986, s. 345.
y a n b ir k a rm a k dzlem ) b ir d n d rm e olm ak ze re, o lm a sa d a h i, b ir
"a y a r d n m " o la ra k a d la n d rlm a k ta d r. T u h a f e k ild e a rp tlm b u
b i im d e , VVeyl'in fik ri 15. b l m n s o n u n d a rn ek le d i im t rd e k i b ir U(l)
b a la n ts n a ili k in u y g u n fizik i k u ru lu m u s a la r ve o a r tk e le k tro m a n y e
tik a la n n g er ek te n a s l e tk ile ti in e ilik in m o d e m ta b lo y a a it te m eli
o lu tu ru r . stte , e le k tro m a n y e tik p o ta n s iy e ld e n y o la k a ra k ta n m la n a n
V ile m c isi (di er b ir d ey ile Va = d / d x a ieAa) y k l p k u a n tu m d a lg a
fo n k siy o n la r d e m e ti z e rin d e b ir U (l) d e m e t b a la n ts s a la r {bkz. 21.9).
B a la n ty a ili k in (ekil 1 9 .5 'te g ste rilm i o la n yol b a m ll y la k
y aslay a b ile ce im iz ) yol b a m ll n n d en e y le ilg ili b e lirli t rd e k i d u ru m
la rd a , A h a r o n o v -B o h m e tk is i o la ra k b ilin e n e y i 3 g ste re re k a rp c b ir
b i im d e b e lirm e s i ilg in tir. V b a la n tm z y a ln z c a k u a n tu m o lg u la r d
ze y in d e g e e rli o ld u u n d a n b u y o l b a m ll n k la s ik d e n e y le rd e g rm e
yiz; A h aro n o v -B o h m e tk isi b u n u n y e rin e k u a n t u m g iri im in e d a y a n r
{bkz. 21.4 ve e k il 21.4). E n iy i b ilin e n t r n d e , e le k tro n la rn , e le k tro
m a n y e tik a la n d a n y o k su n (F = 0) fa k a t b ir b ir in d e n (m an y etik k u v v e t izg i
le ri ieren) s ilin d ir b i im li u z u n b ir so le n o id ta r a f n d a n a y rlm ik i b lg e
i in d e n g eerek a rk a d a b u lu n a n a lg la y c b ir e k ra n a u la m a s h e d e fle n ir
{bkz. ekil 19.6a). E le k tro n la r h i b ir a a m a d a s f r o lm a y a n h e rh a n g i b ir F
a la n y la k a r la m a z . B u n u n la b ir lik te (k ay n a k tan b a la y p so le n o id in h e r
ik i ta r a f n d a n geecek e k ild e ikiye a y rla ra k e k ra n d a y en id e n b irle e n ) il
g ili a la n s e r b e s t 31 b lg e si b a s it- b i im d e - b a l d e ild ir ve 31 d n d a k i F
a la n , k e n d isiy le ilg ili o la ra k A p o ta n s iy e lin in 31 i in d e k i h e r y e rd e yok o l
d u u h i b ir a y a r se im in in o lm a y ac a e k ild e d ir. B u s f r o lm a y a n p o
ta n s iy e lin b a s it- b i im d e - b a l-o lm a y a n 52'd ek i v a rl , y a d a d a h a d o ru
o la ra k V 'n m K 'd e k i y o l b a m ll , e k ra n d a k i g iriim s a a k la r n d a b ir y e r
d e itirm e y e y o l a ar.
A sln d a sa a k k a y d rm a e tk is i A 'm n sa h ip o la b ile ce i h e rh a n g i b e lirli
b ir y ere l d e e re d e il (olam az n k s tte b e lirtild i i z e re A y e re l o la ra k
g z le m le n e b ilir deildir) fa k a t ,4n n y ere l o lm a y an b e lirli b ir in te g ra lin e
b a ld r. Bu, 31 i e ris in d e to p lo jik o la ra k n em siz o lm a y a n b ir d n g e t r a
f n d a a lm a n A n ic e li id ir. B kz. ekil 19.6b. A 31 i e ris in d e yok o ld u u n
d a n (nk 31'de F = O'dr) A in te g ra li, 31 i in d e k i k a p a l d n g e tra fn d a
s re k li b i im d e h a re k e t e d e rse k e tk ile n m e m i o la ra k k a lr .119111 B u ra d a n

5 Bkz. A haronov ve Bohm, 1959. A slnda b u etki 10 yl nceden E hrenberg ve Siday, 1949, t a
ra fn d a n b elirtilm iti. Deneysel olarak C ham bers, 1982, ta ra fn d a n doruland ve d ah a ikna
edici biim de T onom ura, 1986, ta ra fn d a n o lu tu ru ld u .
Elektron Demeti Solenoid
tabancas

e k il 19.6 A h aro n o v -B o h m e tk isi, (a) B ir e le k tro n d em eti, (uzun b ir so le n o id y o lu y la elde


edilen ) m a n y e tik a k a ili k in iz g ile r to p la m n n h e r iki ta r a f n a g id e n ik i y o la ay rlr.
D e m e tle r b i r e k r a n d a b i r a r a y a g e tir ilir ve so n u ta k i k u a n tu m g ir i im r n t s , e le k t
r o n la rn y a ln z c a b i r s f r a la n k u v v e tiy le (F = 0) k a r la m o lm a la r g e r e in e k a r n ,
m a n y e tik a k k u v v e tin e b a l o lu r, (b) E tk i $ / l n n , to p o lo jik o la r a k n e m s iz o lm a y a n il
g ili k a p a l y o ld a , F 'n in b u y o l z e rin d e k a y b o lu u n a k a r n , s f r o lm a y a b ile n d e e rin e
b a ld r. <j>j4m n d e e ri a la n s e r b e s t b lg e i in d e k i s re k li d e fo rm a s y o n la rla ilg ili o la ra k
d e im e z h a ld e k alr.

h a re k e tle , a la n s e rb e s t b ir b lg e i in d e $ .4 'n n ve b u y z d e n A h a ro n o v -
B ohm e tk is in in k e n d is in in y ok o lm ay , b u a la n s e rb e s t b lg e n in to p o lo
jik o la ra k n em siz o lm a y n a b a ld r.
VVeyl'in (orijinal o la ra k y o l b a m l b ir "a y arla m a" b i im in d e b ir ro l
o y n ay an ) a rp c fik rin d e k i ta r ih i k k en leri n e d e n iy le b u ele k tro m a n y e tik
V b a la n ts n a , b ir a y a r b a la n ts d eriz ve b u isim a y rc a m o d e m p a r a
ck fiz i in d e k i za y f ve y e in e tk ile im le rin h e r ik is in in ta n m n d a d a k u l
la n la n , "Y ang-M ills" k u ra m o la ra k a n la n e le k tro m a n y e tiz m a y a ili k in
g e n e lle m e lerle ilg ili o la ra k d a b e n im se n ir. K esin k o n u a c a k o lu rsa k , "a y ar
b a la n ts " fik rin in g e r e k te n k e sin ve d o la y sz c a g z le n e b ilir o lm a s g e
re k e n (k en d isi i in e le k tro m a n y e tiz m a n n V > e l6V s im e tris i olduu) b ir
s im e trin in v a rl n a d a y a n d n b e lirtiriz . VVeyl'in o rijin a l a y a r fik rin e
E in s te in 'n , a s ln d a b ir p a r a c a ilik in k tle n in (ve b u r a d a n d o al f re
k a n s n n ) d o la y sz c a l le b ilir o lu p g erek li a n la m d a k i b ir "a y ar alan "
o la ra k k u lla n la m a y a c a n a y n elik itira z n a n m sa y a lm . D a h a so n ra b u
k o n u n u n , "ayar" fik rin e ili k in b a z m o d e m k u lla n m la rd a b e lirg in b i im
d e b u la n k la trld n greceiz.

19.5 Enerji mom entum tensr


ilg im iz i te m e l d i e r k la sik a la n a , d i e r b ir d ey ile k tle e k im a la n n a ,
"a y a r k u ra m " g r n m le riy le b irlik te evirm ek z e re b ir n k o u l o la ra k
n celik le b ir a la n a ili k in e n e rji y o u n lu u s o ru n u n u ele alm ak , b u yo
u n lu k k tle e k im k a y n a o lm a k ze re, n em li o la c a k tr. E in s te in 'n n l
E = m c 2 d en k lem i m a d d e ve e n e rjin in te m eld e a y n ey o ld u u n u s y led i i
(bkz. 18.6) ve N ew to n b iz i d a h a n ce d en b ilg ile n d ird i i z e re k tle e k i-
m in k a y n a k tle d ir. Bu n e d e n le , b ir a la n a ilik in , rn e in M a x w e ll'in k i,
e n e rji y o u n lu u n u n n a s l a k la n d n ve b u n u n b ir k tie e k im k a y n a
o la ra k n a s l h a re k e t e tti in i a n la m a m z g ere k ir. E in s te in b iz e o n u n , b u n u
e n e r ji m o m e n tu m te n s r o la ra k b ilin e n b ir te n s r n ic eli i y o lu y la g e r
e k le tird i in i s y ler. Bu, b ir
VaTab =0

"k o ru n u m d en k lem i"n i sa la y a n [^ j-d e e rli s im e trik b ir T (indis b i im i


T ab = bu) te n s r d r. (Bu b l m n g e ri k a la n n d a d /d x a y e rin e k o v a ry a n t
V0 u z a y z a m a n t r e v ile m c isin i k u lla n a c a z . B u ra d a k i a la n la rm z n t
m y k s z o ld u u n d a n d a h a ncek i ifa d e le rim iz y k s z o lm a y a d ev am
edecek; a y rc a b kz. 1 9 .2 'n in so n p a ra g ra f, n o t 19.2 ve a l trm a [19.6].)
Bu ifa d e y i e le k trik y k y le ilg ili Va]a = 0 k o ru n u m den k lem iy le k a r la t
ra b iliriz . Tab z e rin d e k i ek in d is in n e d e n i, k o ru n a n e y in , en erji m o m e n
tu m , s k a le r e le k trik y k n n a k s in e b ir 4~(ko)vektr (18.7'de ele a lm a n pa
e n erji m o m e n tu m 4-(ko)vektr) n ic e li i o lm a sd r. Ta()'n in fizik i k a p s a m
n b ira z d a h a a y r n tl o la ra k a k la m a k z e re e d e e r T = gacTcb n ic e li i
n e gem ek, b ir in d is gab m e trik te n s r n n k u lla n m y o lu y la y k s e ltilm i
o lm ak zere, u y g u n o lu r .119121 Tg n iceli i, a la n ve p a r a c k la rd a k i en e rji ve
m o m e n tu m a ili k in fa rk l t m y o u n lu k ve a k la r b ir a ra y a to p la r. D ah a
b e lirg in o la ra k s ta n d a r t b ir M inkovvski k o o rd in a t sis te m in d e Th k o v ek t r
4m o m e n tu m a ili k in y o u n lu u ta n m la r ve k o v ek t r Tb , T, T, b a
m sz u z a m s a l y n d ek i 4 -m o m e n tu m a k n s a la r. Bu d u ru m J a du-
ru m u n d a k iy le , J y k y o u n lu u n u ve n ic elik 71, / 2, / 3, b a m sz
u z a m s a l y n d e k i y k a k n (dier b ir d e y ile e le k trik akm ) sa la d
iin , d o la y sz b i im d e b e n z e rd ir. Bize k o ru n u m y a s a m z n a r tk b ir (ko-
)v ek t r n ic eli in e k a r lk g eld i in i s y ley en ey ek b in d is id ir. T00 n ic e li
in in en e rji y o u n lu u n u ve Tllr T22, T ^ ' n u z a m s a l k o o rd in a t e k se n in in
y n n d e k i b a s n c l t a a kar.
M a x w e ll'in b iz e re tti i z e re ele k tro m a n y e tik a la n la rn k e n d ile rin in
e n erji ta d n an m sa y n . E le k tro m a n y e tik a la n a ili k in en erji m o m e n
tu m te n s r n n in d is li n o ta s y o n d a

[19.121 g ab b ileen lerin in (1, -1 , -1 , -1) biim ine sahip olduu yerel b ir M inkowskici sistem
de tek il Tg b ilen leri Tab 'yle n a sl ilikilenir?
b i im in d e o ld u u o rta y a k a r .119131 D ier fizik i a la n la r d a a y rc a k e n d i
en e rji m o m e n tu m te n s rle rin e s a h ip tir ve b u t r p ek ok fa rk l k a tlm b
t n s e l T en e rji m o m e n tu m te n s r n v erm ek zere, VaTab 0 k o r u n u m
d en k le m in i sa la y a ra k , b ir a r a d a to p la n m a k d u ru m u n d a d r.
B u n u n la b irlik te , b ir a z d a n g rece im iz ze re k tle e k im in k e n d isin e
ili k in e n e ji m o m e n tu m la ilg ili o ld u k a fa rk l b ir e y o r ta y a k ar. K tle-
ekim y o k lu u n d a , u z a y z a m a n d z d r (M inkow ski uzay) v e d z (Min-
kow skici) k o o rd in a tla r k u lla n a b iliriz . Bylece Tq , T f, T f, T* d r t v e k t r n
d en h e r b ir i b ire y se l o la ra k / 'n n sa la d y la (Var 0a = 0, v b , V J a = 0 'a
b e n z e rd ir) ta m o la ra k ay n o la n k o ru n u m d en k lem in i, en erji m o m e n tu m a
ilik in 4 b ile e n in a y r a y r h e r b iriy le ilg ili o la ra k y k n k in e ta m o la ra k
b e n z e r (d i er b i r d ey ile JQ *] = 0 'a b en zer) b i r in te g ra l k o ru n u m y a s a s
n n v a r o ld u u im a sy la b irlik te , sa la r. Bu n e d e n le to p la m k tle ve to p
la m m o m e n tu m u n b ile e n i k o ru n u r. Y ine d e 17. b l m d e v e rilm i o la n
E in s te in 'n e d e e rlik ilk e si ta r t m a s n ve b u n u n n i in b iz i eik b ir
u z a y z a m a n a y n le n d ird i in i a n m sa y n . B ylece k tle e k im v a r o ld u u n
d a, "Va "n m d a h a fa z la b a s it e " d /d x a" o lm a d g er e in i h e s a b a k a tm a k
z o ru n d a y z f a k a t (14.3 u y a rn c a ) "VaT0a"m a n la m n k a r tr a n v e b iz i k e
sin lik le y a ln z c a ^aTa b ~ 0 "k o ru n u m d e n k le m e m iz d e n e n e ji ve m o m e n
tu m la ilg ili b ir in te g ra l k o ru n u m y a s a s t re tm e k te n a lk o y a n ek te
rim le ri m e v c u ttu r. S orun, Tab' deki ek b in d is in in , o n u n b ir 3 -b i im lin in
ik ili i o lm a sn en g e lle m e si g er e i o la ra k n ite le n e b ilir ve b ir "k o ru n u m
d en k lem i"n e ilik in ("d */ = O 'daki */ 3 -b i im lis in in d s a l t r e v in in yok
o lu u gibi) k o o rd in a t b a m sz b ir d en k lem y az an lay z . F izi e ili k in en
k ritik k o ru n u m y a s a la rn , en e rji ve m o m e n tu m u n k o ru n u m y a s a la rn
k a y b e tm i g r n y o ru z !
A sln d a e n e ji/m o m e n tu m k o ru n u m u z e rin e , M inkovvski u z a y n a o l
d u u g ib i a y rc a b e lirli eik M u z a y z a m a n la ry la d a ilg ili d a h a ta tm in
ed ici b i r b a k a s m e v c u ttu r ve b u a y rc a a s a l m o m e n tu m k o ru n u -
m u n d a d a (bkz. 18.6 ve 22.8, 11) g e erlid ir. B u b a k a s y la ilg ili o la
r a k M 'y le ilg ili o n a a it b ir s re k li s im e tr i ta n m la y a n k K illin g v e k t r n e
(bu V(aKb) = O' sa lar; b kz. 14.8) sa h ip o ld u u m u z u d n n . M inkovvski
u z a y n d a , 4 ' b a m sz te lem e li sim e triy le (3 u z a y ve 1 zam an) ve 6 's b a
m sz u z a y z a m a n d n d r m e s iy le (0(1, 3) L o ren tz g ru b u n u n y a n s m a l o l
m a y a n ksm ) ilg ili o la n b u t r 10 b a m sz s im e tri m e v c u ttu r. B kz. ekil
18.3b. Bylece, M inkovvski u z a y b a m sz 10 K illing v e k t r n e sa h ip tir.

M [19.13] Bunun, / = 0 oldu u n d a VaTab = 0 korunum denklem ini saladn gsterin. Bu ten-
s r n 00 b ileenini elde ed in ve M axw ell'm orijinal (E 2 + B2) / 8 jt ifadesini, elektrom anyetik
b ir ala n a a it en eji younluuyla ilgili olarak (JE^ E2, E3) ve (Bv Bz, B3) biim inde dzeltin.
B ir so n ra k i b l m d e ra s tla y a c a m z z e re L ag ran g e fo rm a liz m i (N oether
teo rem i) b ize, sis te m in k u r a lla r n n sa h ip o ld u u h e r b ir s re k li s im e tr i
d en b ir k o ru n u m y a s a s t re tm e m iz e iz in v e rir. Z am an te lem eli s im e tri
en erji k o ru n u m u n a o la n a k s a la rk e n u z a y te lem eli sim e tri 3 -m o m e n tu m
k o ru n u m u n a o la n a k sa la r. D nel s im e tri a s a l m o m e n tu m u v erir. (Ola
a n u z a m s a l d n d rm e le r b iz e o la a n a s a l m o m e n tu m u n 3 b ile e n in i
v e rir fa k a t a y rc a L o re n tz ci a r t la r d a n g elerek b iz i b ir h z d a n d i e rin e
g t re n 3 b ile e n d a h a m e v c u ttu r. B u n la r b iz e k tle m e rk e zi h a r e k e tin in
k o ru n u m u n u v erir; bkz. 18.6, 7, ekil 18.16.) H e rh a n g i b e lirli b ir k K illing
v e k t r n d e n u y g u n k o ru n u m y a s a s m elde etm ek ze re, s im e trik Tat)'n in
VaTab = O' s a la d h e r d u ru m d a VaLa = 0 k o ru n u m y a s a s n sa la y a n ,

La = TabKb

a k y a s a s n o lu tu ru r u z .119141 Bu n e d e n le , 1 9 .3 'te o ld u u zere, b ir


fs L = 0 in te g r a l k o ru n u m y a s a s m e v c u ttu r.
Bu k o ru n u m y a s a la r y a ln z c a , k e n d isiy le ilg ili k K illing v e k t r n c e v e
rile n u y g u n b ir s im e trin in m e v c u t o ld u u b ir u z a y z a m a n d a g e erlid ir. F i
ziki o la ra k b u n u n n e d e n i u z a y z a m a n g eo m e trisin d e k i a la n la rd a n , d i e r
b ir d ey ile k tle e k im d e n , a y rm o lm a sd r. U zay zam an g e o m e trisi y a l
n z c a b ir a r d a la n o la ra k h iz m e t v e rir, b y le ce k e n d i i in d ek i a la n la r t a r a
fn d a n r a h a ts z ed ilm e m i o la ra k k alr; d a h a s , a la n la r sz k o n u su n ic eli i
s im e tri n e d e n iy le a r d a la n d a n k a ra m a z (ya d a a r d a la n a k a p tra m a z ). Bu
d e e rle n d irm e le r b iz im i in d a h a so n ra , zellikle 30. b l m d e (30.6, 7)
n em li o lacak. Y ine de b u n la r b iz e k o ru n u m y a s a la rn n a k b e tin in , k tle -
ek im in k e n d isi a k tif b ir o y u n cu h a lin e g eld i in d e g e r e k te n n e o la ca n
a n la m a m z d a y a rd m c olm az. K tleekim ta b lo y a g ird i in d e en erji v e m o
m e n tu m a ilik in k ay p k o ru n u m y a s a la rm z h l g eri k a z a n m deiliz.
Bu tu h a f g r n m l gerek, g en el g re lili in ilk g n le rin d e n b e r i b u
k u ra m a ili k in en id d e tli itir a z la r d a n b a z la rn ve o n a ilik in , y lla r i in
de p ek ok fizik i ta r a f n d a n ifa d e e d ile n h u z u rs u z lu k se b e p le rin i g n d e
m e g e tir d i .6 D ah a s o n r a 19.8'de, a s ln d a E in s te in 'm k u ra m n n en erji m o
m e n tu m k o ru n u m u n u grece d a h a k a r k b i r e k ild e , en a z n d a n b u t r
b ir k o ru n u m y a s a s n n en ok g ere k li o ld u u k o u lla rd a h e s a b a k a tt n
greceiz. im d ilik E in s te in 'm k u ra m n d a k i, k e n d is in in a la n d en k lem in d e

38 [19.14] Neden? Bu ilem n iin sttek i VT0 = 0, vb'ye zelleir? arpm alarda 4-m om entu-
m un koru n d u u ayrk b ir parack sistem iyle ilgili olarak, V (TabKb) = 0 srekli alan koru
num y a s a sn a ilik in b ir b en zer b u lab ilir m isiniz? pucu: Verili ca Killing vektryle b irlik
te, arp m a la r arasn d ak i h e r parack iin sa b it olan b ir nicelik bulun.
g r n e n |^ ]-d e e rli sim e trik T te n s r n n k tle e k im le ilg ili o lm a y a n
t m a la n la rn (ya d a p a r a c k la rn ) e n e ji m o m e n tu n m n u i e rd i i g er e i
n i n o t ed elim . K tleekim a la n n n k e n d isin d e n e t r b ir e n e ji m e v cu t
o lu rs a o lsu n , T i e ris in d e h e r h a n g i b ir g ste rim e sa h ip o lm a k ta n alko-
n u r.
B u b a k a s, y in e e d e e rlik ilk e s in i d n d m z d e b ir b i im d e
m a n tk l h a le g elir. S e rb e st b ir y r n g e d e k i b ir gzlem ciyi, d iy e lim k i p en -
c e re siz b ir u z a y g e m isin d e , en a z n d a n ilk y a k la k lk ta h m in i i in h i b ir
k tle e k im a la n n n m e v c u t o lm a d g r n e c e k e k ild e d n n . Bu g z
lem ci e n e rjin in gem i i e ris in d e k o ru n d u u n u ve b u n e d e n le VaTab = 0
d en k le m in in o r a d a k tle e k im a la n n d a n k a y n a k l h e rh a n g i b ir k a tk o l
m a k sz n g e erli o lm a sn b ek ler. B u n u n la b irlik te b u "ko ru n u m " y aln zc a,
g reli iv m e (gelgit) etk ile ri, k tle e k im a la n n n (17.5'te a l ld zere,
b kz. e k ille r 17.8a, 17.8b ve 17.9) d z e n li o lm a y n e d e n iy le b ir ro le sa h ip
o lm a y a b a la r b a la m a z d z e ltilm e y e gerek d u y m a s b e k le n e n b i r y a k la
k lk ta h m in id ir. T m n e ili k in so n u T n ic eli i ve o n a ili k in VaTab = 0
d en k le m in in k tle e k im a la n n a ili k in d z e n li o lm a y ta r a f n d a n r a h a t
sz ed ilm e m i, d i e r b ir d ey ile V u z a y z a m a n b a la n ts n a ili k in R eri-
sin c e r a h a ts z ed ilm e m i o la ra k k a lm a s g ere k ti i ve k tle e k im in en erji
m o m e n tu m k o ru n u m u n a k a tk la rn n to p la m e n e ji m o m e n tu m h e s a p la
m a s n a d z e ltm e le r o la ra k y e re l o lm a y a n b i im d e b ir e k ild e g irm e si g e
r e k ti id ir. (Bu y o ru m u n g er ek te k is tis n a s , b iz e fizik i a la n la rn T' ye n a s l
k a tld n syley en o m a te m a tik s e l ifa d e le re ilik in u z a y z a m a n e rili i
d z e ltm e le rin in ta s a r la n m a s n a g ere k d u y u ld u u n d a o rta y a k a b ilir.
N o rm a ld e b u t r h i b ir d z e ltm e y o k tu r ve b u d u ru m b u r a d a k i d e e rle n
d irm e le rim iz le ilg ili o la ra k n em li b i r k o n u d eildir.) Bu b a k a sy la,
en e rji m o m e n tu m a k tle e k im le ilg ili y a p la n k a tk la r, b ir a n la m d a , to p
la m e n e ji m o m e n tu m a ili k in b ir in te g ra l k o ru n u m y a s a s n yerel
VaTab = 0 d e n k le m in d e n a y ra n " a tla k la rn i in e d o ru k ay ar".

19.6 Einstein'n alan denklemi


Bu k o n u y a 19.8'de d n ece im f a k a t im d ilik E in s te in 'n a la n d en k le
m in e ili k in gerek b i im i b ilm ey e g ere k d u y ac a z. B u d en k lem , a r tk
o k u y u c u n u n ok fa z la sk c b u lm a y a c a (um arm !) te n s r fo rm a liz m i b i
im in d e ifa d e ed ilir. T e n s rle re o u z a y z a m a n d a , 4 - b o y u tta g ere k d u y u l
m a s n n n e d e n in in b ir k sm k a r k b ir k o n u d u r. 1 7 .5 'te d n y a n n k tle
ekim a la n n d a s e rb e st e d o la n a n a s tro n o tu m u z A lb e rt'i a n m sa y n . A'-
d a n k a n e itli y n le rd e ie d o ru o la n iv m e le r v e d i e r y n le rd e de d a
d o ru o la n iv m e le r sz k o n u s u d u r. B u n la r A ta r a f n d a n d en e y im len e n g el
g itle ilgili k u v v e tle ri g ste rir. G elgitle ilg ili k u v v e tle r u z a y z a m a n e rili i
n e ili k in a n la tm d r. Bu k a r k e tk ile ri b ir a r a y a to p la m a k ze re, b o
u z a y d a b a m sz 10 ve a y rc a e tr a f ta k tle y o u n lu u o ld u u n d a to p la m
20 b ile e n e sa h ip RabCa b ile e n li b ir te n s r n ic e li i k u lla n lr. A sln d a
Rabca b a s it o la ra k , d a h a nce 14 .7 'd e k a r la t m z R R ie m a n n (-C h ris-
toffel) te n s r n n in d is li b i im id ir.
B u n u n la b irlik te te k b a n a d ze n le y ici k a r k lk ta n fa rk l o la ra k , te n
s r a n a liz in in E in s te in 'n k u ra m n d a te m e l b ir ro l o y n a m a sn a ili k in b a
k a b ir n e d e n m e v c u ttu r. Bu d u ru m , E in s te in 'n t m d n h a t tn b a
la ta n k u ru c u ed e e rlik ilk esin e k a d a r g eriy e g id er. K tleek im b ir k u v v e t
o la ra k d e e rle n d irilm e z n k s e rb e s t b i im d e d e n b ir gzlem ciy e g re
( rn e in a s tro n o tu m u z A) h is s e d ile n h i b ir k tle e k im k u v v e ti y o k tu r.
K tleek im b u n u n y e rin e k e n d in i u z a y z a m a n e rili i b i im in d e g ste rir.
u h a ld e b u fik ir g e erli o la c a k sa k u ra m d a h i b ir "te rc ih e d ilm i k o o rd i
n a t" o lm a m a s n e m lid ir .7 nk b e lirli b ir s n rl k o o rd in a t s is te m i sn f
D o an n te rc ih ed ilm i se im i o la ra k k a b u l e d ilse y d i, b u d u ru m d a b u n la r
"k tleek im k uvveti" k a v ra m n n k e n d isin e gre y e n id e n o rta y a k o n a b ild i
i "d o al gzlem ci sis te m le ri" ta n m la r ve e d e e rlik ilk e sin in m e rk e zi r o
l o r ta d a n k ay b o lu rd u . K onu a s ln d a o ld u k a h a s s a s t r ve p e k ok fizik i
z a m a n z a m a n b u n d a n o v ey a b u e k ild e u z a k la m tr. B enim d n b i
im im e g re, b u k o o rd in a t b a m sz l k a v ra m n n k o ru n m a s E in s te in
k u ra m n n z b a k m n d a n te m e ld ir. Bu, g e n e l k o v a r y a n s ilk esi o la ra k a d
la n d r la n e y d ir. Bize y a ln z c a te rc ih ed ilm i h i b ir k o o rd in a t o la m a y a
c a n d e il ay n z a m a n d a fizik i o la ra k a y rk iki k tle e k im a la n n g s te
r e n fa rk l ik i u z a y z a m a n a sa h ip o ld u u m u z d a ik is i a r a s n d a d o al b i im
de te rc ih e d ilm i h i b ir n o k ta s a l b e lirle m e o la m a y a c a m d a s y ler, y
le y se b irin e a it b e lirli b ir u z a y z a m a n n o k ta s n n d i e rin e a it b e lirli b ir
u z a y z a m a n n o k ta s y la a y n o la ra k k a b u l e d ild i in i syleyem eyiz! E in s te in
k u ra m n n k u a n tu m m e k an i i ilk e le riy le n a s l ilik ile n d i i h a k k m d a k i b u
fe lse fi k o n u b iz i d a h a s o n ra (30.11) ilg ilen d ire ce k . im d ilik g en el k o v a r
y a n s ilk e sin in b iz im i in n em i b iz i k tle e k im fiz i in i k o o rd in a t s e rb e s t

7 M etindeki "hibir tercih edilm i koordinat"a ilikin gereksinim yalnzca m ulak deil fak at
ay rca olduka kuvvetli b irey olarak deerlendirilebilen b ir eydir de. Dz u zayda rnein,
"K artezyen k o o rd in a tla rn a , b u ra d a M inkow ski ko o rd in atlar, kendisiyle ilgili m etriin
zellikle b a s it d s 2 = d t 2 - dx 2 - dy 2 - dz 2 biim ini ald (t, x, y, z)'dir, ilik in seim lerin d i
er t m k o o rd in at sistem leri zerinde "tercih edildii" sylenebilir ve a y n c a kozmolojik m o
deller de m etrik biim inin iinde zellikle b a s it grnd zel k o ordinat sistem lerine s a
h ip tir, bkz. 27.11, altrm a [27.18], Konu, grece, b u t r zel ko o rd in atla rn oynayacak fizi
ki b ir role sa h ip olm am asn a ve o n lara a it en doal ifadelerin herhangi b elirli b ir k o o rd in at
seim ine b a l olm am asna ilik in d a h a h a s sa s b ir konudur.
b ir ta n m la m a y a z o rla m a s d r. E n n em li o la ra k b u n e d e n le d ir k i te n s r
fo rm a liz m i E in s te in 'n k u ra m n d a m e rk e zid ir.
im d i E in s te in d en k le m in in g er ek te n e o ld u u n u g relim . B u d en k le
m in b i im i te m el o la ra k ik i ek g ere k lilik ta r a f n d a n z o rla n r: (i) (yerel) k t
leek im k a y n a n n a s ln d a VaTab = O'a b a l en erji m o m e n tu m te n s r T
o lm a s v e (iij u y g u n N e w to n c s n rd a ( m k iy le k y a s la n d n d a k k
h z la r v e z a y f k tle e k im a la n la r), N ew to n c s ta n d a r t k tle e k im k u r a
m n n d z e ltilm e si. N evvtonc k u ra m d a , b ir g zlem c in in je o d e z ik y d n y a
izg is in e k o m u y a d a b a la n g ta p a r a le l o la n je o d e z ile rle ilg ili h a c im
a z a ltc b ir e tk in in v a r o ld u u n u g rd m z 1 7 .5 'te k i ta rt m a y a g eri
d n m e k z o ru n d a y z . B u k o m u je o d e z ile r 7 'y a gre, i e rd ik le ri (so n su z k
k) u z a y s a l 5 / 3 -h a c im le r in in 4nG SM 'ye e it b ir to p la m ivm eye sa h ip
o la ca ek ild e, 6M je o d e z ile rc e k a p s a n a n (so n su z kk) h a c im i in d ek i
k tle e k im le ilg ili e tk e n k tle olm ak zere, iv m e le n ir. E k si i a re t, i erile-
n in b ir h a c im a z a ltm o lm a s n d a n k a y n a k la n r; b kz. ekil 17.8b. Bu,
N ew to n k u ra m n n , b ir k tle d a lm n a ilik in e tk e n k tle e k im etk isiy le
ilg ili ta m b ir ifa d e sid ir.
B u n u , R u z a y z a m a n e rili in i T e n e ji m o m e n tu m te n s r y le ilik ile n -
d ire n b ir d en k lem e n a s l evirm eliyiz? G eom etrik o la ra k k ilit g erek, h a c
m in b u d u ru m d a o r ta y a k a n ie d o ru o la n iv m e sin in R ic c i te n s r o la
r a k a d la n d rlp , Rabcd R ie m a n n te n s r o lm a k zere,

Rab = Racb

ifa d e siy le ta n m la n a n j^jj-deerli sim e trik b ir te n s r ta r a f n d a n l lm e-


s id ir .119151 (B ununla ilg ili d iy a g ra m b i im li n o ta s y o n i in bkz. ekil 19.7.)
Y ine i a re tle r, in d is d z e n le ri, im z a la r, v b 'y le ilg ili o la ra k sa y sz fa rk l
u z la m e v c u ttu r. D a h a nce o ld u u g ib i o k u y u cu y a k e n d i te rc ih le rim i d a
y a ty o ru m ; bkz. 14.4. D a h a b e lirg in o la ra k , h a c m e ili k in (d u ra a n d u
r u m d a n b a la y a n ) ivm e

D 2( 8V) = Rabt at b8V

ifa d e sin c e v e r ilir .119161 B u ra d a D, gzlem ciye a it y d n y a izg isi z e rin d e ,


g zlem c in in u y g u n z a m a n n a {bkz. 17.9) gre d e iim o ra n n g ste rir.
t , y 'y a g elecek z a m a n s a l b ir im v e k t r ta n ja n t o lm a k z e re (bylece
t a t tt = l'd ir ),

1 [19.15] Rab n iin sim etrik tir?


[19.16] Bunu, Ricci zdelii ve Lie t rev in in zelliklerini k u llan arak k an tlay ab ilir m isiniz
bakn.
ekil 19.7 Rab = Racbc Ricci tensr
tanmyla ilgili diyagram biimli no-
tasyon.

ifa d e s in e s a h ip olu ru z.
K tle y o u n lu u (c = l 'l e b ir lik te "E = m c 2" u y a rn c a e n e rji y o u n lu
u y la ayn), gzlem ci ta r a f n d a n l ld ze re, g zlem c in in b u lu n d u u
y e re l e rev e d ek i Tab'n in "00 b ile e n i"d ir. Bu y a ln z c a , Tabt at b n ic e li id ir,
b y lece k o m u je o d e z ile r ta r a f n d a n k a p s a n a n 8V h a c m i i in d e k i 8M k t
le si
SM = Tabt at b8V

o lu r. Bu n e d e n le m a d d e y o u n lu u n d a n k a y n a k l h a c im iv m e siy le ilg ili


-4tG 8M ( 17.5) "Nevvtonc b e k le n tisi"

4:nGTabt at b8V

o lu r. B u n u n la b irlik te az n ce u z a y z a m a n e rili in d e n k a y n a k la n a n h a c im
iv m e e tk is in in Rabt at bSV o ld u u n u g rd k , yleyse b u d u ru m d a ,

Rabt at b8V = -A nG T abt at b8V

b e k le n tis in e u la rz . 5 K 'yle b le re k ve b u n u n ay n o lay i in d e k i t m g z


le m c ile r i in g e erli o ld u u n u f a r k ederek, b y lece t at b'y i k a ra b ili
r iz ,119171 a s ln d a E in s te in 'm b a la n g n erm e si o lan ,

Rab 4nGTab

n e rilm i a la n d en k lem in e u la rz . Y ine de b u y e te rli d e ild ir n k


VaTab = 0 "k o ru n u m denklem i" im d i b iz i so n u ta te h lik e y e y ol a a n
VaRab = 0 'a y n eltir!
T eh lik e n e d ir? 1 4 .4 'ten B ia n c h i z d e lik d e n k le m in in V[aRbc^de 0 o l
d u u n u a n m sa y n . B u d e n k le m in b ir k a r tn a la ra k , R ic c i sk a leri (ya da,
"-jR" p o z itif b e lirli d u ru m la ilg ili ou m a te m a tik s e l u z la y la d a h a u y u m
lu o lsa d a, s k a le r erilik)

M. [19.17] Tm t'V le r i n iin kesip atabildiim izi, tensrlere ilikin sim etrin in roln aklaya-
rak gsterin.
ifa d e siy le (R t m e rilik te n s r y e rin e k u lla n la n k o y u re n k y a z la n fl'y le
k a r trlm a m a ld r) ta n m la n m a k zere,

ifa d e s in i elde e d e riz .119,181 Y u k a rd a ile ri s r lm Rab = -4 n G T ab d e n k le


m iy le ilg ili "tehlike", d a r a ltlm B ian c h i zd eli iy le b irle ti in d e , en e ji
m o m e n tu m te n s r n e ilik in ,

ifa d e siy le ta n m la n a n iz 7n in u z a y z a m a n b o y u n c a s a b it o lm a k z o ru n d a
o ld u u s o n u c u n a y n e ltm e s id ir .119191 Bu, s r a d a n (ktleek im le ilg ili o lm a
yan) fizik le a p a k e k ild e e lik i i in d e d ir. B u n e d e n le E in s te in , tu ta r llk
a d n a , '7 (...) = 0 "k o ru n u m d en k lem i"n i sa la y a n ik i te n s r n (sa b it b ir
a rp a n la ) e itle n m e si g e re k ti i s o n u c u n a v a r d (1915'te) v e im d i E in ste-
i n 'm a la n d e n k le m i o la ra k b ild i im iz ey le o rta y a k t :8,119201

M a d d e n in (ele k tro m an y e tik a la n d a dahil) v a r o lm a d b e lirli d u ru m d a


Tab = O'a sa h ip o lu ru z . B u v a k u m o la ra k a d la n d rlr. E in s te in 'm d e n k le
m i, v a k u m d e n k le m i, y e n id e n

o la ra k y a z la b ile c e k e k ild e 119,211 Rab - 1 Rgab = 0 h a lin e g elir. Yok o la n R ic-


ci te n s rl b ir u z a y b a z e n R ic c i- d z l o la ra k a d la n d rlr.

19.7 Daha bakaca konular: kozmolojik sabit; Weyl tensr


B u n o k ta d a , E in s te in 'm 1917'de n e rd i i k o z m o lo jik s a b it o la ra k a d
la n d r la n ek b ir te rim i ele alm aly z . Bu, gerek v a rl m o d e m k o zm o lo
jik g zlem lerle k u v v e tli b i im d e o rta y a k o n a n fa k a t O 'dan 10-55 cm -2 c iv a
r n d a k i ok k k m ik ta r d a n d a h a fa z la b ir fa rk llk g ste rm e y e n so n d e
re c e k k A s a b it n ic e li id ir. K ozm olojik lek lere e ri ile n e k a d a r d o la y

M . [19,18] iste rse n iz b u n u , diyagram biim li notasy o n u ku llan arak gsterin.


M [19.19] Niin?
8 B kz. Stachel, 2002, s. 353-364.
S [19.20] - 87rG k atsay sn - 47rC'yle ky aslay arak aklayn,
[19.21] Niin?
sz g zlem e d a y a l b ir a n la m y o k tu r. stte k i ifa d e d e b u lu n a n Rab - R gab
n ic eli i b u r a d a n h a re k e tle Rab R gab + ARab ifa d e siy le d e itirilir. Bu, A
s a b it o ld u u n d a n (ve Vg = 0), "k o ru n u m den k lem in i" h l sa la r. E in ste in
d en k lem i a rtk
1
Rab ~ 2 Rob + ARab ~8nGTab
e k lin d e d ir.
E in s te in b a la n g ta b u ek te rim i, kozm olojik lekte u z a m sa l o la ra k -
s ta t ik b ir k a p a l ev re n o la sl n a sa h ip olm ak zere o rta y a k o y d u .9 B u
n u n la b irlik te ev re n in g e n ile d i i, b ylece s ta tik o lm a d , E d w in H ubb-
le 'n 1 9 2 9 'daki gzlem leriy le ak h a le g eld i in d e E in ste in , kozm olojik s a
b ite o la n d e ste in i, b u n u n "en b y k h a ta s " o ld u u n u ile ri s re re k (belki
de ak si h a ld e ev re n in g en ile d i in i n g rm olabilecekti!) g eri ekti. Y ine
de b ir kez ile ri s r le n fik irle r k o lay kolay o rta d a n kay b o lm az. K ozm olojik
s a b it, E in s te in o n u ilk ile ri s rd n d e n b e ri, b a z la rn d a k ay g ve d i e r
b a z la rn d a y s a a v u n tu y a n e d e n o la ra k kozm oloji k u ra m n n a r d a la n n d a
a s l k ald . O lduka y ak n z a m a n d a u z a k s p e m o v a la r a ilik in g zlem ler
ou k u ram c y A, y a da "k a ra enerji" b i im in d e a d la n d rla n b e n z e r b ir
eyi, b u g zlem leri a lg la n m o la n d i e r g ere k lilik lerle tu ta r l h a le g e tir
m e n in b ir yo lu o la ra k y e n id e n ile ri s rm e y e y n e ltti .10 K ozm olojik s a b it
k o n u s u n a d a h a s o n ra y en id en d n ece im (zellikle bkz. 28.10). K endi a d
m a, ou g relilik k u ra m c sy la o rta k b i im d e , n o rm a ld e s fr o lm a y an b ir
yl'nn d en k lem lerd ek i o la sl n a iz in v erm em e ra m e n , D o an n b u te rim i
k u lla n m a e ilim in d e o lu u n u k a b u l etm ek te iste k siz d im . B u n u n la b irlik te
2 8 .1 0 'd a g receim iz zere, p ek ok y en i kozm olojik k a n t b u d o ru ltu y u
i a r e t e d e r g r n m ek ted ir.
E in s te in 'n (kozm olojik s a b iti ieren) a la n d en k lem in i a y rc a te rs b i
im d e de y a z a b iliriz :119221 Rab = -8 n G ( r ab T gab) + A g ab. Y erel b ir k o o r

9 E in stein 'n m odeli 31.16'da ele alacam z S3 xE 1 topolojili uzaydr.


10 E in stein 'n o rtay a koyduu kozmolojik terim , y llar nce ileri srlm genel grelilikle ilg i
li orijinal k uram n gelitirilm i saysz rneklerinden biridir. 19.4'te ta rt la n Weyl k u ra
m na ve 31.4'te deinilen, bugnlerde genellikle spersim etriyle b irletirilen , bkz. 31.2,
3, y k sek -b o y u tlu K aluza-Klein fikirlerine ek olarak iinde ek b ir skaler alan bulunan
B rans-D icke gelitirm esi m ev cuttur ve E in stein 'n b ir "birleik alan kuram "na ilikin kendi
saysz giriim i 1925 ve 1955 arasn d ak i zam an zarfnda ortaya konm utur. Bkz. E instein,
1925; E instein, 1945; E instein ve S traus, 1946; E instein, 1948; E instein ve Kaufm an, 1955;
S chrdinger, 1950; d ah a yeni b ir kaynak iin bkz. Antoci, 2001. Bu nerm elerin ou elektro
m anyetizm ayla belki dier alan lar genel greliliin toplam y ap sn d a birle tirm e niy etin
deydi. iin d e b ir to rsiy o n u n o rtaya konduu, 14.4, ve b ir spin younluuna, 22.8, ilikin
dolaysz b ir ktleekim etk isin i tanm lam ak zere ele aln an E instein-C artan-S ciam a-K ibb-
le kuram biim inde ad lan d rla n kuram da ayrca dikkate deerdir.
( [19.22] Niin?
d in a t s is te m in i t a'y la v e rile n z a m a n ek sen iy le b irlik te , b u n u t ^ ' y l e d a
r a ltm a n n O O -bileenini v ere ce i e k ild e k u lla n a ra k h a c m e a it ie d o ru
o la n iv m e n in 8nG(T00 ^ T g QQ)'\a v e rild i in i g r r z ; b u d a Pt , P2 ve P3 (or-
to g o n al) u z a m sa l ek sen b o y u n c a y e r a la n m a d d e y e ili k in b a s n d e eri
o lm a k zere, 4nG (p + P1 + P2 + P3) A 'd r. G elin im d i, k tle e k im le ilgili
e tk e n k tle y e ilik in p G y o u n lu u n u n , E in s te in 'n g en el g relili in d e
Pc P o lm ak y e rin e

Pg = P + P + P z + P3 ~ ^

o ld u u n u , ilk i "E = m c2"den b a s it b i im d e g elm esin i bek ley eb ilece im iz


ey o lm ak ze re b u la ra k , N e w to n 'm k u ra m n n ile ri s rd 4-nGSM'yle
k a r la trm a y ap a lm . (B irim ler c = 1 o la ca k e k ild e se ilm itir.) A k a tk s
so n d ere ce u f a k tr ve a s ln d a ek b a s n te rim le ri de n o rm a ld e en erjiy le k
y a s la n d n d a o ld u k a u f a k tr n k k a b a c a k o n u u rs a k sz k o n u su m a d
d ey i o lu tu ra n k k p a r a c k la r, k h z y la k y a s la n d n d a e tra fta g
rec e d a h a y a v a h a re k e t eder. B u n u n la b irlik te k tle e k im le ilg ili etk in
k tle y e y a p la n b a s n k a tk s, b e lirli u k o u lla r a ltn d a n em li ro lle r o y
n a r. ok iri k tle li b ir y ld z, k e n d isin e a it ie d n k k tie e k im e tk isi a l
tn d a km e te h lik e sin d e b u lu n u la n b ir d u ru m a y a k n h a le g eld i in d e , y l
d z iin d e, y ld z n d e s te k le n m e sin e y a rd m e tm e s in i bek ley eb ilece im iz
a r ta n b ir b a s n c n , k tle e k im le ilg ili re tti i ek k tle n e d e n iy le km e
e ilim in i a s ln d a a r ttr d n g r r z!
stte (19.5) i a r e t e d ild i i z e re E in s te in 'n k u ra m n d a k i Tab enerji
m o m e n tu m te n s r M axw ell k u ra m n d a k i Ja y k akm v e k t r n e b e n z e r
d ir. Tab n iceli i, J a'm n e le k tro m a n y e tiz m a k a y n a n ta n m la d ay n b i
im d e k tie e k im k a y n a n ta n m la r b i im d e d e e rle n d irile b ilir. K tle e
k im le ilgili serb estlik d e re c e sin i ta n m la y a n Fab M axw ell a la n te n s r n n
u y g u n b e n z e rin in ne o la b ile ce i s o ru s u n u so ra b iliriz ? Y an t, A e le k tro
m a n y e tik p o ta n siy e lin e d a h a fa z la b en z ey e n g m e trik te n s r d e ild ir. B a
z la r ta m R iem a n n e rilik te n s r RabCd'yi F 'n b e n z e ri o la ra k d e erien -
d ire b ilm e k te le r f a k a t R icci te n s r k sm " k arlm " ta m R ie m a n n te n s -
r n e b en z ey e n ve W eyl te n s r (ya d a k o n fo r m a l te n s r) o la ra k a d la n d r
la n Cabcd'y i sem ek d a h a u y g u n o lu r. Bu d u ru m m a k u ld u r n k R icci te n
s r Tab k a y n a y la y ak n e k ild e s a p ta n a b ilir , yleyse k tie e k im a la n m
d o la y sz b i im d e ta n m la y a n s e rb e s tlik d e re c e sin i s a p ta m a k is te rs e k b u
" s e rb e s tlik d ere c e si k ay n a "n k arm am z gerek ir. M a d d e n in o lm a d
b o u z a y d a (ve b a s itlik a d n a A kozm olojik s a b itin i s f r k a b u l edin), W eyl
te n s r R iem a n n e rilik te n s r n e e ittir f a k a t W eyl te n s r g en ellik le,
R icci te n s r k sm n ta m e rilik te n a y ra n , b ir e k ild e k a r k g r n m l
b ir d en k lem le ta n m la n r ( 11 .6 'n n k e li p a ra n te z n o ta s y o n u n d a n t
m y le y a ra rla n m a k ze re iki in d is e y k se ld im ):119231

Cabcd = Rabcd ~ 2R[a[cg b]V + \ R g [acg b]d.

2 8 .8 'd e W eyl te n s r n e ilik in k ilit b ir fiziki ro l greceiz. Bu n ic eli in


yok o lm a s, u z a y z a m a n a ilik in k o n fo rm a l d z l n k o u lu d u r.

19.8 Ktleekimle ilgili alan enerjisi


K tleekim a la n n n k e n d isi i in d ek i k tle en erji so ru n u n a d n elim . T
en erji m o m e n tu m te n s r n d e b u t r b ir eye y e r o lm a m a sn a ra m e n
"g v d e siz le tirilm i" k tleek im e n e rjisin in a s ln d a fizik i b ir rol o y n ad
d u ru m la rn v a rl a k tr. K tleye sa h ip iki cisim (gezegenler diyelim ) d
n n . B irb irle rin e y a k n la rs a (ve b irb irle rin e gre a n lk o la ra k d u ra a n
o ld u k la rn v a rsa y a b iliriz ), b u d u ru m d a to p la m en e rjiy i ve b y lece to p la m
k tle y i b ir b ir le r in e u za k o ld u k la r d u ru m d a k in d e n d a h a k k h a le g e ti
re n b ir (negatif) k tle e k im p o ta n siy e l e n e rjisi m e v cu t o la c a k tr (bkz. ekil
19.8). r n e in h e r b irin in , k tle e k im le ilg ili g elg it a la n n e d e n iy le d i e ri
n in b i im in i b o z m a s g ib i ok d a h a k k en erji e tk ile rin i gz a r d e d e r
sek, g erek T en erji m o m e n tu m te n s r n d e n gelen to p la m k a tk n n , iki c i
sim y ak n d a o lsa a y r da o lsa ay n o la c a n g r r z . Y ine de, to p la m k t
le /e n e rji iki d u ru m d a f a r k lla a c a k tr ve b u fa rk k tle e k im a la n n n

C o

)
(a) (b)

e k il 19.8 K tleek im le ilg ili p o ta n s iy e l e n e rjin in y e re lse l o lm a y . (B asitlik i in b i r b ir


le rin e g re a n lk o la r a k d u r a a n o ld u k la rn v a rsa y a b ile c e im iz ) iki gezegen h a y a l edin,
(a) ok u z a k la r, b y lece (N ew toncu) n e g a tif p o ta n s iy e l e n e rji (b) b ir b ir le r in e y a k n o ld u k
la r d u ru m d a k i k a d a r b y k d eil. Bu n e d e n le (a) d u ru m u n d a k i to p la m e n e ji (ve b u r a
d a n t m s is te m in to p la m k tlesi), e n e ji m o m e n tu m te n s rle rin c e l le n to p la m enerji
y o u n lu u n u n a s ln d a h e r iki d u r u m d a d a a y n o lm a s n a k a r n (b) d u ru m u n -d a k in d e n
d a h a b y k t r.

. [19.23] C ye ilik in t m "izler"in yok olduunu gsterin (rn. Cabcd = 0, vb). D ilerseniz b u he
saplam ay diyagram biim inde gerekletirin.
k e n d isin d e b u lu n a n en erjiy e d a y a n r (a sln d a k tle le r b ir b ir le r in e y a k n
k en u za k o ld u k la r d u ru m d a n d a h a b o y u tlu o la n n e g a tif b ir katk).
im di c isim le ri b ir b ir i e tra fn d a k i b ir y r n g e d e h a re k e t h a lin d e o la
ra k ele a lalm . K tle e k im le ilgili d a lg a la rn , u z a y z a m a n k u m a n d a k i
d a lg a c k la r, sis te m d e n y a y la ra k k e n d i d n a (pozitif) en e rji ta y a c a
E in s te in 'n a la n d en k lem in in b ir so n u c u d u r. N o rm al a r tla r d a b u en erji
k a y b ok k k o la c a k tr. rn e in g n e siste m im iz d e k i b u t r en b y k
etk i J p ite r g n e s is te m in d e n k a y n a k la n r ve en erji k a y b n n o ra n y a l
n z c a 40 v v att'lk b ir a m p l n y a y d k a d a rd r! B u n u n la b irlik te , rn e in
b ir b irin e d o ru sa rm a l h a re k e t h a lin d e k i iki k a ra d eli in so n b irle im le ri
g ib i d a h a iri k tle li ve az l s is te m le rle ilg ili o la ra k en erji k ay b n n , h a li
h a z rd a b u r a d a d n y a z e rin d e in a ed ilm i a lg la y c la rn , 15 m e g a p a r-
sek y a d a y a k la k 4 ,6 x l0 23 m e tre u z a k lk ta k i b u t r d a lg a la rn v a rl n
k ay d e d eb ilec e i d en li b y k o lm a s beklen ir.
J o s e p h T ay lo r ve R u s se ll H u lse 'n N obel d l k a z a n a n ta k m c a a l
lm , PSR 1913 + 16 o la ra k b ilin e n d ik k a t ekici ift n tro n y ld z n n
y a y d k tle e k im d a lg a la r b u iki u a ra s n d a y e r alr; b kz. ekil 19.9.
(Bir n tro n y ld z, e sa s o la ra k b irb irle rin e , y ld z n to p la m y o u n lu u n u n
b ir ato m e k ird e in in k iy le k y a s la n a b ilir o ld u u b i im d e y a k n o la ra k s
k trlm n tr o n la rd a n o lu a n so n d ere ce y o u n b ir y ld z d r. Bu t r b ir
m alzem ey le d o ld u ru lm u b ir te n is to p u M a rs 'n u y d u su D eim o s'la k y a s
la n a b ilir b ir to p la m k tle y e sa h ip olurdu!) Bu s is te m 25 y ld a n fa z la c a b ir
s r e d ir g zlem len m e k ted ir ve a y r n tl h a re k e ti b y k b ir k e sin lik le (yl
d z la rd a n b ir in in o ld u k a k e s in b ir za m a n la m a y la , 17 sa n iy e d e b ir e le k t
ro m a n y e tik b ir "sinyal" y a y a n b ir p u ls a r o lm a s n e d e n iy le o la sd r) iz le n
m e k te d ir. Bu s in y a lle rin z a m a n la m a s ok k e s in d ir ve sis te m in k e n d is i y
le sin e "tem iz"d ir ki gzlem le k u ra m s a l b e k le n ti a r a s n d a k i k a r la trm a
E in s te in 'n g enel g relili in e ili k in y a k la k 1014'te b irlik b ir d o ru la m a
sa la r, b e lirli b ir siste m e ilik in gzlem le k u ra m a r a s n d a k i b ilim se l k
y a s la m a d a ei b e n z e ri g r lm e m i b ir is a b e t. Bu fig r 20 y ld a n fa z la b ir
s re d e k i to p la m z a m a n la m a y a ilik in k esin li e k a r lk g e liy o r .11
Bu d o ay a ve a y rc a 28 .8 'd e ele a ln a c a k etk iley ici k tle e k im k rm a
e tk isin e ilik in g zlem lerle, gzlem e d a y a l genel g re lilik k o n u n u n ilk
g n le rin d e n b u y a n a u z u n c a b ir yol k a t etti. B u n u n la b irlik te , 1915-1969
y lla r a r a s n d a (1969, u z a k k u a s a r la r a ilik in ra d y o g z le m le rin in genel

11 B urada, E in stein 'n k u ram n n Nevvton'nkini ierdii kabul edilir ve "1014" figrnn
Nevvtonm kuram zerinden b ir isa b et artn gsterm edii vurgulanm aldr. D ahas, za
m an lam a isa b etin in b ir m ik tarn n rnein ktle, yrnge eimi, d m erkezlik, vb gibi s is
tem in ay rn tlarn h esap lam ak ta gerekli olan, bilinm eyen param etreleri sap tam ay a ay rld
zihinde canlanm aldr. " 10 14" gerekten tab lo n u n toplam tu ta rll n a ilikin b ir ldr.
O
Dnya

e k il 19.9 H u ls e -T a y lo r ift n tro n y ld z s is te m i PDR 1913 + 16. B ir ye, d n y a d a


a lg la n a n k e s in z a m a n l e le k tro m a n y e tik s in y a lle r g n d e re re k y r n g e le rin o la a n s t
is a b e tle b e lirle n m e s in i s a la y a n b ir p u ls a rd r . S istem in , E in s te in 'n b u t r s is te m le ri t a
r a f n d a n y a y la n e n e ji ta y c k tle e k im d a lg a la r n a ili k in n g r s y le k e s in b ir
u y u m i in d e en erji k a y b e tti i g zlen ir. Bu d a lg a la r, e n erji m o m e n tu m te n s r n n k a y
b o ld u u u z a y z a m a n v a k u m u n d a k i d a lg a c k la rd r. (leksiz.)

g relili e ilik in y eni b ir te s t a ile si g iriim in i b a la tt yl ia re tle m e k


z e re 12) k u ra m d estek ley en y a ln z c a , n l f a k a t k a r la trm a l o la ra k e t
k iley ici o lm a y an " te st" m e v c u ttu . B u n la rn en n em lisi E in s te in 'n M e r
k r g ezeg enine ilik in "k u ra ld g n b e ri geliim i" a k la m a sy d . Bu, y a
rm y z y ld a n fa z la za m a n nce g zlen m i Nevvtonc k tle e k im k u ra m
n n n g r s n d e n o ld u k a h a f if b ir s a p m a y d (yz y ld a y a ln z c a 43 a
s a l sa n iy e ya d a 3 m ilyon y ld a y a k la k b ir y r n g e d n m ).13 (Bkz. a y r
ca 30. v e 34.9.) G zlem e d a y a l ik in c i etki, P rin c ip e a d a s n a (Bat A frika
k y s ak lar) y a p t y o lc u lu k ta A rth u r E d d in g to n ta ra fn d a n 1919 g n e
tu tu lm a s e s n a s n d a gzlenen, u za k b ir y ld z a a it n g n e ta ra fn d a n
h a fif e b k lm e siy d i. Bu, s tte d e in ile n "ktleekim le ilg ili k rm a" o lg u
s u n u n a y n s o lan , a rtk ev re n d ek i k tle d a lm y la ilg ili n em li b ilg ile r
eld e etm ek ze re y ak n kozm olojik u z a k lk la rd a e tk ile y ici b i im d e k u lla n
la n b ir rn e k tir. (Bkz. 28.8.) Son o la ra k b ir k tle e k im p o ta n siy e lin d e k i
s a a t v u rm a s k lk la rn n y a v a la m a s n a ilik in E in s te in k u ra m n c a n g
r le n d u ru m sz k o n u su . Bu, 1925'te W .S. A dam s ta ra fn d a n S iriu s 'u n a r
k a d a o la ra k b ilin e n b ir b ey az cce y ld z la (g n eten b irk a b in k a t d a h a
y o u n b ir yldz) ilg ili o la ra k geici (ve ku k u lu ) b i im d e g zlen d i. ok d a
h a ik n a ed ici b ir d o ru la m a y sa P o u n d ve R ebka ta ra fn d a n d n y a n n k e n
d i k tle e k im a la n y la ilg ili o la ra k 1960 y ln d a g e r e k le tirile n h a s s a s b ir
d en ey le eld e ed ild i. (B ununla b irlik te b u etki, b a s it b i im d e genel en erji ve
te m el k u a n tu m d e e rle n d irm e le rin d e n b e k le n ir ve E in ste in k u ra m n a ili

12 D.S. R obinson ve i ark ad ala rn n "Very Long Baseline Interferom etry" (ok Uzun A nahat
Interferom etresi) ku llan arak elde ettikleri 1991 sonular, genel grelilie ilikin k bkm e
etkisini artk 10-4 isa b etin e k a d a r dorulam atadr.
13 M erk r' n k u rald anom alisine ilikin ay rn tl b ir aklam a iin bkz. Roseveare, 1982.
k in o ld u k a z a y f b ir te s ttir.) A yrca, ilk o la ra k (1964'te) E rw in S h ap iro t a
ra fn d a n ile ri s r le n ve d a h a s o n r a k e n d isi ta r a f n d a n 1 9 6 8 -1 9 7 1 'd e
M e rk r ve V en s'e ili k in g zlem lerle d o ru la n a n ve d a h a is a b e tli o la ra k
(1971'de y z d e 0,1 k ad ar) R e a se n b e rg ve S h ap iro ta r a f n d a n M a rs e tr a f n
d ak i b ir y r n g ed e b u lu n a n V iking u za y a ra c n d a k i s in y a l a k ta rc la r,
M a rs y ze y in d e b u lu n a n b iriy le k y a s la m a k b i im d e k u lla n la ra k d o ru
la n a n , n e re d e y se ta m o la ra k g n e in a rk a ta ra fn d a b u lu n a n n e s n e le rd e n
d n y a y a u la a n k sin y a lle riy le ilg ili fa rk l b ir t r "zam an gecikm e" e tk i
si v a rd r.
A k tr ki E in s te in 'm k u ra m a r tk gzlem e d a y a l o la ra k ok iyi b i im
de d e s te k le n m e k te d ir. K tleekim le ilg ili d a lg a la rn v a rl H u lse -T a y lo r
g zlem lerin ce, b u , b u t r d a lg a la ra ilik in d o la y sz b ir s a p ta m a o lm a sa
b ile, ak b i im d e d o ru la n m g r n m e k te d ir. im d ilerd e k tle e k im d a l
g a la rn n d o la y sz b i im d e s a p ta n m a s y la ilg ili o la ra k , b u t r d a lg a la n
e v re n in u za k k s m la rn d a k i azl h a re k e tlilik le ri (rnein k a ra d elik a r
p m a la r) d e rin le m e sin e a r a tr m a k ta k u lla n m a k ze re d n y a a p n d a
k a r a rla tr lm b ir a b a y o lu tu ra n e itli p ro je le r m e v c u ttu r. A sln d a
b u b irle ik p ro je le r14, E in s te in 'm k u ra m n n u za k ev re n i a r a tr m a k zere
b iz e h l g l b ir y n te m sa la m a p o ta n siy e lin e sa h ip o la ca ek ild e,
k tle e k im le ilg ili b ir d a lg a te le s k o b u su n a c a k tr.
B a z la rn n enerji k o ru n u m u y la ilg ili k a y g la rn a k a r n , g en el g re lili
in o ld u k a k ay d a d e e r b a z gzlem e d a y a l d o ru la m a la ra sa h ip o ld u u
n u g rm ek teyiz. yleyse, k tle e k im le ilg ili s o ru n a g eri d n elim . PSR
1913 + 16 ve b u t r teki s is te m le r ta ra fn d a n y a y la n k tle e k im d a lg a la
r n o lu tu ra n bo u z a y d a lg a c k la rn n a s ln d a gerek en e rjiy i n a k le tm e
le ri, h em k u ra m hem de gzlem de te m el b ir tu ta r llk k o n u su d u r. Bo
u z a y d a k i en erji m o m e n tu m te n s r s frd r, yleyse b u d u ru m d a k tle e
k im le ilg ili d a lg a e n e rjisi y ere l o la ra k b ir en erji "y o u n lu u "n a a tfe d ile b i
lir o lm a y a n b a k a b ir b i im d e llm ek z o ru n d a d r. K tleek im en e rjisi
g e r e k te n y erel o lm a y an b ir n ic e lik tir. B u n u n la b irlik te b u d u ru m , k tle
ekim e n e rjisin e ilik in h i b ir m a te m a tik s e l a k la m a b u lu n m a d n im a
etm ez. K tleekim le ilg ili k tle en erjiy e ilik in b t n s e l b ir a lg la y a h e
n z s a h ip o lm a d m z s y le m e n in y e rin d e o ld u u n u d n s e m de, o l
d u k a ta m b ir y a n tn v e rile b ile c e i n em li b ir d u ru m la r k m e si m e v c u t
tu r. Bu d u ru m la r, a s im p to tik o la ra k d z b i im in d e a n la n la r d r ve e sa se n

14 Bu ktleekim d algas a ra trm a la r LIGO, LISA ve GEO t r renkli k sa ltm a la r yoluyla ile r
lem ektedir. Bkz. Shavvhan, 2001; Abbott, 2004; G rishchuket vd., 2001; T hom e, 1995b; ayrca
bkz. Jo h n Baez'in olduka y a ra rl in tern et yorum u, h ttp ://m ath .u cr.ed u /h o m e/b a-
ez/w eekl43.htm l.
e k il 19.10 U z a y z a m a n n a s im p to tik b i im d e d z o ld u u n u n v a rs a y la b ild i i, k tle e k im
d a lg a la n y a y a n y a ltlm b ir s is te m le ilg ili o la ra k to p la m k tle /e n e rji m o m e n tu m u n a ve
k tle e k im n m y o lu y la k a y b n a ilik in , B o n d i-S a c h s k tle /e n e rji k o ru n u m y a s a s o la
ra k a d la n d r la n k e s in b i r l m e v c u ttu r, ilg ili m a te m a tik s e l n ic e lik le r y erel d e ild ir ve
"bo s o n s u z " d a (27.12'de t a r t la c a k o la n g e o m e trik b ir k av ram ) ta n m la n r.

d i e r h e r eye o la n ok b y k u z a k lk la r n e d e n iy le ev re n in g eri k a la n n
d a n y a ltlm o la ra k d e e rle n d irile b ile n k tle e k im li s is te m le rle ilg ilid ir
ler. Bu, k e n d isin e ilik in o la ra k k tle e k im le ilg ili n m y o lu y la k ay b o lan
en e rjiy le ilg ilen ilen , diyelim ki H u lse -T a y lo r ik ili p u ls a r g ib i b ir ift y l
dz s is te m i o la b ilir. H e rm a n n B ondi ve i a rk a d a la rn n , R a y n e r S a c h s 15
ta r a f n d a n (B o n d i'n in ek sen le ilg ili s im e tri v a rsa y m n o rta d a n k a ld rm a k
zere) g e n e lle tirile n a l m a s, b u t r b ir sis te m d e n k tle e k im d a lg a la r
b i im in d e n a k le d ile n k tle /e n e rjiy e ili k in a k a a n la lr b ir m a te m a tik
se l a n la tm sa la d ve b u r a d a n h a re k e tle en erji m o m e n tu m a ili k in b ir k o
r u n u m y a s a s n a u la ld ;16 b kz. ekil 19.10. Bu k o ru n u m y a s a s , VaTab = 0
"k o ru n u m y a s a s " n d a g ste rild i i z e re k tle e k im le ilg ili o lm a y a n a la n
la r a ilik in o y ere l n ite li e sa h ip d e ild ir ve y a ln z c a sis te m in u z a m sa l
o la ra k tek i h e r e y d en b t n y le y a ltld d u ru m d a k i s n rd a ta m a n la
m y la g e erli o lu r. Y ine de, d a h a s o n ra k a n tla n m o la n ve b iz e b ir s is te

15 Bu alm a ksm i o larak T rautm ann, 1958, ta ra fn d a n ngrlm t; Bondi, 1960; Bondi
vd., 1962; Sachs, 1961, 1962a.
16 Ayrca bkz. Nevvman ve U nti, 1962; Penrose, 1963, 1964; Sachs, 1962b; Bonnor ve Rotenberg,
1966; Penrose ve R indler, 1986, s. 423-427.
m e ili k in ( stte ta rt lm o la n "k tleek im le ilg ili n e g a tif p o ta n siy e l
en e rji k a tk la n " n d a ieren) to p la m k tle n in n e g a tif o la m a y a c a n s y le
y en b e lirli "pozitiflik" te o re m le rin i de i e re n h e r e y in y e rli y e rin e o tu r
m a s n d a b ir m ik ta r "m ucizevi" b ir e y m e v c u ttu r .17
E tk ile e n a la n la ra ili k in s is te m le rle ilg ili k o ru n u m y a s a la r n eld e e t
m ek ze re g en el re e te le r m e v c u ttu r. B u n lar, so n ra k i b l m d e s u n u la c a k
o la n L ag ran g e y a k la m n d a n gelir. L ag ran g e y a k la m , b iz e k tle e k im
d u ru m u n d a g ere k sin im d u y d u u m u z h e r eyi v e rir g r n m e m e si (ya d a en
a z n d a n d o ru d an ) g er e in e k a r n , o ld u k a g l , g en el v e g ze ld ir. O
ve y a k n d a n ilik ili H a m ilto n c y a k la m , h e r ik isi de m o d e m fizi in m e r
kezi b l m n o lu tu r u r ve o n la rla ilg ili b ir e y le r b ilm ek n em lid ir. im
di b u m th i a la n a g irm e c re ti g ste re lim .

Schoen ve Yau, 1979, 1982; W itten, 1981; N eter, 1981; P arker ve T aubes, 1982; Ludvigsen ve
Vickers, 1982; Horovvitz ve Perry, 1982; R eula ve Tod, 1984; ay n c a bkz. Penrose ve R indler,
1986; ve 32.3, zellikle n o t 32.11.
LAGRANGE DENKLEM VE HAMILTONLAR

20.1 Sihirli Lagrange formalizmi


N evvton'n d in a m ik y a s a la rn o rta y a k o y m a sn izley en y z y lla rd a b u
N evvtonc te m e lle rd e n so n d ere ce etk iley ici b ir k u ra m sa l a l m a erev esi
o lu tu ru ld u . E u ler, L aplace, L agrange, L egendre, G au ss, L iouville, O strog-
ra d s k i, P o isso n , Ja c o b i, H a m ilto n ve d i e rle ri d e rin le m e sin e b ir le tiric i
b ir b a k a s n a yol a a n fik irle ri y e n id e n fo rm le ed e rek o rta y a k tla r.
B u ra d a b u d in a m ik b i im li b a k a s n a ilik in , k o rk a rm ki o n a ilik in
a k la m a m b a a r la n n b y k l y le ilg ili o ld u k a y e te rs iz b ir izlen im
su n a c a k o lm a sn a ra m e n k sa b ir ze t vereceim . Bize fizik i ev re n im iz le
ilg ili m a te m a tik s e l d e s te k le r h a k k n d a , 17. y zy l N evvtonc m e k an i in d e
a a k an k u r a lla r d ze y in d e bile, m a te m a tik se l o la ra k y a ln z c a b u t r
z a r if b ir b ir le tir ic i ta b lo n u n v a rl n n b ir e y le r s y le r g r n d b e lir
tilm e lid ir. F iziki evren e ilik in n e rilm i y a s a la rn p ek az b y le si g rk e
m e sa h ip h e y b e tli b ir m a te m a tik se l y a p y a yol a a b ilir.
N evvton'n m e k an i i so n u c u o rta y a k an h a n g i b ir le tir ic i z a r if ta b lo
d u r bu? T em el o la ra k h e r b iri k e n d i k a r a k te r is tik zelli in e sa h ip iki f a r k
l f a k a t y a k n d a n ilik ili fo rm b i im in d e o rta y a k ar. lk in i L a g ra n g e
d e n k le m i ta b lo s u o la ra k ve k in c isin i H a m ilto n o la ra k a d la n d ra lm ,
(isim lerle ilg ili z o rlu k b u r a d a d a m e v c u ttu r. A ktr ki h e r ik i ta b lo d a H a-
m ilto n 'd a n ok nce L a g ra n g e 'la b ilin ird i ve E u le r ta ra fn d a n en a z n d a n
k sm i o la ra k ng r lm ek tey d i.) B ir m ik ta r (sonlu) te k il p a r a c k ta n o lu a n
N evvtonc b ir sis te m e ve b elk i b l n e m ez b ir v a rlk o la ra k d e e rle n d irile n
b a z k a t c isim le re sa h ip o ld u u m u z u d n e lim . N o k ta la rn n h e r b iri
t m b u p a r a c k ve c isim le rin te k il b ir u z a m sa l a y a rla m a s n g ste re n
(bkz. ekil 12.1), b y k b ir N sa y s b o y u tu n a sa h ip b ir C d z e n le m e u z a y
sz k o n u su o la c a k tr. Z am an ile rled ik e, t m s is te m i g ste re n C ye a it te
kil n o k ta C i in d e sis te m in Nevvtonc d a v ra n n k a p s a y a n b ir y a s a y a g
re h a re k e t ed ecek tir; bkz. ekil 20.1. Bu y a s a n n te kil b ir fo n k s iy o n d a n d o
la y sz b ir m a te m a tik se l ile m y o lu y la elde e d ile b ilm e si d ik k a t ekici (ve
h e s a p la m a y la ilg ili o la ra k ok deerli) b ir g er ek tir.
e k il 20.1 D zen lem e u z ay . A f-boyutlu C m a n ifo ld u n a a it h e r Q n o k ta s , (diyelim ki)
N e w to n c b i r n o k ta p a r a c k la r ve k a t c is im le r a ile s in in o la s t m b i r k u ru lu m u n u g s
te r ir. S iste m z a m a n i in d e ile rle d ik e Q, C i in d e k i b i r e riy i ta n m la r.

L a g ra n g e d e n k le m i fo n k siy o n u o la ra k a d la n d r la n b u fo n k siy o n , L ag
ra n g e d en k lem i ta b lo s u n d a (en a z n d a n en b a s it ve a l ld k h a lin d e )1, C
d ze n le m e u z a y n a ilik in T(C) t a n ja n t d e m e ti z e rin d e ta n m la n r (ekil
20.2a); b kz. 15.5. H a m ilto n ta b lo s u n d a k i, H a m ilto n fo n k siy o n u o la ra k a d
la n d rla n , fo n k siy o n f a z u z a y d en e n T(C) k o ta n ja n t d e m e ti (bkz. 15.5)
z e rin d e ta n m la n r (ekil 20.2b). T(C) (her b ir n o k ta s 2 'd a k i b ir ta n ja n t
v e k t r y le b irlik te C ye a it b ir Q n o k ta s y e rin e gem ek zere) ve T (C)n in
(her b ir n o k ta s 'd a k i b ir k o ta n ja n t v e k t r y le b irlik te C ye a it b ir Q n o k
ta s y e rin e gem ek zere) 2/V -boyutlu m a n ifo ld la r o ld u u n u d ik k a t e d e
lim .
Bu b l m d e H a m ilto n o la n b ir so n ra k in e b r a k a ra k L ag ran g e d e n k le
m i ta b lo s u n u inceleyeceiz. L a g ra n g e 'n T (e )'s iy le ilg ili k o o rd in a tla r
Nevvtonc t m c isim le rin k o n u m la rn (kat c isim le r, v b ilik in u z a m sa l
y n e lim le ri b elirlem e k ze re u y g u n a la r ierm ek zere) ve a y rc a h z la
rn (kat c isim lere ilik in ilg ili a s a l h z la r, vb de i erm ek zere) s a p ta
m a y a h iz m e t eder. G enellikle "g en ellen m i k o o rd in a tla r" o la ra k a d la n d r
la n q 1,...,q N konum k o o rd in a tla r (belki y a ln z c a "y am al b iim d e" v e ril
m i, b kz. 12.2) C d ze n le m e u z a y n a ilik in fa rk l q n o k ta la r n i a re tle r.
H e rh a n g i (uygun) b ir k o o rd in a t sis te m i y a p a c a k tr. "K artezyen" y a d a h e r
h a n g i b a k a b ir s ta n d a r t t r d e o lm a la r gerekm ez. Bu, L ag ran g e d en k lem i
y a k la m n n (ve a y rc a H a m ilto n y ak lam n n ) g ze lli id ir. K o o rd in at s e
im i y a ln z c a u y u m lu lu k ta r a f n d a n y n e tilir. Bu, b l m le r 8 , 10, 12, 14 ve
15, vb e itli t rd e k i g en el m a n ifo ld la r ele a ln rk e n k u lla n lm o lan

1 Daha genel (Nevvtonc olm ayan sistem lere ilikin) L agrange denklem i t rle ri yksek dereceli
t rev ler iereb ilir ve Cye ilikin "jet dem etleri" denen eyler zerinde ta n m lan r fak at b u
ra d a b u n larla ilgilenm em iz gerekmez.
T(C)

C
C

e k il 20.2 (a) S ta n d a r t L ag ran g e d en k lem i ta b lo s u n d a t L ag ra n g e d en k lem i C d zen lem e


u z a y n a ili k in T(C) ta n ja n t d e m e ti z e rin d e k i p r z s z b i r fo n k k siy o n d u r. (b) H am ilto n
ta b lo s u n d a W H a m ilto n fa z u z a y d e n e n T (C) k o ta n ja n t d e m e ti z e rin d e k i p r z s z b ir
fo n k siy o n d u r.

k o o rd in a tla rn k iy le ta m o la ra k ay n ro ld r. Seili g e n e lle n m i k o o r d in a t


la r k m e sin in k a rl ...,q N "g en ellen m i h z la r" d r ve "nokta" z a m a
n a g re d e iim o ra n , " d /d t", a n la m n a gelir:

L ag ran g e d en k lem i , t m b u n la ra ilik in b ir fo n k siy o n o la ra k y a z la b i-


lir ;2

H er b ir qr , b u ifa d e d e b a m s z b ir d e ik en o la ra k (zelde qr 'd e n b a m


sz) ele a ln r. Bu, L ag ran g e d e n k lem in e ilik in a r tc b a la n g ze llik
le rin d e n b irid ir; f a k a t a l r !3

2 B uradaki aklam am da, sistem im izin h olonom ik denen ey olduunu v arsay a rak Lagrange
denklem lerine ilikin genel tartm ay b asitletiriyorum . Holonom ik olm ayan b ir sistem de,
genellenm i k onum larla ilikisi iinde, yeteri k a d a r uygun hz koordinat m evcut deildir.
Holonom ik olm ayan b ir sistem e ilikin gzel b ir rnek yatay b ir dzlem zerinde dnen b ir
em berdir. ember, tem as noktas yalnzca kendisinin ta n ja n t ynndeki b ir dnm e h a re
ketiyle h arek et edebilecek e kilde kaym am aya zorlanr. Bu tem as no k tasn n konum u iin
iki k o o rd in at g ereklidir fak at hzna ilikin yalnzca b ir ad e t bulunur.
Temel dzeydeki aklam ada ele aln an sistem lerle ilgili olarak, b u t r holonom ik olm ayn
bulun m ad gz nne aln abilir. em berim izle ilgili durum da, dnm e zorlam as kaym a
olasl n n red dedildii b ir idealletirm edir. Bir kez kk b ir m ik tar kaym aya izin v e rilir
se sistem holonom ik h ale gelir.
3 B urada aklam aya ilikin b asitlik iin b ir "zam an bam sz Lagrange denklem i" durum unu
fo n k siy o n u n u n g er ek d e e rin e ilik in fizik i y o ru m s is te m in K k in e
tik em erjisiy le i ve d k u v v e tle rd e n k a y n a k l V p o ta n s iy e l e n e rjisi a r a
s n d a b u k o o rd in a tla rd a ifa d e e d ile n = K V fa rk o lu r (bkz. 18.6). S is
te m in h a re k e tin e ilik in o n a a it t m N evvtonc d a v ra n k o d la y a n d e n k
le m le r o la a n s t k a p s a m ve te m e l b a s itlik te k i, E u le r-L a g ra n g e d en k lem
le ri d en e n ey y o lu y la v erilir:
d d d
dt W ~ W

H er <7r 'n in , ("dier t m d e ik e n le ri s a b it tu ta r a k 'n in t re v in i <?r 'y e g re


b i im se l o la ra k aln" a n la m n a gelen) "d /d q r " ifa d e s i g er ek te n a n la m
ifa d e ed ecek e k ild e b a m sz b ir d e ik en o la ra k ele a ln d n a n m s a
y n.
Bu d e n k le m le r b a z e n H a m ilto n ilkesi ya d a d u r a a n e y le m ilkesi o la
ra k a d la n d r la n k a y d a d e e r b ir g erei ifa d e eder. B u n u n a n la m b elk i
de, C 'deki Q n o k ta s n n h a re k e ti b i im in d e d n d m z d e , C n in t m
sis te m e a it o la s u z a m s a l d ze n le m e u z a y n (dier b ir d e y ile t m p a r a
la rn a a it t m yerler) g s te rd i in i a n m sa y a lm , en a k h a ld e o lu r. H er
h a n g i b ir z a m a n d a k i k o n u m u qr ta ra fn d a n i a re tle n e n Q n o k ta s C 'deki
b ir e ri z e rin d e b e lirli b ir o ra n d a , b u o ra n eriye o la n ta n ja n t y n y le
b irlik te qr d e e rleri ta r a f n d a n s a p ta n m a k zere, h a re k e t ed er. E u le r-L ag -
ra n g e d e n k lem leri te m e l o la ra k b iz e, Q 'n u n C b o y u n c a o la n h a re k e tin in e y
le m i, b u "eylem " C d ze n le m e u z a y n d a , 'n in eri z e rin d e k i s a b it iki u
a ve b n o k ta la r a r a s n d a a ln a n in te g ra li olm ak zere, b kz. ekil 20.3, m i
n im ize etm ek b i im in d e o ld u u n u syler.

e k il 20.3 H a m ilto n ilk e si. E u le r-L a g ra n g e d e n k le m le ri, Q 'n u n C b o y u n c a o la n h a r e k e ti


n in , ey lem i, C 'd ek i b ir e ri z e rin d e s a b it iki a, b n o k ta la r a r a s n d a a lm a n 'ye ilik in
in te g ra l, e rin in d e i im le ri a ltn d a d u r a a n la tr m a k b i im in d e o ld u u n u syler.

k ab u l ediyorum . B ununla b irlik te d sal kuvvetlere ilikin b ir zam an bam llm kolaylk
la, b ak a b ir q t "genellenm i koordinat"m ve sonuta 1 deerini ala n biim sel b ir q n i
celiini d ah il etm ek yoluyla gndem e getirebiliriz.
ek il 20.4 eitli d e ik e n li, g erel d e e rli p r z s z b i r / fo n k siy o n u n u n d u r a a n d e e r
leri. k i d e ik e n li b i r f ( x , y ) f o n k siy o n u n a ili k in d u ru m g ste rilm e k te d ir. Bu, k e n d is in e
a it g ra fi in (2 -b o y u tlu b i r yzey) y a ta y o ld u u y e rd e [ d f / d x = 0 = d f / d y ) d u r a a n d r. Bu
d u ru m (a) F b i r m in im u m a s a h ip o ld u u n d a ya d a rn e in (b) b ir e y e r n o k ta s ve (c) b ir
m a k s im u m g ib i d i e r d u r u m la rd a d a o r ta y a k a r. H a m ilto n ilk e si d u r u m u n d a (ekil
20.3), y a d a ik i a v e b n o k ta s n b ir le tire n b ir je o d e z i, L ag ra n g e d en k lem i f 'n i n y e rin i
a lr f a k a t b i r y o la ili k in b e lirle m e y a ln z c a x ve y y e rin e s o n s u z s a y d a p a r a m e tre g e re k
tirir . , b i r t r d u r a a n b i r n o k ta o lsa d a , y in e b ir m in im u m o lm a y a b ilir.

D ah a d o ru su a s ln d a b u b ir "m inim um " o lm a y a b ilir fa k a t "d u ra a n "


te rim i u y g u n o lu r. T em el o la ra k d u ru m , o la a n an a liz d e k i g erel d e e rli
p r z s z b ir f ( x ) fo n k siy o n u n a ilik in b ir m in im u m u n o rta y a k n n
d f /d x = O'i g e re k tirm e si f a k a t b a z e n d f / d x = 0 o ld u u d u ru m d a f f o n k s i
y o n u n u n b ir m in im u m o lm a m a s d u ru m u n d a k in e b e n z e rd ir; b ir m a k s i
m u m y a d a o la slk la b ir d n m n o k ta s y a d a y k sek b o y u tta e y e r n o k ta
s d e n e n ey o la b ilir, (ekil 20.4b). d f ( x ) / d x = 0 o la n t m y e rle r d u r a a n
o la ra k a d la n d rlr. B kz. e k ille r 6.4 ve 20.4. 14.8, 17.9 ve 1 8 .3 'te v e ril
m i o la n (szde) R iem a n n c u z a y d a k i b ir je o d e z in in , gen el d u ru m d a y a l
n z ca b ir " d u ra a n u zu n lu k " o lm a sn a ra m e n , te m eld e (yerel olarak ) p o z i
tif b e lirli d u ru m d a "m inim um u z u n lu k ta k i yol" ve b a z e n L o ren tzci d u ru m
d a "m ak sim u m u z u n lu k ta k i z a m a n s a l yol" b i im in d e k i b e n z e r n ite le n i in i
a n m sa y n . B ylece Q'ya ilik in y r n g e C u z a y n d a k i b ir t r "jeodezi" o la
ra k d n le b ilir.
B ir L ag ran g e d en k lem in e ilik in , rn e in V = V( x , y , z , t ) k o n u m u n a
b a l b ir V p o ta n siy e lin c e v e rile n s a b it b ir d s a l a la n d a h a re k e t ed en m
k tle li b a s it b ir N evvtonc p a r a c a ili k in o lan g ib i b a s it b ir rn e i ele
alm a k y a r a rl o lu r. K 'nin a n la m o n u n , p a r a c n b u d s a l a la n d a n k a y
n a k la n a n p o ta n s iy e l e n e rjisin i ta n m la m a s d r. A aya d o ru s a b it b ir
eki o la ra k d n le n d n y a y a a it (dnya y zey in e yakn) k tle e k im
a la n d u ru m u y la ilg ili o la ra k , z y e r z e rin d e k i y k se k lik v e g k tle e k im -
den k a y n a k l a a y a d o ru o la n ivm e o lm a k ze re V = m g z o la ra k k a b u l
ed e b iliriz . H za a it b ile e n x ,y ,z 'd ir , bylece k in e tik en erjiy le ilg ili
^ m v 2 ifa d e s in i k u lla n a ra k (bkz. 18.6)
L = 2 m (*2 + y2+ ^2) m9 z

L ag ran g e d en k lem in i b u lu ru z , z 'ye ilik in E u le r-L a g ra n g e d en k lem i a rtk


bize, k e n d isin i izley erek G a lile i'n in d n y a y n n d e o la n iv m e s a b itli i s o
n u c u n u k a ra c a m z d (m z )/d t = m g 'y i v e r ir .12011

20.2 Daha simetrik biimli Hamilton tablosu


H a m ilto n ta b lo s u n d a d a g e n e lle n m i k o o rd in a tla r k u lla n rz f a k a t a r
tk g e n e lle n m i q 1,...,q N k o n u m k o o r d in a la n (h zlar yerine) o n la ra ilik in
P, ,P n g e n e lle n m i m o m e n tu m k o o rd in a tla r d e n e n ey le b ir lik te ele a l
n r. T ekil b ir s e rb e s t p a r a c k la ilg ili o la ra k m o m e n tu m p a r a c n h z y
la k tle s in in a rp m d r. Y ine de g en el o la ra k g e n e lle n m i m o m e n tu m la i l
gili ifa d e b u olm ak z o ru n d a d e ild ir. B u n u n la b irlik te o n u L ag ran g e d e n k
le m in d e n ve h e r za m a n ta n m la y c
dL

d e n k le m in d e n elde ed e b iliriz . H er d u ru m d a , b u pr p a r a m e tr e le r i C 'nin ko-


t a n ja n t u za y la ry la ilg ili k o o r d in a tla r su n m a y a h iz m e t ed er, b y lece b ir
k o v ek t r (12.7'nin b u r a d a b e n im se d i im iz to p la m a u z la s n , h e r n e k a
d a r b u n u 12 . 8 'd ek i g ib i b ir so y u t in d is ifa d e si o la ra k o k u m a k m e ru o lsa
d a, an m sa rz )
Padt?a

b i im in d e y a z la b ilir. E lb e tte b u b ir 1 -b i im lid ir ve

5 = dpaAdqa
t re v i (dS = O' s a la y a ra k ),12021 T*(C) faz u z a y n a do al b ir s im p le k tik y a p
a ta y a n b ir 2 -b i im lid ir (bkz. 14.8). H a m ilto n ta b lo s u n u n k u v v e tli o lu u
b y k o ra n d a faz u z a y la rn n s im p le k tik m a n ifo ld la r o lm a s n a ve b u
sim p le k tik y a p n n d in a m i i s u n m a k ze re se ilm i b e lirli H a m ilto n d a n
b a m s z o lm a sn a d a y a n r. B ylece k la sik fizik 2 0 .4 'te g elece im iz s im p
le k tik m a n ifo ld la ra ilik in g zel ve a rtc g eo m etriy e zel b ir e k ild e
b a la n r.
Bu g eo m e trin in o y n ad ro l a n la m a n n b ir n k o u lu o la ra k H am il-
to n 'u n d in a m ik d e n k le m le rin e ili k in fo rm a gz a ta lm . B u n la r b ir sis te m

i [20.11 G alile'nin ktleekim etkisi altn d ak i se rb e st dm eyle ilgili p arab o lik h areketini elde
etm ek zere, argm an tam am layarak t m ay rn tlar doldurun,
i [20.2] Niin?
e ilik in z a m a n a k n , T*(C) faz u za y i e risin d e , t m Nevvtonc s is te m i
g s te re n b ir n o k ta y a a it b ir y r n g e o la ra k a k la r. Bu ak b t n y le ,
(b u ra d a ele ald m z z a m a n b a m sz L ag ran g e d en k lem i v e H a m ilto n la r
d u ru m u n d a ) sis te m in to p la m e n e r jis in i (genellenm i) m o m e n tu m ve k o
n u m b i im in d e a k la y a n

H = ^ ( P ......Vn.R1.......qN)
H a m ilto n fo n k s iy o n u ta ra fn d a n y n e tilir. B unu a s ln d a L ag ran g e d en k le
m in d e n ve d a h a so n ra g en ellen m i m o m e n tu m la r y a ra rn a t m g en e lle n
m i h z la r s a d e le tirm e k y o lu y la y e n id e n y az lm ak (genellikle ko lay b ir i
deildir!) z o ru n d a o lan (to p lam a u z la s ya d a so y u t indis)

ifa d e s i y o lu y la elde ed e b iliriz . H a m ilto n u n b u m o m en tu m ve k o n u m k o o r


d in a tla r b i im in d e k i ak d en k lem leri gzel ek ild e s im e trik tir:
dpr dJ{ dqr dK
dt dq r d t dpr '

Bu d en k lem ler T*(C)'deki b ir P n o k ta s n n h z n ak lar. Bu h z h e r P iin


ta n m la n r, by lece T*(C) z e rin d e H am ilto n y la ta n m la n a n b ir v ek t r

e k il 20.5 S iste m e ilik in Nevvtonc z a m a n a k m g ste re n [ K , } H a m ilto n a k (bkz.


20.4), T"(C) fa z u z a y z e rin d e k i b ir v e k t r a la n d r. S a b it 3C d e e rle rin e ilik in (Jf'y i
z a m a n b a m sz k a b u l ed e re k s a b it eneji) h ip e r y z e y le rle ilg ili o la ra k , y r n g e le r, e n e r
ji k o ru n u m u y la u y u m i e risin d e , s a b it J f h ip e r y z e y le ri i in d e k alr.
a la n n a sa h ip o lu ru z. 1 2 .3 'te v e rilm i b ir v e k t r a la n y la ilg ili "k sm i t
re v ilem c isi" n o ta sy o n u b i im in d e b u ;120-31
dJt d dK d
dpr dqT dqr 3pr

o lu r. Bu, sis te m in T(C) z e rin d e k i N ew to n c d a v r a n n a k la y a n b ir


"ak" s a la r (ekil 20.5).
S a b it b ir k tle e k im a la n n d a , s tte ( 20.1) L ag ran g e d en k lem i fo r
m u n d a v e rild i i z e re d m e k te o la n b ir p a r a c a ili k in b e lirli rn e k te
ki H a m ilto n , px , py ve pz s r a s y la K artezy en x, y ve z e k s e n le ri d o ru ltu
s u n d a k i s r a d a n u z a m s a l m o m e n tu m b ile e n le ri olm ak zere,

J f = ? t l!k !! + m gz
2m

o lu r. Bu, k o n u m ve m o m e n tu m b ile e n le ri b i im in d e ifa d e e d ild i in d e


p a r a c n to p la m e n e jis in in n e o lm a s g e re k ti in e ilik in b ilg id e n d o la y
sz b i im d e y a z la b ilir y a d a o n u s tte k i ilem lerle v e rild i i ze re L a g ra n
ge d e n k le m in d e n elde e d e b iliriz .12041
Bu n o k ta d a h i b ir y e rd e g rm ed i im n o ta sy o n a l b ir tu h a fl iti r a f e t
m eliy im ki tem ize kaym ! 18.7'de dz u z a y z a m a n la ilg ili s ta n d a r t M in-
k o w sk i k o o rd in a tla rn d a k i P ,P 2>P3 u z a m sa l m o m e n tu m b ile e n le rin in ,
te rc ih e d ilm i ( + --------) im z a m la b irlik te , n o rm a l m o m e n tu m b ile e n le ri
n in n e g a tifle ri o ld u u n u g rd k . Bu n e d e n le s tte k i rn e k te px = p1(
py = p2 ve pz = p 3 ifa d e le rin e sa h ip o lu ru z. H a m ilto n la ra ilik in g en e l
ta r t m a d a pa m o m e n tu m la n n m " a lt kat" v e rsiy o n u n u k u lla n m a k d o a l
dr; y in e d e bu, (H----------) im z a s y la b irlik te g re lilik te d o al o lm a y an
"pa" la rla (P i,P 2/P 3) u y u m a z h a ld e d ir. K ita p ta k i b u n o ta s y o n a l s o ru n la il
g ile n m e b iim im , h e r q y a d a p 'n in sa h ip o la b ile ce i b e lirli y o ru m a ili k in
k e sin b e lirle n m i d e ilk en (bylece o k u y u cu i a re tle rle ilg ili k en d i se im i
n i a y ra b ilir), qa ve pa b irle im in i p 'le ri q 'la r a b a la y a n o la a n i a r e t u zla-
s y la b irlik te k u lla n a ra k b a s it b i im d e g en el b i im c ili i v e rm e k tir. te
ta r a f ta n x a ve pa b irle im in i k u lla n d m d a g er ek te n , p lt p2, p3 s r a
d a n u z a m s a l m o m e n tu m a ilik in s r a d a n u z a m sa l m o m e n tu m b ile e n le ri
( s ta n d a r t b ir M inkovvski s is te m in d e k i p ^ p ^ p ^ e eit) o la ca k e k ild e
1 8 .7 'n in k iy le u y u m lu b ir n o ta s y o n u k a s te d iy o r u m . Bu, q 'la r y e rin e x le r
b i im in d e y a z ld n d a

S [20.3] Bunu aklayn.


[20.4] Bunu ak biim de yapn. S abit b ir ktleekim alan n d a dm ekte olan b ir parackla
ilgili N ew tonc denklem leri elde etm ek zere H am ilton denklem lerini kullann.
dpr xT d it
dt d xr ' dt dpr '

ek lin d ek i H a m ilto n d e n k le m le rin in te rs i a re tli b i im d e g r n d im a


s n a s a h ip tir . S u n aca m fo rm a liz m le rin t m a y r n tla ry la p ek fa z la ilg i
len m ey en h e rh a n g i b ir o k u y u cu y a k o n u y u b a s it b i im d e t m y le g rm e z
d en g elm esi n e rilir. (ou u z m a n k o n u y la ilg ili m a k a le y a d a k ita p y az m a
z a m a n g elene dek a y n sn y ap m ak ta d r!)

20.3 Kk salnmlar
S o n rak i b l m d e e y le rin H a m ilto n c a k la m a sn n b iz i y n eltece i
k a y d a d e e r g eo m etriy e g em ed en nce ilk o la ra k denge d u ru m u n d a k i b ir
fizik i sis te m e ilik in nem li titre im le r k o n u su n u ele alm ak a y d n la tc
o la c a k tr. K onu p ek ok fa rk l a la n d a d ik k a te d e e r b ir n em e s a h ip tir ve
b iz im i in d a h a s o n ra k u a n tu m m e k an i i b a la m n d a (22 . 11 ) zel b ir
n em e sa h ip o la c a k tr. T itre im k u ra m , ele a ln m a s n o k ta s n d a h e r b iri
o ld u k a y e te rli o la n L ag ran g e d en k lem i y a d a H a m ilto n fo rm a liz m iy le u y
g u n b i im d e a k la n a b ilir. A k lam a la rm b u r a d a ilk o la ra k H a m ilto n fo r
m a liz m le v erece im n k b u b iz i, titre im le rle ilg ili 22 . 11 'd e g zel b ir
fo to ra fn ekeceim iz k u a n tu m m e k a n ik se l v e rsiy o n a d a h a d o la y sz b i
im d e y n e ltir. H a m ilto n o la n la ok b e n z e r d u ru m d a k i L ag ran g e d en k lem i
titre im k u ra m o k u y u cu y a b ra k ly o r (bkz. a l trm a [20 . 10 ]).
T itre e n b ir sis te m e ilik in b a s it b ir rn ek k tle e k im e tk isi a ltn d a
s a lla n a n s r a d a n b ir s a rk a ta o rta y a k ar. S a ln m la r k k o ld u u n d a
sa rk a to p u n u n ile ri g eri h a re k e ti z a m a n n b ir fo n k siy o n u o la ra k b ir sin s
d a lg a s ta n m la r [bkz. ekil 20.6). (Bu, 9 .1 'd e a l lm o la n te k il "F o u rier
b ile e n le ri"n d e k a r la la n t r d e b ir d a v ra n tr.) B ylesi k k sa ln m -
la rn titre im p e riy o d u a s ln d a s a ln m n g en li in d e n (dier b ir d e y ile to
p u n k e n d isi z e rin d e sa ln d uzaklk) b a m sz d r; G a lile i'n in 1 583'teki
m e h u r ilk g zlem in d en . Bu t r h a re k e t b a s it h a r m o n ik h a r e k e t o la ra k
a d la n d rlr.
Bu b l m d e b u h a re k e tin n a s l ay n a n d a h e r y e rd e b u lu n u r b ir n ite
lik te o ld u u n u greceiz. G enel b ir fizik i y a p k en d i den g e d u ru m u d o la
y n d a (s rt n m e e tk is in in gz a r d e d ild i in i v a rsa y a ra k ) y a ln z c a ok b e
lirli b i im le rd e " sa lla n a b ilir". K k lekli h e r sa lla n m a n n , i e ris in d e
y a p n n n o r m a l f r e k a n s o la ra k ok b e lirli b ir fre k a n s ta k i b a s it h a rm o n ik
h a re k e ti a n d rd , n o rm a l m o d la r d e n e n b e lirli titre im m o d la rn a ay r-
la b ild i in i greceiz.
lk o la ra k b a s it h a rm o n ik h a re k e tin a n a litik b i im d e n a s l a k la n d
n g relim . q, sa rk a to p u m u z u n en d k n o k ta d a n l len y a ta y u z a k l
n , y a d a ele ald m z b a k a b ir titr e e n n ic e li in d e n g e sin d e n d a do-
ek il 20.6 K tleek im e tk isiy le s a lla n a n b i r s a rk a . K k s a ln m la r i in to p u n h a re k e ti
b a s i t h a rm o n ik h a re k e te y a k la r. T o p u n (b ir z a m a n fo n k siy o n u b i im in d e izilen) y e r
d e i im i b i r "s in s d a lg a s " v e rir.

ru o la n y e r d e itirm e y i g ste rs in . Bylece k k q y e r d e itirm e le riy le


ilg ili h a re k e t denklem i, a)/2n p o z itif s a b it n ic eli i sa ln n m fr e k a n s o l
m ak zere,

o lu r. Bu b ize, ie do ru o la n d 2q / d t 2 iv m e sin in d a d o ru o la n y e r d e i
tirm e y le (a>2 a rp a n y la ) o r a n tl o ld u u n u syler. 6 .5 'te n q = cos w t ve
q = sin o t'n in ik is in in de b u d en k lem i ve a y rc a g enel

q = acos u>t + b sin o)t

izg isel b irle im in i de, a ve b s a b itle r o lm a k zere, s a la d n g r


r z .12051 K tleekim e tk isiy le (bir dzlem de) s a lla n a n h u z u n lu u n d a k i b ir
sa rk a la ilg ili o la ra k , q k k o ld u u n d a , w 2 = g / h ' yle b irlik te s tte v e r il
m i o la n a ok y ak n b i im d e y a k la a n b ir h a re k e t d en k lem i b u lu ru z ; fa k a t
<7'n u n b y k d e e rleri i in b u d e n k le m d e n s a p m a la r o rta y a k a r .12061
g 'la r b e lirli qa = q d e e rle rin i a ld n d a d en g e d e o la n g en el b ir H a-
m ilto n sis te m in e sa h ip o ld u u m u z u d n e lim . G en ellen m i k o o rd in a tla -

S [20.5] Bunu, frek an sn niin a>/2n olduunu aklayarak dorulayn. Bu fonksiyona a it g ra fi


in niin h l b ir sin s erisi gibi g rndn aklayn. Bu, niin genel zm dr?
M [20.61 Bunu, (a) Lagrange denklem i yntem i kullanarak, (b) H am ilton yntem i kullanarak, (c)
D orudan N ew ton y a s a la n n d a n , t m denklem i b u larak gsterin. pucu: t = ^ m h 2q2(h2
<j2) -1 + mg(h 2 q2Y /z olduunu gsterin. Bu b a s it durum da L agrange denklem i ve Hamil-
to n y ntem lerin bize h ib ir ey k azandrm adna dikkat edin; onlarn gc d ah a genel d u
ru m la r ele alm ak ta yatar.
rm z n o r ijin in i den g e d u ru m u m u z u g ste rm e k ze re sem ek, d i e r b ir
d ey ile qg = 0 e k lin d e sem ek u y g u n o la c a k tr. "Denge", b a la n g ta h i
b ir h a re k e t y o k sa b u d u ru m d a sis te m in d u ra a n ka la ca b ir d ze n e k a r
lk gelir. D engenin ka ra rl, b u , sis te m e k k b ir r a h a ts z lk v erild i in d e
sis te m in d e n g e d e n fa z la c a u z a k la m a y p o n u n e tra fn d a s a ln a c a d u ru m
o lm ak ze re, o lu p o lm a d y la ilg ile n e b iliriz . T itre im le rle ilg ili a l m a
m z d a a s ln d a k a r a rl b ir denge d z e n i d o la y n d a k i s a ln m la rla ilg ile n i
y o ru z. Bylece y a ln z c a , g en e lle n m i qa k o o r d in a tla rn a ilik in k k d e
e rle rle ilg iliyiz. D ah as, sa ln m la rm z y a ln z c a k k h z d a k i k k r a
h a ts z lk la r i e rd i in d e n a y rc a pa m o m e n tu m la rn n k k d e e rleriy le
d e ilg ilen m eliy iz. H a m ilto n m z n q ve p 'le r i eren a n a litik b ir ifa d e o ld u
u n u v a rs a y a rz , "an alitik " a n la m i in bkz. 6.4, bylece o n u q ve p 'li b ir
s l se ri b i im in d e g e n ile te b iliriz . K a ra rl b ir denge d ze n iy le ilg ili o la
ra k q a = 0 p o ta n siy e l en erjiy e ili k in (yerel) b ir m in im u m u g ste rm e k zo
r u n d a d r .12071 D ah a s, h a re k e t s z k o n u su o ld u u n d a b u y a ln z c a en erjiy i
(k in etik enerji) a r ttra b ilir; pa = 0 o ld u u n d a k in e tik en erji m in im u m o lu r.
Bylece, J i H a m ilto n n n de eri o la n to p la m en erji qa = 0 = pa'd a y erel
o la ra k b ir m in im u m d u r. B u ra d a n , s l se ri alm m zn , Qab ve Pab p o z i
t i f belirli s a b it sim e trik m a tr is le rin b ile e n le ri olm ak zere,

H = s a b it + ^Q abqaqb + \ P abPaPb
+ 17 ve p 'le r b i im in d e k i 3 ya d a d a h a y k sek d ereceli te rim le r

o la ra k b a la m a s (q ve p 'le r ya d a ik isi b i im in d e k i izg isel te rim le r eksik


olm ak zere) g ere k ti i so n u c u iz le r (bylece qa = O'sa Qab<lacl b > 0 ve
pa = O'sa PabPaPb > 0; bkz. 13.8). j a r p a n la r u y g u n lu k iin k o n u ld u .12081
K k s a ln m la rn d o a sn b u lm a k z e re y k se k d ere celi te rim le ri gz
a r d edelim . B ylece H am ilto n den k lem i

^
d qa ___
W _ pab
dt dpa b

ifa d e s in i v erir; b u r a d a n t 'ye g re b ir kez d a h a t re v a la ra k

dV _ d p a b _ p a b dPb
dt 2 t Pb~ F ur
_ d
= - pab^ = - pabQtcqc = - w acqc

ifa d e s in e u la rz . W ac = PabQbc, Qai,'n in Pab'yle

[20.7] Niin?
[20.8] Tm b u n lar d ah a ay rn tl aklayabilir m isiniz? Denge k ararszsa izgisel terim lere
sa h ip o lab ilir iniyiz? Aklayn.
W = PQ

b i im in d e y az ab ilec e im iz m a tr is a rp m d r ve b y lece d a h a nce g ste


rilm i d en k lem im ize ilik in so n u c u
d2q

b i im in d e y en id en y a z a b iliriz . W m a tr is in e a it (bkz. 13.5), o)2 W 'n in q 'y a


k a r lk g elen z d e eri o lm a k zere,

W q = c2q

ifa d e s in i s a la y a n q v e k t rle ri o la n z ve kt rlerle ilg ilen iy o ru z . A sln d a


b u z d e e r p o z itif o lm a k z o r u n d a d r n k P ve Q m a tr is le rin in ik is i de
p o z itif b e lir lid ir 12091 ve b ylece b u n u w p o z itif n ic e li in in k a re s i o la ra k y a
z a b iliriz . Bu t r h e rh a n g i b ir q z v e k t r n n u /2 n fre k a n s l b a s it h a rm o
n ik h a re k e ti g ste re n
d 2q
d ^ = - Wq
d en k lem in i sa la m a s n n z o ru n lu o ld u u n u g r r z .120101
Bu t r h e r q z v e k t r g e n e lle n m i qa k o o r d in a tla rn a ili k in b ir b i r
le im d ir, b ylece q 'y a k a r lk g elen sa ln m b u k o o r d in a tla rn t m n n
ay n f re k a n s ta h ep b irlik te titre m e s in e g e re k sin im d u y a r. Bu, sa ln m n
n o r m a l m o d u o la ra k ve b u m o d a k a r lk g elen ilg ili u>/2n, n o r m a l f r e
k a n s o la ra k a d la n d rlr. E n genel d u ru m d a b u f re k a n s la r n t m fa r k ld r
fa k a t b e lirli "bozulm u" d u r u m la rd a b u n o rm a l f re k a n s la r r t e b ilir .120 111
B ozuk z d e e rle r k e n d i u y g u n o k ka tllk la ry la h e s a b a k a tlm a ld r; b u
n e d e n le n o rm a l m o d la rm to p la m s a y s h l q1, ...,q N g e n e lle n m i k o o rd i
n a tla r n n N s a y s n a e ittir. F a rk l fre k a n s la r a k a r lk g elen h e rh a n g i iki
q v e r n o rm a l m o d u n u n b ir b ir le r in e Q 'yla ta n m la n a n "m etrie" g re
r TQq = 0 a n la m n d a "o rto g o n al" o ld u u b e lir tilm e lid ir .120121
T m b u n la rd a n n e ren d ik . N s e rb e s tlik d e re c e sin e s a h ip k la sik b ir
sis te m in k a r a rl b ir denge d z e n i d o la y n d a n a s l titre e b ile c e iy le ilg ili
o ld u k a g enel ve k ay d a d e e r b ir so n u o lu tu rd u k . B ylesi h e rh a n g i b ir
titre im , h e r b ir i k en d i k a r a k te r is tik f re k a n s n a sa h ip , b ir b ir le r in d e n b a

[20.9] Bu tretm ey i k an tlay ab ilir m isiniz bakn. p u c u : P ozitif belirli b ir m a trisin tersin in
po zitif belirli olduunu gsterin.
120.10] A nlan an alizi H am ilton yerine Lagrange denklem i form da gerekletirebilir m isiniz
bakn.
(20.11) Bu t r bozuk d u ru m lard ak i z vektr sistem ini aklayn.
m sz b i im d e ele a ln a b ile c e k n o rm a l m o d la rd a n o lu u r ve h ep b irlik te
N a d e t m o d n e v c u ttu r. Bu a k la m a d a , u y g u la m a d a , m a k ro sk o p ik b ir s is
te m d ek i titre im in , e n e rjisi b ile e n p a r a c k la rn ra sg e le h a re k e tle rin e a k
ta rlm a k zere, k e n d isi u y a rn c a n e tic e d e k a y b o ld u u dalm , e tk is in i gz
a r d ed eriz. B ileen k sm la rn n ( rnein b ir m o lek ld ek i gibi) t m h e s a
b a k a tld n d a , d a lm o rta y a km az.
Bu n o k ta y a k a d a r siste m d e k i N s e rb e s tlik d ere cesi sa y s n n s o n lu o l
d u u s r a d a n d u ru m u ele a la g e ld im f a k a t s z e d ile n k u ra m a y rc a , en
a z n d a n id e a l h a ld e , so n su z b o y u tlu o la n sis te m le rd e d e g e erlid ir. Bu fi
kir, b ir m z ik a le tin in se siy le ilg ilen d i im iz d u ru m d a n ta n d k g elecek tir.
B ir d a v u l rn e in y a d a g en alg , v u r u ld u u n d a e itli fre k a n s la rla , bu
f re k a n s la r o n a zg tn y ta n m la m a k ze re, u y u m lu b i im d e s a ln a c a k
tr. flem eli b ir a lg n n , i e risin d e k i h a v a k o lo n u n u n s a ln m n d a n k a y
n a k la n a n se si b e n z e rd ir. A yrca te lli b ir a lg d a k i te lle rin titre im i, vb de
b e n z e rd ir.
9. b l m d e a lt m z F o u rie r a n a liz i so n lu u z u n lu k ta k i te le ilik in
titre im le r i ifa d e etm em ize o la n a k sa la r. Bu te li u n o k ta la rn d a n s a b it
le n m i y a d a b ir e m b e r b i im in d e b k lm o la ra k k a b u l ed e b iliriz . F o
u r ie r a n a liz i genel titre im le ri m o d la rn izg isel b ir b irle im i, b u n la r s a f
sin s y a d a k o sin s d a lg a s to n la r ve sa y c a so n su z o lm ak zere, o la ra k
ifa d e ed er. Bu d u ru m d a , t m fre k a n s la r n c l m o d u n s a h ip o ld u k la rn n
in te g ra l k a tla r d r . Bu, y a n k l b ir m z ik a le ti y a p m a k i in u ra la n t rd e
b ir ey d ir! Yine de gen ellik le (bir d a v u l y a d a zild ek i gibi), n o rm a l f re
k a n s la r b u k a d a r b a s it e k ild e ilg ili d e ild ir.
Bu t r d u ru m la rd a H a m ilto n y a d a L ag ran g e den k lem i fo rm a liz m le ri
N = oo d u ru m u n u k a p s a y a c a k b i im d e k o la y ca g e n i le tile b ilir f a k a t b ir
m ik ta r zen g e re k lid ir. B ir a n la m d a , 2 0 .5 'te gz a ta c a m z L ag ran g e
d en k lem i (ya d a H am ilton) a la n la r k u ra m n a do al b i im d e u la tk . M o
d e m fizik te b u , pek ok u y g u la m a y a s a h ip tir . zellikle, y e rle ri k k d n
g le r ta ra fn d a n a ln a n n o k ta p a r a c k la rn fo rm a liz m g e re k tird i i D oa
y a a it, sic im k u r a m o la ra k a d la n d r la n te m e l b ir k u ra m a y a k la m d a .
B u rad a , D oaya a it e itli p a r a c k ve a la n la rn "sicim ler"e ilik in n o rm a l
m o d lu titre im le rd e n k ay n a k la n d k a b u l e d ilir (bkz. 31.5, 7, 14).
B u ra d a so n b ir n o k ta y a d e in ilm e lid ir. Bu b l m d e k i ta rt m a y a ln z
ca k a ra rl denge d o la y n d a k i s a ln m la ilg ile n d i f a k a t o a y rc a , k a r a rsz
d e n g e d u ru m u n d a k i h a re k e tle r i in de g e erlid ir. T em el fa rk Q g erel s i
m e trik m a tris im iz in a rtk p o z itif b e lirli o lm a y d r, b y lece W = PQ n e
g a t i f z d e e rlere sa h ip o la b ilir. Bu d u ru m d a ilg ili k k r a h a ts z lk la r
d en g e d en s te l b i im d e r a k s a r .120131
20.4 Simplektik geometri olarak Hamiltonc dinamik
H a m ilto n d e n k le m le rin in s o n lu s a y d a b ir b o y u tta sim p le k tik g eo m et
riy e n a s l b a la n d n g rm ek z e re g e ri ekilelim . 14 .8 'd e a k la n d
zere, m a n ifo ld z e rin d e k i <t>veV s k a le r a la n iftle ri z e rin d e b a k a b ir 0
s k a le r a la n re tm e k ze re u y g u la n a b ile n b ir ilem e sa h ip h e rh a n g i b ir
sim p le k tik m a n ifo ld o n la ra a it
30 dV d<t> dV
0 = f<* V ) ----------------------------
dpa d q a dqa dpa

P o isso n p a r a n te z i o la ra k a d la n d r lr .120141 V y ar " b o b r a k lr s a b y le


ce d ife ra n s iy e l b ir {<P,} ilem c iy i, V z e rin d e k i eylem i {<P, V ) v e re n b ir v e k
t r a la n n elde ederiz. <f> y e rin e K koyalm . {K ,} v e k t r a la n n n T(C)
z e rin d e z a m a n a k n g ste re n y r n g e le r "b o y u n c a u v erd i i"n i b u lu
ruz; a s ln d a {W,} H a m ilto n d e n k le m le rin e gre ta m o la ra k b u a k tr (bkz.
20.2). S im p lek tik g e o m e trin in k a y d a d e e r ze llik le rin d e n b iri, b ir s is te
m e ilik in d in a m ik g e liim in g eo m etrik o la ra k te k il b ir s k a le r fo n k siy o n
(H am ilton) i in d e k a p s a n a b ile c e id ir.
S im p lek tik g eo m etri b iz im i in p ek ok fa rk l ey y a p a r. rn e in , faz
u za y h a c m in in d in a m ik ta r a f n d a n h e r z a m a n k o ru n d u u n u ile ri s re n ,
L io u v ille'e b a la n a n n l b ir so n u m e v c u ttu r; bkz. ekil 20.7. F az u z a y n
d ak i h a c im elem an , S 'le rin N a d e d i b ir b ir in e k a m a la n m a k zere, 2A/-bi-
im li
I = SASA...AS

o la ra k kabul ed ilir; a n m sa y a c a m z ze re b u rad a 5 2 -b i im lisi


5 = dp a A dqa 'y la v e rilir. u h a ld e S 'n in k e n d is in in H a m ilto n ak ta r a f n
d a n k o ru n d u u n u (dier b ir d e y ile { Jf,} v e k t r a la n y la ilg ili S 'y e ilik in
Lie t re v in in yok o lduunu) s n a m a k z o r d e ild ir .120151 B u ra d a n h em en , X
t m h a c im fo rm u n u n d a b u ak ta ra fn d a n k o ru n d u u so n u c u o rta y a
k ar. Bu, L iouville k u ra m d r.
{ H .H } = 0[20.16] o ld u u n u d a n b u n u , H a m ilto n n k e n d is in in de k o ru n
m a s so n u c u iz ler, d i e r b ir d e y ile o, ka p a l b ir s is te m in to p la m e n e rjisi
s a b ittir g er e in in b ir y a n s m a s o la ra k y r n g e le r b o y u n c a s a b ittir . Bu
n e d e n le h e r b ir y r n g e, K
= s a b it ta r a f n d a n v e rile n (N l) - b o y u tlu b ir
y zey z e rin d e b u lu n u r; bkz. ekil 20.5. A rtk siste m e ilik in t m h ik ay ey i
k e n d is in e a it T*(C) z e rin d e k i y r n g e ta ra fn d a n g s te rilir b i im d e d-

120.14] {<P,'Pyye ilikin bu ifadenin 14.9'dakiyle uyum lu olduunu dorulayn.


[20.15] Bunu gsterin,
[20.16] Niin?
e k il 2 0 .7 L io u v ille 'n in te o
rem i. H a m ilto n a k b a
la n g f a z u za y b lg e s in in
h a c m im , b u b lg e n in b i im i
z a m a n a k i in d e b y k
o ra n d a b o z u lm u o ls a bile,
(bir d iz i o la s b a la n g d u
r u m u n u te m s il ed erek) k o
rur.

n e b iliriz . S a b it b ir K d e e ri i in b u y r n g e le rin u za y (/V 2 )-b o y u tlu -


d u r; b kz. ekil 20.8. B ir b o y u tu s a b it b ir H de eri i in ve b ir b a k a s n d a
1 -b o y u tlu y r n g e le rle " a rp a n la ra ay rd m z " i in k ay b ed eriz.) S o n u
ta k i (N 2)-m a n ifo ld u n y in e sim p le k tik o lm a s a rp c ve n em li b ir g e r
e k tir. Bu ilem W> y a ln z c a K o la ra k se ild i in d e deil) k la sik m e k an ik ve
s im p le k tik g eo m etrid e pek ok z a r if u y g u la m a y a s a h ip tir.
Nevvtonc d in a m i e ilik in b u m kem m el b i im d e k a p s a m l ta b lo d a
p h e g t rm e z b ir g ze llik m e v c u ttu r. Y ine de so n ra k i fizik i k u ra m la rla
ilik ili o la ra k d a g receim iz zere, b u t r ak b i im d e sk c a r l m a te
m a tik se l d z e n le rin g zelli i ve g r n te k i k e sin li i ta r a f n d a n s r k
len m ey e iz in v erm em em iz n em lid ir. D oa g e m ite, ilk o la ra k b iz i m a te
m a tik se l y a p la r n g ve z a ra fe ti ta ra fn d a n , o n u n d n y a s n a y n v e r d i
im izi k a b u l etm ey e z o rla r g r n erek , so n d erece m u tlu lu k v eric i b ir h o
n u tlu a ze n d irm e f a k a t so n ra z a m a n z a m a n ta b lo m u z u n so n u o la ra k
d o ru o la m a y a c a n g ste re re k b iz i k a v ra m sa l u y u u k lu u m u z d a n s a r
s a ra k u y a n d rm a a lk a n l n a sa h ip ti! Y ine de d e iim h e r za m a n , nceki
y a p n n , z e rin d e d u rd u u te m e lle rin a r tk t m y le d e im i o lm a s g e r
e in e k a r n h l g u ru rlu b i im d e a y a k ta o lm a sn sa la y a c a k k a d a r in
celik li o la g e lm itir.
H am ilto n c b a k , n e fis b ir rn e k s u n a r. C isim le tird i i k la sik m e k an ik
k u a n tu m d n y a s n a ili k in b a z k a b a g er ek le rle e li se de H a m ilto n c y a
p b ize, k u a n tu m m e k an i in e ili k in gerek k u ra m a y n le n d ire n b ir k la
v u z lu k s u n a r. D ah a s, H a m ilto n la rn k u a n tu m v e rsiy o n la r s ta n d a r t k u an -
2/Y-boyutl
faz uzay

e k il 20.8 T (C) fa z u z a y , A f-boyutlu b i r C iin 2V -boyutlu s im p le k tik b ir m a n ifo ld d u r.


V erili b i r e n erji d e e ri iin (ekil 2 0 .5 'te k i g ib i s a b it X ) ( N 2 ) -b o y u tlu b i r H a m ilto n c u
a k y r n g e le ri a ile s in i i e re n (2 N l ) - b o y u t l u b ir b lg ey e sa h ip o lu ru z . N o k ta la r b u
y r n g e le ri te m sil ed e n in d irg e n m i fa z u z a y n n k e n d is i 2(N - l ) - b o y u tl u b i r sim p le k
tik m a n ifo ld d u r.

tu m fo rm a liz m iy le ilg ili te m el b ile e n le ri su n a r. Bu, ifa d e etm eliy im ki,


i e ris in d e g relilik y a s a la r u y a rn c a z a m a n ve u za y b ir a ra y a g etirm ey e
y n elik h i b ir cid d i g iriim b u lu n m a y a n g relilik i o lm a y an s ta n d a r t k u
a n tu m k u ra m y la ilg ilid ir. B u n u n la b irlik te g relilik i k u a n tu m k u ra m n
d a d a h a d o al s ra m a n o k ta s n sa la y a n genellikle L ag ran g e d en k lem i
d ir. P eki a m a n ere y e s ry o ru z ? Bu, b iz i k u a n tu m a la n k u ra m n n d e rin
b a ta k l n a d a lm a y a ik n a ed en , zel g relili in k u ra lla ry la k u a n tu m m e-
k a n i in in k ile rin i u y g u n b i im d e b irle tirm e k le ilg ili g ere k sin im d ir!
K u an tu m k u ra m ve k u a n tu m a la n k u ra m n a ilik in ile m le re 2 1 -2 3 ve
26. b l m le rd e geleceiz. B u n d a n n ceyse, b ira z d a h a a lty a p a l m a s
g ere k li o lacak. "K uantum a la n k u ram " k a v ra m k u a n tu m m e k a n ik se l k u
r a lla r e rev e sin e a ln m a s g ere k en in y a ln z c a p a r a c k la r d e il ay n z a
m a n d a a la n la r d a o ld u u n u im a ed er. Bu n ed en le, a la n la rn L ag ran g e
d en k lem i (ya d a H am ilton) y n te m i k u lla n la ra k n a s l ele a ln m a s g e re k ti
in i g rm eye g ere k sin im d u y aca z.

20.5 Alanlarn Lagrange denkleminin ele aln


L ag ran g e d e n k le m le rin e (ve H a m ilto n la ra ) ilik in s tte v e rilm i olan
ta r t m a d a so n lu sa y d a p a r a c k ve k a t c isim d e n o lu a n Nevvtonc s is
te m le r d e e rle n d irild i. B u n la rd a s o n lu b i im d e ok s e rb e s tlik d ere cesi
m e v c u ttu , b ylece d ze n le m e u za y m a n ifo ld u M ve o n a a it T (> f) ta n ja n t
d em eti (ve a y rc a 7 * (M ) k o ta n ja n t dem eti) s r a d a n so n lu b o y u tlu m a n i-
fo ld la rd r. B u n u n la b irlik te L ag ran g e den k lem i (ve H am ilto n ) fo rm a liz m i
b u n d a n d a h a g e n e ld ir ve a s ln d a fizik i a la n la ra d a u y g u la n a b ilir. B ir a la n
k o n u m d a n k o n u m a s re k li b i im d e d e i ir ve so n lu sa y d a k i p a r a m e tr e
le rle b e lirtile m e z . B ir b lg e d ek i s e rb e s t M axw ell a la n la rn a ili k in d z e n
lem e u za y rn e in so n su z b o y u tlu o la c a k tr.
L ag ran g e den k lem i (ya d a H am ilton) fo rm a liz m i so n su z b o y u tlu b ir d
zen lem e u z a y d u ru m u n d a k u lla n m a k h l o la sd r; a s ln d a b u h em k la sik
h em de k u a n tu m a la n k u ra m la rn d a k i s ta n d a r t ile m d ir. G erekli b i im se l
m a te m a tik s e l ilem lere ili k in te m el y en ilik ilevsel t r e v a lm a k a v ra m
d r. L ag ran g e denklem i, so n lu sa y d a k i g en e lle n m i q1,...,q N k o o rd in a tla
r n n ve s o n lu sa y d a k i g e n e lle n m i ..., q N h z la rn n b ir fo n k siy o n u o l
m ak y e rin e (her b iri u z a y z a m a n z e rin d e k i b ir fo n k siy o n o la n ve b elk i de
k e n d isin e ili k in te n s r ve sp in r b i im li k a ra k te ri b e lirtm e k z e re in d is
le re sa h ip olan) b ir m ik ta r <P,...,V a la n n n ve b u a la n la ra ilik in
Va<P,..., Va 0 t re v le rin (genellikle y a ln z c a ilk t re v in g r n d f a k a t d a
h a y k sek d ereceli t re v le re de iz in v erildii) b ir fo n k siy o n u o la ra k k a b u l
e d ilir. A rtk za m a n t re v le riy le ilg ili (orijinal L ag ran g e d en k lem iy le ilg ili
a rg m a n m z d a k i "n o k tala r"ca b e lirtild i i zere) h i b ir zel ro l n m e v cu t
o lm a d n a ve Va ile m c isin i k u lla n a ra k d a h a ta ra fs z h a le g eld i im ize
d ik k a t ed in . B u ra d a n h a re k e tle fo rm a liz m , g relili in g ere k lilik leriy le
b e n z e r h a le g e tirilm e k te d ir.
z e llik le b u t r b ir d u ru m d a L ag ran g e d en k lem leri sk lk la ilevseller
o la ra k a d la n d r lr n k a r g m a n la rn n b e lirli d e e rle rin e a it gerek d e
e rle ri y e rin e sa h ip o ld u k la r ile v se l b i im le ilg ilen iy o ru z . E u le r-L a g ra n -
ge d e n k le m le ri a rtk " a la n la ra g re t re v le r" ve " a la n la rn g r a d y a n la n n a
g re t re v le r" i erir. Bu ile m le rin n o rm a l b i im d e u y g u la n , o la an k al-
k l s n 6 . b l m d e a k la n a n ile m le rin i o ld u k a y a k n d a n y a n s tr. So
n u la r n h a s s a s b i im d e d o ru o lm a s is te n ir s e m a te m a tik se l in c e lik le r de
sk lk la i e rilir fa k a t fiz ik ile r i in b u n la ra ilik in ok fa z la k a y g la n m a
m ak a l ld k tr ve te m el ilg i b i im se l k u r a lla r n d o ru b i im d e iz le n iid ir.
B enim b u ra d a k i am acm b u k o n u la rn a y rn ts n a girm ek deil f a k a t Bu
"ilev sel t rev " d u ru m u y la ilg ili o la ra k E u le r-L a g ra n g e d en k lem lerin i y a z
m a y a d e e r (ilevsel t re v "d" y e rin e S" k u lla n la ra k g ste rilm e k zere):
8L L SL SL
V aVa<P ~ S 0 " Va SVaV ~ S V '

stte b e lirtild i i ze re <f>, a la n la r a y rc a in d is le re sa h ip o la b ilir.


le v sel b ir t re v i fiile n g e r e k le tirm e k te m el o la ra k o la an k a lk l sle ilg i
li ay n k u r a lla r u y g u la m a k ve m a k u l m ik ta rd a "m a te m a tik se l sa d u y u "
(rn. L = <Pa<t>bValf/b ise bu d u ru m d a 8L/<t>c = 0 bVcf /b + <PaVaVc,
L/SVc<Pd = O, SL/SV c = O,S L /8 V cV d = <t>c0 d) k u lla n m a k tr.
Bu t r L ag ran g e d e n k lem leri i in H am ilto n k u ra ln n b ir b e n z e ri m ev
c u ttu r. Bu k u ra ln E u le r-L a g ra n g e d e n k le m le rin i ey le m in d u ra a n l o la
rak , b u eylem d zen lem e u z a y n a a it s a b it iki a ve b n o k ta s n b ir le tir e n
b ir e ri z e rin d e k i L ag ran g e d e n k le m in in in te g ra li o lm ak z e re (ekil
2 0 .3 ' an m sa y n ), ifad e e tti in i a n m sa y a lm . B u ra d a ele a ln a n d a h a g e
n el d u ru m la rm z d a C 'deki s a b it a ve b s a b it u n o k ta la r u z a y z a m a n a
ilik in 3 -b o y u tlu b ir blge(ler)deki a la n d ze n le m elerin ce y e r d e i tirir.
B u n la r sk lk la , u z a y z a m a n d a k i ay n S 2 -u z a y n (S b elk i d e s o n s u z d a k a
b u l ed ilm ek zere) k a p s a y a n ik i A ve S 3 -u z a y b lg e si o la ra k k a b u l ed ilir,
b kz. ekil 20.9 ve a y rc a b u ta b lo d a h a s o n ra geleceim iz (26.6) k u a n tu m
a la n k u ra m n n yol in te g ra l fo rm la s y o n u n d a n em lid ir. s te n irs e <A ve
S 'y i b irlik te (b irin in y n elim in i te rs evirerek) b ir D (o laslk la tk z, b kz.
12.6) u z a y z a m a n 4 -h a c m in in dT> s n rn o lu tu rm a k ze re a la b iliriz , b kz.
ekil 20.10. H er d u ru m d a H a m ilto n k u ra l L ag ran g e d e n k le m in in D b lg e
si z e rin d e k i u z a y z a m a n in te g ra lin e ilik in d u ra a n l ifa d e ed er. Bu n e
d en le, L ag ran g e denklem i, d o al e 4 -b i im lis i gen ellik le e = dx A d * 1 A
d x 2 A d x 3^/(det g ) o la ra k ifa d e e d ile n n icelik 4 olm ak zere, k e s in k o n u
u r s a k d e im e zin 4b i im li L e a n la m n a g eldii b ir u z a y z a m a n y o u n lu
u o la ra k d n lm e lid ir. Bylece ey le m in te g ra li

S= I Le
Jd

ek il 20.9 A lan L ag ran g e d e n k le m le riy le ilg ili H a m ilto n ilk e si. ekil 2 0 .3 ' n , C 'deki s a b it
iki a v e b u n o k ta s , s r a s y la 3 -b o y u tlu iki </Z ve B u z a y z a m a n b lg e s in d e , D 4 -b lg e s in i
k a p s a y a n b i r "k ab arck " o lu tu r a r a k , a la n d z e n le m e le rin i te m s il ed er. M ve B 'n in ,
s n r l b i r S 2 -y z e y in d e s o n la n a c a k e k ild e b i r a r a y a g e ld i in i k a b u l e d e b iliriz (ekilde
izilm em i) y a d a S "yi so n s u z u n d n d a , b elk i <A ve B 'n in D b lg e si te s in d e , k e n d isi
b o y u n c a a k t , d a rd a k i u z a y s a l b i r h ip e r y zey z e rin d e o la ra k d e e rle n d ire b iliriz
( d u ru m g ste rilm e k te d ir).

4 e'yi belirtm en in b ir dier yolu e'ye a it 0123 bileeninin yerel b ir sa -elli ortonorm al ere
vede, e0123 = l 'i saladn sylem ektir (19.2). e []-tensr, m etrik ta ra fn d a n eabcipqrs =
g apg bqg " g ds = 24 yoluyla im zalanm ak zere, E'yle ilgili im za seim i uzayzam an hacm ine
ilikin y n elim i su n arak , ay arlanr.
d ip n o t 4'e bal altrm a. Bu reetenin an a m etinde verilene denk olduunu gsterin.
e k il 20.10 s te n ir s e ekil 2 0 .9 'u n M ve B 's in i b ir b ir le r in e e k le n m i f a k a t fa rk l y n e lim
le rd e a ln m o la ra k , (tkz) b i r u z a y z a m a n 4 - h a c im lis i D 'y e ili k in dt> s n r n o lu tu r a
cak e k ild e , d e e rle n d ire b iliriz (b k z . ekil 12.16). H a m ilto n ilk e si (ekil 20.3) d i ) s n r
z e rin d e v e rili b ir a la n d z e n le m e s in e ili k in f t e 'n i n d u ra a n l n ifa d e ed er.

o lu r. yleyse a la n d en k lem leri, S n ic e li in in t m d e ik e n le rin d e iim le


rin e g re d u ra a n o lm a s s a v n d a n k a y n a k la n r (u h a ld e b u , b ir je o d e z i
n in b e n z e rin i v erir; bkz. ekil 20.3). Bu, 'n in t m o lu tu ru c u a la n la ra ve
o n la rn t re v le rin e g re d e ik en t re v in in yok olm ak z o ru n d a o lm a s a n
la m n a g elir. Bu k oul

SS = 0

b i im in d e y a z lr. S n iceli i 2 6 .6 'd a g receim iz k u a n tu m a la n k u ra m n a


ili k in yol in te g ra l y a k la m n n m e rk e zin d e d ir.

20.6 Lagrange denklem lerinin modern kuram gdleme


biimi
L ag ran g e d en k lem i k u ra m (ayn z a m a n d a H a m ilto n k u ra m da) m o d e rn
fizik te, b u r a d a k u lla n m a s u n u la b ile c e i p ek ok k ay d a d e e r k u lla n m
m e v c u t o lm ak zere, so n d erece etk ili b ir role s a h ip tir. rn e in b ize, s r a
d a n b ir L ag ran g e d en k lem in in s re k li b ir (przsz) sim e triy e sa h ip o ld u
u d u ru m d a o sim e triy le ilg ili b ir k o ru n u m y a s a s n n v a r o la c a n s y le
yen, N o e th e r te o re m i d en en n em li b ir te o re m sz k o n u su d u r. zelde,
L ag ran g e d en k lem in in z a m a n te le m e si (za m an d a n b a m sz) etk isin d e
d e im ezlik m e v c u ts a k o ru n a n b ir en e rji sz k o n u su d u r; u z a m s a l te lem e
e tk is i a ltn d a d e im e zse b u d u ru m d a k o ru n a n b ir m o m e n tu m sz k o n u
su d u r. B u n d a n b a k a , b ir ek sen e tra fn d a a sa l d n d r m e e tk isi a ltn d a
d e im ezlik b u lu n u y o rs a ay n ek sen e tra fn d a k o ru n a n b ir a sa l m o m e n
tu m sz k o n u su olur. Bu s im e trile r d z u z a y z a m a n d a k i y a ltk b ir s is te m
le ilg ili o la ra k b ek len m e lid ir. K o o rd in a tla r, L ag ran g e d en k lem in e ilik in
v e rili s im e trim iz in 'n in g en e lle n m i b ir qr "konum " k o o rd in a tn d a n b a
m sz o lm a s g ereiyle ifa d e ed ilecek b i im d e se e rse k b u d u ru m d a k o
r u n a n n icelik , s tte k i re e te d e (20 .2 'de) v erild i i zere, b u qr k o o rd in a t
n n pr "e le n ik m o m e n tu m "u o la c a k tr: pr = d /d q r . Bu pr 'n in a s ln d a z a
m a n d a s a b it o lu u E u le r-L a g ra n g e d e n k le m le rin in d o la y sz so n u c u
d u r .120171
Bu ile m a la n la ra ili k in L ag ran g e den k lem i fo n k siy o n e lle rin e g e n e lle
n e b ilir. rnein, b ir "a y a r deim ezli i" m e v c u tsa , b u d u ru m d a ilg ili b ir
"k o ru n a n yk" (rn. V e'e V e tk isi a ltn d a k i e le k tro m a n y e tik a y a r d e i
m ezli i d u ru m u n d a e le k trik yk) b u lm a y b ek leriz. B u n u n la b irlik te b y
le si d u r u m la rd a k a rk k o n u la r o rta y a k m ay a b a la r. rnein, g en el g
re lilik te en erji m o m e n tu m k o ru n u m u elde etm ek ze re b u fik irle rin u y g u
la n m a s p ek de b e lirg in b ir d u ru m d e ild ir ve k e sin k o n u u rs a k y n tem
b u d u ru m d a geerli d e ild ir, f m e 1# f ' a y a r sim e tris in e ili k in k tlee-
k im le ilg ili b e lirg in b en z er, (genel g relili in , te n s r ile m le ri b i im in d e
y a z lm k e n d isin e a it d e n k lem lere sa h ip olm ak y o lu y la ic a b n a bakt)
"genel k o o rd in a t d n m le ri a ltn d a k i d e im e zlik "tir fa k a t N o e th e r t e
o rem i b u d u ru m d a "O = O" d o a s n d a b ir ey v e rir ve g eerli olm az. G enel
g relili e ilik in , b a z la r 2 1 . 1 'd e b e lirtile c e i ze re b a z la r k u a n tu m k u
ra m n a etk ile y ici y n te m le r a k ta r a n o ld u k a fa rk l t r d e b ir ta k m k a v r a
y a , b a k a k o u lla rd a N o e th e r te o re m in in k u lla n m n d a n eld e e d ile b ile
cek g l a lg la y a k a r n , gerek d u y u ld u u g r l y o r. N o e th e r te o re m i
n in k tle e k im k u ra m d u ru m u n d a k i s n rllk la rn rn ek le m ek zere, g e
nel g re lilik te k i a sa l m o m e n tu m k o n u su z e rin d e , a s im p to tik o la ra k dz
u z a y z a m a n la r d u ru m u n d a bile, b e lirg in b ir so ru i a re tin in h l a s l d u r
m a k ta o ld u u b e lir tilm e lid ir .5 E in s te in k u ra m L ag ran g e d en k lem i ta rz
b ir y a k la m d a n , ilk o la ra k b ilg e ve ok y n l m a te m a tik i D av id H ilb e rt
(1915) ta r a f n d a n g ste rild i i ze re, k esin lik le t re tile b ilir. H ilb e rt'in k t-
leek im le ilg ili L ag ran g e d en k lem in i te m e l o la ra k 167G s a b itin e b l n
m s k a le r R e rili id ir f a k a t b u n u n , 20.5'in d o al e 4b i im lisiy le a r p
la ra k b ir y o u n lu k (ya d a b ir 4 -b iim li) h a lin e g e tirilm e si g ere k ir. B unun,
m a d d e y e ili k in L L ag ran g e d en k lem in e ek len m esi g e re k ir ve to p la m ey
lem le ilg ili o la ra k

ifa d e s in i elde ederiz.


H ilb e rt b u eylem i n e rd i in d e , z a m a n n d a ok p o p le r o lan , M ie k u r a
m o la ra k a d la n d rla n b ir m a d d e k u ra m n n e tk isin d e y d i ve k tle e k im le

[20.17] N edenini aklayn.


5 Bkz. Penrose, 1982; Penrose ve Rindler,1986; W inicour,1980; Rizzi, 1998.
ilg ili eylem ilk e sin i a s ln d a y a ln z c a m a d d e y e ilik in L ag ran g e d e n k le m i
n in M ie k u ra m n a u y g u n o la n L ag ran g e d en k lem i o ld u u d u ru m la ilg ili
o la ra k b e lirtti. T o p lam L ag ran g e d e n k le m in in b u g n a r tk "h e r e y in k u
ram " o la ra k a d la n d rd m z ey i v erd i in e in a n r g r n m ek tey d i. Bu
19 1 5 'tey d i. B u g n M ie k u ra m n kim h a trly o r?
M ie k u ra m M axw ell k u ra m n d a n b ir a y rl i e riy o rsa d a, e le k tro
m a n y e tik a la n a ili k in s ta n d a r t M axw ell k u ra m y la ilg ili u y g u n b ir L ag
ra n g e d en k lem i,
_ 1c r*a
EM

a s ln d a y lla r nce b ilin m e k te y d i .6 Y ine de b u a l m a y g er ek le tirm e k


z e re b u L a g ran g e d en k lem in in Aa e le k tr o m a n y e tik p o ta n s iy e li b i im in d e
y a z ld n d a n em in olm am z g ere k ir. A yrca y k l a la n la r m e v c u t o ld u
u n d a b u e tk ile im i ifa d e eden, a y rc a b u n la r d a Aa'y i e re n ek te rim le r
g ere k ir. nem li b ir n o k ta o la ra k t m ile m a y a r d e im e zli iy le ilg ili o la
ra k d a s n a n m a ld r. K tleekim in de i in i in e g ird i i d u ru m d a k tleek i-
m e u y g u n "a y a r deim ezlii", d i e r b ir d ey ile k o o rd in a t d e im e zli i g e
rek ir. Bu g en e llik le h e r ey i u y g u n o la ra k te n s r b i im in d e y a z m a k y o lu y
la (ya d a d e im e z d i e r re e te le re gre ta b a n e rev e si y a d a u y g u n s p i
n r fo rm alizm iy le) h a lle d ilir.
T em el fizik tek i m o d e m g iriim le rd e v a r s a y la n y en i b ir k u ra m o rta y a
k o n d u u n d a , o n e re d e y se d e im ez e k ild e L ag ran g e d en k lem i b ir fo n k s i
y o n el b i im in d e v e rilir. B u n u n , rn e in s o n u ta k i k u ra m n g ere k li t u ta r l
lk ve d e im e zlik ze llik lerin e sa h ip o lm a sn a ilik in d a h a b y k b ir a n
s n m e v c u t o lm a s (fak at m u tla k b ir k e s in lik te deil) ve "N e w to n 'n n
c y a s a s " n a ilik in b ir b i im in b e lirg in o lm a s (iki a la n k e s iti in d e e tk i
le im in k a r lk l o lm a s a n la m n d a : b ir i d i e ri z e rin e e tk irse , d i e ri e it
b i im d e ilk i z e rin e g eri etkir) g er ek le ri g ib i p e k ok a v a n ta j v a rd r. D a
h a s L ag ran g e d en k lem leri, y en i b ir a la n su n u ld u u n d a o n a a it k a tk la rn
g en e llik le b a s it b i im d e d a h a nce v a r o la n L ag ran g e d en k lem in e, a y rc a
g ere k li e tk ile im te rim le rin in h e rh a n g i b iriy le b irlik te ek len m e si sev im li
ze lli in e s a h ip tir . D aha n e m lisi b elk i de, k u a n tu m k u ra m n a ilik in o lu
u m a , s tte d e in d i im ve 2 6 .6 'd a g rece im iz yol in te g ra l y a k la m y o
lu y la u la la n d o la y sz b ir ro ta m e v c u ttu r.
B u n u n la b irlik te , te m e l b ir y a k la m o la ra k b u n a ili k in h u z u rs u z lu u
m u iti r a f etm eliy im . H u z u rsu z lu u m u ta n m la m a k ta z o rla n y o ru m fa k a t
b u d u ru m L ag ran g e d en k lem i y a k la m n n gen elli iy le ilg ilid ir; b ira z
y n le n d irm e b e lk i de d o ru k u ra m la r b u lm a y sa la y a b ilir. A y rca Lag-
ra n g e d en k lem i seim i o k lu k la e siz d e ild ir ve b a z e n o ld u k a z a h m e tli
dir; h a t ta b a z e n gizli o lm a y a n k a rk lk d ere cesin d e. "A ktif b i im li" g e r
ek fizik i k a v ra y ta n , zellikle a la n la rla ilg ili L ag ran g e d e n k le m le ri d u r u
m u n d a b ir u z a k lk sz k o n u su d u r. S e rb e st M axw ell k u ra m y la , \F a bFab, il
g ili L a g ra n g e d en k lem i b ile b e lirg in h e rh a n g i b ir fizik i n em e s a h ip d e il
d ir (bu n ic elik e le k trik ve m a n y e tik a la n v e k t rle rin e ilik in , 3 - b o y u tlu t e
rim le r b i im in d e k i u z u n lu k la rn k a re le ri a r a s n d a k i fa rk n ^ i o lm ak z e
r e ).120181 D a h a s "M axw ell L ag ran g e denklem i" b ir p o ta n s iy e l b i im in d e if a
de ed ilm e d ik e , Aa p o ta n s iy e lin e ilik in gerek d e e r d o la y sz b i im d e
g z le n e b ilir b ir n ic elik o lm a m a sn a ra m e n , b ir L ag ran g e d en k lem i o la ra k
ilem ez. K tleekim d u ru m u n d a (e le k tro m an y e tiz m a d u ru m u n u n aksine)
s e rb e s t E in s te in k u ra m n a ilik in L ag ran g e a la n d en k lem i s a la n d n d a
(Rab ^Rffab = 0, R = O' im a e tti in d e n ) zd e b i im d e y o k olur. Y ine R,
d e im e z b i im d e a n la m l o lm a y a n n ic e lik le r (n o rm a ld e b ir k o o rd in a t s is
te m in d e k i m e trik b ile e n ler) b i im in d e ifa d e ed ilm ed ik e b ir L ag ran g e
d en k lem i o la ra k ilem ez. ou d u ru m d a L ag ran g e d en k lem i y o u n lu u
n u n k e n d is i de a k b ir fizik i a n la m a sa h ip grnm ez; d a h a s ay n a la n
d e n k le m le rin e y n e lte n p ek ok fa rk l L ag ran g e d en k lem i v a r o lm a e ili
m in d e d ir.
A la n la rla ilg ili L ag ran g e d en k le m le ri m a te m a tik se l a r a la r o la ra k k u
k u su z so n d ere ce y a r a rld r ve o n la r fizik i k u ra m la ra ilik in ok b y k s a
y d a n e riy i n o t etm em ize o la n a k sa la r. Y ine de g e lik in te m e l fizik i k u
r a m la r la ilg ili o la n a r a tr m a la r m z d a , o n la ra o ld u k a k u v v e tli b i im d e
b a la n m a k la ilg ili h u z u rs u z lu u m s r y o r. Bu h u z u rs u z lu k a y rc a
2 6 .6 'd a g eleceim iz k u a n tu m a la n k u ra m n a ili k in k o n u la rla d a ili k ili
d ir f a k a t im d ilik b u k a d a r y eter.
KUANTUM PARACII

21.1 Deimeli olmayan deikenler


ou fizik in in , k u a n tu m m e k a n i in in , d n y a y a ilik in ta b lo m u z d a k i d e
iik lik le ri E in s te in 'n genel g re lili in in o la a n s t eik u z a y z a m a n m -
d a n b ile ok d a h a d ev rim ci b i im d e ile d i in i d n m e le ri o la sd r. A sln
d a k u a n tu m m e k a n i in in b iz e m ik ro sk o p la b ile g r lem ey ecek a to m la r y a
d a te m el p a r a c k la r d ze y in d e k i "gereklik" z e rin e in a n m a m z e s a se n
s y le d i i ey, b u ve izley en iki b l m d e g receim iz zere, ok b y k
o ra n d a , k u a n tu m d ze y in d e k i " ta b lo la r"d a t m y le b a s it b i im d e te rk e t
m eyi se e b ild i im iz o la an k la sik ta b lo m u z d a n k a rlr. A sln d a ou f i
ziki k u a n tu m leindeki d o ru b ir "gereklik" v a rl n d a n b ile k u k u la
n r g r n m e k te ve y a n tla r eld e etm ek ze re b u n u n y erin e y a ln z c a k u a n
tu m m e k an i iy le ilg ili m a te m a tik se l fo rm a liz m e g v en m ek te d ir. (29. b
l m d e ta r t m a l "k u a n tu m gereklii" k o n u su n a d a h a a y rn tl b i im d e
dneceim .)
Y ine de t m b u n la ra ra m e n , 20 b l m d e k i, 17. y zy l N ew to n c m e k a
n i in e s m a y a c a k k a d a r k a p s a m l fa k a t t m y le k la sik d z e n d e k i L ag
ra n g e d en k le m i/H a m ilto n ile m le r to p la m n n ne k a d a rn n k u a n tu m m e
k an i i k u ra m n a ilik in te m el a lty a p y sa la d o ld u k a d ik k a t ek icid ir.
E lb e tte m a te m a tik se l fo rm a liz m d e d e iik lik le r olm ak zo ru n d a y d . teki
t r l y en i k u ra m ta m o la ra k e s k isin in b ir k o p y a s o lu rd u . B u n u n la b ir lik
te sa n k i N evvton'n d ze n in e s m a y a n fo rm a liz m , y en i k u a n tu m b ile e n
le rin in b a s it e k e n d i y e rle rin e o tu rtu la b ile c e i e k ild e, ta m o la ra k d o ru
b i im ve b o y u tta k i b ir k sm m e k a n iz m a sy la b irlik te k u a n tu m m e k a n i i
n in g elm esin i b e k le r gibiy di.
B u n u n o lm a sn a o la n a k sa la y a n k ilit m a te m a tik se l zellik 19. y zy l
s o n la rn a d o ru , 6 . 1 'd e n a n m sa y a c a m z so n d ere ce o rijin a l b ir elek trik
m h e n d isi ve m a te m a tik fiz ik isi o la n O liver H ea v isid e (1850-1925) t a r a
f n d a n o k ta n k a y d e d ilm i o la n b e lirg in b ir "m erak "tr. H e a v is id e 'n g z
lem i, b e lirli tip te k i d ife ra n s iy e l d en k lem leri zm ekte sk lk la fa y d a s a
la y a n b ir g er ek o la ra k d ife ra n s iy e l ile m c ile rin ta m o la ra k s r a d a n s a y
la r a u y g u la n a b ile n ay n b i im d e ele a ln ab ilec e iy d i. B ir rn e e gz a t a
lm . rn e in
, d2y s
y + d^ =X
d ife ra n s iy e l d en k lem in i gz n n e a ln (ve se m b o lle rin a n la m la r i in
6.3'e b a k n ).1 Bu b a n ty s a la y a n b e lirli b ir y = y (x ) fo n k siy o n u b u l
m a k istiy o ru z . H e a v isid e 'n y n te m i d /d x 'i sa n k i s r a d a n b ir sa y y m g ib i
ele a lm a k t. B u n u n d a h a "akla u y g u n " g r n m e sin i sa la m a k z e re i le m
ciyi te k il D h a rfiy le g ste re lim :
d
~dx'
Bu d u ru m d a " 0 2"yle g ste rile n ilem , ik in c i t re v ile m c isi o lan
d 2/d x 2 = (d /d x ) 2 y in e le n e n t r e v a lm a d r; " 3"le g ste rile n n c t re v
d 3/d x 3't r , vb. Bylece d en k lem im iz y + D2y = x 5 h a lin e g e lir v e b u n u

(1 + D2)y = x 5

b i im in d e ifa d e ed e b iliriz . B u n u b i im se l o la ra k "1 + D2'y le b lerek " "


ze b iliriz " ve y a n t y = (1 + D 2) -1* 5 b i im in d e y az arz . (1 + D2) -1 'i b ir " 'li
s l seri" b i im in d e a a ra k

y = ( 1 - D 2 + D4 - 6 + - ) * 5

ifa d e s in i b u lu ru z . (Bu se riy i 4 .3 'te D y e rin d e x 'in b u lu n d u u d u ru m d a ele


ald m z an m say n .) D xs = 5x4, D2x 5 = 2 0 x3, D3x s = 6 0 x 2, D4*5 = 120x,
Dsx s = 120, D6x 5 = 0, vb o ld u u n u b e lirte re k (6.5) b e lirli (doru!) z
m ,
y = x 5 - 2 0 x 3 + 120x,

b u lu r u z .12111' I21-21' 12131 U ygun k u r a lla r a zen li b ir d ik k a tle b u t r b ir ilem ,

' Bu, y alnzca rnein d/d*, d /dy , vb ya da b u n larn kuvvetleri, rn. d3/d x 3 gibi sra d a n d ife
ran siy el ilem ciler ierdiinden sra d a n diferansiyel denklem ya da ODE olarak ad la n d r
lan eye ilik in b ir rnektir. B ir ksm i diferansiyel denklem ya da PDE, blm 19'da
M axw ell ya d a E in stein 'm denklem lerindeki gibi d /8 x, d2fd x 2, d 2/d x d y ksm i diferansiyel
ilem cileri ieren denklem dir,
t 121.1] (1 + D2)cosx = 0 ve (1 + D2)sinx = 0 olduunu, gerek d u y arsan z 6.5teki denkleme
b av u ra ra k gsterin.
& 121.2] A ltrm a [21. ll'e dik k at ederek, zm nzn asln d a en genel olduuna ilikin b ir
k a n t sunm ak yoluyla (1 + D2)y = xs'in genel zm n bulun.
[21.3] M etinde verilen ilem in altrm a [21.2]'deki zm lerin ounu neden skaladn
ak lay ab ilir m isiniz, bakn. T m n bu lan , deitirilm i genel b ir yntem dnebiliyor
m usunuz? p u c u : "1 D2 + D4 D6 H gerekte 1 + Dz'n in b ir tersiyle ilgili gereklilikleri
ne dereceye k a d a r salar? Bu sonsuz ifadeyle b irlik te (1 + D2)cosx zerinde aln.
H ea v isid e b a la n g ta b u n u n k u lla n m y la ilg ili ok fa z la itira z la k a r la
m o lsa d a, m kem m el d ere ced e h a s s a s h a le g e tirile b ilir.
H er n e k a d a r D (= d /d r ) n ic e li i (gerekli zen g ste rilirse ) s r a d a n b ir
sa y d a k i g ib i c e b irse l b ir y o lla ele a ln a b ils e de, b ir b irin e k a r m 'le r
ve x 'le re sa h ip o ld u u m u z d a d ik k a tli olm alyz n k b u n la r d e im eli
d e ild ir. "x" ve "D"yi sa ta r a f ta k i g r n m ez b ir, diyelim ki '/'(z ) fo n k siy o
n u n a etk i e d e r e k ild e d n m e k z o ru n d a y z . x ile m c isi k e n d i s a n d a
y e r a la n b a s it e x 'le a rp a rk e n D sa n d a k in in x 'e g re t re v in i a lr. By
lece
D x-xD = 1

d e i m e ze lli in i b u lu ru z . B u n u n n e d e n i n ed ir? Bize D(xxp) = (D (x))p +


xD(xp), d i e r b ir d ey ile D(xp) xD(p) = (D(x))p, o ld u u n u s y ley en
6 .5 'te k i "L eibniz y a s a s" zelli in i a n m sa y n . Bu b a s it b i im d e , s tte
g ste rile n b a n tn n sa ta r a f ta k i ra sg e le b ir ip = xp(x)'e u y g u la m a s o lan ,
D (x) = l 'i (dier b ir d ey ile x 'e d o ru d a n u y g u la n a n D l'd ir ) ak lm z d a
tu tm a k zere, (Dx xD)p = tp b a n ts d r.
im di b u n u ok d e ik en li X 1, . . . , x N'y e ve ilg ili D1 = d / d x 1,...,D N =
d / d x N ile m c ile rin e (artk k sm i t re v ile m c ile ri ve x w'n in , x 'in b irb iriy le
a r p la n N a d e t k o p y a s deil, iV'inci k o o rd in a t o ld u u n u u n u tm a y n ), sa
ta r a f ta k i "grnm ez" fo n k siy o n a rtk t m b u d e ik e n le rin y en i b ir,
ip = p^x1, . . . , x N) fo n k siy o n u o lm a k ze re, g en ile telim .

Dbx a - x aD = 8g

d e im e b a n ts n elde ederiz. (13.3'teki 8 K ronecker d e lta s n a n m s a


yn; s tte k i ifa d e hem a = b o ld u u n d a ilk e v iriciy i hem de a = b o ld u
u n d a x ve D 'n in d e im e si 12141 g er e in i ierir.) x a k o o rd in a tla rn n d z
u z a y d a k i s r a d a n u z a m sa l ve u z a y z a m a n k o o rd in a tla r o ld u u n u v a r s a y a
b iliriz f a k a t o n la rn , rn e in L ag ran g e d en k lem i y a d a H a m ilto n fo rm a liz
m in in g e n e lle n m i k o o rd in a tla r g ib i b ira z d a h a zel b ir ey o la b ild ik le ri
n i de d n e b iliriz . B u n u n la b irlik te b u genellem ey i d a h a ile riy e g t r
m ek te d e rin b a z z o rlu k la r m e v c u ttu r. Bu n e d e n le en a z n d a n im d ilik d z
b ir E n (tam o la ra k 3 ya d a 4 b o y u tlu o lm a s gerekm eyen) V -uzayyla ilg i
le n d i im iz i d n m e k d a h a iy i o la c a k tr. D1,...,D W ile m c ile ri b y lece
Ew'ye a it, h e r b ir i a fin EN u z a y n n b a m sz b ir s im e tris in i ifa d e eden,
t m e k s e n le r y n n d e k i (ekil 21.1) so n su z k k te lem ele ri ta n m la r.
N o e th e r te o re m in d e n (20.6) u z a y n b u t r sim e trile riy le m o m e n tu m
k o r u n u m u a r a s n d a y ak n b ir ilik i o ld u u n u a n m sa rz : b ir L ag ran g e
e k i l 2 1 .1 k lit i (ilg in i E" N -
u za y n d a , D l - d / d x ' , D 2 =
M d / d x 2. . . , D N = d / d x N ile m c ile ri
'] (v e k t r alanlar) ta r a fn d a n re
tilm i, ilg ili x 1, x 2. . . , x " K a rte zy e n
r - ^ - ir k o o r d in a tla r y la b ir lik te
1 t t A D bx x aD b = S b d e i m e li
r 1 1 ----- b a n tla rn sa la y a n b a m s z N
a d e t te le m e li s im e tr i m e v c u ttu r .
(N = 3 d u r u m u g ste riliy o r.)
/

d en k lem i b ir y n d ek i u z a m s a l te lem e ta ra fn d a n d e i tirilm e m i s e b u


d u ru m d a o y n d e s a la d m o m e n tu m k o ru n u r. Bu z a r if ve n em li b ir
g e r e k tir v e m a te m a tik se l o la ra k m k em m el e k ild e k a v r a n a b ilird ir. K u
a n tu m m e k an i i b u n a o ld u k a b e n z e r g r n e n b ir e y d ir f a k a t m a te m a
tik s e l o la ra k b u d erece k a v r a n a b ilir d e ild ir. A sln d a m a te m a tik s e l o la ra k
t m y le lg n c a g r n r! Y ine de b u tu h a f k u a n tu m m e k a n ik s e l ilem d e
p h e g t rm e z m a te m a tik se l b ir z a ra fe t b u lu n u r. K u an tu m m e k an i iy le
ilg ili y a ln z c a b u t r b ir s im e triy le ilg ili o la ra k k o ru n a n b ir m o m e n tu m
m e v c u t d e ild ir fa k a t a s ln d a m o m e n tu m u n k e n d isi b u b e lir li sim e triy i
re te n t re v alm a ile m c isiy le belirtiliri

21.2 K u an tu m H a m ilto n la r

B ir m o m e n tu m g er ek te b ir t re v a lm a ile m c isiy le n a s l b e lirtile b ilir?


A sln d a b u , k u la a lg n c a gelir! D ah a d o ru su i in i in e k a tlm a s g e re
k en b ir h a rp a n (Planck s a b itin in , h o rijin a l P lan c k s a b iti o lm ak zere,
D irac v e rsiy o n u , h/2n; a lta bakn) ve a y rc a s a n a l i b irim i m e v c u ttu r. By
lece sa m a g r n m l pa = ihDa, d i e r b ir d ey ile x 'y la ilg ili m o m e n tu m
iin

P = ft ^
ta n m la m a s n y a p a rz . B u ra d a n h a re k e tle k o n u m ve m o m e n tu m u ilik i-
le n d ire n , ka n o r ik d e i m e k u r a l o la ra k a d la n d r la n b ir d e iim y a s a s
n a u la rz :
Vbx a - x aVb = \ h S l

Bu lg n g r n m l ile m c i/m o m e n tu m la n e y ap m aly z? "K u an tu m


m e k a n ik se l m o m e n tu m u n ", ih d /d x a, ro l k la s ik b i im li K H a m ilto n fo n k
siy o n u n d a (p1, . . . , p N; x a, . . . , x N) ta m o la ra k esk i k la sik pa m o m e n tu m u n u n
o ld u u y ere y e rle tirilm e s i g e re k ti id ir. Bu, (kanonik) k u a rtiza s y o r o la
ra k b ilin e n ile m in a n a h ta rd r. im diye dek g relilik le ilg ilen m ed ik , b u
n e d e n le s tte ele a ln a n "m o m en tu m lar" a s ln d a en erji deil f a k a t u z a m s a l
m o m e n tu m la rd r .2 Ew uzay m z y a ln z c a 3 - b o y u tlu d a n o ld u k a b y k o l
m a e ilim in d e d ir n k i e rilm i ok fa z la sa y d a p a r a c k ve d i e r y ap
sz k o n u s u o la b ilir ve b u fa rk l ko n u m ve m o m e n tu m b ile e n le rin in t m
lis te d e o lm ak d u ru m u n d a d r. 20 . b l m n genel ta rt m a s y la u y u m lu
o la ra k , H a m ilto n d a k i ak b i im li b ir z a m a n b a m ll o la sl n a izin
v e rm iy o ru m .3
Bu x a k o o rd in a tla rn n n o rm a l y o ru m la m , o n la rn pek ok s a y d a k i
p a r a c a (ya d a uyg u n b a k a p a ra m e tre le re ) ilik in kon u m su n m a s o la
ca k tr. Bu b l m d e y aln zc a tekil b ir p a r a c a ilik in k u a n tu m m e k an i iy
le a y rn tl b i im d e ilgileneceim f a k a t 23. b l m d e d a h a k a rk ok p a r-
ack l sis te m le r ele a ln d n d a genel fo rm a liz m e h a z r b iim d e sa h ip o l
m ak d a o la s olacak. T ekil b ir p a r a c k i in zelde, o n a a it x za m a n b ile e
n iy le u z a m sa l b ile e n i x 1, x 2, x 3 a r a s n d a b e lirg in b ir g relilik i sim e tri
b u lu n d u u o rta y a kar. B ira z d a n b u n u n , k u a n tu m m ek an i in e ilik in g e r
ek za m a n a k n ta n m la m a d a n a s l n em li b ir rol o y n ad n g r y o r
o lacaz. Y ine de (kanonik) k u a n tiz a sy o n ilem i v a r o ld u u s rec e, zellikle
ok p a r a c k l d u ru m la rd a , fizie ilik in u z a m sa l ve z a m a n sa l g r n m le
r in ele a ln n n ok fa rk l old u u g relilik i o lm ay an b ir ilem su n a r.
Bu lg n fik rin n a s l ile rle d i in i grm ek zere b ir k u a n tu m H am ilto m -
n a ili k in b a s it b ir rn e e gz a ta lm . V = V ( x ,y ,z ) k o n u m u n a b a l o la b i
le n b ir V p o ta n s iy e l enerji fo n k siy o n u ta r a f n d a n v e rile n d s a l b ir a la n d a
h a re k e t ed e n m k tle li te k il b ir N evvtonc p a r a c k d u ru m u n u ele a la b ili
riz. 2 0 .2 'd e k la sik b i im li H a m ilto m z a te n g rd k ve b u n u n px , py ve pz
K arte zy en x, y ve z e k se n le ri y n le rin d e k i u z a m sa l m o m e n tu m la r o lm ak
ze re H = (p 2 + py + p 2) /2 m + V (x ,y ,z ) o ld u u n u a n m sa rz . B ylece (ka
n o n ik b i im d e k u a n tiz e olan) k u a n tu m H am ilto m , (d2/ d x 2 + d 2/ d y 2 +
d 2/ d z 2 a n la m n a gelen) V2= (d /d x ) 2 + (d /d y ) 2 + (d /d z ) 2 (d ah a nce
1 0 .5 'te d e e rle n d irilm i f a k a t b u kez 3 -b o y u tlu d u ru m d ak i) L ap lace i
le m cisi o lm a k zere,

2 B ununla b irlik te tu ta rllk ad na (ayrca bkz. 21.3) grelilie uygun notasyona bal kalyo-
rum , bylece "pa"daki m om entum larn uzam sal bileim leri, (uzam sal pa bileenlerinin c~2
k at olan) olaan m om entum b ileen lerin in negatifleridir. Bu seim 20.2'deki yorum larm la
u y u m lu d u r nk artk (genel L agrange/H am ilton form alizm inin q 'sn yerine) x kullanyo
rum .
3 Bu kez b am szlk H 'n in k o ru nan b ir toplam enerji biim indeki yorum unun s rd r leb ile
ceini g a ra n ti eder. Okur, uzay k o o rd in atla rn a bal olm a duru m u n a izin verildiinden, te
m el dzeyli greliliki b ir deim ezliin gerekliliklerinin ayrca zam an ballna izin v eri
im izi de talep etm esi gereinden ra h a tsz olabilir; ve bkz. n ot 20.3. Bununla b irlik te tem el
b ir dzeyde h em zam an hem d e u zay bam szl norm al b ir gereklilik olur.
Px +Py + Pz fi2 ,
X = 7 + V ( x ,y ,z ) =
Zm imV2 + V ( x ,y ,z )
o lu r.
Bu rn e k te h e r ey p r z s z b i im d e ile rle d i (fak at nereye; so n ra k i b
l m b ek lem em iz gerekecek!). B u n u n la b irlik te g en e llik le k la sik m om en-
tu m la r n H a m ilto n la rd a k u a n tu m o la n la rla d e itirilm e s i te m e l o la ra k
k u a n tu m m e k a n ik se l p ve o n a k a r lk gelen x a r a s n d a k i d e im e li o lm a
y n e d e n iy le b e lirsiz o lm a y an b ir ile m o la b ilir. rnein p x b i im in d e b ir
a r p m te rim i k la sik H a m ilto n d a g r n rs e b u n u n , ilg ili k u a n tu m H am il-
to n n d a p x y a d a xp ya d a b elk i - ( px + xp ) y a da so n su z sa y d a k i d i e r
o la s lk la rd a n h e rh a n g i b iri o la ra k m g r n m e si g ere k ti i a k d e ild ir.
Bu t r b ir a n la m b u la n k l a r p a n -d z e n le m e p ro b le m i o la ra k a d la n d
rlr. Pek ok p r a tik d u ru m d a b u b u la n k lk , b a z "belirgin " se im le rin v a r
l sk a o rta y a k t n d a n , p e k n em li o lm a y a b ilir. Seim , rn e in b ir
s im e tri y a da de im ezlik g e re k sin im i g ib i b a a t b ir y n le n d iric i ilke t a r a
fn d a n y a d a b elk i zo rla y c fizik i y a d a m a te m a tik s e l se zg ise l y a d a e s te
tik b a z ta le p le r ta ra fn d a n y n e tile b ilir. Ya d a b a z e n o, h e r d u ru m d a e
d e e r k u a n tu m k u ra m la ry la s o n u la n a n o fa rk l a lte rn a tif le r d e n o la b ilir.
Y ine de b u t r b e lirsiz lik le rin v a r o lm a s g erei bize, b a z v e rili k la sik
k u ra m la r "k u an tizasy o n " ile m in in b a z e n cid d i seim k o n u la rn d a i e re
b ile ce in i syler.
x 1, . . . , x N k o o rd in a tla rn n se im in e ilik in "genellik"le ilg ile n e n b a
la n tl b ir k o n u m e v c u ttu r. 20.1, 2 'd en , C d ze n le m e u z a y z e rin d e k i
q1, . . . , q N g en e lle n m i k o o r d in a tla rn a ilik in seim im iz d e b t n s e l s e r
b e s tli e iz in v e rild i in i a n m sa y n . u n u so ra b iliriz : b u b t n s e l s e rb e s t
lik k u a n tu m k u ra m n a g e ti im iz d e h l iz in li m id ir? A sln d a y a n t, h e r
qa 'y a ilik in k la sik pa elen ik m o m e n tu m u n u n b a s it b i im d e ih d /d q a b i
im in d e "k u a n tiz e o lm asn " b e k liy o rsa k "h a y r''d r. K onu o ld u k a h a s s a s
t r ve b iz i g e o m e tr ik k u a n tiz a sy o n o la ra k b ilin e n b y le y ici a la n a g t
r r .4 Bu, "k tleek im a la n n n k u a n tiz e o lm a sn n " y a d a y a ln z c a eik b ir
u z a y z a m a n a rd a la n n d a k i k u a n tu m a la n la rn n ta rt lm a s n n n erilm e-
sin e g re g enel g relilik le ili k is i i in d e zel b ir nem e s a h ip tir . (Eik b ir
a rd a la n d a k i k u a n tu m k u ra m k o n u s u n a 3 0 .4 'te dneceim .) B u n u n la b ir
lik te u y g u n b i im d e d ik k a tli o ld u u m u z s re c e y a ln z c a d z o la n la rd a n
d a h a g en el o la n k o o rd in a tla rd a n k a n a b ile ce im iz p ek ok s ta n d a r t d u
ru m sz k o n u su d u r. zellikle, a s a l k o o rd in a tla r k u lla n m a k fa y d a ld r
ve b y lece elen ik m o m e n tu m la r a sa l m o m e n tu m la r o lu r. A sal m om en-
tu m la d a h a s o n ra ilg ilen ece iz (22.8 ve g relilik i d u ru m la ilg ili 22.12).
21.3 S ch r d in g er'in d en k lem i

E n a z n d a n im d ilik b u a rp a n d ze n le m e ve g en e lle n m i k o o rd in a tla r


vb k o n u la rn gz a rd edelim ve k e n d isin d e n m e m n u n o ld u u m u z b ir ku-
a n tu m m e k an ik sel H a m ilto n a sa h ip o ld u u m u z u d n e lim . O nu h a n g i
k u lla n m a sokm alyz? Y an t o n u n , b ir k u a n tu m s is te m in in z a m a n la n a s l
g e liti in e ilik in a n la y m z a te m el olan, S c h r d in g e r d e n k le m i o la ra k
b ilin e n o d en k lem d e k ritik b ir ro l o y n a m a sd r. A sln d a b u d en k lem in f o r
m u, s tte z a te n o lu tu ru lm u o la n k u ra lla rc a etk in b i im d e b e lirle n ir. Bu
d u ru m n a s l iler? lk o la ra k , e v irici d e n k lem lerim iz in t m n n en sa
ta ra fn d a g r n m ey e n b i im d e g iz len m i o lan p "grnm ez" fo n k s iy o n u
n u g r n r h a le g etirm eliy iz. S o n u ta H a m ilto n a rtk , t m b u d /d x 'le rd e n
k ay n a k l o la ra k b ir ile m c id ir ve k en d i en u sa ta ra fn d a , z e rin e (en
a z n d a n p o ta n siy e l olarak) iley e b ilec e i b ir e y lere gerek d u y a r. S ch r
d in g e r den k lem i, b ir z a m a n ak d en k lem i o la ra k , a rtk //y i z a m a n la b i r
lik te d e i ir h a le g etirece i i in p'yi t m u z a m sa l x a 'la rm z g ib i t 'ye ili
k in b ir fo n k siy o n o la ra k y az m a m z g erekir:

p = \f(x1, . . . , x N-, t).

B u n u n la b irlik te pa 'la r a b a l o la m az n k b u n ic e lik le r a r tk "b a m sz


d e ik en ler" d e ild ir f a k a t x a 'la r a g re t re v le r o la ra k y o ru m la n m a ld r.
Bu t r b ir p fo n k siy o n u d a lg a fo n k s iy o n u o la ra k a d la n d rlr. Bu, s is te
m in k u a n t u m h a lin i su n a r. D alga fo n k siy o n la rn a ilik in fizik i y o ru m a
d a h a s o n ra geleceiz.
t'y e g re t re v alm a b u r a y a n a s l o tu ru r? Bu n o k ta S c h r d in g e r'in d ik
k a t ekici z a m a n a k n n d evreye g ird i i y e rd ir. 2 0 .2 'd en (klasik za m a n
ba m sz) H a m ilto n n , sis te m in to p la m en e rjisin i g ste rd i in i a n m sa y n .
A yrca k u a n tu m k u ram m z g re lili in g ere k lilik leriy le u y u m lu o la c a k sa
(tekil b ir p a r a c k iin) pa = \h d /d x a k u ra ln n u z a m sa l b ile e n e o ld u u
g ib i a = 0 b ile e n in e de g e n ile m e si g ere k ti i g er e in i b e lirte lim (bkz.
18.7). B u n a gre, "k u an tizasy o n " ile m in d e , e n e rjin in y e ri z a m a n a g re
t re v alm a ile m i ta ra fn d a n a ln m a ld r (E = \h d /d t). S c h r d in g e r d e n k le
m in in ifa d e e tti i ta m o la ra k , H a m ilto n a ilik in to p la m en erji y o ru m u n a
a it b u "k u a n tu m rol"dr:
ihd ihd
..... ..................
o lm ak ze re
dip
ih = K p.
t
B a sit b ir rn ek o la ra k s tte 21 .2 'd e v erilen b ir k u a n tu m H a m ilto n n a
ilik in b e lirli d u ru m u k u lla n a ra k a r tk m k tle li te k il b ir p a r a c a ilik in
S c h r d in g e r d en k lem in i en erji i eri i V = V( x, y, z ) o la n d s a l b ir a la n d a
h a re k e t ed erek y a z a b iliriz :121-51' 12161
dip h2 ,
ih J F = - 2 ^ v2* + v +-
E lb e tte m o m e n tu m ve e n e rjin in y e rle rin in t re v ile m c ile ri ta ra fn d a n
t m b u y e r d e itirm e le ri epeyce m a te m a tik s e l sa m a lk g ib i g r n r ve
b u t r irin lik le rin b ir b o k s r n y u m ru u ya d a b ir g o lf n n s o p a sn
s a lla m a s ta ra fn d a n o rta y a k an m o m e n tu m la ne ilg isi o ld u u n u s o r a b i
liriz. E lb e tte so ra b iliriz ! K u an tu m m e k an i in e g re h e r ey b u n u n la ilg ili
d ir. M o m e n tu m a ilik in k ilit n o k ta o n u n k o ru n m a s d r ve a lc s z e rin d e
ki e s in tiy e ilik in etki b a s it o la ra k b u k o ru n u m u n k a n lm a z l d r. M o
m e n tu m b ir y e rle re g itm e lid ir; k o ru n d u u iin ylece k ay b o la m a z . A yns
en erji i in de g e erlid ir.
K u k u cu o k u r, k la sik H a m ilto n c k u ra m d a en erji ve m o m e n tu m k o ru -
n u m u n a z a te n k e sin o la ra k sa h ip o ld u u m u z d a n , yle ik y e t ed eb ilir:
fizik i b ir n ic elik le etk in b i im d e c isim d e n so y u tla n m b ir t r e v ile m c isi
a r a s n d a b y le si tu h a f b ir b elirlem e y e, n e t r b ir fa y d a s o lu rs a o lsu n , n i
in g erek v a r ?121-71 B una y a n t v erm ey e g irim e k ve n erm e y i d a h a m a k u l
h a le g etirm ek ze re den ey e b a v u ru lm a s g erekir. (Bu t r sa m a g r
n m l b ir n erm e teki t r l pek de k u v v etli olam az!) A y rn tl d en ey sel
k o n u la r b u r a d a ele a lab ilec e im e y le r deil f a k a t d e v a sa m ik ta rd a k i d e
n ey sel k a n tn o rta y a k o y d u u a s l n o k ta fre k a n s ve en erji a r a s n d a v a r
o la n d o la y sz b ir ilik i ve b u n a b a l o la ra k d a lg a s a y sy la (dalga b o y u
n u n te rsi) m o m e n tu m a r a s n d a k i ilik id ir; d a h a s ilik ile rin t m o lg u la rd a
e v re n se l o ld u u g r n r. B unun "pa = ift3 /3 x a"yla o la n b a la n ts n
21.5te g receiz. Bu a ra d a , en e rji ve m o m e n tu m u n g er ek te b u t r b ir

S [21.5] Bu Schrdinger denklem ini, sa b it b ir N ew tonc V = m g z ktleekim alanndaki m kt-


leli b ir parack d u ru m u n d a ak biim de zn. (Buradaki m dnya yzeyi zerindeki yk
seklik ve g aaya doru olan ktleekim ivm esidir.)
i [21.6] X - x, Y = y, Z - z - l / 2 t 2g, T = t koordinatl se rb est d sistem ine geerek a l tr
m a [21.5]'teki S chrdinger denklem inin \p= ei(^nt 9 +mrzfl>^ dalga fonksiyonuyla birlikte
ktleekim alan n d an yoksun d u ru m a dn t n gsterin. Bu bize, E in stein 'n edeerlik
ilkesin in [bkz. 17.4) ku an tu m sistem lerine uygulanm haliyle ilgili olarak ne syler?
(21.9'a dikkat edin.)
/ [21.16] 16'ya bal altrm a:
^ftlog2arpannn nasl gerekelendirildiini grebiliyor m usunuz? Y an m r bozunm a
olaslnn y a n y a inm esi iin gerekli zam andr.
M [21.7] H ku an tu m H am ilton b ir telem e deim ezliine sahip olduunda, x 3 konum dei
keninden bam sz olm ak zere diyelim , ilgili p3 m om entum unun, p3 ilem cisinin d /d t z a
m an akyla deim eli olm as an lam n d a korunduunu gsterin. Bu deim e zelliinin n i
in korunum u ifade ettiini ileriki yorum larn nda aklayn.
"d alg al" ilik iy e sa h ip o ld u u n a in a n m a y a ilik in b a z d en ey sel n e d e n le re
gz a ta lm .

21.4 Kuantum kuramnn deneysel ardalan


Bu t r ilik in in b elk i de en d o la y sz g r n m k ris ta l y a p l m a lz e m e
le rd e o rta y a kar. Bu t r y a p la r d a k r is ta lin ato m ik d z e n le m e le rin d e
u z a m s a l b ir p e riy o d ik o lu a sa h ip o lu ru z. C. J . D av isso n ve L. H. G erm er
(1927) ta ra fn d a n g e r e k le tirile n n l b ir d en ey d e g s te rild i i ze re u y
g u n b ir b a la n g 3 -m o m e n tu m seim in e sa h ip e le k tro n la r b u t r b ir m a l
zem eye d o ru f r la tlr s a b u d u ru m d a m alze m e d en b e lirli ok zel a la rla
sa p m a g ste re re k g e e rle r (ya d a y a n s rla r). Bu y n ve a la rn , k r is ta l k a
f e sin in p e riy o d ik d o a sy la ilik ili o la ra k , b e lirg in b i im d e gelen y a d a a y
rla n 3 -m o m e n tu m la ra b a l o ld u u b u lu n u r. Bu deneye d a y a l s o n u la rn
ak b ir an lam , e le k tro n la rn 3 -m o m e n tu m la ry la p e riy o d ik y e r d e i tir
m eye ilik in u za k lk a r a s n d a te rs o ra n tl k e sin b ir ilik i b u lu n m a s d r;
bkz. ekil 21.2. A yns d i e r t rd e k i p a r a c k la r i in de g e erlid ir. S onu, p
m o m e n tu m lu b ir p a r a c n , b ir d a lg a g ib i p e riy o d ik b ir ey o lm a sn n g
r lm e sid ir. B u ra d a p a r a c n A d a lg a b o y u y la p m o m e n tu m u a r a s n d a
te rs lik d en k lem i u y a rn c a e v re n se l b ir (h = 2nh P lan c k s a b itin i ieren)

b a n ts sz k o n u su d u r.
p m o m e n tu m u n a sa h ip b ir p a r a c k la ilg ili X d a lg a b oyu, 1923 y ln d a
m a d d e b i im li t m p a r a c k la rn s tte k i d en k lem le v e rile n b ir d a lg a b o
y u y la b irlik te d a lg a b e n z e ri b ir d o ay a sa h ip o ld u u n u ilk o la ra k ile ri s
re n so n d ere ce n g r l F ra n sz a r is to k ra t ve fizik isi P re n s Lois de Brog-

e k 2 1 .2 D a v is so n -G e rm e r d e n e y i.
p 3 - m o m e n tu m lu b ir e le k tr o n h u z
m e s i p e r iy o d ik b i im li k r ista l
y a p d a k i b ir m a d d e y le k a rla r.
S a lm a y a d a y a n s m a a to m b i im li
d iz ilim e le k tr o n la rn k iy le , b u n la r,
h 'n in P la n c k s a b iti o ld u u i = h / p
u ya rn ca , p m o m e n tu m u n u n b y k
l y le ili k ili b ir A d a lg a b o y u n a
sa h ip d a lg a la r ola ra k d e e r le n d i
r ilm e k zere, e le ti in d e o rta y a
kar.
lie 'n in a rd n d a n d e B roglie d a lg a b o y u o la ra k a d la n d rlr. D ah a s p a r a
ck g relili in g e re k lilik le riy le u y u m lu o la ra k (bkz. 18.7) a y rc a b ira z d a n
geleceim iz
E = hv = 2nhv

P lan c k d en k lem i ta ra fn d a n , k en d in e a it E e n e rjisi b i im in d e v e rile n b ir v


fre k a n s n a d a sa h ip o lm a ld r .121-81 K endi d u ra a n e r e v e sin d e p a r a c n
e n e rjisi, ^ d u ra a n k tle o lm a k ze re, E in s te in 'm E = ^ c 2's id ir , b y lece o
Hc2/2 n h , d i e r b ir d ey ile n c 2/h , fre k a n s y la e s a s l b ir b i im d e ilik ilid ir.
Bu t r d n m e b i im i s r a d a n b ir p a r a c n d a lg a b e n z e ri d a v ra n
g ste rd i i s o n u c u n a , b u d a v ra n , p a r a c n d u ra a n k tle siy le P lan ck
ve d e B roglie d e n k le m le rin c e b e lirle n m i e v re n se l b ir ilik iy e sa h ip olm ak
zere, yol a t. B u n u n la b ir lik te nceki iki on y ld a b u n u n b ir k a r t, b a
la n g ta s a f b i im d e d a lg a b e n z e ri o la n k a v ra m la rn , te m eld e n b ile
e n le ri o la ra k (19.2'den an m sa y n ) M a x w e ll'in titr e e n e le k trik v e m a n
y etik a la n la rn n , y in e P lan c k ve de B roglie d en k lem leriy le u y u m lu e k il
de, a y rc a p a r a c k l b ir d o ay a da sa h ip o ld u k la r g ste rile re k z a te n o r
ta y a k o n m u tu . B u n a ilik in en ik n a ed ici k a n t, ilk o la ra k 1887'de H ein-
ric h H ertz ta r a f n d a n g zlen e n ve 1902'de P h ilip p L e n a rd ta ra fn d a n g s
te rile n en k a rk g r n m le ri E in s te in ta r a f n d a n 190 5 'te n p a r a c k
ta b lo s u k u lla n la ra k h a r ik a b i im d e a k la n a n fo to e le k trik etfcisiydi.
(E in ste in 'a 1921 y ln d a N obel dl k a z a n d ra n g relilik k u ra m deil
b u ydu!) F oto e le k trik etk i, g ere in ce y k sek v f re k a n s n a sa h ip o la n k
u y g u n b ir m e ta lik m a lze m e z e rin e g n d e rilip e le k tro n y a y n m n a n e d e n
o ld u u n d a o rta y a k ar. D olanklk, y a y la n e le k tro n la rn e n e rjisin in t
m y le (v fre k a n s s a b it k a b u l edilen) n id d e tin e b a l o lm a m a s g e r
e in d e n k a y n a k la n r. B ir d a lg a ta b lo s u n d a , id d e t n e k a d a r b y k se d
a r f rla tla n e le k tro n la rn o k a d a r fa z la en erjiy e s a h ip o lm a s b ek len ir.
Bu g erek lem ez (aksine id d e t d a h a b y k o ld u u n d a d a h a fa z l a e le k t
ro n d a r kar). E in s te in b u n u n , b ire y se l e n e rjile ri P la n c k 'm E =
h v 'sin ce v e rile n a y rk s p a r a c k la r b i im in d e re sm e d ilm e si te m elin d e
a k lad ; b ylece f r la tla n h e r elek tro n , b u t r b ir fo to n ta ra fn d a n tek il
b ir a to m a a rp m a n n so n u c u o la ra k k a b u l ed ilir. E in s te in P la n c k 'm d e n k
le m in i, d a h a s o n r a zellikle, b a la n g ta k u k u c u A m erik al d en e y ci Ro-
b e r t M illik a n ta r a f n d a n 1916'ya k a d a r o la n y lla r d a d o ru la n a n b a z ta h
m in le rd e b u lu n a ra k o ld u k a e tk ili b i im d e k u lla n d .

S [21.8] zel greliliin gerekliliklerinin, Planck'm E = /vsinin niin de Broglie'nin p =


hA_1'inden tretilmesine olanak saladn grebilir misiniz bakn. p u c u : Dalgann kendisi
boyunca sabit bir deer ald M'deki hiper dzlemlerin paraca ilikin 4-hza Lorentz-or-
togonal olduunu varsayabilirsiniz.
ekil 21.3 Kara cisim nm , (a) "Kara" boluk ierilm i olan nm n stlm evresiyle
T scaklnda sl dengede olm asn garanti eder, (b) V erili b ir T iin her b ir v fre
kansndaki / iddeti, v 'y e ilikin b elirli b ir fonksiyondur. Srekli eri Planckn nl
2 /v 3/ ( e ',v/tr - l ) " 1 denklem iyle verilen (h v e k srasyla Planck ve Boltzmann sabitleri
olmak zere), gzlenm i olana aittir. Kesik izg ili eri nm n klasik dalgalar biim inde
ele alnd, kk v 'le r iin Planck denklemine yaklaan fakat byk v 'le r iin raksayan
Rayleigh-Jeans denklemine, / = I k T v 2, aittir. Noktal eri nm n klasik paracklar b i
iminde ele aln d W ien yasasn, / = 2 /v 3e~',v/*T, gsterir.

A sln d a n b u k u a n tu m m e k a n ik se l p a r a c k l d o as k e n d in i za te n
b ir m ik ta r d a h a e rk e n d e n o rta y a ko y m ay a b a la m t. Bu, M ax P la n c k 'n
k u a n tu m d e v rim in i b a la tt 1900 y ln d a y d . B unu, t m b e lirli b ir T s
c a k l n d a tu tu la n (bkz. ekil 21.3a), k e n d in e a it m a d d e se l "k a ra "5 e v re
siy le d en g e h a lin d e k i ele k tro m a n y e tik n m la ilg ili o la n so n d erece k a y
da d e e r k a ra c isim n m a n a liz in i s u n a ra k g e r e k le tird i. ekil 21 .3 b '-
de, zg l I id d e ti i in v fre k a n s n n b ir fo n k siy o n u o la ra k , k (scak l n
l ld b irim le rle ilgili; kr. 27.3) B o ltzm an n s a b iti o lm ak zere, iz il
m i o lan
2h v 3
ghv/kT _

(doru) d en k lem in i elde etti.


P la n c k 'n d e n k le m in in gzlem lerle m k em m el b i im d e u y u tu u g r
l r. P la n c k 'ta n nce k a ra cisim sp e k tru m u n u n d o as b ir gizem d i. E le k t
ro m a n y e tik n m a ilik in t m y le d a lg a b i im li ta b lo , k k v 'le r i in
is a b e tli f a k a t b y k v 'le r sz k o n u su o ld u u n d a id d e tin so n su z a r a k s a
d p a ra d o k s h a lin d e k i / = 2k T v 2 R a y le ig h -J e a n s d en k lem in e yol a m t.
In m sa n k i b ir k la sik b i im li p a r a c k la r b a n y o s u y m u g ib i ele a lm a t e

5 "Kara" terimi burada nm evreleyen cismin (mmkn olduunca yakn biimde) tmyle
sourucu doasyla ilgilidir. Bu ilk deneylerde nm iermek zere, i hacmi darya ba
layan olduka dar bir akla sahip, neredeyse tmyle kara bir kresel boluk kullanld.
Bununla birlikte evreleyen cisim scaklk nedeniyle akkor haline olabilir ve pek de kara g
rnmeyebilir.
m e lin d e b ir "gerek elen d irm e" v e rile b ile n , b y k v 'le r i in is a b e tli o lan
b e lirg in b ir gelim e VVien'in / = 2h v 3e~hv^kT n e rm e siy d i. P la n c k 'n k en d i
d en k lem in d e g r n d h a liy le , so n d erece u fa k d e eri y a k la k
6 ,6 2 x l0 -34 J o u le sa n iy e o la ra k b u lu n a n h n iceli i k e n d isi ta r a f n d a n D o
a n n y e n i b ir d o al s a b iti (artk P la n ck sa b iti o la ra k a d la n d rlm a k ta d r)
o la ra k n erild i. P lan c k d e n k le m in i elde etm ek z e re k e n d isin i, e le k tro
m a n y e tik sa ln m la rn y a ln z c a , a y rc a 23.7'de g eleceim iz (k u an tu m m e
k a n ik se l o la ra k doru) B o s e -E in ste in is ta tis ti in in a r tc b i im d e h a
b e rc is i d u ru m u n d a k i "lgn" b ir is ta tis tik s e l h e s a p la m a y b e n im se d i i
s tte k i
E = hv

den k lem i u y a rn c a , s a lm m n v fre k a n sy la d o la y sz b i im d e ilik ili o lan


b e lirli E en erji d e m e tle ri h a lin d e so u ru lu p y a y la b ild i in e ilik in g r e
z o rla n r b u ld u .
B u ra d a k i fiziki k a rk lk , ele k tro m a n y e tik e tk ile r, h e r n e k a d a r a r tk
p a r a c k ze llik lerin e s a h ip g r n se le r de z a m a n n d a y a ln z c a d a lg a la r
o la ra k d n ld n d e n , b ir k ris ta lle k a r la a n e le k tro n la r d u ru m u n d a -
k in in d i e r t rl s y d . P lan c k s a b itin in D irac b i im in i k u lla n a ra k
E = 2ntv o ld u u n u b u lu ru z ; b ylece v -1 s a ln m n m z a m a n p e riy o d u , d a l
ga boyunu m o m e n tu m la ilik ile n d ire n daha ncek i d en k lem im ize
U = 2 n h /p ) k a rlk gelen d en k lem i, d i e r b ir d ey ile v _1 = I n h /E 'y i s a
la r. B u g n lerd e P lan c k b a n ts n n (E instein, Bose ve d i e rle rin in ile rik i
n g r le rin i izleyerek) y a ln z c a "e le k tro m an y e tik a la n sa lm m la r" y la d e
il f a k a t a y rc a , E in s te in 'n y a ln z k alm o rijin a l n g r le rin in k a b u l e d i
lir h a le g elm esi y lla r s rm o lsa da, g ere k " p a r a c k la rd a , M axw ell
e le k tro m a n y e tiz m a sn n fo to n la r o la ra k a d la n d rd m z k u a n ta s y la d a
ilg ili o ld u u n u an ly o ru z . Foto e le k trik etk in in b u b a a r la r n izley en
d o ru la m a la r a r a s n d a k i b iri, A rth u r C o m p to n 'n (1923) y k l p a r a c k
la rla k a r la tk la r n d a fo to n la rn a s ln d a , 1 8 .7 'n in g relilik i d in a m i iy
le u y u m lu biim d e, ta m o la ra k k tle siz p a r a c k la r g ib i d a v ra n d n g s
te re n k ritik d en e y iy d i (bkz. 25.4, ekil 25.9). B u ra d a n h a re k e tle en erji ve
m o m e n tu m u n ik isi de (enerjiyle ilg ili z a m a n a a it ve m o m e n tu m la ilg ili
u z a y a ait) b ir p e riy o tla te r s o r a n tl b i im d e , b u p e riy o t h e r z a m a n 2nh b i
im in d e leklenm ek ze re, ilik ilid ir.
P a r a c k la rn d a lg a o la ra k ve d a lg a la rn p a r a c k o la ra k d a v r a n a b il
m e si g ere iy le y z le m e z o ru n lu lu u m u z a ilik in en ik n a ed ici (ve en iyi
bilin en ) n e d e n le rd e n b ir i ift- y a r k d e n e y id ir .6 B u ra d a b ir p a r a c k k a y

6 Bu deneye ilikin aklamalarmda, temel noktaya aklk kazandrmak zere tm pratik


zorluklar bir kenara brakp durumu idealize etmekteyim.
n a n a ve b ir alg la y c e k ra n a sa h ib iz . K aynak ve e k ra n a r a s n d a , o ld u k a
d a r b ir ift p a r a le l y a r a sa h ip b ir engel b u lu n u r; bkz. ekil 21.4a. E k ra n a
d o ru b ir se fe rd e b ir p a r a c n y a y ld n v a rsa y a rz . B ir y a rk a k ve
d i e ri k a p a l o la ra k b a la r s a k b u d u ru m d a e k ra n d a , k a y n a k ta n g elen p a r
a c k la r k e n d isin e a rp t n d a h e r se fe rd e b ir a d e t o lu a c a k e k ild e ra s g e
le b ir n o k ta r n t s g r lec ek tir. r n t id d e ti (en b y k n o k ta y o u n
lu u a n la m n d a ), b ek len e ce i zere, k a y n a y a r a b a la y a n d zlem e y a
k n b ir m erk ezi e r it te en y k se k o lu r ve m e rk e zi e r itte n iki y n e d o ru
d a d z e n li b i im d e a z a lr (ekil 21.4b). Bu r n t , d en ey d i e r y a r n ak
o ld u u e k ild e y a p ld n d a d a so n u o la ra k ay n o lu r (ekil 21.4c). B u ra
d a k a rk lk sz k o n u su deil f a k a t d en e y a r tk h e r iki y a rk d a a k o la
ra k b ir kez d a h a g e r e k le tirilirs e s r a d b ir e y o rta y a kar; b kz. ekil
21.4d. P a r a c k la r e k ra n z e rin d e h l h e r se fe rd e b ir n o k ta o lu tu r u r f a
k a t im d i p a ra le l id d e t b a n tla r n a ilik in d a lg a l b ir g ir iim r n t s sz
k o n u su o lu r. H a tta k a y n a k ta n g elen p a r a c k la rn e k ra n z e rin d e a s la u la
a m a d k la r b lg e le r o ld u u n u , y a ln z c a b ir ya d a d i e r y a rk a k o ld u
u n d a p a r a c k la rn o b lg e lere m k em m el b i im d e m u tlu o la ra k u la a
b ilm e le ri g er e in e k a r n , g r r z . P a r a c k la r e k ra n z e rin d e k i s a p ta n
m k o n u m la ra h e r se fe rin d e b ir a d e t o la ca k e k ild e u la s a d a ve b ir p a r
a c n e k ra n la b u lu m a s n a ilik in h e r o lay k a y n a k ta k i b e lirli b ir p a r a
ck y ay m a o la y y la b e lirle n e b ilse de p a r a c n k ay n a k ve e k ra n a r a s n d a
ki en g eld ek i iki y a rk la b e lirsiz k a r la m a s n d a i e re n d a v ra n , d a l
g a /p a r a c k b u k a r la m a s r a s n d a h e r iki y a r d a h iss e tm e k ze re, b ir
d a lg a n n k i g ib id ir. D ah a s, b u en acil a m a la rm z la ilg ili zel n em d e b ir
k o n u d u r, e k ra n z e rin d e k i b a n tla r d a k i b o lu k bize d a lg a /p a r a c m z n

ekil 21.4 (a) ift yark deneyiyle ilg ili dzenek. k i yark arasndan ekrana doru b ir se
ferde b ir elektron yaylr, (b) Sa taraftaki yark kapalyken ekran zerindeki rnt. (c)
Sol taraftaki ya rn kapal olduu ayn durum, (d) H er iki yark da akken giriim orta
ya kar. Ekran zerindeki baz blgelere, yarklardan b iri ya da dierinin kapal olduu
durumda ulalabilirken artk ulalamaz.
d a lg a b o y u n u n n e o ld u u n u s y le r ve b u A d a lg a b o y u a s ln d a p a r a c n
p m o m e n tu m u b i im in d e d a h a nceki ay n den k lem le, d i e r b ir d ey ile
A = 2 n h /p 'y \e v e rilir.

21.5 Dalga parack ikiliini anlamak


T m b u n la r k a ln k a fa l p h e c in in itira z e tti i g ib i de o la b ilir f a k a t
b u b iz i h l enerji m o m e n tu m la b ir ilem c i a r a s n d a k i s a m a g r n m l
s a p ta m a y y a p m a y a zorlam az! G erek ten y a p m a z fa k a t b iz e s u n u la n b ir
m u c iz e yi red d e tm em eliy iz. Bu ne m u c ize sid ir? M ucize, d en ey e d a y a l, d a l
g a la r n p a r a c k ve p a r a c k la rn d a lg a o ld u u y la ilg ili g e r ek le re ilik in
g r n te k i b u b y k s a m a lk la rn t m n n gzel b ir m a te m a tik s e l fo r
m a liz m i e risin d e , m o m e n tu m u n g er ek te "konum a g re t r e v alm a"y la ve
e n e rjin in "z am an a g re t re v alm a"y la b e lirle n d i i b ir fo rm a liz m i e ris in
de b ir le tir ile b ilir o lm a sd r.
Bu fo rm a liz m gizem li d a lg a p a r a c k ik ili in i a n la m a m z a n a s l y a r
d m eder? D a lg a /p a r a c m z ta n m la m a k zere, bize, u z a m v e z a m a n la
ilg ili s tte n e rile n n ic e lik te d a lg a b e n z e ri p e riy o d ik o lu a s a h ip k e n p a r
a c n b e r r a k b i im d e ta n m la n m b ir Pa 4 -m o m e n tu m u n u sa la y a b ile n
m a te m a tik s e l b ir k a v ra m a g ere k d u y ac a z. (Artk b y k h a r f P 'yi k u lla n
y o ru m n k b u b e lirli rn e k te p a r a c m z n sa h ip o ld u u a a k a b i
lecek b e lirli b ir "klasik" 4m o m e n tu m d e e rin e a tf ta b u lu n u y o ru m . "Ku
a n tu m 4 -m o m e n tu m u "n u h l b ir t re v ile m c isin c e ta n m la n r b i im d e
d n r z .) Bu t r d o al b ir d a lg a b e n z e ri m a te m a tik s e l ilem ,

\p(xa} = e- ipxa/h

b i im in d e k i b e lirli u z a m z a m a n s a l b a m llk ta k i b ir d a lg a fo n k siy o n u


(bkz. 5.3) o lu r (bir d zlem dalga). Bu n icelik Pax a 'y 27rft'la b y t rs e k y i
n e k e n d isi h a lin e g e lir (sse 2ni ek ley ece in d en ifa d e e~2m = l 'l e a r p
lr). yleyse 27rft/P0'lk z a m a n s a l b ir p eriy o d ik li e ve x1- y n n d e ve d i e r
u z a m s a l y n d e de b e n z e r e k ild e , 27rft/P1'lik u z a m s a l b ir p eriy o d ik li e
s a h ip o lu r. Bu d u ru m s tte is te n m i o la n g e re k lilik le rle ta m o la ra k u y u m
lu d u r.
P eki a m a b u b e lirli ile m e zel o la n ey n e d ir? Bu,

k u a n tu m m o m e n tu m ilem c im iz e ilik in z v e k t r o la ra k a d la n d rla n


e y d ir. B u n u n a n la m b u ilem c iy i s tte k i p(xa)'ya. u y g u la rs a k y in e b a s it
b i im d e tp (xa) 'n m s a b it b ir k a tn elde edecek o lm a m z d r (6.5):
d d
i f t ^ / (x i) = iflQ ^ e~'Pbxb/h = Pae~'Rbxb/ h = Pa'p{xb).

Bu s a b it a r p a n n a s ln d a ta m o la ra k , d e n k lem im iz in sa h ip o lm a sn is te
d i im iz (klasik) Pa 4 -m o m e n tu m u o ld u u n a d ik k a t ed in . Bu n e d e n le \p(xa)
s tte v e rilm i o la n g ib i d o ru b i im e sa h ip o ld u u n d a , g izem li =
ih d /d x a k u a n tu m m o m e n tu m u m u z b u py e u y g u la n d n d a k e n d is in i k la
sik , k e s tirm e Pa m o m e n tu m u n a ev irir:

P a^ = Pa}l>'
fa k a t b u n u b a k a t r d u ru m la r i in y ap m az . stte k i j/j'nin, 4 -m o m e n tu m -
la ilg ili b ir belirli d e ere sa h ip o ld u u n u s y le riz ve o n u b ir m o m e n tu m
d u r u m u o la ra k a d la n d rrz . ans e se ri, k la sik e k ild e s a p ta n a b ilir b ir b e
lirli Pa m o m e n tu m u n a sa h ip s e rb e s t d h a lin d e k i b ir p a r a c , pa k u
a n tu m i le m c isin in Pa z d e e rin e sa h ip z v e k t r o la n b u /> d a lg a fonk-
siy o n u n c a ta n m la n r b i im d e d n m e k d u ru m u n d a y z . B elirli b ir k la sik
m o m e n tu m a sa h ip d a lg a fo n k siy o n la r a s ln d a y a ln z c a k u a n tu m m o m e n
tu m ile m c ile rin in z fo n k siy o n la r o la n la rd r.
1 3 .5 'te izg isel T ile m c isin e ili k in b ir z v e k t r k a v ra m n n , b u o n a
a it z d e e r o la ra k a d la n d rla n b ir A s k a le r n ic eli i i in T v = Xv o la ca k
e k ild e k i b ir v v e k t r olm ak zere, o rta y a k o n d u u n u an m sa y n .
1 3 .5 'te te m e l o la ra k s o n lu b o y u tlu v e k t r u z a y la r ve o n la rn d o ru sa l
d n m le rin e a tf ta b u lu n m a m z d n d a b u ta m o la ra k , T i le m c isi y e ri
ne \h d /d x a ve A y e rin e Pa 'n n k u lla n ld b u r a d a sa h ip o ld u u m u z d u ru m
d u r. B u ra d a o la s r/<(xa) 'la r a ilik in W v e k t r u z a y y la ilg ile n iy o ru z ve b u
b ir s o n s u z b o y u tlu v e k t r u za y o la c a k tr. (Bu b ir v e k t r u z a y d r n k
x a fo n k s iy o n la rn b irb irle riy le to p la y a b ilir ve b u fo n k siy o n la r s a y la rla
a rp a b iliriz ve h e r d u ru m d a y a ln z c a y en i x a fo n k siy o n la r eld e ed eriz.
S onsuz b o y u tlu d u r n k rn e in , s tte ele a lm a k ta o ld u u m u z b e lirli
t rd e k i t m fo n k siy o n la r, Pa'y a ili k in so n su z sa y d a fa rk l seim iin , iz
g ise l o la ra k b a m s z d r .)12191
z v e k t rle r (ya d a k u a n tu m m e k a n i in d e sk lk la a d la n d n ld g ib i
z d u r u m la r ) k u a n tu m fo rm a liz m in d e k ilit b ir ro l o y n ar. K u an tu m m e k a
n i i d ilin d e d e iik ile m c ile r (ele a lm a k ta o ld u u m u z pa = ih d /d x a g ib i
ya d a d a h a so n ra ele a lac a m z k o n u m y a d a a s a l m o m e n tu m g ib i d i
erleri) d in a m ik b i im li d e ik e n le r o la ra k a d la n d rlr. B a la n g ta b a s it
o la ra k , t m ile m c ile rim iz in en sa ta r a f n d a g lg eler i in d e k o n u m la n r
b i im d e d n d m z "g rnm ez fo n k siy o n " r o l n o y n a y a n p d alg a

-S [21.9] Niin? B urada izgisel bam szlk srekli toplam lar, dier b ir deyile integralleri
ierebilir.
fo n k siy o n u m u z a r tk k e s in o la ra k e tk in b ir ro l stle n m e y e b a ly o r. Onu,
s tte b e lirtild i i ze re fizik i sis te m e ilik in d u r u m b i im in d e d n r z .
B azen o (bu g er ek te n de, i in k u lla n a g e ld i im u z a y v e z a m a n k o o rd i
n a tla r b i im in d e k i b e lirli ta n m la m a la r n g e erli o lm a s n n g erek m ed i i
d a h a g en el b ir te rim o lm a sn a ram en) b ir d u r u m v e k t r o la ra k a d la n d
rlr. stte ele a ln a n 4 -m o m e n tu m d u ru m u n d a k i o ld u u g ib i b a z d in a
m ik b i im li d e ik e n le rin z d u r u m la r o b e lirli d in a m ik b i im li d e i
k e n le rin "b e lirli b ir deer" o la ra k a d la n d r la n eye s a h ip o ld u k la r d u
ru m la r d r v e z deer, d in a m ik d e ik e n in o d u ru m la ilg ili o la ra k sa h ip
o ld u u g erek "deer"dir.
M o m en tu m z d u ru m u m u z u b u n o k ta y a k a d a r zel g re lili in g e re k li
lik le riy le u y u m lu o la ra k t m y le 4 -b o y u tlu b ir u z a y z a m a n b i im in d e ele
a lm a k ta o ld u u m g e r e in e d e in ilm e lid ir. Bu d u ru m , (18.7'deki g ib i
Pa = ( , P) ve x a = (t,x ) o lm a k zere)
e - i Pax a/h _ e -iE t/fte iP-x/ft

if a d e s in in 121101 hem o nu P z d e e riy le b irlik te s r a d a n b ir u z a m s a l

3 -m o m e n tu m lu z d u ru m h a lin e g e tire n u z a m s a l b a m llk h em de o n u E


en erji z d e e riy le b irlik te S ch r d in g e r d en k lem in in b ir z m y a p a n za -
m a rsa l b a m ll i e rm e si a n la m n d a ta s a r r u f lu d u r . B u n u n la b irlik te ,
b ir b t n o la ra k S c h r d in g e r d en k lem i z a m a n u z a m sa l d e ik e n le rd e n
fa rk l b i im d e ele a lm a s a n la m n d a g relilik i b ir d ze n d e ild ir, yleyse
b u b l m n ile rik i ta r t m a la r n d a g relilik i o lm a y an a k la m a la ra d
n y a p m a m d a h a iy i o lu r.

21.6 Kuantum "gereklii" nedir?


Bu a y rn tl k o n u la rd a n b ir a n l n a u z a k la a lm ve t m b u n la rn b ize
"gereklik"le ilg ili ne sylem eye a l t n so ralm . D in am ik b i im li d e i
k e n le r "gerek eyler" m id ir? Ya d a g erek li i y a ln z c a d in a m ik b i im li d e
i k e n le rin (ya da d i e r ilem c ile rin ) z d e e rle ri o la ra k o rta y a k an g
r n te "k lasik b iim li" n ic e lik le re u la t m z d a m elde e ttik dem eliyiz?
A sln d a k u a n tu m fiz ik ile ri b u k o n u y la ilg ili ok a k o lm a y a m ey illi d e
ild ir. ou b e lirg in b i im d e "gereklik" k o n u s u n a y n elm ek le ilg ili o la ra k
b ile h u z u rs u z d u r. "P o zitiv ist" d u ru d e d ik le ri e y i k a b u l e ttik le rin i id d ia
e d e rle r ve "gerekliin" ne a n la m a g elm esi g e re k ti in i ele alm ay , b u t r
b ir a r a tr m a y "b ilim d" o la ra k d e e rle n d irip re d d e d e rle r. F o rm a liz m i
m iz d e so rg u la m a m z g erek en t m e y in b ir sis te m e so ra b ile c e im iz s o r u
la ra ilik in u y g u n y a n tla r v e rm e si ve b u y a n tla rn gzlem e d a y a l g e r
ekle u y u m g ste rm e si o ld u u n u id d ia ed e rler.
K u an tu m fo rm a liz m in d e k i, b ir k u a n tu m siste m iy le ilg ili h e rh a n g i b ir
e y in "g erekten" gerek o ld u u n a in a n m a m z g ere k irse b u d u ru m d a b e n
ce b u k u a n tu m g er ek li in i a k la y a n d a lg a fo n k siy o n u (ya d a d u ru m v ek
tr) o lm ak z o ru n d a d r. (Baka b a z o la s lk la ra d a h a so n ra , 29. b l m d e
y neleceim ; a y rc a 2 2 .4 ' n so n u n a d a bakn.) K endi b a k am "g erek
lik" s o ru n u n u n , zellikle k u a n tu m fo rm a liz m in in fizi in t m n d e ev re n sel
o la ra k g eerli o ld u u g r (pek ok fiz ik in in y a p a r g r n d gibi) b e
n im s e n irse , k u a n tu m m e k an i in d e a d re sle n m e k z o r u n d a o ld u u d u r n
k h e rh a n g i b ir k u a n tu m g erek li i sz k o n u su d e ilse h i b ir d ze y d e (bu
b a k ta t m d z e y le r k u a n tu m dzey i olm ak zere) h i b ir g erek lik sz
k o n u su olam az. B an a gre gerek li i t m y le b u b i im d e y a d s m a n n a n
la m yok. G eici y a d a y a k la k b ile o lsa fizik i b ir g erek lik k a v ra m n a g e
rek d u y a rz n k o n su z , n e s n e l ev re n im iz ve b u r a d a n d a b ilim in t m
d n c e li b a k la rm z h u z u ru n d a ylece u u p gider!
Peki yleyse, d u ru m v e k t r n d e n ne h a b e r? O n u gerek li i g s te rir
o la ra k k a b u l etm ek tek i z o rlu k n e d ir? N iin fiz ik ile r b u fe lse fi d u r u u b e
n im sem e k le ilg ili sk lk la a r iste k siz lik ifa d e e d e rler? Z o rlu k lar a n la
m ak z e re d a lg a fo n k siy o n la rn n d o a s n a ve b u n a ilik in fizik i y o ru m la
ra d a h a d ik k a tli b i im d e b a k m a k zo ru n d a y z.
ncelikle x/j = elP' x/,ft m o m e n tu m d u ru m u m u z u (u ygun lu k a d n a b u n u
t = 0 z a m a n n d a k a b u l ettim ) d a h a y a k n d a n inceleyelim . B u n u n h i b ir b i
im d e s r a d a n b ir p a r a c k g ib i y e re lle m e m i o ld u u n u b e lirte lim . O,
t m ev re n e e it b i im d e d a lm tr. "B ykl", k e n d is in e a it |elP*x/ ft|
m o d l y le l ld ze re u z a y n h e r y e rin d e ay n 1 d e e rin e s a h ip tir
(bkz. 5.1) O kur, te k il b ir p a r a c k la ilg ili o la ra k b u n u n u z a m sa l b ir y n d e,
y a ln z c a iy i ta n m l b ir m o m e n tu m la b irlik te e len d irm e k z e re sa h ip o lu
n a c a k tu h a f b ir ta b lo o ld u u n u d n m e k le ilg ili m a z u r g r lecek . T ekil
b ir n o k ta d a (en a z n d a n y a k la k olarak) y e re lle m i b ir ey b i im in d e k i
b ir p a r a c a ilik in s r a d a n ta b lo m u z u n b a n a n e geldi? B ir m o m e n tu m
d u ru m u n u n y a ln z c a b ir id e a lle tirm e o ld u u n u s y le y eb iliriz. "D alga p a
k etleri" o la ra k a d la n d r la n b ir b i im d e b e n z e r d u r u m la ra g e erse k (m
k em m el d ere ced e k e sin o la ra k ta n m la n m d e ilse de) ok iyi ta n m la n
m b ir m o m e n tu m a sa h ip o lm a k ta n y rta b iliriz . B u n lar, b ir y e rd e b y k
l k o la ra k k esk in b i im d e te p e y a p a n d a lg a fo n k siy o n la r ta r a f n d a n v e ri
lir ve u y g u n b ir a n la m d a m o m e n tu m a a it "n eredeyse" z fo n k siy o n d u r. Bu
t r d a lg a p a k e tle ri te k b o y u tta , b ir m o m e n tu m d u ru m u y la b ir e - *2 G au ss
ile m c is i y a d a d a h a u y g u n b i im d e (A, B ve C gerel s a b itle r o lm ak zere)
g en el b ir
Ae-BHx-cy

G au ss ile m c isin in a rp m n a lm a k y o lu y la ak b i im d e su n u la b ilir. Bu,


s tte k i ifa d e d e "tepe n o k ta s" x = C n o k ta s n d a m e rk e zle n m i, is ta tis tik te
ki iy i b ilin e n "an biim li" e rid ir (b u n a a it b ir g ste rim i in 2 7 .4 'tek i e
k il 2 7.5'e bakn). stte k i ifa d e d e C 'n in b ir k a r m a k s a y o lm a s n a izin
v erm ek y o lu y la k esin b i im d e ifa d e e d ile b ile n b u t r b ir a rp m a la r a k e l
d e e tti im iz d a lg a p a k e ti ilg i e k ic id ir .121111 A yrca ta m b o y u tlu u z a y d a
ki d a lg a p a k e tle ri de b e n z e r b i im d e , rn e in te p e n o k ta s k a rm a k y n d e
g ste rile n b ir ^ e B2^x2+y2+z^ e k lin d e k i G au ss ile m c isin i k u lla n la ra k
o lu tu ru la b ilir. H er b ir d u ru m d a , S -1 o n a ili k in d a lm n b ir l s n
s u n a r. A sln d a, "H eisen b erg b e lirs iz lik ilkesi" o la ra k a d la n d r la n eyi te-
m elley en , "neredeyse" b ir m o m e n tu m d u ru m u olm ay a n e d e re c e y ak n o l
d u u y la b a la n tl o la ra k d a lm n n n e k a d a r k k o la b ile c e in e ilik in
m u tla k b ir s n r b u lu n d u u n u s y ley en b ir te o re m m e v c u ttu r. B unu
21 . 11 'd e b ira z d a h a ak b i im d e greceiz.
im d ilik m o m e n tu m d u r u m la r ve d a lg a p a k e tle rin in g e r e k te n neye
b e n z e d ik le rin e ilik in d a h a iy i b ir ta b lo elde etm eye a la lm . B ir d alg a
fo n k siy o n u n u n k a rm a k d e e rli b ir d a lg a o ld u u n u ve "d alg al" k a ra k te
r in in z o ru n lu o la ra k b y k l n d e k i (ya d a id d e t) b ir s a ln m o la ra k g
r n m e s i g ere k m ed i in i a k lm z d a tu ta lm . B ir m o m e n tu m d u ru m u o la y n
d a "d alg al" k a ra k te re sa h ip o la n ey d a lg a fo n k siy o n u n u n a r g m a n (5.1),

(a) (b)

e k il 21.5 B ir p a r a c k d a lg a fo n k siy o n u : x fo n k siy o n u n a ili k in b i r k a r m a k fo n k siy o n


o la r a k \p. (a) B ir tirb u o n (p m o m e n tu m u n u n z fo n k siy o n u ) o la ra k g s te rilm i e~Px/h
m o m e n tu m d u ru m u , (b) B ir d a lg a p a k eti.

[21.11] stte g sterilen ifadede gerel C sa y sn n yerine (C ve D gerel olm ak zere) C + D


koyarak dalga p ak etin in frek an sn ve tepe nok tasn n konum unu bulun.
e k il 2 1 .6 p u za m sa l 3 -
m o m e n tu m u n b y k l o lm a k
ze re, h p " 1 b o lu k lu b ir m o m e n
tu m z d u r u m u y la ilg ili v erili
f a z d zle m le ri. (ekil 2 1 .2 'yle
k a rla tr n .)

d i e r b ir d ey ile b ir e m b e r e tra fn d a l lm o la ra k k a b u l ed ilen


Pa x a / h d r ; k a rm a k d zlem d ek i b irim e m b e r z e rin d e a lm a n e- lPaXa/h
K u an tu m k u ra m n d a d a lg a fo n k siy o n u n u n d e e rin e ilik in a rg m a n a
o n u n /a z o la ra k a d la n d rm a y a eilim liyiz. Bu fa z n o k a d a r d a "b ir o y a n a
b ir b u y a n a b k l r" b i im d e d a lg a l o lm a d n g r r z . ekil 2 1 .5 a 'd a
d a lg a fo n k siy o n u n u n b e lirli b ir y n d ek i b u d a v ra n n , o y n s a a d o
ru u z a k la a n b ir a y la izerek (resim d ek i x ekseni) ve ip d a lg a fo n k siy o
n u n u n a la b ile c e i d e e rlere ilik in k a rm a k d zlem i (resim d e g eri k a la n
u v e v ek senleri) g ste rm e k ze re o y n e d ik b ir d zlem a la ra k g ste rm ey e
a l tm (bylece re sim o d zlem d e k i p = u + i/y i izer). Bu n ed e n le , r e s
m im d ek i x y n o la a n u z a y d a k i g er ek b ir y n e k a r lk g e lir f a k a t u ve v
y n le ri o la a n u z a m s a l y n le r d e ild ir; o n la r d a lg a fo n k siy o n u n u n o la s
d e e rle rin e ili k in k a rm a k d zlem i g ste rm e k z e re o rta y a k o n u r. M o
m e n tu m d u ru m u m u z la ilg ili o la ra k d a lg a fo n k siy o n u n u n (resm im izin x
y n y le g ste rile n u z a m sa l y n d ek i p o z itif m o m e n tu m i in s a -e lli olan)
b ir tir b u o n o ld u u n u fa rk ederiz. ekil 2 1 .5 b 'd e b ir d a lg a p a k e tin e ilik in
ilg ili re sm i izdim . Bu g erili b ir tir b u o n a b e n z e r (bylece y a ln z c a b ir d e
recey e k a d a r iyi ta n m l b ir m o m e n tu m a s a h ip tir) f a k a t b u d u ru m d a b u
" tirb u o n lu k " h e r iki y n d e de a z a la ra k yok o lu r ve d a lg a fo n k siy o n u b e
lirli b ir a ra lk d n d a ok k k h a le gelir.
E lb e tte b u d a lg a la ra ilik in to p la m ta b lo y u elde etm ek z e re b u n u n ,
u z a y n b o y u tu n u n ta m a m n d a g er ek le m e k te o ld u u n u d n m e y e
a lm a k z o ru n d a y z . B unu y a p m a k z o rd u r n k u z a m s a l b o y u tla ra o l
d u u k a d a r k a rm a k d zlem e u y m a k z e re de iki ek b o y u ta (to p la m d a
be) d a h a g ere k du y arz! B u n u n la b irlik te , y a ln z c a s a b it f a z l d z le m le r i
d n rs e k i le r m o m e n tu m d u ru m u o la y n d a p ek de k t d e ild ir. B u n
la r, h e r b ir d zlem le so n ra k i a r a s n d a k i u za k l n , p (uzam sal) 3 -m o m e n -
e k il 2 1 .7 e k il 2 1 .4 'te k i 2 - y a n k d e n e
y in d e e k r a n a y a k la a n b ir e le k tr o n u n
d alga fo n k s iy o n u e k il 2 1 ,6'run
k a r lk l o la ra k h a f i f b ir a y la e il
m i ik i d z le m d a lg a s n n b ir
a k m a s o la ra k d e e rle n d irile b ilir.
F a zla r u y u tu u n d a (kesik iz g ile r b o
yu n ca ) ik is i b ir b ir in i g le n d ir e re k ,
e k r a n a u la m a y a ili k in e n b y k
o la sl o rta y a k a rr. B u m a k s im u m
la r n o r ta s n d a f a z l a r te r s tir ve b ir b ir
le r in i e le y e r e k e le k tr o n u n e k ra n a
u la m a o la sl n s fr la r .

tu m u n b y k l olm ak ze re, 2 n h /p o ld u u , m o m e n tu m y n n e d ik p a
ra le l d z le m le rd ir. B kz. ekil 21.6. Bu t r b ir a k la m a , b y le si e y le ri e
k il 21 . 2 'd e y a p ld ze re b ir k r is ta lle k a r la a n fo to n d a lg a fo n k siy o n u
ta b lo s u o la ra k d e e rle n d irm e k te fa y d a ld r. Bu a k la m a y a y rc a y a r k la
rn e k ra n d a n o ld u k a u z a k o ld u k la rn k a b u l e d e rse k ift y a rk d en e y i d u
r u m u n d a d a k u lla n a b iliriz ; by lece h e r b ir p a r a c n d a lg a fo n k siy o n u
n u , e k ra n n y ere l b ir b lg e sin e y a k la rk e n h e r b ir i (y a rk la rn e k ra n a o lan
b y k u za k l n e d e n iy le e s a s e n te k fre k a n sl b ir d zlem d a lg a s olan)
m o m e n tu m d u ru m u o lm a y a ok y a k n f a k a t y n le ri h a fif e fa rk l iki p a r
a n n to p la m n d a n o lu m u o la ra k d n e b iliriz . k i d a lg a , e k ra n z e rin
d ek i b a z y e rle rd e b ir b ir le r in i g le n d irirk e n d i e r y e rle rd e s tte a k la
d m z e re (ekil 21.4d'de) d a h a b y k ve d a h a k k id d e te s a h ip b a n t
la r v e re re k b irb ir le r in i eley ecek tir. Bu g eo m etriy i d z le m le rin u za y d ak i,
h e r b ir d a lg a b ile e n in in k e n d isin e a it fa z la ilg ili s a b it b ir d e e re s a h ip
o ld u u b lg e leri g ste rd i i ekil 2 1 .7 'd e g re b iliriz . B ylece h e r p a r a n n
b ire y se l o la ra k ay n id d e te s a h ip o ld u u n u v a rs a y a rs a k , faz d o ld u k la
r n d a yok o lu p faz i in d e o ld u k la rn d a b irb ir le r in i g le n d ire c e k le rd ir. Bu
b ize, g e r e k te n ift y a rk d e n e y in d e g zlen m i o la n id d e t b a n tla r n s u
n a r.
E v et evet, s a b rs z o k u r sylenm eye b a la y a b ilir f a k a t d a lg a la r ta m
o la ra k b y le d a v ra n r. D a lg a /p a r a c k la rm z n d a lg a /p a r a c k la r o lm a s
g ere iy le y zlem ed im ! D a lg a la rm n k a rm a k d a lg a la r o lm a s n a ilik in
g r n te k i o ld u k a n em siz s sle m e d e n a y r o la ra k t m y a p t m , d e
n iz d e k i s r a d a n d a lg a la r y a d a se s d a lg a la n ya d a k la sik b i im li e le k tro
m a n y e tik a la n la rd a n o lu tu ru la n M axw ell d a lg a la rn d a (radyo d a lg a la n ,
g r n r k , X - m la n , vb) o rta y a k a n b ir t r d a lg a g iri im in i a k la
m a k tr. B u n u n la b irlik te ik i y a n k d en e y in in , s r a r etm ey e y k m l o ld u
um , t m a n lam , d en e y in d a lg a ta b lo s u y la p a r a c k ta b lo s u a r a s n d a k i
b ir e lik iy i o rta y a k a rm a s d r. G erekten de byle; b u d en ey d e p a r a c k
d o a s n a ili k in en b e lirg in g r n m , b u k k a h b a p la r e k ra n z e rin e
m in ik i a re tle rin i, h e r se fe rin d e b ir a d e t o lm a k zere, b r a k tk la r n d a o r
ta y a k ar.

21.7 Bir dalga fonksiyonunun "holistik" doas


B u ra d a v u rg u la n m a s g erek en b ir ey sz k o n u su d u r. D alg an n y erel
id d e ti b e lirli k ritik b ir de ere u la t n d a e k ra n z e rin d e a n b e a n m in ik
b ir b en e in o rta y a k t y a d a d a h a ok, e k ra n z e rin d e g r n ec ek m in ik
b en ek o la sl n n d a lg a n n id d e ti a r tt n d a a r tt d n le b ilir. y i d e
nem e! B u n a k a r n s tte k i (idealize ed ilm i haldeki) ift y a rk d en e y in d e
a k la d m ze re b u ilem e y ec ek tir. nk b u y aln zc a, te k il y e rle rd e k i
tek il o la s lk la r k o n u su o lsa y d , b a z e n e k ra n z e rin d e , k a y d a d e e r id d e
tin b u lu n d u u o ld u k a ay r k o n u m la rd a iki b e n e in g r n m e sin i, k a y n a k
ta k i te k il b ir p a r a c n y a y n m n a k la y a n y a ln z c a b ir d a lg a fo n k siy o
n u y la b irlik te , beklem em iz g ere k ird i. Z orluk, p a r a c k la rm z n e le k tro n la r
g ib i y k l p a r a c k la r o ld u u n u d n rs e k d a h a b e lirg in h a le g e tirilm i
o lu r. nk, k a y n a k ta k i te k il b ir e le k tro n u n y ay n m e k ra n a u la a n b ir
ift e le k tro n e k lin d e s o n u la n a b ilse , y a ln z c a a ra s r a b ile b y le o lsa , b u
d u ru m d a y k k o ru n u m u y a s a s n n i n e n m e sin e sa h ip o lm am z g ere k ird i.
Ayn d u ru m , k o ru n a n h e rh a n g i b a k a b ir p a r a c k "k u a n tu m sa y s" n d a
da, rn e in n tr o n la r k u lla n m a m z g ere k sey d i b a ry o n k o ru n u m u n d a
(25.6) o ld u u gibi, g e e rlid ir .121121 Bu t r k o ru n u m d d a v ra n d e v a sa
b o y u tta k i d en e y se l k a n tla b y k u y u m a z lk g ste rir. Y ine de e le k tro n ve
n tro n la r, az nce a k la d m ift y a rk d en e y in d e k i d a v ra n la s o n u la
n a n t r d e z g iriim g ste rir!
yleyse d a lg a /p a r a c a n la m a d a ta m o la ra k h i b ir y e re g elm i olduk;
b a z k z g n o k u rla r h a k l b i im d e a r ta n b ir sa b rs z lk i in d e k e s in lik le i t i
ra z ed ecek tir! S a b re d in l tfe n , d a lg a fo n k siy o n la rm z y o ru m la m a y b iti r
m edik. D alg a n n t m n y a ln z c a te k il b ir p a r a c a k la r b i im d e (ya
d a p a r a c k "olarak") d n m e k zo ru n d a y z. B elirli b ir a n la m d a o, ek ra n
z e rin d e k i d e iik y e rle rd e o rta y a k ac ak b ir b en e k o la sl n b e lirle se
de b u o la slk y a ln z c a o te k p a r a c k la ilg ilid ir. Bu y o ru m , d a lg a fo n k s i
y o n u n u y erel b i im d e , e k ra n z e rin d e b u lu n a n h e r a y r y erd e k i b ir b en ek

S [21.12] Bu t r ift benekli b ir grnm olaslnn bylesi b ir tablo uyarnca, dalga fonksi
yonu id d eti biim indeki benek grnm olasl yasas ne olu rsa olsun, son derece m m
kn olm as gerektiini gsterin. pucu-, E kran, h e r birindeki benek grnm olasl eit
olacak ekilde ikiye bln.
o lu u m u o la sl n b a m sz o la ra k s u n a r e k ild e d n r s e k g eersiz
o la c a k tr. B ir d a lg a fo n k siy o n u n u b t n b ir ey g ib i d n m e k z o ru n d a
yz. B ir y e rd e b ir b en ek o lu m a s n a se b ep o lu rs a g rev in i y a p m d em ek
t ir ve b u b e lirg in y a r a tm a eylem i o n u n b a k a b ir y e rd e d e b ir b en e k o lu
tu r m a s n y a s a k la r. D alga fo n k siy o n la r b u n em li a n la m d a , k la sik fizik
te k i d a lg a la rd a n o ld u k a fa rk ld r. D alg a n n fa rk l p a r a la r, h e r b iri y o lu
n a u za k b ir b lg ed e n e o lm a k ta o ld u u n d a n b a m sz b i im d e d ev am ed en
y ere l r a h a ts z lk la r e k lin d e d n le m e z . D alga fo n k s iy o n la r k u v v etli
e k ild e y ere l o lm a y an b ir k a ra k te re s a h ip tir; b u a n la m d a o n la r t m y le
h o lis tik tir.
H a tta b u n o k ta y a , b ir e k ild e fa rk l b ir d en e y se l d u ru m la d a h a g l
b i im d e u la la b ilir. Bu bize, b ir d a lg a /p a r a c a ili k in d a lg a p a k e t t a b
lo s u n u n , p a r a c k b e n z e ri k u a n tu m d a v ra n n k e n d i b a n a a k la m a k ta
o ld u k a y e te rsiz k a ld n so n d ere ce ak h a le g etirm e ek a v a n ta jn a d a
s a h ip tir . T p k nceki g ib i b ir p a r a c k k ay n a o ld u u n u d n e lim . Bu
k a y n a n y a ln z c a b ir te k p a r a c k y a y d n v a rsa y a c a z . B ir ift y a r a
sa h ip b ir engel k u lla n m a k y e rin e p a r a c n yo lu z e rin d e h u z m e a yrc
o la ra k a d la n d rla n b ir e y o ld u u n u v a rsa y a c a z . P a r a c m z b ir fo
to n o la ra k d n m e k h a y a l g c m ze y a rd m c o lu r ve h u zm e ay rc n n
fo to n d a lg a p ak e tim iz i d e rin b i im d e u z a k la trlm iki p a r a y a b lm e si
g ere k en b ir t r "yar g m le n m i a y n a "7 o ld u u n u h a y a l ed e b iliriz . K av
r a y a ilik in ak lk i in g elin zih n im iz d e "d eney"im izin y ld z la ra ra s
u z a y d a g e r e k le tirild i in i c a n la n d ra lm (ve o k u r b u r a d a b ira z c k d a o lsa
p r a tik o lm a y a n h i b ir ey n erm e d i im e d ik k a t e tm e lid ir; rn e im iz y a l
n z ca , k u a n tu m m e k a n i in in o la a n s t k o u lla r a ltn d a k i ok te m el b az
n g r le rin i g ste rm ey e h iz m e t edecektir). D ilersek fo to n a a it d a lg a fo n k
s iy o n u n u , k a y n a k ta n d e rli to p lu k k b ir d a lg a p a k e ti b i im in d e k an
f a k a t h u zm e a y rc y la k a r la tk ta n s o n ra k e n d isin i, d iy elim ki b irb irin e
d ik y n le rd e , b ir d a lg a p a k e t p a r a s h u zm e a y rc d a n y a n s tla c a k ve d i
e r d a lg a p a k e t p a r a s o n u n i in d e n a k ta rla c a k b i im d e ik iy e b lecek b ir
e k ild e h a y a l e d e b iliriz (ekil 21.8). T m d a lg a fo n k siy o n u b u iki p a r a n n
to p la m d r. s te rs e k fo to n a a it d a lg a fo n k siy o n u n u n fo to ra f le v h a s y a d a
b a k a t r b ir a lg la y c y la d u rd u ru lm a s n se m e k ten nce b ir yl b o y u n ca
b ek ley e b iliriz . A rtk ik i p a r a b irb ir in d e n ok u z a k ta o la c a k tr fa k a t b ir b i
r in d e n 1,4 k y ln d a n d a h a fa z la b ir u z a k lk la a y r (iki fa rk l u z a y lab o -
ra tu v a rn d a ) b u lu n a n ik i m e s le k ta a sa h ip o ld u u m u h a y a l ed e b ilirim .

7 Kesinlie sa h ip deneylerde, bylesi b ir e y in gerek b ir gm lem e ierm esi olas deildir


fa k a t o, ince b ir saydam m alzem enin iki ta ra fn d a n y an stlan d alg alar arasn d ak i giriim
etk ilerin i k ullanr.
W e k il 2 1 .8 l len b ir d a lg a
f o n k s iy o n u n u n yerel o lm a y a n
' p d o a sn g s te r e n k u r a m sa l b ir
u z a y d en eyi. F o to n a ili k in d a l
/
S 1 * g a fo n k s iy o n u k a y n a k ta n d erli
to p lu k k b ir d a lg a p a k e ti
11 o la ra k k a r f a k a t h u z m e
a y r c y la k a r la tk ta n so n r a
II* b ir k y l u z a k lk ta k i D v e E
K aynak
a lg la y c la rn a b ir y l so n r a
JL
JjVkyu,* u la m a k ze re ik iy e b l n r. D
H uzm e ayrc v Alglayc ve E 'd e n y a ln z c a b iri fo to n u
3 ) E k a y d e d e b ilir.

H er b ir m e sle k ta m a y r b ir alg la y c y a s a h ip tir ve h e r n e k a d a r iki d a lg a


p a k e t p a r a s n n h e r b iri a rtk b ire y se l o la ra k nem li b i im d e d a n k h a
le g elm i o lsa d a m e s le k ta la rm n ik isi de d a n k d a lg a p a k e tin i to p la y p
k en d i a lg la y c la rn a o d a k la y a n p a ra b o l b i im li b y k b ir e r y a n s tc a y
n a y a s a h ip tir . K u an tu m m e k an i i n e o la c a n syler? O, a s ln d a fo to n u
m e s le k ta la rm d a n b iri ya d a d i e rin in a lg la y a c a n fa k a t ik is in in b irlik
te a lg la y a m a y a c a n syler. Bu, k la s ik b ir d a lg a n n y a p a c a b ir ey d e
ild ir. ki m e sle k ta m n 1,4 k y ln d a n d a h a fa z la u za k o ld u k la rn
an m sa y n . G relilik a r a la r n d a n 1,4 y ld a n d a h a az s re d e h i b ir s in y a lin
g eem ey eceinde s r a r ld r (17.8); y in e de b ir d a lg a p a k e ti p a r a s n n b ir
fo to n o rta y a k o y m a s gerei, k a rlk l b i im d e , 1,4 k y l u z a k ta k i d i
e rin in ay n eyi y a p m a s n n ler. Y aln zca b ir y llk b ir z a m a n d a h e r b i
rin d e n n e o ld u u n u ren irim ve y a ln z c a b irin e b ir fo to n u n u la t n g
r r m . H er m e s le k ta n e ri ti i d a lg a fo n k siy o n p a r a s , d a lg a fo n k siy o
n u n d i e r p a r a s n n n ey in p e in d e o ld u u n u "bilir" g r n r! Bu d en ey i
g e r e k le tird i im h e r se fe rin d e o n la rd a n b iri y a d a d i e rin in f a k a t ik is i
n in de d eil, fo to n a ld n b u lu ru m . K lasik b i im li h i b ir d a lg a etk isi,
d a lg a fo n k siy o n u n u n ik i p a r a s a r a s n d a g r n rd e k i b u "a n lk ile ti im i"
g er ek le tirem ez. K u an tu m d a lg a fo n k siy o n la r k la sik d a lg a la rd a n ylece
fa r k ld r .
Y ine d e p h e c i o k u r h l ik n a o lm a m o la b ilir n k fo to n h u z m e
a y rc d a b ir y n d e ya d a d i e rin d e g itm ey e ilik in seim in i b a s it e y a p
m s a b u t r h i b ir ile ti im gerekm ez. ok d o ru . stte k i d en e y se l d z e
n e in g ste rd i i ey b ir fo to n a ilik in p a r a c k b e n z e ri g r n m d r. F o
to n y e re lle m i ve p a r a c k b e n z e ri b i im d e k a la c a k s a b u d u ru m d a h a n g i
y ne g id ece iy le ilg ili k a r a r h u zm e a y rc d a v erilm i o lm a ld r. (Y erelle
m i b ir p a r a c k e z a m a n l o la ra k k y l s re le ri z e rin d e n u zatlam az!)
Bu t r d e n e y le r t m y le fo to n la rn u ra m a k z o ru n d a o ld u u e y ler o l
sa y d b y lece d alg a fo n k s iy o n la rn a gerek olm azd. B u n u n la b irlik te h u z
m e a y rc d a n o rta y a k tk ta n s o n r a fo to n z e rin d e g er ek le tirile b ile c e k
f a rk l d e n e y le r de m e v c u ttu r. Z avall m in ik fo to n u m u z , o r ta y a k m ak z e
rey ken , m e s le k ta la rm n o n a ilik in fa rk l b ir a ln y a z s ta s a r la m a d k la
r n n a s l b ile b ilir? H er b irin in , b ire y se l o la ra k fo to n u a lg la m a k y e rin e u
p la n h a z rla m o ld u k la rn d n n . D alga fo n k siy o n u n a a it k en d i p a r
a la rn a y r a y r d rd n c b ir k o n u m a y a n s tr la r ve y a n s tla n b u iki
p a r a fa z la d a n b ir y l so n ra e z a m a n l o la ra k ik in ci b ir h u zm e a y rc y la
k a r la r (ekil 21.9). O rad a, g elen h e r b ir d a lg a p a k e ti p a r a s b ire y se l
o la ra k ikiye a y rlr ve bylece b u h u zm e a y rc d a n o rta y a k a n b ir y a r,
b ir A a lg la y c sy la k a r la m a k ze re b ir yne ve o rta y a k a n d i e r y a r
d a b a k a b ir B a lg la y c sn a v a rm a k ze re d i e r yne g id e r. (Bu, iki m e s
le k ta m d a n h e r b ir in in b u lu n d u u a y r o rta m d a n gelen ik i d a lg a p a k e ti
p a r a s n n h e r b iri i in a y r a y r geerlidir.) T m yol u z u n lu k la r u y g u n
b i im d e ta m o la ra k a y a rla n m s a (hepsi e it diyelim ), b u d u ru m d a d ik k a t
ekici b i im d e , o rta y a k an fo to n u n a lg la y c la rd a n y a ln z c a b ir in i etk in -
le tire b ile c e in i, d iy e lim ki A, B deil, g r r z n k B 'd ek i d a lg a fo n k si
y o n u n u n iki p a r a s a r a s n d a y k c b ir g iriim sz k o n u su y k e n A 'd ak in d e
y a p c b ir g iriim m e v c u ttu r.
B ir fo to n a ilik in b t n y le p a r a c k l h i b ir ta b lo b u n u g e r e k le tire
m ez. D alg a /p a r a c k ik ili in e ili k in d a lg a g r n m n a k la m a k zere
a rtk d a lg a fo n k siy o n u k e sin lik le g ere k lid ir. F o to n ilk h u zm e a y rc sn
te rk e d e rk e n h a n g i m e sle k ta m a d o ru yol a la c a n a ili k in se im in i ok
ta n y a p m s a d i e r r o ta ilg isiz h a le gelir. Bu d u ru m d a so n u o la ra k fo to n
ik in c i h u zm e a y rc y a u la t n d a y a ln z c a b ir y n d e n gelm i o lu r ve y a A
y a d a B'ye u la m a k z e re h e r ik i y o ld a n d a g id e b ilir. A rtk o n u n B a lg la
y c sn a u la m a s n en g elley en g ere k li y kc g iriim e ili k in h i b ir o la slk
y o k tu r. K ayt y a p a n a lg la y c h e r za m a n A o ld u u n d a n , b u d u ru m , fo to
n u n ilk h u zm e ay rcy te rk e d e rk e n se im in i b a s it b i im d e y a p m o lm a
s olam az. F o to n u n k u lla n a b ile c e i a lte r n a tif r o ta la r n h e r ik is in in de fo
to n ta ra fn d a n ilk h u zm e a y rc d a n k in cisin e g e ii s r a s n d a e z a m a n l
o la ra k h is s e d ilm i o lm a s g e re k lid ir .8

K uantum m ekaniine ilik in de Broglie-Bohm kuram , Bohm ve Hiley, 1994, olarak anlan
aklam ada dalga ve parack grnm lerinin her ikisi d e asln d a ezam anl olarak koru
nur. B urada p arack seim ini asln d a huzm e ayrcda y a p a r fak at dalga h e r iki rotay da
ezam anl olarak incelem eye devam eder. Son huzm e ayrcya ulald n d a, parac A al
glaycsna ulam ak k o n u su n da b ilgilendirip onun B'ye gitm esini yasak lay an ey dalgadr.
Bu ilgin fa k a t "allm adk" (ve h l yerel olm ayan) bak asn 29.2'de deerlendirm eye
alacam .
e k il 2 1 .9 Y ld zla ra r a s b ir l e k
te k i M a c h -Z e h rd e r g iri im l e ri.
lk h zm e a y r c d a n o r ta y a
* II k m a s ze r in e b ir fo to n , e k il
2 1 .8 'd e k i d z e n le m e y e r in e d a lg a
t
f o n k s iy o n u k s m la r n n D v e E 'd e
b u lu n a n a y n a la r d a n ik in c i b ir
h u z m e a y r c s n a y a n s tla c a n
n a sl b ile b ilir ? B u k a r la m a s o n
ra s f o t o n u y a ln z c a A a lg la y c s
h isse d e b ilir.

E lb e tte , s tte a k la n a n a s tro n o m ik lekli b e lirli d u ru m la rm d a b


y k o ra n d a a r h a y a lp e re s t old u m . Bu t r b ir te m ele sa h ip h i b ir k u a n
tu m d e n e y in in g er ek te n y a p lm a d a k tr! te ta r a f ta n b u t r d en ey in
y e r te m elli v e rsiy o n la r, k y l y e rin e b elk i de m e tre u z u n lu u k u lla n la
r a k (so n u n c u su b ir M a c h -Z e h n d e r g iriim l e r o la ra k a d la n d r la n ey o l
m a k zere) sk lk la y a p la g e ld i ve k u a n tu m m e k a n i in in b e k le n tile riy le
a s la e liilm e d i. K ilit b ilm ece, b ir fo to n u n (ya d a b a k a k u a n tu m p a r a c
) k e n d isi z e rin d e ne t r d e b ir d en ey g e r e k le tirile c e in i o d en e y g e r
e k te n y a p lm a d a n nce b ir e k ild e "bilm ek" z o ru n d a g r n m e sid ir. K en
d in i, (ilk) h u zm e a y rc d a n a y rlrk e n "p a r ac k m o d u ''n a m y o k sa "d alg a
m o d u "n a m so k a c a n b ilm ey e ili k in n g r y e n a s l sa h ip o la b ilir?
K u an tu m k u ra m n n ile m e b i im i p a r a c a b u t r h e rh a n g i b ir n g
r v erm ek deil f a k a t b ir d a lg a fo n k siy o n u n a ilik in y erel o lm a y a n h o lis-
tik k a ra k te ri b a s it o la ra k k a b u l e tm e k tir. Y u k ard a k i d e n e y le rin ik isin d e
de d a lg a fo n k siy o n u n u ilk h u zm e a y rc d a ik i p a r a y a b l n m o la ra k
k a b u l e ttik ve d a lg a /p a r a c a ilik in p a r a c k b e n z e ri g r n m a lg la y
c d a y a ln z c a l m so n u o la ra k g e r e k le tirild i in d e o rta y a k t. l
m , d a lg a fo n k siy o n u n u n h o lis tik k a r a k te rin i p a r a c n h e r z a m a n y a l
n z c a te k b ir y e rd e o rta y a k m as, b ir k o n u m d a k i g r n m n n h e rh a n g i
b a k a b ir y e rd e k i e z a m a n l g r n m n y a s a k la m a s a n la m n d a ak h a
le g e tirir.

21.8 Gizemli "kuantum sramalar"


A rtk d a h a b y k b ir s o ru n b e lirm e k te d ir. B ir "lm " o lu tu ra n fiz i
ki d u ru m u n h a n g is i o ld u u n u n a s l b iliriz ? B ir p a r a c a ilik in , u z a y n
m e n z ili b o y u n c a o ld u k a fa rk l iki yne d a lm o la n b ir d a lg a b i im in
d ek i b u d a lg a fo n k siy o n u a k la m a sn m e m n u n e k ild e k u lla n a g e ld ik te n
so n ra , n i in b ird e n b ire b u n a ilik in , a lg la n m a s g e r e k le ir g erek lem ez
y e re lle m i b ir p a r a c k b i im in d e k i a k la m a y a d n m em iz g erek ir? Bir
k u a n tu m p a r a c y la ilg ili b u ay n t rd e k i tu h a f ta b lo , ift y a rk d e n e y i
m iz in e k ra n n d a k i a lg la m a y a ilik in o la ra k da, tp k ok u z a k la rd a k i m e s
le k ta la rm ta r a f n d a n k u lla n la n (belirsiz) " a lg la y c la r" d a o ld u u gibi,
u y g u n g r n r. im diye k a d a rk i a k la m a la rm d a , d a lg a b e n z e ri g r
n m le rin p a r a c a lg la m a k z e re "b ir l m g er ek le tirm e y i" ta m o la
r a k se e n e dek k o ru n m a k z o ru n d a o ld u u k e sin b i im d e g r l y o r f a k a t
d a h a s o n ra an id en , d a lg a fo n k siy o n u ta b lo s u n d a n l m ta ra fn d a n s u n u
la n "gereklie" g e ti im iz d e d u ru m a ili k in tu h a f b ir s re k s iz (ve y erel
olm ay an ) d e iim in , b ir k u a n t u m s r a m a sn n sz k o n u su o ld u u p a r a
ck b e n z e ri b ir a k la m a y a d n y o ru z. N eden? B ir "lm " o la y n d a Schr-
d in g e r d en k lem in ce s u n u la n s ta n d a r t k u a n tu m g e liim ile m in d e n fa rk l
(ve so n d erece y ere l olm ayan) b ir m a te m a tik se l ile m in b e n im se m e si g e
re k ti in i ta le p ed e n a lg la m a ile m in d e n n e h ab e r?
Bu k a fa k a r tr c k o n u la ra d a h a so n ra 23, 29 ve 30. b l m le rd e b ira z
d a h a d e rin b i im d e y n elm ey e a laca m . Y ine de b u tu h a f "sram a" i
le m in i, en a z n d a n b i im se l m a te m a tik s e l a k la m a d ze y in d e b e n im s e
m ek z o ru n d a o ld u u m u z u k a b u l etsek bile, b u n u n b iz e d a lg a fo n k siy o n u
n u n "gereklii" h a k k n d a ne s y led i i s o ru s u o rta y e rd e d u rm a k ta d r. Ku
a n tu m d u ru m u n a ilik in , S c h r d in g e r den k lem iy le u y u m lu h e rh a n g i b ir
s re k li g eliim ta r a f n d a n k a p s a n r g r n m ey e n b ir ile m o la n b u " s ra
m a" ok sa y d a fizik in in , d u ru m v e k t r n n g e liim in in fizik i gereklie
ili k in y e te rli b ir a k la m a o la ra k cid d i b i im d e k a b u l e d ilip ed ilem ey ece
in e d a ir p h e le n m e sin e yol a a n ey d ir. S c h r d in g e r'in k e n d is i de "k u
a n tu m s r a m a la r y la ilg ili so n d erece r a h a ts z d ve N iels B o h r'la olan
b ir d iy a lo g u n d a u n u b e lir tti:9
T m b u la n e t o la s k u a n tu m s ra m a s g e r e k te n k a lc y sa im d iy e dek
k u a n tu m k u ra m y la ilg ile n d i im i in z g n olm alym .
im dilik, k u a n tu m d u ru m u n u n k e n d isi a ra c l y la b ir s re b ir d alg a
fo n k siy o n u b i im in d e g en e llik le u z a y i e ris in d e (fak at o la slk la y in e d a h a
y e re lle m i b ir b lgeye o d a k la n m olm ak zere) d a la ra k g e liti i b u t u
h a f a k la m a y , en a z n d a n k u a n tu m d n y a s n a ili k in m a te m a tik s e l b ir
m o d e l o la ra k k a b u l edelim ; fa k a t so n ra b ir l m g e r e k le tirild i in d e
d u ru m y e re lle m i ve zg n b ir ey h a lin e ker. Bu a n lk y ere llem e, d a l
g a fo n k s iy o n u n u n d a lm l m d en nce h a n g i b i im d e o lu rs a o lsu n
g e r e k le tik te n so n ra d u ru m y in e b u b e lirli y e re lle m i d u ru m d a n b a la
y a ra k g en ellik le y in e b ir so n ra k i lm g erek le en e k a d a r d a la ra k Sch-

9 Heisenberg tarafndan aktarld zere, 1971, s. 73.


r d in g e r g d m l b ir d a lg a b i im in d e g e liir. stte k i den ey e (ve "d n ce
deneyine") d a y a l d u ru m la rd a n , b ir d a lg a /p a r a c n p a r a c k b e n z e ri g
r n m le ri b ir l m d e o rta y a k an e y lerk en , l m le r a r a s n d a o rta y a
k a n la rn d a lg a b e n z e ri e y ler o ld u u iz len im i elde ed ileb ilir.
Bu, k u a n tu m m e k a n i in in bize s y le d i i g er ek te n ok u za k d e ild ir
fa k a t ik i d a lg a /p a r a c k g r n m h i b ir b i im d e b y le sin e b a s it o la ra k
b etim le n em ez. B az fiz ik ile r e sa se n , t m l m le rin so n u ta k o n u m a ili
k in o ld u u b i im in d e k i g r b e n im se rk e n ,10 b e n b u t r b ir p e rs p e k tifin
so n d erece d a r o ld u u n u d n y o ru m . A sln d a k u a n tu m fo rm a liz m in in
n o rm a l s u n u lu b i im i l m le rin te k b a n a k o n u m a ilik in o lm a sn g e
rek tirm e z. rnein b ir p a r a c n m o m e n tu m u n a (ya d a d iy elim ki b ir ek
se n d e o n a a it a s a l m om en tu m a) ili k in lm , k o n u m a ilik in o la n k a d a r
iyi b ir l m o lu tu ru r. K onum ve m o m e n tu m l m le ri a ra s n d a k i ili k i
yi 21.11'd e ta rt a c a m fa k a t k u a n tu m fo rm a liz m in in l m le ri n a s l ele
ald n a ilik in g en el so ru so n ra k i b l m e k alac ak . B ir k u a n tu m s is te m i
n in fizik i l m n e ilik in m a te m a tik s e l a k la m a n n , b ir (Schrdinger)
k u a n tu m g e liim in d e n ok fa rk l b ir ey o ld u u grlecek . Bu tu h a f g e r
ek ten k a y n a k la n a n ta rt m a l k o n u la r d a h a so n ra , en b t n l k l b i im d e
29. b l m d e ta rt la c a k .

21.9 Bir dalga fonksiyonundaki olaslk dalm


G elin b u r a d a b ira z d a h a sn rla n m olan, ip d a lg a fo n k siy o n u n u n b ize
p a r a c n k o n u m u y la ilg ili ne s y le m e si g ere k ti i s o ru s u n a y n elelim .
K u an tu m k u ra m n n k u ra lla r b iz e ip'n in m o d l ka resi |/>|2'n in (= pp; bkz.
10.1), p a r a c e itli o la s u z a m s a l k o n u m la rd a b u la ra k b ir k o n u m l
m n n o la b ilirli in i v ere n o la slk d a lm o la ra k y o ru m la n m a s g ere k
ti in i s y ler. Bu n e d e n le p a r a c k en ok, d a lg a fo n k siy o n u n u n m u tla k d e
e rin in en b y k o ld u u y e rd e b u lu n m a e ilim in d ed ir. Bu d e er n ere d e
s f r s a p a r a c k o r a d a b u lu n m a z . P a r a c u z a y d a h e rh a n g i b ir y erd e
b u lm a o la sl l'd ir ; b ylece |/)|2'n in t m u za y z e rin d e a ln a n in te g ra -
li,11 d i e r b ir d ey ile

l 'e e ittir:
M = .
Bu k o u l s a la n rs a ip d a lg a fo n k siy o n u n o rm a lle tir ilm i t i r d eriz.

10 B kz. Goldstein, 1987; Bell, 1987.


11 Pek ok yazar "norm"u burada Il/'U'yle ifade ettiim eyin k a r e k k olarak tanmlayabilir,
baka bir deyile benim kullandm ||/|| onlarn ||/>||2'sidir.
Bu n o rm a lle tirm e g e re k sin im i, k e n d isin in b a la d m z p = elP' x/,ft
"m o m en tu m d u ru m u " d a lg a fo n k siy o n la rn re d d e tti in e ilik in ra h a ts z
ed ici b ir im a y a s a h ip tir n k so n su z u z a y n t m z e rin d e \p\2 = l'd ir ,
b y lece s tte k i in te g ra l (uzayn to p la m h a c m in e e it olm ak zere) ra ksa r.
Bu n e d e n le m o m e n tu m d u r u m la rn g er e k le tirile m e z id e a liz a s y o n la r
o la ra k d e e rle n d irm e k zo ru n d a y z. D ier ta r a f ta n d a lg a fo n k siy o n la ry la
ilg ili b ir b i im d e d a h a r a h a t b ir tu tu m b e n im se rse k h a y a t m o m e n tu m d u
ru m la r i in b ira z d a h a k o lay h a le g e tire b iliriz . N o rm a lle tirm e k o u lu n u
s a la m a s a b ile /'ye h l b ir "d a lg a fo n k siy o n u " d iy e b iliriz f a k a t s a la rs a
o n u b ir n o rm a lle tir ilm i d a lg a fo n k s iy o n u o la ra k a d la n d rrz .
B ir d a lg a fo n k siy o n u , llt/'ll'yi ta n m la y a n in te g ra l y a k n s a r s a n o rm a lle
e b ilir o la c a k tr. Bu d u ru m d a n o rm a lle tirilm i d a lg a fo n k s iy o n u n u elde
etm ek ze re ip'yi ||/||'nin k a re k k n e b le b iliriz : /<||*/||-1/ 2. Y aln zca n o r
m a lle e b ilir d a lg a fo n k siy o n la r fizik i o la ra k g er e k le tirilm e a n s n a s a
h ip tir. D ierleri (rnein m o m e n tu m d u ru m la r) a s ln d a fizik i id e a liz a s-
y o n la r te m s il eder. D alga fo n k s iy o n la rn a (n o rm a lle tirilm e si z o ru n lu d e
ild ir) ili k in k a rm a k v e k t r u z a y W d u ru m u z a y m z d r. A sln d a d alg a
fo n k siy o n la rm z d a n b a z la rn n e s a s e n h ip e r ile v se l (9.7) o la b ilm e sin e
de iz in v erm ek z o ru n d a olaca m . B u n u n n e d e n i k sa s re i in d e a k h a le
gelecek.
F izik i y o ru m la ilg ili o la ra k (bu d a h a r a h a t tu tu m a iz in v ererek), p sfr
o lm a y a n s a b it b ir k a rm a k sa y y la a r p lr s a b u d u ru m d a d a h a nceki g i
b i ay n fizik i d u ru m u g ste rir. 0 g erel b ir s a b it olm ak zere, p ve e 10j/j 'yi
fizik i o la ra k e d e e r k a b u l etm ek, h e r d u ru m d a , k u a n tu m k u ra m n d a
s ta n d a r ttr . B ak a b ir d ey ile , d a lg a fo n k siy o n u n u s a b it b ir fa z la a rp m a k
fizik i d u ru m a ilik in h i b ir fa rk llk y a ra tm a z . (A ktr ki b u , |2'n in
d e e rin i etkilem ez.) B u n u b ira z d a h a ile riy e ta y p , d a lg a fo n k siy o n la rn
h l e d e e r k a b u l ed erek s f r o lm a y a n k a rm a k h e rh a n g i b ir k sa b itiy le
a rp m a y a iz in v erm ek ok d a m a n tk d olm az:

p = Ki p .

(S ch r d in g er d en k lem in in de b u d e iik lik te n etk ile n m ed i i ak tr.) Bu


d en k li i h e s a b a k a tm a k d a lg a fo n k siy o n la rn n W k a rm a k v e k t r u z a
y n d a n o n u n id e a liz e e d ilm i "fiziki d u ru m la r" n n iz d m se l PW u z a y
n a g em ek a n la m n a gelir. (z d m se l u z a y k a v ra m i in 1 5 .6 'y a b a
k n .)12 E lb e tte g en el p > Kip g en el s a b it lek lem esi \rp\2'y i k o ru m az , y
le y se p a r a c n k o n u m u n a ili k in o la slk y o u n lu u n u , p n o rm a lle tiril-
m e d i in d e de geerli o la c a k e k ild e y e n id e n y o ru m la m a m z g ere k ir. B unu,

12 eitli y a zarlar kuan tu m m ekaniksel form alizm i zarif b ir biim de btnyle bu izdm sel
ereve iinde gelitirdiler. zellikle bkz. Brody ve H ughston, 2001; H ughston, 1995; Ashte-
k a r ve Schilling, 1998.
o la slk y o u n lu u n u n , |/|2'y i |/|2'n in t m u z a y z e rin d e k i in te g ra lin e
b le re k elde ed ilm e si g ere k ti in e ilik in g zd en g e irilm i k u ra l s a la y a
ra k y a p a rz :
1^ 0 0 12
M

B az d u ru m la rla , rn e in m o m e n tu m d u ru m la ry la ilg ili o la ra k ||/|| r a k


s a r ve b y lece b u y o lla h a s s a s b ir o la slk d a lm elde edem ey iz (olaslk
y o u n lu u , so n su z b ir ev re n d ek i te k il b ir p a r a c k i in m a k u l o la ra k , h e r
y e rd e s fr olm ak zere).
Bu o la slk y o ru m la m a sy la u y u m lu o la ra k , d a lg a fo n k siy o n u n u n b ir
"o laslk d alg as" b i im in d e a d la n d rlm a s a llm a d k d e ild ir. te ta r a f
ta n b u n u n ok y e te rsiz b ir a k la m a o ld u u n u d n y o ru m . lk o la ra k
p (x )'m k e n d isi k a rm a k tr ve b u d u ru m d a k e sin lik le b ir o la slk olam az.
D ah a s, (b t n se l b ir s a b it a rp a n a bal) ip faz S ch r d in g er g e liim i iin
te m e l b ir b ile e n d ir. |/)|2'yi (ya d a \p\2/\\p\\) b ile b ir "o laslk d alg as" o la
ra k g rm ek b a n a p ek ak la u y g u n g r n m y o r. B ir m o m e n tu m d u ru m u y la
ilg ili o la ra k p'ye a it |i/j| m o d l n n g er ek te n de t m u z a y z a m a n b o y u n c a
sa b it o ld u u n u a n m sa y n . |/>|'de, b iz e d a lg a n n h a re k e t y n n b ile s y
ley en h i b ir b ilg i yoktur! Bu d a lg a y a "d alg a b en zeri" k a ra k te rin i v eren
y a ln z c a fa z d r.
D ah a s, o la s lk la r a s la n e g a tif d e ild ir ve y a ln z c a k a rm a k o la ra k b
ra k lm a z . D alga fo n k siy o n u y a ln z c a b ir o la slk la r d a lg a s o lsa y d b u d u
ru m d a yk c g iriim e ilik in h e rh a n g i b ir sa d e le tirm e a s la sz k o n u su
olm azd . ki y a rk d en e y in d e o ld u k a c a n l b i im d e p o rtre le n m i (ekil
21.4d) b u sa d e le tirm e k u a n tu m m e k an i in e ilik in k a r a k te r is tik b ir ze l
lik tir.
Bu n o k ta d a ta rt m a y h a fif e d e rin le tirm e k ve 1 9 .4 'tek i, e le k tro
m a n y e tik a la n ve o n u n la ilg ili V a y a r b a la n ts n a ilik in d e e rle n d irm e le
rim iz le b a la n tl h a le g etirm ek u y g u n olur. D alga fo n k siy o n u m u z y k l
b ir p a r a c ta n m ly o rs a b u d u ru m d a a rtk , 9 (= 0 (x)) e le k tro m a n y e tiz
m a n n b ir a y a r b a la n ts b i im in d e d a v ra n m a s n a o la n a k sa la y a n g e
rek li "a y ar sim e trisi" n i su n a n , k o n u m a ilik in ra sg e le b ir g erel sa y fo n k
siy o n u o lm ak zere, p >> eep b i im in d e a y a r d n m le ri y a p m a k ta s e r
b e s tiz . Az nce f a k a t S c h r d in g e r'in za m a n a k n n e sa sen d a lg a fo n k si
y o n u n a a it f a z la rn k o n u m d a n k o n u m a n a s l d e itik le ri b ilg isin e b a l
o ld u u n u ile ri s rm e d im m i? B ir p >> e'ep a y a r d n m u y g u la m a s ,
f a z la r n iste d i im iz h e rh a n g i b ir eye d n m e b i im in i d e itirm e m iz e
o la n a k sa la r. Bu d u ru m , f a z la rn n a s l d e iti in e ili k in k ritik fiziki
n em le ilg ili az nce id d ia e tti im eyle elim ez mi?
P ek d e deil: b u s a b it o lm a y a n faz d e iim le rin e iz in v e rilse d e b u , o n
la r y a ln z c a d / d x a i le m c ile rin d e (dier b ir d ey ile m o m e n tu m d a ) k a r l
o la n b ir d e iim le b ir le tir ilir s e soz k o n u su olur. Bu d e iim (Aa = Va6 ve
e = 1 o lm ak zere, d / d x a > d / d x a \eAa) ta m o la ra k , V d e m e t b a la n ts
n n ey lem in i d e im e m i b ra k m a k g ib id ir. "Faz b ilg isi" h l b u r a d a d r
f a k a t a rtk V 'nn ta n m y la k a r m tr. p >> e 10p te k b a n a , ra sg e le d e i
e n 8 'y la b irlik te b a s it e u y g u la n a m a z ve fizik i d u ru m u n d e im e m i k a l
m a s u m u la m a z. 0 'y a ili k in u z a m s a l d e iim in (V'yla b a la n tl) a y r n t
la r d u ru m a ilik in d in a m ik b i im li g eliim i in te m e ld ir ve id d ia ed iy o
ru m ki p b ir o la slk d a lg a s n d a n ak o la ra k ok d a h a fa z la s d r. H er d u
ru m d a , xp y k s z b ir d a lg a /p a r a c (e = 0) ta n m ly o rs a d u ru m n ce k in in
ta m o la ra k ay n sd r.

21.10 Konum durumlar


D alg a fo n k siy o n u n u n y a ln z c a "b ir o la slk d alg a s"y la ilg ili d u ru m d a -
k in d e n ok d a h a fa z la "gerek" b ir ey o lm a s g ere k ti i b a n a ak g r n
yor. S ch r d in g er d en k lem i b iz e (ykl o lsu n y a d a o lm asn ) b u d u ru m la il
g ili o la ra k z a m a n d a k e s in b ir geliim , a s ln d a fa z n k o n u m d a n k o n u m a
n a s l d e iti in e k ritik b i im d e b a l o la n b ir g eliim s u n a r. B u n u n la b ir
lik te b ir d a lg a fo n k siy o n u n a , z e rin d e b ir k o n u m lm g e r e k le tire re k
"p a r a c k n e re d e ? diye s o r a r s a k b u faz d a lm b ilg is in i k a y b e tm e y e h a
z rlk l o lm am z g ere k ir. A sln d a l m d en s o n ra , h e r eye y en i b ir d a lg a
fo n k siy o n u y la y e n id e n b a la m a k zo ru n d a y z. lm so n u c u "p a r ac k b u
ra d a " diye id d ia ed e rse b y lece y en i d a lg a fo n k siy o n u m u z "b u ra d a " k o n u
m u n d a ok g l b i im d e zirv e y a p m a k z o ru n d a d r f a k a t s o n ra S c h r d in
g e r g e liim i u y a rn c a y in e a n i b i im d e d a lr. K onum l m m z m u tla k
b i im d e k e sin se b u d u ru m d a y en i d u ru m o k o n u m d a "so n su z b i im d e z ir
ve y a p m " olur; a s ln d a o, 6 . 6 'd a k s a c a ve 9.7'de b ir h ip e r fo n k siy o n
b i im in d e k a r la t m z b ir n ic e lik o la n D irac d e lta fo n k siy o n u y la a k
la n m a k z o ru n d a d r.
F o rm a liz m in b u n u n la n a s l ilg ile n d i in i grelim . B a s it o lm a s iin , b ir
p a r a c n k o n u m u y la , d iy e lim ki x x k o o rd in a t, ilg ili y a ln z c a b ir b ile e
n in l m n ele a lalm . l m m z n s o n u c u "x1'le ilg ili b e lirli b ir d e
e n e s a h ip b ir k o n u m o lm a ld r; b y lece m o m e n tu m d u ru m u n d a s y le
n e n le u y u m lu o la ra k /'nin X 1 ile m c isin e (dier b ir d ey ile x 1'le a rp m
na) ili k in b ir z d u ru m o lm a sn a , z d e e r p a r a c n s a h ip o ld u u b ili
n e n X 1 k o o rd in a tn a ilik in b e lirli X 1 d e e ri olm ak ze re, g erek d u y arz.
x 1'e ilik in
p * X 1 l p

e y lem in in b e lirli X 1 k o o rd in a t d e e ri A"1'e (gerel b ir say) sa h ip o lm a s


i in
X1!/ = X xxp

z d e e r d en k lem in e gerek d u y a rz (x1'in izg isel b ir ilem c i ve X1'in b ir


s a a y o ld u u n u an m sa y alm ). Bu, S(x) 9.7'de (bir h ip e r fo n k siy o n olarak)
ta n m la n a n D irac " d e lta fo n k siy o n u " o lm a k zere,

p = 8 (x 1 - X 1)

ifa d e siy le ta n m la n r. Bu, xS(x) = 0 ze lli in e 121131 sa h ip o ld u u i in b u r a


d a n h a re k e tle , g ere k ti i ze re (X1 X 1) 6 (x 1 X 1) = 0, d i e r b ir d ey ile
x 18 (x 1 X 1) = X 16 (x 1 - X1) o lu r. "D alga fo n k siy o n u " o la a n a n la m d a k i b ir
fo n k siy o n deil fa k a t s tte b e lirtild i i zere, X 1 = X 1 z d e e rin d e so n su z
b i im d e zirve y a p m o la n id e a liz e ed ilm i (bir h ip e r fo n k siy o n y a d a d a
lm ) b ir fo n k siy o n d u r.
Bu b e lirli l m k a la n u z a m sa l k o o rd in a tla r la ilg ili h i b ir ey s y le
m ez ve d a lg a fo n k siy o n u , bize k a la n x 2 v e x 3 k o o rd in a tla rn n ra s g e le b ir
fo n k siy o n u o la n d e lta fo n k siy o n u y la ilg ili, X 1 ile m c isin in g en el z d u r u
m u n a ilik in
p = (p(x2, x 3) 6 (x x X1)

ifa d e s in i elde edecek ek ild e, b ir leklem e s u n a ra k b u k o o rd in a tla rd a h


l ra sg e le d e iik li e sa h ip o la b ilir. (Bu m e ru b ir is te m d ir n k X 1, x 2 ve
x 3' n t m d e im e li ifad e lerd ir.) A sln d a, k u a n tu m m e k a n ik se l g zlem le
n e b ilirle re a it, k e n d i a ra la r n d a d e im e li o la n b u ifa d e le rin b ir to p la m
n a s a h ip o lu rs a k b u d u ru m d a o rta k z d u ru m la rn b u n la rn t m i in v a r
o la c a n a ilik in , bkz. 22.13, b ir g en el zellik sz k o n u s u d u r .13 Y ant,
u z a m s a l lm e a it X = (X 1,X 2,X :<) so n u deeriy le (z deer) ilg ili (bir
to p la m lek a r p a n n a bal)

ip = S O 1 - X 1)8 (x 2 - X 2)8 (x 3 - X 3)
= S(x - X)

ifa d e s in e g ere k d u y a rz .14 Son s a tr , s t n d e k i ta r a f n d a n ta n m la n r. B ir


k o n u m d u r u m u b u n a ben zer.

P [21.13] Bunu 9.7de verilm i olan h ip er fonksiyon biim indeki tan m d an kontrol edin.
13 D eim eli gzlem lenebilirlere ilikin bu zellik k u antum m ekaniiyle ilgili h er m etinde tar-
tlr; rnein bkz. Shankar, 1994.
14 Farkl deikenlerle ilgililerse, delta fonksiyonlarn arpm ak m erudur. Delta fonksiyonla
rn n zelliklerine ilik in bkz. Arfken ve W eberf 2000.
Bu t r "konum d u ru m la r" m o m e n tu m d u ru m la rn a k a r t a n la m d a
id e a liz e ed ilm i d a lg a fo n k siy o n la rd r. M o m en tu m k o n u m la r so n su z b i
im d e d a lm k e n ko n u m d u r u m la r so n su z b i im d e y o u n la m tr. k isi
d e (ip = 6 (x X )'deki te h lik e d e lta fo n k siy o n la rn n k a re s in in a ln a m a m a s
o lm ak ze re, kr. 9.7) n o r m a lle tirile b ilir d e ild ir. Bu b l m , k o n u m ve
m o m e n tu m a ra s n d a k i, b u k o n u y u a y d n la ta n n em li b ir ik ili i i a r e t e d e
re k b itire c e im .

21.11 Momentum uzay aklamas


Bu n o k ta y a k a d a r k u a n tu m d u r u m la rn t m y le k o n u m fo n k siy o n la r
o la ra k g ste rd im : d a lg a fo n k siy o n la r. A sln d a b u n u n a n lam , h e r d u r u
m u n -W e le m a n -, x k o n u m ile m c isin e , d i e r b ir d ey ile k o n u m d u r u m
la rn a (S(x X )d u ru m lar) ili k in z d u ru m la rn izg isel b ir b irle im i o la
r a k d n lm e s id ir. B ir xp d a lg a fo n k siy o n u n u k o n u m fo n k siy o n u o la ra k
ifa d e etm ek a s ln d a o n u n b u t r d e lta fo n k siy o n la rn n izg isel b ir b ir le i
m i b i im in d e d e e rle n d irilm e si a n la m n a gelir. B unu, /;(x)i o n la ra ilik in
s re k li b ir b irle im b i im in d e ifa d e ed erek , d3X = dX l A d X 2 A dJT3 olm ak
ze re, p(x) = f p(X)S(x X)d3X d en k lem i a ra c l y la g e r e k le tiririz . Bu
d en k lem d e , izg isel b irle im d e k i "k a tsa y la r" k a rm a k p(X) sa y la rd r.
B u n u n la b irlik te b ir p k u a n tu m d u ru m u n u g ste rm e n in p e k o k fa rk l
y o lu m e v c u ttu r. O nu a lte r n a tif b i im d e elPx^ m o m e n tu m d u ru m la rn n
izg isel b ir b irle im i b i im in d e g ste re b iliriz . A rtk "k a tsa y la r",
(27r)-3/2'n in $ ( P ) n ic elik leriy le a rp m o la ra k a lab ilec e im iz fa rk l k a r
m a k s a y la rd r ve bylece

tp(x) = (27t)~3/2 [ xp(P') eipx/ Ad3P


Je 3
d en k lem in e u la rz . ((27r)-3/ 2'yle ilg ili seb ep b ir a z d a n a k la n ac ak .) Bu
d en k lem /(x)'i tp k 9 .4 'te y a p ld gibi, b u r a d a 9 .4 'tek i d en k lem i s t
s te 3 kez u y g u la m a k a n la m n a g elen 3 -b o y u tlu b ir F o u rie r d n m n e
sa h ip o ld u u m u z u d ta tu ta r s a k , /i(P)'ye ilik in b ir F o u rie r d n m
b i im in d e ifa d e eder.
Bu d u ru m p'nin (P 'nin b ir fo n k siy o n u o la ra k f a k a t a r tk o n u p 'n in b ir
fo n k siy o n u o la ra k y az ab iliriz), p a r a c n k u a n tu m d u ru m u n a ilik in
/(x)'inki k a d a r iy i b ir g ste rim sa la d n ile ri s re r. A sln d a k o n u m ve
m o m e n tu m d e ik e n le ri a r a s n d a ok k e s in b ir s im e tri m e v c u ttu r. A rtk p
m o m e n tu m d e ik e n le rin i b irin c il o la n la r b i im in d e d e e rle n d irm e y i d
n e b ilir ve x k o n u m d e ik e n le rin i "p 'y e gre t re v alm a" b i im in d e g s
te re b iliriz , b y le ce (ia re t d e iim in e d ik k a t ederek)
b i im in d e k i ters y o ru m la m a y (en a z n d a n x 1, x 2, x 3 u z a m s a l d e ik en leri
iin) y a p a b iliriz .121141 A sln d a, d a h a nce sa h ip o ld u k la rm z a e d e e r o la n
d e im e b a n tla r sa la n r:

pbx a - x apb = ift6g.

E n sa ta r a f ta k i "grnm ez" fo n k siy o n a rtk x a k o n u m u y e rin e pa jm om en-


tu m u n a ilik in b ir fo n k siy o n olm ak d u ru m u n d a d r. im di 6 (p |P ) d e lta
fo n k siy o n la ry la g ste rile n le r m o m e n tu m d u r u m la rd r ve k o n u m d u ru m
la ry s a e lpx/ ft d zlem d a lg a la r b i im in d e g ste rilir. M o m e n tu m "d a lg a
f o n k s iy o n la r n n e-lp' X/,ft ko n u m z d u ru m la r b i im in d e k i g ste rim i f i
ilen , y a ln z c a ste k i o ld u k a n em siz i a r e t d e iim iy le b irlik te , e d e e r
(ters) F o u rie r d n m n c e v erilir:

$(p) = (2tt ) - 3/2 [ p(X) e-ip-x/ ftd 3X.


J E3

(Artk (27r)-3/ 2'ye ilik in se b e b i g r r z ; o ile ri, te r s F o u rie r d n m


n n o rijin a l o la n la fiile n ay n o la ca e k ild e d engelem ek iin d ir.)
D alg a p a k e tle ri ko n u m g ste rim iy le o ld u u k a d a r m o m e n tu m u zay
g ste rim iy le de a k la n a b ilir .121151 B ir d a lg a p a k e tin e ilik in , k o n u m a k la
m a s y a d a m o m e n tu m a k la m a sn d a , k esin b ir "dalm " (ya d a y e re lle
m e eksiklii) k a v ra m su n u la b ilir. Bu d a lm l m le rin i s r a s y la Ax ve
A p'yle g ste re lim . H eisenberg b elirsizlik ilkesi b iz e b u d a lm la rn a r p
m n n P lan c k s a b iti m e rte b e s in d e n k k o la m a y a c a n s y le r ve
1
ApAx - h

ifa d e s in e sa h ip o lu ru z .15
K onum d u ru m la r, m o m e n tu m d u ru m la r ve d a lg a p a k e tle ri h em k o
n u m h em de m o m e n tu m g ste rim le riy le ekil 2 1 .1 0 'd a g ste riliy o r. S af b ir
m o m e n tu m d u ru m u n a ilik in u d u ru m d a m o m e n tu m d a k i d a lm n (d i
e r b ir d ey ile m o m e n tu m u z a y n d a k i d e lta fonksiyonu ) s f r o ld u u n u ,
Ap = 0, b e lirte lim . A rtk Ax, H e ise n b e rg b a n ts n d a n k ay n a k l, s tte

[21.14] /'yi x 1j ya da :hdp/dx 'le deitirm enin srasy la //yi ihdtf/dpl ya da p ,$ 'y le de-
itirm eye k arlk geldiini gsterin. p(xa)' y p(xa + Ca)'yla deitirm enin p'yi
e-capa/ft^'yie deitirm eye k arlk geldiini (a 1, 2, 3 aral n d a deim ek zere) gsterin.
[21.15] \p i4e"e2(x_c)2eia)x dalga paketinin F ourier dnm nn
$ = (i4eltC/ffV2)e-(p-0,)2/4B2e-lCp olduunu gsterm ek zere a ltrm a la r [21.10], [21.13] ve
[21.14]'n so n u larn k u llan n (uyum lu olm as iin h = 1 koyun).
e k il 2 1 .1 0 p d a lg a f o n k s i
y o n la r n n k o n u m u z a y i-
zim le r i so l ta r a fta v e ilg ili j>
m o m e n tu m u z a y iz im le ri
sa ta r a fta b u lu n m a k ta d r.
stte k i ift b ir m o m e n tu m
d u r u m u n u ve a ltta k i ifts e
b ir k o n u m d u r u m u n u g s te
rir. A r a la rn d a k i ik is i d alga
p a k e tle r in i g ste riy o r . H ei-
seriberg b e lir s iz lik ilkesi,
m o m e n tu m d a k i d a h a k k
d a lm la b ir le tir ilm i o la n
konum daki daha byk
d a lm ta r a fn d a n g s te r ilir
ve ta m tersi.

a k la n a n ta b lo y la u y u m lu o la ra k (21 . 6'da) s o n s u z d u r ve d a lg a fo n k siy o


n u k o n u m u z a y n n t m n d e d z g n b i im d e d a lm h a ld e d ir. D u ru m ,
a r tk Ax = 0 olm ak ve k o n u m ta m b ir k e s in lik te ta n m la n m a k ze re fa k a t
m o m e n tu m d a k i Ap d a lm im d i so n su z o la c a k b i im d e , k o n u m d u ru -
m u n d a k in in ta m o la ra k te rs id ir.
B u ra d a k u a n tu m m e k an i in d ek i deim eli o lm a y an l m le rin u y u
m a zl n ak b i im d e g ste re n (d ah a so n ra k i d e e rle n d irm e le rim iz d e sk
a k a r la a c a m z g enel b ir olgu olan) rn ek le re sa h ip o ld u u m u z u g r
m ek ilg in tir. P a r a c n m o m e n tu m u n a ilik in b ir lm o nu, k la sik b ir P
d e e rin e k a rlk gelen b ir m o m e n tu m d u ru m u n a e v irir v e b u d u ru m d a k i
h e rh a n g i b ir izleyen lm ay n P so n u c u n u o rta y a koyar. B u n u n la b irlik te
d u ru m b u n u n y e rin e b ir ilk m o m e n tu m l m n izley en so n ra k i k o n u m
l m n e b a ly sa so n u t m y le b e lirs iz d ir ve k o n u m la ilg ili so n u la rn
h e rh a n g i b ir i dier h e rh a n g i b iri k a d a r ay n d r. Bu lm , d u ru m u k o n u m
d ak i b ir d e lta fo n k siy o n u h a lin e g e tirir. M o m en tu m u z a y n d a b u k o num ,
m o m e n tu m la ilgili t m o la s d e e rle r i in d e d ze n li b i im d e d a lm b ir
d zlem d a lg a sd r. Bylece izleyen b ir m o m e n tu m l m t m y le b e lir
siz o lu r. Bu n ed en le, a r a k o n u m l m ey lem in in k e n d isi o rijin a l m o m en
tu m d u ru m u n a ilik in sa fl b t n y le b o z m u tu r.
A yrca b e lirtilm e li ki, en e rji ve za m a n a r a s n d a g re lilik le u y u m lu b i
im de, b e n z e r b ir H e ise n b e rg b e lirs iz lik b a n ts m e v c u ttu r:
1
AEAt Z - h .
2
N o rm ald e b u n u n , s ta n d a r t k u a n tu m m e k a n i in d e zam an , d in a m ik b i im li
b ir d e ik en o lm a k ta n d a h a ok y a ln z c a d s a l b ir p a ra m e tre b i im in d e
ele a ln d n d a n , d a h a ta n d k g elen m o m e n tu m /k o n u m b e lirsiz lik b a n
ts n d a n b ir e k ild e fa rk l b ir fizik i s ta t y e sa h ip o ld u u d n l r. E n e r
ji/z a m a n b e lirs iz li in in a l lm y o ru m u , b ir k u a n tu m sis te m in in e n e rjisi
b ir At z a m a n n d a g e r e k le tirile n b ir lm le re n ilm is e b u d u ru m d a
b u en erji l m n d e s tte k i b a n ty sa la m a k z o ru n d a o la n b ir AE b e lir
siz li i m e v c u ttu r.
Bu, d iy elim ki, k a ra rs z b ir ato m ek ird e iy le ilg ili zel n em e s a h ip tir.
Bu t r b ir e k ird e in (diyelim ki u ran y u m ) k a ra rs z o lm a s g ere i p a r a
ck e n e rjisin in re n ilm e sin e ilik in za m a n n , d i e r b ir d ey ile p a r a c n
m r n n , b ir s n r o lm a s a n la m n a gelir. B u ra d a n h a re k e tle , H eisen b e rg
b a n ts b iz e k a ra rs z b ir p a r a c k y a d a ek ird e e ilik in m r y le te rs
o ra n tl o la n te m el b ir en erji b e lirsiz li i su n a r. E in s te in 'n E = m c2's i (bkz.
18.7) n e d e n iy le b u bize k tle sin d e k i tem el b ir b e lirsiz li i v e rir. rn e in
U238 u ra n y u m e k ird e in in m r y a k la k 109 y ld r, by lece b u d u ru m d a
10 -51 J o u le k a d a r b ir enerji b e lirsiz li i sz k o n u su d u r; ilg ili k tle b e lir s iz
li i b s b t n k k t r, y a k la k 10 ~68 kg. (K ararsz b ir p a r a c n d alg a
fo n k siy o n u b e lirli b ir g e r e l 16 E en e rji d e e riy le ilg ili e~'Et^h d u ra a n b i
im li o lm a k ta n , b u r a d a a y rc a s te l b ir b o z u n u m k a ts a y s b u lu n m a k z e
re, s a p a r. B ir enerji z d u ru m u o lm a m a k n ed e n iy le , l lm en erjid e,
en e rji b e lirsiz li in i v ere n b ir so n u d a lm m e v cu ttu r.) H e ise n b e rg e n e r
ji/z a m a n b e lirsiz li i 30.1'd e, k u a n tu m l m b ilm e c e s in in z m n e
ilik in b e lirli b ir y a k la m la b a n tl o la ra k , o y n ay a ca k zel b ir ro le s a
h ip olacak!

16 Parack fiziinde ayn e 'Etlh zam an bam lln fak at gerel ksm enejinin ortalam a de
eri olan ve sa n al ksm y ar m rn tersiyle jftlog2'nin arpm olan k a rm a k b ir E'yle
b irlik te kullan m ak o rtak b ir altrm ad r. rnein bkz. Das ve Ferbel, 2004.
KUANTUM CEBR, GEOMETR VE SPN

22.1 U ve R kuantum ilem leri


K u an tu m m e k a n i in in se zg ise l o lm a y an d o as, ya d a d a h a ok k u a n tu m
m e k a n ik se l e tk in lik d ze y in d e k i D oann k e n d isi, pek ok in sa n , k u a n
tu m d ze y in d e k i o lg u la ra ilik in h e rh a n g i t r d e g v e n ilir b ir ta b lo b u l
m a k la ilg ili u m u ts u z lu a sevk ed er. Y ine d e z a r if c e b irse l y a p s n a ek o la
r a k k u a n tu m m e k an i iy le ilg ili g zel d a h a fa z la g e o m e tri sz k o n u s u d u r
v e k u a n tu m ey lem lerin e ilik in a k la m a d a ile rlem e k a y d e tm e k z e re zo
r u n lu b i im d e y a ln z c a im g esiz, ta s a v v u r edilem ez b ir fo rm a liz m e in a n l
m a k z o ru n d a h is s e d ilm e s i y az k o lu r. K u an tu m fo rm a liz m in d e k i te k il b ir
n ite lik s iz "nokta p a r a c n " b ile d a n k d a lg a l, gizem li b ir ey o la ra k
g r n d n g rm o lm a m z a ra m e n o, i in d e k a rm a k sa y sih rin in
p ek ok g r n m n n k e n d isin i g ste rm ey e b a la d e tk ile y ici b ir m a te
m a tik se l y a p y a sa h ip b i im d e re sm e d ile b ile n b ir "ey"dir.
Bu resim , te k il b ir n o k ta p a r a c n k u a n tu m a k la m a sn k a b u lle n
m eye b a la m a m z a o la n a k s a la r ve te k il b ir k u a n tu m p a r a c n n neye
b e n z e d i in i a n la y a ra k , b u b iz e k u r a l o la ra k k e sin b i im d e p ek o k fa rk l
t r d e p a r a c k i e re n k a r k sis te m le re ili k in b ir k a v ra y s u n a c a n d a n ,
a rk a m z a y a s la n p b ira z ra h a tla y a b ile c e im iz i d n e b iliriz . N e y azk ki
b u b e k le n ti b ira z z a m a n s z d r ve d n y a n n g en i k a p s a m l b ir k u a n tu m
re sm in e u la m a m z g e re k iy o rsa d a h a g en i b ir b a k a s n a g erek d u y a
caz. 23. b l m d e , b ir s is te m i in d e k i p ek ok p a r a c n b ir a r a d a ele
a ln m a k z o ru n d a o ld u u d u ru m d a e y lere ilik in ta b lo m u z u n n e d erece
k a fa k a r tr c h a le g e ld i in i greceiz. H er p a r a c n b ire y s e l o la ra k
k e n d i a y r "d u ru m v ek t r "n e sa h ip o lm a s y e rin e t m k u a n tu m s is te m i
n in b t n y le k en d in e d o la n m te k il b ir d u ru m v e k t r g e re k tird i in i g
receiz.
Y ine de te k il "n o k ta p a r a c k la r" bile, u a n a k a d a r su n d u u m a k la
m a la r ta ra fn d a n k a p s a n a n la r d a n d a h a fa z la y a p y a s a h ip o lm a e ilim in
d e d ir. n k o n la r sk lk la , d a h a ok k a rk l a yol a a n s p in a d v e rile n
eye s a h ip tir . N eyse ki s p in in k e n d isi, b u b l m d e d a h a s o n ra g rec e i
m iz zere, g eo m etri ve k a rm a k sa y s ih rin in d i e r g r n m le rin in g n
dem e g eld i i, zel ze n g in lik ve z a ra fe tte b ir m a te m a tik s e l a k la m a y a s a
h ip b ir o lg u d u r.
K u an tu m p a r a c n a (greliliki olm ayan), ev rim i s is te m z e rin d e b ir
l m g e r e k le tirile n e k a d a r ok k e s in b i im d e S c h r d in g e r d en k lem i t a
r a fn d a n su n u la n , b ir d u r u m v e k t r (ya d a d a lg a fonk siy o n u ) b i im in d e
a d la n d rd m z ey ta r a f n d a n a k la n a n b ir ey o la ra k a lm a k z o ru n d a
k a ld m z b ir nceki b l m n a k la m a la rn g zd en g eirelim . 23. b
l m d e d a h a ak b i im d e g rece im iz zere, ay n ey k a rk k u a n tu m s is
te m le rin in t m n a k la y a n d u ru m v e k t rle ri i in de g e erli o lacak. l
m n k e n d isi, m a te m a tik se l o la ra k S ch r d in g er e v rim in d e n t m y le
fa rk l b ir b i im d e a k la n r. B u n u n b e lirtile rin i 21.4, 7, 8 'd e g rd k .
21.10, l l 'd e , b ir p a r a c k d u ru m u n u n a rtk b e lirli b ir k o n u m d a y e re lle
m i (genellikle farkl) b ir d u ru m a , d i e r b ir d ey ile x k o n u m i le m c is in in
b ir z v e k t r (bu z v e k t r k o n u m k o o rd in a tla rn d a k i b ir d e lta fo n k siy o
n u o lm a k zere) o la n b ir d u ru m a s ra d e s n a d a k o n u m l m le rin i ele
ald k . A yrca, b ir p a r a c n d u ru m u n u n k e n d isi a ra c l y la p m o m e n tu m
ile m c is in in z d u ru m u n a , p a r a c n d u ru m u n u n a r tk d a lg a b e n z e ri b ir
fo rm d a (k u ral o la ra k t m u z a y zerinde) d a la c a k e k ild e s ra m h a le
g e tirild i i, m o m e n tu m l m le rin e ilik in s o n u la n (21.5, 6, 11) ele a l
dk. D ah a g en el o la ra k , b ir l m b ir e it Q ile m c isin e (genellikle H er-
m its e l b ir ilem ci; bkz. 22.5) k a r lk g e lir ve l m n d u ru m z e rin d e k i
e tk is i o n u Q'y a ilik in b ir z d u ru m a s ra r h a le g e tirir. Bu, Q 'n u n s ra n -
la c a k h a n g i z d u ru m u d u r? K u an tu m k u ra m u y a rn c a b u t m y le a n s
m e se le sid ir f a k a t o la slk la r h e s a p la m a k z e re k e s in k u r a lla r sz k o n u s u
d u r (bkz. 22.5).
K u an tu m d u ru m u n u n 1 Q'y a a it z d u ru m la rd a n b irin e s ra m a ile m i
d u r u m v e k t r in d ir g e n m e s i y a d a d a lg a fo n k s iy o n u k m e si b i im in d e
a d la n d rlr. Bu, k u a n tu m k u ra m n n en k a fa k a r tr c z e llik le rin d e n b i
r id ir ve b u k o n u y a k ita p ta d a h a p e k ok kez dneceiz. ou k u a n tu m f i
z ik isin in d u ru m v e k t r in d irg e n m e sin i, fizik i d n y a n n g e r e k b ir ey le
m i o la ra k d eil f a k a t d u ru m v e k t r n "gerek" b ir k u a n tu m d ze y li fizik i
g erek li i a k la r b i im d e ele a lm am z g ere k ti i g er e in i y a n s tr e k ild e
d e e rle n d ird ik le rin e in a n y o ru m . Bu ta r t m a l k o n u y a d a h a a y r n tl ola-

Bu sramalar imdiki gnlk "kuantum atlamas" olarak ifade edilen eyi uyarm olan ey
olarak grnmektedir. Bir fiziki iin bu sama bir szck seimidir nk kuantum durum
indirgenmesindeki sramalar son derece kk, glkle alglanabilen ve olaskla gerek
olmayan olaylardr!
e k il 22.1 F iz ik i b ir s is te m e ili k in
ip d u r u m u n u n z a m a n e v r im i k u a n
tu m m e k a n i in in k a b u l e d ile n il
k e le r i u y a r n c a s r e k li o la ra k b ir
b ir in i iz le y e n t m y le fa r k l iki i
le m b i im in d e d ir: U (Schrdinger)
n ite r e v r im i (srekli, b e lir le n im
ci) v e R d u r u m in d irg e n m e si (s
r e k siz , o la slkl).

ra k 29. b l m d e geleceiz. Y ine de, o lg u y a ilik in fizik i g erek lik h a k k n d a


n a s l b ir tu tu m a sa h ip o la b ile ce im iz le ilg isiz b i im d e , k u a n tu m m e k a n i
in in p r a tik te k u lla n ld y n te m , ne z a m a n b ir l m g e r e k le tirild i i
v a rs a y ls a , d u ru m u n a s ln d a b u tu h a f b i im d e s ra d n k a b u l etm ek tir.
lm den hem en s o n ra , s is te m z e rin d e y en i b ir l m g e r e k le tirile n e
k a d a r S ch r d in g er ev rim i n p la n a k a r ve b ylece s re r.
S ch r d in g er e v rim in i U 'yla ve d u ru m in d irg e n m e sin i R 'yle g ste riy o
ru m . T m yle fa rk l g r n e n b u iki ilem a r a s n d a k i b ir b ir in i izlem e, b ir
ev ren e ili k in b e lirg in e k ild e tu h a f b ir d a v ra n b i im i g ib i g r n r! B kz.
ekil 22.1. A slnda, gerek te, b u n u n h e n z b ilin m e y e n b a k a b ir eye y a
p lm o la n b ir y a k la k lk ta h m in i o ld u u n u d n e b iliriz . Belki de, U ve
R 'n in h e r ik isin e, sn rla y c y a k la k lk ta h m in le ri o la ra k s a h ip o la n d a h a
gen el b ir m a te m a tik se l d en k lem y a d a b ir t r u y u m lu m a te m a tik s e l ev rim
ilk e si m e v c u ttu r? K iisel fik rim k u a n tu m k u ra m n d a b u t r b ir d e iik li
in y k se k o la slk la , b elk i de y en i b ir 2 1 . y zy l fiz i in in b ir p a r a s o la
ra k d o ru o ld u u d u r ve 30. b l m d e b u o la sl i a r e t ed en b e lirli b a z
n e rile rd e b u lu n a c a m . B u n u n la b irlik te ou fizik i b u t r b ir y o lu n , iz
le n m e si v erim li o la n b ir yol o lm a d n a in a n r g r n m e k te d ir.
K u an tu m m e k a n i in in te m el e rev e sin d e d e iik lik p la n la m a y te rc ih
etm e m e le rin in n ed e n i, (k en d isin e a it U fo rm a liz m in d e k i b y k m a te m a tik
sel z a ra fe te ek olarak) k u a n tu m k u ra m y la deneye d a y a l g erek a r a s n d a
ki, k u a n tu m k u ra m n a k a r (var o la n m elez b iim in d e) s y len ecek h i b ir
e y in b ilin m e d i i ve ok e itli so n u la rn o n u son d erece is a b e tli b i im d e
d o ru la d , o la a n s t e tk ile y ici ve k e sin a n la m a d r. B una g re ou
k u a n tu m fizik isi, g n m z k u a n tu m fo rm a liz m in i h e rh a n g i b e lirli b ir b i
im d e d e itirm e y e g irim e d e n U ve R ile m le ri a r a s n d a k i b e lirg in e li
k iy i k a b u llen m ey e a l a n fe lse fi b ir b a k a s n (ya d a d a h a ok 29.1'd e
a k la n a c a k o la n p ek ok fa rk l a lte r n a tif b a k a s n d a n b irin i) b e n im
ser. Bu b l m ve b ir so n ra k in d e k i a m a la rm d a n b ir i b u fo rm a liz m i, k u
a n tu m k u ra m n d a a r tk g elen e k sel o la n ey d en sa p m a k s z n in celem ey e
b a la m a k tr. U/ R k o n u su n a d a h a so n ra , zellikle k o n u h a k k n d a k e n d i b a ;
k am d a h a a y rn tl b i im d e su n a c a m 29.1,2,7-9 ve ay rc^
3 0 .1 0 -1 3 'te geleceim .
K u an tu m m e k an i in e "geleneksel" y a k la m la r o la ra k a d la n d r la b ile
cek e y in o u n d a k i o rta k b ir n o k ta n n , U ile m in in "tem eld ek i b ir gerek"
o la ra k k a b u l ed ilm e si g e re k ti in i ve R 'n in , yle y a d a byle, b ir e it y a k
la k lk , il z y o n ya da u y g u n lu k b i im in d e k a b u lle n ilm e k z o ru n d a o ld u u
n u s y lem ek a d il o lu r ve y a z n d a b u t r b ir y a k la m izley en p ek ok a k
la m a m e v c u ttu r .2 K u an tu m m e k an i in d e, b ir a a m a d a b ir d e iik lik g e
re k ti i fik rin d e o la n la r (ben de dahil) b ile g n m z d z e n in in en iyi o la s
lk la m th i b ir y a k la k lk ta h m in i o ld u u n u ve b u n u n te sin e gem eye
ilik in en u fa k b ir u m u t sz k o n u su y sa b u n u b t n y le a n la m a n n g erek li
o ld u u n u id d ia e d e rler. B u ra d a n h a re k e tle U 'n u n n a s l i le d i in i ve d a h a
s o n u n R 'yle u y u m a z lk i in d ey k e n y in e de n a s l b u k a d a r g zel b i im d e
k a y n a a b ild i im d a h a d e rin d e n grm eye a l m a k zo ru n d a y z.
A yrca, U h a r f in in k u lla n m n d a ak la m a ly m . O, n ite r e v rim y e r i
n e k u lla n lr. S ch r d in g er d e n k le m in in a s ln d a h a n g i a n la m d a " n iter" o l
d u u n u {bkz. 13.9) grm eye gerek d u y ac a z ve b u n a k sa s re iin d e,
2 2 .4 'te geleceiz. Bu " n ite r evrim "i ifa d e e tm e n in a y rc a b a k a (edeer)
y o lla r d a m e v c u ttu r; zellikle, y in e 2 2 .4 'te geleceim iz H eisen b erg ta b lo
s u o la ra k a n la n ey sz k o n u su d u r. Y ine de S c h r d in g e r d en k lem in ce s u
n u la n ta b lo n u n b u ra d a k i a k la m a la rm z i in en u y g u n ta b lo o ld u u g
r l r.

22.2 U'nun dorusall ve R'ye kard sorunlar


n ite rli e ilik in b t n l k l k o n u y a y n elm ed e n nce U 'n u n izgiselli-
i'y le ilg ili d a h a n celikli s o ru n u inceleyelim . U 'ya ilik in b u g r n m n ,
te k b a n a , R 'yle cid d i b ir u y u m a z lk se rg ile d i in i greceiz. yleyse y i
ne S c h r d in g e r'in ihdp /d t = Jfp d en k lem in i inceleyelim . W H a m ilto n n n
(ak lad p a r a c k la rn d o a s ve o n la r a r a s n d a k i k u v v e tle r ta ra fn d a n
ve s is te m z e rin d e b ir etkiye sa h ip o la b ile ce k h e r t r d s a l k o ru n u m lu
k u v v et, d i e r b ir d ey ile en erji k o ru n u m u , ta ra fn d a n b e lirtilm e k zere)
b ilin d i in i d neceiz). H em en d en k lem in g enel b i im in d e n g elen ve H a-
m ilto n n a y rn tl d o a s n d a n so n d erece b a m sz o la n b e lirli so n u la r
m e v c u ttu r.

2 K uantum m ekanii zerine farkl bak alar zerine genel b ir ta rt m a iin bkz. Rae, 1994;
Polkinghom e, 2002; Home, 1997; ya da DeW itt ve G raham , 1973.
i D ik k atim izi eken b ir ey b u n u n (d u ru m h e rh a n g i b ir z a m a n d a b ir kez
S ilin d i in d e za m a n ev rim i b t n y le sa p ta n m olm ak zere) b elirle n im ci
ir d en k lem o lu u d u r. Bu d u ru m , "k u a n tu m b e l ir s iz l i in i ve k u a n tu m s is
te m le rin in b elirle n im c i o lm a y a n b i im le rd e d a v ra n d g er e in i d u y m u
o lan in s a n la ra b ir s r p riz g ib i g r n e b ilir. Bu b e lirle n im c ilik ek sik li i
y a ln z c a R ilem i u y g u la m a la rn d a o rta y a kar. S ch r d in g e r d en k lem in ce
a k la n d zere k u a n tu m d u ru m u n a ilik in (U) z a m a n ev rim in d e b u lu n
m az. S ch r d in g er d en k lem in d e h em en g rd m z b ir b a k a ey, i'n in sol
ta r a f ta k i b e lirg in g r n m n e d e n iy le (ve in in H a m ilto n d a o rta y a k
n a ilik in p ek ok o la slk m e v c u ttu r), o n u n k a r m a k b ir d en k lem o lu u
d ur.
Son o la ra k , S c h r d in g e r d en k lem in in a s ln d a , pvecp
dp d(p
i h - - = H p.i h ^ - = H<p

ifa d e le rin in (ayn J f 'y e sahip) z m le riy se b u d u ru m d a ay rc a, w ve z


k a rm a k s a b itle r o lm a k zere, h e rh a n g i b ir wp -I- zp d o ru sa l b irle im i
n in de yle o lm a s a n la m n d a d o ru sa l o ld u u n u g r r z . nk s tte k i
d e n k le m le rd e n ilk in in w 'y la a rp m n k in c isin in z'y le a rp m n a ek lersek

dt
ifa d e s in i elde ed eriz (6.5). T m b u n la rd a n , S ch r d in g er e v rim in in (genel
lik le so n su z b o y u tlu b ir u za y olan) W d u ru m u z a y n a ili k in k a r m a k
v e k t r u z a y y a p s n k o ru d u u n u g r r z .
7{ H am ilto m , YV'nin, so n su z k k b ir z a m a n d ilim in d e ev rild ik te n
s o n ra o r ta y a kan b ir d u ru m d a k i d e iik li i a k la y a n so n su z k k d o
r u s a l d n m n ta n m la r. yleyse b u H a m ilto n eylem i W ze rin d ek i
b ir v e k t r a la n ta r a f n d a n a k la n r (bkz. ekil 22.2). S o n lu b ir z a m a n n
a rd n d a n d u ru m la r, so n su z k k H a m ilto n ey lem in in " s s n alm a" o la
ra k a d la n d rla n ey ta r a f n d a n elde ed ilen so n lu b ir d o ru sa l d n m

e k il 2 2 .2 H a m ilto n a k { M ,} (b ir v e k t r
alan), W d u r u m u z a y n a ilik in , s o n s u z
k k b ir z a m a n a rd n d a n d u r u m d a k i d e
i im i ve re n s o n s u z k k b ir d o ru sa l
d n m ta n m la r. S o n lu b ir za m a n
a rd n d a n (niter) d e i im i e ld e e tm e k z e
re s o n s u z k k H a m ilto n e y le m in in "s
s n a lm a k " z o r u n d a o lu ru z .
u y a rn c a d e itirile c e k tir. Bu, d a h a nce k a r la t m z (14.6), k en d ii
a ra c l y la b ir Lie g ru p ele m a n n n ilg ili Lie c e b irin e a it b ir e le m a n n s
s a ln a r a k elde e d ild i i ile m i ta n m la y a n "s alm a"y a o ld u k a b e n z e r
d ir. B u n u n la b irlik te H a m ilto n e v rim in d ek i s a lm a n n g e r e k le tirilm e si
ok d a h a zo r o la b ilir. (Ayrca, W 'n in so n su z b o y u tlu d o a s n e d e n iy le b a
k a c a z o rlu k la r o rta y a kabilir.)
Zor y a d a deil, y in e de b u ra d a k i e s a s n o k ta , h e rh a n g i so n lu b ir T z a
m a n n n a rd n d a n , k u a n tu m d u r u m la rn a ilik in W u z a y n n d n m
n n h e r za m a n d o ru sa l o la c a d r. Bu d u ru m u sa v a te k a b l e d e r (-
se m b o l n b ir d u ru m u n b e lirli b ir T z a m a n p e riy o d u a rd n d a n n a s l evril-
m i o la ca n b e lirtm e k ze re k u llan aca m ):

\p \p' ve cp cp'
o lu rs a b ylece
wp + zcp ** wxp' + z<p'

o lu r. B u ra d a k i p ve (p ra sg e le se ilm i iki d u ru m (dalga fo n k siy o n la r) ve


w ve z ra sg e le k a rm a k s a b itle r d ir .12211
Bu, U 'n u n h ik a y e n in t m o ld u u b a k n b en im se m ey i d e n e rse k b e
lirli ok tu h a f im a la ra sa h ip o lu r ve lm ile m i g er ek te n , k u a n tu m d u
ru m u n u n y n etile m ez b iim d e, b elk i s is te m d e ve o n a a it l m d z e n e
in d e k o rk u n m ik ta rd a "dolank" p a r a c k i e re n k a rm a k d u ru m la r ele
a lm a k ta b a v u ru la c a k b ir t r "uygunluk" h a lin i alr. (K uantum m e k an ik sel
"d o lan k lk " k a v ra m n a d a h a zel o la ra k 23. b l m d e geleceiz. K u an tu m
d u ru m la rn n , 2 1 .7 'd e k in d en ok d a h a c id d i biim d e, sis te m in fa rk l p a r
a c k la rn n k e n d ile rin e a it a y r k u a n tu m d u ru m la rn a sa h ip o lm ay p do-
la n k b ir "b t n " n p a r a la r o ld u u n u , "ho listik " o ld u u n u g receiz. B u
n u n la b irlik te b u n la rn h i b iri v a r o lan ta rt m a y etkilem ez.) R'ye ili k in
b u t r b ir "uygunluk" b a k u y a rn c a R 'nin, te m eld ek i "gerek" b ir U e v ri
m in e y a p la n b ir t r y ak la k lk ta h m in i o la ra k o rta y a k t d n l r.
B u n u n la b irlik te b u b a k a s cid d i p a r a d o k s la r a yol a ar.
rn e in 21.7'deki, u z a y d a k i iki m e sle k ta m n k e n d i a lg la y c la rn a
s a h ip o ld u k la r d n c e d en e y in i a n m sa y a lm ve h e r b ir a lg la y c n n
te p k is in in b a s it e , alg la d d a lg a p a k e ti p a r a s y la e tk ile im in d e n b a
la y a n b ir S c h r d in g e r ev rim in e ilik in so n u o ld u u n u d n m e y i d e n e
y e b iliriz . A lg la m a d an nceki k u a n tu m d u ru m u a s ln d a , b iri b ir a lg la y c
y a ve d i e r p a r a s teki alg la y c y a u la a n b ire y se l iki d a lg a p a k e ti p a r
a s n n b ir to p la m d r; bylece d o ru sa llk seb eb iy le, h e r b ir a lg la y c d a -

[22.1] J f nin p ve x ' 1er biim inde son derece dorusal olm ayan b ir fonksiyon olabilm esi ger
eine k arn h erh an g i b ir S chrdinger evrim i eylem inin niin dorusal olduunu aklayn.
ki S ch r d in g e r ev rim li te p k i d i e rin in te p k isiy le s t s te b in m e i in d e b ir
a r a d a b u lu n m a k z o ru n d a d r. S c h r d in g e r evrim i, b ir alg la y c te p k isi a r t
(iki a lg la y c te p k is in in k u a n tu m s t s te b in m e si a n la m n d a "art") d i e r
alg la y c te p k isin e yol a a r, b ir alg la y c te p k is i y a d a ("ya da" fiiliy a tta
h e r za m a n g e r e k te n g r le n olm ak zere) d i e r a lg la y c te p k isin e deil.
U 'n u n t m h ik a y ey i a n la tr o lm a sn s rd rm e k b a n a k a tla n la m a z g r
n y o r (ve N iels B o h r'u n k u a n tu m m e k an i in e ilik in "g elen ek sel K openhag
y o ru m u " k e sin lik le b u n u y a p m a y d enem ez n k o a lg la y c la rn k e n d i
sin i "k lasik b i im li k a v ra m la r" o la ra k ele alr).
G reb ild i im k a d a ry la U 'n u n , l m de i e re n t m ile m le r i in g e
e rli o lm a sn d a s r a r etm e n in te k yo lu , i in d e iki a lg la y c n n te p k ile rin in
g e r e k te n b ir a r a d a b u lu n d u u "oklu d n y a" t r n d e b ir b a k a f a k a t
"fark l d n y a la r" o la ra k a d la n d r la n ey i in d e gem ek o lu r .3 Y ine b u n
d a n s o n ra b ile U "t m h ikaye" o la m az n k , te p k i o lm a y a n te p k ile rin s t
s te b in m e le ri h i b ir z a m a n b ilin li o la ra k alg la n a m a z k e n , b ilin li a lg
la rm z n , y a ln z c a b ire y se l alg la y c te p k is in in b ilin li b i im d e a lg la n
m a s n a o la n a k sa la y a n o g r n m n a k la y a n b ir k u ra m a g erek d u y a
rz! (Bu k o n u la ra 29.1,8'de y e n id e n dnlecek.) Bu n o k ta d a , b e n d e "ok
lu d n y a " n m g id ilec ek d o ru yol o ld u u n a in a n m a d m b e lirtm e liy im ;
y a ln z c a , "U 'da h e r dzeyde" s r a r e d ilirse , n ere y e g id ilir g ib i o ld u u n u
ta rt m a k ta y m .
Bu k o n u la ra d a h a so n ra , U ve R 'n in , g elecein d a h a g e n i k a p s a m l b ir
k u ra m n a y a p la n y a k la k lk ta h m in le ri o la ra k ele a ln m a k z o ru n d a o lup
o lm a d k la r s o r u s u n u n y n e ltile c e i 29 ve 30. b l m le rd e geleceiz. im
d ilik g elen e k sel fo rm a liz m in re e te le rin i izleyelim . G e litirilm i b ir k u ra m
g e re k irse , o, h e r d u ru m d a b u g elen e k sel k u ra m n re e te le riy le o ld u k a
y k se k b ir is a b e tle u y u m a k z o ru n d a o la c a k tr. Y eni b ir k u ra m b u lm a z
le m in d e k i h e r o k u ra (ve b y le le ri o ld u u n u um uyorum !), g elen e k sel k u r a
m n s y lem ek z o ru n d a o ld u u e y le ri ta m o la ra k k a b u lle n m e si n e risin d e
b u lu n u la c a k tr.

22.3 niter yap, Hilbert uzay, Dirac notasyonu


S ch r d in g e r e v rim in in " n iter" g r n m n e h en z u y g u n b i im d e y
n elm ed im . Bu, nceki b l m d e d e in ile n d a lg a fo n k s iy o n la rn n "n o rm a l
lem e" zelliiyle ilg ilid ir. T ekil b ir (spinsiz) p a r a c n 1> d a lg a fo n k siy o
n u y la ilg ili o la ra k , n ic e li in e k a r lk gelen "n o rm "u n |/>(X)|2'm n t m

B kz. blm 29 ve E verett, 1957; VVheeler, 1957; DeW itt ve Graham , 1973; Geroch, 1984.
u z a y z e rin d e k i in te g ra li b i im in d e ta n m la n d n a n m sa y n , p z e rin
d ek i n o rm a lle m e k o u lu ||/<|| = 1 o lm a s d r (ve b u k o u l y r rl k te o ld u
u n d a p a r a c x n o k ta s n d a b u lm a y a ilik in b ir k o n u m l m y le ilgili
o la slk y o u n lu u |K * )l2 olur). E tk ile e n pek ok s p in h a lin d e k i p a r a c
n (ya d a rn e in sic im le r, vb g ib i d a h a g enel t rd e k i k a v ra m la rn ) b u
lu n d u u g enel b ir k u a n tu m m e k a n ik se l d u ru m d a , h e r za m a n , u y g u n b i
im d e k a b u l e d ile b ilir h e rh a n g i b ir p k u a n tu m d u ru m u i in p o z itif b ir
g erel s a y 4 o lm a s g erek en ilg ili b ir ||0 || n o rm k a v ra m n ta le p ed eriz. Bu
n o rm k u a n tu m fo rm a liz m in in U k sm y la ilg ili b ir ey o lsa d a a s ln d a o r
ta y a k an t m ola slkla r s a p ta y a ra k R k sm n d a d a k ritik b ir ro l o y n ar.
N o rm u m a te m a tik se l o la ra k , W d u ru m u z a y n a a it "k ab u l ed ileb ilir"
v e k t rle r i in so n lu o lm a s g erek en b ir u z u n lu k ka resi k a v ra m n s a la r
b i im d e d n e b iliriz . Z am an a ili k in ev rim e u y g u la n d b i im iy le " n i
ter" s f a t b iz e b u n o rm u n ev rim s re sin c e k o ru n d u u n u s y ler. B ira z d a n
(22.4'te) b u n u n a s ln d a n i in S ch r d in g e r ev rim in d e g eerli o ld u u n u g
receiz.
tik o la ra k b irk a n o ta s y o n u o tu rtm a k ve n o rm a lle e b ilir k u a n tu m d u
ru m la rn n z e llik le rin d e n b a z la rn incelem ek fa y d a l o la c a k tr. N orm u,
d u r u m la r a r a s n d a k i b ir H e rm itse l sk a le r a rp m a (13.9) ilik in b e lirli b ir
d u ru m o la ra k d n m e k d e e rli o la c a k tr. K u an tu m m e k an ik sel y a z n d a
b u , tp ve p d u ru m la r i in g en e llik le (<p\p) b i im in d e y a z lr ve /'nin n o r
m u, b u n u n la ilg ili <p = p o ld u u n d a k i zel d u ru m d u r:

M = WIP)-

Spin h a lin d e k i te k il b ir p a r a c k d u ru m u n d a sk a le r a rp m , ||A li'yle ilg ili


2 1 .9 'd a v e rile n b e lirli ifa d e y i g en elley en

ifa d e s i o lu r. Bu bize, n o rm a lle e b ilir h e rh a n g i iki 1 -p a r a c k l <p ve p d a l


g a fo n k siy o n la r a r a s n d a ta n m la n a n p o z itif b e lirli b ir H e rm itse l sk a le r
a rp m v e r ir .12221

4 Tekil b ir parack d u ru m u y la ilgili olarak, 21.9, baz y a z a rla r benim kullandm || i/j || y eri
ne "IIVll2"'yi k ullanabilirler.
[22.2] Hem (<p\<f>) hem de (/'l/'Vnin yaknsad zam anlarda ((p\p) in teg ralin in de niin yakn
sad n aklayabiliyor m usunuz, grn. pucu'. H erhangi sonlu E3 blgesi zerinde n eg atif
olm ayan | Xxj>|2 in tegraliyle ne ifade edildiini, #//'nin integralinin m odl karesiyle, p
ve tptp'nin in teg ralleri arp m n b irle tire n b ir eitsizlik t reterek deerlendirin. Ara b ir b a
sam ak olarak, a ,b ,c ,d k arm ak saylaryla ilgili, tm / 'l a r iin a + Xb + Xc + A d > 0 olduu
n u ifade eden k o u llar bulun.
A sln d a n o rm a lle e b ilir d a lg a fo n k siy o n la r k a rm a k b ir H v e k t r u z a
y n (W 'nun b ir a lt uzay) o lu tu r u r ve b u H ilbert u z a y o la ra k b ilin e n b e
lirli t rd e k i b ir v e k t r u z a y d r.12231 B ir H ilb e rt u z a y n n ta n m o n u n , d e
eri k a rm a k b ir sa y olu p (tm , s tte v e rile n 1 -p a r a c k l in te g ra l d u
ru m u n d a d o la y sz olan )12241

(<p\p + x ) = (<PW + (<P\x)

(cp\ap) = a{(p\p)

(<P\4>) = {<PW

4> *= 0, (p\p) > 0 a n la m n a g elir

c e b irse l ze llik lerin i sa la y a n sk a le r b ir < | > a rp m ile m in e sa h ip k a r


m a k b ir v e k t r u za y o lu u d u r. Bu d e n k le m le r a y rc a (<p -I- xVP) = (<PW +
(x\p) ve {a(p\p) = ((p\\p) o ld u u n u d a im a e d e r.12251 D a h a s n o rm b ir kez b i
lin d i in d e sk a le r a rp m o n u n a ra c l y la ta n m la n a b ilir 12261 ve b ylece
n o rm u k o ru y a n d o ru sa l d n m le r s k a le r a rp m d a k o ru m a k z o ru n d a
d r. Ek o la ra k b ir H ilb e rt u z a y b e lirli ok te m el s re k lilik z e llik le rin i de
s a la m a ld r.5
stte k i n o ta sy o n , b y k 20. y zy l fizik isi P au l D irac ta ra fn d a n s u
n u la n k u a n tu m m e k an i iy le ilg ili d e e rli ve g en ie k u lla n la n n o ta sy o n a
ili k in e rev e n in b ir k sm n o lu tu ru r. Bu g enel d z e n in b ir p a r a s o la
r a k bu,
W. I>. l->. I~>, |0>, |7), |+>, m |L> y a d a |KAPALI)

b e n z e ri ifa d e le ri, |...) i in d e k i se m b o l n sz k o n u su d u ru m u b e lirte n u y


g u n (ve b elk i de a k ld a kalc) b ir i a r e t o ld u u , H ilb e rt u z a y n a a it e
itli d u ru m v e k t rle rin i g s te rir b i im d e d e e rle n d irm e n in fa y d a l o ld u
u n u k a n tla r. B u n la r b a z e n "ket"' v e k t rle ri o la ra k a d la n d rlr. B ylesi
h e r b ir k et iin H* ik ili u z a y n n (12.3) ilg ili "bra" v e k t r o la ra k a d la n d
r la n b e lirli b ir y esi sz k o n u su o la c a k tr. Bu, o d u ru m a ilik in s ra s y la

1 [22.3] A ltrm a [22.2]'den devam la norm alleebilir dalga fonksiyonlarnn asln d a b ir vektr
uzay o lu tu rd u u n u gsterin,
j 122.4] Bunu, integral alm aya ilikin hangi zelliklerin kullanlm akta olduunu dikkatlice be
lirterek dorulayn.
[22.51 B unu gsterin.
[22.61 (<p\l>)'nTi no rm d an n asl tan m lan ab ild i im gsterin. p u c u : <p + \p ve (p + ip norm lar
zerine aln.
5 Bu t r u zaylarla alm aya sevim li b ir balang iin bkz. Chen, 2002; Reed ve Simon, 1972.
P aran tez anlam na gelen tn gilizce "bracket" szc kuantum m ekaniindeki bylesi b ir
ifadenin k u llanm na su n u lm u tu r. ( | ) p aran tezli ifad esin in sa ta ra f, | >, "ket" vektr
olarak ad lan d rlrk en sol taraf, ( |, "bra" vektr olarak ad lan d rlr, -n .
W , <T|. <->l. <->1, <01, <7 |. <+1, <xl, <L| ve <KAPALI|
b i im in d e y a z la n H e rm itsel e le n ik tir. B ra v e k t rle ri k e t v e k t rle rin in ik i
li i o ld u u n d a n , 12.3 'tek i n o k ta a rp m y la ay n a n la m d a k i b ir sk a le r
a rp m a s a h ip tir . |0 ) k e t v e k t r n e sa h ip b ir (xfj\ b r a v e k t r n n b u s k a le r
a rp m , k e sin o la ra k s tte (/|<p) b i im in d e y a z lm H e rm itse l sk a le r a r
p m d r. Bu, (/;|0 )'n in k a rm a k elen i i o la ra k (cp\f>) k a rm a k sa y s y la
u y u m lu d u r. k i \p) ve |/> d u ru m u , < 0|0) = O'sa, d i e r b ir d ey ile <p\<p) =
O'sa, o rto g o n a ld r d en ir.
D o ru sal b ir L ile m c isin in \p) z e rin d e k i eylem i L\p) b i im in d e y a z
lr ve <0| k e tin in L|/;)'yle s k a le r a rp m

W L \p )

e k lin d e y a z lr. A yrca b u b e lirli b ir "(<j>\L" b r a s n n |/))'yle s k a le r a r p


m d r. "(<p\L" b r a s n e d ir? O, b e lirli b ir L *|0)ketinin, L*, I 'n i n ilii i6 o lm ak
zere, k a rm a k e le n i id ir. B ir L d o ru sa l ile m c isin e u y g u la n a n "iliik"
ile m i 1 3 .9 'd a so n lu b o y u tlu d u ru m d a ele a ln m o la n * H e rm itse l e le
n ik i le m in in a y n sd r. K arm a k (<t>\L\rp) sa y s n n k a rm a k elen i i k a r
m a k (f\L'\<p) sa y sd r.

22.4 niter evrim: Schrdinger ve Heisenberg


A rtk S c h r d in g e r e v rim in in " n iter" d o a s n a b a k m a k ze re iyi b ir k o
n u m d a y z. 2 2 .3 'te b u e v rim in izg isel o ld u u n u g rm t k , y ley se t m
y a p m a m z g erek en o n u n , H 'n in iki e le m a n \<j>) ve \p) a r a s n d a k i s k a le r
<<p\p) a rp m n k o ru m a sn s a la m a k tr. D ier b ir d ey ile (<p\p) z a m a n d a
s a b ittir : d(4>\4>)/dt = 0. ( stte s y le n en n o rm u k o ru m a k la s k a le r a rp m
k o ru m a n n e d e e r g e re k lilik le r o ld u u d u r.) T em el o la ra k J f k u a n tu m H a-
m ilto n m z d a n gerek d u y d u u m u z ey (i) o n u n b iz i ve (ii) k e n d isin e a it
H e rm itse li H ilb e rt u z a y n d a tu tm a s d r. B u n la r so n d erece a s g a ri g e re k li
lik le rd ir ve b ir H a m ilto n a ilik in h e rh a n g i m a k u l b ir n e ri ta r a f n d a n s a
la n r. O na ili k in H e rm itse l d o a rn e in , z d e e rle rin in , s is te m e n e rji
siy le ilg ili o la s d e e rlerin , g er el sa y o lm a sn g a r a n ti e d e n d o al b ir g e
re k lilik tir. A yrca J T n in , b u d u ru m e v rim in n ite r d o as i in g ere k li o l
m a s a d a H 'n in t m z d e e rle ri (enerji d eerleri) p o z itifk e n s f r o lm a y an
t m |/>)'ler i in (\fj\H\ip) > 0 a n la m n a gelm ek z e re p o z i t i f belirli o lm a sn
ta le p etm ek o la a n d r. B u ra d a n (bir a rp m n t re v in e ili k in L eibniz
zelli in i, bkz. 6.5 ve s tte k i ze llik leri k u lla n a ra k ) h em en s k a le r a rp m

6 K uantum m ekaniksel litera t rd e, konuyla en ilgili m atem atiksel yazndaki Q' yerine siklikti
Qf n o tasyonu kullanlr; bkz. 13.9.
la rn a s ln d a k o ru n d u u n u , d i e r b ir d ey ile S c h r d in g e r e v rim in in n ite r
o ld u u n u g ste re n

= < + (<p\ift_1?f/)>

= - iA -M ^lflV ) = 0
ifa d e le rin i elde e d e riz .12271 B enzer a rg m a n , rn e in u z a m s a l d n m le r
y a d a d n d rm e le re ilik in r e te le r g ib i d i e r H e rm itse l i le m c ile r iin
de, b u n la rn d a a y rc a H 'ye ili k in n ite r d n m le re k a r lk g eld i in i
g ste re re k geerli olur.
stte k i denklem s k a le r b ir (tp\xp) a rp m n n d e iim o r a n n n s fr o l
d u u n u g ste rir. B u ra d a n , <0|/>>'nin, |cp) ve |p) ay n K u y a rn c a b ire y se l
o la ra k S ch r d in g er e v rim in e u ra m a k zere, t m z a m a n b o y u n c a d e i
m ez b i im d e k ald so n u c u izler, t = 0 z a m a n n d a \<p) ve |\p) k u a n tu m d u
r u m la rn a sa h ip o ld u u m u z u ve o n la r S c h r d in g e r re e te s i u y a rn c a so n
ra k i b ir T z a m a n n a k a d a r s r a s y la \<pT) ve |pT) h a lin e gelecek e k ild e ev-
rim le ir k a b u l e tti im iz i v a rs a y a lm (22.2'deki n o ta s y o n u k u lla n arak ):

10) <Pt) ve W
I I'Pt)-
Bylece
(<p\p) = (<pT\pT)

o lu r. Bu b iz e H H ilb e rt u z a y z e rin d e t = O 'dan b e lirli b ir t = T z a m a n n a


k a d a r a ln a n S c h r d in g e r ev rim in e ilik in d o ru sa l eylem in , b u d n m

\<pT) = UT\<p), \pT) = UT\tp), vb,

o la ca k e k ild e etk iley en b ir UT ile m c isin in b u lu n m a s a n la m n d a n ite r


o ld u u n u syler. B u ra d a k i UT ile m c isi 1 3 .9 'd ak i a n la m y la n ite r d r ,
d i e r b ir d ey ile te r s i k e n d i ilii in e e ittir:

U f1 = U"T, d i e r b ir d ey ile UTU"T = U'TUT = l.

B u ra d a k i I, H z e rin d e k i b irim ile m c id ir. ( I // y e ili k in b u zelli in g s


te rim i iin bkz. 13.9.)
22.1'd e b e lirtild i i ze re b ir k u a n tu m sis te m in e ili k in ev rim i g s te r
m e n in fa rk l y o lla r d a m e v c u ttu r; H eisen b erg ta b lo su o la ra k a d la n d rla n ,
b u n la rn en b ilin d ik a lte r n a tif id ir . H e ise n b e rg ta b lo s u n d a , sis te m in "d u
ru m u ", z a m a n ev rim i d a h a ok d in a m ik b i im li d e ik e n le r e k lin d e k a b u l
ed ilm ek zere, z a m a n d a s a b it o la ra k d e e rle n d irilir. O kur, k u a n tu m s is te

-S [22.7] Bu iddiay b iraz d ah a ay rn tl olarak aklayn. Leibniz zelliinin b ir H ilbert uzay


sk aler arpm iin neden geerli olduunu aklayabilir m isiniz?
m in d e g erek b a z fizik i d e iik lik le r sz k o n u su o lsa b ile , k u a n tu m d u r u
m u n u n n a s l "deim ez" b i im d e d e e rle n d irile b ild i in i e lb e tte s o rg u la y a
b ilir! A sln d a yled ir; f a k a t S ch r d in g e r ta b lo s u n d a n H eise n b e rg ta b lo s u
n a g ei g e r e k te n se m b o lle rim iz i y a ln z c a b ir y e n id e n ta n m la m a m e se le
sid ir.
ilk o la ra k u a n a k a d a r b e n im se y eg eld i im iz o la a n S ch r d in g e r ta b
lo s u n u ele aln , t = 0 z a m a n n d a v e rili b ir J f k u a n tu m H a m ilto n ta r a f n
d a n ta n m la n r b i im d e k i, S c h r d in g e r re e te si u y a rn c a ev rim le ti in i
k a b u l e tti im iz b ir |/j) k u a n tu m d u ru m u n a , T k a d a r b ir s re s o n ra |t/>)'nin

W | M = UT\p)

o la ca e k ild e sa h ib iz . UT ey lem in in H H ilb e rt u z a y n n t m n d e g e r e k


te n d o ru s a l b i im d e g eerli o ld u u n u an m sa y n . B ylece h e rh a n g i b a k a
b ir |0 ) d u ru m u , d a h a nce \p) i in k u lla n lm o la n ay n UT'y le b irlik te il
gili b ir |$ ) => \(pT) = UT\<p) ev rim in e u ra r. H eise n b e rg ta b lo s u n d a T z a m a
n n d a k i d u ru m u b a s it biim d e

W H= Ur1W = U'TW
o la ra k d n r z . |p)T "H eisen b erg d u ru m u " n u n z a m a n n ile rle y iiy le (te
m el o la ra k ta n m d a !) d e im e d i i a k tr. te ta r a f ta n c e b irse l ile m le rin ,
z d e e rle rin (llm fiziki p a ra m e tre le r) S c h r d in g e r ta b lo s u n d a k iy le
ay n o la ca e k ild e , n ced en o ld u u g ib i dev am etm esi i in d in a m ik b i
im li d e ik e n le rin de d e n k le tiric i e k ild e e v rim le m e sin e g erek d u y arz .
Bu n e d e n le (H ze rin d ek i) h e rh a n g i b ir izg isel Q ile m c isi k en d i

<?H = = UIQUC

H eise n b e rg v e rsiy o n u y la y e r d e itirm e k z o ru n d a d r. B u ra d a n d o la y sz


b i im d e , h e rh a n g i z de ere ya d a h e rh a n g i s k a le r a rp m a ilik in H e ise n
b erg v e rsiy o n u n u n S c h r d in g e r v e rsiy o n u y la ay n o ld u u so n u c u iz le r.122-81
A rtk H e ise n b e rg ev rim i (S ch r d in g er ta b lo s u n d a s a b it o ld u u v arsa y la n )
Q ile m c ile rin e ve zellikle d in a m ik b i im li d e ik en lere u y g u la n r. B u ra
d an

ih QH = Qw
K H Q h

H eisen b erg h a re k e t d e n k le m le rin e u la r z .12291 (Buna ilik in b e lirg in b ir


so n u c u n QH = K d u ru m u n d a o rta y a k an e n e ji k o ru n u m u o ld u u n a d ik
k a t edin.)

- 122.8] Tm b u n lar ay rn tl biim de aklayn.


- 0 [22.9] Bunu dorulayabilecek m isiniz grn.
O kur e y le ri b u e k ild e a k la m a k la n e k a z a n d m z s o ra b ilir. He-
ise n b e rg ta b lo s u n d a , b a z b a la m la r d a te k n ik a v a n ta jla r s z k o n u s u d u r
fa k a t b u ta b lo k u a n tu m m e k a n i in in y o ru m a d a y a l b ilm e c e le riy le ilgili
e y le r k o n u s u n d a y a rd m c olm az. "K uantum s ra m a la r" s o ru n u o rta d a n
k a lk m a d f a k a t |/j)H'n in R ile m in d e b a k a b ir eye "s ra m a "s m a iz in v e
re re k su u d u ru m a y k m ak y a d a "sram a"y H eise n b e rg d in a m ik b i im li
d e ik e n le rin in y a p t n k a b u l etm ek se e n ek le rin e sa h ip o la b iliriz . K en
d i a d m a b u " s ra m a m e se le le rin in H eise n b e rg ta b lo s u n d a , h e rh a n g i b ir
ey z lm o lm a k sz n d a h a a n la lm a z h a le g e tirild i in i g r y o ru m .
S ch r d in g e r ta b lo s u n d a en a z n d a n , bize "k u a n tu m g er ek li i''n in neye
b e n z e d i in e k c k b ir b a k a tm a f r s a t s u n a n , e v rim le e n b ir d u ru m
v e k t r n e sa h ib iz ! H e ise n b e rg ta b lo s u , k en d i d u ru m v e k t r fizik i b ir ey
lem g er ek le m e k te bile o lsa h a re k e ts iz b i im d e y e rin d e d u rd u u n d a n ,
p e k d e b u n u y a p m a a n s n a sa h ip g r n m ez. D ah a s, d in a m ik b i im li d e
ik e n le rin ev rim i h e rh a n g i zel b ir fiziki sis te m d e k i d e iim i g ste rm ez
n k o n la r zel s is te m le ri p ek de a k la m a z f a k a t b u n u n y e rin e b ir s is te
m e s o ru la b ile n , rn e in "k o n u m u n n ed ir", vb, g ib i e y leri so rg u la r.
Bu iki fa rk l ta b lo y a sa h ip o lu n m a s, b y k o ra n d a ta r ih i n e d e n le rle
d ir. K endi ta b lo s u n u H a z ira n 19 2 5 'te re te n H eise n b e rg ilk ti v e S c h r d in
g e r k e n d i n e rm e sin i y a rm yl k a d a r so n ra O cak 19 2 6 'd a o r ta y a ko y d u ve
b u n d a n k sa s re so n ra ik i d ze n a ra s n d a k i zd e li i fa rk e tti. S ch r d in -
g e r'in d a lg a fo n k siy o n u n u n \p2\ m o d l k a re sin e ilik in o la slk y o ru m u n u
(21.9) ilk ile ri s re n , H a z ira n 1 9 26'da M ax B o m 'd u . S c h r d in g e r'in k e n d i
si d e //y le ilg ili d a h a "k lasik b i im li b ir alan" ta b lo s u n a tu tu n m a y a a l
t. K u an tu m m e k an i iy le ilg ili g en el ilem c i e rev e si H eisen b e rg , B o m ve
P a s c u a l J o r d a n 'n a l m a la rn d a n o rta y a kp D irac ta r a f n d a n t m y le
fo rm le e d ild i ve ilk o la ra k 1 930'da b a s lm o la n so n d e re c e etk iley ici
T h e P rin cip les o f C Luantum M e c h a n ic s [K uantum M e k an i in in tik eleri] a d
l k ita b n d a a y rn tl b i im d e a k la n d .7
E lb e tte d u ru m , so n u o la ra k k u a n tu m k u ra m n a b ir d e iim s u n u ld u
u n d a b ir fo rm a liz m i d i e rin e te rc ih etm ek le ilg ili iyi s e b e p le r sz k o n u su
o la b ilir, ve ik isi a r a s n d a k i e d e e rlik o rta d a n k a lk a b ilir. K u an tu m k u r a
m ve (zel) g relilik k u ra m n u y u m lu b ir d zen i in d e b ir a ra y a g e tirm e
ye a l a n k u a n tu m a la n k u ra m y la (bkz. b l m 26) ilg ili d u ru m b ile k ib a r
ca b u d u r. D irac b u d u ru m d a , H e ise n b e rg ta b lo s u n u sem ek le ilg ili8 b a z
g e re k e le r o rta y a koydu. B u n u n la b irlik te g relilik le ilg ili o la ra k n e He-

7 En gncel b asm iin bkz. D irac, 1982. D aha yakn b ir uygulam a iin bkz. Shankar, 1994.
8 Greliliki k u an tu m alan k u ram n d a S chrdinger tab lo su n u n yer alm adna ilikin b ir id
dia iin bkz. Dirac, 1966.
ise n b e rg ta b lo s u n e de S c h r d in g e r ta b lo s u d e im e zd ir. Bu b a la m d a b a
zen m elez "e tk ileim ta b lo su " te rc ih e d ilir.9

22.5 Kuantum "gzlemlenebilirler"!


im di, k u a n tu m s is te m i i in d ek i b ir l m n fo rm a liz m i in d e n a s l
g ste rilm e si g ere k ti in i grelim . 22.1'd e b e lirtild i i ze re k o n u m ve m o
m e n tu m l m le rin e ilik in 21. b l m d e v e rilm i o la n rn e k le r b ir k u a n
tu m l m genel d u ru m u n d a n e o ld u u n u a k la y c n ite lik te d ir. B ir k u
a n tu m s is te m in e a it b ir "l leb ilir" n ite lik , g zle m le n e b ilir o la ra k a d la n
d rla n b e lirli t r d e b ir Q ile m c isin c e g s te rilir ve b u ilem c i k u a n tu m
d u ru m u n a u y g u la n a b ilir. D inam ik b i im li d e ik e n le r (konum y a d a m o
m e n tu m diyelim ), g z le m le n e b ilirle re ilik in r n e k le rd ir.10 K uram b ir Q
g z le m le n e b ilirin in , H u zay z e rin d e k i eylem i H 'ye ilik in d o ru s a l b ir
d n m (13.3), o la slk la te k il o lsa da, etkileyecek e k ild e (konum y a
d a m o m e n tu m ile m c ile ri benzeri) d o ru sa l b ir ilem c i o la ra k g s te rilm e
sin i ta le p eder. ip, 'n u n b ir z d u ru m u y s a p d u ru m u n u n g zlem len e b i
lirin e ili k in o la ra k b ir belirli d e ere sa h ip o ld u u n u s y leriz, b u d u ru m
d a ilg ili q z d e e ri b u b e lirli d e e r o lu r.11 Bu, d a h a nce 21.5, 10, l l 'd e
k o n u m v e m o m e n tu m la ilg ili o la ra k k a r la t m z te rm in o lo jin in a y n s
dr.
G elen eksel k u a n tu m m e k a n i in d e gen ellik le t m z d e e rle rin g erel
s a y la r o lm a z o ru n lu lu u ta le p ed ilir. Bu, 'n u n , k e n d i ilii in e e it o lm a
s a n la m n a gelecek e k ild e b ir H e rm itse l o lm a s s a la n a ra k g a r a n ti e d ile
b ilir:122101
<?* = <?.

B an a gre, b ir g zlem len e b iliri z e rin d e k i b u H e rm itse l g erek lilik , k a r


m a k s a y la r k la sik fizik te, rn e in gk k rey e ilik in R iem a n n c k re
g ste rim i (18.5), h a rm o n ik o s ila t re ilik in p ek ok s ta n d a r t ta r t m a d a
(20.3), v b 'd e k i g ib i sk lk la k u lla n ld n d a n g ereki o lm a y an b ir e k ild e

9 E tkileim ta b lo su rnein H am iltonn zam an bam l olduu "zam an bam l tedirgem e ku


ram " h esap lam alarn d a sklkla kullanlr. Bkz. Shankar, 1994, blm 18; Dirac, 1966.
10 B urada, konum ya da m om entum u baz denklem lerde gerek "gzlem lenebilirler" olm a ye
terlili in d en alkoyabilecek, z d u ru m larn norm alleebilir olm adklarna ilikin gerei gz
ard ediyorum .
11 D aha genel biim de b ir z deer olsa da olm asa da, q = (/|<?|/) ise 'n u n , n orm alletirilm i
\>f) d u ru m u y la ilgili Q'ya a it beklenti deeri olduunu syleriz.
i [22.101 H erm itsel b ir Q ilem cisinin herhangi b ir z deerinin asln d a gerel b ir say olduu
n u gsterin.
id d e tli b ir g e re k lilik tir.12 B ir g z le m le n e b ilir z e rin d e k i te m e l b ir g e re k li
lik k e n d isin e a it ay rk z d e e rle re k a rlk g elen z v e k t rle rin b irb irin e
o rto g o n a l o lm a sd r. Bu "norm al" o la ra k a d la n d rla n ile m c ile rin k a r a k te
r is tik b ir ze lli id ir. B ir Q n o r m a l ile m c isi k en d i ilii iy le d e im e li o la n
ilem c id ir:
<?*<? = <?<?*

A yrk z d e e rlere k a rlk g elen b u t r b ir Q n o rm a liy le ilg ili z v e k t rle


rin h e rh a n g i b ir ifti a s ln d a o rto g o n a l olm ak z o ru n d a d r.122111 B ir lm
so n u c u o rta y a k ab ilec ek a lte r n a tif d u r u m la r a r a s n d a k i s ta n d a r t o rto g o -
n a llik g e re k lili in d e s r a r e d e rk e n l m s o n u la rn n (z d e erler) k a rm a
k s a y la r o lu u y la ilg ili m e m n u n iy e t d u y m a m n e d e n iy le k u a n tu m "gz-
le m le n eb ilirler"im in , H e rm itse l o lm a la rn a ilik in d a h a k u v v e tli g ere k lilik
y e rin e y a ln z c a n o rm a l izg isel i le m c ile r o lm a la rn istey ece im .
B u ra d a , k u a n tu m g z le m le n e b ilirle rin e z v e k t rle rin (H'ye a it h e r h a n
gi b ir e le m a n n b u z v e k t rle r b i im in d e izg isel o la ra k ifa d e e d ile b ile c e
i ekilde) H H ilb e rt u z a y n n t m n k a p s a m a s y la ilg ili b a k a b ir g ere k
lili i d e y o ru m la y a c a m . Bu zellik, so n lu b o y u tlu d u ru m d a Q 'y a ilik in
H e rm itse l (ya d a norm al) d o a n n m a te m a tik s e l b ir so n u c u d u r. B u n u n la
b irlik te so n su z b o y u tlu b ir H 'yle ilg ili o la ra k b u n a , b ir k u a n tu m g zlem le
n e b iliri b i im in d e ro l o y n a y a c a k h e rh a n g i b ir Q 'ya ilik in a y r b ir v a r s a
y m o la ra k gerek d u y arz . Bu zellie sa h ip b ir H e rm itse l z iliik b i im in
d e a d la n d rlr.
B ir k u a n tu m g zlem len e b iliriy le ilg ili o rto g o n a llik g e re k sin im i k u a n
tu m l m ile m i i in n em lid ir. K u an tu m m e k an i i k u r a lla r u y a rn c a b ir
Q ile m c isiy le ilg ili lm so n u c u h e r za m a n k e n d isin e a it z d e e rle rd e n
b ir i o la c a k tr; b u , k u a n tu m d u ru m u n u n R ilem iy le b irlik te g er ek le en
"s ra m a " s d r (bkz. 22.1). l m d en nce s is te m in d u ru m u n e o lu rs a o l
s u n o, tp k R 'yle u y u m i in d e k i d u ru m l m n d e o ld u u g ib i, Q 'n u n z
d u ru m la rn d a n b irin e s ra r. lm s o n r a s n d a d u ru m , Q g z le m le n e b ili
riy le ilg ili b e lirli b ir deer, d i e r b ir d ey ile ilg ili q z d e e rin i e d in ir. Bu
n ed e n le , Q g z le m le n e b ilirin e ilik in o la s fa rk l lm s o n u la rn d a n h e r
b ir i iin , d i e r b ir d ey ile h e r b ir <h,<72. fo .-- z d e e ri iin , t m k a rlk l
o la ra k o rto g o n a l o la n a lte r n a tif so n u d u ru m la r k m e le rin d e n b ir in i elde
ed eriz.
Bu n i in n em lid ir? K sa s re i in d e b u a lte r n a tif k tla rn h e r b irin e
ili k in o la s lk la r h e s a p la m a k ta g ere k li k u a n tu m y a s a la rn n n e o ld u u n u

12 Bkz. Dirac, 1982. K arm ak p aram etre le r pek ok alan d a kullanlr, rn. Fortney, 1997.
[22.11] Bunu k antlayabilecek m isiniz bakn. pucu: - /) ? - XI) l^) ifad esin i ele a la
rak ilk nce Q\xp) = Alt/;) ise Q'\p) = l/*) olduunu gsterin.
g receiz. Bu k u r a lla r n b ir a n la m , b ir d u ru m u n , b ir l m so n u c u o la ra k
o rto g o n a l b ir d u ru m a s ra m a o la sl h e r z a m a n s f r o la c a k tr. B u ra d a n
h a re k e tle b ir Q g zlem len e b iliriy le ta n m la n a n b ir l m y in e le n irs e b u
d u ru m d a ik in c i lm ilk in in v e rd i i ay n z de eri, d i e r b ir d e y ile l
m le ilg ili a y n so n u c u v e re c e k tir. F a rk l b ir so n u v erm ek o n u n , b ir d u
r u m d a n o rto g o n a l b ir d u ru m a , o la slk k u r a lla r n n iz in v erm ey ece i b ir
s ra m a g e r e k le tirm e sin e yol a a r. B u n u n la b ir lik te b u m u tlu so n fa rk l
z d e e rle i in Q 'y a a it z d u ru m la rn o rto g o n a lli in e b a ld r; 'n u n n o r
m a l b ir ilem c i o lm a sn a gerek d u y m a m z n se b e b i b u d u r.
im di, "gzlem lenen" |i/j) d u ru m u y la b irlik te su n u ld u u n d a Q g zlem
le n e b ilirin e ilik in fa rk l a lte r n a tif z d u ru m o la s lk la r g rev in e g eri d
n elim . K u a n tu m m e k an ik sel o la sl n , Q g z le m le n e b ilirin e ilik in h e r
h a n g i b a k a (rnein l lm o la n z d e e rin de eri gibi) b ir g r n m e
d e il d e y a ln z c a lm n cesi ve s o n ra s n d a k i k u a n tu m d u ru m la rn a
b a l o lu u R k u a n tu m ile m in in d ik k a t ekici b ir ze lli id ir. K ural, 'y a
a it |p) d u ru m u n u n \<p) z d u ru m u n a s ra m a o la sl n n , |p) ve |0 ) 'n in
n o rm a lle tirilm i (\\p\\ = 1 = ||0 ||) o ld u u v a rs a y la ra k ,

\(<P\'I>)\2

ifa d e siy le v e rilm e sid ir. D ier t rl , s tte k i ifad e y i o la slk eld e ed ilm e d en
n ce ||/>|| ve ]|0II'yle blm em iz g ere k ir. Bu o la sl , n o rm a lle tirilm e m i
d u ru m la rla ilg ili o la ra k
(<PWW<P)
(p\p){<p\<p)

z a r if b i im in d e y az m a y se e b iliriz . Bu h e r za m a n O'la 1 a r a s n d a b ir d e
e rd ir ve 1 d e e rin i y a ln z c a d u r u m la r o ra n tl o ld u u n d a a lr .122121 stte k i
ta r t m a d a n S c h r d in g e r e v rim in in (<p\xp) s k a le r a rp m la rn k o ru d u u n u
a n m sa y n . Bu, U ve R ile m le ri a r a s n d a k i n em li b ir u y u m lu lu k ili k is i
d ir ve u y u m su z o lm a la rn a k a r n U ve R 'n in b irb irle riy le d z e n li b i im d e
"k a y n a"t g er e in i ifad e eder. A sln d a b ir l m d ek i d u ru m u n , o rto g o
n a l b ir d u ru m a h i b ir za m a n d o la y sz b i im d e s ra m a d n g r r z n
k (<p\p) = 0 o lm a s, b u n u n la ilg ili o la sl n s fr o ld u u a n la m n a gelir.
N o rm a lle tirilm i ip ve (p o rto g o n a l d u r u m la r a r a s n d a k i b ir k u a n tu m
s t s te b in m e sin d e , wp + zcp diyelim , a rlk la n d rm a a rp a n k a rm a k
s a y la r w ve z b a z e n g e n lik le r y a d a "o laslk g en lik leri" o la ra k a d la n d r
lr. Bu d u ru m d a , wp + zp d u ru m u n d a k i py i (pden a y rt etm ek z e re k u ru -

[22.12] Bunu, altrm a [22.2]'deki yntem ler araclyla ( | > cebirsel zelliklerinden h a
reketle gsterin.
la n b ir deney, //ye ili k in ivvv = |v |2 ve ip'y a ili k in i z = \z\2 o la s l n g e
tir ir , d i e r b ir d ey ile o la s lk la r eld e etm ek z e re g en lik m o d lle rin in k a
re le rin i a lrz . B enzer b ir y o ru m b u t r ik id e n fa z la d u ru m u n s t s te b in
m e sin d e de g e erlid ir.
N o rm al b ir Q ile m c isin e ilik in y a r a rl b ir zellik (k en d isin e a it z
v e k t rle rin H 'n in t m n k a p s a d n v a rsa y a ra k ), o n u n h e r z a m a n H il
b e r t u z a y y la ilg ili o rto n o rm a l b ir ta b a n o lu tu ra n b ir z d e e rle r a ile s in e
sa h ip o lu u d u r. B ir o r to n o r m a l ta b a n (13.9'la k a r la trn )

(eta) =
(6ij K ro n eck er d e lta s o lm a k zere) o la ca k e k ild e ve H 'ye a it h e r ip e le m a
n {z1, z 1, z l l ... //ye ilik in k a rm a k "k a rtez y en k o o rd in a tla r" o lm ak zere)

p = z 1e 1 + z 2e 2 + z3e 3 +

b i im in d e ifad e ed ileb ilm e k z e re H 'n in b ir e 1, e 2, e 3, ... e le m a n la r k m e si


d ir. Bu, y a p z te k il b ir p a r a c k la ilgili, (bir F o u rie r d n m k u lla n la
ra k g e r e k le tirild i i zere) m o m e n tu m y a d a bp(x) = / ip(X) 8(x X )d3X)
k o n u m (21.11) d u r u m la rn n s re k li b ir d o ru sa l b irle im i o la ra k genel
b ir d a lg a fo n k siy o n u ifa d e s in e b e n z e rd ir n k m o m e n tu m ve k o n u m d u
ru m la r s r a s y la p ve x m o m e n tu m ve ko n u m ile m c ile rin in z d e e rle ri
d ir. K onum g s te rim in d e n m o m e n tu m g ste rim in e gei H H ilb e rt u z a y n
d ak i b ir ta b a n d e iim i a n la m n a g e lir [bkz. ekil 22.3). B u n u n la b irlik te
n e m o m e n tu m d u ru m la r n e de ko n u m d u ru m la r, te k n ik b ir a n la m d a g e r
e k te n b ir ta b a n o lu tu r u r n k n o rm a lle e b ilir d e ild irle r ve g e r ek te n
k e sin lik le H 'ye a it d e ild irler! (K uantum m e k an i i b u t r d e r a h a ts z edici
k o n u la rla d o lu d u r. Bu d u ru m d o a s dev am e tti in d e n , b u t r m a te m a tik
se l in c e lik le rle ilg ili k a r a rl e k ild e zen siz o lu n u p h a t ta k o n u m ve m o
m e n tu m d u ru m la r gerek d u ru m la rm g ib i d a v r a n la b ilir y a d a t m z a
m a n m a te m a ti i d o ru b i im e so k m a k ta s r a r etm ey e h a r c a n a b ilir fa k a t
b u d u ru m d a b ir "l k a tl ''n a h a p s o lm a k la ilg ili e lik ili b ir te h lik e sz

M omentum taban

e k il 2 2 .3 B ir k o n u m g s te r im in d e n m o
m e n tu m g s te r im in e g e i y a ln z c a (te k n ik
olarak, n o r m a lle e b ilir o lm a m a k zere, ne
m o m e n tu m n e d e k o n u m d u r u m u H 'ye
g e r e k te n a it o lm a sa da) H H ilb e r t
u z a y n d a k i ta b a n d e i im id ir .
k o n u s u d u r. B ir o rta yol tu ttu r m a k i in elim d e n g elen i y a p y o ru m f a k a t
k o n u y la ilg ili gelim e sa la y a c a k d o ru y a n tn ne o ld u u n u b ild i im d e n
p ek em in deilim !)

22.6 EVET/HAYIR lmleri; projektrler


z d u ru m la rn n o rm a lle e b ilir o lm a d rn e in ko n u m y a d a m o m e n
tu m ile m c ile ri d u ru m u n d a b u t r b ir d u ru m d a b ir p a r a c k b u lm a o la s
l n s f r o la ra k elde ederiz. Bu g e r e k te n de "doru" y a n ttr n k h e r
h a n g i b e lirli b ir de ere sa h ip k o n u m ya d a m o m e n tu m o la sl (konum ve
m o m e n tu m s re k li p a r a m e tr e le r o lm a k zere) a s ln d a s frd r. Bu b iz e pek
y a rd m c olm az, yleyse rn e in "konum fila n c a b ir d e e r a ra l n d a m
dr?" s o r u s u n u s o ra n g ib i b a k a t rd e k i g z le m le n e b ilirle ri te rc ih e d e b ili
riz. Bu t r b ir s o ru m o m e n tu m la (ya d a b a k a c a s re k li h e rh a n g i b ir g z
le m le n eb ilirle) ilgili o la ra k d a so ru la b ilir. B ylesi e v e t/h a y r s o r u la r k u
a n tu m m ek an i iy le, diyelim ki z d e e re EVET y a n t i in 1 ve HAYIR y a
n t i in O' a ta y a ra k b irle tirile b ilir. Bu t rd e k i b ir g z le m le n e b ilir p r o
j e k t r o la ra k a d la n d r la n ey le a k la n r.
B ir E p ro je k t r , z iliik o lm a ve k e n d i k a re sin e e it o lm a z e llik le ri
n e s a h ip tir :122131
E2 = E = E*.

B y lesi e y le r en ilkel t rd e k i l m s u n a r ve k u a n tu m m e k an i in d ek i
"lm " ta ra fn d a n o rta y a k o n u la n k o n u la r, p ek ok a m a c a y n elik o la ra k
en iyi e k ild e b u t r ile m c ile r b i im in d e g e r e k le tirilir. B u n u n la b irlik te
b y le si b ir EVET/HAYIR l m g e r e k le tirild i in d e zellik le gze a r
p a r h a le g elen b ir konu m e v c u ttu r n k (2'den d a h a y k sek b o y u tta k i) b u
ile m c ile r (tm yle) b o zu k tu r. B ir q z d e e riy le ilg ili o la ra k , q 'y a k a rlk
g elen z v e k t r u za y 1 -b o y u tlu d a n d a h a b y k se , d i e r b ir d ey ile 'y a
a it ay n q z d e e rin e k a rlk gelen o ra n tl o lm a y an z v e k t rle r m e v c u t
sa , Q b o z u k tu r d eriz (13.5). A yn q z d e e rin e k a rlk g elen t m z v ek
t rle rd e n o lu a n H izg isel a lt u z a y n n t m 'n u n q 'y a k a r lk g elen z
u z a y o la ra k a n lr. B ylesi d u ru m la rd a , l m n "so n u cu "n u n eld e e d il
m e si (dier b ir d ey ile z d e e rin s a p ta n m a s) b iz e k e n d ili in d e n d u ru m
v e k t r n n h a n g i d u ru m a " s ra m a ''s g e re k ti in i sylem ez. K onu, lm e
b a l o la n |p) d u ru m u n u n , 'n u n q 'y a k a r lk gelen z u z a y n a 13 o rto g o
n a l o la ra k y a n s tld n ile ri s re n iz d m n e r m e si ta ra fn d a n z l r.

[22.13] Bir Q gzlem lenebiliri polinom biim li b ir denklem i salyorsa bu d urum da ona a it
h er b ir z deerin ayn denklem i saladn gsterin.
13 zdm lm lerine ilik in m kem m el b ir ele al biim i Kraus, 1983; N ielsen ve Chuang,
2000'de b u lu n ab ilir.
A sln d a "izd m n erm e si" te rim i b a s it e sk lk la 22.1 'in , b ir Q g zlem
le n e b ilirin in l m n n b ir so n u c u o la ra k d u ru m u n , l m n s u n d u u z
d e e re k a r lk gelen 'y a a it b ir z d u ru m a s ra d , (von N e u m a n n t a r a
f n d a n a k la n d ze re)14 s ta n d a r t k u a n tu m m e k an ik sel ile m i in k u lla
n lr. Bu v e so n ra k i b l m d e b u n erm ey e ilik in iz d m g r n m n n
b o z u k z d e e rle r d u ru m u n d a k i n em in i v u rg u lu y o ru m .15
Bu iz d m ifa d e e tm e n in en iy i y o lla rn d a n b iri, u y g u n b ir E p ro je k
t r n , d i e r b ir d ey ile 1 EVET z d e e rin e k a rlk gelen z u za y , 'n u n
q 'y a k a r lk gelen z u z a y n a e d e e r o la n p ro je k t r k u lla n a r a k y a p la n
d r. (Bu h e r za m a n y a p la b ilir; E b a s it e 'n u n so rd u u n d a n d a h a b a s it
b ir so ru so ra r: q, Q l m n n so n u c u m udur?'') Bylece iz d m n e r
m e s in in id d ia e tti i ey l m n s o n u c u n u n (q so n u c u n a sa h ip Q y a d a 1
s o n u c u n a s a h ip f 'y l e b irlik te)

|/)>'nin E|/)'ye

s ra m a s ek lin d e o ld u u d u r. B u n d a, n o rm a lle tirm e le ri d e r t etm ed im


(ve iste m e z se k d e rt etm eye g erek de yoktur). S o n u ta k i d u ru m u n o rm a lle
tirm e m iz is te n ir s e |/>)'yi d a h a d a n k g r n m l ,|/)(/)|E|/<>_1/2'ye s
r a r b i im d e k a b u l e d e b iliriz . B u n u n la b irlik te b u r a d a k i a k la m a la rm d a
d u ru m la rm n o rm a lle tirm e k z o ru n lu lu u n d a o lm a m a y d a h a u y g u n b u
lu y o ru m . Bu d e n k le m le rin p ek o u n u b r t r l s n d e n d a h a b a s it g r
n m l h a le g e tirir.
ekil 2 2 .4 'te iz d m n e rm e sin in H H ilb e rt u za y i in d e k i g eo m etrik
d o a s n b e lirttim . E p ro je k t r n (k endisi de b ir p ro je k t r olan) I - E 'yle
d e itird i im iz d e EVET ve HAYIR z u z a y la rn n b a s it b i im d e y e r d e i
tir d i in i b u ld u u m u z a d ik k a t edin. (/ b u r a d a H z e rin d e k i b irim ile m c i
dir.) Bu n e d e n le lm E l m y le ilg ili o la ra k 0 eld e e d e rse |p),
( / E )\tp)( \p) - |/<'ye s ra r. |/>)'nin, b irb irin e o rto g o n a l o la n iki E\tp)
ve ( / E)\p) d u ru m u n u n 122141 to p la m o ld u u n a d ik k a t ed in . E l m b u
ik isi a r a s n d a k a r a r v erir; ilk i i in EVET, k in cisi i in HAYIR:

\4>) = E\rp) + / E)\p).

Bu ik i a lte r n a tif e ilik in o la slk la r, d i e r b ir d ey ile k e n d isi a ra c l y la


d u ru m "n o rm "u n u n (u zu n lu k k aresi) ilg ili h e r b ir iz d m d e in d irg e n m i
h a le g eld i i m ik ta r ifa d e e tm e n in d o la y sz b ir g eo m etrik y o lu m e v c u t
tu r .122151 Bu b a s it g eo m etrik gerek d u ru m la rm z n o rm a lle tirm e k te s r a r
e d e rse k b e lirsiz le ir!

14 Bkz. von N eum ann, 1955.


15 Bkz. Lders, 1951, ayrca bkz. Penrose, 1994.
r [22.14] Bunu gsterin.
[22.15] Niin?
e k il 22.4 z d m n e rm e sin in H i in d e k i g e o m e trik d o as. Y atay d z le m 1 z d e e rle
rin i (EVET) ve d ik e y d zlem 0 z d e e rle rin i (HAYIR) g ste rm e k z e re E p ro je k t r n e a it
z u z a y la r b e lirtiliy o r. R esim , IV>)'ye ilik in |V>) = E\p) + I - E )\/)Y m n, E\tp), |/()'nin EVET
u z a y ( l m n EVET v e re n so nucu) i in d e k i iz d m ve / - E )|/>), |t/)'n n HAYIR u z a y
(HAYIR so n u c u ) i in d e k i iz d m o lm a k z e re iki o rto g o n a l p a r a y a a y r try o r. H er
b i r d u ru m d a k i o la s lk , \ipY ys a it (H erm itsel) u z u n lu k k a r e s in in (d u ru m v e k t rle rin in
n o rm a lle tirilm e d i i) iz d m i in d e k e n d is i a ra c l y la in d irg e n d i i k e s in b ir
o ra n tllk t a r a f n d a n v erilir.

22.7 Bo lmler; sarmallk


B az fiz ik ile r iz d m n e rm e siy le ilg ili k u k u la rn (ya d a o n u n "ge
rek siz" y a d a "gzlem lenem ez" oldu u n u ) ifa d e e ttile r. Z orluk, d u ru m u n
l m so n ra s ne h a le g eld i in i b elirlem e y e ilik in h i b ir a ra c a sa h ip ola-
m a y a b ile c e im iz d i n k b elk i de l m ile m in in k e n d isi, g zlem len e n in
d u ru m u n u n , k e n d i b a n a d e e rlen d ire m ey e ce i e k ild e l m a le tle riy le
k a r m h a le g elm esin e n e d e n o lm u tu . A sln d a b u b a z e n k a rm a k la a n
b ir k o n u o la b ilir fa k a t iz d m n e rm e sin in (gerekirse bozuk) b ir l m
b e lirg in b i im d e a k la d k o u lla r k e sin lik le m e v c u ttu r. B u n a ilik in en
a k d u ru m , b ir bo (ya da e tk ile im serbest) l m d u ru m u n d a o rta y a
k ar. Bu etk ile y ici t rd e k i d u ru m k e n d i h e s a b n a ilg i e k ic id ir ve k u a n tu m
m e k a n ik se l d a v ra n n en tu h a f g r n m le rin d e n b irin i rn ek le r. B u ra d a n
h a re k e tle , b ir y a d a iki rnee gz a tm a m z a d e ecek tir.
2 1 .7 'd e ta r t la n , te k il b ir fo to n u n b ir h u zm e a y rc y a g n d e rilip
k e n d is in e a it d u ru m u n b ir k sm n n y a n s tlp b ir k sm n n a k ta rld t r
deki b ir d u ru m u ele alalm . K a rla m a s o n ra s d u ru m b u iki o rto g o n a l
p a r a n n , a k ta r la n |r) p a r a s ve y a n s tla n |p) p a r a s n n b ir to p la m d r
(gzel b ir k e s tirm e to p la m a ile m i y a p m a k ze re ilg ili h e r faz a rp a n n
|r) ve |p )'n u n ta n m la rn a ekip n o rm a lle tirm e d e s r a r etm eyiz) (bkz. ekil
22.5):
W = k ) + |p>.

A k ta rla n h u zm eye, a rg m a n la ilg ili a m a la r iin , % 100 a lg la m a v erim in e


sa h ip o ld u u n u v a rsa y d m z b ir alg la y c y e rle tirild i in i d n n . D a
h a s , fo to n k ay n a , h e r fo to n y a y n m o la y n n %100 v erim le (kaynakta)
k ay d e d ile ce i b i im d e o lm a ld r. (B unlar ak b i im d e y a p lm o la n id e a l
le tirm e le rd ir; gerek b ir d en e y d e b u t r v e rim le re y a k la m a k z o r o la b ilir.
Yine de b u n la r k u a n tu m m e k a n i in in n a s l i le d i in i rn ek lem ek zere
y a p lm a s m a k u l id e a lle tirm e le rd ir.) B az d u ru m la rd a k a y n a n b ir fo to n
y ay d n fa k a t a lg la y c n n b u n u s a p ta m a d n g r rse k , b u d u r u m la r
da fo to n u n "d i er y o ld a n g itti i" n d e n ve by lece o n a a it d u ru m u n y a n s t
la n |p) o ld u u n d a n em in o la b iliriz . D ik k at ekici o la n ey, fo to n u n a lg la n
m a m a s n a ilik in l m n fo to n u n d u ru m u n u n b ir k u a n tu m s ra m a s n a
(\4>) s t s te b in m e sin d e n y a n s y a n |p) d u ru m u n a) u ra y n a , fo to n u n l
m a le tle riy le h i de e tk ile m e m i o lm a s g ere in e k a r n , se b ep o lm a
sd r. Bu b ir bo lm rn e id ir.
Bu t r d e etk iley ici b ir k u lla n m A vshalom E litz u r ve Lev V aid m an t a
r a f n d a n ne s r ld .16 H uzm e a y rc m z M a c h -Z e h n d e r tip in d e k i b ir g i
ri im l e rin (21.7'de a k la n m o la n a s tro n o m ik d n c e d e n e y im in so n
k sm n a n m sa y n ; bkz. ekil 21.9) b ir p a r a s o la ra k fa k a t ilk h u zm e a y
rc n n a k ta rlm o la n h u z m e sin e b ir C a lg la y c sn n y e rle tirilip y e rle
tirilm e d i in i b ilm ed i im iz b ir e k ild e d n e lim . C a lg la y c s n n b ir
b o m b a y , alg la y c b ir fo to n a lr s a b o m b a n n p a tla y a c a b i im d e te tik le -
d i in i d n n . S onda iki A ve B a lg la y c s m e v c u ttu r v e C 'n in b u lu n
m a d k o u ld a B 'n in deil f a k a t y a ln z c a A 'nn b ir fo to n a ln d s k ay d e-

e k 2 2 .5 z d m n e r m e s in i g e r e k tir e n
s f r l m . T ekil b ir f o t o n b ir h u z m e
a y r c y a g n d erilir. S o n u ta k i |/>) d u r u
m u , k s m e n y a n s tlp k s m e n a k ta r lm
olarak, a k ta r la n |r ) p a r a s v e y a n s tla n
|p) p a r a s n n |V>) = |t ) + |p ) to p la m d r
(ilgili h e r f a z a r p a n n ta n m la r a ekip
n o r m a lle tir m e d e sr a r ederek). K a y n a n
b ir fo to n y a y m la d f a k a t a lg la y c n n
b u n u s a p ta m a d g r l r s e b u d u ru m d a ,
f o t o n a lg la y c y la h i e tk ile m e m i o lsa
b ile o n u n \p) d u r u m u n d a o ld u u n u b iliriz.
e k il 22.6 E litz u r-V a id m a n b o m b a te s ti. B ir b o m b a y a ili tir ilm i C a lg la y c s, M a c h -
Z e h n d er tip in d e k i b i r g iri im l e re e k le n m i o la b ilir y a d a o lm a y a b ilir {bkz. ekil 21.9)
(nce b ey az d ik d rtg e n le r h u zm e a y r c la r, siy a h o la n la r a y n a la r g ste rm e k te d ir.) G iri
im l e r i in d ek i k o l u z u n lu k la r, C 'n in e k le n m e d i i h e r d u ru m d a k a y n a k ta r a f n d a n
y a y la n b i r f o to n u n A a lg la y c s n a u la m a k z o ru n d a o la c a e k ild e e ittir . B
a lg la y c s n n fo to n u (bom ba p a tla m a k s z n ) a ld d u ru m d a fo to n la k a r la m a s a b ile
C 'n in , h u z m e i in d e k i y e rin d e o ld u u n u b iliriz .

d eb ilec e in i (21.7'den) b iliy o ru z . B kz. ekil 22.6. C 'n in (ve b o m b a n n ) v a r


l n , o n u g e r e k te n b ir p a tla m a d a k ay b e tm e d i im iz b ir k o u ld a re n
m ek istiy o ru z . Bu, B a lg la y c sn n fo to n u g e r e k te n k a y d e tti i d u ru m d a
g e r e k le ir n k b u y a ln z c a C a lg la y c s fo to n u a lm a d n a ilik in l
m y a p t n d a g er ek le eb ilir! F o to n a s ln d a d i e r y o la g ird i i iin, C '
n in y o k lu u n d a fo to n u y a ln z c a A a la b ile c e k k e n a rtk , A ve B 'd en h e r b ir i
n in fo to n u a lm a o la sl ^ 'd ir (nk a r tk iki h u zm e a r a s n d a h i b ir g ir i
im sz k o n u su d e ild ir).17
H en z v e rilm i o la n rn e k le rd e h i b ir b o zu lm a m e v cu t d e ild ir, y ley
se s tte , l m e ilik in te k s o n u c u n sis te m in "sra"d d u ru m u sa p ta m a -
y a b ile c e in e ilik in o la ra k b e lirtilm i o la n konu g n d em e gelm ez.
2 2 .6 'd a n , b o zu k z d e e rle rd e n k a y n a k la n a n b u a n la m b e lirsiz lik le rin i
z m lem ek ze re iz d m n e rm e sin in u y g u n k u lla n m n a g erek d u y d u
u m u z u a n m sa y n . B u ra d a n h a re k e tle b a k a b ir s e rb e s tlik d e re c e s i s u
n a lm . B u n u fo to n p o la riz a s y o n u o lg u su n u h e s a b a k a ta r a k y a p m a k u y
g u n o lu r. Bu, d a h a nce k u a n tu m m e k a n ik s e l s p in e a it o la ra k a n la n f iz i
k i n ite li e ili k in b ir rn e k tir. S pine ili k in fik irle re d a h a a y r n tl o la ra k

17 E tkileim se rb e st lm lere ilikin orijinal fik ir R obert Dicke'den kaynaklanm grnyor.


Bu, kteleekim le ilgili dalga alglanm asnda olduu gibi ok arpc baz uygulam alara s a
hip tir; bkz. Braginsky, 1977. B urada aklanm olan ola an st E litzur-V aidm an "bom ba
te s ti dnce deneyi farkl trdeki uygulam alara yol am olabilir; ayrca bkz. Penrose,
1994.
ek il 22.7 K tlesiz b i r p a r a c k , rn e in b i r fo to n , y a ln z c a k e n d i h a r e k e ti y n n d e sp in
y a p a b ilir. V erili b i r k tle s iz t r d e p a r a c k i in b u |s | s p in in in m ik ta r h e r z a m a n a y n d r
f a k a t s s a rm a ll (bir fo to n a ili k in d u ru m d a k i gibi) s f r d e ilse s p in (a) s a -e lli (s > 0:
p o z itif sa rm a llk ) y a d a (b) s o l- e lli (s < 0: n e g a tif sa rm allk ) o la b ilir. B ir fo to n la ilg ili o la
rak , s a -e lli e m b e rse l k u tu p la n m a y a ili k in s = 1 v e s o l-e lli e m b e rse l k u tu p la n -m a y a
ili k in s = - 1 ik i d u ru m u n u v erecek b i im d e (fi b irim in d e n ) |s| = l 'e s a h ib iz . K u an tu m
s t s te b in m e ilk e sin c e b u n la r a a it, fo to n k u tu p la n m a s n a ili k in o la s d i e r d u ru m la r
v e re n k a rm a k d o ru s a l b irle im le ri, e k ille r 21.12 ve 2 1 .1 3 'te g s te rild i i z e re o lu tu
ra b iliriz .

22.8-1 l 'd e geleceim . im d ilik sp in e ilik in y a ln z c a o ld u k a b a s it b ir


zellie, k tle siz b ir p a r a c k d u ru m u n d a gerek d u y ac a z. A sln d a f o to n
la r sp in e sa h ip p a r a c k la rd r f a k a t k tle siz o lu n c a, s p in le ri k tle y e sa h ip
b ir p a r a c n (rn. e le k tro n ya d a pro to n ) 2 2 .8 -1 0 'd a g elece im iz d a h a
g en el s p in in d e n b ir m ik ta r fa rk l b i im d e d a v ra n r. B ir fo to n u (ya d a b a
k a b ir k tle siz p arac ) z o ru n lu b i im d e k en d i h a re k e t y n n d e s p in y a
p a r b i im d e d n m e k zo ru n d a y z; bkz. ekil 22.7.
V erili b ir k tle siz t r d e p a r a c k i in b u |s| s p in in in m ik ta r h e r za m a n
a y n d r f a k a t sp in h a re k e t y n n d e s a -e lli (s > 0) ya d a s o l-e lli (s < 0)
o la b ilir. Ek o la ra k , k u a n tu m m e k a n i in in genel ilk e le riy le u y u m lu b i im
de, s p in d u ru m u ik is in in h e rh a n g i b ir (kuantum ) d o ru sa l b irle im i o la b i
lir. s n ic e li in in k e n d isi k tle siz p a r a c n sa rm a ll o la ra k a d la n d r lr
(22.12) ve d e e ri h e r z a m a n b ir ta m s a y y a d a ta m s a y n n y a rs olm ak
z o ru n d a d r (ya da u y g u n b irim le ri d a h il ed e rek s a rm a ll n , ^ ft'n in b ir
ta m s a y k a t o ld u u n u sy lem em iz gerekir). K tlesiz b ir p a r a c k , |s| =
j 'y se (ya d a b irim le r d a h il e d ilerek |s | = jh), j s p in in e s a h ip tir d en ir. Bir
fo to n 1 sp in in e (bylece sa rm a ll l'd ir ) , b ir g ra v ito n 2 s p in in e (sa rm a l
lk 2) s a h ip tir. N trin o la r - sp in in e s a h ip tir ve k tle siz n tr in o la r sz
k o n u s u y s a ,18 b u t r b ir n trin o ^ sa rm a ll a ve k e n d isin e a it ilg ili k a r -
n trin o j sa rm a ll a s a h ip tir.

18 A rtk eitli t rd ek i n trin o la n n en azndan ounun k tleye sahip olduuna ilikin salam
deliller m ev cu ttu r ve belki de hepsi byledir. Byle bile olsa, "ktlesiz" o ld u k la n n a ilikin
v arsay m d av ran lary la ilgili iyi b ir yaklaklk tah m in i sunar. Bu konuya 25.3'te yeniden
dneceim .
B ir fo to n d u ru m u n d a s a rm a llk d u ru m la r (belirli sa rm a llk d u ru m la r)
e m b erse l k u tu p la n m a d u r u m la rd r ve s ra s y la s = 1 i in s a -e lli,
s = 1 i in s o l-e llid ir. B ir fo to n a ilik in , d zlem k u tu p la n m a s g ib i o la s
b a k a k u tu p la n m a d u ru m la r m e v c u ttu r f a k a t b u n la r b a s it o la ra k sa ve
so l-e lli d u ru m la rn izgisel b irle im id ir. T m b u n la ra ilik in g eo m etriy e
k s a s re i in d e, 2 2 .9 'u n s o n u n d a geleceim fa k a t b u n la r im d ilik g erek li
deil. u an k i tek g ere k sin im im iz e m b e rse l k u tu p la n m a n n y a n s m a y a
b a l o la ra k n a s l d a v ra n d y la ilg ili b e lirli b ir g er ek tir. em b ersel b i
im d e k u tu p la n m d u ru m d a k i b ir fo to n u n h u zm e ay rc (ya d a n e t r
b a k a b ir a y n a k u lla n rsa k ) z e rin e , y a n s y a n h u z m e n in d o ru c a fo to n u n
g eld i i y n e g eri gidecei e k ild e d ik o la ra k a rp t n v a rsa y y o ru m . Ge
re k sin im d u y d u u m u z gerek, a k ta r la n p a r a , fo to n u n k iy le a y n k u tu p
la n m a y a s a h ip k e n 122161 y a n s y a n fo to n u n k u tu p la n m a d u ru m u n u n k a y n a k
ta n y a y la n fo to n u n k iy le ters o lm a sd r. s te n irs e , b a la n g h u z m e si y
n n d e , y a n s y a n fo to n h u z m e sin in b a s it e k a y n a a y e n id e n g irm ey ece i
ek ild e, ok k k b ir eim b u lu n d u u n u v a rsa y a b iliriz . Bu d u ru m , d e e r
le n d irm e le rim iz i nem li b i im d e etk ilem ey ecek tir.
ekil 2 2 .5 'tek i o rijin a l "bo lm " d en ey im ize f a k a t b u kez e kil
2 2 .8 'd ek i g ib i dik b i im li o la ra k a rp a n fo to n la b irlik te y e n id e n d nelim .
K ay n a m zn, fo to n la rn e m b e rse l b i im d e s a -e lli ya d a s o l-e lli k u tu p
la n m b ir d u ru m o la ra k y a y a c a e k ild e a y a rla n a b ild i im v a rsa y a lm .
B elirli b ir d u ru m d a s a -e lli b ir fo to n y a y m la r (ve b u g ere e d ik k a t eder).
F o to n h u zm e a y rc y la k a r la tk ta n s o n ra a r tk fo to n u n d u ru m u , k et
i in d ek i + ya d a - s a rm a ll a ilik in i a re ti g ste rm e k zere, d o ru sa l b ir
b ir le im d ir (nceden o ld u u ze re faz a rp a n la ry la ilg ili u y g u n u z la la -
r a sa h ip b ir to p la m ):
| p + ) = |t +> + |p-).

A lg lay cm z d a h a nce o ld u u g ib i a k ta rla n h u zm e i in e y e rle tire lim


(ve k u tu p la n m a y a d u y a rsz o ld u u n u v arsa y alm ). Bylece n cek i gibi,
k a y n a k s a -e lli fo to n y ay m la d n k a y d e d e r f a k a t alg la y c fo to n u a l
m a d i in b u n u k a y d e tm e k te b a a r s z o lu rs a b u d u ru m d a d u ru m u n
y a n s m o la n so l-e lli |p > d u ru m u n a (kaynak ta ra fn d a n "a lg lan m a m "
o lm a y a b a l olarak) s ra d so n u c u k a rlm a k z o ru n d a d r. B u ra d a v u r
g u la d m n o k ta , b u so n u d u ru m u n u n d o a sn ren m ek ze re ta m iz
d m n e rm e sin in gerek li o ld u u d u r; bkz. ekil 22.9. lm t m y le
EVET/HAYIR'l b ir k a ra k te r d e d ir n k so n u y a "a lg lam am a" (HAYIR)
y a d a "a lg la m a "d r (EVET). Bu a lte r n a tif le r in ik isiy le de ilg ili b ir b o zu k -
e k il 22.8 ekil 2 2 .5 'te k i d en ey e, b u kez fo to n u n n e re d e y s e d ik b i im li o la ra k a rp t e
k ild e b i r d n . K aynak s a -e lli b i r fo to n y a y m la r. F o to n h u z m e a y rc y la k a r la tk ta n
s o n ra a r tk d u ru m u , k e t i in d e k i "+" y a d a " s a rm a ll a ili k in i a r e ti g ste rm e k zere
|tp + ) = |t + > + \p - ) 'd i r . (K u tu p la n m a y a d u y arsz) a lg la y c fo to n u a lm a y k a y d e d e rse ,
d u ru m u n y a n s m o la n s o l-e lli |p ) d u ru m u n a (a lg la m a m a y a b a l olarak) s ra d
so n u c u n u k a rm a k z o ru n d a y z . Bu, (L ders n o k ta s n a ; b kz. ekil 22.9) ta m iz d m
n e rm e sin i g e re k tirir n k HAYIR d u ru m u (|p +> ve |p ) ta r a f n d a n k a p s a n a n 2 -u zay )
ve ( |r +> v e \x - ) ta r a f n d a n k a p s a n a n ) EVET d u ru m u n u n ik is in d e d e b ir b o z u k lu k sz
k o n u s u d u r. D u ru m u n l m e (b u ra d a b ir a lg la n m a m a ) b a l o la r a k s ra d | t + > +
P ) g er e k b a la n g d u r u m u n u n s a p ta n m a s g erek ir.

e k il 22.9 ekil 2 2 .8 'd ek i fo to n k u tu p la n m a d u r u m la r iin , ek il 2 2 .4 ' n iz d m n e r


m e s in e ili k in iz d m s e l P H 4 H ilb e rt u z a y n d a k i (bkz. ekil 15.15) b ir a k la m a . B a
la n g d u ru m u , to p la m u z a y | t +), |r ->, |p +) ve |p - ) ta r a f n d a n k a p s a n m a k z e re , P H 2
i in d e b e lir tile n \r + ) + |p - ) 'd i r . B eyaz g e n ok |p - ) 'y e (L ders n o k ta s n a ), b u , EVET ve
HAYIR d o ru la rn a b a la n g n o k ta s n d a n ( |r + ) + \p - a p ra z o la n te k izgi z e rin d e
o lm a k z ere, o lan iz d m g s te rir. A lgla(m a)m am n k e n d is i b iz e y a ln z c a so n u d u r u
m u n u n HAYIR izg isi z e rin d e y e r a ld n s y le r f a k a t b a la n g d u ru m u n u n seim i
ta m iz d m n e rm e si u y a r n c a b u b o z u k lu u yo k eder.

lu k sz k o n u s u d u r n k HAYIR y a n tn n z u za y |p +) ve |p ) ta r a f n
d a n k a p s a n a n 2 -u z a y d r ve EVET y a n tn n z u za y |r +> ve |r -> ta r a f n
d a n k a p s a n a n 2 -u z a y d r. Bu d u ru m d a , b a la n g d u ru m u |r +> + \p - ) o l
d u u n d a n iz d m n e rm e si19 b iz i a lg la m a m a so n u c u y la ilg ili o la ra k
p + ) + |p ) (ya d a |p + ) ve |p )'ye ilik in b a k a c a h e rh a n g i d o ru sa l b ir
b irle im ) y erin e d o ru b i im d e HAYIR d u ru m u n d a k i |p }'ye ta r .20 122 171

19 zdm nerm esine ilik in b u artm , L ders'ten, 1951, kaynaklanm grnm ektedir ve bu
du ru m d a PH4'teki |p >n o k tas "Lders noktas" olarak anlm aktadr.
20 Daha ekonom ik ve d ah a ilgin b ir rnek iin, geli huzm esinin k u tu p lan m olm aktan daha
ok o rtam a ilikin o larak B rem ster asyla dorultulduu, huzm e ayrcs yerine krc b ir
ortam yzeyinin k u llanld hafife farkl b ir durum u ele alabiliriz. Bylece y ansyan h u z
me belirli b ir izgisel k u tu p lan m ay a ve ak tarlan huzm eyse te rs izgisel k u tuplanm aya s a
hip olur. Analiz tem el o larak sttekiyle ayndr fak at artk gelen fotonun kutuplanm olma-
22.8 Spin ve spinrler
Bu d en ey pek de ilg i ekici d e ild ir f a k a t b ir n o k ta y rn ek le m ek ted ir.
B az d a h a k ay d a d e e r e y le ri 23. b l m d e greceiz. B u n a h a z rlk o la ra k
sp in h a k k n d a b ir m ik ta r d a h a k o n u m a k u y g u n olacak. K tlesi o la n b ir
p a r a c k d u ru m u n d a b u n u n ilg ili o ld u u ey k tle m e rk e zin d e k i a sa l
m o m e n tu m d u r.21 2 1 .1 -5 'te k tle en erji k o ru n u m u ve m o m e n tu m ko ru -
n u m u n u n nem iyle k u a n tu m y a s a la rm z n s ra s y la z a m a n telem e s i
m e tris i ve u za y telem e s im e tris i zellik leri e k lin d e k a r la tk . B enzer
b ir e k ild e dnel s im e tri a sa l m o m e n tu m k o ru n u m u n a n e d e n o lu r (ay r
ca b kz. 18.7 ve 20.6). K tle s a h ib i b ir p a r a c k la ilg ili o la ra k p a r a c a
a it d u ra a n erevede o ld u u m u z u h a y a l ed e b iliriz . Bylece ilg ili d n d r
m eler, p a r a c n o erev ed ek i k o n u m u d o la y n d a a ln m o la n 0(3) d n
d rm e g ru b u n u o lu tu ra n la rd r.
K u an tu m m e k an i in d ek i b ir m o m e n tu m b ile e n in in ift'nin ilg ili k o n u m
k o o rd in a t y n n d e so n su z k k te lem ele r re te n ilem ciy le a rp m b i
im in d e g ste rilm e sin e (21.1, 2) k a rlk o la ra k b ir a s a l m o m e n tu m b i
le e n i d e ift'yle ilg ili (K artezyen u zam sal) ek sen d o la y n d a k i so n su z k k
d n d rm e le rin re te c iy le a rp m b i im in d e g ste rilir. Bu n e d e n le k u a n
tu m m e k an i in d ek i a sa l m o m e n tu m b ile e n le ri so n su z k k d n d rm e
lere ilik in ceb ir o la ra k (13.6, 10), d i e r b ir d ey ile Lie c e b iri ik is i a r a
s n d a b ir ay rm y a p m a d n d a n 0(3) ta d a e d e e r b i im d e S0(3) d n d r
m e g ru b u n a ilik in Lie c e b iri o la ra k an lr.
S0(3) A belci o lm a d n d a n Lie c e b iri e le m a n la rn n t m d e im e li d e
ild ir; a s ln d a b u ce b ire ili k in i 1, { 2 ve ^3 re te le ri, K artezy en u z a m
sa l ek sen d o la y n d a k i so n su z k k d n d rm e le r

i ^ 2 ~ ^2^1 = ^ 3 ' ^ 2 ^ 3 ^ 3 ^ 2 = ^3 A ~ ^1^3 = ^2

ifa d e le rin i sa la r.122181 B u n lar, k u a n tu m m e k an i i k u r a lla r n a g re ek


se n d o la y n d a k i a s a l m o m e n tu m a ilik in L1( L2, L3 b ile e n le riy le

sim g a ra n ti etm em iz gerekm ez. Onun, ortam n ii yerine (uygun b ir ayla) d n d an gelm e
sine ilik in gerek, bo lm n istenilen kutuplanm sonu duru m u n u retm eyi garan ti
etm esine tek b an a y eterlidir. E lektrom anyetizm ayla ilgili iyi b ir genel kaynak iin bkz.
Becker, 1982; Jack so n , 1998.
[22.17] Doru y an tn niin "izdm " tara fn d a n verildiini d aha ay rn tl olarak aklayn.
21 "Yapz b ir parack", x = O olduunda 18.6'nn M = 2x A p ifadesi yok olduundan, kendi
ktle m erkezi dolaynda asal m om entum a sahip deildir. Bununla birlikte, n ot 18.11'de
b elirtild i i zere, "isel spin"i aklayan b ir niceliin asal m om entum a, paracn spini
ta ra fn d a n tan m lan an "vap"nn m evcut olduu durum da eklenm esi gerekir. Bunu daha
ak biim de 22.11 'de greceiz.
I j = M lt L2 = M 2, L3 = \M 3

ifa d e le ri u y a rn c a ilg ilid ir. u h a ld e a s a l m o m e n tu m d e im e k u r a lla r


m z

I*^L2 L 2L 3 L3L2 \flj2

o lu r.22 P ra tik o la ra k k u a n tu m m e k an i in d ek i d i e r h e r ey g ib i Lu L2, L3


a s a l m o m e n tu m b ile e n le ri H H ilb e rt u za y z e rin d e k i d o ru sa l ile m c i
le r o la ra k d a v ra n m a k z o ru n d a d r. Bu n e d e n le a s a l m o m e n tu m a sa h ip
k u a n tu m sis te m le ri, SO(3)'e ilik in Lie c e b irin in H 'ye a it d o ru sa l d n
m le r b i im in d e k i b ir g ste rim in i s u n a r (bkz. 13.6, 10, 14.6).
Bu, k u a n tu m m e k a n i in in en z a r if ve a k la y c g r n m le rin d e n b ir i
n e yol a a r ve a y rn tl a l m a n n k a r l n fa z la s y la g eri v ere n b ir k o
n u d u r. B u n u n la b irlik te b u r a s t m a y r n tla r n y e ri d e ild ir ve y a ln z c a
b e lirli n em deki b irk a n o k ta y su n m a y a a la c a m . lk o la ra k (ft/2 o l
m ak szn ) P auli m a tris le ri o la ra k a d la n d rla n

ak m a tr is le rin g ere k li d e im e ze lli in i sa la d g er e in e d ik k a t ed e


riz .1122191 B u n la r a sa l m o m e n tu m a ilik in (nem siz olm ayan) en b a s it g s
te rim i s u n a r ve b u 2 x 2 m a tr is le rin {i/ '0 ( at), i/ '1(* )} ik i b ile e n in e sa h ip (bir
s tu n v e k t r o la ra k d n le n ) b ir d a lg a fo n k siy o n u z e rin e e tk id i in i
d n r z . Bu d u ru m u d n d rm ey e b a la d m m z d a 4>o(.x ) ve /'C*) b ile
e n le ri P a u li m a tr is le rin in re tti i m a tr is a rp m a k u r a lla r u y a rn c a k a
rlm h a le gelir.
Bu 2 -b ile e n li pA d a lg a fo n k siy o n u n u (0 ve 1 d e e rle rin i a la n y a d a
1 2 .8 'd e a n la n "so y u t in d is n o ta sy o n u " u y a rn c a s o y u t b ir in d is o la ra k
d n e b ile ce im iz ) b ir A a lt in d is i k u lln a ra k i a re tle y e b iliriz , t/z /y la t a
n m la n a n n ic elik b ir s p in r o la ra k a d la n d r lr ve k e n d isin e a it A in d is i
b ir 2- s p in r in d is i o la ra k a n lr. A sln d a pA'n n 1 1 .3 'te a k la n m o lan
a n la m d a b ir s p in r n e s n e o ld u u o rta y a k a r (27r'lik s re k li b ir d n d rm e
o n u k en d i n e g a tifin e g t r r). A sln d a P a u li m a tr is le rin d e n b irin in , 27r'lik
ta m b ir d n d rm e elde ed e n e k a d a r s re k li b i im d e " s s n a lr" sa k (bkz.

22 D ikkatli okur b u ra d a ierilm i, 21.5'te ele aldm z t rd e, ia re te ilikin m etrik im zasn


d an kay n ak lan an h erh an g i b ir incelik olup olm adn m erak edebilir. K uantum m ekaniin
deki asal m om entum un, SO(3) Lie cebirinden ayrntl b ir geliim iyle ilgili olarak okur Jo-
n es'u n , 2002 ve E lliot ve Davvber'in, 1984, a n la lr ak lam alarn a bakm aldr. Asal m o
m entum cebirine ilik in a lte rn a tif ve b ir ekilde d aha "fiziki" b ir t retim S hankar'da, 1994,
verilir; geri bence b u y ak lam da b ir m ik tar fazlaca alm a ierilm itir!
f [22.191 Bunu kontrol edin. B unlara ait arpm a k u rallarn n drdeylerinkilerle n asl ilikilen-
diini aklayn.
14.6) i/j/ y1~ xpA Y a g n d ere n / ile m c isin i elde etti im iz i g r r z .122-201
Bu n o ta sy o n , "pA" b e n z e ri e y le rd e n o lu tu ru la n "te n s r b en z eri" n ic e
lik le r k u lla n la ra k te n s r a n a liz in in fo rm a liz m in i ta m a m la m a k "(ya d a
h a t ta d e itirm e k )23 ze re g e li tirile b ile n g l b ir fo rm a liz m in p a r a s
d r. B u ra d a t m y le gerek li o lm a sa da, gerek k u v v eti b u fo rm a liz m in g
re lilik i v e rs iy o n u n d a n y a ra rla n d m z d a o rta y a k ar. B u n u n i in a y rc a
A ',B ',C ',... "apreli" in d is le re ek o la ra k A ,B ,C ,... g ib i "ap resiz" o la n la ra da,
a p re li ve a p re s iz in d is le r u y g u n b ir a n la m d a b ir b ir in in k a r m a k e le n ik
leri o lm ak zere, bkz. 13.9, gerek d u y a rz . N o tasy o n k u a n tu m a la n k u r a
m (belki d e o lm a s g ere k en d en ok d a h a az d e e rle n d irile n b ir g erek o la
ra k ;24 bkz. 25.2 ve 34.3) ve g en el g re lilik te 25 b y k d e ere s a h ip tir (ve
b u rg a k u ra m n d a te m el b ir ro l o ynar; bkz. 33.6). u an k i a a m a d a b en im
i in b u n a g irim e k u y g u n olm az (geri 25 .2 'd e b u n a geri dneceiz) fa k a t
b u 2 - s p in r fo rm a liz m in d e n b ir m ik ta r d n alm ak fa y d a l o la c a k tr. B u
r a d a ve 22.9-1 l 'd e o n a o lan t m g ere k sin im im iz g enel sp in d u ru m la rn
d z e n li b ir b i im d e g ste rm ek le ilg ilid ir. B u rad a y a ln z c a g relilik i o l
m a y a n fizik le u ra t m z d a n a p re li in d is le re (25.2, 3 ve 33.6, 8'e
dek) g erek d u y m a y ac a z .
B u n a b a la m a d a n nce n o ta s y o n d a b ir sa d e le tirm e y a p m a k iste rim .
Bu b l m n g e ri k a la n ve 22.11'in so n u n a dek b irim le rin h = 1 o la ca
e k ild e k i u y g u n v a rsa y m b en im sey ece im . A sln d a b u h e r za m a n o la n a k
ld r ve 2 7 .1 0 'd a (ve 31.1) b u n d a n d a h a ile ri g id ip e y leri, k h z n n ve
k tle e k im le ilg ili s a b itle rin de b ire e itle n d i i "P lanck b irim le ri" o la ra k
a d la n d r la n ey b i im in d e a k la y ab ilec e im izi greceiz. im d ilik b u k a
d a r ile ri g itm ey e gerek yok. H er d u ru m d a , g e re k irse fi'yi fizik i b o y u tla rla
ilg ili b a s it d e e rle n d irm e le rd e n h a re k e tle y e n id e n esk i h a lin e g etirm ek
zo r d e ild ir. ( rnein, ft'nin b ire e itle n d i i fiziki h e rh a n g i b ir d en k lem d e
o n u y e n id e n esk i h a lin e g etirm ek zere, u z u n lu k ve za m a n gz a r d e d e
rek, k tle n in g 'u n c u s s b i im in d e lek len m i h e r n iceli i, h ~q'y la o n i
ce li in a rp m y la y e r d e itiririz . zellikle k tle , enerji, m o m e n tu m ve
a s a l m o m e n tu m h 'ye b a s it e b l n r.)
im di 2 - s p in r fo rm a liz m in e d n erk e n , te k d e e rlik li b ir pA s p in r n i
c e li in in - sp in li b ir p a r a c a k la m a k ze re k u lla n la b ild i in i a n m s a
rz. A yn t rd e k i n o ta sy o n , SO(3) Lie c e b irin in d i e r g s te rim le riy le ilg ili
o la ra k d a h a y k se k d e e rli s p in le r i in b e n im se n e b ilir. S p in in d e e ri h e r

[22.20] Bunu ak biim de yapn.


23 Bkz. Penrose ve R indler, 1984.
24 Bkz. Geroch, U niversity of Chicago L ectures (Chicago niversitesi Dersleri), baslm am .
25 VVitten, 1959; Geroch, 1968, 1970; P enrose ve R indler, 1984, 1986.
z a m a n ^ 'n in n e g a tif o lm a y a n b ir ta m s a y k a td r (ya d a ft'yi esk i h a lin e g e
tire re k s p in /ft'n in b u d e e rle ri a ld n syleriz):

0 ,2 l . -2. 2 . 2- ......

D alg a fo n k siy o n u , n in d is le rin d e ^ s p in d u ru m u n d a t m y le s im e trik o lan


b ir pAB .F n e s n e siy le (b ir "s p in -te n s r ") a k la n a b ilir (p a ra n te z le r t m n
in d is le ri z e rin d e k i sim e trile m e y i g ste rm e k ze re, 12.7) :

TpAB^F = V* (AB...F)

A sln d a SO(3)'e ilik in t m g ste rim le r b u b e lirli o la n la rd a n , in d ir g e n e


m e z g ste rim le rd e n d o la y s z to p la m la r b i im in d e o lu tu ru la b ilir (bkz.
13.7). Bu, genel g ste rim in , h e r b ir i ken d i s p in r in d is le rin d e t m y le s i
m e trik o lan
bpAB .F (P gh ...k >X lm ...R " )

d a lg a fo n k siy o n la rn n (o laslk la sonsuz) b ir to p la m b i im in d e ifad e e d i


le b ile c e in i sylem ek a n la m n a gelir.
T ekil b ir p a r a c a ili k in d a lg a fo n k siy o n u iin , rn . pAB...F' b u t r
y a ln z c a b ir sim e trik a la n m e v c u ttu r. (ki p a r a c k i in b u n la rd a n a y r ay
r ik i a d e t, p a r a c k i in a d e t, vb, b u lu n d u u n u d n m e k a n la la
b ilir b ir h a ta olur. S on rak i b l m d e b ird e n fa z la p a r a c k l s is te m le rin
g e r e k te n a s l a k la n d n greceiz.) S ka ler p a r a c k o la ra k a d la n d r
la n 0 s p in li b ir p a r a c k i in (bir n m ezon gibi), d a lg a fo n k siy o n u 0 in d is e
s a h ip tir ve b u 21. b l m d e ele a ln m o la n d u ru m d u r. E n ta n d k p a r a
ck lar, e le k tro n la r, m o n la r, n trin o la r, p r o to n la r, n tr o n la r ve b u n la r
o lu tu ra n k u a rk la rn t m j s p in in e s a h ip tir (yalnzca 1 in d is). D tery u m
(a r h id ro je n ekirdei) ve W -b o z o n u (bkz. 25.4) 1 s p in in e s a h ip tir (2 s i
m e trik s p in r indisli). Pek ok a r e k ird ek ve h a tta a to m la rn b t n
ok d a h a y k se k s p in e sa h ip te k il p a r a c k la r o la ra k ele a ln a b ilir, - n s p i
n i i in , n - in d is li ^>A b ...f n e s n e s i b a m sz 26 n + 1 k a rm a k b ile e n e s a h ip
tir .122-211 pAB...F sp in te n s r sk lk la n - in d is li b ir s p in r o la ra k a n ls a d a o,
y a ln z c a n 'n in te k o ld u u d u ru m d a s p in r b ir n e s n e d ir (11.3). B u n la r sp i-
n in ta m s a y deil, y a n - te k ta m s a y o ld u u d u ru m la rd r. A yrca, s p in d e
e rin in , j = ^ n (> 0), k e n d is in in

26 "Bamsz" szc, rf)AB F'ye a it tm bileenlerin cebirsel olarak d ah a kk b ir km eden


deil fak at b u bam sz km eden elde edilebilm esi anlam nda kullanlr. B urada bu b a s it
olarak sim etrid en kayn ak lan r, bylece 2" ad et bileenin tm n + 1 ad e t bam sza der.
rn. rp001 = /010 = pw0 old u undan /'oo.0oo ve p1B0 bileenleri, nem siz b ir ekilde, b a
m sz deildir.
I2 = L \ + L\ + L\

"to p lam sp in " ile m c isin e 27, b u J = (L1, t 2/^ 3) 3 -v e k t r i le m c isin in "gz
a r d ed ilen u zu n lu u " olm ak ze re, ili k in j ( j + 1) z d e e rin i b elirle d i i
(ve b elirlen d i i) b e lirtilm e lid ir.
J2 to p la m s p in i a sa l m o m e n tu m u n h e r b ir LV L2,L 3 b ile e n iy le (bu b i
le e n le rin k en d i a r a la r n d a d e im e li o lm a m a la r g ere in e k arn ) d e i
m e lid ir.02221 [22-231 Bu zellik J2'y i SO(3) i in b ir C a sim ir ilem cisi o la ra k n i
teler; bkz. 22.12. K u an tu m d u ru m la rn t m y le b etim le m e k z e re g e n e l
likle d e im e li ilem cilerin e k s ik s iz b ir k m e s in i (22.12) o lu tu r u r ve k
m eye a it t m ile m c ile rin e z a m a n l o la ra k z d u ru m la r o la n d u ru m la r
a ra rz . A sal m o m e n tu m la ilg ili o la ra k b u , n o rm a ld e L3 a s a l m o m e n tu m
ile m c isin i Jz'ye e lik etm ek ze re y u k a r (z") y n n d e k a b u l ed e rek y a p
lr. j ve m 'n in ik isi de y a r - te k ta m s a y y a d a ik isi de ta m s a y o lm ak zere
j > 0 ve j < m < j o ld u u n u k a b u l ed eriz. pABF'n in fa rk l b ile e n le rin e
2j + 1 (= n + 1) a d e t o la s fa rk l m d e e ri k a r lk gelir.
S p in r b ile e n le ri i in y u k a r y n seim i (ve b u b ir y u k a r/a a ,
2 2 .9 'd ak i |), |l) ta b a n sem eye k a r lk gelir) e lb e tte ra sg e le d ir. "Y ukar"
y e rin e e d e e r b i im d e h e rh a n g i b a k a b ir u z a m sa l y n de se ile b ilir. B u
r a d a n h a re k e tle "m d eeri"ne a r a s r a v e rili b a z b a k a y n le rle a tf y a p a
cam .

22.9 k i-d u ru m lu s is te m le re ili k in R iem a n n k re si

i sp in in e ilik in te k il s p in d u r u m la rn n (rn. elek tro n , p ro to n , n tro n ,


kuark) d ik k a t ekici b i im d e k i zl k u a n tu m g e o m e trisin i ele alalm . A yr
ca b u , g en el o la ra k 2 -d u ru m lu k u a n tu m s is te m le rin i a n la m a k ta a k la y
cd r. Bu t r b ir s is te m 2 -b o y u tlu k a rm a k b ir H2 H ilb e rt u za y ta r a f n
d a n a k la n r ve - s p in d u ru m u o n a ilik in g eo m etriy i h o b i im d e a k la r.
^ sp in li p a r a c m z a ili k in o la ra k , p a r a c n d u ra a n e r e v e sin d e
ki s p in se rb estlik d erec esiy le ilg ilen ece iz. B unu ak h a le g etirm ek zere

27 Alld zere geleneksel kaynam za bavuruyoruz; Shankar, 1994.


? [22.22] Bu deim elilii dolaysz biim de asal m om entum deim e k u rallarn d an kontrol
edin.
[22.23] L* = + 1/. 2 ve L~ = L1 iL> ilem cilerini ele aln ve b u n larn eviricileri zerine
/. j'le b irlik te aln. J2'yi t * ve L3 biim inden zn. |p), L / c a it b ir z durum sa bylece, s
fr olm ad h e r d u ru m d a |/)>'nin h er b irin in de yle olduunu g sterin ve ona a it z dee
ri |/j)'ninki biim inde bulun. |\p), bu t r z d u ru m la r tara fn d a n k ap san an sonlu boyutlu b ir
indirgenem ez gsterim uzayna sahipse boyutun, j(j + 1) uzaydaki t m d u ru m la r iin i 2'ye
a it z deer olm ak zere, b ir 2/ tam sa y s olduunu gsterin.
p a r a c n , s f r m o m e n tu m z d u ru m u n d a o lm a s a n la m n d a "d u ra a n "
o lm a sn d n e b iliriz , by lece o n a a it d u ru m x d e ik e n le ri u z a y n d a s a
b it122241 o lm ak z o ru n d a d r. Bu d u ru m d a p0 ve >p1 y a ln z c a , d iy e lim ki
p0 = w ve p1 = z b i im in d e k i k a rm a k s a y la rd r ve d u ru m u {w ,z } o la ra k
y a z a rz . "Y ukar spin"i, |T) (d eyde y u k a r d o ru sa -e lli), {1,0} s p in d u r u
m u o la ra k ve b u n a u y g u n e k ild e "a a sp in "i, |l) (d ey d e a a d o ru
sa -e lli), {0,1} o la ra k y a z a b iliriz . Bu ik i ta b a n d u ru m u o rto g o n a ld ir:

< | i> = 0.
A yrca n o rm a lle tiririz de:

< | > = 1 = U I D.

G enel ^ -s p in d u ru m u , pA = {w ,z} (H2'n in g en el elem an), b u ik i ta b a n d u


r u m u n u n d o ru sa l b irle im id ir:

{w ,z } = w |) + z \i).

B ak a b ir g en el {a, b) d u ru m u n u n {w,z}'yle sk a le r a rp m

({a, b}\[w ,z}) = w + bz


ifa d e s in c e v e rilir.122251
A rtk h e r sp in d u ru m u n u n a s ln d a u z a y d a k i b ir y n d e s a -e lli o lan
s a f b ir s p in d u ru m u o lm a k z o ru n d a o ld u u a a k a r v e uzaydaki
g erek b ir y n olm ak zere,
v |) + z |l ) = |/ )

ifa d e s in i y a z a b iliriz (syley eb iliriz).122261 b u b iz e P H 2 iz d m u za y y la


(15.6) u z a y d a k i y n le re ili k in g eo m etri a r a s n d a , b u y n le r s p in y n le ri
b i im in d e d n lm e k ze re, d ik k a t ekici b ir b e lirle m e s u n a r. F izik i o la
ra k a y rk s p in u z a y la r a s ln d a , P H 2n in fa rk l n o k ta la r

z: w

a y rk o ra n la rn c a ia re tle n m e k zere, b u iz d m u z a y ta r a f n d a n s u n u
lu r (bkz. 21.9). B aka b ir d ey ile P H 2, ilk kez 8 .3 'te ta n t m z esk i a r
k a d a m z R ie m a n n k r e s in in ta m o la ra k b ir k o p y a sd r. Bu R iem a n n k-

1 [22.24] Niin?
1 [22.251 Bu ifadeyi elde edin.
-S? [22.26] Bu gerei iki fark l biim de t re te b ilir m isiniz bakn: (i) {a, b] durum u, b/a 'y ekil
8 .7 a'n m k arm ak dzlem indeki b ir nokta olarak tanm lam ak zere yn uygun b ir K artez
yen erevede ak biim de bularak; (ii) doru d an h esaplam a olm akszn, H2'n in SO(3)'e ili
kin b ir gsterim olm as n edeniyle spine ilikin her ynn dahil edilm esi, yine de PH2'nin
b u n d an d ah a fazla durum ierm ek zere "yeterince byk" olm am as gereini kullanarak.
ekil 22.10 2 -d urum lu sistem e ilikin IPH2 izdm uzay b ir R iem ann k re sid ir [bkz. e
kil 8.9). ^-spinli ktle sahibi b ir paracn spin du ru m lar iin |) sp in durum unu ("yu
kar" spin) gsterm ek zere kuzey kutb u n u ve |l) durum u ("aa" spin) iin gney k u tb u
nu k ullanabiliriz. Genel b ir |/ ) sp in durum u, m erkezden kan yn, ift sapl ok t a
ra fn d a n rneklendii zere, |/> d u ru m unun yn olan kre zerindeki (dier b ir deyile
o yndeki b ir E , sp in lm iin k e s in "EVET" sonucu veren) b ir noktayla (|) ve |!) iin
uygun fazlarla birlikte) gsterilir. D urum u b ir |/ ) = w |) + z |i) izgisel birleim i biim in
de (z ve v karm ak saylarn b ir pA 2 -sp in r n n w = i/>, z = /' b ileenleri olarak de
erlendirebileceim iz ekilde) ifade edebiliriz. Kre zerindeki n o k tala r z: v ayrk o ra n
larn a karlk gelir. B unlarn h e r b iri karm ak dzlem deki, bu dzlem krenin ekvatoral
dzlem i olarak kabul edilm ek zere, ('a izin vererek) b ir u = z / w karm ak saysyla
gsterilir, u noktas stereografik olarak gney k u tb u n d an kre zerinde | / ) y gsteren
noktaya yansr.

r e s in in h e r n o k ta s a y rk b ir ~ -sp in d u ru m u n u , b u , k re n in m e rk e z in d e n
b u n o k ta y a k a d a r y a p la n b e lirli s p in l m n e ilik in "m = z d u ru m u
o lm ak ze re, i a re tle r (ekil 22.10).
G eo m etrik b i im li b u ilik iy i, k re n in g n ey k u tb u n d a n 8 .3 'te a k
la n m o la n ek v a to ra l d zlem in e o la n ste re o g ra fik iz d m n k u lla n d
m zd a d a h a ak b i im d e g r r z . Bu d zlem (8.3'n "z"si yerine) k u a n
tu m m e k a n ik se l z ve w g e n lik le rin in u = z / w o ra n n a ili k in k a rm a k
d zlem o la ra k d e e rle n d irilm e lid ir. Bu d u ru m , k re z e rin d e u z a m s a l /
y n n e k a r lk gelen b e lirli n o k ta y d o la y sz b i im d e z /w o ra n y la ilik i-
le n d irir.
lm g ste rm e si iin , "sp in / y n n d e m idir?" s o r u s u n u s o ra n E?
p ro je k t r n k u lla n a lm ; bylece s p in d u ru m u n u n | / ) o ld u u g r l rs e
(ya d a b u d u ru m a y a n s tlrs a ) z d e e r 1 (EVET), s p in b u v a s ta y la (Ri
e m a n n k re s i z e rin d e k i a n tip o d a l n o k ta y a k a r lk gelen) te rs u z a m s a l
y n d ek i o rto g o n a l | / ) s p in d u ru m u n a y a n s tlrs a z d e e r 0 (HAYIR) o lu r.
(H ilb ert u z a y n d a k i "o rto g o n al"in u z a y d a k i "dik a d a "y a d e il f a k a t b u
rn e k te "ters"e k a rlk g eld i in e d ik k a t edin.) |) d u ru m u y la b a la r s a k >
l m i in EVET o la sl |w |2/ |w |2 + |z |2) o lu r. \ ve / a r a s n d a k i o la an
kliti 3 -u z a y a s 6 olm ak ze re, s p in b a la n g ta b ir | \ ) d u r u m u n d a y s a
ve d u ru m u n , o n u n z e rin d e b a k a b ir |/ ) y n n d e olu p o lm a d n re n
m ek z e re b ir l m g e r e k le tirilirs e b y lece EVET so n u c u b u lm a y a ili
k in o la slk

i ( l + cos)

o lu r.122 271 A yrca b u o la sl k re n in g e o m e trisi b i im in d e de k a v ra y a b ili


riz; \ ve / s ra s y la A ve B n o k ta la ry la v e rilir ve B'yi a p z e rin d e k i b ir C
n o k ta s n a A z e rin d e n o rto g o n a l b i im d e y a n s trz (ekil 22.11). A' n o k ta
s A 'ya a n tip o d a l o la n n o k ta y s a b u d u ru m d a EVET o la sl A 'B 'nin k re
n in a p A'A'ya b lm n n u z u n lu u o lu r.122-281
B u ra d a k u lla n la n "R iem an n k re si" n in 8 .3 'te k in d e n y a d a 1 8 .5 'tek i
g k k resid e n , "a n tip o d a l n o k ta " k a v ra m a rtk k re n in y a p s n n (hangi
d u ru m la rn H ilb e rt u z a y a n la m n d a "ortogonal" o ld u u n u s y le y eb ilec e
im iz biim de) b ir p a r a s o la ca k e k ild e d a h a fa z la y a p y a sa h ip o ld u u
n a d ik k a t edin. K re a r tk b ir "k o n fo rm al k re"d e n d a h a ok "m etrik k-
re"d ir, b y lece o n a ili k in s im e trile r o la a n a n la m d a k i d n d rm e le r t a r a
fn d a n v e rilir ve g k k resi z e rin d e k i sa p m a e tk ile rin d e g ste rilm i o lan
k o n fo rm a l h a re k e tle ri k a y b e d e riz . Y ine de b u r a d a v a r o la n R iem a n n k re
si k u lla n m m z k u a n tu m m e k an i in d e o rta y a k an k a rm a k sa y o ra n la
ry la u z a y d a k i o la a n y n le r a r a s n d a b e lirg in b i im d e ak b ir b a la n t
g ste rir. K u an tu m d u ru m u fo rm a liz m in d e g r n e n k a rm a k s a y la rn t
m y le s o y u t e y le r o lm a d n g r r z ; o n la r g e o m e trik ve d in a m ik b i im
li d a v ra n la y a k n d a n ilik ilid ir. (Ayrca 2 1 .6 'd a a n la tlm o lan , k a r m a
k f a z la rn b ir m o m e n tu m d u ru m u n u n d in a m i in i s a p ta m a k ta k i ro l n
an m say n .)
ekil 22.11'd e b ir k u a n tu m l m n d e n k a y n a k la n a n o la s lk la r
P H 2'y le ilik ili o la ra k ifa d e e d e n g eo m e trin in s p in d u ru m u y la s n rl o l
m a y p 2 -d u ru m lu b ir s is te m i in o ld u k a genel o ld u u b e lirtilm e lid ir. ~
sp in e ili k in d u ru m i in zel o la n ey o la a n u z a m s a l y n lerle P H 2 R i
e m a n n k re si a r a s n d a k i y ak n ilik id ir. 2 -d u ru m lu b ir s is te m i in d e k la
sik b i im li b ir ift a lte r n a tif in "k u a n tu m d a lm ''n sa la y a n R iem a n n
k re si l\e r za m a n m e v c u ttu r. B u n u n la b irlik te p ek ok fizik i d u ru m d a , b u
k re n in ve te m eld ek i k u a n tu m m e k an ik sel k a rm a k s a y la rn (genlikler)
g e o m e trik ro l ok d a d o la y sz d e ild ir ve fiz ik ile rd e o n la r t m y le "b i
im sel" n ic e lik le r o la ra k d e e rlen d irm e y e ilik in b ir e ilim sz k o n u s u
d u r. Bu tu tu m k sm en , b t n l k l b ir fizik i sis te m e ili k in d u ru m v ekt-
e k i l 2 2 .1 1 2 - d u r u n u b i r s i s t e m i n ( e k il
2 2 .1 0 'd a k in e b e n z e r I b a la n g d u r u m u n u n
R ie m a n n k re s i z e r in d e k i B n o k ta s m c a
g s te r i l d i i n i d n n . K r e z e r in d e k i
b a k a b i r n o k ta y la ilg ili, E V E T 'in d u r u m u
A 'd a v e H A Y I R 'n A 'y a a n tip o d a l o la n A " n d e
b u la c a b i r E V E T /H A Y I R l m g e r e k
l e t i r m e k is tiy o r u z . K r e n in y a r a p n i
a la r a k v e B 'y i A'A e k s e n i z e r i n d e k i C'y e or-
to g o n a l b i im d e y a n s t a r a k , O k r e n i n m e r
k e z i o lm a k z e r e 8 , OB v e OA a r a s n d a k i a
o la c a k b i im d e , E V E T o la s l n n
(1 + co s ) o la n A'C u z u n l u u v e H A Y IR
o l a s n n i (1 - co s ) o la n CA u z u n l u u o l
d u u n u g rrz.

r n n to p la m fa z n n gzlem lenem ez k a b u l e d ilm e sin d e n k a y n a k la n r, b u


n e d e n le in s a n la r i k a rm a k k a ts a y la r n g eo m etrik z e n g in lik p o ta n s iy e li
n i sk lk la gz a r d ed e rler. B ir p a r a y la d i e ri a r a s n d a k i ilgili fa z la r k e
sin lik le g z le m le n e b ilir b ir ro l o y n ar. B unu ifa d e etm e n in b ir y o lu b ir s is
te m e ilik in t m iz d m se l PH H ilb e rt u z a y n n k a rm a k g e o m e trisin in
fizik i o la ra k an la m l o lm a s g e r e in d e d ir. T o p lam faz P H 'n in ta n m n d a n
t m y le k a rlm o lsa da ilg ili t m fa z la r o n a a it g e o m e trid e n p la n a
k ar. A sln d a P H 'n in k a rm a k iz d m se l g e o m e trisin d e n y a r a rla n a n z a
r if y a k la m la r m e v c u ttu r.28
A yrca R iem a n n k re sin e a it g e o m e trin in , k u a n tu m m e k a n i in in k a r
m a k s a y la rn sp in in u z a m sa l ze llik leriy le d o la y sz b i im d e b a la n t-
la n d rd b a k a d u ru m la r d a sz k o n u su d u r. Bu d u ru m en n em li b i im
de, k sa s re i in d e a k la n a c a ze re (22.1 l'd e ), k tle si o la n y k sek
sp in li b ir p a r a c n g enel s p in d u ru m la rn d a u y g u la n r. Bu b l m b iti r
m ek z e re im d i, 22.7'de k s a c a k a r la t m z fo to n k u tu p la n m a s n a
d n elim . B ir fo to n a ilik in g enel k u tu p la n m a d u ru m u n u n |+ ) p o z itif sa r-
m a ll y la |-> n e g a tif s a rm a ll m n k a rm a k b ir izg isel b irle im i o ld u
u n u a n m sa y n :
|0> = w|+> + z |>.

Bu t r b ir d u ru m u n fiziki y o ru m la m a s, d zlem k u tu p la n m a s ve em b er-


se l k u tu p la n m a b e lirli d u ru m la rn genelley en , e lip tik k u tu p la n m a o la ra k
a d la n d r la n ey b i im in d e d ir. A m acm b u n u b u r a d a t m a y r n tla ry la

28 B kz. not 21.12; Nielsen ve Chuang, 2000, ayrca benzer bir bak asndan kuantum bilgi bi
liminin baz grnmlerini tartr.
a n la tm a k deil f a k a t k la sik b ir ele k tro m a n y e tik d zlem d a lg a s b i im in d e
d n rs e k y e te ri k a d a r iyi b ir ta b lo elde ed ilir. "D zlem ler" h a re k e t y
n n e d ik o la n d a lg a p a r a v a n la rd r. U zaydaki h e r n o k ta d a b ir E elek trik
v e k t r v e b ir m a n y e tik B v e k t r m e v c u ttu r ve b ir d zlem d a lg a sy la il
g ili o la ra k b u n la r h e r z a m a n d ik o lup d a lg a p a r a v a n la r i in d e b u lu n u r.
U zay d ak i b ir n o k ta y s a b it tu tm a y h a y a l e d e r ve d a lg a n n g e m e sin e izin
v e rirs e k e lek trik v e k t r , k e n d i u c u n u n d a lg a p a r a v a n d zlem in d e b ir
e lip s ta n m la y a c a e k ild e sa ln m y a p a r. M a n y etik v e k t r zde fa k a t
d ik b ir a b o y u n c a d n d r lm b ir elip s ta n m la y a ra k o n u izler. Bkz.
ekil 22.12. E lip s b e lirli d u ru m la rd a , d z le m k u tu p la n m a s d u ru m la r, b ir
d o ru p a r a s h a lin e gelm ek ze re ezilir. izgisel k u tu p la n m a , e lip sin b ir
e m b e r h a lin e geld i i d u r u m la rd a o rta y a kar. eyleri, d a lg a n n d o ru ca
b iz e gelecei b i im d e y n le n d irirs e k b u d u ru m d a v e k t rle r p o z itif s a rm a l
lk i in s a a t y n n n te rs in d e , n e g a tif s a rm a llk i in s a a t y n n d e sa ln r.

(a) (b) (c)

ekil 22.12 Elektrom anyetik dzlem d alg alarn n b ir zellii olarak foton k utuplanm as
(b k z. ekil 21.7). (a) Dzlem sel k u tuplanm b ir dalga gzlem ciden uzaklar. E lektrik
vektrler "(siyah ulu oklar) ve m anyetik vektrler (beyaz ulu oklar) sabitlenm i iki dik
dzlem de ileri geri salnr, (b) em bersel biim de kutuplanm b ir dzlem dalgasnda,
elektrik ve m anyetik vek t rler daim a dik ve sa b it e it uzaklkta k a la rak hareket ynnde
dner, (c) D iyagram lar ark ad an bakldnda elektrik ve m anyetik vektrlerin dalga b o
yunca n a sl dndklerini g ste rir (pozitif sarm allk durum u). A lttaki ekil em bersel k u
tup lan m ay la ilgili d urum u ve sttek i ekilse, iki okun ucu dik b a a t eksenlere sahip
uyum lu e lip sler izerek, eliptik k utuplanm aya ilikin genel d urum u gsterir.
ekil 22.13 Riem ann kresi zerinde gsterilen foton kutuplanm a durum lar. Kuzey k u t
b u n u n |+> po zitif sarm allk durum unu ve gney k utbunun |) neg atif sarm allk d u ru m u
nu, foton m om entum unun kuzey ynnde olduunu dnerek, gsterdiini kabul ede
lim. Genel v|+) + z |- ) kutuplanm a durum u R iem ann kresi zerindeki q = ( z / w ) ' ,z nok-
tasn c a gsterilir. "Stokes vektr" olarak adlan d rlan , q 'd a n darya doru kan
yarm -ap ele aln. Bu em beri Stokes vektr dolaynda sa-elli olarak ynlendirin.
D aha so n ra em beri krenin ekvator dzlem ine ortogonal biim de y anstn. Bu bize ge
rekli k utuplanm a elipsini ve doru ynelim i verir.

R iem a n n k re s in in t m b u n la ra n a s l u y d u u n u grelim . K uzey k u tb u


n u n |+ ) p o z itif sa rm a llk d u ru m u n u ve g ney k u tb u n u n | - ) n e g a tif s a r
m a llk d u ru m u n u g ste rd i in i k a b u l edelim . F o to n u n |+ ) y n n d e y u k a r
y a d o ru y o lc u lu k e tti in i v a rs a y a rz . u h a ld e , R iem a n n k re si z e rin d e
ki z/vv'yu ia re tle m e k y e rin e o n a a it q = (z /v )1/2 k are k k n e (h an g isi o l
d u u n em sizd ir) b ak a ca z . K ren in q 'd a n k an y a r a p n ("Stokes v ek
tr") ele a la lm ve k re z e rin d e b u izgiye dik o la n a p s a l d zlem d e b u
lu n a n b y k e m b e ri izelim . Bu e m b e ri, q 'y u i a re t ed en v e k t r d o la y n
d a s a -e lli b ir a n la m d a y n le n d irin . D ah a s o n ra e m b e ri k re n in ek v a to r
d z le m in e o rto g o n a l b i im d e y a n s tn . Bylece g erekli k u tu p la n m a e lip s i
n i, d o ru y n elim le b irlik te elde ederiz. B kz. ekil 22.13.122291

22.10 Yksek spin: Majorana tablosu


K u an tu m m e k an i in d ek i b e lirg in b i im d e k i so y u t k a rm a k s a y la rla
u z a y g e o m e trisi a ra s n d a k i y a k n ilik iy i g ste re n b ir d i e r rn ek o la ra k
j = - r sp in li k tle y e sa h ip b ir p a r a c a , y a d a a to m a ilik in sp in d u ru m
la rn ele aln . stte (22.8'de) id d ia e d ild i i ze re b u , s im e trik b ir n -in -
d i li Pa b ...f s P in te n s r n c e ta n m la n a b ilir. u h a ld e , b y le si h e r sp in ten -
s r n n , o n u n a ra c l y la 1 -in d is li s p in rle rin sim e trik le n m i b ir a r p
m o la ra k ifa d e ed ileb ilec e i, lek a r p a n la r ve d z e n le m e le rin e esiz b i
im d e b a l b ir "k anonik a y r trm a " y a sa h ip o la b ile ce in i id d ia e d e n b ir
te o re m m e v c u ttu r:122-301
'Pa B^F = a (APB <Pf)-

1 2 .7 'd en b u ra d a k i in d is le rd e b u lu n a n p a ra n te z le rin s im e trile m e y i g s


te rd i in i a n m sa rz . ekil 2 2 .1 0 'd a te k in d is li b ir xpA s p in r n n g eo m etrik
o la ra k R iem a n n k re si z e rin d e k i b ir n o k ta (dier b ir d ey ile u z a y d a k i b ir
yn) ta ra fn d a n (toplam b ir k a rm a k a rp a n a b a l olarak ) g s te rild i i
re s m i k u lla n a ra k p A B ...F s p in te n s r n n k e n d is in in R ie m a n n k re si z e
rin d e , k re z e rin d e k i n n o k ta n n d ze n le n m em i b ir k m e si (dier b ir d e
y ile d z e n le n m em i n yn) b i im in d e , to p la m b ir lek a r p a n n a b a l
e k ild e g ste rile b ile c e i s o n u c u n a u la rz ; bkz. ekil 22.14. G enel b ir n
d u ru m lu sp in e ilik in b u g ste rim M a jo ra n a ta n m la m a s o la ra k a d la n d
rlr. Bu, o rijin a l o la ra k 1932 y ln d a p a rla k ta ly a n fizik i E tto re M a jo ra
n a ta r a f n d a n (fakat 22.11'd e k sa c a d eineceim fa rk l t r d e b ir ile m 29
ara cl y la ) b u lu n d u . (31 y a n d a y k e n N apoli K rfezi'n d ek i b ir gem ide,
g izem li ek ild e, belki de in tih a r ed e rek o rta d a n kayboldu.)
j = \ n sp in iy le ilg ili o la ra k s ta n d a r t b ir d u ru m ta b a n m e v c u ttu r. M a
jo r a n a ta n m la m a s n d a b u n la r, k e n d ile ri i in M a jo ra n a ta n m la m a s n d a k i
n o k ta la rn t m n n y a kuzey y a d a g ney k u tb u n d a b u lu n d u u d u ru m
la rd r:
|T...>, I-I...), |U...)... |U...>.

B u n + 1 a d e t d u ru m L3 g z le m le n e b ilirin in (x3 ek sen i "y u k ar" y n o lm ak


zere) z d u ru m u d u r ve by lece t m b irb irin e o rto g o n a ld ir. m de erleri
o la ra k (22.8) a d la n d rlp s r a s y la j , j l , j o la n fa rk l n - I - 1
a d e t sp in z de eri ta r a f n d a n a y rt e d ile b ilirle r. 22.1 l 'd e b u n u n la ilg ili
b ira z d a h a fa z la ey greceiz.
B ir a to m la ilg ili b u "m d e e ri"n i lm ekte k u lla n la n , S te m -G e rla c h
a y g t o la ra k b ilin e n s ta n d a r t b ir l m a le ti m e v c u ttu r. B u n u n a l m a s
i in a to m u n m a n y e tik b ir m o m e n te (yleyse b u m in ik b ir m k n a ts tr) s a
h ip o lm a sn a , m a n y e tik m o m e n t v e k t r s p in v e k t r n n b e lirli b ir k a t
o lm ak zere, gerek d u y arz . A to m la r k u v v etli b i im d e h o m o jen o lm a y an

[22.30] Not 4.2'de ifade edilmi olan "kalklsn temel teoremi"ni kullanarak bunu kantla
yabilir misiniz grn. p u c u : ^'nn bileenleri {1 ,z } olmak zere polinomunu
ele aln.
e k il 2 2 .1 4 R ie m a n n k r e s i z e r in d e n
a d e t d z e n le n m e m i n o k ta ta r a f n d a n v e
rile n , s p ir ili k tl e s a h ib i b ir p a r a c k la
ilg ili g e n e l (iz d m s e l) b i r s p i n d u r u
m u n a ili k in M a jo r a n a ta n m la m a s .
M e r k e z d e n h e r b i r n o k ta y a g id e n b u v e k
t r le r i e k il 2 2 .1 0 'u n r e e te s iy le u y u m lu
b i im d e i s p in in i o lu tu r u r o la r a k d
n e b ilir iz . B u s p in le r i n s im e tr ik
a r p m la r to p la m v e r ir . ( 2 - s p in r no-
ta s y o n u n d a , t m s p in d u r u m u ,
a a, P a, ,<?/ n n e k il 2 2 .1 0 'd a k i g i b i n
a d e t n o k ta y b e lir le d i i,
'I ab f = a (AP B ' " V f ) Y a r p a n la r n a
a y r a n s im e tr ik n - d e e r li s p ir r d r .

ekil 22.15 Bir atom un (spiniyle birlem i) m anyetik m om entine ilikin "m -deerini
lm ekte kullan lan S tem -G erlach aygt. A tom lar yollarnn h e r m deeri iin hafife
farkl biim de sapaca ekilde, kuvvetli biim de hom ojen olm ayan b ir m anyetik alan
iinden geer.

b ir m a n y e tik a la n i in d e n g e irilir. Bu o n la rn y o lla rn h e r m d e e ri iin,


h e r a to m a a it m a n y e tik m o m e n t v e k t r n n h om ojen o lm a y an m a n y e tik
a la n la b a la n tl o la ra k n a s l y n le n d irile c e in i m b e lirle d i in d e n , h a fif e
fa rk l b i im d e s a p trr; bkz. ekil 22.15.
F a rk l h e r m de eri i in t m d u r u m la r b irb irin e o rto g o n a l o lm a sn a
ra m e n g e n e l M a jo ra n a ta n m la m a s y la ilg ili o rto g o n a llik k o u lla r k a r
k tr.30 B u n u n la b irlik te b ir / y n n n n ite le d i i b ir M a jo ra n a d u ru m u
n u n | / / / . . . / > d u ru m u n a , / a p b o y u n c a / ' a te rs olm ak zere, z o ru n lu b i
im d e o rto g o n a l o ld u u b e lirtile b ilir. D a h a s / M a jo ra n a ta n m la m a s n d a
r ok k a tll y la n ite le n irs e , d u ru m M a jo ra n a ta n m la m a s en a z n d a n
n r + 1 ok k a d l n a / te rs y n n i e re n b a k a b ir s p in in e o rto g o -
n a ld ir .122,311

30 Genel bir yineleme iin bkz. Biedenham ve Louck, 1981. lgin ve modem bir uygulama iin
b k z . Swain, 2004.
[22.31] Tm bunlar 22.9'daki geometriyi kullanarak gsterebilir misiniz grn. Bu sonucu
eitli Z,3 z durum larnn ortogonalliine uygulayn.
Bu s o n u la r bize, M a jo ra n a y n le rin i fiziki o la ra k d o la y sz b i im d e y o
ru m la m a o la n a sa la r. M a jo ra n a y n le ri k e sin b i im d e , s p in in b t n y
le te rs y n d e o ld u u n u b u lm a k z e re g e r e k le tirile n o y n d ek i b ir S te m -
G erlach l m n n s f r o la sl a s a h ip o ld u u y n le rd ir, r ok k a tll n -
d ak i b ir M a jo ra n a y n y le ilg ili o la ra k , o y n d e / d en j + r l 'e k a d a r
h e rh a n g i b ir ey o la b ile ce k m d e e ri i in o la slk s f r d r .31
K tleye sa h ip b ir p a r a c k la ilg ili g en el s p in d u r u m u n u g ste rm e k z e
re s tte ze tle n en ile m in p ek ok fizikiye ok d a ta n d k g elm ed i i b e lir
tilm e lid ir. O n lar b u n u n y erin e , h a r m o n ik a n a liz o la ra k a d la n d r la n eyi
b a r n d ra n fa rk l b ir ile m i b e n im se rle r. Bu, p ek ok fa rk l se b e p n e d e n iy
le n em li b ir k o n u d u r ve so n ra k i b l m ilg ili fik irle re ilik in k s a b ir t a r
t m a su n m a k ta d r.

22.11 Kresel harmonikler


2 0 .3 'te (kk g en lik li ve h a rc a n m sz ) titre im le re ilik in k la sik k u
r a m la k a r la m tk . A na ta rt m a m z so n lu sa y d a b ir s e rb e s tlik d e re c e
sin e sa h ip s is te m le rle ilg iliy d i. B u n u n la b irlik te a y rc a (b ir d a v u l y a d a
b ir h a v a s tu n u n d a k i titre im le r d e o ld u u gibi) s e rb e s tlik d e re c e sin in
so n su z o la ra k d e e rle n d irild i i s is te m le ri de (ksaca) ele ald k . Bu ti t r e
im le r (her d u ru m d a da), h e r b iri n o rm a l fre k a n s o la ra k a d la n d r la n k e n
d i titre im f re k a n s n a sa h ip n o rm a l m o d la rd a n o lu u r. T itre e n n e s n e t
k zsa (bu te rim in a n la m i in b kz. 12.6 ve e k ille r 12-14), o n a a it m o d la r
fa rk l n o rm a l fre k a n s la rn a y rk b ir sp e k tru m u n u s u n a ra k a y rk b ir ailey i
o lu tu ra c a k tr. B elirli b ir S2 k re si d u ru m u n d a fa rk l (k afam zd a b ir s a
b u n k p n n ya d a k re se l b ir b a lo n u n titre im s e l m o d la r o la ra k can -
la n d ra b ile c e im iz ) titre im m o d la r k rese l h a r m o n ik le r o la ra k a d la n d
r la n e y lere te k a b l ed er. B u n u n , a s a l m o m e n tu m a ili k in k u a n tu m m e
k an i iy le ilg isi n e d ir? K sa s re i in d e g r y o r olacaz.
Bu h a rm o n ik le ri s n fla n d rm a k zere, S2 z e rin d e ta n m la n m o lan
V2 L ap lace ile m c isin e ilik in z d u ru m la r a ra rz . 10.5'te, kliti d zlem
z e rin d e V2= d 2/ d x 2 + d 2/ d y 2'yle ta n m la n m o la n o la a n 2 -b o y u tlu L a p
la ce ile m c isiy le k a r la m tk . Bu ifa d e S2 b irim k re s i z e rin d e , eik
m e tri i h e s a b a k a ta c a k e k ild e d e itirilm e k z o ru n d a d r. Bu m e trik fo rm ,
b ir n o k ta y a ilik in (ola an 3 -u za y d ak i) K arte zy en k o o rd in a tla rn
x = sinflcos#, y = sin0sin0, z = cos6 o ld u u S2 z e rin d e k i n o k ta la r n b ir
i a re tle m e s i o la n a llm k rese l k u tu p lu ( 0 ,0 ) k o o rd in a tla rn d a k i
d s2 = g abd x ad x b = d d 2 + sin20 d # 2

if a d e s id ir (ekil 22.16). Bu n ed e n le , (p e s a s e n b o y la m ve 6 e n le m d ir
(tm ra d y a n cin sin d e n ). L ap lace ile m c isi (k o v ary an t Va t rev li; bkz.
14.3)122321
V2= g abVaVb
d2 cos 9 1 d2
d d 2 + sin 0 + sin2 6 d(p2

o lu r. V2'ye a it o la s z d e e rle rin (j = 0,1,2,3,... iin) - j( j + 1) o ld u u aa


k a r ve b ylece <P ilg ili z fo n k siy o n olm ak zere,

V2<P = j(J + l)tf>

e k il 2 2.16 K re ze rin d e k i s ta n d a r t
k r e se l k u tu p lu 0 ve<j> k o o r d in a tla r
K a r te zy e n k o o r d in a tla r la x =
sincos<p, y = sin0sin0, z = cosO
a ra c l y la ilik ile n ir . B u n e d e n le te
m e ld e <j> (burada h e m k u z e y k u tb u n d a
h e m d e e k v a to r d a ia r e tle n m i) b o y
la m n ve n / 1 - 6 e n le m in b ir l s -

o lu r.32 Bu z fo n k siy o n la r k rese l h a r m o n ik le r d ir ve h a rm o n ik le rin a y rc a


e z a m a n l b i im d e (V2'yle d e im e li olan) d/d<j> ile m c is in in de z fo n k si
y o n la r o lm a sn ta le p etm ek a l ld k tr, d/d tp 'ye ilik in o la s z d e erler,
m ta m s a y s j < m < j a ra l n d a olm ak zere, im 'le rd ir:

B ylesi z d e e r rn e k le ri 0 = 1 (; = m = 0 iin), <t> = cos8 (j = 1 ve m = 0


iin), <f> = e1sin0 (; = 1 ve m = 1 iin), <t> = 3cos20 - 1 (j = 2 ve m = 0 iin),
v b 'd ir.33
O kur, s r a s y la 22 .8 'in s o n u n d a ve 2 2 .1 0 'd a a n lm o la n to p la m a
sa l m o m e n tu m ile m c isi J 2 = L\ + L\ + L\' ye ilik in j ( j + 1) z d e e rleriy le

[22.32) Bu kresel k u tu p lu ifadeyi t re te b ilir m isiniz?


32 Kresel harm o n ik ler b alam nda b u rad a kullandm j yerine sklkla Ch arfi kullanlr.
3 Daha fazla ay rn t iin ku an tu m m ekaniiyle ilgili herhangi b ir kitab a bakn, rn. Shankar,
1994 ya da Arfken ve VVeber, 2000.
L3 b ile e n in e ilik in m a ra s n d a k i d ik k a t ekici b e n z e rli i k a y b e tm e m e li
d ir. A sln d a d a lg a fo n k siy o n u n u n j in te g ra l sp in li b ir p a r a c a ilik in
a s a l b a m ll z o ru n lu b i im d e b ir ;'-k re se l h a rm o n ik tir. D a h a s L3'e
a it z d u r u m la r d<P/d<p'n in z fo n k siy o n la r o la n h a rm o n ik le re te k a b l
ed er. A sln d a b y le si d a lg a fo n k s iy o n la rn n a s a l d a v ra n n a ilik in

,* = -V * v e L 3 = -

ifa d e le rin i " s a p ta y a b iliriz " .34


Bu b ize, y 'n in b ir y a r - te k ta m s a y o ld u u (b u ra d a n h a re k e tle m 'd ek i
gibi) "sp in r" d u ru m la r verm ez. B u n u n iin "sp in a rlk l k re se l h a rm o -
nik ler" o la ra k a n la n e y lere gen ellem e y a p a b iliriz .35 B u n la r b a s it b i im d e
S2 z e rin d e k i fo n k siy o n la r d e ild ir fa k a t a y rc a S2'n in h e r n o k ta s n d a k i
b ir b irim (spinr) ta n ja n t v e k t r n e b a m llk la r d a v a r d r (ekil 22.17).
(B u n lar S3 z e rin d e , C lifford d e m e tin in bize su n d u u , S2'ye ta n ja n t o lan
"sp in r" b irim v e k t rle r d e m e tin i te m sil ed en fo n k siy o n la r o la ra k d n
le b ilir.)36 B u ra s b u n u n a y r n tla r n a g irilecek y e r d e ild ir ve o k u r y a z m a
y n le n d irilir.

e k il 22.17 S p in a rlk l k re se l h a rm o n ik le r. S2 k re s i z e rin d e k i sp in a rlk l f o n k s i


y o n la r b a s i t b i im d e (sa t a r a f t a izilm i) S2 z e rin d e k i fo n k s iy o n la r o lm a y p a y n z a
m a n d a S2'y e (b u ra d a k e n d is in e a i t s p in r d o a y a i a r e t e tm e k z e re "y a rm ok" b i im in
de g ste rile n ) s z k o n u su n o k ta d a ta n ja n t o la n (spinr) b ir b irim v e k t r n e b a ll a da
s a h ip tir . Bu t r fo n k siy o n la r, ekil 15.10d a k i C liffo rd sp in v e k t r d e m e ti o la n sol t a r a f
ta k i S3 z e rin d e d a h a u y g u n b i im d e g s te rilir, ("s s p in a rl "n n b ir fo n k siy o n u , sp in
v e k t r n n S2'y e ta n ja n t o la n k e n d i d z le m in d e , k e n d is i b o y u n c a d n d x a s n a b ir
e 15* b a ll n a sa h ip tir.)

34 S hankar, 1994.
35 Bkz. New m an ve Penrose, 1966; P enrose ve R indler, 1984.
36 Bkz. Goldberg, vd., 1967.
A sln d a 22.8'de s u n u lu p 2 2 .1 0 'd ak i M a jo ra n a ta n m la m a s i in k u l
la n ld z e re sp in d u r u m la rn a ii k in 2 - s p in r ta n m la m a s k re s e l h a r-
m o n ik le r ve s p in a rlk l k re se l h a rm o n ik le r k u ra m y la y a k n d a n ili k i
lid ir. H e rh a n g i n - in d is li iPa b . f sim e trik s p in te n s r ak b i im d e j =
i n 'l e ilg ili (sp in arlkl) k re se l h a rm o n ik le rin b ir to p la m n a k a r lk g e
lir. O n lar b u lm a k zere, S2 z e rin d e a p s a l o la ra k te rs n o k ta la r g s te re
cek e k ild e 122331
R 0.^ 1} = e1<^ 2c o s ^ ,e - */2s i n |

t7/0.7/1} = e '^ 2sin j , e - 1*/2cos^

b ile e n le rin e sa h ip A ve tja 2 -s p in r le r in i alrz. H er (sp in a rlk l) h a r-


m o n i i y az m a k zere (deiken b ir sp in r re fe ra n s s is te m i o la ra k k a b u l
edilen) A ve r)A'y \a ilg ili o la ra k pAB F'n in b ile e n le rin i alrz. Bu "b ile e n
ler"
'I>a ...cd. . A a - S c vF
n ic e lik le rid ir.
Bu ifa d e d e ^ 'le rin sa y s r'larn (= j) s a y s n a e its e b y lece (spin a r
lk tla r yerine) s r a d a n h a rm o n ik le ri elde ed eriz. (G enellikle f ve r'larn s a
y s, s "sp in arl " olm ak ze re, s r a s y la j + s ve j s 'd ir. pAB F'n in s
r a s y la 2 2 .1 0 'd a a n la n s ta n d a r t ta b a n d u ru m la rn n , I I . .. I .. . ) , h e r b iri
o ld u u n u k a b u l ed e rsek d /d fp 'n in z d u ru m la r o la n s ta n d a r t k re se l h a r
m o n ik leri (k atlarn )37 elde ederiz. (B unlar i in pAB...F'Ye ili k in n -1-1 b a
m sz b ile e n d e n y a ln z c a b ir a d e d i s f r deildir.) Bu ta b a n d u r u m la r
n n s im e tr ik le n m i o ld u k la rn a k lm z d a tu tm a k zo ru n d a y z. rnein
|l ) , |-l)|)|> + |} |l) |) + | ) | ) |l ) ifa d e s in in b ir k a td r. Bu b e lirli d u ru m d a
E g e 'n i n t m b ile e n le ri te k b a m sz b ile e n t/j011 = p101 = /)110 d n d a
yok o lu r. Bu k o n u la r z e rin e o la n a k la m a m n zl 38 n e d e n iy le grece
y e te rsiz o lsa d a n ey in d a h il o ld u u y la ilg ili b ir zet a k ta r r ve o k u r a s ln
d a k re se l h a rm o n ik le re g id e n (a llm a d k o lsa da) d ik k a t ekici b i im d e
e tk ile y ici b ir yol o la n e y i s u n a n n s p in rle r o ld u u n u d e e rlen d irm e y e
b a la y a b ilir .122341 22.8'den (k r . 13.7) p A B ...F s p in te n s r n ic e lik le rin in

[22.33] N oktalarn niin an tip o dal olduunu aklayn.


57 Ayrca kresel harm oniklere ilikin, onlar kullanm akta ve on larla hesap lam a yapm akta
nem li olan ortogonallik ve (toplam lei sabitlem ek zere) norm alletirm e zellikleri de
m evcuttur. Bununla b irlik te bu ko n u lar bizi epeyce uzaklara gtrr; okura k resel h arm o
n ikler k u ram n a ilikin u ak lam alar nerilir: Groem er, 1996; Byerly, 2003.
38 Spinr cebiri ve geom etrisini b iraz d ah a ay rn tl biim de izlem ek isteyen okur, sp in r in
d islerin in = f, ( 0 = f 1 dzeni uyarnca "ykseltirebilecei ya da "alaltrab ilece i ger
eine dik k at etm elidir. Bkz. P enrose ve R indler, 1984; Zee, 2003, Ek.
SO(3) d n d rm e g ru b u y la ilg ili (n + l) - b o y u tlu in d irg e n e m e z b ir g ste rim
u z a y su n d u u n u a n m sa y n , by lece ay n s j = 2n (spin a rlk l) k rese l
h a rm o n ik le rin e ilik in u z a y i in de g e erlid ir.
M a jo ra n a ta n m la m a s , tPab .f = a(A0B < P f) z m le m e sin d e, y a ln z c a
f 'le r in g r n p h i b ir 77'n n o lm a d s tte k i ta n m la m a d a o rta y a k an
(sp in a rlkl) k re se l h a rm o n ik le rin s f r la rn a k a r lk g elen aA,p A,...,<pA
s p in rle ri b i im in d e elde e d ile b ilir. A sln d a b u , M a jo ra n a 'n m ta n m la m a
sn ilk kez b u lm a s n a k a r lk g elen d e e rle n d irm e le r z e rin d e n d ir. 2-
s p in r fo rm a liz m in i k u lla n a ra k k re se l h a rm o n ik le rle ilg ili b a z d e e rli
k a v ra y la r elde etm ek o la s d r. S p in r y a k la m n k u lla n m a k p ek ok
a d a n d a h a b a s ittir f a k a t p e k ta n d k d e ild ir.
K resel h arm o n ik le r, rn e in k la sik fizik te o ld u u g ib i p ek ok a la n d a
n e m lid ir ve ou u y g u la m a d a a s a l m o m e n tu m la zel b ir b a la n t sz
k o n u su d e ild ir. (Bylesi d u r u m la rd a } y e rin e t h a r f in i k u lla n m a k , ilki
a sa l m o m e n tu m a ili k in a r m la ra sa h ip g r n d i in , o la an d r.)
B ir s a b u n k p n n k k titre im le ri b ir rn ek o la b ilir. B ir b a k a s,
y k se k d e e rli f'y \e , 200 ve d a h a y ksek, zel o la ra k ilg ile n ild i i d u ru m
d ak i, u z a y n d e rin lik le rin d e n gelen m ik ro d a lg a (2,7 K) n m n n g k k re-
si z e rin d e k i scak lk d a lm n n a n a liz i olur. Bu a n a liz 27.7, 10, 11 ve
2 8 .4 'te g receim iz z e re kozm oloji i in b y k b ir nem e s a h ip tir.
K resel h a rm o n ik le rin k u a n tu m ve k la sik b i im d e o rta y a k o n u lu la r
a r a s n d a k i k a r tlk a rp c d r ve se zg ise l d e ild ir. 6 ve <p k o o rd in a tla rn n
s ta n d a r t a s a l u z a m s a l y o ru m a sa h ip o ld u u b ir k u a n tu m s is te m in d e j
d e e ri (ya d a t) h e r z a m a n a s a l b ir m o m e n tu m b i im in d e k i y o ru m a s a
h ip tir f a k a t b u k la sik b ir s is te m i in o la n d a n u z a k tr. zellikle, k u a n tu m
m e k a n i in d e k i s fr a s a l m o m e n tu m lu b ir s is te m k re se l o la ra k sim e trik
olm ak z o ru n d a d r n k / = 0 o la n b ir d a lg a fo n k siy o n u y a ln z c a k re
z e rin d e k i k re se l h a rm o n ik s a b itin d e n o lu u r; f a k a t k la s ik fizik te s fr
a s a l m o m e n tu m (dier b ir d ey ile "sp in y apm ayan") k e sin lik le k re se l
s im e tri a n la m n a gelm ez!
T ers y nde, b y k b ir a s a l m o m e n tu m a (byk j deeri) sa h ip r a s g e
le se ilm i b ir k u a n tu m sis te m in in , az y a d a ok ra sg e le b i im d e S2 k re
sin e ek ilm i 2j n o k ta d a n o lu a n b ir M a jo ra n a ta n m la m a s n c a ta n m la n
m b ir d u ru m a sa h ip o ld u u n u g r r z . Bu, k e n d i k u a n tu m s a y la ry la il
g ili o la ra k b y k d e e rli b ir k u a n tu m s is te m in in k la sik b ir sis te m e y a k
la m a s g ere k ti in e ili k in g en el izlen im e k a r n ,39 b y k a s a l m om en-

n a bal olarak) h esaplayn. B unlarn asln d a V2 ve d/d<p'mn z d u ru m la r olduunu kontrol


edin.
19 "K uantum says" terim i genellikle nem li b ir kuantum gzlem lenebilirine ilikin, rnein
tu m lu b ir sis te m in k la sik a sa l m o m e n tu m d u ru m u y la h i b ir b e n z e rlik
ta m a z . K lasik b e n z e ri b ir k u a n tu m d u ru m u y la ilg ili o la ra k M a jo ra n a
n o k ta la rn n te m el o la ra k S2 m e rk e z in d e n k a n b e lirli b ir y n d e, d i e r b ir
d ey ile k la sik sp in in (pozitif) e k sen i o la n y n d e k m e le n m e le rin e g erek
d u y arz . Bu iki ta b lo a r a s n d a n i in b y le si b ir u y u m su z lu k b u lu n u r? Y a
n t, "byk" k u a n tu m d u ru m la rn n n e re d e y se t m n n k la s ik o la n la ra
b e n z e m e m e sid ir. Bu t r rn e k le rin en n l s S c h r d in g e r'in c a n l ve l
o lm a y a ili k in b ir k u a n tu m s t s te b in m e si i in d e b u lu n a n k u ra m s a l k e
d is id ir (bkz. 29.7). O lay lar n i in g e r e k te n b y le k la sik b ir d ze y d e g r
m eyiz? Bu, 29 ve 30. b l m le rd e ta r t la c a k o la n l m p a r a d o k s u n u n
b ir g r n m d r.
U z a y la rla ilg ili S2'd e n d a h a genel o la n h a rm o n ik a n a liz b ilim se l a r a
tr m a n n ou a la n i in n em li b ir p a r a y o lu tu ru r. B ir s is te m le ilg ili
k k te d irg e m e ya d a sa ln m a la rn ele a ln m a s so n d erece d e e rlid ir. B u
n u n la b irlik te b ir u y a rd a b u lu n m a k u y g u n o la c a k tr. T k z -o lm a y a n b ir
u z a y d a d u ru m , s tte ele a ln m o la n S2 d u ru m u n d a n ok d a h a k a r k b ir
h a l a la b ilir. B u n a b e n z e r b ir e y i (tkz e m b e r ze rin d ek i) F o u rie r a n a li
z in d e n (tk z -o lm ay a n ak izgi zerin d ek i) F o u rie r d n m n e g e ti i
m iz 9. b l m d e g rdk. n s a n la r d a b a z e n , a n a liz in tk z b ir b i im d e n t-
k z -o lm a y a n a , diyelim ki k re d e n h ip e rb o lik u z a y a , y a ln z c a b a s it b irk a
i a r e t d e iik li iy le (ve 1 8 .4 'tek i " i a re t evirm e" fik irle riy le u y u m lu o la
rak , trig o n o m e trik fo n k siy o n la rn y e rle rin in h ip e rb o lik b e n z e rle riy le d e
itirilm e siy le ) d ev re d ileb ilec e in e in a n m a y a ilik in b ir e ilim b u lu n u r.
N e y azk ki gerek b u n d a n ok d a h a fa z la k a rk o la b ilir. Bu t r ta m a m
la n m a m b ir "h a rm o n ik an aliz", h a rm o n ik le r s is te m in in so n d erece ek sik
o lu u n ed e n iy le , h ip e rb o lik u z a y z e rin d e k i ilg ili fo n k siy o n la rn y a ln z c a
g zd en k a y b o la c a k d ere ced e k k b ir m ik ta rn ele g eirir.

22.12 Greliliki kuantum asal momentumu


im d i g relilik i a s a l m o m e n tu m k o n u su n a ynelelim . 1 8 .7 'd e a k
la n m o la n k la s ik ifa d e le ri a n m sa y n . B ir pa 4v e k t r i in d e b ir le tir i
le n k tle /e n e rji ve m o m e n tu m a b e n z e r biim d e, b ir n e sn e y e ilik in a sa l
m o m e n tu m ve k tle -m e rk e z i h a re k e tin i a k la y a n te rs sim e trik b ir Mab 6 -
te n s r n ic eli i m e v c u ttu r. B u n la rla k u a n tu m m e k an ik sel o la ra k n a s l ilg i
len m eliy iz?40

b ir parack ya da ku an tu m sistem ini sn flan d rm ak ta ku llan lan asal m om entum , yk,


baryon says, vb gibi olas a y n k z deerlerle ilgilidir. Bkz. 3.5.
40 Blm ler 2 4-26'da uygun biim li b ir (zel-) greliliki k u antum m ekaniinin bu blm deki
2 1 .1 -3 'te enerji ve m o m e n tu m la ilg ili k u a n tu m k a v ra m la rn n uzay -
z a m a n a ili k in za m a n ve u z a y telem eli h a re k e tle rin in r e te le rin i n a s l
g izem li b i im d e g ste rd i in i, y a d a (esasen) o n la r o ld u u n u , g rd k . B en
z e r b i im d e M ab 6 -a s a l m o m e n tu m u n b ile e n le ri, M M inkovvski u z a y n n
(Lorentz) d n el h a re k e tle rin e ilik in re te le ri g ste rir; y a d a o n la rd r.
telem eli pa h a re k e tle riy le b irlik te b u d n el h a re k e tle r (y an sm al o lm a
yan) P o in c a re g ru b u n u n (18.2), kliti g eo m etriy e ili k in k a t h a re k e tle
r in M in k o w skici b en z eri, b t n n e yol a ar.
D ah a ak b i im d e te lem eli P o in c a re h a re k e tle rin e ili k in re te le r pa
4m o m e n tu m v e k t r n n p0, p v p2, P3 b ile e n le rid ir. B u ra d a E = p0 =
\h d /d x e n e rjisi z a m a n te le m e si r e tir ve b e n z e r e k ild e g e ri k a la n b i
le e n (dier b ir d ey ile m o m en tu m ), ( px, p2, p3) ' n p 3 -m o m e n tu m u -
n u n b ile e n le ri o ld u u n u ak lm z d a tu tm a k ze re, bkz. 18.7, u z a m s a l y e r
d e i tirm e le r re tir: pt = ih d /d x 1, p 2 = ih d /d x 2, p 3 = ih d /d x 3. D nel P o in
c a re h a re k e tle ri 3 -u z a y , 22 .8 'd e ele ald m z o la a n a s a l m o m e n tu m a
ili k in k u a n tu m k a v ra m n ta n m la y a n c_2M23 = = ih t 1, c~ 2M 31 = L 2 =
ih f 2, c~ 2M12 = L 3 = iM 3 b ile e n le rin c e re tilir. B u n la r M ab 6 -a s a l m o-
m e n tu m u n u n t m y le u z a m s a l o la n b ile e n le rid ir ve L o re n tz h z d n
m le rin i re te n g eri k a la n 3 b a m sz 41 c~ 2M01, c~ 2M 02, c~ 2M 03 b ile e n i
1 8 .7 'y le u y u m lu o la ra k k tle m e rk e z in in d z e n li h a re k e tiy le ilg ilid ir (bkz.
ekil 18.16).
P o in c a re g ru b u A belci o lm a d n d a n , o n a a it re te le rin h i b iri d e i
m eli d e ild ir. O n lara ilik in d e im e k u ra lla r b iz e pa ve M ab k u a n tu m i
le m cilerim izle ilg ili d e im e k u r a lla r n syler:

[P a .V b ] = 0

[pa,M bc] = ih (g abpc - g acp b)

[Mab, Mcd] = ih { g bcM ad - g bdMac + g a i M bc - g acM bd).

B u n la r b ira z k a n k g r n e b ilir f a k a t P o in c a re g ru b u n a ili k in Lie c e b iri


n i (14.6) ta n m la d k la rn d a n g relilik i fiz ik te te m el b ir n em e s a h ip tir
ler. ekil 22.18'de g s te rild i i z e re d iy a g ra m b i im li n o ta s y o n d a b ira z
d a h a b a s it g r n rle r.122351
G reliliki o lm a y an a s a l m o m e n tu m la ilg ili o la ra k , d u r u m la ra ilik in
b ir ta b a n j ( j + 1) z d e e rle ri ve d e im e li J2 ve L 3 g z le m le n e b ilirle rin e

b a s it deerlendirm elerden ok d ah a fazlasn a gerek duyacan greceiz fak at bu durum


v a r olan tartm ay etkilem eyecektir.
41 N ot 22.6'y anm sayn. B uradaki bam szlk Mab'n in ters sim etrikliini hesab a katar.
[22.351 22.8'de 3 -b o y u tlu asal m om entum la ilgili olarak verilm i eviricilerin b u n lard a
ierildiini gsterin.
e k il 2 2.18 G reliliki 4 -m o m e rtu m
v e 6 -a sa l m o m e n tu m k u a n tu m e v i
[T .f] - = r ic ile r in in d iy a g r a m b i im li hali:
[Pa.Pt] = 0,
[, ] - f - y -p
[Mab, M cd] = ih ( g bcM ad - g bdM c +
[M ] = -S fc-4? g adMbc ~ g acM bd).

ilik in m b i im in d e ak la y ab ild i im izi a n m sa y n ; bkz. 22.8, 11. Bu i


lem ciler ta m b ir d eim e k m e sin i (L1, L2, L3 re te le rin d e n o lu tu ru la n ve
J2 ve I 3'le d e im eli o lan h e rh a n g i b a k a b ir ilem c in in , b u ik isin in b ir
fo n k siy o n u olm a z o ru n lu lu u n ed e n iy le yeni h i b ir ey v erm em esi a n la
m n d a) s u n a r. Ele a ln a n v erili b ir sis te m le ilg ili o la ra k b y le si ta m b ir d e
im e k m e si b u lm a k genellikle k u a n tu m m e k an i in in n em li b ir p a r a s
dr. B u n u zel o la ra k pa ve Mab'n in b ile e n le rin d e n o lu tu ru lm u ile m c i
lerle ilg ili o la ra k y ap a b ilm em iz ve o n la ra ilik in z d e e rleri g relilik i
p a r a c k la r y a d a sis te m le ri s n fla n d rm a d a k u lla n a b ilm e m iz gerekir.
G zle m le n eb ilirlerin d e im e siy le n i in ilgilen m ek tey iz? Sebep, A ve B
b y le si iki ad e d iy se , b ylece AB = BA o lu r, e z a m a n l o la ra k h e r ik is in in
d e z d u ru m u o la n \prs) d u ru m la r b u la b ilm e m iz ve ilg ili (ar, bs) z d e e r
le r iftin in b u d u ru m la r ia re tle m e k ze re k u lla n la b ilm e s id ir.42 D e i
m eli A, B, C, D , ... g zle m le n e b ilirle rin in ta m b ir k m e sin e s a h ip s e k b u d u
ru m d a |tprstu,..) ta b a n d u ru m la rn a ilik in , ilg ili (a r , bs,c t, du, . . . ) z d e e rle r
a ile s i b u d u ru m la r ia re tle m e k te k u lla n la b ilm e k zere, b ir ailey e sa h ip
o lu ru z .122-361
T am b ir d e im e k m e sin i elde etm ek zere, ele a ln a n s is te m in t m
ile m c ile riy le (skaler) d e im e li o la n C a sim ir ile m c ile rin i b u la ra k b a la
m ak o la a n d r. 3 -b o y u tlu o la a n a sa l m o m e n tu m (22.8'i an m sa y n )
d u ru m u n d a y a ln z c a b ir (bam sz)43 C a sim ir ile m c isi, J2 = L \ + + L \,

A2 B ununla, genel b ir / ( S ,<p) fonksiyonunun, g t(8) ve ht (<p) srasy la uygun A ve B (deimeli)


ilem cilerinin z fonksiyonlar olm ak zere, diyelim ki f(9,<p) = Z A,j gt(8)hj(4>) eklindeki
b ir toplam o larak yazlabildii d urum da o rtay a kan "deiken ayrm a" olgusu arasn d a b ir
b a lan t sz k onusudur. K resel harm onikler bu zellie sah ip tir. Bkz. Groemer, 1996; Byer-
ley, 2003.
[22.36] Uygunluk ad n a z d eerlerin srekli yerine a y n k b ir sistem o lu tu rd u u n u v arsa y a
bileceiniz ekilde b u id d ialar ay rn tl biim de zm leyin. lk olarak bozuk h ib ir z de
er olm adn v arsay n ve bo zulm alar sz konusu olduunda argm ann n asl gerekleti
rild i in i gsterin, tpucu: A'ya ilikin h er b ir z deeri B 'ye ilikin b ir z deer biim inde
ifade edin ve bylece devam edin.
4 B uradaki "bam szlk" fonksiyonel bam szla atftr; n ot 22.26'yla k a rla trn . Bu n e
denle, 2J2, (J2) 3 ve cos|2 ayn J2 C asim ir ilem cisi deilken b u n la r J2'den bam sz deildir.
Akas bu, ksm i d iferansiyel denklem lerin yerel zm lerine uygu lanan b ir uzayn boyu-
m e v c u ttu r. nem li b ir so ru : pa ve Mab ta ra fn d a n re tilm i s is te m le ilg ili
o la ra k s tte k i d e im e k u r a lla r n sa la y a n C a sim ir ile m c ile ri n e le rd ir?
im di, k tle m e rk e zi d o la y n d a k i s p in P a u li-L u b a n s k i s p in v e k t r
o la ra k a d la n d rla n

Sa = ^ abcdMbcp d

n ic eli in ce ta n m la n r. L e v i-C iv ita n n abcd's ^ 19 .2 'd e ta n m la n m t f a


k a t b u r a d a c = 1 v a rs a y m n d a b u lu n u lm a d n d a n e0123 = c~3e sa h ip
o lu ru z. ("M atem atiki n o ta s y o n u n d a p 'y i a r tk nceki 3 -m o m e n tu m y e rin e
4m o m e n tu m u g ste re c e k e k ild e, kr. 11.6, 12.7, 19.2, k u lla n a ra k
5 = *(Af A p ) y az ab iliriz.) T ekil b ir y a p z k la sik p a r a c n , x a p a r a c n
d n y a izg isi z e rin d e k i b ir n o k ta n n k o n u m v e k t r o lm ak zere,
Mab = x ap b x bp a 'y a sa h ip o ld u u n u g rm t k ( 18.7'nin s o n u n a bakn).
K u an tu m d u ru m u n d a d a a y n ifa d e y i k a b u l ederiz; b u r a d a n b u t r b ir
p a r a c k la ilg ili o la ra k 5 = 0 so n u c u izler. B u n u n la b irlik te S 'm n b u t r
iki y a d a d a h a fa z la p a r a c k l to p la m b ir s is te m le ilg ili o la ra k yok o lm a s
g erekm ez. D ah a s sp in li b ir te k il p a r a c k iin, Mab a s a l m o m e n tu m b u
b a s it b i im e sa h ip olm az. B u ra d a n 0 v a rsa y m y la ek b ir n~2s abcdScpd
s p in te rim i m e v c u ttu r (bkz. n o t 18.11). 5 a 'n n h e r z a m a n pa 'y a o rto g o n al
o ld u u n u (paS a = 0) ve o n u n la d e im e li (dier b ir d e y ile [Sa,p a] = 0) o l
d u u n u b u lu ru z . Bylece S a, pa g ib i o rijin b a m sz d r.122371
ti t m sis te m in d u ra a n k tle s i olm ak z e re b a m sz ik i C a sim ir i
le m cisi (P oincare g ru b u i in C asim irler) m e v c u ttu r:122381

pap a = c V 2 ve SaS a = - n 2]2.

stte k i d en k lem lerin k in c isin d e ta n m la n a n "J2"nin a s ln d a , Lv L2, L3 k e n


di d u ra a n sis te m in d e k tle m e rk e zi d o la y n d a k i a s a l m o m e n tu m b ile
e n le ri o lm ak zere, J2 = L \ + L\ + L \ o ld u u n u g r r z . D e im eli ile m
c ile r k m e sin i ta m a m la m a k zere, pap a ve SaSa 'y la b irlik te b iz e to p la m d a
a lt a d e t v ere n , P ,P 2P3' ve s p in v e k t r n n b ir b ile e n in i, d iy elim k i S3,
se e b iliriz . (A yrntda ok d a h a fa z la sa y d a b a k a se im o la s o lsa da,
to p la m b a m sz ilem c i sa y s h e r z a m a n 44 a ltd r.) B u n u n , 22.13 ve
3 1 .1 0 'd a k i ta r t m a la r la n em li b ir ilik isi m e v c u ttu r.

tu y la ilgilidir. K uantum m ekaniksel problem lerde, izin verilm i z deerleri k at biim de


yasaklayp serb estlik d erecesinin saym n k a rtra n zm uzay, rn. 22.11'nin S2'si,
zerin d e tkzlk gereksinim leri b u lu n m as olasdr.
(22.37] Bu d rt cm lede id d ia edilen zellikleri oluturun.
(22.38] G sterilen b u iki ilem cinin pa ve Ma'yle niin deim eli olm ak zorunda olduuna
ilik in b a s it b ir sebep su n u n . p u c u : 22.13'e b ir gz atn.
44 "Deimeli bam sz ilem ciler says"nn deim ezliiyle ilgili b ir m ik tar dikkat gerekir.
yleyse d u ru m , z a m a n ve u z a y d a k i te lem ele ri d a h il etm ek ze re E
e n e rjisin i J2 n ic e li in i ve i 3'e ek o la ra k m o m e n tu m b ile e n in i ta m a m la
m a k i in b ir "C asim ir ilem c isi" o la ra k se e b ild i im iz g relilik i o lm a y an
d u ru m la o ld u k a b e n z e rd ir. G reliliki d u ru m d a J2'y i d o la y sz b i im d e e l
de ed em ey ip d a h a ok b iz e pap a = 0 k o u lu y la yem el o la ra k e d e e r b ir
ey v eren

I2 = - c ' i P a P ^ S a S ' 1

e k lin d e elde ed eriz. A sln d a s tte k i ta rt m a d a , n d u ra a n k tle s in in yok


o lm a d n v a rsa y d k . /x = 0 o lu rs a sp in in b y k l n b u e k ild e ifad e
edem eyiz.
H = 0 k tle siz d u ru m u y la n a s l ilg ilen iriz ? D ah a ok s sa rm a ll n ,
22.7, 9 'd a k i b ir fo to n d u ru m u y la ilg ili o la ra k k a r la m o ld u u m u z b ir
n icelik , y en id en e d in iriz . Bu, S a P a u li-L u b a n s k i v e k t r n n pa 4 -m o m e n -
tu m u y la o ra n tl o lm a sn a ilik in fiziki g ere k lilik ta r a f n d a n ta n m la -
n l r ; l2 2 .3 9 l

Sa sp a.

s = O'a d a a y rc a iz in v e rilirk e n s a -e lli sa rm a llk s > O'la ve s o l-e lli s a r


m a llk s < O'la v e rilir. u h a ld e , s ,p 1,p 2,p 3 o la ra k k a b u l ed eb ilece im iz b a
m sz d rt d e im e li g zlem len e b ilire sa h ib iz . A sln d a k tle s iz d u ru m u
ele a lm a k ta k i en d z e n li y o lu n b u rg a k u r a m n a b a v u rm a k o ld u u a a
k ar. B una (Z,Z*,Z 2,Z 3 "b u rg a d e ik e n le ri"n in a y rc a b a m sz d r t d e
im eli ilem c i o la ra k d a k u lla n la b ild i in i greceim iz) 3 3 .6 'd a g elece
iz.

22.13 Genel yaltk kuantum nesnesi


K u an tu m m e k an i i b ir ato m y a d a m o lek l g ib i y a ltk b ir n e sn e y i g e
nel o la ra k n a s l ta n m la r? N esn e z e rin e etk iy en h i b ir d k u v v e t b u lu n
m a d n ve o n u n y ere l o la ra k k a ld n v a rsa y y o ru m fa k a t k e n d i iin d e
e tk iy e n i k u v v e tle r b u lu n a b ilir. Bu t r b ir n e s n e n in ta n m la n m a s n a ili
k in n em li b ir zellik o la ra k ta n m (i) n e s n e n in b ir b t n o la ra k d s a l b i
im d e n ite le n m e si ve (ii) a y rn tl i se l ile y ii ve g eo m etrik y a p s n a a y
rrz .
Bu d s a l n ite le m e, (i), o n u n to p la m k tle /e n e rjisi, m o m e n tu m u , k tle
m e rk e z in in k o n u m ve h a re k e ti ve a s a l m o m e n tu m u y la ilg ilid ir. Bu n ic e
lik le ri g relilik i a n la m d a k a b u l ed e lim ve d s a l p a r a m e tr e le r i iletm ek
ze re 2 2 .1 2 'n in pa ve Maft's in i k u lla n a lm . se l ile y ile r, (ii), o lu tu ru c u
p a r a c k la r, o n la rn b e lirli d o as, a ra la r n d a k i k u v v e tle rin d o a s ve g e
o m e trik ilik ile riy le ilg ilid ir. Bu ili k ile rin t m y le b a l45 b ir d o ad a k i
(rn. b ir p a r a n n k tle m e rk e zin e gre u z a k l y a d a e itli p a r a la rn
b irb iriy le o lu tu rd u u a la r ya d a b u n la rn b ir b ir in e g re u za k lk lar) g e
n e lle n m i qr k o o rd in a tla rn c a (20.1) v e rild i i k a b u l edilecek. Bu n ed e n le
b u n la r, n e s n e n in t m u z a m s a l y a d a z a m a n s a l b ir telem e h a re k e tiy le
y e r d e i tir ir y a d a b e lirli b ir a b o y u n c a d n d r l r ya d a b ir y n d e d
ze n li b ir h z la h a re k e t e ttir ilir s e d e itirilm e z .
G reli d o a la r n e d e n iy le i sel k o o rd in a tla r n h i b iri P o in c a re g r u b u
n u n h e rh a n g i b ir sim e tris in c e d e itirilm e z . B u ra d a n pa ve MQ'yle d e i
m eli o lm a z o ru n d a lk la r so n u c u izler. N iin? B ir 5 s im e tri i le m c isin in
b ir k u a n tu m sis te m in e
|p) -> S\xp)

u y a rn c a etk i e tti in i ve Q 'n u n b ir k u a n tu m ile m c isi o ld u u n u d n n ;


b y lece s im e tri ile m c is in in Q z e rin d e k i eylem i

Q >-h> 5Q 5_1

o lu r.122401 Q, S ta r a f n d a n d e itirilm e m ise by lece SQ S_1 = Q, ve b u r a d a n


da
SQ = QS

o lu r. Bu n e d e n le S 'y i s r a s y la pa ve Mab b ile e n le rin d e n b ir i b i im in d e k a


b u l ed e rek h e r i p a r a m e tr e n in a s ln d a pa ve Afai yle d e im e li o lm a k zo
r u n d a o ld u u n u g r r r z .
V ar o la n b a la m d a b u , i se l s e rb e s tlik d e re c e sin e k a rlk g elen d alg a
fo n k siy o n u n u n b ir p a r a s n 4 -m o m e n tu m ve 6 - a s a l m o m e n tu m u n d
sa l p a ra m e tre le rin e k a r lk g elen d e n a y ra b ile c e im iz a n la m n a gelir.
O la an d a v r a n ta , s is te m in d s a l g z le m le n e b ilirle re ili k in u y g u n t m
s is te m in b ir z d u ru m u o ld u u n u v a rs a y a rz . zellikle en erji ve m o m e n tu
m u n b e lirli z d e e rle r ta r a f n d a n v e rild i i k a b u l e d ilir v e e y leri 3 -m o -
m e n tu m u n s f r o ld u u (21.5'in n o ta s y o n u n d a , P = 0) re fe ra n s sis te m in e
a tfe tm e k o la a n d r. D ah a so n ra a s a l m o m e n tu m 2 2 .8 -1 1 'in g relilik i
o lm a y an ta r t m a la r u y a rn c a ele a ln a b ilir, b y le ce sis te m in J2 to p la m
a s a l m o m e n tu m u n a ve is te n ir s e L3e ili k in b ir z d u ru m i in d e o lm a sn
iste y e b iliriz .

4S Genel grelilie ilikin k o n u lar b u rad a gz ard edilm ektedir, bylece "greli", zel grelilik
an lam n d a k abul edilir.
sel p a r a m e tr e le r e lb e tte , sz k o n u su b e lirli sis te m in a y r n tla r n a
b a ld r. B az k o u lla rd a i se l s e rb e s tlik d e re c e sin i, den g e c iv a rn d a k i m i
n ik s a ln m la r ta ra fn d a n ta n m la n r b i im d e d e e rle n d irm e k iyi b ir y a k
la k lk ta h m in i o la b ilir. Bu d u ru m d a 20.3 'tek i k la sik a n a liz a n la m l o lu r.
2 0 .3 'ten , Qab ve Pab sim e trik , p o z itif b e lirli ve z a m a n d a s a b it o lm ak z e
re,

X = Q abq a q b + PabPaPb

b i im in d e k i b ir H a m ilto n a lr s a k b ylece k la sik d u ru m d a , h e r w /2 n n o r


m a l fre k a n s W = PQ m a tr is in e (dier b ir d ey ile W ac = Pa tQ tc Y e) a it b ir
u>2 z d e e rin d e n k a y n a k la n d n a n m sa rz .
P eki o h a ld e k u a n tu m m e k a n i in d e n ne h a b e r? P lan c k 'n , v fre k a n s o l
m a k zere, E = hv = 2nhv b a n ts n a n m sa y a ra k , o b e lirli n o rm a l m od-
d ak i b ir sa ln m a ilik in E = ha>g ib i b ir en erjiy i b ek ley e b iliriz . A yrca b e l
ki, k la sik o la ra k s a ln m n g e n li in in (yak lak lk ta h m in in e ilik in "kk
sa ln m " d o as r a h a ts z e d ilm e d i i srece) d ile d i im iz k a d a r b y k h a le
g eleb ilm esi n e d e n iy le en erjiy e ilik in d a h a y k se k d e e rle r de b e k le y e b ili
riz ve g en lik ne k a d a r b y k o lu rs a o k a d a r b y k en erji eld e ed eriz. "D a
h a y k se k h arm o n ik le rin " i e rild i in i v a rs a y a rs a k , b u n la rn a )/2n b a s it
f re k a n s n n ta m s a y s k a tla r o la n fre k a n s la rla o rta y a k t n 9.1'd e n
a n m sa rz , b ylece iz in v e rile n k u a n tu m en e rjisi z d u ru m la rn n

0, h), 2ho), 3hco, 4 ho) , ...


o ld u u n u h a y a l ed eb iliriz.
A sln d a b u , d o ru k u a n tu m m e k an ik sel y a n tta n p ek u za k d e ild ir f a
k a t en erjiy e s fr n o k ta s e n e rjisi o la ra k a d la n d rla n ek b ir iftco k a tk s
b u lu n d u u o rta y a k a r.46 B ylece iz in v e rile n en erji z d u ru m la r u n la r
dr:
- h), - hco, -h ),-h ),~ h u , ... .
2 2 2 2 2

Bu, k e n d isiy le ilg ili H a m ilto n n H = (m 2)2q 2 + p 2)/2 m 1 -b o y u tlu h a rm o -


n ik o s ila t re 47 ilik in s ta n d a r t k u a n tu m ta rt m a s n d a n gelir. A yr ay r
h e r m o d iin , W m a tr is in in h e r w z d e eriy le ilg ili o la ra k b u d e e rle rin
b irin d e n g elen b ir enerji k a tk s b u lu n u r.

46 B ununla b irlik te 20.3'te izin verildii zere, enerjiye ilikin sfr b asit e yeniden ta n m la
yan, H am iltona b ir sa b it ekleme zgrl m evcuttur, kr. 24.3'teki altrm a [24.2]. Byle
ce b u - h) eklem e bazen fiziki olarak dolaysz h ib ir nem de olm am ak biim inde deerlen
dirilir.
47 rnein The Principles o f CLuantum M echanics, Dirac, 1982, D iracn klasik d av ran n a b a
kn.
G enel b ir k u a n tu m sis te m iy le ilg ili o la ra k , b u d e e rle r y a ln z c a y a k la
k lk ta h m in le rid ir n k y k se k d ere celi te rim le r n em li h a le gelm eye
b a la y a b ilir. B u n u n la b irlik te e itli s is te m le r i in b u e k ild e iy i b i im d e
y a k la k lk ta h m in i y a p la b ilir. D ah a s o ld u k a d ik k a t ek ici b i im d e , fo-
to n la ra , y a d a b ir "bozon" o la ra k a n la n t rd e k i h e rh a n g i b a k a b ir p a r a
c a (bkz. 23.7 ve 26.2), ilik in k u a n tu m a la n k u ra m n n , b o z o n la ra ili
k in t m s is te m o s ila t rle rin b ir to p la m y m g ibi ele a ln a b ile c e i o rta y a
k ar. Bu o sila t rle r, (H a m ilto n d a y k se k d ere celi h i b ir te rim o lm am ak
zere) b o z o n la r s tte , a r a la r n d a b ir etk ile im o lm a k sz n d u ra a n b ir d u
ru m d a y k e n ele a ln m a k ze re, ta m o la ra k b a s it h a rm o n ik t r d e d ir.48 B u ra
d a n h a re k e tle b u "h a rm o n ik o sila t r" ta b lo s u o ld u k a g en i e k ild e u y g u
la n a b ilir b ir dzen s u n a r. Y ine de d a h a ta m b i im d e ile rle m e k ze re e tk i
le im le re ilik in a y rn tl b ilg i gerek ir.
rnein, b ir h id ro je n a to m u (p ro to n az h a re k e t e tti in d e n , e le k tro n d a n
ok d a h a fa z la , y a k la k o la ra k 1836 k at, k tle li o lm a k ze re, iy i b ir y a k la
k lk ta h m in i o la ra k g en e llik le s a b it k a b u l ed ilen k e n d i p ro to n ek ird e i
e tra fn d a k i y r n g ed e b u lu n a n b ir e le k tro n d a n o lu u r. Y ine de k u a n tu m
m e k a n ik se l k u r a lla r b iz e k u a n tu m m e k an ik sel y r n g e n in e k ird ek e t r a
fn d a y a ln z c a tek b ir k la sik y r n g e i e rm e d i in i fa k a t te m eld e b u t r
p ek o u n a ilik in b ir k u a n tu m s t s te b in m e si o ld u u n u s y ler. Bu s t
s te b in m i "k u a n tu m y r n g ele ri" S c h r d in g e r d en k lem in in , te m eld e k la
sik d u ru m d a k iy le ay n fa k a t 21.2, 3 ' n (ve g ere k ti i y e rd e 23.8'in) k u
ra lla r u y a rn c a "k an o n ik o la ra k k u a n tiz e olm u" b ir H a m ilto n la b irlik te
d u ra a n z m le ri o la c a k tr. A sal m o m e n tu m a ilik in b ir z d u ru m o l
m a k ze re, a s a l b a m s z lk la r i in d e k i k re se l h a rm o n ik le r o la n d alg a
fo n k siy o n la rn b u lu ru z (22.11). G enellikle, E enerji z d e e ri ve (uygun
o lu rs a m 'y le b irlik te) j a s a l m o m e n tu m z d e e rin i e itli d u ru m la r i a
re tle y e n k u a n tu m s a y la r b i im in d e k u lla n a b iliriz . H id ro jen ato m u d u r u
m u n d a (elektron ve p ro to n u n s p in le rin i gz a r d e d e r ve H a m ilto n n g re
lilik i o lm a y a n b ir b i im in i a lrsak ), E en erji z d e e rin in j to p la m a sa l
m o m e n tu m z d e e rin ce ta n m la n m a k ta o ld u u n u g r r z f a k a t r a s la n t
e se ri j, E ta ra fn d a n ta n m la n m a z . H id ro jen a to m u n a (ve d a h a k a rk
a to m la ra ) ilik in d a h a ta m b ir k u ra m d a E 'n in g en e llik le j 'yi b e lirle d i in i
g r r z , b ylece fa rk l t m d u r u m la r a s ln d a y a ln z c a en erji z d e e ri t a
r a f n d a n n ite le n ir.
H eisen b e rg , S c h r d in g e r ve D ira c 'n ok d a h a is a b e tli k u a n tu m m e k a
n i in d e n b ir on y ld a n d a h a fa z la s re nce 1913'te o rta y a k o n a n o rijin a l

48 22.4 n H eisenberg tab lo su n d a k i t] = (2mho) 1/2 (p + mq) nicelikleri 26.2'nin y aratm a i-


lem cileri rol n oynar.
e k il 2 2 .1 9 Y r n g ed e d n e n e le k tr o n la rn
ilk olarak, ters k a r e e le k tr o s ta tik e tk ile im
y a s a s u ya rn ca , k la s ik K e p le r -N e w to n e lip
tik y r n g e le rin e s a h ip b i im d e g r ld
f a k a t enerji v e asal m o m e n tu m la r , y
r n g e se l a sa l m o m e n tu m u n h 'n in b ir
ta m sa y k a t o lm a s n a ili k in " k u a n tu m k o
u lu " ta r a fn d a n sn r la n d r la n B o h r a to
m u". F ik ir e n b a a rl b i im d e h id ro je n in
te k e le k tr o n u n a a it e m b e rse l y r n g e le re
u yg u la n r.

B o hr ato m k u ra m n d a h id ro je n in iz in v e rile n a sa l m o m e n tu m ve en erji


d e e rleri, y r n g e le r sa n k i, e k ird ek ve y r n g ed e d o la n a n e le k tro n a r a
sn d a k i e le k tro s ta tik etk ile im e ili k in te rs k a re y a s a s n c a v e rile n k la sik
K epler-N evvton e lip tik y r n g e le riy m i g ib i f a k a t e le k tro n u n y r n g e se l
a sa l m o m e n tu m u n u n ft'nin b ir in te g ra l k a t o lm a sn a ilik in "k u a n tu m
k o u lu y la" b irlik te h e s a p la n r. B ylesi "k u a n tiz e o lm u y r n g ele r" b a z e n
o rb ita ller o la ra k an lr; bkz. ekil 22.19. Bu ilem d ik k a t ekici b i im d e iyi
ile m i49 fa k a t d a h a s o n ra gelen k u a n tu m m e k an i in in , k e n d ile ri ok d a h a
b y k b ir g en e llik ve ta m l a y n le n d irm e k zere, su n d u u k u ra m s a l a lt
d e s te k le r ta ra fn d a n d e s te k siz b ra k lm tr. D ah a k a r k a to m la r, b a s it
m o le k lle r, g relilik i etk ile r, e le k tro n s p in i ve n k le e r sp in in v arl , vb
t m , k esin m a te m a tik se l u y g u la m a la r y e rin e y a k la k lk ta h m in i te k n ik
le ri ve s a y s a l h e s a p la m a la rn b e k le n ir o lm a sn a ra m e n k u a n tu m fo rm a -
liz m in c e s tte ze tle n en fik irle r k u lla n la ra k ele a ln a b ilir.
E le k tro s ta ti in s tte k i k u lla n m da b ir y a k la k lk ta h m in id ir ve
e le k tro n la rn y a y n m /so u ru m u y o lu y la d u ra a n b ir d u ru m d a n b ir b a
k a s n a g eie iz in v erilm ek z o ru n d a d r. B u n la r M axw ell k u ra m n , k esin
k o n u m a k g e re k irse (26. b l m d e zetlen ecek olan) k u a n t u m a la n k u r a
m n n fo rm a liz m in e gerek d u y a n k u a n tiz e b i im i h a lin d e g e re k tirir. T am
k e sin lik i in D ira c 'n 24. b l m d e k i g relilik i e le k tro n u n a d a g erek d u y u
lu r. T a b a n d u r u m u o la ra k a d la n d r la n en d k en e rjili z d u ru m d a k i
b ir a to m (evresel etk ile rd e n ta m a m e n y a ltk o ld u u v a rsa y la ra k ) o d u
ru m d a k a la c a k tr f a k a t d a h a en e rjili, u y a r lm d u r u m o la ra k a d la n d r
la n b ir d u ru m d a y s a o n u n b ir y a d a d a h a ok fo to n y a y n m y la ta b a n d u
r u m u n a d m e sin e ilik in so n lu b ir o la slk b u lu n m a s o la s d r.50 Bu n e

49 zellikle, hid ro jen in sp ek tral izgi frek a n slarn a ilikin d ah a nce anlalm az olan Balm er
denklem idenklem ini salad: v = R(N~2 - M-2); R, R ydberg-R itz sa b iti olarak bilinen b ir s a
b ittir ve M ve N tam sa y lar olm ak zere M > N > O'dr.
50 K orunum y asalarn d an kaynaklanp bu geilerin b azlarn yasaklayan "seim kurallar"
bulu n ab ilir.
d en le, s e rb e s t ato m ya da m o le k lle rin ta b a n d u ru m u n d a y a d a b u n a y a
k n d u ru m d a b u lu n m a s b e k le n ir. B ir ato m ya d a m olek l b ir d u ru m d a n
b ir d i e rin e d t n d e y a y la n te k il b ir fo to n u n v fr e k a n s ik i d u ru m
a r a s n d a k i E enerji f a r k ta r a f n d a n P la n c k 'n E = 27rftv'si (bkz. 21.4) ve
en e rji k o ru n u m u y o lu y la s a b itle n ir.
A k lam as u z u n erim li b ilim se l b ir b ilm ecey e d n m o la n b y le si
f re k a n s la r sp e k tra l izg ile rd e u z u n s re gzlen d i. Bu in c e le n m i s p e k tra l
izgi r n t s n d e k i o la a n s t b ilg i ze n g in li i k u a n tu m k u ra m ta r a f n
d a n s tte k i b i im d e a k la n d . Bu, 20. yzyl fiz i in in en y ce z a fe rle rin
d en b ir in i su n d u ! K lasik fizie ilik in (po zitif ve n e g a tif y k le r a r a s n d a k i
C oulom b te r s k are e tk ile im y a s a s ve iv m e le n en e le k tro n la rn e le k tro
m a n y e tik en erji y a y n m n n a s l y a p m a k z o ru n d a o ld u u n u s y ley en
M ax w ell d en k lem lerin i de ieren) b e k le n tile r d a h a nce, y r n g e d e d o la
n a n e le k tro n la rn te kil b ir d u ru m v erm ek zere k sa s re i in d e sa rm a l b ir
h a re k e tle fela k etle s o n u la n a c a k b i im d e e k ird e e g itm ek z o ru n d a o ld u
u n a ilik in b e lirg in b ir n g r su n m u tu . Bu so n u g zlen en g erek lerle
a k b ir e lik i i in d ey d i. K u an tu m m e k an i i y a ln z c a b u p a r a d o k s u o r ta
d a n k a ld rm a k la k a lm a d , ay n z a m a n d a b ilim in a d li tp b ilim in d e n n k le
e r fizik ve kozm olojiye k a d a r s r a la n a n pek ok a la n n d a o la a n s t g l
b ir a ra s u n a n s p e k tra l izg ilere ilik in a y rn tl b ir k u ra m sa la d .
D ik k ate d e e r n em d e so n b ir g enel y o ru m o la ra k , j ve m a s a l m o-
m e n tu m u ya d a h a rm o n ik o s ila t re ilik in en erji z d u r u m la r y a d a h id
ro jen ato m u , vb g ib i a y r k k u a n tu m s a y la rn n v a rl n n so n u o la ra k b ir
u z a y a ilik in tk z lk ta n k a y n a k la n d b e lir tile b ilir .51 A sal m o m e n tu m
d u ru m u n d a b u , k e n d isin e 22.11'in h a rm o n ik a n a liz in in u y g u la n d S2
o la n u z a m s a l y n le r k r e s in in tk z l n d a n gelir. T k zlk (ya d a p e riy o
diklik) b e n z e ri b ir ey o lm a k sz n y a ln z c a , k z d e e rin in s n rla n m a d
V20 = k<P b e n z e ri d en k lem z m le rin e sa h ip o lu rd u k . Bu t r tk zlk
y o k lu u n d a k u a n tu m m e k a n i in e ilik in g en el fo rm a liz m in , k o n u y u b a
ta n b a la ta n ve "k u an tu m " ism i o rijin a l o la ra k k e n d isin d e n k a y n a k la n a n
a rp c a y rk l su n m a m a s iro n ik tir!
DOLANIK KUANTUM DNYASI

23.1 ok parackl sistem lerin kuantum mekanii


nceki iki b l m d e s p in li y a d a s p in s iz te k il k u a n tu m p a r a c k la rn n
d a v r a n la rn n n a s l gizem li o ld u u n u ve b u d a v ra n la b a a k m ak iin
n a s l tu h a f ve h a rik a b ir m a te m a tik s e l fo rm a liz m in g e liti in i g rd k .
F o rm a liz m im iz bize te k il p a r a c k la r y a d a d i e r y a ltk k a v ra m la rn k u
a n tu m d a v r a n la rn a k la d n d a n , o n u n a y rc a , b elk i b irb iriy le e itli
e k ille rd e e tk ile im i in d e o la n b ir o k a y r p a r a c k i e re n s is te m le rin n a
sl a k la n d n da a n la tm o lm a sn beklem ek a n la m s z olm az. Bu b ir
a n la m d a , 2 1 .2 'n in g enel fo rm a liz m i b u n u n i in y e te rin c e g en i o ld u u n
d a n b ir n o k ta y a k a d a r d o ru d u r f a k a t b ir s is te m d e b ird e n fa z la p a r a c k
b u lu n d u u n d a y eni b a z b e lirg in ze llik ler o rta y a kar. T em eld e y a ta n
y en i n icelik, k e n d isi a ra c l y la b ird e n fa z la p a r a c k l b ir sis te m in y in e
d e te k b ir h o lis tik b irim g ib i ele a ln m a k z o ru n d a o ld u u k u a n t u m dola-
n k l o lg u su d u r. Bu o lg u n u n fa rk l a k la m a la r b iz e k u a n tu m d a v r a n
y la ilg ili im d iy e k a d a r k a r la t m z d a n d a h a fa z la g izem s u n a r. D a
h a s zd e o la n p a r a c k la r b irb irle riy le , b u n u n p a r a c k d o a s n a b a l
o la ra k o ld u k a a y rk ik i e k ild e o rta y a k a b ild i in i b u la c a k o lsa k d a, h e r
z a m a n o to m a tik o la ra k k a rr.
n c e k i iki b l m d e b ir k u a n tu m sis te m in in m a te m a ti in e ilik in o lu
tu r u la n eye dnelim . Bize k u a n tu m d u ru m v e k t r n n ev rim iy le ilg ili
S c h r d in g e r d en k lem in i s u n a n k u a n tu m H a m ilto n y a k la m , o la slk la e t
k ile e n , o la slk la s p in h a lin d e k i ok p a r a c k sz k o n u su o ld u u n d a d a
tp k s p in s iz te k b ir p a r a c k d u ru m u n d a k i g ib i h l g e erlid ir. T m g e
re k sin im im iz b u ze llik lerin h e p s in i b irle tirm e k z e re u y g u n b ir H am il-
to n d r. H er p a r a c k i in a y r b ir d a lg a fo n k siy o n u n a sa h ip deiliz; d a h a
ok, t m sis te m i a k la y a n b ir d u ru m v e k t r n e sa h ib iz . B ir k o n u m u za y
g ste rim in d e b u te k d u ru m v e k t r h l b ir V d a lg a fo n k siy o n u o la ra k
d n le b ilir f a k a t o t m p a r a c k la rn t m ko n u m k o o r d in a tla rn a ili
k in b ir fo n k siy o n olur; yleyse o g er ek te n p a r a c k la r sis te m in in d z e n
le m e u za y z e rin d e k i b ir fo n k s iy o n d u r (bkz. 12.1) ve a y rc a s p in d u ru m
la rn ia re tle m e k ze re b a z a y rk p a ra m e tre le re b a l o la b ilir (rn. sp in
h a lin d e k i b ir p a r a c ta n m la m a k z e re 22.8'deki g ib i b ir VAB F 2 -sp i-
n r ta n m la m a s n k u lla n rs a k b ylece "ayrk p a ra m e tre le r" fa rk l te k il b i
le e n le ri i a re tliy o r olur.) S c h r d in g e r d en k lem i b iz e /'n in z a m a n i in d e
n a s l e v rild i in i s y le y ec ek tir, yleyse V 'n in a y rc a t z a m a n d e ik en in e
de b a l o lm a s g erek ecek tir.
S ta n d a rt k u a n tu m k u ra m n a ili k in d ik k a te d e e r b ir zellik, ok p a r-
ack l b ir sis te m le ilg ili o la ra k , k u a n tu m sis te m i i in d e i e rilm i o la n te
kil p a r a c k la rn h e r b iri k en d i b a m sz ko n u m k o o rd in a tla r k m e sin e
sa h ip k e n , y a ln z c a b ir a d e t za m a n k o o rd in a tn n o lm a sd r. G relilik i o l
m a y a n k u a n tu m m e k an i in i "d a h a tam " b ir greliliki k u ra m a y a p la n b ir
t r s n rla y c y a k la k lk ta h m in i o la ra k d n d m z d e b u d u ru m o n a
ilik in ilg in b ir zellik o lu r. nk, g relilik i b ir d ze n d e, u z a y ele a l
b i im im iz e s a s e n z a m a n d a ele a lm am z g ereken b i im d ir. H er p a r a c k
k e n d i u z a y k o o rd in a tn a sa h ip o ld u u n d a n k e n d i za m a n k o o rd in a tn a d a
sa h ip o lm a ld r. Bu, o la a n k u a n tu m m e k a n i in in a l m a b i im i d e ild ir.
T m p a r a c k la r iin te k b ir z a m a n m e v c u ttu r.
F izi i o la a n "g reliliki o lm a y an " b ir b i im d e d n d m z d e a s
ln d a b u , g relilik i o lm a y a n fiz ik te z a m a n d s a l ve m u tla k o ld u u n d a n ,
ev re n in h e rh a n g i b ir z a m a n d a k i b e lirli b ile im in d e n b a m sz o la ra k ar-
d a la n d a b a s it e "a k t ''n d a n , a k la y a tk n g r le b ilir. B u n u n la b irlik te g
re lili in s u n u m u n d a n b y le si b ir ta b lo n u n y a ln z c a b ir y a k la k lk ta h m i
n i o la b ile c e in i b iliriz . B ir gzlem ci i in "zam an "n ne o ld u u b ir d i e ri
i in u z a y ve z a m a n n b ir k a r m d r ve b u k a rlk ld r. O la an k u a n tu m
k u ra m , b ire y se l o la ra k h e r p a r a c n k en d i u za y k o o rd in a tn ta m a zo
r u n lu lu u n u ta le p eder. B u ra d a n h a re k e tle u y g u n b i im d e k i b ir g relilik i
k u a n tu m k u ra m n d a h e r p a r a c n b ire y se l o la ra k a y rc a k e n d i za m a n
k o o rd in a tn d a ta m a s g ere k ir. A sln d a b u b a k a s 1 9 2 0 'lerin s o n la
r n d a n b u y a n a za m a n z a m a n e itli y a z a r la r ta ra fn d a n b e n im s e n m i tir 1
fa k a t ta m g elim i g relilik i b ir k u ra m h a lin e gelm i g r n m em ek te d ir.
H er p a r a c n k en d i a y r z a m a n n a sa h ip o lm a sn a o la n a k sa la m a k ta k i
te m e l b ir zorlu k , b u d u ru m d a h e r p a r a c n a y r b ir z a m a n b o y u tu n a g i
d en k en d in e a it n e e li y o la g ire r g r n m e si ve b ylece b iz i g erek li e geri
g e tire c e k d a h a fa z la b ile e n e gerek d u y u lm a sd r.
2 6 .6 'd a g relilik i k u a n tu m k u ra m n a ilik in , H a m ilto n fo rm a liz m i
y e rin e g relilik i b ir L ag ran g e d en k lem in e d a y a n a n ve "tek za m a n /o k
uzay " s o ru n u n u n a lt ed ild i i "yol in te g ra l" y a k la m n su n a c a m ; b u n u n

1 Bkz. E ddington, 1929b; M ott, 1929; Dirac, 1932.


la b irlik te d a h a so n ra g receim iz ze re, n e t r (bilinen) ilem k u lla n lrs a
k u lla n ls n h e r za m a n g r ld g ib i cid d i y en i s o r u n la r d ev rey e g irer.
D ah a s k s a s re i in d e o la a n S c h r d in g e r d e n k le m in in k e n d isin in de
"gereklie g eri dnm e" z o rlu k la rn d a n b a k o lm a d n g receiz. B ana
g re S c h r d in g e r y a k la m n a ilik in b u b a s it u z a y z a m a n a s im e tris i e y
le re ilik in k u a n tu m ta b lo m u z d a h l d e rin b ir eyi g iz le m e k te d ir f a k a t u
a n d a b u b iz i ilg ilen d irm e m e li. im dilik b u k o n u la n g rm ez d en g eleceim
ve e y leri y a ln z c a , ev re n sel b ir d z a m a n n u y g u la n r o la ra k d e e rle n d i
rile b ild i i g relilik i o lm a y an k u a n tu m k u ra m b a k a sy la su n a ca m .
B u n u n la b irlik te g relilik k o n u su o rta d a n k ay b o lm ay a ca k ve b u b l m n
s o n u n d a , 2 3 .1 0 'd a o n a y en id en d nm eye gerek d u y aca z.
yleyse ok p a r a c k l sis te m le ri g relilik i o lm a y an s ta n d a r t S ch r
d in g e r ta b lo s u u y a rn c a n a s l ele alm aly z? 21.2'de a k la n d zere
i in d e t m m o m e n tu m d e ik e n le rin in sis te m d e k i t m p a r a c k la r iin
g r n m ek z o ru n d a o ld u u te k b ir H a m ilto n a sa h ip olaca z. Bu m om en-
tu m la r n h e r b ir in in yeri, ko n u m u z a y g ste rim in d e k i (Schrdinger) k u an -
tiz a sy o n re e te sin d e , o b e lirli p a r a c n ilg ili k o n u m k o o rd in a ty la ilg ili
o la n b ir k sm i t re v alm a ile m c isi ta ra fn d a n d e itirilir. T m b u i le m
c ile r b ir ey z e rin d e etkim ek z o ru n d a d r ve y o ru m la n m a la rn a ilik in u y
g u n lu k a d n a h e p s i ay n ey z e rin e etk im ek z o ru n d a d r. Bu d a lg a fo n k si
y o n u d u r. stte b e lirtild i i ze re a s ln d a t m s is te m le ilg ili o la ra k b ir W
d a lg a fo n k siy o n u n a sa h ip olm ak z o ru n d a y z ve b u d a lg a fo n k siy o n u a s ln
d a t m a y r p a r a c k la rn fa rk l ko n u m k o o rd in a tla rn a ilik in b ir f o n k s i
y o n o lm ak z o ru n d a d r.

23.2 ok parackl durum uzaynn bykl


K ulaa y e te rin c e z a ra rs z g eliy o r f a k a t a s ln d a yle m i? B elirg in b i im
d e b a s it o la n b u so n gerek lili e ilik in irili i h a z m e tm e k ze re b ir m o la
v erelim . D urum , h e r p a r a c n k en d i a y r d a lg a fo n k siy o n u n a sa h ip o l
m a s o lsa y d , n a d e t sk a le r (dier b ir d ey ile sp in y ap m ay an ) p a r a c k la il
gili o la ra k n a d e t fa rk l k a rm a k k o n u m fo n k siy o n u n a sa h ip o lm am z g e
re k ird i. Bu, n k k p a r a c k la ilg ili g rse l h a y a l g c m z n b ir m ik ta r
e s n e tilm e s i o lsa d a belki ta m d a b a a k ab ilece im iz b ir e y d ir. (Bu d e
e rle n d irm e le rd e za m a n gz a r d ediyorum ; h e r ey in ta m o la ra k b ir a n
d a o ld u u n u k a b u l edin.) G rse lle tirm e a m a la ry la ilg ili o la ra k , n fa rk l
b ile e n e sa h ip , h e r b ile e n in a y r b ir "alan" ta n m la r b i im d e d n le -
b ild i i u z a y d a k i b ir aZ am n k in d en o k a d a r d a fa rk l o lm a y an b ir ta b lo y a
sa h ip o la b iliriz . (Bylesi a y r h e r a la n te k il b ir p a r a c n d a lg a fo n k siy o
n u n u g ste re b ilir.) G erel b ile e n le rd e n sz ed iy o rsa k b elk i d e b u n u 2n b i
le e n o la ra k ele alm aly z n k d a lg a fo n k siy o n la r k a rm a k tr. E le k tro
m a n y e tik b ir a la n so n u o la ra k g erel 6 b ile e n e, d i e r b ir d e y ile ( k a r
m a k s k a le r d a lg a fo n k siy o n u n a benzer) 3 d e ik en li 6 fo n k siy o n a s a h ip
t i r ve e le k trik y a d a m a n y e tik v e k t rle rle ilg ili b ir a la n im g elem d e o k a d a r
d a k o rk u n b ir z o rla m a deildir!
K arm a k b ir sk a le r a la n d a k i, rn e in 3 -u z a y d a k i sk a le r b ir p a r a c a
ilik in d a lg a fo n k siy o n u y la ilg ili "serb estli i" n a s l h e s a b a k atm aly z ? Bu
t r o la s fa rk l a la n "say"s n e d ir? 16.7'deki n o ta s y o n u y a rn c a ooa if a
d e s in in b g erel b o y u tta k i b ir u z a y d a k i a gerel b ile e n li, se rb e s t e se il
m i (p r zsz) b ir a la n i in o la n a k l o la n b ir se rb e s tli i g ste rd i in i
a n m sa y n . Bylece, k a rm a k b ir sk a le r a la n iin , s e rb e s tlik oo23 o la ca k
e k ild e a = 2 o lu r (nk k a rm a k b ir sa y ik i gerel sa y say lr). Bu, a la
n y a ln z c a b ir z a m a n d a , d i e r b ir d e y ile t'y i s a b it k a b u l e tm e k tir, b y le
ce (b = 4 u z a y z a m a n d e e rin d e n d a h a ok) b = 3 k a b u l ed e rek o la a n 3 -
u z a y ele alrz. U zay zam an d a ele a la b iliriz f a k a t o d u ru m d a s e rb e s tli i
k s tla y a n a la n d en k lem lerin e sa h ip o lu ru z. D alga fo n k siy o n u d u ru m u n d a
b u k s tla m a , se rb e s tli i b a la n g v e risi o la ra k b ir b a la n g 3 -u z a y z e
rin d e zg rce b e lirtile b ile n eye dek in d irg e y e n S c h r d in g e r d en k lem id ir.
B ylece elim iz d e a la n d a k i s e rb e s tlik o la ra k h l oo23 b u lu n u r.
R a s la n ts a l b ir d e e rle n d irm e o la ra k kayg d u y a c a k h e rh a n g i b ir k a y
n a k (yk) o lm a k sz n s e rb e s t b ir M axw ell a la n d u ru m u n u in c ele y eb iliriz.
B u ra d a , o la a n 3 -u z a y d a 6 g erel b ile e n e sa h ib iz , bylece a la n n y a ln z
ca s a b it b ir t'd e o ld u u n u k a b u l e d e r ve M axw ell d e n k le m le rin i gz a rd
e d e rse k oo63 se rb e s tli in i elde ederiz. B u n u n la b irlik te M ax w ell d e n k le m
le ri h e rh a n g i b a la n g v e ris i o la n 3 -u z a y z e rin d e iki k s tla m a n n g e er
li o lm a z o ru n lu lu u n u im a eder: e le k trik ve m a n y e tik a la n v e k t rle riy le il
g ili r a k s a m a n n yok o lm a s.12311 Bu, b a la n g v e risi 3 -u z a y z e rin d e k i
s e rb e s t b ile e n le rin e tk in s a y s n 2 a z a ltr, bylece s e rb e s tlik g erek te
oo43 o lu r.
im d i n s k a le r p a r a c a iliik in k u a n tu m m e k a n ik se l a k la m a y ele
alalm . A klam a y a ln z c a n fa rk l d a lg a fo n k siy o n u o lsa y d se rb e s tlik
oo2n3 o lu rd u n k b u , 3 -u z a y d a k i n o k ta b a n a n k a rm a k sa y se m e k
te k i s e rb e s tlik tir. B u n u n la b ir lik te n sk a le r p a r a c a k la y a n gerek b ir
k u a n tu m d a lg a fo n k siy o n u d u ru m u n d a 3n gerel d e ik en li b ir a d e t k a r
m a k fo n k siy o n a sa h ip o lu ru z. Bu, 3n b o y u tlu b ir u z a y d a k i k a rm a k b ir

& [23.1] Bu yok olm ay ak lay abilir m isiniz? 19.3'te aklanm olan 4 -b o y u tlu "raksaklk"
kav ram n anm sayn; b u rad a 3-u zay versiyonuna gerek duyarz. pucu: Bkz. altrm a
[19.2],
s k a le r a la n a b en z er, bylece s e rb e s tlik s tte k i y e rin e m u a z z a m b i im d e
d a h a b y k o la n oo22n olur.
Bu a r t n d e v a sa b y k l n d e e rlen d irm e k , h e r ey t m b u oo'lar-
d a g iz le n d i in d e pek de k o la y o lm a sa gerek. yleyse k en d i i in d e y a ln z c a
10 n o k ta y a sa h ip "oyuncak" b ir ev re n i ele alm a m a iz in v erin . Bu n o k ta la r
0 ,1 ,2 ,3 ,4 , 5,6, 7 ,8 ,9 b i im in d e i a re tle y e b iliriz . Bu ev re n d ek i sk a le r b ir
p a r a c a ili k in d a lg a fo n k siy o n u b u n o k ta la rn h e r b irin d e b u lu n a n k a r
m a k b ir sa y d a n o lu u r, d i e r b ir d ey ile z 0, z 1, z 2, . . . , z 9. T m b u d a lg a
fo n k s iy o n la rn a ilik in u z a y 1 0 -k a rm a k -b o y u tlu (2 0 -g e r el-b o y u tlu ) H 10
H ilb e rt u z a y o lu r. D alga fo n k siy o n u n u , b u z 'le re ili k in m o d lle rin k a r e
le ri to p la m n n b ire e it o la ca e k ild e n o rm a lle tirirs e k b y lece |z6|2,
p a r a c 6 'd a b u lm a y a ilik in b ir k o n u m l m o la sl n g s te rir ve
b y le d ev am eder.
Bu g e r e k te n sa m a d e ild ir. G erek fiziki d u ru m la rd a a s ln d a 10 k u
tu d a n o lu a n b ir diziye, b u k u tu la r d a n b irin d e o lab ilecek b ir e le k tro n la
b irlik te sa h ip o lu n a b ilir. B kz. ekil 23.1. D eney y a p a n k im se le r k u a n t u m
n o k ta la r o la ra k a d la n d r la n b u d o ay a sa h ip e y leri o lu tu ra b ilir le r ve
b u n la r ele a lm a k ze re o ld u u m t rd e k i d a lg a fo n k siy o n la r u z a y n n b o
y u tla r n n b y k l n d e n y a r a rla n a n k u a n t u m b ilg isa ya rla r y a p m a y a
ilik in k u ra m s a l o la slk la ilik ilid ir.
u h a ld e ev re n im iz d e ik i p a r a c k b u lu n d u u n u v a rsa y n . H er ik is in in
de ay n t rd e k i p a r a c k o lm a m a s, d a h a so n ra geleceim b ir se b ep n e d e
n iy le d a h a iy id ir. yleyse b u n la rd a n b irin e A d i e rin ey se B p a r a c d i
yelim . H er b ir p a r a c k 10 fa rk l y e rd e b u lu n a b ilir, yley se b u ift i in
o la s (ayn k u tu d a o lm a la rn a d a iz in vererek) yz fa rk l y e r m e v c u ttu r. u
h a ld e d a lg a fo n k siy o n u n u ta n m la m a k zere, k a rm a k s a y la rd a n h e r b iri
b ir y e rle tirm e y e a ta n m a k ze re 100 fa rk l k a rm a k sa y y a,
z 00-z 0i---->z 09-zi 0' zi'- - - - zi 9>z 20-----z 99- gerek d u y arz . T m b u z 'le rin m o
d l k a re le ri to p la m b ir o la ca k b i im d e n o rm a lle tirirs e k b y lece rn e in
lz 382 d p a r a c n n 3 ve B p a r a c n n 8 'd e o ld u u n u b u lm a y a ilik in

- ______

M 2
i 5 i 6 7
i 8 9
f
e k il 23.1 P a r a c k la r la ilg ili o la ra k y a ln z c a 10 o la s k o n u m a s a h ip , b u r a d a 10 k u tu y la
g ste rile n , b i r "o y u n cak ev ren " h a y a l ed eriz. H e r b iri, b ir b ir in d e n b a m sz b i im d e h e r
h a n g i b i r k u tu y u d o ld u ra b ile c e k , a y r t e d ile b ilir A v e B p a r a c k la r g ste rilm e k te d ir.
o la sl g ste rir. A rtk H100'le ilg ilen iy o ru z . F a rk l p a r a c a sa h ip o l
sa y d k b u d u ru m d a , d a lg a fo n k siy o n u 1000 a d e t k a rm a k sa y d a n ,
z000,z 001, . .. ,z 999, o lu u rd u ve d u ru m u za y m z H1000 o lu rd u . K u ra lla r y a l
n z c a b ire y se l d a lg a fo n k siy o n u n a sa h ip o lu n a c a k b i im d e o lsay d , d u
ru m u z a y y a ln z c a H30 o lm u o lu rd u . F a rk l d r t p a r a c k i in H10000'e
s a h ip k e n b ire y se l d r t d a lg a fo n k siy o n u i in y a ln z c a H40'a sa h ib iz ve b u
d u ru m b y lece dev am eder.
stte k u lla n d m "coa3"" n o ta s y o n u n a g eri d n erek , s t "o3"n klit-
i E3 3 -u z a y n d a k i "n o k ta s a y s''n a k a rlk g eld i in i b e lirte lim . O sa y n n
y e ri a rtk o y u n c a k ev re n im iz d e k i gerek n o k ta sa y s o la n 1 0 'la d e i tir i
lir, ve b y lece ooaK>3,,,( ( a x lO n) -g e r e l-b o y u tlu u z a y d a k i "n o k ta sa y s"n
g ste re n ) ooac10" h a lin e gelir. Bylece, E3'te k i n -p a r a c k l b ir s k a le r d alg a
fo n k siy o n u n d a b u lu n a n s e rb e s tlik i in c o 2a>3n y e rin e a r tk o y u n cak e v re n i
m izle ilg ili b ir n -p a r a c k l d alg a fo n k siy o n u n d a k i s e rb e s tlik iin
002xon'y e s a hji 3jz n a d et a y r 1 -p a r a c k l k a rm a k d a lg a fo n k siy o n u y la
ilg ili o la ra k H10n'y le k a r la trld n d a , o y u n cak ev re n im iz le ilg ili n - p a r -
a ck l d a lg a fo n k siy o n u y la ilg ili k a rm a k H ilb e rt u z a y a r tk H10" 'd ir. Bu
n e d e n le n -p a r a c k l d a lg a fo n k siy o n u m u z n a d e t a y r d a lg a fo n k siy o n u n a
ilik in y a ln z c a 2 0 n -b o y u tlu b ir u zay y e rin e 2 x l 0 - b o y u tlu b ir u za y (bu
10n- k a r m a k -b o y u tlu H ilb e rt uzay) z e rin d e ta n m la n r. rn e in y a ln z
ca 8 p a r a c k i in b u , 160 y e rin e 200000000 b o y u tlu d u r.

23.3 Kuantum dolankl; Bell eitsizlikleri


T m b u fa z la d a n b ilg i ne ie y ary o r? O, p a r a c k la r a r a s n d a k i "dola-
nk lk " ilik ile ri o la ra k b ilin e n ey i ifad e eder. B u n la r n a s l an lam a ly z?
lk o la ra k S ch r d in g er ta r a f n d a n (1935b) g r n r h a le g e tirile n p a r a c k
la r a r a s d o la n k lk la r, so n d ere ce k a fa k a r tr c fa k a t E in s te in -P o d o ls k i-
R o s e n (EPR) e tk ile ri o la ra k b ilin e n g er ek te n g zlem len m i o lg u la ra yol
a a n e y le rd ir.2 B u n u n la b irlik te b u n la r k u a n tu m d n y a s n n , d en ey sel
o la ra k ik n a edici b ir b i im d e g ste rilm e le ri o ld u k a z o r o la n ep eyce in c e
lik li ze llik lerid ir. ok p a r a c k l s is te m le rle ilg ili o la ra k , d a lg a fo n k siy o
n u n d a k i "b ilg in in n e re d e y se t m b u t r k o n u la rla ilg ile n d i in d e b yle-
sin e zel ve g r te n g iz len m i b ir eye d n m ek z o ru n d a g r n m em iz
k a y d a d e erdir! Bu, k s a s re i in d e (23.6) y e n id e n d n ec e im b ir b ilm e
ced ir. B an a gre b u b ilm ec e b iz e g n m z k u a n tu m fo rm a liz m in in n e t r
y en i y n le rd e h a re k e t etm esi g ere k ti in e ilik in b ir e y le r sy lem ey e a l
y o r. Y ine de yle o lsa b ile , b iz e k e sin lik le k u a n t u m h e s a p la m a s n n 3, b u
d o la n k lk ilik ile rin d e g iz len m i b u lu n a n d e v a sa "bilgi" k a y n a k la rn d a n
fa y d a la n m a y a m a la y a n y r rl k te k i o ld u k a etk in b ir a r a tr m a k o n u
su , g c n e ilik in b ir e y le r s y l y o r.
y le y se k u a n tu m d o la n k l n e d ir? EPR e tk ile ri n e d ir? Y aln zca sp in
d u ru m la r z e rin e y o u n la t m z d a y a p a b ile c e im iz so n lu b o y u tlu b ir
d u ru m u ele alm ak en a o la c a k tr. En b a s it EPR d u ru m u D avid B ohm
ta r a f n d a n (1951) ele a ln m o la n d r. B unda, b irlik te b irle ik b ir 0 sp in
d u ru m u n d a b a la y p b irb ir in d e n sa ve so la, a r a la r n d a b y k b ir u za k lk
b u lu n a n s ra s y la L ve R a lg la y c la rn a d o ru u z a k la a n b ir ift j sp in li
p a r a c , diyelim ki PL p a r a c ve PR p a r a c n gz n n e a lrz {bkz.
ekil 23.2). H er b ir a lg la y c n n , y a ln z c a iki p a r a c n b irb ir in d e n y e te
rin c e a y rlm o lm a sn a b a l o la ra k k a r a r v e rile n b ir y n d e y a k la a n p a r
a c n s p in in i l e b ild i im v a rsa y a lm . S orun, k u a n tu m m e k a n i in in
b e k le n tile rin i, b irb irle rin d e n a y rld k ta n so n ra h e r b iri b ir d i e riy le ile ti
im k u rm a k ta y e te rsiz o la n p a r a c k la rn b a la n tl o lm a y a n b a m sz
k la s ik b e n z e ri k a v ra m la r o ld u u b ir m o d el k u lla n a ra k y e n id e n re tm e n in
o la s o lu p o lm a d n g rm ek tir.
K uzey tr la n d a l fiziki J o h n S. B ell'e a tfe d ile n k ay d a d e e r b ir te o re m
n e d e n iy le k u a n tu m k u ra m n n ta h m in le rin i b u b i im d e y e n id e n re tm e n in
o la s o lm a d a a k ar. Bell, k u a n tu m m e k a n i in in b e k le n tile rin c e ih
la l ed ilen , y in e de iki p a r a c n fizik i o la ra k a y r h a le g eld ik te n so n ra b a
m sz o la ra k d a v ra n d h e rh a n g i b ir m odel ta ra fn d a n z o ru n lu b i im d e
sa la n a n , fizik i o la ra k a y r iki l m n s o n u la rn a ilik in b a l o la s lk
la r ilg ile n d ire n e its iz lik le r4 t r e tti. Bylece Bell e its iz lik ih la li, k e n d isi
u y a rn c a p a r a c k la rn b a la n ts z ve b a m sz gerek ey 1er o la ra k ele
a ln d h e rh a n g i b ir m o d el ta ra fn d a n a k la n a m a y a n , e s a s e n k u a n tu m
k u ra m s a l e tk ile rin , b u n la r fizik i o la ra k a y rlm p a r a c k la r a r a s n d a k i
k u a n tu m d o la n k lk la rn a ilik in e tk ile r olm ak zere, v a rl n g ste rd i.
Y azn d a b u t r Bell e itsiz lik ih la lin e ilik in b e lirli p ek ok a rp c r
n ek b u lu n u r.5 B u n la rd a n "o la slk la r o lm a k sz n Bell e itsiz lik le ri"6 o la ra k

3 Bununla b irlik te ay rn td a kuantum hesaplam ayla ilgili bize syledii ey incelikli b ir konu
dur; bkz. Jo zsa, 1998.
4 Bu eitsizlie ilikin belki de en dzenli ve en geni lde aln tlam a y ap lan versiyon Cla-
u se r vd., 1969dakidir. O, E (x,y), EPR iftine ilikin b ir bileenle ilgili A,C ve dieriyle ilgili
B, D a lte rn a tif lm lerinin so n u la n arasn d ak i uyum a a it beklenti deeri olm ak zere, tam
uyum iin E = 1 ve tam uyum suzluk iin E = - 1 olur, \E(A,B) - E(/4,D)| + |(C,B) +
E(C, D) | < 2 biim ini alr.
5 En h ay ret verici o lan larn d an biri T ittel vd., 1998'de bulunur.
6 Bkz. Stapp, 1971, 1979; H ardy, 1992, 1993.
&
L R

e k il 23.2 E P R -B o h m d n c e d en ey i. B ir ift - s p in li PL ve P p a r a c b a la n g ta b i r
le ik b ir 0 s p in d u r u m u n d a d r ve s o n ra te r s y n le rd e so l ve sa a , s r a s y la a d a m a k ll
a y n L v e R a lg la y c la rn a d o ru y o lc u lu k ed e rle r. H e r a lg la y c y a k la a n p a r a c n
s p in in i f a k a t y a ln z c a p a r a c k la r ta m u u a g e tik te n s o n r a k a r a r v e rile n b i r y n d e
lm ek z e re a y a r la n m tr . Bell te o re m i bize, i in d e ik is in in a y rlm a y a b a la d k ta n s o n
r a ile ti im k u ra m a y a n k la s ik b e n z e ri b a m sz n e s n e le r o la ra k d a v ra n a b ild ik le ri b ir m o
d e le s a h ip k u a n tu m m e k a n i in e ili k in b e k le n tile ri y e n id e n r e tm e n in h i b ir y o lu o l
m a d n s y ler.

a n la n b a z la r y a ln z c a e v e t/h a y r m e selele ri i e rm e le ri a n la m n d a ze l
lik le d ik k a t e k ic id ir ve o la s lk la r h a k k n d a k ay g la n m a m z g erek m ez ya
d a d a h a ok y a ln z c a a r belirli 0 ("hi") ve 1 ("hep") o la s lk la r h a k k n d a
k a y g la n rz . B u rad a , k u a n tu m p a r a c k la ry la te k il p a r a c k la r a r a s n d a
ki Bell e itsiz li i t r n d e k i e lik in in y a ln z c a ik i ak v e rsiy o n u n u o rta y a
k o y aca m . B u n la rn ik isi de a y n ay r so l ta ra fta k i b ir L a lg la y c sy la
sa ta r a f ta k i b ir d i e r R a lg la y c sn a d o ru g id e n b ir ift ^ -s p in li p a r a
ck i erir. lk i H en ry S ta p p 'e (1971), (1979) a tfe d ile n b ir a rg m a n izley en
ve i e risin d e k i gerek o la slk d e e rle rin i a ra trm a m z g erek en , s tte d e
in ild i i ze re E P R 'yle ilg ili o rijin a l B ohm v e rsiy o n u n u n d o la y sz b ir r
n e id ir. L ucien H a rd y 'e (1992), (1993) a tfe d ile n k in cisi "n ered ey se" o la s
lk sz b ir v e rs iy o n d u r fa k a t o n a d o ru h a fif e ek b ir b k m e s a h ip tir.
B u n la r a y rn tl b i im d e s u n m a d a n nce k k b ir (Dirac) n o ta sy o n a
d a h a g erek d u y u y o ru m . B irb irin d e n b a m sz o la ra k k a b u l e d ileb ilec ek iki
p a r a d a n , |p) ve |$ ), ik i p a r a d a n o lu a n b ir k u a n tu m s is te m in e sa h ip o l
d u u m u z u d n e lim . Bylece k u a n tu m sis te m in in b u ik is in d e n o lu u r
b i im d e d e e rle n d irm e k is te rs e k b u n u

W\<P)

e k lin d e y az arz . Bu h l te k il b ir d u ru m d u r ve b u g er e i ifa d e ed en


lx) = |^>|0> g ib i b ir e itlik y az m a k y a s a l o lu r. B u ra d a ie k o u la n a rp m
t r c e b irc ile r ta r a f n d a n te n s r a r p m o la ra k a d la n d r la n e y d ir ve b u
(z |/>|0) = z ( \p)\(t>)) = |/'> (z|0 , (| > + |^ |0 ) = ( | 0 ) l 4>)+ W W , \ r p K { \ 0 )

+ 10)) = \p)(\0) + \p )W k u r a lla r n sa la r. M a te m a tik s e l y a z n d a te n s r


a rp m ile m i g en e llik le (g) ile g s te rilir (ayrca bkz. 13.7) ve b ylece
\p)\<f>) a rp m \p} (g) \<p) ile g ste rile b ilir.
H er d u ru m d a , (g) se m b o l n b u t r a rp m la rn a it o ld u u (H ilbert)
u z a y la ry la b a la n tl o la ra k k u lla n m a k fa y d a ld r. B ylece |p), Hp'y e ve
|<p), H ^'ya a its e b u d u ru m d a |/<)|0 ), Hp H? 'y a a ittir . Hp (g) H ^ 'n u n b o y u tu
k e n d i ik i a rp a n n n b o y u tla r a rp m d r, bylece k u r a lla r a u y g u n o la ra k
Hp <g> Hq = Hpq y a z a b iliriz . a rp m n a y rc a oo o ld u u n u k a b u l e tti im iz
k o u ld a p ve g 'd a n h e rh a n g i b ir i ya d a ik is in in de oo o lm a s n a izin v e riy o
ru m . Hp <g) H ^ 'n u n y a ln z c a ok k k b ir p a r a s [p,q > 1 v arsa y m y la),
|rp), Hp'ye ve \<p), Hq'y a a it olm ak zere, \xp)\tp) b i im in d e k i e le m a n la rd a n
o lu u r. B u n la r d o la n m a m d u ru m la rd r. Hp H ^ 'n u n g e n e l b ir elem a n
(o laslk la, p ve q 'n u n h e r ik isi de s o n su z sa , so n su z b ir to p la m y a d a in te g -
r a l ieren) b u d o la n m a m d u ru m la rn izg isel b ir b irle im i o lu r.7EBunun-
la b irlik te d o la n k lk la ilg ili k av ra m , Hp<? H ilb e rt u za y m zn t m n n
Hp <g> b i im in d e k i b ir eye zel o la ra k b l n m e sin e b a l o ld u u n u a k
lm z d a tu tm a ly z . (Genel b ir Hpq H ilb e rt u z a y n n h e rh a n g i b ir d i e ri
z e rin d e n b u t r h i b ir b l n m e si te rc ih edilm ez. C eb irsel o la ra k , n 'n in
b ile ik b ir sa y o ld u u h e r d u ru m d a , H 'yi b ir te n s r a rp m b i im in d e
ifa d e e tm e n in h e r za m a n p ek ok y o lu olacak tr.) "D olanklk" k a v ra m y la
ilg ile n ile n d u ru m la rd a fizik i ilg in in zel o la ra k b l n m e si, zellikle,
E P R 'n in t m ilg ilen d i i ey o lan , u z u n b ir m e safey le a y rlm "birey sel"
p a r a c k la rn b u lu n d u u d u ru m d a , m a k u l b i im d e ak b ir e y d ir.
Bu g ib i ile m le rd e b ir so y u t in d is fo rm la sy o n u k u lla n m a k b a z e n fa y
d a ld r [bkz. 12.8). \p) k e t v e k t r s o y u t b ir s t in d is le b irlik te xpa b i i
m in d e ve o n a ilik in (k arm ak elenik) (p\ b ra v e k t r s o y u t b ir a lt in d is
le b irlik te pa b i im in d e y a z la b ilir. T m (\p\<p) p a ra n te z i pa <pa, ve b ir
(p\Q\<p) ifa d e s i xpaQa^ o lu r. /< 'n n 0 ^ 'y la \p)\(p) te n s r a rp m y s a
pa(pP b i im in d e y a z la b ilir. D o la n k la trlm a m d u r u m la r h e r z a m a n b u
b i im d e a y rlr. G enel b ir d u ru m s a (o laslk la dolank), b a s it e 0 ^ b i i
m in d e b ir ile m d ir. Bu t rd e k i n o ta sy o n la ilg ili b e lirli b ir k u lla n m b u
b l m d e d a h a so n ra greceiz.

23.4 Bohm tipi EPR deneyleri


im di y en id e n E PR 'ye ili k in B ohm v e rsiy o n u n a dnelim . zerin d e b ir
l m g e r e k le tirilm e d e n h em en nceki b a la n g d u ru m u n u ele aln . B ir
a ra y a g e tirile n ^ -s p in li a y r iki p a r a c k 0 s p in i o lu tu rm a k z o ru n d a d r.
B u n u n n e d e n i a sa l m o m e n tu m u n k o ru n m a s d r ve p a r a c la r b irle ik b ir
0 s p in li d u ru m la y o la kar. yleyse h e r b ir p a r a c n s p in i i in ta b a n
d u r u m la rn a ilik in to p la m s p in in s f r o laca b ir b irle im e g erek d u y a
rz. Bu, 0 sp in in in

7 D olam khktaki b u t r k o n u lara ilikin genel b ir ta rtm a iin bkz. N ielsen ve Chuang, 2000.
i/2> = i m > - w >
ifa d e s in c e v e rile n |/2) d u ru m u ta r a f n d a n g e r e k le tirilir (d u ru m la rm
n o rm a lle tirm e k le ilg ili h l k a y g la n m y o ru m ).1
12321 12331 Y azn d a, b u t r
b ir e y in sk lk la | L>|1 R) - |i L )| R) g ibi b ir b i im d e , n o ta s y o n d a h a n g i
d u ru m u n so l ta r a f ta k i p a r a c k la h a n g is in in sa ta ra fta k iy le ilg ili o ld u u
b e lirg in h a le g e tirile re k , y a z ld g r l r. B a n a g re b u g erek li d e ild ir
n k (i) n o ta sy o n p a r a c n k o n u m u , m o m e n tu m u y a d a h e r n ey se onu
d e il h e r d u ru m d a y a ln z c a d a lg a fo n k siy o n u n u n s p in k sm n a y rp s e
er, b y lece sp in in y n ilg ile n d i im iz ey h e r n ey se o n u s a b itle r ve (ii)
te n s r a rp m la r d e im e li o lm a d i in a rp m n h a n g i " ta r a f 'm n h a n
g is i o ld u u n u a k a a n la lr b i im d e s y le y eb iliriz. B enim k ab u l m , a r
p m n so l ta ra fn d a k i te rim in in so l ta ra fta k i p a r a c a , sa ta ra fn d a k i te-
rim in in s e sa ta r a f ta k i p a r a c a a it o ld u u e k lin d e d ir. B u n u k a fa k a r
tr c b u la n o k u y u c u la r, is te r le r s e L ve R 'y i ta r t m a b o y u n c a k e tle r i in
d ek i esk i d u ru m la rn a g e ri g e tire b ilirle r.
Ld e y e re lle m i |a) ve R 'd e y e re lle m i |/?)'yla b irlik te \a)\(i) b i im in d e
y e n id e n y az la m a d i in b u , d o la m k b ir d u ru m a ili k in ak b ir rn e k
tir .12341 Bu d o la n k d u ru m u n ne g ib i a n la tm la ra sa h ip o ld u u n u g rm ey e
a l a lm . im di, sol ta r a f ta , L 'd e o tu rm a k ta o ld u u m u d n e c e k v e sol
ta r a f ta k i PL p a r a c n n s p in in e ilik in "yukar" y n d e, , b ir l m g e r
e k le tire c e im ( ise EVET; I ise HAYIR). EVET y a n t a lrs a m b u , |/2> d u
ru m u n u n t m n | ) |l ) 'a ve HAYIR y a n t a lrs a m () |l} |) 'e y a n s tr . A r
tk so n u , s ta n d a r t U -e v rim in in b iz e a r tk PL'n in k e n d i L l m ay g tm la
u m u ts u z b i im d e k a r tr lm o lm a sn n o la s o ld u u n u s y le m e si d n
d a, d o la n m a m olur. A k b i im d e ifad e ed ileb ilec ek o la n ey, EVET y a n
t a ld m d a sa ta r a f ta k i R a lg la y c s n d a b u lu n a n m e s le k ta m |i) sp in
d u ru m u n a sa h ip PR'y le k a r la a c a k k e n , HAYIR y a n tn a ld m d a y sa
m e sle k ta m n |} 'le k a r la a c a k o lm a sd r. PR z e rin d e a r t a r d a g er ek
le tir ile n b ir "yukar" l m n e b a l o la ra k m e sle k ta m z o ru n lu o la ra k
b e n im k in in te rs i so n u c u elde ed ecek tir.
T m b u n la rd a , y u k a r /a a se im iy le ilg ili zel b ir ey sz k o n u su d e
ild ir; n k lm ek z e re h a n g i y n se e rse m seeyim , / d iy elim , m e s
le k ta m ay n y n se ti in d e so n u b e n im k in in te r s i o la c a k tr. Bu, 0 spi-

( 0 123.2] |) ve |i) n o rm alle tirilirse, |/2>, norm alletirilm ek zere hangi k atsay y a gerek duyar?
( j ||a > |/ ? ) || = ||a|i]|/?I old u u n u varsayabilirsiniz.)

& [23.3] B unun niin O sp in in e sahip olduunu abucak grebilir m isiniz? p u c u : B ir yntem ,
b u t r te rs sim etrik b ir b irleim in esasen b ir skaler olduunu gsterm ek zere indis notas-
yonunu, sp in uzay n n 2 -b o y u tlu olduunu aklda tu ta ra k kullanm aktr.
123.4] N eden olm asn? Yine de, |a) ve \f$) bylesine yerellem i deilse, b u n u yapm ann b ir
yolunu bulun.
A lte rn a tif
a y a rla rm
M e sle k ta m n a lte r n a tif
a y a rla r

ek il 23.3 E P R -B o h m 'u n S ta p p v e r s iy o n u n a ilik in k u tu p la n m a d z e n le m e si; Bell e i t


s iz lik le rin in b i r rn e i. B a la n g ta iki t a r a f ta k i s p in l m le rin i k a t a ftl o k la r t a
r a fn d a n v e rile n y n le rd e o la ra k k a b u l e d e riz f a k a t b ir f ik ir d e iik li iy le h e rh a n g i b iri
y a d a h e r ik isi b ir d e n k esik a ftl o k la r y n n d e o la c a k b i im d e d n d r le b ilir. B al k u
a n tu m o la s lk la r, ta s a rla n m s p in l m le rin in y n le rin e ilik in b i r n b ilg iy e s a h ip
o lm a y a n ve ile ti im s iz b a m sz v a r lk la r o la ra k d a v r a n a n p a r a c k iftle rin e sa h ip h e r
h a n g i b i r k la s ik b e n z e ri d z e n t a r a f n d a n m o d ellen em ez.

n in e ilik in d n el d e im ezlik a ra c l y la ak o lm a ld r f a k a t / y n /
y n n n te r s i olm ak zere.

i / 2> k > i / > - i / > k >

ifa d e s in i d o ru la m a k ze re d o la y sz b ir c e b ir h e s a p la m a s g e r e k le e tir-
m ek re tic id ir. (Not: | / ) = a | ) + b|J.) ise b u d u ru m d a |/> oc |T> - |l )
o lu r.)12351
A yrca t m b u n la rd a n , m e sle k ta m ve b en sp in i lm ek ze re fa r k l
y n le r se e rse k EE, EH, HE, HH (E EV ET 'in ve H HAYIR'n k s a ltm a s o l
m ak zere) b a l o la s lk la rn n ne o ld u u s o n u c u n a d a u la rz . \ v e /
a r a s n d a k i a 8 olm ak z e re b e n im \ seti im i ve m e s le k ta m n s a / se
ti in i d n n . Bylece, 2 2 .9 'd a v e rile n (bkz. ekil 22.11) o la slk d e e ri
n in k u lla n a ra k b a l o la s lk la rn ("uyum lu" EE ya da HH ve "uy u m su z"
EH y a d a HY a n la m n a gelm ek zere)

u yum lu: ^ (1 cos), u y u m su z : j ( l + cos)


o ld u u n u g r r z .
im d i S ta p p 'in rn e in i ele a lalm . eyler, b a n a a it a y g tn s p in i d e y
o la ra k y u k a ry a d o ru k a b u l e d ile n T y n n d e ya d a ('y a dik) y a ta y b ir
y n o la n - y n n d e lm ek ze re y n le n d irile b ile c e i b i im d e d z e n le
n ir. M e sle k ta m n a y g t s p in i T ve l y n le rin in d z le m in d e h e r b irin e
45'lik a d a b u lu n a n / y n n d e y a d a ay n d zlem d e f a k a t 'e 45 ve -'a
135'de b u lu n a n \ y n n d e lm ek ze re y n le n d irilir (ekil 23.3). lm
y n m n m e sle k ta m m k iy le 45'lik b ir a d a b u lu n m a s n a ili k in ola-

[23.5] Parantez iindeki bu yorumu dorulayn ve stteki ifadeyle ilgili olarak, |/2) iin he
saplamaya dayal dolaysz bir dorulama sunun, tp u c u : Bkz. altrm a [22.26).
silik ve a ra la rn d a k i a n n 135 o lm a sn a ilik in y a ln z c a b ir o la slk sz
k o n u s u d u r. 45'lik d u r u m la rd a u y u m lu o lm a y a ilik in % 1 5 'te n b ira z d a h a
az b ir o la slk elde ed e rk en 135'lik iin % 85'in h em en s t n d e b ir o la s l
a sa h ip o lu ru z.
O las iki l m d en h a n g is in i g e r e k le tire b ile c e im le ilg ili k a r a rn v e
rilm e s in in , p a r a c k la r ta m u u h a lin d e o la n a dek g ere k li o lm a m a sn a
iz in v ere lim ve a y n s n m e sle k ta m iin de k a b u l edelim . P ek l, m e sle k
ta m T ita n 'a (S a t rn ' n u y d u la rn d a n biri) k o y alm ve p a r a c k k a y n a
n , k h z y la bile, k a r a r v erm ek ze re eyrek s a a t g ib i b ir eye sa h ip
o lab ile ce im iz ek ild e, ik im iz in a r a s n d a b ir y e rle re y e rle tire lim . B kz. e
k il 23.4. P a r a c k la rn , m e s le k ta m la ik im izin , l m a y g tla rm z (b a
m szca) h a n g i b i im d e y n le n d irece im izi "b ilm e leri"n in h i b ir y olu
y o k tu r.
H er b irim iz g r n te ra sg e le b i im d e y n le n d irilm i p a r a c k la rn
b ir d a lg a s n a ld m z d a , b e n im T seti im i ve m e s le k ta m n / se ti in i
d n e lim . B u n lar, h e r b ir i b ir E P R -B ohm iftin in y e si o lm a k zere, yol
o rta s n d a k i k a y n a k ta n g n d e rile re k b iri b a n a b iri m e s la k ta m a h e r se fe
rin d e b ir kez gelir. N o tla rm z k a r la trd m z d a ilg ili so n u la rm z
a ra s n d a , stte k iy le u y u m lu b i im d e y a ln z c a , % 1 5 'ten b ira z d a h a az b ir
u y u m b u lu n d u u n u g r r z .
P a r a c k la r, lm a y g tla rm z n a s l y n le n d irece im ize ilik in h i b ir
b a la n g b ilg isin e sa h ip d e ilse ve ile ti im k u rm a y a n a y r a y r b ire y le r
(k lasik b en zeri) o la ra k d a v ra n y o rs a , so n d a k ik a d a a n id e n k a ra rm d e i
tir ip - y n n lsey d im b u n u n , m e sle k ta m n gerek l m le rin d e h e r
h a n g i b ir d e iik lik y a p m a m a s g ere k ird i. Byle y a p s a y d m , u a n d a elde
e tti im l m le rle m e sle k ta m n o rijin a l l m le ri a r a s n d a h l % 15'lik
b ir u y u m sz k o n u su o lu rd u n k y n le r a r a s n d a k i a h l 4 5 'd ir. te
ta r a f ta n so n d ak ik a fik ir d e iik li iy le / y e rin e \ l m y a p a n n m e sle k
ta m o ld u u n u , b e n im se k a ra rm d e itirm e d i im i d n n . Bu d u ru m -

e k il 23.4 D n y a z e rin d e k o n u m la n a n b i r y a z a r k e n d is in i, a r d k b i r EPR p a r a c k if


tin in b i r b ile e n in in a lc s o la r a k d n r; d i e riy se T ita n d a k i b i r m e s le k ta o lm ak
z e re , p a r a c k k a y n a ik i a lc d a n k a b a c a e it u z a k lk ta b u lu n u r . P a r a c k la r k
h z y la b ile y o lc u lu k e tse, a lg la y c y n le n d irm e le ri z e rin e k a r a r v erm e k i in y a k la k
45 d a k ik a lk b i r z a m a n m e v c u t o lu r.
d a m e sle k ta m n d e iik li in in de b e n z e r b i im d e b e n im o rijin a l T l m
le rim i etk ile m em esi g ere k ird i. Y ine, m e sle k ta m n y eni \ l m le ri b en im
o rijin a l T l m le rim le % 15'in h em en a ltn d a k i o ra n d a b ir u y u m a sa h ip
o lm ak z o ru n d a d r.
B u n u n la b irlik te ik im iz in d e y n le n d irm e le rim iz i son d a k ik a d a , b en im
l m m -> ve m e sle k ta m n l m \ olacak biim d e, d e itirm e y e k a
r a r v e rd i im iz i d n n . A rtk a r a la r n d a k i a 135 c iv a rn a g eld i. B yle
ce k u a n tu m m e k a n i in in b e k le n tile ri bize, u y u m u n % 8 5 'te n d a h a fa z la o l
m a s g ere k ti in i syler. Bu, h e n z ele a ln m o la n alg la y c y n le n d irm e
le rin e ilik in o la s h e r iftle ilg ili d o ru b a l o la slk la r s u n a n p a r a c k
iftle riy le tu ta r llk i in d e m id ir? y isi m i b ak a lm . P a r a c k iftle ri a lg la
yc a y a r la r n a ilik in o la s d rt o la s lk ta n h e rh a n g i b iriy le k a r la m a k
ve h e r d u ru m d a d o ru k u a n tu m m e k a n ik se l o la sl v erm ek ze re h a z r
lk l o lm ak z o ru n d a d r. B u n la rn n e le r o ld u u n u a n m sa y a lm . D e i tiril
m i - ay g t a y a rm a ilik in s o n u la rn , m e sle k ta m n o rijin a l / a y a rn n
so n u la ry la % 1 5 'te n fa z la b ir u y u m a sa h ip o lm a s beklen m ez. B u n u n , s
ra s y la k e n d i o rijin a l T a y a rm la ve m e sle k ta m n d e i tirilm i \ a y a ry la
% 1 5 'te n fa z la b ir u y u m a sa h ip o lm a m a s gerek ir. B elirli b ir p a r a c k ifti
\ d u ru m u n d a u y u m v erecek se o, ->, / ve , / ve T, \ d u r u m la rn n t
m n d e u y u m su z olam az. ( u y u m su z lu k , u y u m deil u y u m su z lu k verir.)
yleyse b u o la s iftin en a z n d a n b irin d e b ir u y u m b u lu n m a k z o ru n
d a d r. B u n u n la b irlik te b u , o la s h e r a y a r iftiy le ilg ili d u r u m la rn % 15'in-
d en d a h a a z n d a o rta y a k ar. B u n la rd a n y a ln z c a a d e t m e v c u ttu r, y
ley se b u , \ d u ru m u n a z a m a n ay rd m z d a %15 + %15 + %15 =
% 4 5 'te n fa z la o ra n d a b ir u y u m a iz in verm ez. (G erekte u y u m y z d e si b u n
d a n b ira z d a h a d k t r n k a y a r iftin in t m n d e u y u m b u lu n a n
d u ru m u h e s a b a e tk in b i im d e kez k attm .) Y ine de %45 h i de % 8 5 'in
y a k n la rn d a d e ild ir, yleyse p a r a c k iftle rin e ilik in "k lasik b en zeri"
v a rs a y m la rm z la ap a k b ir e lik iy e sahibiz!
B a zlar b u a rg m a n n "g erek leeb ilecek k en g ereklem ey en " (filozo
fu n "k a r o lg u sallar") k u rg u s a l l m le r b i im in d e ifad e ed ilm i g r n
m e s in d e n k ay g d u y a b ilir f a k a t b u n em li d e ild ir. K ilit k o n u , p a r a c k la
rn , k a y n a k ta n a y rld k ta n s o n ra b irb ir in d e n b a m sz b i im d e d a v r a n d
n n ve o n la r ne t r alg la y c a y a r b irle im i k a r la r s a k a r la s n d o ru
b a l k u a n tu m o la slk la rn v e rd i in in v a rsa y lm o lm a sd r. K onu, p a r
a c k la rn k u a n tu m m e k a n i in in b e k le n tile rin i ta k lit etm ek z o ru n d a o lm a
sd r. B u n la rn , iki p a r a c k i in b ire y se l o la ra k a y r b e k le n tile re a y r la
m a y a c a n grd k . P a r a c k la rn , d o ru k u a n tu m m e k a n ik se l y a n tla n
tu ta r l b i im d e su n a b ilm e le rin in te k yolu, b irb irin e b ir b i im d e , ta m o la
r a k b ir i y a d a d i e ri g e r e k te n l len e dek "b a la n m a"sd r. A ra la rn d a k i
b u g izem i "b a la n t" k u a n tu m d o la n k l d r.
E lb e tte b u d o ay a sa h ip h i b ir den ey b u u z a k lk la rla g e r e k le tirilm e
di. Y ine de e sa se n b e n z e r t rd e k i pek ok EPR tip i d en e y (genellikle ~
sp in li p a r a c k la rn s p in y n le ri o lm a k sz n fo to n k u tu p la n m a s k u lla n la
ra k f a k a t a y rm la r n em li deil) a s ln d a g e r e k le tirild i. K u an tu m m e k a
n i in in (sa d u y u n u n k ile rd e n ziyade) b e k le n tile ri tu ta r l b i im d e ak lan d !
Bu d o ad a k i k u a n tu m d o la n k lk la r h en z d n y a S a t rn b e n z e ri u z a k lk
la r z e rin d e n k esin lik le g zlem len m em i o lsa da b a z g n ce l d e n e y le r Bell
e itsiz li i ih la lle rin i l k m 'd e n fa z la u z u n lu k la r z e rin d e d o ru la d .8

23.5 Hardy'nin EPR rnei: neredeyse olaslk-serbest


im di L ucien H a rd y 'n in g zel rn e in e g elelim .9 M e sle k ta m ve b en
sp in l m le ri y a p m a k z e re y in e h a re k e te h az rz. B en se im im i nceki
g ib i (d ey b i im d e s t ve y a ta y o la ra k sa y n lerin d e) T ve - se im leri
a r a s n d a y a p y o ru m f a k a t a r tk m e sle k ta m d a b e n im se im im d e n o ld u k
a b a m sz b i im d e T ve - a r a s n d a seim y ap y o r. K ritik n em d ek i y en i
zellik p a r a c k iftle ri k a y n a n n a rtk o n la r b irle ik b ir 0 s p in d u r u
m u n d a d e il f a k a t b e lirli b ir 1 s p in d u ru m u n d a y a y m a sd r. Bu b a la n g
d u ru m u n u , / yn dik T ve - y n le ri ta ra fn d a n k a p s a n a n ey rek d z le m
de y e r alm ak ve y u k a r d o ru b ir ^ eim ine (bylece -> v e / a r a s n d a k i 6
a s cos0 = j 'i sa lar) sa h ip o lm a k zere, ve -> y n n n te rs i o lm ak
ze re, |- / ) M a jo ra n a ta n m la m a s n a (22.10, ekil 22.14) sa h ip o la n b ir
d u ru m o la ra k k a b u l ediy o ru m ; b k z . ekil 23.5. Bu d u ru m u b ir to p la m a r
p a n gz a r d ederek
!<-/> = l->|/>+|/>l->
b i im in d e ifa d e e d e b iliriz 12361 ve b u (J-'m ,'e te rs o lm a sy la b irlik te)

|>|1>
d u ru m u n a o rto g o n a l d eilken

|i>l->, l->U>, H>H>


d u ru m la rn n h e r b irin e o rto g o n a l o lm a [23J] n em li ze lli in e s a h ip tir. Bu
o rto g o n a llik ilik ile ri s r a s y la u (0), (1), (2) ve (3) k ilit "EVET/HAYIR"
z e llik le rin d e n so ru m lu d u r:

8 Bkz. n o t 23.5.
9 Bkz. H ardy, 1992, 1993.
[23.6] Niin?
M [23.7] Bunu k an tlay ab ilir m isiniz grn. pucu: 22.9'un k o o rd in atlarn ve/ya da geom etrik
aklam alarn kullann.
(0) b a z e n m e sle k ta m b ir T l m y le ilg ili HAYIR elde e tti in d e b ir l
m y le ilg ili b e n HAYIR elde ederim ;
(1) b ir T l m y le ilg ili o la ra k HAYIR eld e e d e rsem m e sle k ta m b ir -> l
m y le ilg ili EVET elde etm ek z o ru n d a d r;
(2)bir l m y le ilgili o la ra k m e sle k ta m HAYIR elde e d e rse b ir - l
m y le ilg ili b en EVET elde etm ek zo ru n d a y m ;
(3) M e slek tam b ir -> l m y le ilg ili o la ra k EVET eld e e tti in d e b en b ir
-> l m y le ilg ili a s la EVET elde edem em .

(0)'la b a la n tl o la ra k , ik im izin de l m n g e r e k le tird i im iz k a b u l


e d ild i in d e , h e r ikim iz i in de HAYIR y a n t elde etm eye ili k in g erek k u
a n tu m m e k a n ik se l o la slk b u d en e y d e ta m o la ra k ^ 'd i r . 12381 H a rd y 'n in en
uygun d e e ri h a f if baz a y a rla m a la rla % 9,017'ye ok y a k n k e n ,10
= %8,33 o ld u u n a d ik k a t edin.
K en d ileri z e rin d e g e r e k le tirile c e k d en ey lere ilik in n b ilg i sa h ib i
o lm a y an , ile ti im siz a y r v a rlk la r o la n ik i p a r a c a ilik in (0), ..., (3) s o
n u la rn b u lm a n n n i in h i b ir yolu o lm a d n so n d erece b e lirg in h ale
g etirm eliy im . (0) n ed e n iy le , (artk ile ti im i in d e o lm ay p n b ilg iy e sa h ip
o lm a d k la r v arsa y la n ) iki p a r a c n h e r b iri o r ta k la a b iim d e, m e sle k
ta m ve b en im , h e r ik im izin e z a m a n l b i im d e T l m le ri g e r e k le tire
b ilm em ize ilik in o la sl a , z a m a n z a m a n (gerekte z a m a n n 12'de l'in d e )
b ir HAYIR y a n t verm eye h a z rlk l olm ak z o ru n d a d r. D ah a s p a r a c k la
rn h a z rlk la r, b u n u (dier b ir d ey ile e z a m a n l T l m le rim ize e z a
m a n l HAYIR y a n tn verm ek) y a p a b ild ik le ri d u ru m la rd a , (1) y a d a (2)'yi

s p in i ^ s p in i

A lternatif M eslektam n a lte rn a tif


ayarlarm ayarlar

ekil 23.5 H a rd y 'n in "n ered ey se" o la s lk s z EPR v e rsiy o n u . 1 s p in in in b a la n g d u r u


m u , / y n d ik T v e -> y n leri t a r a f n d a n k a p s a n a n ey rek d z le m d e y u k a r d o ru *'lk
b i r e im le y e r a lm a k zere, |<- / ) = | - ) |/) + |/)| -> o lu r. H e r alg la y c y a k la a n p a r
a c n s p in in i y a d e y y a d a y a ta y b i im d e ler.
ih la l etm em ek zere h e rh a n g i b irim iz ta ra fn d a n g e r e k le tirilm i o lan
b ir - l m n e, o d u ru m la rd a , k e sin lik le EVET y a n tn d a v erm e k z o ru n
d a o lm a la ry la ilgili o la ra k , (bir a r a d a o ld u k la rn d a ) n d z e n le n m i o l
m a y a ili k in d ik k a tli olm ak z o ru n d a d r. Y ine de b u k a r a r o n la r (3)'e ili
k in k o rk u n te h lik ey e s o k a r n k b y le si b ir d u ru m d a m e sle k ta m ve
ben , h e r ik izim iz de ay n -> l m n g e r e k le tirm i o la b iliriz ve b y le
likle EVET, y a s a k EVET s o n u c u n u elde ederiz.

23.6 Kuantum dolanklnn iki gizemi


B an a k u a n tu m d o la n k l n c a s u n u la n o ld u k a ay rk ik i g izem v a rm
g ib i g r n y o r ve b u n la rn h e r b ir in in y a n tn n (ilikili o ls a la r da) t
m y le fa rk l k a ra k te rd e b ir ey o ld u u n a in a n y o ru m . lk g izem o lg u n u n
k e n d is id ir. K u an tu m d o la n k l n n a s l k a b u lle n m e li ve o nu, gerek e v re
n im iz in ile y iin e ilik in n em li b ir p a r a y o lu tu ra n b ir ey o la ra k k a
b u l etm ey i b ec ereb ilec e im iz e k ild e alg la y ab ilece im iz fik irle r b i im in
de n a s l a n la m la n d rm a ly z ? k in ci gizem b ir e k ild e ilk in in ta m a m la y c
s d r. K u an tu m m e k an i i u y a rn c a d o la m k lk b u t r h e r an h e r y e rd e b u
lu n a b ile n b ir olgu o ld u u n d a n , ve k u a n tu m d u ru m la rn n m u a zz am b ir
o u n lu u n u n a s ln d a d o la n m o la n la r o ld u u n u a n m s a rz , n i in b u
d n y a y a ilik in d o la y sz d en e y im im iz d e h em en h em en h i fa rk etm e d i i
m iz b ir e y d ir? k a rk l a ili k in b u h e r y e rd e b u lu n a n e tk ile r h e r s e fe rin
de n i in b iz im le yz y ze gelm ez? Bu ik in ci gizem in, in s a n la r n a k n lk
la r n e re d e y se t m y le ilk i z e rin e y o u n la t n d a n h ak e tti i ilg in in y a
k n b ir k sm n bile eld e e tti in e in a n m y o ru m .
Bu ik in ci gizem e y n elerek b a la m a m a izin v erin . E lb e tte ilk in e d e d
neceim . Y zleilm esi g erek en m u a m m a , d o la n k lk la rn y a y lm a e ili
m in d e o lm a s g er e id ir. S o n u ta ev re n d ek i h e r p a r a c k b ir d i e riy le d o
la n m h a le gelm e z o ru n lu lu u n d a g r n r. Ya d a za te n t m b irb iriy le
d o la n m m d r? N iin y a ln z c a , g er ek te a lg la d m z (neredeyse) k la sik
d n y a h e r n ey se o n u n la h i b ir b e n z e rli e sa h ip o lm a y an d o la n m b ir do-
la m k l d eney im lem iy o ru z? B ir sis te m e ilik in S c h r d in g e r ev rim i b u ko
n u d a y a rd m etm ez. O z a m a n ile rled ik e ile ri, b a la d m z h e r t r s is te
m in e v re n in d a h a d a fa z la p a r a s y la d o la n m h a le gelece i e k ild e , d a h a
d a b e te r y a p m a e ilim in d e d ir. H H ilb e rt u z a y b i im in d e , S ch r d in g er
d e n k le m in in (U ilem i), k e n d i b a n a , b iz i z o rlu k la rm z d a n k u r ta r a m a y a
c a n n g enel o la ra k k a b u l g rd n d n y o ru m . G venli b i im d e
H 'n in g rece k a rm a m b ir p a r a s y la b a la r s a k b u d u ru m d a S c h r d in
g e r ev rim i b iz i (genellikle) n e re d e y se h em en d o la n k l n d e rin le rin e b a t
ra c a k ve b iz e k en d ili in d e n , d o la n k d u ru m la ra ilik in b u d e v a sa d a n k
y o su n o k y a n u s u n d a n k m ak ta h e rh a n g i b ir yol y a d a h a tta re h b e rlik s u n
m a y a c a k tr (bkz. ekil 23.6).
Y ine de g n l k h a y a tta b u d o la n k lk la rn fa rk n a b ile v a rm a k sz n o l
d u k a iyi dev am e d e r g r n y o ru z . B u n u n n e d e n i n ed ir? K u an tu m k u r a
m n n U ile m in d e n h i b ir y a rd m a lm a y a c a k sa k b u d u ru m d a o n a ilik in
d i e r tem el b ile e n e dnm eliyiz: R ilem i. A sln d a b u n u n b iz e EPR e tk ile ri
z e rin e d e e rle n d irm e le rim iz d e y a rd m c o la b ilece i y o la ilik in b ir ey
g rd k bile. D ier y esi T ita n g ez eg e n in d e b u lu n a n m e sle k ta m a y a k la
m a k ta o la n b ir EPR ifti z e rin d e b ir lm g e r e k le tirm e y i c a n la n d rd
m a n m sa y n . nce k en d i l m m y a p a rsa m , b u d u ru m d a b u l m
g e r e k le tirm i o lm a m a b a l o la ra k b u eylem , m e sle k ta m n p a r a c
n n b en im k iy le o lan d o la n k l n k esip s e rb e s t b r a k r ve s o n ra s n d a o n a
n e y a p a rs a m y a p a y m p a r a c k b u a n d a n itib a r e n (m eslek ta m ta r a f n
d a n l lm h a le gelene dek) o rta n a o lan so ru m lu lu k la rn d a n m u a f b
ra k la ra k k en d in e a it b ir d u ru m v e k t r n e sa h ip o lu r. Bylece b u d o lan k -
l b o y d a n b o y a y a ra n n l m le r o ld u u g r l r. Bu d o ru o la b ilir m i?
K u an tu m d o la n k l n a ilik in olgu ta ra fn d a n s u n u la n ik in ci m u a m m a y a
y a n t R m id ir?
B u n u n , en a z n d a n k u a n tu m m e k a n i in in p r a tik te k u lla n ld y n te m
b i im in d e d n rs e k d o ru olm ak z o ru n d a o ld u u n u d n y o ru m . Bu,
h e rh a n g i b ir k u a n tu m d en e y in i, rn e in az nce d e e rle n d irm e k te o ld u u
m u z (dnce) d en ey leri g ibi, n a s l k u rd u u m u z la ilg ilid ir. EPR d e e rle n
d irm e le rim iz d e , b e lirli b ir k u a n tu m d u ru m u n d a , S tap p rn e in d e 0 sp in li
ve H a rd y rn e in d e 1 sp in li, olm ak z e re a y a rla n m o lan b ir m ik ta r p a r
a ck iftin e gerek d u y d u u m u z u a n m sa y n . Y alnzca U i le m in in e tk ile ri
n i k u lla n a ra k p a r a c k la rm z n e tra fta k i d i e r h e r eyle o k ta n k o rk u n
b ir b i im d e d o la n m a m o ld u u n u n a s l g a r a n ti ed e b iliriz ? B ir "lm "

e k il 23.6 D olank olm ayan


Dolank d u ru m la r (sa al ttaki kaya tarafndan
HM gsterilen) bir balang d u
rum undan uzak b ir Schrdin
ger evrim i neredeyse her za
m an (dank y o su n denizi ta
t Dolanmam rafndan gsterilen) artan do-
F durumlar lanklklara yol aar. yleyse
f j j v / kayas deneyim lerim ize ilik in
sradan nesneler niin
bam sz a y n eyler gibi g
rnr?
d o a s n d a k i b ir ey b a n a h e r za m a n , b ir k u a n tu m d en e y in in , d u ru m u n b u
iste n ilm e y e n d o la n k y n c a k irle tilm e m i k a lm a s n g a r a n ti etm ek ze re
k u r u lu m u z a , ilik in n em li b ir p a r a g ib i g r n r. B unu s y le rk e n , deneyi
y a p a n k im s e n in b u n u g e r e k le tirm e ze re k a s tl b i im d e b ir "lm "
k u rd u u n u im a etm ek iste m iy o ru m . B enim g r m . D o an n k e n d isi R
i le m in in e tk ile rin i, d en e y g e r e k le tire n b ir k im se ta r a f n d a n h e rh a n g i
k a s tl b ir n iy e t ve "b ilin li b ir g zlem ci"nin h e rh a n g i b ir a ra y a g irm esi
o lm a k sz n , s re k li b i im d e y a s a la tr d y n n d e d ir.
B u ra d a a n la m a z l a n e d e n o la n s u la r a g iriy o ru m ve b u k o n u la rla ilg i
li k e n d i k o n u m u m , d a h a s o n r a (30.9-13'te) y e n id e n d n lm e y e g erek d u
y ac ak . yleyse "geleneksel" k u a n tu m m e k an i i k o n u y la n a s l ilg ilen ir? F i
z ik ile rin "p ratik te ", d d n y a y la o ld u u fa rz e d ile n b u d o la n k lk la rn
h e r z a m a n gz a rd e d ile b ile c e in i v a rs a y d k la r g r lm e k te d ir. D ier t r
l n e k la s ik m ek an i e ne de k u a n tu m m e k a n i in e g v e n ile b ilird i. B ak n ,
d o la n k lk la rn t m n n , h e rh a n g i gerek b ir d u ru m d a p r a tik i in d e d e
e rle n d irilm e le rin e g ere k o lm a y ac ak e k ild e , b ir b i im d e "dengelenecei"
g r l r. Y ine de, d u ru m u n o la slk la b u o ld u u n a ilik in h e rh a n g i k k
b ir ik n a ed ici g ste rim in b ile f a r k n d a deilim . D u ru m u n , d en g elem ek y e
rin e , e v re n in b a k a b ir y e rin d e k i p ek ok d i e r o lay z e rin d e k o u llu o l
m a y a n y a k la k o la ra k b ile ta n m la n m a m k o n u m la ra sa h ip n e sn e le rle
b irlik te b ild i im iz ev re n g ib i g it g id e a z a lm a k o ld u u g r lm e k te d ir. Onu,
k u a n tu m m e k an i in e ilik in y o ru m la m a n n m e rk e z in d e b u lu n a n U /R p a
r a d o k s u n d a n so y u tla n m b ir s o ru n o la ra k g recek sek b u m u a m m a d a n
h e rh a n g i b ir k y olu g rm y o ru m .
B u n u n la b irlik te e v re n in g eri k a la n y la b u y ay g n d o la n k lk k o n u su n a
b a k a rz , b ir ta r a f ta n on u , U i le m le rin in y e te rin c e b a s it s is te m le r i in n e
d e n b u k a d a r m kem m el b i im d e iy i ile d i in e ilik in d a h a g en i k o n u d a n
a y ra m a z k e n te ta r a f ta n U 'd a n v azg eip a n id e n f a k a t y in e de gizli b i im
de an b e a n R ile m in i a r a y a so k m a k zo ru n d a y z. N iin fa k a t a y rc a n e z a
m a n ve n a s l? Bu, (bence d a h a d o ru b iim de) l m s o r u n u y a d a N obel
d ll T ony L e g g e tt'in s z le riy le lm p a r a d o k s u d u r . K onuya 29. b
l m d e y en id e n dneceim .
Bize d o la n k lk ta r a f n d a n s u n u la n d i e r b ilm e c e le rle iim i h e n z b i
tirm e d im . B u n la rn b a z la r, d o la n k b ir sis te m e ilik in l m n , d o la n
m b ir iftin b ir k sm n a ili k in b ir lm , 17. b l m d e g rd m z z e
re g relili e ilik in k u r a lla r a sa d k k a la c a k sa k te v ik etm em iz gerek m ey en
b ir k a v ra m o la ra k , e z a m a n l b i im d e d i e rin i etk ile m ek z o ru n d a g r n
m e si n e d e n iy le g re lili in g e re k lilik le rin d e n so n d erece r a h a ts z o lm a sy la
ilg ilid ir. Bu so ru n la y zlem ey e g irim e d e n nce d o la n k l a ilik in b ir d i
e r g r n m e y nelm eliyim . Bu, nceki b irk a p a r a g r a f ta y n e ld ik le ri
m iz d en b ile d a h a fa z la ay n a n d a h e r y e rd e b u lu n a n b ir g r n m d r. y
le sin e h e r y e rd e b u lu n u r ki, l m p a ra d o k s u n a h a n g i b i im d e b ak m ay
se e rse k seelim , l m le r b ile k e n d isin i k e s tirip an la y a m a z . D ah a s o k u
a n tu m m e k an i in in , im d iy e k a d a r y n eld i im iz d i e r z e llik le rin d e n b a
m sz g r n e n k a ra k te ris tik b ir ze lli id ir. K u an tu m m e k a n i in in zd e
p a r a c k t sis te m le re d a v ra n d d ik k a t ekici y o la b a v u ra c a m .

23.7 Bozonlar ve fermiyonlar


e ris in d e b ir p a r a c a u y g u n o lan , 0, 1, 2, 9 o la ra k i a re tle n m i
y a ln z c a a y rk 10 k o n u m u n b u lu n d u u "oy u n cak evren "i a rla y m z
an m sa y n . Bu ev re n d e b ird e n fa z la p a r a c n b u lu n a b ile c e in i gz n
n e a ld m d a , p a r a c k la rn "ayn t r p ar ack " o la ra k d n lm e m e g e
rek lili i k o n u su n d a d ik k a tliy d im ve o n la r diy elim ki "iki elek tro n " y a d a
b y le b ir ey y e rin e A p a r a c " ve B p a r a c " o la ra k a d la n d rd m . B u
n u n n e d e n i k u a n tu m m e k a n i in in , D oann gerek p a r a c k la rn nceki
ta rt m a la rm z d a k in d e n n ite lik s e l o la ra k fa rk l ile m le rle ele a lm a s d r.
A sln d a b u n o k ta d a n ite lik s e l o la ra k o ld u k a fa r k l b y le si iki ilem a r a
s n d a b ir a y rm y a p m a k zo ru n d a y z! Bu ile m le rd e n b iri bozor o la ra k b i
lin e n p a r a c a ve d i e riy se fe r m iy o r o la ra k b ilin e n p a r a c a u y g u la n r.
B o z o n la rn ta m s a y l s p in e sa h ip (dier b ir d ey ile s p in in h b irim in d e n 0,
1, 2, 3 ,... d e e rle rin i ald) p a r a c k la r ve fe rm iy o n la rn y a r - te k ta m sa y l
sp in e sa h ip p a r a c k la r o ld u u a a kar; ilik i k u a n tu m
a la n k u ra m b a la m n d a k i, s p in ista tis tik le r i te o re m i o la ra k b ilin e n n l
b ir m a te m a tik se l te o re m in s o n u c u d u r; b kz. 26.2.) rnein e k ird ek y a d a
t m a to m la r ya d a e s a s e n (k u a rk la rd a n o lu tu k la r k a b u l edilen) p ro to n
y a d a n tr o n la r g ib i te k il h a d r o n la r t r b ile ik p a r a c k la r u y g u n b ir
y a k la k lk ta h m in i d e re c e sin e k a d a r te k il b o zo n ya d a fe rm iy o n la r g ib i
ele a ln a b ilirle r. Bylece f o to n la r ve de m e z o n la r (pion, kao n , vb) ve de z a
y f e tk ile im le rd e n so ru m lu p a r a c k la rla (W ve Z p a r a c k la r) y e in e tk i
le im le rd e n so ru m lu p a r a c k la r (gluonlar) d a b o z o n d u r. A k o la ra k b ile
ik a p a r a c k la r (2 p ro to n , 2 n tro n ), d te ry o n la r (1 p ro to n , 1 n tro n ), vb
de a y rc a b o zo n d a v ra n n a y ak n b i im d e d a v ra n r. te ta r a f ta n e le k t
ro n la r, p ro to n la r, n tro n la r, o n la r o lu tu ra n k u a rk la r, n trin o la r, m o n -
la r ve p ek ok b a k a c a p a r a c k ferm iy o n d u r. F e rm iy o n la ra ilik in d a lg a
fo n k siy o n la rn n 11.3 'tek i te rm in o lo jiy le (22.8'le k a r la trn ), b o zo n la-
ra ilik in o la n la r deilken, s p in r n e s n e le r o ld u k la r g er e in e b e lir te b ili
riz.
B o z o n la r fe rm iy o n la rd a n g e r e k te n a y rt e d e n e y in n e o ld u u n u g r
m ek i in g elin i in d e i in d e 0, 1, 2, 9 o la ra k i a re tle n m i y a ln z c a 10
n o k ta b u lu n a n o y u n ca k ev re n im iz e g eri dn elim . B ir d a lg a fo n k siy o n u n u n
u y g u n b e n z e rin in b a s it o la ra k , te k il b ir p a r a c k la ilg ili z 0, z 1, . . . , z 9, a y rt
e d ile b ilir b ir p a r a c k iftiy le ilg ili z00,z 01, . . . z 99 ve b y le si p a r a c k la
ilg ili z000,z 001, . . . , z 999,vb k a rm a k sa y la rn n b ir d e rle m e si o ld u u n u
a n m sa y n . B u n u n la b irlik te b ir ift b o z o n la ilg ili g ere k lilik z tj k a rm a k
sa y d e rle m e sin in , in d is le rin d e rn e in z38 = z83 o la ca e k ild e s im e tr ik
o lm a sd r:
z ij = z jl-

B ylece b u "d alg a fo n k siy o n u "y la ilg ile n ild i i s rec e, h a n g i p a r a c n


3 'te k i h a n g is in in 8 'd e k i o ld u u n u n b ir fa rk y o k tu r. Y aln zca 3 ve 8 n o k ta
la rn ig a l ed en b ir p a r a c k ifti sz k o n u su d u r. B ozon iftin in h e r ik is i
n e d e ay n y erd e m k em m el b i im d e sa h ip o la b ile ce in e d ik k a t edin; r
n e in z33 h e r iki b o zo n i in de 3 n o k ta s n e z a m a n l i g a l etm ey e ilik in
k a rm a k a rlk la n d rm a k a ts a y s d r. (D zensiz) p a r a c k iftin i 10 n o k
ta y a y e rle tirm e n in y a ln z c a ^ (1 0 x 1 1 ) = 55 a y rt e d ile b ilir b i im i o ld u u
n u g r r z ve y a ln z c a b u s a y d a (dier b ir d ey ile H 100 y e rin e H55) k a r m a
k sa y g ere k lid ir. zde b o zo n i in a rg m a n d a d a sim e triy e sa h ip
o lu ru z:
z ijk = zjik = zjk i = z k ji = z klj ~ z ik j

B ylece d u ru m u ta n m la m a k z e re a rtk ^ (1 0 x 1 1 x 1 2 ) = 220 k a rm a k s a


y y a sa h ip olu ru z: H 1000 y e rin e b ir H220 elem an . zde n a d e t b o zo n iin
sa y , b u sa y b a m sz zi;- m k a rm a k s a y la rn a ili k in sa y o lm ak zere,
(9 + n )!/9 !n ! o lu r. zi; m, in d is le rin d e t m y le sim e trik o lm a ld r (n o tas-
y o n la ilg ili o la ra k 12.4,7 ve 14.7'ye bakn):

z ij ...m ~ z (ij. ..m )-

im di fe rm iy o n la r ele a lalm . B o z o n la rd a n fa rk l o la ra k fe rm iy o n la rd a
d a lg a fo n k siy o n u n u n a rg m a n la rn d a te rs sim e trik o lm a s g erek ir:

Z j = ~ Zj '

z ijk = ~ zjik = z jki = ~ z kji = z k ij = ~ z ikj

z ij ...m = z [ij...m\-

B ylece zde iki fe n n iy o n i in ^ (1 0 x 9 ) = 45, zde ferm iy o n iin


- ( 1 0 x 9 x 8 ) = 120 ve zd e n ferm iy o n i in 10!/n! (10 n)! a d e t k a rm a k
sa y y a sa h ip o lu ru z .112391 H e sa p la m a d a k i fa rk llk a r tk ay n n o k ta d a iki
fe rm iy o n a sa h ip olm a o la n a n a sa h ip o lm a m a m z d a n k a y n a k la n r n k
te rs s im e tri z ... k a rm a k a rlk la n d rm a la rn n , b u m e y d a n a g eld i in d e,
yok o lm ak z o ru n d a o lm a s a n la m n a gelir: z33 = 0, z474 = 0, vb.
O yu n cak ev re n im iz d e 5 'te n fa z la zde ferm iy o n a sa h ip o ld u u m u z d a
s a y la rn y en id en d m e y e b a la d n a d ik k a t edin. 10 fe rm iy o n a u la t
m z d a o la s y a ln z c a te k b ir d u ru m sz k o n u s u d u r ve o y u n ca k e v re n im iz
de 10 zd e fe rm iy o n d a n fa z la s n a sa h ip olam ayz. Bu m o d e ld e k u a n tu m
fizi in d ek i, P auli d a r la m a ilkesi o la ra k a d la n d r la n n em li b ir ilk e n in
o rta y a k o n u u n u n b u lu n d u u n u g r r z . Bu bize zd e iki fe rm iy o n u n
(b a sit o la ra k ferm iy o n ik d a lg a fo n k siy o n u n a a it te rs s im e trin i b ir zellii
olarak ) ay n d u ru m d a b u lu n a m a y a c a n syler. K at m a d d e le rin k en d i
z e rle rin e km em esi g er e i n ih a i o la ra k b u ilkeye b a ld r. O la an k a t
m a d d e tem el o la ra k fe rm iy o n la rd a n o lu u r; e le k tro n la r, p ro to n la r, n t
ro n la r. B u n la r P a u li ilk e si n e d e n iy le " b irb irin in y o lla rn a y ak lam am a k "
zo ru n d a d r.
B o z o n lar d u ru m u n d a i le r b a k a t r l d r . B o z o n lar ay n d u ru m d a o l
m ay "tercih etm e"ye ilik in h a f if b ir eilim i in d e d ir. (Bu, fa rk l b o zo n
d u r u m la rn h e s a p la m a y ilg ili fa rk l k la sik d u ru m la rla k a r la tr d
m z d a, t m y le is ta tis tik s e l b ir etk i o la ra k o rta y a kar.) S cak lk ok d
k o ld u u n d a b u etk i n em li h a le g e le b ilir ve ilg ili p a r a c k la rn ou
ay n d u ru m d a b ir a ra y a to p la n d n d a B ose-E in steir y o u n la m a s o la
ra k b ilin e n olgu o rta y a k a b ilir. S p er a k k a n la r b u t r b ir eye rn e k tir
ve la z e rle r b ile b u n d a n fa y d a la n r. B ir s p e r ile tk e n d e e le k tro n la r b ir "ift
o lu tu rm a " b i im in e s a h ip tir ve b u Cooper iftle ri sa n k i te k il b o z o n la r-
m a s n a d a v ra n m a y e te n e in d e d ir. K u an tu m m e k an i in e ilik in en e tk i
ley ici ve k a r sezgici p r a tik k u lla n m la rn d a n b a z la r b u t r "k o le k tif' o l
gu n e d e n iy le o rta y a kar.

23.8 Bozon v e fe rm iy o n la rn k u an tu m d u ru m la r

B o zo n lar ve fe rm iy o n la ra ilik in sim e tri ve te rs s im e tri g e re k sin im le ri


n i y a ln z c a "oyuncak ev re n ''im iz le ilg ili o la ra k b e lirtm i o lsa m d a o la an
u z a y d a k i gerek b o zo n ve fe rm iy o n la rn b ir to p la m y la ilg ili b o zo n /fe rm i-
y o n s im e tri g e re k sin im le ri te m e ld e a y n d r. D alga fo n k siy o n u , h e r p a r a
c n (sp in r ya d a te n s r) in d is g ru b u n u g ru b u n u k u a tm a k zere, u z a y
d a u ,v ,. .. ,y o la ra k i a re tle n m i b ir m ik ta r n o k ta n n y a n s r a s ra s y la
u , v , . . . , y ta ra fn d a n i a re tle n e n b ir o k ay rk p a ra m e tre n in b ir fo n k siy o n u
o la c a k tr, ilk o la ra k zde b o z o n la ra ilik in b ir iftle ilg ili b ir d a lg a fo n k
s iy o n u n u n n a s l g r n d n so ra rz . G ereklilik, = /(u, u; v, v) fo n k s i
y o n u n u n p a r a c k d ei to k u u y la ilg ili o la ra k s im e tr ik o lm a sd r:
/(u,u; v, v) = \p(y,v-, u ,u ).

zde b o zo n la ilg ili d a lg a fo n k siy o n u m u z p a r a c n t m n e ilik in


p e rm ta s y o n la rla ilg ili o la ra k s im e trik o lm a ld r:

/(u, u; v, v; w, w) = ((v, v; u, u; w, w) = p(v, v, w, w\ u, u ) = ...,

ve b u e k ild e dev am eder.


F e rm iy o n la r d u ru m u n a ili k in b u b a n tla r, p a r a c k d e i to k u u y la
ilg ili o la ra k ters s im e triy le y e r d e itirir:

p (u ,u ;v ,v ) = -p (y ,v -,u ,u ).
p(u, u; v, v, w, w) = /(v, v; u, u ; w, v) = v, w, w; u, u ) = ...,

ve b u e k ild e dev am eder. H er d u ru m d a , (ayrk u ,v ,... d e ik e n le riy le n ite


le n d i i zere) s p in d u ru m u n u n b u dei to k u la rd a p a r a c k la b irlik te t a
n m a k z o ru n d a o ld u u n a d ik k a t edin. Bu, P a u li d a rla m a ilk e sin i u y g u
la rk e n d u ru m la r, y a ln z c a k o n u m la rn n z d e li in e ek o la ra k s p in d u
ru m la r d a zd e se zd e o la ra k d e e rle n d ire c e im iz im a s n a sa h ip tir.
Bu, rn e in , iki e le k tro n u n , d u ru m la rn n z t o lm a s k o u lu y la a y n o rb i-
ta li p a y la a b ild i i k im y a d a n e m lid ir (bkz. ekil 24.2).
B u ra s 23.3'te d e in ilm i o la n d u ru m la rla ilg ili (soyut) in d is n o ta sy o -
n u n u n k u lla n l o ld u u y e r d ir (ve 12.8'de a k la n d ze re ekil 2 6.1'de
g ste rile n b ir d iy a g ra m b i im li n o ta sy o n d a k u lla n la b ilir). B u ra d a n h a r e
k etle k e n d isin e a i a re tin in a ta n d b e lirli b ir p a r a c n d a lg a fo n k siy o
n u i in /> , ve k e n d isin e /? i a re tin in a ta n d ik in ci b ir p a r a c n d alg a
fo n k siy o n u i in 0 ^ 'y k u lla n a b iliriz ve b u d u ru m b u e k ild e s r e r gider.
P a r a c k la r zde d e ilse o n la rn iftle riy le ilg ili d a lg a fo n k siy o n u

(tensr) a rp m d u ru m u o lu rk en , b u n la r zde b o z o n la rs a d u ru m (n o rm a l
le tirm e k a ts a y la r z e rin e k ay g lan m ak sz n )

+ <paTpp

o lu r. (Soyut in d is n o ta s y o n u n a ilik in b ir nok ta: d e im e li a rp m a sa h ib iz ,


rn . <t>af>P = T e n s r a rp m n a ilik in d e im e li o lm ay la,
\<p)\p) ^ |]/)|0)'nin cpapP = 1/; $ ^ o la ra k ifad e edilecei ek ild e in d is d
ze n lem esi ilgilenir.) Bu sim e trik le n m i d u ru m u (2 a rp a n n gz a rd e d e
rek) sim etrile m e y le ilg ili p a r a n te z n o ta sy o n u m u z u (12.7, 22.8) k u lla n a ra k

b i im in d e y a z a b iliriz . Bu, n zde b o zo n la ilg ili o la ra k , b ire y se l d u ru m la r


xpa,(t)^ ,...,X K o la n k u a n tu m d u ru m la rn h em en sim e trik le n m i
Xp(a(pP' ' m^ K)

a rp m o la ra k y a z ab ilm e m iz a v a n ta jn a s a h ip tir. F e rm iy o n la rla ilg ili o la


ra k d a ta m o la ra k ay n ey i y a p a b iliriz . B ireysel Tpa,< pP ,...,xK d u r u m la ry
la ilg ili, zd e n a d e t fe rm iy o n u n t m n e ilik in b ir d erle m e te rs s im e trik
le n m i
p^a<pP.. , x K]
d u ru m u n d a o lu r (12.4).
Bu ok p a r a c k l d u ru m la rn t m n n (zellikle zd e fe rm iy o n la rn
b ir iftin in /> <^ b irle im i o la ra k a k la m a sn a ili k in g rd
m z zere) te k n ik o la ra k d o la n k o ld u u n a d ik k a t edin . B u n u n la b irlik te
b u , h a f if t r d e b ir d o la n k lk tr n k s t s te b in m e y a ln z c a zd e p a r
a c k la ra u y g u la n a n , "fiziki o la ra k a y rt edilem ez" d u r u m la r a r a s n d a d r.
S ra sy la b o z o n la r ve fe rm iy o n la rla ilg ili ij)^a(j>P. . . x c> ve <j>P. . . x K^ d u
r u m la r "d o lan m a m " d u ru m la ra u la a b ile c e im iz en y ak n o la n la r d r ve
b u t r d u ru m la r "d o lan m a m " o la ra k a d la n d rm a k la ilg ili a lte r n a tif k o
n u m u k a b u l ed e b iliriz . (Bu n o ta s y o n d a k i g enel n -p a r a c k l b o zo n d u ru m u
b u b i im d e b l n m e y en b ir 'PaP-K = 0 ifa d e si olu r. B en zer b i im d e
g en el b ir n -p a r a c k l ferm iy o n d u ru m u "blnm eyen" b ir <paP~K = <p\.aP~K\
olur.) K et n o ta sy o n u b i im in d e b u s im e tri ve te rs s im e tri g e re k lilik le riy le 11
ilg ilen m ek z e re b ir |/<) A \<p) A...A \x) "kam a a rp m " n o ta sy o n u n u , te rim
le rin d e im e si ya d a d e im e m e sin in b ire y se l a r p a n la rn "d ereceler"in e
b a l o ld u u n u ak lm z d a tu ta r a k (bkz. 11.6), gz n n e a la b iliriz .
zde b o zo n ya d a fe rm iy o n la rd a o rta y a k an "dolan k lk " t r grece
"z ararsz " o ls a d a (ve a s ln d a b ir k u a n tu m sis te m in d e o la n a k l o la n ok
s a y d a a lte r n a tif i a r ttrm a k y e rin e a z a ltm a y a h iz m e t e tse de), en a z n d a n
b y k fiziki u z a k lk la r z e rin d e b ir g erilm e e tk isiy le ilg ili b e lirg in b ir
im a y a s a h ip tir . O lduka y ak n b ir y ld z n te rs ta r a f la r n d a n d n y a y a u la
a n f o to n la rn b o z o n la ra ilik in "dolank" d o as, H a n b u ry B row n ve
Tvviss'e (1954, 1956) a tfe d ile n b ir y n te m a ra c l y la b u t r y ld z la rn
a p la rn lm ek te k u lla n lr. Y n tem leri ilk o la ra k ile ri s r ld n d e ,
" fo to n la rn d i e r fo to n la rla deil y a ln z c a k e n d ile riy le g iri im i in d e o la
b ile ce k le ri" itira z n d a b u lu n a n p ek ok (h a tta sekin) k u a n tu m fiz ik isi t a
r a f n d a n b y k b ir k a r k o y u la k a r la t; fa k a t "d i er fo to n la r" n bo-
z o n -d o la n k b ir b t n n p a r a s o ld u u g er e in i g zd en k a rm la rd .

Bu doaya ilikin bir em a, "kamalar" ak biimde kullanmakszn Shadovvs o f the Mind


(Zihnin Glgeleri) adl kitabmda, 5.15, etkin biimde benimsendi.
23.9 K u an tu m In la m a

Bu b l m b itirm e k ze re EPR etk ile rin in y o ru m u n d a ik in o la n b ilm e


celere y en id en dnelim . zellikle zel g relilikle, E in s te in 'n k ta n d a h a
h z l sin y a lle m en in o la n a k l o lm a m a sn a ilik in k en d i k o u lla rn a say g
d u y m az g r n en EPR iftle ri a ra s n d a k i "iletiim ''e ilik in g r n te k i e
lik iy i an m sa y alm . Bu m e selele ri a y d n la tm a k ze re k u a n tu m d o lan k l -
n a ilik in k u a n tu m n la m a o la ra k b ilin e n o ld u k a gizem li b ir a n la m d a
h a su n a c a m . B ana g re b u im a, EPR etk ile rin i genel o la ra k k a b u l ed ecek
sek bizi, a ra trm a k z o ru n d a k alac a m z b ir y n e sevk eder. Yine de b u
y n n , p ek ok in s a n n k u k u su z ve greceim iz ze re h a k l o la ra k g irm e k
te en g n ls z o ld u k la r b ir a la n a y n le n d ird i in i bulaca z!
"In lam a " te rim iy le n e k a s te d ilir? Bu, K a p ta n K irk ve m r e tte b a tn d a n
b a z la rn n k efe d ilm e m i b ir gezegen y zey in e n la n d k la r "Uzay Yolu"
n u a r tr r . B ir k i in in "kim lii"nin b a a r l b i im d e n la n m a s y la il
gili o la ra k gezegen y ze y in e y a ln z c a k la s ik b a z p a r a c k k o n u m la r d iz i
sin in , vb deil gerek b ir k u a n t u m d u r u m u n u n d o ru d r s t b i im d e
y a n s tlm a s n n g e re k ti i b ir b a k b e n im se n ir. B ylesi b ir b a k a s,
n la m a ile m in in , ik is in d e n h a n g is in in b ire y in "b ilin a k "n n s r e k li
li in i te m sil edeceiyle ilg ili h a s s a s m u a m m a la ra yol a a b ile c e k o lan , b ir
b ire y i k o p y a la m a b i im in d e k u lla n la m a y a c a n s y ley en felse fi a v a n ta
ja s a h ip tir .12 B ilinm eyen b ir k u a n tu m d u ru m u n u k o p y a la m a k n i in o la
n a k l d e ild ir? S oru y a z n d a ik n a ed ici b i im d e i a r e tle n m i tir 13 f a k a t t e
m el d e e rle n d irm e le r v a s ta s y la b y le si b ir o la sl n s ta n d a r t U /R k u a n
tu m m e k a n i in in ilk e le riy le b ir elik iy e yol a a c a n g re b iliriz . O rijinal
o la n yok etm ey e h a z rla n lm a d k a ta m b ir k o p y a y a p la m a z ve b ilin m e
y en b ir k u a n tu m d u ru m u n u n ta m o la ra k ay n iki k o p y a s y a p la m a z .
N ed en o lm a sn ? Y a p la b ilirs e by lece ilem y in e le n e re k 4, d a h a s o n ra
8 ve so n ra 16, vb k o p y a y a sa h ip o lu n a b ilir. D u ru m u n y a ln z c a , k tle s a h i
b i s p in li b ir p a r a c a ili k in |/> b a s it s p in d u ru m u o ld u u n u d n n .
B ylece b u n u pek ok kez k o p y a la d k ta n so n ra , y e te rin c e b y k a sa l
m o m e n tu m la r i in k la sik b ir b i im d e l le b ile n ve / u z a m s a l y n n n
k e n d is i y o lu y la eld e e d ild i i |/ ) | / ) . . . | / > = | / / . . . / > ifa d e s in e sa h ip o lm a
m z g ere k ir. Bu y o lla d u ru m u n (b ir o ra n tllk k a ts a y s n a b a l olarak)
g e r e k te n n e o ld u u n a ilik in b ir lm elde etm em iz g e re k ir f a k a t k u a n
tu m m e k a n i in in s ta n d a r t U /R i le m le ri b u n u y a p m a m z a iz in verm ez.
R 'n in b ir |/> d u ru m u z e rin d e g e r e k le tirm e m iz e iz in v e rd i i te k l m
b ir H e rm its e l (ya d a n o rm al) ilem c i ta ra fn d a n v e rilir ve b u b a s it b i im d e

12 Bkz. Penrose, 1989a.


13 VVooters ve Zurek, 1982.
u s o r u la r su n a r: "Spin b ir \ y n n d e m id ir? Y an t EVET y a d a HAYIR."
lm s o n ra s d u ru m ya s o ru d a k i \ y n n d e (EVET) y a d a te rs \ y n n d e
(HAYIR) o la c a k tr. Spin d u ru m u n u d i e r e y lerle k a r m b i im d e d e e r
le n d irirs e k a s ln d a g e r e k le tire b ile c e im iz b a k a c a l m le r de sz k o
n u s u o lu r (ve b u t r b ir e y in d e e rin i k sa s re i in d e greceiz). B u n u n
la b irlik te n celen m ek te o la n d u ru m d d n y a y la d o la n m a m b i im d e
d e e rle n d irilirs e o n u n z e rin d e d o la y sz b ir l m g e r e k le tirm e k te n d a
h a iy is in i y ap a m a y z. D u ru m d a n eld e ed e b ile ce im iz in t m b a s it b ir
EVET/HAYIR y a n td r; d i e r b ir d ey ile y a ln z c a b ir b it (0 v ey a 1 e k lin d e
ik ili say) b ilg i. lm a y g tn d ile d i im iz a y la e v ire b iliriz f a k a t s is te m
b iz e d u ru m u n g er ek te i a r e t e tti i / y n n s y lem ey ecek tir. D oru, b u
yn, y a ln z c a k e n d isi i in k e sin b i im d e EVET y a n tn n v e rilm e si (1 o la s
l) g ere iy le a y rt e d ilir f a k a t b u n u n n ce d en h a n g i y n o ld u u n u b ile
m eyiz. (K uantum d u ru m u n u a y a rla m o la n k ii b iz e y n n / o ld u u n u
s y le sy d i b u d u ru m d a o n u k o p y a la y a b ilird ik f a k a t s o ru n u n s o ru lm a b i i
m i b u deil; in c ele m e k te o ld u u m u z ey n ce d en b ilin m e y e n ve k o p y a la
m a y a n iy e tle n d i im iz b ir k u a n tu m d u ru m u .)
K u an tu m n la m a n n b a a rm a y a m a la d ey b ir k u a n tu m d u r u m u
n u b ir y e rd e n b a k a b ir yere, K irk ' n g em isi A tlg a n 'd a n k efe d ilm e m i
g ezegen y zeyine, g n d e r m e k tir . K u an tu m m e k an i i b u n u g e r e k le tirm e
yi en g ellem ek ze re k e sin lik le h i b ir engel k arm az ; a s ln d a k u a n tu m
n e s n e s in i te k v c u t h a lin d e b ir y e rd e n d i e rin e o la a n b ir e k ild e n a k le
d e b iliriz . B u n u n la b irlik te c a n la n d rd m z b e lirli d u ru m d a k o u lla rn ,
b ir k u a n tu m n e s n e si y a d a h e rh a n g i t rd e k i b ir k u a n tu m s in y a lin e ilik in
g v e n ilir b ir n a k lin o ld u k a a r b i im d e " ra h a ts z edici" h a le g eld i in i
d n y o ru z . S ra d a n k la sik b ilg in in a k ta rlm a s t m y le k o u lla rn e l
v e rd i i l d e o lm a ld r. B u n u n la b irlik te b ir k u a n tu m d u ru m u n u y a ln z
ca k la sik sin y a lle m e k u lla n a ra k a k ta rm a k o la s d e ild ir. B u n u n n e d e n i
ak o lm al n k k la sik s in y a lle r d o a la r g ere i k o p y a la n a b ilir. B ir k u
a n tu m d u ru m u n u a k ta rm a k z e re k u lla n la b ils e le rd i by lece k u a n tu m d u
r u m la r d a k o p y a la n a b ilird i; y u k a rd a b u n u n o la s o lm a m a s g e re k ti in i
g rm t k . lk o la ra k y a p m a m z g ere k en "zem ini h a z rla m a k " tr. "K efe
d ilm em i gezegen" g r n t s b u n u n i in b ira z u y g u n su z o ld u u n d a n b u
n u n y e rin e T ita n 'd a k i m e sle k ta m y a rd m etm ek z e re grev e a ray m ,
sp in li b ilin m e y e n b ir k u a n tu m d u ru m u n u a k ta rm a y a n iy e tle n d i im k i i
i te b u m e s le k ta m d r.
G erekli "zem in h az rl ", h a lih a z r d a h e r b irim iz in - - s p in li b ir EPR
p a r a c k iftin in b ir y e sin e sa h ip olm a z o ru n lu lu u d u r. P a r a c k la rn
b irlik te , tp k o rijin a l EPR B ohm v e rsiy o n u n d a k i g ib i O -sp in li b ir d u ru m
d a o ld u u n u d n e b iliriz . V arsay m m z k u a n tu m d u ru m la rn d n y a ve
T ita n a r a s n d a k i u z a y n m e n z ili b o y u n c a g n d e rm e n in a r tk g v en ilm ez
o lm a sy d . B u n u n la b irlik te b e y l nce, m e sle k ta m T ita n 'a d o ru y o la
k m a d a n nce, h e r b irim iz in y a n m a a d geen ifte ilik in ilg ili p a r a c
a ld n ve h e r p a r a c n d e tk ile rd e n m k em m el b i im d e y a ltk tu t u l
d u u n u v a rsa y a lm . P a r a c k la r, m e sle k ta m g eri d n d n d e h l r a
h a ts z ed ilm em i d u r u m d a la r s a b y lece ik isi b ir a ra y a g e tirild i in d e 0 -
s p in li d u ru m a y en id en k a v u u lu r.
im di, b ir a rk a d a n b a n a y in e d e tk ile rd e n y a ltk tu tu lm u i- s p in li
b a k a b ir p a r a c k s u n d u u n u d n e lim . O p a r a c n s p in d u ru m u n u
h em en , sa la m b i im d e T ita n 'd a k i m e sle k ta m a a k ta rm a m iste n iy o r. A r
tk k o u lla rn , b ir k u a n tu m d u ru m u n u n b u r a s ve T ita n a r a s n d a k i u z a y
m e n z ilin d e g v e n ile b ilirli in e iz in v e rm e sin in g ere k m ed i in i a k ld a t u t a
ra k y a ln z c a k la sik b ir ra d y o sin y a li g n d erm em e iz in v e rilir. B u n u y a p
m a d a n n ce a rk a d a m n p a r a c n k e n d i EPR p a r a c m sa k la d m
y ere alp b u ik is in i b ir a ra y a g e tiririm . H er p a r a c k ^ -s p in lid ir, b ylece
d u ru m la r b irlik te 4 - b o y u tlu b ir s is te m (benim p a r a c m v e m e s le k ta
m n T ita n 'd a k i p a r a c a r a s n d a k i d o la m k lk la ilg ili d e ilse y a ln z c a H 4)
o lu tu ru r. im di o n la rn iftle ri z e rin d e b irlik te (a rk a d a m n v e b e n im
kinin), d rt (Bell d u ru m la r denen) o rto g o n a l d u ru m u a y ra n b ir l m g e r
e k le tiririm
(0) |T)|> - |-1>|T>,
(1) |T>|T> - |A>|4>,
(2) |> |) + |im > ,
(3) |> |i) + U)|>.

Bu l m n so n u la rn T ita n 'd a k i m e sle k ta m a , s tte k i l m le rim in


o rta y a k o y d u u d rt d u ru m d a n b irin e s ra s y la k a r lk gelen 0, 1, 2, 3 s a
y la n ta r a f n d a n k o d la n m o la a n b ir k la sik sin y a l a ra c l y la a k ta rrm .
M esajm a lm a s z e rin e m e sle k ta m , o a n a dek d e tk ile rd e n d ik k a tli b i
im d e k o ru n m u olan, EPR iftin in d i e r y e s in i a lr ve z e rin d e u d n
d rm e y i g e r e k le tirir:
(0) k e n d i h a lin e b ra k ,
(1) x e k sen i e tra fn d a 180,
(2) y e k sen i e tra fn d a 180,
(3) z e k sen i e tra fn d a 180.

A rk a d a m n k u a n tu m d u ru m u n u T ita n z e rin d e k i m e s le k ta m a b a a r l
b i im d e "n la m a n n g e r e k le m e si d o la y sz o la ra k k o n tro l edleb-
l i j . 123.101
Ben M eslekta

ekil 23.7 Kudolankln nedensel olmayan


yaylm n gsteren "Kuantum nlama". Bir uzay-
zam an diyagram, kendisi yoluyla, bana arkadam
tarafndan verilen spinli bilinm eyen kuantum
durum unun (\S)) Titan'daki meslektama, meslek
tam ve benim halihazrda bir EPR iftini pay
layor olmamz kouluyla yalnzca 2 ikil klasik
bilgi aktarm yoluyla aktanlab ildii ilemi rnek
ler. Nedensel olmayan kudolamklk balants nok
tal bir yol olarak gsteriliyor.

K u an tu m n la m a y la ilg ili o la ra k zellikle a rp c o la n e y , m e s le k ta


m a k la sik b i im li y a ln z c a 2 b it b ilg i (00, 01, 10, 11 b i im in d e k o d la n m
o la n 0, 1, 2, 3 s a y la rn d a n biri) g n d erm e k le b ir n o k ta y a ilik in "bilgi"yi
R iem a n n k re s in in t m z e rin d e a k ta rd m . (ekil 2 2 .1 4 ' an m sa y n .)
O la an k la sik te rim le rle b u , b ir s re k lilik i in d ek i b ir n o k ta y a ilik in s
n rs z se im d e i e rile n b ilg iy e gerek d u y a rd : m kem m el ta m lk i in k e
s in lik le N0 bit! (Bkz. 16.3, 4.) Bu b a a ry n a s l y ak a la d k ? Bu n o k ta d a ,
k u a n tu m m e k a n ik se l n la m a y a ilik in b e k le n tile ri d o ru la y a n g erek d e
n e y le r y a p lm o ld u u n u (elb ette d n y a S a t rn a ra l n d a d e il m e tre
c in sin d e n u z a k lk la r z e rin d e )14 b e lirtm e liy im , yleyse t m b u n la r c id d i
ye a lm a k z o ru n d a y z. Y aln zca b u deil, ay n z a m a n d a g elim e k te o la n k u
a n tu m k rip to g ra fi k o n u su da, k u a n tu m h e s a p la m a y a ili k in p ek ok fik ir
g ib i, b u g enel d o ad a k i e y lere b a ld r.
ekil 2 3.7'ye b ir gz a tn . Bu, i e ris in d e b en im , a rk a d a m n ve m e sle k
ta m n ve d a h a n em lisi T ita n 'd a k i m e sle k ta m a g n d e rd i im k la sik
sin y a lle b irlik te h ik a y ey le ilg isi b u lu n a n t m p a r a c k la rn d n y a izg ile
r in in b e lirtild i i b ir u z a y z a m a n d iy a g ra m d r. B ir b i im d e , a rk a d a m n
( |/ ) 'l a b e lirtile n ) p a r a c n n s p in y n n e ilik in "bilgi" k e n d is in i T ita n 'a ,
a s ln d a y a ln z c a 2 b it b ilg in in a k ta rlm o lm a s g ere in e k a r n ta m
tr. T m d i e r H0 b it b ilg i, m e sle k ta m a n a s l ile tild i?
B az in s a n la r, k u a n tu m d u ru m la rn n "llm eyen" y a d a b a k a b ir ey
o la ra k "gerek e y le r o lm a "d n a ilik in b a k a s n a s n a b ilirle r. K en
d i a d m a b en , d n y a z e rin e b u b e lirli t r p e rs p e k tifi k a b u lle n m e y i zo r
b u lu y o ru m . nk s p in li b ir d u ru m u n y n d n y a h a k k n d a o ld u k a
k e sin b ir e y syler. D er ki, s p in in o b e lirli y n d e, a n c a k y a ln z c a o b e lirli
y n d e l m se ile rse b u d u ru m d a k esin lik le EVET y a n t eld e ed ilec ek
tir . D ah a s, a rk a d a m y a d a a rk a d a m n b ir a rk a d a o rijin a l p a r a c
n d e n a ta n m b ir y n d ek i b ir sp in e sa h ip o la c a k e k ild e h a z r la m d a
o la b ilir ve T ita n z e rin d e o ay n (ya da ters) y n d e g e r e k le tirile c e k b ir
l m n s o n u c u n u k e sin b i im d e b ilir. (Ve rn e k le rim in b ir m ik ta r tu h a f
o lu u g ere i c a n n z sk m a sn ; a n a n o k ta k u rald r!)
yleyse y e n id e n ekil 23.7ye b ak a lm . G erek b ir e y k e n d isin i a rk a
d a m d a n m e sle k ta m a a k ta r d f a k a t (yalnzca 2 b itlik ) k la s ik k a n a l g eri
k a la n N0 b it b ilg in in a k ta rlm a s y la ilg ili so n d erece d a r b ir a la n s u n a r.
Bu, a rk a d a m d a n b a n a k k b ir germ e, b e n d e n EPR iftin in b a la n g
n o k ta s n a , z a m a n d a g e ri g id e n u z u n b ir g erm e ve o b a la n g n o k ta s n d a n
T ita n 'd a k i m e sle k ta m a d o ru b ir d i e r u z u n g e rm e d e n o lu u r. A sln d a
b u , a ra m z d a k i, g ere k li "bilgi" m ik ta rn d estek lem e y ete n e in e sa h ip tek
b a la n t h a lk a s d r. B u n d a k i te h lik e e lb e tte , g em ie d o ru 5 y l esn ey e n
b ir g erm e i erm esid ir!

23.10 K u d o la n k lk

S ra d a n b ilg in in z a m a n d a g eriy e d o ru y a y la b ile c e i (ya d a EPR e tk i


le rin in k la sik b ilg iy i k ta n h z l g n d erm e k te k u lla n la b ile c e i; d a h a ile
riy e b ak n ) fik rin i d estek lem e y e a lm a d m so n d ere ce b e lirg in h a le g e
tirm e k z o ru n d a y m . Bu t r e y le r k esin lik le h i b ir b a la n ty a sa h ip o lm a
m a m z g ere k en p a ra d o k s b i im le rin in t m n e yol a a r (bylesi b ir k o n u y a
3 0 .6 'd a dneceim ). B ilgi, o la a n a n la m d a , z a m a n d a g eriy e d o ru y o lc u
lu k edem ez. B azen k u a n t u m b ilgisi o la ra k a n la n t m y le fa rk l b ir ey
h a k k n d a k o n u u y o ru m . im di, b u te rim le , d i e r b ir d e y ile "bilgi" s z c
n n g r n m y le ilg ili b ir z o rlu k s z k o n u su d u r. B a n a g re " k u a n tu m
n ek i s r a d a n b ilg iy le o la n ilik iy i y u m u a tm a k ta y e te rs iz k a lr, b ylece
b u n a ili k in y en i b ir te rim 15 b e n im se m e y i n eriy o ru m :

KUDOLANIKLIK.

E n a z n d a n b u k ita p ta , g en e llik le "k u a n tu m b ilg isi" o la ra k a n la n eye ku -


d o la n k lk b i im in d e a tf ta b u lu n a c a m . T erim " k u a n tu m m e k an i i"n i ve
l - >-------------
D orusal
olm ayan k rista l

ek il 23.8 Param etrik a a dnm . Bir lazerd en ortaya kp uygun bir "izgisel olm a
yan kristal" zerin e arpan b ir foton dolank b ir foton ifti retir. Bu d olan klk k en d isi
ni, ik in cil fo to n la n n ilik ilen d irilm i kutuplanm a durum larna ait EPR d oasn d a fakat
ayn zam an da ken d ilerin e ait 3-m om en tu m durum larnn toplam n n olay kon u su foto-
nunkine e it olm a zorunluluu g ereiyle ortaya koyar.

b u d a "d o lankl" ak la g e tirir. Bu o ld u k a u y g u n d u r. Bu, k u d o la n k l n


ilg ili o ld u u e y d ir. A yrca k u d o la n k lk b ilg iy le o ld u k a ilg ilid ir f a k a t b il
g in in k e n d isi d e ild ir. Bu k a d a r, k u d o la n k l a ilik in g em i y n l k a
n a lla r n tp k gelecek y n l k a n a lla r g ib i k u lla n la b ilm e s i g ere i n e d e
n iy le a k tr. K ud o lan k lk a k ta r la b ilir b ilg i o lsa y d b u d u ru m d a g em ie
m esaj a k ta rm a k o la s o la b ilird i f a k a t deil. B u n u n la b irlik te k u d o la n k lk ,
o la a n b ilg i k a n a lla ry la b a la n tl o la ra k , b u n la rn o la an sin y a lle m e n in
te k b a n a g e r e k le tire m e d i i e y le ri g e r e k le tirm e sin e o la n a k s a la
m ak ze re k u lla n la b ilir. Bu ok h a s s a s b ir e y d ir. B ir a n la m d a k u a n tu m
h e s a p la m a ve k u a n tu m k rip to g ra fi ve de k esin lik le k u a n tu m n la m a y a
a m s a l b i im d e k u d o la n k l n ze llik leri ve o n u n o la a n b ilg iy le i ili k i
sin e b a ld r.
A n lay a b ild i im k a d a ry la k u d o la n k b a la n tla r tp k o la a n b ilg i
b a la n tla rn d a k i g ibi h e r z a m a n k k o n ile rin c e s n rla n r f a k a t etk ili b ir
"u z a y sa l y aylm " g e r e k le tirm e k z e re z a m a n d a geriy e ve ile riy e d o ru
zik zak y a p a b ilm e y eni zelli in e s a h ip tir .16 K u d o lan k b ilg i o lm a d n d a n
b u , g erek s in y a lle rin k ta n h z l g n d e rilm e sin e iz in verm ez. A yrca ku-
d o la n k lk ve o la a n u z a m s a l g eo m etri a r a s n d a (R iem ann k re si ve sp in
a r a s n d a e k ille r 22.10, 22.14, 2 2 .1 6 'd a re sm e d ile n b a la n tla r yoluyla) b ir
ilik i de, b u ilik i za m a n y n n n ilg in so n u la r d o u ra n u z a m sa l b i im
de b ir te rs e v rilm e si olm ak zere, sz k o n u s u d u r.17 B u n la r t m a y r n t
la ry la in celem ek b iz i y o lu m u z d a n o ld u k a s a p tr r .
K u d o lan k lk fik rin in en d o la y sz k u lla n m la rn d a n b iri, p a r a m e tr ik
a a d n m o la ra k a n la n ile m u y a rn c a b ir ift d o la n k fo to n u n r e
tild i i b e lirli d e n e y le rd ir (bkz. ekil 23.8). Bu, b ir la z e r ta r a f n d a n r e til
m i o la n b ir fo to n , k e n d isin i b ir ift fo to n a d n t re n b e lirli t r d e ("do
r u s a l olm ayan") b ir k r is ta le g ird i in d e o rta y a kar. Y ay lan b u fo to n la r

16 B kz. Jozsa, 1998.


17 B kz. Penrose, 1998.
Da

(a)

Huzme ayrc
\
. r
<3>

(b)

ek il 23.9 Bir grntnn kuantum etk ileri yolu yla aktarm , (a) D olam k A, B fo to n la n
C'deki param etrik a a d n t r c tarafn d an retilir. A foton u D A a lg la y csn a e r i
m ek zere zel b iim li b ir d elik ten gem ek zorundayken B k en d isin i D B a lg la y csn d a
od aklayacak b iim d e kon u m lan m bir m ercekten geer. A lglayc konum lar uygun b i
im de b a la n tl olarak derece d erece hareket ettirilir ve her ik isi de k ayd ettiin d e
Dfl'nin konum u n ot edilir. Pek ok kez yin elen ir, D A k ayt yaparken y a ln zca B'ye ait ko
nu m lar h esa b a k atlm ak zere, D tarafn d an gitgid e delik le ilg ili b ir grnt olu tu ru
lur. (ematik olarak burada bu daha ok, D B'ye yaln zca D A kayt y ap tn d a ak tif h ale
gelen sa b it fotografik b ir levh a ek lin d e sah ip olunan b iim d e gsterilir.) K udolanklk,
C'de, foton u yn olarak olduu kadar zam an da da geriye doru y a n sta n bir ayn aym a
sn a sap tan arak kon u m lan d rlan m ercek tarafn d an gsterilir, (b) ekil 22.6'daki Elit-
zur-V aidm an bom ba te stin in (yatay bir izgid e y a n stlm a s gereken) bir u yarlam asn n
k u lla n ld a ltern a tif b ir em a. B'deki fotografik levh a foton u yaln zca, foton C'deki ka
lp tarafn d an "durdurulm u olup" a sln d a alttaki yolu izled iin d e eld e eder.

e itli y o lla rla d o la m k h a le g e tirilir. M o m e n tu m la r to p la m olay k o n u su


fo to n u n m o m e n tu m u n a e it o lm a k z o ru n d a d r ve a y rc a k u tu p la n m a la r
d a h a nce s tte v e rilm i o la n rn e k le rd e k i g ib i b irb irle riy le b ir EPR b i i
m in d e ilik ilid ir.
zellikle a rp c b ir d en ey d e, f o to n la rd a n b iri (A foto n u ), k e n d isiy le il
gili Da a lg la y c sn a d o ru h z la n rk e n b e lirli b i im d e k i b ir d e lik te n ge
er. D ier fo to n (B fo to n u ), k e n d isin i u y g u n b i im d e DB a lg la y c sn a
o d a k la y a c a k e k ild e k o n u m la n d rlm b ir m e rc e k te n geer. DB alg la y c
s n n k o n u m u h e r fo to n ifti y a y ld n d a h a f if b i im d e h a re k e t e ttirilir.
O lay e m a tik o la ra k ekil 2 3 .9 a 'd a g ste rilm e k te d ir. DA A fo to n u n u n ve
a y rc a DB B fo to n u n u n u la t n k a y d e tti in d e D g'nin k o n u m u k ay d e d ilir.
Bu, pek ok kez y in e le n ir ve Dg a lg la y c s ta ra fn d a n g it g id e b ir g r n t
o lu tu ru lu r. DA e z a m a n l b i im d e k a y t y a p a rk e n y a ln z c a B'ye a it k o
n u m la r h e s a b a k a tlr. A 'n n k a r la t d elik le ilg ili b iim , B fo to n u d e
lik le h i b ir za m a n d o la y sz b i im d e k a r la m a m a s n a ra m e n , d ere ce d e
rece DB'd e o lu tu ru lu r! DB sa n k i d eli in b i im in i, z a m a n d a g eriy e d o ru
k ris ta ld e k i C y ay n m n o k ta s n a ve s o n ra z a m a n d a ile riy e d o ru A fo to n u
k l n d a b a k a ra k "grr". B unu y a p a b ilir n k b u o la y d ak i "grm e" i le
m i k u d o la n k lk ta ra fn d a n g e r e k le tirilir. Z am an d ak i b u g eriy e ve ile riy e
d o ru u u ta m o la ra k k u d o la n k l n y a p m a s n a izin v e rile n t r d e b ir
e y d ir. M ercein k u v v eti ve k o n u m la n d a h i k u d o la n k b i im in d e a n la
la b ilir. M ercek k o n u m u n u eld e etm ek z e re C y a y n m n o k ta s n a y e rle ti-
rilm i b ir a y n a d n n . M ercek (p o zitif b ir m ercek) delie ilik in , b u a y
n a d a C 'de y a n s tla n g r n t n n DB a lg la y c sn a o d a k la n a c a b i im d e
y e rle tirilir. E lb e tte C 'de gerek b ir ay n a y o k tu r f a k a t k u d o la n k b a la n t
la r b ir a y n a d a y a n s tlm g ib i d a v r a n r f a k a t u z a y d a o ld u u k a d a r z a
m a n d a d a y a n s tlr.123111
O k u ru n b u deneyi z o rla m a b u lm a s d u ru m u sz k o n u s u y s a b u n u n g e r
ek b ir e tk i o ld u u n u ak e k ild e b e lirtm e liy im . Bu d u ru m , M a ry la n d 'd e -
ki B a ltim o re n iv e rsite si'n d e g e r e k le tirile n d e n e y le rle 18 b a a r l b i im
d e d o ru la n m tr. E n iyi e k ild e k u d o la n k b i im in d e a n la la b ile c e k p a-
ra m e trik a a d n m de i e re n ilg ili b a k a c a pek ok d en e y de g e r
e k le tirild i.19
te ta r a f ta n ekil 2 3 .9 a 'd a g ste rile n g enel b i im li d u ru m "e sa se n k u
a n tu m m e k an ik sel" o la ra k d e e rle n d irile b ilir. C 'de k la sik p a r a c k la r u y
g u n y n le rd e iftle r h a lin d e , k rm a k ta n a y r o la ra k b a s it e f rla ta n b ir a y
g t d n le b ile c e i i in b e n z e r s o n u la r eld e e d ile b ilir. B unu, ekil
2 2 .6 'd a g ste rilm i o la n E litz u r-V a id m a n d z e n e in in (y atay b i im d e
y a n s tla n ) g e li tirilm i b ir b i im in i k u lla n a ra k iy ile tire b iliriz ; bkz. ekil
23.9b. A rtk b ir se fe rd e y a ln z c a b ir fo to n sz k o n u su d u r. O, fo to g ra fik B
le v h a s n d a y a ln z c a , g iriim fo to n la ilg ili a lte r n a tif ro ta C 'd ek i d eli i k a
rd z a m a n yok o ld u u n d a k a y d e d ile b ilir.
im di, d a h a nce ele a ln a n S tap p ve H a rd y rn e k le rin d e k in e b e n z e r
o la a n b ir EPR e tk isin e y e n id e n b a k a lm . K u an tu m R ile m in in o la a n u y
g u la m a s n d a , i e risin d e h e r b iri u z a y z a m a n b o y u n c a b e lirli b ir t d e e rin e
k a r lk g elip p a ra le l z a m a n d ilim le ri sa la y a n t za m a n k o o r d in a tla rn n

[23.11] Kudolanklk ya da b u n u n d ndaki fikirleri ku llan arak b u n u n d aha tam b ir akla-


m asn v ereb ilir m isiniz bakn.
s Bkz. Shih vd., 1995.
b u lu n d u u b e lirli b ir re fe ra n s s is te m i d n le b ilir. N o rm al y n te m , b ir
EPR iftin in b ir y esi l ld n d e d i e rin in d u ru m u n u n , d a h a so n ra k i
b ir l m n d o la n k b ir d u ru m y e rin e (d olanm am ) in d irg e n m i b ir d u
ru m d a g r lece i e k ild e in d irg e n d i iy le ilg ili (greliliki olm ayan) b a k
a sn b e n im se m e k tir. Bu t r b ir a k la m a rn e in , b a n a a it b e lirli EPR
rn e k le rin d e k u lla n la b ilir. G n ee gre d u ra a n b ir re f e r a n s e r e v e sin
deki b a k a sn d a n , l m ilk o la ra k g er ek le en in , T ita n 'd a k i m e sle k
ta m o ld u u n u ve o n u n b e n im b u r a d a , d n y a d a k i l m m d e n b ir 15 d a
k ik a k a d a r nce lm y a p t n v a rsa y a lm . yleyse b u ta b lo d a d u ru m
in d irg e y e n m e sle k ta m n l m d r ve b u n u n a r d n d a n b en , d o la n m a
m d u ru m d a k i b ir p a r a c k z e rin d e l m g e r e k le tiririm . B u n u n y e ri
ne fa k a t t m d u ru m u n , T ita n 'd a k i m e s le k ta m d a n b a n a d o ru o la n g en el
y n d e b y k b ir h z la (diyelim ki ^c) yol a lm a k ta o la n b ir O g zlem c isin in
p e rs p e k tifin d e n a k la n d n d n e b iliriz . O 'n u n b a k a s n d a n EPR
ifti z e rin d e , b u y o lla d u ru m u in d irg e y e re k lm y a p a n ilk k ii b en
o lu rk e n in d irg e n m i d o la n m a m d u ru m u len k ii m e sle k ta m o lu r (e
kil 23.10) (bkz. 18.3, ekil 18.5b). B al o la s lk la r h e r b i im d e a y n d r f a
k a t O, "gereklie" ilik in b e n ve m e sle k ta m n d a h a n ce d en sa h ip o ld u
u m u z ta b lo d a n fa rk l b ir ta b lo y a sa h ip olur. R 'yi gerel b ir ile m o la ra k
d n rs e k zel g relilik ilk e siy le elik i i in d e g r n r z n k d u r u
m u n in d irg e n m e sin i etk ile y en in h a n g im iz o ld u u ve in d irg e n m e s o n ra s
in d irg e n m i d u ru m u h a n g im iz in gzlem led i iy le ilg ili o la ra k u y u m a y a n
iki b a k sz k o n u su d u r.

e k il 2 3 .10 G relilik v e d u r u m in d irg e m e n in


n e s n e lli i a r a s n d a e lik i? D n y a ve T ita n 'd a k i
a lg la y c la r ve T ita n a d n y a d a n d a h a y a k n b ir
k a y n a n b u lu n d u u b ir EPR o la y n a ili k in
u z a y z a m a n d iy a g ra m . G n ee g re d u ra a n
o la n e y le m s iz b ir e r e v e d e k i p e r s p e k tifte n ilk
o la ra k T ita n 'd a k i a lg la y c (B'de) k a y d e d e r ve
b u e za m a n l b i im d e d n y a d a k i (B ) d u r u m u
in d irg er. Y a ln zc a b u n d a n so n r a d n y a ze rin d e
(A'da) a r tk k a r tr lm a m o la n b ir d u r u m u n
a lg la n (T ita n 'd a k i A 'ile e z a m a n l olarak) s z
k o n u s u olur. B u n u n la b ir lik te T ita n 'd a n d n y a
y a d o ru o ld u k a y k s e k h z d a y o lc u lu k e d e n b ir
O g z le m c is in e g re a lg la m a ilk o la ra k d n y a d a
(A da, O n u n ''eim li" e z a m a n iz g ile r i u y a rn ca
T ita n 'd a k i A " i l e e za m a n l olarak) o rta y a k a r
ve T ita n in d irg e n m i d o la n m a m d u r u m u (B'de
d n y a ze rin d e k i B " ile e z a m a n l olarak) eld e
eder.
B u ra d a n EPR e tk ile rin in , g r n te k i n e d e n se l o lm a y a n d o a la rn a
k a r n , b ir a lc n n v e ric id e n u z a y s a l a y rlm a s n d a k i d a v ra n n e tk ile y e
b ilece i d n le b ile n s r a d a n b ilg iy i, n e d e n se l o lm a y a n b ir b i im d e a k
ta rm a k z e re d o la y sz o la ra k k u lla n la m a d s o n u c u n u k a ra b iliriz . e
ris in d e ilk o la ra k "alm a o la y "n m o rta y a k t b ir re fe ra n s e rev esi h e r
z a m a n s e ile b ilir ve s o n r a s n d a "verici" incelem ek z e re y a ln z c a in d ir
g en m i d u ru m a sa h ip o lu r. B u n d a n s o n ra s , d o la n k l n b ir sin y a lle ilg ili
o la ra k k u lla n lm a s i in "ok ge" o lu r n k o z a te n d u ru m in d irg e n m e si
ta r a f n d a n yok e d ilm i tir.
Bu k o n u la r h a k k n d a k i k u d o la n k p e r s p e k tif n e d ir? 20 B kz. 30.3. Bu
ta b lo d a , l m le rd e n b ir is in i (benim ya d a m e sle k ta m n ) in d irg e m e y i e t
k ile r ve d i e rin iy s e (m e le k ta m m ya d a benim ) in d irg e n m i d u ru m u l
e r b i im d e d n m e k d o ru d e ild ir, tk i l m o lay d a b irb irin e g re
e it k o n u m d a d r ve k u d o la n k l , ik is in i b irb iriy le ilik ile n d ire re k b u iki
o lay a r a s n d a b ir b a la n t s a la r b i im d e d n r z . H an g i o la y n d i e ri
n in n c e sin d e o la ra k g r ld fa rk etm ez n k k u d o la n k lk g em ie
y a y lr b i im d e d n ld g ib i e it o la ra k gelecee y a y lr b i im d e de
d n l r. B ilgiyi d o la y sz b i im d e ta m a y e tis in d e n y o k su n o la ra k ku-
d o la n k lk g relilik i n e d e n se lli in n o rm a l k s tla m a la r n a sa y g du y m az.
O y a ln z c a fa rk l l m s o n u la rn n b a l o la s lk la r z e rin d e k i s n r l
lk la r etk ile r.
K u d o lan klk, b u t r k a fa k a r tr c k u a n tu m d en e y le riy le ilg ili "an lam
o lu tu rm a k " ta k u lla n l b ir fik ir o lsa d a ne b u g r le rin n e k a d a r ile ri
ta n a b ile c e in d e n n e de k u d o la n k lk e tk ile rin in ne is a b e tle b e tim le n e b i-
le ce in d en em inim . K u d o lan k lk fik ri k u a n tu m l m k o n u su n u k e s in
lik le z m lem ez fa k a t b iz e k c k de o lsa b ir e y s y l y o rsa b u , R 'n in
U 'd an d e v ra la c a k o u lla r z e rin e d ir. Bu k o n u 29 ve 30. b l m le rd e , ze l
likle 30 .1 2 'de d a h a a y rn tl o la ra k in celen ecek f a k a t z ih n im d e k u d o la -
n k l n b u n d a k i ta m ro l h l y e te rin c e ak deil. D ah a u m u t v eric i b ir
b a la n t b u rg a k u ra m n a ilik in fik irle rin b a z la ry la o la n b a la n td r.
B u n la r 3 3 .2'de k sa c a incelenecek.

Kr. A haronov ve Vaidm an, 2001; C ram er, 1988; C osta de Beauregard, 1995; ve W erbos ve
D olm atova, 2000.
DRAC ELEKTRONU VE KARI-PARACIKLAR

24.1 Kuantum kuram ve grelilik arasndaki gerilim


2 3 .1 0 'd ak i d e e rle n d irm e le r h e n z y a ln z c a k u a n tu m m e k a n i in in ilk e le
ri ve g re lili in k ile r a r a s n d a k i ilik iy le ilg ili d e rin k o n u la rd a n b a z la rn a
d e in m ey e b a la d . A sln d a n cek i b l m d e k u a n tu m k u ra m n n i le d i
i a y r n tl y n te m i su n a rk e n , E in s te in ve M inkovvski'nin b ize z a m a n ve
u z a y n k a rlk l b a ll z e rin e re tti i (17. b l m d e a k la n d zere)
n em li d e rs le ri gz a r d e d e r g r n e n so n d erece g relilik i o lm a y an b ir
b a k a s b en im se d im . S ta n d a rt y a k la m z a m a n n u z a y d a n fa rk l b i im
d e ele a ln d b ir "gereklik ta b lo su " n u b e n im se r. 22. b l m n b a la r n d a
b e lirtild i i ze re te k b ir d s a l za m a n k o o rd in a t m e v c u ttu r f a k a t h e r p a r
a c n k en d in e a it k m eyi g ere k tird i i pek ok u z a m sa l k o o rd in a t sz k o
n u s u d u r. Bu a s im e tri g en ellik le, y a ln z c a d a h a ta m b ir g relilik i d zen e
y a p la n b ir y ak la k lk ta h m in i o la n g relilik i o lm a y a n k u a n tu m k u ra m
n n "geici" b ir zelli i o la ra k d e e rle n d irilir. Bu ve b u n u izley en iki b
l m d e k u a n tu m k u ra m n n ilk e le rin i zel g re lili in k ile rle cid d i b i im d e
b ir a ra y a g etirm ey e a l t m z d a o rta y a k an d e rin k o n u la ra ta n k lk e t
m eye b a la y a c a z . (E in ste in 'n , k tle e k im ve u z a y z a m a n e rilik le rin in
d e ta b lo y a d a h il e d ild i i g e n e l g relili iy le o la n d a h a h r s l b irlik epeyce
d a h a fa z la b ir e y g e re k tirir ve h en z a ra y a ilik in en u m u t v eric i izg i
le r z e rin e b ir fik ir b irli i sz k o n u su d e ild ir. Bu iz g ile rin b a z la rn a 28.
b l m d e ve 30 ile 33. b l m le r a r a s n d a yneleceim .)
K u an tu m k u ra m y la zel g re lili in b irle m e s i so n u c u o rta y a k an k u
ra m n y a ln z c a k u a n tu m p a r a c k la rn a ilik in b ir k u ra m o lm ay p ay n z a
m a n d a k u a n tu m a la n la r n a ili k in b ir k u ra m o lu u , b u b irle m e n in b e lirli
b ir ze lli id ir. B u n a ilik in n e d e n , g relili in g n d em e g e tirilm e sin in , te
kil p a r a c k la rn d a h a fa z la k o ru n m a y p k e n d i k a r -p a r a c k la n y la b a
la n tl o la ra k y a ra tlp yok ed ile b ilm e sin i im a etm esi gere iy le z e tle n e
b ilir. Bu y o ru m b ir m ik ta r a k la m a g e re k tirir. G reliliki b ir k u a n tu m k u
r a m n d a " k a r -p a r a c k la ra " n i in gerek d u y u lu r? K a r -p a r a c k la rn
v a rl b iz i n i in p a r a c k la ra ilik in b ir k u a n tu m k u ra m n d a n a la n la ra
ilik in b ir k u a n tu m k u ra m n a y n eltir? Bu b l m b y k o ra n d a b u iki s o
r u y u f a k a t zellikle ilk in i D ira c 'n e le k tro n la ra ilik in m a te m a tik s e l t a
n m la m a y a d a ir m th i n g r le rin e zel a tf ta b u lu n a ra k y a n tla m a y
a m a la r.
K u an tu m a la n k u ra m n n k e n d isi 26. b l m d e ta rt la c a k ve zel g re
lilik ve k u a n tu m k u ra m a ra s n d a k i, p a r a c k fizii k o n u su n u g it g id e d a
h a a y rn tl m a te m a tik se l d ze n e y n le n d ire n y ay g n g e rilim in b ir k s m
n a gz atac a z . K endim izi u z u n ve etk ile y ici b ir y o lc u lu k i in a y a rtlm
o la ra k b u la ca z. G erilim 25. b l m d e ta r t la n p a r a c k fizi in e ilik in
s ta n d a r t m o d e lle b irlik te u y g u n b i im d e z m le n eb ild i in d e so n u ta k i
k u ra m n g zlem e d a y a l gerek le so n d erece d ik k a t ekici b ir u y u m a sa h ip
o ld u u g r l r.
Y ine de p ek ok b a k m d a n b u g e rilim o ld u u g ib i k a ld ve h i b ir za m a n
ta m o la ra k z m len m ed i. A kas k u a n tu m a la n k u ra m (en a z n d a n b u
k u ra m a ilik in b ild i im iz n em siz o lm a y an ta m o la ra k a n la m l rn e k le rin
o u n d a) m a te m a tik s e l o la ra k tu ta r s z d r ve h e s a b a d a y a l a n la m l i le m
le r su n m a k i in e itli "hileler" gerek ir. Bu h ile le rin y aln zc a, b iz e b elk i de
d e rin b ir sev iy ed e te m eld en a tla m o la b ile n m a te m a tik se l b ir y a p i in
d e ile riy e d o ru a r a k sa k ile rle m e o la n a s u n a n a k k a p a tc ile m le r
m i o ld u u y o k sa a s ln d a D oann k e n d isin e ilik in h ak ik i a n la m la r a sa h ip
d e rin g er ek le ri m i y a n s tt n b ilm ek o ld u k a h a s s a s b ir d e e rle n d irm e
k o n u su d u r. T em el fizik tek i g n ce l ile rlem e g iri im le rin in ou a s ln d a b u
"h ileler"in p ek o u n u n te m el o ld u u n u k a b u l eder. Bu b l m d e v e s o n r a
k ile rd e b u t r zekice d z e n le rle ilg ili e itli rn e k le r greceiz. B u n la rn
b a z la r g er ek te n D oann b a z s r la rn a y d n la tr g r n r. te ta r a f ta n
e lb e tte D o ann, d i e r b a z la rn a o ld u k a az se m p a ti d u y d u u a a k a
b ilir!

24.2 Kar-paracklar niin kuantum alanlarn ima eder?


G reliliki b ir k u a n tu m k u ra m n d a k i k a r - p a r a c k la r a ili k in k u ra m
sa l b e k le n ti D o an n a rtk gzlem lem e y o lu y la iyice d e ste k le n e n gerek g i
z e m le rin d e n b ir is in i a y d n la tm g r n r. K a r -p a r a c k la r i in k u ra m
sa l n e d e n le re ili k in b ir eyi d a h a so n ra b u b l m d e zellik le 2 4 .8 'd e g
receiz. im d ilik b u k o n u y a y n elm ek y e rin e ilgiyi s tte o rta y a k o n m u
o la n ik i s o ru d a n k in cisiy le s n rla y a lm : k a r - p a r a c k la r n v a rl b iz i
n i in p a r a c k la r a ilik in b ir k u a n tu m k u ra m n d a n u z a k la trp a la n la ra
ili k in b ir k u a n tu m k u ra m n a y n eltir? im dilik y a ln z c a h e r tip te k i p a r
a c a ili k in b ir k a r - p a r a c k b u lu n d u u n u k a b u l ed elim v e b u k ay d a
d e e r g er e in so n u la rn k ab u lle n m e y e a lalm .
B ir k a r - p a r a c n k ilit zellii (en a z n d a n k tle y e sa h ip b ir p a r a
c n k a r-p a r a c ), p a r a c k ve k a r - p a r a c n b ir a ra y a g eleb ilm esi
ve b irle ik k tle le ri E in s te in 'n E = m c 2's i u y a rn c a enerjiy e e v rilm i o l
m ak ze re b ir b ir le r in i yok e d e b ilm e sid ir; d i e r ta r a f ta n u y g u n b i im d e k i
k k b ir a la n d a y e re lle m i b ir s is te m iine y e te rli en erji s u n u lu r s a b u
d u ru m d a b u en e rjin in k en d i k a r - p a r a c y la b irlik te b ir p a r a c k y a r a t
m a y a h iz m e t e d e b ilm e sin e ilik in b y k b ir o la slk o rta y a k ar. Bu n e
d en le k a r - p a r a c k la r n re tim in e ili k in b u p o ta n siy e lle b irlik te h e r z a
m a n g it g ide d a h a fa z la p a r a c n , h e r p a r a c k k e n d i k a r -p a r a c y la
b irlik te g r n m e k zere, ta b lo y a g irm e o la sl sz k o n u su d u r. Bylece
g relilik i k u ram m z k e sin lik le n e y a ln z c a te k il p a r a c k la ra ili k in ne
d e h e rh a n g i s a b it sa y d a k i p a r a c k la r a ilik in b ir k u ra m o la b ilir. (Kuan
tu m k u ra m n d a , zellikle 25 ve 26. b l m le rd e g rece im iz ze re, b ir e
y in o lm a s n a ilik in p o ta n s iy e l sz k o n u su y sa , rn. sa y sz p a r a c k /k a r-
- p a r a c k iftin in re tim i, b u d u ru m d a b u p o ta n siy e l o la slk a s ln d a
k u a n tu m d u ru m u n a k e n d i k a tk s n y ap a r.) Bu y z d e n g relilik i p a r a
c k la ra ili k in b ir k u ra m la o rta y a k m a g iriim in d e k ii, s n rs z s a y d a
p a r a c k y a ra tm a k la ilg ili p o ta n s iy e l b u lu n a n b ir k u ra m s u n m a y a z o rla
n r.
Bu b iz i b l m le r 2 1 -2 4 'e ilik in e rev e n in d n a k a rr f a k a t 26. b
l m d e a la n la ra ilik in k u a n tu m k u ra m n n b u t r d a v r a n a n a s l o la n ak
s a la d n greceiz. A sln d a g en el b ir b a k a s u y a rn c a b y le si b ir
k u ra m d a k i n c lle r k u a n tu m a la n la r o la ra k k a b u l e d ilir, p a r a c k la rn
k e n d ile ri y a ln z c a "a la n u y a rm la r" o la ra k o rta y a kar. Y ine d e b u n u n
k u a n tu m a la n k u ra m n g zd en g e irm en in te k y o lu o lm a d n b u la ca z.
25 ve 26. b l m le rd e ynelece im iz F ey n m a n g ra fik y a k la m n d a , a s ln d a
s n rs z sa y d a p a r a c n y a r a tla b ild i i ya d a yok e d ile b ild i i k u a n tu m
a la n k u ra m n o lu tu rm a y a y n elen te m e l ile m le rle ilg ili g l b ir " p a r
a ck b en z eri" p e rs p e k tif b u lu n u r.
H a s s a s b ir g relilik i k u a n tu m k u ra m n n b ir zellii o la ra k p a r a c k
y a r a tm n n te m e lin d e y a ta n n e d e n le ri b ir m ik ta r a y r n tla n d rm a k a k la
y c o lu r. im dilik h l k a r - p a r a c k la r n v a r o ld u u n u v arsa y y o ru m .
E sa s e n p a r a c k y a ra tm b e k le n tis in in n e d e n i E in s te in 'n n l E=
m c2's in e d a y a n r. T em elde en erji (c2 k u lla n lm a k ta o la n en erji v e m a d d e
b irim le ri a r a s n d a y a ln z c a b ir "d n m sa b iti" olm ak zere) m a d d ey le
d e i tirile b ilird ir. Y eterli en e rji b u lu n d u u n d a b ir p a r a c n k tle s i b u
e n e rjid e n y a ra tla b ilir.
e k il 24.1 B ir p a r a c k v e ona
a it k a r -p a r a c k e n e r jid e n y a
ra tla b ilir. P a ra c n k o r u n m u
o la n to p la m sa l k u a n tu m
s a y la r n n t m , b u n icelikle-
rin y a r a tm i le m in d e k o r u n d u
u n u g a r a n ti e tm e k ze re k a r -
p a r a c k i in ia r e t d e itirir.

B u n u n la b irlik te p a r a c k k tle s i re tm e a ra la rn a sa h ip o lm ak k e n
d ili in d e n p a r a c n k e n d isin i c a n la n d rm a y a y e te rli d e ild ir. E le k trik
y k (ya d a b a k a eyler, rn. b a ry o n says) gibi, fiziki b ir ile m d e d e i
m e y e tis in e sa h ip o la ra k g r lm e y en k o r u n a n (toplam sal) e itli k u a n tu m
s a y la r o la slk la m e v c u ttu r. rnein y k l b ir p a r a c s a f en e rjid en
b a s it b i im d e c a n la n d rm a k y k k o ru n u m u n u n (ve ay n s k o ru n a n d i e r
n ic e lik le r i in de g e e rlid ir, rn b a ry o n sa y s, vb) b ir ih la lin i g ste rir. B u
n u n la b irlik te h e r t r p a r a c k i in o n a k a rlk gelen, k e n d isiy le ilg ili o la
ra k to p la m s a l h e r k u a n tu m s a y s n n i a re tin in te r s ev rild i i b ir k a r -
p a r a c n b u lu n d u u v a rsa y m y la b irlik te , b ir p a r a c k k en d i k a r - p a r-
ac y la b irlik te s a f en e rjid en y a r a tla b ilir (bkz. ekil 24.1). Bu ilem d e k i
t m to p la m s a l k u a n tu m s a y la r k o ru n u r.
K a r -p a r a c n d u ra a n k tle si te ta r a f ta n (d u ra an k tle to p la m
sa l o lm a m a k zere) o rijin a l p a r a c n k iy le a y n d r. Bu ile m d e h em p a r
ac h em de o n a a it k a r - p a r a c y a ra tm a k z e re y e te rli enerjiye, en
a z n d a n p a r a c n k e n d isin e ilik in d u ra a n k tle /e n e rjin in k in in iki k a t
n a g erek d u y arz . D ier ta r a f ta n v e rili tip te b ir p a r a c k k e n d i k a r - p a r-
ac tip in d e k i d i e r b ir p a r a c a r a s tla r s a b u d u ru m d a b u n la rn b ir b ir
le rin i en erji a a k a ra ra k yok e tm eleri o la sd r. Yine, en erji te k il p a r a
c n d u ra a n k tle /e n e rjis in in en az iki k a t olm ak z o ru n d a d r. Y a ratm a
ya yok etm e ile m le rin in h e r ik is in d e de enerji b u d e e rd en fa z la o la b ilir
n k p a r a c k ve k a r - p a r a c m g reli h a re k e t i in d e o lm a la r o la s d r
ve b u h a re k e tte to p la m a eklenecek b ir enerji, k in e tik enerji, b u lu n a c a k tr.
H er iki o la y d a d a k a r - p a r a c k la r n v a rl n n a s ln d a b izi, b l m le r 2 1 -
2 3 'te a k la n d zere, te k il p a r a c k la ra ilik in k u a n tu m k u ra m n d a n
u z a k la m a y a z o rla d n g r r z .
24.3 Kuantum mekaniinde enerji pozitiflii
im di so n u o la ra k b iz i, g relilik i b ir k u a n tu m k u ra m n d a k i k a r -
p a r a c k la ra ilik in g erek lili e y n le n d ire n y o la dn elim . K u an tu m k u r a
m n a ilik in ereveyi n ce k in e g re b ir e k ild e d a h a d e rin b ir p e rs p e k tif
le in c elem ey e gerek d u y ac a z. lk o la ra k S c h r d in g e r d en k le m in in tem el
b i im in i an m sa y alm :
dxp

K u an tu m sis te m im iz in e n e jisiy le ilg ili o la ra k b e lirli b ir E d e e rin e sa h ip


o lm a s n a g ere k d u y d u u m u z u d n e lim ; b ylece />, E z d e ereiy le b ir
lik te b ir e n e rji z d u r u m u o lu r, d i e r b ir d e y ile (Jf s is te m in to p la m e n e r
jis in i ta n m la y a n ilem c i o lm a k zere)

Hxp = Ep

ifa d e s in e g erek d u y arz . K u an tu m m e k a n ik se l R ile m i u y a rn c a (22.1, 5)


b u t r b ir \p d u ru m u , b ir s is te m z e rin d e ona, k a r l n d a "E" b e lirli y a
n tn ald m z, "en erjin n edir?" s o ru s u n u so ra n b ir l m g e r e k le tirm i
o lm a m z so n u c u o rta y a k ar. B ylece S c h r d in g e r d en k lem i b ize
d\p

ifa d e s in i v e rir. Bu d en k lem in z m leri, C t'd e n b a m sz o lm ak ze re (di


e r b ir d ey ile y a ln z c a u z a m s a l d e ik e n le rin k a rm a k b ir fo n k siy o n u ),

ip = Ce~m / h
b i im in e s a h ip tir .12411
u h a ld e , E en erji d e e rin in p o z itif b ir sa y o lm a s n em lid ir. N e g a tif
en erji d u ru m la r k u a n tu m m e k a n i in d e p ek ok seb ep n e d e n iy le "kt h a
b e r d i r (v arlk la r fe la k e t d o u ra n k a r a rs z lk la r a 1 yol a ar).12421 A sln d a E
e n e rjisi p o z itif o ld u u n d a t 'ye ili k in ste k i (e-lBt/ ft'deki) iE /h k a ts a y s
i'n in n e g a t if b ir k a td r. 9 .5 'te n b u d o ad a k i \p(t) fo n k s iy o n la r y a d a b u

f [24.1] B unun gerekten b ir zm olduunu snayn.


1 F elaketten teknik olarak, enerji n eg atif olabilen sa b it b ir E deerinden byk anlam na ge
len "alttan snrl" denen ey olduunda kanlr. Bylesi b ir durum da enerjiyi, H am iltona
E0 ekleyerek "yeniden n o rm alle tirebiliriz. Bylece sonutaki eneji z deerlerinin tm
a rtk p o zitif olacaktr.
[24.2] H am iltona b ir K sa b iti eklem enin niin b a s it olarak, S chrdinger denklem ine a it tm
zm lerin ayn katsay y la arp lm as etkisine sahip olduunu aklayn. Bu katsayy b u
lun. Bu, ku an tu m dinam iini byk lde etkiler mi? Bir kuantum sistem ine ilikin ktle-
ekim sel etkiyle ilgilendiim izi d n n . Bu koullarda, niin enerjiyi bu yolla b asite "ye
n id en norm alletir"em eyiz?
t r fo n k siy o n la ra ilik in izg isel b irle im le r (bir m ik ta r k a fa k a r tr c b i
im de) p o z i t i f fr e k a n s ta d r d en ir.
A yrca 9.3 'te, b ir f ( x ) fo n k siy o n u n u a k o la ra k t m y le fa rk l b ir b i
im d e, d i e r b ir d ey ile R ie m a n n k re s in e ilik in g eo m etri b i im in d e ,
k e n d i p o z itif ve n e g a tif fre k a n s k s m la rn a b ld m z a n m sa y n .2
O ra d a b u n u s a f m a te m a ti in z a r if b ir p a r a s o la ra k ele a lm tk . G erel
izgi R iem a n n k re s in in e k v a to ru e tra fn d a b ir kez d o la n m b i im d e d
n le b ilir. f fo n k siy o n u n u n p o z itif fre k a n s l ksm , h o lo m o rfik o la ra k
(bkz. 7.1), g n ey y a rk re y e u z a tla n k sm o la ra k a n la lrk e n b e n z e r e
k ild e n e g a tif fre k a n s l k sm kuzey y a rk re y e u z a tla n k sm o la ra k a n la
lm a k ta y d . im d iy se b u k a v ra m n b y k n em in e ilik in d ik k a t ekici
b ir f i z i k i n e d e n e u la m olduk. H e rh a n g i zg v en li b ir d a lg a fo n k siy o n u ,
k e n d is in in en erjiy e a it b ir z d u ru m o lm a s g ere k m ese de, en erji z d u
ru m la rn n d o ru sa l b ir b irle im i b i im in d e ifa d e e d ile b ilir o lm a k z o ru n
d a d r ve h e r en erji z de eri p o z itif olm ak d u ru m u n d a d r. Bu n e d e n le g
v en li h e rh a n g i b ir d a lg a fo n k siy o n u n u n za m a n b a m ll a s ln d a b u y a
a m s a l n em d ek i p o z itif fre k a n s ze lli in e sa h ip olm ak z o ru n d a d r. B ana
yle g eliy o r ki, b ir ta ra fta k i te m el b ir fizik i g ere k lilik le d i e r ta r a f ta k i k
b ir m a te m a tik s e l zellik a r a s n d a k i b u d ik k a t ekici ilik i, ok y n l m a
te m a tik se l fik irle rle gerek e v re n im iz in i ile y ii a r a s n d a k i d e rin , in c e
lik li ve a s ln d a gizem li ili k in in m th i b ir rn e id ir.
G reliliki o lm a y a n k u a n tu m m e k a n i in d e p o z itif fre k a n s l o lm ay a
ili k in b u g ere k lilik , H a m ilto n n k la sik e n e rjile rin p o z itif o ld u u m a k u l
b ir fizik i p ro b le m d e n k a y n a k la n m a s k o u lu y la , k u ra m n d o al b ir zellii
o la ra k o to m a tik b i im d e o rta y a k m a e ilim in d e d ir. rnein, g relilik i
o lm a y an p. (pozitif) k tle li te k il b ir s e rb e s t (spinsiz) p a r a c k d u ru m u n d a
J f = p 2/2 u H a m ilto n n a (20.2, 21.2'yi an m sa y n ) sa h ip o lu ru z, p 2 ifa d e si
ve b u r a d a n h a re k e tle K H a m ilto n m n k e n d isi "p o z itif b e lirli"3 o la ra k a d
la n d r la n e y d ir (13.8, 9). K lasik o la ra k b u , p 2 b ir k a re le r to p la m o ld u
u i in o rta y a k a r ve b u n e g a tif olam az: p 2 = p p = ( p j 2 + (p2) 2 + (p3) 2.
K u an tu m m e k a n ik se l o la ra k , V = ( d /d x 1, d / d x 2, d / d x 3') olm ak ze re, p 'n in
y e rin i iftV'yla d e itirm e k z o ru n d a y z ve a r tk "p o z itif b elirli" sa v (nor
m a lle e b ilir d u ru m la rla ilg ili o la ra k , d i e r b ir d ey ile u y g u n b ir H H ilb e rt
u z a y n n e le m a n la r iin) V2 ile m c isin e ilik in z deerlere a it o lu r ve
b u n la r y in e e s a s o la ra k k la sik d u ru m d a k i ay n se b e p te n k a y n a k l n e g a tif
o la m az .12431,4

2 O rada / ' n in tekil o lm as olas olduundan, oo nok tasn n ele alm yla ilgili b ir incelik sz
konu su d u r. 9.7'deki hiperfonksiyonel ele al uygundur; bkz. Bailey,1982.
3 Akas, srekli z deer spek trum u sfra gidip onu ierdiinden, po zitif y ar belirli dem e
liyiz.
24.4 Greliliki enerji denklemindeki zorluklar
im di g reliliki b ir k u a n tu m p a r a c n ele alalm . Bu d u ru m d a H a
m il to n en erjiy le ilg ili p 2/ 2u deil fa k a t g relilik i

[(c 2n ) 2 -I- c 2p 2]z

ifa d e s in d e n elde ed ilir. Bu ifad e , p a r tk p a r a c n d u ra a n k tle s i o lm ak


ze re, d o la y sz b i im d e 1 8 .7 'd ek i (c 2p ) 2 = E 2 c 2p 2 ifa d e s in d e n g elir. Bu
ifa d e n in p ek de p 2/ 2\ g ib i g r n m e d i i k a y g sn ta y a n o k u y u cu a l t r
ma [18.201'ye b a v u rm a ld r. O b iz e g relilik i ifa d e m iz in , [(c2/)2 +
c 2p 2] i/2,n in b ir s l se ri a lm n d a n , E in s te in 'n n l E = m c2's in i b ir ilk
te rim o la ra k g n d em e a ld n syler. Bu te rim p a r a c n d u ra a n k tle
s in d e n g elen e n e ji k a tk s d r ve p a r a c n h a re k e tin e ilik in k in e tik e n e r
jiy e ek tir. k in c i te rim b iz e a s ln d a Nevvtonc p 2/2 u (kinetik enerji) H am il-
to n n v erir.
Bu y o lla o k u ru n g relilik i H a m ilto n seim im ize ilik in g v en i ta z e le
n ir! Y ine de H a m ilto n m z la ilg ili o la ra k b u gerek s l se ri ifa d e s in i k u l
la n m a g iri im i, zellikle p 2 > fi 2 o ld u u n d a k la s ik s e rin in y a k n s a m a m a s
n e d e n iy le p h e siz k u lla n s z o lu r. B u n a ra m e n [(c2p ) 2 + c 2p 2]1/ 2 if a d e
s in d e k i k are k k n (yarm s) k e n d isin e a it d e rin z o rlu k la r p o z itif f re k a n s
g e re k lili in i k o ru m a k la ilik ili o la ra k g e tird i in i greceiz. B u n u n la ilg ili
n em li b ir eyi a n la m a y a a la lm .
ifa d e le rim iz i g ere k siz e k ild e d o ld u rm a k ta n k a n m a k z e re k h z
n n b ir o ld u u ,
c = 1,

o ld u u b irim e dneceim ve b y le ce a r tk g relilik i H a m ilto n m z (d u ra


a n en e rjiy i iererek)

H = (a2 + p 2) 2

o lacak . K u an tu m m e k an i in d e p 2'n in g e r e k te n ik in c i d erece k sm i t re v


ile m c isi ft2V2 o ld u u n u ak lm z d a tu tm a k zo ru n d a y z, b y lece b ir k sm i
t re v ile m c isin in k are k k o la n (j 2h 2V 2)1/2 ifa d e sin e g e r e k te n tu ta r l

d u ru m u n a ilikin, A = 2^fC2E olm ak zere, - V 2xp = Afrye sahip olduum uzu dorulayarak,
i4'nn n o rm alleeb ilir b ir d u ru m iin po zitif olm as gerektiini gsterm ek zere / t/V2t/;d3x =
/ VpV\l>3x Green teoremim kullann. (Dier ta ra fta n p o zitif A iin Vzp = Aty'ye ilikin,
\\p\\ n o rm u n u n so n lu kalaca ve dilersek ||^r|| = 1 biim inde norm alletirebileceim iz ekil
de so n su za doru uygun biim de azalarak kaybolan pek ok zm b ulunduu asln d a do
rudur.) D sal kalk l s n tem el teorem inden, Green teorem inin n asl t retild i in i gsterin.
4 K uantum m ekanii uygulam alaryla ilgili bkz. Shankar, 1994. Genel b ir ta rt m a iin bkz.
Arfken ve W eber, 2000.
b ir a n la m a ta m a m z g e re k irs e d ik k a te d e e r b ir m a te m a tik s e l g elik in li e
gerek d u y ac a z. (Zorluun f a rk n a v a rm a k z e re rn e in , - / ( l d 2/d x 2)
g ib i b ir eye b ir a n la m y k lem ey e a ln .)12441
Bu k a re k k l ifa d e d e ok d a h a cid d i b ir z o rlu k m e v c u ttu r n k o ak
b ir ia r e t b u la n k l i erir. K lasik fiz ik te b u t r e y le r b iz i k a y g la n d r
m az n k ele a ln a n n ic e lik le r gerel d e e rli o la a n f o n k s iy o n la rd r ve
p o z itif d e e rleri n e g a tif o la n la rd a n a y r tu ta b ile c e im iz i d n e b iliriz .
B u n a k a r n b u , k u a n tu m m e k a n i in d e o k a d a r d a kolay d e ild ir. B u n u n
n e d e n in in b ir p a r a s k u a n tu m d a lg a fo n k siy o n la rn n k a rm a k o b n a s ve
k a rm a k sa y l b ir ifad e y e ilik in iki k are k k n , e v re n se l o la ra k u y g u n
b ir b i im d e d e rli to p lu e k ild e " p o z itif' ve " n e g a tif'e a y rlm a e ilim in d e
o lm a m a s d r (5.4). Bu, k u a n tu m m e k a n i in in k a rm a k fo n k s iy o n la r z e
rin e etk iy en ile m c ile rle ilg ile n m e si gere iy le b a la n tl o la ra k ele a ln
m a ld r ve karek k b e n z e ri ifa d e le r b a s it e k ild e y a ln z c a "p o z itif k k n
aln" d em ekle zlem eyen te m e l a n la m b u la n k lk la rn a yol a a b ilir.
Bu z o rlu u ifad e e tm e n in b a k a b ir yo lu d a h a m e v c u ttu r. K u an tu m
m e k an i in d e, fiziki b ir d u ru m d a "olabilecek" p ek ok o la s e y in h e p s in in
k u a n tu m d u ru m u n a k a tk d a b u lu n a b ile c e i ve b ylece b u a lte r n a tif le r in
t m n n o la n ey h e r n ey se o n u n z e rin d e b ir etkiye s a h ip o la ca gz
n n d e b u lu n d u ru lm a ld r. K arekk b e n z e ri b ir ey sz k o n u su o ld u u n d a
iki k k n h e r b iri b ir "olaslk" o la ra k h e s a b a k a tlm a ld r, b ylece "fiziki
o lm a y a n n e g a tif b ir enerji" b ile "fiziki b ir o laslk " o la ra k gz n n e a ln
m ak z o ru n d a olur. Bu t r b ir n e g a tif en erji d u ru m u n a ili k in p o ta n siy e l
m e v c u t o lu r olm az p o z itif en e rjid e n n e g a tife , fe la k e t g e tire n b ir k a r a r s z l
a y ol a a b ile n k e n d ili in d e n b ir g eie ilik in o la b ilirlik a a k ar. G
re lilik i o lm a y an s e rb e s t b ir p a r a c k d u ru m u n d a n e g a tif en erji o la s l y
la ilg ili b u s o ru n a sa h ip olm ay z n k p o z itif b e lirli p 2/ 2u n ic e li i b u
k u lla n s z k arekke sa h ip d e ild ir. B u n u n la b irlik te (j 2 + p 2)1?2 g re lilik
i ifa d e si, n o rm a ld e n e g a tif k a re k k le rd e n k u rtu lm a k z e re ak b ir i le
m e s a h ip o lm am am z a n la m n d a d a h a s o ru n lu d u r.
T ekil b ir s e rb e s t p a r a c k (ya da e tk ile im li o lm a y an b y le si b ir p a r a
ck sistem i) d u ru m u n d a b u n u n a s ln d a gerek b ir z o rlu a n e d e n o lm ad
a a k a r n k ilgiyi, ta m d a 21.5'te ele a ln m o la n s e rb e s t S ch r d in -
g e r d en k lem in in p o z itif en erji d zlem d a lg a s o n u la rn a ilik in s t s te
b in m e le re sn rla y a b iliriz ve n e g a tif en erji d u r u m la rn a h i b ir g ei sz
k o n u s u olm az. B u n u n la b irlik te etk ile im le rin v a rl n d a a r tk d u ru m b u
d e ild ir. S a b it b ir e le k tro m a n y e tik a r d a la n a la n n d a k i te k il b ir g relilik i

US [24.4] F ourier d nm lerini (9.4) ya da sl serileri ya da kon t r in teg ralleri ya da baka


h e r neyse k u llan arak baz nerilerde bulunun.
y k l p a r a c k i in b ile d a lg a fo n k siy o n u , gen eld e, p o z itif fre k a n s l o lm a
y a ilik in k o u lu s rd re m e z . B u rad a , k u a n tu m m e k an i i ilk e le riy le gre-
lili in k ile r a r a s n d a k i g e rilim i a lg la m a y a b a la rz .
2 4 .8 'd e g rece im iz z e re b y k fizik i P a u l D irac b u b e lirli g erilim i
z m lem ek ze re b ir yol b u ld u . B ir ilk ad m o la ra k , b e la l k are k k n s
te s in d e n m th i ve b e k le n m e d ik b ir b i im d e g elen u s ta c a y a p lm ve d e
rin le m e sin e k a v ra y l b ir n erm ey i, e le k tro n la ilg ili u an k i n l d en k le
m in i, o rta y a koydu. S o n ra sn d a b u , n e g a tif e n e rjile rin elen ip e tk ile rin in
k o rk u tu c u b ir n g r , k a r - p a r a c k la n n v a rl , ta r a f n d a n s tle n ild i i
so n d erece o rijin a l b ir b a k a s n a yol a t. T m b u n la r a n la m a k zere,
k are k k n k e n d isin d e n k a y n a k la n d g relilik k u ra m n a ilik in te m el
zelli e g eri dnelim .

24.5 d/dt'nn deimez olmay


G reliliki d u ru m d a k i (j 2 + p 2)1/2 H a m ilto n n b en im se m e y e ili k in
b e lirg in g e re k sin im im iz in a ltn d a y a ta n n e d e n i a n m sa y a lm . Sonu o la
ra k b u , g re lilik te d /d t, z a m a n ve u z a y n a y r a y r deil f a k a t b irle ik b ir
"u z ay zam an "a ili k in b e lirli g r n m le r b i im in d e ele a ln m a s n e d e n iy le
d e im ez b ir e y d e ilk en S c h r d in g e r d en k le m in in d /d t ile m c isin d e n
(d i er b ir d ey ile "z am an a gre d e iim oran") y a r a rla n m a s g er e in d e n
k a y n a k la n r. Bu n e d e n le d / d t 'yi te m el b ir ey o la ra k d e e rle n d irm e k "g
re lilik le ilg ili o la ra k deim ez" d e ild ir. u h a ld e 2 1 .3 'te g rd m z
z e re S c h r d in g e r d e n k le m in d e k i d /d t, s ta n d a r t pa u z a y z a m a n 4 -m o m e n -
tu m la r m m (dier b ir d ey ile E e n e rjisi ve p 3 -m o m e n tu m u n u n ) y e rin in
k e n d isi a ra c l y la ih d /d x a t r e v ile m c ile riy le (dier b ir d ey ile E e n e rji
si ih d /d t'y le ve p iftV'yla) d e itirild i i g en el "k u a n tiz a sy o n h ile si"n d en
gelir. Bylece d / d t 'y e ili k in "grelilik i d eim ez o lm a y " e n e rjin in d e
im ez o lm a y y la y a k n d a n ilg ilid ir. U zay ve z a m a n n g relilik k u ra m y
la k a r m h a le g elm e sin e b e n z e r b i im d e en erji v e m o m e n tu m d a
(18.7'de g rd m z zere) k a r m h a le gelir.
A yrca E in s te in 'n E = m c 2's in in (c = 1 u z la s y la b irlik te) b iz e e n e rji
n in k tle ve k tle n in en erji o ld u u n u s y le d i in i a n m sa y n ; b y lece k tle
d e "d e im ez d e il"d ir. B u n u n la b irlik te b u , b ir p a r a c n k e n d isin e ik in
o lm a y a n f a k a t o p a r a c n h z n p a y la m a s gerek m ey en b ir re fe ra n s
e rev e sin d e l lm k tle o la n m to p la m s a l k tle k a v ra m y la (enerji
m o m e n tu m 4v e k t r n e ili k in z a m a n b ileen i) ilg ilid ir. P a r a c k h z ne
k a d a r b y k se "a lg lan an " b u k tle o k a d a r b y k t r (a sln d a b u m 'n in
d e im e z b ir n ic elik o lu u n u n n ed e n id ir). B ir p a r a c a ili k in n d u ra a n
k tle s i d e im e z d ir f a k a t d u ra a n k tle y e ilik in te h lik e , to p la m s a l o lm a
y ve p a r a c k d n m le rin d e k o ru n m a y n e d e n iy le b ir H a m ilto n a
e itle n e c e k b ir e y le ilg ili z a y f b ir se im y a p m a sd r. D ah a s n, e n e ji ve
m o m e n tu m lu b ir ifa d e n in k are k k o la ra k , d i e r b ir d ey ile (c = 1 alarak )
d a h a n ce sa h ip o ld u u m u z k tle /e n e rjiy e , m = E ( = J f) , ili k in k arek k
ifa d e sin i, m = (n 2 + p 2) 1/2, y e n id e n ifa d e eden

H2 = pap a = m 2 p 2, d i e r b ir d ey ile fi = (m 2 + p 2y
ile v erilir.
Y ine de b ir S ch r d in g er tip li d en k lem d e d e im ez o lm a y an m en erji b i
le e n i y e rin e b u d e im ez n d u ra a n e n e rjisin i ya d a fi 2 k a re s in i k u lla n m a
fik riy le o y n a y a b iliriz . K areli d u ra a n enerjiye u y g u la n a n k u a n tiz a s y o n h i
lesi, n 2 = m 2 p 2, b iz e M inkovvskici (t , x , y , z ) k o o rd in a tla rn d a

ile m c isiy le 5 (ift)2 a rp m n s u n a r. B u n a d a lg a ilem cisi y a d a D 'A le m b e rt


ilem cisi d e n ir ve a s ln d a d e im ez b ir a n la m a s a h ip tir. ( ( d/ dx) 2' nm ik in
ci t re v ile m c isi d 2/ d x 2 a n la m n a g eld i in i an m sa y n .) G elen ek sel S ch r
d in g e r d en k lem i b u ilem c iy i d o la y sz b i im d e ie k o m a m z a (S ch r d in
g e r d en k lem in in ( d / d t ) 2 ik in ci d ere cey e deil d / d t b irin c i d ere cey e gerek
d u y m a sn a ilik in s tte b e lirtile n n e d e n le rd e n kaynakl) iz in v e rm e m e s in e
ra m e n y in e de (ift)20 0 = fi2p ik in c i d ere ce d e n k le m in in ((ift)2Q k u a n ti
za sy o n h ile si y o lu y la ji2'd e n elde ed ilm ek ve d en k lem d ek i / a s ln d a d u r a
a n k tle oZmak zere) g relilik i b ir p a r a c a ili k in b ir d a lg a d en k lem i
o la ra k a n la m a sa h ip o lm a s g e re k ti in i b ek ley e b iliriz . Bu d en k lem ,
M = n /f o lm a k zere
( + M 2)xp = 0

b i im in d e y e n id e n y a z la b ilir ve a s ln d a o g relilik i k u a n tu m k u ra m n d a
n em e s a h ip tir . im d ilerd e b u d en k lem sk lk la , b u g relilik le ilg ili o la ra k
d e im ez d en k lem i u a n d a d a h a n l o la n "S ch r d in g e r d en k lem i"n i
(21.3'te a k la n d zere)6 b ile o rta y a k o y m a d an nce ilk o la ra k Schr-
d in g e r'in k e n d is in in ile ri s rd g r lm e sin e ra m e n , "K lein-G ordon
den k lem i" o la ra k an lr.

5 Baz in sa n la r b u ilem ciyi ters ia retle ta n m la rla r nk genellikle b u rad a kullandm


+ ------- yerine + + + im zasn benim serler.
6 Bkz. Pais, 1986; Miller, 2003; Dirac, 1983. Schrdinger'in gdleri hem estetik hem de erotik
olm u olabilir]
M o d e m k u a n tu m a la n k u ra m b a la m n d a , k tle y e s a h ip s p in s iz p a r
a c k la r, zellikle m e z o n la r (p io n la r y a d a k a o n la r t r n d e k i a r a k tle
p a r a c k la r) o la ra k a d la n d r la n p a r a c k la r a k la m a k z e re u y g u n b i
im d e y o ru m la n d ta k tir d e K lein -G o rd o n d en k lem i k u lla n la b ilir. B u
n u n la b irlik te b u y o ru m k u a n tu m a la n k u ra m n a ilik in , D irac 1928'de
e le k tro n la ilg ili o ld u k a fa rk l g r n te k i d e n k lem in i ile ri s rd n d e il
kel b ir fo rm a sa h ip b u lu n a n t m y a p y a gerek d u y a r. D irac, d a lg a i
le m c isin d e sa h ip o ld u u z a m a n t re v in in , (S ch r d in g er d e n k le m in d e g
r n d gibi) ( d /d t )2 ik in c i d ere ce b i im i y e rin e d /d t b irin c i d e re c e b i i
m in d e g r n d b ir d en k lem y a r a rn a ta rt m t. N e d e n le ri s tte b e lir
tile n le rle ilg iliy d i f a k a t o d a h a b e lirg in o la ra k , b ir p a r a c n d a lg a fo n k
siy o n u n u n , p a r a c se ili h e rh a n g i b ir y e rd e b u lm a y a ili k in o la slk y o
u n lu u y la ilg ili b ir ifa d e sa la m a k z o ru n d a o lm a s g ere k lili in d e n y o la
k a ra k te m ellen d i. Bu, n ite l o la ra k b u o la sl n a s la n e g a tif h a le g elem e
y ecei e k ild e p o z itif b e lirli o lm a s g ere k en g relilik i o lm a y a n s ta n d a r t
k u a n tu m m e k an i in e (21.9) ili k in 'V'ye b en z er. E n e rjin in p o z itif b e lirli
o lm a sn a ili k in g ere k lilik le p ek de ay n d e ild ir f a k a t te m e l o la ra k e it
n em d ek i b t n le y ic i b ir g e re k lilik tir.7

24.6 Dalga ilem cisinin Clifford-Dirac karekk


G relili in ta le p le riy le k e n d is in in b irin c i d ere c e d e n b ir d / d t 'y e o la n
a n la lr g ere k sin im i a r a s n d a k i g r n te z m s z k a r tl a ilik in u s
ta ii ve o la a n s t k a v ra y l zm y o lu y la D irac, [ ] d a lg a ile m c is in in
k are k k n g relilik i o la ra k d eim ez, k u rn a z c a b ir y o lla a k b i im d e
a la ra k d /d t b a k m n d a n b irin c e d ere celi b ir d en k lem b u lm a y b a a rd . B u
n u d e im e li o lm a y an b e lirli ek n ic e lik le rin ile ri s r lm e s in e iz in v e re re k
y a p t. B ylesi n ic e lik le r k u a n tu m m e k a n i in d e m e ru d u r n k b u n la r
d a lg a fo n k siy o n u z e rin e etk iy en , o rijin a l o la ra k 21 .2 'd e k a r la t m z
d e im e li o lm a y an k o n u m ve m o m e n tu m ile m c ile ri b i im in d e k i izg isel
ile m c ile r o la ra k ele a ln m a ld r. K sa s re i in d e g rece im iz z e re d ik
k a t ekici o la n ey, D ira c 'n k e n d in i ile ri s rm e y e z o rla n r h is s e tti i d e
im e li o lm a y an b u ile m c ile rin d o a n n ou te m e l fe rm iy o n la rn n , d i
e r b ir d e y ile D irac z a m a n n d a b ilin e n e le k tro n la r ve p r o to n la rn ve im
d i b ilin e n n tro n la r, m o n la r, k u a r k la r ve d i e r p ek ok s p in li p a r a c k
la rn , fizik i s p in s e rb e s tlik d e re c e s in i a k la m a sd r.

7 Bu iki gereklilik birbiriyle, 25.4'te greceim iz CPT teorem ine ilikin k a n tla rn tem el b ile
en leri b iim inde birleir.
G erekte d e im e li o lm a y an "spin" n ic e lik le rin i b u lu rk e n D irac
1 1 .5 'te k a r la t m z C lifford c e b irin i (bir rneini) y en id e n k e fe tti. Ne
VVilliam K ingdon C liffo rd 'u n ilk a l m a la rn d a n n e de C liffo rd 'u n (1877)
ve h a t ta o n d a n nce H a m ilto n 'u n b u ce b ire a it e le m a n la rn , [ ] d a lg a i
le m cisi b o y u tu n 4 ve im z a n n H----------o ld u u g en e lle n m i L ap lace i le m
c isin in b e lirli b ir t r olm ak ze re, L ap lace ile m c ile rin in "k a re k k n a l
m ak" i in k u lla n la b ild ik le rin i o k ta n fa rk e ttik le rin d e n h a b e r d a r g r
n r. A sln d a C liffo rd 'u n k e n d is in in de b ild i i g ib i VVilliam Rovvan H am il-
to n 1840 d o la y la rn d a o la a n 3 -b o y u tlu b ir L ap lace ile m c isin e a it k are -
k k n , d rd e y le rin k u lla n lm a sy la elde e d ile b ild i in i g s te rm i ti (bkz.
11.1):8

C liffo rd 'u n ile m i b u n u y k se k b o y u tla ra g en e lle d i.9 Belki de D irac 'n ,


C liffo rd 'u n y a rm y z y ld a n fa z la z a m a n nceki k e ifle rin d e n h a b e rs iz o l
m a s a r tc d e ild ir n k b u a l m a 1 9 20'lerde p ek ok c e b ir u z m a n
ta r a f n d a n b ile b ilin ir d eildi. D irac C liffo rd c e b irin i d a h a n ce d en b iliy o r
o lsa y d b ile b u , b y le si k a v ra m la rn s p in h a lin d e k i b ir e le k tro n u n k u an -
tu m m e k an i i i in nem in i, b u fizik i k a v ra y ta b a a t ve b ek len m e d ik b ir
g e liim i o lu tu rm a k zere, gerek k lm a y a ilik in grkem i k a ra rtm a z d .
D ira c 'n d u ru m u n d a , a s ln d a k a re k k a ln m a s g erek en ey, M in-
kovvskici g eo m etriy le ilg ili 4 ^ b o y u tlu (Lorentzci) L ap lace ile m c isi o la n

d a lg a ile m c isid ir. yleyse

y l = . r = -1 .Y = .yf = -
ifa d e le rin i sa la y a n "L orentzci" Yo>--->Y3 C lifford c e b iri e le m a n la rn k u l
la n rz . S ta n d a rt b ir (+ + ... + im zal) C liffo rd ce b irin d e b u k a re le rin h e r b i
ri -1 o lu r. B u ra d a i a re tle rle ilg ili o la ra k , u z a m sa l y 'la r n k e n d isi y o lu y la
o rijin a l n e g a tif C lifford k a re le rin i e lin d e b u lu n d u rd u u , s ta n d a r t fiz ik i
n in u z la s o la ra k g r n e n ey i iz liy o ru m .10 B u n u n la b irlik te z a m a n s a l y 0
p o z itif b ir k are y e s a h ip tir. D ira c 'n C liffo rd c e b irin in "L orentzci" o lm a s

8 Bu "karekk" fikirleriyle ilgili b ir kaynak olarak bkz. T rautm an, 1997.


9 Clifford, 1882, s. 778-815; genel b ir uygulam a iin ayrca bkz. L ounesto, 2001.
10 Bu u zla o laan m atem atiki uzlasyla deiiklik gsterir; bkz. Harvey, 1990;B udinich ve
T rau tm an , 1988; L ounesto, 2001; L aw son ve M ichelson, 1990; P enrose ve R indler, 1986,Ek.
Uzayzam an iin b u rad ak i gibi H--------- im zas benim senirse genel b ir Clifford cebirine ili
kin tan m lay c denklem YiYj YjYi = ~ 2 g tj olur.
b u a n la m d a d r. F ark l y 'la r i in C liffo rd 'u n k a r-d e im e lili i h l geer-
lid ir (11.5):
YYj = -Y jY (i * )-

D ira c 'n y a r a rla n d k ilit gerek, d a lg a ile m c isin in b u C liffo rd e le m a n la


rn n y a rd m y la ta n m la n a n b irin c i d ere c e d e n b ir ile m c in in k a re s i o lm a
s d r:12451
= Y od/dt - y 1d /d x - y - J I d y - y 3d /d z ) 2.

B u n u d a h a zl b i im d e y = (y, y 2<K3) l e b irlik te v e k t r n o ta s y o n u n d a

= Yod/dt y V)2

o la ra k y a d a h l d a h a k sa c a ,

3 = y 0d /d t y V

= y ad /d x a

n ic eli i (y a = g abYb'yle b irlik te) D ira c ilem cisi o la ra k a d la n d rm a k zere,

= a2
o la ra k y a z a b iliriz . Bu k u lla n l "eik izgi" n o ta s y o n u R ic h a rd F ey n m a n
ta r a f n d a n ile ri s r ld . D ah a g enel o la ra k b ir Aa v e k t r

A = yaAa

C liffo rd -D irac c e b ir elem a n ta r a f n d a n g ste rile b ilir.

24.7 Dirac denklemi


im d i ( [ ] + M2)/> = 0 "d a lg a denklem i"m ize dnelim . 9 D irac i le m c isi
n i k u lla n a ra k b u den k lem d e g r n e n [ ] + M 2 n ic e li in i a rtk a rp a n la rn a ,
M = n /h o lm ak zere, a y ra b iliriz :

+ M :2 = 2 + M2
= ( + i M ) ( 8 - i M ) .

E le k tro n la ilg ili D irac d en k lem i yleyse ( + \M)p = 0, d i e r b ir d ey ile

dip = iMp

y a d a ft'yi n d u ra a n k tle s i b i im in d e y azp y e n id e n ie k o a ra k

fdp = ipp
b i im in d e y a z lr. stte k i a r p a n la ra a y rm a d a n a k tr ki b u d en k lem g e
e rli o ld u u n d a ( [] + M2)j/i = 0 d a lg a den k lem i de g e erlid ir. (Ayrca b u
( - iM)/> = 0 "k a r-D ira c denklem i" i in de f a k a t n e g a tif - h M k tle li b ir
p a r a c k la ilg ili s ta n d a r t u z la y la , g eerlidir.) Bu n e d e n le s tte k i D irac
d e n k lem in i sa la y a n d a lg a fo n k siy o n la r a y rc a hM d u ra a n k tle li g re li
liki p a r a c k la ra h k m e d en "d a lg a den k lem i"n i de sa la m a k z o ru n d a d r.
D irac d en k lem i d a lg a d en k lem i z e rin d e n d /d t b a k m n d a n b irin c i d e
re c e li o lm a y a ilik in b ir a v a n ta ja s a h ip tir. A sln d a D irac d en k lem i b ir
S c h r d in g e r den k lem i b i im in d e , ifty0y V + y0n b ir H a m ilto n ile m c isi ro l
o y n am ak zere,
dip
ift = (i h y0y V + y 0/j.)p

o la ra k y en id e n y a z la b ilir.12461 d /d t ile m c isin in se ilip a y rlm a s e lb e tte


g relilik i o la ra k d eim ez d e ild ir f a k a t t m p = -iM p D irac d en k lem i
g relilik i o la ra k d e im e zd ir. (Bunu grm ek ze re C liffo rd c e b iriy le Lo-
re n tz d n m le ri a r a s n d a k i etk ile im in d ik k a tli b ir in c e le m e sin e g erek
d u y u lu r.)12471 B u n d an , v e k t r/te n s r a n a liz in in (12 ve 14. b l m ler) s ta n
d a r t y a p s d n d a b u lu n a n g relilik i o la ra k d eim ez k a v ra m la rn v a r
o ld u u n u ren m ek z a m a n n fiz ik ile rin d e nem li b ir s a rs n t y a r a tt. Di-
r a c 'n etk in b i im d e n ay a k o ld u u ey im d i s p in r a n a liz i,11 z a m a n n
g elen e k sel v e k t r/te n s r a n a liz in in ok te sin e g id e n b ir k a lk l s o la ra k
b ilin e n y en i b ir g l fo rm a liz m d i.
G reliliki d e im ezli i elim izd e tu ta r k e n b u k u lla n s z k arek k e ili
k in d ik k a t ekici elem eyle ilg ili dem ek z o ru n d a g r n d m z "bedel"
d e im e li o lm a y an b u tu h a f y 0 C lifford c e b ir e le m a n la rn n o rta y a k
d r. B u n la rn a n la m n ed ir? Bu e y le ri d a lg a fo n k siy o n u z e rin e etk iy en
ile m c ile r o la ra k d n m e k z o ru n d a y z . B ir p a r a c k la ilg ili d a h a nce ele
alm o ld u u m u z (deim eli olm ayan) ko n u m ve m o m e n tu m k u a n tu m d e
ik e n le rin d e n d o la y sz b i im d e k a y n a k la n m a y a n b u b e lirli ile m c ile r y e
n i e y le r o ld u u n d a n , p a r a c m z la ilg ili y en i b ir s e rb e s tlik d e re c e sin e
k a r lk g elm ek (ve o n a b a l o la ra k d av ra n m ak ) z o ru n d a d r. Bu y en i s e r
b e s tlik d e re c e s in in ne g ib i b ir a m ac a h iz m e t e d e b ile ce in i so rm am z g e re
kir. G n m z te rm in o lo jis in in b iz e sa la d k a v ra y la y a n t "sp in r" i s
m in d e g r r z ; y en i s e rb e s tlik d e re c e si e le k tro n u n s p in in in a k la r.12

[24.6] Bunu gsterin.


[24.7] Bunu aklayn. pucu: altrm a [22.18]'i genelleyin.
11 Bkz. Clifford, 1878; C artan, 1966; van der W aerden, 1929; Infield ve van der VVaerden, 1933.
22.8'in 2 -sp in r no tasy o n u n da bu bizi 25.2'de verilecek olan Dirac denklem inin "zik-zak"
biim ine yneltir.
12 "Spinr" terim i ak tr ki Bartel van der VVaerden'e b ir m ektubunda Paul E hrenfest ta ra fn
dan ileri s r lm t r.
1 1.5'te n e d en d i in i a n m sa y a lm : "B ir s p in r, z e rin e C liffo rd c e b iri e le
m a n la rn n ile m c ile r o la ra k etk id i i b ir n e s n e b i im in d e d n le b ilir."
D irac d en k lem in d e C liffo rd e le m a n la r ip d a lg a fo n k siy o n u z e rin e etk ir.
Bu n ed en le, fj'nin k e n d isi b ir s p in r olm ak z o ru n d a d r. O la an sk a le r b ir
d alg a fo n k siy o n u n a ili k in te k il b a ll a ek o la ra k (d o asn k sa s re
iin d e inceleyeceim iz) f a z la d a n s e rb e s tlik d e re c e sin e s a h ip tir v e b u fa z
la d a n s e rb e s tlik d ere c e si a s ln d a e le k tro n u n sp in in i ak lar!
D alga ile m c isin i C liffo rd e le m a n la rn n k u lla n m y o lu y la a r p a n la r
n a a y ra b ilm e m iz le ilg ili o la ra k d em ek z o ru n d a k a ld m z b e d e lin b ize
n e re d e y se in a n lm a z b ir a n la m a s a tn a ld n a rtk g rm ey e b aly o ru z!
Bu b ize e le k tro n u n s p in in i ta m o la ra k v erm ek le k alm az, ay n z a m a n d a
s ta n d a r t te rim i, e le k tro d in a m i i 19.4 ve 2 1 .9 'u n "a y a r re e te le ri''y le 13
u y u m lu b i im d e is a b e tli b ir e k ild e s u n a n te rim , a r d a la n ele k tro m a n y e tik
a la n la b ir etk ile im sa la y a n H a m ilto n a ek led i im izd e D irac e le k tro n u
n u n elec tro m a n y e tik a la n a , e le k tro n u n g relilik i h a re k e tin d e n k a y n a k la
n a n b a z in celik li te rim le r de iererek , y k l e le k tro n u n y a p m a s g ere k ti i
g ib i d o ru b i im d e te p k i v e rd i in i g r r z .
B u n u n la b irlik te e le k tro n u n y k l p a r a c k d a v ra n y a ln z c a d o ru
b i im d e a k lan m az; ek o la ra k D irac ele k tro n u , ok b e lirli b ir m ik ta rd a
m a n y e tik m o m e n te , d i e r b ir d ey ile e e le k tro n u n y k ve x k tle si o l
m ak zere,
ft2e/4/ic

ifa d e sin e , sa h ip o lu u y la u y u m lu o la ra k te p k i v e rir. Bu, D irac e le k tro n u


n u n e le k trik se l o la ra k y k l o lm a s y a n s r a ay n z a m a n d a k u v v eti s tt e
ki d e erle v e rile n m in ik b ir m k n a ts o la ra k d a v ra n d n s y le m e k tir. Di-
r a c 'm e le k tro n u n m a n y e tik m o m e n tin e ili k in b e lirg in d e e ri d ik k a t ekici
b i im d e g zlem lenen gerek de ere y a k la k b in d e b ir d o la y n d a o ld u k a
y ak n b ir y ak la k lk ta h m in id ir. E le k tro n u n m a n y e tik m o m e n tin e ilik in
en iyi a d a s a p ta m a , s tte v e rile n D ira c 'n o rijin a l d e e rin d e n

1,0011596521188...

a rp m s a l k a ts a y s k a d a r fa rk ld r. sttek i is a b e te ilik in b u k k f a r k
llk b ile a rtk , D irac d en k lem in i te m el b ir b ile e n o la ra k k u lla n a n k u a n
tu m e le k tro d in a m i in d e n g elen d ze ltm e e tk ile ri y o lu y la a k la n r. Di-
r a c 'm in c elik li k k dp = Mfi d en k lem in d e D oayla a a k an u y u m
a s ln d a o la a n st d r!

13 Eklenen terim , A = g abAayb ve Aa elektrom anyetik potansiyel olmak zere, tek'dr. Bu, d i
lem cisini d fA'yla deitirm eye k arlk gelir.
24.8 Dirac'n pozitrona giden yolu
H en z h i b ir e k ild e b u h ik y e n in so n u n a gelm edik; d a h a y a ln z c a on a
ili k in en y a ln g irii a k la d m . yleyse D irac d en k lem in in ele k tro n sp i-
n iy le ilg ili m a te m a ti in d e b u lu n a n g r n te k i b ir b o zu k lu k la devam e d e
lim . Bu b e lirg in b o z u k lu k D irac /> s p in r n d e b u lu n m a s g erek en b elli s a
y d a b a m sz b ile e n le ilg ilid ir. sp in li b ir p a r a c k y a ln z c a b a m sz
iki s p in d u ru m u n a sa h ip o ld u u n d a n y ze y se l b i im d e iki b ek ley e b ile cek
k en (bkz. 22.8) D irac t//s in in b a m sz d r t b ile e n e sa h ip o ld u u a a
k ar. Bu s o ru n u b ira z d a h a a y rn tl o la ra k a n la m a y a a lalm .
D ira c 'n k e n d i d en k lem in i y a y m la m a s n d a n {1928'de) y ld a n d a h a
az za m a n nce G eorge U hlenbeck ve S am u el G o u d sm it e le k tro n u n tem el
iki s p in d u ru m u n d a n o lu m u o la n k u a n tu m m e k an ik sel b ir sp in e sa h ip
o lm a s g ere k ti i so n u c u n a u la m la rd . W olfgang P au li 1927'de, d n d r
m e e tk isi a ltn d a k i b u s p in le re ilik in d n m le rin im d ile rd e "P auli
m a tris le ri" o la ra k a d la n d rd m z ey k u lla n la ra k n a s l te m sil ed ild i in i
g ste rd i {bkz. 22.8 ve a y rc a ekil 2 2 .6 'd a a k la n m o la n ^ -s p in li d u
r u m la rla ilg ili R iem a n n k re si ta b lo su ). P a u li m a tr is le ri d e (tem elde b ir i
k a ts a y l d rdeyler), 3 -b o y u tlu d n d rm e g ru b u y la ilg ili C liffo rd ce b ir
e le m a n la rd r.12481
G erekte e le k tro n a ilik in iki s p in d u ru m u y la ilg ili b y k b ir fizik i g e
re k sin im m e v c u ttu r. A sln d a k im y a n n a s l k o n u su , b ild i im iz k a d a ry la ,
b u n a b a ld r. B ir a to m d a , e k ird e i ev reley en e le k tro n la r, ek ird ek e t r a
fn d a "o rb ita lle r" o la ra k b ilin e n b e lirli d u ru m la rd a d nm ey e z o rla n r (bkz.
22.13). P a u li d a rla m a ilk esin ce, h i b ir e le k tro n o rb ita li b ir e le k tro n d a n
fa z la s ta ra fn d a n d o ld u ru la m a z g r n r f a k a t yine de o rb ita lle rd e n h e r
b irin d e ik inci b ir e le k tro n a izin v e rild i in i g r r z . O n larn iftle ri b ir
a r a d a b u lu n a b ilir ve h l d a rla m a ilk e sin i s a la r n k d u ru m la r z
de d e ild ir f a k a t te rs s p in le re s a h ip tir. B u n u n la b irlik te h e rh a n g i b ir or-
b ita ld e ik id e n fa z la elek tro n o lam az n k e le k tro n a ilik in o la ra k y a ln z
ca iki a d e t b a m sz sp in d u ru m u m e v c u tttu r. "K ovalent ba" k im y a sa l
k a v ra m ay n o lguya b a ld r; p a y la lm ik i ele k tro n ay n d u ru m i in d e
b ir a r a d a b u lu n u r g r n r n k s p in le ri te rs tir , bkz. 24.2.
P a u li'n in e le k tro n ta n m , P au li m a tr is le rin in 2 x 2 o lm a s g ere iy le il
gili o la ra k iki b ile e n li b ir ipA = (xp0, xpt ) d en k lem id ir. B u n u n la b irlik te Di-
r a c 'n (Yo>Y>Y2'V 3) C liffo rd e le m a n la rn n C lifford a rp m y a s a la rn

[24.8] Bu yorum u d rdeyler ve 11.5'te aklanan Clifford elem anlar arasn d ak i balantyla
ilikili o larak aklayn.
e k il 2 4 .2 E le k tr o n u n ~
spininin kant, (a) Bir atomda
ayn orbitali iki elektron, daha
fazla deil, doldurabilir. Bu, spin
durumlarnn ters olmasyla ger
ekleir, bylece Pauli darlama
ilkesi inenmemi olur, (b)
Kimyann kovalent ba, iki
ayr atomun orbitallerini payla
(a) (b) an ters spinli bir ift elektron
ierir.

g ste rm ek z e re 4 x 4 m a tris le re gerek d u y d u u n u g r r z .12491 Bu n e d e n le


D irac e le k tro n u b ir "P auli sp in r " n n y a ln z c a iki b ile e n in e s a h ip o lm ak
y erin e , 2 2 .8 'd e a k la n d zere, g relilik i o lm a y an sp in li p a r a c n
sa h ip o ld u u 2 b a m sz s p in d u ru m u n u ta n m la y a n 4 - b ile e n li b ir p a r a
ck tr. A sln d a d a lg a fo n k siy o n u y la ilg ili 4 b ile e n o lm a s n a k a r n D irac
d en k lem in ce a k la n a n b ir p a r a c k la ilg ili o la ra k sp in e a it y a ln z c a 2 b i
le e n m e v c u ttu r. B u n u n n e d e n i m a te m a tik s e l o la ra k, dip = Mi/j D irac
d en k le m in in b irin c i d ere ced e n b ir d en k lem o lm a s ve o n a a it z m u z a y
la rn n ik in c i d ere ced e n ( [ ] + M 2)/> = 0 d a lg a d en k lem in d ek i d u ru m u n
y a ln z c a y a r s k a d a rlk zm ta r a f n d a n k a p s a n m a s g ere iy le y a k n
d a n ilik ilid ir. (Bu den k lem a y rc a M n e g a tif d u ra a n k tle siy le ilg ili Di
ra c d en k lem i o lan 5p = +Mfi "k a r-D ira c " d en k lem in ce de s a la n r. F iziki
o la ra k D irac d en k lem in in z m le rin in b u "say m "14 e le k tro n u n k a r -
p a r a c n n , d i e r b ir d ey ile p o z itro n u n s e rb e s tlik d e re c e s in in de D irac
d e n k le m in in z m le rin d e g iz le n d i in i h e s a b a k a tm a k z o ru n d a d r. B u
n u n la b irlik te D irac d en k lem in in b ile e n le rin d e n ik is in in ele k tro n v e d i e r
ik is in in de p o z itro n la ilgili o ld u u n u d n m e k y a n ltc o lu r. G rece i
m iz z e re i le r b u n d a n ok d a h a n ce lik lid ir.
T em el g rev le rim iz d en b ir is in in , D irac d en k lem in i d e e rle n d irm e m iz
d en s z ed e rsek , S c h r d in g e r d en k lem in e n e g a tif fre k a n sl (d i er b ir d e
y ile n e g a tif enerji) iste n m e y e n z m le rle ilg ili n e y a p m a k g e re k ti in i
g rm ek ti. Y ine de H a m ilto n d a k i k a re kk elem ek ze re t m k u rn a z lk ve
a l k a n l m z a (ya d a D irac'm ) k a r n D irac d en k lem in e ili k in z m le
r in p o z itif f re k a n s l o lm a k la s n rla n m a d o rta y a kar. D ah a n ce ak-

[24.9] 2x2 m atrislerin niin tm k o u lla n salam adn gsterin; b u n u y apan 4x 4 m a trisle
rin in b ir km esini bulun.
14 Greliliki denklem lerle ilgili zm lerin saylm as en kolay biim de 2 -sp in rlerin an alizin
deki tam km eler" yntem iyle gerekletirilir. Bkz. Penrose ve R indler, 1984, s.
(a) 0>)
e k il 24.3 D ira c 'n n e g a tif e n e ji e le k tro n d u r u m u "d en izi"n d e k i "delikler" o la ra k p o zit-
r o n la r. D irac e le k tro n u n n e g a tif e n e rji d u r u m la rn n n e re d e y s e t m n n , P a u li ilk esi b ir
e le k tro n u b u t r b i r d u ru m a d m e k te n k o ru y a ra k , d o lu o ld u u n u ile ri s rd . Ara s ra
d o lu o lm a y a n b u t r d u ru m , b u n e g a tif e n erji d e n iz in d e k i b ir "delik", b y lece p o z itif
en erjiy e sa h ip o la n b i r k a r - e le k tro n (pozitron) o la ra k g r n r, (a) B ylesi b i r deli e d
e n b i r e le k tro n , e le k tro n v e p o z itr o n u n - e le k tro n ve p o z itr o n d a n g elen p o z itif k a tk la r n
to p la m o la n e n e rjin in a a k m a s y la - yok o lm a s b i im in d e y o ru m la n r, (b) T e rs te n ,
D irac d e n iz in e y e te rli e n e ji s a la n m a s b i r e le k tro n p o z itro n ifti r e te b ilir . (R esim ler
y a ln z c a e m a tik tir; g s te rile n k a fe s y a p s D irac d e n iz iy le h e rh a n g i g erek b ir ilik iy e
sa h ip d e ild ir.)

la n a n n ceki g iriim le rd e o ld u u zere, a r d a la n ele k tro m a n y e tik a la n t


r n d e k i e tk ile im le rin v a rl n e g a tif fre k a n s l p a r a la r to p a rla m a k zere
b a la n g o la ra k p o z itif fre k a n s l b ir d a lg a y a seb ep o la c a k tr.
B u n u n la b irlik te D ira c 'm u s ta l b u a a m a d a red d e d ilm e y ec ek ti. N e
g a tif fre k a n s l z m le rin m a te m a tik s e l o la ra k yok ed ilem ey ece in e en
s o n u n d a ik n a o ld u u n d a D irac te m e ld e yle ta r t t. S o n u ta n e g a tif f r e
k a n s l z m le rd e k i te h lik e n e d ir? S o ru n , n e g a tif en erji d u ru m u v a r o ld u
u n d a b ir e le k tro n u n en erji y ay n m y la b y le si b ir d u ru m a d e b ilm e si
ve b u t r sa y sz d u ru m m e v c u ts a bylece, t m e le k tro n la rn h e rh a n g i b ir
s n r o lm a k sz n g id e re k d a h a fa z la en erji y a y n m y la g it g id e d a h a b y k
n e g a tif en e rjid ek i n e g a tif en e rjili d u ru m la ra d t k le ri fe la k e t d o u ra n
b ir k a ra rs z l n sz k o n u su o lm a sd r. Y ine de D ira c 'n g e re k e le n d ird i i
z e re e le k tro n la r P au li ilk e sin i s a la r ve b u t r b ir p a r a c n b ir d u ru m u
d o ld u rm a s , o d u ru m z a te n d o ld u ru lm u s a o la n a k l d e ild ir. B ylece D i
rac , n e g a tif en erji d u ru m la rn n t m n n z a te n do lu o lm a s g ere k ti in e
ilik in a r tc n e risin i su n d u ! Bu d o lu n e g a tif e n e rjili d u ru m d en izi a r
tk "D irac d enizi" o la ra k an ly o r. Bylece D ira c 'n "lgn fikri" u y a rn c a
k a fa m z d a n e g a tif e n e ji d u r u m la rn n a s ln d a d o p d o lu o ld u u n u c a n la n
d rrz ; P a u li ilk e si u y a rn c a b ir e le k tro n i in a rtk b y le si b ir d u ru m iin e
d e b ile c e i h i b ir y e r sz k o n u su d e ild ir.
B u n u n la b irlik te D ira c 'n d a h a ile rik i s o n u la rn c a b a z e n , d o lu o lm a
y a n b irk a n e g a tif en erji d u ru m u v a r o la b ilir. u h a ld e n e o lu r? D ira c 'm
n e g a tif en erji d u ru m la r d e n iz in d e k i b y le si b ir "delik" tp k , e le k trik y k
e le k tro n z e rin d e k i y k n te r s i o la n p o z itif en e rjili (ve b u r a d a n h a re k e tle
p o z itif k tleli) b ir p a r a c k g ib i g r n r. B ylesi b o b ir n e g a tif en erji d u
ru m u a r tk s r a d a n b ir e le k tro n ta r a f n d a n d o ld u ru la b ilir; b y lece e le k t
ro n o d u ru m a enerji y a y n m (n o rm ald e ele k tro m a n y e tik m a b i im in d e ,
d i e r b ir d ey ile fo to n la r) y o lu y la "d "eb ilir. Bu, im d ile rd e b ir p a r a c k
la o n u n k a r - p a r a c n n k a r lk l y ok o lm a y a u ra d n a n la d m z
b i im d e e le k tro n la rn b ir b ir in i yok etm esiy le "delik"te s o n u la n r (ekil
24.3a). te ta r a f ta n b a la n g ta b ir delik v a r o lm a sa f a k a t s is te m e y e te rli
e n e rji g irs e (fo to n lar b i im in d e diyelim ) bylece b ir e le k tro n d eli i te rk e t
m ek ze re n e g a tif en erji d u r u m la rn n b irin d e n k o v u la b ilir (ekil 23.4b).
D irac "delii" a s ln d a e le k tro n u n a r tk p o z itr o n o la ra k a n la n k a r - p a r a -
c d r.
D irac b a la r d a , "deliin", z a m a n n d a p o z itif b ir yke sa h ip k tle li te k
p a r a c k o la ra k b ilin e n p ro to n o la b ile ce in i d n e re k (1929'da) k u ra m
n n e le k tro n la ra ilik in k a r - p a r a c k la r m v a rl n n g rd id d ia s n
d a b u lu n m a k ta d ik k a tliy d i. B u n u n la b irlik te h e r b ir d eli in k tle s in in b ir
p ro to n k tle si y e rin e o n d a n y a k la k 1836 k a t d a h a k k o la n ele k tro n
k tle s in e e it olm ak z o ru n d a o lu u n u n a a k m a s u z u n s rm e d i.15
1931 y ln d a D irac d e lik le rin " k a r -e le k tro n la r" , a rtk p o z itro n d ed i im iz
d a h a n ce b ilin m e y e n p a r a c k la r, o lm a k z o ru n d a o ld u u s o n u c u n a u la
t. D ira c 'n k u ra m s a l n g r s n n e r te s i y l C ari A n d erso n g e r e k te n de
D ira c 'n n g rd ze llik lere sa h ip b ir p a r a c n k e fin i d u y u rd u : ilk
k a r - p a r a c k b u lu n m u tu !

ls Bu alm a Igor Tam m, H erm ann Weyl ve J. R obert O ppenheim er ta ra fn d a n gerekletiril


di; b u n u n gerekesi ark asn d aki b ir rnekle ilgili bkz. O ppenheim er, 1930. P ozitrona giden
yolda bizi olduka sa p tra n baz incelikler sz konusudur; tm b u n la ra ilikin btnlkl,
h a s sa s ve sevim li b ir uygulam a iin bkz. Zee, 2003.
PARACIK FZNN STANDART MODEL

25.1 Modern parack fiziinin kkenleri


E le k tro n la ilg ili D irac d en k lem i fiz ik te p ek ok e k ild e b ir d n m n o k ta s
o lu tu rd u . D irac 1928'de d en k lem in i ile ri s rd n d e b ilim in b ild i i p a r
a c k la r y a ln z c a elek tro n , p ro to n ve fo to n la rd . S e rb e st M ax w ell d e n k
le m le ri fo to n u , 1905'te E in s te in ta ra fn d a n e tk in b i im d e n g r ld
ze re ta n m la r. Bu ilk a lm a , J o r d a n ve P au li 1927'de s e rb e s t fo to n la r
k u a n tiz e o lm u s e rb e s t a la n l M axw ell k u ra m e k lin d e a k la m a k zere
b t n l k l b ir m a te m a tik se l d ze n s u n a n a k a d a r E in ste in , Bose ve d i e r
le ri ta ra fn d a n ad m a d m g e litirild i. D ah a s p ro to n ve ay n z a m a n d a
e le k tro n D irac d en k lem i ta r a f n d a n y e te rin c e iyi b i im d e a k la n m g
r n d . E le k tro n ve p ro to n la rn f o to n la r ta ra fn d a n n a s l etk ile n d i in i
a k la y a n e le k tro m a n y e tik e tk ile im D ira c 'n re e te sin c e , d i e r b ir d ey ile
a y a r fik rin c e (tem el o la ra k 1918'de W eyl ta ra fn d a n su n u la n ; bkz. 19.4)
m k em m el e k ild e ele a ln d . F o to n la rla e tk ile e n e le k tro n la ra (ya d a p r o
to n la r) ilik in b t n l k l b ir k u ra m fo rm la sy o n u n a (dier b ir d ey ile ku-
a n tu m elek tro d in a m i i) g iri 1927'de D irac ta r a f n d a n o k ta n y a p lm t.1
B ylece te m el a ra la r, D o ann b ilin e n t m p a r a c k la rn n a k la m a sy la
ilg ili o la ra k , en b e lirg in e tk ile im le riy le az ya d a ok b irb iriy le u y u m lu
g r n y o rd u .
Y ine de z a m a n n ou fizik isi b u n u n k sa y o ld a n "h e r ey in k u ra m "n a
yol a a c a n d n e c e k k a d a r a p ta l d e ild i. nk o n la r, n e e k ird e i b ir
a r a d a tu tm a y a g erekli, im d i g l k u v v e tle r ded i im iz, k u v v e tle rin n e de
r a d y o a k tif b o z u n u m d a n so ru m lu , z a y f k u v v e tle r ded i im iz, m e k a n iz m a
la rn d a h a b a k a te m el g e lim e le r o lm a k sz n b a d a trla b ile c e in in far-
k m d a la rd . Y aln zca e le k tro m a n y e tik o la ra k e tk ile e n D irac ta rz n d a k i
p ro to n ve e le k tro n la r a to m la rn e k ird e i de k a p s a y a ra k te k b ile e n le ri o l
sa y d , b u d u ru m d a (hidrojen e k ird e in i o lu tu ra n te k il p ro to n d n d ak i)

' Bkz. Pais, 1986, s. 334 ve 356, d ip n o tlar 25, 26.


s r a d a n t m e k ird e k le r p o z itif y k le rin e le k tro s ta tik itm e s in in b y k l
n e d e n iy le b ird e n b ire d a lrd . yleyse a s ln d a e k ird e k te y r rl k te
ok b y k b ir ekim e tk isin e k a r lk g elen b ilin m e y e n b a k a b ir ey o l
m a k zo ru n d a d r! 1932'de Chadvvick n tro n u k e fe tti ve s o n u ta , d a h a n
c e le ri ek ird e e ilik in p o p le r o la n p ro to n /e le k tro n m o d e lin in , h em p r o
to n h em de n tr o n la rn v a r o ld u u ve e k ird e i ye in b ir p r o to n n tro n e t
k ile im in in b ir a r a d a tu ttu u b ir m o d e lle d e itirilm e k z o ru n d a o ld u u
a n la ld . Y ine de h l z a m a n n a n la y n d a ek sik o la n e y in t m b u g
l k u v v et d e ild i. U ra n y u m ra d y o a k tiv ite s i H en ri B e cq u e re l'in 1896 'd ak i
g z le m le rin d e n b e ri b ilin iy o rd u ve h a t ta b u n u n g l ve ele k tro m a n y e tik
e tk ile im d e n fa rk l o la ra k , z a y f k uvvet, so n u c u o ld u u k a n tla n d . B ir
n tro n b ile k e n d i h a lin e b r a k ld n d a y a k la k b ir on d a k ik a lk b ir z a
m a n d ilim in d e r a d y o a k tif p a r a la n m a y a b o y u n eer. R a d y o a k tiv ite n in g i
zem li r n le rin d e n b iri, P a u li ta r a f n d a n 1929 d o la y la rn d a d en em e n ite
li in d e b ir h ip o te z o la ra k ile ri s r le n f a k a t 1956'ya dek d o ru d a n g z
le m len m ey en , ele gem ez n trin o y d u . S onu o la ra k fiz ik ile ri k in ci D nya
S a v a n n s o n la rn a d o ru ve o n u n s o n u la r z e rin d e n a l lm a d k b ir k
t n ve etkiye k a v u tu ra n ey ra d y o a k tiv ite a lm a sy d ... .
P a r a c k fizi in e ilik in b u b a la n g n ite li in d e k i k a v ra y la ilg ili
e y le r 20. y z y ln te b irlik d ilim in d e o ld u u n d a n ep eyce ileriy e g itti.
21. y z y la g eld i im izd e p a r a c k fiz i in in s ta n d a r t m o d e li o la ra k b ilin e n
ok d a h a ta m b ir ta b lo eld e ed ild i. Bu m o d e l b ilin e n p a r a c k la rn ok g e
n i b ir d iz isiy le ilg ili g zlem len e n d a v r a n la rn n e re d e y se t m y le u y u m
i in d e g r n r. F oton, elek tro n , p ro to n , p o z itro n , n tro n ve n trin o p ek
ok d i e r n trin o , m on, (1934'te Y ukaw a ta r a f n d a n etk in b i im d e n g
r lm ) p io n , kao n , la m b d a ve sig m a p a r a c k la r ve m k em m el b i im d e
n g r lm om ega ek si p a r a c y la b irle m i tir. K a r -p ro to n 1955'te ve
k a r - n tr o n 1956'da d o ru d a n g zlem len d i. K u ark la r, g lu o n la r ve W ve Z
b o z o n la r o la ra k b ilin e n y en i t r d e p a r a c k la r m e v c u ttu r; v a r lk la r a
b u c a k k ay b o ld u u i in a s la gzlem len m ey ip y a ln z c a "re z o n a n s la r" o la ra k
a n lm a e ilim in d e o la n b ir y n p a r a c k sz k o n u su d u r. a d a k u ra m n
fo rm a liz m i a y rc a "san al" p a r a c k la r o la ra k a d la n d r la n g eici v a r lk la r
ve a y rc a d o la y sz g zlem len e b ilirli e d a h a d a u z a k olup "h a y aletle r" o la
ra k b ilin e n n ic e lik le r ta le p eder. B e lirli k u ra m s a l m o d e lle r ta r a f n d a n n e
rile n , h e n z g zlen m em i f a k a t h i b ir e k ild e k a b u l e d ilm i p a r a c k fiz i
in in g en el y a p m a ilik in a n la tm la r o lm a y an a r tc s a y d a p a r a c k
m e v c u ttu r; "X -bozonlar", "ak siy o n lar", "fo tin o lar", "sk u a rk la r", "gluino-
lar", "m an y e tik te k k u tu p la r" , "d ila to n la r", vb. A yrca v a rl o v ey a b u b i
im d e (belki de te k il b ir p a r a c k o la ra k deil) g n m z p a r a c k fizi i
i in te m e l o lan , k en d isiy le ilg ili H iggs a la n h e r p a r a c n k tle s in d e n so
ru m lu tu tu la n , y az m a a n n d a h l g zlem len m em i o lan , b u u lu H iggs
p a r a c sz k o n u su d u r.

25.2 Elektrona ilikin zikzak tablo


Bu b l m d e g n m z p a r a c k fiz i in in s ta n d a r t m o d e lin e ilik in , on a
ilik in k e n d i b e lirli y a k la m m y e r y e r b ir m ik ta r " s ta n d a r t d " o la ra k
d e e rle n d irilse de, k sa b ir k la v u z su n a c a m . D irac d en k lem in i 22.8'de
k s a c a s u n u lm u o la n " 2 -s p in r n o ta sy o n u " b i im in d e y e n id e n in c ele y e
rek h a fif e s ta n d a r t o lm a y an b ir y o lla b a la y a lm . Y u k ard a, 2 4 .8 'd e b e
lirtild i i ze re, ^ -s p in li b ir p a r a c a ilik in "P auli sp in r " a k la m a s 2 -
b ile e n li b ir pA n ic e li id ir. (B ileen ler tpQ ve //d ir.) 22.8 u y a rn c a g re li
lii ele a lrk e n a y rc a a p re in d is li ifa d e le re de, a p re li in d is le r
a p re li o lm a y a n in d is le re k a rm a k elem e u y g u la n a ra k eld e ed ilm ek z e
re, g erek d u y arz , ip D irac s p in r n n ,2 s tte ifa d e e d ild i i ze re, k e n d is i
n e a it 4 k a rm a k b ile e n le, b iri a p re li ve d i e ri a p re siz in d is li b ir aA ve
/?, 2 - s p in r ifti o la ra k g ste rile b ild i i o rta y a k ar:3

= ( * & ,)
B ylece D irac denklem i, h e r b iri d i e ri iin , ik isi a r a s n d a k i e tk ile im in
k u v v e tin i ta n m la y a n b ir 2~1/2M "b a la m sa b iti" y le b irlik te , b ir "kaynak"
e k lin d e d a v ra n a n b u iki 2 - s p in r e le tire n b ir d en k lem b i im in d e y a z
la b ilir:
V$,aA = 2 -^ 2 Mfig,, = 2~V 2MaAl.

Vg, ve VA ile m c ile ri y a ln z c a s r a d a n V g ra d y a n ile m c isin e ilik in 2 -s p i-


n r te le m e sid ir. T m b u in d is le r, 2-1/ 2'le r ve b u d en k le m le rin k e sin b i
im le riy le ilg ili k a y g la n m a y n . O n lar b u ra d a , D irac d e n k le m in in 2 - s p i
n r a n a liz in in g enel y a p s i in e y a ln z c a n a s l g e tirile b ile c e in i b e lirtm e k
i in su n u y o ru m . Bu g e r e k le ti in d e D irac d e n k le m in in d o a s n a ilik in
b a z y en i k a v ra y la r a a k a r.4
Bu d en k le m le rin b i im in d e n D irac e le k tro n u n u n aA ve p B, ik i b ile e n in
d en o lu u r b i im d e d n le b ild i in i g r r z . Bu b ile e n le rle ilg ili b ir

2 24.7'de ak lan an Dirac denklem inin b u ra d a verilm i olan 2 -sp in r biim ine n asl u y a rla n
dyla ilgili ay rn tla ra girm edim . lgili okura Zee, 2003, Ek nerilir. Weyl 2 -sp in rleri
Weyl, 1929'da sundu. Bkz. v an d e r VVaerden, 1929; Infeld ve v an der VVaerden, 1933; P enrose
ve R indler, 1984, s. 221-223 ve Zee, 2003.
5 B unlar 11.5'te deinilm i olan in d irg e n m i spinrlerdir (ya da y a n spinrler).
t r fizik i y o ru m eld e etm ek o la n a k ld r. H er b iri k tle siz o lu p 12511 b ir is i aA
ve d i e ri /?fi,'y le ta n m la n a n ve h e r b ir i k e n d isin i s re k li b i im d e d i e rin e
e v iren iki p a r a c n o ld u u b ir ta b lo o lu tu ru ru z . B u n la r "zik" p a r a c
ve "zak" p a r a c o la ra k , aA z ik 'i ve pB, z a k ' ta n m la m a k zere, a d la n
d ra lm . K tlesiz o la ra k b u n la rn h e r b iri k h z y la y o lc u lu k e tm e lid ir
fa k a t o n la r d a h a ok, zik ile ri h a r e k e tin in s re k li b i im d e zak g eri h a r e
k e tin e ve k a rlk l o la ra k ta m te rs in e , e v rile re k ile ri g e ri "h afife s a lla
n r" b i im d e d n e b iliriz . A sln d a b u , k e n d isi u y a rn c a e le k tro n u n an lk
h a re k e tin in , o rta la m a to p la m h a re k e ti k h z n d a n az o ls a b ile e le k tro
n u n h a fif e s a lla n m a h a re k e ti n ed e n iy le , h e r z a m a n k h z n a e it o la ra k
l ld "zitterbevvegung (titrem e hareketi)" o la ra k a d la n d r la n o lg u n u n
g er e k le m e sid ir.5 H er b ile e n , zik d u ru m u n d a sol ve zak d u ru m u n d a s a -
elli o lm ak zere, k e n d i h a re k e t y n n d e , - h b y k l n d e b ir s p in e s a
h ip tir. (Bu, zik 'in a / s n e g a tif s a rm a llk la b a la n tl o la ra k a p re s iz b ir in
d ise s a h ip k e n z a k 'n /?B,' n n p o z itif s a rm a ll b e lirte n a p re li b ir in d ise
s a h ip o lm a s gere iy le ilg ilid ir. T m b u n la r 3 3 .6 -8 'd ek i ta rt m a y la il
g ilid ir f a k a t im d ilik a y r n ts n a g irm ek u y g u n olm az.) H z s re k li te rs
e v rilir b ir h a ld e y se de s p in y n n n e le k tro n u n d u ra a n y a p s n d a s a b it
k a ld n b e lirte lim (ekil 25.1). B u y o ru m la m a d a , b a la m k u v v eti M t a
r a f n d a n b e lirle n m e k z e re , zik p a r a c za k p a r a c n n k a y n a o la ra k
ve za k p a r a c y sa zik p a r a c n n k a y n a o la ra k d a v ra n r.
ekil 2 5 .2 'd e b u ile m in , d a h a a y rn tl o la ra k so n ra k i b l m d e g elece
im iz
F e y n m a n g ra fik le ri6 e k lin d e , n a s l ta m "F eynm an y a y c s "n a (bkz.
26.7) k a rlk g elm esi g e re k ti in i d iy a g ra m b i im li b ir g ste rim le v erd im .
O lu tu ru c u h e r zik zak ile m i s o n lu u z u n lu k ta d r f a k a t b u n la rn to p la m ,
d a h a d a a r ta n u z u n lu k ta z ik z a k la r iererek , ekil 2 5 .2 'd e g s te rile n 2x2
m a tr is u y a rn c a e le k tro n u n t m y a y lm n a k a tk d a b u lu n u r. T ip ik o la ra k
b ir zik p a r a c b ir z a k h a lin e g e lir, so n ra za k y e n id e n zik o lu r ve b u
so n lu b ir g en ile m e s re s in c e b y le ce d ev a m ed er. T o p la m ilem d e , b u
n u n g e r e k le ti i o r ta la m a o ra n n M k tle b a la m p a ra m e tre s iy le (doru

f [25.11 25.3'te verilen Weyl n trin o denklem ine b av u rarak , aA ve 'n n h e r b irin in , birini
di erin e eviren b ir etkileim ce eletirilen ktlesiz p arack lar tanm lad gr kabul
etm en in n iin m akul o lduunu aklayn.
5 Bkz. Schrdinger, 1930; H uang, 1949 ya da ilgin b ir ada bak as iin H estenes, 1990.
6 H alih azrd a Feynm an grafikleriyle ta n k olan ok u rlar benim dey zam ansal dzenlem em i
kafa k artrc b u lab ilirler. QFT cam iasn d a a rta n zam an saa doru g id er biim de g ste r
m ek d a h a olaandr. A rtan zam an y ukar doru gsterm eye ilikin kendi tercihim , bu,
u zay zam an d iy ag ram larn n ouyla uyum lu olduundan greliliki cam iann ounun no-
tasy o n u y la uyum ludur; b k z. zellikle blm 17.
(a) (b)

e k il 25.1 E le k tro n u n zik zak ta b lo s u , (a) E le k tro n (ya d a s p in li k tle li b a k a p arack )


u z a y z a m a n d a s o l-e lli k tle s iz b i r zik p a r a c y la (a p re siz a A 2 - s p in r y a d a d a h a g enel
fizik i n o ta s y o n u n d a k i ^ ( l - y 5) ta r a f n d a n y a n s tla n k sm c a ta n m la n d z e re s a r
m a llk i) s a -e lli k tle s iz b ir zak p a r a c (ap re li f iB, 2 - s p in r y a d a ^ (1 + y s) t a
r a f n d a n y a n s tla n k sm c a ta n m la n d z e re sa rm a llk + a r a s n d a sa ln m y a p a r b i
im d e g r le b ilir. H er b ir i d i e rin in , d u r a a n k tle b a la m s a b iti o lm a k z ere, k a y
n a d r. (b) E le k tro n u n " d u ra a n y a p " s n d a k i b ir 3 -u z a y p e rs p e k tifin d e n h z n (her z a
m a n k hz) s re k li b i r te r s e v rilm e si sz k o n u s u d u r fa k a t s p in y n s a b it k alr.
(Aklk g e re k le ri n e d e n iy le e k il e le k tro n d u r a a n y a p d a y k e n deil, h a fif e sa a d o ru
s r k le n ir b i im d e izildi.)

e k il 25.2 H er zik zak ile m i a y r a y r, so n s u z b i r k u a n tu m a k m a s n n p a r a s o la ra k ,


b i r F e y n m a n g ra fi i b i im in d e k i to p la m "y ayc"ya k a tk d a b u lu n u r. G eleneksek te k iz
gili F e y n m a n y a y c s so ld a iz ilm i tir ve o, sa t a r a f ta iz ilm i o la n so n lu z ik z a k la rn
so n s u z to p la m n a ilik in t m m a tr is e k a r lk gelir.

o ra n tl b iim de) ilg ili o ld u u n u g r r z ; a s ln d a b u o ra n e s a s e n e le k tro


n u n d e B roglie fr e k a n s d r (b k z . 21.4).
B u n u n la b irlik te F e y n m a n -g ra fik d iy a g ra m la rn n a s l y o ru m la m a m z
g ere k ti iy le ilg ili b ir u y a r d a b u lu n m a k z o ru n d a y m . G ste rilm i o la n i
lem i m e ru b i im d e ne o ld u u n a ili k in b ir u z a y z a m a n ta n m la m a s o la
r a k d n e b iliriz f a k a t k u a n tu m d zey in d e, te k il b ir p a r a c k i in bile,
a y n a n d a devam etm e k te o la n b u t r p ek ok ilem b u lu n d u u n a ilik in
b a k k a b u l etm ek z o ru n d a y z . Bu ile m le rin b ire y se l o la ra k h e r b iri, ok
b y k s a y d a fa rk l ile m in d e v a s a b ir k u a n tu m s t s te b in m e sin d e ro l
a lr e k ild e g r lm e lid ir. S istem e ilik in gerek k u a n tu m d u ru m u s t s te
b in m e n in b t n n d e n o lu u r. B ireysel b ir F ey n m a n g ra fi i b u n u n y a ln z
ca b ir b ile e n in i g ste rir.
B u ra d a n h a re k e tle , e le k tro n h a re k e tin in , b ir zik s re k li b i im d e b ir
z a k 'a ve y e n id e n zik 'e ev rilm ek zere, b u h a fif e ile ri g eri s a lla n m a d a n
o lu tu u b i im in d e k i a k la m a m u y g u n o la ra k b u a n la m d a k a b u l ed ilm ek
z o ru n d a d r. G erek h a re k e t b u t r t m s t s te b in m i ok s a y d a te k il
ile m d e n o lu u r ve e le k tro n u n a lg la n a n h a re k e tin i b u n la rn b ir t r "o rta-
la m a "s o la ra k (kat b i im d e b ir k u a n tu m s t s te b in m e s i o lsa da) d
n e b iliriz . G erek b ir e le k tro n s re k li o la ra k d i e r (fo to n lar, e le k tro m a n y e
tik a la n k u a n ta s) p a r a c k la rla e tk ile im e g irec ek tir. B ylesi t m e tk ile
im ile m le ri a y rc a to p la m s t s te b in m e d e i erilm e k d u ru m u n d a d r.
B u n u a k ld a tu ta r a k b u zik ve zak p a r a c k la rn n "gerek" o lu p o lm a
d k la r s o r u s u n u so ralm . Ya d a b elk i b u n la r, b u r a d a e le k tro n a ili k in Di
ra c d en k lem in in ta n m la m a s y la ilg ili b e n im se d i im b e lirli m a te m a tik se l
fo rm a liz m e a it a le tle r m id ir? Bu d a h a genel b ir so ru y u g n d em e g e tirir:
k en d in i m a te m a tik se l b ir a k la m a n n z a ra fe tin e k a p trm a y a o la n a k ta n
y p d a h a so n ra b u a k la m a y b ir "gereklii" ta n m la r e k ild e d e e rle n
d irm e y e a l m a k ta k i fizik i g ere k elen d irm e n ed ir? V ar o la n d u ru m d a 2 -
s p in r fo rm a liz m in in k e n d isin e ilik in nem i (ve a s ln d a za rafeti) y a ln z c a
m a te m a tik s e l b ir te k n ik b i im in d e so rg u la y a ra k b a la m a ly z . O k u y u cu
y u, D irac d en k lem i ve o n a ilik in , k u a n tu m a la n k u ra m la r n n en b a a r l
s o la n k u a n tu m e le k tro d in a m i in d e (QED) o ld u u g ib i u y g u la m a la rla ilg i
le n e n fiz ik ile r ta r a f n d a n en ok k u lla n la n fo rm a liz m in a s ln d a b u o lm a
d k o n u s u n d a u y a rm a ly m .7
ou fiziki, s p in r in d is le rin d e n k a n la n "D irac sp in r" in d is le ri (ya
d a 4 -sp in r) fo rm a liz m i o la ra k a d la n d r la n eyi k u lla n r. " a 8" 2 -s p in r
y e rin e (1 y5)/ 4 -s p in r n (benim "zik p ar ac "m k u lla n m a k y erin e
o n u "D irac e le k tro n u n u n s o l-e lli sa rm a llk ksm " y a d a b e n z e ri b ir ey
o la ra k a d la n d ra ra k ) ie k o a rla r .8 B u ra d a y s n ic eli i

7 A slnda b az fizikilerin h a y a tla r QED'deki 2 -sp in r form alizm inin kullanm yoluyla
nem li biim de b a s it h ale g etirilebilirdi! Bkz. Geroch, Chicago niversitesi yaym lanm am
ders n o tla n ve ay n c a 34.3.
8 B uradaki kendi u zlam , (1 ys)H> yerine baz baka y a z a rla r gibi (1 i5)/ yazm olm ak
tr, bkz. Penrose ve R indler, 1984, 1986, Ek. B urada kendim i fizik cam iasn d a s ta n d a rt g r
len eye uyduruyorum .
Ys = - Y 0Y1Y2Y3
a rp m d r ve C lifford c e b irin in h e r elem a n y la k a r -d e i m e zelli in e
s a h ip tir v e (y5) 2 = 1 o lu r.12521 B e n zer e k ild e /?B, y e rin e (1 ys)/ k u lla n r
la r (sa -e lli sa rm a llk ksm ). B u n u n y a ln z c a n o ta sy o n la ilg ili b ir k o n u o l
d u u ve a s ln d a 2 - s p in r ve 4 - s p in r fo rm a liz m le ri a r a s n d a ile ri g eri
ev rim y a p m a n n o la n a k l o ld u u s y le n eb ilir. B u ra d a s u n d u u m "zikzak"
ta b lo k e sin lik le h e r iki fo rm a liz m e ilik in o la ra k d a g eerli b ir ta n m la m a
d r fa k a t b u d u ru m 2 -s p in rle 4 -s p in rd e k in d e n d a h a d o la y sz b i im d e
n e rilir.
y le y se b u zik ve z a k 'la r gerek m id ir? K endi a d m a yle o ld u u n u
s y le y eb ilirim ; ev re n in en te m el b ile e n le rin d e n b irin e ilik in so n d ere ce
u y g u n b i im d e id e a liz e e d ilm i m a te m a tik se l b ir ta n m la m a o la ra k "D irac
e le k tro n u "n u n k e n d isin in gerek o ld u u k a d a r g e r e k tirle r. F a k a t b u g e r
ek "gereklik" m id ir? 1.3, 4 'te m a te m a tik se l ve fiziki g erek li e ve b u
ik isi a r a s n d a k i ilik iy le ilg ili b u g enel s o ru y a d e in d im . K ita b n so n u n d a ,
34.6d a, y in e b u so ru y la ilgileneceim .

25.3 Elektrozayf etkileimler; yansma asim etrisi


Zik ve za k p a r a c k la rn n h e r b iri, y k n k o ru n m a s n e d e n iy le o lm a s
g ere k ti i g ib i ay n e le k trik y k n e s a h ip tir ve h e r p a r a c k k e n d isin i s
rek li o la ra k d i e rin e ev irir. F e y n m a n g ra fik ta b lo s u n d a , y k l p a r a c k
la rn b o y u n edii e le k tro m a n y e tik a la n la o la n e tk ile im b ir fo to n u te m sil
e d e n b ir izg in in ek len m e si y o lu y la g ste rilir. Bu, e le k tro n y r n g e s in in
te k il b ir D irac 4s p in r izg isiy le o la a n y o ld a n g ste rild i i g elen e k sel i
le m le r u y a rn c a ekil 2 5 .3 a 'd a ve (bir e k ild e g elen e k sel olm ay an ) "zikzak"
ta n m k u lla n la ra k ekil 2 5 .3 b 'd e g ste rilir.
H em s o l-e lli (zik) hem de s a -e llin in (zak) ele k tro m a n y e tik etk ile im e
e it b i im d e b o y u n e d i in e d ik k a t ed in . B u n u n la b irlik te , k e n d isi u y a r n
ca b u e y le rin , b u z a y f e tk ile im le re y a ln z c a e le k tro n u n z ik 'in in k a tlp
z a k 'm n p ek de k a tlm a m a s a n la m n d a , t m y le e its iz o ld u u b a k a b ir
fizik i etk ile im in , z a y f etk ile im , m e v c u t o ld u u a a k a r (bkz. ekil
25.4). Z ayf e tk ile im le re W ve Z b o z o n la r o la ra k a d la n d r la n fo to n b e n
z e rle ri ta r a f n d a n a ra c lk ed ilir. D ah a nce b e lirtild i i z e re b u e tk ile
im le r k e n d ile ri a ra c l y la , rn e in b ir U238 u ra n y u m e k ird e in in o r ta
la m a 5 x l 0 9 y ld a k e n d ili in d e n b ir to ry u m ve b ir h ely u m e k ird e in e (a
p ar ac ) p a r a la n a c a y a d a s e rb e s t b ir n tro n u n y a k la k o rta la m a 15
e k il 25.3 (a) E le k tro m a n y e tik a la n a a it b i r k u a n tu m y a d a fo to n la e tk ile im i in d e k i b ir
f o to n u n (geleneksel b i im d e zik zak 'sz) F e y n m a n g ra fi i. Sol ta r a f ta k i e k li b ir fo to n s o
u ru m u o la ra k g r y o rk e n , o r ta d a k in i b ir in in y a y n m ve sa ta r a f ta k i e k li d e e le k tr o s
t a ti k b i r etk i o la ra k g re b iliriz . Bu ile m le rin h e p s in in ay n o ld u u d n lm e lid ir ve
b u n la r " s a n a l (k ab u k -d ) b ir fo to n la e tk ile im o la ra k a d la n d r lr , (b) A yns zik-
z a k 'la rla g s te riliy o r. F o to n (sanal) za k ve z ik 'le e it b i im d e e tk ile ir. ek illerin t m n
d e e le k trik y k n n y a y lm b e y a z g e n b e n z e ri o k la g s te rilir. G s te rile n le rin t m
g e m ie i a r e t e d e r n k n e g a tif b i im d e y k le n m i e le k tro n la rla ilg ilen m ek tey iz.

d a k ik a d a b ir p ro to n , b ir e le k tro n ve b ir k a r - n tr o n a b o z u n a c a ra d y o
a k tif b o z u n u m d a n so ru m lu d u r; b kz. ekil 25.5. Bu ile m le r, ele k tro n b u
b a la m d a b ir "/? p a r a c " o la ra k a n lm a k ze re, (ta rih i n ed e n lerle) "/? b o
z u n u m u o la ra k a n lr.
Y lla rd a n b e ri z a y f e tk ile im le r, se k in ta ly a n fizik i E n rico F erm i t a
r a f n d a n ile ri s r lm o la n 1933'e dek u z a n a n b ir d z e n u y a rn c a te k il
n o k ta ile m le ri b i im in d e , ekil 25.5te te k il n o k ta b o z u n u m u b i im in d e
g s te rild i i zere, ele a ln a g e ld i. B u n u n la b irlik te d a h a s o n ra b u , so n u
o la ra k VVeinberg, S alam , W a rd ve G lashovv'un, 2 5 .5 'te b ir k sm n a gz
a ta c a m z , e le k tro z a y f k u r a m la r n d a z len k u ra m s a l z o rlu k la rla k a r
k a r y a gelm eye b a la d . Bu y en i fik irle rin b ir k sm o la ra k , n o k ta b e n z e ri
F erm i e tk ile im i y erin e , ekil 25.5in p -b o z u n u m u k e n d is i u y a rn c a a r tk
ekil 2 5 .6 'd a g ste rild i i g ib i y o ru m la n a n , z a y f e tk ile im ile m in e a r a c
lk e d e n b ir a ra , h e n z W y a d a Z p a r a c k la r o la ra k d e in ilm i o lan ,
" a y a r b o zo nu" n u n v a r o ld u u f a r k ed ild i. Peki z ik /z a k 'n a n la m a s im e tri
m id ir? 1956 y ln d a T su n g D ao Lee ve C hen N ing Y ang [3-bozunum uyla, ve
g en el o la ra k z a y f etk ile im le rle , ilg ili o la ra k o n la rn y a n s m a d e im ez
o lm a m a la r g ere k ti in e ili k in h a y r e t v eric i n e rm e le rin i9 o rta y a k o y d u k
la rn d a fiz ik ile r b y k b ir ok y a a d la r. Bu n erm e k s a s r e so n ra O cak
1957'de C h ien -S h iu n g W u ve a r k a d a la r ta r a f n d a n d e n e y se l o la ra k d a

Bu, M artin Block ta ra fn d a n yaplm olan ve R ichard F eynm an'm ak tard b ir nerm e ta-
rafn d an ksm en etkilenm i olabilir; M artin G ardner'n The N e w Am bidextrous U niverse'd e
ki (ki E lini de K ullanabilen Yeni Evren) etkileyici aklam asna bakn, W. H. Freem an, 1990,
blm 22.
e k il 25.4 te taraftan z a y f etkileim ler d u
rum unda z a y f biim de etkileen b ir p a r
acn yalnzca z ik 'i W y a d a Z bozonuyla e t
kileir. (Bununla birlik te "kar-parack"ola
rak snflandrlan e y iin z a y f b iim de etk i
leen za k olur.)

e k il 25.5 Serbest b ir n tron iin kabaca


(ortalama) 15 d akika sren bir proton,
elektron ve ka r-ntrinonaya p
bozunum u. K ar-ntrino zerindeki
ters ok onun lepton sn fla n d rm a d ze
ninde b ir "kar-parack"olduunu b e
lirtir. ekil 25.4'te gibi, elektron ve pro
ton izgileri zerindeki beyaz oklar
elektrik y k n belirtir.

d o ru la n d . B una gre, z a y f b ir e tk ile im ile m in in a y n a y a n s m a s a


rtc b i im d e gen ellik le iz in v e rile n b ir z a y f e tk ile im ile m i o lm a z , y
ley se z a y f e tk ile im le r a y n a llk g ste rir. zel o la ra k W u d en ey i e le k tro n
la rn ra d y o a k tif k o b a lt 6 0 'ta n y ay n m r n t le rin i in c ele d i ve y ay lm
e le k tro n la rn d a lm ile k o b a lt e k ird e in in s p in y n le ri a r a s n d a ak
b i im li b ir ay n a a s im e trik ilik i b u ld u (bkz. ekil 25.7). Bu, so n d erece a
rtc y d n k te m el fiziki b ir ile m d e d a h a nce a s la y a n s m a a s im e trik
b ir o lgu gzlem lenm em iti!
Z ikler ve z a k la r a n la m n d a a y n a l a s im e tri b ir zik 'in a y n a d a b ir zak ve
z a k 'n zik b i im in d e g r n m e si g e r e in d e n k a y n a k la n r. Zik s o l-e lli b ir
s a rm a ll a sa h ip k e n z a k 'n sa -e lli a s im e triy e sa h ip o ld u u n u a n m sa y n .
B u n la rn h e r b iri a s ln d a ay n y a n s m a s y la b ir d i e rin e e v rilir. (D aha g e
le n ek se l b ir te rm in o lo jiy le, y5 y a n s m a e tk isi a ltn d a i a r e t d e i tirir, by-
lece e le k tro n a a it d alg a fo n k siy o n la rn n sa ve sol sa rm a llk p a r a la r
n n , (1 y5)/> ve (1 + y5)/ ro lle ri deiir.) Bu n e d e n le y a n s m a s im e tris i
a ltn d a z a y f e tk ile im le re ilik in d e iim siz o lm ay , e le k tro n u n y a ln z c a
zik k sm n n z a y f e tk ile im le re b o y u n em esi gere iy le a n la lr. N tro
n a ilik in o la ra k ay n ey, o k e n d ili in d e n (3-bozunum una u ra y p ay rc a
e k il 25.6 Z a y f etkileim ler, ekil 25.5
(orijinal Fermi teoremi) tarafndan
nerildii zere, "nokta benzeri" deil
dir, fa k a t bir "vektr bozonu" (W ya
da Z), burada bir W parac, aracl
yla o rtaya kar.

e kil 25.7 W u deneyi elektron


larn ra d y o a k tif k obalt 60'tan
ya yn m rntlerini inceledi ve
yaylm elektronlarn dalm ve
kobalt ekirdeinin sp in ynleri
arasnda ak biim li b ir ayna
asim etrik iliki buldu. B urada
resm in st n d e a ltndakinden
daha fa z la elektron aa kar.

p ro to n la s o n u la n d n d a s y le n e b ilir. B ir n tro n ve b ir p ro to n ay rc a,
m a k u l d ere c e d e b ir y a k la k lk ta h m in iy le , zikzak ta n m n n h e r b ir i iin
u y g u n h a le geld i i y erd e n , D irac d en k lem in ce de ta n m la n a b ilir. Yine, z a
y f b o z u n u m ile m in d e tu tu la n n tro n ve p ro to n u n y a ln z c a zik k sm d r
ve b u ekil 2 5 .8 a 'd a g ste rilir. ada ta b lo y la u y u m lu o la ra k d a h a u y g u
n u n tro n ve p ro to n u , h e r b iri k u a r k ta n o lu m a k zere, b irle ik p a r a
c k la r o la ra k d e e rle n d irm e k tir. K u a rk la rn k e n d ile rin in b ire y s e l o la ra k
D irac d en k lem in ce ta n m la n d k a b u l e d ilir, by lece zik zak ta b lo s u b u n
la rn d a h e r b ir i iin u y g u n h a le gelir. ekil 2 5 .8 b 'd e n tr o n u n (3-bozunu-
m u b u te rim le rle g ste rilir.
N trin o d a a y rc a b u a n la m d a zel b ir ilg i eker. E n a z n d a n o ld u k a
iyi b ir y a k la k lk ta h m in i b i im in d e k tle s iz b ir p a r a c k o la ra k ele a ln a
b ilir. (Her d u ru m d a k tle s i b ir e le k tro n k tle s in e o ra n la so n d erece k
k t r ve k e sin lik le e le k tro n k tle s in in 6 x l 0 -6 k a tn d a n b y k deildir.)
ek il 25.8 ekil 2 5 .5 'in p -b o z u n u m i le m in in z ik z a k la r b i im in d e ifa d e e d ilm i h ali, (a)
B ir n tro n ve b i r p ro to n , m a k u l d e re c e d e b i r y a k la k lk ta h m in iy le b i r D irac p a r a c
o la ra k ta n m la n a b ilir, b y lece z ik z a k la r u y g u n s u z olm az. ekil 2 5 .4 'tek i g ib i, n tro n ve
p r o to n u n y a ln z c a zik k sm , so l s tte k k b ir zik v a rl ta r a f n d a n o la n a k s a la n a n
k k b ir k tle o la n k a r - n tr in o d a b u za k (solelli) o lsa d a , z a y f b o z u n u m s re c in e
b a la n r, (b) B u n u n la b irlik te n tro n ve p ro to n , h e r b iri 3 k u a r k ta n o lu m a k z e re ve bu
k u a r k la n n k e n d ile ri b ire y se l o la ra k D irac p a r a c k a b u l ed ilm ek zere, b irle ik o la ra k
d e e rle n d irilir, b y lece zik zak ta b lo s u o n la r a u y g u n d u r. (Yk o k la r ve k u a r k la n b a la
y a n g lu o n la r g ste rilm iy o r.)

D irac d e n k le m in in 2 - s p in r v e rs iy o n u n d a M = 0 o la ra k k a b u l ed e rsek
d en k lem ler
V$,aA = 0 ,V A
B'pB, = 0

h a lin e g elm ek ze re ayrr. H er b iri d i e rin in y o k lu u n d a v a r o la b ilir


(b u n la rn h e r b iri k e n d ili in d e n n trin o y la ilg ili "W eyl d en k lem i"10 o la ra k
an lr). B u n u n la b irlik te y a ln z c a (Vg,aH = O'a b a l o la ra k a p re siz aA t a r a
fn d a n v erilen) zik v e rsiy o n u z a y f e tk ile im le re b o y u n e er y a d a z a y f e t
k ile im s re le rin d e y a r a tla b ilir. Bu n e d e n le n tr in o la r s o l-e lli b ir sa r-
m a llk ta k i p a r a c k la rd r.
N trin o la r g er ek te n k tle y e sa h ip m id ir? A rtk en a z n d a n n trin o
t r n d e n ik is in in a s ln d a k tle s a h ib i o ld u u n a ilik in iyi d en e y se l k a n
tn v a r o ld u u g r lm e k ted ir. Bu tip n trin o , (k a r-p a r a c n tro n

10 Bu denklem 1929'da Weyl ta ra fn d a n nerildi ve ayrca Dirac tara fn d a n da kendisine ait


"elektronla ilgili Dirac denklem i"ne ra stla m a d a n nce ele alnd; Dirac, 1928; Dirac, 1982.
Pauli, Weyl denklem ine, u zam sal yansm a altn d a deiim sizlik eksiklii nedeniyle h araretli
biim de itiraz etti. Yazk ki Weyl, kendi nerm esini savunan zayf etkileim lerdeki yansm a
n n deiim siz olm ay ileri srlm eden b ir yl nce ld. Zee, 2003, her iki denklem i de
ta rt r.
b o z u n u m u n d a y a y la n ve o lm a k z e re o la a n p -b o z u n u m u n d a ierile n ,
bkz. ekil 25.5) ve "e le k tro n n trin o ", "m on n trin o " ve vT "ta u n tri-
n o "d u r. J a p o n alg la y c S u p e rk a m io k a n d e 'd e k i g zlem ler b u n trin o
tip in in k tle le rin d e k i fa rk ll n , ok k k o lsa d a (to p la m d a, b ir e le k t
ro n k tle s in in 10~7 kat), s f r k tle y le o la m ay a ca k b ir b ir le r in e ev rilm e
("n trin o sa lm m lar") e ilim in e sa h ip o lm a la r n ed e n iy le , s f r o la m a y a
c a n ak b i im d e s a p ta r. Ben h l ve'n in (ya d a b u n n m a k u l b i im
de u y g u n b ir k u a n tu m "d o ru sa l b irle im "in in ) s f r k tle y e sa h ip o la b ile
cei s o n u c u n u k a rm a k ta y m fa k a t b u k o n u la rla ilg ili k e s in k a n t h l
e k s ik tir. K tlesiz b ir n trin o t m y le zik o la b ilir fa k a t k k b ir k tle y le
ta b lo , z ik 'in n a d ire n a n lk o la ra k z a k 'a e v rilip y e n id e n g eriy e g eld i i, e
k il 2 5 .9 a 'd a g ste rile n e d a h a ok b en z er. B u n u n la b irlik te n trin o y la b ir
lik te h a re k e t ed en d u ra a n b ir e rev e d en b a k ld n d a zik ve zak g r
n m le ri e it o la ra k o n u n to p la m h a re k e tin e k a tlr g r n r (ekil 25.9b).
B u ra d a b ir m ik ta r a k la m a g erek li. Y u k ard a z a y f e tk ile im le re b o
y u n e e n in zak deil de zik (di er b ir d ey ile so lelli) p a r a c k la r o ld u u
n u s y le d i im d e nsel o la ra k , b ir "p a r ac n " b ir " k a r -p a r a c k " ta n n a
sl a y rt ed ild i in i b ild i im iz i v a rsa y d m . K a r -p a r a c k la i le r ta m te rs
b i im d e o lu r. E le k tro n u n k a r - p a r a c p o z itr o n d u ru m u n d a y in e z ik 'in
s o l-e lli ve z a k 'n s a -e lli o ld u u b ir "zikzak" ta n m la m a s s u n a b iliriz f a
k a t p o z itro n u n zik 'i e le k tro n u n z a k 'n m k a r - p a r a c d r ve te rs i. Bu n e
d en le b ir p o z itro n d u ru m u n d a z a y f e tk ile im le re b o y u n een zik y erin e
s a -e lli (ele k tro n u n zik in in k a r -p a r a c ) z a k 'd r . B en zer b ir u y a r k ar-
- p r o to n , k a r - n tr o n ve a s ln d a k a r - k u a rk i in de g e e rlid ir. Bu a y r
ca, k tle siz o ls a t m y le zik o la ca k o la n k a r - n tr in o i in d e g e e rlid ir.
im di b u , b ira z k a rk l a n e d e n o la b ilir n k , z a y f e tk ile im le re
b o y u n e e n in k e n d isin e a it zik m i y o k sa za k m o ld u u n u b ile b ilm em iz
iin , b ir (spinli) p a r a c k b e n z e ri n e s n e n in b ir "parack " o la ra k m y o k
s a " k a r -p a r a c k " o la ra k m d n lm e s i g e re k ti in e k a r a r v erm ek ze re

e kil 25.9 (a) K tlesiz bir ntrino tm yle


z ik olabilir fa k a t kk bir ktleyle zih-
J1 nim izde ara sra b ir za k 'a ve yin e zik'e
arlk b ir "evrim" canlandrm ak zorun-
dayz. R esim laboratuvara ait O duraan
erevesinden grntlenm ektedir, (b)
Ntriroyla b irlik te hareket eden ikinci bir
O 'duraan erevesinden bakldnda
z ik ve za k grnm leri toplam harekete
e it biim de ka tlyor grnrler.
(a) (b)
h i b ir k s ta s su n m a d m . nceki b l m d e , k a r - p a r a c k k a v ra m n y a l
n z ca D ira c 'n "n e g a tif en erji d u r u m la r d en izi"n d ek i b ir "delik"le ilg ili o r i
jin a l k a v ra m b i im in d e v erm i o lsa m da, b ir k a r -p a r a c k , g er ek te b ir
p a r a c k ta n t m y le a y n b ir t r v a rlk o la ra k d n lm e m e lid ir. a d a
k u a n tu m a la n k u ra m b a la m n d a , e y leri D irac 'a zg o rijin a l (g r n e
g re asim e trik ) b i im d e su n m a k g ere k li d e id ir. K a r -p a r a c k la r tp k
"k a r "la r o ld u k la r p a r a c k la r k a d a r "p a r ac k "tr. D ah a s k a r - p a r a -
ck k av ra m , y a ln z c a fe rm iy o n la r P a u li ilk e sin e ta b iy k e n [bkz. 23.7, 8),
fe rm iy o n la rn y a n s r a b o z o n la ra (tam say sp in li p a r a c k la r) d a a ittir ,
b y lece k a r - p a r a c k la r la ilg ili "D irac denizi" p e rs p e k tifi b o z o n la r i in
g eerli olam az. B ir b o zo n o la n p o z itif b i im d e y k le n m i p io n (7r+m ezon)
rn e in , n e g a tif b i im d e y k le n m i p io n (n~ m ezon) o la n b ir k a r - p a r a -
ca s a h ip tir. A sln d a pek ok b o zo n k en d i k a r - p a r a c k la r d r . B u n u n
b ir rn e i fo to n d u r; ve a y rc a y k s z p io n (re0 m ezon). B ilin d i i k a d a ry la
(ve k esin lik le s ta n d a r t k u ra m u y arn c a) d o ad a k i h e r p a r a c k b ir k a r -
p a r a c a s a h ip tir.

25.4 Yk elem esi, dnm arpan ve zaman tersinim i


H er p a r a c ken d i k a r -p a r a c y la d e itire n ilem (Y k elem esi
y e rin e k u lla n la n ) C 'dir. P a r a c k la rn k e n d i k a r - p a r a c k la r y la y e r d e
iim i (ve te rsi) a ltn d a d e im ez o la n fiziki b ir etk ile im C -d e im e zi o la
ra k a d la n d rlr. Bu u z a m sa l y a n s m a (parite) ilem i (d n m a r p a n n a
k a rlk gelen) P o la ra k a n lr. Y u k ard a 25.3 'tek i ta rt m a y la u y u m lu o la
ra k o la an z a y f e tk ile im le r a y r a y r P ya da C a ltn d a d e im ez d e ild ir
f a k a t b irle ik CP (= PC) ile m i a ltn d a d e im ez o ld u k la r o rta y a k ar.
C P'yi a l lm a d k b ir a y n a d a g er ek le en , h e r p a r a c n k e n d i k a r - p a r-
ac o la ra k y a n s tld ile m b i im in d e d e e rle n d ire b iliriz . C P 'n in b ir
p a r a c n z ik 'in i k en d i k a r - p a r a c z a k 'a g n d e rd i in i, ve te rs in i g
r r z . Z am an sim gelem ek z e re T o la ra k a n la n b ir d i e r ilem d a h a b u
lu n u r. T a ltn d a k i b ir etk ile im , o n u n o rm a lin te rs i o la n b ir z a m a n y n
p e rs p e k tifin d e n g rd m z d e d e im e m i k a lrs a d e im e zd ir. K u an tu m
a la n k u ra m n d a CPT te o re m i o la ra k a n la n ve fiziki h e r etk ile im in , C, P ve
T i le m le rin in b ird e n k e n d isin e b ir se fe rd e u y g u la n rs a d e im ez o l
d u u n u ile ri s re n n l b ir te o re m b u lu n u r. E lb e tte b ir te o re m "y aln zca
b ir p a r a m a te m a tik "tir, b u d u ru m d a o n u n fiziki g e erlili i v a r s a y m la r
n n fizik i g e erlili in e b a ld r. Bu k o n u b iz im i in d a h a s o n ra (30.2), b iz i
CPT te o re m in in so n u la rn , ve bylece v a rs a y m la rn , so rg u la m a y a y
n e lte b ile c e k y a a m s a l b ir k o n u y u o rta y a k o y d u u m d a n em e sa h ip o la
cak. B u n u n la b irlik te o la a n z a y f e tk ile im le rle ilg ili o la ra k b u t r d e n
h e rh a n g i b ir zo rlu k b eklem ek i in h i b ir seb ep y o k tu r. B u ra d a n h a re k e tle
o la a n z a y f e tk ile im le rin CP d e iim sizli i a y rc a o n la rn T (zam an t e r
sin m e sim etrisi) a ltn d a k i d e iim siz li i a n la m n a gelir.
Y azm a n n d a , CP a ltn d a d e im ez o lm ad b ilin e n k e sin o la ra k b ir
fizik i ile m in (ilk o la ra k 1964'te F itc h ve C ronin ta r a f n d a n g zlem len en
"o la an o lm a y an " za y f b ir ilem ) v a r o ld u u b e lirtilm e lid ir. A yrca T a l
tn d a d a d eim ez d e ild ir (fa k at s y le n eb ilec e i k a d a ry la CPT te o re m iy
le u y u m lu o la ra k CPT a ltn d a deim ezdir). Bu, K m e z o n u n u n (K'n k e n
di k a r - p a r a c K 'a b u ik isi a r a s n d a g er ek le en b ir s a ln m la b irlik te
e v rim iy le ilg ili k a rk b ir k o n u n u n b u lu n d u u , 2 y a d a 3 p io n a b o z u n a -
b ild i i) b o z u n u m m o d u d u r.
CPT te o re m i bize k a r - p a r a c k la r z e rin e D irac "d en izi"n i k u lla n
m a k ta n fa rk l a lte r n a tif b ir b a k a s s a la r ve b u a y rc a b o z o n la ra d a
u y g u la n a b ild i in d e n d a h a ta tm in ed icid ir. C PT 'yi v a rsa y d m z d a , C'yi
P T 'ye ed e e r, p a r a c k la rn k e n d i k a r -p a r a c k la ry la d e iim i, o la ra k
d e e rle n d ire b iliriz , b ylece b ir p a r a c a a it k a r -p a r a c , o p a r a c a
ili k in "u z ay z am a n y a n s m a s" (PT) o la ra k d e e rle n d ire b iliriz . B u n d ak i
u z a y y a n s m a s g r n m n gz a r d ed e rek b ir k a r - p a r a c a ilik in
y o ru m u z a m a n d a g e riy e d o ru y o lc u lu k eden p a r a c k o la ra k eld e ed eriz.
A sln d a b u , R ic h a rd F e y n m a n 'm k a r - p a r a c k la r y o ru m la m a y seti i
b i im d i. Bu, k a r - p a r a c k la r F e y n m a n g ra fik le ri b a la m n d a ele alm ak
ze re o ld u k a u y g u n ve tu ta r l b ir yol su n a r. (Fikir F e y n m a n 'a J o h n A.
VVheeler ta ra fn d a n n e rilm i ti ve d a h a n ced en b a m sz b i im d e Stc-
k elb erg (1942) ta ra fn d a n ile ri s r lm t .) Bu fa rk l b i im d e k i fik ir D irac
d e n iz in d e o ld u u k a d a r "lgn" b ir fikirdi!
B ir F ey n m a n g ra fi in d e k e n d i k a r - p a r a c k la r o lm a y a n p a r a c k la r
d iy a g ra m la rd a h e rh a n g i b ir y ere y n e ltilm i, rn e in h e r izg i z e rin e u y
g u n t r d e b ir ok eklem ek y o lu y la , izg ilere sa h ip olm ak z o ru n d a d r. Bu
oku, izg i p a r a c n k e n d isin i g ste rd i in d e , gelecei i a r e t e d e r b i im d e
d n e b iliriz f a k a t g em ie i a r e t e tti i d u ru m d a o p a r a c n k a r - p a r -
a c n elde ederiz. K a r -p a r a c k la rla ilgili b u p e rsp e k tif, o ld u k a fa rk l
g r n m d e k i p a r a c k ile m le rin in te m e ld e ay n f a k a t u z a y z a m a n d a f a r k
l "a la r''d a g r n e n ilem o la ra k a a k m a sn a ilik in b y k a v a n ta ja
sa h ip tir . B ir rn ek o la ra k ekil 2 5 .1 0 'd a (fakat z ik z a k la ra ta k lm a d a n ),
e le k tro n p o z itro n u n b ir ift fo to n a yok o lu u n u , b u ilem in , b ir e le k tro n u n
b ir fo to n ta ra fn d a n C o m pton s a lm n a u ra m a s y la e s a s e n ay n (dier
b ir d e y ile y e n id e n d z e n le n m i u za y zam an ) ilem o ld u u n u g ste re re k
izd im . (Ksa s re i in d e p a r a c k iz g ile rin in a y rc a u z a y z a m a n y n le rin i
i a r e t ed e b ilm esin e , "sa n a l p a r a c k " o la ra k a n la n eyi a k la y a ra k , izin
e k il 25.10 apraz sim etri. eitli yerlerde
yalnzca zam an dzenlem elerine gre fa k a t to
poloji diyagram lar etkilenm i olm a kszn de
iim gsteren ilem ler tem elde m atem atiksel
olarak {analitik srdrm e yoluyla, 7.4) ede
erdir. Bu, parack-kar-parack iftin in iki
fo to n a yo k o lu u arasndaki b u t r b ir ede
erlik tarafndan sol taraftaki gibi gsterilir.
C om pton salm (zikzaksz izim ) sada g s
terilm ektedir.

v erm ey e g erek d u y ac a m z g rece iz f a k a t im d ilik b u k a d a r k a rk lk


yeter!)
im di i- s p in li b ir p a r a c k la ilg ili o la ra k z a y f e tk ile im le rd e ro l a la
n n o n a a it zik m i y o k sa za k m o ld u u n a k a r a r verm ey e ilik in p ro b le m e
g eri d n elim . Bize o n u n b ir "p arack " o la ra k m y o k sa b ir " k a r -p a r a -
ck" o la ra k m sa y la c a n syley en ak b ir k u ra la gerek d u y arz . K u lla
n la n k u ra l "lep to n lar" o la ra k a n la n (ele k tro n lar, a r k a rd e p a r a c k la r
m o n la r ve ta u o n la r ve o n la rn ilg ili ve,v Vi,v x n trin o la r) p a r a c k la r ve
a y rc a p ro to n ve n tr o n la rd a n (ve d i e r h a d ro n la r) o lu a n k u a rk la r " p a r
a ck lar" o la ra k sa y lm a ld r. B u n la r za y f e tk ile im le re u ra y a n zik 'lere
s a h ip tir. T m b u n la rn "k a rla r" k a r - p a r a c k la r o la ra k s a y lr ve b u
d u ru m d a z a y f etk ile im e u ra y a n o n la rn z a k 'la rd r. A yrca z a y f e tk ile
im le rd e i e rilm i 1 sp in li (ktleli) p a r a c k la r, d i e r b ir d ey ile W ve Z
b o z o n la r,11 b u lu n m a s gere i n e d e n iy le d u ru m k a r k tr. B u n la r za y f
etk ile im le rle ilgili, e le k tro m a n y e tik e tk ile im le re a ra c lk ed en fo to n la ra
(fo to n lar ele k tro m a n y e tik a la n n k u a n ta s olm ak zere) b e n z e r ro lle r o y
n a y a n a ra c la r d r. B ylesi p a r a c k la r b az en , n e d e n le rin e d a h a so n ra g e le
ceim iz zere, "a y ar k u a n ta s" o la ra k a d la n d rlr. Y ksz te k b ir Z (kendi
k a r-p a r a c ) b u lu n u rk e n , s ra s y la 1 ve -1 (p o zitro n z e rin d e k i y k le
v e rile n b irim lerd e) e le k trik y k le rin e sa h ip , W + ve W _'y le (b irb irle rin in
k a r -p a r a c k la r) i a re tle n e n fa rk l iki W b o zo n u m e v c u ttu r. B u n la rn
h e r b iri z a y f e tk ile im le rd e , k e n d in i ya b ir le p to n ya d a k u a rk n zik k s
m n n h e rh a n g i b ir u c u n a b a la y a n y a d a b ir k a r - le p to n y a d a k a r -k u -
a rk n zak k sm n a b a la y a n b ir F ey n m a n g ra fik izg isin e s a h ip o la ra k rol
a lr (bkz. ekil 25.11). H er z a y f e tk ile im ilem i s re sin c e e le k tro n y k
ve de le p to n sa y s k o ru n u r. G erekte, W 'la rm le p to n sa y s k o ru n m a k ve
Z s f r o la ra k sa y lm a k ze re, h e r b ir i (elektron, m o n ve ta u o n say s) z a

11 1 sp in li k tleli p arack lar bileene sa h ip olarak tanm lanabilir; diyelim ki solelli 1 sar-
m allktaki zik, sa -elli -1 sarm allk tak i zak ve spin yapm ayan 0 sarm allktaki "zog". Zik 2 -
sp in r ve zak 2 -sp in r srasy la iki apresiz ve iki apreli indise sahipken zog 2 -sp in r
h e r b irin d en b ir adede sah ip tir. Zayf etkileim lere araclk edenin yalnzca zog parac ol
du u n a ilik in b ak benim seyebiliriz.
y f e tk ile im le re ilik in s ta n d a r t m o d eld e a y r a y r k o ru n a n fa rk l t r
le p to n sa y s m e v c u ttu r. B ir F e y n m a n g ra fi in d e b u d r t k o ru n u m y a s a s
n k o n tro l etm ek ze re t m g ere k sin im im iz , izg iler z e rin d e k i d rt t r
o k u n h e r b irin in d iy a g ra m s re k li ve tu ta r l b i im d e d z e n li b ir y o ld a n
iz le m e sin i g a ra n ti etm ek tir.

25.5 Elektrozayf sim etri grubu


p h esiz t m b u n la r te m el b ir k u ra m i in b ir e k ild e k a r k g r n
m e k ted ir. T em elde b u lu n a n h e n z a k la m a d m b ir d z e n v a r o lsa d a
evet, k a rk tr; b u n u n la b irlik te p a r a c k fizi in e ili k in g n m z a n la y
n n , " s ta n d a rt m odel" o la ra k a d la n d r la n e y in y a r s n d a n d a h a az u y a
rn c a n e o ld u u n u a n la tm a y a ve o ld u k a n ite l te rim le rle a n la tm a y a d a h a
y en i b a la d m . D ah a s, z a y f (ve elek tro m an y etik ) e tk ile im le rd e i erile n
fa rk l p a r a c k la rla ilg ili im d iy e k a d a rk i u y a n la r m g rece "b o tan ik " k a
ra k te rli olageldi. A sln d a s ta n d a r t m o d eld e za y f ve e le k tro m a n y e tik e tk i
le im le r, W+,W~, Z' ve y / o to n u y la ilg ili zel b ir s im e tri b u lu n a n elektro-
z a y f k u ra m d en en ey d e, SU(2) x U (l) g ru b u y a d a d a h a d o ru b i im d e 12
U(2) u y a rn c a b ir le tir ilir . (Bu g ru p la rn ne o ld u u n u a n m s a m a gere i d u
y u y o rsa n z 13.9'a bakn.) Y u k ard a a n lm o la n te m eld e y a ta n d ze n i
sa la y a n b u (gizli) s im e trid ir.

e k il 25.11 B ir zik p a r a c y la z a y f e tk ile im li b ir a y a r b o z o n u a r a s n d a k i etk ile im


g s te rim le ri, (a) Y kl W + v e W~ (b irb irle rin in k a r - p a r a c k la n ) z ik 'in ele k trik y k n d e
(elek trik y k k o ru n u m u sa la m a k iin) b i r d e iim i h a re k e te g e irirk e n (b) y k s z Z
(k e n d isin in k a r -p a r a c ) y a p m a z , (c) N trin o n u n z ik 'i y k s z Z'la e tk ile e b ilir.

Grup, "/Z2" b ir Z2 a lt g ru b u yoluyla a rp a n la ra ayr" anlam na gelen SU(2)xU(l)/Z2 biim in


de ifade edilebilir. B ununla b irlik te bylesi b ir a lt g ru p tan b irden fazlas m ev cu ttu r bylece
notasy o n tm yle ak deildir. U(2) n otasyonu otom atik olarak doru olan seer. Bu gzle
m i iin Florence T sou'ya m innettarm . E lektrozayf sim etri g ru bunun geleneksel olarak
"U(2)" biim inde an lm am asm m nedeni bunun, tm grup SU(3)xSU(2)xU(l)/Z6'n n b ir v e rsi
yonu olm ak zere, ayrca SU(3)/Z3 kuvvetli sim etri g rubunu da devreye sokan toplam s ta n
d a rt m odelin sim etrisin e kolayca genilem em esi olarak grnr; bkz. 25.7.
Bu s im e trin in ro l n b u b l m d e d a h a s o n ra b ira z d a h a a y rn tl b i
im d e a k la y ac a m . Bu s im e tri a y rc a e itli le p to n ve k u a rk la rn zik k
s m la rn ilik ile n d irir. D ah a ilk el b ir b a k a s n d a n fik ir, W +,W - ,Z ve
y 'n n t m n n b e lirli b ir a n la m d a , b u p a r a c k la rn (kuantum ) d o ru sa l
b irleim le rin e ilik in e itli k m e lerin , tek il p a r a c k la rn k e n d ile riy le a y
n k o n u m d a o la c a k la r ekilde, s re k li b i im d e " b irb irle rin e d n d r l-
m e"leri so n u c u n a s a h ip tir!
stte a k la d m ze re b u "sim etri", zellikle s a f e le k tro m a n y e tiz m a
n n , z a y f e tk ile im le r p a r a c k la rn y a ln z c a zik k sm la rn i ererek y a n
sm a a ltn d a o la b ile ce k leri k a d a r d e im ez d e ilken , k a y n a k la rn zik ve
zak k sm la r e it b i im d e i erilm e k zere, y a n s m a d e im ez o lm a s n e
d en iy le o ld u k a tu h a f ve in c elik li g r n r. D ah a s k tle s iz b ir p a r a c k
o la ra k fo to n, k u ra m d a k i t m b o z o n la r a r a s n d a n b e lirg in b i im d e se ilip
a y rlm g r n r. A sln d a fo to n k tle si, s fr deilse, den ey e d a y a l s a
lam g ere k eler n ed e n iy le e le k tro n k tle s in in O-20 k a tn d a n k k olm ak
z o ru n d a d r ve bylece W ve Z b o z o n la rn n l lm k tle le rin in y a k la k
5 x l 0 -26 k a tn d a n k k t r. D ah a s W b o z o n la r e le k trik se l o la ra k y k l y
k en fo to n d e ild ir, a k sin e z a y f b ir y k ta r.
ekil 2 5 .1 2 'd e y a ln z c a a y a r b o z o n la rn (dier b ir d ey ile W +,W~, Z ya
d a y) i e re n 3 - a ta ll o la s t m F ey n m a n k e le rin i s ra la d m . B u n la rd a n
y a ln z c a iki a d e t m e v c u ttu r. B u n u n la b irlik te v a r o lm a la r g ere i, s e rb e s t
a y a r a la n n d a , a y a r g ru b u n u n A belci o lm a y n d a n k a y n a k la n a n , d o ru sa l
o lm a y n b ir if a d e s id ir ve b u a s ln d a U(2)'de g e erlid ir. (Saf e le k tro d in a
m ik A b elci U(l) a y a r g ru b u n d a n g e lir ve b u n e d e n le y a ln z c a fo to n la r i e
re n b e n z e r 3 - a ta ll h i b ir F ey n m a n d iy a g ra m m e v cu t d e ild ir. B u n lar
k ay n a k s e rb e s t M axw ell a la n n d a d o ru sa l o lm ay d u ru m la rn a n ed e n
o lu rd u . B en zer b ir ifa d e n > 2 i in n - a ta ll k e lerd e de g eerlid ir.) B kz.
15.8, 19.2. ekil 2 5.12'deki d iy a g ra m k m e sin in s n rl d o a s n d a n , a y a r
b o z o n la rn n t m a r a s n d a ta m b ir sim e tri o la m ay a ca g r l r.
Bu, s im e trid e n g r n te k i a p a k s a p m a la r iste n ile n b irle ik b i im li
b ir k u ra m a m a c y la n a s l b a d a trrz ? F ark ed ilm e si g erek en ilk n o k ta ,
F ey n m a n d iy a g ra m la rn d a g er ek te h em en g r n e n d e n d a h a fa z la gizli s i
m e tri b u lu n d u u d u r ve b u n la r a s ln d a u y g u n b i im d e b a k ld n d a U(2)
s im e tris i g ste rir. lk o la ra k ekil 25.12'deki iki d iy a g ra m ele aln. B u ra
d a te m eld ek i sim e triy e ilik in d a h a iyi b ir fik ir elde etm ek z e re 2 x 2 'lik
b ir H e rm itse l m a tris d n n {bkz. 13.9). O na ilik in iki g erel k eg en
ele m a n n n Z ve y 'y la b e n z e r o ld u u n u ve k a la n iki keg en d , b ir b ir i
n in k a r m a k elen i i olan, ele m a n n n W+ ve W _'y le b e n z e r o ld u u n u d
n e b iliriz . Z ve y 'y a k a r lk g elen keg en e le m a n la rn n g erel sa y d o
a s k e n d ile riy le ilg ili k a r - p a r a c k la r la (ekil 2 5.12'dek i o k su z izgiler)
ay n y k en , k eg en d e le m a n la rn k a rm a k elen ik d o a s W + v e W ""nin
b ir b ir le r in in k a r - p a r a c k la r o lm a s g ere in e (b irin d en d i e rin e g e e r
k en o k la rn te rs evrilm esi) k a r lk gelir. Bu H e rm itse l m a tr is in e ilik in
(hem U(2) m a tris iy le n a rp m a h em de o m a tr is in te rs iy le s o n r a d a n a r p
m a i e rd i in i ak lm z d a tu tm a k z o ru n d a o lduum uz) g en el b ir U(2) d n
m H e rm itse l m a tr is in in e le m a n la rn o ld u k a zel b i im le rd e " a lk a
la r" fa k a t H e rm itse l k a r a k te ri h e r za m a n k o ru n u r. A sln d a b u b en z erlik ,
U (l)'in e le k tro z a y f k u ra m d a k i d a v ra n b i im in e (tek k a rk lk k eg en
e le m a n la rn n , b u b e lirle m e d e 25 .7 'd e geleceim iz "W ein b erg a s"y la il
g ili o la n izle d o ru sa l b ir b irle im in e iz in v erm e z o ru n lu lu u m u z olm ak
zere) o ld u k a y a k n d r. G erek d n y a d a b u p a r a c k la rla ilg ili o la ra k g
r r g r n d m z a s im e trin in e le k tro z a y f k u ra m d a o rta y a k m a sn n
te k n e d e n i D o an n b e lirli b a z b irle im le ri, d i e r b ir d ey ile b u e le m a n la
rn b e lirli k u a n tu m s t s te b in m e le rin i, gerek s e rb e s t p a r a c k la r o la ra k
fa rk ed ilm e k zere se m e sid ir.
P eki F ey n m a n d iy a g ra m la rm z d a , Z ve W* p a r a c k la rn y a ln z c a zik
izg ilerin e ek le n e b ilirk e n y 'm n a y rm g zetm ed en zik y a d a za k a ek len m e
siy le ilg ili g r n te k i en b e lirg in d i e r a s im e trid e n ne h a b e r? K onu b u r a
d a y in e D o ann b iz e h a n g i s t s te b in m e le ri s e rb e s t p a r a c k la r o la ra k
b u lm a m z a iz in verece i k o n u su d u r. rnein, Z ve y 'y a ilik in , b ir p a r a
c n y a ln z c a z a k k sm n g ren b e lirli b ir s t s te b in m e , Y diyelim ,
m e v c u ttu r. (Kabaca: y a ln z c a z a k ' b ra k a ra k zik e tk ile im in i yok etm ek
z e re Z' y 'd a n "karn".) O rijin al y 'm z Z ve Y 'den y e n id e n g eri k a z a n a
b iliriz f a k a t Doa b a k a b ir seim y a p m o lsa y d fo to n u n ro l n e it b i
im d e o y n ay a b ile ce k o la n b u t r p ek ok b a k a c a o la s s t s te b in m e sz
k o n u su o lu rd u .
y le y se k ilit b ir k onu, D oann, d i e rle rin i deil de b e lirli b a z s t s
te b in m e le ri s e rb e s t p a r a c k la r o la ra k b u lm a m z a iz in v e rirk e n b e n im se
d i i k s ta s la r n ne o ld u u d u r. B u n a v erilecek en te m el y a n t, s e rb e s t b ir
p a r a c k la ilg ili o la ra k , o n u n b ir k tle z d u ru m u o lm a sn a g erek d u y m a-

YY
e k il 25.12 A yar g ru b u n u n A belci olm a
yan doas nedeniyle kuram sal olarak or
taya kabilen 3-parack ayar bozon k
eleri. (Foton izgileri dalgal; Z izgileri
o k su z ift; W izgileri beyaz oklu ift.)
m z d r, y leyse g enel o la ra k p a r a c k k tle sin i b e lirle y e n e y in n e o ld u u
n u b ilm ey e gerek d u y a rz . B u ra d a U(2) a ltn d a ta m s im e tri bekleyem eyiz;
d i e r b ir d ey ile k tle b ir t r s im e tr i k n lm i erir. Bu, s ta n d a r t m o d eld e
n a s l y a p lr? F ik ir, en a z n d a n n o rm a l b i im d e su n u ld u u n d a , p a r a c k
etk ile im le rin d e b u g n g er ek te g zlem led i im iz a s im e trin in , ev re n in
b a la n g a a m a la r n d a g e r e k le ti i k a b u l e d ile n k e n d ili in d e n b ir s i
m e tri k rlm n n so n u c u o ld u u d u r. O d n em d en nce k o u lla r b u g n g e
e rli o la n la rd a n o ld u k a fark ly d . S ta n d a rt e le k tro z a y f k u ra m U(2) s im e t
r is in in b a la n g e v re n in d e k i so n d erece y k sek s c a k lk la rd a , W +,W _,Z
ve y 'n n b u p a r a c k la ra ili k in k u a n tu m s t s te b in m e le rin in pek ok d i
e r k m e siy le t m y le e d e e r o la ca ve y fo to n u n u n b u b i im d e o rta y a
k ab ilec ek d i e r t m b irle im e itle riy le e it k o n u m d a o la ca ek ild e,
ta m o la ra k s a la n d n ile ri s re r. B u n u n la b irlik te fik ir ile rle d i in d e ,
ev re n d ek i sc ak lk d n c e (Byk P a tla m a d a n y a k la k 10-12 sa n iy e s o n
ra y a k la k 1016K 'nn a ltn a ; b kz. 28.1-3) bugn g zlem led i im iz
W +,W~, Z ve y b u k e n d ili in d e n sim e tri k n lm ilem i y o lu y la "d lan "d .
B ylece b u ilem d e d rt gerek p a r a c k , b a la n g o la s lk la rn a ilik in
t m y le s im e trik b i im li m a n ifo ld d a n a y r trlr. Y aln zca k tle e d i
n ir ve W 'la r ve Z o la ra k a n lr; d i e ri k tle siz k a lr ve fo to n o la ra k a d la n
d rlr. K u ram n b a la n g ta k i k rlm a m " s a f ' v e rsiy o n u n d a , ta m U(2) s i
m e tris i m e v c u t o ld u u n d a W 'le r, Z ve y 'n n t m etk in b i im d e k tle siz
o lm ak z o ru n d a d r. Bu s im e tri k n lm n e rm e sin in te m el b ir g r n m
o la ra k , H iggs (parac) o la ra k b ilin e n d i e r b ir p a r a c k /a la n d ev rey e
g irm ey e g erek d u y ar. H iggs (alan) t m b u p a r a c k la ra (Higgs p a r a c
n n k e n d isi de dahil) ve ev re n d ek i d i e r p a r a c k la r o lu tu ra n k u a rk la ra
k tle a ta m a s o ru m lu lu u n a sa h ip o la ra k d e e rle n d irilir.
B u n u n a s l y a p a r? Bu d ik k a te d e e r ve y a ra tc f ik irle r b t n n n a y
r n tla r y az k ki b u k ita b n k a p s a m d n d a k a ly o r f a k a t o n a ilik in b az
b ile e n le ri d a h a so n ra 26.11 ve 28.1'd e v e riy o r olaca m . u a n iin,
H iggs a la n n n ro l n en iyi ekilde, D irac e le k tro n u n u n ekil 2 5 .2 'd e g s
te rild i i h a liy le "zikzak" a k la m a s n a b a v u ra ra k (olduka ek sik b iim de)
a k la y ab ilec e im i d n y o ru m . E le k tro n u n , h e r b iri k e n d in e a it k tle y e
sa h ip s o l-e lli b ir zik (a^,) ve s a -e lli b ir zak (/?s ,) a r a s n d a k i s re k li b ir s a
ln m b i im in d e g r ld n a n m sa y n . D irac sp in r n n aA ve /?B, p a r
a la r a r a s n d a k i "evrim " o ra n n a h k m e d en b ir 2_1/ ZM "b a la m s a b i
t i n i n b u lu n d u u k a b u l e d ilm i ti. A sln d a "H iggs" b a k a s 2_1^zM 'yi,
d a h a n ce 2~1/2M b a la m s a b itin e sa h ip o ld u u m u z y e rd e b ir etk ile im
o la ra k d ev rey e g ire n b ir a la n b i im in d e d e e rle n d irm e k tir. (Bkz. ekil
25.13.) ok erk en ev re n d ek i k e n d ili in d e n s im e tri k n lm d a v r a n n n e t
k ile rin d e n b iri, H iggs a la n n n h e r y e rd e s a b it b ir d e e re sa h ip o lm ak
e k il 25.13 B ir D irac p a r a c n a ili k in z i k
z a k ta b lo d a k e le r (sabit) H iggs a la n y la e tk i
le im le r b i im in d e g r le b ilir.

z e re d u ru lm u h a le g e ld i in in k a b u l e d ilm e sid ir. Bu d e e r t m p a r a c k


k tle le rin in s a p ta n m a s y la ilg ili, b u k tle le rin fa rk l d e e rle ri b e lir li h e r
p a r a c n a y r n tla r n a b a l o la n s a y s a l b ir k a ts a y y la lek len m ek z e
re, to p la m b ir lek s a p ta r .
Bu o la a n s t f ik irle r to p la m n a ili k in d e e rle n d irm e le rim i, d a h a u y
g u n o la n 2 8 .1 -3 'e k a d a r erteley ece im . Y ine de b u fik irle rle ilg ili n e d
n rs e k d n e lim , s o n u ta k i z a y f ve e le k tro m a n y e tik k u v v e tle re ilik in
b irle ik k u ra m , e le k tro z a y f k u r a m ,13 d ik k a t ekici d ere c e d e b a a r l oldu.
Z 'n v a r o lm a s (ayrca W'n in v a r o lm a s z a te n d a h a erk e n f ik irle r te m e
lin d e k a rs a n m t) ve W* ve Z 'n k tle le rin e ili k in o ld u k a b e lirli b a z
d e e rle r (srasy la y a k la k 80 ve 90 GeV)14 o n u n n g r le ri a ra s n d a y d .
W* ve Z C E R N 'deki (Cenevre, svire) d e n e y le rd e 1983'te g zlem len d i ve
n g r le n k tle d e e rle ri o ld u k a iyi b ir is a b e tle d o ru la n d . a d a g z
lem d e e rle ri s r a s y la y a k la k 81,4 ve 91,2 G eV 'dir. B a k a t r sa y sz n
g r d e d o ru la n d ve e le k tro z a y f k u ra m gzlem e d a y a l o la ra k , y azm
e s n a s n d a , m kem m el b i im d e a y a k ta d u rm a k ta d r.

13 E lektrozayf kuram 1960'larn so n la rn d a Stephen VVeinberg, Sheldon Glashovv ve Abdus Sa


lam tarafn d an , b u alm a h e r ne de b ir Nobel dl kazandrm ak zere, dzenlenm i
tir. Bkz. VVeinberg, 1967; Salam ve W ard, 1959; G lashow, 1959; elektrozayf kuram zerine
genel b ir kaynak olarak Zee, 2003 ya da H alzen ve M artin, 1984; Kaku, 1993.
14 GeV giga elektron v o lttu r. Giga 109'la arpm ay b elirten Y unan n ek id ir ve b ir elektron volt,
1 voltluk b ir p o tansiyel fark n a m aruz b rak la n se rb e st b ir elektronun zel olarak ne k ad ar
enerji k azanacan b elirten b ir eneji lsdr. Yaklak olarak l,6 x l 0 -19 J'd ir.
25.6 Yein etkileen paracklar
Peki y a y e in e tk ile im le r n e d ir? O nlar a k la y a n a d a k u ra m s ta n
d a r t m o d e lin d i e r " y a n ''s n o lu tu r u r ve k u a n t u m k r o m o d in a m i i y a d a
QCD o la ra k a d la n d rlr. Bu, ism in g eld i i kk Y u n an c a k h r o m a , "renk"
a n la m n a g e ld i in d e n tu h a f b ir isim g ib i g r n r ve n k le e r k u v v etlere
h k m e d e n ye in e tk ile im le r k u ra m n d a "renk" n a s l b ir y ere s a h ip tir s o
r u s u n u s o ra b iliriz . Y ant, b u r a d a d e in ile n "renk" k a v ra m n n t m y le t u
h a f o lu p g r le b ilir n fre k a n s y la ilg ili o la n o la a n ren k k a v ra m y la
h i b ir ilg isi b u lu n m a m a s d r .15 P a r a c k fizi in d ek i (nkleer) "renk" k a v r a
m n n n e o ld u u n u a k la m a k z e re b ir p a r a g eri d n p n tro n ve p r o
to n la r n k e n d isin in b e lirli rn e k le ri o ld u u h a d r o n la r o la ra k b ilin e n g i
zem li p a r a c k d iz ile rin i ele a lm a k u y g u n o la c a k tr.
"H adron" ism i "hacim li" a n la m n a gelen Y u n an c a h a d r o s ta n g elir. H a d
ro n la r D o ann te m el p a r a c k la rn n d a h a k tle li o la n la r d r ve y e in e t
k ile im le re (etk ileim le rin k u v v e ti b u k tle y e b y k b ir en erji k a tk s s u n
m ak zere) k a tlrla r. H a d ro n ailesi, "b a ry o n lar" o la ra k b ilin e n o ferm i-
y o n la r ve "m ezonlar" o la ra k a n la n o b o z o n la r i erir. G eleneksel k u r a m
d a t m h a d ro n la rn , k sa s re i in d e k e n d ile ri h a k k n d a d a h a fa z la ey
s y len ecek o la n k u a r k la rd a n o lu tu u n u k a b u l eder. zellikle, b a ry o n la r
o la ra k b ilin e n h a d r o n la r o la a n "n k leo n lar" (n tro n y a d a p ro to n la r) ve
d a h a a r k u ze n le ri (kozm ik n y a m u ru ve p a r a c k h z la n d rc la rd a
k e fe d ilm i olan) " h ip e ro n la r"d r. O rijinal m e zo n la r, J a p o n fizik i H ideki
Yukavva ta ra fn d a n 1934'te n k le e r k u v v etlere ilik in a n a liz le ri te m elin d e
y a p t d ik k a t ekici k u ra m s a l b ir n g r d r. B u n la r so n u o la ra k
1947'de C. F. P ow ell ta r a f n d a n kozm ik n iz le rin d e b u lu n m u o la n p io n -
la rd r (n m ezonlar). A rtk p io n u n p ek ok m ezo n k u ze n i b ilin m e k te d ir.
"B aryon" te rim i, le p to sta n gelip "kk" a n la m n a g elen "lep to n "u n
k a r t o la ra k "ar" a n la m n a gelen Y u n an ca b a ry s k e lim e sin d e n gelir.
L e p to n la r elek tro n ve o n u n k a rd e p a r a c k la r m o n ve ta u o n la b irlik te
b u n la ra k a r lk gelen n trin o la rd r; b u n la rn k a r - p a r a c k la r k a r -
le p to n la rd r. H em le p to n la r h em de b a ry o n la r sp in li fe rm iy o n la rd r f a
k a t le p to n la r b a ry o n la rd a n , b elk i de b a ry o n la rd a n ok d a h a az k tle li o l
m a e ilim in in (tauon, p ro to n y a d a n tro n u n n e re d e y se iki k a t k tle y le
b ir is tis n a o lsa da) a n a "sebebi" olan, ye in etk ile im le re d o ru d a n b o y u n
e m em eleri gere iy le a y rt ed ilir.

15 D alga boyu ve v frekans ara sn d a v = | b a n ts uyarnca gei yaplabilm ek zere, grle


b ilir k X = 400- 700 nan o m etre dalga boyu aralna der.
1 9 4 0 'la n n s o n la rn d a n b e r i kozm ik n la r ve h z la n d rc la rd a d e v a sa
s a y d a h a d ro n k efe d ild i: E, A++,A, A, fi- , p, p1*1, g , t), K ^ K 0
ve "R egge y in e len m ele ri" o la ra k a n la n , b u p a r a c k la rn p ek o u n u n d a
h a y k se k sp in e sa h ip (b u ra d a se m b o lle re y ld z i a r e ti ek len erek b e liriti-
len , rn e in E*- ) sa y sz a r v e rsiy o n u (bkz. ekil 31.6). B u n la rn o k k a tl
la r o la ra k a d la n d r la n b e lirli a ile le re g irm ek z e re g zlen m i o lm a la r
g ere i n e d e n iy le o lm a sa y d , b u , t m y le a r tc o lu rd u . Bu ok k a tlla
r n d o a s y la ilg ili iy i b ir k a v ra y , b u n la rn SU(3) g ru b u n u n y a d a d a h a
d o ru b i im d e S U (3)/Z 3' n g ste rim le rin i s u n m a s te m e llin d e (1961'de
M u rra y G ell-M an n ve Y uval N e'em an ta ra fn d a n ) eld e e d ild i ("gsterim "
k a v ra m i in 13 .6 'y a ve "blm "n, / , k u lla n m n d a i e rile n "arp m g r u
bu" k a v ra m n n y o ru m u i in 13.2'ye b ak n ; 1 3 b u r a d a SU(3)'n n o rm a l b ir
a lt g ru b u n d a n d o al b i im d e k a y n a k la n a n 3 elem a n l d n g g ru b u y e rin e
k u lla n lr;125-31 a y rc a b kz. 5.5).
Bu g ste rim le rd e i e rile n in n e o ld u u n u a n la m a n n en iy i y o lu h e r
h a d r o n u n sp in li, b e lirli te m e l p a r a c k la rd a n , G e ll-M a n n 'n isim b a b a s
o ld u u "k u a rk lar" ( t r) ve " k a r -k u a rk la r" d a n ( t r), o lu tu u
(1963'te Zw eig ve G ell-M a n n ta ra fn d a n a k la n m ) h ip o te z in d e b u lu n
m a k tr. H er b a ry o n b u k u a r k la rd a n y a ln z c a ta r a f n d a n v e h e r m ezo n
b ir k u a rk ve b ir k a r - k u a r k ta r a f n d a n o lu m u k a b u l ed ilir. n ite lik
o la ra k a n la n b u t r k u a rk "st", "alt" ve " tu h a f ' b i im in d e a d la n d rlr.
K u a rk la ra ilik in g izem li b ir zellik k e s irli e le k trik y k le rin e (p ro to n yk
2 1 1
b irim in d e) sa h ip o lm a la ry d ; s t, a lt ve tu h a f k u a rk s ra s y la -, - - ve - -
y k d e e rin e s a h ip tir.
B elki de k u a rk la r, m a n tk sz g r n e n e le k trik y k d e e rle rin e sa h ip
o lm a la r, ve k u a rk la rm a s la k e n d ile ri o la ra k g zlem len m em esi (gzlem
le n m i p a r a c k la r y k le riy le ilg ili o la ra k h e r z a m a n t m d e e rle re s a h ip
tir; b kz. 5.5) ilik ili gere i n e d e n iy le b a la n g ta g er ek p a r a c k la r o la
ra k d n lm e d i fa k a t SU(3)/Z3'le ilg ili fa rk l g ste rim le rin b a s it o la ra k
u y g u n b ir "m u h a se b e " sin i s a la r b i im d e k a b u l ed ild i. B u n u n la b irlik te
m u h a se b e c ilik y a ln z c a , k u a r k la r ^ -s p in li p a r a c k la rla ilg ili "y an l i s t a
tis ti i" sa la y a n p a r a c k la r o la ra k ele a ln sa y d , ile rd i. Bu, k u a rk la rm
ok k a tlla rn d o ru b i im d e o rta y a k m a la ry la ilg ili "b o zo n lar" o lup
s p in is ta tis tik te o re m in in (bkz. 23.7 ve 26.2) ta le p e d e r g r n d fer-
m iy o n la r o lm a d g ib i d a v ra n lm a s g ere k ti i a n la m n a g eliy o rd u .
Bu so n n o k ta y a n la m a k z e re iki rn ek ele alalm . k is i a r a s n d a d a h a
ak o la n , fi- p a r a c n n G ell-M a n n ve N e'em an ta r a f n d a n 1 9 62'de ta h -
3
m in ed ilm e sin e yol a a n , ^ -s p in li p a r a c k la rn 10'lu g r u p la r (dekuplet)
ta r a f n d a n sa la n a n d r. Bu ta h m in 1964'te d o ru la n m tr:16

A++ A+ A A~
*+ Z* E*-
,o ~ . -

n-.

Bu d iz ilim h e r p a r a c d e iik n ite lik te k i k u a rk ta n o lu m u b i im d e ,


d a a y erin e, u y u k a r ve s tu h a f y e rin e k u lla n lm a k zere, ele a ld m z
d a a n la la b ilir :12541
uuu uud udd ddd
u us uds dds
u s s d ss
sss.

u h a ld e b u y a ln z c a k u a rk n sim e trik b ir d u ru m d a o lm a s n e d e n iy le
ile r. rn e in u u d , u d u 'd a n a y rt edilm ez. D ah a s, rn e in u u u ve u u d g ib i
a y n t rd e k i iki k u a rk d u ru m u b e n z e r b i im d e yok olm az; P a u li ilk e sin in
g eerli o ld u u te r s sim e trik d u ru m d a y s a yok olur. S p in in - o lm a s g ere i
k u a rk sp in in in de (her b iri ^ d e e rli olm ak zere) s ra y a d iz ilm i o lm a s
a n la m n a g elir, b ylece d u ru m a ilik in s p in g r n m y le ilg ili o la ra k ta m
s im e tri sz k o n u su d u r. K u a rk la r fe rm iy o n la r b i im in d e d a v ra n s a y d b u
d u ru m d a k u a rk la rn d e iim iy le sim e tri deil, b u ta b lo y la u y u m su z b i
im d e te r s sim e tri elde e d e rd ik .12551
B en zer (fak at d a h a kark ) b ir y o ru m , s r a d a n p ro to n (N+) ve n tro n u n
(N) sa h ip o ld u u 8 a d e t (oktet) - - s p in li p a r a c k la ilg ili o la ra k o rta y a -

N N
+
I+ a
CO -

k a n d a h a k a r k b ir d u ru m i in de g e e rlid ir:17

16 K uram la ilgili olarak bkz. G ell-M ann ve Ne'em an, 2000; 'n in gzlem lenm esiyle ilgili, oriji
nal o larak 1964'te yaym lanm V. E. B am es tezi ayn alm ada yer alr; s. 88-92.
[25.4) lk tab lo d a b elirtilen yk deerlerinin doru biim de ortaya ktn kontrol edin.
[25.5] Bunu, k uark spin leriy le ilgili 2 -sp in r indis aklam asn, 22.8'de akland gibi
ku llan arak ve 3 deer, u, d, s, alan yeni b ir 3-b o y u tlu "SU(3) indisi"ni ku llan arak d ah a tam
biim de aklayn.
17 M odern p arack fizii term inolojisinde "N+" ve "N" srasy la p roton ve ntronu gsterm ek
zere "p" ve "n"nin y erini alm grnm ektedir. Bu, SU(3) sn flan d rm a dzeninde
B u ra d a Z ve A' te m e l o la ra k , a ltg e n b ir d iz ilim in m e re z in d e k i "ayn
y u v a"y d o ld u ru r b i im d e d n m e k z o ru n d a y z . Bu d z e n sp in i a rtk i
o la ra k ele a ld m z d a o rta y a k ar, b ylece k u a rk s p in le rin d e n ik is in i p a
ra le l ve b irin i de te rs p a ra le l o la ra k d n e b iliriz . B unu , m e rk e zd e g s te
rile n (X ve A iftin e k a r lk gelen) u d s k u a rk b ile im i i in d ze n le m en in
d o ru sa l o la ra k b a m sz y a ln z c a iki y o lu o ld u u o r ta y a k ar; u u u , d d d
ve s s s i in hi y o k tu r ki b u g e n y erin e a ltg e n b ir d iz ilim i a k la r ve g eri
k a la n la rn h e r b iri i in y a ln z c a b ir a d e t m e v c u ttu r.12561

25.7 "R e n k le n d irilm i k u a rk la r"

K u a rk la r y a n l "sp in is ta tis ti i" ilik ile rin e s a h ip s e {bkz. 23.7 ve


26.2) o n la r n a s l gerek p a r a c k la r o la ra k ele a la b iliriz ? S ta n d a rt m o
d eld e b u so ru n la b a a k m a n n y o lu 18 h e r k u a rk n ite li in in a y rc a
(szde) "ren k ''te g e lm e sin i ta le p etm ek ve k u a r k la rd a n o lu a n h e rh a n g i b ir
g erek p a r a c n re n k s e rb e s tlik d e re c e sin d e t m y le te rs s im e trik o lm a
s z o ru n lu lu u d u r. Bu te r s s im e tri, te k il (ferm iyonik) k u a rk la r a r a s n d a k i
te rs sim e tri b ir -k u a rk p a r a c n d a e tk in b i im d e sim e triy e ev rilecek
ek ild e, k u a rk d u ru m la rn n k e n d ile rin in z e rin d e n a tla r .12571 R e n k le r a s la
k e n d ile rin i s e rb e s t p a r a c k la r d a g ste rm e m e lid ir, b y lece ren k , te m e l b ir
e k ild e "g zlem lenem ez"dir. H erh an g i b ir s e rb e s t p a r a c k "re n k -n tra l"
o lm ak z o ru n d a d r. rnein, "uud"deki d -k u a rk n n h a n g i re n k te o ld u u n a
b a l o la ra k A+ p a r a c n n fa rk l v e rsiy o n u n a sa h ip olm ayz. G erek
s e rb e s t p a r a c k la rla ilg ili re n k s e rb e s tlik d e re c e sin d e k i te rs s im e tri b u n u
g a r a n ti e d e r.12581
B azen "krm z", "beyaz" ve "m avi" o la ra k a n la n re n k le r b en i, h em k afa
k a r tr c o lm a s (nk b e y a z b ir re n k o la ra k d n m y o ru m ) h em de
b ir t r k ay p v a ta n s e v e rli i a a k a rtc o lm a s n e d e n iy le etk ile r. B azen
d a h a iy i b i im d e "krm z", "yeil" ve "m avi" o la ra k a d la n d r lrla r f a k a t
"k u a rk rengi" ve g zdeki re n k a lc la r a r a s n d a k i b a la n t h i b ir d u ru m d a

(N*, N)'m (H, 2 ), vb gibi bir e oluturduu dier paracklarla ilgili notasyonla uyumlu
dur ve bize bir n k leo n a kendine zg bir ekilde "N" olarak bavurm a olana salar.
[25.6] Tm bunlan uygun ayrntlarla aklayabilir misiniz grn. 2-spinr spin indislerini
kullanmak isterseniz onlara dikkat etmeniz gerekir. Onlarn bir iftindeki ters simetri o if
tin karlmasna olanak tanr (bir 0 spin durumunu, 23.4'teki gibi i-spinli bir parack if
ti biiminde gsterirken olduu gibi). Yine de hl (gizli) bir sim etri sz konusudur nk
her kuark iin yalnzca bamsz iki spin durumu mevcuttur.
15 Bkz. Han ve Nambu, 1965.
[25.71 Bu yorumu, altrm a [25.5]'in 3-boyutlu nitelik indisine ek olarak yeni bir 3-boyutlu
SU(3) ren k indisinin var olduu durumda indislerle aklayn.
[25.8] Aklayn.
b ilim se l b ir d a y a n a a sa h ip o lm a d n d a n b u n la r y e rin e "krm z" (R), " s a
r" (Y) ve "m avi"yi (B) k u lla n a c a m . Bu se im te rm in o lo jis i re n k le rim i d a
h a k o la y b i im d e "k a rtr"a b ilm e m a v a n ta jn s a la r ve "tu ru n c u ", "yeil"
ve "m or"un (b u n la r b a la n g ta k i R, Y ve B 'n in k u a n tu m s t s te b in m e le
ri o la ra k d e e rle n d irilm e k zere) ta m o la ra k b a la n g k m e si g ib i o ld u
u n u g r r z . B u ra d a a s ln d a , re n k le ri te k b a n a d e i to k u e tm ek ten
teye g een b ir s im e tri m e v c u ttu r. R enk sim e tris in e ilik in , i e ris in d e R, Y
ve B 'n in , SU(3) m a tr is le rin in z e rin e etk iy ec ek leri v e k t r u z a y y la ilg ili t a
b a n e le m a n la rn n y a ln z c a b ir k m e sin i s a la d k la r (b k z . 13.9), to p la m
8 -g e r e k -b o y u tlu b ir SU(3) o lm a ld r.
Bu a a m a d a , g r n e g re g zlem len em ey en b u "renk" s e rb e s tlik d e
re c e s in in su n u m u , (eitli k a r - p a r a c k la r ve k u a n tu m s t s te b in m e
le riy le b irlik te) h i b iri d o ru d a n gzlem len em ey en dokuz te m el k u a rk a ,

d R, dy, d B; uR, uY, uB; sR, sY, sB,

sa h ip o lm am z n e d e n iy le o ld u k a y a p a y g r n r. A sln d a s ta n d a r t m o d e l
deki d u ru m b u n u n "iki k a t k a d a r k t " d r n k (eit b i im d e y a r a tc
lk ta n uzak) "tlsm " (c), "alt" (b) ve "st" (t) o la ra k a d la n d r la n k u a rk
n ite li i d a h a su n u lm a k z o ru n d a d r, b y lece to p la m d a h i b iri d o ru d a n
g zlem len em ey en on sekiz b a m sz k u a rk o la ca k ekilde,

C r, cY, cB; bR, bY, b B ; t R, t Y , t B

ifa d e le rin e de sa h ip oluruz.


S p in is ta tis ti i b a n ts n sa lam ak , v a rs a y m d a b u lu n u lm u g zlem
len em ey en p a r a c k la rn b u o a lm a sn a ili k in te k fa y d a o lsa y d d ze n
k e sin lik le y a p a y g r n rd . B u n u n la b irlik te "serb est" k u a rk re n g in in b
t n s e l g zlem len em ezli i a s ln d a c m e rt b ir a rm a a n su n a r! n k b u
g zlem len em ezlik ve SU(3) re n k s im e tris in in (y ak n d an ilikili) t m y le k
rlm a m d o a s b iz e b u sim e triy i, 15.1, 8 'd e a k la n d zere, a y a r
b a la n ts y la ilg ili m k em m el fik rin d o la y sz b ir ta b a n o la ra k k u lla n m a
p o ta n s iy e li s u n a r. B u n u n , o d u ru m d a a y a r g ru b u U (l) olm ak zere, e le k t
ro m a n y e tik etk ile im in ta n m la n m a b i im i o ld u u n u a n m sa y n (bkz.
19.4, 21.9 ve 24.7). A sln d a e le k tro m a n y e tiz m a y a ili k in U(l) a y a r s i
m e tris in in ta m ve k rlm a m o ld u u k a b u l e d ilir.19 A yrca lif d em eti f ik ri
n in en te m elin d e, 15. b l m d e a k la n d ze re, lifle re e tk iy en ta m b ir s i
m e tri g ru b u n u n v a r o ld u u n u a n m sa y n . Y ein e tk ile im le re ilik in h a d -
ro n ik SU(3) "renk g ru b u " tp k b y le si b ir ta m sim e tri s a la r ve U (l) e le k t
ro m a n y e tik a y a r g ru b u y la o la n b e n z e rlik ok y a k n d r. E le k tro m a n y e tiz
m a n n U (l) A belci g ru b u y la ilg ili b ir a y a r b a la n ts te m elin d e, rn e in
SU(2) y a d a SU(3) g ib i A belci o lm a y a n g ru p la r la ilg ili b ir a y a r b a la n ts n a
d a y a n a n ilg ili b ir k u ra m a g en e lle n m e si Y a n g -M ills k u ra m o la ra k a d la n
d r lr.20
A sln d a b u , CD 'nin (k u an tu m k ro m o d in am i i) te m e lid ir. E le k tro m a n
y e tiz m a d a o ld u u g ibi k u a rk a la n la rn a etk irk e n d /d x a t re v in i, b iz e b ir
d em et b a la n ts (bkz. 15.8 ve 19.4) s u n a n u y g u n (e le k tro m a n y e tiz m a n n
d / d x a ieAa's gibi) "k o v a ry a n t t re v ilem c isi" k a v ra m n a d e itirm e k
ze re A a ele k tro m a n y e tik p o ta n s iy e li g ib i b ir n iceli i k u lla n a b iliriz . R enk
u z a y 3 -b o y u tlu o ld u u n d a n , 1 -b o y u tlu e le k tro m a n y e tik d u ru m d a k in d e n
d a h a k a r k b ir e y e sa h ip o lu ru z ve b u ek s e rb e s tlik d ere ces iy le b a a
k m ak z e re in d is le r su n m a k u y g u n o lu r. E le k tro d in a m ik d u ru m la y ein
etk ile im le rd e k i a ra s n d a k i k ritik b ir fa rk U (l) A b elci'k en (dier b ir d e y i
le d e im eli; bkz. 13.1) SU(3) re n k g ru b u A belci d e ild ir ve b u r a d a n h a r e
k etle k u ra m A b elci o lm a y a n a y a r k u r a m o la ra k a d la n d rlr. Bu b e lirli
k a r k ve ilg in zellik lere yol a a r. B u ra d a k a p s a n m e y le rin ta m b ir
a y r n ts i in o k u ru y a z n a y n le n d ire c e im 21 f a k a t y e in e tk ile im le rin
k e n d ile rin i o rta y a koyup a k la m a b i im le ri te m eld e az nce a k la d m
g ib id ir.
CD'ye a it (fo to n larn SU(3) ben zeri) " a y a r b o zo n lar" g lu o n la r o la ra k
a n la n n ic e lik le rd ir. F ey n m an g ra fik ta n m la rn d a g lu o n izg ileri k e n d ile
rin i k u a rk izg ilerin e fo to n iz g ile rin in k e n d ile rin i y k l p a r a c k iz g ile
rin e b a la d ay n ekilde b a la r (ekil 25.14a). SU(3)'n A belci o lm a y an
d o a s k e n d in i, g lu o n iz g ile rin in k e n d ile rin in - a ta ll (ya d a d a h a f a z
la) g lu o n F e y n m a n g ra fik le rin in A belci ele k tro m a n y e tik d u ru m d a o lm a y an
b ir ey o la ra k o rta y a k ab ilece i e k ild e "renk y k "ne s a h ip o lm a s g e r
e in d e g s te rir (ekil 25.14b).
Bylece s ta n d a r t m o d e ld ek i SU(3) g r u b u n u n te m e l ro l , 1 9 6 0 'lar ve
1 9 7 0 'lerd e sa h ip o ld u u "n itelik s im e trisi" n d e n g n m z s ta n d a r t m o d e
lin d e k i "ren k sim e trisin e " gei y a p t. A sln d a b u s ta n d a r t m o d e ld e n i
te lik , d, u ve s, a r tk te m el o la ra k b irlik te g ru p la n d rlm a z . B u n u n y e rin e

20 Temel fikir daha nce II. Dnya Savan izleyen yllarda VVolfgang Pauli ve 1955'te Ronald
Shaw tarafndan kefedilmi ve ayar paracklarnn ktlesiz olmak zorunda olular nede
niyle reddedilmi olsa da bu kuram 1954'te C.N. Yang ve R. L. Mills buldu; P hys. R ev. 96,
191-195. Bu konulara ilikin, kendisinin Nobel dersinde sunulmu olan etraflca b ir tarihle
ilgili bkz. Abdus Salam, 1980. "Ktlesizlik" sorununu alt etmek zere artk kullanlan hile,
25.5'te yle bir deinilip 26.1 l'd e daha ayrntl tartlacak olan simetri krc "Higgs
m ekanizm asdr.
21 Teknik ayrntlarla ilgili olarak bkz. Aitchison ve Hey, 2004, cilt 2 ya da Zee, 2003. Ayar ku
ram kavram larna genel bir bak iin b kz. Chan ve Tsou, 1993.
(a)
Y (b)

ekil 25.14 G luonlar CD'nin "ayar bozonlar"dr. (a) K uarklar arasndaki (burada zikzak
l izilmi) gluon deiim i nkleer kuvvetleri ve kuark h a p sin i tem eller, (b) Ayar kuram
Abelci olm am ak zere, gluon izgilerinin kendileri "renk yk"ne sa h ip tir, bylece -a-
tall gluon Feynm an grafikleri (ekil 25.12'deki gibi) ortaya kabilir.

g r u p la n d rm a la r (d, u), (s, c), (b, t) e le rin e a it k u a k sa la r. k u a a


sa h ip o lm a k a v ra m ay rc a, k u a k la r elek tk ro n , m o n ve ta u o n (ve b u n la ra
a it ilg ili n trin o la r) olm ak zere, le p to n la rd a d a g e erlid ir.
B ir b t n o la ra k s ta n d a r t m o d e ld e yein ve e le k tro z a y f e tk ile im le r
a r a s n d a k a r k ilik ile r m e v c u ttu r. zellikle, ye in e tk ile im le rc e ta n
n a n te m el p a r a c k la rla z a y f e tk ile im le rc e ta n n a n la r a r a s n d a o rta y a
k an b e lirli "d n d rm e ler" b u lu n u r. B ir rn ek y k se k en e rjili p ro to n p r o
to n a rp m a la ry la re tile b ile n K m e z o n u n d a o rta y a k ar. K 'm y e in
e tk ile im le re ilik in b ir z d u r u m o ld u u n u syleriz. B u n u n la b irlik te
K 'n k e n d isi b o z u n u rk e n z a y f b i im d e b o z u n u r ve b u n e d e n le o, z a y f e t
k ile im le re ilik in iki z d u ru m u n , KL (K-uzun) ve Ks (K-ksa), k u a n tu m
izg isel b ir b irle im i o la ra k d e e rle n d irilm e k z o ru n d a d r. (KL g en ellik le
y a k la k 5 x l 0 -8 sa n iy e d e ta n a p io n a b o z u n u rk e n Ks n o rm a ld e CT10
sa n iy e lik ok d a h a k s a b ir z a m a n le in d e iki p io n a b o zu n u r.) KL ve
Ks'n in h e r b iri, K 'm ye in deil f a k a t z a y f e tk ile im le r y o lu y la k e n d isin e
"ev irileb ilecei" K ve k a r - p a r a c K 'n izgisel b ir b irle im id ir. Ye
in e tk ile im ta b a n d u ru m la ry la (K, R) za y f etk ile im ta b a n d u ru m la r
(Kl , Ks) a r a s n d a k i "dndrm e", Cabibbo a s o la ra k a n la n (y ak lak 0,26
rad y a n lk ) (soyut) b ir a b o y u n c a g er ek leir. Bu ay n a g en ellik le y ein
ve z a y f e tk ile im le r a ra s n d a k i ilik ile rd e ro l oyn ar.
B en zer b ir e kilde, z a y f ve ele k tro m a n y e tik e tk ile im le r a ra s n d a k i
ilik id e ro l oy n ay p e le k tro z a y f k u ra m n b t n le y ic i b ir p a r a s n o lu tu
ra n , W ein b erg a s y a d a z a y f k a r tr c a (25.5) o la ra k a n la n b ir a
d a m e v c u ttu r. A sln d a e le k tro z a y f k u ra m a ilik in en etk iley ici b a z k a n t
la r, b irb iriy le o ld u k a y ak n b i im d e u y u m g ste re n y a n tla r v ere n , b u
a y a ili k in (g r n te b am sz) e itli t rd e k i gzlem e d a y a l s a p ta m a
la rd a n o rta y a kar. B u n u n la b irlik te , o ld u u h a liy le k u ra m d a , C ab ib b o ve
VVeinberg a la rn n ro lle ri a r a s n d a b ir fa rk llk m e v c u ttu r n k z a y f ve
ele k tro m a n y e tik e tk ile im le r b ile ik o la ra k d e e rle n d irilm e k d u r u m u n d a
dr. VVeinberg a sy la ilg ili, o n u n , e le k tro z a y f k u ra m n U(2) s im e tris i B
yk P a tla m a d a n ( 28.1) y a k la k 10-12 sa n iy e so n ra "k rl"d m d a "d o n a
k alm " b ir ey o ld u u b i im in d e k i b a k k a b u l e d ile b ilir f a k a t C abibbo
a s s ta n d a r t m od eld e, b u m o d e l e le k tro z a y f ve ye in e tk ile im le rin n a
sl b irle tirile b ile c e iy le ilg ili h e rh a n g i b ir sa v d a b u lu n m a d n d a n , by-
le si b ir d u ru m a sa h ip d e ild ir. T m s ta n d a r t m o d e lin te m el s im e tri g r u
b u 22 SU(3)xSU (2)xU (l)/Z6 o la ra k k a b u l edilir.

25.8 S ta n d art m o d elin tesi?

te ta r a f ta n C abibbo a sy la ilg ili VVeinberg a s n a ilik in k a b u l e d i


len e k a r lk gelen b ir b a k a s benim senebiZ tr f a k a t b u p a r a c k fiz i i
ne ilik in g n m z s ta n d a r t m o d e lin in te sin d e b ir ey g e re k tirir. e ri
s in d e y e in ve zay f e tk ile im le rin SU(3) ve U(2)'yi b irlik te i e re n d a h a b
y k b ir s im e tri g ru b u a ltn d a b irle tirild i i b ir m o d ele g erek d u y arz . Bu
t r b ir k u ra m birleik b y k k u r a m y a d a GUT o la ra k a n lr. Pek ok g iri
im o lm a sn a ra m e n (tem el o la n la r SU(5) y a d a SO(IO) y a d a is tis n a i g ru p
E8 o lm ak zere; bkz. 13.2) g enel o la ra k k a b u l ed ilm i b ir GUT m e v cu t d e
ild ir. 31.14'de, sicim k u ra m n n b u k o n u la r h a k k n d a d a s y ley ecek b ir
e y lere sa h ip o ld u u n u greceiz. B e lirli GUT m o d e lle rin in k a y d a d e e r
b a z a n la tm la r 28.2'de d e e rlen d irilece k .
H er d u ru m d a , s ta n d a r t m o d e lin p a r a c k fizi iy le ilg ili o la ra k "son y a
n t" o lm a d ok a k tr n k o, k u k u g t rm e z b a a r s n a k a r n a k
la n a m a y a n p ek ok zellik ve "krk d k k k e n a rlk la r" i erir. B a sit o la ra k
g zlem d en elde ed ilm e si g erek en y a k la k 17 a d e t a k la n m a m (C abibbo
ve VVeinberg a la r, k u a rk ve le p to n k tle le ri ve p ek ok b a k a c a zellik
gibi) p a ra m e tre i erir. A yrca SU(3) ve U(2)'nin ro lle ri a ra s n d a , U(2) cid d i
b i im d e k rk k e n SU(3)'n ta m e k ild e k a b u l ed ilm e si a n la m n d a o ld u k a
tu h a f b ir a s im e tri m e v c u ttu r. A sln d a b a n a gre, k rlm a m b ir ta m s i
m e tri g e re k tirir g r n e n U (2)'nin b ir "a y ar g ru b u " o la ra k k a b u l ed ild i i
b e lirli b i im le ilg ili tu h a f b ir ey m e v c u tm u g ib i g r n r (bkz. 15. b l m ,
zellik le 1 5 .8 'in son p a ra g ra f).
Bu n o k ta d a , GUT fik rin d e n a y r o la ra k , b u b e lirli so ru y a y en i b ir b i
im d e y n elen b a k a b ir g elim ey e b a v u rm a k u y g u n o lu r. Bu k iise l o la
ra k b en im iin , 33.13'te g r n r h a le gelecek n e d e n le rd e n d o la y zel b ir
ekicili e s a h ip tir. Bu, C han H ong-M o ve T so u S heung T su n (2002) isim li
inli n g iliz e le rd e n o lu a n b ir ek ip le a n la n b ir n erm e d ir. O n la rn d

22 Bkz. not 25.12. Standart Model'e ilikin bir genel bak herhangi bir iyi ders kitabnda bulu-
nabilir; rnein Zee, 2003.
z e n in d e h e r (Abelci olm ayan) p a r a c k sim e tri g ru b u , o rijin a l o la n la ay n
so y u t g ru p o la n f a k a t te rs b i im li b ir ro l o y n ay a n ilg ili b ir ikili g ru b a s a
h ip tir. F M axw ell te n s r n n 19 .2 'd e s u n u lm u o la n F ik ili in i a n m s a
yn. F y e rin e k e n d isin e a it *F d e m e t e rili in e {bkz. 15.8) sa h ip o la n "iki
li" b ir U(l) a y a r b a la n ts h a y a l ed e b iliriz . F ik ir, s ta n d a r t m o d e lin g eri
k a la n SU(2) ve SU(3) sim e tri g r u p la ry la ilg ili o la ra k b e n z e r b ir ey y a p
m a k tr. B u n u n la b irlik te b u g r u p la r A belci o lm a d k la rn d a n ilg ili ikili e
rilik le rin i y in e b a s it b i im d e d o la y sz c a d em et e rilik le ri o la ra k d e e rle n
d irm e k o la s d e ild ir12591 ve ("yol b a m l" n ic e lik le rin ele a ln m a s g e re
ken) d a h a k a p s a m l b ir ey g ere k lid ir.
Bu d zen e ilik in e tk ile y ici g r n m le rd e n b iri, g ru p ve ik ili g ru b u n ,
ik is in d e n b ir i CD 'nin SU(3)' (ya d a e le k tro m a n y e tiz m a n n U (l)'i) g ib i
ta m ve d i e riy se e le k tro z a y f k u ra m n SU(2)'si g ib i k rk o lm ak zere ve
ta m g ru p la ilg ili o la ra k ("rengi d e itirilm i" k u a rk la rn SU(3) d u ru m u n d a
g en i d n y a y a k a m a sn en g elley en ey olan) "h ap sed ilm e" b ek len m ek
zere, n ite lik o la ra k fa rk l ro lle r o y n a m a sd r. (Bu zellik t'H o o ft ve W ein-
b e rg 'in ilk a l m a la ry la ilg ilid ir.)23 C h a n -T so u d z e n in d e , "2 -ren k li" lep -
to n b ile e n le rin e sn rla n m k u a rk la rn b e n z e rle riy le ilg ili im d iy e dek
k efe d ilm e m i b ir sim e triy e b a v u ra n (halen e le k tro z a y f k u ra m d a ro l o y
n a y a n k rk o la n a ikili) y en i b ir ta m SU(2) v a r o lu r. (Bu p a r a c k la r, h en z
a lg la n m a d k la rn d a n ve le p to n la rn g n m z e n e rjile rin d e n o k ta p a r a
c k la r o la ra k g r n m e le rin d e n k ay n a k l, o ld u k a a r o la b ilirle r.) B u ra d a n
h a re k e tle a y rc a k rk b ir SU(3) m e v c u t olm ak z o ru n d a d r ve b u b a s it e ,
k u a rk ve le p to n la rn k u a n n , s ta n d a r t m o d eld e g elen e k sel b i im d e
a n la ld i in o ld u k a k afa k a r tr c g r n en "SU(3)' o la ra k k a b u l e d i
lir. C h a n -T so u d ze n i a y rc a s ta n d a r t m o d ele ilik in 17 (ya d a o civ ard a)
s e rb e s t p a ra m e tre y le ilg ili o la ra k , b u n la rd a n 1 4 ' n n a y a r la n a b ilir 3 p a
ra m e tre y o lu y la h e s a p la y a ra k , b e lirg in ta h m in le re s a h ip tir. Bu b en i, d z e
n in ta h m in le rin in d e ste k le n m e si k o u lu y la ile ri d o ru a tlm k esin b ir
ad m o la ra k etk iliy o r. u h a liy le g r n m o ld u k a u m u t v e ric id ir.
S ta n d a rt m o d ele g elen e k sel y a k la m d a SU(2) g ru b u n u n , b y le sin e c id
d i b i im d e k rlm k e n , g er ek te b ir a y a r g ru b u o la ra k n a s l k a b u l e d ile
b ild i i b en im i in pek de ak deil. B a zlar b u SU(2)'yi g er ek te n ta m
o la n ve "p o ta n siy e l o larak " y a ln z c a b ir a y a r g ru b u b i im in d e d a v ra n a n
b ir t r "gizli sim etri"y i y a n s tr b i im d e k a b u l e d e b ilir ve e le k tro z a y f k u
ra m a ili k in SU(2) b u n u n b ir t r d s a l g ste rg e sid ir. (Belki de b u , C h a n -

fl [25.9] Zorluun ne olduunu grebiliyor musunuz? pucu-, Ayar erilii, Bianchi zdelikleri,
vb zerinde aln.
23 Chan-Tsou fikri Chan ve Tsou, 2002'de gzler nne serilir; o t'Hooft, 1978de gelitirilmi
olan bir zellie dayanr.
T so u fik rin d e n o k a d a r a k o lm a sa d a pek u za k d eildir.) E le k tro z a y f k u
ra m n SU(2)siy le ilg ili g elen e k sel b a k a s, o n u n g e r e k te n ta m o ld u u
(ya d a d a h a n ce d en ta m olduu) ve erk en ev re n d e g er ek le en u s re
le rd e k rlm h a le g eld i i b i im in d e g r n r. B u n a ili k in h o o lm a y an
b a z a n la tm la ra 28. b l m d e b ak a c a z . Bu a r a d a so n ra k i b l m n b ir
ta r t m a k o n u su o la ra k ilg in o la n f a k a t sim e tri k n lm m m s ta n d a r t m o
d eld e h a lih a z rd a k i ele a ln b i im in in a r d n d a y a ta n te m e l m a te m a tik s e l
fik irle re ili k in b ir ey i greceiz.
KUANTUM ALAN KURAMI (QFT)

26.1 M o d e rn k u ram da F T 'n in te m e l konum u

nceki b l m d e p a r a c k fizi iy le ilg ili 20. yzyl s ta n d a r t m o d eliy le k s a


ca ta n tk . O, g en i y elp az eli o lg u la ra ilik in gzlem e d a y a l g erek lerle
k a y d a d e e r u y u m i in d ek i m a te m a tik s e l b ir m o d e ld ir ve D o an n y o lla
ry la d e rin b ir h a rm o n i b u ld u u g r le n in celik li b az m a te m a tik se l b ile
e n le r i erir. Y ine de e y leri s u n d u u m zere, b u m odele ili k in m a te m a
tik s e l y a p b ir b i im d e k a rk ve ra sg e le g r n r. E lb e tte b u y a p n n ou
p a r a c k fiz i in in k a b a g er ek le rin ce m o tiv e e d ilm i tir ve fiz ik ile r bu
g er ek le ri D o an n o n la r su n d u u e k liy le k ab u llen m ek z o ru n d a k a lm
tr. Bu, cid d i h e rh a n g i b ilim se l b ir k u ra m i in o lm a s g erek en ey d ir. B u
n u n la b irlik te ay rc a, y a p y a ilik in s ta n d a r t m o d eld ek i b e lirli se im lerin
te m e lin d e y a ta n g l k u r a m s a l n e d e n le r de m e v c u ttu r. K u ram n n g r
m e g c a s ln d a k ritik b i im d e b u t r k u ra m s a l d e ste k le re ili k in m a te
m a tik se l u y u m lu lu a b a ld r.
K u ra m sa l g d 24. b l m d e b a la d m z h ik y e n in s rd r lm e s id ir:
p a r a c k fizi iy le ilgili, E in s te in 'n zel g relilik k u ra m n n g ere k leriy le
u y u m lu b ir k u a n tu m k u ra m n n a s l b u lu ru z ? O b l m d e D ira c 'm k a r -
p a r a c k la r s u n u m u n u n g relilik i b ir k u a n tu m k u ra m n d a k i n em in i ve
a la n la rla ilg ili b ir k u a n tu m k u ra m erev e sin e z o rla n d m z grdk.
G erekte s ta n d a r t m odel e tk ile e n a la n la ra ilik in b ir k u a n tu m k u ra m n n
b e lirli b ir rn e id ir ve b y k o ra n d a b y le si k u ra m la rd a s a la n m a s zo r
o la n u y g u n lu k g ere k lilik lerin ce y n le n d irilm i tir. Bu (g n m z n sicim
k u ra m g ib i d a h a m o d e m k u rg u s a l k u ra m la rn y n le n d irm e y i s rd re n )
u y g u n lu k g ere k lilik le rin in a rd n d a k i k u v v ete ilik in b ir eyi d e e rle n d ir
m ek ze re k u a n tu m a la n k u ra m n n (QFT) y a p s n d a k i b ir eye gz a tm a
m z gerekecek. Bu a y rc a geen b l m d e k a r la t m z F ey n m a n g ra fik
le rin in a n la m n d e e rlen d irm e m iz e y a rd m c o lacak. Ek o la ra k , k a r -
p a r a c k la rla ilg ili yine, 23. ve 24. b l m le rd e k a r la tk la rm z d a n b ir
b i im d e d a h a g en i o lan b a k a b ir b a k a s edineceiz.
K u an tu m a la n k u ra m , fizik i g er ek li in te m e lle rin i d e rin le m e s in e s o r
g u la m a g iriim in d e b u lu n a n h em en h em en d i e r t m fizik i k u ra m la rn
y a p t g ib i s ta n d a r t m o d e lin te m e lin d e y a ta n e s a s a r d a la n o lu tu ru r. O
h a ld e b u ih ti a m l ve h e y b e tli e y le re ilik in d zen e, b y k o ra n d a P au l
D ira c 'n 24. b l m d e ta n t m z o d ik k a t ekici a n la y n d a n k a y n a k la
n a n d ze n e b ir gz a tm a m z g ere k li olacak. J o r d a n , H e ise n b e rg ve P a u li'-
d en de n em li b a la n g k a tk la r g elm esin e ra m e n F T 'n in a s l n c s
n n D ira c 'n k e n d isi o ld u u b e lirtilm e lid ir. B u n u n la b irlik te , u h aliy le,
k u ra m n "oo" y e rin e so n lu y a n tla r sa la m a y e tis i g ste re m e d i i ilg ili
p ro b le m le rin ou p r a tik o la ra k h e r z a m a n o rta y a k a r g r n r. K uram
"y en id en n o rm a lle e b ilir" o la ra k a n la n u y g u n F T 'ler i in i le r h a le g e
tirm e k ze re B ethe, T o m o n ag a, D yson, Schvvinger ve zellik le F e y n m a n 'm
g e r e k le tire c e i g l g e lim e le r g erek ti. D i erleri a r a s n d a W a rd , VVein
b erg , S alam , W ilson, V eltm an ve 't H o o ft'ta n g elen d a h a g n ce l k a tk la r
bizi, k e n d isin d e n a s ln d a a r tk tu ta r l y a n tla r elde e d ile b ile n p a r a c k fi
ziiyle ilg ili s ta n d a r t m o d ele y a a m s a l b ir g ird i v e re re k (25. blm ), o l
d u k a u y g u n b ir y e n id e n n o rm a lle e b ilir k u r a m la r s n fn a y n e ltti.1 (Ku
ra m s a l g ere k lilik ler, b u y a n tla rn den ey le g e r e k te n m k em m el u y u m
i in d e o lm a sn n n e re d e y se te s a d f g ib i g r leb ilec e i k a d a r sk g r
nr!) T em el p ro b le m h e r z a m a n s o n s u z la rla u y g u n b ir b i im d e b a a k
m a k o la g e lm i tir ve g zlem d e n g elen nem li g ird iy le b ir lik te b u y n le n
d irm e sa y e sin d e k u ra m k e n d i u y g u n ve v erim li y o lu n a g irm i tir.
G erekte OFT e v re n in en d e rin d zey d ek i ile y iin e ili k in b ir re sim
su n a b ilm e k ze re cid d i b i im d e g iriim d e b u lu n a n n e re d e y se t m fiziki
k u ra m la r te m e lle r g r n r. Pek ok fiziki (ve b elk i de ou), QFT e re
v e s in in "kalc olduu" ve h e rh a n g i b ir tu ta r s z lk la ilg ili (b u n la r g e n e llik
le ra k s a k in te g ra lle rd e n y a d a y a k n sa k to p la m la rd a n y a d a h e r ik is in d e n
gelen s o n s u z la r olm ak zere) s u u n F T 'nin k e n d i e r e v e sin d e n ok
o n u n u y g u la n m a k ta o ld u u b e lirli d z e n d e b u lu n d u u n a ilik in b a k a
sn k a b u l eder. Bu t r d z e n le r n o rm a ld e b e lirli s im e tri ilk e le rin e b a l
b ir L ag ran g e denklem i ta r a f n d a n b e lirle n ir. 26.6, 1 0 'd a L ag ran g e d e n k
lem i fik rin in FT'ye u y g u la n d g enel b iim i greceiz.
FT 'deki s o n su z la r g id e rm ek le ilg ili pek ok m o d e m g iri im u zay za-
m a n d a v ra n n so n d ere ce k k lek lerd e d e rin d e n d e itirm e k zere
k tle e k im e b a k a r ve b u y o lla h a lih a z rd a k i ra k sa k ifa d e le ri so n lu k la b i
le n "kesikler" s a la r (zellikle bkz. 31.1). Y ine de, E in s te in 'n (ktleekim -
le ilgili) g e n e l g relilik ilk e le ri g n d em e g eld i in d e F T 'n in k e n d is in in d e
iim e g erek d u y u p d u y m a y a c a y la ilg ili so ru o r ta d a d u r u r (bkz 30. b
lm ). B u n u n la b irlik te b y le si b ir a la n d a k i g n m z a r a tr m a c la rn n
b y k o u n lu u n u n e tk in lik le rin c e d e e rle n d irild i i ze re QFT n o rm a ld e
v a r o la n h a liy le so rg u la n m a z . B izim i in o n a a it k a r k fik irle ri y a p a b il
di im iz l d e k a b u lle n m e k n em li o la c a k tr. K endi a k la m a la rm d a b u
a h a n e , d e rin , zor, o lg u sa l o la ra k b a z e n k e sin ve y in e de sk lk la b o y ere
u m u tla n d rc b i im d e tu ta r s z e y le r d z e n in in a y r n tla r n a g irm em k e
sin lik le o la n a k l olm ay acak . Y ine de, so n u o la ra k s ta n d a r t m o d e li tem el-
ley en k u ra m s a l y n le n d iric i k u v v e ti s u n a n o ze llik lere d n m e d en nce
Q F T "nin n ite li in e ilik in b ir eyi so n d erece y e te rsiz o lm a s n a k a r n k
s a c a a k ta rm a y deneyeceim .

26.2 Y a ra tm a ve yok e tm e i le m c ile r i

FT'ye ilik in ilk fik irle rd e n b iri, o ld u k a y a n ltc "ikinci k u a n tiz a s-


yon" ism iy le b o z u la n ilem d i. Bu ile m u y a rn c a , b ir p a r a c a ilik in /
d a lg a fo n k siy o n u n u n k e n d isi en sa ta r a f ta g iz len e n |0) ta r a f n d a n g s te
rile n b e lirs iz b ir d u ru m v e k t r z e rin e etk iy en b ir "ilem ci" h a lin e g e l
m i g ib i d a v ra n m a y a a l rz (21.3 ve 22.4'teki H eis e n b e rg ta b lo s u n u
k y aslay n ). Bu "d a lg a fo n k siy o n u ile m c isi" n i te k p a r a c k l d a lg a fo n k s i
y o n u m u z u g ste re n f> Y u n an h a rfiy le ilg ili k a ln Y un an b y k h a rfi P'yle
g sterece im . O laan k u a n tu m p a r a c k m e k a n i in d e o ld u u z e re V p a r
a c n 3 -u z a y k o n u m u x 'e ili k in b ir fo n k siy o n o la ra k , d i e r b ir d ey ile
V = V'(x) y a d a b ir m o m e n tu m g ste rim i te rc ih e d ilirse o n a a it p 3-m o -
m e n tu m u , d i e r b ir d ey ile 0 = V (p ) o la ra k d n le b ilir.
Bu tu h a f V (ya d a V) "d a lg a fo n k siy o n u " ile m c isin i n a s l y o ru m la m a -
lyz? O a r tk gerek k u a n tu m d u ru m u n u g ste rm ez f a k a t b u v e rili p d alg a
fo n k siy o n u n a sa h ip y en i b ir p a r a c k "y a ra ta n " ile m i,2 o n u d a h a n ced en
o ra d a b u lu n a n d u ru m a , b u "d a h a nceki" d u ru m V (ya d a V) ilem c i se m
b o l n n h em en sa n d a k i ifa d e ta ra fn d a n g ste rilm e k zere, s u n a ra k t a
n m la r. Bu t r b ir ilem ci y a r a tm a ilem cisi o la ra k a n lr.
E n s a d a y e r a la n b e lirsiz |0) d u ru m v e k t r n o rm a ld e h e r t r l p a r
a c n ta m y o k lu u n u g s te re n "vakum d u ru m u " o la ra k k a b u l ed ilir. Bu
y a r a tm a ile m c ile rin in b ir b ir in i iz lem esi d a h a s o n ra b ir e r b ir e r v ak u m a
ek len en b ir dizi p a r a c k y a r a tr . Bylece

2 Buradaki aklamalarmda, / "dalga fonksiyonu"nun zorunlu biimde norm alletirilm i de-


il yalnzca genel bir pozitif frekans alan olmasna izin vererek bir m iktar "standart d"
olacam. Normalleme yoksunluu buna bal olarak ayrca V yaratma ilemcisine ve V*
yok etme ilemcisine de uygulanr. ou geleneksel aklamada p bir momentum durumu
olarak kabul edilir.
P 0 ... O )
p a r a c k la rn

d a lg a fo n k siy o n la ry la b irlik te a r t a rd a s u n u lm a s n d a n k a y n a k la n a n d u
ru m o lu r.
B elirli h e rh a n g i b ir t r p a r a c k y a b ir ferm iy o n y a d a b o zo n o la ca
i in b u g er e in h e s a b a k a tlm a s g ere k ir. zellikle, ik i fe rm iy o n u ay n
d u ru m a b ir b ir i a r d n d a n su n m a m z en g elley en P a u li ilk e si d ev rey e so k u l
m a k z o ru n d a d r. Bu fo rm a liz m d e P au li ilk esi, h e rh a n g i b ir p ferm iy o n
d a lg a fo n k siy o n u y la ilg ili bize, b u b e lirli ferm iy o n d a lg a fo n k siy o n u n u
d u ru m a ik i kez su n m a y d e n e rse k iz in v e rile n b ir d u ru m v e k t r o lm a y an
s fr eld e edeceim izi syleyen, V 2 = 0 (dier b ir d ey ile W = 0) ze lli
in ce ifa d e ed ilir. Bu "P auli ilkesi" k u ra l y aln zc a, V ve <t> ay n t r fe rm i
y o n u ta n m la y a n y a r a tm a ile m c ile ri olm ak zere,

W = -<t>V

k a r -d e i m e z e lli in in b e lirli b ir rn e id ir. Ayn t r b o z o n u ta n m la


y a n 9 v e S y a ra tm a ile m c ile ri i in

es = se
d e im e zelli in e s a h ip o lu ru z .12611 B ylece y a r a tm a ile m c ile rin in
1 1 .6 'd a a k la n d g ib i, fe rm iy o n y a r a tm a ile m c ile rin in te k d ere celi ve
b o zo n y a ra tm a ile m c ile rin in ift d ere celi sa y ld (dereceli) b ir G rass-
m a n n c e b irin in k u r a lla r n s a la d n g r r z.
2 4 .3 'tek i ta r t m a u y a rn c a b ir p a r a c k y a ra tm a y la ilg ili o la ra k b ir
d u ru m a s u n u la n d a lg a fo n k siy o n la r p o z itif fre k a n s l o lm a k z o ru n d a d r.
N e g a tif fre k a n sl n ic e lik le r de fo rm a liz m d e a y rc a b ir ro l o y n ar; y o k etm e
ilem c ile ri. P o z itif fre k a n s l p d a lg a fo n k siy o n u n u n k a rm a k ele n i i p
n e g a tif fre k a n s l b ir n ic e lik tir. O, V y a ra tm a ile m c isin in (bkz. 13.9) H e r
m its e l e le n i i3 o la n V" yok etm e ilem c isiy le ilg ilid ir. V, *'m y o ru m u o n u n ,
b ir p a r a c n to p la m d u ru m d a n , o to p la m d u ru m n cek i g ib i ifa d e d e
W n sa n d a y e r a la n ey ta r a f n d a n ta n m la n a n d u ru m o lm a k ze re,
k a rlm a s n g ste rm e sid ir. E n sa d a y e r a la n b e lirs iz |0) v a k u m d u ru m u
m u z h i b ir p a r a c k i e rm e d i in d e n h e rh a n g i b ir yok etm e ile m c is in in
o n u n z e rin d e k i d o la y sz eylem i s f r verm ek z o ru n d a d r:

? [26.1] Bunun niin, bozonlar ve fermiyonlarla ilgili 23.8'de akland zere doru sim etri
li durum lar verdiini aklayn.
3 En standart yaznda bir yok etme ilemcisi iin, a +, a'nn Hermitsel elenii, ilgili yaratma
ilemcisi yerine kullanlmak zere, a sembol kullanlr ve normalde bir momentum uzay
tanm benimsenir; bkz. Shankar, 1994 ve Zee, 2003.
V*|0> = 0.

E lb e tte b u yok etm e ile m c ile rin in h e r z a m a n s f r so n u c u v e rd i i a n


la m n a gelm ez n k ilk nce i eriy e b irk a p a r a c k k o y ab iliriz. rnein
f / '0 |O ) g ib i b ir ifa d e n in s fr o lm a s gerekm ez. Bu, $ ve d u ru m la rn n
ik isi de k a rm a k ta o ld u u m u z P'yle ay n b ile o lsa g e erlid ir. nk V*
ile m c is in i p a r a c n b e lirli rp d a lg a fo n k siy o n u n u d u ru m d a n b a s it e
k a r r e k ild e d n m e y e a lm a m a ly z .4 G enellikle b e lirli ip d a lg a fo n k
siy o n u n u n ta m o la ra k d u ru m u n p a r a s b i im in d e d a v ra n m a s o la s d e
ild ir. V ^'n b u n u n y e rin e y a p t a s ln d a , d u ru m u n k a rlm a k ta o lan
p a r a c k t r y le ilg ili p a r a s y la s k a le r b ir a rp m o lu tu rm a k tr. (B unun
la n e k a s te tti im i ekil 26.1'd e, te m e ld e u z m a n la ra elence o lm a s iin, d i
y a g ra m b i im li fo rm d a , yok etm e i le m in in y a n s r a y a ra tm a y g ste re n
d iy a g ra m la r da a y rc a v erd i im ferm iy o n ve b o zo n d u ru m la rn n ik isin d e
de b e lirttim .)12621 B u n u n la u y u m lu o la ra k , (ayn t r p a r a c k la rla ilgili) y a
ra tm a ve yok etm e ile m c ile rin in , "art" i a re ti fe rm iy o n la ra "eksi" i a re ti
b o z o n la ra i a r e t etm ek, I b irim ilem c iy i g ste rm ek , ( | > te k il p a r a c k
la r a ili k in o la a n H ilb e rt u za y s k a le r a rp m y e rin e gem ek (sp in siz d u
ru m sp in li p a r a c k la r i in u y g u n b ir gen ellem e b u lu n a n 2 2 .3 'te d e e r
le n d irilm i olm ak zere)5 ve ik (sizi k e n d isiy le ilg ili o la ra k k a y g la n d rm a
y acam ) sp in e b a l o la ra k 1, i, -1 , - i'd e n b iri y e rin e k u lla n lm a k zere,

= ifc<p\tp)I

(k ar-) d e im e k u ra lla rn sa la m a k z o ru n d a d r. A yrca (y u k ard a d a v e


rilm i olan) iki y a r a tm a ve iki yok etm e ile m c isiy le ilg ili o la ra k u (k a r -
) d e im e k u r a lla r n a d a sa h ib iz (ferm iy o n lar i in a r t b o z o n la r i in eksi
iaret):
T O <PV = 0, >F*0* <P'V = 0.

2 3 .7 'd e k s a c a d e in ile n s p in is ta tis ti i te o re m in in y a r - te k


sp in li p a r a c k la r i in k a r -d e i m e (fe rm iy o n la rd a n k a y n a k l s tte k i ar-

4 Standart literatr tanyan baz okuyucularn kafas bunun yznden karabilir nk du


rum sklkla, kullanlan yaratma ve yok etme ilem cilerinin, o r to g o n a l b ir taban oluturan
pek ok farkl momentum durumuyla ilgili olanlar olmalarnn yasaklanmasdr. Bu durum
da, yok etme ilem cileri belirli durumlar o r ta d a n k a ld r r.
f 126.2] Tm bunlar, 23.8deki indis notasyonuna ya da ekil 12.17'deki diyagram notasyo-
nuna ya da ikisine birden bavurup 0 a/'| a X K benzeri ifadeler kullanarak anlamland
rn (ve verili trdeki bir paraca ilikin yaratma ve yok etmeyle ilgili bu deim e kuralla
rn dorulayn). Fermiyon ve bozon durumlarnn her ikisinde de duruma ilikin norm alle
tirmeyi koruyan faktoriyel arpanlarnn tmn dzenleyin.
5 B kz. Zee, 2003; Peskin ve Schrder, 1995.
Va = <W= <0| P"

Bozon durum u Fermiyon durum u

Yaratma V '
1 v A/ vJ r vvr ww\ / | r L 1 4 t

d ) - V (D --- (D-- V

ekil 26.1 B ir V yaratma ilemcisinin .(f/J > p(a(pP<f>*. . bozon dummunda ve


0^ 0 2* . ^ ,a0 0 2 - fermiyon durumunda; ve bir V* yok etme ilemcisinin
l>a<p(4>2 .. (f)1^ bozon durumunda ve 1 <t>2 .. <#>{J1 fermiyon du-
rumundaki eylemine ilikin Diyagram biimli form.

t ia re t) ve (0, 1, 2, 3, ...) ta m s a y l s p in le r i in d e im e (b o z o n la rd a n k ay
n a k l eksi) k u r a lla r n a sa h ip o lm a m z ta le p e tti i b e lirtilm e lid ir. B u n u n la
ilg ili n e d e n le r b u a k la m a n n k a p s a m d n d a d r .6 B u n u n la b irlik te te
m el k o n u la r ilgili s p in r in d is le rin e ilik in b irle im se l ze llik lerle b irlik te
en e rji p o z itifli i (fe rm iy o n lar d u ru m u n d a ) ve p a r a c k -s a y p o zitifli iy le
(b o zo n la r d u ru m u n d a ) ilg ilid ir.7

26.3 Sonsuz boyutlu cebirler


F e rm iy o n la r d u ru m u n d a b u k a r -d e i m e k u r a lla r n n 1 1 .5 'te a k
la n d z e re b ir C liffo rd c e b irin i ta n m la y a n la r la ta m o la ra k ay n c e b ir
se l b i im d e o lm a s k a y d a d e e r b ir g e r e k tir.126-31 Tek n em li fa rk , o la an
C liffo rd c e b irle ri s o n lu b o y u tlu y k e n b ir ferm iy o n a la n y la ilg ili y a ra tm a
ve y o k etm e ilem c ile ri u za y n n , te k p a r a c k l d a lg a fo n k s iy o n la r u zay
so n su z b o y u tlu olm ak ze re, so n su z b o y u tlu o lm a sd r. B u n u n la b irlik te
o k u r, so n su z b o y u tlu u z a y la rn , s o n lu b o y u tlu o la n la rla o u kez b e n z e r

6 Bu gerekliliin dokunakl bir gsterim i iin Zee, 2003.


1 Parack deiim ini 2 n dndrmeyle balantlandran ilgi ekici baz topolojik konular da
mevcuttur fakat bunlarn FT'yle ilgili btnlkl anlatm belirsiz kalr. B kz. Finkelstein
ve Rubinstein, 1968; Feynman, 1986; Berry, 1984; Berry fazna ilikin bir tartma iin Shan-
kar, 1994.
. [26.31 Bu Clifford cebiri yapsn skaler arpmn roln daha ayrntl ifade ederek akla
yn. Clifford cebirini tanmlayan kurallar y,,yq + yqyv = 2gpql biiminde kabul edin. p u c u :
y p:; 'nun apraz olmas gerekmez.
o lsa d a, o ld u k a fa rk l b a z ze llik lere sa h ip o la b ilece i ve o n la rla a l
m a n n s k lk la ok d a h a zo r o ld u u k o n u s u n d a u y a rlm a ld r.
QFT fo rm a liz m in in b u k ita p ta d a h a nce ele ald m z d i e r t r so n lu
b o y u tlu c e b irse l y a p la rn n b a z la rn n so n su z b o y u tlu v e rs iy o n la rn d a
i e rm e s i ilg in tir. rnein { \ ) s k a le r a rp m g e r e k te n 1 3 .9 'd a ele
a ln m o la n H e rm itse l sk a le r a rp m n so n su z b o y u tlu b ir v e rs iy o n u d u r
(k r . 22.3). A sln d a FT 'de y a ln z c a "H erm itsellik "le (niterlik) ilg ile n d i
im iz a a km az f a k a t a y rc a s im e trik fo rm la r ("szde o rto g o n allik "),
te rs s im e trik (sim plektik) fo rm la r ve k a rm a k y a p la rn k e n d i ro lle rin i oy
n a d k la rn g r r z .8 Szde o rto g o n a l ve sim p le k tik fo rm la rn o la a n s o n
lu b o y u tlu v e rs iy o n la r 13.8, 10 'd a ele aln d ; o la a n so n lu b o y u tlu k a r
m a k y a p la r 1 2 .9 'd a sa h n e ald.
B u ra d a O FT 'yle ilg ili (sonsuz b o y u tlu ) k a rm a k b ir y a p n n a a k
m a b i im in d e b e lirli b ir a n la m m e v c u ttu r. K arm a k sa y la r, h o lo m o rfik
f o n k s iy o n la r ve k a rm a k v e k t r u z a y la rn n k u a n tu m k u ra m n d a (ve b y
lece d n y a m z n tem el y a p sn d a ) te m e l ro lle re sa h ip o ld u u n u z a te n g r
m t k . B u n u n la b irlik te b u n o k ta d a d evreye g ire n so n su z b o y u tlu b e lirli
k a rm a k y a p , QFT a l m a s n d a , k a rm a k sa y s ih rin in b u ilk rn e k le
r in d e n b ir b i im d e (ilikili o lsa da) fa rk l b ir a n la m a sa h ip g r n r. K u an
tu m k u ra m n a ilik in H ilb e rt u z a y n n k a rm a k o ld u u (d i er b ir d ey ile
k u a n tu m s t s te b in m e sin in k a rm a k k a ts a y la r la gerek leti i) s a f if a
d e s in d e n teye geer. B u n u n n ey le ilg ili o ld u u n u a n la m a y a a lalm .
K a r m a k y a p k a v ra m n n 1 2 .9 'd a n a s l su n u ld u u n u an m sa y alm ,
n -b o y u tlu k a rm a k b ir v e k t r u za y , gerel 2 n -u z a y z e rin d e k i eylem i
k a rm a k n -u z a y n d a "i'yle a rp m a" a n la m n a g elip J 2 = - 1 ifa d e s in i s a
la y a n b ir J ile m i m e v cu t olm ak ze re, 2 n -b o y u tlu g erel b ir v e k t r u zay
b i im in d e d n le b ilir. B u n u n FT 'yle ilg ili so n su z b o y u tlu v e rsiy o n u
k la sik b ir a la n d a n b ir k u a n tu m a la n n a geile ilg ilid ir. Bu n o k ta y a k a d a r
e y le ri b ir p a r a c k /d a lg a fo n k siy o n u d ilin d e ak la d m . Y ine d e k la s ik b ir
a la n d a n d o ru c a b ir k u a n tu m a la n n a n a s l g id ild i in i b ilm ey e g erek d u
y a rz n k k la sik a la n la rd a ele a lm a k ze re b l m le r 2 1 -2 3 u y a rn c a
"k u a n tiz e edebileceim iz" k la s ik h i b ir p a r a c k ta b lo s u b u lu n m a z .
E le k tro m a n y e tik a la n b ir m o d e l o la ra k zellikle a k ld a tu tm a k y a r a r l
d r. B u ra d a M axw ell d e n k le m le rin in d o ru sa ll (19.2) i le ri k o la y la t
r r. S e rb e st M axw ell d e n k le m le rin in (ilgili in te g ra lla ri y a k n sa k h a le g e tir
m ek z e re so n su z d a k i u y g u n a z a lm a k o u lla ry la b irlik te) z m le rin e

! Olduka kafa tu ta n teknik b ir kaynak iin bkz. L andsm an, 1998; ayrca A shtekar ve M agnon,
1980.
ilik in T u z a y so n su z b o y u tlu b ir gerel v e k t r u z a y d r.126-41 9 .5 'te ak-
la n a n la rla ilik ili i le m le ri k u lla n a ra k M axw ell d e n k le m le rin e ili k in h e r
F z m n 9 p o z itif fre k a n s l F + z m y le n e g a tif f re k a n s l F~ z m
n n b ir to p la m o la ra k ifa d e ed e b iliriz :

F = F+ + F~.

Bu p o z itif ve n e g a tif f re k a n s la r a a y rm a , u y g u n F T 'n in o lu tu ru lm a s


i in k ritik n e m d e d ir (bu k o n u z e rin e 24.3 ve 2 6 .2 'd ek i y o ru m la r
an m say n ). / ilem i, b u so n su z b o y u tlu T g erel v e k t r u z a y n a u y g u la n
d e k liy le onu, (so n su z b o y u tlu ) k a rm a k b ir v e k t r u z a y n a d n t
r r ve b y le y a p a ra k b u p o z itif /n e g a tif fre k a n s b lm ey i k a p s a m a n n b ir
y o lu n u sa la r. / b u n u , s e rb e s t h e r F M axw ell a la n n a e tk iy e re k u b i im d e
g er e k le tirir:
/ ( F ) = iF + - iF~.

z d e e ri i o la n / z d u r u m la r p o z itif fre k a n sl, - i o la n J z d u ru m la r


n e g a tif fre k a n sl (karm ak) a la n la rd r.126-51 P o z itif fre k a n sl a la n la r y a r a t
m a ile m c ile rin in s u n m a s g erek en te k il fo to n d a lg a fo n k siy o n la rm s a
la r. A yrca g e re k ti in d e (p o tan siy el M axw ell b ile e n le riy le a rp la n
M axw ell a la n b ile e n le ri i e re n b ir ifad e y e ilik in u z a y sa l h e rh a n g i b ir 3 -
u z a y z e rin d e k i b ir in te g ra li i e re re k ;10 sk a le r d u ru m la ilg ili o la ra k 21.9
ve 22 .3 ' k a r la trn ) d u r u m la r n o rm a lle tirm e k te k u lla n la b ile c e k
ak b ir s k a le r a rp m ifa d e s i de m e v c u ttu r. D ier k la sik a la n la r d a b e n z e r
b i im d e ele a ln a b ilir f a k a t " s e rb e s t a la n d en k lem leri" d o ru s a l o lm a d
n d a (genel g re lilik te o ld u u gibi) d e rin lik li z o rlu k la r o rta y a k ab ilir.
D o ru sal o lm a y a n a la n la r "k e n d i-etk ilee n " a la n la r o la ra k a d la n d r a b ili
riz ve b u t r zo rlu k la r, k s a s re i in d e greceim iz, e tk ile im le rin v a r o l
d u u d u ru m d a k i k u a n tiz a sy o n la ilg ili s o r u n la r a d a y a n d ra b iliriz .

26.4 FT'deki kar-paracklar


Byle y a p m a d a n nce k a r - p a r a c k la r k o n u s u n a g e ri d n elim . 24.
b l m d e ve y in e 26.1'd e Q FT 'yle ilg ili k a r - p a r a c k k a v ra m n n n em i
n i v u rg u la d m . K a r -p a r a c k la r v a r o la n QFT fo rm a liz m in d e n a s l b ir ro l

> [26.4] Bu uzaydaki h angi to p lam a ve arp m an n o rtalam a olduunu aklayn.


9 Belki b ir po tan siy el b iim inde yazlm tr.
[26.5] Bunu gsterin. "Dme k o u llan " benzeri inceliklerle ilgili endielenm eyin.
10 D urum n o rm alletirm esiyle ilgili genel k onular rnein Ryder, 1996'da ele alnr. E lektro
m anyetik alan n kuantize o lm as Shankar, 1994'te b ir biim de d aha geleneksel b ir d a v ra n
la verilir.
o y n ar? 2 5 .3 'te b e lirtild i i z e re b a z p a r a c k la r k e n d ile rin in k a r - p a r-
a c k la n y k e n ou p a r a c k d e ild ir. M a te m a tik s e l o la ra k k o n u k a rm a k
elem e ile m in in , k la sik a la n n ic e lik le rin e (ya d a 1 -p a r a c k l d a lg a fo n k
siy o n u n a) d o la y sz c a u y g u la n d h a liy le d a h a n ce d en o ld u u ay n t rd e
b ir n ic elik v e rip v erm e d i id ir. B ir s k a le r a la n d u ru m u n d a b u g en ellik le
(fak at p ek de y e te rli olm ay arak ) k la sik a la n n gerel b ir a la n o lu p o lm a d
k o n u s u b i im in d e ifa d e ed ilir. K arm a k a la n la r, k a rm a k faz a sn n
(ee a rp an ) e le k tro m a n y e tik e tk ile im le rle ilg ili "a y a r alan " re e te si u y a
r n c a 15.8 ve 19.4'te a k la n d g ib i ele a ln m a s g ere k ti i y erd e , y k l
a la n la r o la ra k k a b u l ed ilir. Bu t r b ir a la n n k a rm a k ele n i i te rs y ke
s a h ip tir , b ylece o "ayn t r d e b ir n icelik" d e ild ir (bylece rn e in a la n
k e n d i e le n i in e a n la m l b i im d e ekleyem eyiz). B ylesi d u ru m la rd a p a r a
ck ve o n a a it k a r - p a r a c k k e sin lik le fa rk ld r, B u n u n la b irlik te k la sik
a la n n k a rm a k d o as, ya d a "y k l d o as, h i b ir b i im d e h ik y en in
t m d e ild ir. Y ksz K m ezo n u rn e in k en d i k a r - p a r a c n d a n f a r k
ly k en y k s z 7T m ezo n u k en d i k a r - p a r a c y la a y n d r. H er iki d u ru m
d a d a k la s ik a la n gerel b ir sk a le r olur.
S p in r (ya d a ferm iyon) a la n la rn d a n n e h a b e r? D irac e le k tro n u n u n y
k, k e n d i k a rm a k ele n i in i o rijin a l a la n n k in d e n fa rk l b ir k a ra k te re s a
h ip o la ra k n ite le m ey e y e te rlid ir. B u n u n la b irlik te , k tle y e s a h ip le rs e n t
r in o la r d u ru m u n d a b ird e n fa z la o la slk b u lu n u r. rne in M a jo ra n a s p i
n r a la n o la ra k a n la n ey d u ru m u n d a (ktleli) n trin o k en d i k a r - p a r-
ac o lu r. (25. b l m d e v e rile n a k la m a la rd a n trin o n u n zik 'i k a r - n t-
rin o n u n z a k ' ve te rs i olur.) V ar o la n a n la y u y a r n c a 11 t m n trin o la r
k e n d i k a r - p a r a c k la r m d a n fa rk ld r.
yleyse QFT fo rm a liz m i k a r - p a r a c k la r la n a s l ilg ilen ir? K lasik
a la n , y a d a 1 -p a r a c k l ip d a lg a fo n k siy o n u , z e rin d e k i k a rm a k elem e
i le m in in fa rk l k a ra k te rd e b ir n ic elik sa la d d u ru m u ele a ln , b ylece
k u a n tu m p a r a c k en d i k a r - p a r a c n d a n fa rk llk g ste rir. (P arack
ve k a r - p a r a c n ay n o ld u u d u ru m 26.2'de, d a h a nceki ta r t m a
m z d a ele aln m t.) u h a ld e o la a n b ir xp d alg a fo n k siy o n u p o z itif f re
k a n s a sa h ip o lm a ld r fa k a t /'yle a y n t r d e olu p n e g a tif fre k a n s l o lan
b ir cp n ic e li in i de ele a la b iliriz . Bu d u ru m d a $ 'n in k a rm a k elen i i 0 ,
h em (p h em de ip a rtk p o z itif fre k a n s l o lsa da, ip'd e n fa rk l t r d e b ir d a l
g a fo n k siy o n u o lu r. <p n iceli i 1 -p a r a c k l b ir d u ru m la ilg ili d a lg a fo n k si
y o n u sa la r. O d u ru m d a , k a r - p a r a c a ilik in ilg ili y a ra tm a ile m c isi <P
v e y o k etm e ile m c isiy se tf>* olur.

" H alih azrd a fizikte son derece "heyecanl" b ir alan olan n trin o lar zerine baz yeni bilgiler
iin bkz. Shrock, 2003.
D ira c 'n (24.8'de a k la n m olan) o rijin a l "denizi"yle, D irac d u r u m u n
d a t m ile m c ile rin en s a n d a k i "b elirsiz" d u ru m u o la a n |0) v a k u m d u
ru m u n d a n , |0 )'n p a r a c k y a d a k a r - p a r a c k la r d a n t m y le y o k su n b i
im d e g r lm e si g erekm ek ze re, fa rk l b i im d e d n e re k b a la n t k u r
m a y a a l a lm . B u n u n y e r in e |I ) 'y la g ste rile n b u y en i "vakum " d u ru m u
n u , b a k a b ir eyle d e il b t n y le n e g a tif e n e rjili e le k tro n d u ru m la rn n
t m y le d o lm a s g erek en D irac "d en izi"n in k e n d isi o la ra k k a b u l edelim .
im di, D ira c 'n o rijin a l ta b lo s u n d a , n e g a tif e n e jili e le k tro n d u r u m la rn
d ak i te k il b ir "delik" ta r a f n d a n ta n m la n a n te k il b ir p o z itro n d u ru m u n u
ele a lalm . N e g a tif f re k a n s l b ir 0 'y le v e rile n b u b e lirli k ay p o la n d n d a
ki n e g a tif en e rji d u ru m la rn n t m d o ld u ru lm a k d u ru m u n d a d r. Bu |I )
v a k u m u n u k u lla n a n k u a n tu m a la n k u ra m s a l ta n m , |I ) z e rin e etk iy en <t>*
yok etm e ile m c isin in s o n u c u d u r n k b u ilem c i 0 n e g a tif e n e ji d u r u
m u n u , 0*|Z> to p la m d u ru m u n u v e re re k b u v a k u m d a n a y rr.126-61
D ah a g en el |0) v a k u m u n u ie k o a n ta n m la m a y k u lla n s a y d k n e g a tif
e n e rjili $ e le k tro n d u ru m u n u a y rm a k y e rin e 4> d a lg a fo n k siy o n lu p o z itro n
d u ru m u n u y e rle tird i im iz i d n rd k . Bu, 4> y a ra tm a i le m c isin in |0)
z e rin e 0|O ) to p la m d u ru m u n u v ere cek e k ild e u y g u la n m a s y la g e r e k le
tir ilir. Bu, d a h a nce "D irac d en izi"n d e sa h ip o ld u u m u z 4>*|I)'yla ay n g
r n m e z fa k a t >\0) ve d u r u m la rn n te m eld e e d e e r o ld u u b e lirli
b ir a n la m m e v c u ttu r. 0 ve 4>* ik isi de to p la m d u ru m a ay n c e b irse l n ic e li
i, d i e r b ir d ey ile 1 -p a ra c k l d a lg a fo n k siy o n u n a ili k in H ilb e rt u z a y n
d ak i <p n ic eli in ce ta n m la n a n o b e lirli v e k t r , su n m a y i e rir. G erek <P
ve 4>* ile m c ile ri a r a s n d a k i fa rk y a ln z c a , b u H ilb e rt u z a y v e k t r n n
to p la m d u ru m z e rin e e tk ir v a rs a y ld c e b irs e l126-71 b i im d e d ir. K a r-d e -
im e k u ra lla rn y a d a 0 * ' en sa a g t rm e k z e re h e r z a m a n k u lla n a
b ild i im iz d e n 0 'n in to p la m d u ru m z e rin e e tk ir v a rs a y ld b iim , en
s a d a k i se ili v ak u m d u ru m u |0) y a d a d u ru m a g re |I ) z e rin d e k i k en d i
ey lem in e in d irg e n ir. Bu b ilg i, b u v ak u m d u ru m u n u n g e r e k te n n e a n la m a
g eld i iy le ilg ili ta n m la m a n n p a r a s o la ra k ele a ln a b ilir.

26.5 Alternatif vakumlar


B u ra d a , "vakum d u ru m u "y la ilg ili a lte r n a tif se im le rin m e v c u t g r n
d b u d u ru m la ilg ili o la ra k b a z n em li y o ru m la r y a p lm a ld r. "A lter

[26.61 Belirli b ir durum u, b ir yok etm e ilem cisinin gerekte ne y ap t n a ilik in d ah a nceki
nitelem elerim e k arn , b u biim de n asl ayrabildiim izi aklayn. pucu: Bkz. altrm a
[26.21.
; [26.71 A ltrm a [26.2] ve ekil 12.18'e b a v u ra ra k soyut indis ya da diyagram notasyonunda-
ki b u cebirsel farkll gsterin.
n a tif v a k u m la r" k o n u su n u n m o d e m FT'de k a y d a d e er b ir n em e sa h ip
o ld u u n u greceiz. Y a ra tm a ve yok etm e ile m c ile ri b i im in d e k i c e b irse l
ifa d e le rd e n ya d a y a k n sa k s l se ri ifa d e le rin d e n o lu tu ru la b ile n t m A
ile m c ile rin d e n o lu a n <A c e b irin i ele alalm . B ir "vakum d u ru m u "y la ilg ili
iki n erm e, |0) ve |E) diyelim , c/'ya a it |0) ya d a |I ) 'y a u y g u la n a b ile n h i
b ir elem a n o lm a m a s zelli in e sa h ip o la b ilir. B ylesi d u ru m la rd a , |0> ve
|Z> fa rk l H ilb e rt u z a y la rn a a it o la ra k ele aln m a k z o ru n d a d r ve bylece,
A, b iz e so n su z y a n t verecek ya d a a n la m l h i b ir y a n t v erm ey ecek e k ild e
A 'y a a it o lm a k zere,
<E|4|0) ya d a (0|4|I>

b i im in d e ifa d e le rin m e v c u t o ld u u n u b u lm a m z o la s o lu r. Bu b ize, |0) ve


|I> d u ru m la rn n ik is in in de g r n d tu ta r l b ir k u a n tu m k u ra m o lu
tu rm a y y a s a k la r. (22.5'teki ta r t m a d a n <Z|/t|0) b e n z e ri n ic e lik le rin , o la
slk la r h e s a p la m a k zere k u lla n m a y a gerek d u y d u u m u z g en el t rd e k i
ifa d e le r o ld u u n u a n m sa y n ; n o ta s y o n la ilg ili o la ra k bkz. 22.3.)
B u ra d a o rta y a k an k o n u FT 'deki d e rin k o n u la rd a n b ir id ir ve p a r a
ck fizi in e m o d e rn y a k la m la rd a y a a m s a l b ir ro l oy n ar. "V akum d u r u
m u seim i", y a ra tm a ve yok etm e ile m c ile rin c e , s o n u n c u su b ir a n la m d a
F T 'nin d in a m i in i ta n m la m a k zere, re tilm i o la n J l c e b irin e ilik in
seim le k a r la tr la b ilir (ve b t n le y ic i) n em de b ir k o n u d u r. S e rb e st
e le k tro n la r d u ru m u n d a ele a lm a k ta o ld u u m u z iki v ak u m , (h ib ir p a r a
ck y a d a k a r - p a r a c k ierm eyen) |0) ve (ie risin d ek i n e g a tif en erjili
p a r a c k d u ru m la rn n t m d o lu olan) |I>, b ir a n la m d a , |0) ve |E )'n m b ize
fa rk l H ilb e rt u z a y la r v e rm e si g ere in e k a rn , etk in b i im d e e d e e r
o la ra k ele a ln a b ilir. |) v a k u m u y la |0) v ak u m u a r a s n d a k i fa rk , y a ln z c a
"yk sfr"n ta n m la y a n b ir izgi izd i im iz b ir k o n u o la ra k d e e rle n d ire
b iliriz.
A sln d a, D irac d e n iz in in u y g u n b ir v a k u m d a n fizik i o la ra k fa rk l o ld u
u n u d n e b iliriz n k n e g a tif en e rjili ele k tro n d e n iz in in b iz e d e v a sa
b y k l k te , a s ln d a so n su z , b ir e le k trik y k s u n m a s g erek ir. |) d u r u
m u n u n fiziki a n la m ifad e etm esi i in yk, "deniz"in to p la m so n su z yk
d e e ri (gerekte, ele k tro n y k n e g a tif o la ca k e k ild e n e g a tif b i im d e s o n
suz) s f r sa y la c a k e k ild e "yen id en n o rm a lle tirm e k " zo ru n d a y z. D irac
d e n iz in in fetZesini, a rtk o n u n (etkin) k tle e k im se l etk isiy le ilg ilen m ek
zere, ele a lsa y d k b e n z e r b ir d u ru m o rta y a k ard . D irac d e n iz in in
(E = m c 2 ze rin d en ) so n su z to p la m n e g a tif en e rjisi, fizik i o la ra k tp k s o n
su z e le k trik y k d u ru m u n d a k i g ib i a n la m s z o la n so n su z b ir n e g a tif k t
le su n a r. Yine, D irac d e n iz in i cid d iy e alm am z g e re k irs e v ak u m k tle sin i,
d e n iz in k in e "so n su z b ir k tle y o u n lu u ekleyerek", to p la m n b iz e g zlem
le n m i o la n v a k u m u n k tle y o u n lu u y la ilg ili gerek d u y d u u m u z s fr
d e e rin i sa la y a c a e k ild e , y e n id e n n o rm a lle tirm e k z o ru n d a o lu ru z.
O kur, b u " a lte rn a tif v a k u m la r" ve h a s s a s fiziki y a n tla r eld e etm ek z e
re so n su z b ir s a b it ekleyerek y k ve k tle t r e y leri "yen id en n o rm a lle -
tirm e "y e ilik in b u b e lirg in g ere k lilik s o r u n u n u n y a ln z c a , D ira c 'n b a
la n g ta b u ld u u tu h a f "deniz" fik rin i s u n m a g e re k lili in in b ir a ra c o ld u
u iz len im in i ed in m i o la b ilir. Y ine de b u iki zelli in h i b ir b i im d e Di-
r a c 'n o la a n s t "denizi"ne zg o lm a d n greceiz. B u n lar, p a r a c k
fizi iy le ilg ili gereki b ir k u ra m a y n elik c id d i y a k la m la rn , en a z n d a n
b u g n v a r o la n y a k la m la rn t m n d e m e v cu t g r n rle r. S ta n d a rt m o
del y e n id e n n o rm a lle tirm e ve a lte r n a tif v a k u m la rn h e r ik is in d e n e s a sl
b i im d e fa y d a la n r. T a rih in b ir h a s a r o lm a k ta n u z a k b i im d e D irac d e n i
zi, ile rlem e y e a l t m z d a , en a z n d a n b u g n o la n a k l o la n e y ler d z e
n i i in d e, ak lm z d a tu tm a n n fa y d a l o ld u u b ir m o d el t r o la ra k h iz m e t
ed er. G zlem le u y u m ve m a te m a tik s e l tu ta r llk ikiz k rite ri, eksik b i im d e
k a r la n m o lsa d a b iz i, im d iy e dek y en id en n o rm a lle tirm e ve b e n z e rsiz
o lm a y an v a k u m la r fik irle rin e b a la n m o la n b ir y o la sok tu .

26.6 Etkileimler: Lagrange denklemi ve yol integralleri


B izi b u yne sevk e d e n z o rlu k la r, e tk ile im le ri QFT e r e v e sin d e ele a l
m a y a g iriti im iz d e o rta y a k an s o r u n la r d a n k a y n a k la n d . A sln d a im
d iy e k a d a rk i ta rt m a m te m e l o la ra k y a ln z c a s e rb e s t a la n la r d u ru m u y la
ilg ile n d i ve t m a y r n tla r n s u n m a m a m a ra m e n o k u ru n , etk ile im y o k
lu u n d a i le rin e s a se n te h lik e siz b ir y o ld a n ilerley e ce in i s y le d i im d e
b a n a g v en e ce in i u m u y o ru m . D u ru m lar, p a r a c k ve k a r - p a r a c k la r n
fa rk l s a y d a s t s te b in m e le ri ve h a t ta b y le si p a r a c k la r d a n sn rsz
sa y d a m e v c u t o ld u u n d a o lu tu ru la b ilir. Bu d u r u m la r |0) z e rin e cA'nm
ra s g e le b ir elem an y la, d i e r b ir d ey ile y a r a tm a ve yok etm e i le m c ile ri
b i im in d e k i b ir ifad e y le (polinom y a da s l se ri, s o n u n c u s u n d a k i y a k n
sa k lk k o n u su n a d ik k a t ederek), b irlik te etkim ek y o lu y la eld e ed ilir. B yle
si d u r u m la ra ilik in u z a y la r (bu t r e y le r z e rin e a l a n ilk k ii o lan
R u s fizik i V. A. F o ck 'u n a rd n d a n ) F ock u z a y o la ra k a n lr ve g id erek a r
ta n s a y d a p a r a c a sa h ip H ilb e rt u z a y la rn a ili k in b ir d o la y s z to p la m 12
(bkz. 13.7) o la ra k a d la n d r la n ey b i im in d e d n le b ilir. B ir d u ru m d a

12 P aracn kendi k ar-p arac olduu b a s it b ir bozon alan durum uyla ilgili Fock uzay,
dolaysz top lam a ilem i ile gsterilm ek ve O sem bol sim e triklen m i ten s r arpm n
gsterm ek zere, C W {K O W} {W O W O W} {Jf O O O Jf} biim inde
yazlabilir.
ki p a r a c k sa y s, rn e in k u a n tu m a la n d u ru m la rn n , iyi ta n m l b e lirli
b ir a n la m d a ,13 en "klasik b i im li"si o la n u y u m lu d u r u m la r d a k i g ib i s n r
sz o la b ilir. B u n lar, S, (sonlu b ir n o rm u n v a rl n g a r a n ti etm ek zere
so n su z d a k i u y g u n d m e ze llik leriy le b irlik te gerek b ir s e rb e s t M axw ell
a la n o la ra k k a b u l etm em ize o la n a k sa lay an ) b e lirli F a la n d ze n iy le ilg i
li a la n ilem cisi olm ak zere,

es|0>

b i im in d e k i d u ru m la rd r, a yi F 'n in s r a s y la p o z itif ve n e g a tif fre k a n sl


k s m la rn a k a r lk gelen y a r a tm a ve yok etm e ile m c ile rin in to p la m o la
ra k ta n m la rz .
2 6 .2 'd en y a ra tm a ve yok etm e ile m c ile rin in b e lirli d e im e b a n tla
rn sa la d n a n m sa rz . B u ra d a n , a la n ile m c ile rin e a it e itli b ile e n
le rin g en e llik le b irb irle riy le d e im e d ik le ri so n u c u izler. rnein, e le k tro
m a n y e tik a la n d u ru m u n d a B m a n y e tik a la n n ta n m la y a n ilem c iy e a it
b ile e n le r ve A 'y ta n m la y a n la r (bkz. 19.2, 4) k a n o n ik (bir p a r a c n
k o n u m ve m o m e n tu m u a r a s n d a k ile r gibi, bkz. 21.2) d e im e k u ra lla rn
s a la r .14 B u ra d a n , H e isen b e rg b e lirsiz lik b a n tla rn n (bkz. 21.11) b u n i
celik ler a r a s n d a , o n la rn e z a m a n l o la ra k l leb ilece i k esin li e b ir s
n r s a la y a ra k g e erli olm ak z o ru n d a o lu u so n u c u izler.
yleyse e tk ile im le rle n a s l ilg ilen iriz ? M o d ern QFT g en el e r e v e sin
de, g relilik i b ir k u ra m la ilg ile n d i im iz d e p ek ok a d a n b ir H am ilto n -
d a n d a h a u y g u n o la n L a g ra n g e d e n k le m i (bkz. 20.1) ok n em lid ir. 21.2,
23.2 ve 24. b l m d e n a n m sa y a c a m z zere, s ta n d a r t S ch r d in g er/H a-
m ilto n k u a n tiz a sy o n ile m le ri g relili e ilik in u z a y z a m a n sim e tris in d e n
h u z u rs u z o lu r. B u n u n la b irlik te b ir z a m a n k o o rd in a t seim iy le ilik ili
H a m ilto n d a n fa rk l o la ra k L ag ran g e d en k lem i b t n y le g relilik i o la ra k
d e im ez b ir k a v ra m b i im in d e k a b u l e d ile b ilir (bkz. 20.4). B ir L ag ran g e
d e n k le m in d e n y o la k a ra k n a s l b ir QFT o lu tu ra b iliriz ? T em el fik ir, k u
a n tu m k u ra m fo rm a liz m in in te m e lin d e y a ta n p ek ok fik ir gibi, o n u g re
lilik i k u a n tu m k u ra m n a ilik in b ir ta b a n o la ra k a k ta r a n k ii p a r la k ze
k a l A m erikal fiziki R ic h a rd F e y n m a n 15 o lm a sn a ra m e n D ira c 'a 16 dek

13 Pek ok biim de, ferm iyonik, spin, vb, ortaya kabilen uyum lu d u ru m la ra ilikin b ir ta rt-
m a iin bkz. H an n ab u ss, 1997; Shankar, 1994.
14 Bkz. W ald, 1994; B irrell ve Davies, 1984.
15 Bkz. Feynm an, 1948, 1949. Feynm an ve H ibbs, 1965 fikre ilikin m kem m el b ir gzden geir
m edir. K uantum elektrodinam iine Schvvinger rekabeti yaklam pek ok biim de daha
h a s sa s t fak at ou aratrm ac bugn yol in teg ralle ri ve F eynm an grafiklerine ilikin sezgi
sel tab lo y u k ullanr.
16 Bkz, Dirac, 1933; Schvvinger, 1958.
e k il 2 6 .2 K u a n tu m k u r a m n a ve O F T'ye
ili k in yo l in te g ra li y a k la m n d a a lte rn a
t i f k la s ik g e m i le rin , b ir g e m i d z e n
le m e u za y n d a k i b ir yo l o lu p b u ra d a a ve
o t kuantum d s a b it n o k ta la n a ra s n d a a ln m o lm a k
gem iine zere, k u a n tu m a k m a la rn ele a ln z .
ilikin to p la m / B u t r b ir y o la a ta n a n g e n lik , S e y le m i
genlik L a g ra n g e d e n k le m in in y o l ze rin d e k i,
2 0 .1 'd e k i g ib i in te g ra li o lm a k zere,
e ls/h'd ir (arp b ir sa b it), a 'd a n b 'y e va r
m a k ze re to p la m g e n lik b u n la r n to p
la m d r.

g eri g id er. B u ra d a n h a re k e tle b u g en ellik le, F e y n m a n yo l in te g ra lle ri y a


d a F e y n m a n g e m ile r to p la m b i im in d e k i fo rm la sy o n o la ra k a n lr. Bu
a y rc a 25. b l m d e ele ald m z F e y n m a n g ra fik le rin in te m e lid ir.
T em el fik ir, d a h a nce ele ald m z ve 22.5'te b e lirg in le tirilm i o lan
k a rm a k d o ru sa l s t s te b in m e y e ilik in te m e l k u a n tu m m e k a n ik se l i l
keyle ilg ili fa rk l b ir b a k a s d r. B u ra d a b u ilkeyi y a ln z c a b e lirli k u a n
tu m d u ru m la rn a deil f a k a t ay n z a m a n d a t m u z a y z a m a n g e m ile rin e
u y g u la n r b i im d e d n r z . Bu g e m ile ri (dzenlem e u za y n d a k i) "o la
s a lte r n a tif k la sik y r n g ele r" o la ra k d n m e y e y n eliriz. F ik ir, k u a n
tu m d n y a s n d a b u t r te k b ir y r n g e (bir gem i) ta r a f n d a n g ste rile n
y a ln z c a b ir k la sik "gereklik" o lm a s y e rin e b u " a lte rn a tif g e r e k lik le r in
(v a rsa y la n a lte r n a tif g em iler) t m n n b y k b ir k a r m a k s t s te
b in m e s in in b u lu n m a s d r. B u n a g re h e r g em ie, to p la m , b irim m o d le
n o rm a lle tirild i in d e b ir g e n lik (22.5) o la ra k a d la n d rd m z k a rm a k
b ir a rlk la n d rm a k a ts a y s a ta n m a ld r, b ylece b ir g e n li in m o d l k a
re s i b iz e b ir o la slk v e rir. G enlik lerle gen ellik le d ze n le m e u z a y n d a b ir a
n o k ta s n d a n b ir b n o k ta s n a g id e rk e n ilg ilen iriz .
L ag ran g e d en k lem in in s ih irli ro l , o n u n b iz e b y le si h e r g em ie h a n g i
g e n li in a ta n m a s g e re k ti in i s y le m e sid ir; bkz. ekil 26.2. L L ag ran g e
d en k lem in i b iliy o rsa k o g em ile ilg ili S e y le m in i (eylem o k la s ik g em ile
ilg ili o la ra k y a ln z c a 'n in 2 0 .5 'te v e rilm i re e te u y a rn c a a lm a n in te g
ra li o lm a k zere; bkz. ekil 20.3) eld e ed e b iliriz . Bu b e lirli g em ie a t a n
m a s g ere k en k a rm a k g en lik b y le ce a ld a tc b i im d e b a s it g r n e n u
d en k lem le v erilir:
g en lik elS/fi.

D en k lem in b a s itli iy le ilg ili a ld a tc l n b ir k sm "g enliin" b u r a d a


(y azld h a liy le b irim m o d le sa h ip o lm a s gereken) g e r e k te n (karm ak)
b ir sa y deil f a k a t b ir t r y o u n lu k o lm a s g er e in d e b u lu n u r. A lte rn a tif
k la s ik g e m ile rin y a ln z c a , d iy e lim ki 1, 2, 3, 4, ... b i im in d e n u m a ra la n
d rlm a y rk b ir a ile sin e sa h ip o lsa y d k b u d u ru m d a n 'in c i g em ie g e n
lik o la ra k , |a n |z m o d l k a re si, k u a n tu m lm k u ra lla ry la (22.5) u y u m lu
b i im d e o g em ie ilik in o la slk o la ra k y o ru m la n a b ile c e k g er ek b ir a n
k a rm a k s a y s a ta n a b ile c e in i ve b u n u 1 to p la m o la sl n v e re n k la sik
a lte r n a tif le r in t m z e rin d e to p la n m o la n E |a n |2 = 1 ifa d e s in i elde e t
m ek ze re n o rm a lle tirm e m iz g ere k ti in i d n e b ilird ik . B u ra d a f a k a t
k la s ik a lte r n a tif le r in s re k li b ir s o n su z lu u n a sa h ib iz . Bu n e d e n le s tte k i
"genliim iz" b ir "genlik y o u n lu u " b i im in d e d n lm e k z o ru n d a d r ve
d a h a ok, to p la m o la sl n 1 o lm a s n a ilik in g ere k lili im iz i g e r e k le tir
m ek ze re k la s ik d u ru m la r u za y z e rin d e in te g ra l a lm a k z o ru n d a o la ra k ,
/|c r(H )|2 dX = 1 b e n z e ri b ir eye gerek d u y arz . Bu, zel o la ra k sk n tl d e
ild ir; d a h a nce 21 .9 'd a b ir n o k ta p a r a c a ilik in o la a n k u a n tu m m e
k an i iy le ilg ili (|K * )l2'n in b iz e p a r a c x n o k ta s n d a b u lm a y a ilik in
o la slk y o u n lu u n u verdii) b ir d a lg a fo n k siy o n u d u ru m u n d a b u n a b e n
z e r e itli e y le r y a p m tk . B u n u n la b irlik te b u r a d a k i k t h a b e r, "klasik
y o lla r u za y "n n n e re d e y se k e sin b i im d e s o n s u z b o y u tlu o la ra k o rta y a
k a c a k o lm a sd r. Bu, so n su z b o y u tlu b ir u z a y d a a l m a k z e re g erek d u y
d u u m u z h e r ey i ta n m la m a k z o ru n d a o ld u u m u z d a , i e rile n e itli n ic e
lik leri a n la m la n d rm a k ve so n u ta so n lu y a n tla ra u la ld n d a n em in o l
m ak , ze re fa rk l b ir b y k l k d z e n in e ilik in b ir s o ru n d u r.
B ir yol in te g ra lin e ilik in en b u lu n u r rn ek b ir k u v v et a la n n d a ile rle
y en (bylece d ze n le m e u za y a r tk u z a y n k en d isid ir) tek il b ir n o k ta p a r
ack d u ru m u d u r. B u rad a , ekil 2 6 .3 a 'd a k i g ib i b ir a u z a y z a m a n n o k ta sn -

e k il 26.3 (a) T ek il b i r y a p z p a r a c k i in k la s ik b i r g em i, u z a y z a m a n d a k i (b u ra d a M
M inkovvski uzay ) s a b it a ve b o la y la r a r a s n d a a lm a n b ir e rid ir, (b) E rin in , h e r z a m a n
g elecek z a m a n s a l ta n ja n ta s a h ip , k la s ik b i im d e iz in v e rile n p r z s z b ir d n y a izg isi
o lm a s gerek m ez; h a t t a o z a m a n d a ile riy e y a d a g eriy e d o ru g e z in eb ilir.
d a n b a la y p d i e r b ir b u z a y z a m a n n o k ta s n d a s o n la n a n e itli g e m ile
r in t m n ele alrz. Bu g e m ile r a 'd a n b 'ye o la n y o lla rn s re k li u z a y
z a m a n y o lla r b i im in d e d o la n a n g e m ile r o la ra k k a b u l ed ilir. zel g re
lilik k u r a lla r u y a rn c a n e y o lu n "yasal" o lm a sn a (dier b ir d ey ile k la sik
g re lili in g e re k tird i i ze re k k o n ile ri i in d e b u lu n m a k la sn rla n m
o lm a sn a ; b kz. 17.8) n e de t m y le gelecee ile rle m e sin e g erek d u y arz.
s te rs e "gem i" z a m a n d a y u k a r a a k p rd a y a b ilir (ekil 26.3b)!12681
K uvvet a la n n e d e n iy le p a r a c n p o ta n siy e l e n e rjisin in k in e tik e n e rjisin
d en k a rlm h a lin i (20.1 'le u y u m lu biim de) a k la y a n b ir L ag ran g e
d en k lem in i d n e lim . H er b ir g em ie ili k in b ir S eylem i, L ag ran g e
d en k le m in in yol z e rin d e k i in te g ra li olm ak ze re (ekil 2 0 .3 ' an m say n ),
o la c a k tr. K lasik m e k an ik te d o stu m u z J o s e p h L. L ag ran g e b iz e k e n d isi
i in eylem in te g ra lin in d u ra a n o la ca (H am ilton ilkesi; bkz. 20.1), b u
v e rili k u v v e t a ltn d a k i k la sik h a re k e tle u y u m lu gerek p a r a c k h a re k e ti
o lm a k ze re, b e lirli b ir g e m ii a r a trm a m z s y le m iti. K u an tu m m e k a
n i in e y n elik yol in te g ra li y a k la m n d a fa rk l b ir b a k b en im se m em iz
g ere k ir. T m g e m ile rin k u a n tu m s t s te b in m e sin d e "b ir a r a d a b u lu n -
m a "s g e re k ir ve h e r g em ie b ir el5/,ft gen li i a ta n r. L a g ra n g e 'n , k e n d isiy
le ilg ili ey lem in a s ln d a d u ra a n o ld u u seilip a y rlm b e lirli b ir g e m i
in b u lu n m a s g ere k ti in e ili k in g ere k lili iy le n a s l b a la n t k u rm aly z?
F ik ir, s t s te b in m e m iz i in d e b ir " d u ra a n eylem " g e m i in d e n epey
u z a k o la n o g e m ilerin , te m eld e k o m u g e m i le rin k a tk la ry la ip ta l e d i
le n k a tk la ra sa h ip o la c a d r (ekil 26.4a). Bu, gem i d e i tirild i in d e S'-
d e o rta y a k an d e iik lik le rin s a a tin h e r ta ra fn d a d e ien e's^h faz a la
r re te c e k o lm a s n e d e n iy le d ir ve o rta la m a d a ip ta l o la c a k tr. (Bu, zellik
le ekil 2 6 .3 b 'n in n e d e n se l o lm a y a n h r n g e m i le rin d e n g elen "fiziki o l
m a y an " k a tk la ra u y g u la n r.) G em i y aln zc a, ey lem in k e n d is i i in b y k
ve d u ra a n o ld u u b irin e ok y a k n o lu rs a (arg m an b y lece g e erli olur),
k a tk s k o m u la rn m k ile rc e ip ta l ed ilm ek y e rin e d estek len m e y e b a la y a
c a k tr (ekil 26.4b) n k b u d u ru m d a ay n y n d ek i faz a la rn n b y k
b ir k m e len m esi m e v c u t o la c a k tr.12691
A sln d a b u o ld u k a g zel b ir fik ird ir. "Yol in te g ra li" fe lse fe siy le u y u m
lu o la ra k , to p la m gen li e ve bylece to p la m o la sl a, b a a t b ir y a rd m c
o la ra k y a ln z c a k la sik g em ii deil ay n z a m a n d a b u k la s ik d a v ra n a

i [26.8) ekil 26.3b'deki gem ie ilikin parack y aratm a ve yok etm e biim inde "fiziki b ir yo-
n m "da bulunun.
[26.9] Bu ifadeleri, yoldaki birin ci derece deiikliklere, "O" sem bollerini kullanarak
(14.5'teki gibi) ve b u n u 20.1de "duraan eylem"in anlam yla ilgili verilm i olan ta r t
m ayla ilikilendirerek b av u rm ak yoluyla d a h a kesin hale getirm eyi deneyin. S 'nin ft cin sin
deki b irim lerd e byk o lduunu varsayn.
e k il 2 6 .4 K ta n tu m " H a m ilto n ilk e
si". (a) S 'n in d u ra a n o lm a d (ve
h 'y le k a r la tr ld n d a b y k o l
d uu) b ir g e m i. Y a k la a n g e m i
lerle ilg ili e ls/h d e erleri b ir im e m
b e r e tr a fn d a b y k o ra n d a d e im e
e ilim in d e d ir ve b u n e d e n le to p la m
d a d a h a f a z l a ip ta l s z k o n u s u olur.
(b) S 'n in d u ra a n (ve b y k ) o ld u u
b ir g e m i. Y a k n g e m i le r iin
d e erleri p e k d e d e i m e z, b y le c e
d a h a a z ip ta l s z k o n u s u olur.
(a) (b)

ilik in , p ek de k la sik o lm a y an g e m ile rd e n k a y n a k la n p d en e y se l o la ra k


d a sk lk la g zlem len d i i ze re p ek de ip ta l o lm a y an k a tk la r s u n a n d a h a
k k k u a n t u m d z e ltm e le r im de elde etm em iz g ere k ir. stte k i a k la m a
la rm b ir k u v v et a la n n d a h a re k e t e d e n n o k ta sa l b ir p a r a c k b i im in d e
ifa d e ed ilm i o lsa da fik irle r so n d erece genel g e e rlid ir ve p a r a c k h a r e
k e tle ri y a n s r a a la n d in a m i in e de u y g u la n a b ilir. Yine, a la n d e n k le m le ri
n in k la sik z m le rin i g ste re n "a la n gem ileri" tem el k a tk la r s u n a r b i
im d e o rta y a k m ald r. K lasik y a n g e m ile rd e n k a y n a k la n a n k u a n tu m
d z e ltm e le ri de sz k o n u su o la c a k tr.

26.7 Iraksak yol integralleri: Feynman'm tepkisi


E n a z n d a n o lm a s g e re k e n ey bu. G erekten yle m i? stte su n d u u m
h a m a k la m a la r m a te m a tik se l o la ra k h a k l m ? yle o lm ay p to sla m o l
sa k b ile m a te m a tik se l in c e lik le ri g rm ez d en gelip den ey le u y u m lu iyi fiz i
ki y a n tla r elde ed e b ilir m iyiz?
Bu s o r u la r a y a ln z c a ok k a r k y a n tla r v e re b ilirim . M a te m a tik se l g e
re k e le n d irm e k o n u su zellikle s k n tld r ve b u n o k ta y la ilg ili v erilecek
en m a k u l y a n t u olur: "H ayr; e y le rin b u g n k h a liy le deil." stte a k
la n m o la n te k il n o k ta sa l p a r a c k d u ru m u b ile k e sin lik le so ru n lu d u r.
Yol u za y k esin o la ra k so n su z b o y u tlu d u r 126101 ve b u n u ele alm ak ze re u y
g u n b ir "l" (bir h a c m in so n su z b o y u tlu versiy o n u ) gerek ir. Bu l n n
p r z s z b ile o lm a y an g e m ile r le h in e a r b i im d e a rlk la n d rld
a a k ar, yleyse b u t r k o u lla rd a L ag ran g e d en k lem in in b ile n e a n la
m a g eld i iy le ilg ili k ay g lan m ak zo ru n d a y z. T an m n b u h a lin e g re h e r
ey ra k sa r.
Bu ra k s a k lk la r m a te m a tik s e l b a k a sy la k esin lik le c id d id ir ve k e n
d is i y o lu y la , 4.3'te, 1 + x 2 + x 4 + x 6 + x B = (1 x 2) -1 'd e x = 2 k o y a
r a k eld e e d ile n "sam a"

l + 22 + 24 + 26 + 28 + = j

to p la m n a g venm em ize o la n a k ta n y a n a n la m la ilg ili ta h m in le rd e b u lu n


m a y a y n e lte n "E ulerci" felsefey e b a v u rm a y see b iliriz . A sln d a yol in -
te g ra li y a k la m n e re d e y se t m y le, bize s u n u lm u o la n ( stte k i ra k sa k
se ri gibi) lg n b i im d e ra k s a k ifa d e le rin g e r e k te n de h e n z u y g u n b i
im d e a lg la y a m a d m z d a h a d e rin b ir "P latonik" a n la m a sa h ip o ld u u
n a ilik in b ir in a n c a b a ld r; yle g r n r. D u ru m u n b u d o a d a k i b ir ey
o ld u u n u k a b u l etm eye z o rla n r g r n m ek tey iz n k , fizik i ta ra fta n ,
(o lan ak sz g r n e n b ir m ecaz a k la g etirm em e izin v erilirse) m a te m a tik
i in d e k i y o lu m u z u b y k h a s s a s lk ve is a b e tle b u ld o z e r y a rd m y la a a r
k en (!) b iz e e s ra re n g iz fizik i d o ru lu k ta y a n tla r sey rek o la ra k s u n u lm u
yor. rn e in h e s a b a d a y a l b u ile m le r, D ira c 'm e le k tro n u n m a n y e tik m o
m e n tiy le ilg ili o rijin a l d e e rin e, 24 .7 'd e d e in ilm i o lan , 1,001159652188
d z e ltm e k a tsa y sn , k u ra m la gzlem a ra s n d a 10_11'd e n d a h a k k
fa rk llk ta k i b ir uyum s a la y a ra k s u n a r .17
A sln d a m a te m a tik se l/fiz ik i h a s s a s lk u y g u la m a s n n b iz i p ek ok d u
r u m d a n e d erece m kem m el y a n tla ra y n e lte b ild i i d ik k a t ek icid ir. B y
le si y o l in te g ra lle rin i a n la m la n d rm a y a ynelik ilk d e e rli a d m ,18 b ire y se l
s e rb e s t k u a n tu m p a r a c k la r d u ru m u n d a , lg n g e m i le r to p la m n n
F e y n m a n y a y c s '9 o la ra k a n la n ey le y e rin in d e i tirilm e s id ir. Bu b ize
F ey n m a n g ra fi in d e k i (25. b l m d e k a r la la n la r gibi) iz g ile rd e n b ir i
n in m a te m a tik s e l y o ru m u n u v erir.
D ah a zel o la ra k , u z a y z a m a n d a k i b a z s e rb e s t p a r a c k la rn b ir p n o k
ta s n d a b a la y p b a k a b ir q n o k ta s n d a so n la n m a k d u ru m u n d a o ld u u
g e m i le r z e rin e b ir to p la m ele a lalm . K ural o la ra k , p 'd e b a la y p q da
s o n la n a n y o lla ra ilik in t m elS/7l'le rin to p la m n (integral) o lu tu rm a m z
g e re k ir fa k a t b u , o ld u u e k liy le k e sin lik le h r n b i im d e ra k s a k tr. te
ta r a f ta n K (p ,q ) to p la m n n m a te m a tik se l b ir t r v a rl a sa h ip o ld u u n u

17 Feynm an tara fn d a n b elirtild i i zere, bu isa b et derecesi Los Angeles ve New York a ra sn
daki uzakl b ir in san n sa teli kalnlndan d aha az b ir h atay la belirler.
I! rnei "klitiletirm e" o larak ad lan d rla n fikir gibi dier baz kayda deer fikirler
28.9'da tartlacak .
19 Bu, b ir deirm encinin olu olup kendi kendini eitm i olduka dikkat ekici ngiliz m atem a
tiki George M iller an sn a Green fo n k s iy o n u olarak ad lan d rla n eyin b ir rneidir. Feyn
m an yaycs [propagatr], k u antum k uram na ilikin 24.3'te an lan p o zitif frekans gerekli
liklerince tan m lan an b elirli b ir K (p,q) Green fonksiyonudur.
d n e b iliriz ve b u to p la m n , v a rs a , h a n g i t r ("E ulerci/P latonik) re sm i
c e b irse l ve t re v se l zellik lere sa h ip o lm a s g ere k ti in i s o ra rz . Bu ze l
lik le r K(p, q) b i im in i esiz b i im d e (setiim iz rn e k te m a k u l b i im d e
a n sly sa k ) s a b itle r ve b u b iz e a ra d m z F ey n m an y a y c s n v erir. A sln
d a b u e y le ri ko n u m u za y y e rin e m o m e n tu m u z a y n d a ta n m la m a k , m o-
m e n tu m u z a y ta n m la r b e lirg in b i im d e d a h a b a s it g r n m ek zere,
(h ib ir b i im d e g erekli o lm a sa da)20 d a h a o la a n d r.
D irac p a r a c d u ru m u n d a (rnein b ir elektron) m o m e n tu m u za y y a
y c sn n , Pa niceli i ele a ln a n se ili yola ilik in p a r a c n sa h ip o ld u u
4m o m e n tu m o la ca k e k ild e Pts = y aPa olm ak zere (bkz. 24.6, 7),
i(Pts M + e)-1 b i im in i ald a a kar, e " niceli i, F ey n m a n y a y c s
n n p o z itif/n e g a tif fre k a n s g e re k lilik le rin i g a r a n ti a ltn a alm ak ze re
a y a rla n a n ok k k p o z itif b ir gerel sa y o la ra k k a b u l ed ilir, s -> 0 lim i
tin d e , p a r a c n seili y o la ilik in o la ra k sa h ip o ld u u (PaPay ^ "d u ra a n
k tle "si p a r a c n gerek d u ra a n k tle si o la n M d e e rin i a ld n d a y a y
c d a b ir te k illik , so n su z b ir deer, elde etti im iz a a k a r.126111 K lasik b ir
p a r a c k la ilg ili o la ra k " d u ra a n k tle "n in b u d eeri, d i e r b ir d ey ile
PaPa = M2, a lm a s n a gerek d u y a rz fa k a t g e m ile r z e rin e k u a n tu m m e-
k a n ik se l to p la m d a p a r a c n , k en d ileriy le ilg ili d u ra a n k tle n in "yanl"
o ld u u o rta y a k an m o m e n tu m d e e rle rin i ren m e sin e iz in v erm ek zo
ru n d a y z . B u n u n la b irlik te az nce a n la n te k illik n ed e n iy le g en li in , PaPa
M2 d e e rin e ok y a k n la t n d a ok b y k h a le g eld i in i g r r z , b ylece
k tle y le ilg ili k la sik d e e r b a s k n k a tk s n v erir. Bu b ir D irac p a r a c n a
zg o lm a y an b ir z e llik tir ve o ld u k a genel b i im d e g e erlid ir.

26.8 Feynman grafiklerinin oluumu; S-matrisi


nceki b l m d e a k la n m o la n ey b ir F ey n m a n g ra fi i elde etm ek
ze re a tlm ilk a d m d r. Bu, b ira z d a h a a k la m a g e re k tirir. B u ld u u m u z
ey b y le si b ir g ra fi in te k b ir (para) izg isid ir. F ey n m a n g ra fi in d e k i b u
t r b e lirli b ir izgi n o rm a ld e y a ln z c a , d i e r p a r a c k iz g ile rin i ve izg ile
rin b ir a ra y a g eld i i e itli k e le ri i e re n k a r k b ir ifa d e n in p a r a s d r.
T o p lam g en li e kelerden gelen k a tk la r n o rm a ld e 21 y a ln z c a , e tk ile im in
k u v v e tin i y n e te n sk a le r b ir b a la m s a b itin i (elektrik y k gibi), " in d is

20 Bu, h afif biim de "eski moda" gibi grlebilir; rnein bkz. klasik Bjorken ve Drell, 1965.
126.11] Bu tekilliin n asl o rtaya ktn, ilk olarak (P M + ie)1'i p ay d as PaPa M 2 e 2
olan b ir p ay biim inde yazarak aklayn.
21 Bir Feynm an kesinde gelen p arack lara ilikin toplam sistem in d u ra an enerjisine fonk
siyonel bam lla sah ip "koan balam sabitleri" olarak anlan nicelikler m evcuttur.
Bunlar, parack fiziiyle ilgili pek ok m odem kuram da nem lidir.
le ri e le tirm e k z e re elde etm ek "te g ere k li ya gibi b ir te rim b elk i ve to p
la m g en li e s f r o lm a y an k a tk la rn y a ln z c a 4 -m o m e n tu m a ilik in k o ru
n u m h e r k ed e v a r o ld u u n d a o rta y a k t n g a r a n ti etm ek ze re b ir
"d e lta fo n k siy o n u " te rim i (9.7) i e re n b a s it a r p a n la rd r.22 G rafik tek i
fa rk l t rd e k i iz g ile rd e n (izginin te m sil e tti i p a r a c a ili k in s p in ve
d u ra a n k tle d e e rle rin e b a l olarak) k a y n a k la n a n b ir o k e it te rim sz
k o n u su o la c a k tr, ifa d e d e k i (norm al o la ra k 4m o m e n tu m k o ru n u m u n u g a
r a n ti e d e n k s tla m a la r s a la r b i im d e d e e rle n d irile n d e lta fo n k siy o n u
te rim le rin in k ile rd e n a y r olarak) so n su zla r, Pa m o m e n tu m la r k la sik y o lla
ra ilik in b e lirli d e e rle ri e d in d i in d e (tem elde PaPa = M 2) o rta y a k ar. Bu
a n la m ld r n k yol in te g ra lin e egem en o la c a k k la sik d a v ra n b ek leriz.
Bu te k illik le rin (delta fo n k siy o n u n d a k ile rd e n a y r o la n so n su z la r) v arl
b y lece, k a b a b ir a n la m d a , k la s ik d a v ra n n k u a n tu m m e k a n ik s e l genlie
sa la d b a lc a k a tk y a ilik in g ere k lilik le y a k n d a n ilg ilid ir. Y ine de b u
te k illik le rd e , b ir a z d a n g receim iz zere, g iz len e n b ir te h lik e m e v c u ttu r.
Y aln zca, b u te k il ifa d e le ri v u rg u la m a k g e re k ti in d e n PaPa = M 2 k o u
lu n u , rn e in iki e le k tro n u n "b ir fo to n u d e itik le ri" (foton 2 5 .3 -5 'tek i
g ib i d a lg a l b ir izgiyle b e lirtilm e k zere) ekil 2 6 .5 'te k i g ib i te m e l ile m
le rin v a rl n e d e n iy le (kelerdeki m o m e n tu m k o ru n u m u gibi) b ir k s tla
m a o la ra k d e e rlen d ire m ey e ce im iz i b e lirtm e liy im . Bu, n e g a tif y k l iki
p a r a c k a r a s n d a k i e le k tr o s ta tik (Coulomb) itm ey e (M oller salm ) ili
k in te m e l k u a n tu m m e k a n ik se l g ste rg e d ir. G elen iki izgi (g rafi in a ltn
da) b a la n g d u ru m u n d a k i iki e le k tro n u ve g id e n ik i izgi (g rafi in s t n
de)23 e le k tro n la r so n d u r u m la rn d a g ste rir. B u n lar, d s a l m o m e n tu m la r

e k il 2 6 .S E le k tro n la ra ili k in M eli er sa lm :


ik i y k l p a r a c k a ra s n d a k i e le k tr o s ta tik
(C oom b) k u v v e tin in e n ilk e l k u a n tu m g s te
rim i. B u ra d a e le k tr o s ta tik k u v v e t, ik i e le k tr o n
a ra s n d a k i te k b ir f o t o n (dalgal izgi) "dei
to k u " u n d a n o r ta y a kar. H e r k e d e k i 4 -
m o m e n tu m k o r u n u m u n u n s o n u c u o la ra k fo t o n
" k a b u k - d " v e b y le c e sa n a l o lm a k z o r u n
d a dr.

Bylece b ir kedeki gelen m o m entum lar Pa(1\ P^2\ ... ve giden m om entum lar Q<
a1\ ise
bu d u ru m d a 6(Pa(1) + + ------- ) terim im de dahil edin.
Bkz. n o t 25.5.
ek il 26.6 M o m e n tu m u z a y n d a k i k tle k a b u u . (Kr. e k ille r 18.7, 18.17.) M d u r a a n k t
leli g erek (serb est) p a r a c k la r i in p 4 -m o m e n tu m u k tle k a b u u z e rin d e b u lu n u r
(yleyse p g elecek z a m a n s a l y a d a p p = M2'y le b irlik te b o gelecektir) f a k a t b i r F e y n
m a n g ra fi in in i k sm n d a k i s a n a l p a r a c k la r "k a b u k -d " o la b ilir.

sa la y a n , "verili eyler" o la ra k k a b u l e d ilir ve so n g en lik le ri h e s a p la rk e n


in te g ra lle ri a ln m a m a ld r.
Bu d s a l d u ru m la rla (ve y a ln z c a b u n la rla ) ilgili o la ra k m o m e n tu m la r
k la sik PaPa = M2 b a n ts n s a la r b i im d e k a b u l ederiz. Bu b a n t s a
la n d n d a p a r a c k k tle si k a b u k ta d r , b u ekil 18.7'de izilm i o la n a
n a k b i im li h ip e rb o lo id in m o m e n tu m u za y v e rsiy o n u o la n "k tle k ab u u "
o lm ak zere, d eriz. B kz. ekil 26.6. G erek p a r a c k la r (gerekten s e rb e s t
p a r a c k la r o la ra k g zlem len m i o la n lar) h e r z a m a n k a b u k ta d r. B u n u n la
b irlik te b ir F ey n m a n g ra fi in in i izg ileriy le ilg ili o la ra k b u k a b u k ta o lu
g e re k lili in in s a la n m a s n beklem eyiz, ze llik le. ekil 2 6 .5 'tek i F ey n m an
g ra fi in in d e i to k u e d ilm i fo to n u , ne za m a n n em siz o lm a y an b ir e tk i
le im sz k o n u su o lsa k a b u k ta o la m az (dier b ir d ey ile o n a a it 4m o m e n
tu m PaPa = O' sa lam az).126121 Bu t r k a b u k -d p a r a c k la r sa n a l p a r a
c k la r o la ra k a n lr ve y a ln z c a b ir F ey n m a n g ra fi in in i b lg e sin d e o r ta
y a k a b ilir. ekil 26 .5 'in d ei to k u ed ilm i fo to n u s a n a ld r v e b y k
u z a k lk la rd a g zlem len m e k ten "k u rtu l"am az.
ekil 2 6 .5 'te k i ilem , i izg in in (san a l foton) d izg iler ta ra fn d a n
b t n y le sa b itle n m e s i a n la m n d a o ld u k a zeldir. Bu d u ru m d a , g e n e llik
le g ere k d u y u la n "i d u ru m la r z e rin d e in te g ra l alm a", y a ln z c a te k b ir t e
rim d e n o lu a ra k t m y le n e m siz d ir. B u n u n la b irlik te ekil 26.7a, b 'd e
g s te rile n le r g ib i iki fo to n u n d e i to k u e d ild i i d a h a k a r k ile m le rd e
i izg ilere ili k in 4 -m o m e n tu m la rd a b ir se rb e s tlik sz k o n u su o lu r.126131

i [26.12] Niin olm asn? H er kedeki 4-m om entum korunum unun sa n al fotona ilikin 4-m o-
m entum u n a sl b elirlediini aklayn. p u c u : Tm elektronlar ayn duraan ktleye sa h ip
tir!
e k il 26.7 M o ller sa lm n a d z e ltm e le r v e re n y k se k d e re c e li ile m le r, (a) ve (b) iki
e le k tro n a r a s n d a k i 2 fo to n d e i to k u u n u g s te rirk e n (c) i ift y a r a tm a ve yo k e tm e le r
i e re n ok d a h a y k se k d e re c e li b i r i le m d ir. Bu t r h e r F e y n m a n g ra fi i b ir in te g r a li
g s te rir ve b u n la r n t m n d e n g e le n k a tk la r to p la n m a k z o ru n d a d r.

F ik ir, b u t r d u ru m la rd a (ve d a h a d a k a r k o la n ok b y k sa y d ak i-
lerd e; ekil 26.7c) i izg ilere a it iz in v e rile n m o m e n tu m la ra ilik in t m
o la s lk la r z e rin d e in te g ra l a lm am z ve a y rc a k e n d ile rin in v e rili m om en-
tu m la ry la v e rili d iz g ile rin u y u m lu o ld u u o la s fa rk l t m "F ey n m an
g ra fik to p o lo jile ri"n in fa rk l t m k a tk la rn to p la m a m z g ere k ti id ir. (Bir
"topoloji" b a s it o la ra k , b ir F ey n m a n g ra fi in in b irle tirile b ile c e i p ek ok
fa rk l y o ld a n b iris in e , g ra fik te k i izg ilere a ta n m o la n b e lirli 4 -m o m e n -
tu m d e e rle riy le ilg isiz b i im d e , a ittir.)
Bu ile m in bize, "verili" o la ra k b e lirtilm i o la n b e lirli "i" ve "d" m o-
m e n tu m la r k m e siy le ilg ili to p la m g en li i v e rm e si gerek ir. O las e itli i
d u r u m la r ve d d u ru m la rla ilg ili g en lik le r b t n , "s ra la r" ve s tu n la r''
s r a s y la (sonsuz b o y u tlu o lsa da) d ve i d u ru m la ra ili k in b ir ta b a n a
k a r lk g elen b ir t r m a tris o lu tu ru r. Bu, sa lm m a tr is i y a d a d a h a g e
n e l o la ra k S - m a tr is o la ra k a n lr. S -m a tris in h e s a p la n m a s O F T 'n in te m el
g re v le rin d e n b iri o la ra k d e e rle n d irilir.24
stte k i ilem , h e s a b a d a y a l te rim le rd e , o rijin a l "g em iler z e rin d e k i
to p la m " la ilg ili m u a zz am b ir g e lim e d ir n k a s ln d a g ra fik te k i a y r h e r
izgiye k a r lk gelen so n su z b o y u tlu (ve g r n e g re u m u ts u z b i im d e
rak sa k ) yol in te g ra lle rin i z a te n e tk ili b i im d e g e r e k le tird ik . F ey n m an
g ra fi i to p o lo jisin e ilik in h e r se im (12.6d a ele a ln m o la n la r gibi)
so n lu b o y u tlu o la an b ir in te g r a li g s te rir ve b u b ir yol in te g r a lin in d o
r u d a n y o ru m u n u n b iz i i in e y n le n d ire c e i lg n b i im d e r a k s a k so n su z
b o y u tlu in te g ra lle rd e n h a tr s a y lr b ir ile rle m e d ir. D a h a s b u so n lu bo-

24 Son derece kendine zg Am erikal fiziki J. A. W heeler'a atfedilen nem li "S-m atris" kavra-
m F eynm an grafii kav ram n a bal deildir ve baka b ir yolla h esap lan ab ilir.
e k il 2 6 .8 B ir a a g ra fi i h i b ir d n g
ie rm e z. m o m e n tu m la r b u n e d e n le d
m o m e n tu m la r c a sa p ta n r , b y le c e h e r
h a n g i b ir in teg ra l a lm a d a s z k o n u s u
d e ild ir. A a g ra fik le r i k la s ik k u r a m
y e n id e n retir.

y u tlu in te g ra lle r, (7.2'de ta rt ld zere) k a rm a k k o n t r in te g ra l a l


m a y a ili k in g l y n te m le rc e ele a ln a b ilir. Y aycda g r le n (26.7'nin
so n p a r a g ra fn a bakn) e F ey n m a n p a ra m e tre s i g er ek te n y a ln z c a , in te g
r a l k o n t r n ifa d e le rd e g r n e n te k illik le rin u y g u n ta r a f n a y n le n d ir
m ekle ilg ili b ir re e te d ir.
Y ine de "o rm a n n d n d a " o lm a k ta n b ir h ay li u za z n k , h e r F ey n
m a n g ra fi iy le ilgili, b a b a a k a ld m z b iric ik s o n lu b o y u tlu in te g ra lin
k en d isi, F ey n m a n g ra fi in d e ne z a m a n ka p a l d n g le r sz k o n u su o lsa
ra k s a k o la c a k tr. Bu, "ok k t b ir h a b e r" g ib i g r n r n k h e rh a n g i
b ir in te g ra l ile m i g e r e k le tirm e y i k a b u llen m ey e b a la d m z te k ey k a
p a l d n g le rd ir. T m d i e r d u r u m la rd a (dier b ir d ey ile h i b ir k a p a l
d n g y e sa h ip o lm a y an "aa g ra fik le ri" d en ilen ler; b kz. ekil 26.8), i m o
m e n tu m la r b a s it b i im d e d d e e rlerce s a p ta n r. A a g ra fik le ri y aln zc a,
k la sik k u ra m y e n id e n retir!

26.9 Yeniden normalletirme


Bylece t m a b a la rm z la (ya d a d a h a ok F ey n m a n 'n k ilerle ) ilg ili
o la ra k h l h e rh a n g i gerek b ir k u a n tu m ilem in e a it to p la m g en li e ili
k in ra k s a k b ir ifad e y le b a b a a k alm g r n y o ru z . B kkn o k u y u cu
h a k l o la ra k t m b u n la rn bize ne fa y d a sa la d n m e ra k e d e b ilir. A sln
d a k a t b ir m a te m a tik se l b a k a s n d a n re sm i o la ra k , t m ifa d e le rim iz in
(E u ler'in 1 + 22 + 24 + 26 + 28 + = - 1 /3 ' n d e k i gibi) h l "m a te m a tik se l
o la ra k an lam sz" o lm a s a n la m n d a "h i b ir yere" u la m a d k . Y ine de iyi fi
zik ile r b u k a d a r k o la y ca p e s etm ey e ce k lerd i. Ve b y le d a v ra n m a k ta h a k
ly d la r. S o n u ta a b a la r, QED (k u an tu m elek tro d in a m i i: e tk ile e n e le k t
ro n , p o z itro n ve f o to n la rn k u ram ) d u ru m u n d a te k il F ey n m a n g ra fik le ri
n in ra k s a k k sm la rn n t m n n , so n s u z la rn y a ln z c a (26.5'te tla tl
m ) y e n id e n n o rm a lle tir m e o la ra k b ilin e n b ir ilem u y a rn c a g rm ezd en
g elin eb ilec ek "y e n id e n l ek len d irm e" a r p a n la r s u n a r b i im d e d e e rle n
d irile b ile c e i e k ild e e itli "p a rse lle r"d e b ir a ra y a to p la n a b ild i i a a
k t n d a d lle n d irild i.25
Bu b e lirli s o n s u z la r o rta y a k a r n k F ey n m a n g ra fik le ri, m om en-
tu m d e e rle ri b e lirs iz b i im d e b y d n d e y a da e d e e r o la ra k u z a k lk
la r b e lirs iz b i im d e k ld n d e ra k s a y a n in te g ra lle r v e rir. (H eisen-
b e rg 'in & p A x > - f m o m e n tu m k o n u m b e lirsiz lik b a n ts n a n m sa y n ;
b kz. 21.11.) S o n su z lu k la r m o r te si r a k s a m a la r b i im in d e an lr.
F T 'deki b iric ik r a k s a m a la r o lm a sa d a, en n e m lile ri o la ra k d e e rle n d i
rilir. A yrca, b e lirsiz b i im d e b y k u z a k lk la rd a n (dier b ir d ey ile b e lir
siz b i im d e k k m o m e n tu m la rd a n ) o rta y a k a r e k ild e d e e rle n d ire b i
lece im iz k zla lt r a k s a m a la r d a m e v c u ttu r. B u n la r gen ellik le e itli e
k ille rd e , sk lk la , b ir sis te m e s o ru lm a s n n fizik i o la ra k h a s s a s o ld u u d
n le n t rd e k i s o ru la r k s tla y a ra k , "iy ile tirile b ilir" o la ra k d e e rle n d i
rilir.
M o r te s i r a k s a m a la r d a i e rile n ey e ilik in b ir m ik ta r iz le n im eld e e t
m ek ze re, y e n id e n n o rm a lle tirm e y e ilik in en b e rra k rn e in fizik i a n la
m n in celeyelim . Bu, e le k tro n u n sa h ip o ld u u e le k trik y k n n d e e rin d e
a a k ar. B ir e le k tro n u , u z a y d a k i b ir E n o k ta s n d a b u lu n a n n o k ta s a l b ir
y k o la ra k d n n . V a k u m k u tu p la n m a s o la ra k b ilin ip u e k ild e a n la
la b ile c e k o la n b ir etki sz k o n u su d u r. K afam zda E 'y e y a k n b ir n o k ta d a
b ir ift (sanal) p a r a c k y a ra tm o la b ile ce in i c a n la n d rrz : o ld u k a k sa
b ir s re i in d e b ir b ir in i yok edecek o la n b ir e le k tro n ve p o z itro n . (Bu z a
m a n z a rfn , ifti re tm e k te g erek li e n e rjin in H e ise n b e rg e n e rjisin in b e lir
sizli i, A E A t > - h (21.11) i in e d e ce i k a d a r k s a o la ra k d e e rle n d iri
riz.) Bu ilem le ilg ili F e y n m n a n g ra fi i ekil 2 6 .9 a 'd a b e lirtilir. Bu ile m in
b a la n g c n d a k i (ayrca so n u n d a k i) (sanal) fo to n iz g isin in v a rl y a r a t
m a n n (ve izley en yok etm enin) E 'd e k i e le k tro n a ilik in e le k trik a la n o r ta
m n d a m e y d a n a g eld i in i b e lirtm e lid ir. (Ayrca, i e risin d e E 'd e k i e le k tro
n u n a la n y la ilg ili o rta m o lm a k sz n y a r a tm a ve yok etm e ile m le rin in g e r
e k le ti i t m y le b a la n ts z F e y n m a n "d n g leri''n i d n e b iliriz , bkz.
ekil 26.9b; f a k a t b u t r "t m y le b a la n tsz " ile m le rin fizik i o la ra k g z
le m le n e b ilir h e rh a n g i b ir etk iy e sa h ip o lm a d k la r d n l r.) Bu o rta m
a la n n n e tk isi, y a r a tla n e le k tro n E 'd e k i ele k tro n ta ra fn d a n h a fif e itilir
k en y a ra tlm o la n p o z itro n u n h a fif e ek ilm esi ve b ylece an lk v a r lk la
r s re s in c e b u y k le r a r a s n d a h a fif, fiziki b ir a y rlk b u lu n m a s d r. Bu,
I
e k il 2 6 .9 (a) Y k y e n id e n n o r
m a lle tir m e s in d e i e rile n b ir
F e y n m a n g ra fi i. B u, a rd a la n d a k i
b ir e le k tr o n a la n n d a k i b ir p o z it-
ro n e le k tr o n ifti y a r a tl v e iz
le y e n y o k e d ili in i g s te r ir (bkz.
e k il 26.10). (b) T m y le b a
la n ts z F e y n m a n g ra fik le r i. B u n
la r n d o ru d a n g z le m le n e b ilir
h e rh a n g i b ir e tk iy e s a h ip ol-
E m a d i i d n l r .
(a) (b)

E 'd e k i e le k tro n u n h e r ta r a f n d a h e r z a m a n o lm a k ta d r ve "vakum k u tu p


la n m a s" o la ra k a n la n n e t etk i o e le k tro n u n y k n e ilik in b e lirg in d e e
ri, d i e r y k le r z e rin d e k i e tk isi ta ra fn d a n l ld g ib i in d irg e m eli-
d ir 26; ekil 26.10.126 141 V akum , e le k tro n y k n e "k alk an olm ak" ze re h iz m e t
e d e r ve e le k tro n u n "gerek" p la k y k d e e rin d e n d a h a k k , y k n g iy i
n ik d e e ri o la ra k a d la n d rla n , b ir yke sa h ip o lm ay b e lir g in le tirir. F iz i
ki d e n e y le rd e d o ru d a n l len b u g iy in ik d e e rd ir.
Bu ta m a m e n m a k u l g r n r fa k a t te h lik e , p la k d e e rin k e n d isi y o
lu y la g iy in ik de erle ilik ili o la ra k b y t lm e k z o ru n d a o ld u u , h e s a p la n
m o la n s a y s a l a rp a n n so n su z o la ra k o rta y a k m asd r! Bu so n su z
ak o la ra k , k u a n tu m e le k tro d in a m ik h e s a p la m a d a k i (tem el o la ra k ekil
2 6 .9 a 'd a k in e ve o n u n a y r n tla n d rlm b i im le rin e b en z ey e n d iy a g ra m
lar) s o n s u z la rd a n b ir is i b i im in d e s a p ta n a b ilir . H e rh a n g i b ir gelecek k u
ra m u y a rn c a , b elk i de ok k k u z a k lk la rd a , d i e r b ir d ey ile o ld u k a
b y k m o m e n tu m la rd a (21.11), d evreye g ire n b ir "kesik" n e d e n iy le r a k
sa k in te g ra lle rin y e rin in s o n lu b ir eyle d e itirilm e si g ere k ti in e ilik in
b a k k a b u l e d ile b ilir. Bylece d o ru y e n id e n n o rm a lle tirm e a rp a n oo
y e rin e g rece d a h a b y k s o n lu b ir sa y o lm a ld r. (A slnda, d a h a so n ra ,
31.1'd e, geleceim iz "doal b irim le r" b i im in d e e le k tro n u n l lm g iy i
n ik y k y a k la k 0 ,0 8 5 4 't r ve p la k d e erin , d iy elim ki 1 o lm a s g e re k ti
in i d n m e k o ld u k a c a z ip tir. Bu, oo y e rin e 11,7062 y a d a y a k la k
V137'lik b ir b y tm e a r p a n n a k a r lk gelir.) D ier b ir b a k a s p la k
y k k a v ra m sa l b ir u y g u n lu k ta n d a h a fa z la b ir ey o la ra k d e e rle n d irm e
m ek ve "gzlem lenem ez" o ld u u i in "plak yk" k a v ra m n n a s ln d a "a n
lam sz" o ld u u n a ilik in b a k k a b u l etm ek tir.

26 E lektron yk n eg atif o ld u undan b u rad ak i "indirgem e, "m odl daha kk hale getirme"
an lam n a gelir.
e k il 2 6 .1 0 V a k u m k u tu p la n m a s : y k
y e n id e n n o r m a lle tir m e s in in f i z i k i te
m eli. E e le k tr o n u v a k u m d a n a n lk o la
ra k y a r a tlm sa n a l e le k tr o n p o z itr o n
iftin d e h a f i f b ir y k a y r l n a s e b e p
olur. B u b ir e k ild e E 'n in e tk in y k n
E
p la k d e e rin d e n , n e y a z k k i d o ru d a n
h e s a p la m a u y a r n c a s o n s u z b ir a rp a n
y o lu y la a za ltr.

Bu k o n u y la ilg ili h a n g i fe lse fi k o n u m s a v u n u lu rs a s a v u n u ls u n y en id en


n o rm a lle tirm e m o d e m F T 'nin te m el b ir ze lli id ir. A sln d a o ld u u h a
liy le, b u t r b ir "so n su z y e n id e n lek len d irm e" ile m in in y a ln z c a z o ru n
lu b i im d e y k y a d a k tle y e deil f a k a t ay n z a m a n d a d i e r n ic e lik le re de
u y g u la n m a s sz k o n u su o lm a k sz n so n lu y a n tla r eld e e tm e n in k a b u l
e d ilm i h i b ir yo lu m e v c u t d e ild ir. Bu t r b ir ile m in g eerli o ld u u k u
r a m la r y e n id e n n o rm a lle e b ilir o la ra k a d la n d rlr. Y enid en n o rm a lle e b i
lir b ir FT 'de F e y n m a n g ra fik le rin in ra k s a k k s m la rn n t m n , g eri
k a la n t m ra k s a k ifa d e le rin ( s ta n d a r t m o d e ld e n em li ro lle r o y n a y a n s i
m e tri k u r a lla r gibi) b e lirli b t n s e l k u r a lla r u y a rn c a b ir b ir le r in i ip ta l e t
ti i v a rsa y lm a k zere, y e n id e n n o rm a lle tirm e y le " lek len d irileb ilecek "
s o n lu sa y d a k i " p a rse l" d e 27 b ir a ra y a g e tirm e k o la sd r. QED ve b y lece b ir
b t n o la ra k s ta n d a r t m o d el de, y e n id e n n o rm a lle e b ilir b ir k u ra m d r.
te ta r a f ta n ou QFT y e n id e n n o rm a lle e b ilir d e ild ir. P a r a c k fiz ik ile
r i a r a s n d a , y e n id e n n o rm a lle e b ilm e y i n e rile n k u ra m la ra ilik in b ir se
im k u ra l o la ra k k a b u l etm ek g en el b ir b a k a sd r. B u ra d a n h a re k e tle
y e n id e n n o rm a lle e b ilir o lm a y a n h e rh a n g i b ir k u ra m o to m a tik o la ra k Do
ay a u y g u n o lm a m a k b i im in d e re d d e d ilir. A sln d a b u k u ra l, 25. b l m d e
k a r la t m z , p a r a c k fizi in e ilik in 20. y zy ln s ta n d a r t m o d e li h a li
n e g elm i o lan k u ra m la ilg ili b e lirli seim e y n elik g l b ir k la v u z s u n
d u . Bylece, b u b a k a s n d a n , FT 'deki s o n s u z la rn y a y g n l pek de
"kt" b ir ey o lm a y p g l b i im d e leh im ize e v rileb ilec ek b ir zellik
tir .28 Y eniden n o rm a lle e b ilirlik te s tin i o ld u k a az k u ra m g e er ve y aln z-

27 32.1'de ksaca ta rt la n deim eli olm ayan geom etriye ilik in fikirlerle ilgili "e rn"
kav ram n d an fay d alan an , b u yntem in sistem atik letirilm esin e ayarlanm , belirli zarif
m atem atiksel ilem ler m evcuttur; bkz. Connes ve Kreimer, 1998.
28 nemli b ir teknik b t n "yeniden norm alletirm e grubu" kavram m ca su n u lan d r. Bu fik ir
leri Peskin ve Schrder, 1995 yan sra Zee, 2003 ve Ryder, 1996 da ele alr; onlarn is ta tis
tiksel m ekanikle ilgilen ileri an siklopedik Z in n -Ju stin , 1996'da aklanr.
ca g e e n le r fizik i in k a b u l e d ile b ilir o la ra k d e e rle n d irilm e a n s n a sa h ip
o lu r.
Y ine d e fiz ik ile rin t m b u k o n u m u titiz lik le o n ay lam a z. S ta n d a rt
m o d e lin y e n id e n n o rm a lle e b ilirli in i g ste re n k ilit b ile e n i s u n a n N obel
d ll G erard t'H o o ft b ile y e n id e n n o rm a lle e b ilirli e k a t b a llk la ilg ili
b e lirli k o u lla r d ille n d ird i. (1971'd e U tre c h t n iv e rsite si'n d e h e n z b ir
y k sek lis a n s ren c isiy k e n t'H o o ft, "k e n d ili in d en krk" b ir sim e trin in
v a r o ld u u k u ra m la ra ilik in , e le k tro z a y f k u ra m n te m el b ir zelli i h a li
n e g elen, y e n id e n n o rm a lle e b ilirli i g ste re re k fizik c a m ia sn sa rsm t.)
B ir se fe rin d e b a n a b ir k u ra m a ili ik in y en id en n o rm a lle e b ilirli in n e m i
n in sz k o n u su e tk ile im d e k i b a la m s a b itin e b a l o ld u u y la ilg ili b a
k a sn a k ta rm t. zellikle p a r a c k fizi in e a it k u v v e tle rle k y a s la n
d n d a o la a n s t b i im d e z a y f olan, y ine de k e n d isin e a it k u a n tu m k u
ra m n n E in s te in 'n g enel g relilik le ilg ili d e n k le m in in k u a n tiz e o lm a sn a
y n elik s ta n d a r t y a k la m la r u y a rn c a y e n id e n n o rm a lle e b ilir o lm ad
o rta y a k a n k tle e k im e de in d i; bkz. 19.6 ve 31.1. (Bir h id ro je n a to
m u n d a k i e le k tro n ve p ro to n a r a s n d a k i k tle e k im se l e tk ile im e le k trik
k u v v e tte n , k e n d isin i r a d y o a k tif b o z u n u m a ilik in "zayf e tk ile im le r"d e n
n e re d e y se h a y a l etm e si o la n a k sz b i im d e d a h a z a y f h a le g e tire n y a k la k
10-40'lk b ir a rp a n k a d a r d a h a zay ftr.) U y a r la n Q FT'ye ilik in fa y d a c
b ir b a k o la ra k a d la n d rla b ile c e k ey i ifad e e tti. K sa s re i in d e a y rn t-
la n d ra c a m b ir k o n u o la n y e n id e n n o rm a lle e b ilir k u r a m la r d a h i s o n
s u z la r d a n b a m sz d e ild ir. D u rd u u n o k ta b ir k u ra m d a p o ta n siy e l o la
ra k v a r o la n s o n su z la rn , d e n e y in ok k k b ir derecey e k a d a r e ri e b ild i
i e n e rjile rd e fiziki o la ra k g e r e k te n nem li olu p o lm a d n so rg u la m a k t.
"K uantize o lm u b ir k tleek im " d u ru m u n d a b y le si en e rjile r, tu h a f b i
im d e g e r e k le tirile b ilir o la n n te s in d e d ir ve fizik i k u ra m d a k i p ek ok
d i e r b e lirs iz lik resm e , k tle e k im e ili k in y e n id e n n o rm a lle e b ilir o lm a
y k en d i u y a rs n y a p m a y a b a la m a d a n ok nce d a h il o lu r.
T e ra z in in d i e r k e fe sin d e te k b a n a F e y n m a n g ra fik le ri b i im in d e k i
a k la m a n n t m y le k u lla n l o lm a sn n p h e li o la ca k a d a r b y k b ir
b a la m s a b itin e sa h ip y e in e tk ile im le re , a r ta n te rim li s e rile rin o ld u k
a h r n b i im d e ra k s a m a s n ed e n iy le , sa h ip o ld u u m u z u id d ia e tti. T ek
b a n a y en id e n n o rm a lle e b ilirlik k u a n tu m k ro m o d in a m i in in s o n lu y a
n tla r su n a b ilm e s in i g a r a n ti etm ek ze re y e te rsiz d ir. Bu d u ru m d a g l
k u v v e tle re ilik in a s im p to tik se rb e stlik o la ra k a d la n d r la n ey k u lla n lr.
K u an tu m k u ra m n d a o ld u k a k k u z a k lk la ra k a r lk g elen ok b y k
m o m e n tu m la r i in g l k u v v et, d ik k a t ekici etk in b i im d e k ay b o lm a
zelli in e s a h ip tir. Bu, te rs k a re y a s a s n n bize u z a k lk k ld k e k u v v e
tin b y y ec e in i s y led i i p a r a c k la r a r a s n d a k i ta n d k e le k trik y a d a
k tle e k im se l k u v v etle t m y le z ttr. G l k u v v et d a h a ok, k u v v et d a
y a n k ll n n g erilim u z a k l y la o ra n tl b i im d e a r tp u za k lk s f r o ld u
u n d a s fra d t e la s tik b ir b a n d a b e n z e r.29 Bu k u v v e t y a s a s k u a rk la -
r n b ire y se l o la ra k b ir h a d r o n d n a ek ilem em esi g e r e in d e n so ru m lu
tu tu lu r; b u gerek h a p s e d ilm e o la ra k a d la n d r lr (bkz. 25.7, 8). S ra d a n
b ir e la s tik b a n d n ak sin e, y e te ri k a d a r id d e tli b i im d e ek sen iz ve p a r a
ck h z la n d rc la rd a o rta y a k a b ile n "jetler"de m e y d a n a g elen t r d e b ir
e y o la ra k k a r - k u a r k la r y a d a k u a rk iftle ri g ib i d i e r k a v ra m la rn v a
k u m d a n ekilip k a rla b ilm e si o la n a k l o lsa da, g l k u v v e t "krl"am az.
A sim p to tik se rb e stli e ilik in b u k ay d a d e e r zellik, y e n id e n n o rm a lle e
b ilir o lm a y n a k a r n y e in e tk ile im le r k u ra m n h e s a b a d a y a l a n la m
d a fa y d a sz o lm a k ta n k u r ta r a n e y d ir. K ayt a ltn d a o ls u n diye, in c e - y a p
sa b iti o la ra k a d la n d rlp y a k la k 1/137 o la n e le k tro m a n y e tik b a la m
sa b itiy le k a r la trla b ile c e k ye in b a la m s a b iti y a k la k 1 0 'd u r ve s a
y s a l o la ra k d o ru d a n k y a s la n a b ilir olm a sa d a z a y f k u v v e t ok d a h a za-
y fr (ay rca bkz. 31.1)

26.10 Lagrange denkleminden Feynman grafikleri


F ey n m a n g ra fik le ri, y e n id e n n o rm a lle tirm e , vb a k la m a la rm d a b ira z
ile riy e s ra d m ve h e rh a n g i b e lirli b ir a la n k u ra m y la ilg ili b u d iy a g ra m
la rn n a s l elde ed ild i in i ak la m a d m . Ya d a b u b l m n g iri in d e b a
la n m h aliy le , F e y n m a n g ra fi i ta n m n Q FT'ye ilik in g en el fo rm a liz m le
ilik ile n d irm e d im . im di b u ek sik li i g id e rm ek ze re b ir m ik ta r y ol a l a
y m ve F T 'nin genel e rev e si i in d e F ey n m a n g ra fik le rin in k o n u m u n u
b e lirg in le tire y im .
B a la n g n o k ta s, ele a ln a n k u ra m a u y g u n o la ra k b ir L ag ran g e d e n k
le m id ir. u h a ld e F ey n m a n g ra fik le ri o L ag ran g e d en k lem iy le ilg ili k u a n
tu m k u ra m n a ilik in b ir te d ir g e m e g e n ile m e sin i te m sil ed er. B ir te d irg e-
m e g en ile m esi te m eld e y a ln z c a , n o rm a l o la ra k k k b i im d e d n e c e
im iz b ir p a ra m e tre li (ya d a p a r a m e tr e a ile s in e sahip) s l s e ri a lm d r.
Bu t r b ir ifad e, b ir / ( x ) fo n k siy o n u n u n x 'li b ir s l s e ris i o la ra k ald ,
4 .3 'te ta rt t m z b i im d e b ir e y d ir. F e y n a m a n g ra fik le rin e ili k in x 'in

M K tleekim le ilgili kuvvetler, te rs kare y a sa s uyarnca uzaklkla azalm asna karn, g alak si
le r bo y u tu tesinde bile h l fark edilebilirdir. te ta ra fta n okur gl kuvvetin, gerekte
uzaklkla artsa bile nkleer uzak lk lard an byk uzaklklarda niin glkle fark edilebilir
olduunu m erak edebilir. B unun nedeni, ktleekim h e r zam an ekici biim de birikirken,
gl kuvvetin ayr ekirdekler arasn d a, tekil ekirdek zorunlu biim de "renk tekli"si olmak
zere, b irb irin i zorunlu biim de tm yle ip ta l eden ekici ve itici bileenlerin b ir birleim i
olm asdr.
b e n z e ri n o rm a ld e b ir b a la m s a b itid ir. rnein QED d u ru m u n d a b u p a
ra m e tre e e lek trik y k o lu r. B ir F ey n m a n g ra fi in d e k i h e r k e iin b ir e
a rp a n sz k o n u su o lu r ve b y lece se rin in te rim le ri a r ta n sa y d a k eye
sa h ip g ra fik le r olur; n k e li g ra fik le r b irlik te e" k a ts a y s n su n a r. B ir
b a la m s a b itin d e n f a z la s n a sa h ip k u ra m la rla ilg ili o la ra k b ird e n fa z la
d e ik en li d a h a k a r k b ir s l se ri elde ederiz. B una b ir rn ek , s ta n d a r t
y a k la m n e le k tro n iz g ile rin in y e rle rin in e k ille r 25.2 ve 25.3b u y a rn c a
z ik z a k la r ta ra fn d a n a ln d b ir QED v e rsiy o n u d u r. Bylece iki "b a lam
sa b iti" e le k tro n a a it e le k trik y k ve M k tle si olur.
Y eniden n o rm a lle e b ilir k u ra m la rn z o ru n lu b i im d e s o n lu o lm a s g e
re k m e d i in i b e lirtm itim . A rketip b i im li y en id en n o rm a lle e b ilir QED
k u ra m d a h i, y e n id e n n o rm a lle tirild ik te n so n ra b ile a s ln d a so n lu b ir k u
ra m d e ild ir. Bu n a s l o la b ilir? Y eniden n o rm a lle tirm e F ey n m a n g ra fik le
r in in so n lu to p la m la rn d a n so n s u z la rn k a rlm a s a n la m n a gelir. O b i
ze, s o n u ta k i b u so n lu n ic e lik le rin t m n n to p la m n n g er ek te y a k n sa k
o ld u u n u sylem ez. ED 'in bize v erd i i ey, fa, f\, f 2, fa, k a ts a y la rn n
h e r b iri F ey n m a n g ra fik in te g ra lle rin i a rd k h e r 0, 1, 2, 3, ... d e re c e sin d e
zm eye ilik in k a b u l ed ilm i "y en id en n o rm a lle tirm e " ile m le rin d e n e l
d e ed ilm ek zere, fa + fae + fa e 2 + fa e 3 -\ b i im in d e k i b ir s l s e rid ir.
(A slnda h e rh a n g i b e lirli b ir d u ru m d a y a ln z c a ift ya d a y a ln z c a te k s
le r g r n r.)126151 Y eniden n o rm a lle e b ilirlik bize t m s e rin in to p la m n n
s o n lu o ld u u n u sylem ez. A sln d a o so n lu d e ild ir fa k a t ED'le ilg ili, n o r
m a ld e n em li o ld u u d e e rle n d irile n e y in o ld u k a te sin d e o lan 137. y a
d a o c iv a rd a k i d ere ced e n b ir te rim e u la a n a k a d a r k en d in i g ste rm ey e
b a la m a y a n b ir "lo g aritm ik ra k sa k l a " (x = l'd e k i - l o g ( l x )'le ilg ili
1 1 1
1 + - + - + - + -- se ris i gibi) s a h ip tir.
G enel b ir k u a n tu m a la n k u ra m y la ilg ili o la ra k h e r d ere ced e ta m o la
ra k h a n g i g ra fik le rin o lu tu u n u zm lem ek zere, o rijin a l yol in te g ra li
ifa d e sin e , b u ifad e o nu d o la y sz b i im d e to p la m a y a a l t m z d a o ld u k
a k t b i im d e ra k sa k o la n b ir e y i g ste rs e bile, b a v u rm a m z g erek ir.
Y ntem y ol in te g ra lin i t m y le, k e n d isin e b i im se l fo n k siy o n el t re v i
le m le rin in k e s tirm e b i im d e u y g u la n d b i im sel b ir n ic elik o la ra k ele a l
m a k tr (20.5). A rt a rd a d a h a ok k eye sa h ip F ey n m a n g ra fik le ri g it g id e
d a h a y k se k d ereceli fo n k siy o n el t re v le r g e r e k le tirild i in d e elde ed ilir.
B u ra d a b u ko n u y a, F ey n m a n g ra fik le rin in re tim in in b u b i im se l ilem
u y a rn c a a p a k 30 o ld u u n u sylem ek d n d a d a h a a y rn tl b i im d e g ir

1 [26.15] Niin olduunu grebiliyor m usunuz?


30 Algoritm ay Zee, 2003 ve Z in n -Ju stin , 1996 retir; ayrca d ah a elenceli ve sezgisel b ir
aln t iin M attuck, 1976 nerilir.
m e n iy e tin d e deilim . L ag ran g e den k lem i e lb e tte 20.5'te ta rt lm genel
tip te k i b ir a la n L ag ran g e d en k lem id ir. B ylesi b ir L ag ran g e d en k lem iy le
ilg ili "yol", d iy elim ki so n su z b o y u tlu b ir d zen lem e u z a y n d a k i s r a d a n
b ir 1 -b o y u tlu e ri olm az. T am g relilik i b i im d e k i d e im ez b ir ta b lo
i in "gem i", b e lirli b ir u z a y z a m a n b lg e sin d e k i t m b ir 4 -b o y u tlu a la n
o lm ak z o ru n d a d r. Bu b lg e ze rin d e, L ag ran g e d en k lem i y o u n lu u n u n
in te g ra li S eylem i o lu r. Bylece e's/ h, o b e lirli d zen lem ey e a ta n m a s g e re
k en g en li i (younluk) su n a r.

26.11 Feynman grafikleri ve vakum seimi


B ir g ru p ta k i, e le k tro z a y f k u ra m n U(2) s im e tris i ya d a k u a n tu m kro-
m o d in a m i in in SU(3) s im e tris i y a d a h e r ik isi g ibi b ir sim e triy e s a h ip b ir
k u ra m la ilg ili o la ra k b u s im e tri n o rm a ld e L ag ran g e d e n k le m in in ak b ir
s im e tris i o la ra k k a b u l ed ilir. B ylesi b ir sim e trin in v a rl F T 'nin y e n i
d en n o rm a lle e b ilirli i i in n em li o lu r. Ak k o n u a c a k o lu rsa k , sim e tri
b e lirli ra k sa k te rim le rin b ir b ir in i ip ta l e tm e sin i, ip ta l olm a, g erid e k alm
ra k sa k b ir ifad e g e re k ti in d e b y le si b ir ifa d e n in k u ra m a ilik in o la ra k
ile ri s r lm sim e triy i p a y la a m a y a c a k o lm a s n e d e n iy le o rta y a km ak
(ya d a o rta y a k m as v arsa y lm a k ) zere, g a r a n ti etm ek te k u lla n lr.
E n a z n d a n genel fik ir b u d u r. B u n u n la b irlik te e le k tro z a y f k u ra m d u
ru m u n d a b a k a b ir in c elik m e v c u ttu r n k so n u o la ra k eld e e d ile n k u
ra m o rijin a l o la ra k ile ri s r lm o lan U(2) sim e tris in e s a h ip o lu r.31 U(2)
s im e tris in in eksik li i s im e tri k n lm m n so n u c u b i im in d e k a b u l e d ilir
(25.5) fa k a t b u n u n n a s l b a d a trla c a n a n la m a k z e re genel k u a n tu m
a la n k u ra m s a l fo rm a liz m im ize d nm em iz gerek ir. T em el fik ir sim e tri k n -
lm m n , v a k u m d u r u m u n a ili k in b ir U(2)-<zsimetrik seim in ce a k la n
m a s d r. B u ra d a n h a re k e tle t m y a ra tm a ve yok etm e ile m c ile rin in en s a
n d a o ld u u d n l p F e y n m a n g ra fik le rin e ilik in d e e rle n d irm e le ri
m izd e b u n o k ta y a dek b y k o ra n d a gz a rd ed ilm i o la n g izem li "|0>"
d u ru m u g lgeden g n n a k m ay a b a la m a k z o ru n d a d r.
tik o la ra k QFT <A c e b irin in e le m a n la rn F ey n m a n g ra fik le riy le n a s l
ilik ile n d ire c e im iz i k a b a c a g rm em iz gerekecek. K ilit n em d e b ir n o k ta ,
b ir F ey n m a n g ra fi in i g ste re n F e y n m a n y a y c la r n n te m el o la ra k
2 6 .2 'd e k a r la t m z e v iric i ya d a k a r - e v iric i d e e rle ri (dier b ir
d ey ile b u ifa d e le rd e k i " (\p \< fi)" deerleri) o ld u u d u r. P ra tik te b u n la r, k esin
F ey n m a n y a y c la rn ta n m la m a k ta (belki de en iy i b i im d e 9 .7 'n in h i-
p erfo n k siy o n e l b a k a s n d a n a n la la c a k olan) p o z itif /n e g a tif fre k a n s
k o n u la rn d a n k a y n a k la n a n b a z in c e lik le r m e v cu t o lsa d a, n o rm a l o la ra k
m o m e n tu m u z a y b i im in d e ifa d e ed ilir. B u ra d a b u in c elik lere ta k lm a y a
lm .
im di, g elen p a r a c k la rn b e lirli b ir b t n y le b a la y a n ve g id en p a r
a c k la rn b ir to p la m n n so n u o la ra k a a k t b ir d u ru m u ele a ld
m z d n e lim . |0) v ak u m d u ru m u y la b a la r ve g elen p a r a c k la rla ilg ili
is te n e n d u ru m u re tm e k z e re g ere k li e itli y a ra tm a ile m c ile rin i u y g u
la rz. Bu ilem |/<i) b a la n g d u ru m u s o n u c u n u re tir. B en zer b i im d e
ay n ile m i fa k a t b u kez g id e n p a r a c k la rla ilg ili y a r a tm a ile m c ile rin i,
|/)dl> so n u d u ru m u n u re te c e k e k ild e y in e |0> z e rin e etk iy erek k u lla n
m ay b e n im se y e b iliriz . K en d isin d en , d u ru m la r n o rm a lle tirild i in d e y a l
n z ca |(*/Mi|V*)| olan, 2 2 .5 'te v e rilm i s ta n d a r t den k lem i b a s it b i im d e
k u lla n a ra k "i"ten "d"a gem e o la sl n elde ed eb ilece im iz (/M|V'i)>
h e s a p la m a k iste d i im iz e y d ir.
u h a ld e (V'dl/'i) ifa d e s i yok etm e ile m c ile rin i sol ta r a f ta i e rir (n
k |/>d)'ta n (/'dI 3 g em ekte i e rile n H e rm itse l elem e t m y a r a tm a i
le m c ile rin i yok etm e ile m c ile rin e evirir). T m b u n la r |/>i)'te k i y a ra tm a
ile m c ile rin in so l ta ra fn d a b u lu n u r, b ylece k a fa m z d a t m b u yok etm e
ile m c ile rin i k en d i sa la rn d a k i y a r a tm a ile m c ile ri b o y u n c a en sa d a k i
|0 )'a a r p a n a k a d a r "itm e"yi c a n la n d ra b iliriz . Bu ne za m a n o lsa , |0) o r ta
d a n "yok olur" (bkz. 26.2) ve elde ed ilen ifad e s f r olur. Y ine de b ir yok
etm e i le m c isin i b ir y a ra tm a ile m c isi b o y u n c a itti im iz h e r se fe rin d e,
b e lirtti im z e re bize B ir F ey n m a n g ra fi in e a it b ir izgi v ere n s tte a n l
m e v iriciy i (ve p o z itif/n e g a tif fre k a n s gerek lilik lerin i) h e s a b a k a tm a k
z o ru n d a y z. B unu y a p t m z h e r s e fe rin d e b y le si b a k a b ir izgi o rta y a
k ar. S onu o la ra k elde e tti im iz ey, n o rm a lle tirilm i b ir v ak u m d u r u
m u y la ilg ili b ir F ey n m a n g ra fi in in iz g ile rin i ve (0|0) = l 'i , g ste re n
F ey n m a n y a y c la rn n to p la m y la (0 |0 )'m a rp m d r; b y lece y aln zc a
F ey n m a n g ra fi in in k e n d isin i elde e tm i olu ru z.
im diye dek F ey n m a n g rafi im iz h e rh a n g i b ir keye s a h ip o lm a y a ra k
t m y le n e m siz d i f a k a t b u n u n n e d e n i A ile m c ile ri c e b irin e h e rh a n g i b ir
e tk ile im d a h il etm em em di. Byle y a p m a k ze re b e lirli so ru n u m u z la ilg ili
zel L ag ran g e d en k lem in i in celem em iz ve on u d o ru c/'y re tm e k zere
k u lla n m a m z g ere k ir. T em el o la ra k b u ile m le r y aln zc a, u y g u n k e t e
rim le riy le b irlik te F ey n m a n g ra fik le rin i re tm e k i in 2 6 .1 0 'd a an lm
o la n la r y a n s tr.
im diye dek az ey e d in m i o la b iliriz f a k a t F ey n m a n g ra fik le rim iz i
F T 'nin g en el e rev esi iin e g e tirm e n in b ir fa y d a s a r tk |0) v ak u m d u r u
m u n u k e n d isin e den k o lm a y a n a lte r n a tif b ir |0> v a k u m u y la ( 2 6 .4 'te ele
ald m z Z) D irac d en izi d u ru m u n d a o ld u u gibi) d e itire b ilm e m iz o l
d u. E le k tro z a y f k u ra m la ve te m e l o la ra k k rlm sim e triy e y a a m s a l b i
im d e b a l d i e r k u r a m la r la ilg ili o la ra k b u n u n s t n l L ag ran g e
d en k lem i v e b u n u n so n u c u o la ra k k u ra m n F e y n m a n g ra fik le ri, ta m b ir s i
m e triy e (ele k tro za y f k u ra m d u ru m u n d a U(2) g rubu) b a ly k e n sis te m in
g er ek d u ru m la rn n y a ln z c a d a h a d k b ir sim e triy e (ele k tro za y f k u
r a m d u ru m u n d a e le k tro m a n y e tiz m a y a ilik in U (l) a y a r g ru b u ), 10 ) v ak u m
d u ru m u n u n y a ln z c a b u d k sim e triy e sa h ip o lm a s n e d e n iy le , b a l o l
m a la rd r. Bu ekilde, k rlm a m s im e trin in o rta y a k o y d u u k u ra m n y e
n id e n n o rm a lle e b ilirli i, k u ra m n b ir b t n o la ra k y a ln z c a k k b ir
"k rlm " s im e tri g ru b u g ste rm e si g ere in e k a r n r a h a ts z ed ilm em i
k alr.
Bu, ak b i im d e , b ir ta m s im e trin in y a r a r la r n to p la y a b ile c e k fizik i
k u r a m la r re tm e k i in h a rik u la d e b ir ara k en , gzlem e d a y a l d u ru m , s i
m e trin in ta tm in d e n u z a k o ld u u b ir d u ru m d u r. Bu, d a h a iyi ve d e rin d
ze n le re ili k in a r a y la rn d a fizik ile re b y k b ir c e zb e d ic ilik s u n a r. A s
ln d a s ta n d a r t m o d e lin te sin e geen t m m o d e m k u r a m la r b u t r b ir "si
m e tri k rlm "n k u lla n m a y a a l r. Y ine de b y le si t m g iri im le r, rn e
in 2 8 .1 -5 'te y nelecek o ld u k la rm gibi, n e k a d a r p o p le r o lu rs a o lsu n ,
so n d ere ce k u rg u s a l o la ra k d e e rle n d irilm e k z o ru n d a d r. ok k o lay e k il
d e s r k le n m e y e lim diye b u d o a d a k i n erm e lere e le tire l ve p h e c i b ir
g zle y a k la m a m z gerekecek.
Bu n erm e lere y n elm ek z e re b ir b a la n g i in so n ra k i b l m d e B
y k P a tla m a y la b ir ta n k l a gerek d u y ac a z. D ah a so n ra 28. b l m d e ,
erk e n ev re n le ilg ili b e lirli b a la m d a k i k e n d ili in d e n s im e tri k n lm n a e
lik e d e b ile n ko rk u v eric i k o n u la rd a n b a z la rn k a b u lle n m e y e a laca z .
Son o la ra k , b u h e r y e rd e b u lu n a n fik irle ilg ili, 31. b l m d e s p e rs im e tri,
sic im k u ra m n a ilik in o rijin a l fik irle r ve d a h a so n ra b u n la rn o la a n s t
b a z d e v a m c la rn incelem ey e g e ld i im izd e d a h a d a g l o lm a y a gerek
d u y aca z.
BYK PATLAMA VE TERMODNAMK MRASI

27.1 Dinamik evrimdeki zaman sim etrisi


E v re n i b ile e n le riy le b irlik te n e t r y a s a la r b i im le n d irir? G alilei z a m a
n n d a n b u y a n a p ra tik o la ra k b a a r l t m fiziki k u ra m la rn su n d u u y a
n t, fizik i b ir sis te m in b e lirli b ir z a m a n d a k i fiziki d u ru m u v e rild i in d e z a
m a n la n a s l g elie ce in in b ir b e lirtim i o la n d in a m ik b i im in d e v e rilir. Bu
k u r a m la r bize d n y a n n neye b e n z e d i in i sylem ez, b u n u n y e rin e d e rle r
ki: "d n y a b ir z a m a n d a u ve u e k ild e y se b ir s re s o n ra u ve u ek ild e
o la c a k tr." B ylesi b ir k u ra m b iz o n a d n y a n n n a s l e k ille n d i in i s y le
m ed ik e b ize, o n u n n a s l ekillenm efee o ld u u n u sylem ey ecek tir.
eylere ilik in b u b i im in , rn e in K ep le r'in 1609'da g n e e tra fn d a k i
g ez eg e n le rin y r n g e le rin in b e lirli k u r a lla r y e rin e g e tire n h z la rla ta n m
la n a n b e lirli g eo m etrik b i im le re , b ir o d a n d a g n e o la n e lip sle re , sa h ip
o la c a n sy ley en m kem m el v a rg s g ib i nem li is tis n a la r v a r o la g el
m i tir. Bu, ev re n in d u ru m u n u n b a z d in a m ik y a s a la r u y a rn c a a n b e an
n a s l g e liti in d e n d a h a ok ev re n in n a s l oZduuyla ilg ili b ir sa v d . B u
n u n la b irlik te K ep le r'in g eo m etrik h a re k e tle rin e ilik in g n m z b ak
a s o n la rn y a ln z c a , ilk o la ra k Nevvton ta ra fn d a n g s te rilip 1687'de
k e n d is in e a it b y k P rin c ip ia 'd a y a y m la n m o la n 17. y zy l k tleek im
d in a m i in in s o n u la r o lm a s d r ve K epler y a s a la r D oann d a v ra n b i
im le rin in d o la y sz te m e lle ri o la ra k d n lm e m e lid ir. A sln d a K ep ler'in ,
ve b ir b t n o la ra k b ilim in , Nevvton k tle e k im in i y n e te n b e lirli k u v v et
y a s a s , te r s k a re y a s a s (17.3), m erk ezi b ir k u v v et e tra fn d a k i k k c i
sim le rin t m y r n g e le rin in e s a s e n b a s it ve z a rif m a te m a tik se l b i im le r
(ve a s ln d a b ir on sekiz yzyl k a d a r nce, eski Y u n a n la r ta ra fn d a n youn
b i im d e a l lm o lan biim ler) o lm a s zelliine sa h ip o ld u u n d a n , son
d erece a n s l o ld u u ile ri s r le b ilir. nk bu, h e rh a n g i b a k a b ir b a s it
m e rk e zi k u v v et y a s a s y la g l k le p a y la la n so n d erece e n d e r b ir ze llik
tir. G enelde m o d e rn b a k am z z a r if b ir m a te m a tik se l b iim e sa h ip o l
m a s n b ek led i im iz ey in d in a m ik y a s a la r o ld u u n u s a v u n u r ve b u y a
s a la r n so n u c u o la ra k b a s it m a te m a tik s e l e k ille r b u ld u y s a k a n sm z a -
dr.
Bu d in a m ik y a s a la rn n a s l d a v ra n d k la ry la ilg ili g en el d n b i i
m i, d in a m i in h a n g i b e lirli g erek lem e b i im in in o rta y a k ac a n b e lir
ley en ey in b a la n g k o u lla r se im i o ld u u e k lin d e d ir. N o rm ald e, g e
m i te b e lirtilm i o la n v e rid e n gelecee ev rim lee n , g er ek le en b u b e lirli
ev rim lem e d ife ra n s iy e l d en k lem lerce s a p ta n m a k zere, s is te m le r b i i
m in d e d n l r. (D inam ik b i im d e e v rim lee n a la n y a d a d a lg a fo n k si
y o n la r sz k o n u su o ld u u n d a b u n la r k sm i d ife ra n s iy e l d en k lem ler, a la n
d en k lem leri, olur; bkz. 10.2, 19.2, 6, 21.3, a l trm a [19.2] ve n o t 21.1.)
te ta r a f ta n b u ay n d e n k le m le rin , k la sik ve k u a n tu m m e k a n i in in d in a
m ik d e n k le m le rin in z a m a n y n n n b ir te rs e v rim i a ltn d a s im e trik o l
m a la r g ere in e k a r n , g e m ie d o ru e v rim le ti in i d n m e y e m e y le
dilm ez! M a te m a tik le ilg ile n ild i i s re c e u za k b ir gelecek z a m a n d a k i so n u
k o u lla r d a b e lirtilip z a m a n d a g eriye d o ru e v rim le ile b ilir. B ir s is te m in
ev rim in i s a p ta m a k ze re so n u k o u lla r m a te m a tik se l o la ra k b a la n g
k o u lla r k a d a r iyidir.
Bu z a m a n sim e trik d in a m ik b e lirle n im c ilik le ilg ili b a z y o ru m la r g e
rek lid ir. lk o la ra k , b u n u n ne zel ne de genel g relilik e rev e sin c e g e e r
siz k ln d k o n u s u n d a o k u ru n g v en i ta z e le n e b ilir. S iste m in d u ru m u n u
ta n m la y a n veri, b ir b a la n g u z a y s a l 3 -y ze y o la n b ir b a la n g "za-
m a n "n d a s a p ta n r ve b u v e ri d in a m ik d en k lem ler u y a rn c a sis te m in fiziki
d u r u m u n u b elirlem e k z e re o 3 -y z e y in gelecei ve de a y rc a g em iin e
e v rim le ir. B u n u n la b irlik te g e n e l g re lilik te n k a y n a k la n a n b a z y en i k o
n u la r sz k o n u s u d u r n k e v rim in i in e a k a ca u z a y z a m a n n y a p s
s a p ta n m a s g ereken fizik i d u ru m u n b ir p a r a s d r. (Bu, d a h a so n ra y zy -
ze g elm em iz gerekecek o la n k a ra d elik le r b a la m n d a b e lirli a n la tm la ra
s a h ip tir; b kz. 28.8, 30.4, 9.)
K u an tu m m e k an i i d u ru m u n d a b e lirle n im c ilik , k u a n tu m d u ru m u Sch-
r d in g e r d en k lem in ce (ya d a edeeri) y n e tilir b i im d e k a b u l edilm ek
ze re, o k u ra m n y a ln z c a U k sm y la ilg ilid ir. Z am an te r s e v rim i a ltn d a ,
2 5 .4 'te a n la n T, S c h r d in g e r d e n k le m in in (21.3) ih d / d t za m a n t re v i
le m cisi (t > t o ld u u n d a n ) i hd/dt'yle d e itirilm e k z o ru n d a d r. H am il-
to n n T 'n in eylem i a ltn d a k e n d isin e g id e n s r a d a n b ir ile m o lm a s s a
la n m a k k o u lu y la , S ch r d in g e r e v rim in in de t >> t z a m a n te rs ev rim in e
s a n a l b irim in , i >> i, i a r e t te rs e v rim iy le elik e tti im iz s rec e, k e n d i
sin e g itti in i g r r z . A sln d a b u , T 'n in ey lem in i k u a n tu m m e k an i in d e
d n m e b i im im izd ir. (P ozitif fre k a n s l b ir f ( t ) fo n k siy o n u n u n b u b ile
ik t < >- t ve i i y e r d e iim i a ltn d a p o z itif f re k a n s l b ir fo n k siy o n a
g eri e v rild i in i b e lirte lim .)12711 B u n u n la b irlik te T 'n in ey lem i a ltn d a k i R
k u a n tu m d u ru m in d irg e m e sin e ilik in d a v ra n b a k a b ir k o n u d u r ve o,
30. b l m d e k i ( 30.3) d e e rle n d irm e le rim iz le ilg ili nem li b ir k o n u s u n a
cak.

27.2 Mikroskopla bile grlemeyen bileenler


B u n u n la b irlik te b ilin li o k u y u cu y u y a ln z c a k la sik d in a m ik le ilg ili d a
h i k a y g la n d ra b ile c e k b a k a c a s o r u la r m e v c u ttu r. Z am an te rs ev rim s i
m e tris i k la sik m e k an ik te k e sin lik le te k il p a r a c k la r ve o n la ra elik ed en
a la n la rn m ik ro sk o p la b ile g r lem ey en d in a m i in in g er e id ir. Y ine de
p r a tik te b ir sis te m e a it te k il b ile e n le rin d a v ra n y la ilg ili az b ilg iy e s a
h ip o lu n u r. H er p a r a c n a y rn tl ko n u m ve m o m e n tu m b ilg isi, sis te m in
b t n s e l d a v ra n tek il p a r a c k la rn fiziki p a ra m e tre le rin e ilik in y a l
n z c a u y g u n b a z o r ta la m a la r b i im in d e y e te rin c e iyi ta n m la n m o lm ak
zere, n o rm a ld e hem elde ed ilem ez hem de g ere k siz o la ra k v a rsa y lr.
B u n lar, k tle , m o m e n tu m ve en erji d a lm , k tle m e rk e z in in k o n u m ve
h z, fa rk l y e rle rd e k i sc a k lk ve b a s n , e la stik lik zellik leri, ey lem sizlik
m o m e n tle ri, a y rn tl b t n s e l b iim ve u z a y d a k i ynelim i, vb g ib i e y le r
dir. yleyse nem li k onu, b y le si o rta la m a "toplam " p a ra m e tre le re ilik in
iyi b a la n g b ilg is in in p ra tik te , sis te m in d in a m ik d a v ra n n u y g u n b ir
d erecey e k a d a r b e lirle m e k te y e te rli o lu p o lm a y ac a d r.
p h esiz b u h e r z a m a n b y le d e ild ir. K a o tik o la ra k b ilin e n sis te m le r,
so n u ta k i d a v ra n n ta m o la ra k n a s l b a la d k la r n a k ritik b i im d e b a l
o lm a ze lli in e s a h ip tir. T a n d k b ir rn ek o la ra k , ta b a n n a y e rle tirilm i
b ir m k n a ts la r b t n n n h em en z e rin d e s a lla n a n m a n y e tik b ir s a r k a
cn b u lu n d u u "u y g u lam a l b ir oyuncak" m e v c u ttu r. B kz. ekil 27.1. D in a
m ik d a v ra n , b elirle n im c i b ir b i im d e , h a v a n n s rt n m e d ire n c in d e n
k a y n a k la n a n y a v a la m a y la b irlik te Nevvton y a s a la r ve m k n a ts s ta ti i
ta ra fn d a n y e te rin c e iyi y n e tilir. S ark ac n d u ra c a so n n o k ta b a la n g
d u ru m u n a k ritik b i im d e b a l o lsa d a a s ln d a , b u b a la n g d u ru m u n u n
t m b ile e n p a r a c k ve a la n la rla b irlik te k i so n d erece a y rn tl b ilg isi b u
e v rim i esiz b i im d e k esin o la ra k sa b itle m e s in e ra m e n , ta h m in ed ilem ez
d ir .1 Bu t r "kaotik siste m le r"e ilik in b a k a c a p ek ok rn ek b ilin ir. H a-

[27.1] Niin? Ayrca uzam sal m om entum un niin bu yer deiikliiyle uyum lu biim de ele
alndn aklayn.
1 Bu, dinam ii b t n y le klasik kabul etm ektir. Teknik olarak "kaotik sistem ", balang d u
rum undaki kk b ir deiikliin zam anla kendisini izleyen, diyelim ki, d orusal biim ye
rin e ste l biim de byd d a v ran sal b ir deiiklie yol aabildii klasik b ir sistem dir.
E lbette b u "tahm in edilem ezlik", belirlenim cilikle ilgili olarak kendisine atfedildii ilke ko
n u su deil, b ir derece k onusudur.
e k i l 2 7 .1 K a o tik h a r e k e t. S a b it b i r m k n a t s l a r
b t n n n h e m e n z e r i n d e s a lla n a n m a n y e ti k
b i r s a r k a ta n o l u a n " u y g u la m a l b i r o y u n c a k " .
S a r k a t a r a fn d a n k a t e d ile n g e r e k y o l s o n d e
r e c e h a s s a s b i im d e k e n d i b a la n g k o n u m v e
h z n a b a ld r .

v a ta h m in in e ilik in k a p r is in iy i b ir l s g en e llik le i e rilm i o la n k ao tik


s is te m le rin d o a s n a b a la n r. G ne s is te m in d e k i c isim le rin so n d erece
d z e n li (ve ta h m in e d ilm e si kolay) k tle e k im se l Nevvtonc h a re k e tle ri b i
le, b y le si "kaos"la ilg ili z a m a n l ek le ri a s tro n o m ik g z le m in k ile rd e n ok
d a h a u z u n o lm a sn a ra m e n te k n ik o la ra k (olaslkla) k ao tik b ir s is te m
o lu tu ru r.
G elecek y e rin e g em ie y n elik ev rim d e n ne h a b e r? G em i y n l ev
rim d e ierilm i "gem ie y n elik ta h m in " le ilg ili b u t r "k ao tik ta h m in
ed ilem ezli in" n o rm a l o la ra k gelecek y n l e v rim in n o rm a l "tah m in "iy le
ilg ili o la n d a n ok d a h a k t o ld u u n u sylem ek u y g u n b ir y o ru m o lu r. Bu,
te r m o d in a m i in ik in c i y a s a sy la ilg ilid ir ve y a s a en b a s it h a lin d e tem el
o la ra k u n u ile ri s r e r :2

Is sc a k b ir c isim d e n so uk b ir cism e d o ru ak ar.

Bu y a s a u y a rn c a s ile te n b ir m alzem e k u lla n a ra k sc a k b ir cism i s o


u k b ir cisim le te m a s e ttir ir s e k b u d u ru m d a h e r ik isi de ay n sc ak l a g e
le n e d ek sc ak c isim so u y a ca k ve so u k cisim s n a c a k tr. Bu, ta h m in in
b e k le n tis id ir ve b u ev rim b e lirle n im c i b ir n ite li e s a h ip tir . te ta r a f ta n
b u ile m i te rs z a m a n y n n d e g r rse k b u d u ru m d a e it o lm a y an s c a k
lk la ra d o ru k e n d ili in d e n e v rim le e n e tk in o la ra k ay n sc a k l a sa h ip
iki cisim b u lu ru z . H an g i c ism in ne k a d a r ve ne s re d e s n p h a n g is in in
so u y a c a n a k a r a r v erm e k p r a tik b ir o la n a k sz lk o lu r. Bu s is te m le ilg ili
d in a m ik g e m ie y n e lik ta h m in ilem i p r a tik te a k a u m u ts u z b ir g r
n m e sa h ip tir.
A sln d a b u z o rlu k ik in c i y a s a u y a rn c a d a v ra n a n ok s a y d a b ile e n
p a r a c a sa h ip n e re d e y se h e r m a k ro sk o p ik sis te m e a it g em ie y n elik
ta h m in i in g e e rlid ir. Bu t r b ir n e d e n d o la y sy la fizik n o rm a ld e g e m i
e y n elik ta h m in y e rin e g elecek ta h m in iy le ilg ile n ir.3 B u n a ili k in b a k a

2 Bu, z slarn, normaldeki durum olarak, pozitif olduunu varsayar. Yine de kara deliklerde
bu varsaym doru deildir; b k z. 31.15.
3 Bununla birlikte, olaan yaamda ilerin normalde baka trl olduuna ilikin ilgin "pa-
b ir g r n m o la ra k ik in ci y a s a n n fizi in n g r g c n e, g em ie yn elik
ta h m in le ilg ili h e n z k a r la t m z o s o r u n la r o rta d a n k a ld ra ra k , tem el
b ir b ile e n o ld u u d e e rle n d irilir.
Y ine d e pek ok fiziki b u y a s a n n , d iy elim ki, e n e rjin in k o ru n u m u y a
sa s, k u a n tu m m e k an i in d ek i d o ru sa l s t s te b in m e y a s a s ve b elk i p a r
a ck fiz i in in s ta n d a r t m o d e lin in tem el o lm a s a n la m n d a "tem el" o lm a
d n a ilik in b a k k a b u l eder. k in ci y a s a n n h a s s a s h e r fiziki k u ra m a
ilik in n e re d e y se "apak" g ere k li b ir b ile e n o ld u u n u ile ri s re rle r. ou
o n u n b e lirs iz ve k esin o lm a y a n ve te m el fizi i k o n tro l e d e n d in a m ik y a s a
la rd a b u ld u u m u z o la a n s t k esin lik le h i b ir b i im d e k y a s la n a m a y a
cak b ir e y o ld u u y la ilg ili b a k k a b u l eder. B en o ld u k a fa rk l b ir ey
ile ri s rm e k ve gen ellik le b a s it o la ra k "ikinci y asa" e k lin d e a n d m z g
r n te b e lirs iz is ta tis tik i ilk e n in a r d n d a b u lu n a n n e re d e y se "akl k a r
ta n " k e sin li i g ste rm e k istiy o ru m .

27.3 E n tro p i

k in ci y a s a n n g e r e k te n n e ifa d e e tti in i b ir b i im d e d a h a ta m o la ra k
in celey elim . B ir n k o u l o la ra k o k u ru te rm o d in a m i in b irin c i y a s a s y la
ilg ili b ilg ile n d irm e liy im . B irin ci y a s a b a s it o la ra k h e rh a n g i y a ltk b ir s is
te m d ek i to p la m e n e rjin in k o ru n d u u n u n ifa d e sid ir. O kur b u n u n h i d e y e
n i b ir ey o lm a d n d a n y a k n a b ilir (18.6, 20.4, 21.4). B u n u n la b irlik te
b u y a s a ile ri s r ld z a m a n (kendisi ta ra fn d a n y a y m la n m a sa d a
1 8 2 0 'lerin b a la r n d a ilk o la ra k S adi C a m o t ta ra fn d a n )4, d a h a n ced en ,
n e s n n b ir enerji b i im i o ld u u n e de o la a n m a k ro sk o p ik en erji k a v r a
m n n k e n d isi t m y le a k t. l k y a s a , d iy elim ki b ir cisim h a v a d ire n c i
n e d e n iy le y a v a la y p k in e tik e n e rjisin i (18.6) k a y b e tti in d e to p la m e n e r
jin in k ay b o lm a d n ak h a le g e tirir. nk b u en erji b a s it e h a v a y ve
cism i s tm a k ze re a ln r. Bu s e n e rjisi (ncelikle) h a v a m o le k lle rin in
h a re k e tle ri ve cism i o lu tu ra n p a r a c k la rn titre im le rin d e k i k in e tik
en erji o la ra k a n la lr. D ah a s sc a k lk b a s it b i im d e s e rb e s tlik d ere cesi
b a n a d e n e n e rjin in b ir l s d r b ylece te rm o d in a m ik s ve sc ak lk
k a v ra m la r tem el o la ra k d a h a nce a n la lm d in a m ik k a v ra m la rla a y n

radoks" sz konusudur! Gemite ne olduu basite hatrlanarak sklkla "gemie ynelik


kesin tahminler" yaplyorken gelecekle ilgili buna denk den herhangi bir eriime sahip
deiliz. Dahas, arkeolojik aratrm alar bylesi "anlan" insann var olmad ok daha er
ken zam anlara dek geniletebilir. Bununla birlikte gemie ynelik bu tahm in herhangi be
lirgin bir anlamda dinamik denklemlere ilikin evrimi iermez ve ikinci yasayla olan ba
lants bana hl anlalmaz gelmektedir. Bkz. Penrose, 1979a.
d r f a k a t m a d d e le rin te k il b ile e n le ri d ze y in d e u y g u la n r v e is ta tis tik i
b ir b i im d e ele a ln r. lk y a s a ta n d m z b ir k e s in lik t r n e s a h ip tir: b ir
e y in , d i e r b ir d e y ile to p la m e n e rjin in deeri, h e r t r k a r k ilem t r
n n g e r e k le e b ilir o lm a s g er e in e k a r n s a b it k alr. le m so n ra s to p
la m en erji ilem n ce si to p la m enerjiye e ittir.
lk y a s a b ir e itlik k e n ik in c i y a s a b ir e its iz lik tir. Bize, e n tr o p i o la ra k
b ilin e n b a k a b ir n ic eli in , b ir ilem s o n ra s d a h a nce sa h ip o ld u u n d a n
d a h a b y k (ya da en a z n d a n k k olm ayan) b ir d e e re sa h ip o ld u u n u
s y ler. E n tro p i, o ld u k a k a b a c a , sis te m d e k i "rasg elelik " l s d r. H av a
i in d e h a re k e t ed e n cism im iz d z e n li b i im d e k i e n e rjisiy le (kinetik h a r e
k e t enerjisi) b a la r f a k a t h a v a d ire n c i n e d e n iy le y a v a la d n d a b u e n e ji
h a v a p a r a c k la rn n ve cisim d e k i te k il p a r a c k la rn ra sg e le h a re k e tle rin e
d a tlr. "R asgelelik a rtm tr" ; d a h a zel b i im d e e n tro p i a r tm tr .
E n tro p i k a v ra m 1865'te C la u siu s ta ra fn d a n ile ri s r ld f a k a t en tro -
p in in ta n m n 1877'de a k h a le (ya d a en a z n d a n o lm a s o la s g r n ec ek
k a d a r ak) g e tire n ilk k ii gze a rp a n A v u stu ry alI fizik i L u d w ig B oltz-
m a n n 'd . B o ltz m a n n 'm f ik rin i a n la m a k ze re f a z u z a y k a v ra m n a (12.1,
14.1, 8, 20.1, 2, 4) g ere k d u y arz , n (niteliksiz) p a r a c k l k la sik b ir
s is te m , n o k ta la rn d a n h e r b ir i n p a r a c n t m n n k o n u m ve m om en-
tu m la r n te m sil e d e n 6n b o y u tlu b ir T u z a y d r. E n tro p i k a v ra m n k esin
h a le g etirm ek ze re k a ln ta n e le m e o la ra k a d la n d n lla n k a v ra m a g erek
d u y a rz .5 B unu T faz u za y n n , "k u tu lar" o la ra k a d la n d ra c a m b ir sa y d a
a lt b lg ey e b l n m e si o la ra k d n e b iliriz . B kz. ekil 27.2. F ik ir, m a k ro s-
k o p ik g zlem lerle ilg ili o la ra k b irb ir in d e n a y rt ed ilem ey e n s is te m d u ru m
la rn g s te re n T n o k ta la r to p la m n n ay n k u tu d a b ir a r a d a g r u p la n d i
rilm i o la ra k d e e rle n d irilm e si f a k a t fa rk l k u tu la r a a it P n o k ta la rn n

e k i l 2 7 .2 B o l t z m a n n e n tr o p i s i. B u , T
f a z u z a y n n a lt b lg e le r e (" k u tu la r" )
b l n m e s in i , T ' y e i l i k i n b i r k a ln
ta n e le m e " o la r a k a d la n d r lr , v e r ili
b ir k u tu n u n n o k ta la n m a k ro s k o p ik
o la r a k a y r t e d i l e m e z f i z i k i d u r u m -
l a n g s t e r m e k z e r e , i e r ir . V h a c im
li b i r V k u t u s u n d a k i x d u r u m u n u n
e n t r o p i s i y l e ilg ili B o l t z m a n n ta n m ,
k B o l t z m a n n s a b i t i o lm a k z e r e ,
S = k lo g V 'd ir .
V faz uzay, kaln tanelenmi
m a k ro sk o p ik o la ra k a y rt e d ile b ilir v a rs a y lm a s d r. P 'y e a it b ir x n o k ta -
sn c a (bu d o a l b ir lo g a ritm a olm ak zere; bkz. 5.3) g s te rile n s is te m d u
ru m u y la S B o ltzm an n e n tro p isi, V, x ' i e re n V k u tu s u n u n h a c m i ve k (J jo -
u le s ve K-1 "b ir b l kelvin" a n la m n a gelm ek zere),

k = 1,38x10-23J K_1

d e e rin e sa h ip B o ltz m a n n sa b iti6 olm ak zere,

S = klogV
ifa d e sid ir.
B o ltzm an n ta n m la m a s n n e n tro p i k a v ra m n ak h a le g e tird i in i
s y led im . B u n u n la b irlik te s tte k i d en k lem in 5 'y le ilg ili o la ra k fizik i a n
la m d a k e sin b ir e y i g ste rm e si iin , k a ln ta n e le m e y le ilg ili "k u tu lar" a i
lem iz in g ste rm e k d u ru m u n d a o ld u u b e lirg in b ir re ete y e sa h ip o lm ak
g ere k ir. S eileb ilm i o lan , b e lirli k u tu la r a a y rm a d a k u k u su z "rasgele"
b ir ey sz k o n u su d u r. T an m , b ir sis te m in n e k a d a r y a k n d a n in celen m ek
z e re se ild i in e b a l g r n r. B ir d eneyci i in "m ak ro sk o p ik o la ra k
a y rt edilem ez" o la n iki d u ru m b ir d i e ri i in a y rt e d ile b ilir o la b ilir. D a
h a s iki k u tu a r a s n d a k i s n rn ta m o la ra k n ere y e izilecei de, fiile n z
d e o lm a la rn a k a r n , s n rn iki ta ra fn d a k a la n P 'y e a it iki n o k ta y a ok
fa rk l e n tro p ile r a ta n m o la b ile c e in d e n y ine o ld u k a ra sg e le d ir. 5 'n in b u
ta n m la m a s y la ilgili, ok d a h a s n rl u y g u la n a b ilirlik te k i b a la n g k a v
ra m la r z e rin e b e lirg in b ir ile rle m e ve b ir s is te m d e y a ln z c a "rasg eleli-
in" b ir l s olm a fik rin e ili k in k u k u g t rm e z b ir g elim e o lm a sn a
k a r n , h l znel b ir ey sz k o n u su d u r.
E n tro p in in fiziki k o n u m u y la ilg ili b en im k o n u m u m , k e sin lik le ok k u l
la n l o lm a sn a ra m e n o n u g n m z fiziki k u ra m n d a "m u tlak " b ir k a v
ra m o la ra k g rm em em d ir. B u n u n la b irlik te g elecekte ok d a h a te m el b ir
k o n u m e d in eb ilm e o la sl sz k o n u su d u r. B u n u n i in k u a n tu m fiz i in in
k e sin o la ra k d e e rle n d irilm e y e a ln m a s g erekir. A yrca, h e r d u ru m d a , b i
rim le r h = 1 o la ca k e k ild e (Planck b irim le rin d e k i gibi, b kz. 27.10)127-21 s e
ilm ek zere, T 'd e i e rilm i b e lirli h e rh a n g i b ir V faz u z a y b lg e sin e
m u tla k b ir l sa la y a n ey k u a n tu m m e k an i id ir. yle o lsa b ile , ra sg e -
le li in te rm o d in a m ik h e s a p la m a la r n d a b u d erece az etk iy e sa h ip o lm a s

6 Gerekte Boltzmann'n kendisi de, pratikte kullanlabilecek gerek birimlerle ilgilenmedi


inden, bu sabiti asla kullanmad; bkz. Cercignani, 1999. Bu sabiti ieren 5 = fclog^ denkle-
midenkleminin, ak biimde ilk olarak Planck tarafndan yazlm olduu grlr; bkz. Pa-
is, 1982.
O [27.2] Birimler h = 1 olacak biimde seilirse bir faz uzay hacmine mutlak bir ly nasl
atamak gerektiini gsterin.
d ik k a t ek icidir. B u n u n se b eb i, ilg ili t m d e e rle n d irm e le rd e , k a ln ta n e-
le m e n in s is te m le r m a k ro sk o p ik o la ra k a y rt e d ile b ilir sa y ld za m an k i
se zg ise l fik ri "akla u y g u n o larak " y a n s tm a s k o u lu y la , ilg ili faz u za y k u
tu h a c im b o y u tla r a r a s n d a k i k e sin lik le m u a z z a m o r a n la rla ilg ile n ilm e si
ve s n rla r n n ere y e iz ild i in in ok az fa rk llk y a r a tm a s g ib i g r n r.
E n tro p i k u tu h a c m in in b ir lo g a ritm a s b i im in d e ta n m la n d n d a n a s ln
d a o, S 'd e b e lirli h e rh a n g i b ir d e iim elde etm ek ze re s n rla r n "m th i"
b ir y e n id e n izim in e g ere k d u y a r.12731 B an a g re e n tro p i, k u a n tu m k tlee-
k im sel d e e rle n d irm e le rin nem k a z a n d (zellikle k a r a d elik e n tro p isiy -
le ilik ili olarak) d a h a d e rin b ir b a la m d a b u t r b ir k a v ra m i in d a h a te
m el b ir k o n u m b u lu n a b ile c e in e ilik in b e lir tile r sz k o n u s u o lsa d a, g
n m z k u ra m n d a "tem el" o lm a k ta n ok b ir "uygunluk" k o n u m u n a s a h ip
tir. Bu k o n u y a b u b l m d e (27.10) ve 30.4-8, 31.15 ve 3 2 .6 'd a y e n i
d e n dneceiz.

27.4 E n tro p i k a v ra m n n s a la m l

B a sit b ir g ste rim B o ltzm an n e n tro p i d en k lem in in ro l n b ira z d a h a


a k h a le g e tire b ilir. in d e k i, d iy elim ki k k b ir a k lk y o lu y la k a b n
g eri k a la n n a b a la n p k ap h a c m in in o n d a b irin e sa h ip a m p u l b i im li b ir
k n t o la n b ir Jt b lg e sin in zel o la ra k i a re tle n d i i k a p a l b ir k a p d
n n ; b kz. ekil 27.3. Bu k a p ta m m olek l i eren b ir g a z n b u lu n d u u n u
v a rsa y n . T m g a z n k e n d in i Jl'd e b u ld u u d u ru m a a ta n a c a k S e n tro p isi-
n i, g a z n k ap b o y u n c a ra sg e le d a ld d u ru m d a a ta n a c a k o la n e n tro p iy le
k a r la tr a r a k ara y a c a z .
B o ltzm an n d en k lem iy le, VK t m m o le k lle ri 3?'d e o la ra k g ste re n VR
fa z u za y b lm e sin in h a c m i o lm a k zere, S = MogVjj'ye sa h ip o laca z. B a
sitlik i in , 23.7'de a k la n d zere, b o z o n la ra ilik in "B o se -E in ste in is
ta tis ti i" ve fe rm iy o n la ra ili k in "F erm i-D irac is ta tis ti i" n in a k s in e B o ltz
m a n n is ta tis ti i d e n e n eyi v a rsa y a rz ; d i e r b ir d ey ile t m g az m o le k l
le rin in b irb ir in d e n (en a z n d a n k u ra l olarak) a y rt e d ile b ilir o ld u u n u v a r
sa y a rz .12741 G az b ir litre h a c m e sa h ip b ir k ap i in d e, a tm o s fe r b a s n c n
d ak i s r a d a n b ir gaz o la ra k k a b u l ed e rek y a k la k m = O22 m o lek le sa h ip
o lu ru z. faz u z a y b lg e sin in h a c m in in k ap i in d ek i g a z la ilg ili t m P
faz u z a y n n h a c m in e o ra n
^q 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

- [27.31 Boltzmann denklemindeki logaritma, kutu hacimlerindeki "mthi" uyumazlklarla


nasl ilikilenir?
n

e k i l 2 7 .3 B i r p a r a s , h a c m i t m k a b n k i n i n o n d a b i
r i o la n a m p u l b i im li 31 b lg e s i o la n k a p a l b i r k a p .
B a la n g ta ta m a m K 'd e b u lu n a n b i r g a z n t m
h a c m e d a lm a s n a i z i n v e r ild i in d e e n tr o p i n e k a d a r
a r ta r ?

o la c a k e k ild e 10 771 (= ~ ^ ) dir,'12751 b ylece b u t r d e e rle n d irm e le re ili


k in k a r m z a k an "m th i" h a c im o ra n la rn a ilik in b ir ey g r r z .
stte k i ek il, t m g az m o le k lle rin in a s ln d a 32'de o ld u u n u , y a ln z c a k a
tk s z a n s la , b u lm a y a ilik in a n la m s z b i im d e k i k k o la sl g ste rir.
Bu fa z la s y la o la n a k sz d u ru m u n e n tro p is i g a z n ra sg e le b i im d e d a tl
d d u ru m u n e n tro p is in d e n , 1 0 'un do al lo g a ritm a s n n y a k la k 2,3 o l
m a s g er e in i k u lla n d m B o ltzm an n d en k lem iy le fa rk y a k la k

fclog(101-10000000000000000000000') = 2 ,3 x l0 22fc
= 0,32J K -1

o lm ak zere, ok d a h a k k t r.12761 Bylece b a la n g ta g az n , d iy elim ki


k e n d isin i k a b n g eri k a la n n d a n k a p a l b ir v a n a y la a y ra ra k , 32'de tu tu l d u
u n u v a r s a y a r s a k ve d a h a s o n ra v a n a y g az n k a b n g eri k a la n n a d a l
m a s i in a a rsa k , o la a n b irim le rd e y a k la k b ir jo u le b l k elv in in te
b iri o la n 2 ,3 x l0 22fc'lk h is s e d ilir b ir e n tro p i a r t b u lu ru z .
O kuyucu p ra tik te , b a la n g ta k a b n zel k sm n d a k e s in lik le h i b ir
g az m o le k l n n o lm a d b ir k a b a sa h ip o lm a n n g e r e k le tirile b ilir o l
d u u n d a n k u k u la n a b ilir. B u ra d a n h a re k e tle Vx b lg e si ta n m m z , o n u
32'nin, g az m o le k lle rin in y a ln z c a en az % 99,9'unu k a p s a m a y a g erek d u
y a c a e k ild e ta n m la y a ra k b ir m ik ta r ra h a tla ta lm . B ylece a r tk VK b u
m o le k lle rin b in d e b irin d e n d a h a fa z la s n n Jl d n d a b u lu n m a s n ta le p
etm ez. G n m z tek n o lo jisiy le zel o lm a y an b lg ed e by le g reli b ir v a
k um k u s u rs u z lu u n a sa h ip olm ak o la n a k ld r. S o n u cu n n e re d e y se h i e t
k ile n m e d i i ve v a n a n n a lm a s z e rin e g er ek le en e n tro p i a r t n n h

l 2 ,3 x l0 22fc'lk genel d z e n d e 12771 o ld u u a a k ar. Bu, k a ln ta n e li k u

> (27.5) Niin?


[27.6] Fermiyon/bozon deerlendirmelerini gndeme aldmzda ya da K'de snrlanm alar
durduunda gaz molekllerinin olas momentum dn hesaba kattmzda bu sonucun
niin nemli biimde etkilenmediini gsterin.
tu la r n (Vx diyelim ) izim in d e v a r o lan zn elli e ra m e n , k u tu la r "m akul
b i im d e izilm i o ld u u " s re c e cid d i h e rh a n g i b ir s o ru n u n o rta y a k m a
m a s g er e in in a rp c b ir g ste rim id ir.
B o ltzm an n d en k lem in d ek i lo g a ritm a , d e v a sa b i im d e k i b y k s a y la r
b a a k la b ilir g r n m le re g e tirm e n in y a n s r a n em li b ir a m a c a d a s a
h ip tir. Bu, e n tro p in in b a m sz s is te m le rle ilg ili so n u ta k i ta n m n n n
to p la m sa l o lm a sd r. Bu n e d e n le b a m sz iki sis te m e a ta n m o la n en tro -
p ile r S1 v e S2'y se b y le ce to p la m sis te m e a ta n m , ik is in in b irlik te a ln m a
s n d a n o lu a n e n tro p i S1 + S 2'd ir. T o p lam sis te m e ili k in faz u za y n n ,
ve P2 b ire y se l ik i s is te m le ilg ili faz u z a y olm ak zere, P = T l x.T2 o ld u u
n u ve to p la m sis te m in k a im ta n e li k u tu la r n n T x ve j y n i n k a ln ta n e li k u
tu la r n n r n le ri o ld u u n u , b u S1,S 2 sis te m le riy le ilg ili ok d o al b ir v a r
sa y m o lm ak z e re ,12781 v a rsa y y o ru m . (U zaylara u y g u la n a n x 'n n ta n m
i in bkz. 15.2, a l trm a [15.1] ve ekil 15.3a.) K utu h a c im le ri a rp ld
i in ilg ili e n tro p ile r (lo g a ritm a n n s ta n d a r t zellii u y a rn c a , b kz. 5.2) ek
le n ir.
F izik i sis te m le re ilik in n o rm a l rn e k le rd e , k a ln ta n e le m e y e ilik in
o la ra k E h a c m i d i e r t m k u tu la r n h a c m in i fa z la s y la a a n b e lirli b ir
k u tu s u m e v c u ttu r. Bu, sl d e n g e d u ru m u n u g ste rir. A sln d a E n o rm a ld e
t m faz u z a y P 'n in h a c m in e p r a tik o la ra k e it o la c a k tr ve b ylece E b ir
a ra y a k o n u lm u d i e r t m k u tu la r n h a c m in i k o la y ca a a c a k tr. B kz. ekil
27.4. Isl d en g ed ek i k re se l o la ra k zde s im e trik to p la r d a n y a p ld n
d n d m z s r a d a n b ir g a z la ilg ili o la ra k hz d a lm la r (d ah a nce
e le k tro m a n y e tiz m a y la ilg ili o la ra k k a r la t m z ayn Jam es C lark
M ax w ell ta ra fn d a n b u lu n m u ) M a x w e ll d a lm o la ra k b ilin e n zel b ir
b i im a lr. Bu, v s o rg u la n a n gaz p a r a c n a ilik in 3 -h z b y k l , /? s
ca k lk la ilg ili b ir s a b it ve A o la s t m h z la ra ilik in u z a y z e rin d e k i o la s
lk in te g ra lin in 1 o la ca e k ild e b ir s a b it olm ak zere,

b i im in d e (bilgide, b a z e n "an e risi" d e n ile n b ir G auss d a lm m k i g ib i


ta n n a c a k olan) b ir o la slk y o u n lu u n a s a h ip tir; b kz. ekil 27.5. Isl d e n
ge, sis te m le ilg ili o la s en b y k e n tro p iy e k o la y ca sa h ip o la ra k , ik in ci y a
sa u y a rn c a y e te ri k a d a r u z u n b ir s re k e n d i b a n a k a ld n d a b ir s is te
m in , i in d e d u ru la c a b e k le n e n d u ru m d u r.

1022k'dan 2,29xl02Zfcya, ierilmi olan matematiksel nicelikler iin eitli kaba tahm inler
yaparak grebilir misiniz bakn. Dilerseniz ti! ~ ( j/e ) n(2nn) 1/2 Stirling denklemidenklemini
kullann.
e

e k i l 2 7 .4 I s l d e n g e y i g s te r e n
Isl denge
b e lir li E k u t u s u n o r m a l d e t m f a z
z a y P 'n i n h a c m in e p r a t i k o la r a k
e i t o la n b i r E h a c m in e s a h ip tir .
B y le c e d i e r t m k u t u l a r n b ir
a r a d a k i h a c m in i f a z l a s y l a a a r.

M axw ell d a lm , h e n z a k la n d zere, zde k la sik c isim le rd e n


y a p lm , h i b ir i s e rb e s tlik d e re c e sin e sa h ip o lm a y an b ir g a z la ilg ilid ir,
le r, e itli b o y u tta ve (bileen k sm la r a r a s n d a k i s p in y a d a titre im le r
gibi) fa rk l i se rb e s tlik d e re c e sin e sa h ip pek ok t r d e b ile e n sz k o n u su
o ld u u n d a b e lirg in b i im d e d a h a k a rk h a le g eleb ilir. Isl d en g e d ek i b u
t r s is te m le rle ilgili, k e n d isi u y a rn c a s is te m e n e rjisin in sis te m in fa rk l
t m s e rb e s tlik d ere celeri a r a s n d a (is ta tis tik s e l b ir y aylm la) e it b i im d e
d a ld e n e rji e d a lm o la ra k b ilin e n genel b ir ilke sz k o n u su d u r.
M ax w ell d a lm n n g e n e lle n m i h a le g e le b ilm e sin in b a k a b ir y olu
ta m s l d en g e d en u z a k la m a k ve (ikinci y a s a u y arn c a) d en g ey e y a k la a n
b ir g az n n a s l h a re k e t edece in i b ek ley e b ild i im izi so rm a k tr. B ylesi k o
u lla r d a B o ltz m a n n d e n k le m i o la ra k b ilin e n b ir den k lem ev rim i a k la
m a k ta k u lla n lr, o k u r b u ra d a , k la sik m a k ro sk o p ik c isim le rin , k e n d i d in a
m ik leriy le ilg ili b ire y se l o la ra k iz le n m e si g ereken so n d erece fa z la b ile e n
p a r a c k b u lu n d u u n d a n a s l d a v ra n a c a n a ilik in k u ra m s a l k a v ra y la
h a tr s a y lr l d e ilik ili d e v a sa b ir k o n u b u lu n d u u n u a lg la y a c a k tr.
Bu k o n u is ta tis tik s e l m e k a n ik o la ra k a n lr.

e k i l 2 7 .5 D e n g e d e k i b ir
g a z l a ilg ili M a x w e l l h z la r
d a lm , A v e p , p g a z
s c a k l y la ilg ili, s a b itle r , v
p a r a c k h z o lm a k z e r e ,
A e ~ fv2 b i i m i n e s a h ip tir .
E r in in n o k ta l k s m b u n u ,
i s t a t i s t i i n t a n d k G a u s-
s i a n d a lm " a n e r is i"
b i i m i n i a a k a r a r a k
v ' n i n n e g a t i f k s m l a r n a
d o r u g e n i le r .
27.5 k in ci yasann t re tim i; yoksa d e il m i?

im di ik in ci y a s a n n a rd n d a n ey in b u lu n d u u n u a n la m a y a a lalm .
U ygun b i im d e k i k a ln ta n e li b ir T faz u z a y n d a k i b ir x n o k ta s n c a g s te
rile n fizik i b ir siste m e sa h ip o ld u u m u z u d n n . x 'in M D V h a c im li
k k b ir k a im ta n e li V k u tu s u n d a b a la d n v a rs a y n (ekil 27.6a). x
n o k ta s, ele a ln a n fiziki d u ru m a u y g u n d in a m ik d e n k le m le r u y a rn c a b ir
b i im d e P e tra fn d a h a re k e t ed e ce k tir. F a rk l k a ln ta n e li k u tu la r n b o y u t
la rn d a k i d e v a sa u y u m a z l a k ld a tu ta r a k ve k u tu k o n u m la ry la ilik ili
x 'in d in a m ik h a re k e tiy le ilg ili o la ra k b e lirli h e rh a n g i b ir eilim u m u t e t
m e k siz in , ezici o u n lu k ta k i d u ru m d a x g it gide d a h a b y k h a c m e sa h ip
k u tu la r d a g ez in e ce k tir. D ier b ir deyile, z a m a n ile rle d ik e a s ln d a s is te
m in e n tro p is i g it g id e d a h a d a b y y e c e k tir. x, b e lirli b ir e n tro p i l s n e
sa h ip b ir k u tu y a g id e n y o lu b ir kez b u ld u u n d a , k e n d isin i, h is s e d ilir b ir
z a m a n z a rfn d a , b e lirg in b i im d e d a h a k k b ir e n tro p iy e sa h ip b ir k u
tu d a b u la b ilm e s i so n d erece o la n a k d h a le gelir. B e lirg in b i im d e d a h a
k k b ir en tro p iy e u la m a k sa m a b i im d e d a h a k k b ir h a c im b u l
m a k a n la m n a g e lir ve o la s lk la r b u n a son d erece te rs tir . H enz ele alm
o ld u u m u z rn e i ve B o ltzm an n d en k lem in d ek i lo g a ritm a ve B o ltzm an n
s a b itin in k k b o y u tu n e d e n iy le e n tro p id e k i o ld u k a m te v a z i b ir azal-

ekil 27.6 Eylem halindeki ikinci yasa. Fiziki b ir sistem in evrim i faz uzayndaki b ir eri
ta ra fn d a n gsterilir, (a) MDi an n d a sistem im izin olduka kk V hacim li b ir V k u tu
sundaki b ir x noktasyla gsterildiini bilirsek gelecekteki olas d a v ran n n ne o la
can grm eye alrsak k utu hacim lerindeki devasa u yum azlklar nedeniyle, hareke
tindeki herhangi b ir byk eilim yokluunda ikinci yasa uyarnca neredeyse kesin o la
rak git gide d a h a byk k u tu la ra girecei sonucuna ularz, (b) Bu argm an, ilk olarak
erinin V y e olan yolunu b u lm a sn n en olas biim ini a ray a rak g e m i e uyguladm z
dnn. Ayn argm an bizi, ar'in V'ye giden yolu basite, gem ie doru ilerledike de
receli biim de byyen k u tu la rd a n bu lm asn n en olas biim olduuna ilikin ayn
aka sam a sonuca, ikinci yasay la besbelli b ir eliki iinde y n eltir grnyor.
m a y a elik ed en faz u za y h a c m in d e k i k e sin lik le m th i a z a lm a y d
n n . Gaz Jl d n a g id e n y o lu b ir kez b u ld u u n d a , y e n id e n l'ye g id e n y olu
b u lm a s a n la m s z b i im d e o la slk d d r (en a z n d a n "d p e d z s a m a b i
im d e u zu n" o lm a y an b ir z a m a n z a rf iinde).127-91
Bu a rg m a n ik in ci y a s a n n g eerli o lm a sn bek lem ek le ilg ili te m e l s e
b e b i i e rir. A rg m an n , x n o k ta s n n k a s tl b i im d e d a h a k k k u tu la r
a ra m a s e tk isin e sa h ip h e rh a n g i b ir e ilim e gerek d u y m a m am z d n d a ,
d in a m i in a y r n tla r n a pek de b a l g r n m e d i in i b e lirte lim . k in ci y a
sa y la ilg ili h e r ey g e r e k te n b u m u? H er ey o ld u k a kolay g r n m e k te d ir
ve b elk i de p ek ok fiz ik in in ik in ci y a s a y la ilg ili te m eld e k afa k a r tr c
h i b ir ey o lm a d n a ilik in b a k k a b u l e tm e le rin in ve ak la y a tk n h e r
fizik i k u ra m n b u n u sa la m a k z o ru n d a o lm a sn n se b e b i b y le si b ir a r g
m a n n b e lirg in e v re n se l d o a s d r. B u ra d a se k in a s tro fiz ik i S ir A rth u r
E d d in g to n 'd a n h a rik a b ir a ln t u y g u n olur:
B iri size ev ren le ilg ili evcil h a y v a n k u ra m n z n M axw ell d e n k le m le riy
le u y u m su z o ld u u n u b e lir tir s e b u d u ru m M axw ell d en k lem leri i in k t
h a b e r. G zlem le e liti i g r l rs e , ey, b u d en e y c ile rin b a z e n b e c e rik siz
ce e y le r y a p tk la r o luyor. F a k a t k u ra m n z n te rm o d in a m i in ik in ci y a
s a s n a k a r o ld u u o rta y a k a rs a size h e rh a n g i b ir u m u t v a a t edem em ;
en d e rin u ta n la km ekten b a k a y a p a c a b ir ey y o k tu r.7
B u n u n la b irlik te k s a b ir s re li in e d n m e b iz e h e n z su n d u u m a r
g m a n n so n u c u y la ilg ili tu h a f b ir ey o ld u u n u ya d a b elk i de b u tem el
d e e rle n d irm e le rin n em li b i im d e eksik b ra k t b ir ey o ld u u n u s y
ler. T em elde y a ta n fizi in z a m a n d a s im e tr ik o ld u u k a b u l e d ild i in d e -
k a r s a r g r n d m z ey b ir a s im e tr ik za m a n y a s a s d r. Bu n a s l g er ek
le ti? Ayn a rg m a n g e m i z a m a n y n n d e u y g u la m a y a a l m a y d
n e b iliriz (ekil 27.6b). x faz u z a y n o k ta m z d a h a nce seti im iz ay n k
k k u tu y a MD a n n d a y e rle tirip M D 'ye n gelen g em i y n l e v ri
m i in c ele d i im izd e , x 'in b u k u tu y a g em ie d o ru g id e re k d a h a fa z la ile r
le d ik e g it g ide d a h a b y k h a le g elen k u tu la r d a n g irm i o lm a sn n so n
d erece o la s o lm a s so n u c u n u k arrz. D ier ta r a f ta n b u b iz e g em ite,
b u a rg m a n te m e lin d e ik in ci y a s a n n ta n d k v e rsiy o n u n u n a s ln d a g ele
cee d o ru g eerli o lm a s g e re k ti in e ilik in b e k le n tile rim iz e k a r n , g e
m i y n d e a r ta n e n tro p iy e sa h ip ik in ci y a s a n n te rs in in g eerli o ld u u n u
s y ler. Bu v arg , g e m ite e v re n im iz in g e r e k te n d a v ra n d b iim e ilik in
g zlem lerle fe n a e k ild e fa rk llk g ste rir. B kz. ekil 27.7.

[27.9) Bunun, hem t m gazn 3i'ye dnd hem de %99,9'unun dnd durum iin ne ka-
dar sreceini tahm in etmeye aln. Gaz molekllerinin ne hzla hareket ettiini bilmeye
gerekten gerek duyuyor musunuz?
Y anl g id e n n e d ir? B u n u a n la m a k ze re b u a rg m a n la r, t m y le 32'de
b u lu n a n g a z la ve x Vs 'd e b u lu n a c a k e k ild e (t0 an n d a) b a la d m z y e r
de, k a b i in d ek i g az m zn d a v r a n la rn a u y g u la y alm . V ana a ld k ta n
s o n ra g azn a s ln d a 32'den t m k a b a ta t , e n tro p in in , x k e n d in i h z lc a
d o sd o ru b lg e si i in d e b u ld u u n d a sl d en g ey i g ste re re k ok b e lirg in
b i im d e y k se ld i i y e rd e g a z a ilik in d o ru g elecek d a v r a n m elde e d e r
g r n r z . Peki ya gem i d a v ra n ? t 0 a n n d a n h e m e n n ce n e o ld u u
s o ru s u n u so rm a k z o ru n d a y z . G azn 32'ye g id e n y o lu g e r e k te n b u lm a s
i in en o la s yol a s ln d a h a n g is id ir? V an a n n t0'd a n h em en nce ak o ld u
u n u d n rs e k by lece elde e d e r g r n d m z "en o la s evrim ", g az n
k ap b o y u n ca y a y lm a y a b a la y p s o n u ta t0'd a n b ir z a m a n d a h a nce sl
d en g ey e u la m a s ve d a h a so n ra k e n d isin i, t0 a n n d a t m y le 32 b lg e s in
d e b u lu n a c a k e k ild e k e n d ili in d e n b i im d e g it g id e d a h a ok y o u n la tr
m a s d r.
S am a g r n se de a s ln d a b u , d a rd a n h e rh a n g i b ir m d a h a le o lm a k
sz n , b u b e lirli b i im d e so ru lm u so ru y a v e rile n d o ru y a n ttr. P ra tik te
g az h i b ir z a m a n t m y le 32'de b u lm a y z . A rg m an b iz e y aln zc a, ra sg e le
b i im d e h a re k e t ed en b ir g az n , o nu k e n d ili in d e n t m y le 32'de b u la c a k
o lsa y d k , k i h i b ir za m a n b u lm a y z , n a s l d a v ra n m a k z o ru n d a o ld u u n u
s y ler. B u ra d a h i b ir p a ra d o k s b u lu n m a z . D ier ta r a f ta n b u , o k u ru n ele
a lm a s n iste d i im , p r a tik te g az n t m y le 32'de o lm a s g ib i b ir d u ru m u n
n a s l o rta y a k a b ild i iy le ilg ili s o ru n d a n k a a r. B u n u n (Vs b lg e sin e ili
k in , g azm b in d e b ir in in 32 d n d a o lm a sn a iz in v e re n r a h a t ta n m b e
n im sed i im iz) gerek ev re n im iz d e m e y d a n a g e lm e sin d e b ir so ru n y o k tu r.
D eney y a p a n b ir in in b a la n g ta k a b n t m n e g erek li o la n gaz m ik ta r
n n o n k a tn p o m p a la y p v a n a y k a p a d n ve so n o la ra k k a b n a n a k s
m n a g az m t m % 9 0 'n p r a tik o la ra k b o a ltm a k z e re b ir v ak u m p o m p a s
u y g u la d n d n e b iliriz . T m b u ilem b o y u n c a ik ici y a s a u y a rn c a

e k i l 2 7 .7 e k il 2 7 .6 'm n
v a r g la r n n , S e n tr o p is ir n t
z a m a n k a r s n d a k i b i r g r a f i
i y l e if a d e e d ilm i h a li. G e re k
e l e n d ir m e b i z i d o r u b i im d e
M D , g e le c e im iz e y n e lik
d a v r a n la ilg ili b i r ik in c i y a s a
b e k le m e y e y n e ltir f a k a t b u b i -
z e , g e r e k d e n e y im le t o p ta n e
li k i l i o la r a k , ik in c i y a s a n n
t e r s in i n g e m i t e g e e r li o ld u
u n a ili k in s a m a g r n m l
y a n t v e r ir .
e n tro p i h e r z a m a n y k se lm itir. E lb e tte b u n u faz u z a y b i im in d e t a r t
m a k zere, den ey y a p a n k i in in de b irle tirild i i, o la slk la ev re n in b y k
b ir k sm b o y u n ca , b elk i de g n e e y a d a d a h a te sin e k a d a r g en ile y en
d a h a b y k b ir faz u z a y n a gerek d u y arz . D eneycinin v c u d u n d a , yem ek
y em e ve n efe s alm a y o lu y la e d in ile n e n tro p i so n d erece k k tu tu lu r. B a
s it o lm a s i in p o m p a n n elle a l t n v a rsa y a lm , a k si h a ld e (u an k i
a m a la rm z la ilg isiz k o n u la r o rta y a k a ra c a k olan) y a k t k a y n a n d a k i
d k e n tro p in in kkeniyle ilg ili k ay g lan m am z g ere k ird i. D en ey cin in d
k e n tro p is in in b ir k sm , i in d ek i g a z la b irlik te k a b a a k ta r lr ve g az
R 'ye g e tirm e k ze re ie k o u lu r. D eneycinin y iy ecek leri ve h a v a d a k i d k
e n tro p i so n u o la ra k g n e te n gelir. G n ein b u b e lirli ro l n e k s a s re
i in d e dneceim .
Bylece, k a p ta k i t m g a z n fiile n 31 b lg e sin d e o ld u u g ere k li d u ru m u ,
fizik i o la ra k u y g u n "e n tro p i z a m a n la a rta r" b i im in e sa h ip ik in ci y a s a y
i n em e k siz in elde ed e b ild ik . G em ie y nelik d a v r a n la ilg ili z a m a n te rs
e v rilm i b ir ik in ci y a s a y la b e lirg in v a rg y a ilik in g l m ze n e oldu?
z m len di m i? K esinlikle h ay r! D eneycinin v c u d u , g n e v e g e n i le til
m i faz u z a y m zc a ta n m la n a n h e r ey g ibi, gerek ik in c i y a s a u y a rn c a
d a v ra n m a k z o ru n d a d r (ve a s ln d a yle d av ra n r). B u n u n la b irlik te faz
u za y a rg m a n m z a r tk b u g e n ile tilm i faz u z a y n a u y g u la rs a k b u d u
ru m d a h l , e n tro p in in t m sis te m im iz i in c ele d i im iz h e rh a n g i b ir z a
m a n d a n nceki g em ie d o ru a rtm a z o ru n lu lu u n a ilik in fizik i s a m a l
eld e e d e r g r n r z .

27.6 T m e v re n "y a ltk b ir s is te m " m id ir?

B az k u ra m c la r "yaltk" ve "ak" sis te m le r a r a s n a , y a ltk b ir s is te m


de e n tro p i (dengeye u la la n a dek) y k se lirk e n d d n y a d a n z a m a n z a
m an , b ir den ey ci ta ra fn d a n m d a h a le ed ilm e si y a d a g n e te n g elen d
k b ir e n tro p i g ird is i gibi, e n tro p iy i d rm e y e h iz m e t ed ecek b ir g ird i
o la s l n n h e r z a m a n v a r o ld u u n u id d ia ed e rek b ir ay rm k o y m ay a a l
rla r. tk in c i y a s a d a k i z a m a n a s im e tris in e ilik in b u iz g ile r b o y u n c a g ir i
ile n h e rh a n g i b ir a k la m a b a n a y a ln z c a geici b ir k o n u m a sa h ip o la b ilir
g ib i g r n y o r n k b u d e tk ile r k e n d i to p la m la ry la s is te m e ek le n e b i
lir. Bu, ele a ln a n "siste m "in g e r e k te n b ir b t n o la ra k ev re n o lm a k zo
ru n d a o ld u u a n la m n a gelir. B azen in s a n la r b u n a k a r k a r f a k a t b y le
si b ir k a r k i in h e rh a n g i b ir h a k l n e d e n g rm y o ru m . E v ren a s ln d a
u z a m s a l o la ra k so n su z d a o la b ilir fa k a t b u o n u n b ir b t n o la ra k ele a ln
m a s n n d e b ir engel d e ild ir (bkz. 16. blm ). Ne o lu rs a o lsu n , ev re n
u z a m s a l o la ra k so n lu o la b ilir (b ira z d a n geleceim iz b e lirg in b ir olaslk)
ve ik in c i y a s a i in g e erlili i e v re n in u z a m sa l o la ra k g e r e k te n so n su z o l
m a s n a b a l o lan b ir a rg m a n a d a y a n m a s tu h a f g r n r. D aha s o n ra
g rece im iz zere s o n s u z /s o n lu a y rm ik in ci y a s a n n k ay n a s o ru s u y la
y a ln z c a o k h a f if b i im d e ilik ilid ir. E n tro p i ta r t m a s a s ln d a , (hacm i
so n su z o lab ilen) b ir Pu faz u z a y n n o la s e v re n le rin g en i b ir to p la m n ,
t m ev rim le rin i (uygun) k la sik d in a m i in d in a m ik d e n k lem leri u y a rn c a
b ir le tir e r e k a k la d U to p la m ev re n in e u y g u la n a b ilir.
B u n u n la b irlik te y z le ilm e s i g erek en b a z u y g u n su z k o n u la r m e v c u t
tu r. E v re n i b ir b t n o la ra k ele a lm a k ze re, genel g relili i d ev rey e so k
m a d a n u y g u n b i im d e y a p la m a y a n eyi y a p p kozm oloji d iy a rn a g irm e
m iz g ere k ir. G enel g re lili in g en el k o v a ry a n s (19.6) ilk esiy le t m y le
u y u m i in d e o la n b ir ta rt m a y a s a h ip olm ak zere, i in d e ev re n in k e n d i
sin e g re "e v rim le m e"sin in g ere k ti i zel h e rh a n g i b ir z a m a n k o o rd in a t
se im i b u lu n m a y a n b ir ta n m ie k o m ak gerek ir. G eici b i im d e e v rim le
e n b ir ta b lo , k e n d isin i b ir P faz u z a y n d a h a re k e t ed en b ir x n o k ta s o la
ra k g ste rd i im iz d e fiziki b ir s is te m i d e e rle n d irm e m iz in a k b i im li b ir
y o lu d u r. x 'e a it h e r k o n u m sis te m in b ir z a m a n d a k i u z a m s a l b ir a k la m a
sn (m o m entum dahil) g ste rir. Y ine de d a h a g relilik i b ir b ak b e n im
sem ek b u a k la m a y g ere k siz b i im d e k a r tr r ve b u r a d a v u rg u la m a k is
te d i im n o k ta la rla ilg ili o la ra k k a t b ir g relilik i b a k a s b e n im se m e
n in y a rd m c o la ca n d n m y o ru m . A sln d a, k sa s re i in d e g rec e i
m iz ze re, s ta n d a r t kozm olojik m o d e lle r d o al b i im d e ta n m la n m b ir
z a m a n k o o rd in a tn a s a h ip tir ve b u , t m ev re n k e n d isin e g re ev rim le ir
b i im d e a k la n a b ile c e k b ir t "z am an p a r a m e tr e s in e iyi b ir y a k la k lk
ta h m in i v e rir. P ^ 'n u n h e r n o k ta s y a ln z c a t a n n d a k i e v re n in m a d d e b ile
im in i d e il f a k a t ay n z a m a n d a s re k li a la n la rn d a lm n (ve m o m e n
tum ) d a a k la r b i im d e k a b u l ed ilec ek tir. K tleekim a la n b y le si b ir
a la n d r, b ylece ev re n in u z a m s a l g e o m e tr is i de (ktleek im a la n n a ili
k in u y g u n b a la n g b ilg isiy le v e rilm i k e n d isin e a it d e iim o ra n y la b ir
lik te)8 Pu i in d e k i x 'in k o n u m u n d a ifre le n e c e k tir.
A sln d a Pu so n su z b o y u tlu o la c a k tr f a k a t b u Tl ev re n i u z a m s a l o la ra k
so n su z o lsa d a o lm a sa d a o rta y a k a r ve b u , rn e in ele k tro m a n y e tik
a la n g ib i d i e r t m a la n la rd a o rta y a k an b ir ze llik tir. Bu, g erek li h e r V
faz u z a y b lg e si so n su z h a c m e s a h ip o la c a n d a n e n tro p i ta n m y la ilg ili
te k n ik b a z s o r u n la r a n e d e n o lu r. Bu so ru n la , en erji ve u z a m la ilg ili b o
y u tta u y g u n b i im d e s n rla n m sis te m le rle ilg ili faz u z a y h a c im le ri iin
eld e e d ilm e si gereken s o n lu b ir y a n t s u n a n k u a n tu m (alan) k u ra m n d a n
a lm a n d n f ik irle r y o lu y la ilg ilen m ek o la a n d r. B u n u n a y r n tla r b i
zim i in nem li d e ild ir. K tleekim d u ru m u n d a , k u a n tu m k tle e k im e
ilik in ta tm in ed ici b ir k u ra m ek sik li i n ed e n iy le , b u k o n u la rla ta m o la ra k
ta tm in ed ici b ir b i im d e ilg ile n m e n in h e rh a n g i b ir yo lu o lm a m a s n a r a
m en b u n la r, ik in c i y a s a ta ra fn d a n o rta y a k o n an g en el ta r t m a la r e tk i
lem ey en te k n ik ze llik ler o la ra k d e e rlen d ire ce im .
Bu n o k ta d a kozm olojik b ir d z e n d e ik in ci y a s a y la ilg ili sk a b y k b ir
k a fa k a rk l n a se b ep o la n b ir y a n l a n la m a y b e lirtm e liy im . k in c i y a
sa d a k i e n tro p i a r t n n b ir b i im d e y a ln z c a ev re n in g e n ile m e sin in zo
r u n lu b ir so n u c u o ld u u n a ilik in g enel b ir b a k m e v c u ttu r. (Bu g e n i le
m eye 27.11'd e geleceiz.) Bu fik ir, k k o ld u u n d a ev re n in k u lla n m n
d a k a r la trm a l b i im d e , o la s e n tro p i d e e rle rin e b ir t r a l a k "tav an "
s a la y a n az s e rb e s tlik d ere c e si b u lu n u p ev re n b y d k e d a h a y k se k b ir
"tav an " sa la y p d a h a y k sek e n tro p ile re izin v ere n d a h a fa z la k u lla n la
b ilir s e rb e s tlik d ere cesi b u lu n m a s y la ilg ili b ir y a n l a n la m a d a n k a y n a k
la n r g r n r. E v ren g en ile d ik e b u iz in v e rile b ilir m a k sim u m a r ta r , b y
lece e v re n in gerek e n tro p is i de a rta r.
Bu b a k a s n n d o ru o la m a y a c a n g rm en in p ek ok y o lu m e v c u t
tu r. O rn e in , ken b ir fa z n b u lu n d u u o ev re n m o d e lle rin d e e n tro p in in
ik in ci y a s a y i n ey erek d m e y e b a la y a c a n a n la tr. B a zlar b u n d a n
h o n u t o lu r9 f a k a t b u b a k a s, zellik le k a ra d elik le rin v a rl n d a tem el
g l k le rle k a r la r .10
K ara d e lik le ri k sa s re i in d e ele ala c a z (27.8) f a k a t s tte a d geen,
e v re n in b o y u tu n a b a l o la ra k e n tro p i d e e rleriy le ilg ili b ir "tav an " ta le p
ed en , b a k a sn n n i in y a n l k a v ra n d n grm ek ze re o n la r b ilm e
ye g e r e k te n gerek duym ayz. Bu, e n tro p i a rt y la ilg ili d o ru a k la m a
o la m az n k ev re n e u y g u n o la n s e rb e s tlk d ere cesi Pu faz u z a y ta r a f n
d a n ta n m la n r. G enel g relilik d in a m i i (evrenin b o y u tu n u ta n m la y a n
s e rb e s tlik d e re c e s in i ieren), faz u z a y n d a k i x n o k ta m z n h a re k e ti t a
r a f n d a n tp k i e rilim i t m d i e r fizik i ile m le r k a d a r a k la n r. Bu ? n
faz u za y y a ln z c a "o ra d a "d r ve o, z a m a n 3 ^ 'n u n p a r a s o lm am ak zere,
h i b ir a n la m d a "z am an la bym ez". O t r b ir "tav an " y o k tu r n k ele
a ln a n ev re n in (ya d a e v re n le r a ilesin in ) d in a m ik o la ra k u la a b ile c e i t m
d u r u m la r 'd a g ste rilm e k z o ru n d a d r. V erili k k b ir k aln ta n e li k u
tu d a n b y k b irin e u la m a k x i in b ira z z a m a n a la b ilir f a k a t "e n tro p i t a
v an " k a v ra m u y g u n su z d u r. (Ayrca b kz. 2713.)

9 B kz. Gold, 1962; bu fikirlerin bir m iktar hayali bir sonuca kavuturulm u hali iin bkz. Tip
ler, 1997.
10 Bkz. Penrose, 1979a.
k in ci y a s a y g ste rm ek z e re s tte v e rilm i o la n a rg m a n a g eri d n e
lim . T m ev re n e u y g u n T u faz u z a y n k u lla n a c a z , b y lece ev re n in b ir
b t n o la ra k evrim i, 3 \j'd a k i b ir f e risi b o y u n c a h a re k e t ed e n x n o k ta s
ta r a f n d a n a k la n r, f e risi t z a m a n k o o rd in a t ta ra fn d a n p a ra m e triz e
e d ilir v e ik in c i y a s a d a n t a r ttk a f 'n i n g it gide ok d a h a b y k k a im t a
n e li k u tu y a g irm e sin i b ek ley e b iliriz . J V y a "m akul" b ir k a ln ta n e le m e n in
u y g u la n m o ld u u n u v a r s a y a rz f a k a t x 'in k a r la t e n tro p ile rle ilg ili
so n lu d e e rle r elde etm ek is te rs e k b u k u tu la r n h a c im le rin in s o n lu o lm a
s n is te riz . F izik i o la ra k u y g u n b ir k a ln ta n ele m e y le ilg ili o la ra k b u n u n
g er ek le m e si i in ev ren , k e n d isin e u y g u n en erji z e rin d e k i s o n lu b ir s
n r la b irlik te so n lu o la ra k k a b u l ed ilm ek z o ru n d a d r. A sln d a, k sa s re
i in d e g rece im iz ze re s ta n d a r t kozm olojik m o d e ld en b ir i b u d o a
d a d r, b y lece a rg m a n n b u t r b ir d u ru m d a u y g u la n d n h a y a l e d e b i
liriz. E lb e tte , h e rh a n g i b ir z a m a n d a , e n tro p iy le ilg ili gerek b ir so n su z s a
y s a l d e e ri n em sem ezsek b u n u n la ilg ili b e lirli b ir g ere k lilik sz k o n u su
olm az. (Baz k u tu la r n d i e rle rin e o r a n la "son d erece by k " o lm a la ry la
ilg ili m a te m a tik s e l k av ra m , k e n d ile rin d e n b a z la rm n m g er ek h a c im le ri
ve b y le ce e n tro p ile ri so n su z o lsa bile, h l o lu tu ra b iliriz .)

27.7 Byk P atla m an n ro l

K afam zd a, T u faz u z a y n a y e rle tirilm e s i gerek en , o la s b ir ev re n g e


m i in i g s te re n p a ra m e triz e e d ilm i f e rim izi n a s l c a n la n d rm a ly z ? (
b a s it o la ra k ra sg e le b i im d e 3 ^ 'n u n i in e a tla c a k o lsa y d , o n u n ok b
y k o la s lk la t m y le (ya d a n e re d e y se tm yle) en d e v a sa sl denge
k u tu s u n d a b u lu n m a s n b e k le rd ik ve u z u n lu u b o y u n c a s re k li b i im d e
fa rk e d ile b ilir h i b ir "e n tro p i a rt " l s sz k o n u su o lm azd ; b kz. ekil
27.8a. B y lesi b ir d u ru m , k e n d isin i g er ek te n b ild i im iz h a ld e k i, ik in ci
y a s a n n h k m s rd e v re n le ta m a n la m y la u y u m a z lk i in d ed ir.
M D l'yi g s te re n b e lirli b ir t(> 0) z a m a n i in f z e rin d e k i x n o k ta sn n ,
zel o la ra k b y k o lm a y an (u a n g zlem led i im iz b ir e n tro p i d e erin e
ilik in ev re n i te m sil eden) m a k u l b o y u tlu b ir V b lg e sin e s n rla n d f a
k a t a k s i h a ld e f e risin in ra s g e le se ild i i, ekil 27.8b, c 'd e b e lirtile n d u
ru m i in d e ay n ey sz k o n u su d u r. Bu, e n tro p is i M D 'den so n ra k i g ele
ce k te ve a y rc a , ik in ci y a s a y i n ey erek , M D 'den g em ie d o ru d a a r
ta n b ir ev re n e k a r lk gelir. G erekte b u ld u u m u z , f 'n i n b ir u c u n u n , g e
m i u c u ( t = 0) 3 ^ 'd a k i so n d ere ce k k (bylece so n d erece k k b ir
e n tro p iy e sah ip ) b ir S b lg e sin d e o ld u u fa k a t o ra d a n itib a r e n (dinam ik
y a s a la r izleyerek) o la ca ze re, e tr a f ta rp n a ra k , t a rttk a g it g id e ok
ek il 27.8 O las e v re n d u r u m la rn a (diyelim ki s a b it to p la m k tle li y a d a k o r u n a n h e r
h a n g i b a k a b i r nicelik tek i) ili k in T u fa z u z a y n d a p a r a m e triz e e d ilm i b ir f e risi t a
r a fn d a n ta n m la n a n o la s fa rk l e v re n e v rim le ri, (a) f e risi ra s g e le b i im d e T u i in e
a tlr s a n e re d e y s e h a y a tn n t m n 'd e g e irir ve e v re n n e m siz d a lg a la n m a la r
d n d a "sl d en g e"d en z o rlu k la fa rk llk g s te rir (ve k a p a ly s a e k il 2 7 .2 0 d 'y e benzer),
(b) V 'n in n o k ta la r n u a n i in d e y a a d m z e v re n i g s te rir b i im d e k a b u l ed e re k e r i
n in y a ln z c a , (glgeli g ste rilen ) ok k k b i r V k u tu s u i in d e M D 'den b a la d n ,
ak si h a ld e f 'n i n ra sg e le a tla c a n b e lirttiy s e k , ik in ci y a s a n n a r ta n e n tro p is iy le b ir lik te
g rm ey e d ev am etti im iz e y le u y u m lu b ir gelecek ev rim i b u lu ru z , (c) T m e rin in V 'd en
y a ln z c a b e lirli b ir > 0 z a m a n n d a (MD) g em ekle s n r la n d d u r u m a a y n ele a l
u y g u la rs a k b u d u ru m d a e v re n le ilg ili m a k u l b ir g elecek b u lu r u z f a k a t ek il 2 7 .6 b 'd ek i
g ib i g e m ite k i ik in ci y a s a n n a k b i r ih la lin i g r r z , (d) Bu, f 'n i n b a la n g u c u n u n
(t = 0), e v re n in , g r n e b a k lrs a g erek e v re n im iz d e m e y d a n a g e lm i o la n o la a n s t
zel B y k P a tla m a 'y la b a la d s a m a b i im d e k k b lg e s in d e b u lu n d u u n u b e lir
tirs e k d z e ltilm i olu r.

d a h a b y k b o y u tlu h a c im le r b u ld u u ve M D 'yi te m sil e d e n b e lirli t d e


erim iz t i in x 'i h l gzlem lediim iz evren e k a rlk gelen grece k k
V h a c m in d e b u ld u u m u z ta n d k ik in ci y a s a y a sa h ip b ir ev re n le ilg ili o la
ra k ekil 27.8b, d 'd e g ste rilm i o la n a b e n z e r b ir e y d ir. k in ci y a s a n n ile
ri s rd ey b a s it o la ra k b u d u r v e (c) ve (b) y e rin e (d) ve (b) elde ederiz.
stte s y le n m i o la n la r b a k a b ir b i im d e ifa d e etm ey e a lay m .
eylere "lMD" o la ra k a d la n d rd m z b e lirli b ir t 0(> 0) a v a n ta jl n o k ta
sn d a n , x '\ m a k u l b o y u tlu b ir V b lg e sin d e t 0 z a m a n n d a b u la ra k b a k t
m z d n e lim . Bylece f 'n i n t 'ye ilik in b y k d e e rle rle ilg ili o la ra k g e
zin d i i y e rle re b a k a ra k a s ln d a o n u n t a rttk a g it gide d a h a b y k b o y u t
lu k u tu la r a g ird i in i g r r z . Bu, ik in c i y a s a y la ve x 'in k u tu k o n u m la rn a
ilik in o la ra k "b elirli h i b ir eilim " g ste rm e m e siy le ilg ili s tte k i v a r s a
y m la u y u m lu d u r. B u n u n la b irlik te V 'd ek i x 'le, t'd e n "b a la y a ra k " te rs
e v rilm i z a m a n p e rs p e k tifin d e n b a k ln c a x n o k ta s, S o la ra k i a r e tle d i
im sa m a b i im d e k k faz u z a y b lg e sin e d o ru am a l b i im d e z a
m a n d a g eriy e y n le n d irilir iz le n im i v erir.
Bu te r s e v rilm i z a m a n y n y le ilg ili o la ra k , z a m a n g em ie d o ru
ile rle d ik e g ittik e o la a n s t b ir d ereceye k a d a r k k h a le g elen k u tu
la r a r a y a n x 'in d a v ra n a s ln d a in a n lm a z b i im d e "y n len d irilm i" g
r n r. B u n u, y a ln z c a e y ta n lk iin , g ittik e d a h a k k k u tu la r i in in a t
b ir "k a stl" a ra y o la ra k m a n lam a ly z? H ayr, B y a ln z c a , b a s it o la
r a k a r t a r d a d a h a k k h a le g elen k u tu la r ta r a f n d a n s a r lr (bkz. ekil
27.8), b y lece t O'a g id e rk e n f 'n i n B 'ye u la m a s g e re k irs e y a ln z c a b u b i
im d e g ittik e k le n k u tu la r la k a r la m a k z o r u n d a d r . B ilm ece b a s it
o la ra k f 'n in b ir u c u n u n B 'd e b u lu n m a z o ru n lu lu u n a ilik in g er ek te y a
ta r! k in c i y a s a s n n k a y n a n k a v ra m a k iste d i im iz d e a n la m a k z o ru n d a
o ld u u m u z ey b u d u r. B b lg e si ev re n in B yk P a tla m a k k en in i te m s il
ed er. B ira z d a n b u b lg e n in g er ek te n e k a d a r sa m a b i im d e k k o ld u
u n u greceiz!
B u ra d a neyle ilg ile n ild i in i a n la m a k zo ru n d a y z. B h a n g i b e lirli b i im
de zeld ir? Bu zg ll e s a y s a l b ir l a ta y a b ilir m iyiz? B yk P a tla m a
y a n e o lu rs a o lsu n in a n m a n n gzlem e d a y a l n e d e n le ri n e le rd ir?
E v re n in p a tla m a l k k en in e in a n m a y a ilik in n e d e n le r ilk o la ra k , E in s
te in d en k lem iy le ilg ili, 1922'de A lex a n d er F rie d m a n n ta r a f n d a n k o zm o lo
jik b a la m d a g e r e k le tirile n k u ra m s a l b ir a l m a y la g eld i (a ltta 27.11'e
b akn). D ah a s o n ra 19 2 9 'd a E d w in H u b b le, u z a k g a la k s ile rin a s ln d a b iz
d en , ev re n d ek i m a d d e n in k e n d ili in d e n b ir p a tla m a n n so n u c u o ld u u n u
im a e d e r g r n e n b ir b i im d e u z a k la tk la r n a 11 ili k in d ik k a t ekici k efi
g e r e k le tird i. M o d e rn h e s a p la m a y a gre, a r tk B y k P a tla m a den en ,
p a tla m a y a k la k l , 4 x l 0 10 y l nce g er ek le ti. H u b b le 'n v a rg la r, an i
o la ra k u z a k la a n c isim le rd e n g elen n , D o p p ler e tk is i127101 n ed e n iy le
(sp e k tra l iz g ile rin " s p e k tru m u n k rm z u cu "n a, d i e r b ir d ey ile d a h a
u z u n d a lg a b o y la rn a d o ru y e r d e itire c e i ekilde) k r m z y a k a y m a s
g er e in e d ay a n y o rd u . G ala k si ne k a d a r u z a k g r n y o rsa , "p a tla m a"
ta b lo s u y la u y u m lu b i im d e b iz e o la n u z a k lk la o ra n tl b ir g eri ekilm e h
z b e lirte re k , b u k rm z y a k a y m a n n s is te m a tik b i im d e o k a d a r b y k o l
d u u n u b u ld u .
B u n u n la b irlik te B yk P a tla m a y la ilg ili gzlem e d a y a l en e tk ili d o
la y s z d e s te k y a k la k 2,7K (dier b ird e y ile m u tla k s frn 2,7C s t )12 s

11 H u b b le'd an birka yl nce 1917'de A m erikal astronom Vesto Slipher evrenin genilediine
ilikin b az b elirtiler b u lm u tu bile. Bkz. Slipher, 1917. Bu gzlem leri nedeniyle olduka az
b ir saygnlk edindiyse de P luto'yu kefetm i olma ayrcal da kendisine aittir.
[27.10] v hzyla u zak laan b ir kaynakla ilgili zel greliliki D oppler frekans kaym asn (a)
n dalga tab lo su n u ku llan arak, (b) 4 -vektrlere ilikin sk a ler arp m lar ve E = hv ifade
sin i k u llan arak t retin .
12 Bu nm k u ram sal o larak ilk kez 1946'da Georg Gamovv ta ra fn d a n Byk P atlam a tem elin
c a k l n a sa h ip n m g e iren u z a y n e v re n se l v a rl d r. B ylesi id d e tli
b ir o la y la ilg ili o la ra k b u , o la a n d b i im d e d k b ir sc a k lk g ib i g
r n s e de, b u n m n B yk P a tla m a n n k e n d isin e a it, e v re n in d e v a sa
p a tla m a s n e d e n iy le so n d erece s e y re ltilip ("krm zya kaym ") s o u tu l
m u b ir "p a rlam a " o ld u u n a in a n lr. 2,7K n m m o d e m k o zm o lo jid e so n
d ere ce n em li b ir ro l o y n ar. G enellikle "(kozmik) m ik ro d a lg a a rd a la n " ya
d a b a z e n " a rd a la n k a ra cisim " n m y a da "kozm ik k a ln t" n m o la
r a k a d la n d rlr. E rken e v re n in k e n d is in in B yk P a tla m a d a n h em en s o n
ra k i a r d ere ced e d z e n lili in i ve 27.11'd e ele a lac a m z kozm olojik
m o d e lle rle o ld u k a iyi a k la n d n b e lir tir b i im d e so n d erece d z e n lid ir
(10s 'te b ir b e n z e ri b ir ey).
im di, S 'n in b y le si k k b ir h a c m e sa h ip o lm a sn s n rla y a n B yk
P a tla m a y la ilg ili a r d ere ced e k i d k e n tro p i k s la m a s n n d o a s y la
ilg ili b a z fizik i k a v ra y la r ed in m ey e a l a lm .13 B yk P a tla m a y la ilg ili
o la a n d b i im d e zel o lan e y in g erek te, az nce d e in ild i i zere
o n u n m k em m el d z e n lili i o ld u u n u b u la c a z . B u n u n n i in ok d k
e n tro p iy e k a r lk g eld i in i ve o n u n bize, b iz im i in d n y a d a n em li o la n
b ild i im iz ta n d k b i im d e b ir ik in c i y a s a y n a s l s a la d n a n la m a y a
a l m a k zo ru n d a y z.
ncelikle y in e b ir d k en erji k a y n a o la ra k g n e in ro l n ele aln .
Y aa m m zn b a l o ld u u e y in g n e in sa la d e n e rji o ld u u n a ilik in
g en el b ir y a n l a n la y m e v c u ttu r. Bu y a n ltc d r. O e n e rjin in b iz im k u l
la n m m z d a o lm a s iin , o n u n d k e n tro p ili b ir b i im d e o lm a s s a la n
m a k z o ru n d a d r. T m g k yz rn e in , g n e te n ya d a b a k a b ir ey d en
k a y n a k la n a n , d z e n li b ir sc a k lk la d z e n li b i im d e a y d n la tls a y d b u
d u ru m d a b u en erjiy i k u lla n m a n n (b u n u n la b a a k m ak z e re ev rim le-
m i n e t r d e b ir y a r a tk d n e b ilirs e k d n elim ) h i b ir y o lu olm azd .
I s l d en g e d e o la n b ir en erji su n u m u y a r a rs z d r . B u n u n la b irlik te g n e
d i e r t r l b ir s o u k a r d a la n d a k b ir k z g n n o k ta o ld u u i in a n sly z .
G n b o y u n c a en erji g n e te n d n y a y a u la r f a k a t g n ve gece e s n a s n d a
t m y in e geri, u z a y a g id er. N et en erji d en g e si b a s it o la ra k (o rtalam ad a)
ald m z t m en erjiy i g e ri g n d erm e m iz e k lin d e d ir.14

de ve d ah a ak o larak 1948'de Alpher, Bethe ve Gamovv ta ra fn d a n ve yine bam sz biim


de 1964'te R obert Dicke ta ra fn d a n ngrld. Gzleme dayal olarak, tesadfen, Am o Pen-
zias ve R obert W ilson tara fn d a n 1965'te kefedildi ve Dicke ve m e sle k ta lan n ca hem en yo
rum land. Bkz. A lpher vd., 1948; Dicke vd., 1965 ve elbette Penzias ve W ilson, 1965; belki de
tm zam an larn en alak gnll ism ine sahip tezi!
13 Daha fazla ta rt m a iin bkz. Penrose, 1979a, 1989.
14 A slnda to p lam d a dnya ald ndan h a fif biim de d a h a fa z la enerjiyi geri gnderir. G ne
ten alnp m ilyonlarca y ld r d nyada depolanm olan fosil y ak tlarn n in sa n la r ta ra fn
dan yaklm as ko n u su n u (ve terazin in dier kefesinde, b u n a elik eden, "sera etkisi"nden
B u n u n la b irlik te g n e te n ald m z ey, y k s e k en e rjili te k il fo to n la r
(tem el o la ra k g n e in y k se k sc a k l n e d e n iy le y k se k f re k a n s l s a r fo
to n la r) b i im in d e y k e n b u en e rji o u n lu k la u z a y a d k e n e rjili (kzlalt,
d k fre k an sl) fo to n la r b i im in d e g e ri g id er. (Bu fo to n e n e rjisi ilik isi
P la n c k 'm E = hv d en k lem iy le k a ra cisim n m y la ilg ili k a v ra y la rn d a n
gelir; b kz. 21.4.) D ah a y k se k e n e rjile ri (d ah a y k se k scaklk) n ed e n iy le
u z a y a g id e n f o to n la rd a n d a h a az fo to n g n e te n g e lir n k o n la rn t a
d i e ri g ird i i g ib i d a r k an to p la m enerji a y n d r. G n ein d a h a az
sa y d a k i fo to n u d a h a az s e rb e s tlik d ere cesi a n la m n a g e lir v e b y lece u z a
y a d n en fo to n la rd a n d a h a k k b ir faz u za y b lg e si ve d a h a k k b ir
e n tro p i sz k o n u su d u r. B itk iler, b u d k e n tro p ili en e rjiy i fo to s e n te z d e
k u lla n a r a k k e n d i e n tro p ile rin i d r r. D ah a s o n ra biz k e n d i e n tro p im iz i
d rm e k z e re b itk ile rd e n , o n la r y iy e re k y a d a o n la r y iy e n b ir ey i y i
y erek y a d a o n la rn s e rb e s t b ra k t o ksijeni so lu y a ra k y a ra rla n rz ; bkz.
ekil 27.9.
P eki a m a n i in g n e so u k gktek i kzg n b ir n o k ta d r? A y rn tl h ik a
ye k a r k o lsa d a so n u ta i g n e in ve t m d i e r y ld z la rn , k tle e k im -
sel o la ra k d a h a nceki d z e n li b ir g a z d a n (tem elde h idro jen ) y o u n la m a
s g er e in e d a y a n r. B ak a ne t r etk i (b irin cil n k le e r k u v v etler) m e v cu t
o lu rs a o lsu n , g n e k tle e k ilm o lm a k sz n v a r o la m az bile! G n ein en t-
ro p isin d e k i "d k l k " (sl d e n g e d e n b e lirg in uzaklk), g n e in k tle e -
k im sel o la ra k k e n d isin d e n y o u n la t g az n d z e n lili in d e p o ta n siy e l
o la ra k v a r o la n d e v a sa b ir d k e n tro p i d e p o s u n d a n gelir.
E n tro p iy le ilik ili o la ra k k tle e k im , e v re n se l b i im d e k i ekici d o as
n e d e n iy le b ir b i im d e k a r k tr. E n tro p iy i s r a d a n b ir gaz b i im in d e d
n m ey e, k k b lg e lerd ek i g az y o u n la m a s (ekil 2 7 .3 'te k i k ab m z g i
bi) d k e n tro p iy i g ste rm e k ze re ve y k s e k e n tro p ili s l d en g e d u r u
m u n d a g az d z e n li b i im d e y ay lm olm ak zere, al z. Y ine d e k tle
ek im le b irlik te i le r b a k a t r l o lm a y a e ilim lid ir. K tleek im e tk isi
g ste re n c isim lere ilik in d z e n li b i im d e y ay lm b ir s is te m (cisim lerin
h z la r so n d ere ce y k se k o lm a d k a v e /y a d a c isim le r k tle e k im se l k a t
k la rn n em siz h a le gelecei b i im d e ok k k v e /y a d a b y k o ra n d a
y a y lm o lm adka) o ld u k a d k e n tro p i g s te rirk e n y k s e k e n tro p i b u
c isim le r b ir a r a d a k m e le n d ik le rin d e g e r e k le ir (ekil 27.10).

kaynaklanp ve kendisi yoluyla dnyann gne enerjisinin ncekine gre b iraz d ah a fazla
sn h ap setti i kresel snm ay) gz ard edersek dnyann i ksm nn rad y o ak tif bozunm a
yoluyla sn m as, bu eneji atm o sfer yoluyla ok azar azar uzaya kam ak zere, sz ko n u su
dur. Bkz. 34.8.
ek il 27.9 D n y a g n e te n a ld n a e it m ik ta rd a en e jiy i g eri v e r ir f a k a t g n e te n a ld
ey, g n e in s a n n n d n y a d a n d n e n k z la ltn n k in d e n d a h a y k se k f re k a n s a sa h ip
o lm a s g ere i n e d e n iy le ok d a h a d k b i r e n tro p i b i im in d e d ir. B u n a g re P la n c k 'n
E = ftv 's u y a rn c a g n e in fo to n la r fo to n b a n a , d n y a d a n d n e n le rd e n d a h a fa z la
e n erji ta r , b y lece g n e te n g elen e n e rji d n y a d a n d n e n d e n d a h a az fo to n ta r a f n d a n
ta n r . D ah a az fo to n d a h a az s e rb e s tlik d e re c e s i ve b y lece d a h a k k b i r fa z u zay
b lg e si ve u z a y a d n e n fo to n la n n k in d e n d a h a d k e n tro p i a n la m n a g elir. B itk iler, b u
d k e n tro p ili en erjiy i f o to s e n te z d e k u lla n a r a k k e n d i e n tr o p ile rin i d r r ve k e n d i
e n tro p im iz i d rm e k z e re b iz o n la r d a n , o n la r y iy erek y a d a o n la r y iy e n b i r ey i y iy e
re k y a d a o n la r n s e rb e s t b r a k t o k sijen i so lu y a ra k y a r a r la n r z . S onu o la ra k b u , g k
tek i, g n e i r e te n k tle e k im se l k m e le n m e d e n so n u c u n d a k i sc a k lk d e n g e s iz li in d e n
k a y n a k la n r.

S (a)
u

Entropi artar

Zaman

e k il 27.10 S o ld a n sa a d o ru a r ta n z a m a n la a r ta n e n tro p i. (a) B a la n g ta b ir k ey e


s k m o la n k u tu d a k i b i r g az i in e n tro p i, g az k u tu i e ris in d e so n u ta k i d z e n li sl
d en g e d u r u m u n a u la m a k z e re y a y lm a y a b a la d n d a , a r ta r , (b) K tleek im le b irlik te
i le r b a k a t r l o lm a y a e ilim lid ir. K tleek im e tk isi g s te re n c is im le rin d z e n li b i im
de y a y lm b a la n g sis te m i o ld u k a d k b ir e n tro p iy i g s te rir ve e n tro p i a r ttk a
k m elen m e o r ta y a k m a e ilim in d e d ir. S o n u ta m a lz e m e n in o u n u y u ta n b i r k a r a d e lik
o lu u rk e n e n tro p id e d e v a s a b ir a r t s z k o n u s u olur.
M a k sim u m e n tro p i d u r u m u n d a n n e h a b e r? B ir g a z d a s l den g ey e ili
k in m a k sim u m e n tro p i, s o rg u la n a n blge i in d e d z e n li b i im d e y ay lm
g a z a sa h ip k e n k tle e k im e tk is i g ste re n b y k c isim le rd e m a k sim u m
e n tro p i t m k tle te k b ir y erd e , k a r a d e lik o la ra k b ilin e n b ir v a rlk b i i
m in d e , y o u n la t n d a g e r e k le ir. D ah a fa z la ile rle m e k ze re b u tu h a f
ve h a r ik a n e s n e le rle ilg ili b ir eyi a n la m a m z g erekecek v e b u y o lla b ir b
t n o la ra k ev ren d e p o ta n s iy e l b i im d e v a r o la n e n tro p iy e ili k in h a tr s a
y lr d ere ced e iyi b ir ta h m in elde edeceiz. Bylece b u b iz e, S v e J V n u n
g ere k li h a c im le rin i ta h m in etm e o la n a sa lay a ca k .

27. 8 Kara delikler


N e d ir b ir k a ra delik? Ak k o n u a c a k o lu rsa k , k tle e k im e ilik in ek i
m in n b ile k a a m a y a c a k a d a r g l h a le g eldii, m a lz e m e n in ie
d o ru k m esi so n u c u o lu a n b ir u z a y z a m a n b lg e sid ir. B ylesi b ir d u r u
m u n n i in o rta y a k t n a ilik in se zg ise l b ir ta b lo eld e etm ek zere
N ew to n c k a m a h z k a v ra m n d n n . B ir ta y e rd e n y u k a ry a d o ru
b e lirli b ir v h z n d a f r la tlr s a b u d u ru m d a b e lirli b ir y k se k li e e r i tik
te n so n ra , b u y k se k lik k e n d isi i in , ta n k in e tik e n e rjisin in t m y le y e r
se v iy e sin d e n itib a r e n k tle e k im le ilg ili p o ta n s iy e l e n e rjin in s te s in d e n
gelm ek te k u lla n ld y k se k lik olm ak ze re (18.6), g eri y ere d e c e k tir.
Y erd en y k sek lik , h a v a d ire n c i e tk ile rin i gz a r d ederek , t m y le a t h
z n a b a ld r .127111 B u n u n la b irlik te k a m a h z o la ra k a n la n (2 G M /R )^ 2'y i
a a n b ir h z iin ta d n y a n n k tle e k im a la n n d a n t m y le k u rtu lu r.
(B u rad a G Nevvton k tle e k im s a b iti olm ak zere, M ve R s ra s y la d n y a
n n k tle ve y a r a p d r.) im di d n y a y e rin e ok d a h a b y k k tle li ve
y o u n b ir cism e sa h ip o ld u u m u z u d n n . Bylece (M a r tp R a z a lrs a
M /R a rta c a n d a n ) k a m a h z d a h a b y k o lu r. u d u ru m d a k tle ve y o
u n lu u n y zey d ek i k a m a h z n n k h z n b ile a a c a k k a d a r b y k
o la b ile c e in i d n e b iliriz .
Nevvtonc k u ra m d a b u o ld u u n d a , b y k u z a k lk la rd a n b a k ld n d a
c ism in t m y le k a ra g r n e c e in e in a n a b iliriz n k h i b ir k o n d a n
k a am az ; a s ln d a b u , sa y g n n g iliz a s tro n o m ve p a p a z J o h n M ic h e ll'in
1784'te v a rd so n u tu . D ah a s o n r a 1 799'da b y k F ra n s z m a te m a tik se l
fizik i P ie rre Sim on L ap lace ay n so n u c a u la t.15 Y ine de d u ru m b a n a b u
k a d a r ak g r n m y o r n k k h z Nevvton k u ra m n d a m u tla k h e r

[27.111 R dn y a y arap ve g dnya yzeyindeki ktleekim den kaynaklanan ivm e olm ak


zere b u yksekliin v 2R(2gR - v 2) -1 olduunu gsterin.
15 Bkz. M ichell, 1784; T ipler vd., 1980.
h a n g i b ir k o n u m a sa h ip d e ild ir ve b y le si b ir cisim iin , k e n d i y z e y in
deki k h z n n s e rb e s t u z a y d a l le n d e n ok d a h a b y k o lm a s g e re k
ti i ve c isim ne k a d a r k tle li ve y o u n o lu rs a o lsu n o n h l so n su z a
k a ab ilec e i itira z n d a b u lu n u la b ilir .16' 127121 Bu d u ru m d a , k a ra d elik k a v
ra m n n ile ri g r l b ir h a b e rc is i o lsa d a M ic h e ll'in "k a ra y ld z" b a n a
g re Nevvtonc k u ra m d a k i k tle e k im e tk isi g ste re n n e s n e le rle ilg ili ik n a
ed ici b ir d u ru m su n m az.
Bu k o n u , k h z o ra d a te m el o ld u u ve a s ln d a t m s in y a lle r i in s
n rla y c h z g ste rd i in d e n (17.8) g relilik k u ra m b a la m n d a ok d a h a
u y g u n d u r. B u n u n la b irlik te k tle e k im le ilg ili b ir o lg u y la ilg ile n d i im iz
d e n y a ln z c a M inkovvski u za y y e rin e b ir g e n e l g relilik i u z a y z a m a n a g e
re k d u y arz . G enel g re lilik te b e k le n tile r a s ln d a k a m a h z n n , im d i k a
ra d e lik o la ra k a d la n d rd m z so n u c u vererek , k h z n a t d u r u m la
rn o rta y a k ac a y n n d e d ir.
B ir k a ra delik, iri k tle li b ir cisim , i b a s n k u v v e tle rin in cism i k en d i
k tle e k im e tk isin in ie d o ru a c m a sz e k im in d en a y r tu tm a k ta y e te rsiz
k a ld b ir a a m a y a u la t n d a b ek len ir. A sln d a b y le si k tle e k im se l
b ir km e g n e in k in d e n b irk a k a t fa z la k tle y e, d iy elim ki 1OM0 (1 Afe
g n e le ilg ili b ir k tle , g n e in k tle s i olm ak zere), sa h ip b y k b ir y l
d z u y g u n i en erji k a y n a k la rn n t m n , so u y u p km ed en k a n a c a k
y e te rli b a s n c m u h a fa z a edem eyecek e k ild e k u lla n d n d a b ek len ir. Bu
o ld u u n d a , k tle e k im e tk ile ri a c m a sz b i im d e b in d ird i in d e n km e
k a n lm a z h a le gelir.
A y rn tl resim , zellikle y k se k b a s n k o u lla r a ltn d a m a d d e d a v r a
n y la ilg ili k a rm a k k o n u la rn nem k a z a n m a s n e d e n iy le o ld u k a k a r
k h a le g eleb ilir. E le k tro n y a d a n tro n b o z u lm a b a sn c zellik le n e m li
d ir. Bu, 2 3 .7 'd en a n m sa y a c a m z zere, zde iki ya d a d a h a fa z la fer-
m iy o n u ay n k u a n tu m d u ru m u n d a o lm a k ta n k o ru y a n P a u li ilk e siy le ilg ili
d ir. A a y u k a r d n y a n n b o y u tu n a y o u n la m g n e le ilg ili b ir k tle
b e n z e ri b ir eye sa h ip o la n b e y a z c c e ele k tro n b o z u lm a b a s n c ta r a f n
d a n a y r tu tu lu r; ay n k tle y e sa h ip b ir n tro n y ld z , te m e ld e n tro n b o
z u lm a b a s n c ta ra fn d a n a y r tu tu la n b o y d a n b o y a y a ln z c a 10 k m 'lik b ir
c isim d ir. (N tron y ld z m a d d e siy le d o ld u ru lm u b ir te n is to p u M a rs 'n
u y d u s u D eim os k a d a r a r olur!) B u n u n la b irlik te g relilik g e re k lilik le ri
n ed e n iy le , k tle y a k la k 2M0 'd e n fa z la y s a te k b a n a b o z u lm a b a s n c n n

16 Bkz. Penrose, 1978.


. 0 [27.12] N edenini grebiliyor m usunuz? p u c u : In parack kuram biim inde ve d
cism in yzeyine d e r biim de dnn. Ik cisim yzeyindeki yatay b ir ayna zerine d
erse ne olur?
b y le si b ir y ld z a y r tu ta m a y a c a a a k ar. K ilit so n u 1931'd e, b e
y az c c e le rle ilg ili b y le si b ir l,4Af0 'lik s n r ta h m in e tti in d e S u b ra h -
m a n y a n C h a n d ra s e k h a r ta r a f n d a n elde ed ild i. D ah a so n ra k i d z e ltm e le r
n tro n y ld z la r i in h a fif e d a h a b y k b ir s n r elde e t ti.17 T m b u n la
rn so n u c u k a b a c a 2Af0 'd e n (ve o la slk la l,6M 0 'den) f a z la s n a s a h ip so u k
b ir n e sn e y le ilgili h e rh a n g i b ir d a y a n m a d z e n in in sz k o n u su o lm a m a s
d r. Bu t r b ir n e s n e ie k er ve M ic h e ll'in d e e rle n d irm e le rin in an la m l
o lm a y a b a la d t rd e k i b o y u tla r a dek km eye d ev a m ed er. P eki s o n ra
n e olur?
B a la n g ta sl b a s n c n k e n d isin i d estek ley eb ilec e i k a d a r y k sek s
c a k lk ta k i, diyelim ki 10 M0 k tle li b y k y ld zm za g eri d n elim . Y ldz

e k il 27.11 B ir k a r a d eli e k m eyle ilg ili u z a y z a m a n d iy a g ra m . (U zam sal b o y u tla r d a n


b ir i b a s tr lr.) M a d d e (m utlak) o lay u fk u h a lin e g elen 3 -y z e y b o y u n c a ie d o ru ker.
B ir kez o lu tu u n d a h i b ir m a d d e y a d a b ilg i d e lik te n k a a m a z . Bo k o n ile ri u fk a t a n
j a n t t r ve m a d d e y a d a s in y a lle r in i e ri g e iin e iz in v e rirk e n d a r g e ie iz in verm ez.
D ta k i b i r g zlem ci d e li in i in i d e il f a k a t y a ln z c a deli e g irm e d e n h e m e n n ce m a d
deyi, b y k o ra n d a lo ve k rm z y a k a y m b i im d e , g re b ilir.
so u d u k a b e lirli b ir a a m a d a , s k trlm e k ird e i C h a n d ra s e k h a r s
n r n a a c a k ve kecektir. D k s m la ra ilik in ie km e s p e m o v a o la
ra k b ilin e n id d e tli b ir p a tla m a y te tik le y e b ilir. B ylesi p a tla y a n y ld z la r
o u n lu k la d i e r g a la k sile rd e olm ak z e re sk lk la g z le m le n ir ve s p e r-
n o v a la r i in d e b u lu n d u u g a la k s in in t m n b irk a g n l n e glgede
b ra k a b ilir. B u n u n la b irlik te b u t r b ir p a tla m a d a y e te rli m a lze m e sa l-
m a m sa , ve b a la n g ta 10M0 k tle li b ir y ld z n o k a d a r fa z la k a y b e tm e
si o la s d e ild ir, b e k le n tile r a s ln d a y ld z n , M ic h e ll'in d e e rle n d irm e le ri
n in g e erli o ld u u lee u la a n a dek d u rd u ru la m a z b i im d e k m esid ir.
B ir k a ra d eli e km eyi g ste re n b ir u z a y z a m a n d iy a g ra m o la ra k ekil
27.11'i in celeyelim . (E lbette u z a m sa l b o y u tla rd a n b ir i b a s tr lm a k z o ru n
dayd.) A sln d a k a m a h z k h z h a lin e gelm ek zere, m a d d e n in o,
(m utlak) o la y u fk u o la ra k a d la n d rla n , yzey b o y u n c a ie d o ru km eye
d ev a m e tti in i g r r z . O a n d a n itib a r e n d a rd a k i h e rh a n g i b ir g zlem
ciye y ld z n k e n d isin d e n h i b ir b ilg i u la a m a z ; b ir k a ra d elik o lu m u tu r.
ekil 2 7.11'd ek i re sim E in s te in d e n k lem in e ilik in , E in s te in 'n k u ra m
y a y m la n d k ta n k sa s re so n ra ve k e n d isi B irin ci D ny a S av a s r a s n d a
d o u c e p h e siy le s n rl k a lm az g r le n b ir h a s ta lk ta n lm ed en y a ln z c a
b irk a ay nce 1916'da K ari S chv v arzsch ild 18 ta ra fn d a n b u lu n a n , n l
S chvvarzschild z m n e d a y a n r. Bu zm k re se l b i im d e s im e trik b ir
cism i, cisim b z s e de b z m e se de ev reley en s ta tik b ir k tle e k im
a la n n a k la r. U fuk, r = 2M G /c2 (tam o la ra k M ic h e ll'in k ritik deeri) y a
r a p u z a k l n d a m e y d a n a g e lir.127131
O lay u fk u h e rh a n g i m a d d i b ir m a lze m e d en o lu m az . O y a ln z c a u zay-
za m a n d a k i, sin y a lle rin d so n su z a k a a b ild i i y erle ri, t m sin y a lle rin k a
ra d elik ta r a f n d a n k a n lm a z b i im d e k a p a n a k s trld y e rle rd e n a y
ra n b e lirli b ir (hiper)yzeydir. O lay u fk u n u n d n d a n i eri d e n b a h ts z
b ir g zlem ci, u fu k g e ilir geilm ez y ere l o la ra k tu h a f h e rh a n g i b ir ey fa rk
etm ez. D ah a s k a ra d eli in k e n d isi fik ir y r t le b ilir cisim d e ild ir; o n u

18 Bkz. Schvvarzschild, 1916; ya da VVald'deki, 1984, m odern sunum .


[27.13] B irim ler G = c = 1 olacak ek ild e seilm ek ve 0 ve 0 kresel k u tu p sal k o o rd in atla r
(22.10) olm ak zere Schvvarzschild'in orijinal m etrik biim i ds2 = (1 2 M / r ) d t 2 (1
2 M /r)_1d r2 r 2(d2 + sin2fl d 0 2) ydi. r radyal k oordinatnn r ve t sa b itlerin in krelerine
ilikin ala n la rla ilgili b ir gereklilik ta ra fn d a n n asl sap tan d n aklayn. Bu m etrik biim
r < 2M blgesine p r zs z biim de genilem ez; b u nun iin m etriin ds2 = (1 - 2 M / r ) d v 2 -
2 d v d r r 2(d02 + sin20 d 0 2) E ddington-F inkelstein biim i kullanlabilir. k isin i ak biim
de ilik ilen d iren b ir ko o rd in at deiim i bulun. H er (v, r ) dzlem indeki sfr erilerinin niin
rad y al sfr jeodezileri olm ak zorunda olduunu aklayn ve bu gerei o n lara ilikin denk
lem leri elde edip grafikleri izm ekte kullann. (Sabit r izgilerini dikey biim de ve sa b it v
izgilerini sa d an ie doru 45"'lik ayla eim lenir biim de izin.) Olay ufkunu ve tekillii
(27.9) tanm layn.
y a ln z c a k e n d isi i in d e n h i b ir sin y a lin k a a m a y a c a k tle e k im e tk isi
g s te re n b ir u z a y z a m a n b lg e si o la ra k d n r z . Peki y a z a v a ll y ld zn
k a d e rin e n e dem eli? Bu m u a m m a y a k sa s re i in d e, 2 7 .9 'd a geleceiz.
lk o la ra k gzlem le ilg ili d u ru m u ele alalm . K ara d e lik le rin v a rl y la
ilg ili k a n t m e v cu t m u d u r? 1 9 70'lerde, iftin y a ln z c a b ir y e s in in g r n r
k b i im in d e p a rla d ilg in "ift yld z" sis te m le rin e ili k in b ir m ik ta r
rn ek b ilin iy o rd u . D i erin in v a rl , k tle s i ve h a re k e ti, g r n e n e in in
h a re k e tin e ilik in ince a y r n tla r d a n k a rsa n d . D ah a s, k e n d i e v re s in
d en g elen X - m la r y a y m n d a n g r n m ey e n ein , k a b u l ed ilm i o la n fiz i
ki y a s a la rn tk z b ir y ld z n o lm a sn a iz in v e rd i i h e r iki n e sn e n in , b ey az
cce y a d a n tro n y ld z, k tle s in d e n de ok d a h a b y k b ir k tle y e sa h ip
tk z b ir n e s n e o ld u u s o n u c u n a v a rld . X -m yaym , g r n m ez n e s n e
n in , s re k li a r ta n h z la rla d e li in i in e d o ru g it g ide d a h a d a y a k n la a n
b ir s a rm a l h a re k e ti y a p p m e rk e ze y a k la tk a so n d erece sc a k h a le gelen
b ir gaz v e to z "b ym e diski" o la ra k b ilin e n ey ta ra fn d a n sa rlm b ir
k a ra d elik o lm a sy la u y u m lu y d u . S onu o la ra k X - n la n m alzem e delie
g e r e k te n g irm e d e n nce y a y lr (bkz. ekil 27.12a). Bu k a ra d elik a d a y la r
a r a s n d a en iyi b ilin e n i (ve o z a m a n gzlem e d a y a l o la ra k en ik n a edici
olan), k e n d isin i k a b u l e d ilm i k u ra m u y a rn c a b ir b ey az c ce y a d a n t
ro n y ld z o lm a k ta n k e sin lik le k o ru y ac ak b i im d e y a k la k 7MQ'lik b ir
k tle y e s a h ip , y ld z iftin in tk z ve k a ra y esi, X -n k a y n a o la n Cyg-
n u s X - l'd i.
Bu t r k a n t h e r z a m a n o ld u k a d o la y l ve t m y le ik n a ed ici o lm a k ta n
u z a k t n k bize b y le sin e k tle li tk z n e s n e le rin g e n i le tilm i c isim le r
b i im in d e v a r o la m a y a c a n s y le y en k u r a m a d ay a n y o rd u . te ta r a f ta n
im d i, k a ra d elik le rle ilg ili grece d a h a d o la y sz etk ile y ici b a z k a n tla r
sz k o n u s u d u r. B ym e d isk le ri k a r a d elik le re d e n m a lze m e n in ald
te k b i im d e ild ir. B az d u r u m la rd a m alzem e b a s it e "d o sd o ru ieri" d
e r v e b u t rd e k i d a v ra n b i im i a r tk g zlem len m i g r n y o r (ekil
27.12b). ekici tk z n e s n e h e rh a n g i t r d e m a d d e se l b ir y zey e sa h ip o l
sa y d b u d u ru m d a ie d m e k te o la n m alzem e b u yzeyi s tr ve p a r lts
b ir s re s o n r a g r n r h a le g e lird i f a k a t b u t r h i b ir p a r lt gr n m ez.
B ylece a r tk b y le si tk z b ir n e s n e n in h e rh a n g i b ir yzey e s a h ip o lm a d
n a ilik in d o la y sz b ir k a n t m e v c u ttu r ve a s ln d a b ir k a ra d elik o ld u u
ep eyce ik n a ed ici b i im d e k a r s a n a b ilir.19
T m b u n la r, k tle s i g n e in y a ln z c a b irk a k a t o la n "yldz gibi" k a ra
d e lik le rle ilg ilid ir. A yrca ok d a h a b y k k a ra d elik le re ilik in etk iley ici
b a z k a n tla r d a sz k o n u s u d u r. G a la k sile rin ou, b elk i d e h e p s i, m e rk e z-
e k il 27.12 y e le rin d e n b iri (m inik) b i r k a r a d e lik o la n ifte y ld z sis te m le ri, (a) K ara d e
lik ta r a f n d a n b y k y ld z d a n s r k le n e n m a d d e , ie d o ru a z a r a z a r s a rm a l h a re k e ti
y a p p m alzem e d eli e g e r e k te n g irm e d e n n ce X - n la n y a y la n a k a d a r s n m a y a d e
v am ed erek , o n u n e tr a fn d a b ir b y m e d isk i o lu tu r u r , (b) B az d u r u m la rd a b y m e
d is k le ri o lm a z ve m alz e m e b a s it b i im d e " d o s d o ru ieri" d e r. ekici tk z n e s n e h a y a l
e d ile b ilir b i r y zey e s a h ip o lsa y d , ie d e n m alzem e o n u s t r f a k a t b i r k a r a d e li in
v a rl n d o r u la r b i im d e h e rh a n g i b i r p a r lt g r lm e z d i.

le rin d e , o ld u k a e b a tl k a ra d elik le re sa h ip g r n r. zelde S am an y o lu


g a la k sim iz in m e rk e zin d e 3 x 1 0 M0 k tle li iri b ir k a ra d eli in o ld u u g r
l r ve o n u n e tra fn d a d n en y ld z la rn gerek h a re k e tle ri, b u k a ra d elik
ta b lo s u y la ta m a n la m y la u y u m lu olm ak zere, a y rn tl b i im d e iz le n
m e k ted ir.

27.9 Olay ufuklar ve uzayzaman tekillikleri


Bo k o n ile rin d e n b a z la rn , u z a y z a m a n n n e d e n se llik z e llik le rin in
m a k u l e k ild e b e lirg in h a le g elm esi gerekecek b i im d e , ekil 27.11'e d ah il
e ttim . E n te m el zellik k a ra d eli in , u z a y z a m a n d a b ir M 3 -y ze y i o lan
olay u fk u n u n v a rl d r. 2 7 .8 'd e b e lirtild i i ze re b u , TC b lg e si i in d e o r
ta y a k an h i b ir sin y a lin b lg e d n a k a a m a m a s zelli in e sa h ip tir.
Bu, k o n ile rin , k e n d ile rin i JC'ye ta n ja n t o la ca k b i im d e b u la c a e k ild e ie
d o ru e ilm e e tk isi o la ra k g r le b ilir. J f 'y i i te n d a k esen h e rh a n g i b ir
d n y a izg isi k o n ile rin ta n m la d n ed e n se lli i ( 17.7) ih la l etm ek z o ru n
d a d r. K teleekim le ilg ili km enin, J. R o b e rt O p p en h e im e r ve H a rtla n d
S n y d er, 1939, ta ra fn d a n a l la n o rijin a l d u ru m olu p ie d e n m a d d ey e
d s a l o la n blgeyi ta n m la m a k ze re Schvvarzschild g e o m e trisin i ie k o
a n k re se l o la ra k t m y le s im e trik d u ru m u g ste rd im .
u fk u tu h a f zellik lere sa h ip o lsa d a o ra d a k i y ere l g eo m etri b a k a b ir
y e rd e k in d e n b e lirg in b i im d e fa rk l d e ild ir. stte b e lirtild i i g ib i u za y
g e m isin d e b u lu n a n b ir gzlem ci u fu k d a rd a n ieriy e g e ilirk e n zel h i
b ir o lay h iss e tm e z . Yine de o ld u k a te h lik e li y o lc u lu a g ir i ilir g iriilm e z
g e ri d n y o k tu r. Bo k o n ile rin u la n k a o lm a y ac ak b i im d e d ir ve
g zlem ci m e rk ezd ek i (r = 0) u z a y z a m a n te k illi in d e so n su z a ra k s a y a n a
b u c a k a r ta n g e lg it e tk ile riy le k a r la r (u zay zam an erili i; b kz. 17.5 ve
19.6). Bu ze llik ler k re se l s im e tri d u ru m u n a zg de il f a k a t o ld u k a
g e n e ld ir. A sln d a bize te k illik le rin , b e lirli b ir "geri d n yok n o k ta s"n
g een k tle e k im le ilg ili km eden k a n a m a y a c a n s y ley en o ld u k a
g en i k a p s a m l k u ra m la r sz k o n u s u d u r.20 lg ili b a z k o n u la r b ira z d a h a
a y rn tl o la ra k 28.5'te ta rt la c a k .
G ne k tle s in in b irk a k a tm a sa h ip b ir k a ra d elikle ilg ili o la ra k , u fk a
u la m a d a n ok nce b ile g e lg it e tk isi b ir in s a n ld rm e y e k o la y ca y e te r
fa k a t g a la k si m e rk e z le rin d e b u lu n d u k la rn a in a n la n 106 M0 y a d a d a h a
fa z la k tle li b y k k a ra d e lik le r i in u fu k g e ilirk e n (ufuk b irk a m ily o n
km g e n ili in d e olm ak zere) g elg it e tk isin d e n k a y n a k la n a n b e lirli h e r
h a n g i b ir s o ru n sz k o n u su olm az. A sln d a k en d i g a la k sim iz le ilg ili o la
rak , m e rk e zi k a ra d e li in in u fk u n d a k i e rilik b u ra d a , d n y a y zey in d ek i,
fa rk n d a b ile o lm a d m z u z a y z a m a n e rili in in y a ln z c a y irm i k a t k a
d a rd r. Y ine de g zlem cin in m e rk e zd e k i te k illik iin e a c m a sz b i im d e s
r k le n ii, s o n ra s n d a g e lg it e tk ile rin in ok a b u k b i im d e so n s u z a kp
g zlem ciy i b ir d a k ik a d a n az z a m a n d a t m y le yok e tm e sin e n e d e n olur.
A sln d a g e lg it k u v v e tle rin in an i b in d irm e s i y o lu y la yok o lm a, b ir k a ra d e
li in m e rk e z in d e n i e ri d o ru b a ta n fizik i h e rh a n g i b ir m a d d e y i b ek ley en
e y d ir. 10 M0 'lik ken y ld z m z n m a lz e m e sin e ilik in k a d e re o la n ilg i
m izi a n m sa y n . M a lzem en in k e n d ile rin d e n o lu tu u te k il p a r a c k la r b ile
g e lg it k u v v etleriy le a b u c a k p a r a la n a c a k k a d a r id d e tli b i im d e k a r la
acak ; n ey e o ld u u n u k im se bilm iyor!
E n a z n d a n , b ild i im iz ey, E in s te in 'n k la sik u z a y z a m a n ta b lo s u k o
ru n d u u s rec e, E in ste in d en k lem i u y a rn c a (n eg a tif o lm a y a n en erji y o
u n lu k la r ve b a z b a k a c a h a f if ve "m akul" v a rs a y m la rla b irlik te) d av ra -
n ld n d a d elik i in d e b ir u z a y z a m a n te k illi iy le k a r la lr .21 B eklenti,
E in s te in d e n k le m in in bize, b u te k illi in d elik te k i h e rh a n g i b ir m a d d e t a

20 "Kapana kslm yzey" o larak bilinen eyin m eydana gelm esi bylesi b ir "geri dn yok
no k tas"nn faydal b ir n itelem esidir. K apana kslm b ir yzey, S'ye olan sfr no rm alleri
nin h e r iki ailesin in de gelecee ra k sa m a s zelliine sahip uzaysal tkz b ir S 2-yzeyidir.
(Daha "gnlk" terim lerle b u f S 'de b ir k p arlam as m eydana geldiinde parlam an n giden
ve gelen ksm larn n klm eye b alay acak olm as anlam na gelir.) Bir k ara deliin X ufku
iinde k ap an a kslm yzeyler bulm ay bekleriz. K apana kslm yzey k rite rin in st n l
h erh an g i b ir sim etri v arsay m na dayan m am asn d an ve kk geom etrik k ark lk lar al
tn d a "kararl" olm asn d an kaynaklanr. K apana kslm yzey b ir kez olutu u n d a (Einste
in k u ram n d a nedensellik ve enerji pozitifliiyle ilgili belirli ok zayf ve m akul koullar
varsayarak) tekillikler kanlm azdr. B enzer so n u lar kozmolojik Byk P atlam a tekillikle
rin d e de geerlidir. Bkz. Penrose, 1965b; Havvking ve Penrose, 1970.
21 Bkz. Penrose, 1965b; Havvking ve Penrose, 1970. W ald, 1984, bu teorem leri pedagojik b ir d
zen iinde yineler.
r a fn d a n n len em ey ece in i ve "gelgit k u v v e tle r in in (d i er b ir d ey ile
W eyl k u v v etleri; bkz. 19.7), g en el d u ru m d a y k se k o la slk la lg n b i im
de s zd e sa lm m l b ir ta rz d a so n s u z a ra k s a y a c a n s y le m e sid ir.22 G er- !
ekte, k la s ik k u ra m n b u b e k le n tile rin in k e n d isi u y a rn c a d e im e k z o r u n
d a o la ca k u a n t u m k tle e k im (ya d a u y g u n te rim h e r neyse) d iy a rn a g i
rilm e si k a n lm az g r n r. D oru "k u a n tu m k tle e k im se l" k u ra m n ne
o ld u u n u h en z b ilm iy o ru z fa k a t b u k a ra d elik d e e rle n d irm e le ri bize
n em li b ir g ird i s a la r ve b u g ird i b iz i d o ru "k u a n tu m k tleek im "le ilg ili
a ra y m z d a u y g u n y n le re y n le n d irm e lid ir. Bu k o n u la r b iz im i in so n
ra k i b l m le rd e , zellikle 30, 31 ve 32. b l m le rd e n em li o lacak.
G enellikle k tleek im le ilg ili km eye ilik in u z a y z a m a n te k illik le rin in
z o ru n lu b i im d e h e r z a m a n b ir o la y u fk u i in d e b u lu n a c a n a in a n lr,
b y lece b u t r b ir te k illik te k i o la a n d fizik i e tk ile r n e o lu rs a o lsu n b u n
la r h e rh a n g i d s a l b ir g zlem c in in b a k n d a n g iz len e ce k tir. B u n u n la b ir
lik te b u, genel g relilik le ilg ili m a te m a tik se l b i im d e o lu tu ru lm u b ir
zellik d e ild ir. T ek illik le rin h e r z a m a n b y le sin e gizli o la c a n a ilik in
v a rsa y m k o z m ik s a n s r o la ra k a d la n d r lr.23 Bu d u ru m 2 8 .8 'd e d a h a a y
rn tl b i im d e ta rt la c a k .
te ta ra fta n , k tle e k im le ilg ili km eden k a y n a k la n a n o la a n d e t
k ile r b u lm a k ze re te k illik k a d a r u z a a g itm ek z o ru n d a d e iliz. E v ren d e
g r le b ilir b a z a r id d e tli s re le r m e v c u ttu r. rnein, fe v k a la d e p a r
la k k u a s a r la n n g a la k si m e rk e z le rin d e k i k a r a d elik le rin d n m e le ri y o lu y la
g le n d irild i in e in a n lr. D a r (a k tr ki d nm e ek sen i b o y u n ca) a tla n
g erek m alzem e d eli in d n d a n g elm esin e ra m e n (30.7) b u r a d a k i e le k t
rik s a n tra li, k a ra d eli in d n m e sid ir. K k b ir b lg e d e n g else de (y ak la
k G ne S istem i b o y u tu n d a ), b a z k u a s a r la r ta ra fn d a n y a y la n en erji
t m g a la k siy i O2 ya d a O3 y a d a d a h a fa z la lk b ir a rp a n k a d a r glgede
b ra k a b ilir! M uazzam u z a k lk la rd a n g r le b ilirle r ve kozm oloji i in n e m
li gzlem a ra la rd r. A yrca k a r a d e lik le r de, b elk i de a r p a n k a ra d elik
iftle ri i e rd i in e in a n la n g l y n k a y n a k la r m e v c u ttu r.24

27.10 Kara delik entropisi


Y altk, d u ra a n ("l") k a r a d elik le rin "d a h a g venli" d b lg e le rin i
d e e rlen d irm e y e g eri dn elim . B ylesi b ir n e sn e y e a ta n m a s g erek en en t-

22 Bkz. Penrose, 1969, 1998; Belinskii vd., 1970.


23 Bkz. Penrose, 1969, 1998.
24 Bu ko n u larla ilgili en gncel b ak iin bkz. Reeves vd., 2002 ve Cheng ve W ang, 1999; a r
pm a k uram yla ilgili bkz. H ansen ve M urali, 1998.
ro p in in n e k a d a r o la a n s t b i im d e b y k o ld u u n u greceiz. lk o la
ra k , b a la n g ta - o la s lk la s a rm a l h a re k e ti y a p a n ve te r s ev rilem ez b ir
fe la k e t b i im in d e k i- a s im e trik b ir km e n e d e n iy le k a r k d z e n siz lik le re
sa h ip o lab ilecek g en el k a r a d e lik le rin y in e de a b u c a k (d sa l u z a y z a m a n
g e o m e trile ri sz k o n u su o ld u u srece) d ik k a t ekici d ere ced e b a s it ve z a
r if g e o m e trik b i im le re b r n e c e in e ilik in zo rla y c k a n t s u n a n m a te
m a tik se l te o re m le rin 25 b u lu n m a s g er e in i n o t etm eliy iz. Bu, K err m e tr i
iy le 26 a k la n r ve y a ln z c a , m v e a b i im in d e i a re tle n m i fiz ik i/g e o m e t
rik ik i p a r a m e tr e (gerel say la r) ta r a f n d a n n ite le n ir.27 B u ra d a m k a r a d e
li in to p la m k tle s in i ve a x m to p la m a sa l m o m e n tu m u (G = c = 1 o la n
b irim lerd e) ta n m la r. N obel d ll S u b ra h m a n y a n C h a n d ra s e k h a r'n y a z
d gibi:
D o ad aki k a ra d e lik le r e v re n d e b u lu n a n en m k em m el m a k ro sk o p ik
n e s n e le rd ir: o lu u m la rn d a k i b iric ik e le m a n la r b iz im u z a y ve z a m a n kav-
ra m la n m z d r . A yrca g en el g relilik k u ra m , a k la n m a la ry la ilg ili o la
r a k y a ln z c a te k b ir e siz z m le r k m e si s u n d u u n d a n ay n z a m a n d a en
b a s it n e s n e le rd ir de.28
B ir k a r a d eli in , k e n d isin i y a ln z c a on p a ra m e tre y le (b u n la r a, m , sp in
e k s e n in in y n, k tle m e rk e z in in k o n u m u ve o n a a it 3 -h z o lm ak zere)
a k la n a b ilir te k il b ir d zen lem ey e d n t re n a c m a sz d o a s ik in c i y a
s a n n g l b ir o rta y a k o n u u d u r. Bu on p a ra m e tre so n u d u ru m u n u n u y
g u n b ir m a k ro sk o p ik n ite le n i i i in gerek li o la n h e r e y d ir.29 B ir k a ra delik
s l d en g ed ek i s r a d a n m a d d e y e b en z em ese de o n u n la , gzle g r lem ez b i
im d ek i ay rk d u ru m la rn ok az s a y d a p a ra m e tre ta r a f n d a n a k la n a b i
len b ir eye yol a m a s k ilit ze lli in i p a y la r. Bu n e d e n le a s ln d a ilg ili
k a ln ta n e li k u tu faz u z a y m u a z z a m d r ve b u n u n so n u c u o la ra k k a ra d e
lik le r m u a zz am e n tro p ile re sa h ip olur.
A sln d a k a ra delik e n tro p is i d ik k a t ekici b ir g e o m e trik y o ru m a s a h ip
tir: o, d eli in u fu k a la n y la d o ru o ra n tld r! iy i ta n m l b ir e n tro p i a s ln
d a, A k a ra delik u fk u n u n y zey a la n olm ak ve d ile rse n iz BH B e k e n ste in -

25 Bkz. Israel, 1967.


26 Bkz. Kerr, 1963; ykl d u ru m d a N ew m w n vd., 1965. W ald, 1984, pedagojik b ir sunum a sa
h ip tir.
27 Bu blm n b an d a deinildii zere K epler'in elipsleri gibi, Kerr m etrii, bizler, olduka
b a s it geom etrik dzenlem elerin esasen dinam ik y a sa la rd a n k aynaklanm asna ilikin iyi ka
derle k u tsan m olm ak zere, o istis n a i d u ru m la rn b ir bak asn sunar.
28 Bkz. C handrasekhar, 1983, s. 1.
29 A slnda, 27.9'da greceim iz zere, toplam elektrik yk, bu k o ru n an b ir nicelik olm ak
zere, bkz. 19.3, tan m lay an b ak a b ir param etre d aha sz konusudur. B ununla birlikte
gereki astrofiziki k ara d elikler iin, m ve a 'ya kyasla kk olarak b u, kara deliin kendi
ni elektriksel o larak ykszletirm eye ynelik kuvvetli eilim i nedeniyle gz a rd edilebilir.
Havvking y a d a k a ra d elik y e rin e geecek e k ild e k a b u l ed ileb ilm e k zere,
n l
k c 3A
5 b h _ 4ft
B e k en stein -H a vv kirg d e n k le m i u y a rn c a b ir k a ra d eli e a tfe d ile b ilir. K t
leek im s a b itin in y an s r a b u e n tro p in in "k u a n tu m k tle e k im se l" b ir etki
o ld u u n u b e lirte n P lan c k s a b itin in b e lirm e sin e de d ik k a t ed in . A sln d a
b u r a s , h em k u a n tu m m e k a n i in in te m el s a b iti (ft D irac b i im in d e y a z l
m P lan ck sa b iti) hem de g enel g re lili in k in in (Nevvton'n G k tleek im
sa b iti) ay n d en k lem d e b ir a r a d a g r n m e le rin e ra s tla d m z ilk y e rd ir.
K u an tu m m e k an i i ve genel g re lili in ik is in in de d a h il o ld u u tem el
fizik k o n u la ry la ilg ili o la ra k b u s a b itle rin b irim o la ra k k a b u l ed ilece i b i
rim le ri b e n im se m ek ou kez u y g u n d u r. 17.8 ve 19.2, 6, 7 'd e (ve rn e in
24. b l m g ib i b a k a y erlerde) c k h z n n b irim o la ra k k a b u l ed ild i i
b irim le rin b e n im se n m e sin in o u n lu k la so n d erece u y g u n o ld u u n u z a te n
g rm t k . T u ta rll k a y b e tm e k siz in b u u z la y h ve C 'n in d e b irim o la
c a k la r e k ild e g e n ile te b iliriz . Bu, za m a n , u zay , k tle ve e le k trik y k b i
rim le rin in t m n n a r tk P la n c k b irim le ri (ya d a d o a l b irim le r y a d a
m u tla k b irim ler) o la ra k b ilin e n e y le ri sa la y a ra k s a b itle n d i y le ilg ili
d ik k a t ekici im a y a s a h ip tir. D ah a s k B o ltzm an n s a b itin i de b irim o la ra k
k a b u l e d e b iliriz {bkz. 27.3);

G c = h = k = 1.

Bu d u ru m d a sc a k lk b irim i de m u tla k b ir ey h a lin e gelir.


G elen ek sel b irim le rim iz i P lan c k b irim le ri b i im in d e ifa d e etm ey i d e n e
d i im izd e de g r leb ilec e i ze re b u n la r g n l k k u lla n m d a k i p r a tik b i
rim le rd e n b ir h a y li u za k tr:

g ra m = 4 ,7 x l0 4,
m e tre = 6 ,3 x l0 34,
sa n iy e = l , 9 x l 0 43,
d erece K elvin = 4 x l 0 -33.

Bu b irim le rle p ro to n z e rin d e k i (ya d a ele k tro n z e rin d e k i eksi) y k k a b a


ca e = ve d a h a k esin b i im d e

e = 0,0854245...

o la ra k o rta y a k a r.30 A yrca b u b a n tla r d i e r t r l de ifa d e ed e b iliriz :

30 E lbette b u "e"yi doal logaritm a ta b a n olan e = 2,7182818285... ile k artrm am ak iin dik-
k atli olunm ald r, bkz 5.3.
P lan c k k tle s i = 2 , l x l 0 _5g,
P lan c k u z u n lu u = l,6 x lO _3Sm,
P lan c k z a m a n = 5 ,3 x l0 _44s,
P lan c k sc ak l = 2 ,5 x l0 32K,
P lan c k y k = 11,7 p ro to n yk.

31.1'd e P lan c k b irim le riy le ilg ili d a h a fa z la ey greceiz.


K ara d elik e n tro p isiy le ilg ili B ekenstein-H avvking d e n k lem in e d n erek
im d i, P lan c k b irim le riy le , A y zey a la n n a sa h ip b ir k a r a d e li in SBH b a
s it o la ra k

$b h =^
o lu r. K err zm d u ru m u n d a a k o la ra k (genel b irim lerle)

8nG 2 -------
A = m (m -t- Vtti2 e r )

2nGk i;-------
SBH = m (m + \ l m l a z)
ch

ifa d e le rin i b u lu ru z . K ayda d e e r B ekenstein-H avvking d en k lem i a rd n d a


y a ta n n e d e n le rd e n b a z la rn a 3 0 .4 'te geleceiz.
B ir k a ra d elik i in d e g e r ek le eb ilec ek o la a n d e n tro p i d e e rleriy le
ilg ili b ir m ik ta r fik ir eld e etm ek z e re ilk o la ra k 1 9 6 0 'lard a ev re n e n tro p i-
sin e y a p la n t m k a tk la rn en b y o la n 2,7K m ik ro d a lg a n m n d a k i
e n tro p iy i sa la m a k z e re d n le n eyi d e e rlen d ire lim : B y k P a tla m a
" p a rla m a s" n a ilik in k a ln tla r. Bu e n tro p i do al b irim le rle y a k la k b a r
yon b a n a O8 y a d a 109'd u r. (K abaca b e lir tir s e k b u , B yk P a tla m a d a n
b a ry o n b a n a k a la n fo to n sa y sd r.) K esinlikle son d erece b y k o la n b u
sa y y ev re n d ek i k a ra d e lik le rd e n k a y n a k la n a n e n tro p iy le k y a sla y a lm .
A stro n o m la r n e ka a d e t k a r a d elik b u lu n d u u n e de t m n n n e e b a tla r
d a o la b ile ce iy le ilg ili ta m a n la m y la ak b ir fik re s a h ip le r fa k a t S am a n
y o lu g a la k sim iz in m e rk e z in d e m a k u l b i im d e tip ik o la n y a k la k 3 x lO 6M0
k tle li b ir k a ra delie ili k in o ld u k a sa lk l k a n t sz k o n u s u d u r. Baz
g a la k s ile r ok d a h a b y k k a ra d e lik le re s a h ip tir ve b u n la rn , g en el o la
ra k e n tro p i d e e rle rin e k o la y lk la h k m e d ec ek o la n e y b y k k a ra d e lik
le r o ld u u n d a n ,127141 d a h a k k le rin e sa h ip o la b ile ce k ok sa y d a k i d i e r
g a la k s ile ri r a h a t a d en g e le m eleri g ere k ir. A a y u k a r b ir ta h m in o la ra k
(o laslk la ok tu tu c u ) g a la k sim iz in tip ik o ld u u n u k a b u l ed elim , b ylece
b a ry o n b a n a , m ik ro d a lg a a r d a la n n a ilik in 108 y a d a 109 s a y la rn g l
ged e b ra k a n y a k la k 10z l'lik b ir e n tro p i b u lu ru z . D ah a s sa y u a n d a n e
o lu rs a o ls u n g elecek te a c m a sz ve h a y re t v eric i b i im d e b y y ec ek tir.

27.11 Kozmoloji
E v re n im izc e p o ta n siy e l o la ra k e r i ile b ilir o la n k e sin lik le m u a zz am
e n tro p i sa y s y la ilg ili, e v re n im iz in u a n a s ln d a n e k a d a r "zel" o ld u u
ve "zellikle" B yk P a tla m a z a m a n n d a ne k a d a r "zel" o lm u o lm a s g e
re k ti iy le ilg ili b ir h is s iy a t eld e ed eb ilece im iz e k ild e, b ir ta h m in d e b u
lu n m a y a a l m a d a n nce kozm oloji h a k k n d a b ir ey b ilm em iz gerekecek.
B yk P a tla m a y te m sil ed en B k u tu s u faz u z a y n n b o y u tu n u ta h m in e t
m ek z e re kozm olojik k a n t k u lla n m a y a a l a c a z ve b u n u t m faz
u z a y n n b o y u tu ve a y rc a ev re n i im d ik i h a liy le te m sil ed en k a ln ta n e li
K k u tu s u n u n faz u za y h ac m iy le k a r la tra c a z .
K e n d isin d en (esasen) a d e t b u lu n a n , kozm o lo jin in s ta n d a r t m o d e lle
ri o la ra k a d la n d rla n e y leri k sa c a a k la y a ra k b a la y a y m . 2 7 .7 'd en
a n m sa y a c a m z ze re ta rt m a , E in s te in d e n k le m in in u y g u n z m le ri
n i, g a la k s ile rin t m y le d z e n li b y k lekli (bazen "b a sn sz b ir a k
kan " y a d a "toz" o la ra k a d la n d rla n ) b ir d a lm n a y a k la k lk ta h m in i
y a p m a k ta k u lla n la b ile c e k b ir m a lze m e k a y n a y la b irlik te ilk o la ra k
1922'de b u la n R u s A la x a n d r F rie d m a n n 'a dek g id er. F rie d m a n n 'n a l t
g en el s n f kozm olojik m o d e lle ri a rtk , k e n d ile rin in so n ra k i k a tk , a k
la m a ve g en e lle m e leri n e d e n iy le g en el o la ra k F rie d m a n n -L e m a tre -R o -
bertson-V V alker (FLRW) m o d e lle ri o la ra k an lr.
T em eld e b ir FLRW m o d eli, k e n d is in in t m y le u z a m s a l o la ra k t r d e
ve iz o tr o p ik o lm a s g ere in ce k a ra k te riz e olur. K ab aca s y le rse k "izotro-
pik", e v re n in t m y n le rd e ay n g r n m e si a n la m n a gelir, b y lece o d n el
b ir 0(3) s im e tri g ru b u n a s a h ip tir . A yrca "u z am sal o la ra k t rd e " , ev ren in ,
u z a y n h e r n o k ta s n d a , h e r b ir a n d a a y n g r n m e si a n la m n a gelir; b u r a
d a n h a re k e tle b ir u z a y sa l 3 -y z e y a ile s in in , b u n la r (to p la m d a 6 -b o y u tlu
b ir s im e tri g ru b u v eren )127151 "uzay"n s a b it t "z am an "n d ak i Tt 3 -y z e y le ri
o lm a k zere, h e r elem a n z e rin d e g e ik e n (18.2) o la n sim e tri g ru b u b u
lu n u r. Bu b ir ift v a rsa y m ok b y k lekteki m a d d e d a lm n a ili k in
g zlem ler ve m ik ro d a lg a a r d a la n n m d o a sy la iy i b ir u y u m g ste rir.
U za m sa l iz o tro p in in d o la y sz b i im d e so n d erece iyi b ir y a k la k lk ta h m i
n i o ld u u (ok u z a k k a y n a k la rn g zlem len m e si ve n ce lik li o la ra k 2,7K
e k il 27.13 U za m sa l o la ra k t r d e ve iz o tro p ik F rie d m a n n -L e m a tre -R o b e rts o n -V V a lk e r
(FLRW) k o zm o lo jik m o d e lle ri. Z am an y u k a r d o ru g s te rilir ve h e r m o d e l b ir B yk P at-
la m a 'y la b a la r. H er b ir i t z a m a n n d a k i "uzay" v e re n , k e s im e y e n u z a y s a l t r d e 1 -
p a r a m e tre li b i r T , 3 -y z e y le r a ile s iy le d o ld u r u lm u tu r. F rie d m a n n m o d e lle rin d e m a d d e
b a s m s z b ir a k k a n ("toz") o la r a k ele a ln r. d u ru m g ste riliy o r: (a) T t S 3 (d iy a g ra m
la r d a b i r S 1 ev rel e m b e ri o la r a k b e lirtile n ) 3 -k re Ie ri o lm ak z e re m o d e lin so n u o la
ra k b i r B y k ke ile rle d i i K > 0 d u ru m u ; ya d a (b) te p e d e k i 2 -d z le m o la ra k g s te
rilm i k lit i E3 3 -u z a y la r o la ra k T,; y a d a (c) (tep ed ek i k o n fo rm a l b i r g s te rim le b e li r ti
len) h ip e rb o lik 3 -u z a y la r o la r a k T ,, (d), (e) ve (f)'de s r a s y la (a), (b) ve (c)'ye n ih a i s te l
g e n ile m e y le b irlik te p o z itif b i r k ozm olojik A s a b iti e lik ed er, (d)de /l'n n , km e fa z m
n lem ek z e re y e te ri k a d a r b y k o ld u u v a rs a y lr.

n m n d a n ) g r l r. D ah a s ev re n t r d e o lm a s a y d y a ln z c a ok b e lirli
y e rle rd e n iz o tro p ik o la ra k g r n e b ilird i,127161 bylece ev re n in b ize, ay n z a
m a n d a h o m ojen o lm a d k a, iz o tro p ik b i im d e g r n m e s i i in o ld u k a a y
rc a lk l b ir k o n u m d a b u lu n m a k z o ru n d a o lu ru z. E lb e tte te k il g a la k sile ri,
g a la k s i k m e le rin i ve s p e r g a la k s ile ri y a ln z c a b e lirli y n le rd e g rd
m z i in gzlem e d a y a l iz o tro p i m u tla k d e ild ir. rnein, y a ln z c a b izim
g a la k sim iz i deil fa k a t k o m u b irk a g a la k si k m e sin i de e k er g r n e n ,
"B yk ekici" o la ra k a n la n g ib i k a fa k a r tr c lde, h e r z a m a n g r
n r o lm a y a n e its iz m a lze m e d a lm sz k o n u s u d u r. B u n u n la b irlik te
b u , n e k a d a r u z a a b a k a r s a k b e lirg in u z a m sa l d z e n lilik te n s a p m a n n

[27.161 B irleik b ir 3 -u zay n iki ayrk n okta dolaynda t rd e olm akszn niin izotropik o la
m ayacan gsterm ek zere genel b ir argm an verin.
o ra n tl b i im d e o k a d a r k lm e si d u ru m u g ib i g r n r. E v re n in b izim
i in e r i ile b ilir o la n en u za k b lg e leriy le ilg ili sa h ip o ld u u m u z en iyi b il
gi 2,7K k a ra cisim a rd a la n n m n d a n gelir. COBE, BOOMERANG ve
WMAP v e risi vb bize, o lek te ok k k sa p m a la r, 105'te b irk a p a r a
k a d a r, iz o tro p in in iyi d e ste k le n d i in i s y le r.31
A sln d a t r d e ve iz o tro p ik kozm olojiler, FLRW m o d e lle ri, g er ek e v re
n in y a p sn a , en a z n d a n O11 c iv a rn d a g a la k si i e rip y a k la k O80 d o la
y n d a b a ry o n b a r n d ra n g e n ilik te k i g z le m le n e b ilir ev re n in s n rla r d
n a , y a p la n m k em m el y a k la k lk ta h m in le ri o la ra k g r n r. (Bu "gz
le m le n e b ilir evren" k a v ra m n n ne a n la m a g eld i in i b ira z d a n greceiz.)
U za m sa l iz o tro p i ve t rd e lik , 3 -b o y u tlu " s a b it zam an " Tt u z a m sa l k e s itle
rin in , h e r Tt 3 -g e o m e trisi M 'ye a it t rd e lik /iz o tro p i s im e tri g ru b u n u p a y
la m a k zere, t m M u z a y z a m a n n (b irb irle rin i kesm eden) d o ld u rd u u n u
im a ed e r;32 bkz. ekil 27.13. 3 -g e o m e triy le ilgili (esasen) fa rk l o la slk
(sabit) u z a m sa l e rili in p o z itif (K > 0), s f r (K = 0) y a d a n e g a tif (K < 0)
o lm a sn a b a ld r. Kozm oloji lite r a t r n d e , e rilik y a r a p la r n K > 0 ve
K < 0 o la ra k a n la n K = 0 d u r u m la rn d a b a s it o la ra k s ra s y la K = 1 ve
K = 1 b i im in d e n o rm a lle tirm e k o la a n d r. B u n u n la b irlik te b u n u b u r a
d a y a p m a y a c a m ve so n ra k i ta r t m a la r d a ak lk i in ilg ili K > 0 ve
K < 0 a k la m a la rn te rc ih edeceim .
ekil 27.13a, b, c'd e u z a m sa l e rili e ili k in fa rk l a lte r n a tif seim lerle
ilg ili, F rie d m a n n 'n E in ste in d en k lem in e ilik in o rijin a l a n a liz i u y a rn c a
e v re n in za m a n ev rim in i g ste rm ey e a ltm . H er d u ru m d a ev ren , u z a y z a
m a n e rilik le rin in so n su z h a le g eld i i, B yk P a tla m a d en en , b ir te k illik
te n b a la y p a n id e n d a d o ru g e n ile r. S o n u tak i d a v ra n k ritik b i im
de /T n in d e e rin e b a ld r. K > O'sa (ekil 27.13a) g en ile m e so n u o la ra k
te r s d n e r ve ev ren , b t n l k l F rie d m a n n m o d e lin d e k i b a la n g B yk
P a tla m a s n n k esin b ir za m a n te r s i olu p sk lk la B y k k o la ra k a n
la n b ir te k illi e g eri dner. K = O'sa (ekil 27.13b) g en ile m e an c a k o ld u u
h a liy le k a lm a y a y e te r ve b ir km e faz m e y d a n a gelm ez. K < O'sa (ekil
27.13c) g en ile m e so n u o la ra k s a b it b ir o ra n a u la t n d a n h e rh a n g i b ir
km e g r n m sz k o n u su d e ild ir. (B urada, 27.8'de ta rt lm o lan
y e rd e n y u k a r d o ru f rla tla n ta la b ir b e n z e rlik m e v c u ttu r. T a n b a
la n g h z k a m a h z n d a n k k se so n u o la ra k o, F rie d m a n n 'n K > 0
i in o la n ev re n in d ek i g ibi y ere g e ri d e r; k am a h z n a e itse , K = O'daki
g ib i, g eri d m e y i becerem ez; k a m a h z n d a n b y k se d ev am e d e r ve
K < O 'daki gibi, y a v a la m a y a n b ir s n r h z a y ak lar.)

COBE k an t iin bkz. Smoot vd., 1991; WMAP kant iin bkz. Spergel vd., 2003.
32 Liddle, 1999, kozm olojiye m kem m el b ir g iritir. W ald, 1984, konuyu daha gelikin b ir d
zeyde kapsar.
O rijin al F rie d m a n n a l m a s kozm olojik b ir A s a b iti ierm ez fa k a t
k o zm o lo jin in d a h a so n ra k i s is te m a tik ta r t m a la r n n n e re d e y se t m n
d e,33 E in s te in 'n 1917'de ile ri s rd kozm olojik b ir te rim o la n A gab'ye,
k e n d is in in A = 0 o la ra k k a b u l etm ek le ilg ili se im in e k a r n (1 9 2 9 'd an
so n ra , bkz. 19.7), iz in v erild i. B u n u n h a y rl o ld u u a a k t n k g z
lem e d a y a l fa rk l t rd e k i p ek ok g n ce l k a n t, e v re n im iz in d a v ra n n d a
a s ln d a p o z itif kozm olojik b ir s a b it (A > 0) b u lu n d u u n u a k o la ra k b e
lirtm e y e b a la d . Bu k o n u la r 2 8 .1 0 'd a ta rt m a y a dev am ed ece im fa k a t
im d ilik o k u ru i le rin d e F rie d m a n n d e n k le m le rin e (yeteri k a d a r byk)
p o z itif b ir /l'n n elik e tti i ekil 27.13a, b, c 'n in b e n z e rle rin i s u n a n ekil
27.13d, e, f'y e y n le n d irm e k iste rim . K ozm ologlar a r a s n d a k i g n m z
gzlem ve fik ir d en g e si u y a rn c a b u m o d e lle rd e n b ir is i gerek e v re n im iz in
g e m iin e ilik in , en a z n d a n ev re n y a ln z c a , k a b a c a l , 5 x l 0 10 o la n im d ik i
y a n n y a k la k elli b in d e b iri o la n ~ 3 x l 0 5 y a n d a o ld u u z a m a n k i a y
r tr m a z a m a n n d a n itib a r e n , a y r tr m a m ik ro d a lg a a rd a la n m g zlem
le d i im izd e etk in b i im d e "geriye b ak t m z" z a m a n olm ak zere, d o ru
b ir a k la m a g ib i g r n r.
A y r trm a d a n nce ev ren , te m e l o la ra k "n m b a sk n " ve a y r trm a
s o n ra s "m ad d e b ask n " o lm u o lm a ld r. F rie d m a n n 'n "toz" m o d e lin in
n m b a s k n fa z d a u y g u n o lm a sn beklem eyiz; d a h a u y g u n o lan Tol-
m a n 'n (1934) n m d o lu m o d eli o la b ilir. Bu, re sim le rim iz d e b y k b ir
fa rk llk y a ra tm a z . E v re n in m r n B yk P a tla m a d a n a y r trm a y a , e
k il 2 7 .1 4 'te b e lirtti im z e re "F ried m a n n " n g r s 127171 o lm u o la n ey d en
y a k la k j'l k b ir k a ts a y k a d a r k s a ltr. im e kozm o lo jisi y a n lla r, ev
rim d e ok d a h a b y k b ir d e iim , d i e r b ir d ey ile e v re n in l s n b e l
ki de O60 g ib i b ir a r p a n la a r tt r a n s te l b ir g en ile m e n e rirle r. Y ine de
b u , ev re n h e n z O-32 sa n iy e lik k e n b ir n ih a y e te erm ek d u ru m u n d a d r, b u
n e d e n le ekil 27.13 ya d a 2 7 .1 4 ' n g r n m n d e h e rh a n g i b ir fa rk llk y a
ra tm a z ! Y ine de d i e r b a k m la rd a k i im a la r, im e b i im li ta b lo d o ru y sa
m u a z z a m o la b ilir. im e k o zm o lo jisin i 28.4, 5 'te ele a lac a m . N e o lu rsa
o lsu n , "ko zm olojinin s ta n d a r t m odeli" o la ra k a d la n d rlm a s g erek en eye
im e y i d a h il etm em en in m a n tk l o ld u u n u d n y o ru m ve b u r a d a yle
y a p m a y a c a m .34

33 Bkz. Bondi, 1961; R indler, 2001; Dodelson, 2003.


[27.17] Bir F riedm annc "toz" m odeline ilikin d av ran n t zam annn kk deerleri iin
t = AR1/2 biim inde ve R = R (t) evrenin "yarap"m n b ir ls, A ve B sa b itle r olm ak ze
re, T olm an "nm "na ilik in d av ran n t = BR2 olduunu v arsay a rak bu 3 /4 arp an n t
retebilecek m isiniz bakn. pucu: E rilere olan ta n ja n tla r elem ek zo runda m dr?
34 K = 0 ve A > 0 'la b irlikte im enin de b irle tirild i i durum u aklam ak zere "uyum modeli"
terim i o rtay a kt. Bkz. B lanchard vd., 2003; Bahcall vd., 1999. B unun gncel konum uyla il
gili deerlendirm em iin bkz. 28.10.
e k il 27.14 E vren , y a k la k
3 00.000 y a n d a y k e n m e y d a n a
g e le n " a y n tr m a " d a n n c e
" n m b a sk n " d ve F ried-
m a n n 'n " to z " y a k la k lk ta h
m in i g e e r li d e ild i. O n u n y e
rin e i te k i e riy le b e lir tile n
b ir b i im d e d a h a s e r i T o lm a n
g e n i le m e s in e sa h ib iz .

ekil 27.13d, e, f'd e k i m o d e ld en h a n g isi gerek ev re n i in u y g u n o l


m a y a y ak n d r? Bu k o n u y u 2 8 .1 0 'd a ta rt a c a m . im d ilik b u n la rd a n
h e rh a n g i b ir in in te m eld e d o ru olabiZeceini d n e lim . Bu fa rk l u z a m
s a l g e o m e trile ri b ira z d a h a y a k n d a n inceleyelim .
K > 0 d u ru m u n o rm a ld e 3 -k re o la ra k g ste rilir. B u n u n la b irlik te a y
rca , S3'e ilik in a n tip o d a l n o k ta la r ta n m la y a ra k eld e e d ile n R P 3 izd -
m s e l u za y d a sz k o n u s u d u r (bkz. 15.46); p r a tik te ik is in in gzlem e
d a y a l o la ra k a y rt e d ile b ilir o ld u u n u d n m e k g t r. S3' n a y r n o k ta
la r a r a s n d a m e rc e k u z a y la r o la ra k a d la n d rla n eyi v ere n b a k a c a t a
n m la m a la r d a b u lu n u r f a k a t b u n la rn h i b iri e v re n se l o la ra k iz o tro p ik
d e ild ir.35 K = 0 (izotropik) d u ru m u o la a n kliti 3 -u z a y d r ve b e n z e r b i
im d e K < 0, 2.4, 7 ve 1 8 .4 'te a l t m z h ip e rb o lik 3 -g e o m e triy i v e
rir. M. C. E s c h e r'in K > 0 , K = 0 v e K < O'a ilik in ilg ili u z a m sa l g e o m e tri
le rin (2 -b o y u tlu t rle rin in ) z a r if ve y a r a tc g ste rim le ri i in s ra s y la e
k il 2.21a, b ve c'y e b ak n . O laan K > 0 d u ru m u , u z a m s a l o la ra k ka p a l
a n la m n a g elen (dier b ir d ey ile tk z b ir u z a y sa l h ip e r y zey ieren )36 b ir
k a p a l ev re n o la ra k a d la n d rlr. K ozm ologlar K < O'a sk lk la "ak" d u
ru m o la ra k d e in irk e n te k n ik o la ra k a y rc a K = 0 d u ru m u d a u z a m s a l o la
ra k a k tr. B u ra d a n h a re k e tle b ir m ik ta r k a fa k a r tr c b u te rm in o lo jiy i
b u r a d a k u lla n m a y a c a m . E v re n se l iz o tro p id e n , s tte a n lm o la n K > 0
m e rc ek u z a y la rn d a k i g ib i v az g e ersek b ylece K = 0 ve K < 0 i in de
(izo tro p ik olm ayan) k a p a l ev ren m o d e lle ri sz k o n u su o lu r.37

35 Olduka zgn b ir o laslk eski Y unanlarn hakl olup, 1.1, evrenin gerekte b ir on iki yz
l, ya d a d ah a ok b u n u n y ap trlm b ir versiyonu, olm asdr. Bkz. Lum inet, 2003.
36 H iper y z e y terim i b ir n -m an ifo ld u n (n l)-b o y u tlu b ir a lt m anifolduyla ilgilidir; b u rad a
b ir Tc.
(a) (b) (c) (d)

ek il 27.15 F rie d m a n n m o d e lle rin e ilik in , n celik le A = O'la b irlik te , R = R (t) g ra fik le ri:
(a) K > O, (b) K = O, (c) K < O v e s o n ra (d) A > O'la b irlik te , ((d) d u ru m u K = 0 iin iz ilir
fa k a t d i e r d u ru m la r, u z a m s a l e rilik le ili k ili o la ra k J m n y e te rin c e b y k o lm a s k o u
lu y la , o ld u k a b e n zerd ir.)

T m M 4uzay, g rd m z z e re z a m a n la d e ien b t n l k l b ir
l n n b u lu n d u u , u z a m s a l 3 -g e o m e triy le ilg ili b ir z a m a n ev rim i b i i
m in d e a k la n r. S ta n d a rt ta b lo d a ev re n b a la n g ta b ir B y k P a tla m a
d a n ok h z l b i im d e u z a k la a ra k g e n ile r fa k a t p a tla m a n n m e y d a n a g e l
d i i ve h e r e y in k e n d isin d e n u z a k la t b ir "m erkezi n o k ta '' b i im in d e
d n le n b u ta b lo d o ru d e ild ir. U za m sa l ik i b o y u t d u ru m u n d a k i d a h a
u y g u n b ir g r n t b ir b a lo n u n p a tla tld a n d a k i y ze y id ir. Z am an ile r le
d ik e y zey d ek i h e r n o k ta , h e r d i e r b ir n o k ta d a n a z a r a z a r u z a k la r ve
ev re n m o d e lin d e h e rh a n g i b ir "m erkezi n o k ta '' y o k tu r. Bu b e n z e tm e d e y
zey e v re n in t m n te m sil e tm e lid ir. B ylece ne b a lo n u n m erk ezi n e de
y zey d e y e r a lm a y a n h e rh a n g i b a k a b ir n o k ta g e n ile y en e v re n in p a r a s
o la ra k sa y lr.
Bu g e o m e trid e n b irin e ili k in m e trik b i im i g ste rm e k z e re dS2 no-
ta s y o n u n u , K = 0 d u r u m la rn d a m e tri i a r tk b irim 3 -k re n in y a d a b irim
h ip e rb o lik u z a y m k i o la ca k e k ild e n o rm a lle tirm e k z e re (d i er b ir d e y i
le s r a s y la K = 1 ya d a K = - 1 k a b u l ederiz), k u lla n a lm .127181 T m u za y za -
m a n a ili k in 4m e trik b ylece, t, s a b it d e e rle ri te k il Xt 'y i b e lirle y e n b ir
"kozm ik zam an " p a ra m e tre s i o lm a k ve

R = R (t)

"t z a m a n n d a " u z a m sa l e v re n in "b o y u t"u n u v ere n t z a m a n p a ra m e tre s in e


ili k in b ir fo n k siy o n olm ak zere,

d s 2 = d t 2 /?2 d 2

[27.18] Bir b irim 3 -k ren in m etriini dX2 = dr2 + sin2<p(d<p2 + sin2d02)'n in tanm ladn
g stereb ilir m isiniz b akn ve 18.1'deki yntem leri k u llan arak dZ2 = d r2 + sinh2^(d^f2 +
sin20dfl2) n in b irim hiperbolik uzay tanm ladn karsayn. tpucu: lk olarak rasgele y an -
apl b ir 3 -k re iin olan m etrii yazn.
b i im in d e ifad e e d ile b ilir. Bylece h e r b ir Tt i in m e trik fl2dS2'y le v e rilir.
ekil 27.15a, b, c 'd e R = i? (t)'n in s r a s y la K = 1 ,0 ,1 i in g ra fi in i, A =
O'la b irlik te F rie d m a n n 'n o rijin a l "toz" (b asm sz ak k an )127191 d u r u m u n
da izd im ve ekil 27 .1 5 d 'd e h e r K d e e rin e ilik in e rile r (K > 0 d u r u
m u n d a , a s ln d a g zlem lerin i a r e t e tti i zere) A so n ra k i km eyle b a a
k ab ilecek k a d a r b y k o lm ak k o u lu y la) ok b e n z e r olm ak ze re p o z itif
b ir /l'y la n e o la c a n g ste rd im . Bylece n ih a i g en ile m e h z ste ld ir.

27.12 Konformal diyagramlar


"G zlem len eb ilir evren" te rim iy le n e k a s te d ild i in i a n la m a k zere,
i in d e t m u z a y z a m a n a ilik in (sklkla 2 -b o y u tlu ) b ir g ste rim in , b o
y n le rin in d e y le 45'lik a d a izilecek e k ild e su n u ld u u ve a y rc a s o n
su z u n d iy a g ra m n s n r (bir p ar a) o la ra k g ste rild i i, k o n fo r m a l d iy a g
r a m 38 o la ra k b ilin e n eyi ie k o m a k fa y d a l o lu r. 3 e ly az s h a rfi g e n e llik
le b u "so n su z" k a v ra m n a ilik in o la ra k , 3+ d a r g id e n k n la r t a r a
fn d a n n ih a i o la ra k "u lalan " g elecek so n su z (ya d a gelecek bo) ve 3~ g e
len k n la r y la ilg ili g e m i so n su z i in k u lla n lm a k zere, k u lla n lr
ve "skri" b i im in d e te la ffu z ed ilir. A = 0 'a sa h ip s ta n d a r t E in s te in k u r a
m n d a n o rm a ld e s fr 3 -y z e y le ri ve A > O'sa u z a y sa l 3 -y z e y le r o ld u k la r
o rta y a k a r.39
K o n fo rm al d iy a g ra m la r, ilg ilen d i im iz ey b t n s e l u z a y z a m a n m e tr i
i y e rin e b o k o n ile ri a ile s i olm ak zere, u z a y z a m a n y a p s n n n e d e n se lli
in i g ste rir. Bu, 2.4, 8.2 ve 18.4, 5 'te k a r la t m z k o n fo rm a l g e
o m e trin in (f) u z a y z a m a n d a k i p o z itif b ir s k a le r olm ak zere, b y lece
u za k lk l n k o n u m d a n k o n u m a d e i tirir, g 'n in n 2g 'y e d en k o ld u u
b ir e d e e rlik sn f m e tri in c e ta n m la n a n ) L oren tzci v e rsiy o n u d u r.
2 .2 'd e t m h ip e rb o lik d zlem in , kliti d zlem in so n lu b ir b lg e sin d e
k o n fo rm a l b i im d e n a s l g ste rile b ild i in i g rd k (ekiller 2.11, 2.12,

[27.19] K > 0, A 0 iin F ried m ann'n "toz" zm , C b ir sa b it ve uygun b ir p aram etre ol


m ak zere R = C{ 1 - cos), t = - sin f) biim inde ifade edilebilir. Bunun, b ir sikloide, y a
tay b ir dz izgi zerinde yu v arlanan b ir em berin ap zerindeki b ir nokta tara fn d a n i
zilen eri, ilikin denklem olduunu gsterin. K > O'dan K < 0 d urum una 18.1 ve altrm a
I27.16]'da k u llanlm olana b enzer b ir "hile" ku llan arak ve K = 0'a, (bir koordinat yeniden
leklelendirm e ieren) uygun b ir sn r kabul etm ek yoluyla n asl gelineceini grebiliyor
m usunuz?
38 Bunlar, Varova d erslerim de, 1962, o n lard an y ararla n m a m nedeniyle bazen "Penrose diyag
ram lar" ya da "C arter-P enrose diyagram lar" olarak bilinir; kat konform al b ir diyagram
kavram sistem atik biim de C arter, 1966, tara fn d a n sun u lm u tu r.
39 Bkz. Penrose, 1962; C arter, 1966; Penrose, 1963, 1964, 1965a. Havvking ve Penrose, 1996 d i
yag ram lard an fay d alan p o n larn yoru m lan larn a ilikin baz aklam alar sunar.
2.13). B ir k o n fo r m a l u z a y z a m a n d iy a g r a m fik ri te m e l o la ra k a y n d r f a
k a t a r tk k o n fo rm a l o la ra k g ste rile c e k o la n ey (p o zitif b elirli) o lm a y an
L o ren tzci m e trik tir. L o re n tz ci g e o m e trid e k i yeni k ilit zellik, k o n fo rm a l
g eo m etriy i b o k o n ile rin k e n d ile rin in ta n m la m a la rd r.
tk i b o y u tta b o ko n i b ir ift b o y n d e n o lu u r ve b u , 2 -m e tri i y erel
b ir k o n fo rm a l a r p a n a k a d a r b e lirle r. B ylesi b ir 2 -b o y u tlu g ste rim in
zellik le d e e rli o ld u u b ir d u ru m , t m 4u z a y d a k re se l s im e trin in b u
lu n d u u d u ru m d u r. Bylece b u 4 -u z a y z a m a n , 2 -u z a y a a it t m n o k ta la rn
4 -u z a y d a k i t m b ir S2'y i g ste re c e i e k ild e , " e tra fta d n d r lm " b ir 2 -
u z a y z a m a n o la ra k d n e b iliriz . B ylesi u z a y z a m a n la rla ilg ili o la ra k k o n
fo rm a l d iy a g ra m la r o ld u k a k e sin h a le g e tirile b ilir ve b u n u n i in k a t
k o n fo rm a l d iy a g ra m k a v ra m n d a n y a ra rla n a c a m . K at o lm a y a n k o n fo r
m al d iy a g ra m la r e m a tik o la ra k a d la n d rla c a k . K at b ir k o n fo rm a l d iy a g
ra m a a it n o k ta la r a s ln d a t m S2 (m etrik) k re le rin i g ste rir. (Sicim k u r a
m v b 'd e ele aln a b ile c e k t rd e k i b ir n -b o y u tlu L o ren tzci "u z ay zam an " d u
ru m u n d a - b k z . 31.4, 7 - b u n la r S71-2 (ti 2 )-k re le r olur.) D iy ag ram z e
rin d e k i n o k ta la rn te k il u z a y z a m a n n o k ta la rm g ste rd i i is tis n a i y e rle r
d iy a g ra m s n rn d a b ir s im e tr i e k se n i ta n m la y a n o k s m la rd a o rta y a
kar. B u n la r k esik izg ilerle g s te rilir, b u d u ru m d a d iy a g ra m b y le si b ir
k esik izgi e tra fn d a d n d r l r b i im d e d n m e k z o ru n d a s n z .127201 S
n rn s o n su z u te m sil ed en k s m la r koyu izg ilerle ve te k illik le ri te m sil
ed en k s m la r d ili izg ilerle b e lirtilir. B kz. ekil 27.16a. A yrca k o n fo rm a l
d iy a g ra m n fa rk l s n r iz g ile rin in b u lu tu u b e lirli k e le r de m e v c u t
tu r. K k a k e m b e rle rle, o, b e lir tile n le r t m 2 -k re le ri g s te rir b i im
de d n lm e liy k e n do lu n o k ta la rla , , b e lirtile n le r en iyi, n o k ta la r (sfr
y a r a p l k reler) g s te rir b i im d e d n l r. ekil 27.16b M inkovvski
u z a y y la ve ekil 27.16c b ir S chvvarzschild k a ra d eli in e k tle e k im e ili
k in k le ilg ili (27.11'de a k la n m k re se l s im e trik k) k a t k o n
fo rm a l d iy a g ra m la rd r. ekil 27.1 7 'd e ekil 2 7 .1 3 ' n ilg ili kozm olojik m o
d e lle rin i g s te rd im .127211
K o n fo rm al d iy a g ra m la r k u lla n ld r n k u z a y z a m a n la rn n e d e n s e l
lik z e llik le rin i zellikle b e lirg in h a le g e tirir. rnein ekil 2 7 .1 6 b 'd e g s

[27.20] ekil 27.16an m Minkovvski 4 -uzayn, t m Minkovvski 2-uzaynn (r > O'la birlikte
d s2 = d t2 - d r 2 m etrii) sa y a n s n alp bu biim de dey eksen etrafn d a evirm ek yoluyla
elde ed eb ilir m isiniz grn. 4 -u zay m etriini t, r ve kresel k u tu p sa l ve $ alarn a ilikin
uygun fonksiyonlar k u llan arak ifade edin {bkz. altrm a [27.18]). G rselletirm e niyetiyle
ilgili olarak, dn d rm en in a rtk d aha tan d k b ir t rd e olduu Minkovvski 3-uzayn elde e t
m eyi deneyin.
[27.21] ekiller 27.11 ve 27.16b'deki d iyagram larn n asl eletiini grebilecek m isiniz b a
kn. ekiller 27.16 ve 27.17'nin h er b ir rneiyle ilgili m etrikleri arp arak uygun konform al
a rp a n la r bulun.
te rilm i o la n b ir k a ra delie k re se l o la ra k sim e trik km ede, k a ra d eli in
u fk u n u n 45'yle d u rd u u n a d ik k a t edin. H e rh a n g i m a d d i b ir p a r a c n
d n y a izg isi d e y e 45'den fa z la eilem ez, by lece b ir kez o n u g e ti in
de u fk u n a rd n d a k i i b lg e d en k a am az . D ah as, b ir kez o b lg e n in i in d e
o lu n c a te k illi e z o rla n r (ekil 27.18a). T ekillik, ekil 2 7 .1 1 'in d a h a g e le
n e k se l b a k a s n d a n b ir b i im d e m a n t a a y k r b ir gerek o la ra k , u zay -
z a m a n n i k sm n a u z a y sa l b ir gelecek s n r o la ra k g r n r. B yk P a t
la m a ta r a f n d a n g ste rilm i o la n d u ru m b u n u n , u z a y z a m a n a u z a y sa l b ir
gem i s n n b i im in d e d a v ra n a ra k , z a m a n s a l te rs in e b en z ey e n b ir ro l o y
n a r (ekil 27.18b). B yk P a tla m a y (tekil) b ir n o k ta o la ra k d n m e e ili
m in d e o ld u u m u z d a n b u da y in e b ir b i im d e m a n t a a y k rd r.40

S im etri
ekseni

S
so n s u z u

T ekillik

N okta

O S2 k re si
(a) (b) (c)

e k il 27.16 K o n fo rm al d iy a g ra m la r u z a y z a m a n la ra ilik in , g e n ellik le d z le m d e b u lu n a n


u z a y z a m a n b o iz g ile rin d e y e 4 5 "'y le y n le n d irile c e k e k ild e izild i i ve "s o n su z"u n
re sm e so n lu b i r s n r b i im in d e g ste rilm e e ilim in d e o ld u u ve fizik i m e tr ik te n d iy ag -
ra m m k in e o la n k o n fo rm a l a r p a n n s n r z e rin d e sfr a g itti i d z le m g ste rim le rid ir,
(a) B ir k a t k o n fo rm a l d iy a g ra m d a ( e m a ti in ak sin e) d iy a g ra m i in d e k i h e r n o k ta ta m
b i r 2 -k re y i g ste rir; fa k a t (kesik b ir izg iy le g ste rilen ) b ir s im e tri e k s e n i z e rin d e b u
2 -k re , ile i a r e tli b i r k e d e y a p t g ib i, b i r n o k ta y a b z r; b u n u n la b ir lik te o ile
i a r e tli b ir k e d e s n r n o k ta s k o n fo rm a l o la r a k b i r 2 - k re b i im in d e k a lr. S o n su z (ge
n e ld e J 'y la g s te rilip "skri" b i im in d e te la ffu z ed ilir) k o y u b ir s n r iz g isiy le b e lirtilir;
te k illik le r d i li s n r izg ileriy le b e lir tilir , (b) M M inkovvski u z a y y la ilg ili k a t k o n fo rm a l
d iy a g ra m , (c) K ara d eli e k re se l sim e trik k g s te re n ekil 27 .1 1 'le ilg ili k a t k o n
fo rm a l d iy a g ra m .

40 Byk P atlam an n gerekte konform al, dier b ir deyile nedensel olarak -"12 noktas" olarak
a n la n - b ir n okta olduu b elirli k u rg u sal m odeller baz ku ram clard a beeni bulm aktadr;
bkz. T ippler, 1997. Bununla b irlik te bylesi m odelleri fiziki olarak m akul hale getiren, 27.
blm arg m an lary la uyum lu herhangi b ir ta rt m a n n fark n d a deilim.
Bu b a la n g s n rn n u z a y sa l d o a s bizi, B yk P a tla m a n n n em li
b ir g r n m o la n p a r a c k u fk u k a v ra m n a y n e ltir. B ir g zlem c in in B
y k P a tla m a y a y ak n b ir p n o k ta s n d a b u lu n d u u ekil 2 7 .1 8 b 'y i gz n
n e aln . G zlem ciye b ilg i a k ta ra b ile c e k ev ren b lg e si p 'n in g em i k k o
n is i z e rin d e y a da i in d e k i o b lg e d ir ve b u n u n y a ln z c a B yk P a tla m a
b a la n g h ip e r y ze y in in b ir P p a r a c n k e s ti in i b e lir tir iz .41 B yk P a t
la m a d a P d n d a k i b lg e d e y a r a tla n p a r a c k la r p 'd e k i g zlem ci i in e r i
ile b ilir d e ild ir. Bu b lg e le r p 'n in p a r a c k u fk u n u n te s in d e d ir. B u n la
rn p 'n in g zle m le n e b ilir e v r e n in in d n d a , ev re n in b u g zlem len e b ilir
k sm p 'n in gem i k k o n isi z e rin d e ya d a i in d e b u lu n a n o lm ak zere,
y e r a ld n s y le riz.127-221

/ 1=0
I
I
(a)

K> 0

A> 0

(e)

e k il 27.17 ekil 2 7 .1 3 ' n ilg ili F rie d m a n n m o d e lle riy le ilg ili k a t k o n fo rm a l d iy a g ra m
la r: (a) K > 0, = 0;
A (b) K A 0, = 0; (c) 0,
K < A = (d) K 0; >0, 0
A > (ve y e te ri k a d a r b
y k jl'y la); (e) K = 0, A > 0; (f) K < 0, A > 0.

41 "H iper yzey" terim i iin bkz. n o t 27.36. Bu durum da Byk P atlam ann, konform al g ste ri
m inde 3 -b o yu tlu olduunu grrz. Buna belirli b ak a gsterim lerle k ar kabiliriz, bkz.
R indler, 2001.
f [27.22] B urada verilm i konform al diy ag ram lara b av u rarak A = 0 olm ak zere, K 0 ya da
K < 0 iin p 'd e konum lanan b ir paracn gzlem lenebilir evreninin, tm evreni kapsam ak
zere parac n zam an gelecek sn rn d a a rta rk e n b u n u n K > 0 durum u iin ya da A > O'sa
{bir "kozmolojik du ru m ufku" ortaya kar) herhangi b ir K iin (ekil 27.17'de gsterilen du
rum lar) doru olm adn gsterin.
Tekillik ya da Jr+

(a) (b)
e k il 27.18 U fu k lar, (a) O lay u fu k la r, b ir g elecek s n r - y a b i r te k illik y a d a s o n s u z - e
m a tik k o n fo rm a l b ir d iy a g ra m d a u z a y s a l o ld u u n d a o r ta y a k a r. B ir p g z le m c isi s n r a
y a k la rk e n h e r z a m a n p 'n in g re m e d i i (sn r b ir d u ru m u fk u b i im in d e ta n m la n m )
b ir u z a y z a m a n p a r a s , k e s in o la r a k h a n g i p a r a o ld u u p n in n a s l h a r e k e t e tti in e b a l
o lsa d a , k a lr. ( rnein p so l d e il de sa ta r a f ta k i r o ta y se e rs e so n u o la r a k q g r l r.)
B ir k a r a d elik d u ru m u n d a d a h a m u tla k b ir d o a d a k i d a h a ta n d k " d u ru m u fku" (ekilde
n o k ta l) t m d g z le m c ile r iin o r ta k tr , (b) P a r a c k u fu k la r, g em i te k illi in u z a y s a l
o lm a s n d a n k a y n a k la n a ra k , t m s t a n d a r t k o zm o lo jilerd e o r ta y a k a r, p 'd e k i gzlem ci
B y k P a tla m a 'n n (ve b u r a d a r e tilm i p a r a c k la rn ) y a ln z c a s n r l b ir P p a r a s n , b u
p a r a z a m a n la b y m e s in e ra m e n , g r r.

27.13 Olaanst biimde zel Byk Patlamamz


im di B yk P a tla m a y a ili k in o la a n s t "zglle" g e ri d n elim .
K om ik b i im d e d k b ir e n tro p iy e sa h ip olm a z o ru n lu lu u n a ilik in g e r
ek, te k b a n a te rm o d in a m i in ik in c i y a s a s n n v a rl n e d e n iy le z a te n
a p a k tr. Y ine de d k e n tro p i p ek ok fa rk l b i im a la b ilir. E v re n im izin
b a la n g ta zel o ld u u belirli b i im i a n la m a k iste riz .
B yk P a tla m a y a ilik in zellikle a rp c -v e g r n e g re e lik ili
b ir zellik, ok erk en ev re n in sl d e n g e d e o ld u u n a ilik in g zlem e d a y a l
m k em m el k a n tta n gelir. Bu k a n tn b ir p a r a s , e v re n in g e n ile m e sin d e n
k a y n a k la n a n "k rm zy a k aym a" n e d e n iy le fa z la s y la so u s a d a b u g n h
l ta n k lk y a p a ra k B yk P a tla m a n n gerek "p a rla m a s" n te m sil ed en
2,7K m ik ro d a lg a a r d a la n n m y la g ste rile n k u ra m s a l P la n c k "k a ra c i
sim " e risin e (bkz. 21.4, ekil 21.3b) y nelik o la a n s t y a k n lk tr (ekil
27.19). D ier k a n t, erk e n ev re n d ek i n k le e r s re le rle ilg ili k u ra m ve g z
le m in b iz e s y le d i i e y le r a r a s n d a k i k ay d a d e e r a y rn tl u y u m a d a n
gelir. Bu k u ra m s a l h e s a p la m a la r k ritik b i im d e , e v re n in h z l g e n ile m e
siy le b irlik te k a b u l ed ilen , erk e n ev re n d ek i m a d d e n in sl d e n g e d e o ld u u
v a rs a y m n a b a ld r.
B an a gre, erk en ev re n d ek i b u b e lirg in s l den g e b a z k o zm o lo g la r
cid d i b i im d e y a n lta ra k B yk P a tla m a n n , ik in c i y a s a n e d e n iy le a s ln d a
so n d erece d z e n li (dier b ir d ey ile d k e n tro p ili) olm ak z o ru n lu lu u
v (GHz)
e k il 27.19 M ik ro d a lg a a r d a la n , P la n c k k a r a c isim e risiy le (ekil 21.3b) s o n d e re c e k e
s in e k ild e u y u m lu o la n , fre k a n s b i im in d e b ir id d e te s a h ip tir . (G sterilen " h a ta u b u k
l a r n n 5 0 0 'l k b i r a r p a n k a d a r b y t ld n e d ik k a t edin.)

g er e in e k a r n , b ir b i im d e y k se k e n tro p ili "rasgele" (d i er b ir d ey ile


sl) b ir d u ru m o ld u u n u d n m e y e y n e ltti. Y aygn b a k , b u p a ra d o k
su n z m n n , e v re n in B yk P a tla m a d a n k s a s re s o n ra , k e n d isi iin,
o la s e n tro p ile rle ilg ili a l a k b ir "tav an " s u n a n n is p e te n az s e rb e s tlik d e
re c e s in in k u lla n la b ilir o la ca e k ild e "kk" o ld u u g er e in d e y a tm a k
z o ru n d a o lu u o la ra k g r n y o rd u . B u n u n la b irlik te 2 7 .6 'd a i a r e t e d il
d i i z e re b u b a k a s a ld a tc d r. B elirg in p a ra d o k s u n d o ru zm ,
B yk p a tla m a d a n b ir a n so n ra , k tle e k im le ilgili se rb estlik d e re c e sin in
t m o m a d d e ve e v re n in "sl d u ru m u " n d a i e rile n p a ra m e tre le ri ta n m la
y a n e le k tro m a n y e tik s e rb e s tlik d ere cesiy le "term alize e d ilm e m i" o lm a s
g er e in d e y a ta r. A sln d a, d e v a sa b ir e n tro p i d e p o su s u n a n b u k tle e
k im le ilg ili s e rb e s tlik d e re c e si sk lk la h e s a b a katlm az!
K tleekim y o k lu u n d a m a k sim u m e n tro p in in a s ln d a s r a d a n b ir "sl
d u ru m "la g ste rild i in i a n m sa y n . K tleekim e tk ile ri b a s k n k m ay a
b a la d n d a , k a ra d elik d u ru m u n d a , m a k sim u m e n tro p iy le ilg ili o ld u k a
fa rk l b ir ey e sa h ip o lu ru z . K tleekim le b irlik te m a lze m e k m e len m esi,
zellik le b u k m elen m e b iz i b ir k a ra delie y n e ltti in d e , s r a d a n s l h a
re k e tle rd e n ok d a h a y k se k b ir e n tro p i g ste re b ilir. Bu, k a p a l b ir ev ren
d u ru m u n u gz n n e a ld m z d a zellikle b e lirg in h a le g e tirilir. E v re n in
(gzlem le u y u m lu olarak) b ir FLRW m o d e li o lm a y a y a k n o ld u u n u d
n e lim v e b ir a n l n a K > 0 ve A = O'm g ib i d a v ra n a lm . O rijin al m a lz e
m ed e b a z d z e n siz lik le rin v a rl 42 k tle e k im se l y o u n la m a la ra yol
a ar. B u n la rn sa la m k a ra d e lik le r (106MQ diyelim ) i eren , b a ry o n b a n a
1021'lik b ir e n tro p i s u n a n g a la k s ile r re tm e y e y e te rli o ld u k la rn v a r s a y a
lm . K ap al e v re n im iz in y a k la k O80 b a ry o n a sa h ip (g zlem len eb ilir e v re
n in y a k la k b a ry o n ierii) o ld u u n u k a b u l e d e rsek b u , B yk P a tla m a
d a n y a k la k 300.000 yl so n ra g er ek le en a y r trm a z a m a n n d a k i n m
ve m a d d e d e k i 1088'd e n ok d a h a b y k o la n 10101'lik b ir to p la m e n tro p i
v erir. G ala k tik k a ra d e lik le r a z a r a z a r b y r f a k a t te m el a r t g a la k s ile r
b ir a ra y a g elip k a ra d elik le r k a tla t n d a , ev re n in so n k faz s r a s n
d a g er ek le ir. Son B yk k, ekil 2 7 .1 6 'd ak i d z e n li s im e trik FLRW
B yk P a tla m a s n n z a m a n g e ri e v rim i b i im in d e d e rli to p lu g s te rile n i
d e ild ir; o d a h a ok ekil 2 7 .2 0 a 'd a g ste rilm i k a tla a n k a ra d elik te k il
lik le rin in rk t c k a r k l n a b en z er. B yk ke ilik in b u k a r k
l n e n tro p is in i, so n d u ru m u n d a n b ira z nce, b u k a rk l h l O80 b a r-
y o n u n t m n n i e rild i i n ih a i k a ra d elik y n n a d o ru y a k la a n g erek
k a ra d e lik le rd e n o lu m u b i im d e d n e b iliy o rk e n , B eken stein -H av v k in g
d e n k lem in i k u lla n a ra k ta h m in e d e b iliriz . Bu sa y d a k i b a ry o n i in y a k la k
O123 o lan SBH d eeri, b u k a rm a k a r k B yk ke a ta n m a s g erek en
en tro p iy le ilg ili y a n tta n ok u z a k o lm a m a ld r.

e k il 27.20 (a) ekil 2 7 .1 3 a 'd a k i K > 0, A = 0 d u ru m u n d a , gerek e v re n im iz d e g rd


m z t r d e k i d z e n s iz lik le re iz in v e rirs e k b y lece ta m F rie d m a n n m o d e lin in "tem iz" B
y k k y e rin e so n d erece y k se k e n tro p iy e (S O 123) sa h ip k a tla m k a r a d elik te
k illik le rin in rk t c b ir k a r m a a s n eld e e d eriz, (b) Bu, b e n z e r b i im d e ekil 2 7 .1 3 d 'n in
ilg ili te r s z a m a n l r a h a ts z lk la r n ele a la b ild i im iz g ib i (K > 0, A > 0), A = O'a b a l d e
ild ir v e y in e b e n z e r b i r so n d e re c e y k se k e n tr o p ili (S = O 123) k a tla a n k a r a d e lik k a r
m a a s eld e ed eriz, (c) K en d in e zg b i r B yk P a tla m a , b u t r k e n d in e zg b i r k n
te r s z a m a n ls m n k in e b e n z e r (K > 0 v e A = 0 y a d a A > 0 iin g ste rilir), (d) A klk iin
K > 0, A = 0 d u r u m u n d a g s te rile n en "olas" (ekil 2 7 .8 a 'd a k i e ri gibi) d u ru m , e rk e n
d n e m le rin d e k i g erek ev ren le h i b ir b e n z e rlik ta m a z .

42 Sonu o larak bu t r dzensizliklerin so ru m lu su olan olgunun sklkla, Byk P atlam ann


balan g m adde younluundaki "kuantum dalgalanm alar" olduu d n l r. Bu,
30.14'te tartlacak tr.
E lb e tte o k u r b u n o k ta d a h a k l o la ra k , K > 0 o lu u d o ru b ile o lsa g
n m z g z le m le rin in y a p m a k ta o ld u u m A = 0 v a rsa y m n n g l b i im
de te rs in i i a r e t e d e r g r n d itira z n d a b u lu n a b ilir. A sln d a /l'n m g z
le m le n m i p o z itif deeri (u za m sal e rilik z e rin d e g zlem len m i s n rla r la
b irlik te), ele a lm a k ta o ld u u m k fa z n n , b u n u n y erin e n ih a i b ir s te l
g en ile m e b e k le n tisiy le b irlik te , o rta y a k n nlem ek z e re r a h a tlk la
y e te rli b y k l k te g r n r. B u n u n la b irlik te u y g u n b i im d e ifa d e ed ilecek
o lu rs a d a h a nceki ta r t m a h l g e e rlid ir ve ay n l d e b ir e n tro p i d e
e rin in (~ 10123), A > 0 o lm a sn a b a k m a k sz n O80 b a ry o n lu k k a p a l b ir ev
re n i in u y g u n o ld u u g r l r. nk ek il 27.13d ta ra fn d a n a k la n a n
z a m a n n te rs ev rild i i ev ren , tp k ek il 2 7 .1 3 d 'n in k e n d isin c e a k la n a-
n n o ld u u k a d a r (za m an d a te r s in ir o lm a s g ereken d in a m ik y a s a la r gz
n n e alm am z nedeniyle) d in a m ik d en k lem lerle ilg ili b ir z m d r. Bu
ev re n in ra h a ts z l n ele a lrsa k , i in d e o k tan o lu m u k a ra d elik le rin b ir
a ra y a g elip d a h a nce sa h ip o ld u u m u z t rd e k a tla m b ir k a ra delik
"k a rm aa s" re tti i m o d e lle r b u la b iliriz . (Bkz. ekil 27.20b.) D ah a n cek iy
le ay n n e d e n d e n k ay n a k l o la ra k yine 10123 d ze n in d e k i b ir e n tro p i d e e ri
ne u la rz . (Bu biim d ek i g ere k elen d irm e 28.5'te im e k o zm o lo jisin i d e
e rle n d irm ey e b a la d m z d a b izim i in y in e nem li olacak.)
Bylece (esa sen ekil 2 7 .4 'te k i m a k sim u m e n tro p i k u tu s u y la ay n
olan) Pu to p la m h acm iy le ilg ili m a k u l b ir ta h m in i deere, d i e r b ir d ey ile

e k il 27.21 E v re n in y a r a tl : h a y a li b i r ak lam a! Y a ra tc n n i n e si, g e r e k te b u ld u u


m u z k a d a r zel b i r B yk P a tla m a y a sa h ip b i r e v re n y a r a tm a k z e re , t m fa z u z a y h a c
m in in y a ln z c a 1 0 10' 23'te b iri o la n k k b i r k u tu b u lm a k z o ru n d a .
b u e n tro p i d e e rin in s te lin e o ld u k a y ak n b i im d e u la rz :127231

E = e10' 23 * O10 3.

(Bu, B o ltz m a n n 'n do al b irim le rd e k i S = logK 'sinden gelir.) u h a ld e b u,


b u g n k e n tro p iy le ilg ili N k u tu s u n u n N h a c m in e ve B yk P a tla m a d a k i
e n tro p iy le ilg ili B k u tu s u n u n B h a c m in e ilik in b ild ik le rim iz le (u a n d a
O80 b a ry o n lu k b ir ev re n d e y a a d m z v a rsa y a ra k ) n a s l k y a sla n r? B u
g n k e n tro p i i in s tte v e rile n k a ra d elik ta h m in i d e e rin i ve 2.7K
n m d a k i b a ry o n b a n a 108'lik e n tro p i d e e rin i a la ra k

B:N: = 10 1088:10 10I01:1010123

ifa d e s in i b u lu ru z . B u ra d a n , B ve Af'nin h e r b ir in in to p la m E h a c m in in y a l
n z ca
10ll)123'te b iri

o ld u u so n u c u izler. D ah a s B h a c m i b u g n k ev re n in N faz u za y h a c m i
n in y a ln z c a
101()lol'd e b irid ir.

B 'ye ilik in sa m a b i im d e k k faz u za y h a c m i ta ra fn d a n o rta y a


k o n a n so ru y u d e e rle n d irm e n in b ir b i im i o la ra k Y a ra tc 'y Pu u z a y n d a
ki b u m in ik n o k ta y b ir ine k u lla n a ra k b e lirle y ip ev ren i, b u g n b ild i im i
ze b e n z e r b i im d e b a la tm a k ze re a l rk e n d n e b iliriz . ekil 2 7.21'd e
b u a n lk o la y a ilik in h a y a li b ir g ste rim izdim ! Y a ra tc b u n o k ta y ok
k k b ir m ik ta r sk a la y p i n ey i ra sg e le b i im d e etk in o la ra k m a k s i
m u m e n tro p i b lg e sin e b a tr m o lsa y d b u d u ru m d a so n u , A = 0, K > 0
d u ru m u n d a ekil 2 7 .2 0 d 'd e k in e b en z ey e n (aksi h a ld e d a h a ok ekil
2 7 .2 0 c'd ek i s re k li g e n ile y en d u ru m a benzer), is ta tis tik s e l b ir za m a n
y n l l ta n m la m a k z e re h i b ir ik in ci y a s a n n b u lu n m a d (ekil
2 7 .8 a 'd a k in e benzer), i in d e y a a n m a z b ir ev re n o lu rd u . (A slnda ile r, Y a
ra tc m z i in d e y a ln z c a b iz le r g ib i b ilin li v a rlk la rn b u lu n d u u b ir ev
re n in a etm ey i a m a la rk e n d n rs e k ok d a h a iyi a k la n a m a z . Bu,
"a n tro p ik ilke" k o n u su n u o rta y a k a rr ve b u k o n u la r 28.6, 7 ve
3 4 .7 'd e ta rta c a m .)
te ta r a f ta n evren, K = 0 y a d a K < 0 'a sa h ip FLRW m o d e lle ri g ib i
u z a y s a l o la ra k s o n s u z d a o la b ilir. Bu, y u k a rd a k i a rg m a n g e ersiz k l
m az. O nu t m ev re n y e rin e y a ln z c a (im diki zam a n d a) g z le m le n e b ilir ev
ren e u y g u la n r b i im d e d n e b iliriz . u a n d a k i g z le m le n e b ilir ev ren i

-C* [27.231 Bu s a y la r -"123" say syla ifade edilen kesinlik d a h ilin d e - fiilen niin ayndr? Bnin
gerek deeri alttak i k arm larda niin grnm ez?
y a k la k O80 b a ry o n i e r ir b i im d e k a b u l ed e rek s tte k i d e e rle n d irm e le
r in c id d i b i im d e etk ile n e c e in i g rm ek zo rd u r. te ta r a f ta n a rg m a n la r
ev re n e (FLRW 'yi h l iyi b ir y a k la k lk ta h m in i b i im in d e k a b u l ederek)
b ir b t n o la ra k u y g u la rs a k te k b a n a sa m a b i im d e k i b y k k esin lik
y e rin e b a s it b i im d e Y a ra tc le h in e s o n s u z b ir k e sin lik g ere k lili i elde
ed eriz. B u nun, B yk P a tla m a d a i k in o la a n s t b i im d e k i k esin " a y a r
lam a", ik in c i y a s a n n te m e l b ir ilin tis i, ta ra fn d a n s u n u la n m u a m m a y
h e rh a n g i b ir b i im d e n a s l z m le d i in i g rm y o ru m .
Bu d e e rle n d irm e le rle h a n g i m e saj ta m a k ta y z ? Y aln zca, ev ren e
ili k in B yk P a tla m a te m e lin in o la a n s t b i im d e zel o ld u u n u deil
fa k a t ay n z a m a n d a b u zg ll e a it d o ay la ilg ili de n em li b ir ey
re n d ik . M a d d e (ele k tro m an y e tiz m a d a dahil) ele a ln d s rec e, g e n ile
yen b ir ev re n b a la m n d a k i "sl denge" a k la m a s so n d erece u y g u n g ib i
g r n d . Bu, k o zm olojinin s ta n d a r t m o d e lin in n em li b ir b ile e n i o la n b a
a rl "Scak B yk P a tla m a " ta b lo s u d u r. 10-11s so n ra ev re n 1015K d o la
y n d a b ir sc a k l a sa h ip g r n y o rk e n , b ir 102s k a d a r so n ra sc ak lk
109K 'ya d t . S ca k lk ta k i b u d T o lm a n -F rie d m a n n g en ile m e h z y
la u y u m lu y d u ve gzlem e d a y a l p ek ok a y rn t (rne in h id ro je n /d te r-
y u m /h e ly u m o ran la r), o so n ra k i sc a k lk la rd a g er ek le en n k le e r s r e
le rle u y u m i in d ed ir.
Y ine de k tle e k im le ilg ili o la ra k ile r, k tle e k im le ilg ili se rb e s tlik
d e re c e s in in pek de "te rm a liz e ed ilm em i" o lm a s a n la m n d a t m y le f a r k
ly d . B a la n g u z a y z a m a n g e o m e trisin in d z e n lili i (d i er b ir d ey ile
FLRW doas) B yk P a tla m a y la ilg ili zel o la n eydi. E v re n le ilg ili b ir t e
k il b a la n g d u ru m u n u n "byle o lm a s g erekm edi i" g ere i e kil
2 7 .2 0 b 'd e ya d a ekil 2 7 .2 0 a 'n n fizik i o la ra k u y g u n B y k k n te rs
z a m a n ls n d a g ste rilir. K tleekim h e rh a n g i b a k a b ir a la n d a n fa rk l o la
ra k ok zel b ir k o n u m a sa h ip g r n m e k te d ir. E rk e n ev re n d ek i d i e r t m
a la n la ra u y g u la n a n te rm a liz a s y o n a k a tlm a k y e rin e k tle e k im b u n a , s e r
b e s tlik d e re c e sin i, ik in ci y a s a n n b u s e rb e s tlik d e re c e s in in k a b u l ed ilir
h a le gelm eye b a la rk e n o y u n a girece i e k ild e b ek lem ey e a la ra k ilg isiz
k ald . Bu b iz e y a ln z c a b ir ik in c i y a s a deil ay n z a m a n d a D oada g zlem
le d i im iz b e lirg in b i im d e k i b irin c iy i de v erir. K tleekim fa rk l g ib i g
r n r!
P eki a m a n i in fark l? Bu t r s o ru la r y a n tla m a y a a l t m z d a ok
d a h a k u rg u s a l a la n la ra gireceiz. 28. b l m d e fiz ik ile rin b u b ilm ece ve
e v re n in b a la n g c y la ilg ili o la n la u z la m a y d en e d ik le ri y o lla r greceiz.
B an a g re, b u g iri im le rin h i b ir is i nceki p a r a g r a f ta i a re tle n e n b ilm e c e
n in b a a k m a n n y a k n n d a n b ile gem iyor. K endi in a n la rm la u y u m lu
o la ra k , k u a n tu m m e k a n i in in te m e lle rin in b ir in c e le m e sin e g eri dnm ey e
gerek d u y a c a z n k g l b i im d e in a n y o ru m ki b u k o n u la r d e rin d e n
b a la n tld r. B unu 29. b l m d e y a p a c a z . S o n ra 30. b l m d e b u tem el
so r u la r la ilg ili k en d i b a k a m a ilik in iyi b ir l su n m a y a a la c a m .
ERKEN EVRENLE LGL KURGUSAL KURAMLAR

28.1 Erken evren kendiliinden sim etri knlm


K ita p ta k i b u n o k ta y a k a d a r o la n d e e rle n d irm e le rim iz , g zlem e d a y a l e t
k iley ici v e rin in b a z e n o y u n a g ire n tu h a f g r n m l k u ra m s a l fik irle rle i l
gili g l d e s te k s u n d u u sk c a k u ru lm u fizik i k u ra m k a p s a m n d a y d .
A rg m a n la rm d a n b a z la r, g en e llik le y a z n d a b u lu n a n la r d a n b ira z fa rk l
o la b ile n b ir b i im d e s u n u ld u fa k a t b u n d a ta r t m a l h e rh a n g i b ir ey o l
d u u n u d n m y o ru m . Bu b l m d e B yk P a tla m a n n zel d o a s n n
n e d e n o ld u u k o n u la rla ilg ili d a h a k u rg u sa l fik irle rd e n b a z la rn a y n e l
m eye b a la y a c a m .
zellikle, erk e n ev re n d ek i k e n d ili in d e n sim e tri k rlm y la ilg ili d i e r
le rin in y a n s r a (bkz. 25.5), im e ko zm o lo jisin e ilik in fik irle ri ele a la c a
m . K ozm olojide o rta k k u lla n m d a o la n b e lirli fik irle r iy i b ile n b a z o k u r
la r im e k o zm o lo jisin i b y le sin e k a t b i im d e "k u rg u sal" k a m p a y e r le tir
m em i k a fa k a r tr c b u la b ilirle r. A sln d a p o p le r a k la m a la r sk a, ev
re n in ok erk e n a a m a la r n d a e v re n in y a k la k O30 ya d a b elk i h a tta O50
y a d a d a h a fa z la o la n b ir k a ts a y y la i ti i b ir s te l g en ile m e s re c i b u
lu n m a s n s a b it b ir g er ek o la ra k k a b u l e d e r g r n m e k te d ir. B a k ac a b il
g ili o k u rla r, erk en ev re n d ek i k e n d ili in d e n s im e tri k n lm g en el o lg u su n u
k u rg u s a l b ir fik ir o la ra k d e e rle n d irm e m gere iy le d a h a d a te la la n m
o la b ilir. Y ine de, b u b l m d e y n elm ek iste d i im k a v ra m la r h e n z g z
le m d en , b e lirg in ve ak y e te rli (v a rsa eer) d este e sa h ip o lm a d la r. y
le y se b u fik irle rin D oayla gerek b ir ilik ile ri o lup o lm a d k o n u su d a
g n d em e g e tirile b ilir.
K en d ili in d e n s im e tri k n lm g en el fik riy le b a la y a lm . Bu fik rin y e n i
d en n o rm a lle e b ilir F T 'ler y a ra tm a k la ilg ili, y e n id e n n o rm a lle e b ilirli-
in g zlem len m i d a v r a n ta d o la y sz c a g ste rile n d e n d a h a ok d a h a b
y k ("gizli") b ir sim e trid e n fa y d a la n d , g c n a n m sa y n . G zlem len m i
e y d ek i b u s im e tri y o k su n lu u s is te m in , d in a m ik k u ra m n b t n l k l s i
m e tris in i p a y la m a y a n b ir "vakum d u ru m u "y la ilg ili seim in e d a y a n d r-
lir. Bu, p a r a c k fiz i in in s ta n d a r t m o d e lin e a it e le k tro z a y f k sm n zel
lik le k ilit b ir b ile e n in i o lu tu ru r. D ah a s, o la s fa rk l "v ak u m lar" i eren
b u t r fik ir de a y rc a im ey e ili k in te m el b ir b ile e n d ir ve k e n d ili in d e n
sim e tri k n lm k a v ra m la r ve "y an l v a k u m la r" da ile le b e t b irle m i d
ze n le re ilik in a ra y la rn d a , k u ra m c la r ta ra fn d a n o u n lu k la h a t r la t
lr. B u n u n la b irlik te k e n d ili in d e n s im e tri k rlm n n k e n d isin in k u rg u sa l
b ir fik ir o lm a d n b e lirg in le tirm e liy im . O, p ek ok gerek fizik i o lg u y la
(s p er ile tk e n lik m kem m el b ir rn ek tir) p h e g t rm e z ilik iy e s a h ip tir.
E n b e lirg in b i im d e b ir m ik ta r iyi k u ru lm u o lguya, sk a z a r if ve ta tm in
ed ici b ir b i im d e u y g u la n r. K esinlikle fik rin k e n d isin i p h e li h a le g e tir
m iy o ru m . O n u n la so ru n u m , k en d in e zg c a z ib e sin in , fiz ik ile ri b a z e n
o n u ok g en i b i im d e ve b a z e n u y g u n su z d u r u m la rd a ie k o m a k zere
k a n d ra b ilm e s id ir.
K en d ili in d e n sim e tri k n lm fik ri g ra fik b i im li o la ra k sk lk la , fe rro -
m a n y e tiz m a o lg u su n a g n d erm e y a p la r a k su n u lu r. K resel b ir k a t d e m ir
to p d n n . O na a it a to m la r, d a h il o la n k u v v e tle r n ed e n iy le , ay n k u
ze y /g n e y y n elim iy le b irlik te k o m u la ry la p a ra le l b i im d e dizilm ey e y
n elik b ir e ilim leri b u lu n a n k k m k n a ts la r b i im in d e d n e b iliriz .
S cak lk y e te ri k a d a r y ksek, d i e r b ir d ey ile y a k la k 770C (1043K) o lan
k ritik b ir d e e rin z e rin d e o ld u u n d a a to m la rn en erjik sl a lk a la n m a la
r m a n y e tik h iz a la n m a y a y n elik b u e ilim i b a s tr r ve a to m ik k k m k
n a ts la r n y n e lim le rin e ilik in e tk in b i im d e ra sg e le b ir d ze n le m e sz
k o n u su o lm ak ze re m alzem e, b y k lekte b ir m k n a ts h a lin e gelm ekle
ilg ili h i b ir is te k g sterm ez. B u n u n la b irlik te 770C'den d a h a d k b ir s
c a k lk ta a to m la rn s r a la n m a la r en e rjik o la ra k e lv e ri lid ir ve id e a l b ir d u
r u m d a d em ir, m k n a ts la n m h a le g e lir .1
im di, d e m ir to p u m u z u n b a la n g ta 770C'nin z e rin e k ac ak e k ild e
s tld n (fa k at eriyece i k a d a r y k se k b ir sc a k l a k a d a r deil) d
n n , b y lece b a la n g ta o, m k n a ts la n m a m k re se l b ir to p tu r. D aha
s o n ra o rta m a z a r a z a r k ritik 770C'nin a ltn a d e ce k b i im d e so u tu lsu n .

1 rnein bkz. VVeinberg, 1992, s. 195. O b u ra d a ayrca, uzm anlarn gzde aklam alarnda
neredeyse evrensel olduu grlen, ferrom anyetizm ann rneini de kullanm tr. Yine de
bu n u n , kuvvetlerin ay rn tl etkilerinin ok k ark olabildii gerek b ir dem ir gvdesiyle il
gili olarak nem li b ir id ealletirm e olduunu aklm zda tu tm ak zorundayz. Dem ir iindeki
yeterince kk b ir blge iin bu m knatslanm a eilim i iyi b ir yaklaklk tahm ini o lab ilir
ken bylesi m k n atslan m blgeler p ratik te , dem irin b ir b t n olarak etkin b ir m knats
su n m ay a eilim gsterm eyecei ekilde rasgele biim de ynlenm i hale gelir. D ahas dem i
rin belirg in biim de m k n atslanm hale gelm esi iin Curie no k tas yoluyla soutm ann son
derece yava olm as gerekir. deal d urum u gerekletirm ek hi de kolay deildir. Var olan
ku ram sal ta rtm a y la ilgili olarak bu t r kark lk lar gz ard etm em iz ve aklanm olan
idealletirm ey i k abul etm em iz uygun olacaktr.
e k il 28.1 Y k sek lik en erjiy i lm ek z e re , s is te m e ili k in izin v e r ile b ilir d u r u m la rla ilg i
li b i r "M ek sik a a p k a s" p o ta n s iy e lin e s a h ip k e n d ili in d e n s im e tri k n lm . S istem d u r u
m u a p k a y z e y in e t u ttu r u lm u b ir m is k e tle te m s il e d ilir. evre sc a k l y e te rin c e y k
sek o ld u u n d a (C urie n o k ta s) s is te m in d en g e d u ru m u te p e d e d u r a n m is k e tle te m s il e d i
l ir ve ta m d n e l sim e triy e (bu b a s itle tir ilm i re sim d e SO(2)) s a h ip tir . B u n u n la b ir lik te
sc a k lk d t n d e m isk e t y u v a r la n p ta m d n el sim e triy i k r a ra k s o n u ta a p k a k e
n a r n d a k i ra s g e le b ir d en g e n o k ta s n a u la r.

N e o lu r? T op iin do al eilim , a to m la rn n i titre im le rin d e k i en erji so


uk o rta m a d o ru a k ta rlm a k ze re, b ir m in im u m en erji d u ru m u b u lm a k
tr. K om u a to m la rla o la n e tk ile im le r n e d e n iy le m in im u m e n e ji t m
a to m la r, to p u n k u ze y /g n e y k u tu p s a ll n a ilik in b e lirli b ir y n le b irlik te
m k n a ts la n a c a e k ild e h iz a la n d m d a m e y d a n a gelir. Bu y n le rin h i
b ir in in h e rh a n g i b ir d i e ri z e rin e a y rc a l sz k o n u s u d e ild ir. M in i
m u m en erji d u ru m la rn d a b o z u lm a o la ra k a d la n d r la n ey m e v c u ttu r
(kr. 22.6). B a la n g ta k i m k n a ts la n m a m kzgn d u ru m u n d a a y rc a lk
l h e rh a n g i b ir yn o lm a m a k zere, son m k n a ts la n m a y n rasgele b i
im d e o rta y a kar. Bu, k e n d ili in d e n s im e tr i k r lm n m b ir rn e id ir:
k re se l b i im d e k i b a la n g d u ru m u d a h a k k sim e trili, d i e r b ir d e y i
le s o n u ta k i m a n y etik k u ze y /g n e y ekseni e tra fn d a k i d n d rm e sim e trili
d u ru m a y e rle ir. B ir S O (3)-sim etrili d u ru m (dier b ir d ey ile b a la n g ta
m k n a ts la n m a m sc a k top) S O (2)-sim etrili b irin e (m k n a tsla n m souk
to p ; b u se m b o lle rin a n la m la r i in bkz. 13.1, 2, 3, 8 , 10) g eliir.
Bu t rd e k i d u ru m u a k la m a k ta k u lla n la n re sim ekil 2 8.1'd e g s te ri
len "M eksika a p k as" p o ta n s iy e lid ir. "Y kseklik" s is te m e n e rjisin i g s te r
m ek zere, "apka" sis te m e ilik in iz in v e rile b ilir d u ru m la r a ile s in i g s te
r ir (evre sc ak l s fra d r lm t r). ap k an n , o rijin a l g ru b a ilik in ,
b u g ru p re sim d e d e y e k sen d e k i d n d rm e o la ra k g ste rilm e k zere, ta m
sim e triy e sa h ip te p e s i o la ra k g ste rilm i (dier b ir d ey ile y a ta y b ir t a n
j a n t d zlem in e sahip) b ir d e n g e d u r u m u n u n m e v c u t o ld u u n u g r r z .
(Bu SO(2) d n el s im e tris i d e m ir to p u n ta m SO(3) sim e tris in e b e n z e r k a b u l
e d ilir fa k a t re sm i g r n t le n e b ilir k lm ak z e re b ir u z a m s a l b o y u tu k a y
b e tm e k z o ru n d a y d k . a p k a n n te p e s i to p i in b ir b t n o la ra k ta m m k
n a ts la n m a y o k su n lu u n u g ste rir.) B u n u n la b irlik te , m k n a ts la n m a m
d u ru m u g ste re n b u den g e k a r a r s z d r ve e lv e rili e n e rjile rin m in im u m u
n u te m s il etm ez. Bu m in im u m la r a p k a n n k e n a rn n (k en ard ak i fa rk l
n o k ta la r d e m ir to p u n to p la m m k n a ts la n m a s n a ilik in fa rk l y n le ri g s
te rm e k zere) h em en i ta ra fn d a k i, t m b ir e m b e r d e e rin d ek i, y a ta y k
s m la r ta ra fn d a n te m sil e d ile n d u ru m la rd r.
K afam zd a, o ra y a nceki y k se k sc a k lk d u ru m u ta ra fn d a n b ra k lm
d u ru m u n b a la n g ta te p e d e o ld u u n u , b a la n g ta k i fizik i d u ru m u g s
te rm e k z e re o n o k ta y a k o n m u b ir "m isket"le te m sil ed ilm ek zere, c a n
la n d ra b iliriz . K ararllk y o k su n lu u m is k e tin (baz ra sg e le r a h a ts z edici
e tk ile rin v a rl n v a rsa y a ra k ) o n o k ta d a n y u v a rla n p so n u o la ra k k e n d i
n e k e n a rd a d u ra c a b ir n o k ta b u lm a s a n la m n a gelir. M isk e tin k e n a rd a
y e rle e b ile c e i h e r n o k ta to p u n so n u o la ra k ed in eb ilec e i fa rk l b ir m k
n a ts la n m a y n n te m sil eder. Bu m is k e t k o n u m u so n fizik i d u ru m u
te m sil ed er. B u n u n la b irlik te d n el b o zu lm a n e d e n iy le m is k e t i in h a r e
k e tsiz h a le gelecei a y rc a lk l b ir y e r sz k o n u su d e ild ir. K en a rd a k i t m
b u d e n g e le r e it k o n u m d a d r. M isk e tin seim i ra sg e le b ir seim o la ra k k a
b u l e d ilir ve o seim y a p ld n d a sim e tri, ra sg e le b i im d e se ilm i b ir
y n d e k rlm tr.
evre sc a k l n d a k i b ir d n , m a lze m e n in k a ra rl d en g e d u r u m u
n u n d o a s n d a an i b ir b r t to p la m d e iik li e se b e p o ld u u b u t r b ir o l
g u y a f a z g e ii d en ir. D em ir to p rn e im izd e faz g e ii to p (770C z e rin
deki sc ak lk ta) m k n a ts la n m a m d u ru m d a n d z e n li b i im d e m k n a ts
la n m d u ru m a (770C a ltn d a k i scaklk) g e ti in d e o rta y a k ar. D onm a
(scak lk d t k e d u ru m sv d a n k a tiy a geer) ve te rs b ir ilem d e k i k a y
n a m a (scak lk a r ttk a d u ru m s v d a n g az a geer) d a h a ta n d k tr. S ca k l
n d t b ir faz g e iin e o u n lu k la b ir sim e tri in d irg e m e si elik e d e r
f a k a t b u z o ru n lu de ild ir.
QFT ile m le rin d e b ir faz g e ii sk lk la , d u ru m u n k a fa d a b ir v ak u m d a n
d i e rin e "t n el a a rk e n "2 c a n la n d rld (26.11'd ek i \0) b en zeri) y en i b ir
v ak u m d u ru m u seim i b i im in d e a k la n r. B u n u n la b irlik te b u a k la m a ,
k a b a c a s y le rsek , d u ru m u b ir s e k t rd e n d i e rin e (bir "sektr", | 0 ) v ak u m
d u ru m u n a ilik in b e lirli b ir se im d e n o lu tu ru la b ile c e k d u ru m la rla ilg ili
o lm ak ve fa rk l se k t rle rd e k i d u r u m la r fa rk l H ilb e rt u z a y la rn a a it o lm ak
zere; b kz. 26.5, 11) g e litire b ile c e k h i b ir (niter) k u a n tu m m e k an ik sel
ilem b u lu n m a d n d a n b ir y a k la k lk ta h m in i o la ra k k a b u l ed ilm ek zo
ru n d a d r. B ir siste m i, fiile n so n lu o ld u u n d a , so n su z o la ra k k a b u l etm ey i
i e re n y a k la k lk ta h m in i p r a tik d u ru m la rd a a k o la ra k iy i b ir ta h m in

2 Bir kuan tu m sistem i b ir d u ru m d an d k enerjili b ir dierine kendiliinden b ir geie, b u


n u n klasik biim de o rtaya km asn engelleyen b ir eneji b ariy eri sz konusu olm ak zere,
m aru z kald n d a kuan tu m m ekaniksel tnellem e ortaya kar.
dir. rn e in (scaklk y e te ri k a d a r d k o ld u u n d a e le k trik d ire n c in in s
f ra d t ) iyi k u ru lm u s p e r ile tk e n lik o lg u su , s p e r ile tk e n lik s r a
d a n U (l) e le k tro m a n y e tiz m a s im e tris in i k ra n s im e tri in d irg e m e sin e elik
ed en b ir faz g eii olm ak zere, b u b i im d e ele a ln r.
ekil 28 .1'd e g ste rilm i o la n b e lirli rn e k te s im e tri, SO(2) ek sen sel
d n d rm e le r g ru b u n d a n , y a ln z c a b ir elem a n i e re n n em siz g ru b a
("SO(l)") k r lm tr (bylece b u rn e k te t m s im e tri, m is k e tin so n k o n u
m u n u n sim e triy i b t n y le k rm a sy la k a y b o lm u tu r ).3 B u n u n la b irlik te
b u "ap k a"n n y k se k b o y u tlu v e rsiy o n la r, p > 2 o lm a k z e re SO(p)'den
SO(p - l) 'e k e n d ili in d e n s im e tri k rlm n g s te rir .12811 (D em ir to p u m u z
p = 3 d u ru m u n u rnekler.) "M eksika a p k a s" re sm in i a y rc a , k e n d is i a r a
cl y la e le k tro z a y f U(2) s im e tris in in (bkz. 25.5) B yk P a tla m a d a n
10 ~12s k a d a r k sa s re so n ra o rta y a km o la n 10 16K d o la y n d a k i b ir s
c a k lk ta U (l) e le k tro m a n y e tiz m a s im e tris in e k rlm o la ra k k a b u l ed ild i i,
p a r a c k fizi in in s ta n d a r t m o d e lin d e k i U (2)'den U (l)'e k n lm 12821 rn e k
lem ek i in de k u lla n a b iliriz . D ah a genel GUT k u ra m la rn d a (bkz. 25.8),
SU(5) g ib i d i e r g r u p la r i e rilir ve sim e tri k rlm n n fa rk l a a m a la rn
fa rk l s c a k lk la rd a m e y d a n a g e lir b i im d e h a y a l e d e b iliriz . Bylece,
10 16K 'd an ok d a h a y k se k b ir sc a k lk ta (dier b ir d e y ile B yk P a tla
m a d a n h em en nce, 10 - 12s 'd e n b e lirg in b i im d e d a h a erk e n b ir zam an d a)
SU(5) ilk o la ra k h em y e in e tk ile im le r i in SU(3)' hem de e le k tro z a y f k u
ra m iin g erek en SU (2)xU (l)/Z2'y i (dier b ir d ey ile U(2)'yi) u y g u n b i im d e 4
i e re n b ir eye k rla b ilir.

28.2 Kozmik topolojik bozukluklar


B u n u n la b irlik te b u s im e tri k rlm n n "b ird e n b ire" g e r e k le m e sin in
o la s o lm a d n a k ln z d a tu tu n . in d e , s im e trin in fa rk l "y nlerde" k n l-
d blgeler de o rta y a k a b ilir, td e a liz e e d ilm i d e m ir to p u m u z u b ir kez
d a h a gz n n e aln ; m k n a ts la n m a y n le rin e ili k in ra sg e le b a la n g
s e im in in to p u n fa rk l y e rle rin d e fa rk l o la b ile ce in i b ek ley e b iliriz . S o u t
m a y e te rin c e y a v a o lu rs a b u d z e n siz lik le rin te k b ir d z e n li m k n a ts

3 Bu rnekte SO(2)'deki S" nedeniyle yansm a sim etrisi d lanm tr.


S [28.1] E = + + Xp - l ) 2 ekline sahip " ap k a'm n bu sim etri krlm n o rtay a koyduu
nu gsterin.
[28.2] Bunu, C2 zerin e etkiyen U(2) ve (w,z) karm ak k o o rd in atlary la birlikte, apka
= ( M 2 + |zj2 - l ) 2yle verilm i olm ak zere, gsterin. Bu sim etri k n lm n n geom etrisini,
15.4'te aklanp ek iller 15.8 ve 33.15'te rneklendii zere, S3'teki Clifford p aralellerin in
d zenleniinde g rebiliyor m usunuz?
o lu tu rm a k ze re "k e n d ile rin i eitle y e b ile c e k le rin i" d n e b ilir iz .5 B u
n u n la b irlik te a lte r n a tif o la ra k ok d a h a a n i b ir so u tm a y la ekil 2 8 .2 'd e
rn e k le n m i o la n a b ir b i im d e b en zey en , y n le re ilik in b ir "y am a ii"n i
eld e ed ece im izi g reb iliriz. S o n u ta k i h c re le rin b o y u tu ve s u n d u k la r
r n t a s ln d a , d i e r e y le r b ir ta ra fa , so u m a n n ne h z la g e r e k le ti in e
b a l o la b ilir. B u rad a , fa rk l b lg e le r a r a s n d a k i "iletiim "in n e k a d a r k o
la y lk la m e y d a n a gelecei ve to p u n b ir b lg e sin d e k i m k n a ts la n m a y n
n n k o m u b lg e le rin e tk isi a ltn d a ne k a d a r k o la y lk la "ters e v irileb ile-
cei"yle ilg ili k o n u m e v c u ttu r.
T o p u n i in d ek i m k n a ts la n m a y n le ri e tra fn d a s re k li k v rlm a y o
lu y la b t n y le o rta d a n k a ld rla m a y a c a k o la n to p o lo jik b o z u k lu k la r d a
h a cid d i ve ilg in tir. B ylesi b ir b o zu k lu k "D irac m a n y e tik te k k u tb u " d u r
(y altk k uzey y a d a g n ey m a n y e tik kutup). B u n u n la b irlik te b y le si b ir
te k k u tu p , h e rh a n g i b ir m k n a ts y a d a akm to p la m n a sa h ip o la a n u z a y
d a re tile m e z .12831 B u n u n la b irlik te b y le si etk in b ir te k k u tu p , m a n y e tik
y k n ekil 2 8 .3 'te k i g ib i b ir "D irac teli" b o y u n c a "n a k le d il"m esin i s a la r
sa k o rta y a k a rla b ilir. M axw ell k u ra m n d a (19.2) m a n y e tik y k le re izin
v e rilirs e b u d u ru m d a "tel" y a ln z c a A p o ta n siy e lin d e (19.4) g r n r ve
u y g u n "dem et" b a k a sn n (15.4) b e n im se n m e siy le t m y le o rta d a n
k a ld rla b ilir. B enzer t r d e b ir te k k u tu p a y rc a A belci o lm a y an u y g u n
a y a r k u ra m la rn d a d a v a r o la b ilir.
K en d ili in d e n sim e tri in d irg e m e si ta b lo s u n d a k i, s tte " g e r e k le tirile
b ilir" d e m ir b ir to p rn e in d e k sm en g ste rilm i b u k a r k lk la r a y rc a
te m e l o la ra k k e n d ili in d e n s im e tri k n lm fik rin e d a y a n a n te m el fizik i

e k il 2 8 .2 d e a l o la r a k , b i r f e r -
r o m k n a ts k e n d i C u r ie n o k ta s n d a n
y a v a a s o u d u u n d a t m a to m
la r n n m k n a ts la n m a y n le r i a y n
(ra sg e le ) y n e y e r le ir . B u n u n la b i r
l ik te p r a t i k t e (y a d a o k a n i s o u t
m a y la j b y le s i m k n a ts la n m a y n le
r iy le ilg ili b ir "yam a i i" e ld e e d e r iz .

5 Bkz. n o t 28.1.
S [28.31 Bunu 19. b lm n in teg ral ifadelerine b av u rarak gsterin.
e k il 28.3 M a n y e tik b i r te k k u tu p , k re m e rk e z in d e k i fa z la "g n ey k u tb u " n u "m an y etik
b ir tel" b o y u n c a b ir e k ild e n a k le d e rs e k o r ta y a k a b ilir. B ylesi b ir k u tu p , M axw ell k u
r a m n d a iz in v e rile n k a y n a k la rla m erk e z e y e r le tir ile b ilir ve (Dirac) "tel" y a ln z c a , A p o
ta n s iy e lin d e k i b i r k u s u r o la r a k o r ta y a k m a y a g e re k d u y a r. Bu k u s u r u y g u n "dem et"
b a k a s y la o r ta d a n k a ld r la b ilir (bylesi te k k u tu p la r a y rc a A belci o lm a y a n u y g u n
a y a r k u r a m la rn d a d a o r ta y a kar).

k u r a m la r n (rnein e le k tro z a y f y a d a GUT) d a h a zel b ir d ze y in d e de


a n la m a s a h ip tir. Bu t r k e n d ili in d e n s im e tri k n lm erk e n ev re n d e o r ta
y a k ty sa , topolojik b o z u k lu k la rn d a h a b y k (kozm olojik) b ir lek te
o rta y a k m as b e k le n e b ilir. G enellikle (3 -b o y u tlu u z a y la ilg ili olarak),
e s a s e n b u lu n d u k la r b lg e le rin b o y u tla r n a b a l o la ra k te m el to p o lo jik
b o z u k lu k sz k o n u su d u r. B u n lar, (kozmik) te k k u tu p la r (u za m sal o la ra k 0 -
b o y u tlu ), k o z m ik sic im le r (u za m sal o la ra k 1-b o y u tlu ) ve (u za m sal o la ra k
2 -b o y u tlu ) blge d u v a r la r b i im in d e a d la n d rlr. B oyut, i e rile n g r u p la r
la ilg ili to p olojik k o n u ra b a ld r. T opolojik b o z u k lu k la rla ilg ili cid d i ko
n u , s im e tri k rlm n a ili k in "yn''n h i b ir m ik ta rd a k i s re k li k v rm n n
o n la r o rta d a n k a ld r a m a m a s d r (b o zu lm an n k e n d is in d e s im e tri k rlm -
n a ili k in iyi ta n m l h i b ir y n b u lu n m a z k e n , b u y n n s re k li d e iim i
n in b a k a b ir y e rd e o rta y a k t n d n r z ). Bu "yn" k a v ra m n n o la
a n u z a y d a k i b ir y n le deil fa k a t ele a ln a n fiziki m o d e l d a h ilin d e (rne
in b iz e n e d ere ced e e le k tro n /n trin o k a r m n n d e e rle n d irilm e k te o l
d u u n u s y ley en e le k tro z a y f k u ram d a ) o rta y a k an d a h a so y u t b ir "yn"
k a v ra m y la ilgili o ld u u n u a k lm z d a tu tm a k z o ru n d a y z. G eo m etrik o la
r a k u z a y z a m a n z e rin d e k i b ir v e k t r d em eti b i im in d e d n y o r o lm a l
yz (bu k a v ra m h a trla m a k is te rs e n iz 15. b l m e bakn). T o p olojik d e e r
le n d irm e le r h l g e e rlid ir ve s im e tri k n lm , te m el fizik i k u ra m n g e r
e k te n b ir p a r a s o la ra k k a b u l ed ilecek se to p o lo jik b o z u k lu k la r ylece
"g l p g e itirilem ey ec ek " c id d i k o n u la r su n a r.
A sln d a d e v a sa b o y u tla rd a k i (g a la k sile rd e n b ile d a h a byk) kozm ik
sic im le r cid d i ek ild e, g a la k si o lu u m u n a yol a a n a r d a la n g a z n d a k i o
t rd e s iz lik le ri o rta y a k a ra n e s a s so ru m lu v a s ta o la ra k k a b u l e d ilm e k
te d ir .6 B ylesi kozm ik b ir sic im in k tle e k im a la n n , M in k o w sk i u zay za-
m a n n a u y g u la n a n b ir "kes y a p tr" ilem iy le o lu tu ru lm u b i im d e d
n e b iliriz . U za m sa l te rim le rle (bkz. ekil 28.4) 3 -u z a y d a n k a rlm b ir
"sek t r" , b u o lu m u a a s sic im in k e n d isi z e rin d e m e rk e zle n m i b ir
ift y a r d zlem le s n rla n m olm ak zere, re sm e d e riz . K ozm ik sicim g e
o m e tris in i o lu tu rm a k ze re ik i d zlem yzey i y en id en b ir b ir in e " y a p t
rlr". ( nerilen m o d e lle rd e a y a k la k 10 - 6'dr.)
O kuyucu, b ir m ik ta r h a k l o la ra k , b u n la rn , b u t r "sra d a n " b ir n e s n e
n in o la a n b ir g a la k si b i im in d e re tilm e s iy le ilg ili a r l le r o ld u u n u
h is s e d e b ilir. Y ine de g a la k si o lu u m u y la ilg ili h l k u ra m s a l b a z m u a m
m a la r sz k o n u su d u r, b u n e d e n le g r n te k i a r irk in d o a la rn a k a r
n b u t r y a b a n c fik irle r e ld e n k a rlm a m a ld r. A sln d a b elk i de g a la k si
o lu u m u y la ilgili, gzlem e d a y a l n em li b a z d e ste k le re s a h ip , en ak la
y a tk n m o d el o n la rn , a r tk m e rk e z le rin d e b u lu n u r g r n e n s p e r k tle li
k a ra d e lik le r ta ra fn d a n " to h u m la n m a " sd r .7 B u n u n la b irlik te k a ra d e lik
le r b u g n a r tk y a b a n c fiz ik te n ziy ad e g elen e k sel o la ra k d e e rle n d irilm e k
z o ru n d a d r!

e k il 2 8 .4 K o z m ik b ir s ic im in k t
le e k im a la n M in k o w s k i 4 -u z a y n a
u y g u la n a n b ir "kes y a p t r ile
m iy le o lu tu r u la b ilir . 3 -u z a y d a , s i
c im b o y u n c a b i r a a s y la b u l u
m u ik i y a n d z le m le s n r l b ir
s e k t r ka rlr. D a h a so n r a y a n
d z le m y z e y le r i " y a p tm lr " .

6 Bkz. Vilenkin, 2000; Gangui, 2003; S akellariadou, 2002.


7 Bu kuram en yakn biim de ngiliz astrofiziki Sir M artin Rees'le ilin tilen d irilir. Bir yeniden
gzden geirm e ve d ah a fazla kaynak iin bkz. H aehnelt, 2003.
le r i s r le n b u to p o lo jik b o z u k lu k la rn ou, g zlem d en n em li y a d a
a k d e ste e sa h ip o lm a y a n k u ra m la rla (rnein d e iik G U T'lar) ilg ilid ir,
te ta r a f ta n e le k tro z a y f k u ra m gzlem e d a y a l o la ra k o ld u k a iyi d e s te k
le n ir, yleyse b u k u ra m n erk e n ev re n d ek i s re le rle ilg ili n e a n la tt n a
n em v erm ek zo ru n d a y z. E le k tro z a y f k u ra m a ilik in s im e tri k n lm s o
n u c u o rta y a k an kozm ik te k k u tu p la r to p o lo jik b ir o la s lk tr f a k a t g e
re k lilik d e ild ir. B u n la r U (2)'nin U (l)'e k e n d ili in d e n s im e tri k n lm s o n u
cu f a k a t y aln zc a, 10 ~12s 'd e n nce o rta y a k t k a b u l e d ile n k u ra m n k
r lm a m U(2) s im e trik fa z n d a , "a y a r k u ra m la r o la ra k a d la n d r la n e y
le r z a te n m e v c u ts a o rta y a k a b ilirle r. Bu t r te k k u tu p la r d a h a b y k b ir
GUT s im e tris in in d a h a erk e n k rlm a s n d a n k a y n a k la n a b ilir f a k a t b u f i
k ir le r e le k tro z a y f k u ra m n h i b ir b i im d e g ere k li b ir p a r a s d e ild ir .3
Bu t r a y a r te k k u t u p la n , D ira c 'n b ir se fe rin d e e le k tro m a n y e tiz m a
(Abelci ayar) k u ra m b a la m n d a (1931'de) ile ri s rd "m an y e tik te k k u
t u p l a r n , b ir Y an g -M ills (Abelci o lm a y an ayar) k u ra m d a h ilin d e k i b e n z e
rid ir. D irac y a r a tc b ir a rg m a n la , D oada te k b ir m a n y e tik k u tu p bile
(ayr b ir m a n y e tik k uzey y a d a g n ey k u tu p ) v a r o lacak o lsa y d b u d u ru m
d a t m e le k trik y k le rin in b e lirli b ir d e e rin , b u d e e r te k k u tb u n m a n y e
tik k u v v etiy le te rs o ra n tl b i im d e ilik ili olm ak zere, ta m s a y k a tla r
o la n d e e rle re sa h ip o lm a k z o ru n d a o ld u u n u g ste rd i. A sln d a v a r o lan
g zlem ler t m e le k trik y k le rin in , b e lirli b ir d e e rin (p ro to n u n k in in te
b ir i o la n k a r - d - k u a r k y k n n k i diyelim ; bkz. 3.5 v e 25.6) ta m s a y
k a tla r oZduunu g l b i im d e ile ri s re r. B a zlar b u n u m a n y e tik te k k u
tu p la r n g erek v a rl n a ilik in o la ra k , k o u lla ra b a l b ir k a n t b i im in
d e k a b u l ed er. Y ine de, b y le si te k k u tu p la r n gzlem le to p ta n elik i i in
d e o lm a m a s g e re k iy o rs a o n la r, so n d erece o la a n d o lm a k z o r u n d a d r .9
(Aksi h a ld e , b u t r a la n la n n v a r lk la n e v re n in u za k e rim le rin d e g zlem le
n irk e n "k sa dev re y ap a n " kozm ik m a n y e tik a la n la ra ili k in etk iy e sa h ip
olur.) B en zer b i im d e b y le si te k k u tu p la r ev re n d e b u g n b e lirg in b i im d e
v a r o lsa y d , Y an g -M ills te k k u tu p la r gzlem e d a y a l o la ra k s e rt e k im e
le re n e d e n o lu rd u . Bu k onu, y a k n d a g receim iz zere, kozm oloji k o n u s u
n u n g e liim in d e n em li a n la tm la ra sa h ip oldu.

28.3 Erken evren sim etri krlmayla ilgili sorunlar


B u n a g em ed en nce, B yk P a tla m a d a n 10_12s k a d a r s o n ra g e r e k le
ti i v a rs a y la n e le k tro z a y f k u ra m d a k i s im e tri k n lm m y e n id e n ele a l

8 Bkz. Chan ve Tsou, 1993.


MACRO ib irli i b u p arack larn frek an slary la ilgili k at s n rla r ortaya koydu. Bkz.
MACRO, 2002.
m a k u y g u n o la c a k tr. B u n u gerek b ir o lgu o la ra k m k a b u l etm ek z o ru n
d ay z y a d a o y a ln z c a , gen ellik le k u ra m n su n u ld u u b e lirli b i im e ilik in
b ir a le t o la b ilir m i? A n lay a b ild i im k a d a ry la e le k tro z a y f k u ra m c la rn
ou b u ile m i k esin lik le gerek b ir ile m o la ra k d e e rle n d iriy o r. yleyse
o k u r b u y o lla, b u r a d a o n u n g er ek li in i s o rg u la y a n n erm e m in , k a b u l
e d ilm e si a l ld k o lm a y an b ir k o n u m o ld u u k o n u s u n d a u y a rlr. Y ine de
h z la ile rley e lim ve sim e tri k n lm fik rin e ik in z o rlu k la rn b a z la rn ele
alalm .
Bu k o n u y la ilg ili (daha az geleneksel) fik irle rim e z t o la ra k ev re n in e r
k en ta rih in d e , i in d e t m le p to n ve k u a r k la rn k tle s iz o ld u u , "zik" e le k t
ro n la r ve n tr in o la rm b irb iriy le e it k o n u m d a o ld u u ve W ve Z b o z o n la r
ile fo to n u n b ir U(2) s im e tris i u y a rn c a (25.5) u y g u n b i im d e b ir b ir le r in in
b irle im le rin e "d n d r le b ild i i" ta m b ir U(2) s im e tris in in g eerli o ld u u ,
B yk P a tla m a n n 10-12s s o n ra s n d a n d a h a erk e n b ir z a m a n n m e v c u t o l
d u u n u v a rsa y a lm . Bu d u ru m d a , y a k la k 10-12s a n n d a , sc a k lk ev ren
b o y u n c a k ritik d e e rin h em en a ltn a d t . Bu a n d a , a y a r b o z o n la rn n
o la s k m e le rin e a it t m U(2 ) s im e trik Q m a n ifo ld u n d a n a ln m o la n b e
lir li b ir (W - ,W +,Z ,y) seim i ra sg e le b i im d e y a p ld . ekil 2 8 .2 'd e g s te
rilm i o la n d e m ir to p ta k i m k n a ts la n m a b lg e le rin d e o ld u u g ib i b az
b lg e le rd e b e lirli b ir seim ve d i e r y e rle rd e fa rk l se im le r y a p la c a n
b ek leriz.
Bu n o k ta d a , b u b a la m d a k i "ayn" ve "farkl" te rim le riy le n e k a s te d il
d i i s o ru n u n a ynelm eliyiz. O las a y a r b o z o n la rn a ilik in u zay , h e r
u z a y z a m a n n o k ta s n d a , sim e tri in d irg e n m e si g er ek le m e d en nce t
m y le U(2) sim e trik tir. D e m e t k a v ra m n a ik in o ld u u zere, b ir n o k ta d a
ki 6 'y le o ld u k a fa rk l b ir d i e r n o k ta d a k i a r a s n d a b ir b e lirle m e y a p m a
n n , b irb ir in d e n a y rc a lk l b e lirli h i b ir yo lu m e v cu t o lm a m a ld r. Bu d u
ru m d a , <J'nin b ir n o k ta d a k i h a n g i ele m a n n n /'nin d i e r b ir n o k ta d a k i
e le m a n y la "ayn" elem an o la ra k a d la n d rlm a s g e re k ti in i s y ley en n sel
b ir k u ra l elde e tm i gr n m ey iz. Bu bize, "ayn" k a v ra m n b a s it b iim d e,
k e n d ili in d e n sim e tri k rlm m n sa la d b e lirli seim ta ra fn d a n s u n u
la n k a v ra m o la ra k ta n m la m a y a ilik in b a k a sn a tu tu n m a s e rb e stli i
v e r ir g r n m e k te d ir. B ylesi b ir b a k a s u y a rn c a b ir n o k ta d a "d o n d u
ru lm u " b e lirli (W _,W +,Z ,y) d i e r h e rh a n g i b ir n o k ta d a k i ilg ili
(W _,W +,Z ,y )'y la b e lirle n ir, bylece b u r a d a n h a re k e tle , fa rk l n o k ta la r d a
ki sim e tri k rlm la r a ra s n d a , ekil 2 8 .2 'd e g ste rilm i o lan d e m ir m k n a
ts la n m a b lg e le rin d e o rta y a k an t r d e "tu ta rsz l a " ta n k lk etm ey e ce
im iz g r l r.
B u n u n la b irlik te b u t r b ir b a k a s, k e n d isi u y a rn c a y a ln z c a Q
u z a y la rn n , ta b a n u zay o la ra k M u z a y z a m a n n a sa h ip b ir Bg lif d e m e ti
n e a it lifle r olm ay p fa k a t ay n z a m a n d a b e lirli a y a r k u ra m n n - b u d u
r u m d a k rlm a m e le k tro z a y f k u r a m - b u d e m e t z e rin d e k i b ir b a la n t
b i im in d e ta n m la n d (15.7, 8 ), a y a r k u ra m n n a rd n d a k i t m fik re
k a r k ar. Bu b a la n t, JW'de v e rilm i o la n h e rh a n g i b ir e ri ze rin d e
ile rle d i im iz d e , u z a y la r a r a s n d a k i y ere l o la ra k a n la m l b elirlem e y i
(p aralellik ) ta n m la r .10 G enelde b u b e lirle m e k a p a l d n g le ri d o la t
m z d a (b a la n td a b u lu n a n , n em siz o lm a y a n a y a r a la n n n v a rl n ifad e
e d e n e rilik n ed en iy le; b kz. 15.8) e v re n se l o la ra k tu ta r l d e ild ir. N e o lu r
s a o lsu n , fa rk l n o k ta la rd a k i s im e tri k rlm n d a i e rile n ra sg e le lik , Q
u z a y la r a r a s n d a k i y erel p a ra le lli in , k en d ili in d e n s im e tri k rlm n d a
y a p la n se im lerle g en e llik le u y u m lu o lm a y ac a a n la tm n a sa h ip o la c a k
tr; b y lece ekil 28.2 'd ek i re sim m a k u l o lm a y an b ir b e n z e tm e d e ild ir.
T u ta rs z lk la rn , y e te ri k a d a r y a v a b i im d e so u y a n d em ir to p ta o ld u u
g ib i, y e te rli z a m a n v e rilirs e "k e n d ile rin i gid erece in i" d n e b iliriz . B u ra
d a (ekiller 28.3 ve 2 8 .4 'te b e lir tile n le r gibi) h i b ir to p o lo jik b o z u k lu k o l
m a d v a rsa y lr. B u ra d a g n d em e g e tirm e k iste d i im k o n u , ele k tro z a y f
k e n d ili in d e n sim e tri k n lm d u ru m u n d a h e r z a m a n y e te rli z a m a n o lup
o lm a y a c a d r.
G lk 27.12, ekil 2 7 .1 9 b 'd e k a r la t m z p a r a c k u fu k la ry la il
g ilid ir. ekil 2 8 .5 'in e m a b i im li k o n fo rm a l d iy a g ra m n a b a k n , p n o k ta
s n d a k o n u m la n m b ir gzlem ci iki fa rk l ynde, ilg ili q ve r u z a y z a m a n
n o k ta la r n d a k u a s a r la r g r r (kr. 27.9). S ta n d a rt FLRW m o d e li u y a rn c a
k u a s a r la r n k rm z y a k a y m a s 11 (bkz. 27.7) y e te rin c e b y k se b u d u ru m
d a p ve q 'n u n gem i k k o n ile ri b ir b ir in i kesm ez, b y le ce a r a la r n d a
h i b ir t r ile ti im g erek leem ez. B irb irle riy le ile ti im d e n y o k su n o ld u k
la rn d a n , u y u m lu h a le gelm ek i in s im e tri k rlm la rn s tte b e lirtild i i
g ib i "giderm ek" ze re z a m a n a sa h ip o lm a zlar. K sa s re i in d e, B yk
P a tla m a iz g isin i k o n fo rm a l d iy a g ra m i in d e, q ve r 'n in so n u o la ra k b ir-
b iriy le "h a b e rle ir" h a le gelecei e k ild e g eri ite n "im e se n a ry o s u "n u ele
a lac a z . Y ine de b u b iz e b u r a d a y a rd m c olm az n k e le k tro z a y f s i
m e tri k rlm m n z e rin d e g er ek le ec e i E 3 -y ze y i, v a r o la n n ed e n se llik
d e e rle n d irm e le rim iz d e etk in b i im d e B yk P a tla m a ro l o y n a r n k

10 Bu b a lan t b alan g ta M zerindeki d aha kk B dem eti zerinde b u lunan, lifleri her
n o k tad ak i lep to n larn U(2) sim etrik C uzaylar olan V ay a r b a lan ts olarak kabul edilir. Bu
n u n la birlik te, 14.3'teki olaan ten s r analizinde V'nm vektrler zerine n a sl etkidiinin
b ilin m esin in genel ten s rler zerine n asl etkiyeceini sa p tam asn d ak i ayn biim de V'nn
S zerindeki eylem inin b ilinm esi onun 'd e n tan m lan an "tensrler" zerindeki eylem ini
tm yle b elirler. S 'yi -C X olarak kabul edebiliriz; b ir "indis" aa b irisi yukar.
11 z "krm zya kaym as", 1 + z'nin, dalga boyunun kendisi yoluyla a rttrld arp an lecei
ekilde tan m lan r. Liddle, 1999, en kolay u la la b ilir m etindir; Dodelson, 2003, d aha geli
m i b ir uygulam adr.
e k il 28.5 E rk en e v re n d e n e d e n s e l b a m ll (ya d a b a m szlk ) g s te re n e m a b i im li
k o n fo rm a l d iy a g ra m la r, (a) p 'd e k i g zlem ci te r s y n le rd e , q ve r 'd e k u a s a r la r g r r. K en
d isi z e rin d e k i (y fo to n u n u W ve Z fo to n u y la ilik ile n d ire n ) n c l ta m U(2) e le k tro z a y f
s im e tris i k rk k a b u l e d ile n n o k ta l izgi 10~n 'lik b ir z a m a n d a E 3 -y z e y in i g s te rirs e ,
b u d u ru m d a tjd a k i "d o n m u " b e lirli y se im i, q v e r 'n i n JT'yla o la n g e m i le ri a y rk o l
m ak zere, n e re d e y s e k esin o la ra k r 'd e k in d e n f a rk llk g ste rir; y in e de ilg ili y se im le ri
k e n d i a y n lk /fa rk llk la rn p' y e u la la n a d ek h a b e rle e m e z le r. B e n zer b i im d e im d i X,
1 0 13s a n n d a a y r trm a y te m sil e d e rse u ve v d ek i sc a k lk la r, t m g e m i le ri a y rk o l
d u u n d a n te rm a liz e etm e y o lu y la e itle n e m e z , (b) S o n ra k i "ufuk so ru n u " n a ili k in o la ra k
i m e n in "zm " B yk P a tla m a 'y , q v e r g e m i le rin in a r tk B yk P a tla m a 3 -
y z e y in e u la a c a e k ild e g e ri itm e k tir. B u n u n la b irlik te n cek i s o ru n , g e m i le rin in ke-
si im le ri 10~n s'd e k i "d o n m a"d an n ce g e r e k le ti in d e n z m s z k alr.

k e n d ili in d e n s im e tri k rlm n n I 3 -y ze y i z e rin d e , h e rh a n g i g e erli b ir


o rta k n e d e n se l etki o lm a k sz n ra sg e le b i im d e g e r e k le ti i k a b u l ed ilir.
im di qp ve rp izg ileri s f r iz g ile rid ir, o h a ld e , fo to n a y a r b o z o n la r
a ile s in in k tle siz te k y esi olm ak zere, g 'd a n p 'ye y a d a r 'd e n p 'y e W y a
d a Z b o zo n u deil y a ln z c a fo to n y o lc u lu k e d e b ilir, y le y se b u iki b o iz
g in in ta m a m b o y u n ca , b ir fo to n u n n e o ld u u y la ilg ili u y u m lu b ir k a v ra
m a sa h ip o lm ak zo ru n d a y z. q 'd a k i "foton" k a v ra m y k se k o la s lk la r'd e -
ki "foton" k a v ra m y la ( stte b e lir tile n an lam d a ) u y u m su z o lm a ld r n k
h e r b ir in in o rta k n e d e n se l etki ve a r a la r n d a h a b e rle m e k i in z a m a n o l
m a k sz n ra sg e le b i im d e se ilm e si g e re k m i tir .12 "F arkl" t r f o to n la r z a
m a n i in d e, p 'd e k i gzlem ciyi W -Z -y 'y a lg la m a k la ilg ili a r tc k a r k
lk ta n k u rta rm a k ze re "kendi s o r u n la r n g id e re b ilir" m i? B u n u n g 'd a n
p 'y e ve r 'd e n p 'y e o lan d o la y sz s f r (dier b ir d ey ile "k benzeri") b a
la n tla rd a n b e lirg in a y rlk la r sz k o n u su o lm a k sz n n a s l o la s o la b ile c e
in i b ilm iy o ru m . Bu, u za k n e s n e le rin o p tik te le s k o p la r y o lu y la a k b i im
de g r lm e si gere iy le b t n l k l b ir elik iy e yol a a b ilir. D ah a n ce li

12 q ve r arasn d ak i b ir k u d o la m k lk b a lan tsy la, bkz. 23.10, ilgili olas b ir rol tasarlan ab i-
lir. Bu kesinlikle ele alm aya deer fak at h alih azrd ak i "kendiliinden sim etri knlm " fik ir
lerin in tesine geer. Bu k o n u lar hakkm daki d n m Georg S parling ve B ikash Sinha
arasn d ak i k o n u m alard an etkilenm itir.
te r a t r d e ta rt ld n g rm em i o lsa m da, b a n a b u r a d a gzlem le cid d i
b i im d e u y u m su z olm a te h lik e si v a rm g ib i g r n y o r.
Y ine de b a z o k u rla r p h e siz , e le k tro z a y f k u ra m la ilg ili gzlem e d a
y al so n d erece etk iley ici d e s te in t m n gz a rd e d e r g r n m em e (belki
de fs ld a y a ra k ) h o m u rd a n a c a k la r. E lb e tte t m b u n la rd a n y a ln z c a , k o z
m o lo jik u z a k lk la rd a n y a y la n o lg u la rla ilg ili b a z k a fa k a r k lk la rn a s a
h ip o lm am n e d e n iy le vazg eecek deilim ! G erekten de yle. H i b ir b i im
de e le k tro z a y f k u ra m a ilik in e s a s g ze l k a v r a y la rd a n v azg em em iz g e
re k ti in i ile ri s rm y o ru m fa k a t g en e llik le k e n d isi z e rin d e n o rta y a k o n
d u u U(2 ) s im e tris in in k n lm n a h a f if b i im d e fa rk l b ir y a k la m te rc ih
ed iy o ru m . G rdm k a d a ry la D oann p a r a c k fizi in e ili k in gerek
d z e n i h e n z g n y z n e k m ad . B ylesi b ir d ze n m a te m a tik s e l o la ra k
u y u m lu d u r ve g n m z F T 'lerin in sa h ip o ld u u , m a k u l b i im d e ifad e
e d ilm i p ek ok fiziki so ru y a "o" y a n tn y a p tr m a k t a lk a n l n a
sa h ip o lm a y a c a k tr. Bu (h l bilin m ey en ) "doru" k u ra m n n i in so n lu y a
n tl a r v e rd i i b u g n b iz im i in g r le b ilir d e ild ir. Bu n ed e n le , ta rih i
a n s ve o la a n s t in s a n b e c e ris in in b ir b irle im i y o lu y la k a r m z a k
m o lu p gzlem le e le e n so n lu y a n tla r retm em iz e o la n a k sa la y a n e
itli "h ileler"e b a v u ru ru z . V ar o la n k a v ra y d ze y im izle k e s in lik le y e n i
d en n o rm a lle e b ilir o la n z a y f ve e le k tro m a n y e tik e tk ile im le re ilik in b ir
k u ra m is te riz ve A belci o lm a y a n k rlm a y a r s im e tris i fik ri y aln zc a, b u
t r y e n id e n n o rm a lle e b ilir b ir k u ra m a y n elik b ir ro ta su n m a d a y rc a
b y le y a p m a k ta k i k s tllk la r b iz i b u e tk ile im le rin d a h a g en i b ir ta b lo
n u n p a r a s o la ra k b ir b ir in e u y d u u b i im e ili k in d e rin g e r e k le r a ile s i
n in y a k n m a y n le n d ird i. B u n u n la b irlik te p a r a c k fiz i in d e k e n d ili in
d en k rlm s im e trin in n i in D o an n d o ru yo lu o lm a s g e re k ti in i b ilm i
y o ru m . A sln d a y e n id e n n o rm a lle e b ilirli in ta le p le rin in n i in elek tro za -
y f k u ra m n p a ra m e tre le ri a r a s n d a k i g ere k li ilik ile ri s a la d n g rm e
n in b a k a c a y o lla r d a b u lu n u r .13
Bu, (34.8'de dneceim ) n em li b ir k o n u y u g n d em e g e tirir: D o an n
g iz e m le rin i a r a tr m a k la ilg ili ou fik ird e h k m s re n s im e tr i k av ra m
sk lk la s a h ip o ld u u v a r s a y la n te m e l ro le g e r e k te n sa h ip m id ir? Bu g e
re in n i in h e r za m a n b y le o ld u u n u b ilm iy o ru m . P a r a c k fiz i in i b
y k b ir s im e tri g ru b u n d a te m e lle n d irm e n in (GUT fe lse fe s in in b ir p a r a s),
te m e l fizik i b ir k u ra m sz k o n u su o ld u u s rec e, g e r e k te n "b a sit" b ir ta b
lo o lu u b e n i z o ru n lu b i im d e s a rsm a z . B ana gre k k e y le r y e rin e b
y k s im e tri g r u p la r d a h a k a r k tr. D urum , D oann y a s a la rn a ik in te
m el a s im e trile r b u lu n m a s ve g rd m z s im e trile rin ou kez y a ln z c a ,
ta m o la ra k en d e rin d ze y le re dek s r a r etm ey e n y a k la k ze llik ler o lm a s
d a o la b ilir. Bu k o n u y a d a h a s o n ra (34.8'de) g eri geleceim .

28.4 ime kozmolojisi


rem eleri b e lirli G U T 'larm b ir zellii o la n kozm ik te k k u tu p la r s o r u
n u n a d n elim . Bu tek k u tu p la r la ilg ili so ru n , gerek v a rlk la rn a ilik in
h e rh a n g i b ir b e lir tin in o lm a m a sd r. D ah a k t s , b u t r te k k u tu p la r a
ili k in kozm ik b o llu k iin d e, G U T 'lar ta ra fn d a n n g r le n in ok a ltn d a
gzlem e d a y a l d a r s n rla r m e v c u ttu r. B u n u n la b irlik te 1981'd e A lan
G uth, ev re n in , te k k u tu p la rn re tilm e s in d e n b ir s re so n ra (yine de elekt-
ro z a y f s im e tri k rlm a d a n nce, 10 -12s an n d a), diyelim ki O 30 y a d a b e l
ki O 60 y a da d a h a b y k b ir k a ts a y y la g en ile m esi gerek ecek o lsa y d is
te n m e y e n te k k u tu p la r n artk , gzlem in de g e re k tird i i zere, a lg la n
m a k ta n k o la y ca k u rtu la b ile c e k b i im d e sey rek o lm a s gerek ece in e ilik in
(a sln d a a y rc a d a h a nce b a m sz b i im d e A lexei S ta ro b in sk i ve K atsu-
oko S ato ta r a f n d a n n erilm i) "a r k t" n e rm e sin i ile ri s rd .
Bu a r s te l g en ilem ey le ilg ili "ien s recin ", e v re n in d ze n lili iy le
ilg ile n e re k b a k a a m a la ra d a h iz m e t ed e b ilece i k s a s re d e a n la ld .
27. b l m d e v u rg u la n d ze re a s ln d a ev ren son d ere ce d ze n li ve ok
b y k lekte u z a m sa l o la ra k d z o lm a y a y a k n d r. Bu d u ru m kozm olog-
la ra b ir b ilm ece su n a r. rnein, erk e n ev re n e ilik in o la ra k fa rk l y n le rd e
g zlem len m i s c a k lla r o ld u k a y ak n b i im d e (en a z n d a n 10 5'te b ire k a
dar) a y n d r. Bu, a n c a k ev re n in ele a ln a n fa rk l k sm la r b irb iriy le "ile ti
im h alin d e"y se, ok erk e n ev re n d ek i b ir "te rm a liz a sy o n "u n so n u c u b i i
m in d e k a b u l e d ile b ilir. (T e rm o d in am i in ik in ci y a s a s n n b ir g a z n fa rk l
y e rle rd e k i s c a k lk la rn , sl d engeye gelm e ile m in in b ir p a r a s o la ra k
eitle m ey e n a s l h iz m e t e tti in i a n m sa y n ; bkz. 27.2.) Yine de ekil
2 8 .5 'in in c e le n m e si bize, h e r ik isi de u z a y z a m a n d a k i m e v cu t p k o n u m u
m u z d a n g zlem len m i o la n fa rk l q ve r n o k ta la rn d a k i s c a k lla rm e itli
in in , (artk kozm ik k a ra cisim n m n n o lu tu u z a m a n d a k i " a y r tr
m a" a n n d a o ld u k la r k a b u l edilen) q ve r n o k ta la rn n s ta n d a r t m o d eld e
b ir b ir le r in d e n n e d e n se l ile ti im e a s la sa h ip o la m a y a c a k k a d a r u za k o lm a
la r n ed e n iy le , g elen e k sel kozm olojik m o d e lle rd e k i te rm a liz a s y o n u n s o n u
cu o la m a y a c a n syler.
S ta n d a rt m o d e ld ek i te rm a liz a s y o n i in gerek li o la n b u n e d e n se l ile ti
im o la n a k sz l u fu k s o r u n u b i im in d e a d la n d rlr. im e s re c in e ili
k in b u a n la m d a k i etki ekil 2 8 .5 'in k o n fo rm a l d iy a g ra m n d a g ste riliy o r.
B yk P a tla m a y te m sil ed en u z a y s a l 3 -u z a y artk , q ve r 'n in g e m i le ri
n in B yk P a tla m a y a k la y a n 3 -y ze y e u la m a d a n nce k esiec e i ve
te rm a liz a s y o n u n etki g ste rm e f r s a tn a sa h ip o la ca e k ild e ok "d a h a
erken" b ir k o n u m a y e rle tirilm i tir. Bylece a r tk b u v esile y le q ve r 'd e k i
s c a k lk la rn e itli in in o rta y a k a b ile c e in i d n e b iliriz .
n erilm i b u i e n s re c in h is s e d ile n b ir d i e r fa y d a s , m a d d e d a l
m ve u z a y z a m a n g e o m e trisin e ilik in k a y d a d e e r d z e n lili in , b u p r z
s z l k s o r u n u o la ra k a d la n d rlm a k zere, b ir a k la m a s n sa la y a b ilir
o lm a sy d . F ik ir, im ey le b irlik te ev re n in b a la n g d u ru m u n u n a y r n td a
so n d erece d z e n siz o lm u o la b ile ce iy d i f a k a t e v re n in im e a a m a s s
re s in c e m u a zz am g e n ile m e si b u d z e n siz lik le ri "giderm e"ye h iz m e t etti.
B ylece b u d u ru m d a FLRVV'ninkine o ld u k a y ak n b ir ev re n b ek len ir. i
m e b a k a s, "kendine zg" b ir b a la n g d u ru m u n u n b ile k k lek
te, p r z s z b ir m a n ifo ld a b en z ey e ce in i ta h m in e d e r ve b u k k p r z
s z p a r a n n i e n faz s r a s n d a , u z a m sa l o la ra k dz b i im d e g r n ec ek
ek ild e, kozm olojik b o y u tla ra g e n ile d i in i g r r z ; bkz. ekil 28.6 (ve kr.
ekil 12.6). Bu o la a n s t fik irle ilg ili k en d i d e e rle n d irm e m e b ira z d a n
geleceim . im dilik b u ta b lo d a , ev re n in y a ln z c a d z e n li o lm ay p ay n z a
m a n d a s f r u z a m sa l e rili e (K = 0) sa h ip o ld u u n a i a r e t etm ey e deer.
G receim iz zere b u k o n u n u n ta r ih i g eliim iy le ilg ili n em li b ir e tm e n
d ir. B u n u n la b irlik te g z le m le n e b ilir ev ren , o rta la m a d a , g e r e k te n u z a m
sa l o la ra k d z o lsa da o lm a sa da, yle o lm a y a k e sin lik le d ik k a t ek ici b i
im d e y a k n d r. Bu d u ru m p ek ok kozm oloa d z l k s o r u n u o la ra k a n
la n b ir b ilm ec e h ed iy e e tm itir.
G en ilem eyle ilg ili i e n faz n , ekil 2 8 .5 'te k i g ibi k o n fo rm a l d iy a g
r a m la rd a k i B yk P a tla m a 3 -u z a y n n g eri h a re k e tiy le ili k is i h em en g
r le b ilir c in s te n d e ild ir. yleyse, b u "ien faz "m d a y a n d b e lirli k o z
m olojik m o d e li incelem ek re tic i o la c a k tr. Bu, d e S itte r u z a y n n "k a ra rl
d u ru m " v e rsiy o n u d u r. M a te m a tik s e l o la ra k de S itte r u z a y n a k la m a n n
en a b u k y o lu o nun, (H------------- im zal) M inkovvski 5 -u z a y m d a k i (-1-----------
im zal) b ir L o ren tzci 4 -k re o ld u u n u s y le m e k tir. Bu a k la m a 1 8 .4 ' n
g e o m e trik "im za evirm e" fik irle riy le u y u m i in d e d ir f a k a t d e S itte r u z a y
n ekil 2 8 .7 'd ek i h ip e rb o lo id b i im in d e re sm e d e rse k g e o m e trik o la ra k d a
h a a k o lu r. Bu n o k ta d a , + + --------im z al b ir szde M in k o w sk i 5 -u z a y m -
d ak i b ir L o ren tzci 4 -k re olu p k a r - d e S itte r u z a y o la ra k a d la n d rla n
d i e r b ir m o d eli b e lirtm e y e d e e r (ekil 28.8).12841 F izik i o la ra k k a r - d e

S! [28.4] A rdalan 5-uzaym daki de S itter ve k a r-d e S itter 4 -u zay lary la ilgili denklem leri, e-
k iller 28.8 ve 28.9'da b elirtilen t,w ,x ,y ,z k o ordinatlarn ku llan arak ak biim de yazn, de
S itter uzay n n "yar"s iinde, ona ikin m etriin bu blm de d aha sonra verilecek olan "ka
ra rl durum " biim ini alaca ekilde k o o rd in atla r bulun.
e k il 2 8 .6 i m e n in te m e lin d e y a ta n y n
le n d ir ic ile r d e n b iri, b e lk i d e 1 0 so7ifc b ir
ste l g e n i le m e n in (d iy e lim ki 10~3Ss ve
10 32s a n la n a rasnda) k e n d in e z g b ir
b a la n g d u r u m u n u n so r u n la rn , esa
s e n d ze n li, u za m sa l o la ra k d z, i m e
so n r a s b ir e v r e n sa la y a c a k e k ild e "gi
d e r m e y e h iz m e t e d e b ile c e k o lm a sd r.

e k il 2 8 .7 (tki u za m sa l b o y u tu n b a s k la n d
b ir h ip e r b o lo id b i im in d e re sm e d ilm i ) de
S i tt e r u z a y z a m a n (m e tr i i ds2 = d t2 dvv2
d r 2 dy2 dz2 olan) M s M in k o w s k i 5 -
u za y n d a k i (isel H---------- m e tr ik im z a s n v e
re n sa n a l y a n a p l) b ir L o r e n tz c i 4 -k re d ir .
K a ra rl d u r u m m o d e lin i e ld e e tm e k ze re h i
p e r b o lo id i t = iv b o y u n c a ik iy e "kes "eriz. S a
b it z a m a n t - w p o z i t i f s a b itiy le verilir.

S itte r u z a y n n , (n ed en selli i ih la l eden) k a p a l z a m a n s a l erilere (rnein


t ve w e k s e n le rin i k a p s a y a n d zlem d e k i em ber) sa h ip o lm a s n e d e n iy le
ok d a h a s s a s b ir u z a y z a m a n o lm a d n a d ik k a t edin; b kz. 17.9 ve ekil
17.18. B azen " k a r -d e S itte r uzay" te rim i, i in d e s a b it (x, y, z) d z le m in
d ek i h e r e m b e rin b ir izgi b i im in e ald ve t m u z a y n b a s it e b a
la n tl h a le g eld i i (12.1) "alm " v e rsiy o n a a tfe d ilir. ekil 2 8 .9 a 'd a de
S itte r u zay , ekil 2 8 .9 b 'd e o n u n , (no k tal s n r izg isi k esi i b e lirtm e k
zere) k a ra rl d u ru m m o d e lin i te m sil ed e n p a r a s ekil 2 8 .9 c'd e (d iy a g ra
m n s t ve a lt a k la n m a k z o ru n d a olm ak zere) n e d e n se llik i n ey en
k a r - d e S itte r u za y ve e k il 2 8 .9 d 'd e a lm (nedensel) k a r - d e S itte r
u z a y y la ilg ili k a t k o n fo rm a l d iy a g ra m la r izdim .
K a ra rl d u ru m e v re n in i a k b i im d e elde etm ek z e re de S itte r u z a y
n , ekil 2 8 .8 'd e g ste rile n M inkovvski 5 -u z a y n n t = w 4 -d z le m i b o y u n -
e k il 2 8 .8 (U z a m s a l ik i b o y u tu
b a s k la n m h a ld e k i b i r h ip e r -
b o lo id o la r a k r e s m e d ilm i )
k a r - d e S i t t e r u z a y z a m a n ,
(As2 = d t2 - dvv2 d * 2 - d y 2
d z 2 m e tr ik li) s z d e M in k o w s k ic i
5 - u z a y n d a k i (i s e l H--------- m e t
r ik im z a s n v e r e n p o z i t i f
y a r a p t) L o r e n tz c i b ir "4-
k re" d ir. T a n m la n d z e re ,
z a m a n s a l e r il e r i k a p a ttk f a k a t
b u n la r, ( t,w ') - d z le m in d e k i
s o n s u z b i im li b i r a m a " y o lu y
la o r ta d a n k a ld r la b ilir le r .

(a) (c)

e k il 28.9 K at k o n fo rm a l d iy a g r a m la r (ekil 2 7 .1 6 a 'd a k i u z la la r la b irlik te): (a) i n o k


t a l iz g in in z e rin d e k i b lg e n in k a r a r l d u ru m m o d e lin i v e rd i i de S itte r uzay ; (b)
k a r - d e S itte r u z a y (n e d e n se llik ih la lle ri o lm a k sz n ta m a lm v ersiy o n ); (c) n e d e n s e l
lik i n ey en o rijin a l "h ip e rb o lo id " b i im in d e k i, s t ve a lt k e n a r la r n n a k la n m a s g e re
k en k a r - d e S itte r u zay , (d) (c)'nin b e lirle m e g e r e k le m i h a liy le a y n s , b y lece d iy a g
r a m b i r s ilin d ir b i im in d e g r n r.

ca, y a ln z c a "st" y a ry m u h a fa z a ed e rek "k es"eriz .14 T u h a f b i im d e , b u


m o d e ld e k esik (ekil 2 8 .1 0 b 'd e k i k esik li izgi) n e d e n iy le b ir "no k san lk "
sz k o n u su o lsa d a b u n o k sa n lk g en e llik le b ir b o z u k lu k o la ra k d e e rle n
d irilm e z n k u z a y z a m a n a a ltta k i "silin m i" k sm d a n g erek h i b ir p a r
ack g irm ez. st k sm la ilg ili m e trik (A s a b it olm ak zere), 27.1 l 'd e v e
rilm i o la n FLRW m e tri in in , K = 0 d z u z a y k e s itle ri ve s te l g e n i le
m ey le (eAr k a tsa y s) b irlik te b e lirli b ir d u ru m u o la n

d s 2 = d r 2 e A r ( d x 2 + d y 2 + d z 2)
b i im in d e y e n id e n ifa d e e d ile b ilir .128-51 (Bu m e trik , 1 950 'ler ve 1 9 6 0 'lard a
H e rm a n n B ondi, T h o m a s G old ve F re d H oyle o n u n gerek ev re n e ilik in
b ir m o d el, n em li b ir e s te tik ekicilie sa h ip "k a ra rl d u ru m " m o d e li, o l
d u u n u id d e tle id d ia e ttik le rin d e , zel nem e sa h ip ti. M odel, 1 9 6 0 'lard a
g zlem lerle, zellikle m ik ro d a lg a a r d a la n l m le ri ve u za k g a la k sile rin
sa y m y la , e lik i i in d e o ld u u a k h a le g eld i in d e g zd en d t .)
(K ar-)de S itte r u za y y la ilg ili Rab R icci te n s r g ab m e tri iy le o ra n t-
Zdr .12861 (Bu te n s r n ta n m ve a y rc a E in s te in a la n d en k lem i vb i in bkz.
19.6.) M a d d e en e rji m o m e n tu m te n s r n n , izi e v rilm i R icci te n s r -
n n ( 87rG) _1 k a t o ld u u n u ile ri s re n o rijin a l Rab 1 /2 R g ab = 8nGTab
E in s te in a la n d en k lem in i a n m sa y n . Bylece de S itte r ve k a r - d e S itte r
m o d e lle riy le ilg ili o la ra k , Tab "m ad d e te n s r " n n k e n d is i m e trik te n s rle
o ra n tl o lm ak z o ru n d a d r. A sln d a s r a d a n h i b ir m a d d e b u zelli e sa h ip
o lam az (nk rn e in ona a it en erji m o m e n tu m , h i b ir d u ra a n erev e
ta n m la m a z). N o rm al b a k a s k a r - d e S itte r u z a y la rn , E in s te in d e n k
le m in in b ir A k o z m o lo jik sa b itin in d a h il e d ild i i b i im d e k a b u l ed ilm ek
z o ru n d a o ld u u k tle siz v a k u m la r te m sil e d e r b i im d e d e e rle n d irm e k
tir, b y lece a rtk a la n d en k lem leri bize

Rab ~ A gab

ifa d e s in i v e rir. B u rad a , A s tte k i k a ra rl d u ru m m e tri in d e k i s te l b y


m e a r p a n n lekleyen s a b it o lm a k z e re A = >42'd ir. im e k o zm o lo jisin
deki i e n "m alzem e" k en d isiy le ilg ili b ira z d a n b ir e y le r s y ley ece im b ir
"y an l v ak um " o la ra k k a b u l ed ilir.
B ir i e n ev re n m o d eli o lu tu rm a k z e re k a ra rl d u ru m e v re n in in , r s a
b itin e ilik in iki 3 -y zey i a r a s n d a b ir p a r a a lrz ve o n u s ta n d a r t b ir
K = 0 FLRW m o d e lin in iki p a r a s n a y a p trrz . Bu ile m ekil 2 8 .1 0 'd a
g ste riliy o r. ekil 2 8 .1 0 b 'd e k a r a rl d u ru m m o d e lin in b y k o ra n d a ie n
b ir k sm se ilir. ekil 28.10c'de K = 0 FLRW m o d e lin d e n b ir p a r a k e s ilir
ve b y lece o ekil 2 8 .1 0 d 'd e m o d e li ta m a m la m a k z e re i e n k sm a la b i
lir. E k le n m i k a r a rl d u ru m p a r a s a s ln d a B yk P a tla m a y (konform al-
den, d i e r b ir d ey ile n e d e n se l b a k a sn d a n ), p a r a c k u fk u n u n f a z la
sy la g en ile y ece i b i im d e "geri iter"; b kz. ekil 28.5b.
Bu i e n s re c i g e r e k le tirm e k ze re, b ilin e n (ve v a rsa y la n ) fizik i
p a r a c k /a la n h a y v a n a t b a h e s in e y en i b ir <p s k a le r a la n n s u n m a k gere-

[28.5) d s2 = d t2 (R(t))2d 2 FLRW biim inin de S itter ve k a r-d e S itter uzaylaryla ilgili
m etrik form unu bulun. B uradaki d 2, altrm a [27.18)'deki ikinci ifade uyarnca hiperbolik
3-m etri i verir. Bu tam (kar-)de S itter uzaynn hangi ksm n kapsar?
e k il 28.10 ien b i r ev ren m o d e li o lu tu r m a tak m , (a) de S itte r u z a y k a r a r l d u ru m
m o d e lin i v e rm ek z e re k e s ilir, (b) K a ra rl d u ru m m o d e lin in ik i s a b it z a m a n izg isi
a r a s n d a b y k o r a n d a i e n p a r a s se ilir, (c) K = O FLRW m o d e lin d e n k k s a b it
z a m a n a ra l k a rlr, (d) ien e v re n m o d e lin i eld e e tm e k z e re b 'd e n g e le n p a r a c'ye
y e r le tir ilir . Bu, B y k P a tla m a y ekil 2 8 .5 b d ek i g ib i g eri h a r e k e t e ttirir .

k ir. H a b e rd a r o ld u u m k a d a ry la b u cp a la n , fizi in b ilin e n h e rh a n g i d i e r


b ir a la n y la d o la y sz b i im d e ilik ili o la ra k k a b u l ed ilm ez f a k a t y a ln z c a
erk e n ev re n d ek i ie n b ir fa z eld e etm ek ze re su n u lu r. B azen "Higgs"
a la n o la ra k a n lr f a k a t e le k tro z a y f k u ra m la (25.5) ili k ili "sra d a n " b ir
a la n g ib i g r n m ez. B az m o d e lle r, h e r faz i in fa rk l b ir s k a le r a la n n b u
lu n m a k z o ru n d a o ld u u , a y r b ir i e n fa z d a n fa z la s n a g ere k d u y a r. i
m e ilem i, ekil 28.1'd ek i "M eksika a p k a s"n n k iy le , b a la n g s im e tris i
o lm a k sz n ili k is i o la n b ir re sim b i im in d e a k la n r. D ey e k s e n in "e t
k in enerji"yi te m sil e tti i, ekil 2 8 .1 1 'd e k in e b e n z e r b ir d iy a g ra m sk lk la
k u lla n lr. B ak, im e s re c i n c e sin d e d u ru m u n - e k il 2 8.1'd ek i "m is-
k e t"im iz - k a m b u ru n te p e s in d e o lu p d a h a s o n ra a z a r a z a r a a y u v a r la n
m a s e k lin d e d ir. Bu y u v a rla n m a s re s in c e i m e ve "m isket" d ib e u la t
n d a d u ru r. im e a a m a s s re sin c e , b u g n a lk o ld u u m u z d a n fa rk l
b ir v a k u m a y n elik k u a n tu m m e k a n ik se l faz g e iin i te m sil ed en b ir "y a n
l vak u m " b lg e sin e sa h ip o lu ru z.
27.1 l 'd e b e lirtild i i ze re, a r tk b u a d a p o z itif b ir /l'y la ilg ili sa la m
k a n tla r m e v c u ttu r fa k a t b u , o la a n te rim le rd e su y u n y a ln z c a y a k la k

e k il 28.11 ok e rk e n e v re n in e tk in e n erji y o u n lu u n a , i m e m o d eli u y a r n c a s k a le r


"in fla to n " </> k u a n tu m a la n y la ilg ili e tk in V(<f>) p o ta n s iy e lin c e h k im o lu n u r. G rafik, i
m e, d u ru m ("yanl b ir v a k u m "u n m e y d a n a g e ld i i v a r s a y lm a k zere) s o ld a n a a y a
d o ru "y u v a rla n r" k e n o r ta y a k m ak z e re , y(</>)'nin g e n e llik le v a r s a y la n b i r b i im in i
g ste riy o r. D ibe u la ld n d a i m e d u r u r.
log R A yrtrm a,

G eleneksel MD
Tolman
genilem esi (E lektrozayf
'sim etri
kn lm

k
te. ^

ime (?)

Saniye e k il 2 8 .1 2 i e n b ir f a z ierip loga-


o larak r itm ik b ir g r a fik o la ra k o rta k b i im
d e ta n m la n a n "evren tarihi".
lo g fi(t) b u r a d a log t'y e k a r izilir.
1(H3 O-35 O-12 10>3 10 18

10~3o'd a b iri k a d a rlk b ir y o u n lu a k a r lk gelecek e k ild e so n d erece


k k t r. D ier ta r a f ta n i e n fa z n y a n l v a k u m u s u y u n k in i y a k la k
O80 k a t a a n b ir y o u n lu a k a r lk g elen etk in b ir /l'y a s a h ip ti. Bu, s r a
d a n h e rh a n g i b ir m a d d e n in en erji m o m e n tu m te n s r n e t m y le h k im
o lu r ve i te b u n d a n d o la y de S itte r m o d eli b u faz i in k u lla n la b ilir.
ekil 2 8.12de ok erk en ev ren ta rih in in , b iz e sk lk la su n u lu p a r tk n e
re d e y se " s ta n d a rt" h a le gelm i o la n t rd e k i re sm in i g ste rd im . Z am an ve
u z a k lk l le rin in 1 0 'un fa rk l sle riy le ia re tle n m i , b ir sa n iy e (dey)
y a d a b ir s a n tim e tre (yatay) b irim le rin d e k i (ekil 5 .6 'd a k i k a y d rm a k u ra l
gibi) "lo g aritm ik " l le r o ld u u n a d ik k a t edin. "Y arap" 27.11'd ek i
(19.6'daki R" s k a le r e rili iy le k a r tr lm a m a s gereken) "R (t)"n in t a r i
h in i g ste rir. B an a gre ta b lo , sk lk la fiili o la ra k k u ru lu b ir g er ek o la ra k
s u n u ls a da, b ir s a n iy e n in y a k la k o n d a b irin e k a d a r so n d ere ce k u rg u sa l
o la ra k d e e rle n d irilm e k z o ru n d a d r!

28.5 imeyle ilgili ynlendiriciler geerli midir?


E v re n le ilg ili b y le si i e n b ir ta b lo n u n geree y ak n o lm a o la sl n a
in a n m a k z e re o rta d a k i n e d e n n e d ir? B elirg in p o p le rli in e k a r n t m f i
k irle ilg ili p h e d u y u lm a s i in k e n d i se b e p le rim i o rta y a k o y m ak isterim !
Y ine o k u ra m e ru u y a rm y a p m a k z o ru n d a y m . im e ko zm o lo jisi m o d e m
k ozm olojik d n b t n n n te m e l b ir p a r a s h a lin e g eldi. im e g e
rek lili in e h e n z ik n a o lm a y a n la r a r a s n d a , a a d a k i e le tirid e b e n im k a
d a r o lu m su z y a k la m a sa h ip b a z la rn n b u lu n d u u n u g rec ek sin iz. Be
n im a k la m a m la im e fik rin e d a h a fa z la b e e n i d u y a n b ir d i e rin i "den-
gelem e" g ere i h is s e d e rs e n iz A lan G u th 'u n k o la y e ri ile b ilir T he In fla ti-
o n a r y U riverse (ien Evren) k ita b n a b a k n .15 K endi a d m a e y leri, o n la r
g rd m g ib i su n m a k zo ru n d a y m ve im e k o zm olojisi te m e lin d e n p
h e d u y m a k i in g l n e d e n le r o ld u u n a in a n d m d a n b u n la r o k u y u c u
y a su n m a k ta n k a n m a m a m gerek ir.
K ritik d e e rle n d irm e m i s u n m a d a n nce u y a rla rm n i e n ev re n in
y a n l o ld u u n u s y le m e d i in i a k h a le g etirm eliy im . O n lar y a ln z c a i
m e fik rin in a rd n d a k i b a la n g y n le n d iric ile rin in o u n d a n k u k u la n
m a k z e re g l se b e p le r su n u y o r. S o n u ta g e m iin ou n em li b ilim se l
fik rin in , k e n d isin d e n so n ra gelen a n la y la r k a r s n d a tu tu n a m a y a n y n
le n d iric ile re (ksm en) d a y a n m o ld u u n u a n m sa y a b iliriz . B u n la rn en
n e m lile rin d e n b iri E in s te in 'm , g en el g relilik le ilg ili n ih a i k efin e b ir k
la v u z o la ra k M ach ilk esin e b e lirg in b a ll y d . M ach ilk e si fiz i in t
m y le b ir c ism in d i e rin e o la n ili k is i i in d e ta n m la n m a s ve a rd a la n
u z a y k a v ra m n d a n v a z g e ilm esi g ere k ti in i ile ri s r e r .16 B u n u n la b irlik te
E in s te in k u ra m n a ilik in so n ra k i a n a liz le r M ach ilk e sin in , M a c h 'n f ik ri
n in y n le n d iric i b e lirle y ic ili in d e n b a m sz o la ra k ,17 g en el g relilik t a r a
fn d a n d e ste k le n m e d i in i g s te rd i.18 D ier b ir rn ek D ira c 'm , te m el o la ra k
b irin c i d ere ce b ir d en k lem le ilg ili o lm a s g e re k ti in i a lg la d eye d a
y a n d rd [bkz. 24.5, 6), e le k tro n d a lg a d en k lem i k e fid ir. FT'ye ilik in
so n ra k i a n la y la r b u g e re k lili in g erekli o lm a d n g s te rd i (26.6).
B en zer b i im d e im e kozm olo jisiy le ilg ili gzlem e d a y a l n g r le r ik
n a ed ici b i im d e o n a y la n rs a b a la n g y n le n d iric ile rin d e k i h e rh a n g i b ir
u y g u n su z lu k d a h a n em siz o lu r ve k u ra m , G u th ve d i e rle rin i b u b e lirli
d ze n e y n e lte n o rijin a l "m erdiven" o lm a k sz n k en d i a y a k la n z e rin d e
d u ra b ilir. A sln d a im e y a n lla r so n y lla rd a b ir m ik ta r e tk ile y ici y en i
gzlem le d ik k a t ekici b i im d e u y u a n b e lirli b a z n g r le rd e b u lu n d u
la r.
D ier p e k ok b ilim in s a n n n ak sin e, zellikle e v re n in b a la n g c y la
ilik ili o la n kozm oloji k o n u la rn d a b e lirli b ir d ik k a tin tle n m e si g ere k
ti in e in a n y o ru m . n s a n la r e v re n in b a la n g c y la ilg ili s o r u la r k a r s n d a
sk lk la g l d u y g u sa l te p k ile r g s te riy o r v e b u n la r b a z e n d in i te rc ih le rle

15 B kz. Guth, 1997. Dodelson, 2003 ya da Liddle ve Lyth, 2000 teknik kaynaklardr. T itiz ve
nem li b ir incelem e iin B m er, 2003, byk lde nerilebilir geliyor.
16 B kz. Barbour, 2001a, 2001b; Sciam a, 1959; Smolin, 2002. Tm yle "Machc" b ir fiziki yakla
m a ilik in b ir rnek 32.6'da ksaca aklanacak olan sp in alarna olan yaklam dr.
17 B kz. O zsvath ve Schcking, 1962, 1969.
18 B ununla birlik te b u k o n u larla ilgili E in stein 'm kuram nn sonuta belki de "Machc" oldu
una destek olarak yorum lanabilecek d ah a yeni bak a la n sz konusudur. Bkz. Barbour,
2004; B arb o u r vd., 2000; Raine, 1975.
ak y a d a k a p a l b i im d e ilin tili oluyor. Bu d u ru m y a p m a c k d e ild ir n
k a s ln d a k o n u i in d e y a a d m z d n y a n n t m n n y a ra tl d r.
2 7 .1 3 'te v u rg u la n d ze re ik in ci y a s a n ed e n iy le , e v re n in B yk P a tla
m a d a b a la d b i im d e o la a n s t b ir k e sin lik d ere ces i sz k o n u s u d u r
ve b u p h e siz o la ra k d e rin b ir b u lm a c a s u n a r. unu so ra rz : g n m z b i
lim se l k a v ra y m z n te sin d e b ile o lsa B yk P a tla m a n n k e sin li in e
ili k in b u b u lm a c a n n zm , b ir b ilim se l gelecek k u ra m n c a y a n tla n a
b ilecek n ite lik te b ir ey m id ir? (E sasen b u b en im iy im se r k o n u m u d u r; bkz.
30.10-13.) Ya d a o n d an , b ir t r " ta n r eylem i" o lm a s n e d e n iy le vaz m
g em em iz gerek ir? im e y a n lla rn n b a k , b u b ilm e c e n in k e n d i k u ra m
la rn c a e s a se n "zlm " o lm a s a n la m n d a fa r k ld r ve b u in a n im e
k o n u m u n a g l b ir itilim k u v v eti sa ly o r. B u n u n la b irlik te ik in ci y a s a
ta ra fn d a n o rta y a k o n m u o lan d e rin b u lm a c a n n im e y a n lla rn c a cid d i
b i im d e g n d em e g e tirild i in e a s la a h it olm adm !
im e y a n lla rn c a b u n u n y e rin e kozm o lo jin in s ta n d a r t m o d e lin d e b e
lirli so ru n , b u n la rn t m a s ln d a erk e n ev re n d ek i b a la n g k e s in li
iyle ilg ili k o n u la r olm ak zere, se ilip b e lirle n ir. B u n la ra zel o la ra k
2 8 .4 'te, u fu k so ru n u , p r z s z l k s o ru n u ve d zl k s o ru n u b i im in d e
d e in ild i. S ta n d a rt m o d eld e b u k o n u la r b a la n g B yk P a tla m a d u r u
m u n a y n elik b ir "ince a y a r"la id a re e d ilir ve bu, im e y a n lla rn c a "ir
kin" o la ra k d e e rle n d irilir, td d ia , b a la n g d u ru m u n a ilik in b y le si b ir
in ce a y a r g e re in in im e ta b lo s u n d a o rta d a n k a lk t d r ve b u , e s te tik
o la ra k ok d a h a m e m n u n iy e t v erici fiziki b ir ta b lo b i im in d e d e e rle n d iri
lir. E ste tik b a k a sy la , im e y o lu y la o rta y a k an to p la m u z a m sa l d z
l k le ilg ili so n u d a a y rc a p o z itif b ir zellik o la ra k d e e rle n d irilir.19
B an a yle g eliy o r ki, b u t r e s te tik te m elli a rg m a n la rla ilg ili o la ra k
b y k d ik k a te sa h ip o lu n m a s gerek ir. im e ta b lo s u n a te m el o lu tu ru p
e s te tik k o n u m la r b ir b i im d e s o rg u la n a b ilir o lan , rn e in fizik te b ilin e n
d i e r a la n la rla ilik isiz ve y a ln z c a i m e y i i le r k lm ak i in ta s a r la n m
ok b e lirli ze llik lere sa h ip s k a le r b ir a la n (ya d a b elk i de, b ird e n fa z la
im e s re c i h a y a l e d ilirse b a m sz b ir o k s k a le r alan) su n u m u g ib i b a z
e le m a n la r k e sin lik le sz k o n u su d u r. A yrca K = 0 'a ilik in e s te tik n celik
o ld u k a ta rt m a ld r . H ip erb o lik d u ru m u (K < 0) b e lirg in b i im d e d a h a
g zel b u la n (kendim de dahil) pek ok m a te m a tik i ta n y o ru m ! Y ine de d i
e rle ri u z a m sa l b ir so n lu (K > 0) e v re n in "ra h a tl "n te rc ih ed iy o r. G zel
liin, te m el k u ra m s a l fizik te b ir k la v u z o la ra k ro l g en el k o n u su b u k i
ta p ta , zellikle im e y le (34.4) ve b ilim se l m o d a n n ro l y le ( 34.3) ilg ili

Bu estetik boluk zellikle M ario Livion u n gzde aklam asnda savunulur. Bkz. Livio,
2000 .
d i e r k o n u la r g ib i d a h a s o n r a ta rt la c a k [bkz. 34.9). im e g n m z
k o zm o lo g la r a r a s n d a k e sin lik le so n d ere ce m o d a d r. M o d ay a u y g u n b u
k o n u m u n ne k a d a r h ak l o ld u u n u g rm ek ve s n a m a k n em lid ir.
stte b e lirtild i i ze re kozm ik im e fik rin e ilik in te m el itira z la rm
e s a se n o n u n a r d n d a y a ta n y n le n d iric ile rle ilg ilid ir. lk o la ra k u fu k s o r u
n u n u ve b u n u n la , rn e in , fa rk l y n le rd e k i n e re d e y se e it a r d a la n sc a k
lk la rn n te r m a liz a s y o n so n u c u o la ra k a lg la n d im e k o zm o lo jisin d e
n a s l b a a k ld n ele a lalm . im e, ak si d u ru m d a b u te rm a liz a s y o n u
n ley ecek o la n p a r a c k u fu k la rn o r ta d a n k a ld rm a k ze re d ev rey e so k u
lu r.
B u n u n la b irlik te , erk e n e v re n in b ir te rm a liz a s y o n ile m in in so n u c u
o la ra k o rta y a k an d z e n lili i (28.4) a k la m a y a a l m a k la ilg ili, b u n u n
gen el o la ra k a r d a la n sc ak l , m a d d e y o u n lu u y a d a u z a y z a m a n g e
o m e tris in d e k i b ir d z e n lilik olu p o lm a m a sn a ilik in , te m e l o la ra k y a n l
a n la lm o la n b ir ey sz k o n u su d u r. A sln d a ev re n in n i in , b ir te rm a li
z a sy o n ile m in e b a v u ra n h e r h a n g i b e lirli b ir a n la m d a zel o ld u u n u
a k la m a y a a lm a k te m e l b ir y a n l a n la m a d r. nk te rm a liz a s y o n
g e r e k te n b ir ey y a p y o rs a (rnein fa rk l b lg e lerd ek i s c a k lk la r d a h a
nce o ld u k la rn d a n d a h a e it y a p m a k gibi), b u d u ru m d a b u e n tro p id e k i
b e lirli b ir a r t g s te rir (27.2). Bu n e d e n le h a t ta evren, te rm a liz a s y o n d a n
nce, s o n r a s n d a n d a h a zel o lm u o lm a ld r. Bu y a ln z c a , e v re n in b a la n
g ta k i o la a n s t zel d o a s n (27.13) k a b u llen m ey e a l rk e n d a h a
nce s a h ip o lm u o lab ile ce im iz g l k le ri a r ttrm a y a y a ra r. E rk en e v re
n in a llm d n d a k i s n rl d o a s y la ilg ili d e rin b ilm e c e le r k esin lik le
sz k o n u su d u r. Y ine de b u s n rllk la r 27. b l m d e b e lirtild i i ze re, te r
m o d in a m i in ikinci y a s a s n n v a rl i in te m e ld ir. Bu s n rllk la r b a s it
o la ra k ik in c i y a s a n n b elirtm e lerin e (te rm a liz a sy o n b ir rn ek o lm ak zere)
b a v u ra ra k a k la y a b ilm e y i bekleyem eyiz!
Bu n o k ta y a y rm tla n d rm a k zere, ev re n d ek i b e lirli a v a n ta jl k o n u m u
m u z d a n , fa rk l y n le rd e o ld u k la r g r len s c a k lk la rn e itli i k o n u s u n u
ele aln . E rk e n b ir kozm ik t x a n n d a b irb irin e u za k iki b lg e d ek i sc a k l n
a s ln d a e it o ld u u n u n g r ld n ve b u "zgll" k a fa k a r tr c
b u ld u u m u z u d n n . ki o la sl ele alalm , (a) S c a k lk la rn d a h a d a
n cek i b ir ta r ih te a s ln d a e it o lm ay p t0 ve tt a n la r a r a s n d a g er ek le en
b ir te rm a liz a s y o n ile m in d e n h em en s o n ra e it h a le g e ld i in i d n e b ili
riz. (b) A lte rn a tif o la ra k d a h a nceki t 0 a n n d a iki sc a k l n a s ln d a b ir b i
rin e e it o ld u u n u ve h i b ir te rm a liz a s y o n u n g e r ek le m e d i in i d n e b i
liriz . (a) d u ru m u n d a t 0 ve t x a r a s n d a b ir e n tro p i a r t o ld u u n u ve b y le
ce t0 a n n d a tj'd e k in d e n b ile d a h a b y k b ir zg ll k d ere c e si b u lu n d u u
n u g r r z . Bu d u ru m d a , ev re n in tQ a n n d a k i zel d o a s ta ra fn d a n ,
t / d e k i zg ll k te k in d e n b ile d a h a fa z la k a fa k a r k l n a u ra tlm o l
m am z g ere k ir. S oru n d a h a d a k t le ti! te ta r a f ta n (b) d u ru m u n d a t0'd a -
ki zg ll k s o ru n u en a z n d a n ti'd e k in d e n d a h a k t d e ild ir. H er iki d u
ru m d a d a, u veya b u a n la m d a , e v r e n in n i in zel o ld u u n a ilik in b ilm e
ceyi a k la m a d k f a k a t b u k o n u y a y n elm ek ze re te rm a liz a s y o n d a n a rg
m a n la r d e v irm e n in fa y d a sz o lm a k ta n d a k t o ld u u n u g ryoruz!
E v re n in d z e n lili in d e n (ve d zl) ne h a b e r yleyse? B u ra d a tem el
im e a rg m a n fa rk ld r. d d ia , ev re n i b y le sin e d z e n li (u za m sal o la ra k
dz) y a p m a y a y a ra y a n e y in im e fa z n n s te l g e n ile m e si o ld u u d u r.
F ik rin , "k en d in e zg" b ir b a la n g d u ru m u y la b a la d m z d a i e n f a
zn s te l g e n ile m e sin e ilik in "germ e e tk isi" n in o b a la n g d u ru m u n a
ilik in d z e n siz lik le ri g id e rm ey e h iz m e t ed e ce id ir. E lb e tte b y le si i le m
le rin a n s olu p o lm a d n b ilm ek ze re "kendine zg" b ir b a la n g g e
o m e tris in in neye b en z ey e b ile ce i z e rin e b ir fik re sa h ip o lm a y a g erek d u
y arz . nem li b ir v a rsa y m , b u t r b ir d u ru m u n , k k b ir lek te, p r z
s z o lm ak z o ru n d a o lu u n a ili k in o la n v a rsa y m d r. B u n u n la b irlik te r
n e in fra k ta l k m eler, ne k a d a r g e rilirs e g e rilsin , a s la k en d i s o ru n la rn
g id erm ez. P a r a la r ekil 1.2'de g ste rilm i o la n M a n d e lb ro t k m e sin i
an m sa y n . M a n d e lb ro t'u n d a h a az p r z s z h a le g e lir g r n d h e r
h a n g i b ir ey o lu rsa , o, d a h a fa z la b y t l r.
O k u y u cu n u n m rld a n d n d u y u y o ru m : b u k esin lik le k a a m a k b ir y a
n ttr . P ek l, b elk i g erm e n in e y leri p r z s z le tirm e d i i b a z p ato lo jik
d u r u m la r m e v c u t o la b ilir f a k a t genel g ereki d u ru m d a b y le si e y le ri k e
sin lik le b ek leyem eyiz. Ne y azk ki b u h i b ir b i im d e b y le sin e ak d e il
d ir; k e n d in e zg b ir b a la n g d u ru m u n d a fra k ta l - y a d a o n d a n d a k t -
o la n b ir ey, n e re d e y se k e sin lik le h a z rlk l olm am z g erek en b ir e y d ir.
K u k u su z b u k e n d in e zg te k il d u ru m h e r n ey se onu, i e n s re le re izin
v ere n b ir fizik n e d e n iy le k o la y ca g id e rilec ek b ir e y o la ra k bekleyem eyiz.
Peki n iin ? N e d e n le r a y rn tl te k n ik ze llik lerle ilg ili d e ild ir ve b a s it o la
ra k , g erek e v re n im iz in , ikinci y a s a n e d e n iy le y a p a m a m o la ca , b kz.
27.7, k e n d in e zg b ir d u ru m d a b a la m o la b ile ce in i v a rs a y m a y a a
l m a k la ilg ili y a n l a n la m a n n d o a s n a i k in d ir.20 B ylesi b ir "k en d in e
zg" d u ru m u n n ey e b e n z ed i iy le ilg ili b ir fik ir ed in m ek is te rs e k ken
k a p a l b ir ev re n in , e m a tik o la ra k ekil 27.20a, b 'd e ve s o n ra z a m a n a k

20 Bu bakn, 1960'larda Charles W. M isner ve Yakov B.


Zeldovich ta ra fn d a n b irb irlerin d en bam sz olarak ortay a koyulup, ikinci y asayla gr
n tek i tem el elikiye k arn evreni pr zs zletirm e giriim inde sl ilem ler greve a
rlm olm ak zere, kendisi yoluyla rasgele b ir balang d u rum unun hayal edildii "Kaotik
kozmoloji" olarak anlm eyde v a r olan b ir ncl sz konusuydu. O rijinal tez iin bkz.
M isner, 1969.
n n te rs in e ili k in ekil 27.2 0 c'd ek i (ya d a ekil 27.20d) g ib i, so n a a m a la
rn ele a lrz . K a tla a n k a ra d elik te k illik le rin in m u a zz am k ark l , z a
m a n d a te r s in m i b i im d e k i, k e n d in e zg b ir B yk P a tla m a d a n b e k le
m em iz g ere k en t r d e b ir ey d ir.
E lb e tte o k u y u c u d a n , k a rm a k a r k b ir k en d in e zg B yk k te
i e rile n a y rn tl k a r k f ra k ta l b e n z e ri g eo m etriy i h em en a n la m a s n b e k
lem iy o ru m ! B u n u n la ilg ili b e n de ok k k b ir gerek alg y a sa h ib im ve
h e rh a n g i b a k a b irin in de b u k o n u y la ilg ili pek fa z la ey b ild i in i s a n m
y o ru m .21 B u n u n la b irlik te b u g eo m etriy le ilg ili a y r n tl h e rh a n g i b ir ey
b ilm em iz gerekm iyor. E s a s k o n u y u a n la m a k i in so n d erece d ze n siz ,
b a la n g ta g e n i b ir d u ru m d a n b a la y a ra k (k r . ekil 27.20b) o lu tu r a b i
lece im iz h e rh a n g i b ir ken ev re n m o d e lin i ele aln . B ir eye km ek zo
r u n d a d r; a s ln d a k , k e s in m a te m a tik s e l te o re m le rd e n m a k u l b i im
d e k a rsa y a b ile c e im iz z e re b ir t r k e n d in e zg u z a y z a m a n te killi iy le
s o n u la n a c a k tr.22 im di m o d e lim izd e k i z a m a n te rs e v irirse k , g en el g
r n m l b ir te k illik te n b a la y p sem ey i d ile d i im iz d z e n siz tip te h e r
h a n g i b ir ev re n h a lin e g elen b ir ev rim elde ederiz. Z am an d a te rs in m i ilg i
li fizik i y a s a la rm z b u o la sl a iz in v e rse de d u ru m b u ev rim d e h e rh a n g i
b ir i m e n in sz k o n u su o lm a m a s da o la b ilir. im eye s a h ip o lsa k d a o l
m a s a k d a k o n u , k en d i zg b ir te k illik e v rim in in d z e n li (ya d a u z a m sa l
o la ra k dz) b ir evren e yol a m a sn sa la m a k ze re g e r e k le tirile n g ir i
im le rd e n e b u lu n u r s a b u lu n s u n , i e n b ir s re le ilg ili fizik i o la sl n
h i b ir y a r a r o lm a m a sd r.
G erek s o ru n u n ne o ld u u n u a n la m a y a a la lm . Bu, 27. b l m d e
u z u n c a ta r t ld . E vren B yk P a tla m a d a o ld u k a zel d i. O rad a, b a la n
g ca dek g e ri g e n ile y en b ir te rm o d in a m i in ik in ci y a s a s n n o la b ilm e si
i in b y le o lm a k z o ru n d a y d . T m te rm a liz a s y o n ile m le ri ik in c i y a s a y a
baldr; b u n e d e n le ne n i in b ir ik in c i y a s a y a n e de b a la n g ta n i in ok
zel b ir ev re n e sa h ip o ld u u m u z u a k la rla r. D ah a s, k e n d ili in d e n s im e t
ri k n lm i le m le rin in ve faz g e i le rin in (b u n la r im e i in g ere k li olm ak
zere) t m ik in ci y a s a n n e re fin e g e r ek le ir. Bu ile m le r ik in c i y a sa y
a k la m a z la r; o n u k u lla n rla r. D ah a s, im e k o zm o lo jisin d ek i c id d i t m
h e s a p la m a la r, k en d in e zg d u ru m d a n e o ld u u n a ilik in h i b ir k a v ra y
s u n m a y a n FLRW ya d a o n a y a k n b ir u z a y z a m a n g e o m e trisi v a rs a y a r. E v
re n in b a la n g ta , o la a n s t d z e n lili i i in d e, n i in b u d ere ce zel o l
d u u n u b ilm ek is te rs e k i m e k o zm o lo g la rm d a y a n d k la rn d a n b t n y
le fa rk l a r g m a n la ra b a v u rm a k z o ru n d a o lu ru z.

21 Bu kendine zg tekillikteki olaslkla kaotik yapyla ilgili en iyi nerm e 1970 ylndaki Be-
linskii vd., 1970, alm asn d an gelir.
22 Bkz. ilgili k ay n ak lan su n a n n ot 27.21.
28.6 Antropik ilke
Bu a r g m a n la ra g elm ed e n nce i m e b a k a s n n b ir p a r a s o la ra k
sk lk la a n la n b ir d i e r k o n u y a y n elm em g erekiyor. Bu, a n tr o p ik ilkedir.
Bu ilke, e v re n in n i in o nu b u ld u u m u z g ib i o ld u u n u a k la y a n p ek ok
b a k a c a a rg m a n d a d a k u lla n lr. K ab aca s y le rsek , a n tro p ik a rg m a n
k e n d i b a la n g n o k ta s o la ra k , e tra fm z d a a lg la d m z ev re n in , k e n d i
sin i a n la y a b ile c e k v a rlk la r re tip b a rn d ra c a k t r d e b ir d o ay a s a h ip o l
m a k z o ru n d a o ld u u g er e in i k a b u l eder. Bu a rg m a n , z e rin d e y a a d
m z g ezeg en in n i in u y g u n a ra lk ta k i sc ak l a, a tm o sfe re , su b o llu u n a ,
vb sa h ip o ld u u n u a k la m a k z e re k u lla n a b iliriz . Bu g ezeg en d ek i k o u l
la r b y le sin e u y g u n o lm a sa y d b u r a d a deil f a k a t b a k a b ir y e rd e o lu r
du k !23
A n tro p ik a rg m a n n en e tk ile y ici k u lla n m la rn d a n b iri, R o b e rt Dicke
(1957) ve B ran d o n C a rte r (1973)24 ta ra fn d a n , P lan c k b irim le riy le ifad e
e d ild i i h a liy le e v re n in y a y la e le k tro m a n y e tiz m a ve k tle e k im k u v v e t
le ri a r a s n d a k i o ra n a r a s n d a g r n te r a s tla n ts a l b ir b a n ty la ilg ili,
D irac (1937) ta ra fn d a n b e lirtile n b ir bilm ecey i z d k le rin d e ile ri s r l
m o la n d r.25 Bu r a s tla n t D oann p a ra m e tre le ri a r a s n d a k i te m el b ir
ilik iy i y a n s ta c a k o lsa y d b u d u ru m d a o nun, ev re n ta rih i b o y u n c a s a b it
o la ra k k a lm a s g ere k ird i. B u n u n la b irlik te ev re n in y a z a m a n la a r ta n b ir
ey o ld u u n d a n (kesinlikle!), b ylece b u r a d a n h a re k e tle k tle e k im k u v
v e tle rin in id d e ti, e le k trik k u v v e tle rin in k in e o ra n la a z a lm a ld r. A sln d a
b u n erm ey i D irac g er ek te n y a p t fa k a t im d ik i k a n t, k tle e k im s a b i
tin d e k i b y le si b ir d e iik li in g er ek le rle u y u m a d y n n d e d ir.26 D ic
ke ve C a rte r'n g ste rd i i ey D irac r a s tla n ts y la ilg ili b a k a b ir a k la
m a n n m e v c u t o ld u u y d u . D oa s a b itle rin in , s r a d a n b ir y ld z n - b ild i i
m iz k a d a ry la y a a m a u y g u n b ir y ld z - m r n b e lirle m e k te o y n a d k la r
b t n l k l ro l in c ele rk e n b u za m a n l e in in D irac r a s tla n ts n n , b y
le si b ir y ld z e tra fn d a d o la n a n b ir gezegende ev rilm i (ve y aay a n ) v a r
lk la rla ilg ili o la ra k epey z o ru n lu b i im d e g eerli o ld u u b ir d ze n d e b u
lu n d u u n u g ste re b ild ile r. B ylece D irac r a s tla n ts a n tro p ik b ir a k la

23 Sanrm bu "zay f' an tro p ik ilke fikrini ilk olarak 1950'lerde Fred H oyle'un BBC rad y o su n
d an verilen radyo so h b etlerin d e duydum . Tem el fiziki sa b itle rin "antropik rol konusuna
ynelen an tro p ik ilkenin d a h a g l biim iyle, Hoyle'un, b irazd an aklanacak olan, k a r
bon d a zel b ir n k leer enerji seviyesine gerek duyan, yldzlardaki ar elem entler y apsna
deinen "Religion as a Science" (Bir Bilim olarak Din) adl C am bridge derslerinde tantm .
24 Bkz. Dicke, 1961ve C arter, 1974.
25 Bkz. Dirac, 1937.
26 Bkz. Dirac, 1938; Buckley ve Peat, 1996; G uenther vd., 1998. Yeni b ir "deien sabit" fikri
M agueijoda, 2003, elenceli b ir aklam ayla veriliyor.
m a y a s a h ip tir. Bu d u ru m , b ilin li y a a m re tim in d e i e rile n p a r a m e tr e le
rin , b u t r b ilin li b ir y a a m n d d n y a d a g er ek te n g rec e i t rd e k i o
p a r a m e tre le rle ilik ili o lm a s n e d e n iy le o rta y a kar!
A n tro p ik ilk e d en g elen a rg m a n la rn , gerek a n la m la rd a n y o k su n o lsa
da, b e lirs iz lik le rle d o lu o lm a s o k u y u cu i in a k o lm al. rnein, b ilin li
b ir y a a m re tim i i in g e r e k te n g ere k li k o u lla rn n e o ld u u y la ilg ili p ek
fa z la fik re sa h ip deiliz. Y ine de d u ru m , fizik y a s a la rn n ve e v re n in to p
la m u z a y z a m a n y a p s n n v e rili o ld u u n u k a b u l etti im iz, y u k a rd a v e ril
m i o la n g ib i rn ek le rle k u lla n ld n d a o k a d a r da k t d e ild ir. Y aln zca
ev re n d ek i k o u lla rn b ilin li y a a m a n e d e n o la ca k e k ild e , n e z a m a n y a d a
n e re d e u v e u e k ild e o la ca t r n d e s o r u la r so ra rz . A n tro p ik ilk e n in
b u t r v e rsiy o n u C a rte r ta r a f n d a n z a y f a n tro p ik ilke o la ra k a d la n d r lr
(ekil 28.13a).
K en d isi u y a rn c a a n tro p ik a rg m a n ev re n in (rnein e le k tro n k tle s i
n in p ro to n u n k in e o ra n y a d a in c e y a p s a b itin in de eri g ib i, 26.9, 31.1)
g erek s a b itle rin i b e lirle m e k ze re g e n ile tm e y e a l t m z g l a n tr o
p ik ilke ok d a h a s o ru n lu b ir v e rsiy o n d u r. B az in s a n la r g l a n tro p ik il
keyi, b iz i "lah i A m a"taki, k e n d isi y o lu y la ev re n in Y a ra tc 's m n , te m el f i
ziki s a b itle re b ilin li y a a m n o la n a k l o lm a sn sa la y a n b e lirli d e e rlere
sa h ip o la c a k la r e k ild e n d en p a p a z lk r tb e s i v e rild i in d e n em in o ld u u
b ir in a n a y n e ltir b i im d e d e e rle n d ire b ilm e k te d ir. te ta r a f ta n g l
ilkeyi, "nerede" ve "ne zam an " so ru la rm z y a ln z c a te k il b ir u z a y z a m a n a
d e il f a k a t ay n z a m a n d a o la s u z a y z a m a n la r to p lu lu u n u n t m n e u y g u
la n a c a k la r e k ild e g e n ile tm e k z e re (ekil 28.13b), z a y f o la n n b ir g e n i
le tilm e si o la ra k d n e b iliriz .27 T o p lu lu u n fa rk l y e le rin in , te m el fizik i
s a b itle re ilik in fa rk l d e e rlere sa h ip o lm a la r b e k le n e b ilir. N e re d e /n e z a
m a n s o ru s u a rtk a y rc a to p lu lu k i in d e b ir ev re n se im in i de i e rir, b y
lece k e n d im iz i yine b ilin c in o rta y a k m a s n a iz in v ere n b ir ev re n d e b u l
m ak z o ru n d a olu ru z.
H a b e rd a r o ld u u m k a d a ry la b u t r b ir e y in ilk rn e i F re d H oyle t a
ra fn d a n , k a rb o n u n , y ld z la rla ilg ili e k ird ek se n te z i ile m in d e y ld z la rn
k a rb o n d a n d a h a a r e le m e n tle rd e n o lu m a s n n o la n a k l o la b ile ce i e
k ild e, b u g n e dek g zlem len m em i b ir n k le e r en erji se v iy e sin in v a r o l
m a k z o ru n d a o lu u so n u c u n u k a rd n d a b e lirtilm i ti. Bu, k e n d isi a r a c
l y la d a h a a r e le m e n tle rin (y ld zlard a; ve s o n u ta s p e m o v a p a tla m a
la rn d a g ezegen o lu u m la ry la ilg ili m a d d e le ri sa la m a k ze re d a r p s
k rt ld ; b k z 27.8) re tild i i ve k en d i v c u tla rm z n b a l o ld u u ilem -

27 B uradaki "gl an tro p ik ilke" terim i kullanm m C arter', 1974, izler. Barrovv ve Tipler,
1988, b u n u birok farkl kategoriye ayrr.
e k il 28.13 A n tro p ik ilke, (a) Z ayf biim : b ilin li v a r lk la r k e n d ile rin i e v re n d e , b ilin li
y a a m a u y g u n k o u lla rn b u lu n d u u , u z a m z a m a n s a l b ir k o n u m d a b u lm a k z o ru n d a d r,
(b) G l b iim : y a ln z c a b i r e v re n y e rin e k a fa m z d a , a r a la r n d a D o an n te m e l s a b itle r i
n in d e ie b ile c e i, b i r o la s e v re n le r to p lu lu u c a n la n d rrz . B ilin li v a r lk la r k e n d ile ri
n i (u zam z a m a n s a l k o n u m a ek o larak ) D o an n s a b itle r in in u y g u n o ld u u b i r e v re n d e
y e rle m i o la ra k b u lm a k z o ru n d a d r.

di. O o lm a k sz n (b ildiim iz t rd e) c a n l v a rlk la r o la ra k y aay a m ay z !


H o y le 'd a n a ld k la r ilh a m la 1953'te VVilliam Fovvler ve i a r k a d a la r28
s o n r a d a n H oyle ta ra fn d a n y a p lm e tk ile y ici b ir ta h m in i d o ru la y a ra k
H oyle en erji se v iy esin i b u ld u la r. Doa sa b itle rin in , b u t r b ir en erji se v i
y e s in in ta m da, b ild i im iz a n la m d a k i h a y a tn o rta y a k ab ilec e i d o ru
y e rd e o la ca b i im d e a y a rla n m o lm a s d ik k a t ek icid ir. B e lirg in kozm ik
iyi a n s a ilik in b a k a b ir rn ek n tro n u n k tle s in in p ro to n u n k in d e n (s
ra s y la 1838 ve 1836 ele k tro n k tlesi) ok h a f if b i im d e fa z la o lm a s g e r
e id ir. N ered e y se t m k im y a n n k e n d isin e d a y a n d u y g u n b ir k a ra rl
e k ird ek a ile s in in v a rl g r n te k i b u te s a d fi gere e d a y a n r.
K endi k o n u m u m a n tro p ik ilkeyi, zellikle g l o la n k u lla n m a k o n u
s u n d a so n d ere ce d ik k a tli o lm a k tr, iz le n im im o d u r ki, g l a n tro p ik ilke
g en ellik le, gerek k u ra m s a l d e e rle n d irm e le r k en d i s n rla r n a u la m
g r n d n d e , b ir t r k a a m a k o la ra k k u lla n lr. K u ra m c la rn u n a b e n
z e r b ir e y i sylem e y o lu n a g ittik le rin i sey rek b i im d e iitm e d im : "k u ra
m m d ak i b ilin m e y e n s a b it p a r a m e tr e d e e rle ri s o n u ta a n tro p ik ilke t a r a
f n d a n b e lirle n ir." S o n u ta "doru k u ram "d ak i b e lirli p a r a m e tr e le r i s a p ta
m a n n h i b ir m a te m a tik se l yo lu o lm a d e lb e tte o rta y a k a b ilir. A sln d a
b u p a r a m e tr e le r in seim i, i in d e k en d im iz i b u ld u u m u z ev re n in b ilin li
y a a m a iz in v erm e k z e re b y le olm ak z o ru n d a o la ca e k ild e d ir. Y ine de
iti r a f e tm eliy im ki b u fik ird e n p ek h o la n m y o ru m !
B a n a yle g eliy o r ki, u z a m s a l o la ra k so n su z ve e s a s e n d ze n li b ir ev
re n d e (rnein K < 0 o la n s ta n d a r t m odellerde) g l a n tro p ik ilke, fizik i
y a s a la rn (bilin lilik le ilg ili n a r tla r b ilm e d i im iz d e n k e n d isi d e epey
k u lla n s z olan) b ilin lili i o la n a k l k la ca e k ild e o lm a sn ta le p e tm e
n in te sin d e , fiziki p a r a m e tr e le r i a y a rla m a k la ilg ili o la ra k n e re d e y se fa y
d a s z d r. nk b ilin li y a a m so n u o la ra k o la n a k ly sa , o rta y a k m a s
n , u z a m s a l o la ra k so n su z b ir ev re n d e, b ek leriz. Bu, ev re n d e v e rili h e r h a n
gi b ir so n lu b lg e d e b ilin lilik le ilg ili k o u lla rn o rta y a k m a s so n d e re
ce o la n a k d b ile o lsa m e y d a n a g elecek tir. U za m sa l o la ra k so n su z b ir ev
re n d e b ek len tim iz , g ere k li b ile e n le rin t m n n b ir a ra y a g elm esin e ili
k in y a ln z c a te k b ir a n s b ile o lsa , o n u n so n su z e rim le rin d e b ir y e rle rd e
b ilin lili in m e y d a n a g elm esi g e re k ti id ir. A sln d a bu, o la a n s t b i im
d e se y re k d e o lsa, y a ln z c a a n s y o lu y la o rta y a kar.
u h a ld e te m el fiziki s a b itle rin , belki de m a te m a tik se l k s ta s la r a gre
s a p ta n m , u ve u o ld u u n u b ilirs e k b u d u ru m d a d a h a iyi b ir so ru s o r a
b iliriz : "Bu fiziki s a b it d e e rle ri v e rild i in d e zeki y a a m n o rta y a k m as
i in e n o las k o u lla r n elerd ir?" B ildiim iz ev ren d e, sa h ip o ld u u m u z te
m el s a b it p a ra m e tre d e e rle riy le b irlik te y a n t en a z n d a n yle g r n r :
"G nee o ld u k a b e n z e r b ir y ld z y a k n n d a , d n y a y a o ld u k a b en zey en
ve u y g u n Darvvinci e v rim in g e r e k le m e sin e o la n a k ta n y a c a k y e te rli s re
o la n y a k la k 109 y a d a O10 y llk b ir gezegende." B u n u n la b irlik te fa rk l
s a b it p a r a m e tr e d e e rle rin e sa h ip b ir ev re n le ilg ili o la ra k y a n t o rta y a o l
d u k a fa rk l b i im d e k ab ilir.
Bu b l m n o k ta la m a k zere, o rijin a l o la ra k 1973'te J o h n A. VVheeler
ta r a f n d a n ile ri s r lm o la n , te m e l fiziki s a b itle r b a k m n d a n ilik ili b ir
b a k a s n a d e in m eliy im . A n tro p ik ilkeyle b ir b a la n ty a sa h ip o la n b u
b a k a s u y a rn c a evren, h e r b iri k e n d in d e n nceki b ir k fa z n d a n
d o an y en i "b yk p a tla m a la r" n s re k li b i im d e m e y d a n a g eld i i d n g
le rd e n g em ek ted ir.
K > 0, A = 0 d u ru m u n d a k i F rie d m a n n m o d e lin i a n m sa y n . E vren, b a
la n g B yk P a tla m a te k illi iy le g e n i le r ve d a h a so n ra b a k a b ir te k illik
o la n so n B yk ke b z l r, b u n u n la b irlik te kozm o lo jin in ilk g n le
rin d e b u "saln m y ap a n " b ir m o d el o la ra k a n ly o rd u n k R (t) 'n in t k a r
s n d a izild i i e ri s n rs z sa y d a k i g en ile m e ve b z lm e d n g s n e
b o y u n e en b ir sik lo id d i (bkz. ekil 27.15a, a l trm a [27.17]). B u n u n la b ir
lik te d u ru m artk , h e r "k" so n ra k i "p a tla m a"y la b ir le tir e n tek illi i
g elen e k sel k la sik g enel g relilik s n rla r i in d e " p r z s z le tirm e "n in
h i b ir y o lu n u n b u lu n m a d ilk g n le rd e k in d e n d a h a iy i d e e rle n d irili
y o r.29 Bu g erek gz a rd e d ilir y a d a "k u a n tu m k tleek im "in b ir b i im i
n in b u t r b ir "s ra m a "n n m e y d a n a g elm esin e iz in verece i v a rs a y m n
d a b u lu n u lu r s a b u d u ru m d a F rie d m a n n sik lo id in in g e r e k te n o rta y a k a
b ile ce k o la n e ye y nelik iyi b ir y a k la k lk ta h m in i o ld u u y o ru m u n d a
b u lu n u la b ilir. VVheeler'n fik ri, te k il d n te g er ek le en a r k u a n tu m f i
zi in in D o ann tem el s a b itle rin d e b ir d e iik lik g ere k tireb ilece iy d i. B u
r a d a n h a re k e tle , g l a n tro p ik ilkeyle b a la n tl o la ra k ta s a r la n m ev
r e n le r "to p lam " W h eeler n e rm e sin d e fiziki o la ra k g er ek leir.
Lee S m olin 1997 ta rih li T he L ife o f th e C osm os30 (Evrenin Y aam ) ad l
k ita b n d a b u fik re ilik in a r tc b ir d e iik lik n erir. K en d isin e a it h e r
ey i sa rm a la y a n B yk k n k e n d isin i so n ra k i ev re n fa z n n B yk
P a tla m a s n a ev ird i i k a p a l b ir ev re n e gerek d u y m a k y e rin e S m olin, k a ra
d e lik le r i in d ek i te k illik le ri, h e r k a ra d elik fa z n n b ire y se l o la ra k fa rk l
b ir ev re n faz re tti i31 ve h e r d u ru m d a te m el fiziki s a b itle re ili k in h a fif
b ir y e n id e n a y a rla m a n n y a p ld y en i ev re n fa z n n k a y n a k la r o la ra k
k a b u l eder. Sm olin bylece, e v re n le re ilik in , te m el s a b itle rin y a v a y av a
"d a h a zinde" ev ren fa z la r elde etm ek ze re e v rim le ti i b ir "doal se i
lim " b i im in in o la b ile ce in e ilik in y a r a tc fik rin i o rta y a k o y a r ve e v re n
le rin "zin d elii"ne ilik in o la ra k k a ra d elik le rin re m e sin i h e rh a n g i a n tr o
p ik d e e rle n d irm e d e n d a h a iyi b ir b e lirti o la ra k k a b u l e d e r (nk b u d u
ru m pek ok "ocuk" re tir. B u n u n la b irlik te b a n a yle g eliy o r ki, o n la r
d a n n e k a d a r ok sa y d a o lu rs a o lsu n k en d im iz i "b ilin lilik -o lm a y a n " b ir
ev re n fa z n d a b u la m a y a c a m z i in b u ta rt m a d a a n tro p ik a rg m a n d a
n em li b ir ro le s a h ip tir!
O kuyucu tek b ir k a ra d eli in k tle e n e rjisin in , k e n d isin d e n 1022 k a t
d a h a fa z la k tle li o lab ilecek t m b ir ev re n in k in e n a s l e v rile b ild i iy le il
g ili o la ra k e lb e tte k a y g la n a b ilir. A sln d a f a k a t te k illi in s te s in d e n g el
m ek ve te m el s a b itle ri d e itirm e k z e re b ilin m e y e n b ir fizik g e re k ti in
d en g elen e k sel fizi in s ta n d a r t k o ru n u m y a s a la ry la ilg ili "tm b a h is le r
k a p a n m tr". N e o lu rs a o lsu n m a d d e en erji k o ru n u m y a s a s n n , g en el g
re lilik b a la m n d a a s im p to tik d z l k v a rsa y m o lm a k sz n s o ru n lu o ld u
u ile r s r le b ilir; bkz. 19.8.
H em W h e eler hem de Sm olin n e rm e sin d e , o ld u k a fa z la s o ru n a s a h i
bim . lk o la ra k , h a lih a z r d a b ilin m e y e n b ir fizi in y a ln z c a , k e ilik in
u z a y z a m a n te k illi in i b ir "sram a"y a evirem ekle k alm ay p b u o ld u u n d a

29 Bkz. Havvking ve Penrose, 1970.


30 Bkz. Smolin, 1997.
31 1966daki Adam s dl m akalem de, bkz Penrose, 1966, bylesi b ir fikri, fiziki sa b it yeniden
ay arlam alar olm akszn ciddi olm ayan b ir biim de ortay a koym utum ! Belki dierleri d aha
nce byle y ap m lard r.
ay n z a m a n d a te m e l fiziki s a b itle ri de h a f if b i im d e y e n id e n a y a rla m a s n a
ili k in k ilit fik rin so n d ere ce k u rg u s a l d o as sz k o n u su d u r. B ylesi b ir
k e s tirim n erm e k zere, b ilin e n fiz ik te b u lu n a n h i b ir g ere k elen d irm e
b ilm iy o ru m . Y ine de b a n a g re k te n k a y n a k la n a n so n d erece d ze n siz
te k illik le rin k e n d ile rin i s ih irli b ir b i im d e , b ild i im iz t r d e sa y g n b ir
ik in c i y a s a e d in m e s i gerek ecek se h e r e v re n in gerek d u y a c a so n d erece
p r z s z ve d z e n li B yk P a tla m a y a e v irm eleri (bkz. 27.13) g eo m etrik
o la ra k d a h a d a m a n tk sz d r.

28.7 Byk Patlamann zel doas: antropik bir anahtar?


B y k P a tla m a n n o ld u k a zel d o a s n a k la m a k z e re a n tro p ik ilke
a r la b ilir m i? Bu ilke, b a la n g o la ra k k a rm a k a r k o la n (m ak sim u m
en tro p ili) b ir d u ru m u n y in e de, te rm o d in a m i in ik in c i y a s a s n n sa rs lm a z
b i im d e h k m s rd , i in d e y a a d m z a b e n z e r b ir ev re n e y ol a a b i
lece i e k ild e i e n ta b lo n u n b ir p a r a s o la ra k b ir le tir ile b ilir m i? T em el
o la ra k g en el a rg m a n , ik in c i y a s a n n b ild i im iz h a liy le y a a m i in z o ru n
lu o ld u u n u s y lem ek tir; d a h a s to p la m y o u n lu k la r, sc a k lk la r, m a d d e
d a lm la r ve b ile im le ri, vb y a a m a u y g u n o la ca k b i im d e o lm a k z o ru n
d a d r. Ek o la ra k ev re n e v rim in iley e ce i k a d a r u z u n v a r o lm u o lm a ld r
vb. B azen b u a rg m a n b ir i m e a rg m a n y la k a r tlk i in d e k u lla n lr.
B u n a g re y a ln z c a , t m y le k en d in e zg b ir b a la n g d u ru m u bize,
g zlem led i im ize b e n z e r p r z s z le tirilm i b ir ev re n v erm ek z e re i
m e se de, B yk P a tla m a d a n h em en so n ra , b a la n g u z a y z a m a n "m an ifo l-
d u ''n a a it k k b ir b lg e n in , o b lg e d e i m e n in d evrey e g irm e si i in y e
te rin c e p r z s z o lm a sn a ra m a m z gerek ir; b u g n g z le m le n e b ilir o lan
e v re n in t m o m in ik p r z s z b lg e d ek i i m e n in b ir so n u c u o la ra k o r
ta y a k a r (bkz. ekil 28.14a). Bu a rg m a n k a b a c a y le iler: "b ilin li y a
a m n v a r o lm a s iin, ev rim in u y g u n k o u lla rd a g e r ek le eb ilec e i k a d a r
u z u n z a m a n l ek le rin e sa h ip g en i b ir evren e gerek d u y arz , vb; b u, p
r z s z , m in ik b a la n g b lg e m iz d en b a la y a ra k b ir im e g e re k tirir ve
b u b ir kez b a la y n c a im e bize, b ild i im iz m k em m el b i im d e g eni,
g z le m le n e b ilir ev re n i s a la m a y a g iriir."
Bu ta b lo , b ilim se l s a ld ry a t m y le b a k o la n b y le si h a r ik a b i im
li ro m a n tik b ir d o ay a sa h ip g ib i g r n m e sin e ra m e n b y le o ld u u n a
in a n m y o ru m . G zlem ler g r n d m z d o ay a sa h ip b ir B y k P a tla m a
i in g ere k li g r n e n o la a n s t k e sin lik d e re c e sin e (ya d a "ince ayar"a)
g e ri d n elim . 27.13'te id d ia e d ild i i zere, gerek li k e s in lik faz u za y h a
cim te rim le riy le en a z n d a n 10lol23'te b ird ir. " i o 123" s s , g z le m le n e b ilir
ev re n d e k in in k in e e it k tle li b ir k a r a d eli in e n tro p is in d e n gelir.
ek il 28.14 (a) E v re n le ilg ili t m y le g en el b i r b a la n g d u ru m u i m e z f a k a t y a ln z c a ,
g zlem led i im iz ev ren e im e y e y ete c e k p r z s z l k te o lan k k b i r b a la n g b lg esi
iste y e b iliriz (eder: O 10 ). (b) F a k a t d e v a s a e v re n im iz in g e r e k te n n e k a d a r b ilin li
v a rl m z iin g ere k lid ir? Y a ra tc 'n n , b ilin li y a a m y a r a tm a k zere, izg isel b o y u tu n
o n d a b iri k a d a rlk b ir e v re n re tm e s i k om ik b i im d e d a h a u c u z " d u r (eder: O 10' 17). (c)
(a)'d ak i k a d a r ok b ilin li v a rlk y a r a tm a k z e re Y a ra tc b a s it o la ra k (b)'deki "d a h a k
k" e v re n le rd e n b a m sz O 3 a d e d in i ok d a h a u cu z b i im d e r e te b ilir ("pazarlk" ederi:
(O 10*17) 1000 = O 10' 20). Bu n e d e n le a n tr o p ik ilke i m e y e ilik in a k s a v u rg a n l
ak lam az.

Peki am a b ilin li y a a m n o rta y a k ab ilm esi i in t m g z le m le n e b ilir


ev re n e g e r ek te n gerek d u y a r m yz? Bu o la s g r n m e m e k te d ir. G a la k si
m iz d n d a k i h e rh a n g i b ir e y in b ile g erekli o ld u u n u d n m e k zor. Yi
n e de zeki y a a m ok se y re k ve b u n d a n b ir m ik ta r d a h a fa z la a la n a s a h ip
o ld u u n d a b ira z d a h a r a h a t o la b ilir. G elin b ira z c m ert o lalm ve g zlem
le n e b ilir ev re n in k y sn a k a d a r o lan u z a k l n o n d a b iri k a d a rlk b ir y ar-
a p l b lg e n in b ild i im iz ev re n i a n d rm a k z o ru n d a o lm a sn ta le p ed elim
f a k a t b u y a r a p d n d a o la n la r nem sem ey elim . F az u za y h a c m i nceki
g ib i h e s a p la n a b ilir. O b lg ed ek i k tle y i d a h a nce sa h ip o ld u u m u z u n
b in d e b iri o la ra k h e s a p la rz ve b u d a h a nce sa h ip o ld u u m u z u n m ily o n
d a b iri o lan b ir k a ra d elik e n tro p is i v e rir.12871 Bu d u ru m d a "Y aratc"m z
ta ra fn d a n b u k k blgeyi o lu tu rm a k ze re gerek d u y u la c a k k esin lik
a rtk y aln zca:
101<)117'd e b ird ir.

ekil 28.1 4b'ye b ir gz a tn . Y a ratcm z a r tk y a ln z c a , b a la n g "m ani-


fo ld "u n u n d a h a n ce k in d e n d a h a k k b ir "m inik p r z s z b lg e"sin e
g erek d u y a r. Y a ra tc 'n n b u d a h a k k b o y u tlu blg ey le k a r la m a s
d a h a nce ele ald m z b ir b i im d e d a h a b y k o la n d a n d a h a o la sd r.
im e n in k k blge z e rin e b ira z d a h a b y k o la n la ay n b i im d e f a k a t
o ra n tl o la ra k d a h a k k b ir i m i ev re n re te re k e tk id i in i v a r s a y a r a k
Y a ra tc 'n n b y k b lg e le rd e n ziy ad e k k o la n la ra n e sk lk ta r a s tl a d
n ta h m in ed e b iliriz . R a k am (en y k se k s le r ta r a f n d a n ifa d e ed ilen k e
sin lik te )12881
O -10 7 + O "10123 = 1010l23'te n

d a h a iy i d e ild ir. Y a ra tc i in ev re n in , v a rl m z i in g e r e k te g erek d u y


m a d m z ve bylece a n tro p ik ilk e n in de gerek d u y m a d , b u e k s tra u zak
p a r a s n re tm e y e z a h m e t e tm e n in n a s l in a n lm a z b ir sa v u rg a n lk o ld u
u n u g r y o rsu n u z !
B az o k u y u c u la r Y a ra tc 'n n b u "tu tu m lu " d a v ra n n e d e n iy le n is p e
te n d a h a az s a y d a b ilin li v a rlk y a r a tld e n d ie si ta y a b ilirle r. K onu
n u n b u o lm a s n d a n b a m sz o la ra k , g er ek le en " s a v u rg a n l n " n e d e n i
b u d e ild ir. Y alnzca 1 a d e t b y k ev re n b lg e sin e sa h ip o lm a k y e rin e (bi
zi te k b ir d a h a b y k o la n d a k iy le ay n b ilin li v a rlk s a y s n a g t ren ) d a
h a az i m i ev ren b lg e le rin d e n O3 a d e d in e sa h ip olm ak - l 'd e n y a k la k
10lol23'e k a d a r o la n b ir a r p a n la - o la slk te rim le riy le (d i er b ir d ey ile
faz u z a y n d a k i k u tu e b a tla rn n te rsiy le; b kz. ekil 27.2) ok ok d a h a
"ucuz" o lu r (ekil 28.14c).12891
A n tro p ik a rg m a n n b u b a la m d a n e k a d a r aciz o ld u u n u g rm ek z e
re u g er ek le ri d e e rle n d irin . D n y ad a k i y a a m k e sin lik le m ik ro d a lg a ar-
d a la n n m n a d o la y sz b i im d e gerek du y m az. A sln d a Darvvin ev rim in e
b ile g erek duym ayz! Gaz ve n m n ra sg e le b i im d e b ir a ra y a g e liin d e n
b ilin li y a a m re tm e k "olaslk" te rim le riy le ok " d a h a u cu z" o lu rd u . G
n e sis te m in in b a r n d rd c a n lla rla b irlik te p a r a c k la r ve n m n r a s
gele a r p m a s n d a n y a r a tla b ilm e o la sl n n 10lt)6O'ta b ir o ld u u (ya d a
10lo6 'ta n ok d a h a az olduu) h e s a p la n a b ilir. G zle m le n eb ilir ev re n e ili
k in B yk P a tla m a d a g ere k en 101<)123'le k y a s la n d n d a 10lo6 ra k a m ta m
o la ra k "tav u k y em i"d ir.32 B ir B yk P a tla m a n n , g zlem len m i d z e n li b i
im in d e o lm a sn a gerek d u y m ay z. k in c i y a s a y a e tr a f ta c a n ll n b u lu n
m a d erk e n z a m a n la rd a g erek d u y m ay z. Y a ra tc i in b u n u n la ilg ili z a h
m e t etm em ek ok "d a h a ucuz" o lu r ve i m e n in de p ek y a rd m olm az. Ya-
r a tc 'n m , y a ln z c a b ilin li y a a m re tm e k z e re b en im se y ece i "cim ri"
tu tu m lu lu k e risi, ekil 27.8'de, gzlem len en (c) im e y a d a im e d e il
d en ziy ad e (b) e risin e ben zer!
T m b u n la r b a s it o la ra k , u y g u n ev re n k o u lla rn n b ir t r ra sg e le b a
la n g se im in d e n o rta y a k m a s g ere k ti i s tte k i d o a d a n e d e n le r a r a
m a k ze re, a s ln d a y a n l a n la lm a rg m a n s a la m la trm a k tr. A sln
d a ev re n in n a s l b a la d y la ilg ili ok zel b ir ey sz k o n u s u d u r. B an a

[ [28.8] Bu rak am lar aklayn.


( [28.9] Bu rak am lar d ikkatli biim de aklayn.
3! Bkz. Penrose,1989.
b u s o ru n a y n e lm e n in o la s iki yo lu v a rm g ib i g r n y o r. k is i a r a s n
d ak i fa rk llk b ilim se l d a v r a n a ilik in b ir k o n u d u r. B a la n g se im in in
(ekil 2 7 .2 1 'd e g ste rilm i h a y a li re sm e o ld u k a benzer) b ir " ta n r eylem i"
o ld u u n a ili k in k o n u m u k a b u l e d e b iliriz ya d a B yk P a tla m a n n o la a
n s t zel d o a s n a k la m a k ze re b ilim s e l/m a te m a tik s e l b ir k u ra m
a ra y a b iliriz . B enim eilim im k e sin lik le , ik in ci o la slk la n e k a d a r ile riy e
g id e b ile ce im iz i grm eye a l m a k tr. F iziki d n y a n n d a v r a n la rn
k o n tro l e d e n m a te m a tik se l y a s a la ra - o la a n s t k e s in lik te k i y a s a la r a -
a ltk . y le g r n y o r ki, y in e fe v k a la d e k esin li e sa h ip b ir eye, B yk
P a tla m a d o a s n b e lirle y e n b ir y a s a y a gerek d u y u y o ru z. B u n u n la b irlik te
B yk P a tla m a b ir u z a y z a m a n te k illi id ir ve g n m z k u ra m la r b u t r
b ir eyi ele a lm a y a elv e rili d e ild ir. B eklentim iz, y in e de, g erek li o la n e
y in k u a n t u m k tle e k im e ilik in ,33 genel g relilik ilk e le ri, k u a n tu m m e k a
n i i ilk e le ri ve b elk i b a z b ilin m e y e n d i e r fiziki b ile e n le re ilik in ilk e le
r in u y g u n e k ild e b ir a ra y a gelm ek z o ru n d a o ld u u , u y g u n b ir b iim o l
m a sd r.

28.8 Weyl erilik hipotezi


K u an tu m k tle e k im a la n n d a k i g n m z e tk in lik le ri z e rin e te m el
d e e rle n d irm e le rim i 30-33. b l m le re erteley ece im . im d ilik y aln zc a.
B yk P a tla m a z e rin d e k i g eo m etrik k s tla m a la rn ne o ld u u n u a n la m a
y a a l m a k z e rin e y o u n la a lm . D ah a so n ra b u t rd e k i g eo m etriy i cid d i
k u a n tu m k tle e k im k u ra m te m e lin d e a k la m a y a g irie n , J a m e s H a rtle
ve S te p h e n H avvking'in b ild i im b ir n e rm e sin i inceleyeceiz.
1 9 .7 'd en , k tle e k im le ilg ili s e rb e s tlik d e re c e s in in Cabcd W eyl k o n fo r-
m a l te n s r y le a k la n d n a n m sa y n . Bylece (yerel fizik le ilg ili o la ra k
h e r d u ru m d a k k o la n o la s b ir A kozm olojik s a b itin in im d ilik gz a rd
ed ildii) bo u z a y d a u z a y z a m a n e rili in in t m y le W eyl e rili i o ld u u
n u g r r z (Ricci e rili i g zd en kayb o lu r). W eyl e rili i, e tk isi, m alzem e
k a y n a k la rn n h a c im a z a ltc d o as y e rin e b i im b o zu c u y a d a g elg itle il
g ili b ir d o ay a sa h ip o la n t rd e k i e rilik tir. W eyl e rili in in e tk isi ekil
1 7 .8 a'd a g s te rild i (ay rca b u re s m in o rijin a l o la ra k Nevvtonc b ir u z a y z a
m a n re sm i o lm a s h i b ir b i im d e o n u n g e erlili in e glge d rm ez). Bu
re sim , k e n d isin d e m a d d e n in h a c im a z a ltc e tk is in i g rd m z ekil

33 Byk P atlam an n o la an st biim deki zel doasn sa p tay an "kuantum ktleekim "den
fark l b ir eyin sz konusu olabileceine ilikin bak as b an a Abhay A stekhar tara fn d a n
kuvvetle b elirtild i. Belki de yledir fak at Byk P atlam ada zel olann ktleekim ve ak
biim de y alnzca ktleekim olduu gereince arp lm ak tan kaam yorum .
17.8b'yle, d i e r b ir d ey ile R icci te n s r y le k a r la trlm a ld r . B u n u n la
b irlik te W eyl ve R icci e rilik le rin in z a m a n s a l je o d e z ile r (se rb e st e h a r e
k e t ed en k tle li p a r a c k la r) z e rin d e k i e tk ile rin i ele a ld m z d a , h ac im
a z a ltc e tk is in in y an s r a R icci te n s r b a z e n b i im b o zu c u b ir etk iy e de
s a h ip o la b ild i in d e n , k a fa k a r tr c b a z k o n u la r sz k o n u su olur.
Bu k afa k a r tr c k o n u la r b y le si e rilik le rin bo je o d e z ile r (k n
la n ) z e rin d e k i eylem ini d n r s e k g id e rilm i o lu r. D a h a s b ylece, k o z
m o lo jik b ir A sa b itin i, A gab b i im in d e k i b ir te rim k n la n n o d a k la m a
d i in 128101 greve g eri a ra b iliriz . ekil 17.9 'd ak i je o d e z ile ri b ir k
k o n isin e a it k n la r o la ra k (ekil 1 7.16'daki gibi) d n e b iliriz . A sln
d a o n la r b ir g zlem c in in gem i k k o n isin e a it b i im d e d n rs e k b i
im b o zu c u e tk ile r o ld u k a e k ils e l o la ra k , b ir k k a y n a y la gzlem ci
a r a s n a y e rle tirilm i m e rc e k le r b i im in d e a n la la b ilir. B ir m a d d e d a l
m n d a n k a y n a k la n a n R icci te n s r e tk isi,34 p o z itif b i im li o d a k la y a n b ir
m e rc e in k i g ibiyken s e rb e s t k tle e k im a la n n d a n k a y n a k la n a n W eyl ten -
s r n n k i, b ir d zlem d e dikey b ir d zlem d e k i n e g a tif o d a k la m a k a d a r p o
z itif o d a k la m a y a sa h ip o lan , s a f a s tig m a t b ir m e rc e in e tk isi g ib id ir (ekil
28.15). V ak um un k rc in d is in e s a h ip b y k b ir e ffaf, k a t, k tle li, k re
sel b ir c ism in i in d e n b a s it e b a k m a y h a y a l e d e rse k b u iki fa rk l t rd e k i
e rili in (en d k dereceli) e tk ile rin e ilik in o ld u k a iyi b ir izlen im elde
e d e b iliriz . (Belki de g n e in i in d e n , o n u n y a ln z c a k tle e k im a la n n a ilg i
g ste re re k d o ru ca i in d e n geen, k tle s iz p a r a c k la r o la ra k k a b u l ed ilen

e k il 2 8 .1 5 (z se rb e s t) R ic c i ten s -
r n n (bir m a d d e d a lm n d a n k a y
n a kla n a n ) o d a k la m a e tk is i p o z i t i f b ir
m e r c e in k i g ib iy k e n , (se r b e st k tle
e k im a la n n d a n k a y n a k la n a n ) W eyl
te n s r n n k i, b ir d z le m d e d ik e y
b ir d z le m d e k i n e g a tif o d a k la m a
ka d a r p o z i t i f o d a k la m a y a sa h ip
olan, s a f a s tig m a t b ir m e rc e in e tk i
s i g ib id ir.

J S [28.10] Niin?
54 A slnda b u ra d a Ricci ten s r n n yalnzca iz se rb e st ksm , Rab ^ Rgb nem lidir ve koz
molojik sa b itin herhangi b ir ro l yoktur.
e k il 28.16 Y dz a la n n a (k tle siz n tr in o la r d a k i gibi) k rc o lm a y a n e ff a f b i r g n e te n
"b ak arak ", b u ik i fa rk l t r d e k i e rili in (en d k dereceli) e tk ile rin e ili k in iyi b ir iz le
n im eld e ed eriz. M ak u l b i r ta h m in le , G n e i in d e n geen n la r y a ln z c a b i r b y tm e y le
s o n u la n a c a k e k ild e R icci e rili in c e o d a k la n rk e n G n e k e n a rn n d n d a k i yld z
a la n n d a k k b i r e m b e rse l r n t n n e lip tik o la ra k g r n e c e i s a f a s tig m a t W eyl
a rp k lk la r eld e ed eriz.

n tr in o la rla "bakm ay" d n m eliy iz!) M akul b ir ta h m in le , g n e i in d en


g een n la r tem el o la ra k R icci e rili in d e n e tk ile n ir b i im d e gz n n e
a la b iliriz , by lece g n e in a rd n d a k i y ld z a la n n a ilik in b e lirg in b ir b
y tm e (p o zitif m ercek) elde ed eriz. te ta r a f ta n a s ln d a , g n e k e n a rn n
te sin d e W eyl e rili in e ilik in , a r d a la n g k y z n d e k i k k b ir e m b e r
sel r n t n n gzlem ciye e lip tik o la ra k g r n ec e i e k ild e s a f a s tig m a t
b i im b o zu c u e k ille r elde ederiz. B kz. ekil 28.16.128111 Bu e s a s e n g n e in
k tle e k im a la n n n a r d a la n y ld z r n t s n n b i im in i b o zd u u , ilk o la
r a k E d d in g to n 'u n 1919 y o lc u lu u n d a g rd y n te m d ir (bkz 19.8).
B a la n g ta d z e n li o la n (bir m ik ta r y o u n lu k d a lg a la n m a s n a sahip)
b ir m a d d e d a lm n n k tle e k im se l o la ra k a z a r a z a r k m elen ece i ve
b y lece so n u o la ra k b a z p a r a la rn n k a ra d elik e k lin d e kecei b i im
d e e v rim le e n b ir ev re n d n e lim . B a la n g d z e n lili i te m el o la ra k b ir
R icci e rili i (m adde) d a lm n a k a r lk g e lir f a k a t k tle e k im se l o la ra k
g it g id e d a h a fa z la m alzem e b ir a ra y a to p la n d k a te m el o la ra k k m e le n
m i m a d d e y i ev reley en a rp k u z a y z a m a n b lg e le rin d e b u lu n a n a r ta n
m ik ta rd a W eyl e rili i elde ederiz. K ara delik te k illik le rin e u la ld n d a
W eyl e rili i so n u o la ra k so n s u z a ra k s a r. M alze m en in b a la n g ta B
y k P a tla m a d a n n e re d e y se b t n y le d ze n li b i im d e p s k rt ld n
d n rs e k b u d u ru m d a t m n iy e t ve a m a la r i in s fr o la n b ir W eyl e
rili iy le b a la rz . A sln d a FLRW m o d e lle rin in k a r a k te r is tik b ir zellii

M [28.11] A lanlarn, uzaklk arttk a ters biim de deien d a doru sonsuz kk b ir yer de
itirm esiyle ilgili olarak k o ru nduunu gsterin.
W eyl e rili in in (b u ra d a n h a re k e tle m o d e lle r k o n fo rm a l o la ra k d z o lm ak
zere; bkz. 19.7) t m y le g zd en k a y b o lm a s d r. FLRVV'ye y a k n d a n b e n
z e r b i im d e b a la y a n b ir ev re n le ilg ili o la ra k , R icci e rili iy le k y a s la n d
n d a W eyl e rili in in , g er ek te ilk i B yk P a tla m a d a ra k s a m a k zere,
so n d ere ce k k o lm a sn b ek leriz.
Bu ta b lo , son d ere ce d k e n tro p ili b a la n g B yk P a tla m a tek illi i
ve ok y k se k e n tro p ili k e n d in e zg k a ra d elik te k illik le ri a r a s n d a k i g e
o m e trik fa rk n n e o ld u u n u g l b i im d e b e lirtir. W eyl e rili b a la n g
te k illi in d e gzden k a y b o lu r (ya d a en a z n d a n n e o lm u o la b ile ce iy le k
y a s la n r s a ok ok k k, rn e in s r f sonlu) ve so n u te k illik le rin d e s e r
b e s t b ra k lr; p h e siz id d e tli b i im d e so n s u z a ra k s a r. ekil 2 7 .2 0 a'y la
ekil 2 7 .2 0 d 'y i a y rt e d e r g r n e n ey, rn e in ay rm k o n fo rm a l d iy a g
r a m la r b i im in d e fa rk etm ek z o r o la b ilse de, b u g eo m etrik n ite le m e d ir.
Bu gzlem , u z a y z a m a n te k illik le rin e ilik in , k o z m ik s a n s r o la ra k a n
la n d i e r b ir v a rs a y m s a l zellikle b a i in d e k a b u l e d ilm e lid ir. K abaca
s y le rse k b u , k tle k im le ilg ili d u rd u ru la m a y a n k te so n u c u n , p la k
te k illik o la ra k b ilin e n d a h a k t b ir ey y e rin e b ir k a ra d elik o la c a n a
ili k in (henz k a n tla n m a m ) b ir sa v d r. plak te k illik , d g zlem ciler
i in g r le b ilir o la n k tle e k im le ilg ili b ir k te n k a y n a k la n a n b ir
u z a y z a m a n te k illi id ir, b u d u ru m d a o, b ir o lay u fk u ta r a f n d a n "giydi-
r " m e m i tir. " plak tek illik " te rim iy le k a s te d ile n i b e lirtm e n in h a f if e k il
de fa rk l p ek ok te k n ik b i im i m e v c u ttu r f a k a t b u n la rn a y rm la rn a b u
r a d a g irm ey e n iy e tim yok.35 plak te k illi in , ekil 2 8 .1 7 a 'd a g ste rild i i
z e re sin y a lle rin te k illi e h em g irip h em de k a b ilm e si a n la m n d a "za-
m a n sa l" o ld u u n u sy lem ek a m a la rm z i in y e te rlid ir. K ozm ik s a n s r
(o laslk la, gerek b ir k tle e k im k n d e o rta y a k m ay a ca k b e lirli so n
d ere ce u y d u rm a y a d a "zel" d u r u m la r d n d a ) b y le si e y le ri y a s a k la r.
K ozm ik s a n s r te m e l o la ra k E in s te in d e n k le m in in g en el z m leriy le
ilg ili, im d iy e dek ne k a n tla n m ne de re d d e d ilm i o la n , m a te m a tik se l
b ir v a rsa y m d r. Bu v a rs a y m k a b u l e d e rse k b u d u ru m d a fizik i u z a y z a
m a n te k illik le ri a s la "z am an sa l" deil f a k a t "uzay sal" (ya d a b elk i "sfr")
o lm a k z o ru n d a d r. Z a m a n sa l e rile rin te k illik te n gelecee d o ru k a a b il
m e si y a d a o n a g e m i te n g ire b ilm e s in e b a l o la ra k , b kz. ekil 28.17b, c,
"b a la n g " ve "son" o lm a k z e re iki t r d e u z a y sa l te k illik (ya d a sfr)
m e v c u ttu r. W eyl e rilik h ip o te z i o la ra k a d la n d rd m fizik i v a rsa y m ,
W eyl e rili in in gerek fizik i ev re n d ek i b a la n g te k illik le rin d e s f r (ya
d a en a z n d a n ok kk) o lm a y a z o rla n d n (uygun b ir a n lam d a ) ile ri
0)
'T^ \(> (b) (c)
e k il 28.17 (a) N e d e n se l s in y a lle r b i r "p lak te k illi e '' y a g ir e r y a d a o n d a n k a rla r. B u n
la r, K ozm ik S a n s r ta r a f n d a n , d la n r s a te m e l o la ra k n e d e n s e l s in y a lle r in g ire b ild i i
f a k a t k a m a d (b) "gelecek te k illik le ri" ve n e d e n s e l s in y a lle rin k a b ild i i f a k a t g ir e
m e d i i (c) "g em i te k illik le ri"y le b a b a a k a lrz . W eyl e rilik h ip o te z i W eyl e rili in in
g erek fizik i e v re n d e k i (c) b a la n g te k illik le rin d e s f r (ya d a ok kk) o lm a y a z o r
la n d n (u y g u n b i r a n la m d a ) ile ri s re r.

s re r. W eyl e rilik h ip o te z in i sa la y a c a k b i im d e b ir ev ren y a r a tl , e


k il 2 7 .2 0 'd e g ste rile n ile m d e Y a ra tc 'n n se im iy le ilg ili m u tla k b i im d e
d e v a sa b ir k stll g ste rir. S onu o la ra k b ir te rm o d in a m i in ik in ci y a
s a s sz k o n u su o lu r ve o a s ln d a gzlem led i im iz b i im i alr. A rtk "W eyl
e rilik h ip o te z i"n in B yk P a tla m a y a s ln d a , so n u ta k i ev re n m o d e lin in
erk e n d n e m le rin d e b u lu n a n b ir FLRW m o d e lin e y a k n d a n b en zey ece i
b ir b i im d e , u y g u n e k ild e k s tla d n a ilik in sa la m m a te m a tik s e l k a
n tl a r sz k o n u s u d u r.36

28.9 Hartle-Havvking "snr yok" nermesi


B a s it b ir sa v o la ra k W eyl e rilik h ip o te z i b elk i de fizik i b ir k u ra m d a n
ok " ta n r eylem i"yle ilg ili b ir ta le b e b en z er. G erekli o la n ey, b u h ip o te z
d o a s n d a o la n b ir eye ilik in k u ra m s a l b ir g e re k e le n d irm e d ir. Ne t r
b ir k u ra m a b a v u rm a k z o ru n d a k alac a z ? U zay zam an te k illik le riy le ilg ili
a l ld k b a k a s, b u n u n k u a n t u m k tle e k im in u z m a n lk a la n n d a o l
d u u y n n d e d ir.
B u ra d a k i g lk, g enel g relilik ve k u a n tu m m e k a n i in i b ir a ra y a g e
tirm e y e ili k in elli y l a a n k a r a rl a b a la r a k a r n , h l k o n u y a y n elik
d o ru y a k la m la ilg ili b ir fik ir b irli in e b ile y a k la a n h i b ir e y in o lm a

36 Bkz. Newm an, 1993; Claudel ve Nevvman, 1998; Tod ve Anguine, 1999a, 1999b; Anguine,
1999. Weyl erilii h ipotezinin zel olarak ilgi ekici b ir versiyonu, K. P. Tod ta ra fn d a n ile
ri s r lm olup b a s it o larak herhangi b ir balang tekilliinde sn ra sahip dzenli b ir
konform al geom etri b u lu n d u unu ileri sren versiyondur.
y d r. V ar o lan b a z gzde ta s la k la r a 31 ve 32. b l m le rd e y n elece im
f a k a t b u n la r a r a s n d a b ile B yk P a tla m a n n b e lirli d o a s n k a b u l ed e
cek cid d i ok az g iriim m e v c u ttu r. B u n u n la b irlik te 198 3 'te J a m e s H a rtle
ve S tep h e n Havvking ta r a f n d a n k a y d a d e e r b ir is tis n a o rta y a k o n d u . y
ley se o n la rn te m el fik irle riy le b a la n tl b a z y o ru m la rd a b u lu n m a m u y
g u n o lu r.
H artle-H av v k in g n e rm e sin in b ile e n le rin d e n b iri, g en e llik le " kliti-
le tirm e " o la ra k a n la n e y d ir. T em eld ek i fik ir, k e n d isi y o lu y la t za m a n
k o o rd in a tn n t = it'y e "d n d r l" d M inkovvski u z a y n a u y g u la n a n b ir
W ick d n d r m e s in in k iy le y a k n d a n ilik ilid ir. Bylece d /2 (uzam sal) u z a y
z a m a n m e tri i d i2 = d r 2 + d * 2 + d y 2 + dz2 b i im in i a lr (bkz. 18.1). B a
la n g ta k i (Gian C arlo W ick) fik ir37 (zel) g relilik i b ir k u a n tu m a la n k u
ra m n n , ilk o la ra k onu, k u ra m n a r tk E4 kliti s im e tri g ru b u a ltn d a d e
im ez o la ra k k a b u l ed ild i i, M inkovvski u z a y z a m a n n m y e ri kliti E4 4 -
u z a y y la d e i tirilm i b i im d e fo rm le etm ek y o lu y la o lu tu ru la b ile c e iy
di. K u ra m n k lit i v e rs iy o n u n d a elde e d ile n n ite lik le rin a n a litik k o o rd i-
n a tl o ld u u n u v a rs a y a ra k , b y le ce a r tk M inkovvski 4u z a y n n P o in c a re -
g ru b u a ltn d a de im ez o la n ilg ili b ir k u ra m elde ed ece im iz e k ild e,
r 'n u n s re k li b i im d e t ye g eri d n d r ld W ick d n d rm e s i u y g u la n a
b ilir. Bu ilem nem li iki a v a n ta ja sa h ip tir. lk o la ra k M inkovvski u z a y n
d a ra k s a k olm a e ilim in d ek i n ic e lik le rin k u ra m n k liti v e rsiy o n u n d a
y a k n s a k o ld u k la r o rta y a k a b ilir. (N eden, kliti d n d rm e g ru b u 0(4)
tk z ve b y lelik le so n lu h a c im liy k e n g relilik i 0(3,1) L o re n tz g ru b u n u n
tk z o lm ay p so n su z h a c im li o lm a sn a dek gider.) zellikle, y ol in te g ra lle -
ri (bkz. 26.6) M inkovvskici v e rsiy o n d a n ziy ad e kliti v e rs iy o n d a m a te
m a tik s e l o la ra k a n la m l b ir ta n m a sa h ip o lm a k z e re d a h a fa z la a n s a
s a h ip tir. D ier a v a n ta js a , p o z itif fre k a n s g e re k lilik le rin in (bkz. 9.3, 5,
24.3), W ick d n d rm e s in in d ik k a tlic e d o ru b i im d e u y g u la n m a s y o lu y
la sa la n a b ile c e id ir.
H artle-H avvking d z e n in d e , H avvking'in W ick fik riy le ilg ili, b ir yol in -
te g ra lin d e "d n d rm e "n in , genel fik ir o la ra k , y o lu n a r d a la n o la n b ir u z a
y a d e il de k e n d ile ri yol in te g ra lin in h e r b ir y o lu n u o lu tu ra n b ire y se l
u z a y z a m a n la ra u y g u la n d y a r a tc d e iik li in i k u lla n m a k g e re k ir.38 B u
r a d a n h a re k e tle b u "u z a y z a m a n la r''n , n o rm a l b ir u z a y z a m a n a u y g u la n a n
L o ren tzci m e trik le r y e rin e p o z itif b e lirli R iem a n n c m e trik le re sa h ip o l
m a s n a iz in v e rilir. (Bu R iem a n n c m e trik le r k a fa k a r tr c b i im d e s k

37 nemli ve sk grlen b ir etkiye sahip olarak Z in n -Ju stin 'd e, 1996, ie koulm u olan bu
tekniin ilk kullanm iin bkz. Wick, 1956.
38 Bkz. H artle ve Havvking, 1983.
lk la, o ism in dz b ir E" kliti u z a y la ilg ili s ta n d a r t k u lla n m n a k a r n ,
" kliti" b i im in d e an lr!) B u n u n la b irlik te " k litiletirm e"y e ilik in
H avvking v e rs iy o n u n d a W ick 'in o rijin a l fik rin d e n ok d a h a ile ri g id e n b ir
"h a y al g c s ra m a s" n n b u lu n d u u v u rg u la n m a ld r. B u n u n g en el g re
lilik ve k u a n tu m m e k a n i in in d o ru b irli in e g id e n v erim li b ir r o ta su n u p
su n m a y a c a d a h a so n ra g r lm e k z e re im d ilik k a lr.39
H a rtle ve H avvking'in a rp c n erm e si, H avvking'in b u yol in te g ra li
y a k la m n n B yk P a tla m a n n k e n d isin e ilik in ilg ili k u a n tu m k u ra m n
a k la y a b ile c e i ve gerek b ir te k il u z a y z a m a n y erin e , L o ren tzci y e rin e Ri-
e m a n n c m e tri e sa h ip b ir "u z ay z am a n la r" k u a n tu m s t s te b in m e sin in
(dier b ir d ey ile "yol in te g ra li''n in ) m e v cu t o ld u u y d u . F ik irle rin e "s n r
yok" n e rm e si a d n v e rd ile r n k B yk P a tla m a n n te m sil e tti i k la sik
u z a y z a m a n d a k i tek il s n ra sa h ip olm ak y erin e , a lt u cu ekil 2 8 .1 8 'd e g s
te rild i i g ib i b a s it e "k a p a t"a n R iem a n n c u z a y la rn b a s k n o ld u u b ir t e
kil o lm a y a n s t s te b in m i u z a y la r a ile s i sz k o n u su d u r, b y lece te k il s
n r t m y le yok o lu r. B yk P a tla m a d a n b ir a n "sonra" R iem a n n c g e
o m e trin in b a s k n l n n L o ren tzci g eo m etriy e g e ti i b ir g ei sz k o n u su
o lm ak z o ru n d a d r. (B unun, u y g u n k a r m a k m e trik k a tlm y la g e r e k le
ti in i d n e b iliriz .) L o ren tzci b lg e d e b ile h l (b az lar R iem a n n c olan)
b ir "u z a y z a m a n la r" s t s te b in m e si sz k o n u su d u r. B u n u n la b irlik te B-

(a) (b)

e k il 28.18 H artle-H av v k in g " s n r yok" n e rm e si (a) B y k P a tla m a n n , k e n d is i y o lu y la


k la s ik te k illik y a k n la r n d a k i yol in te g r a lin e (L orentzci yerin e) R ie m a n n c g e o m e trile rin
b a s k n o ld u u b i r k u a n tu m k tle e k im ile m i u y a rn c a ele a ln a b ile c e in i ile ri s r e r ve
te k il o lm a y a n u z a y z a m a n k a p a tm a y o lla n s u n a r, (b) ke ili k in te k illik le rle ilg ili o la
rak , k a p a tm a " y a ln z c a u z a y z a m a n n "u zak u c u "n d a g e re k li g r n r. Bu y o lla , k a r a d e
lik le re k tle e k im se l k m ed e o r ta y a k m a s b e k le n e n y k se k e n tr o p ili k e n d in e zg t e
k illik le re iz in v e rir.

39 R enate L oll'n yeni alm as, H aw king nerm esinde olduu gibi, yol integralinde Rie-
m annc m etri in kullanm yla ok d ah a dolaysz biim de uygun olan L orentzci m etrik a ra
sn d a derin fa rk la r olabileceini ileri srer. Bkz. Am bjom vd., 1999.
y k P a tla m a b lg e sin in k e n d isin d e R iem a n n c "s n r yok" m e trik le rin in
b a s k n o ld u u k a b u l e d ilirk e n B yk P a tla m a d a n u z a k la tk a k la s ik Lo
re n tz c i u z a y z a m a n la rm b a s k n h a le geldii k a b u l ed ilir. Bu d ze n y a ln z
ca, g r n te k i in a t b ir s o ru n u b e lirsiz b ir e k ild e id a re e d ile b ilir g r
n e n b ir s o ru n a e v iren , gerek b ir z a ra fe te deil ay n z a m a n d a W eyl e ri
lik h ip o te z iy le u y u m lu o la b ile ce k " p r z s z b ir erk e n evren"e, d o la y sz b ir
d e s te k v e re n b ir g r n m e de sa h ip tir.
B u ray a k a d a r h e r ey y o lu n d a . Y ine d e b u n erm ey le ilg ili n em li b az
so ru n la rm v ar. lk o la ra k , " k litiletirm e" fik ri b u r a d a a n la m k a z a n a n
t rd e k i b a la m la ra ilik in p ek ok b a k m d a n so ru n lu d u r. N o rm ald e b ir
d z u za y b a la m n d a b ile b ir yol in te g ra lin i ta m o la ra k h e s a p la m a s o la
n a k s z d r; p ek ok y a k la k lk ta h m in i y a p lm a s gerek ir, tn te g r a le h k m e
d e r b i im d e d e e rle n d irile b ile c e k b e lirli zel te rim le rin se ilip k a rlm a s
ve g eri k a la n n o ld u u g ib i b ra k lm a s o la a n olur. B u n u n " kliti" yol
in te g ra lin e m a k u l b ir y a k la k lk ta h m in i v e rm e si b e k le n e b ilir f a k a t b y
lece u y g u n fiziki y a n tn eld e e d ilm e si i in b ir a n a litik s rd rm e ile m in in
u y g u la n m a s gerek ece in i a n m sa y n . Bu so n d erece g v en ilm ez b ir i le m
d ir n k b ir b lgede h o lo m o rfik b ir fo n k siy o n a y a k la a n b ir ey d i e r b ir
b lg e d e lg n c a u z a k la r. G l n z n a n la m a k z e re g erel x d e e r
le ri i in f a k a t y a ln z c a y a k la k o la ra k , b ild i im iz gerel b ir a n a litik f ( x )
fo n k siy o n u n a sa h ip o ld u u m u z u ve y a ln z c a s a n a l x 'le rle ilg ili so n u d e
e rle rin i b u lm a k iste d i im iz i d n n . f ( x ) 'e , e ve A g erel o lup e ok k
k ve A b y k olm ak ze re, Cos(i4x) b i im in d e b ir fo n k siy o n ek lersek b u
d u ru m d a f ( x ) , x g er el e k sen i b o y u n c a p ek de deim ez; y in e de s a n a l ek
se n z e rin d e k i d a v ra n , k e n d isi y o lu y la a n a litik s rd rm e ile m in in a r
k a ra rs z l n g ste re re k 128121 t m y le d e iec ek tir. G reb ild i im k a d a ry la
" k litiletirm e h ile si" is a b e tli QFT m o d eli re tm e k te o ld u k a k u lla n l
o la b ilir f a k a t b u ra d a k i g ib i y a k la k lk ta h m in le riy le b a la n tl o la ra k
k u lla n ld n d a o n u n la ilg ili a r s o r u n la r a sa h ip oluy o ru m . (B ununla b ir
lik te H a rtle -H a w k in g n e rm e sin in b u a n a litik s rd rm e b a s a m a n a n e
k a d a r g l b i im d e b a l o ld u u b en im i in p ek de a k deil.)
k lit ile tirm e n in g en e lli iy le ilg ili de b a z te k n ik s o r u n la r a sa h ib im .
G reb ild i im k a d a ry la b u , tu ta r l F T 'ler re tm e k (ve p o z itif fre k a n s l
b ir k o u l sa lam ak ) z e re zekice b ir h ile d ir f a k a t ilg ili h e rh a n g i b e lirli b ir
F T 'n in b u y o lla elde e d ile b ile c e in i b eklem ek a n iy im se rlik o lu r. klit
ile tirm e y o lu y la elde e d ile n k u r a m la r a s ln d a k e n d ile riy le b irle ik "y an
l im zal" s im e tri g r u b u n d a n k a y n a k la n a n gizli y a p la ra s a h ip tir; bkz.
9.3, 5, 13.8 ve 18.2. "D oru" b ir k u ra m n n i in b u zel n ite li e sa h ip
o lm a s g e re k ti in i an la m y o ru m .
28.10 Kozmolojik parametreler: gzleme dayal konum?
A yrca gzlem le u y u m s o ru n u d a sz k o n u su d u r. H artle-H av v k in g s n r
yok n e rm e si en a z n d a n o rijin a l b i im in d e , k a p a l b ir ev re n e (asln d a
K > 0) i a r e t e d e r ve Havvking y lla rc a b u t r m o d e lle re d e s te k su n d u . B u
n u n la b irlik te , h ip e rb o lik (K < 0) d u ru m u k a y rr g r n e n a r tm a k ta o lan
kozm olojik k a n t k a r s n d a H avvking d a h a so n ra , T u ro k 'la i b irli i iin d e,
a rg m a n la rn , o n la rn a y rc a h ip e rb o lik d u ru m la d a b a d a m a s n a o la
n a k sa la y a c a k b i im d e g e li tird i.40 Y lla rd a n b e ri, g zlem len m i ev re n in
u z a m s a l o la ra k dz (K = 0) o ld u u n u n o rta y a k m ak z o ru n d a o lu u n a
ilik in k a r a rl b ir im a y a sa h ip o ld u u ile ri s r le n im e k o zm o lo jisin in
b e k le n tile riy le ilg in b ir p a ra le llik sz k o n u su d u r. B ir m ik ta r i m e y a n l
s d a a y rc a s o n ra d a n , K < 0 o la s l n a 41 iz in v ere n ve etk ile y icili i g id e
rek b u k ozm olojik v eri k a r s n d a a rg m a n la rn d e itird ile r.
u an k i gzlem e d a y a l k o n u m n e d ir? le r, v a r o ld u u g r le n b e lirg in
b ir A p o z i t i f k o z m o lo jik s a b itin e ilik in (ve b ird e n fa z la k a y n a k ta n gelen)
a r tc k a n tla b irlik te , y in e o ld u k a nem li b ir e k ild e d e iti. Bu, s o
n u o la ra k K = 0 'a sa h ip o lab ile ce im iz im a s ta r . G zlem e d a y a l k a n t
K = 0 o lm a sn a iz in v e rirs e b u d u ru m d a o, k k b ir p o z itif u z a m sa l e ri
lii (Havvking'in te rc ih e tti i K > 0) y a d a k k b ir n e g a tif u z a m s a l e rili
i (benim te rc ih e tti im K < 0) d la y a m a z ; yine t m b a h is le r k a p a n m tr!
Bu A > 0 b u lu u n u n K d e e riy le ilik isi n ed ir? tik o la ra k , kozm olojik
k a n tn K 'ye ilik in n e g a tif b ir d e e ri k ay rd y la ilg ili d a h a n cek i in a n
n a rd n d a k i n e d e n le re d einm eliyim . T em el k o n u ev re n in to p la m k tle
e n e rji i eri id ir ve b u ok k k se by lece o, ev re n i p o z itif e rilik le k a p a
ta m a y a c a k y a d a (F ried m an n m o d ellerin d e) b a la n g g e n ile m e si so n ra s
b ir km e faz re tm e k ze re (bkz. ekil 27.15a, b, c) y en id en g e ri ekem e-
y ec ek tir. G ala k silerd ek i g r le b ilir s r a d a n "baryonik" m a lz e m e n in y o u n
lu u n u n b u n u n i in y e te rsiz o lu u u z u n z a m a n d r b ilin m e k te y d i. Bu y o
u n lu k p o z itif ve n e g a tif K d e e rle ri a r a s n d a k i b l m te m sil ed en k r itik
d e e rin , k ritik y o u n lu k bize K = O' v e re n y o u n lu k olm ak ze re, y a k la k
y a ln z c a o tu z d a b irid ir. Db g en e llik le k ritik k tle en erji y o u n lu u n u n
n o rm a l b a ry o n ik m a d d e ta r a f n d a n g e r e k le tirile n o k e s irin i g ste rm ek
ze re k u lla n lr. Bu n e d e n le b = 1 o lu rs a b a ry o n ik m a d d e e s a s e n k ritik
y o u n lu u s a la r ve b e lirg in h e rh a n g i b ir ek (pozitif) k tle en erji b ir K > 0
ev re n e yol a a r. B u n u n la b irlik te s tte d e in ild i i ze re, d a h a ok, g l
b ir K < 0 b e lir tis i sa la m o la n b = 0,03 g ib i b ir eye sa h ip g r n m e k te
yiz.

40 Bkz. Havvking ve Turok, 1998.


41 Bkz. B ucher vd., 1995 ve Linde, 1995.
S ta n d a rt k u ra m u y a rn c a 42 g a la k s ile r i in d e k i y ld z la rn d in a m i in in ,
b ir g a la k s in in y a k n la rn d a y ld z la rd a n d o la y sz b i im d e g r ld n d e n
ok d a h a fa z la m alzem e b u lu n m a d k a b ir a n la m n n o lm a m a s y lla r n
ce a a k m t. B enzer b ir y o ru m g a la k si k m e leri i in d e k i b ire y se l g a
la k s ile r i in de g e erlid ir. T o p la m d a , s r a d a n b a ry o n ik fo rm d a a lg la n a n
d a n y a k la k 10 k a t d a h a fa z la m a d d e o ld u u g r l r. Bu, a s tro n o m la rc a
gerek d o a s z e rin d e h l b ir a n la m a y a v a rlm a m ve h a tta , b u n u n la
ilg ili h a lih a z r d a ok fa z la k u rg u sz k o n u su o lsa da, p a r a c k fiz ik ile ri
n in k esin o la ra k ta n d h e rh a n g i b ir m a d d e d e n fa rk l b ir m a d d e o la b ile
cek o la n k a r a m a d d e d ir.* 3 K ara m a d d e, s r a d a n b a ry o n ik m a d d e d e b u lu
n a n d a n y a k la k 10 k a t d a h a fa z la k tle en erji k a tk s n d a b u lu n u r g r n
d n d e n , k ritik y o u n lu a ili k in b ir d k e s iri o la ra k k a ra m a d d e t a r a
fn d a n s a la n a n y o u n lu k k a b a c a fl d = 0,3'le v e rilir (ve b e lirsiz lik le r, b u
ra k a m a d ile rse k b a ry o n ik b = 0,03' d a h il ed e b ile ce im iz ek ild ed ir).
K ritik d e e rd e n y in e de h l n em li l d e u zaz. D a h a s (k tle n in v a r l
n n d o la y sz b ir l s n su n a n , 19.8'den a n m sa y a c a m z , k tle e -
k im le ilg ili k rm a e tk is in i de ieren) e itli t rd e k i g zlem ler ev re n d e b a
k a c a n em li k tle y o u n lu k la r o la m a y a c a n , epeyce ik n a ed ici b i im d e
g ste rm ey e b a la d . B ylece K < 0 so n u c u a rtk o ld u k a k e s in g r n y o r
d u ve b u n ed e n le im e y a n lla r ve H a rtle -H a w k in g 'in d e v a m c la r, b a l
o ld u k la r k e n d i d n y a g r le rin e K < O' ek lem lem en in y o lla rn a ra m a y a
b a la d la r.
D ah a so n ra b o m b a e tk isi y a p a n kozm olojik s a b it g eldi. E in s te in 'm ,
/l'n m o rta y a k n , (belki de e v re n in g e n ile m e sin i ta h m in etm ek tek i b a
a rs z l n d a p ay s a h ib i o ld u u iin) k e n d isin in y a p t "en b y k h a ta "
o la ra k d e e rle n d ird i in i 1 9 .7 'd e n a n m sa rz . O z a m a n d a n so n ra kozm o-
lo g la r ta ra fn d a n h e r z a m a n b ir o la slk o la ra k k a b u l e d ilm i o lsa d a, o n
la rn g rece p ek az, /l'y gerek e v re n im iz d e s f r d n d a b ir ey o la ra k
b u lm a y b ek lem i g r n r. Ek b ir konu, k u a n tu m a la n k u ra m c la r t a r a
fn d a n g e r e k le tirile n "vakum enerjisi" h e s a p la m a la rn n (tem elde
2 6 .9 'u n k ilere b e n z e r b ir y e n id e n n o rm a lle tirm e etkisi), a s ln d a g r le n

42 M ordehai Milgrom, 1994, k ara m eddenin olm ad, b u n u n yerine Nevvtonc ktleekim d in a
m iinin, ktleekim etkisini ok d k ivm eler iin belirli zel b ir biim de arttrlm ak ze
re, E in stein 'n k in d en farkl b ir biim de deitirilm eye gerek duyduuna ilikin ilgi ekici
fik rin i ileri srd. Bu fik ir gereklerle dik k at ekici biim de u y u u r grnse de, b u n a ilikin
ku ram sal o larak toplam da b ir anlam ifade eden tu ta rl b ir kuram henz m evcut deildir.
Bana gre bylesi allm ad k fik irler byle hem en terk edilm em elidir. Bu tasla n d ah a ge
ni b ir uyum lu b ak asn n b ir p a r a s olup olam ayacan grm ek zere h arcan acak a
bay a deebilir. Kendim de b u n u n asl yapm ak gerektiini bilemedim!
43 Kara m adde ve ayrca "kara eneji"ye, d ier b ir deyile olaslkla deien A, ilikin kolay e ri
ileb ilir b ir ta rtm a iin bkz. K rauss, 2001.
d en y a k la k O120 k a t (ya d a fa rk l v a rs a y m la rd a b u lu n u ld u y s a en a z n
d a n O60) k a d a r b y k b ir e tk in kozm olojik s a b it b u lu n m a s g ere k ti in e
ilik in , s a m a b ir y a n t o rta y a k o y m a s gere iy d i. Bu "kozm olojik sa b it
so ru n u " o la ra k b ilin ir h a le geldi. B ilinm eyen b a z s a d e le tirm e le r y a d a
g en el ilk e le rin b u v ak u m e n e jisiy le ilg ili 0 d e e rin i v e re b ilm e si ak la y a t
k n o lm u o la b ilird i f a k a t b u a d a kozm olojiyle ilg isi o la b ile ce k m in icik
b ir k a ln t b u lm a k h i b ir b i im d e b e k len m iy o rd u . (Bu "vakum e n e r jis in in
g ab m e tri iy le , y erel L orentz d e im e zli i y o lu y la o ra n tl o lm a s g erek ti i
b e lirtilm e lid ir, bylece s a b it b ir /l'y la ilg ili o la ra k , A gab fo rm u n u n , E in ste-
in 'n 1917'de k esin b i im d e n g rd ze re E in s te in d en k lem in e k a tl
m a s b ek len ir. Tek so ru n A d e e rin in o rta y a b s b t n y a n l o la ra k k
m asd r!)
Y ine d e 1998'de, ok u za k s p e m o v a la r gzlem leyen , b iri K a lifo rn iy a '
d a S aul P e rlm u tte r ta ra fn d a n , d i e ri A v u stra ly a 'd a B ria n S ch m id t ve Do
u ABD'de R o b e rt K irsch n e r ta r a f n d a n y n e tile n iki ekip (bkz. 27.8), p o
z itif b ir kozm olojik s a b itin a y rt ed ici zellii o la n ekil 2 7 .1 5 d 'd e k i y u k a
r d n le u y u m lu o la ra k , ev re n in g e n ile m e sin in iv m elen m ey e b a la d
n a ilik in d ik k a t ekici s o n u c a u la t. G zlem lenm i g r n e n b u A n e k a
d a r b y k t r? B u n u n la ilg ili h l b a z b e lirs iz lik le r m e v c u ttu r (ve b a z
k u ra m c la r p o z itif b ir /l'y a ilik in d u ru m u n h l ik n a ed ici b i im d e o rta y a
k o n m a m o ld u u n u id d ia e ttile r)44 f a k a t d ik k a t ekici so n u o d u r ki,
/l'n n sa la d etk in A k tle en erji y o u n lu u , b ir k ritik y o u n lu k k e s iri
b i im in d e , flA = 0,7'yle y a k la k o la ra k v erilir; by lece to p la m etk in y o
u n lu k la ilg ili o la ra k k ritik

n ~ nd + nA * 0,3 + 0,7 = 1
k e s irin e sa h ip g r n m ek tey iz . D ier b ir d ey ile a r tk g zlem ler K = O'la
u y u m lu g r n r.
im e y a n lla r (en a z n d a n z e m in le rin i d e itirm e y ec ek k a d a r zg v e
n e sa h ip o lan lar) e lb e tte ok s e v in lid ir ve b u k e sin lik le k u r a m la r n a ili
k in , g r n te k a r ta ra fn le h in d e k i g l k a n tla r k a r s n d a K = 0 t a h
m in in in k a z a n m g r n d b ir n g r l l k b a a r s o la ra k sa y la b ilir.
B u n u n la b irlik te b e lirsiz lik le r, b u so n u c u n in a n la ta n m a s i in h l ok
b y k t r ve b a k a tip g n ce l g zlem in de b u s o ru n la g l b ir ilik iy e s a
h ip o ld u u a k tr. 2 8 .5 'te d e in ild i i zere, m ik ro d a lg a a r d a la n m d a k i
sc a k lk d e iim le rin e ilik in , 1 9 89'da f rla tla n COBE u y d u s u n d a n b a la
y a ra k ve (yazm an n d ak i) en g n ce l in celem e WMAP u za y k ifi ta r a f n

44 Bkz. B lanchard vd., 2003. Daha "ana akm" yorum lam a iin bkz. P erlm u tter vd., 1998; Bah-
cali vd., 1999.
d a n y a p lm o la n olm ak zere, b ir o k a y rn tl lm sz k o n u s u o lm u
tu r.
N o rm a ld e b u sc a k lk d e iim leri, 2 2.11'de ta rt lm o la n y n te m le r
u y a rn c a gkyz d iz ilim in i k re se l h a rm o n ik le re a y r tr m a k y o lu y la
z m len ir. F ark l k re se l h a rm o n ik le rin , /'d e n /'y e k a d a r o la n a r a lk ta p o
z itif b ir / ta m s a y s ve b ir m ta m s a y s y la i a re tle n d i in i a n m sa rz . (Ku
a n tu m m e k an ik sel d u ru m d a , l n o rm a ld e j o la ra k a n lr ve h em j h em de m
y a r - te k ta m s a y o la b ilir.) m n ic e li i d a h a az n e m lid ir n k o g k y z n
de ra sg e le b i im d e se ilm i b ir y n e b a ld r, yleyse /'n in h e r d e e ri i in
g en el id d e t en ok ilg ile n ile n n ic elik o la ra k d e e rle n d irilir. ekil 2 8 .1 9 'd a
b u a n a liz in s o n u la rn g ste rd im . E ri l = 200 d o la y la rn d a k en d i m a k s i
m u m u n a u la tk ta n s o n ra s a lm m a b a la d n a ili k in i a re te d ik k a t ed in .
Bu y e re l m a k sim u m la r, e v re n in erk e n b ir a a m a s n d a m a d d e n in y ere l de-
ri im in in ieriye d o ru d e re k b a la y p so n ra y a g eri se k ti i y a d a (kara
d e lik le r i in b ek len e b ile cek e y olan) k en d in e d n d n e , b u d u ru m se sle
ilg ili b ir t r sa ln m o lm a k zere, ilik in a k b ir k u ra m s a l ta h m in i y a n s t
tk la r n d a n "a k u stik te p e le r" o la ra k a n lrla r. Bu sa lm m n m e y d a n a g e ld i
i tip ik lek a y r trm a d a k i u fu k b o y u tu n c a y n e tilir (ekil 2 8 .5 a'y a b a
k n v e u ile v n o k ta la r n n a y r trm a yzey i z e rin d e g e m i le ri b irb irin e
a n c a k te m a s ed en e k a d a r h a re k e t e ttirild i in i d n n ; b u , u fu k b o y u tu
d u r).45 A na te p e n in o lu tu u lek i te b u d u r.
B u n u n la b irlik te g k y z n d e k i h a n g i a s a l a ra l n , y e n id e n b irle m e
a n n d a k i ev re n d e h a n g i y ere l u z a k lk a ra l n a k a r lk g eld i i s o ru s u o rta
y e rd e d ir. E v re n in u z a m s a l e rili in in , a k u s tik te p e le r l'd e, K 'n in d e e rin e
b a l o la ra k u y a d a b u e k ild e (p o zitif K i in d a h a k e, n e g a tif K iin
d a h a bye) d e itirilm i o lm a k zere, n em li b ir ro l o y n ad y e r b u r a
s d r. Y ine de k o n u b u k a d a r ak d e ild ir n k ev re n in g en ile m e h z
b u r a d a h e r za m a n b ir ro l o y n ar, yleyse a y rn tl h e s a p la m a g ere k ece k tir.
S onu, kozm ik m ik ro d a lg a a r d a la n a ilik in b u t r z m le m e n in , genel
o la ra k , K = O'la u y u m lu o ld u u d u r fa k a t gzlem le ilg ili o la ra k n em li o la n
p o z itif y a d a n e g a tif b ir K d e e rin e h l y e r v a rd r.
/'n in y k se k d e e rle riy le ilg ili s o n u la r bylece i m e n in b e k le n tile riy
le u y u m lu g r n r (ve a y rc a b a z i m e m o d e lle rin in b u lu n d u k la r n g
r le r o la ra k g zlem len m i, sc a k lk d a lg a la n m a la rn d a k i b ir lek d e i
m ezli i de sz k o n u su d u r). P eki y a /'n in k k d e erleri? Y aln zca to p la m
id d e ti a k la d n d a n l = 0 p e k a y d n la tc d e ild ir. yleyse i = l 'e ne
d em eli ("ift k u tu p m om enti")? Bu b iz e u z a k e v re n le ilg ili h i b ir ey s y
lem ez n k d n y a n n m ik ro d a lg a a r d a la n y o lu y la h a re k e ti, h a r e k e t y-

45 Dodelson, 2003, b u n u n ve ilgili CMN v erisinin zm lem esinin n a sl yapldn aklar.


0fwhu [derece]
10 1 0.1

e
e k il 28.19 K ozm ik m ik ro d a lg a a r d a la n a (koyu izgi) ili k in h a rm o n ik z m lem ed e b e k
le n e n "a k u s tik te p e le r" ve g z le m le n m i v e ri n o k ta la n (h a ta u b u k la n y la b irlik te
a rp la r). D rt k u tu p lu d a k i U = 2), d e y e k se n ta r a f n d a n n e re d e y s e g iz le n m i (kazara?)
o ld u k a b e lirg in u y u m a z l fa rk e tti in iz d e n e m in olun.

n n d e a lg la n a n h a fif e y k sek ve te rs y n d e a lg la n a n h a fif e d k b ir


sc a k l n b u lu n d u u , l = 1 sc a k lk d a lm o rta y a k a ra ra k a s im e trik
b ir D o p p ler e tk isin e (bkz. a l trm a [27.10]) yol a a r. K ozm olojik o la ra k
n em li ilk l d e e ri / = 2 'd ir ("drt k u tu p lu m om enti"). A sln d a b u r a d a i
m e n in lek d eim ez n g r leriy le , so n ra k i b irk a h a rm o n ik ta ra fn d a n
o n a y la n a n b ir u y u m a z lk sz k o n u su d u r. U yu m azlk k k t r fa k a t m a
k u l b i im d e ak g r n r. m a e d ile n lek d e im ezli i k n lm en b y k
l ek le rd e d z K = 0 g e o m e trisin d e n fa rk llk g ste re n , "e rilik y a r a p "
b u t r b ir lek sa la d n d a n o la slk la K > 0 ya d a K < O' b e lirte n b ir
ey o la ra k y o ru m la n a b ilir.
Bu y o ru m la r b iz i ilgi ekici f a k a t b ir b i im d e o tu rm a m b ir d u ru m la
b a b a a b ra k r. Y ine de ekil 2 8 .1 9 'u n g er ek te n , WMAP sc ak lk izelg e
s in d e i e rilm i o la n b ilg in in y a ln z c a k k b ir m ik ta rn k u lla n d a k l
d a tu tu lm a ld r. H er / d e e ri i in 21 + 1 a d e t fa rk l m d e e ri b u lu n u r ve
b u n la rn h e r b iri i in g erel b ir p a r a m e tr e sz k o n u su d u r. O b ilg in in ou
b u z m lem ed e gz a rd ed ilir. Bize erk e n ev ren le ilg ili o la slk la b y k
n em d e b ir e y le r syley en m u a z z a m m ik ta rd a sa k l b ilg i m e v c u t o lm a l
dr.
B u rad a , b u v e riy i z m le m e n in y a ln z c a tek b ir a lte r n a tif y o lu n a , t e
m el o la ra k V ahe G u rz a d y a n 'a (1992, 1994, 1997, 2002, 2003, 2004) a tfe d ilip
r k t c im a la ra sa h ip g r n e n y o la d eineceim . Bu y a k la m d a h arm o -
n ik b ir zm lem e k u lla n lm a z , b u n u n y e rin e b e lirli h e r sc a k l n uzak
b lg e lerin d e k i, m d a h a le c i u z a m s a l e rilik te n k a y n a k la n a n a rp k lk la r
in c e le n ir. B ylesi b ir b lg e n in b o z u lm a m e k lin in a s ln d a e m b e rse l o l
d u u n u d n rs e k b u d u ru m d a e rilik e tk ile ri b u n u n e lip tik h a le g e lm e
sin e n e d e n o la b ilir (ekil 28.15'i an m sa y n ). E lb e tte p r a tik te , b a k t m z
b lg e n in e k lin i b ilm em e k te y iz f a k a t b e lirli sc a k l a sa h ip b lg e le rin d a
h a (ya d a d a h a az) g e rg in y a d a d i e r t r l o la c a k la r d u ru m d a n d a h a clz
h a le g elm e sin e n e d e n o la n is ta tis tik s e l e tk ile r sz k o n u su o la b ilir. A k tr
ki b u is ta tis tik s e l z m le m e n in h a s s a s b ir p a r a s d r f a k a t G u rz a d y a n ve
m e s le k ta la rn n u la tk la r so n u a s ln d a m ik ro d a lg a h a r ita la r n d a (ilk
o la ra k COBE, so n ra BOOMERANG ve d a h a s o n ra WMAP) n em li m ik ta rd a
e lip tik lik b u lu n d u u d u r. Bu n e a n la m a gelir? Bu d u ru m u n k u ra m s a l
z m lem esi bize, "jeodezik k a n tr m a " n n so n u c u o la ra k y a ln z c a K < O'la
b u d ere c e d e b ir e lip tik lik b ek ley eb ilece im izi s y ler. Bu s o n u la r y en id ir,
y ley se b u d ik k a t ekici s o n u la ra nem li itir a z la r n y n e ltilip y n e ltil
m ey ece im grm ek i in b ek len m e k z o ru n d a d r.
Bu zm lem e a y rc a , y a k la k o la ra k s p e rn o v a v e riin c e im a ed ilen
b o y u tta k i p o z itif kozm olojik s a b itle ilgili b a m sz b ir k a n t d a s u n a r. Bu
n e d e n le n e g a tif e rili in , d + .ft/n in , b elk i y a k la k 0,9 d e e rin e sa h ip
o la ra k b ird e n p ek fa z la fa rk llk g ste re m e y ec e i a n la m n d a , k k o ld u
u so n u c u k a rlr. Bu, p e k ok kozm olou e n d i e le n d ire n b ir b ilm ecey i
v u rg u la r. b, a ve A n ic e lik le ri z a m a n d a s a b it d e ild ir. E v re n in erk en
a a m a la r n d a b ve d k d a h a b y k ve A ok d a h a k k t . ok ge
a a m a la r n d a y s a A e tk in k tle en e rji y o u n lu u n a h k m e d e rk e n f i b ve d
gz a rd e d ile b ilir h a le geldi. Slb ve /2d'n in ay n genel d z e n d e o lm a la rn a
ilik in g r n te k i r a s tl a n t k a fa k a r tr c b ir r a s tla n ty a b en zer.
"K ozm olojik sa b it" te rim i, E in s te in o n u 1917'de k u ra m s a l o la ra k s u n
d u u n d a n b e r id ir s ta n d a r t te rm in o lo ji o lm a sn a k a r n , A gzlem e d a y a l
b i im d e k e fe d ilir k efe d ilm e z ilg in b i im d e g n d e m d e n d m g r n
m e k te d ir. B u n u n y e rin e A a rtk , b elk i de so u k "kozm olojik sa b it" te rim i
k e n d in d e y e te rin c e g izem li h a v a b a rn d rm a d n d a n y a d a b elk i d e b ira z
d a h a g erek i b i im d e "sab it" s z c n n v a rl d a h a ok vl'm n z a m a n la
d e iem ey ec e in i im a e tti in d e n , "k ara enerji" y a d a "v ak u m en erjisi" y a
d a b a z e n "z" o la ra k a d la n d rlr. ou kozm olog d e ien b ir /l'y la , b elk i
de y en i A "y ev re n in v a rs a y lm o la n en erk e n i e n fa z y la b e n z e rli in e
i a r e t e ttik le ri "yeni b ir i e n faz "m b a la n g c b i im in d e d e e rle n d ire re k ,
d a h a m u tlu g r n r. 2 8 .4 'te n b u n u n , i in d e (im d id e n m u a z z a m b i im d e
youn) s r a d a n m a d d e n in t m n e h k m e d ec ek k a d a r b y k o la n etk in b ir
k ozm olojik s a b itin b u lu n d u u b ir "y a n l vakum " ta r a f n d a n h k im o lu n
m u b i im d e k a b u l ed ild i in i a n m sa rz . O z a m a n la r ev re n in , b u g n b u l
d u u m u z d e e rd e n o la a n s t b i im d e fa rk l o la n etk in b ir "/l"ya sa h ip
o lm a sn a iz in v e rilse y d i b u d u ru m d a k e sin lik le b ir "d e ien /T y a iz in v e r
m em iz g ere k ird i ve "kozm olojik sa b it" te rim i b y lece u y g u n su z o lu rd u .
B u n u n la b irlik te b a z la rn a etk ile y ici b ile g r n se b u fik ir, "kozm olojik
sa b it" te rim i sa la m gerekeyle s u n u ld u u n d a n , k e n d in e zg m a te m a tik
sel s o r u n la r a s a h ip tir . /l'n n s a b itli i 19.5, 7 'd e k i VaTab = 0 en erji k o ru
n u m d en k le m in in d o la y sz b ir so n u c u d u r n k Tabye g ab'n in h e rh a n g i
b ir k a tn eklem ek k o ru n u m d e n k le m in i o k a t a n c a k b ir s a b its e 128131 r a h a t
sz ed ilm e m i h a ld e b ra k a b ilir. Bu n e d e n le "/T'daki h e rh a n g i b ir s a b it o l
m a y a , m a d d e n in k tle e n e rjisin e ilik in d en g eley ici b ir k o r u n u r o lm ay
e lik etm ek z o ru n d a o lu r. A sln d a gzlem le de u y u m lu b i im d e , s a b it A 'y a
s a h ip o lm ak k u ra m s a l o la ra k ok d a h a r a h a ttr .
Bu b iz i n e d u ru m d a b ra k r? K esinlikle ilg in o la n b ir d u ru m d a ! im e
k o zm o lo jisin in b u g zlem lerle "d o ru la n d n " sa n m y o ru m , yle b ile o l
s a b a n a g re b u , d i e rle rin in t m n glgede b ra k a n k o zm olojik so ru n u ,
d i e r b ir d ey ile ik in ci y a s a y te m elley e n , en a z n d a n 1010l 'te b ir d e re c e
sin d e k i, o la a n s t b i im d e "zel" B yk P a tla m a y zm ez. B az kozm o-
lo g la r b u n d a i e rilm i o lan "ince a y a rla m a "y (bkz. ekil 27.20) k a b u l e d i
lem ez o la ra k d e e rle n d irirle r ve o n u , g rd m z z e re b u t r y n te m le
rin b iz i so n d ere ce y a n l b ir y ere g t rm e le rin e ra m e n , im e y a d a a n t
ro p ik ilk e (28.5, 7) b i im in d e "ak lam a"y a a l rla r.
A sln d a, b e lirg in b i im d e s im e tr ik z a m a n l b ir fizik i in d e k i u z a y z a
m a n te k illik le ri so ru n u n a y n elm ey e g irie n h e rh a n g i b ir n erm e y le (r
n e in i m e y a d a H artle-H avvking n erm esi) ilg ili sa h ip o ld u u m tem el
b ir so ru n sz k o n u su d u r. im e fizi in d e ve a n la y a b ild i im k a d a ry la
H a rte l-H a w k in g n e rm e sin d e de z a m a n a s im e tris i y o k tu r, y ley se b u
n erm e B yk P a tla m a n n y a n s r a km eye ilik in (kara d e lik le rd e k i y a
d a v a r s a B yk kteki) so n te k illik le re de u y g u la n m a ld r. Havvking
b y le olahiZeceini id d ia e tti (1982) fa k a t k e sin lik le tu h a f b ir b i im d e b ir
so n te k illi in k o m u lu u n d a k i u zay , " s n r o lm a k sz n k a p a n m " o lm ak
ve ev re n B yk P a tla m a y a k a d a r o la n t m yol b o y u n c a g eri g t r le re k
" k litiletirm e" y a ln z c a o r a d a u y g u la n m a k ze re (ekil 28.18)! O nun a r
g m a n , s m r-y o k n e rm e sin in y a ln z c a , ey le ri s n r o lm a k sz n k a p a t
m a n n b ir y o lu o ld u u n u ile ri s rm e s i ve (evrenin z a m a n a lg s n b e lirle
yen) "b a la n g c" k a p a n m a n n m e y d a n a geld i i b iti o la ra k ta n m la d -
m zd . Bu a rg m a n ve a s ln d a fizik i y a s a la rn k e n d ile rin d e a k z a m a n
a s im e tris in in b u lu n m a d h e r h a n g i b ir a rg m a n la ilg ili b y k so ru n la -
n m o ld u u n u b e lirtm e k z o ru n d a y m . (H aw k in g 'in " tu h a f ' a rg m a n n d a
rn e in , km eyle ilg ili so n te k illik te , u z a y z a m a n n y a ln z c a "d i er t a r a
fn d a " s n r s e rb e s t p r z s z b ir k a p a n m a o lm u o lsa b ile h l b ir s n r
b u lu n d u u g r l r. B ana, s n r g id e rm e s o ru n u n u n y a ln z c a b ir y a rs y la
ilg ile n ilm i gibi geliyor.)
Bu d u ru m d a , s r a r e tti im g ib i g er ek te n a s im e tr ik z a m a n l b ir tem el
fizik o la sl n a m y n elm ek z o ru n d a y z? 30. b l m d e d o ru d a n b u k o
n u y la y z yze geleceim ! B u n u n , k u a n tu m m e k an i iy le ilg ili b l m le rd e
h a v a d a b ra k t m z k a fa k a r tr c b ir ey le ilg ili o ld u u n u greceiz.
S o n rak i b l m d e yleyse, b u n em li k u a n tu m m e k a n ik se l m u a m m a y a g eri
d n m em gerekecek. D ah a so n ra 30. b l m d e b u n u n z m n e ve b u n u n
s o n u c u n d a a y rc a a s im e trik z a m a n te k illi in in n ih a i z m n e ilik in
d o ru y o lla ilg ili k e n d i fik irle rim i su n a c a m . Y ine de o k u ra re sm i u y a r
m y a p m a k zo ru n d a y m : ou fizik i b en im se y ece im k o n u m d a n h o n u t
su z o la b ilir.
29
LM PARADOKSU

29.1 Kuantum kuramnn geleneksel ontolojileri


K u an tu m m e k a n i in in 20. y z y ln en b y k b a a r la r n d a n b ir i o ld u u n a
k u k u y o k tu r. 19. y zy ld a so n d erece k a fa k a r tr c o lm u o lan , rn e in
s p e k tra l iz g ile rin v arl , a to m la rn k a ra rll , k im y a sa l b a la r n d o as,
m a lz e m e le rin k u v v e t ve re n k le ri, fe rro m a n y e tiz m a , k a t/s v /g a z faz g e i
le ri ve sc a k evre o rta m la ry la d en g e d ek i scak c isim le rin re n k le ri (kara
cisim n m ) g ib i p ek ok olg u y u a k la r. H a tta b iy o lo jin in b ile, rn e in
k a ltm n o la a n s t g v e n ilirli i g ib i b a z k afa k a r tr c k o n u la rn n a r
tk k u a n tu m m e k a n ik se l ilk e le rd e n k a y n a k la n d g r lm e k te d ir. Bu o lg u
la r - s v k r is ta lle r, s p e r ile tk e n lik ve s p e r ak k a n lk , la z e r d a v ra n ,
B o s e -E in ste in y o u u m u , EPR e tk ile rin in ve k u a n tu m n la m a s n n tu h a f
y ere l o lm a y g ib i 20. y z y ld a iyi b ilin ir h a le gelm i o la n p ek o u n u n
y a n s r a - k u a n tu m m e k a n i in in m a te m a tik s e l fo rm a liz m i te m e lin d e a rtk
iyi a n la lm a k ta d r. Bu fo rm a liz m a s ln d a bize E in s te in g en el g re lili in in
e ri u z a y z a m a n n n k in d e n b ile ok d a h a b y k o la n gerek fizik i d n y a
ta b lo m u z d a b ir d ev rim su n d u .
S u n d u m u? K u an tu m m e k a n i in in b iz e "gereklie" ilik in h i b ir ta b lo
s u n m a d fik ri g n m z fiz ik ile ri a r a s n d a y ay g n b ir b a k tr. Bu b a
k ta k i k u a n tu m m e k an i i fo rm a liz m i y a ln z c a yle k a b u l e d ilm e lid ir:
m a te m a tik s e l b ir fo rm a liz m . Pek ok k u a n tu m fiz ik isin in id d ia e tti i z e
re b u fo rm a liz m b iz e d n y a n n a s l k u a n t u m g ere kli in e ilik in e sa se n
h i b ir ey sylem ez f a k a t y a ln z c a o rta y a k ab ilec ek a lte r n a tif g erek lik
o la s lk la rn h e s a p la m a m z a iz in v e rir. K u an tu m fiz ik ile rin in b u t r o n
to lo jisi, "ontoloji" k o n u la ry la k a y g la n d k la r b ir d ere cey e k a d a r, u b ak
o lu r, (a): k u a n tu m fo rm a liz m in d e ifa d e ed ilen h i b ir g erek lik sz k o n u su
d e ild ir. D ier u ta (grnte) t m y le te r s olu p p r a tik o la ra k t m k u a n
tu m a lte r n a tif le r in in h e r z a m a n ( st s te b in m e h alin d e) b ir a r a d a b u lu n
m a y a d ev am etm ek z o ru n d a o ld u k la rn a ilik in te la la n d r c im a y i eren
u b a k k a b u l ed e n pek ok k u a n tu m fizik isi y e r a lr, (b): n ite r o la ra k
e v rim le e n k u a n tu m d u ru m u a s l g erek li i t m y le a k la r. 2 1 .8 'd e d e
in ild i i ze re, k u a n tu m fiz ik ile rin in k a r k a r y a g e ld ik le ri ve o n la r b u
t r g r le re y n elten te m e l zo rlu k , U ( 22.1) n ite r ev rim e ilik in (Schr-
d in g e r d en k lem in ce a k la n d zere) b e lirle n im c i ilem ve R b ir "lm "
g er e k le ti in d e o rta y a k a n k u a n tu m d u ru m in d irg e n m e si o lm ak zere,
iki k u a n tu m ilem i U ve R a r a s n d a k i e lik id ir. U ilem i, b u lu n d u u n d a ,
fizik ile re ta n d k g elen t r d e b ir eydi: b ir (ksmi) d ife ra n s iy e l den k lem
ta r a f n d a n b e lirle n im c i b i im d e k o n tro l e d ile n b e lirli m a te m a tik s e l b ir n i
celi in , d i e r b ir d ey ile \p) d u ru m v e k t r n n , S c h r d in g e r d en k lem in in
z a m a n s a l ev rim i k la sik M axw ell d e n k le m le rin in k in d e n (bkz. 21.3 ve a l
trm a [19.2]) fa rk l o lm a m a k ze re, b e lirg in z a m a n sa l ev rim i. te ta r a f ta n
R ile m i o n la r i in o ld u k a y en i b ir eydi: b u ay n |)/>}'nin, y a ln z c a fa rk l
so n u la ra ilik in o la s lk la rn b e lirle n d i i, s re k siz b ir ra s g e le s ra m a s.
G zlem len en d n y a y la ilg ili fizik b a s it b i im d e , U u y a rn c a y a ln z c a k en d i
z e rin e e tk iy e n b ir |/>) n ic e li in c e a k la n sa y d b u d u ru m d a fizik ile r
U 'yu, "fiziki o la ra k gerek" b ir \p) i in "fiziki o la ra k gerek" b ir ev rim i le
m i s a la r b i im d e k a b u l etm ek le ilg ili h e rh a n g i c id d i b ir s k n ty a sa h ip
o lm a z la rd . N e y az k ki g zlem len e n d n y a n n d a v ra n b i im i b u d e il
d ir. B u n u n y e rin e z a m a n z a m a n b ir R a lg la r g r n m ek tey iz! (ekil 2 2.1'i
a n m sa y n .) Bu d u ru m fiz ik ile rin , |/j)'nin so n u ta g e r e k te n fizik i g er ek
lie ilik in b ir a k la m a o la b ile c e in e in a n m a la rn ok d a h a z o rla trd .
D u ru m u n U ev rim i u y a rn c a ev rim le m e si g e re k irk e n R n e e k ild e o rta y a
k a b ild i iy le ilg ili k afa k a r tr c k o n u ( 2 3 .6 'd a k sa c a ta rt lm o lup
21.8 ve 2 2.1'd e s t k a p a l b i im d e d e in ilm i olan) k u a n tu m m e k a n i i
n in l m so ru n u d u r; y a d a k en d i te rc ih im le l m p a r a d o k s u .
(a) b a k a s te m e l o la ra k , |/)'yi b ir k u a n tu m se v iy e si g er ek li in i
te m s il ed e n deil f a k a t y a ln z c a d e n e y c in in b ir k u a n tu m s is te m in e ilik in
"b ilg i"sin i a k la d k a b u l ed ilen b ir ey o la ra k d e e rle n d ire n N iels B o h r
ta r a f n d a n zel o la ra k ifa d e e d ild i i ze re K o p e n h a g y o r u m u o n to lo jisi
d ir. R u y a rn c a "sram a" by lece b a s it o la ra k d e n e y c in in s is te m le ilg ili
d a h a fa z la b ilg i e d in m e s i b i im in d e a n la lr, yleyse s ra y a n sis te m in
fizi i d e il bilgidir, (a) u y a rn c a k u a n tu m se v iy esi o lg u s u n a a ta n m h e r
h a n g i b ir "gereklik", te k gerek lik , d e n e y c in in d ze n e in e ev s a h ip li i y a
p a n k la sik d n y a n n k i olm ak zere, a ra n m a m a ld r, (a)'nm fa rk l b ir b i i
m i o la ra k b u "klasik d n y a " n n , g zlem c in in lm d z e n e in i o lu tu ra n
"m ak ro sk o p ik m e k a n iz m a "n n b ir p a r a s se v iy e sin d e de il f a k a t g zlem
c in in k e n d i b ilin ci se v iy e sin d e d evreye g ird i iy le ilg ili b a k b e n im se n e b i-
lir. Bu a lte r n a tif le r i k s a s re i in d e d a h a a y rn tl o la ra k ta rt a c a m .
te ta r a f ta n (b) a lte r n a tif in in d e s te k ile ri g erek li i |/j)'nin te m sil e tti
in i k a b u l e d e r fa k a t R 'n in m e y d a n a g eld i in i re d d e d e rle r. B ir l m g e r
e k le ti in d e a s ln d a a lte r n a tif t m so n u la rn g er ek lik te, a lte r n a tif ev
re n le rin te m e l b ir k u a n tu m d o ru sa l s t s te b in m e sin d e b ir a r a d a b u
lu n d u u n u id d ia ed e rler. Bu te m el s t s te b in m e t m ev re n le ilg ili b ir
|t() d a lg a fo n k siy o n u n c a a k la n r. Bu b a z e n "oklu e v re n le r"1 o la ra k a d
la n d r lr f a k a t d a h a u y g u n o ld u u n a in a n d m b ir te rim o m n iy u m 'd u r.2
Bu b a k a s, gen ellik le g n l k k o n u m a d ilin d e fa rk l a lte r n a tif d n y a
la rn p a ra le l b ir a r a d a v a r o lu la r n a y n elik b ir in a n o la ra k ifa d e ed ilse
de, y a n ltc d r. A lte rn a tif d n y a la r b u b a k ta g er ek te n , a y r o la ra k "var
olm az"; y a ln z c a |/<)'yle ifa d e e d ile n g en i zel s t s te b in m e g erek o la
ra k k a b u l ed ilir.
N iin (b) u y a rn c a om niyum , b ir gzlem ci ta ra fn d a n a sl "gereklik"
o la ra k a lg la n m a z ? F ikir, d e n e y c in in zih in d u ru m la rn n da, b u fa rk l b i
rey se l zih in d u ru m la r g e r e k le tirile n l m n o la s fa rk l so n u la ry la
d o la n m olm ak zere, k u a n tu m s t s te b in m e sin d e b irlik te v a r o ld u u
d u r. B u ra d a n h a re k e tle g r , l m e ilik in o la s fa rk l h e r so n u la ilg ili
etk in o la ra k "fark l b ir dnya", k u a n tu m s t s te b in m e sin d e b ir a r a d a
b u lu n a n t m b u fa rk l d n y a la rn h e r b irin d e d e n e y c in in a y r b ir "kop-
y a"s v a r o lm ak zere, b u lu n d u u d u r. D eneyciye a it h e r k o p y a d en ey le il
g ili fa rk l b ir so n u elde e d e r fa k a t b u "kop y alar" fa rk l d n y a la rd a b u lu n
d u u n d a n a r a la r n d a h e rh a n g i b ir ile ti im y o k tu r ve h e r b iri y a ln z c a b ir
so n u o rta y a k t n d n r, (b) sa v u n u c u la r g en ellik le, R 'n in m e y d a
n a g e lir g r n d y a ln z c a "tek b ir d n y a" o ld u u iz len im in i z o rla y a n
ey in , b ir g zlem c in in tu ta r l b ir "fa rk n d a lk d u ru m u "n a sa h ip o lm a g e
rek lili i o ld u u n u id d ia ed e rler. B ylesi b ir b a k a s (dier p ek o k la r
n n b u ta rz b ir g r le d a h a n ceden, ak olm ay a c re t etm ek s izin ve h e r
z a m a n in a n a ra k o lm a sa da, b ire y se l o la ra k -1 9 5 0 'le rin o r ta s n d a b en im
d e y a p m o ld u u m g ib i- o y a la n d n d a n k u k u la n m a m a ram en!) ak
b i im d e ilk kez 1957'de III. H ugh E v e re tt ta r a f n d a n o rta y a k o n d u .3
B s b t n te r s d o a la rn a k a r n (a) ve (b) b a k a la r, |/>)'nin, k e n d isi
y o lu y la m a k ro sk o p ik lek te h e p im iz in d en e y im led i i g r n te k i gerek
d n y a y k a s te tti im gzlem led i im iz "gereklik"le n a s l ili k ile n ir k a b u l
ed ilece iy le ilg ili o la ra k n em li b a z o rta k n o k ta la ra s a h ip tir. Bu g zlem
le n en d n y a d a b ir deneye ilik in y a ln z c a b ir so n u c u n o rta y a k t k a b u l
e d ilir ve a s ln d a n o rm a l o la ra k "gereklik" b i im in d e d e in d i im iz eyi
a k la m a k y a d a m o d e lle m en in h a k l o la ra k fizi in grev i o ld u u n u d
n r z . \p) d u ru m v e k t r ne (a) ne de (b) u y a rn c a g erek li i a k la r b i

1 Bkz. D eutsch, 2000.


2 Bu terim i klasik biim yan ls m eslektam P eter Derovva borluyum . Bkz. Penrose, 1987a.
3 Bkz. E verett, 1957; De W itt ve G raham , 1973.
im d e k a b u l ed ilir. F o rm a liz m in b u gzlem len en gerek d n y a y la n a s l
ilik ile n d i in e a n la m k a z a n d rm a k z e re h e r se fe rin d e den ey ci b ir in s a n n
k a v ra y n d evreye so k m a k z o ru n d a y z , (a) d u ru m u n d a \tp) d u ru m v e k t
r n n k e n d isi b u d eneyci in s a n n k a v ra y la rn n b ir a ra c o la ra k k a b u l
e d ilirk e n (b) d u ru m u n d a , |/;) d u ru m v e k t r a r tk d o ru d a n a lg la n m a y a n
d a h a d e rin b ir t r b a a t g erek li i (om niyum ) g ste rm e k z e re , b ir ek ild e
d en e y c in in k a v ra y o la ra k b e tim le n e n ey " s ra d a n g er ek lik "tir. H er iki
d u ru m d a d a R 'n in "sram a"s, "t m y le zih in d e" olm ak a n la m n d a , fizik i
b i im d e g erek o la ra k k a b u l edilm ez!
(a) ve (b) k o n u m la rn n h e r ik isiy le ilg ili k e n d i s o ru n la rm z a m a n g e
lin c e a k la y a c a m f a k a t b u n d a n nce g elen e k sel k u a n tu m m e k an i in i
y o ru m la m a y a ilik in b a k a b ir o la sl a d e in m eliy im . A n lay a b ild i im k a
d a ry la b u , b elk i de o n to lo jik b ir d u r u ta n d a h a ok p ra g m a tik b ir d u ru
o lm a s n a ra m e n , k u a n tu m m e k a n ik se l b a k a la rn n en y ay g n o la n
d r; (c) evresel evre u y u m s u z lu k , (c)'ye ilik in fik ir, ele a ln a n k u a n tu m
s is te m in in h e rh a n g i b ir l m ile m in d e e v re sin d e k ile rd e n y a ltlm b i
im d e k a b u l ed ilem ey e ce id ir. Bu n ed e n le , b ir l m g e r e k le tirild i in d e
fa rk l h e r so n u , k en d i b a n a b ir k u a n tu m d u ru m u o lu tu rm a z f a k a t k e n
d is in in ev rey e ilik in fa rk l b ir d u ru m la k a r tr ld k a r k b ir d u r u
m u n (23.3) p a r a s o la ra k ele a ln m a k z o ru n d a d r. u h a ld e evre, etk in
b i im d e ra sg e le h a re k e t h a lin d e k i ok b y k m ik ta rd a k i p a r a c k ta n o lu
a c a k tr v e b u p a r a c k la ra ilik in k o n u m ve h a re k e tle rin t m a y rn tla r
u y g u la m a d a t m y le g zlem len em ez k a b u l ed ilm ek z o ru n d a d r.4 B ilg in in
e s a se n ek sik o ld u u b u t r d u ru m u ele a lm a k z e re iy i ta n m l m a te m a
tik s e l b ir ilem sz k o n u su d u r: ele a ln a n fizik i s is te m i a k la m a k zere
y o u n lu k m a tr is i o la ra k b ilin e n m a te m a tik s e l n e sn e y i eld e etm ek i in b i
lin m ey e n e v rese l d u r u m la r " s t s te eklenir". Y ounluk m a tr is le ri k u a n
tu m m e k a n i in d e k i l m s o ru n u y la ilg ili g enel ta r t m a i in n e m lid ir
(ve a y rc a p ek ok d i e r b a la m d a d a nem lidir) f a k a t o n to lo jik k o n u m la r
h em en h e m e n hi a k d e ild ir. B ir y o u n lu k m a tr is in in n e o ld u u n u ok
k sa s re i in d e (29.3'te) a k la y ac a m . B u n u n la b irlik te , y o u n lu k m a t
r is i o n to lo jisin in t m y le a k h a le g e tir ilm e m e s in in (c) k o n u m u i in n e
d en n em li o ld u u n u d a h a s o n ra greceiz! (c) b a k a s n n s a v u n u c u la
r k e n d ile rin i h e r d u ru m d a , o n to lo jin in "deersiz" k o n u la ry la ili k ile ri o l

4 Baz fizikiler, 29.7-9'da geleceim iz S chrdingerin s t ste binm i l ve canl kedileri


gibi, m akroskopik olarak fark l d u ru m la ra ilikin k u antum st ste binm esiyle ilgili "hibir
sorun" olm adn id d ia ed er nk l ve canl d u ru m la r ara sn d a giriim alglam ak zere
b ir deney tasarlam ak b a s it o larak "son derece m asrafl" olur ya da p ra tik olarak olan ak sz
dr. Bu, yine, esasen b u ra d a ilgilendiim iz ontolojik konulara ynelm eyen "pragm atik" b ir
d u ru u benim sem ektir. Bylesi fizikileri genel o lara (c) kategorisine dahil edeceim.
m a y a n ve "gerek" ile "gerek o lm a y a n ''n n e o ld u u y la h i b ir ilg ile ri o l
m a d n a in a n m a k iste y e n "p o z itiv istle r" o la ra k d e e rle n d irm e e ilim in
d eler. S te p h e n Havvking'in d ed i i g ib i:5

B ir k u r a m n g e r e k lik te k a r l o lm a s n t a l e p e tm e m n k b u n u n n e o l
d u u n u b ilm iy o ru m . G e r e k lik t u r n u s o l k a d y la t e s t e d e b ile c e in iz b i r n i
te l i k d e ild ir . B u n d a ilg ile n d i im t e k e y k u r a m n , l m n s o n u l a r m n
g r m e s i g e r e k ti id ir .

te ta r a f t a n ben im k o n u m u m o n to lo ji k o n u su n u n , g n m z d e z lm e k
te n o ld u k a u z a k baz k o n u la ra n e d e n o lsa da, k u a n tu m m e k an i i i in y a
a m s a l o ld u u d u r.

29.2 Kuantum kuramyla ilgili allmadk ontolojiler


T m b u n la ra a y rn tl o la ra k g irm e d e n nce k u a n tu m m e k an i iy le ilg i
li g en el b a k asn d a h a d e e rlen d ire y im . Ne lis te m in h e r b i im d e
ok g en i k a p s a m l o ld u u n a h k m e d ilm e li n e de b u yeni o la n la rn nceki
b l m d e s u n m u o ld u k la rm d a n t m y le b a m sz o ld u u k a b u l e d ilm e li
d ir. B u ra d a ele alacam (a), (b), (c), (d), (e), (f) lis te s i m e v c u t y a z n d a en sk
b i im d e b u lu n a c a k t rd e k i b a k a la r d a lm n te m sil e d e r f a k a t lis te
m in ta m l , b a m sz l y a d a z g n l n e ilik in h e rh a n g i b ir id d ia d a
b u lu n m u y o ru m . B u rad a ele a la c a m ek o n to lo ji o la a n k u a n tu m f o r
m a liz m in d e k i gerek d e iik lik le ri g s te rir fa k a t ik isin d e , (d) ve (e), n e ri
len fo rm a liz m le s ta n d a r t k u a n tu m m e k an i i a r a s n d a d en e y se l b ir ay rm
o lu m a s b eklenm ez, (d) b a k a s G riffith s, O m nes ve G e ll-M a n n /H a rt-
le 'a a tfe d ile n " tu ta rl g e m iler" y a k la m ve (e) de B roglie ve B ohm /H i-
le y 'in "p ilo t-d a lg a " o n to lo jisid ir.6 Son o la slk (f), g n m z k u a n tu m fiz i
in in y a ln z c a d a h a iyi b ir eye y n elik y a k la k lk ta h m in id ir ve - b u g e

5 Bkz. Havvking ve Penrose, 1996, s. 121.


6 Liste y alnzca sem boliktir ve listelediklerim a ra sn d a pek ok ince bak as fark sz ko
n u su d u r. rnein, Sorkin, 1994, gibi b azlar "kuantum gereklii"nin en iyi ekilde, 26.6-
l l de k arlat m z yol in teg ralle ri ve/ya da Feynm an grafikleri biim inde anlalacan
ifade etti. A nlayabildiim k ad ary la bu belirli ontoloji ailesi, (d)'yle o rtak baz nem li ele
m an lara sa h ip olsa da, k endisi uyarnca "kuantum durum u"nu ya da "kuantum gem ii"ni
tanm lay an b elirli b ir st ste binm enin "gereklik" konum una atanaca (b) ta ra fn d a n k a p
sa n an sn fa a ittir. Kendileri uyarnca, son lm den gelecee yaylan b ir Schrdinger dalga
fonksiyonunun sonraki lm den gem ie yaylan b ir Schrdinger dalga fonksiyonuyla b ir
likte gerekliin aklanm asnda kaydedildikleri (bkz. 30.3) A haronov ve Vaidm an, 2001;
Cram er, 1988; C osta de Beauregard, 1995; VVerbos ve Dolm atova, 2000, "eylemsel" ontolojile
rini de ay rca belirtm eliyim . B ununla b irlik te d aha fazla bileen olm akszn lm p arad o k
su n u n bu a lte rn a tif bak larn herhangi b irin d en d aha iyi zm leneceini sanm yorum .
li m i k u r a m d a - U ve R 'n in n e s n e l o la ra k gerek ile m le r b i im in d e g e r
e k le m es id ir; d a h a s gelecek d e n e y le rin in b y le si b ir k u ra m g elen ek sel
k u a n tu m m e k a n i in d e n a y rt ed e b ilm e g ere k lili i (f)'ye ilik in p e rs p e k tifin
p a r a s d r.
G erekli a r a la ra sa h ip o ld u u m u z s re c e e itli a lte r n a tif le r le ilg ili,
(a), ..., (f), d e e rle n d irm e le rim i su n m a y a a laca m . B u n u n la b irlik te
o k u ru n b u d e e rle n d irm e le rle ilg ili u y g u n n e sn e l tu tu m u a la b ilm e s i iin
b u a a m a d a a k o la ra k k e n d i k o n u m a ilik in "gerei sylem em " en iy isi
o lacak . A sln d a b en , k u a n tu m fiz i in in b t n c l b i im d e tu ta r l b ir a n la m
ifa d e e d e b ilm e si iin (f) p a ra le lin d e b a z g e lim e le rin g e re k ti in e g l b i
im d e in a n y o ru m . S onraki b l m d e e s a s e n b a n a en do al g r n e n b e lirli
(f) v e rs iy o n u n u o rta y a k o y aca m . Bu u y a ry la b irlik te ilk o la ra k , o k u y u
c u n u n z ih n in d e ak b i im d e tu tm a s n a m a la d m t m a lte rn a tifle ri
lis te le y e re k d ev a m edelim .

(a) "K openhag"


(b) o klu d n y a la r
(c) e v rese l ev re u y u m su z lu k
(d) tu ta r l g e m iler
(e) p ilo t d a lg a
(f) n e s n e l R'li y en i k u ra m

(d) ve (e) h a k k n d a , h en z o n la r g e r e k te n a k la m a d m i in b irk a


u y a r d a b u lu n m a m gerekecek, (d) " tu ta r l gem iler" ta s la k u a n tu m k u
ra m n n s ta n d a r t erev e sin e ilik in b ir gen ellem e su n a r. B az y a n lla r,
b ir b a k m d a n d a h a b ile s a v u rg a n o lm a sn a ra m e n (d)yi, (b) o k lu d n y a-
la rn k in e b ira z b e n z e r b i im d e s u n d u la r fa k a t g re b ild i im k a d a ry la
b y le si s a v u rg a n b ir o n to lo ji g ere k li o lm a y a b ilir de. (b) ve (d)'nin h e r ik i
s in d e de te m e l b ile e n le r o la ra k b ir H H ilb e rt u zay , H 'ye a it b ir |t/>0) b a
la n g d u ru m u ve b ir X H a m ilto n n a sa h ip o ld u u m u z b ir k o n u m u b e n im
s e y e b iliriz .7 (b) oklu d n y a la r d u ru m u n d a o n to lo jik k o n u m (om n iy u m a
ait) g er ek li i t = O'da |t/<0) 'la b a la y p t > 0 i in t m y le K ta r a f n d a n b e
lirle n e n S ch r d in g e r d en k e lm in c e y n e tile n 1 -p a ra m e tre li s re k li b ir d u
ru m a ile s i (t z a m a n p a ra m e tre li H 'ye a it elem a n la r) b i im in d e a k la n m a -
ld r. B u ra d a R deil, y a ln z c a U b u lu n u r. te ta r a f ta n (d) tu ta r l g e m i le r
d u ru m u b u n u , b u n la r gerek l m le rle h e rh a n g i b ir b i im d e z o ru n lu o la
ra k b irle e k e k ild e d e e rle n d irilm e se de, "evrim "ine "R tip li ilem ler"i de
d a h il etm ek z e re g e n ile tir.

7 (d) form alizm i ayrca, "balang durum u"nun b ir younluk m a trisi olabilm esine de izin ve-
rir, Bkz. 29.3.
Bu i le m le rin m a te m a tik se l d o a s n a n la m a k ze re ilk o la ra k k u a n
tu m m e k a n ik se l b ir l m n , ((d)'ye ili k in o la ra k b u ile m le ri l m le r
b i im in d e d n m e se k bile) m a te m a tik s e l o la ra k H e rm itse l (ya d a no rm al)
b ir Q ile m c isin in eylem i b i im in d e n a s l ta n m la n d n 22.5, 6 'd a n
a n m sa m a k zo ru n d a y z. S iste m in d u ru m u h em en l m d en n ce |/)'yse
b u d u ru m d a o n u n , l m n h em en a rd n d a n l m n s a la d Q z d e
e rin e k a r lk gelen Q z d u ru m u n a "sra"d k a b u l ed ilir. B u n u n la b ir
lik te o n u n |p) z e rin d e k i e tk isiy le ilg ile n ild i i s re c e 'y u (H H ilb e rt u z a
y m z u y g u n lu k b a k m n d a n s o n lu b o y u tlu k a b u l etm ek z e re 'n u n y a l
n z c a r a d e t a y rk z de eri o ld u u n u n v a rsa y a ra k ) "t m b ir o rto g o n al
p ro je k t rle r k m esi"yle de, E1, E2lE3, . . . , E r , d e itire b iliriz . Bylece lm
qj z d e e ri so n u c u n u v e rirs e |/)'nin Ej |/>)'yle o ra n tl b ir d u ru m a s ra d
n g r r r z (izd m nerm esi).
B u n a b ira z d a h a a y rn tl b a k a lm . B ir p ro je k t r n , 22.6 'd a n , k en d i
k a re s i ve H e rm itse lin e e it o la n b ir E ilem c isi, d i e r b ir d ey ile

E2 = E = E'

o ld u u n u a n m sa rz . E1, . . . , E r p ro je k t rle rin in b ir b ir le r in e o rto g o n a l o l


d u k la r sa v
i it j o ld u u h e r z a m a n EtEj = O 'dr

ve ta m o lu la r to p la m la rn n H z e rin d e k i b irim /'y a e it o lm a sd r:

E^ E2 E% Er /.

Bu a r tla r n t m n y e rin e g e tire n E 'le r k m e sin e b a s it o la ra k p ro je k t r


k m e s i diy elim . Q ve ilg ili p ro je k t r k m e si a r a s n d a k i b a la n t, Q 'ya a it
h e r b ir qj z d e e ri i in ilg ili z v e k t r u z a y n n Ej\/j) b i im in d e k i v e k t r
le rd e n o lu m a sd r. Ej p ro je k t r n n ro l , qj z d e e ri i in b u z v e k t r
u z a y n a iz d rm e s id ir.12911
'y la te m sil ed ilen l m d ek i R ilem iy le ilg ili iz d m n e r m e si b i
ze, l m n so n u c u q f y se b u d u ru m d a |/;)'nin y|/}'ye (o ra n tl b ir eye)
s ra y a c a n syler. Bu, |/>)'nin n o rm a lle tirild i in i, d i e r b ir d ey ile
(/>|/) = 1 o ld u u n u v a rs a y a rs a k ,

[29.1] fy|/>n in n iin |t/>)ye uygulanan Q = q1E1 + q2E2 + q3E3 H----- 1- qr r 'yle verilen b ir l-
m n, no rm alletirm en in gz ard edildii, sonucu olduunu, qj z deer ve ql t q2,q 3,...,q r n i
celikleri a y n k gerel sa y la r olm ak zere, aklayn. Genel sonlu boyutlu H erm itsel ilem ci
sin in bu biim e sah ip olduunu k an tlay ab ilir m isiniz? Sonlu boyutlu herhangi b ir Q H er
m itsel m a trisin in n iter d nm yoluyla b ir kegen m atrisin e d n t r ld n v a rsa
yab ilirsin iz. f 'l e r Q'ya a it tem el den kg l ler olarak ad lan d rlr. Q norm al ilem cisi iin
hangi deiiklikler gerekir?
bP\Ei W

o la sl y la v e rilir. Bu n e d e n le k u a n tu m d u ru m u z e rin d e Q'y a k a r lk g e


le n etk iy i a k la m a k z e re y a ln z c a 'y la ta n m la n a n p ro je k t r k m e sin i
ele a lm am z gerek ir.
A rtk (d) tu ta r l g e m i le r y a k la m n a ili k in o n to lo jiy e d n elim . Ku
ra m , h e r b ir i M H a m ilto m k u lla n a r a k (b) o k lu d n y a la r y a k la m n d a k i
e v rim le e n b ir S c h r d in g e r "o m n iy u m "u n a b y k o ra n d a b en z ey e n , kalr
ta n e li g em ilera o la ra k a d la n d r la n v a r lk la r la ile r. D ier ta r a f ta n
(d)'yle b irlik te , ev rim s re s in c e p ro je k t r k m e le rin in e itli t d e e rle rin e
y e rle tirilm e s in e de iz in v eririz .
B ylesi b ir p ro je k t r k m e sin in y e rle tirilm e s in e ili k in o n to lo jik k o
n u m b en im i in h l y e te rin c e a k d e ild ir f a k a t b u t r b ir p ro je k t r k
m e s in in ro l n n , d n y a d a n e o lm a k ta o ld u u n a ilik in te m e l b ir d e iim i
g ste rm e k y e rin e g e m iin b ir t r " a rtlm a " s n sa la m a k o ld u u n a ili
k in y a k la m n b e n im se n m e si te v ik ed ilir. P ro je k t rle r k e sin lik le b a z
n e s n e l l m lerce v e rile n o n to lo jik k o n u m a a ta n m a m a ld r. D ah a u y g u n
b ir b e n z e tm e p ro je k t r k m e le rin in k a ln ta n e li "k u tu la r"la ilg ili o la ra k ,
k la sik faz u z a y n d a k i g ib i (bkz. 27.3), a rtm y a d a d e iik lik le r sa la m a s
o la b ilir; b u r a d a k u lla n la n "k aln ta n e li gem i" te rim in in se b e b i b u d u r.
B ir p ro je k t r k m esiy le (ve b e n z e r b i im d e k u a n tu m l m n d e b e n im
se n m i o la n s ta n d a r t ilem le) k a r la la n n o k ta d a k i b y le si k a ln ta n e li
b ir g e m i te m e v cu t |ip) d u ru m u n u n yeri, Ej p ro je k t r k m e sin in b ir y esi
o lm a k ze re, Ej\p) (b u n a o ra n tl b ir ey) ta ra fn d a n d e i tirilir. Bu b ir
b ilg i k a y b o la ra k d n le b ilir f a k a t k m ed ek i E y'lerin t m i in
E j\p)'nm t m aile s in i ta k ip ed e rsek , \p) b a s it e b u n la rn t m n n to p la
m o ld u u n d a n h e rh a n g i b ir k ay p sz k o n u su d e ild ir.
G erek ten a lg la d m z t rd e k i k la sik d n y a y a b en z e y e n b ir e y in o r
ta y a k m asy la ilg ili is te k u y a rn c a , s ta n d a r t k u a n tu m k u r a lla r n a g re
h e s a p la n a n o la s lk la rn o la a n k la sik o la slk k u r a lla r n sa la d k o u l
o lu u rs a , b e lirli b a z k a im ta n e li gem i a ile le ri se ilip a y r lr ve tu ta r l
(ya d a b a z e n "evre uyum suz") o la ra k a d la n d r lr.9 K aln ta n e li g e m ile rin

8 Bu bazen b a s it biim de "gemi" olarak a d la n d rlr fak at bu, o terim in 26.6'daki Feynm an
"gem iler toplam "ndaki k ullanm yla b ir karkla neden olabilir.
9 Bu, u tip te b ir k ouldur. Verili, ard k projektr km elerine sa h ip olduum uzu d n n ve
im dilik H = 0 olarak v arsayn; bu d u rum da, |p0) balan g durum u olm ak ve "son durum "
b ir D younluk m a tris i biim inde kabul edilebilm ek zere, bkz. 29.3,
X = (4)0\EnFa. ..KoLoD^LK. ,.FE\xp0) ifadesini o lu tu ru ru z. (E,E'),(F,F'),...,(K,K'),(L,L") a r
dk projektr iftleri srasy la verili projektr km eleri dizisine a ittir. T utarllk koulu,
Jf'in gerel ksm nn, (, E'), (F, F'),.... (K, K"), ( i, L') iftlerinden herhangi b irin in eit olm ad
h e r zam an yok o lm asn talep eder. Bu tam olarak evrim in yalnzca S chrdinger ksm gz
tu ta r l b ir k m e si, tu ta r ll yok e tm e k siz in (d ah il e d ilm i o la n la rn h i
b iris iy le d en k olm ayan) d i e r b ir p ro je k t r k m e si y e rle tirile m iy o rs a
a z a m i l d e a r tlm o la ra k a d la n d r lr. A zam i l d e a rtlm b ir k
m ed ek i b ir gem i b a n a , (d) b a k a s u y a rn c a o n to lo jik b i im d e "g er
ek" o la ra k d e e rle n d irile n e y in g l b ir a d a y n sa ly o rm u g ib i g
r n m e k te d ir.
Y ine de h en z b u b a k a s n n ak b i im d e o rta y a k o n d u u n u g r
m e d im ve a z am i l d e a rtlm b ir k m e d ek i g e m ile r b t n l n e d a
h a ok b en z ey e n b ir ey, ifa d e e d ild i in i d u y d u u m " tu ta r l g em iler"le
ilg ili o n to lo jik b a k a s n a d a h a y a k n g ib i g r n y o r.10 Belki d e b u , (b)
o klu d n y a la r b a k a s n d a g rd m z eyle b ir lik te d a h a d z e n lid ir
fa k a t p ro je k t r k m e le rin e ili k in o la s a lte r n a tif p ek ok tu ta r l to p la m n
v a rl b ize a lte r n a tif "d n y a la r"a ilik in d a h a d a g en i to p lu lu k s a la r
g r n m e k te d ir. B u n u n la b irlik te a y rc a (b) oklu d n y a la r ta b lo s u n d a d a
o n to lo jik k a rk lk b i im in d e b ir e y in o rta y a k a b ild i in i a n m sa rz .
O ntolojik b i im d e k i (|/}'yle ak la n an ) "gerek" o m n iy u m ok sa y d a fa rk l
d n y a n n b ir s t s te b in m e s id ir ve (y aln zca k e n d ile rin e a it b e lirli \xp)
s t s te b in m e si yerine) b u b ire y se l d n y a la rn t m n n d e r le m e si "g er
ek" o la ra k k a b u l ed ilm e m elid ir. Bu t r k a r k l a k a r o la n k m e, (d) t u
ta r l g e m i le r b a k a sn d a , d o ru k u a n tu m o la s lk la rn n k u ra m t a r a
f n d a n s a la n m a s a n la m n d a a v a n ta jd r; (b)'yle ilg ili o la ra k d u ru m byle
g r n m ez.
(e) "B ohm cu" (p ilot dalga) d u ru m u n d a o n to lo jik k o n u m , b u r a d a n em l
b a z in c e lik le r b u lu n s a b ile n k b ir a n la m d a g erek li e ili k in o la ra k
b iri d i e rin d e n d a h a k a t o la n ik i seviye sz k o n u su d u r, fe ra h la tc b i im
de d n y a y a d a h a ok y n e lik tir. D u ru m u ilk o la ra k y a ln z c a te k il b ir sp in -
siz p a r a c k ta n o lu a n b ir sis te m e ilik in o la ra k o rta y a k o y m ak en b a s iti
d ir. Bylece gerek li e ilik in b u k a t d zey p a r a c n g erek k o n u m u t a
r a f n d a n v e rilir. P a r a c n k o n u m u iki y a rk d en e y in d e (21.4, ekil 21.4)
o n to lo jik o la ra k gerek o ld u u n d a n a s ln d a o, y a b ir y a r k ta n y a d a d i e
rin d e n g id e r f a k a t h a re k e ti e s a se n ip ta r a f n d a n "y n len d irilir"; b ylece

ard edildiindeki d u ru m d u r fak at nem siz olm ayan Schrdinger evrim i, bu evrim i projek
t rle rin uyg u lam alar ara sn a uygun biim de sunm ak yoluyla yeniden greve getirilebilir.
Kaln tan eli gem ilerle ilgili bu "tu tarllk koulu" ky aslan an gem iler arasn d ak i "giri-
im sizlik" koulu o larak yorum lanabilir.
10 Aslnda, tu ta rl gem iler yaznna gerekten ta sa rla n m herhangi bir "(d) o n to lo jisiy le il
gili ak b ir ifade y erletirm edim . B urada sunduum ey yalnzca, bu konuya hkim olm akla
ilgili, Jim H artle'la y aplm geniletilm i b ir ta rt m a ve d ah a zel olarak Fay D ow ker'la
gereklem i baz fay d al y azm alara d ay an an kendi giriim im dir. ab alan m a k a rn "(d)"
cem iyetinin tem elde y a ta n niyet edilm i b ir ontolojisini h l uygun biim de sunam am ol
m am olasdr.
b u , /'ye ik in c il f a k a t y in e de o n to lo jik o la ra k h l "gerek" b ir k o n u m s a
la r. Bu k u ra m d a /'nin m o d l ve a r g m a n y la ilg ili (5.1), "k u a n tu m p o
ta n s iy e li" o la ra k a n la n b ir n ic e lik ilk in d e n o lu tu ru lm a k v e s o n ra k i "p ilo t
d alg a" d e n ile n ey i ta n m la m a k ta k u lla n lm a k zere, b ir b i im d e fa rk l t u
tu m ta k n m a k o ld u k a g e n e ld ir. B u n u n la b irlik te b y le si b ir a y rm g erek li
d e ild ir ve n em i d a h a k a r k sis te m le rd e d a h a az b e lirg in b ir h a l a lr
g r n r.
<//yi g en e llik le C d ze n le m e u z a y z e rin d e ta n m la n m k a rm a k b ir
fo n k siy o n o la ra k d n e b iliriz . 0 , C z e rin d e k i b ir P n o k ta s n n d a v r a n
n "y n len d irm e" ilev iy le h iz m e t ed er. S iste m in g er ek li in e ili k in k a t
p a r a e s a s e n P ta r a f n d a n ta n m la n a n k la sik d ze n le m e o la ra k k a b u l e d i
lir f a k a t p k a rm a k fo n k siy o n u n a a y rc a , P 'n in d a v ra n n y n le n d irm e
ro l n n s t n l ta r a f n d a n b ir t r (d ah a zayf) g erek lik de a ta n r. So
n u o la ra k t m l m le rin , b u r a d a sis te m in d z e n le n iin e ili k in l m
le r a n la m n a g elen "konum " l m le rin e in d irg e n e b ile c e i d n l r. C
z e rin d e k i b ir Q n o k ta s n d a k i \t/i\2 m o d l k a re si sis te m i 'y la ta n m la n a n
d z e n i in d e b u lm a y a ili k in o la slk y o u n lu u n u ta n m la r f a k a t C z e
rin d e k i P 'n in k o n u m u s is te m in g e r e k d z e n le m e si o la ra k d n le n eyi
b e lirle r.
im di, t m b u n la r "epey kolay" g ib i g r n r f a k a t in c e lik le r sz k o n u
su d u r. E n b e lirg in o la ra k , ta b lo , p'nin (21.7'de v u rg u la n m o la n d alg a
fo n k s iy o n la rn n h o lis tik d o a sy la u y u m sa la m a k z e re o lm a s g ere k ti i
gibi) so n d erece "h o listik " o ld u u , epeyce y erel o lm a y a n b ir ta b lo d u r. te
ta r a f ta n b u , k u a n tu m m e k a n i in d e k a n lm a z g r n y o r. D ah a d a cid d i
o la n b ir ey, |i/j0> b a la n g d u ru m u y la ilg ili o la slk d a lm n a , \p \2 k u
a n tu m o la slk k u ra ln n d o ru k a la c a ve a rd k l m le r s o n ra s n d a
d o ru k a lm a y s rd re c e i b i im d e y k le n m e si g erek en n em li k o u lla r
m e v c u ttu r. T m l m le rin so n u o la ra k h e r z a m a n k o n u m l m le rin e
in d irg e n e b ile c e i v a rs a y m n n d o ru lu u n u n ve s p in b e n z e ri k la sik o l
m a y a n p a r a m e tr e le r ele a ln d n d a d ze n le m e u za y ta b lo s u n u n u y g u n
b i im d e b e lirg in olu p o lm a d n n so rg u la n a b ile c e i b ir ek n o k ta d a h a sz
k o n u s u d u r. Y ine de (e) o n to lo jik k o n u m u n u n ak l (b u ra d a y zlem em iz
gere k en b a k a c a k o n u la r b u lu n d u u n u 29 .9 'd a grecek o lsa k da) b y k
o ra n d a k en d i sa y g n l n a k a z a n d rr .11
Son o la ra k (f)'ye u y g u n b i im d e fa rk l pek ok n erm e m e v c u ttu r. B u n
la r b u r a d a t m a y rn tla r y la a n la tm a m u y g u n olm az fa k a t o n la rla ilg ili
b a z g en el y o ru m la rd a b u lu n a b ilirim . Bu n e rm e le rin o ld u k a b y k b ir

" Bkz. Bohm ve Hiley, 1995; V alentini, 2002. Antony V alentini ayrca, atlyede, de Broglie-
Bohm ku ram y la ilgili, y aknda b aslacan um duum uz b ir kitab a da sah ip tir.
k sm e v rim le e n b ir \p) d u ru m v ek t r y le ilg ili o n to lo jik o la ra k g erek
b ir k o n u m u (en a z n d a n geici b ir tu tu m olarak) k a b u l ed e ce k tir. B ylesi
b ir k u ra m d a k i \p) z a m a n ev rim i U 'n u n R 'yle d e iim li o lu u n a y a k n d a n
b en zey en , s ta n d a r t k u a n tu m m e k a n i in in b iz e p r a tik te b en im se m em izi
s y led i i b ir e y d ir; bkz. ekil 22.1. (f) b a k a sy la p a ra le l k u r a m la r k u
a n tu m m e k a n ik se l d n e ili k in o la ra k "an a ak m d" b i im in d e ele
a ln m a s n a k a r n , (f)'nin gerek te, U ve R k u a n tu m m e k a n ik se l ev rim i
le m le rin in ik is in in de, ontolojik o la ra k c id d i b i im d e g erek li e ili k in ev
rim i a k la d k a b u l e d ild i in d e n , b u g n u y g u la m a d a k u lla n ld h a liy le
k u a n tu m m e k a n i in e ilik in fo rm a liz m in g er ek li in i en ok k a b u l e d e n
b a k a s o ld u u ok m a k u l b i im d e s y le n eb ilir! B u n u n la b irlik te so
ru n , (f)'nin s r a d a n n ite r ev rim d e d e iik lik le r o lm a s g e re k ti in e ilik in
ta le b i n e d e n iy le ve (f)'yi a n a a k m d a n a y ra n ey b u d u r, U ve R 'n in b irb ir-
le riy le m a te m a tik s e l o la ra k tu ta r s z o lm a la rd r.
R n i in m a te m a tik s e l o la ra k U 'yla tu ta r s z d r? B elki de en b e lirg in n e
d en R, d u ru m v e k t r n d e (lm den nceki d u ru m u n g er ek te l m i
le m cisin e a it b ir z d u ru m o ld u u is tis n a i h a l d n d a) s re k siz b ir d e ii
m i te m s il ed e rk en U 'n u n h e r z a m a n l s re k li b i im d e d a v ra n m a s d r. B u
n u n la b irlik te R ta r a f n d a n h a re k e te g e irile n "s ra m a "n n m u tla k b i im
de k e n d ili in d e n o lm a d n b ile d n se k , R 'deki b e lirle n im c ilik y o k s u n
lu u n e d e n iy le n ite rlik te s o ru n sz k o n u su olur. U 'da a s la m e y d a n a g el
m eyecek b ir ey olm ak zere, ay n g ird id e n fa rk l a lte r n a tif s o n u la r o r ta
y a k a b ilir. D ah a s, R 'yi gerek b ir ile m h a lin e g e tire n b ir k u ra m , (nem
siz olm ay an) b ir k u a n tu m s ra m a s , R 'yle u y u m lu o la ra k , g e r e k te n o r ta
y a k t n d a a s la n ite r olam az. B u n a k a r n , U 'n u n b iz e o la slk R'yi
sa la m a s n se k tey e u r a ta n "m odl k a re s i k u ral", b iz e R 'yle ilg ili o la s l
a ili k in b ir k o ru n u m y a s a s (tem el o la ra k k u a n tu m o la s lk la rn n k e n d i
le ri y o lu y la h e s a p la n d (<pUl>) s k a le r a rp m la rn n n ite r za m a n ev rim i
a ltn d a k o ru n m a s gerei, 22.4, 5) v erm e k ze re U 'n u n n ite rli in i ie
k o tu u n d a n U ve R ile m le ri a r a s n d a k a y d a d e e r b ir t r u y u m m e v c u t
tu r. Bu, k u a n tu m m e k an i in e ilik in m u c iz e le rin ta m a m la y c b ir p a r a s
d r v e in s a n la rn o k u ra m n ilk e le riy le ne e k ild e o lu rs a o lsu n o y n am ay a
g n ls z o lm a la rn a ilik in , (f)'nin g n m z k u a n tu m fiz ik ile ri a r a s n d a
n i in zel o la ra k gzde o lm a d n k sm e n a k la y a n iyi b ir n e d e n su n a r.
Y ine de b ir d e iik lik b ek lem ek i in g l n e d e n le r b u lu n d u u n a in a
n y o ru m . B ylesi b ir d e iik lik b a n a gre te m e l b ir d e v rim i te m sil e d e r ve
b u y a ln z c a k u a n tu m m e k an i i z e rin d e "ta m ira t" y a p m a k la b a a rla m a z .
B u n a ra m e n , gerek li d e iik lik le rin k e n d ile ri g n m z fiz i in in k a lb in d e
b u lu n a n m e rk e zi ilk e le re t m y le sa y g l olm ak z o ru n d a d r. nceki p a r a g
r a f ta b e lirtild i i z e re k u a n tu m fo rm a liz m in in m u tla k k a tl b u g e re k li
lik le rin ik is in in de se b e b id ir. B ir k y a sla m a o la ra k Nevvton fiz i in in k a tl
n a n m sa y a lm . G relilik ve k u a n tu m m e k an i i o n u n z e rin d e ta m ir y a
p a r a k d e il f a k a t Nevvton k u ra m n n so n d ere ce d z e n li L a g ran g e denkle-
m i/H a m ilto n /sim p le k tik g e o m e trik y a p s n a g ere k li sa y g y y in e de g s te r
m i o la n d ev rim ci b a k a s d e iik li i y o lu y la elde ed ild i. u a n a k a d a r
e itli in s a n la r ta r a f n d a n k u a n tu m k u ra m n a ili k in o la ra k ile ri s r l
m d e iik lik le r12 b y le si sa y g n b ir d ev rim ci k a ra k te rd e m id ir y o k sa
y a ln z c a ta m ir a tla m u ra m a k ta d r? Bu fik irle rin o u n lu k la ta m ir a t b i
im in d e d e e rle n d irilm e k z o ru n d a o ld u u s y len m elid ir; y in e de b u f ik ir
le rd e n b a z la r g elim i b ir k u a n tu m k u ra m n a g id e n d o ru y o la ilik in
i a re t ile ri sa la y a b ilir.

29.3 Younluk m atrisi


P eki a m a n i in ne o lu r s a o ls u n k u a n tu m k u ra m n "g elitirm e"y e y n e
lik b ir g ere k lilik sz k o n u su d u r? ou k u a n tu m fiz ik isi b u t r h e rh a n g i
b ir k u ra m n g ere k li o lm a d n a , s ta n d a r t ta b lo la rn b ir i y a d a d i eriy le
(ya d a b u t r b ir ta b lo n u n yokluuyla) ilg ili g r n te k i e li k ile r y a d a
b e lirs iz o n to lo jiy le k e n d i b a r la r n g e r e k le tire re k , in a n r g r n m e k te
d ir. (a), (b) ve (c) " s ta n d a rt" ta b lo la rn n h e rh a n g i b irin d e v a r o la b ilecek
h e rh a n g i b ir g l e y n elm ey e g irim e d e n nce, y a ln z c a (c) b a k a s
i in te m e l o lm ay p ay n z a m a n d a p ek ok d i e r k u a n tu m m e k a n ik se l d e
e rle n d irm e d e nem li b ir ro le sa h ip o la n y o u n lu k m a tr is i k a v ra m n a g e l
m em iz g erek iy o r. D ah a s b u k a v ra m g er ek li in k u a n tu m m e k a n i in d e n a
sl te m s il ed ilm e si g ere k ti iy le ilg ili ilg i ekici ve d e rin k o n u la ra n e d e n
o lu r.
D u ru m u b iz im i in t m y le b ilin ir o lm a y an b ir k u a n tu m sis te m in e s a
h ip o ld u u m u z u d n n . D u ru m ]\p ) o la b ilir y a da \<p) o la b ilir y a d a "...
o la b ilir y a d a I*) o la b ilir. L iste so n su z o la b ilir fa k t a m a la rm z la ilg ili
o la ra k y a ln z c a s n rl b ir o la n a k la r lis te s in i ele alm ak y e te rli o la c a k tr.
Bu o la n a k la rn h e r b irin e b ir o la slk , diy elim ki s r a s y la p , q ,. .. ,s a t a n
m a k z o ru n d a d r. O la n a k la r g en i k a p s a m l o lm a ld r, yleyse o la slk la rn ,
0 ve 1 a r a s n d a k i (b u n lar d a dahil) g erel sa y la r, to p la m b ire e it olm ak
zo ru n d a d r:
p + q + I- s = 1.

12 Bkz. Krolyhzy, 1974; Frenkel, 2000; G hirardi vd., 1986; G hirardi vd., 1990; Komar, 1964;
Pearle, 1985; P earle ve Squires, 1995; Kibble, 1981; VVeinberg, 1989; Diosi, 1984, 1989; Perci-
val, 1994, 1995; Gisin, 1989, 1990; Penrose, 1986a, 1989, 1996a, 2000a, Leggett, 2002. B unlar
b elirli b ir d zende sralan m am tr.
\p), \<p),..., Ix)'n in h e r b irin in n o rm a lle tir ild i in i v a rsa y a rz :

11011 = 1.11011 = 1.....11x11 = 1.

( 2 2 .3 'ten ||/)|| = (p\p), vb o ld u u n u an m sa y n .) Bu d u ru m d a y o u n lu k


m a tr is in i
D = p\xl>){x/j\ + <70><0| + - + s |*)< *|

n ic eli i o la ra k ta n m la rz . 2 2 .3 'te n (xp\ b r a v e k t r n n \xp) k e t v e k t r n n


H e rm itse l ele n i i o ld u u n u a n m sa y n . Bylece |/>}(/<| n ic eli i |/)'nin
(/>|'yle, vb te n s r a rp m (ya d a d a rp m ) o lu r. xpa'm n |/>) y e rin e k u lla
n ld 2 3 .8 'in in d is n o ta s y o n u n d a (/|'yi pa o la ra k y a z a b iliriz . Bylece
|/>)</|, paipp, vb o la ra k y a z la b ilir. B u ra d a n h a re k e tle D 'n in k e n d isi Dp in
d is y a p s n a sa h ip olur. Y ounluk m a tris i, H erm itsel, n e g a tif o lm a y a n b e
lirli (bkz. 13.8, 9) ve b irim iz d e olm a c e b irse l ze llik lerin e , (D) = iz
D = D% o lm ak z e re (bkz. 13.4),12921 sa h ip tir:

D ' = D, t m IO le r i in |D |{) 0, (D) = 1.

Y ounluk m a tris i, b ir sis te m in k e sin (klasik) d u ru m u y la zel o la ra k il


g ilen m ey ip fa k a t k la sik a lte r n a tif le r e ilik in b ir o la slk d a lm eld e e t
m e k ten h o n u t o ld u u m u z k la sik is ta tis tik s e l m e k a n ik te sk lk la k u lla n
la n a b e n z e r b ir ro l o y n ar. Bu en k o lay e k ild e o la s k la s ik a lte r n a tif le r e
ili k in T faz u za y b i im in d e d n l r. S istem y 'd e k i b ir P n o k ta s o la
ra k g ste rilm e k y e rin e z e rin d e k i b ir o la slk d a lm b i im in d e d
n l r. S istem le ilg ili o la ra k y a ln z c a so n lu sa y d a a lte r n a tif e s a h ip s e k 13
b u d u ru m d a b u n u , h e r b iri k e n d isiy le ilg ili p , q ,. .. ,s o la slk d e e rin e a t a
n a n y 'd e k i P ,Q ,...,S n o k ta la rn n so n lu b ir k m e si o la ra k g ste ririz ; bkz.
ekil 29.1. A sln d a ta m o la ra k ay n eyi k u a n tu m fizi in d e, T faz u z a y n n
ro l n o y n ay a n , k u a n tu m sis te m in e ilik in H H ilb e rt u z a y y la y a p m a y
h a y a l ed e b iliriz ; bylece H 'de b ir o la slk d a lm n a sa h ip o lu ru z. H enz
ele a lm a k ta o ld u u m u z D y o u n lu k m a tris iy le ilg ili o la ra k b u d a lm y a l
n zca, h e r b iri k e n d isiy le ilgili p , q ,. .. ,s o la slk d e e rin e a ta n a n H 'deki
s o n lu sa y d a k i P ,Q ,...,S n o k ta la r n d a n o lu u r.

[29.2] Bu zellikleri t retin .


13 Bir srekli o laslk dalm iin P zerinde, "integrali 1 olan", n e g a tif olm ayan gerel deer
li b ir f fonksiyonuna gerek duyarz. T uzay, f l m n integralinin P zerinde yasal b ir biim
de alnabilecei ekilde, gerekli koulum uz esasen f f E = 1 olm ak zere, doal b ir hacim b i
im ine -L iouville kuram n d a b aro ld e olan, 20.4teki E 2N -biim lisi- sahip olur.
e k il 29.1 P f a z u za y n d a g s te r ile n k la s ik
o la s lk d a lm la r, (al tP 'deki s o n lu b ir
P ,Q ,...,S n o k ta la r k m e s i i in h e r n o kta ya ,
p + q + - + s = l o lm a k zere, b ir p , q , . . . , s (0
ve 1 a ra s n d a k i g erel sa y la r) o la s lk d eeri
a ta n r, (b) n te g ra li 1 o la n b ir o la s lk l
s y le b ir lik te T 'n i n b ir b lg e s in e a ta n m s
re k li b i r d a lm .

te ta r a f t a n b u , k u a n tu m m e k a n i in d e n o rm a ld e y a p la n b ir ey d e il
dir; b u n u n y e rin e y o u n lu k m a tr is i k u lla n lr.14 P eki n ed e n ? N eden, k u a n
tu m m e k a n i in d e b ir k u a n tu m sis te m in e s o ru la n so ru b i im in e sa h ip - il-
giyi b ir EVET/HAYIR so ru s u y la s n rla y a lm - b ir l m n (n o rm a lle tiril
m i) 10 d u ru m v e k t r n e u y g u la n a n b ir E p ro je k t r n n ey lem i b i im in d e
ifa d e e d ilir. Bylece EVET y a n t o la sl

EVET o la sl = ( |E |0

ifa d e siy le v e rilir.129-31 B u ra d a n , D y o u n lu k m a tris iy le b irlik te s tte a k la


n a n o la s a lte r n a tif |ip), 10), , Af) d u ru m la rn n o la slk k a r m y la ilg ili

EVET o la sl = <ED>
y a n tn eld e ederiz.
B u n u n nem i, k u a n tu m m e k a n i in d e k i s ta n d a r t b ir EVET/HAYIR s o r u
s u y la (ya d a a s ln d a h e rh a n g i b ir d i e r k u a n tu m m e k a n ik se l g zlem len e
b ilire ilik in b e k le n ti deeriyle) ilg ili o la s lk la r h e s a p la y a b ilm e k z e
re ,12941 a lte r n a tif ..., \x) d u ru m la ry la ilg ili o la slk d a lm n a ilik in
t m b ilg iy i b ilm e m iz in g ere k m em e sid ir. G erekli t m b ilg i y o u n lu k m a tr i
s in d e d e p o la n r; k s a s re i in d e g rece im iz z e re v e rili b ir y o u n lu k
m a tris i, d u ru m la rla ilg ili p ek ok fa r k l o la slk d a lm n d a n o lu a b ilir.
Bu d ik k a t ekici m a te m a tik s e l k a v ra m (sekin M a c a r/A m e rik a l m a te m a
tik i J o h n v on N eu m a n n ta r a f n d a n 1932'de ile ri s r lm t r), h a tr s a
y lr b ir tu tu m lu lu k ve z a r a f e t b u lu n u r. Bu, o la slk la ilg ili o ld u k a a y rk
g r n e n iki k a v ra m te k b ir ifa d e d e b ir le tir ir . B ir ta r a f t a n a lte r n a tif
\jj), |0 ), ..., \x) d u ru m la ry la ilg ili s r a d a n k la sik o la s lk la r o la n p , q ,. .. ,s
s a y la rn a d i e r ta r a f ta n 2 1 .9 'u n m o d l k a re s i k u ra ln d a n eld e ed ilen ku-

14 Bkz. Brody ve H ughston, 1998b. N ielsen ve Chuang, 2000, eylem halindeki younluk m atrisi-
ne ilikin iyi b ir kav ram sal kapsam sunar.
[29.31 N edenini aklayn ve ay rca a ltta k i (ED) ifadesini t retin .
[29.4) B unun niin byle o lm as gerektiini grebiliyor m usunuz?
a n tu m o la s lk la rn a sa h ib iz . Y ounluk m a tr is i ik isin i b ir le tir ir ve b ir e
id i d i e rin d e n d o la y sz b i im d e ay rm az.

29.4 i spini iin younluk matrisleri: Bloch kresi

Bu n o k ta y b a s it b ir rn ek le g ste re y im . S pin d u ru m u n u n |) y a d a |i)


o ld u u n u b ild i im iz sp in li b ir p a r a c a , h e r a lte r n a tif i in ^ o la s l y
la b irlik te sa h ip o ld u u m u z u d n e lim . Bu sp in i b ir y u k a r/a a y n n
de lm ek iste rse k , d u ru m |) ise b a s it o la ra k "yukar" ve |l) ise "aa " e l
de ed eriz. H er d u ru m d a o la slk - 'd ir . B u n la r y a ln z c a k e s tirm e k la sik o la
s lk la rd r ve b u r a d a b ir k u a n tu m gizem i sz k o n u su d e ild ir f a k a t sp in i
b u n u n y e rin e s o l/s a y n n d e l t m z d n n . Bylece d u ru m |>
ise R k u a n tu m k u ra lla r bize s p in in "sol" o lm a sn a ilik in b ir - ve "sa" o l
m a s iin de y in e ^ o la sl elde edeceim izi syler. B ylece |) ve |i}'y a
ilik in e it o la slk k a rm y la ilg ili o la ra k "sol" ve "sa" i in h l ^ o la s
lk la rn elde ederiz. B u n u n la b irlik te a r tk o la s lk la r t m y le k u a n tu m
m e k an ik sel "m odl k are si" k u ra ln d a n elde ed ilir. S pin i h e rh a n g i b a k a
y n d e lm eyi de se e b iliriz . O la s lk la rn h e r y a n tla ilg ili o la ra k y in e ^
o ld u u o rta y a k a r f a k a t g en e llik le b u o la slk k la sik ve k u a n tu m o la s lk
la rn n b ir k a r m n d a n o lu u r.129-51
A lte rn a tif b i im d e lm d ze n e i y e rin e d u ru m k a rm n d n d rm e
yi d n e b iliriz . Bylece |-> ve |-)'a ilik in b ir e it o la slk k a r m s t
te k i |T> ve |l} 'y a ilik in e it o la slk k a rm y la ve a y rc a | \ ) ve | \ ) e it
o la slk k a rm y la d a (her d u ru m d a b u d u ru m iftle rin i o rto g o n a l ve n o r
m a lle tirilm i kabul ederiz: (T | i> = (- | -) = ( \ | \ ) = 0 ve ( | T> =
U | 1} = . . . = ( \ | \ ) = 1) ay n y a n t v e rir. D y o u n lu k m a tris iy le ilg ili o la
ra k h e r d u ru m d a , t m b u D 'le rin ay n o lm a s y o u n lu k m a tris iy le ilg ili
d ik k a t ekici b ir zellik olm ak z e re ,129-61

= ^|T><T| +||i><4.|,

D = i |\ > < \ |+ i |\ > N ,

ifa d e le rin i elde ederiz. D einilen s p in l m le riy le ilg ili t m o la s lk la r


s tte k i (ED) d en k lem in in k u lla n m y o lu y la elde e d ile b ilir; b y lece D 'ler

[29.5] Bunu, lm ynne likin genel b ir 0 as iin, olaslkla ilgili 22.9'daki (l+cos0)
ifad esin i k u llan arak zn.
[29.6] Bunu, 22.8, 9 ve altrm a (22.25]in so n u larn k u llanarak ak biim de gsterin.
a y n o ld u u n d a n ilg ili o la s lk la r da, g rd m z zere, ay n o la ra k o r ta
y a k m ak z o ru n d a d r.
P eki d u ru m la ra ilik in b u o la slk k a r m la rn n o n to lo jisin i n a s l d e
erle n d irm eliy iz? K u an tu m d u ru m u n u n b ir t r fiziki gerek li e sa h ip o l
d u u n u k a b u l e d e rse k by lece b u d u ru m o n to lo jik o la ra k k e sin lik le a y
r o lu r. D u ru m u n (fiziki o la ra k gerek) |), |i) a lte r n a tif le r in d e n b ir i y a d a
d i e ri o lm a s n a ilik in e it b ir o la slk b u lu n d u u n u sy lem ek o n u n ( \ | y a
d a | \ ) o lm a s n a ilik in e it o la slk b u lu n d u u n u s y le m e k ten o ld u k a
fa rk ld r. B u n u n la b irlik te b u o n to lo jik k o n u ou k u a n tu m m e k a n ik se l
y a z n d a ep eyce k a r tr la n b ir k o n u d u r. ou kez, k u a n tu m fiz ik ile ri de,
y o u n lu k m a tr is in in k e n d is in in b ire y se l d u ru m la rd a n d a h a iy i b ir g e r e k
lik a k la m a s s u n d u u n u d e e rle n d ire re k s tte a k la n a n d a n o ld u k a
fa rk l b ir o n to lo jik k o n u m u k a b u l e d e r g r n rle r. D 'yle ilg ili s tte k i g
r n e g re ay r o n to lo jin in (dier b ir d ey ile a lte r n a tif k u a n tu m d u
r u m la rn a ilik in o la slk a rlk l fa rk l top lam ) fizik i o la ra k a y rt e d i
lem ez o ld u u n a ilik in b a k k a b u l e d e b ilirle r. B u ra d a n h a re k e tle b y le si
fizik ile r, ou kez (c) e v rese l evre u y u m su z lu k b a k a s y a n lla r, b u
a lte r n a tif le r a r a s n d a a y rm y a p m a n n b ir a n la m o lm a d n a ilik in p ozi-
tiv is t y a d a p ra g m a tik k o n u m u b e n im se y e b ilir. Bu in s a n la r k u a n tu m g e r
e k li in i en iy i a k la y a n n y o u n lu k m a tr is i o ld u u y la ilg ili g r b e
n im s e y e b ilir.
A sln d a "durum " s z c pek ok b a la m d a , b u n o k ta y a k a d a r "k u a n
tu m d u ru m u ", d i e r b ir d ey ile rn e in |p) g ib i b ir k etle a k la n a b ilir b ir
n icelik , o la ra k a d la n d rd m d a h a ilk el k a v ra m y e rin e sk lk la y o u n lu k
m a tr is in e a tfe d ilir b i im d e k a b u l ed ilir. "D urum " s z c b ir y o u n lu k
m a tr is i a n la m n d a k u lla n lrs a b ylece " s a f d u ru m " te rim i \p){p\ zel b i i
m in e ili k in y o u n lu k m a tr is i ve "k a rk d u ru m " b u b i im d e g ste rile m e
y ecek ok d a h a genel b ir y o u n lu k m a tris iy le ilg ili o la ra k k u lla n lr. Bu
a n la m d a " s a f d u ru m la r" b a s it o la ra k b ir "durum " b i im in d e a d la n d r d
m eye k a rlk gelir. K iisel o la ra k (saf y a d a d i e r t rl ) b ir y o u n lu k
m a tr is in e b ir "durum " e k lin e a tf ta b u lu n m a y o ld u k a k a fa k a r tr c
b u lu y o ru m . B u rad a b u te rm in o lo jiy i k u lla n m a k ta n k a n a ca m . B ir "ku
a n tu m d u ru m u " b a n a g re b ir y o u n lu k m a tr is i deil etk in b i im d e b ir |/z)
d u ru m v e k t r d r. Y ine d e b a z la r "k u a n tu m d u ru m u " ve "k u a n tu m d u
ru m v ek t r " te rim le rin i, so n u n c u s u \p) k e t ve nceki |/>)'nin s f r o lm a
y a n k a rm a k k a tla r n n e d e e rlik sn f, d i e r b ir d ey ile H 'ye a it |p) e le
m a n n a k a r lk gelen PH i z d m s e l H ilb e rt u z a y n n e le m a n {bkz. 15.6)
o la ra k g ste rilm e k ze re, a y rt etm ey i see b ilir. I/^'yi (p\p) = 1 y o lu y la
n o rm a lle tirm e y i se e rse k b u d u ru m d a (PH 'de v e rili b ir n o k ta iin) |t/')'de
k a la n te k s e rb e s tlik (gerel 0'l) \p) > el6|\p) faz se rb e s tli i o lu r; bkz. ekil
e k il 29.2 S af b i r k u a n tu m d u ru m u n u n a s l g ste ririz ? (a) {p\rp) = 1 ta r a f n d a n n o r m a l
le tir ilm i \p) k e tle r u zay , (b) \rp){p\ y o u n lu k m a tr is i |/) * el0|/) fa z u z a y n a k a d a r
IV)'ye ve |/<)'yle o r a n tl o la n s f r o lm a y a n k e tle r a ile s in e (k a rm a k o ra n tllk a r p a n
lar) "d en k "tir. Y ine d e e s a s k u a n tu m d o ru sa ll , y o u n lu k m a tr is i a k la m a s n d a g iz le
n ir.

29.2. "Saf d u ru m " y o u n lu k m a tr is i k a v ra m , \p)(p\ b u faz s e rb e s tli i a l


tn d a d e im e z o ld u u n d a n b u "izd m sel" k u a n tu m d u ru m u k a v ra m n a
etk in b i im d e d e n k tir. Bylece m a k u l ek ild e, b ir s a f d u ru m y o u n lu k
m a tr is in in fizik i k u a n tu m d u ru m u n u u y g u n b i im d e a k la d n a ilik in
k o n u m u k a b u l ed e b iliriz .
Y ine de k en d im i, b u t r b ir " s a f d u ru m y o u n lu k m a trisi" n i b ir "fiziki
d u ru m "a ilik in u y g u n m a te m a tik s e l g ste rim o la ra k d e e rle n d irm e k le il
g ili r a h a ts z h isse d iy o ru m , e10 faz a rp a n y a ln z c a , ele a lm a n d u ru m ilg ili
n e s n e n in t m n te m sil e d iy o rsa "gzlem lenem ez"dir. B ir d u ru m u d a h a
b y k b ir sis te m in p a r a s o la ra k ele a lrk e n b u f a z la rn iz in i s rm ek
n em lid ir. D ah a s, k e t v e k t rle riy le ilg ili H ilb e rt u z a y n n e s a s y a p s n a
ilik in te m e l k a rm a k d o ru sa llk , m a te m a tik s e l o la ra k d a h a b a s it |/>}'ler
y e rin e h e r z a m a n |/>)(/<|'lerle a l m a k z o ru n d a o lu n u rs a m a te m a tik se l
o la ra k g ere k siz b i im d e e tre fille ir.12971 K sm en b y le si n e d e n le rd e n d o la
y k e n d i k o n u m u m y o u n lu k m a tr is in i "gereklik" o la ra k d e il f a k a t y a l
n z ca k u lla n l b ir a ra o la ra k k a b u l e tm e k tir. B u n u n la b irlik te b u r a d a ve
2 9 .5 'te g rece im iz ze re y o u n lu k m a tr is in in k a fa k a r tr c o n to lo jik
k o n u m u n a y n elik o la ra k b a z ilg i ekici g r n m le r sz k o n u su d u r.
B u n a g elm ed e n nce, 2 -d u ru m lu b ir siste m e ili k in y o u n lu k m a tr is le
ri u z a y n te m s il ed en Bloch k r e s iy le ta n m a m z fa y d a l o la c a k tr. Bu,
kliti 3 -u z a y d a b u lu n a n k a p a l B3 k a t k re s id ir (ya d a m a te m a tik i t e r

[29.7] R asgele b ir |p) ve \<p) sa b it durum iftinyle ilgili olarak w\p) + z\<p) izgisel b irleim le
rine k arlk gelen "saf durum " younluk m atrisleri ailesini betim leyebilecek m isiniz bakn.
m in o lo jisiy le 3 - to p y a d a 3-disk). Bu, ^ sp in iy le (h erh an g i b a k a b ir 2 -d u -
ru m lu sistem le) ilg ili y o u n lu k m a tr is in i te m sil eder; bkz. 22.9. z b ir im i
ne ili k in g enel 2 x2 H e rm itse l m a tr is in i, a, b ve c g er el s a y la r o lm ak
zere,
1 /1 + a b + ic'
2 ^b ic 1 a '

b i im in d e y a z a b iliriz . B ir y o u n lu k m a tr is i o la b ilm e k i in b u ,

a2 + b 2 + c 2 < 1

k o u lu n u sa la m a k zere, n e g a tif o lm a y an b e lirli o lm a k z o ru n d a d r.129-81


Bu, B3 B loch k re s in d e S2 sn r a 2 + b2 + c2 = 1 2 -k re s i o la n g en el b ir
n o k ta d r. B u ra d a S2 2 -d u ru m lu (rnein spinli) sis te m d e k i s a f d u ru m la
r g s te rir ve b u u z a y 2 2 .9 'd a a k la n m o la n S2 R i e m a n n k re siy le t a
n m la n r .15
H en z ele a lm a k ta o ld u u m u z b e lirli D = (q/) y o u n lu k m a tr is i, B loch
k re s in in o rijin iy le g s te rilir ve b t n y le b e lirs iz o n to lo jik y o ru m u e k
lin s im e tris in d e n so n d ere ce a k tr (ekil 29.3). B u n u n la b irlik te B3 i in
dek i h e r h a n g i bir L n o k ta s (saf o lm a y an y o u n lu k m a trisi) e it d ere ced e
b e lirs iz b ir ontolojik y o ru m a sa h ip o la n b ir y o u n lu k m a tr is in i te m sil
ed er. B u n u g rm ek zere, P x ve P 2 n o k ta la rn d a k i S2 s n ry la b u lu m a k
i in b a s it o la ra k L z e rin d e n g een ra sg e le b ir dz izgi (kiri) izeriz. Bu

e k il 29.3 2 -d u ru m lu b ir siste m e ilikin, m erkezi


i I'd a b ulunan B3 B loch kresi. Herhangi b ir (saf
olmayan) L y o unluk m atrisi b e lirsiz bir ontolojik
yorum a sahiptir. L'den geen rasgele b ir kiri S2
sn ryla P j ve P 2 'de b uluur; b u durum da L s a f P i
ve P 2 durum larna ilik in olaslk karm biim in
de b ir yorum a sahip olur.

- S [29.8] B unu gsterin. pucu: z deerlerin a, b ve c biim inde arpm nedir? Bu arpm n
n eg atif olm ay ne an lam a gelir?
15 n > 2 olan n -d u ru m lu b ir sistem le ilgili olarak tablo d ah a da k ark tr. Younluk m a trisle
rin e ilik in (n2 - l)-b o y u tlu uzaya ait sn rn yalnzca b ir ksm , bu ksm (n l)-u z a y l
karm ak b ir izdm sel CPn_1 olm ak zere, sa f durum uzaydr. Bkz. 21.9 ve 22.9.
n o k ta la r ik i s a f d u ru m u g s te rir ve L y o u n lu k m a tr is i b y lece b u ik isin e
ilik in b ir o la slk k a r m b i im in d e y o r u m la n a b ilir.12991 B loch k re s in in
D o rijin in e zel o la n te k ey, D b i im in d e g ste rile b ile n t m b u s a f d u ru m
iftle rin in o rto g o n a l iftle r o lm a sd r. B u n u n la b irlik te o la sl n k a r lk
l o la ra k o rto g o n a l o la n d u r u m la r a r a s n d a o lm a sn a gerek d u y a n y o u n
lu k m a tr is in in ta n m n a ilik in h i b ir ey sz k o n u su d e ild ir. 2 9 .5 'te o r
to g o n a l o lm a y a n k a r m la rn ta m o la ra k n a s l o rta y a k t n greceiz.

29.5 EPR durumlarndaki younluk m atrisleri


O las d u ru m v e k t rle rin e ilik in o la slk a rlk l b ir to p la m n do al
b ir b i im d e o rta y a k t , zellikle b e lirg in b ir d u ru m u ele alalm . Bu
E P R -B ohm e tk isin d e o rta y a k a r (23.4). D nya ve S a t rn ' n u y d u s u T i
ta n a r a s n d a fa k a t d iy elim ki d n y a d a n T ita n 'd a n o ld u u n u n iki k a t
u z a k lk ta k i b ir y e rd e n sp in li b ir ift EPR p a r a c n n O -sp in li b irle ik
b ir d u ru m d a y ay ld n d n n . T ita n 'd a k i m e sle k ta m n (23.4, 5 'te n
esk i b ir ta n d k ) o ra y a u la a n p a r a c n s p in in i b ir y u k a r/a a y n n d e
l t n ve b e n d n y a y a u la a n p a r a c m a lg la m a d a n k a b a c a y a rm
s a a t k a d a r nce b ir y a n t elde e tti in i v a rsa y y o ru m . P a r a c m u la t
n d a , b u erk e n lm e ili k in so n u h a k k n d a m e s le k ta m d a n gelecek
h e rh a n g i b ir sin y a l elde etm eye z a m a n o lm a d n d n n . (T itan d n y a
d a n y a k la k k s a a ti u z a k lk ta d r.) B ildiim k a d a ry la p a r a c m ya
|) y a d a |4) sp in e sa h ip olur. M e sle k ta m |4.) d u ru m u n u b u ld u y s a b u |)
v e g er ek te |) d u ru m u n u b u ld u y s a |l) o la c a k tr. M e sle k ta m n |l) y a d a
| ) b u lm a a n s e it o ld u u n d a n a lg la d m p a r a c n d u ru m u n u n , |> o l
m a k ze re ^ ve |J.) olm ak z e re y in e ^'lik b ir o la sl a sa h ip o ld u u b a k
n k a b u l etm ek z o ru n d a y m . O h a ld e b u (iki d u ru m |) ve |i> o rto g o n a l ve
n o rm a lle tirilm i k a b u l ed ilm e k zere: ( | I) = 0 ve ( | T) = 1 = <4- | I)),

= ||T>|T> + ||i>|4.)

y o u n lu k m a tr is in i k u lla n r.
B u n u n la b irlik te d u ru m , b ir so n d a k ik a de iik li iy le, m e s le k ta m n
T ita n 'a u la a n p a r a c n s p in in i b ir y u k a r/a a deil f a k a t s o l/s a b i i
m in d e lm eye k a r a r v erm i o lm a s o la b ilir. M e sle k ta m |<~) y a n tn elde
e d e rse b u d u ru m d a d n y a y a u la a n p a r a c m la ilg ili b e n |->) so n u c u n u
b u lm a k z o ru n d a y m ; m e sle k ta m |->) elde e d e rse b e n |-> b u lm a k z o ru n d a

[29.9] K arm daki iki olasln, i 'n in k irii bld iki uzunluk gibi ayn orana sahip o ld u
unu g stererek b u n u n ned en ini aklayn.
o lu ru m . M e sle k ta m n iki a lte rn a tifiy le ilg ili o la slk h e r d u ru m d a y in e ^
o lm a k ta d r; b ylece m e s le k ta m n b u s o n u la rd a n h a n g is in i eld e e tti in i
b ilm em em e ra m e n p a r a c m n h e r d u ru m d a - o la sl n a sa h ip |->) y a
d a |~) o la b ile ce in i k a rs a m a k z o ru n d a y m . Bu n e d e n le p a r a c m a
<- | >) = 0 ve (> | -) = 1 = (<| <) olm ak zere)

y o u n lu k m a tr is in i a ta rm . E lb e tte b u d a h a nce g rd m z ay n D 'd ir.


Bu, o lm a s g ere k ti i g ib id ir n k m e sle k ta m n T ita n 'd a k i p a r a c l
m ek z e re h a n g i yo lu se ti in e ili k in k a r a r b u r a d a , D n y a z e rin d e k i
o la s lk la r e tk ile m e m e lid ir (aksi h a ld e T ita n 'd a n d n y a y a sin y a l g n d e r
m e n in k ta n h z l b ir y n te m i sz k o n u su o lu r).129101 B ylece ele a lm a n
t r d e d u ru m la ilg ili o la ra k , y o u n lu k m a tris i, fiziki d u ru m a ili k in m
k em m el b ir m a te m a tik s e l a k la m a s a la r g r n r. B u rad a , d n y a d a a lg
la d m p a r a c n s p in d u ru m u , T ita n 'd a k i ile m le rle , n e s p in i lm ek
z e re m e sle k ta m n se ti i y n ne de b u l m n so n u c u y la ilg ili h i b ir
ey b ilm em e m k o u lu y la , s tte k i D y o u n lu k m a tr is i ta r a f n d a n o ld u k a
iy i b i im d e a k la n r.
E lb e tte b u , y a ln z c a T ita n 'd a n h e rh a n g i b ir b ilg i a lm a z sa m iyi iler.
M e le k ta m m g e r e k le tird i i l m tip in i b ilirs e m a lg la d m s p in d u
ru m u n u n o n to lo jisiy le ilg ili b a k m etk iley ecek fa k a t b u ra d a , d n y a z e
rin d e g e r e k le tird i im l m le re ilik in o la slk b e k le n tile rin e etk i e tm e
y e c e k tir.16 M e sle k ta m n l m n n sa /s o l o ld u u n u b ilirs e m p a r a c
m n s p in d u ru m u n a ili k in o n to lo jin in sa y a d a so l o ld u u fa k a t b u n
la rd a n h a n g is i o ld u u n u b ilm e d i im b a k k a b u l e d e b ilirim ; m e s le k ta
m n l m n e ilik in y n b ilm e se m k a b u l edem eyeceim b ir b a k a s.
Y ine de b u o n to lo jik b ilg i, d n y a z e rin d e g e r e k le tird i im s p in l m le
r in in s o n u la rn a ili k in o la slk h e s a p la m a la rm e tk ile m ey e ce k tir, b y le
ce "o n to lo ji"n in h i b ir nem e sa h ip olm ay p h a t ta b elk i de b ilim se l o la ra k
a n la m s z o ld u u n a ili k in a lte r n a tif k o n u m u b en im se y e b ilirim ; b u d u
r u m d a b ilim se l o la ra k t m g ere k li ey y o u n lu k m a tr is idir. te ta r a f ta n
T ita n 'd a n g erek ten , m e s le k ta m n lm so n u la rn ile te n b ir m esaj
a lrs a m b u d u ru m d a o la slk h e s a p la m a la rm e tk ile n e b ilir. D a h a d a f a z la

[29.10] N asl olduunu aklayn.


16 Okuyucu, 23.10'da su n u lm u olan k u d o la m k lk kavram nn bu ontolojik k o n u la n n asl e t
kileyebileceini m erak ediyor olabilir. Bu ilgi ekici b ir so ru d u r ve b ir k u an tu m b a lam n
da, tm "ontoloji k o nusuna sonu olarak yeni b ir k altn d a baklm as gerekecek b ir ey
olabilir. im dilik fak at b asite, gereklie ynelik, grelilikten kayn aklanan k onulara g iril
m eyecek olan d ah a "saduyulu" tu tu m u benim seyelim .
s, b irle ik l m le rim iz in s o n u la rn k s tla y a n tu ta r llk g ere k lilik leri
g e r e k te n sz k o n u su o la c a k tr (rnein m e sle k ta m (<-| eld e e d e rse b en
( H so n u c u elde edem em ). u h alde , y o u n lu k m a tr is i a k la m a s n n epey
u y g u n s u z o ld u u a k tr. T m k a r k ifti a k la y a n gerek b ir k u a n tu m
d u ru m u (vektr) b i im in d e b ir a k la m a y a dnm ek zo ru n d ay z:
\a) = |>|> - |i>|> (= I*->!-} - |->)|->, vb).
stte k i rn e k te (29.4'te d e e rle n d irilm i olan) o rta y a k an b e lirli y o
u n lu k m a tr is i o ld u k a zeldir. H e rh a n g i b ir o rto n o rm a l ta b a n b i im in d e

fo rm u n a s a h ip tir . B u n u n la ilg ili zel o la n ey, k e n d isin e a it t m z d e e r


le rin (kegen b o y u n c a o la n iki j say s) e it o lm a sd r. zdelik m a tr is i
n in y a ln z c a b ir k a t o ld u u i in b u , o n u n , h a n g i (ortonorm al) ta b a n k u lla
n lrs a k u lla n ls n ay n fo rm a sa h ip o la ca a n la m n i erir. Bu n ed e n le
y u k a r /a a ta b a n n so l/sa ta b a n n d a n , vb, a y rt edecek h i b ir ey sz
k o n u su d e ild ir.
B u n u n , y a ln z c a b u rn ek te ele ald m z zel o la ra k b a s it d u ru m u n
b ir so n u c u o ld u u n u b e lirtm e k n e m lid ir. 2 9 .4 'te z a te n g rd m z z e
re b e lirli (eit z deerli) D y o u n lu k m a tr is i h a k k n d a , k e n d is in e ilik in
o n to lo ji k a rk l y la ilg ili o la ra k , zel h i b ir ey sz k o n u su d e ild ir. r
n e e ilik in ok h a fif b ir d e iik lik le d ile d i im iz 2 x2 y o u n lu k m a tris in i
eld e ed eriz. H enz ele a ln m o la n d u ru m d a k i g ibi, b ir 0 sp in d u ru m u n d a
re tilm i sp in li p a r a c k ifti y erin e , b u n la r b a la n g ta 1 s p in d u r u
m u n d a b u lu n u r b i im d e k a b u l ederiz. B elirli b ir d u ru m d a b u n u n n a s l i
le d i in i g rm ek ze re 23.5'te a l lm o la n L ucien H ard y rn e in i ele
alalm . B u ra d a b a la n g d u ru m u (22.10'daki M a jo ra n a ta n m la m a s n d a ,
- v e / a r a s n d a k i a n n ta n ja n t - o lm a k zere) |-/> = |< -)|/) + |/} |< -)'d u r
ve m e sle k ta m n T ita n 'a u la a n p a r a c k z e rin d e b ir sa /s o l l m
y a p m a y se ti in i v a rsa y a c a m . 2 3 .5 'in s o n u la rn d a n , m e sle k ta m |->)
eld e e tti in d e b en im b u ra d a , d n y a d a a lg la d m d u ru m |<-> o lu rk en
m e s le k ta m |<-> elde ed e rse b e n im a lg la d m d u ru m u n |) o la c a n g
r r z .129111 Bylece, m e sle k ta m n b ir sa /s o l l m g e r e k le tird i in i
(ve b a la n g d u ru m u n u n |-/> o ld u u n u ) b ilirse m b u d u ru m d a d n y a d a
alg la d m p a r a c n sp in d u ru m u n u n |<-> ve |) 'y a ilik in b ir o la slk
k a r m o ld u u so n u c u n u k a rrm . |<-) ve |) ' n o rto g o n a l o lm a d k la r
n a d ik k a t edin. O rto g o n allik , b ir y o u n lu k m a tr is i o lu tu ra n d u ru m la rn
o la s lk k a rm y la ilg ili b ir g ere k lilik d e ild ir ve b u n u b u rn e k te ak
o la ra k g rm ekteyiz.
P a r a c m iin k u lla n d m y o u n lu k m a tr is i n ed ir? M e sle k ta m n e l
de ed e b ile ce i a lte r n a tif ik i so n u la , |->) ve |<~), ilg ili o la s lk d e e rin i bi-
1 2
lirs e k b u n u zeb iliriz. A sln d a b u o la s lk la rn s ra s y la - ve - o ld u u o r
ta y a k ar, bylece |-) d u ru m u n u a lg la m a k z e re j ve |) 'y alg la m ak
z e re - o la sl n a sa h ip o lu ru m . Bu n e d e n le y o u n lu k m a tr is im a r tk

i = ^l<-XH+|><l
o lu r. Y u k a r/a a ta b a n erev e si b i im in d e b u m a tr is (|<-> = ( |) -
\i ) ) / 4 2 o ld u u n u k a b u l ederek)

g ib i g r n r. K en d isin e a it z d e e rle r g er ek te \ ve o lm ak
ze re b u , k esin lik le e it z d e e rle re sa h ip d e ild ir.129121 Bu y o u n lu k m a t
risiy le ilg ili b e lirli o la sl n a sa h ip |<-> ve ^ o la sl n a sa h ip |T>" o n to
lo jisi y in e de b e n z e rsiz lik te n u z a k tr. rnein <- ve / a r a s n d a k i s im e tr i
d en , |<-/> b a la n g d u ru m u n d a , m e sle k ta m (-'un yn) s o l/s a y e rin e /
y n n d e lm eyi se e rse , D y o u n lu k m a trisiy le ilg ili k e n d i o n to lo jim in ,
|/> v e b u n a d ik o la n b a k a b ir d u ru m u d a i e re re k ok b y k o ra n d a d e i
ece i a k tr. A sln d a T ita n 'd a k i m e s le k ta m n see b ilec e i o la s h e r l
m y n y le ilg ili fa rk l b ir o n to lo ji elde e d ilir.129131
B e lirli h e rh a n g i b ir y o u n lu k m a tr is i v e rild i in d e o la s lk k a r m n n
y a d a d a h a fa z la d u ru m i e rm e sin e iz in v e rirse k ok s a y d a d a h a k a r
m a k o n to lo ji elde e d ile b ilir. B ylesi b ir d u ru m , m e s le k ta m n s p in l
m h e r b ir i k e n d i o la s l n a sa h ip n fa rk l s o n u c a (22.10), b a la n g d u
ru m u , n > 2 iin , d n y a y a y n elen sp in li b ir p a r a c k la T ita n 'a y n elen
1 1 1
- n sp in li b ir p a r a c a b o z u n a n - n sp in e sa h ip o lm a s h a lin d e , iz in

S [29.12] V ye ilik in b u m atris form unu t re tin , b u n larn onun z deerleri olduunu d orula
yn ve z vektrleri bulu n . ekil 29.3'n Bloch kresindeki L noktas b u n u n la uyum lu olm ak
zere seilir. Bu n okta m erkezden ne k a d a r uzaktadr?
129.13] nden atan m h erh angi b ir 2x2 m atrisin , balan g d u rum unun EPR iftiyle ilgili
o larak 1 sp in in e sahip olduu sttek i ilem le elde edilebileceini gsterin. Younluk m a tri
sin in z v ektr sp in ynleri b alang d u ru m u n a ilikin M ajorana tan m lam asy la n asl ili-
kilenir?
SpinCj-1 Titan
Spini >
Spinf

e k il 29.4 B ir y o u n lu k m a tr is i, u z a y b o y u tu n d a n d a h a fa z la d u ru m a ili k in o la slk


k a r m n te m s il ed e b ilir. Bu rn e k te , d n y a ve T ita n a r a s n d a T ita n 'a d a h a y a k n b ir
n o k ta d a , - - s p in li, b ilin e n b i r b a la n g d u ru m u (n > 2), d n y a y a y n e le n sp in li b ir
p a r a c k la T ita n 'a y n e le n i (n - l ) - s p i n l i b ir p a r a c a b l n r. T ita n 'd a k i b ir m e s le k
ta k in c isin in m s p in d e e rin i ler. O las n l m so n u c u n d a n h e r b ir in e ilik in
o la s lk , b a la n g d u ru m u b ilin e re k (d n y ad a) h e s a p la n a b ile c e k b e lirli b i r sa y d r. B y
lece n d u r u m u n b i r o la s lk k a r m b i im in d e b irle m i b e lirli b ir 2 x 2 y o u n lu k m a tr is i
d n y a y a u la r . Bu a y rc a a k b i im d e 2 - b o y u tta n d a h a b y k H ilb e rt u z a y n a d a g e n e l
len ir.

v ere cek o lm a s n e d e n iy le o rta y a kar; bkz. ekil 29.4. Bu a y rc a ak e k il


de, d n y a y a u la t n d a p a r a c m i in k u lla n d m d u r u m la ra a it H il
b e r t u z a y n n 2 -b o y u tlu d a n d a h a b y k o ld u u d u ru m la ra d a g en ellen ir.
T m b u n la r, n e t r y o u n lu k m a tr is i k u lla n lrs a k u lla n ls n "o laslk
a rlk l a lte r n a tif d u ru m la r" a ili k in b e n z e rsiz h i b ir o n to lo ji o lm a d n
v u rg u la m a y a h iz m e t e d e r.17 K sa s re i e risin d e b u g er e in (c) b a k a
s n a ili k in e v rese l evre u y u m su z lu k felse fesiy le ilg ili b ir te rs li e n e d e n
o ld u u n u greceiz.
B u ra d a , s tte o ld u u g ib i k a r k b ir d u ru m d a k i b ilg in in b ir k sm gizli
o lm a k z e re (rnein T ita n 'd a ), b ir y o u n lu k m a tr is in in g er ek h e s a p la n
y la ilg ili b ir u y a r y a p lm a ld r. "B ilinm eyen d u r u m la r to p la m a " o la ra k
a n la n o ld u k a v erim li b ir y n te m m e v c u ttu r. Bu en k o la y o la ra k in d is no-
ta s y o n u y la ifa d e ed ilir. B a la n g d u ru m u m u z u , a b u r a d a (diyelim ki
d n y a) ve p o r a d a (T itan diyelim ) a n la m n a gelm ek zere, k a r k b ir d u
ru m o la ra k d n lm e s i g ere k en p a p b i im in d e y azalm ; bkz. 23.4, 5.
Bu d u ru m u n k a rm a k ele n i i ( ( p \ b r a vektr) xpa p ' d \ i T . D u ru m u n n o r
m a lle tirilm e s i
>aP>ap = 1

k o u lu d u r. Bylece T ita n 'd a n k a y n a k la n a n b ilg i y o k su n lu u n d a b u r a d a


d n y a z e rin d e k u lla n a c a m y o u n lu k m a tr is i (p in d is i z e rin d e k i b ir
b zlm ey le)
f = $apP
e k il 29.5 "B ilin m ey en d u r u m la r to p la y a ra k " y o lu y la o lu tu r u la n y o u n lu k m a tr is le r in e
ili k in d iy a g ra m b i im li n o ta s y o n . N o rm a lle tirilm i \/>) k e t v e k t r , "a" "b u ra d a " (D n
ya) v e a" o ra d a (Titan) a n la m n a g elm ek z ere, /p b i im in d e ifa d e e d ilir. H e rm itse l e
le n ik (<$| b r a v ek t r ) \j)ap v e n o r m a lle tirm e papll,ap = l 'd i r . "B u rad a" k u lla n la n y o u n
lu k m a tr is i D f = i (appf l ik en "o rad a" k u lla n la n Bp = t ^ p i ^ 'd r .

n ic e li i o lu r. B una b a l o la ra k m e s le k ta m n y o u n lu k m a tr is i V>ap/>aff
o lu r.129141 B u n u n d iy a g ra m b i im li v e rsiy o n u y la ilg ili o la ra k ekil 29.5'e
b ak n .

29.6 FAPP evresel evre uyumsuzluk felsefesi


stte k i d e e rle n d irm e le r, R d u ru m in d irg e n m e sin in , ele a lm a n k u a n
tu m sis te m in in e v re siy le zlem ez b i im d e k a rm h a le g elm esi n e d e
n iy le o rta y a k a r b i im d e a n la la b ilm e s in i k o ru y a n (c) ev resel evre
u y u m su z lu k b a k a s a ra tr m a m z a b ir "giri" o la ra k d e e rle n d irile b i
lir. Bu fik irle ri u y g u la m a k z e re sis te m in k e n d isin i b u r a d a ve e v re sin i
o r a d a k sm o la ra k d n r z . evreyi so n d erece k a rk ve e s a se n " ra s
gele" b i im li o la ra k k a b u l ed eriz, b y lece u y g u la m a d a e v ren in to p la m
k u a n tu m d u ru m u y la ilg ili b ilg in in o r a d a k sm n k a rm a n n h a y a l e d ile
b ilir h e rh a n g i b ir y olu m e v c u t d e ild ir. B u ra d a n h a re k e tle , d u ru m u n b u
r a d a k sm y la ilg ili o la ra k b ir y o u n lu k m a tr is i ta n m la m a s elde etm ek
z e re e v red ek i "b ilin m e y en d u r u m la r to p la rz". Bu k o n u y la ilg ili p ek ok
a lm a , evre "m akul" b ir b i im d e m o d e lle n irs e b u d u ru m d a y o u n lu k
m a tr is i ok k sa b ir z a m a n z a rfn d a (h afif b i im d e "y ay g arac" b ir evre
i in bile), zel nem e sa h ip b e lirli b ir |1), |2 } ,..., |n) ta b a n b i im in d e ifad e
e d ild i in d e y k se k b ir y a k la k lk sev iy esiy le k eg en h a lin e g elir:129151
0 ... o
Pl
0 V ... o

.0 o Vn.

[29.14] B unun niin iled i in i gsterin. pucu: b u ra d a ve orada iin ayr b ir o rto n o n n al ta-
b a n sein ve iki yerdeki lm lerin olas eitli sonularyla ilgili b irleik olaslklar b ii
m inde aln. stte ele alnm j\p) = \< -/) durum uyla ilgili olarak - ve - olaslklarn do
rulayn.
(29.151 A slnda h e r younluk m a trisi b ir ta b a n d a kegen halindedir! H ibir z deerin eit
olm ad b u belirli d u ru m d a b u nun nedenini grebiliyor m usunuz?
Bylece b u k eg en te rim le rin e k a r lk gelen o b e lirli ta b a n d u ru m la rn a
ilik in
D = p1|l><l| + p212)(2| + pn \n)(n\

o la slk k a r m b i im in d e y o ru m la n r. Bu o la slk k a r m n n R d u ru m
in d irg e n m e si ile m in d e m e y d a n a gelen a lte rn a tifle ri, h e r b ir s o n u la ilg ili
o la slk s r a s y la p ,p 2, . .. ,p n s a y la n olm ak zere, y a n s tt k a b u l ed ilir.
Y ine de s tte g rd m z zere, h e rh a n g i b ir y o u n lu k m a tr is i ok s a
y d a o n to lo jik y o ru m a s a h ip tir. Bu y o ru m la rn h e rh a n g i b ir in in b iz e "g er
ek" ili k ile r d u ru m u n u s u n u p su n m a d n , te k b a n a b u t r b ir a r g
m a n d a n a s la renem eyiz. A yrca, d u ru m u n ilg ili p ,p 2,...,p o la s lk la r
n a sa h ip |1), |2 ),... ya d a |n}'den h e rh a n g i b iri o ld u u so n u c u n u b ile k ar-
sa y am a y z.
D ah a s n o rm a l a r tla r a ltn d a y o u n lu k m a tr is i t m k u a n tu m g er e i
n e y n elik b ir t r y a k la k lk t a h m i n i o la ra k d e e rle n d irilm e k z o ru n d a d r.
nk ev red en a y rn tl b ilg i k a rm a k ze re m u tla k b ir k a lp s u n a n h e r
h a n g i b ir g enel k u ra l m e v cu t d e ild ir. Belki gelecek te k n o lo jisi, g n m z
te k n o lo jis in in b a s it e k ild e "vazgetii" k o u lla r a ltn d a , k u a n tu m faz ili
k ile rin in k e n d ile ri y o lu y la g zlen eb ilece i a r a la r su n a b ilir. yle g r n
y o r ki b ir y o u n lu k m a tr is i ta n m la m a s n a b a v u rm a k te k n o lo ji b a m l
b ir re ete d ir! D ah a iyi tek n o lo jiy le d u ru m -v e k t r ta n m la m a s d a h a u z u n
s re k o ru n a b ilir ve y o u n lu k m a tr is in e b a v u ru , i le r g e r e k te n u m u t s u z
b i i m d e k em ek e h a le gelene k a d a r e rte len ir! B unu "g erek ten " b ir y o
u n lu k m a tris in c e ta n m la n r b i im d e d e e rle n d irm e k fizik i g erek li e
ilik in tu h a f b ir b a k g ib i g r n r. B u n d a n d o la y b y le si ta n m la m a la r
b a z e n , (nl B ell e itsiz lik le ri k ifi; bkz. 23.3) J o h n Bell ta r a f n d a n " p ra
tik t m a m a la r iin"* y e rin e k u lla n la n b ir k s a ltm a o la ra k ile ri s r lm
o la n FAPP b i im in d e a d la n d rlr. Bylece y o u n lu k m a tr is i ta n m la m a s
p ra g m a tik b ir ey o la ra k d e e rle n d irile b ilir: te m el fizik i g erek li e ilik in
"doru" b ir ta b lo su n m a k y e rin e FAPP b ir ey.
B u n u n la b irlik te b a z a r b a s a n k u r a lla r n ed e n iy le , a y rn tl faz ili k i
le rin in a s ln d a g e r e k te n k ay b o ld u u b ir d zey sz k o n u su o la b ilir. Bu
y ne d o ru y n elen f ik irle r sk lk la, b iz i o la slk la b y le si b ir k u r a la y
n e lte n k t le e k im e b a v u ru r. B azen, k e n d isi u y a rn c a u z a y z a m a n y a p s
n n 10-3Sm 'lik b ir "P lanck lei"ndeki p r z s z b ir m a n ifo ld a (ekil 29.6)
b en z em ek y e rin e "kpk b en zeri" b ir h a le geld i i "k tleek im a la n n d a k i
k u a n tu m d a lg a la n m a la r" fik rin e b a v u ru la b ilir.18 (Bylesi fik irle re 31.1

fo r ali p ractical p u rp o ses, -n.


18 F ik ir orijinal olarak, pek ok ey gibi, W heeler'a a ittir, m odern b ir p ersp ek tif iin bkz. Ng,
2004.
e k il 2 9 .6 U za y za m a n n 1 0 -33c m y a d a
10~43s7ifc P la n c k l e in d e k i d o a s n e
dir? K tle e k im a la n n d a k i k u a n tu m d a l
g a la n m a la rn n o k lu to p o lo ji d e i ik lik
le r in e sa h ip fo k u r d a y a n b ir " k p k" b e
la s y la so n u la n a b ile c e i v e a y r n tl k u
a n tu m f a z ili k ile r in in a s ln d a b u s e v i
y e d e o la s lk la k a y b o la c a id d ia e d ilm i
tir.

ve 3 3 .1 'd e deineceim .) F az ilik ile rin in b y le si b ir lek te a s ln d a i in


d e n k la m a y a c a k b ir b i im d e "kpk i in d e kayp" h a le g eleb ilece i d
n le b ilir. S tep h e n H avvking'e a it b ir d i e r n eri, b ir k a r a d eli in v a r l
n d a k u a n tu m d u ru m u y la ilg ili b ilg in in d elik ta r a f n d a n "y u tu lab ilece i"
ve k u r a l d a o n a rla m a z b i im d e kay p h a le g eleb ilec e id ir. B ylesi k o u l
la rd a , d elik iin e d m b ir p a r a y la k a r m d s a l b ir fizi e ilik in ,
b ir k u a n tu m sis te m in in g er ek te " s a f b ir d u ru m " y e rin e b ir y o u n lu k m a t
r is i ta ra fn d a n ta n m la n m a s d n le b ilir.19 Bu fik irle re d a h a s o n ra
3 0 .4 'te dneceim .

29.7 "Kopenhag" ontolojisiyle Schrdinger'in kedisi


R 'n in , k u a n tu m d u ru m u n u n "gerekte" b e lirle n im c i U ile m i u y a rn c a
e v rim le ti i v a rs a y ld n d a n a s l o rta y a k ab ild i iy le , y a d a k a r g r -
n e b ild i iy le , ilg ili k u a n tu m m e k a n ik se l l m s o r u n u n a g eri d n elim
(21.8, 22.1, 2, 23.10). Bu s o ru n ou kez, ok e k ilse l o la ra k , S c h r d in
g e r 'in k e d is i p a r a d o k s u b i im in d e g ste rilir. B u ra d a su n d u u m v ersiy o n
S c h r d in g e r'in o rijin a l v e rsiy o n u n d a n , y a ln z c a n em siz b ir b iim d e,
fa rk llk g ste rir. F o to n d u ru m u n u n iki p a r a y a a y rla c a b ir h u zm e a y
rc ("yar g m len m i" ayna) y n n d e te k il fo to n y a y a n b ir S fo to n k a y
n a n n m e v c u t o ld u u n u d n e lim . O rtay a k an ik i h u z m e d e n b irin d e ,
fo to n , z a v a ll ked iy i ld re c e k l m c l b ir a le te b a la n m b ir a lg la y c y
la k a r la rk e n d i e rin d e , fo to n k a a r ve k ed i sa k alr. Bkz. ekil 29.7.
(Bu e lb e tte y a ln z c a b ir "d n c e d eneyi"dir. rnein 3 0 .1 3 'te g elecek o l
d u u m u z t rd e gerek b ir d en e y d e ca n l b ir v a rl d a h il etm ek gerekm ez.
K edi y a ln z c a d ra m a tik b ir etki i in k u lla n lm a k ta d r!) F o to n la ilg ili b u iki
a lte r n a tif k u a n tu m d o ru sa l s t s te b in m e d e b ir a r a d a b u lu n m a k z o ru n
d a o ld u u n d a n ve S ch r d in g e r d e n k le m in in (dier b ir d ey ile U 'nun) d o
ru s a ll so n ra k i iki z a m a n e v rim in in s a b it k a rm a k say a rlk l s t ste
*
1W $

S
ek il 29.7 S c h r d in g e r'in k e d isi (o rijin a lin in d e iik hali). B ir S fo to n k a y n a , fo to n d u
r u m u n u n k e n d is in d e n s o n ra 2 p a r a l b i r a k m a y a a y n la c a b i r h u z m e a y rc y a y n e
le n te k il fo to n la r y a y a r. B u n la rn b ir in d e fo to n , k ed iy i ld re n l m c l b ir s ila h a te le
y e n b ir a lg la y c y la k a r la r; d i e rin d e y se k a a r ve k ed i y a a r. U ev rim i b i r l ve b ir
de c a n l k ed i s t s te b in m e so n u c u n u v e rir.

te b in m e d e s r a r etm ek z o ru n d a o ld u u n d a n , z a m a n ile rled ik e k u a n tu m


d u ru m u so n u o la ra k b ir l ve b ir c a n l kediye ilik in b y le si b ir k a r m a
k sa y s t s te b in m e sin i i erm ek z o ru n d a olur; bylece k ed i ay n a n d a
h em l h em de can ld r!
E lb e tte byle b ir d u ru m , d en e y im led i im iz gerek h a y a tta k i k ed i b o y u
tu n d a k i b ir n e s n e n in d a v ra n y la ilg ili o la ra k b ir s a m a lk tr. Bu p a r a
d o k sla , k u a n tu m m e k a n i in in e itli " s ta n d a rt" y o ru m la r u y a rn c a n a s l
ilg ilen ilir? K openhag b a k a s (a)'y ele aln . A n lay a b ild i im k a d a ry la
b u y o ru m fo to n alg la y c sn b a s it b i im d e , k e n d isin e k u a n tu m s t ste
b in m e k u ra lla rn n u y g u la n m a d "k lasik b ir lm aleti" o la ra k d e e r
le n d irir. Y aynm ve a le t ta ra fn d a n a lg la n a r a s n d a fo to n d u ru m u , b ir
d a lg a fo n k siy o n u n c a (d u ru m vek t r ) a k la n r f a k a t k e n d isin e h e rh a n g i
b ir "fiziki gereklik" atfe d ilm e z. D alga fo n k siy o n u te k b a n a , o la slk la r
h e s a p la m a k ta k u lla n la n b ir m a te m a tik s e l ifa d e o la ra k k u lla n lr. H uzm e
a y rc fo to n g e n li in in e it b i im d e ikiye b l n e ce i b i im d e y se b u d u
r u m d a h e s a p la m a bize, a lg la y c n n fo to n a lm m h em k a y d e tm e k h em de
k ay d e tm e m e k ze re % 50'lik o la s lk la ra sa h ip o ld u u n u s y ler. Bu d u
ru m d a k ed i %50 o la slk la lecek ve % 50'lik o la slk la d a c a n l k a la c a k tr.
D oru y a n t fiziki o la ra k , "fiziki o larak " ifa d e s i g er ek te d e n e y im le d i
im iz d n y a d a v ra n n a a it olm ak zere, b u d u r. Y ine d e b u a k la m a b i
ze, fizik i o la y la r ok d a h a a y rn tl b i im d e izlem ek iste d i im iz d e h i de
ta tm in ed ici b ir ta b lo su n m a z. B ir a lg la y c i e ris in d e g er ek le en a s ln d a
n e d ir? O nu n iin , so n u o la ra k o da, b y k ya d a k k , fizik i h e rh a n g i
b a k a b ir m alzem e p a r a s g ib i ay n k u a n tu m b ile e n le rin d e n (p ro to n ,
elek tro n , n tro n , s a n a l fo to n , vb) o lu tu ru ld u y s a , "k lasik b ir alet" g ib i ele
a lm a iz n im iz o lsu n ? D iy eb ilirim ki, k u a n tu m m e k a n i in in ilk z a m a n la r n
d a N iels B o h r'u n k o n u y la ilg ili b a k a s n n d o a s n a ilik in b ir ey a s
ln d a k u ra m n k u lla n la b ilm e si ve k u a n tu m fiz i in d e ile rlem e k ay d e d ile -
b ilm e si i in n e re d e y se b ir g ere k lilik ti. Y ine de g re b ild i im k a d a ry la b y
le si b ir b a k a s y a ln z c a geici o la b ilir ve "a lg lay c la r" g ib i b y k ve
k a r k y a p la rla ilg ili "k lasik d a v ra m " n n i in ve h a n g i a a m a d a o rta y a
k ab ilec e i s o ru s u n u zm lem ez, (a) b a k a s, k e n d i k u a n tu m m e k a n i
i y o ru m u y la ilg ili b y le "k lasik y a p la r" a gerek d u y d u u n d a n y a ln z c a ,
b ir l m g er ek te n o lu tu ra n e y lerle ilg ili d a h a d e rin k o n u la ra pek de
g iriilm e y e n "geici" b ir k o n u m o la b ilir.
(a)'nm b a k a b ir ekli, a s ln d a , "k lasik l m d z e n e in in so n u o la
ra k g zlem cin in b ilin c i o lm a sn ta le p eder. B u n a g re k la sik lik , k ed iy i
(k edin in k en d i b ilin c in i d ik k a te alm azsak ) y a ln z c a b ilin li b ir d en ey ci in
c e le d i in d e g e r ek le m e k ted ir. B an a yle g r n y o r ki b ir kez b u k o n u m a
u la t m z d a (b) ya d a (f)'ye d a h a p a ra le l o la n b ir k o n u m u k a b u l etm eye
z o rla n rz . K u an tu m d o ru s a l s t s te b in m e y le ilg ili U k u r a lla r n n b i
lin li b ir v a rlk se v iy esin e dek g e erli olm ay s rd rd n e ili k in b a k
k a b u l e d e rse k b u d u ru m d a (b) o k lu d n y a la r b a k a s d iy a rn d a o lu ru z
f a k a t U 'n u n b ilin li v a r lk la r la ilg ili o la ra k b a a r s z o ld u u d u ru u k a b u l
e d e rse k b ylece (fl'nin, k e n d isi u y a rn c a , k u a n tu m m e k a n i in in o la a n n
g r le ri d n d a y en i t r d e b ir d a v ra n n b ilin s a h ib i v a r lk la r la b irlik te
o y u n a d a h il o ld u u b ir v e rs iy o n u n a s r k le n iriz . Bu h a t z e rin d e k i b ir
n e ri e s a se n , 1961'de se k in k u a n tu m fiz ik isi E ugene W ig n er ta ra fn d a n
o rta y a k o n d u .20
B u n u n la b irlik te b a n a yle g eliy o r ki, R 'n in etk ile n ec e i b i im d e b i
lin li b ir g zlem ci v a rl n ta le p e d e n h e rh a n g i b ir k u ra m o ld u k a o r a n t
sz (ve id d ia ed e rim ki so n d erece m a n tk sz) b ir ev re n ta b lo s u n a y ol aar.
B ilin li y a a m n o lm a d ve k e n d isin d e n h e r y n d e, p ek ok k y l
u z a k lk ta d a b ilin c in m e v c u t o lm a d u z a k b ir d n y a b e n z e ri g ezegen d
n n . Bu g ezegendeki h a v a d u ru m u n a s ld r? H av a d u ru m u m o d e lle ri,
g e lie n b e lirli h e rh a n g i b ir m o d e lin k ritik b i im d e d a h a nce o la n ey in
en k k a y r n tla r n a b a l o lm a k a n la m n d a "k ao tik siste m le r" o lm a
ze lli in e s a h ip tir (bkz. 27.2). A sln d a, m in ik k u a n tu m e tk ile rin in , d iy e
lim ki b ir ay i e risin d e , g ez eg en d ek i h a v a d u ru m u m o d e lin in t m y le k e n
d ile rin e b a l o laca k a d a r b y m h a le g elm eleri o la s d r. B ilin y o k lu
u, (f)'nin ele a ln a n b e lirli v e rsiy o n u u y a rn c a , b y le si b ir gezeg en d e
R 'n in a sla o r ta y a k m a y a c a m im a e d e r by lece h a v a d u ru m u a s ln d a
y a ln z c a , o n u ta n d m z a n la m d a k i gerek b ir h a v a d u ru m u n a b en z em e
d i i s t s te b in m e li b ir k u a n tu m k a rk l olur. Y ine de b ilin li y o lc u la
r n b u lu n d u u b ir u z a y g em isi y a d a b ilin li b ir v a rl a m e saj a k ta rm a k a

20 Sonu o larak, yaam boyunca evrim lem i olabilecek bu bak asnn VVignerin kuantum
m ekaniiyle ilgili gerek k onum unu tem sil edip etm ediinden em in deilim . K onum um un,
b u ra d a an lan , d u ru m u indirgeyen eyin bilin olduunu ileri s ren konum a benzer o lan lar
dan tem el o larak fark l o lduunu da belirtm eliyim . Bu bakm dan grm dier yorum cular
ta ra fn d a n zam an zam an y an l su nuldu. B kz. 30.9-12.
p a s ite s in e sa h ip b ir so n d a a lg la y c la rn b u gezegen z e rin e d o ru lta b i-
lirs e b u d u ru m d a g ezegendeki h a v a d u ru m u a n id e n , sa n k i h e r z a m a n ta m
o la ra k y leym i g ib i s r a d a n b ir h a v a d u ru m u h a lin e gelir! B u rad a , d e n e
y im le h e rh a n g i gerek b ir elik i b u lu n m a z fa k a t b u "W igner gereklii"
gerek b ir fizik i ev re n in d a v ra n n a ilik in g v e n ilir b ir ta b lo m u d u r? Be
n im i in d eil fa k a t o n a d a h a fa z la g ven d u y a n d i e rle rin i (neredeyse)
an la y a b iliy o ru m .

29.8 Dier geleneksel ontolojiler "kedi"yi zmleyebilir mi?


y le y se, (b) d n y a la r b a k a s n d a n n e h a b e r? B u rad a , l ve c a n l
b ir e r k ed iy le ilg ili k u a n tu m s t s te b in m e si "gerei" (nceki p a r a g r a f ta
ki k u a n tu m s t ste b in m e li h a v a d u ru m u m o d e lle rin d e o ld u u gibi) b a
sit e k a b u l e d ilir fa k a t b u b iz e ked iy e (ya d a h a v a d u ru m u n a ) b a k a n b ir
g zlem c in in gerek te ne "a lg lad n " sylem ez. G zlem cin in alg d u ru m u
k e d in in d u ru m u y la k a r m o la ra k k a b u l ed ilir. "C anl b ir k ed i a lg ly o
ru m " alg d u ru m u "canl kedi" d u ru m u n a ve "l b ir ked i alg ly o ru m " alg
d u ru m u "l kedi" d u ru m u n a elik eder. Bkz. ekil 29.8. B ylece a lg la y a n
b ir v a rl n , k en d i alg d u ru m u n u h e r z a m a n b u ik is in d e n b irin d e o la ra k
b u ld u u d n l r; b u r a d a n h a re k e tle kedi, a lg la n a n d n y a d a , y a ca n l
y a d a l d r. Bu iki o la slk "gereklikte", d o la n k s t s te b in m e i in d e
b ir a r a d a b u lu n u r:

\p) = w |a lg la n a n c an l k e d i)|c a n l k e d i) + z |a lg la n a n l k e d i)| l ked i).

u h a liy le b u n u n kedi p a r a d o k s u n a ilik in b ir z m o lm a k ta n u za k


o ld u u n u b e lirg in le tirm e k iste rim . nk k u a n tu m m e k an i i fo rm a liz
m in d e, b ir b ilin d u ru m u n u n c a n l ve l b ir e r k e d in in e z a m a n l b i im d e

t + zx ' , : **
o - z w 0 ^

e k il 29.8 ekil 2 9 .7 'n in so n u c u k ed i d u r u m la ry la k a r m fa rk l e v re le rin v a rl y a d a


b ir g z le m c in in fa rk l te p k ile rin d e n e tk ile n m e m i b i im d e k a lr. B ylece d u ru m

|/) = vx |c a n l k e d i)|c a n l k e d in in e v r e s i) |a lg la n a n c a n l k e d i) +

z x | l k e d i)[ l k e d in in e v r e s i) |a lg la n a n l k ed i)

b i im in i a lr. U ev rim i g erek li i ((b) o k lu d n y a la r b a k as) g ste re c e k se b u d u r u m


d a b ir g z le m c in in fa rk n d a l n n y a ln z c a b u ya d a tek i a lte r n a tifi d en ey im ley eb ilece-
i ve b u a a m a d a a y rk d n y a d e n e y im le rin e "b l n ece i"n e ili k in b a k k a b u l etm ek
z o ru n d a o lu ru z.
v . (|%s?)<- L J ) ( | * ) + | * ) )

e k il 29.9 ekil 2 9 .8 'in (z = v = ^ d u ru m u n d a ve evre d u ru m u n u k e d in in k iy le b ir le ti


rerek ) y e n id e n ifad e e d ili i u b i im d e d ir:

2|/>) = { |alg lan an can l k ed i) + |a lg la n a n l kedi)} {|canl k e d i) + |l k e d i


+ { |a lg la n a n can l k ed i) |a lg la n a n l kedi)} {|canl k e d i) - lii kedi)}.

a lg la n n i erem ey ece in i ta le p ed en h i b ir ey sz k o n u su d e ild ir. e


kil 2 9 .9 'd a , h u zm e a y rc d a k i y a n s m a ve a k ta rm a y la ilg ili iki g en li in , z
ve w, e it o ld u u b a s it d u ru m u ele ald m b u k o n u y u g ste rd im . 0 -s p in li
b ir b a la n g d u ru m u y la y a y la n ^ -s p in li iki p a r a c k l b a s it E PR -B ohm
rn e in d e o ld u u g ib i s o n u ta k i k a r k d u ru m u e itli p ek ok b i im d e
y a z a b iliriz . ekil 2 9 .9 'd a g s te rile n rn e k te |canl kedi) -I- |l kedi) d u ru m u
n a |alglanan canl kedi) + |alglanan l kedi)'yle ve |canl kedi) - |l kedi) d u
ru m u n a |alglanan canl kedi) - lalglanan l kedi)yle elik ed ilir. Bu,
2 3 .4 'te k i gibi, |/2) = | ) |i ) - |4-)[T) d u ru m u n u |->)|-) - | -)H ) o la ra k y e n i
d en y az m a k la ta m o la ra k b e n z e rd ir. Bu s t s te b in m i alg d u ru m la rn a
n i in iz in verm em ekteyiz? B ir k u a n tu m d u ru m u n u n "alg" o la ra k ele a ln
m a s n a iz in v ere n e y in ne o ld u u n u ta m o la ra k b ile n e ve b u n u n s o n u c u n
d a b y le si s t s te b in m e le re "izin v erilm ed i in i" g rene k a d a r g erek d n
y a y a ilik in d en e y im lerim iz in n i in ca n l ve l k ed ilerle ilg ili s t s te b in
m eleri ierem ey ece in i a k la m a k ta g erek ten h i b ir b ir y ere v arm a d k .
n s a n la r b a z e n b u rn ee, iki a lte r n a tif le ilg ili g en lik le rin e itli in in
ok zel b ir d u ru m o lm a s ve k a r k d u r u m la r g enel o la ra k b u b i im d e
ifad e etm e z g rl n n b u lu n m a m a s te m e lin d e itira z ed e rler. B u n u n la
b irlik te b u d u ru m a b ira z d a h a d e rin b i im d e gz a tt m z d a b u b e lirli r
n e e ili k in "eit genlik" g r n m n n g er ek te n o k a d a r d a n em li o lm a
d n g r r z . stte , 29.5'te ele a ln m o la n sp in li b ir EPR p a r a c k
iftin e ili k in rn e i a k ld a tu tm a k fa y d a l olur. "G enlik lerin eitli i" (esa
se n "g en lik m o d lle rin in eitli i", |z| = |w |), e it z d e e rle re s a h ip b ir y o
u n lu k m a tris in e n e d e n o la n e y d ir. 29.4, 5 'te, e it o lm a y a n z d e e rle
re sa h ip 2 x 2 'lik b ir y o u n lu k m a tr is in in , b ir d u ru m iftin e ili k in o la slk
k a r m k a d a r ok g ste rim e sa h ip o ld u u n u f a k a t iftin g en el o la ra k or-
to g o n a l o lm a y a c a n a k b i im d e g rd k . A sln d a o rto g o n a llik y a ln z c a ,
ik i d u ru m y o u n lu k m a tr is in in z v ek t rle ri o ld u u n d a o rta y a k a r.129161
"E it g en likler" (akas |z| = |w|) d u ru m u n d a , Icanlkedi) v e [l kedi) du-
r u m la n n ve a s ln d a elik ed e n |alglanan canl kedi) ve lalglanan l kedi)
d u r u m la rn d a o rto g o n a l ("z vektrler") o la ra k k a b u l ed e b iliriz . B u n u n la
b irlik te \z\ = |v| d u ru m u n d a , s t s te b in m i k ed i d u ru m la rn n b e lirli b ir
o rto g o n a l iftin e elik ed en alg d u ru m la r ifti ve o rto g o n a l alg d u r u m la
r n n b e lirli b ir iftin e e lik ed e n k ed i d u ru m la r ifti gen ellik le o rto g o n a l
olm az. Alg d u ru m la rn n , oklu d n y a la r b a k n d a k i g erek lik g r n
m n y n le n d irm e si g ere k en e y le r b u d u ru m la rs a , o rto g o n a l o lm a s g e
re k ti iy le ilg ili b a k k a b u l e d ile b ilm e sin e ra m e n to p la m |jj) d u ru m u n a
ilik in b u g ste rim le rin ik is in in k u lla n m n d a d a h i b ir s o ru n y o k tu r. B u
n u n la b irlik te (b) k o n u m u u y a rn c a R e s a s e n p ek de g e r e k le m e d i in d e n
o rto g o n a l a lte r n a tif le r le ilg ili h e rh a n g i zel b ir k o n u m (ne o lu rs a o lsu n
o n la ra h i b ir ey "in d irg e n m e d i i" iin) sz k o n u su d e ild ir.
G erekte, g enel d u ru m d a , o rto g o n a l k edi d u ru m la rn n b ir iftin e elik
ed en , o rto g o n a l alg d u r u m la rn a ilik in te k b ir ift o la ca a a k ar.
Bu, k a rk b ir d u ru m a ili k in S c h m i d t a y r tr m a s o la ra k b ilin e n e y
d ir.21 B u n u n la b irlik te b u , (k u an tu m b ilg i k u ra m y la b a la n tl S ch m id t
a y r tr m a s n n p o p le rli in e k a rn )22 lm p a r a d o k s u n u zm ek te p ek
k u lla n l d e ild ir n k b u "m a te m a tik se l o la ra k te rc ih ed ilen " k ed i d u
ru m la r ifti (kedinin y o u n lu k m a tr is in e ilik in z d u ru m la r) p ek de is te
n en | canl kedi) ve | l kedi) d e il fa k a t b u n la rla ilg ili iste n m e y e n b a z s t
s te b in m e le r olur! B ir S ch m id t a y r tr m a s n d a o rta y a k a n b u y o u n lu k
m a tr is i z d u ru m la rn n , y in e 2 9 .5 'te ele a ln m o la n L u cien H a rd y rn e
in e b a k a ra k , "ontolojik o la ra k gerek" o lm a s g erek en eye ilik in b e k le
n e n le rle h i b ir ilg isin in o lm a s g ere k m ed i in i g r r z . Y o unluk m a tr is i
ne ili k in (b u ra d a, d n y a d a alg la d m p a r a c k la ilgili) z v e k t rle rin ,
T ita n 'd a k i m e sle k ta m n l m le ri u y a rn c a "m ak ro sk o p ik o la ra k a y rt
e d ile b ilir a lte rn a tifle r" o la n |<-) ve |) a lte r n a tif le r in d e n ep ey ce fa rk l o l
d u u n u g r r z (bkz. a l trm a [29.13]).
M a te m a tik , "| canl kedi)" ve "|l kedi)" d u r u m la rn h e rh a n g i b ir b i im
de "te rc ih edilen" o la ra k te k b a n a seip a y ra m a y a c a i in (b)'yi an la m l
k la b ilm e k z e re h l b ir k u ra m a g ere k d u y a rz ve b y le si b ir k u ra m ek
s ik tir.23 D ah a s, b y le si b ir k u ra m z e rin d e k i s o ru m lu lu k y a ln z c a l ve
c a n l k e d ile rin s t s te b in m e le rin in n i in a lg la n a n d n y a d a o rta y a k
m a d n d e il fa k a t ay n z a m a n d a m k em m el ve o la a n s t k e sin m o d l

21 H2x H 2'ye a it genel b ir i/j kark duru m u n a ilikin Schm idt -y a da k u tu p s a l- ay rtrm a s
bunu, ilk H2'ye a it |a) ve p) ortogonal -younluk m atrisin in n o rm alletirilm i z d u ru m la
r - ve |/3) ve |ff) b enzer biim de ikinci H2ye tekabl etm ek zere, esas olarak esiz biim de,
| \j) = ^|a)|/?) + ji\p )\o ) olarak ifade eder. XX ve fin younluk m a trisi z deerleridir. Benzer
b ir ifade |/)'deki to p lam n terim e sa h ip olm ak zere Hnx H "'d e de geerlidir. Bkz. N ielsen ve
Chuang, 2000.
22 Sonu o larak kuan tu m bilgi ku ram yla ilgili olan N ielsen ve C huanga, 2000, bakn.
23 Bu k o n u larla ilgili ta rt m a iin bkz. Page, 1995.
k a re s i k u ra ln n a s ln d a n i in k u a n tu m m e k a n i in d e k i o la s lk la rla ilg ili
d o ru y a n tla r v e rd i in i de a k la m a k tr! B unu y a p a b ile n b ir alg k u ra m
n n k e n d isi k u a n tu m k u ra m k a d a r k e sin o lm a y a gerek d u y a r, (b) y a n lla r
b u t r b ir ta s la k n e rm e n in y a k n n a b ile y a k la m a d la r.24
im d i kedi p a r a d o k s u n u n (c) e v rese l evre u y u m su z lu k y o lu y la z
m n d e k i g iriim le re dn elim . F o to n u n b a la n g y a y n m n o n to lo jik o la
ra k g er ek k a b u l edelim . (K aynak b u o lay m a k ro sk o p ik b ir b i im d e k a y
d e tm e k zere a y a rla n a b ilir.) B ylece h u zm e a y rc y la k a r la ld k ta n
so n ra , iki hu zm e i in d e, fo to n a a it o n to lo jik o la ra k g er ek b ir s t s te b in
m ey e sa h ip o lu ru z. F o to n d u ru m u n u n a k ta r la n p a r a s k en d i e v resiy le
b ir lik te l b ir ked iy e ve y a n s y a n p a r a s fa rk l b ir ev rey le b irlik te ca n l
b ir k ed iy e ev rilir. im dilik o n to lo ji h l b u ik is in in s t s te b in m e sid ir.
D ah a s o n ra e v resel a lte r n a tif le r "gzlem lenem ezler" o la ra k , b iz i 2 x 2 'lik
b ir y o u n lu k m a tris iy le b a b a a b r a k a ra k to p la n r. O ntolojik k o n u m a r
tk s in s i b i im d e k a y a r ve "gereklik" y o u n lu k m a tr is in in k e n d isiy le a k
la n r h a le gelir. evresel evre u y u m su z lu k a rg m a n a r tk b u m a tr is in t a
b a n d a (|canl kedi), |l kedi so n d ere ce y a k n b i im d e a p ra z o ld u u s o
n u c u n u ile ri s re r, b y lece o n to lo jid e b a k a b ir k a a m a k k ay m a d a h a sz
k o n u s u o lu r ve d u ru m |canl kedi) ve |l k ed i)'n in b ir o la slk k a r m h a li
n e gelir. Bu,

v |c a n l k e d i) |c a n l k e d in in e v re si) 4- z | l k e d i)| l k e d in in e v re si)

s t s te b in m e sin d e n |canl kedi) y a d a |lkedi) a lte r n a tif le r in e y n elik b u


o n to lo ji k a y m a s n d a n k u rtu lm a m z a "izin v erili" b i im id ir! B ir y o u n lu k
m a tr is in in d u r u m la ra ilik in b ir o la slk k a r m b i im in d e o n to lo jik o la
ra k y o ru m la n m a s n d a (z d e e rle r e it o lsu n olm asn ) b e n z e rsiz h i b ir e
y in b u lu n m a d n a n m sa y a lm . A sln d a Icanlkedi) ve llkedi) k a r m
n a gem ek o rijin a l s t s te b in m e d e n b ir (ift) o n to lo ji k a y m a sn g ste rir,
(c) k o n u m u e s a s e n F A P P 'dir ve b iz e fizik i gerek li e ili k in tu ta r l h i b ir
o n to lo ji verm ez.

29.9 Geleneksel olmayan hangi ontolojiler yardm edebilir?


(d) v e (e)'yle ilg ili k s a c a y o ru m d a b u lu n m a ly m . G erek li in a z am i b i
im d e a rtlm tu ta r l gem i k m e le rin in b ir b t n l b i im in d e g ste
rild i i (d) tu ta r l g e m i le r y a k la m y la ilg ili "sav u rg an " o n to lo ji b e n im
s e n irs e b u d u ru m d a (b) oklu d n y a la r d u ru m u n d a k in e b ir b i im d e b e n
z e r b ir e le tiri ile ri s r le b ilir, (d), b ild i im iz fizik i d n y a y la ilg ili tu ta r l
b ir ta b lo a n m s a ta b ilm e k z e re , (b)'de o ld u u g ibi, b ilin li a lg la y c la rn
a y rn tl ve k esin b ir k u ra m n a gerek d u y a r g r n r. Bu y n d e (IGUS k a v
ra m y la su n u la n ; "bilgi to p la m a ve k u lla n m a sistem i") g iriim le r o lm u tu r
f a k a t b u n la r im d iy e k a d a r, y e te rli o lm a k ta n u za k g r n m e k te d ir.25 A lte r
n a tif o la ra k 29.2'de s t k a p a l b i im d e d e in ilm i olan , az am i b iim d e
a rtlm tek b ir tu ta r l gem i k m e sin in "gerek d n y a" o n to lo jisiy le ilg ili
m a k u l b ir a d a y o la ra k d e e rlen d irileb ile ce i d a h a tu tu m lu o n to lo ji b i i
m in d e b ir ey te rc ih ed ileb ilir. B u n u n la b irlik te ( stte k i d a h a sa v u rg a n o n
to lo jin in y an sra) bu, " tu ta rl gem i" k rite rin in ta s a rla n d am ac, d i e r
b ir d ey ile e s a se n iin d e y a a d m z t rd e k i d n y a y a b en zey en g em ileri
seip ay rm ay , g er ek te n b a a r m a s n a b a ld r. te ta r a f ta n 1961'de
Dovvker ve K ent ta ra fn d a n g ste rild i i ze re te k b a n a b u "tu tarllk " k o
u lu y e te rli o lm a k ta n u z a k tr. B az ek k rite rle rin g erekli o ld u u g r l y o r.
B an a g re (d)'ye ilik in te m el b ir sa k n c a , R b e n z e ri ile m le rin s u n u l
m u o lm a sn a k a r n o n u n b iz i fiziki b ir l m n g er ek te n n e o ld u u n a
ilik in b ir a n la y a , d a h a g elen e k sel (a) y a da (b) o n to lo jile rin d e n d a h a y a
k n a g e tir ir g r n m e m e sid ir. G erekte R b e n z e ri ile m le rin , (d)'de, gerek
fizik i l m le rle d o ru d a n h i b ir ilg isin in o lm a d ak b i im d e b e lirtilir.
B u n u n la ilg ili so ru n u m , b u R tip i y e r d e iik lik le ri ve fizik i l m le r a r a
sn d a k i ilik iy i o rta d a n k a ld r a r a k fizik i b ir l m g er ek te n ey in o lu
tu r d u u y la ilg ili h i b ir k a v ra y edinm eyecek o lm a m z d r, (d) u y a rn c a n i
in e y lere a s ln d a , S c h r d in g e r k e d ile ri g ib i y a a m la l m a r a s n d a k i s t
s te b in m i b e lirs iz lik te ta n k lk etm em ek tey iz? K uram , n tro n y a d a fo
to n la r yle d a v ra n m a z k e n h a n g i s is te m le rin (fiziki d ze n ek p a r a la r y a
d a k e d ile r gibi) k la sik b i im d e d a v ra n m a la r g e re k ti in i a k la m a k ta s ta n
d a r t (a) K openhag k o n u m u n a y n elik h e rh a n g i b ir g elim e s u n a r g r n
m ez. K aln ta n e li g e m ilerle (azam i b i im d e a rtlm ) ilg ili "tu ta rllk "
g e re k sin im i, g zlem len m i fizik i g erek lik le ilg ili b ir m o d e l26 su n m a k z e
re g erek li o la n ey d en b ir h ay li u z a k g r n r.

inform ation g ath erin g and u sing system , -n .


25 Bkz. Dovvker ve Kent, 1996.
26 A drian K ent'e a it arpc b ir rnek, "gerekliin" fiziki olarak akla yatkn b ir tab lo su n u su n
m akla ilgili "tutarllk" kou lu nun yeterli olm aktan ne k ad ar uzak olduunu aka gsterir.
Bu rnekte b ir p parac, n o rm alletirilm i ilgili ortogonal \A), |5) ve |C) du ru m larn ca
akland zere, A, B, C k u tu su n d a n b irin d e bulunabilir. S abit b ir n iter evrim veren
H am ilton sfr o larak kabul edin. B alang durum u \A) + |f) + |C) olm aldr ve son d u ru
m un |/1) 4- |fl> \C) olarak lldn dnn. Bu, \A) + |f) + |C) ve \A) + |B) |C) ortogo
n al o lm adndan olasd r, ik isi arasn d ak i [\A)(A\,! M)(i4|} projektr km esinin y e rle ti
rilm esin in "tutarl" olduu o rtay a kar ve bu ara aam ada, tem el olarak |B) + |C) ve
IB) |C) ortogonal o/duundan, p 'n in A k u tu su n d a bulunm ak zorunda olduu sonucunu
karm grnrz. A yerine f'nin kullanld ayn argm an, ara aam ad a p 'n in B k u tu su n
da b u lunm ak zo ru n d a olduu eit sonucunu verir! Bu rnek Yakir A haranov'un "Kral soru-
nu "n d an evrim lem i grnyor. Bkz. A lbert vd,., 1985, s.5.
R b e n z e ri ile m le ri te m e l b ir d zey d e b irle tirm e y e y n elik cid d i b ir
g iriim d e b u lu n m a s (d)'ye ilik in p o z itif b ir zellik o lsa d a im d iy e dek
o rta y a k o n m u l tle r m o d e lin d a v ra n n , b ild i im iz d n y a y a b en zey en
b ir eye ilik in ak b ir ta b lo n u n o rta y a k ab ilece i e k ild e y e te rin c e d a
ra ltm a z . B u n u n h em (d ah a nce d e in d i im g ibi " tu ta r l gem i" l t n e
ili k in D o w ker-K en t z m le m e siy le b a la n tl olarak) m a k ro sk o p ik "k la
sik b en z eri" seviyede ve h em de a y rc a r a h a ts z ed ilm e m i n ite r ev rim i
g rm e n in u m u la b ile c e i "k u a n tu m se v iy esi"n d e d o ru o ld u u g r l r. l
m p a r a d o k s u b u iki se v iy ed ek i fiziki d a v r a n la r a ra s n d a k i g r n te
ki e lik iy le ilg ile n d i in d e n (d) tu ta r l gem i b a k a s n n y in e de b u
p a ra d o k s a n a s l d a h a fa z la k tu ta c a k b ir k o n u m d a b u lu n d u u n u g r
m ek g t r.
(e)'den n e h ab e r? 29 .2 'd e b e lirtild i i ze re (e) de B ro g lie-B o h m "p ilo t
d alg a" b a k as, a s ln d a k u a n tu m k u ra m n a a it n g r le ri d e i tirm e
y en t m o d i e rle ri a r a s n d a en a k ontolojiye sa h ip g r n r. Y ine d e b a
n a g re a s ln d a , lm p a r a d o k s u n a d i e rle rin in y a p t n d a n a k ek ild e
d a h a ta tm in ed ici b ir b i im d e ynelm ez. G rd m k a d a ry la a s ln d a (e)
k e n d is in e a it iki g erek lik d ze y in d e n , sis te m in d z e n le n iin e ilik in g e r
ek li in d a h a sk b ir "p arack " d ze y in e sa h ip o lm a n n y a n s r a ro l s
k d ze y in d a v ra n n a y n v erm ek o la n ip d a lg a fo n k siy o n u n c a ta n m la
n a n , g erek li e ilik in ik in c i b ir "dalga" d ze y in d e n , k a v ra m s a l k a r s a
la y a b ilir. Y ine de g er ek den ey le ilg ili h e rh a n g i b ir d u ru m d a b a v u rm a
m z g ere k en in h a n g i d zey o la c a n d a n n a s l em in o la b ild i im iz b en im
i in ak d e ild ir. B enim so ru n u m , u y g u n b ir a n la m d a h a n g i s is te m le rin ,
d a h a k la s ik "p a r ac k b en z eri" ya d a "d z en len m e b en z eri" ta b lo la rla
u y u m lu o la c a k la r e k ild e "byk" ve h a n g i s is te m le rin "d a lg a fo n k siy o n
b en z eri" d a v ra n n n em li h a le gelecei e k ild e "kk" o ld u k la rn t a
n m la m a k ze re h i b ir p a r a m e tr e n in b u lu n m a m a s d r (ve b u e le tiri a y r
ca (d) i in de geerlid ir). 23.4 v b 'd e n , k u a n tu m d a v r a n n n en a z n d a n
o n la rc a k ilo m e tre u z a k lk la ra g e n ile tile b ild i in i, b y lece b ir s is te m in k u
a n tu m m e k a n ik se l g r n m e k te n n e z a m a n v az g eip k la s ik b ir n e s n e g ib i
d a v ra n m a y a b a la y a c a n s y ley en te k e y in y a ln z c a fizik i u za k lk o l
m a d n b ilm ek tey iz. Y ine de (bir k ed i gibi) b y k b ir n e s n e n in k k l
ekli n ite r k u a n tu m y a s a la ry la u y u m lu g r n m e d i i b ir a n la m m e v c u t
tu r. (30.11'd e, gerek li o la ca k o la n "lm o ran " t r y le ilg ili b e lirli g
r le rim i a k la m a y a b a la y a c a m .) B u n u n la b irlik te b y le si b e lirli h e r
h a n g i b ir l n n u y g u n o ld u u n a in a n ls a d a in a n lm a s a d a b a n a yle
g eliy o r ki k la sik b e n z e ri d a v ra n n g revi k k lekli k u a n tu m e tk in li
in d e n n e za m a n d e v ra la c a n ta n m la m a k z e re a s ln d a bir l m o ra n
g ere k lid ir. S ta n d a rt k u a n tu m m e k a n i in d e n , l le b ilir h e rh a n g i b ir s a p
m a n n b e k len m e d i i d i e r k u a n tu m o n to lo jile riy le o rta k b i im d e (e) b a k
a s b u t r b ir lm o ra n n a sa h ip d e ild ir, b u n e d e n le o n u n S ch r d in -
g e r'in k e d isi p a ra d o k s u n a u y g u n b i im d e y n eleb ilec e in i sa n m y o ru m .
Bu k o n u y la b a la n tl o la ra k , R 'n in (diyelim ki) U d in a m i in d e n ak
o rta y a k n "t re tm e " g iriim le riy le ilg ili genel b ir y o ru m u y g u n o la b i
lir. S ra d a n (belirlenim ci) d in a m i in b u n u te k b a n a a s la b a a r a m a y a c a
n , y a ln z c a , b u t r d in a m ik b ir d en k lem d e S c h r d in g e r d en k lem in d ek i
g ib i h i b ir o la slk b u lu n m a m a s n e d e n in d e n de ak o ld u u zere, g re b i
liriz . (O kura 27.1'd ek i ta rt m a y neririm .) A yrca o la slk b ir ilkeye de
z o ru n lu b i im d e gerek d u y u lu r. S o n u ta R o la slk b ir k u ra ld r. Bu n e
d en le 2 9 .2 'de b e lirtild i i zere, l m le rin u y g u n a rd k o la s lk la rn n
b a la n g d u ru m u n d a d o ru b i im d e ifre le n m i o lm a s (e)'nin te m el b ir
b ile e n id ir.
Bu b iz i (f)'yle b a b a a b ra k r. F a rk l p ek ok n e rm e n in o u n d a k i te
m el (ou kez gl) s o ru n la r, o n la rn do al o lm a y an g r n m le ri, e s a s e n
g relilik i o lm a y a n k a ra k te rle ri b ilin e n fiz ik te n g d le n m ey e n ra s g e le p a
ra m e tre le rin s u n u m u n a y n elik g e re k sin im le ri, e n e rjin in k o ru n u m u n y a
s a s n i n em e le ri ve b a z d u ru m la rd a gzlem le o la n d o la y sz e li k ile rin
de b u lu n u r. Bu n e rm e le rin t m n b u r a d a ta rt m a k b en im i in p ek u y
g u n d e ild ir ve d i e rle rin i h a rc a m a k p a h a s n a b a z la rn se ip ay rm a k
a d il olm az. A sln d a 30. b l m d e , d i e rle rin in o k u y u cu y a d a y a ta ra k o rta y a
k o y d u k la r, t m n erm e lere d z e n li b i im d e h a k s z d a v ra n m a y n te m in i,
b e n im de d o ru o lm a sn n en o la s o ld u u n a in a n d m b ir (baz b a k m
la rd a n asg arici) n erm ey i (pek ok a rk a d a m d a n z r dileyerek) b e n im s e
yeceim ! G erekte d i e rle rin c e d a h a nce o rta y a k o n m u o la n e itli n e r
m e le rd e n k a y n a k la n a n ok n em li b ir te v ik ve k a z a n m sz k o n u s u o ld u
ve a s ln d a b u n la ra (yerinde b ir m in n e tta rlk la ) b a v u ra c a m fa k a t y a ln z
ca sa v u n m a k iste d i im zg n fik irle rle ilik ile ri iinde.
KUANTUM DURUM NDRGENMESNDE
KTLEEKMN ROL

30.1 Bugnn kuantum kuram kalc mdr?


Bu b l m d e o k u y u cu y a, nceki b l m d e o rta y a k o n m u n e g a tif o la n la ra
ek o la ra k , g n m z k u a n tu m fiz i in in (o laslk la in c elik li fak at) te m e l b ir
d e iim e g erek d u y d u u n a in a n m a k ze re g l p o z itif n e d e n le r b u lu n d u
u n a ili k in d u ru m u su n a c a m . Bu n e d e n le r k a b u l e d ilm i fizik i k u r a lla r
d a h ilin d e ve ev ren le ilg ili g zlem len m i g er ek le r y o lu y la g elir. Y ine de
b u g n k k u a n tu m fiz ik ile rin in ok a z n n , k o n u la ry la ilg ili te m e l k u r a l
la rd a g er ek b ir d e iim fik rin i cid d i b i im d e a rla m a y a h a z rlk l o lm a
sn d ik k a t ekici b u lu y o ru m . s tis n a d a n m u a f o la a n s t d e n e y se l d e s te
i ve a rp c b i im d e d o ru la n a n ta h m in le rin e k a r n k u a n tu m m ek an i i,
y a ln z c a y a k la k ey rek y zy llk b ir g em ie sa h ip o lm ak ze re (bu
ta r ih i h em en 1925'i izley en y lla rd a H eise n b e rg ve S ch r d in g e r d z e n le ri
n e d a y a n a n , D irac ve d i e rle rin c e k u ru lm u o la n m a te m a tik s e l k u ra m d a n
b a la tm a k ta y z ), grece gen b ir k o n u d u r. "Grece" d erk e n , k u ra m , zel
ve so n ra g enel g relilik ve k u a n tu m m e k an i i b i im in d e k i cid d i d e iik
lik lere g ere k d u y m a d a n nce y a k la k k a t d a h a u z u n h k m s rm
o la n N ew to n k u ra m y la k y a sly o ru m . Nevvton k u ra m n , M ax w ell a la n la
r n n su n u m u y o lu y la ilk d e iik li in d e n ac ekm i o la ra k sa y m am z g e
re k se b ile y in e de b u o n a ik i yz y la y ak n is tis n a s z b ir s a lta n a t d n em i
v e rm itir!
D a h a s Nevvton k u ra m b ir l m p a r a d o k s u n a sa h ip d e ild i. K u an
tu m k u ra m n d a k i U i le m in in d o ru sa ll k u ra m a b e lirli b ir z a ra fe t v e r ir
ken b iz i l m p a r a d o k s u n a (22.2) y n e lte n ey ta m d a b u d o ru s a llk tr
(ya d a n iterlik ). Bu d o ru s a ll n d a h a k e sin (fak at incelik li) b ir d o ru s a l
o lm a y a y n elik b ir y a k la k lk ta h m in i o la b ile ce in e in a n m a k b u k a d a r
m a n tk sz m dr?
Ak b ir b e n z e r rn e e sa h ib iz . Nevvton k tle e k im k u ra m , k tle e k im
k u v v e tle rin in h e r z a m a n t m y le d o ru sa l b ir b i im d e to p la n m a la ry la i l
g ili b e lirli m a te m a tik s e l z a ra fe te s a h ip tir; y in e de E in s te in 'n d a h a k esin
k u ra m n d a b u n u n y eri, fa rk l c isim le rin k tle e k im e tk ile rin in b ir a ra y a
to p la n d , b e lirg in b i im d e in c elik li b ir t r d o ru sa l o lm ay ta ra fn d a n
aln r. E in s te in k u ra m da, N evvton'nkinden o ld u k a fa rk l b ir t r d e o la
rak , z a ra fe tte k esin lik le g eri k a lr d e ild ir. A yrca Nevvton k u ra m n d a g e
rek d u y u lm u olan, E in ste in k u ra m n c a y a p la n d e iik lik le rin h i b ir b i
im d e 2 9 .2'de d e in d i im " ta m ira t" b e n z e ri e y le r o lm a d n d a g r r z .
Nevvton k u ra m n a ilik in , rn e in N evvton'n G m M /r 2 (bkz. 17.3) te rs k are
d en k lem in d ek i 2 s s n n , M e rk r' n g n e e tra fn d a k i h a re k e tin e ilik in
Nevvtonc n g r le n 1894'te d o ru la n a n o ok h a f if s a p m a la r b a d a tr
m ak ze re 2,00000016'yla y e rin in d e i tirilm e s in in 1894'te A sp eth H ail
ta r a f n d a n n erilm esi g ib i (ve Sim on N ew com be ta ra fn d a n g s te rild i i
z e re H a ll'u n n e risi d i e r g ez eg e n le rd e n de b eslen ir), b y le si ta m ir a tla r
a s ln d a e itli z a m a n la rd a d n lm t .1 E in ste in k u ra m b u s a p m a la r
d a h a s o n r a d a n te la a k a p lm a k sz n a k la d fa k a t y en i k u ra m h i b ir b i
im d e e s k isi z e rin d e k i ta d ila t y o lu y la elde ed ilm ed i; o, b a k a sn d a
b t n y le ra d ik a l b ir d e iik lik i erd i. B ana yle g eliy o r ki b u , k u a n tu m
m e k a n i in in y a p s y la ilg ili o la ra k , g n m z g elen e k sel k u a n tu m k u ra m
n d e itirm e k ze re gerek li d o ru sa l o lm a y an k u ra m eld e ed ecek sek (be
n im g r m ), b ak m ak z o ru n d a o ld u u m u z g enel t rd e k i d e iik lik tir.
A sln d a, gerek d u y u la n d e iik lik le rle ilg ili o la ra k E in s te in 'n g en el g
re lili in in k e n d isin in gerek li b a z ip u la rn su n a c a k o lm a s b en im k en d i
b a k a m d r. 20. yzy l bize fiziki d n c e y le ilg ili iki te m el d ev rim s u n
du. B an a g re genel g relilik, k u a n tu m k u ra m n n (ya d a k u a n tu m a la n
k u ram n n ) su n d u u k a d a r e tk ile y ici b ir d ev rim su n m u tu r. Y ine de d n
y a y a ilik in b u ik i nem li dzen , b irb iriy le en r a h a ts z b i im d e b ir a r a d a
b u lu n a n k u r a lla r a d a y a n r. Bu k u r a m la r a r a s n d a y a p lm a s n e rile n ev li
lik le ilg ili g enel b a k a s b irin in , g en el g relilik , k e n d isin i d i e rin in a r
z u s u n a su n m a s d r. K u an tu m a la n k u ra m k u r a lla r n n d e im ez o ld u u
n a ve k e n d isin i k u a n tu m k a lb n a u y d u rm a k z e re u y g u n b i im d e b k m e
si g ere k en in E in s te in 'n k u ra m o ld u u n a ilik in g enel b ir g r b u lu n d u
u g r l y o r. Pek a z la r, k u a n tu m k u ra lla rn n k e n d ile rin in , u y g u n b i im
de ah e n k li b ir evlilii sa la m a a lm a k ze re d e iik li i k a b u l etm ek z o ru n
d a o ld u u n u ile ri s re r. A sln d a, n o rm a ld e n e rilm i o la n b irli e a ta n m
"k u a n tu m k tleek im " ism i, a r a n a n e y in s ta n d a r t b ir k u a n t u m (alan) k u
ra m o ld u u rt k a rm n ta r . Y ine de, D o an n b u b irli e ilik in
b a k n n b u n d a n o ld u k a fa rk l o ld u u y la ilg ili gzlem e d a y a l b ir k a n
tn m e v cu t o ld u u n u id d ia ediyorum ! O nun b u b irli e ilik in ta s a rm n n ,
b iz im g z m zd e, b e lirg in b i im d e s ta n d a r t o lm a y an b ir ey ve n e s n e l
d u ru m in d irg e m e sin in b u eye a it n em li b ir zellik o lm a k z o ru n d a o ld u
u n u id d ia ediyorum .

30.2 Kozmolojik zaman asim etrisinden ipular


N e k a n td r bu? ilk o la ra k D oann, k u a n tu m k tle e k im b irli in e ili
k in se im in in k e n d isin i en ak b i im d e o rta y a k o y d u u y e rle re b ak a lm .
B yk P a tla m a ve k a r a d e lik le rd e k i (bylesi o la c a k sa a y rc a B yk k
teki) u z a y z a m a n tekilliklerini k a s te d iy o ru m . 27. b l m d e B y k P a tla m a
n n o la a n s t zel b i im d e k i d o as, k te k illik le rin in g r n te k i
"k en d in e zg" d o a sy la t m y le z t b i im d e su n u ld u . H a w k in g -H a rtle
n e rm e siy le (28.9'da ta rt ld zere) u y u m lu b i im d e y a p lm c e su r
n e rile re k a r n D o an n k u a n tu m k tle e k im b irli in in g ere k li b ir z e lli
i o la ra k b t n b ir z a m a n a s im e tris in d e n k a g rem iy o ru m .
Bu t r z a m a n s a l b ir a s im e tri, h e rh a n g i b ir s ta n d a r t k u a n tu m a la n k u
ra m n n a n la tm la ry la t m y le fa rk llk i in d e g r n r. rn e in 2 5 .4 'te
b e lirtilm i o la n CPT k u ra m n ele alalm . ("T" z a m a n te rs e v rim i y e rin e
k u lla n lrk e n "P" ve "C"nin s r a s y la u za y te rs ev rim i ve p a r a c k la r k e n
d i k a r - p a r a c k la r y la y e r d e itirm e si y e rin e k u lla n ld n an m say n .)
CPT k u ra m n n k u a n tu m k tle e k im b irli iy le ilg ili a ra y m z a u y g u la n a
c a n a in a n rs a k te h lik e d e y iz d em ek tir. C PT'yi, k tle e k im se l k le ilg i
li iz in v e rilm i "kendine zg" h e rh a n g i b ir so n u te k illi in e u y g u la rsa k
b u d u ru m d a B yk P a tla m a y a (ya d a b ir ksm n a) ilik in o la slk b i im in
d e b ir b a la n g tip i te k illik elde ederiz. K u lla n la b ilir faz u za y n n ,
2 7 .1 3 'te a k la n m (ve g ra fik b i im in d e ekil 27.2 2 'd e g ste rilm i) o lan
d e v a s a b y k l n a n m sa y n . Bu t r b a la n g te k illik le ri b ir kez k u lla
nlab ilir h a le g elirse b u d u ru m d a Y a ra tc 'n n i n e sin i, e v re n im iz in gerek
b a la n g n o k ta s o ld u u g r le n b u sa m a b i im d e k i (ve "a n tro p ik " b a k
a s n d a n , bkz. ekil 28.13, g ere k siz biim de) k k 3 b lg e sin e y n le n d i
recek h i b ir ey sz k o n u su olm az. B yk P a tla m a n n o la a n s t zel d o
a s y la ilg ili gizem in, k u a n tu m a la n k u ra m n a ilik in s ta n d a r t erev ed e
z lem ey ecei b a n a a k g r n y o r.
Bu en a z n d a n " s ta n d a rt" s z c n n CPT te o re m in in (25.4) g e e rlili
in i g e re k tird i i h e rh a n g i b ir k u ra m a ili k in d u ru m d u r. Ak k o n u m a k
g e re k irse b u te o re m E in s te in g en el g re lili in in eik u z a y z a m a n te m elin e
t m y le sa y g g ste re n b ir k u ra m a h em en u y g u la n a b ilir d e ild ir. CPT te
o re m in in n c lle rin d e n b iri, a rd a la n d a k i u z a y z a m a n n d z M inkovvski
u z a y o lm a sd r. Y ine de ou fiz ik in in b u n u , E in s te in k u ra m n n , b ir k o
la y lk o la ra k M inkovvski a rd a la rm n s u n u lm a s y o lu y la "P o in care d e i
m ez a la n k u ram " b i im in d e y e n id e n ifad e e d ileb ilec e i g r n k a b u l
ed erek , n em siz b ir "teknik a y rn t" b i im in d e d e e rle n d ire c e i k u k u s u
n u ta y o ru m . K iisel o la ra k b u t r ilem le ilg ili g l n k o u lla ra s a h i
b im ;2 y in e de, t m y le s im e trik z a m a n l k la sik E in s te in g en el g relilik k u
ra m n n , k u a n tu m a la n k u ra m n n s ta n d a r t s im e trik z a m a n l ile m le rin e
su n u ld u u n d a b y le sin e a s im e trik z a m a n l h a le gelm e g e re k lili in in o la s
g r n m e d i in e k a tlm a e ilim in d ey im .
te ta r a f ta n 25.5, 26.5, 11'd e, k u a n tu m k u ra m n a g e ti im iz d e k la
sik k u ra m a ilik in b ir s im e trin in k rlm h a le g eld i i d u ru m la rla k a r
la t m z a n m sa y a lm . E in s te in k u ra m s ta n d a r t QFT k u r a lla r n n s n r
la r i in e d a h il ed ilm i h a le g eld i in d e o rta y a k an ey b u o la b ilir m i?
B u n u n a k la y a tk n o ld u u n u sa n y o ru m f a k a t b u n u n , d iy e lim ki |0> "v a
k u m d u ru m u "n u n , k u a n tu m d in a m i in e ilik in sim e trile ri p a y la r k a b u l
ed ilm e d i i e le k tro z a y f k u ra m d a o rta y a k an t rd e k i s im e triy e n a s l b u
d erece b e n z e y e b ild i im g rm ek g t r. Bu fik ir i le rs e b y lece 10 ) " a s i
m e trik za m a n l" olm ak z o ru n d a d r. B ylesi b ir fik rin n a s l a n la m l k ln a
b ile c e in d e n em in deilim . |0 ) k e tin in , 26.11'd e a k la n d b i im d e , t m
a la n ile m c ile rin in en sa ta r a f n a y e rle tirile n ey o ld u u ve b u r a d a ok
b e lirli B yk P a tla m a d u ru m u a n la m n a gelm ek ze re e v re n in b a la n g
d u ru m u n u te m sil e d e r b i im d e d n le b ile c e i d o ru d u r. B u n u n la b ir
lik te s ta n d a r t FT 'de |0 ) 'n n k a rm a k elen i i ay rc a, d i e r b ir d ey ile
b ra (0 |, (0 |i4 |0 ) b e n z e ri ifa d e le r z e rin d e n o la s lk la rn fo rm la s y o n u n d a
g erek li o lm ak zere, fo rm a liz m d e de y e r a lr ve |0 } 'y a t m y le s im e trik f a
k a t z a m a n e v rilm i h a ld e b ir ro l o y n ar. Bu n e d e n le <01, e v re n in so n u d u
ru m u n u te m sil etm ek z o ru n d a d r ve 27. b l m n t m m e sa jy la b t n l k
l b ir e lik i i in d e, b a la n g ta k in e b e n z e r y a p d a b ir so n u d u ru m u n a
sa h ip o lu ru z.
A yrca "k u an tizasy o n " ile m in d e o rta y a kan, k u a n tu m k u ra m n n
k e n d ile ri y o lu y la, k la sik k u ra m n a n o m a lile r o la ra k b ilin e n sim e trile rin i
p a y la m a y a b ile c e i b a k a z e llik le r de sz k o n u su d u r. B u n lar, k la sik s i
m e tri sa la y a n (P oisson p a ra n te z le rin c e v erilen , bkz. 14.8) k la sik y e r d e
itirm e k u r a lla r k u a n tu m e v iric ile r y o lu y la t m y le g e r e k le tirile m e
d i in d e , y a ln z c a , k u a n tu m k u ra m n d a y a a m a y a dev am ed e n k la sik s i
m e tri g ru b u n u n t m n e ili k in b ir a lt g ru p la b irlik te o rta y a k ar. A no
m a lile rin , n o rm a ld e k a n la b ile c e k e y le r o la ra k ele a ln d g r l r (ve
s o n ra k i b l m d e sic im k u ra m n d e e rlen d irm e y e g eld i im izd e k u ra m c
la rn b a z e n b y le si ey le ri o r ta d a n k a ld rm a k ze re g e r e k le tird ik le ri
a r p tm a la r greceiz). Y ine de fa rk l b ir b a k b e n im se n m e si v e b ir a n o
m a lin in , d a h a b y k s im e trin in sa h ip o lm a k iste n m e y e c e k b ir e y o ld u u
k o u lla rd a "iyi" b ir ey o la ra k d e e rle n d irilm e si d n le b ilir. B u n u n la
b irlik te elim iz d ek i d u ru m d a b u , en g e lle n m e si iste n e c e k a y rk b ir s im e tr i
d ir, d i e r b ir d ey ile T, CT ve P T 'ye ek o la ra k CPT, a s ln d a i in d e b ir "T"
b u lu n a n h e rh a n g i b ir e y d ir ve g en e llik le (fak at h e r z a m a n deil), y a ln z
ca, P o isso n p a r a n te z le r i b i im in d e g e r e k le tirile b ile c e k s re k li s im e tr i
le rle ilg ili o la n o la a n an o m a li fik rin in n em in i g rm ek g t r.
N asl b a k lrs a b a k lsn , k u a n tu m e tk ile ri ve k tle e k im e tk ile rin in ik i
s in in de. B yk P a tla m a ve k tle e k im le ilg ili k tek i u z a y z a m a n te k il
lik le rin d e , b ir a ra y a gelm ek z o ru n d a o la ca (olduu) o u k o u lla rd a k t
leek im d i e r a la n la rd a n ta m o la ra k f a r k l b i i m d e d a v ra n r. 27. b l m
d ek i so n d a n b ir nceki p a r a g ra fn b u k o n u y la ilg ili so n u v a rg s n a n m
sa y n . Ne se b e p le o lu rs a o lsu n D oa, b y le si u k o u lla rd a k tle e k im
d a v r a n n a b t n l k l b ir z a m a n s a l a s im e tri y k le m itir.

30.3 Kuantum durum indirgem esinde zaman asim etrisi


B u n u n , k tle e k im ve k u a n tu m m e k an i i a r a s n d a k i o la s i ilik iy le il
g ili h e rh a n g i b a k a ip u la ry la ilg isi b u lu n u r m u? G l b i im d e b u lu n
d u u n u sa n y o ru m . K u an tu m k u ra m n n U p a r a s n d a (27.1) h i b ir z a
m a n a s im e tris i a lg la n m a z k e n R 'de te m e l b ir za m a n a s im e tris i s z k o n u
s u d u r . B u n u b a s it b ir k u rg u s a l k u a n tu m d en e y in d e k o la y c a g reb iliriz.
Z am an z a m a n te k il f o to n la r y a y a n b ir S fo to n k a y n a n n m e v cu t o ld u u
n u ve n e za m a n b y le y a p s a b u o la y n k a y d e d ild i in i d n n .3 O laslk la
X - m fo to n la r b ile o lm a k z e re f o to n la rn y k se k en erjiy e sa h ip o ld u
u n u v a rsa y a c a m . F o to n la r b ir B h u zm e a y rc y a ("yar g m le n m i
ayn") 45'lik b ir a y la , ile tild i in d e d i e r ta r a f ta k i b ir D a lg la y c sn a
l tra c a k k e n y a n s tld n d a C ta v a n ta r a f n d a n em ilecek e k ild e y n le n
d ir ilir (bkz. ekil 30.1). Bu iki a lte r n a tif iin , a lg la y c n n fo to n alim im ,
fo to n u n k a y n a k ta n y a y lm o la ra k k a y d e d ild i i d u r u m la rn ta m o la ra k
y a r s b i im in d e k ay d e d ec e i e k ild e, e it g en lik le r v a rsa y y o ru m .
Bu y a ln z c a , R ile m in in b a s it b ir u y g u la m a s d r. SBD fo to n g em iiy le
ilg ili o la ra k (olas faz a r p a n la rn n gz a rd ederek) b ir g en li i ve SBC
fo to n g e m ii i in de b ir g e n li i sz k o n u s u d u r. R m o d l k a re s i k u ra l-

3 Bununla ilgili k u ram sal ya da teknik h ib ir engel, en azn d an %100 isa b e t talep etm ediim iz
srece, yoktur, rn e in so n u taki fotonun h e r zam an, diyelim ki p aram etrik aa dnm
yoluyla retilm i olan iftin, bkz. 23.10, b ir yesi olm as, dier yenin kaydedici aygt te-
tiklem esiyle b irlik te ay arlan ab ilir.
^ X \\\\\\N \\\\\\\\\\\\\\\\
Tc

( = > O
S : D

e k il 30.1 B ir S k a y n a b ir B h u zm e a y r c s n a 4 5 " lik b ir a y la y n e le n (bylesi h e r b ir


o lay k a y d e d ilm e k zere) y k se k en e rjili te k il f o to n la r y a y a r. F o to n B 'd e n a k ta r lr s a b i r D
a lg la y c sn h a re k e te g e irir (SBD ro tas); y a n s tlr s a C ta v a n n d a e m ilir (SBC ro ta s).
K u a n tu m m o d l k a re si k u r a l o la s lk la r d o ru b i im d e , - o la ra k ta h m in ed er, t e t a
r a f ta n , D 'n in k a y d e tti i v e rili o lm a k z e re , fo to n S 'd e n (SBD ro ta s) y a d a F ta b a n n d a n
(FBD ro ta s) g elm i o la b ilir. T e rs e v rilm i z a m a n y n n d e k u lla n ld n d a m o d l k a re si
k u r a l 1, 0 o lm a s g erek en g em ie y n elik o la s lk ta h m in le rin i y a n l b i im d e i, ^ o la ra k
v e rir.

n n u y g u la n m a s bylece, n e z a m a n S 'd e b ir fo to n y a y n m o lay o lsa D 'de


b ir a lg la m a o la y n n % 5 0 v e C'ye fo to n u la m a s n n d a %50 o la sl n n
sz k o n u su o ld u u n a ilik in (doru) y a n t v erir. Bu b a s it e d o ru y a n ttr.
im di b u b e lirli den ey i z a m a n d a g eriye d o ru o k u d u u m u z u d n e
lim . "G eriye d o ru za m a n l" b ir k ay n a k ya d a a lg la y c y a p m a y a a l t
m z ile ri s rm y o ru m . H ay r, fizik i ile m le rin ne o lu rs a o ls u n d e i tir il
m e m esi g ere k ir. Bu y a ln z c a , o n la rla ilg ili s o r u l a n m te rs in m i b ir za m a n
b i im in d e n erm ey i ifad e e tm e k tir. D 'de b ir a lg la m a o lay v e rild i in d e
s o n u o la s lk la r y e rin e b a la n g o la s lk la rn n ne o ld u u n a b ak a lm ,
lg ili g e n lik le r artk , F ze m in d ek i, k e n d isin d e n b ir fo to n y a y la c a k o lsa D '
de a lg la n m a k ze re B 'de y a n s tla b ilm e zelli in e sa h ip b ir n o k ta y erin e
k u lla n lm a k zere, a lte r n a tif SBD ve FBD g e m ile rin e a ittir . G en lik ler iki
g e m iin h e r b ir i i in y in e (fazlar gz a rd ederek) ^='dir. Bu, b y le o lm ak
z o ru n d a d r n k b ir y n e y a d a d i e rin e g itm ek le ilg ili g en lik le rin (m o
d lleri) o ra n y a ln z c a h u zm e a y rc n n b ir ze lli id ir. B u ra d a h i b ir z a
m a n a s im e tris i y o k tu r. yleyse b u iki a lte rn a tifle ilg ili o la s lk la r eld e e t
m ek ze re "m odl k a re s i k u ra l"n u y g u la y a c a k o lsa y d k , D 'd e n e za m a n
b ir a lg la m a o lay o lsa S 'deki y a y n m la ilg ili % 50'lik ve fo to n u n F ze m i
n in d e n g elm esiy le ilg ili o la ra k d a (karm yoluyla) % 50'lik b ir o la slk b u
lu rd u k .
Bu e lb e tte b ir sa m a lk tr. G erekte b ir X n fo to n u n u n ze m in d e n
s ra y p h u zm e a y rc y a yn elm e o la sl sfrd r. D 'de n e z a m a n b ir a lg
la m a o lay o lsa o la s lk la r d a h a ok 5 'd e k i b ir y a y n m o la y y la ilg ili %100
ve fo to n u n F 'd e n g elm esiy le ilg ili % 0 'a b en z er. G em i y n n d e u y g u la
n a n m o d l k a re si k u ra l b a s it e b iz e b t n y le y a n l y a n t v e rd i!4
E lb e tte b u k u ra l g em ie u y g u la n m a k z e re ta s a r la n m a d f a k a t yle
y a p m a n n n a s l d a b t n y le y a n l o ld u u n u g rm ek b a k m n d a n re ti
cid ir. n s a n la r b a z e n b u k a rm a , te rs in m i z a m a n a k la m a m a a it olan,
rn e in te rm o d in a m i in ik in ci y a s a s n n y a ln z c a tek y n d e ie d i i g e r e
i y a d a zem in s c a k l n n k a y n a n k in d e n ok d a h a d k o lm a s g e r e
i, vb g ib i b e lirli k o u lla rn t m n h e s a b a k a tm a k ta b a a r s z o ld u u m u
i a r e t ed e rek itira z e tm i le rd ir. B u n u n la b irlik te k u a n tu m m e k a n ik se l m o
d l k a re s i k u ra ln n m k e m m e l zellii, b e lirli k o u lla rn n e o lab ilece i
h a k k n d a a s la e n d ie etm ek z o ru n d a o lm a m a m z d r! M ucize, l m i le
m in d e o rta y a k an gelecek ta h m in le riy le ilg ili k u a n tu m o la s lk la rn n ,
b e lirli s c a k lk la r y a d a g e o m e trile r ya d a h e rh a n g i b ir ey le ilg ili d e e r
le n d irm e le re pek de b a l g r n m e m e sid ir.5 G enlikleri b ilirse k gelecek
o la s lk la rn h e s a p la y a b iliriz . T m b ilm em iz g ere k en g en lik le rd ir. D u
ru m , g em ie y n elik ta h m in le rle ilg ili o la ra k t m y le fa rk ld r. Bu d u
ru m d a k o u lla rla ilg ili h e r t r l a y r n tl eyi b ilm em iz g erek ir. Tek b a
n a g en lik le r, gem i o la s lk la rn h e s a p la m a k la ilg ili o la ra k o ld u k a y e
te rs iz d ir.
B u n u n la b irlik te k u a n tu m o la s lk la rn n , z a m a n d a t m y le sim e trik
b i im d e h e s a p la n a b ile c e i d u r u m la r m e v c u ttu r ve b u n la ra gz a tm a k b e l
k i d e retici o la b ilir. B u n lar, k u a n tu m d u ru m u a ra b ir l m n h em n
cesi h em de s o n ra s n d a b ilin e n b ir ey o la ra k l ld n d e o rta y a kar.
D ah a a k o lm a k iin , ilk in in d u ru m u |/)'ye ve n c s n n |$ )'y e y a n s t
t , b u ik isi a r a s n d a E p ro je k t r n c e ta n m la n a n b ir EVET/HAYIR l
m (22.6) b u lu n m a k zere, a rd k lm d n n . Bu d u ru m d a o r ta
d ak i l m le ilg ili EVET o la sl , k e sin lik le sim e trik z a m a n l o la n (n o r
m a lle tirm e le rin (p\p) = 1 = <0\cp) o ld u u n u d n d m z ekilde)

4 n sa n la rn bu arg m an la ilgili olarak sklkla ok fazla so ru n a sahip olm alarn dikkat eki-
ci buluyorum . Konu belki b u deneyin uzayzam an boyunca eitli konum larda gerekleecek
saysz yinelenm esine niy etlen irsek ay dnlatlabilir. Ele alnm as gereken a lte rn a tif d rt fo
to n ro tas m evcuttur; SBD, SBC, FBD ve FBC. eitli olaslklarn n eler olduunu grm ek
zere, S, ileri ynl zam an durum u, verili olm ak zere SBD orann ya da D, geri ynl z a
m an d urum u, verili olm ak zere SBD oran n ararz. M odl karesi kural gerek yant, %50,
ilk d u ru m d a doru biim de v erirken fa k a t ikinci durum da gerek y ant, yaklak %100, ver
mez.
5 B ununla birlikte, olm as gerektii gibi balang d urum una ba ld rlar, alglaycda da b ir
ey ierebilecek olan k a n k b ir durum un, 23.3, b ir p arasn a deil. Tm yle y anl y a n t
la r veren ters evrili zam an m odl karesi kuralndan, bylesi karklklara ilikin zam an
te rs evrilm esinin so rum lu olup olm ad so ru su n u sorabiliriz. B ununla b irlik te bu izgi
d o ru ltu su n d a m antkl h erh angi b ir aklam ann n asl o lu tu ru laca n anlam aya gcm
yetm iyor. Belki baz g iriken o k u rlar d ah a iyisini yapabilir.
m e m 2

ifa d e siy le v e rilir.13011 (Bu t r b ir d u ru m u k u rm a k z e re a rd k l m


d e fa la rc a g e r e k le tirilir ve in celem ek i in y a ln z c a , ilk l m n |p) ve
n c l m n \cp) so n u c u n u v e rd i i d u ru m la r seilir. Bu d u ru m d a s t
te k i o la slk o rta d a k i l m n EVET s o n u c u n u v e rd i i d u r u m la rn k e s irle
riy le ilg ilid ir.)6 Bu, b a z in s a n la r k u a n tu m l m n n k k en in d e h e r h a n
gi b ir z a m a n a s im e tris i b u lu n m a d s o n u c u n u k a rm a y a y n e ltm i tir.7
B u n u n la b irlik te ou k u a n tu m l m b u t r d e d e ild ir. M o d l k a re s i
k u ra ln n n o rm a l ile ri z a m a n l k u lla n m y la ilg ili o la ra k b ir \<p) ve s tte
d e n e n m i o la n g eri y n l z a m a n k u lla n m y la ilg ili o la ra k d a b ir \p) b e
lirtm ey iz . K u an tu m o la s lk la rn , |$ ) 'y i b e lirtm e z k e n m k em m el d ere ced e
iy i b i im d e h e s a p la y a b ild i im iz i g rm ek tey iz f a k a t |/)'yi b e lirtm e k te n k a
am ay z. G elecek o la s lk la ry la ilg ili k u a n tu m k u ra lla r n n iyi ile m e sin in
n e d e n in in |# ) 'n in b ir a n la m d a , te rm o d in a m i in ik in ci y a s a s y la ili k ili b i
im d e "rasg ele" o lu u y la ilg ili o ld u u b a k k a b u l e d ile b ilir. Belki b u n d a
b ir ey m e v c u ttu r f a k a t |$ )'y le ilg ili b u g ere k lili i o ld u k a b e lirs iz b u lu
y o ru m . Bu b a la m d a "rasg ele "n in a n la m n ed ir? lm so ru n u n d a , ik in ci
y a s a y la b ir b a la n tn n sz k o n u su o ld u u y in e de k e sin lik le g r lm e k te
d ir. G erek lm a le tle rin in , ile m le rin in b ir p a r a s n d a , b u y a s a d a n y a
r a rla n m a y a e ilim li o ld u k la r g er e in i n o t ed e b iliriz . R 'yle ik in c i y a s a
a r a s n d a b ir b a la n t o lm a s a s ln d a k o n u y la ilg ili b a k a m n b ir p a r a
s d r. k in ci y a s a n n k ay p k u a n tu m /k tle e k im b irli iy le ok y a k n d a n
ilik ili o ld u u n u g rd m z d e n a y rc a b u u m u la n b irlik le R a r a s n d a d a
y ak n b ir ilik i beklem ek z o ru n d a o lu ru z.
Bu k o n u y a d a h a ak b i im d e g elm ed e n nce, o la s lk la rn m o d l k a r e
si k u ra l z e rin d e n h e s a p la n m a s n n ak sin e, R 'n in d i e r g r n m n n ,
d i e r b ir d ey ile k u a n tu m d u ru m u n a ilik in "s ra m a "n n ile ri y n l z a
m a n b i im in d e o ld u u g ib i g eri y n l b ir z a m a n b a k a s u y a rn c a d a
(g r n en o ki) ay n n ite lik te ifad e e d ileb ilec e in i b e lirtm e y e deer. e m a
tik o la ra k b u ekil 30.2a, b 'd e g ste rilir. D u ru m u n , lm g e r e k le tik te n
s o n r a o n a a it b ir z d u ru m o ld u u ekil 3 0 .2 a 'd a ..., U, R, U, R, U, ... d e i
im in e ilik in (ekil 22.1) "norm al" b a k g ste rd im . 3 0 .2 b 'd e y se d u ru m u n
l m d en h em en n c e b ir z d u ru m o ld u u "te rsin m i zam an " b a k n
g ste rd im . H an g i b a k a s b e n im s e n irs e b e n im se n sin g en lik h e s a p la m a
s o n u la rn n ay n o ld u u a a k a r13021 f a k a t te rs e v rilm i z a m a n l o la n

S? 130.1] Niin? Bu denklem i t re te b ilir m isiniz?


6 Bkz. Aharonov ve Vaidm an, 1990.
7 Bu konuyla ilgili b ir ta rt m a iin bkz. A haronov vd. 1964.
& [30.21 B unun niin tem el o larak U 'nun "niter" doasna ilikin b ir ifade olduunu aklayn;
bkz. 22.4.
K u an tu m d u ru m u

R (a)
z d u ru m t
Zaman

e k il 30.2 K u a n tu m m e k a n i i u y g u la m a s n d a |a) ev rim in , ile m c i z d u r u m la rn n U e v


r im in e ili k in h e r g e n i le m in in g em i u c u n d a m e y d a n a g eld i i s ta n d a r t z a m a n y n
u y a r n c a ve (b) ev rim in , ile m c i z d u r u m la rn n U e v rim in e ili k in h e r g e n i le m in in g e
lecek u c u n d a m e y d a n a g e ld i i z a m a n d a te r s in m e b a k a s u y a rn c a k u lla n ld zere
iki U v e R ile m iy le ilg ili ..., U, R, U, R, U, ... d e i im in e ili k in e m a tik g ste rim . K u an tu m
m e k a n i in in "ey lem sel y o ru m u n d a b ir i (a)'ya ve d i e ri (b)'ye gre e v rim le e n ik i d u ru m
v e k t r b u lu n u r.

r a h a ts z ed ici b u lu n a b ile c e k "teleolojik" b ir g r n m e s a h ip tir. A yrca


k e n d isi u y a rn c a h e r iki ta b lo n u n d a e z a m a n l o la ra k ele a ln d b ir b a
k a s, (bam sz b i im d e b irk a k u a n tu m k u ra m c s n a a it olan)8 "ey
lem sel" y o ru m , sz k o n u s u d u r ve k u a n tu m s is te m in i h e rh a n g i b ir z a m a n
d a a k la y a n , e z a m a n l b i im d e n ite r o la ra k ev rim lee n , b ir i ekil
3 0 .2 a 'y a ve d i e ri 30.2 b 'y e b en z e y e n iki d u ru m v e k t r m e v c u ttu r. B unun,
23. b l m d e k i EPR o lg u su n u y o ru m la m a k la ilg ili o la ra k a v a n ta ja sa h ip
o ld u u k a b u l ed ilir. B a n a g re b u a k la m a b ira z h a d d in d e n fa z la d r. D u
ru m "y ay lm "n n z a m a n y n n n n em li o lm a d b ir k u d o l a n k b ak
a s n b en im se m ek , k u d o la n k lk y o lu y la b a s it o la ra k fa rk l z a m a n la rd a k i
d u r u m la r a r a s n d a b a la n tla r s u n m a k zere, d a h a iyi o la b ilir (23.10).

30.4 Hawking'in kara delik scakl


R 'yi (asim etrik zam anl) k u a n tu m k tle e k im b irli in e y n elik a ra y la
b a la n tla n d rm a n n , te k b a n a R 'deki z a m a n s a l a s im e tri g er e in d e n
d a h a d o la y sz h e rh a n g i b a k a c a y o lla r m e v c u t m u d u r? B an a g re m e v c u t
t u r ve b y le si iki b a la n ty a k la y ac a m . B u n la rn ilk i n cek i b l m n
ta r t m a s so n u c u o rta y a k a r ve d ik k a t ekici "k a ra delik b u h a rla m a s "
o lg u su y la ilg ilid ir. A rg m an k sm en akl elici ve k esin lik le e k sik tir; d a h a

B kz. A haronov ve Vaidm an, 2001; C ram er, 1988; Costa de Beauregard, 1995; ve VVerbos ve
D olm atova, 2000.
s b e lirli m erk ezi b a k m la rd a n ta rt m a ld r . Bu ta r t m a n n b ile e n le ri b u
b l m n ve (bir a ra sz g ib i d e e rle n d irile b ile c e k o la n 30.5, 6 'y d ta
tu ta ra k ) 3 0.9'a k a d a rk i b l m le rin k o n u su o lacak. G enel g re lili in te m el
ilk e le ri ve k u a n tu m m e k an i i a r a s n d a k i te m el b ir g e rilim d e n o rta y a k an
ik in ci a rg m a n ok d a h a a k tr ve b a z b e lirg in n ic elik le ilg ili n g r le re
yol a ar. Bu g ere k e le n d irm e d iz isi 3 0 .1 0 -1 3 'te verilecek . B u n u n la b i r
lik te, k a ra d elik e n tro p isin e ili k in b e lirli a n la tm la rla ilg ili, ilk a rg m a n
b iz im i in n em li b a k a c a b a z k u ra m s a l k o n u la r, b u n la r m e v c u t k u r a m
s a l ta r t m a la r d a sk a d e in ilm i olm ak zere, g n d em e g e tir ir ve b u n la
r a ilik in b ir k a v ra y elde etm ek fa y d a l o la c a k tr.
2 7 .1 0 'd a n o lay u fk u A y zey a la n n a sa h ip b ir k a ra d eli in $BH e n tro -
p is iy le ilg ili (k = c = g = h olm ak ze re do al b irim lerd ek i) SBH = ^A Be-
k en stein -H av v k in g ifa d e sin i a n m sa rz . K endi ta r t m a s n n b ir p a r a s
o la ra k H avvking (1973), b ir k a ra d eli in ay rc a, d elie a it "yzey k tleek i-
m i" o la ra k a d la n d rla n eyle o ra n tl o ld u u a a k an b ir sc akla s a
h ip o lm ak z o ru n d a o ld u u n u g ste rd i. D u ra an b i im d e d n en b ir d elik le
ilg ili o la ra k (Kerr g e o m e trisi, bkz. 27.10), 2 7 .1 0 'd a o ld u u g ib i m k a ra
d eli in k tle si ve am o n a a it a sa l m o m e n tu m olm ak zere,
1
T'b h j~
47rm[l + (1 a 2/ m 2) z]

ifa d e s in i b u lu ru z . Bu sc a k lk te rm o d in a m i e ilik in s ta n d a r t b ir fo rm l
d en eld e ed ileb ilir:
TdS = d E.

B u ra d a E e n e rjisi d e iirk e n k o ru n a n a sa l m o m e n tu m u s a b it tu ta r z .130-31


B u ra d a n h a re k e tle k a ra d elik T'b h sc ak l iin , s l d en g e d ek i fizik i b ir
n e s n e y m i e sin e k a r a k te r is tik (Planck) "k ara cisim " sp e k tru m u y la b ir
lik te 2 1 .4 'te a k la n d g ib i (bkz. ekil 21.3b) en erji n m y a p a ra k fo
to n y a y a c a k tr. B ir k a ra delie ilik in B e k e n ste in -H a w k in g e n tro p is i d e v a
sa o lm a sn a ve 27 .1 3 'te ta rt lm o la a n s t e k ille re n e d e n o lm a sn a
ra m e n H avvking sc ak l m a k u l b o y u tlu k a ra d e lik le r i in kom ik b i im d e
k k t r. rn e in g n e k tle li b ir k a ra delik i in Havvking sc a k l y a l
n z ca , b u r a d a d n y a z e rin d e in s a n eliyle g e r e k le tirilm i en d k s
c a k lk ta n (y aklak 10~9K) ok d a fa z la b y k o lm a y an , y a k la k 10~7K k a
d a rd r.

[30.3] 27.10'da verilm i olan b ir Kerr delii ufkunun alanyla ilgili ifadeyi gz nne alarak
Tbh yle ilgili bu denklem i elde edin.
Ja c o b B ek en stein (1972) k a r a d elik e n tro p is i ifa d e s in i (term o d in a m i in
ik in c i y a s a s n n k u a n tu m p a r a c k la rn n y a v a y a v a deli e d o ru alal-
tld d u ru m la ra u y g u la n m a s n a d ay a n an ) fizik i b ir a rg m a n k u lla n a ra k
b irk a y l nce b u lm u fa k a t ne im d i ifa d e d e g r n e n "-"le ilg ili a k b ir
d e e r n e d e b ir k a r a d elik sc a k l eld e e tm iti. E n tro p i d en k lem in d ek i
ve sc ak l , eik b ir u z a y z a m a n a r d a la n m d a QFT te k n ik le rin i ie k o m a k
y o lu y la ilk o la ra k S te p h e n H avvking s u n d u . B u ra d a a rd a la n , u z a k g e m i
te k i b ir m a lze m e n in (b ir y ld z diyelim ) km esiyle o rta y a k m b ir k a ra
d eli i ta n m la r. D u ru m ekil 2 7 .1 6 b 'd e k i k o n fo rm a l d iy a g ra m y o lu y la (bu,
km e k re se l o la ra k s im e trik se sk o lm a k zere) a k la n r.
B a n a g re H avvking'in b ir k a ra d eli in e n tro p i ve s c a k l n a ilik in
d ik k a t ek ici h e s a p la m a s (b a la n tl "U nruh etk isi"y le b irlik te )9 b u g n e
k a d a rk i h e rh a n g i b ir k u a n tu m -k tle e k im k u ra m n d a n eld e ed ilm i o lan
m a k u l b i im d e g v e n ilir te k k a rm d r. H avvking'in k a rm la r d a h i ta m
o la ra k k u a n tu m k tle e k im d e n d e il f a k a t d a h a ok eik b ir a r d a la n u zay -
z a m a n n d a k i QFT d e e rle n d irm e le rin d e n elde e d ilm i tir. G en eld e k u a n
tu m k u ra m eik b ir a r d a la n d a h ilin d e fo rm le ed ilm ey e a l ld n d a
a r s o r u n la r n o rta y a k m a s sz k o n u su o lu r ve H avvking'in y in e de b az
sa la m s o n u la ra u la a m a m o lm a s a rp c d r.
E n y ak c s o r u n la r d a n b ir i eik b ir a rd a la n d a u y g u n b ir "p o z itif f r e
k a n s k a v ra m b u lm a k tr. 24.3 ve 26 .2 'd e g rd m z ze re b u k a v ra m
k u a n tu m p a r a c k la r ve FT 'yle ilg ili s ta n d a r t b a k n k ilit b ile e n le rin
d en b irid ir. Bu k o n u y u g en el b ir eik u z a y z a m a n d a fo rm le etm e s o ru n u ,
"p o z itif fre k a n s" k a v ra m n n k e n d isi b i im in d e fo rm le ed ileb ilec e i d o
al e k ild e ta n m la n m b ir "zam an p a r a m e tr e s in in y o k lu u n d a b u lu n
m a k ta d r.
D ik k atli o k u r e lb e tte , d z M inkovvski u z a y n d a d a d o al b i im d e t a
n m la n m h i b ir z a m a n p a r a m e tr e s i b u lu n m a d n b e lirte b ilir! B u n u n la
b irlik te a rp c b ir g er ek b u r a d a bize, (b l m ler 19, 2 4 -2 6 'd a a llm
o la n la r gibi) g relilik i d a lg a d e n k le m le rin in z m le riy le ilg ili o la ra k t
M inkovvski za m a n p a ra m e tre s in e ilik in b ir seim d ek i p o z itif fre k a n sn ,
z a m a n s a l y n e lim in k e n d isiy le ilg ili o la ra k te rs ev rilm e d i i b y le si h e r
h a n g i d i e r b ir p a ra m e tre d e k i seim e d en k o ld u u n u sy lem ek ze re y a r
d m m z a gelir. K tlesiz a la n la rla ilg ili o la ra k , d a h a d a ile ri g id ile b ilir ve
s ta n d a r t M inkovvski z a m a n p a ra m e tre s in d e n , (burga k u ra m n d a nem li
o la n , bkz. 33.3, 10) z a m a n y n elim in i k o ru y u c u b ir k o n fo rm a l d n m
y o lu y la eld e ed ilen b ir "zam an p a ra m e tre s i" k u lla n la ra k ay n p o z itif f r e
k a n s k o u lu elde e d ile b ilir.10

Bkz. U nruh, 1976; ay rca bkz. W ald, 1994.


10 Bkz. Penrose, 1968b, 1987b ve Bailey vd, 1982.
e k il 3 0 .3 B ir u za y z a m a n a ili k in d u
r a a n lk za m a n s a l b ir k K illin g v e k t
r n n va rl b i im in d e ifa d e edilir.
B u, m e tr i i k o r u y a n s r e k li b ir z a m a n
y e r d e ik li i a ile si re tir, t b ir ( t,x,y,z )
k o o r d in a t s is te m in e ili k in z a m a n p a
ra m e tre s i" o lm a k zere, k = d / d t 'y s e ,
b u d u r u m d a x, y v e z, Ky a ili k in in-
tegral e rileri b o y u n c a s a b it o lm a k z o
ru n d a d r.

G enel b ir u z a y z a m a n d a b u t r b ir p a ra m e tre n in do al h i b ir b e n z e ri
m e v c u t d e ild ir ve genellikle, p o z itif fre k a n s k a v ra m , z a m a n p a r a m e tr e
sin e ilik in fa rk l se im lerle ilg ili o la ra k k esin lik le fa rk l b i im le rd e o r ta
y a k ar. Havvking sc ak l d u ru m u n d a n a y r o la ra k en ak la y a tk n s o n u
la r, k e n d ile riy le ilg ili o la ra k u z a y z a m a n g e o m e trisin i k o ru y a n s re k li b ir
z a m a n y e r d e iik li i a ile s in in b u lu n d u u , d u r a a n u z a y z a m a n la ra ili
k in d e e rle n d irm e le rd e n g e lir (bkz. ekil 30.3). B ylesi u z a y z a m a n h a r e
k e tle ri b ir k z a m a n s a l K illing v e k t r (bkz. 14.7 ve 30.6) y o lu y la r e ti
lir. k v e k t r n n z e rle rin d e u v e rd i i e rile r (c'nn in te g ra l erileri),
z e rle rin d e m a n tk l b ir do al t "zam an p a r a m e tr e s in in , k a la n x , y , z
k o o rd in a t e rile r b o y u n ca s a b it k a b u l ed ilm ek zere,
d
K=
dt
o la ca k e k ild e b elirtile b ile c e i e rile rd ir. Bylece a r tk "p o z itif fre k an s"
k a v ra m b u p a ra m e tre y e g re ta n m la n a b ilir.
B ird en fa z la z a m a n sa l K illing v e k t r sz k o n u su o ld u u n d a tu h a f b ir
d u ru m o rta y a k a b ilir n k b u d u ru m d a b ird e n fa z la "p o z itif fre k an s"
k a v ra m o rta y a k ab ilir. Bu z a m a n s a l K illing v e k t rle rin e ilik in o kluk
e lb e tte M M inkovvski u z a y y la b irlik te o rta y a k a r f a k a t s tte s y le n m i
o la n eye gre, M inkovvskici b ir ey lem sizlik e r e v e sin d e n b ir d i e rin e
g e ti im iz d e p o z itif fre k a n s k a v ra m la r b irb iriy le u y u m g ste rir. B u n u n la
b irlik te ey lem siz b ir e rev e d en iv m e le n en b ir ereveye g e ti im iz d e d u
ru m b u d e ild ir. Bu d u ru m d a a y rk b ir "p o z itif fre k a n s" k a v ra m eld e e d e
riz ve so n u ta k i FT 'nin, iv m e le n en b ir g zlem cin in k e n d isi u y a rn c a ,
h e rh a n g i m a k u l b ir ivm e i in kom ik b i im d e d k o lsa d a, s f r o lm a y an
b ir sc ak l d en e y im led i i sl v a k u m o la ra k a d la n d r la n e y in i in d e o l
d u u a a kar.
Bu, a rtc b ir etki o lm a sn a ra m e n , b u "ivm e scak l " s r a d a n (ger
i id e a lle tirilm i) b ir te rm o m e tre ta r a f n d a n l lece i ze re y a ln z c a
o la a n t r d e b ir sc a k lk tr. Bu d u ru m d a te rm o m e tre d z e n li iv m elen m ey e
m a ru z k a lr ve iv m elen m ey en b ir te rm o m e tre ta r a f n d a n s f r sc a k l n a
sa h ip b i im d e l len b ir v a k u m o rta m n d a b u lu n d u u k a b u l ed ilir. (Bu
"sl v ak u m " k a v ra m 26.5, 11'd e k i " a lte rn a tif v a k u m la r" v e 28.1, 4 'te -
ki "y a n l vakum " QFT k a v ra m la ry la b a la n ty a s a h ip tir.) Bu, "U n ru h e t
kisi" o la ra k a d la n d r lr ve b ir k a ra delie ili k in H avvking s l d u ru m u y la
u y u m lu d u r. ok b y k b ir k a r a d elik y a k n n d a d u ra a n k o n u m d a tu tu la n
b ir g zlem ci, e d e e rlik ilk e si u y a rn c a (17.4) e tk in b ir ivm eye m a ru z k a
lr v e b u ivm eye ilik in U n ru h sc a k l Havvking sc a k l y la , k e n d i ile m
le rin c e eld e e tti i ze re, u y u m g ste rir.
G enelde do al b ir "p o z itif fre k a n s" ta n m y o k su n lu u y la se rg ile n e n
g l k , b a z y a k la m la rd a "p arack " k a v ra m n d a n v az g e ilip k u a n tu m
m e k a n ik se l ile m c ile r c e b irin e y o u n la la ra k a lt e d ilir .11 lk b a k ta b u
o ld u k a b y k b ir zv eri g ib i g r n e b ilir ve a s ln d a b y le si b ir y a k la m
d ak i ilg ili p e k ok s o ru n u n fo rm la s y o n u n d a b ir m ik ta r u s ta lk g erek ir.
Y azm e s n a s n d a , b e n de, b u ilg i ekici ve u m u t v a a t e d e r g r n e n t rd e k i
k u ra m n h a k k n ta m o la ra k v e re b ilm i deilim . B u n u n la b irlik te o n u n ,
b e lirli z a m a n s a l v e k t r a la n la rn a d a y a n a n y a k la m la rd a n s t n o ld u
u n d a n k u k u la n y o ru m . N e o lu rs a o lsu n y in e de, s a b it b ir a rd a la n d a k i
FTn in n i in z o ru n lu b i im d e b t n l k l b ir fizik i a n la m ifa d e etm esi
g ere k ti in i b e n de an la m y o ru m . Bu y a ln z c a , k tle e k im a la n n d a k i, d i e r
b ir d ey ile u z a y z a m a n m k e n d is in in g e o m e trisin d e , s e rb e s tlik d e re c e s in in
de k u a n tu m fizi in d e y e r a lm a k z o ru n d a o ld u u ok d a h a ta m b ir d ze n e
y n elik b ir y ak la k lk ta h m in id ir.
B ir k a ra delie ili k in sc ak lk ve e n tro p i h e s a p la m a s n d a Havvking,
y a ln z c a so n su z d a b l n e n b ir p o z itif/n e g a tif fre k a n s k a v ra m n a g erek
d u y m a k y o lu y la b u k o n u la rn o u n d a n k a n m a y b a a r r . B ylesi b ir
k a v ra m J - 'd e (gem i b o sonsuz) ve b ir d i e ri de J +'d a m e v c u ttu r (bkz.

Tekillik

e k il 30.4 H a w k in g 'in b ir m a d d e n in u z a k g e m i te b ir
k a r a d e li e k m e sin i ieren k a ra d e lik sc a k l y la ilg i
li h e s a p la m a s (sta n d a rt) p o z it if /n e g a t if fr e k a n s k a v
ra m n n y a ln z c a 3* v e 3~ z e rin d e b l n m e s in i g e r e k ti
rir. K ara d e li in v a k u m u b ir sl d u r u m (y o u n lu k m a t
risi) h a lin e g e lir n k 3* z e r in d e k i b a la n g b ilg is i
3 + d a k i v e s o n u te k illi in d e k i a ra sn d a , s o n u n c u s u
k a y b o lm a k zere, b l n r.
27.12). Bu fa rk , k a ra d elik ta r a f n d a n H avvking'in, k e n d is in e a it H a w k i n g
n m o la ra k a d la n d rla n eyle s o n u la n a n "sl d u ru m " u n u n re tim in e
yol a a r. Bu etk in in , v a rl n J~ 'd e ta n m la n a n b ilg in in b ir k sm n n te k il
lik te k a y b o lm a s ve J +'y a d ek o rta y a k m a m a s g ere in e b o r lu o lm a s
d ik k a te d e e rd ir (bkz. ekil 30.4). Bu g er e in n e m in i 3 0 .8 'd e greceiz.

30.5 Karmak periyodiklik yoluyla kara delik scakl


Bu n o k ta d a Havvking sc a k l n n , 1 9 76'da G ib b o n s ve P e rry ta ra fn d a n
g e r e k le tirilm i o la n d a h a so n ra k i zekice b ir t re tim in i ele alm ak , b u b
l m d e k i g e re k e le n d irm e n in a n a h a tla r n d a n h a fif e a y rlm a a n la m n a
g elm e sin e ra m e n , re tic i o lu r. (Bu g e re k elen d irm e y i 3 0 .8 'd e s r d r e
ceim .) G ib b o n s-P e rry a rg m a n gerek fizik i o lg u la rn t re tim in d e k i z a
r if m a te m a tik s e l fik irle rin ro l y le ilg ili b a z ilg in k o n u la r o rta y a ko y ar.
F ark e ttik le ri ey, k a ra d eli i o tu rm u so n u d u ru m u n d a g s te re n E in ste -
in d en k le m in in z m (dier b ir d ey ile Schvvarzschild y a d a K err z
m , bkz. 27.10) "k a rm a k la trlm " s a (dier b ir d ey ile g er el d e e rli
k o o rd in a tla rd a n k a rm a k d e e rlile re g e n ile tilm ise , bkz. 18.1), b u d u
ru m d a , b u k a rm a k la trlm u z a y d a ta n m l n ic e lik le rle ilg ili te m el b ir
d z e n lilik k o u lu n u n , b u n ic e lik le rin k a rm a k la trlm z a m a n d a z o ru n
lu o la ra k t m y le s a n a l 2nTBH p e riy o d u n d a b ir p e riy o d ik lik ed in m e s i (bkz.
9.1, e k il 9.1a) a n la m n a g e ld i id ir. s ta tis tik s e l te rm o d in a m i e ili k in
d e e rle n d irm e le r bize, b y le si k a rm a k b ir p e riy o d ik li in a s ln d a ta m
o la ra k 3 0 .4 'te v e rilm i Tb h s c a k l n a k a rlk g eld i in i s y ler. Bu, b ir
k a ra d elik le ilg ili Havvking sc a k l n a g t re n a rp c b i im d e d o la y sz
b ir yol sa la r.
Peki fiziki b ir t re tim o la ra k b u t r b ir ile m d e n ne a n la m a ly z ? Bu
k e sin lik le d ik k a t ekici b i im d e z a r if b ir a r g m a n d r ve H avvking k a ra d e
lik s c a k l n , H avvking'in k e n d i o rijin a l ta rt m a s n n h a lih a z r d a u y g u
la n a m a d fa rk l p ek ok d u ru m d a elde etm ek z e re d o la y sz b i im d e
k u lla n la b ilir. te ta r a f ta n b u a rg m a n Havvking sc a k l n a gerek b ir
fizik i g ere k e le n d irm e s a la r b i im d e k a b u l e tm ek te s k n t y ay o ru m .
A sln d a o, b u y en i a rg m a n i in e g ire n b a z "fiziki" v a rs a y m la rn k u k u lu
b ir g e erlili e sa h ip b i im d e d e e rle n d irile b ilm e si g er e in e k a r n , d o
r u y a n t v e re n ("doruluu" fizik i o la ra k d a h a k a b u l e d ile b ilir k r ite rle r
d en , b u r a d a H avvking'in s tte d e in ilm i o la n o rijin a l a rg m a n , eld e e d i
le n y a n tla u y u m lu lu u so n u c u g ere k elen d irilm ek zere) g zel b ir m a te
m a tik se l ifad e y e a it iyi b ir rn e k tir.
Bu "k a rm a k la trm a " n n m a te m a tik s e l b ile e n le rin e b ira z d a h a y a
k n d a n b a k a lm . K ap sam d a h ilin d e o la n eyi a n la m a n n iyi b ir y o lu ilk
o la ra k 2 -b o y u tlu o la a n kliti E2 d z le m in i ve o n u n CE2'y e (= C2) y a p
la n s ta n d a r t k a rm a k la trm a s n d n m e k tir. Bu E2 g erel u za y b a z e n
CE2'n in gerel kesiti o la ra k a d la n d r lr (ekil 30.5a, b; a y rc a bkz. ekil
18.2b). Bu kliti b ir g erel k e s ittir n k o la a n b ir kliti m e tri e s a
h ip tir. B u n u n la b irlik te CE2 a y rc a Lorertzci g erel k e s itle re de s a h ip tir
(bkz. ekil 18.2, 18.2) ve b u n la rd a n b irin i, M2, E2'y le ilg ili (gerel sa y p a
ra m e tre le ri olan) s ta n d a r t b ir K arte zy en (x , y ) k o o rd in a t iftin in y k o o rd i
n a tn alp b u n u n g erel d e e rle r y e rin e t m y le s a n a l d e e rle r a lm a s n
ta le p ed e rek o lu tu ra b iliriz . B ylece t = iy, M2 i in b ir z a m a n k o o rd in a t
ile v in i grr.(B u 18.1'd e y a p m o ld u u m u z e y in y a ln z c a 2 -b o y u tlu
d u ru m la ilg ili b ir y in e len m esid ir.) im di E2'yle ilg ili o la ra k , K artezy en
(x, y) k o o rd in a tla r y e rin e k u t u p s a l (r, 0) k o o r d in a tla r m ele alalm ; bkz.
5.1 ve ekil 30.5a. N e g a tif o lm a y a n r g erel sa y s o rijin e o la n u za k l l
e r v e y a r a p v e k t r y le ^ -e k s e n i a r a s n d a k i g erel sa y l 8 a s s a a t y
n n n te r s i y n d e l l r. Bu k o o r d in a tla r L o ren tzci M2 k e s itim iz e n a s l
g en ile r? lg im izi, ekil 3 0 .5 b 'd e g ste rild i i zere, sa ta ra fta k i ey
rek e m b e riy le s n rla n d rm a k k o u lu y la r n iceli i h l g e r e ld ir ve n e g a
tif d e ild ir fa k a t 8 a rtk t m y le s a n a ld r ve b ylece

T = 0

(a) (b)
ek il 30.5 CM2 = CE2y e k a r m a k la tr lm , M2 M inkovvski 2 -u z a y y la g s te rile n s a n a l
z a m a n d a k i p e riy o d ik lik , (a) k liti E2 d z le m i CM2 k a rm a k u z a y n n g erel b ir k e s itid ir.
d/dO K illin g v e k t r , k u tu p s a l (r, 0) k o o r d in a tla rn ald m z lE2'd e d n d rm e le r r e tir.
E2 z e rin d e k i te k d e e rli h e r h a n g i b i r fo n k siy o n 27i p e riy o d u n a s a h ip b i im d e 'd a p e r i
y o d ik o lm a k z o ru n d a d r, (b) CM2'y e ili k in M2 L o re n tz c i g e r e l k e s itin d e " R in d le r (d
ze n li iv m elen en ) z a m a n k o o rd in a t t = i 'd r (bir k a r a d e lik i in d o a l o la n Schvvarzsc-
h ild z a m a n n n b ir b en zeri) ve O o rijin in d e a n a litik o la n b i r fo n k siy o n 27ri p e riy o d u n a
sa h ip o la r a k r 'd a s a n a l b i r p e riy o d a s a h ip o lm ak z o ru n d a d r, (k = d / d r = - i d / d d K illing
vekt r .)
g er eld ir. r k o o rd in a t a r tk o rijin e o la n L o re n tz ci u z a m sa l u za k l ler
ve t " y a ta y la o la n h ip e rb o lik a " d r.130-41
t k o o rd in a tn (b ir r0 s a b itiy le a rp lm olan), m e rk e zd e n d a d o ru
"d zg n b i im d e ivm elen"en ve d n y a izg isi r = r0'la v e rile n (bu 2 - b o y u t
lu d z u z a y z a m a n g eo m etrisin d ek i) b ir gzlem ci iin , o la a n u z a y z a m a n
a n la m n d a k i "zam an" l er b i im d e y o ru m la y aca z . ("R indler k o o r d in a t
lar".)12 U z a y za m an n k e n d isi, g zlem cin in "z am an "n n y a ln z c a MR'y e u y
g u la n m a s gere in e k a r n , t m M2 o la ra k k a b u l ed ilir. Bu t r n ic e lik le r
u z a y z a m a n n k a r m a k la tr lm a s n a y nelik h o lo m o rfik b ir g en ilem ey e
sa h ip o la c a k tr (bkz, 7.4 ve 12.9) f a k a t b u y a ln z c a , b u d u ru m d a Lo
re n tz c i k e s it a n la m n a gelen "gerel k esit"in y a k n b ir k o m u lu u i in g a
r a n ti e d ile b ilir. B u n u n la b irlik te b u t r b ir n ic elik gerek te, b u k e s ite a it 0
o rijin in d e a n a litik s e kliti k e s itin o rijin in d e de (her iki d u ru m d a d a b u
ta m o la ra k ay n 0 n o k ta s o ld u u n d a n ) a n a litik olm ak z o ru n d a d r. te t a
r a f ta n k lit i o rijin d e d z e n li o la n b ir nicelik, 0 'y (kk b ir r = s d e e
rinde) 2n k a d a r a r tr r s a k k e sin o la ra k b a la d m z ay n n o k ta y a v a rm a k
ze re b a s it b i im d e o rijin e tra fn d a b ir kez d o la n a c a m z d a n , 2n p e riy o
d u n a sa h ip o la ra k 0 'd a p e riy o d ik olm ak z o ru n d a d r. Bu n e d e n le o rijin a l
L o re n tz ci u z a y z a m a n k o o rd in a tla ry la ilg ili r n ic eli i, r 'd a (k a rm a k la t
rlm ) 27ri'lik b ir s a n a l p e r iy o d a sa h ip olur.
Bu, k e n d isin i im d i b a s itle tir ilm i 2 -b o y u tlu M2 u za y m z y e rin e b
t n l k l b ir 4u za y l k a ra d elik g e o m e trisin e u y g u la d m z G ib b o n s-
P e rry a rg m a n n n te m e lid ir. lg ili g eo m etri a r tk (spin y a p m a y a n k re se l
o la ra k s im e trik d u ru m la ilgili) S c w a rz s c h ild 'in k id ir (dnen b ir d elik le ilg i
li o la ra k K err g e o m e trisin i de k u lla n a b iliriz ). A rg m an n ile m e si i in
M2'd ek i 0 o rijin in in b ir b e n z e rin e gerek d u y arz . B unu, "azam i b i im d e g e
n i le tilm i" X S c h w a rz sc h ild u z a y z a m a n o la ra k a d la n d r la n ey le ilg ili
k a t b ir k o n fo rm a l d iy a g ra m su n d u u m ekil 3 0 .6 a 'd a g r r z .13 X u zay -
z a m a n b a z e n "lm sz k a ra delik" o la ra k d a a d la n d r lr n k o k tle e -
kim le ilg ili km eden y a r a tlm a d f a k a t "hep o rad a "y d . D iy ag ra m n m e r
k ez in d e k i 0 n o k ta s k a t k o n fo rm a l d iy a g ra m la ra ilik in u z la la r u y a r n
ca b ir 2 - k r e yi te m sil ed er. X , M2'n in b e n z e rid ir fa k a t kliti E2 u za y
i in de b ir b e n z e re gerek d u y arz . Z am an z a m a n " k litilem i" Q
S chvvarzschild u za y o la ra k a d la n d r la n (beni a r tc b i im d e fe n a h a ld e
etkileyecek ek ild e sk lk la " kliti uzay" d a denir!), 0 n iceli i 'de, S evre-

[30.4] Bu (r, t) k o o rd in atlarn L orentzci Kartezyen (x ,t) k o o rd in atla r biim inde yazn; 'n n
gerel ksm n n M2 zerinde esasen niin yok olduuna bakn.
12 Bkz. W ald, 1984.
e k il 30.6 S a n a l z a m a n p e riy o d ik li i z e rin d e n H avvking sc a k l (G ib b o n s-P e rry a r g
m an ). (a) " l m s z b i r k a r a d elik"le ilg ili, t S c h w a rz sc h ild z a m a n ve k - d / d r K illing
v e k t r y le b ir lik te "aza m i b i im d e g e n i le tilm i " X S chvvarzschild u z a y z a m a n o la n k a t
b i r k o n fo rm a l d iy a g ra m . M erk ez O n o k ta s b ir 2 -k re y i te m s il e d e r, (b) O y a k n n d a k i
" k litilem i" Q S ch v v arzsch ild u z a y g e r e l b i r 0 a s a l k o o r d in a tn a s a h ip tir , b y lece t
"zam an ", p g e r e l s a b it sa y s d e li in "yzey k tleek im i" o lm ak z e re , t m y le s a n a l
t = ip o d e e rle rin i a lr. B u ra d a O e v re s in d e b ir kez d o la n d m z d a 6 , 2 n k a d a r a r ta r,

b y lece X z e rin d e O 'd a a n a litik o la n (bu y o lla fi'y e gen iley en ) h e r h a n g i b i r fo n k siy o n
0 'd a 2 n p e riy o d u n a , d i e r b i r d e y i le p k a r a d e li in Havvking sc a k l o la ra k y o r u m la n
m a k z e re (O y a k n n d a k i) r 'd a 2 n ip p e r iy o d u n a , s a h ip tir .

s in d e p o z itif b ir y n d e d o la n la n h e r d e fa s n d a 2n k a d a r a r tr la n a sa l
b ir k o o rd in a t (ekil 30.6b) ve /? "yzey k tleek im i" d e n ile n (sa b it r 'd e s a
bit) g er el b ir sa y o lm a k ze re, JC'deki S chvvarzschild t "z a m a m "n m 14
'de t m y le s a n a l t = i/?0 d e e rle ri ald , b y le si b ir u z a y m e v c u t tur.
3C'deki O 'd a d ze n li (dier b ir d e y ile a n a litik ; bkz. 7.4) o la n h e rh a n g i
b ir n ic elik a y rc a 'deki O 'd a d a (bu, k a rm a k la trlm Schvvarzschild
u z a y n d a g erel ik i K ve Q k e s itle rin in h e r b iri i in ta m o la ra k ay n "O" k o
n u m u o ld u u n d a n ) d z e n li o lm a k z o ru n d a d r. Bu t r b ir n ic elik (J'deki
O 'd a d z e n li olm ak la, r 'd a 2m p p e riy o tlu o la ra k p e riy o d ik o lm ak z o r u n d a
d r n k 6, 2n (= 360) k a d a r a r trld n d a b iz i b a s it b i im d e u zay(za-
m a n )d a b a la d m z a y n k o n u m a g e tire n s r a d a n b ir a s a l k o o rd in a ttr.
Bu s a n a l p e r iy o d i k lik is ta tis tik s e l te rm o d in a m i in ilk e le ri u y a rn c a " /? s
c a k l n a ilik in s l d u ru m "u n b ir k a ra k te ris ti id ir.
B u ra d a k i am ac m b u te rm o d in a m ik ilk e le ri ta r t m a k d eil. Bu b iz i y o
lu m u z d a n epeyce s a p tr r d . B u ra d a ilg ile n ile n te k n o k ta k a rm a k p e riy o
d ik lik le ilg ili b u a rg m a n a g v en ip g v en em ey ece im izd ir. Bu, O b lg e s i
n i cid d i b i im d e ele a lm a y a b a ld r. P eki d o ru la n m m d r? H i b ir b i
im d e a k deil. G erek b ir fizik i k a r a d elik le ilg ili o la ra k b u l m s z"
ta b lo n u n t m k e sin lik le u y g u n su z d u r. F iziki b ir delik, B yk P a tla m a n n
k e n d is iy le ilg ili b ir a n la m d a "b a la n g ta v a r olan" b ir y a r a tm o lm a d k a
k tle e k im le ilg ili b ir km e (diyelim ki g a la k tik b ir m e rk e zd e k i s p e r

14 B urada ele alm an S chw arzschild d u ru m u n d a gerek zam an biim inde yorum lanan V 'yken,
b u n u n ekil 30.5a, b 'n in dz (Rindler) du ru m u n d a ivm elenen gzlem cinin zam ann len
rr olm as ara sn d a hafife k afa k a rtra n b ir uyum azlk sz konusudur.
k tle li b ir y ld z ya da m a lze m e km esi) y o lu y la y a ra tlm o lm ak z o ru n
d a d r. B a la n g ta v a r o la n b ir delik, k e n d isin e ilik in z a m a n d a te rs ev
rilm i b i im li b ir b e y a z d e lik y e rin e k a r a delik, b ile y in e de b ir a n la m d a
b ir "km e"yi te m sil e d e r ve k a ra y a d a b eyaz, ekil 3 0 .6 a 'd a k i b t n l k l
m o d el ta ra fn d a n iyi b ir b i im d e ta n m la n m a z . B u n u n la b irlik te b u m o d e
lin b e lirli b ir d k sm , d i e r b ir d e y ile ekil 3 0 .6 an n s t k s m n d a ve
km eye b o y u n een gerek m a lzem ey e ilik in b e lirtilm i o la n s n r izg i
s in in sa ta r a f n d a k a la n k sm , b ir k a ra d eli in k m esiy le ilg ili a k la m a
i in u y g u n d u r. A ltta ve b u s n rn so l ta ra fn d a u z a y z a m a n m e tri i m a d
d e n in m e tri i o lu r ve l m s z k a ra d e li in k in d e n fa rk ld r. T o p la m k
m e, ekil 2 7 .1 6 c'n in b e lli b e lirs iz b ir y e n id e n izim in e k a r lk g elen ekil
3 0 .7 'd e iz ilm itir. u h a ld e O 'n u n h e r zam an , (gen iletilm i) S ch w arzsc -
h ild m e tri in in g eerli o ld u u b lg e d n d a k a ld n b e lirte lim . U zayza-
m a n d a ta n m l fiziki n ic e lik le rin O 'da b ir d ze n lili e sa h ip o ld u k la rn
v a rsa y m a k i in h i b ir fiziki g e re k elen d irm e o lm a d g r l r ve a rg m a
n n , m a te m a tik se l z a ra fe tin e k a r n , n i in Havvking sc a k l y la ilg ili b ir
g ere k e le n d irm e su n d u u n u a n la m a k g t r. (Kara d elik le ilg ili fizik i o la
ra k h e rh a n g i b ir gereki m odel b t n l k l S chvvarzschild, y a d a K err,
m e tri in d e n s a p m a la ra sa h ip o lu r ve b u s a p m a la rn g it g id e d a h a b y k
h a le g elerek so n u ta "0"ya d o ru d a h a da y ak n b i im d e g e n ile d i im iz
l d e so n s u z a ra k s a m a s , m a k u l b ir b i im d e b e k le n e b ilir.)13051
Y ine de ta m d u ra a n k a ra d elik m o d e li g ereki b ir km eye ilik in ,
z a m a n ile rled ik e t m d z e n siz lik le rin s o r u n la rn g id e rd ik le ri k a b u l e d i
le n n ih a i s n n te m sil eder. Bu d ze n lili e ve b y lece gerek li k a rm a k pe-
riy o d ik li e ve b u n e d e n le de gerek li sc a k l a sa h ip o la n ey s n rla y c

e k il 3 0 .7 e k il 3 0 .6 a 'n n a za m i X
S c h w a r z s c h ild u z a y z a m a n b i im in d e
g s te r ilm i o la n k tle e k im le ilg ili
k r e se l b ir k m e y e ili k in g e m i;
e k il 2 7 .1 6 c 'n in b e lli b e lir s iz b ir y e n i
d e n iz im i. E ik iz g ile r le ta ra n m
b lg e s ilin m e lid ir ve n o k ta la rla g lg e
le n m i m e tr ik m a d d e va rl n e d e n iy le
K 'n in k in d e n f a r k l l k g ste rir. O 'n u n
h e r za m a n K m e tr i in in g e e r li o ld u
u b lg e n in d n d a b u lu n d u u n a
d ik k a t ed in .

US [30.5] Bu iddiay gerekelendirebilen b ir argm an su n a b ilir m isiniz bakn, tpucu: Kk


do ru sal tedirgem eleri d n n. Z am anda u ya da bu ynde b ir stel d av ran bekler m isi
niz?
u z a y z a m a n d r. Bu a rg m a n (genellikle yle k a b u l e d ilm e sin e k arn ) n a s l
H avvking sc a k l n a ilik in h e rh a n g i gerek b ir fiziki t r e t i m o la ra k d e
e rle n d ire b ile c e im iz i a n la m a s a m d a o, t m b u "k a ra d elik scak l " fik
riy le ilg ili gizli b ir i tu ta r ll a ilik in b ir t r "gl b e lirti" sa la r.
Bu k a v a k ta , d a h a nce h e rh a n g i b ir eye ilik in b ir "t re tim " b i im in
de s u n u lm a m o lm a sn a ra m e n s tte v e rile n a rg m a n la fa rk l b ir b a
la m d a n em li b ir b e n z e rli e sa h ip o lan , o rijin a l o la ra k B ra n d o n C a rte r'a
a it d i e r b ir gzlem le k y a s la m a y a p m a y a k a r k o y am y o ru m . Y ksz b ir
d u ra a n k a ra d eli in , m d e li in k tle s i ve am o n a a it a sa l m o m e n tu m o l
m a k z e re (ve u y u m lu o lm a s a s n d a n 27.1 0 'd ak i P lan c k b irim le ri g ib i
c = G = 1 o la n b irim le ri seiyorum ), m v e a K err p a ra m e tre le riy le ta n m
la n d n a n m sa y a lm . K err m e tri in e ilik in E z ra T. N e w m a n 15 t a r a f n
d a n b u lu n a n b ir gen ellem e (genellikle K e r r - N e w m a n m e tr i i b i im in d e
an lr) e le k trik se l o la ra k y k l , d n e n b ir d u ra a n k a ra d eli i te m sil eder.
u h a ld e p a ra m e tre y e sa h ib iz : m , a ve e. K tle ve a s a l m o m e n tu m n
ce d en o ld u k la r g ib ile r fa k a t a rtk to p la m b ir e e lek trik y k sz k o n u s u
d u r. A yrca y n a sa l m o m e n tu m y n y le u y u m lu o la n m a n y e tik b ir m o
m e n t de, M = ae, m e v c u ttu r. C a rter, d n e r m k n a t s l k o r a n n n (k tlen in
iki k a tn n m a n y e tik m o m e n tle a rp m n n y k le a sa l m o m e n tu m a r p
m n a b l m ; y k l b ir k a ra d elik i in 2m x a e / e x a m = 2) a s ln d a , b ir k a ra
d elik i in t m y le s a b itle n m i (dier b ir d ey ile m , a ve e 'd e n b a m sz)
o lm a k zere, k e sin b i im d e D ira c 'n b a la n g ta ele k tro n i in ta h m in e t t i
i d e e ri (D irac e le k tro n u i in a sa l m o m e n tu m - h ve m a n y e tik m o m e n t
if te /m c o lu p c = 1 k a b u l e d ild i in d e y in e 2 o la n b ir d n e rm k n a ts lk o r a
n v erm e k zere), d i e r b ir d ey ile 2 d e e rin i alr. Bkz. 24.7. Nevvman
(2001) b u " ra s tla n t" y a ilik in , u z a y d a k i k a rm a k b ir y n d ek i b ir y e r d e
i tirm e b i im in d e b ir y o ru m u n u s u n d u .
Bu a rg m a n , D ira c 'n o rijin a l a rg m a n n d a n b a m sz o la ra k e le k tro
n u n d n e rm k n a ts lk o ra n n a ili k in b ir t r e t i m s a la r b i im d e d e e rle n
d ir e b ilir m iyiz? "T retim " te rim in e ilik in h e rh a n g i o la a n b ir a n la m d a
k e sin lik le sa la m a z . Bu y a ln z c a , b ir e le k tro n b ir b i im d e b ir "k a ra delik"
o la ra k d e e rle n d irile b ilirs e g eerli o la b ilir. G erekte, e le k tro n la ilg ili b ir
d u ru m d a , a, m v e e p a r a m e tr e le r in in a s l d e e rleri, ilg ili K err-N ew m a n
m e tri in in b ir k a ra d eli i te m s il e d e b ilm e si i in gerek li o la n

m 2 > a2 + e2

e its iz li in i fe n a h a ld e b o z a r. D o lay sy la b u a rg m a n , D irac e le k tro n u n a


ili k in d n e rm k n a ts lk o ra n y la ilg ili g er ek b ir t r e tim d e n o ld u k a
u z a k tr. Y ine de, b u d e e rle ilg ili b e lirli b ir "doall", k a rm a a y n elik
g e n ile m e le r y o lu y la o rta y a k a rm a k ta , k a ra d elik s c a k l n a ilik in Gib-
b o n s -P e rry a rg m a n n a b ir b i im d e b e n z e r.16 G ib b o n s-P e rry a rg m a n
k e n d i y a ra rn a , y a ln z c a S c h w a rz sc h ild /K e rr u z a y z a m a n m e trik le ri a ile s i
n in d e e rle n d irm e le riy le s n rl o lm a m a k g ib i ek b ir n o k ta y a d a h a s a h ip
tir. Y ine de b a n a gre b u , o n u n gerek b ir t re tim b i im in d e k i g en el k a b u
l n p ek de g ere k elen d irm ez.

30.6 Killing vektrleri, enerji ak ve zaman yolculuu!


" l m sz k a ra delik", k e n d is in in k a b u l e d ile b ilir fizik i b ir ev re n m o d e
li b i im in d e c id d iy e a ln m a s n g le tire n b a z ilg in e v re n se l zellik lere
sa h ip o lm a s g ere in e k a r n , in s a n la rn ilg isin i sk lk la b a k a n e d e n le r
d e n d o la y e k m itir. Bu n e d e n le rd e n b a z la r g er ek lik y e rin e b ilim k u rg u
d n y a s y la d a h a ok ilin tili g r n se de k a ra d eli in b izim i in g eo m etrik
b ir d e e ri b u lu n u r n k o, 30.7, 10 'd a n em li o la ca k ilg in m a te m a tik
se l z e llik le r g ste rir. O nun iki a d e t gem i bo s o n su z la (3~ ve 3~) iki
a d e t d e gelecek b o so n su z a (3+ ve 3+) sa h ip o ld u u n u g r r z . Bu u z a y z a
m a n sk a, s o n ra s n d a b ir te k illi e " d a ra la n " b ir " so lu c a n d elii" y o lu y la
b a l h a le g elen fa rk l iki e v re n le ilg ili b ir z a m a n e v rim in i g s te rir b i im
d e d n l r; bkz. ekil 30.8.
k i "d" b lg e n in h e r b iriy le ilg ili o la ra k h e r e v re n in b ir k a r a d elik b a
rn d rd g r l r f a k a t k a ra delik, a y rc a ay n z a m a n d a b ir "beyaz delik"
d e o lm a s a n la m n d a tu h a ftr. H er b ir d ve ' ev re n in d e n , g elecek S + i
b lg e sin e y a y la b ilm e n in y a n s r a ("kara delik" d a v ra n ) sin y a lle r, g e
m i B~ i b lg e sin d e n y in e h e r b ir d ve ' e v re n in e k a a b ilir ("beyaz
delik" d a v ra n ). U z a y za m an m d u ra a n o lm a s g er e i b ir k K illing v ek
t r n n v a rl n d a ifa d e s in i b u lu r (bkz. 14.7, 19.5 ve 30.4). Bu K illing
v e k t r n ekil 3 0 .9 'd a izdim . K illing v e k t r n n ik i d v e ' b lg e sin
de z a m a n s a l f a k a t S - ve B+ b lg e le rin d e u z a y sa l o ld u u n u g r r z . c'nn
d b lg e le rd e k i z a m a n sa l d o a s K 'nn k a ra /b e y a z delie ili k in d u r a a n
l ifa d e e tm e si a n la m n a gelir. D n y a izg ileri k K illing v e k t r a la n n a
ta n ja n t o la n b ir gzlem ci a ile s i d e im e y en b ir ev re n a lg la y a c a k tr. A yn
s "n d e de g e erlid ir. B u n u n la b irlik te "n d e b u zelli e sa h ip gzlem ci

16 Bu d n erm k n atslk oran, elektronun, kendisine ynelik m kem m el b ir yaklaklk tahm ini
olduu b ir "saf Dirac parac"yla ilgilidir. B ununla b irlik te gerek b ir elektron kuantum
alan k u ram n d an gelen n m la ilgili dzeltm elere baldr, 24.7'nin so n u n a bakn. P roton
ya da n tro n b ir Dirac p arac olm aktan d a h a da u zak tr fak at bu kavram onlara ilikin
o lu tu ru cu k u ark lard a d ah a y akndan geerlidir.
e k il 30 .8 X u z a y z a m a n e v re n se l o la ra k , a s im p to tik o la ra k iki d z b lg ey i b ir le tire n
b ir " s o lu c a n d eli i"n i te m s il e d e n , " z a m a n d a e v rim le en " b ir 3 -u z a y b i im in d e g r l r.
S o lu c a n d eli i h em g elece e h e m d e g e m ie te k b i r y n d e d a r a lr. B ir b lg e d e n d i e rin e
so lu c a n d eli i i in d e n y o lc u lu k e tm ey i n e re n h e rh a n g i b i r u z a y y o lc u s u , k o n fo rm a l d i
y a g r a m d a n d a ak o lm a k z e re , d elik " d a r a lp k a p a n m a d a n nce d i e r t a r a f a geem ez
n k b u , y o lc u n u n d n y a iz g is in in (n o k tal g s te rilm i olan) u z a y s a l (k te s i hzd a)
b ir p a r a y a sa h ip o lm a sn ta le p eder.

e k il 3 0 .9 k K iilin g v e k t r ik i d
ve ' b lg e s in d e za m a n s a ld r f a k a t H
v e S ' i b lg e le rin d e u za y sa ld r.
E 'd e k i v e "rd eki Kl a n k y a s la y a ra k
o n u n z a m a n y n e lim in i, T^bKb k o r u
n a n enerji y o u n lu u k a v r a m n n
k e n d i ia r e tin i te r s evirece i e k ild e
te rs e v ir d i in i g r r z.

a ile s i b u d e e rle n d irm e le ri k y e rin e - k K iiling v ek t r n e u y g u la m a k zo


r u n d a d r n k g elecek /g em i a y rm la rn n tu ta r ll n y e re l g zlem ciler
i in u z a y z a m a n b o y u n c a k o ru m a m z g ere k ir. "Z am an y n", 'd e n "n e
g eerk en b ir a n la m d a te r s e v rilm i tir. E n erji m o m e n tu m te n s r n n k
K iiling v e k t r y le b irlik te b z lm e s in d e n elde ed ilen k o ru n m u en erji y o
u n lu k n ic eli i, TabKb, (19.5) 'd e (n o rm al b ir m a d d e iin) p o z itif b ir e n e r
ji y o u n lu u f a k a t " n d e n o rm a l m a d d ey e ilik in n e g a tif b ir en erji y o u n
lu u s a la r (nk k " n d e g e m ii i a r e t e d e r ve - k a r tk d u ra a n l if a
de ed e n o la a n K iiling v e k t r d r). Bu ta m o la ra k b ir e lik i d e ild ir f a
k a t ele a ln a n u z a y z a m a m n tu h a f d o a s n g ste rir.
A sln d a fizik i b ir gzlem ci i in f 'd e n " n e "gem ek" g erek te, b u d u
ru m h e r y e rd e z a m a n s a l o lm a y an b ir "d n y a izgisi" i e re c e in d e n o la s
d e ild ir (ekil 30.8). Y ine de k u ra m c la rn , u z a y z a m a n g r n te "nem
siz" b ir b i im d e d e itirm e y e a l m a k y o lu y la b u g er e in e tra fn d a n d o
la m a g iriim le rin e sk a r a s tla n r . B u n u n la ilg ili g ere k eleri, e v re n le r
a r a s n d a - y a d a (ta b lo d a ekil 3 0 .1 0 'd a k i g ib i h a f if b ir d eiiklikle) u zay-
(a) (b)

ek il 30.10 D eiik b ir so lu c a n d eli i u z a y z a m a m n a d a y a n a n k te s i h z d a u z a y y o lc u


lu u n a ili k in b i r b ilim k u rg u n e risi, (a) ekil 3 0 .8 'in iki d u z a m s a l b lg e s in in u z a k
k s m la rn "s a p ta m a k " y o lu y la a y n u z a y n u z a k b lg e le rin i b a la y a n b i r so lu c a n deli i
eld e e d ile b ilir fa k a t b i r b lg e d e n d i e rin e so lu c a n d e li i i in d e n y o lc u lu k z a m a n s a l b ir
e riy le g e r e k le tirile m e z , (b) B u n u n o la n a k l o lm a s iin , b u r a d a g ste rild i i g ib i, JC 'nin
"g erilm i" b i r v e rs iy o n u n u n d o a s n d a o la n b ir eye g e re k d u y u lu r (fa k a t b u t r b i r m o
d e l n e g a tif e n e rji y o u n lu k la r g e re k tirir).

z a m a n n b ir b lg e sin d e n u za k b ir y e rin e - b ir t r b ilim k u rg u s a l "so lu ca n


delii" y o lc u lu u n u n gelecek tek i b ir tek n o lo ji a ra c l y la g e r e k le tirile
b ile ce in i g ste rm ey e ilik in (b an a g re y a n l y n le n d irilm i) b ir n iy e t
te n k a y n a k la n r. B ylesi b ir n e ri b a a r y a u la a b ils e y d i, b u , g relili in
n o rm a l s n rllk la rn n a ld b ir t r u za y y o lc u lu u n a sa h ip o lm a p o
ta n s iy e l o la sl n a k a p a ra la rd . G erek "Uzay Yolu" g elen e k lerin d e , u zay
g em isin e , so lu c a n d elii y o lu y la u za k b ir blgeye, u z a y g e m isin in so lu c a n
d eli in e g ird i i d u ru m d a k in d e n b ile "d a h a erken" o la b ile ce k b ir y o lcu lu k
etm e o la n a sa la y a n "b k m e-m o to ru "' ile m i z ih in d e c a n la n d rlr.
T u h a f g r n se bile, g enel g re lilik k o n u s u n u n b irin c i s n f p ro fe sy o
n e lle ri d a h i b y le si b ir "z am an yo lcu lu u " o la sl y la o y a la n m la rd r.17
B u n u n cid d i s e b e p le rin d e n b iri (h erh ald e en a z n d a n bazen), z a m a n y o lc u
lu u n u n g n m z fiz i in in (ya d a h a y a l e d ile b ilir fiziin) s n rla r d a h i
lin d e g e r e k te n g e r e k le e b ilir olm a o la sl deil f a k a t fizik i o la ra k b u
n u n g er ek le m e m esi g ere k ti i g er e in d e n b ir e y le r ren e b ilec ek o lm a
m z d r.13061 ekil 30.8 'd ek i "u z a m sa l a k la m a "d a so lu c a n d eli i, u z a y y o l
c u s u y o lc u lu u n u b itirm e d e n nce " s fr b o y u ta d a ra lr". F ik ir, n e g a tif
en erji y o u n lu k la rn a izin v e rilirs e , "so lu ca n d eli i"n in y o lc u n u n d i e r t a
ra f a g e m e sin e y etecek k a d a r u z u n s re "ak k a lm a s"n n , k u ra m n s n r
la r d a h ilin d e , o la n a k l o la b ilm e si o la sl n n a k ld a tu tu lm a s d r . Bu t r

vvarp-drive -yn.
17 Bkz. Novikov, 2001; Thom e, 1995; Davies, 2003.
. 0 [30.6] zel grelilik retileriyle uyum lu olarak, uzaysal biim de ayrlm p ve q olaylar
arasn d ak i yolculuk olanann niin p 'd en p 'n in dolaysz gem iindeki b ir olaya, p 'd en ge
en zam an sal b ir dnya izgisi zerinde yaplacak yolculuk olanan gerektirdiini akla-
ym.
n e g a tif en erji y o u n lu k la r k la sik k u ra m d a n o rm a ld e y a s a k l o la ra k d e e r
le n d ir ilir fa k a t u y g u n k u a n tu m a la n k u ra m n d a k i zel k o u lla r e rev e
s in d e iz in li sa y la b ilir.
B az g relilik fiz ik ile ri b y le si h a y a l r n d e e rle n d irm e le rin bizi,
e v re n in u z a k b ir k sm n a b u t r QFT d e s te k li b ir so lu c a n d eli i y o lu y la
y o lc u lu k etm e n in g e r e k le tirile b ile c e i b ir "b k m e-m o to ru " k a v ra m n a
y n le n d ire b ile c e in i g e r e k te n u m a rla r m ? S an rm , ok a z .18 Bu d e e r
le n d irm e le rin , b ir in in k u a n tu m k tle e k im h a k k m d a k i fik irle riy le ilg ili
b ir "test" s a la y a b ilm e si d a h a cid d i b ir k o n u g ib i g r n r. Bu QFT fik irle
ri g e r e k te n b u t r b ir "ak k alm a"y a o la n a k s a la r s a b y le ce b u , k u a n
tu m k tle e k im le ilg ili o b e lirli fik irle r iin b ir k t i a r e t o la ra k d e e r
le n d irile b ilir; b u d u ru m d a y e n id e n d n m e k g ere k ir. Bu y o lla, ele a ln a n
b e lirli k u a n tu m k tle e k im k u ra m n n a k la y a tk n l y la ilg ili fa y d a l b ir
k la v u z eld e e d ile b ilir. (En a z n d a n b u t r n e rm e le ri k e n d i o k u m am by-
le d ir. B u n u n la ilg ili o ld u k a "cm ert" d a v ra n y o r o la b ilirim . H ay al e tti
im d e n d a h a fa z la k u ra m c b u t r b ir "b k m e-m o to ru "n u n g er ek te n c id
d iy e a ln m a s g ere k ti in i d nm ekte!)

30.7 Negatif enerji yrngelerinden enerji k


B ir k a ra delie ilik in Havvking sc a k l n n a n la tm la rn d e e rle n d ir
m ekle ilg ili o la n eldeki g rev d e n b ir h a y li u z a k la tm . K u an tu m m e k an i i
b a la m n d a , d a h a fizik i n e d e n le r z e rin d e n , b ir k a ra d eli in , s f r o lm a
y a n b ir sc a k l a sa h ip o lu u y la u y u m lu o la ra k n i in n m y a y m a s g e
re k ti in i g re b iliy o r m uyuz? A sln d a Havvking a y rc a , b u Havvking n
m n n v a rl n a ili k in "sezgisel" b ir t re tim de s u n d u . Bu, ekil 30.11 'd e
g ste riliy o r. D eliin u fk u e v re sin d e , s a n a l p a r a c k k a r - p a r a c k iftle
ri v a k u m d a n , y a ln z c a b ir b ir le r in i ok k sa b ir z a m a n z a rfn d a yok etm ek
zere, s re k li b i im d e re tilir. (Bu, 2 6 .9 'd a ele a ln p e k ille r 26.9 ve
2 6 .1 0 'd a g ste rile n ilem d ir.) B u n u n la b irlik te b ir k a r a d eli in v a rl b u
etk in li i d e i tir ir n k b ir a n d a n d i e rin e, iftte k i p a r a c k la r d a n b iri
d elik i in e d e rk e n d i e ri k a a r. Bu y a ln z c a , k a a n p a r a c k g er e k b ir
p a r a c k h a lin e g eld i in d e (dier b ir d ey ile k e n d is in d e n b a la d "ka-
b u k -d " p a r a c n k a r t o la ra k "k a b u k ta " o ld u u n d a , bkz. 26.8 ve e
kil 26.6) o rta y a k ar. B ylelikle k a a n p a r a c k , d elik i in e d e n p a r a c
n (en erjin in k o ru n u m u nedeniyle) n e g a tif en e rjili g er ek b ir p a r a c k h a
lin e g elm ek z o ru n d a o la ca e k ild e p o z itif en erjiy e (bu e n e rjile rin d e eri
e k il 30.11 H a vvk in g 'in H aw k.ing n m n
s e z g is e l" tiire tim i. (a) D e lik te n u z a k ta sa n a l
$ p a r a c k k a r -p a r a c k iftle r i s r e k li b i
im d e v a k u m d a n r e tilir f a k a t so n r a o k
& k s a b ir za m a n z a r fn d a y o k e d ilir (bkz. ekil
26.9a). (b) D e lik u fk u n u n o k y a k n n d a , if t
le r d e n b irin i k a fa m z d a d e li e d e r k e n ve
d i e r in i d e d s o n s u z a k a a r k e n c a n
la n d ra b iliriz . B u n u n i in sa n a l p a r
a c k la r n ik is i d e g e r e k h a le g e lir v e enerji
k o r u n u m u i e r iy e g id e n p a r a c k la rn nega
t i f e n e r jiy e sa h ip o lm a sn ta le p ed er. B u n u
y a p a b ilir n k k K illin g v e k t r u f u k i in d e
u za y sa l h a le gelir. (k u za y sa lsa , p a p a r
a c n 4 - m o m e n tu m u o lm a k ze re k o r u n a n
(a) p aK e n e rjisi n e g a tif o la bilir.

so n s u z d a n b e lirle n m i olm ak zere) sa h ip olm ak z o ru n d a d r. A sln d a n e


g a tif e n e rjile r k a ra delik i in d ek i gerek p a r a c k la rla ilg ili o la ra k o rta y a
k a b ilir. Bu o la slk Ka K illing v e k t r n n B + i b lg e sin d e u z a y s a l h a le
g eleb ilm esi ve gelecei i a r e t ed e n z a m a n s a l b ir p a 4 -m o m e n tu m u n u n n e
g a tif b ir p a Ka sk a le r a rp m n a , b u p a r a c n (korunan) e n e rjisi olm ak
zere, sa h ip o la b ilm e si n e d e n iy le o rta y a kar; b k z .ekil 3 0 .1 1 b .130-71
Havvking ilem i, (san a ln aksine) gerek b ir p a r a c n , p a r a c k d eli in
o lay u fk u i in d e y se n e g a tif en erjiy e sa h ip o la b ilm e si n e d e n iy le m e y d a n a
gelir. B ylesi b ir p a r a c n g er ek ei p o z itif en erjiy e sa h ip o lm a k z o ru n
d a d r, b ylece en erji d e lik te n d a r ta n a b ilir .
Bu n o k ta d a , kla sik k a ra d elik k u ra m n d a d elik d n e r k e n o ld u k a b e n
ze r b ir e y in m e y d a n a g eld i in i b e lirtm e y e deer. K en d isin e ili k in en e ji
y a y n m n n , m a k u l b o y u tla rd a k i b ir k a ra d elik iin , sa m a b i im d e k k
o ld u u ve ilg isi t m y le k u ra m s a l o la n Havvking n m d u ru m u n a k a r t
o la ra k k la sik b ir d n en d e lik te m e y d a n a k an e y in d e v a sa a s tro fiz ik se l
a n la m la r i erd i i g r l r. A sln d a ev re n d e b ilin e n en g l en e rji k a y n a k
la rn n (k u a s a rla r ve rad y o g alak sileri) y a k tla rm en g in k a ra d elik le rin
d nm e e n e rjisin d e n ald g r l r.
lem , Havvking n m n a yol a a n ilem le, n e g a tif en e rjili p a r a c k y a
d a a la n la rd a n gelen e n e rjin in d elik ta ra fn d a n , d e lik te n so n su z a k a a n p o
z itif e n e ji so n u c u n u verece i e k ild e y u tu lm a s a n la m n d a b ir b e n z erli e
s a h ip tir . B u n u n la b irlik te d n en b ir k a ra d elikle ilg ili o la ra k n em li f a r k
llk u d u r ki, k K illing v e k t r n n i e ris in d e u z a y sa l h a le g eld i i u z a y z a
m a n p a r a s , k a ra d eli in u fk u n u n d n d a k i b ir b lgeye g e n ile r. Bu b l
ge e r g o k re b i im in d e a n lr (ekil 30.12a). Bylece, erg o k re i e risin d e k i
p a r a c k la r, ev re n in u z a k p a r a la ry la ile ti im k u ra b ilirk e n h l n e g a tif
en erjiy e (so n su z d a n l ld h aliyle) sa h ip o la b ilirle r. B ir p a r a c n r
n e in , erg o k rey e d a rd a n g irip ikiye b l n m e si, so n u ta k i p a r a c k la r
d a n b iri, d i e rin in b a la n g ta g e tirilm i o la n p a r a c k ta n d a h a fa z la
en e rji ta y a ra k d a r k a a c a e k ild e n e g a tif en erjiy e sa h ip o lm a k zere,
o la s d r .19 N et so n u , d e li in d nm e h a re k e tin d e d ep o la n m e n e rjid e h a f if
b ir d e yol a a ra k d elik d n a en e rji ta n m a s d r (ekil 30.12b). P a r
a c k la r y e rin e (elektrom anyetik) a la n la r d a h il e d ild i in d e de b e n z e r b ir
so n u eld e e d ile b ilir.20
Y erel b i im d e b a k ld n d a d eli e d e n "n e g a tif e n e rjili p a r a c n "
(18.7'de a k la n d t r d e o la a n b ir z a m a n s a l 4r-m om en tu m a sah ip ) m
k em m el e k ild e o la an b ir p a r a c k o ld u u v u rg u la n m a ld r. D u ru m , k o
r u n a n en erjiy i len paKa n ic e li in in , s o n s u z d a n b a k ld n d a , p a r a c k
erg o k re i in d e b u lu n d u u n d a m k em m el b i im d e m e y d a n a g eleb ilecek
e k ild e , n e g a tif h a le g e lm e sid ir. Bu, k a ra d elik le re ilik in d ik k a t ekici ve
o ld u k a n em li b ir g e r e k tir fa k a t b u n u n la ilg ili m a te m a tik s e l o la ra k t u
ta r s z y a d a fizik i o la ra k m a n tk d h i b ir ey sz k o n u su d e ild ir. te
y a n d a n b ir k a r a d eli in d e v a sa d n m e e n e rjisin in sk lk la d d n y a y a
s a v ru lm a s n a iz in v ere n ey i te b u g er ek tir.

<9 <s a

(a) (b)

e k il 3 0.12 D n en b i r (Kerr) k a r a d e li in z a m a n e k s e n in d e n "aa " d o ru o la n g r n m


ler. (a) B ir K err k a r a d eli iy le ilg ili o la ra k , k K illing v e k t r n e ili k in d u ra a n l n i e r i
s in d e , k a r a d e li in u fk u d n d a u z a y s a l h a le g eld i i, "ergokre" d en en , b i r b lg e s z k o
n u s u d u r . E rg o k re i in d e p a r a c k la r k o ru n a n n e g a tif e n e rjiy e (so n s u z d a n l ld h a
liyle) s a h i p ti r ve o n la rn k a r la tk la r d i e r p a r a c k la r fa z la en e rjiy i ta y a r a k so n s u z a
k a a b ilir, (b) "P en ro se ilem i" d e n e n e y u y a r n c a b u g er e k k u lla n la b ilir ve k a r a d e li in
d n m e e n e rjisi k a rtlr. Bu i le m le rin e n b a s itin d e , b i r p a r a c k e rg o k re y e g ire r, b iri
n e g a tif e n e rji ta y a r a k d eli e g ire n ve d i e ri o rijin a l p a r a c n g e tird i i e n e rjid e n f a z la
s n ta y a r a k s o n s u z a k a a n ik i p a r a c a a y rlr.

19 Bkz. Penrose, 1969; Floyd ve Penrose, 1971.


20 Bkz. B lanford ve Znajek, 1977; Begelm an vd, 1984. A yrca bkz. VVilliams, 1995, 2002, 2004.
A sln d a, b ir k u a s a r la ilg ili (bkz. 27.9) m u a zz am en e rji k ts n a ilik in
en a k la y a tk n a k la m a , b u e n e rjin in d e v a sa b ir k a ra d eli in d n m e s in
d en k a y n a k la n m a s d r. D eliin en g in d n m e e n e rjisi e s a s e n s tte d e in i
len ilem ta r a f n d a n d erece d ere ce k a rlp d u z a y a s a v ru lu r; bkz. ekil
30.12c. D elik ta ra fn d a n y u tu la n e n e rjin in genelde, g er ek p a r a c k la r y e
rin e n celik le ele k tro m a n y e tik a la n b i im in d e o ld u u ile ri s r lm t r
(rn. B lan fo rd ve Znajek, 1977; B egelm an vd., 1984). B u n u n la b irlik te h e r
d u ru m d a k i te m el n ed e n ay n d r.

30.8 Havvking patlamalar


im di k u a n tu m m e k an ik sel H avvking ile m in e dn elim . 1 M0 g n e se l
k tle li b ir k a ra d eli in sc ak l s tte 3 0 .4 'te b e lirtild i i ze re so n d erece
d k t r (y aklak 10_7K). D aha b y k d e lik le r i in b u sc ak lk , d elik k t
lesiy le te rs o ra n tl b i im d e (verili b ir a : m o ra n iin; bkz. 27.10) d a h a
d a k k o lur. K tlesi 1 M0 'd e n k k h e rh a n g i b ir k a ra d elik o ld u u n a
ili k in h i b ir a s tro fiz ik i k a n t y o k tu r, b u d u ru m d a k a ra d elik s c a k llk la -
r n n d o la y sz a s tro fiz ik i a n la m a sa h ip o ld u u d n lm ez .
Yine de H avvking'in 1974'te a rp c b i im d e b e lirtti i g ib i b u sc a k lk ta
d ik k a te d e e r b ir k u r a m s a l a n la m b u lu n u r .21 rnein ev re n s re k li g e n i
le r t rd e y s e (biz. 27.11 ve 28.10) b u d u ru m d a o rta m sc a k l n n , v erili
h e rh a n g i b ir k a ra delik sc ak l d e e rin d e n d k o la ca b ir n o k ta o r ta
ya k a c a k tr. (K = 0 = A o la n b ir ev re n d ek i 1 M0 k tle li b ir k a ra d elik iin
b u y a k la k 1016 yl a lr ki b u , e v re n in im d ik i y a n n y a k la k 106 k a t
dr.) D ah a so n ra k a ra delik a rd a la n d a n so u rd u u e n e rjid e n fa z la s n
n m y o lu y la k ay b e tm e y e b a la r. E nerji k a y b e ttik e k tle de k a y b e d e r, b y
lece y a r a p k l r ve b u r a d a n h a re k e tle d a h a sc a k h a le g elir. 1 Me

rri,> ^
j'V . s 1' e k il 3 0 .13 B ir k u a s a r n d e v a s a en erji k ts n n ,
' g a la k s i m e r k e z in d e k i m u a z z a m b ir ka ra d e li in
' ' d n m e e n e r jis in d e n k a y n a k la n d g r l r . B u, e-
\ k il 3 0 .1 2 d e a k la n m g e n e l d o a y a sa h ip b ir i-
^ v, s *.:j le m y o lu y la f a k a t e s a s e n o la s lk la k a ra d e li in
y f p a r a c k la r y e r in e n e g a tif e n e rjili e le k tr o m a n y e tik
A ' a la n la r y u tm a s y o lu y la g e r e k le ir g r n r.
k tle li b ir k a ra d elikle b a la d m z d n e lim . Y ak lak 1064 y l b o y u n c a
d ere ce d erece k tle k ay b e d ec ek b i im d e o ld u k a d k b ir h z la m a y a
d ev a m ed er. S caklk b a la n g ta y a v a a , d a h a s o n ra s re k li iv m elen en
b ir b i im d e 109 K ya d a O10 K 'ya u la a n a dek a r ta r (belirsizlik , d e v a sa b i
im d e y k se k e n e rjie rd e p a r a c k fizi in e ilik in b ilg i ek sik li im izd e n
k a y n a k la n r). Bu n o k ta d a b ir k a ra rs z lk s z n ts sz k o n u su o lu r ve n e r e
d ey se a n s z n , d elik i in d e k a la n k tle e n e rjin in t m y le n m a e v rild i
i b ir p a tla m a m e y d a n a gelir! Bkz. ekil 30.14.
E n a z n d a n b u , b a la n g ta H aw k in g ta ra fn d a n o rta y a k o n d u u h a liy
le en b a s it ve en doal g r n m l v a rsa y m o la ra k g r n y o r. (Havvking
b a la n g ta b u d o ad a k i p a tla m a la rn , B yk P a tla m a b iz i n em li sa y d a
"m in ik delik"le, d iy elim ki b ir d a k tle s in e sa h ip b ir p ro to n y a r a p n d a
ki d elik le rle , d o n a ta c a k k a d a r k ib a rs a b u g n b ile a lg la n a b ilir o la b ile c e i
n i ile ri s rm t . B u n u n la b irlik te g n m z b a k a s n d a n b u o la n a k sz
g r n r ve h e n z b y le si p a tla m a la r sa p ta n m a m tr.) D ier fiz ik ile r,22
b u t r b ir so n p a tla m a g e r e k le m i o lm a sn a ra m e n d eli in t m y le
k ay b o lm ay p b ir "kaln t" y a d a "kle" b ra k m o ld u u n u ile ri s rd le r.
B u n u te rc ih e tm e le rin in se b eb i, k a ra d elik ta ra fn d a n y u tu lu p sis te m iin
k ay p o la n "bilgi"den r a h a ts z o lm a la rd r, b ylece o n u n b u a r ta k a la n
k l ed e "d e p o la n m " o lm a sn te rc ih e d e rle r.23 S orun, b a la n g ta sl (ve
b y le lik le "bilgisiz") n m , d elik k tle s in in n e re d e y se t m n g t rm e
d en n ce b elk i de y ld z b o y u tlu ve h a tta g a la k tik b ir k a ra d elik o lm u o la
b ile ce k d eli e ken m a d d e n in a y r n tla ry la ilg ili b ilg in in t m n n b u
t r b ir k a ln td a n a s l d e p o la n a b ile c e im g rm en in z o rlu u d u r. B ir a lte r
n a t if o la ra k b a z a ra tr m a c la r, so n p a tla m a d a t m b ilg in in "so n d a k ik a
da" y in e d a ry a k t n a ilik in b a k b e n im se rle r.
Bu a lte r n a tif u n la rd r:

KAYIP: d elik b u h a r la t n d a b ilg i kay b o lu r


DEPO: b ilg i so n u k l e sin d e d e p o l a n r
DN: t m b ilg i so n p a tla m a d a geri d n e r

O kur, en b e lirg in a lte r n a tif KAYIP o la ra k g r n rk e n in s a n la rn n e d e n


DEPO y a d a DN i in g ere k li t m m e safey i a lm a gere i h is s e tti in i m e
ra k e d e b ilir. Sebep, KAYIP'm n ite rli in , d i e r b ir d ey ile U ile m in in , i-
n e n m e sin i im a e d e r g r n m e sid ir. B irin in b e n im se d i i k u a n tu m m e k an i i
fe lse fe si n ite rli in d e im e zli in i ta le p e d e rse b u d u ru m d a KAYIP'la s o
ru n y a a n a c a k d em ek tir. Bu n ed e n le , g r n te k i y a p m a c k g r n m le ri

22 Bkz. Preskill, 1992.


25 Bkz. Preskill, 1992, ya da dier b ir k yolu iin Kat, 1998a, 1998b.
n e k a r n DEPO ve DN o la s lk la rn n , p ek ok p a r a c k fiz ik isi a r a
s n d a r a b e t g rd n g r r z .
B enim g r m b ilg i KAYIP'm n k e sin lik le en o la s o ld u u d u r. ekil
3 0 .1 4 ' n in c e le n m e si, ken fizik i m alze m e n in , t m "b ilg i"sin i so n u o la
ra k te k illik te yok ed ilm e k z e re y a n n a a la ra k , b a s it b i im d e u fk u n k a r
sn a d y le ilg ili ak ta b lo y u a k ta r r . U fu k ta, y ere l fizik i n em e sa h ip
zel h i b ir ey m e y d a n a g elm em elid ir. M ad d e, u fk u ne z a m a n g e ti in i
d a h i "bilm ez". B a la n g ta ok b y k o la n , b elk i de g a la k tik m e rk e z le rd e
b u lu n d u u n a in a n lp g n e k tle s in d e n b ir m ily o n k a t y a d a d a h a b y k
o la b ile ce k d e lik le r g ib i b ir k a r a d elii ele a la b ile c e im iz i ak lm z d a t u t
m aly z. U fuk g e ild i in d e zel h i b ir e y olm az. U za y za m an e rili i ve
m alzem e y o u n lu u b y k d e ild ir: y a ln z c a k e n d i g n e s is te m im iz d e
g rd m z t rd e d ir. U fkun k o n u m u b ile y ere l d e e rle n d irm e le r ta r a f n
d a n s a p ta n m a z n k o k o n u m d elik i in e d a h a s o n r a d a n n e k a d a r m a lz e
m e d e c e in e b a ld r. S o n ra d a n d a h a fa z la m alzem e d e rs e b u d u ru m
d a u fu k a s ln d a d a h a nce g eilm i olur! Bkz. ekil 30.15. "Ufuk g e ilm e
d en h em en nceki b ir an d a ", ken m a lze m e d e i e rilm i o la n t m b ilg iy i
a y rn tl b i im d e d a ry a ta y a n b ir t r sin y a lin b ir b i im d e d d n y a y a
y a y lm a s n a n la lm a z b u lu y o ru m . A sln d a b a s it e k e n d i b a n a o la n b ir
sin y a l, ilg ile n ile n "bilgi" b ir a n la m d a g e r e k te n m a lz e m e n in k e n d isi o l d u
u n d a n , y e te rli d e ild ir. M alzem e b ir kez u fu k i in e d t n d e h a p s e d i
lir ve te k illi in k e n d isin d e k a n lm a z b i im d e yok ed ilir.

e k il 3 0.14 H avvking k a ra d e lik b u h a r


la m a s . (a) K la s ik k tle e k im k m e si
y o lu y la b ir k a r a d e lik o lu u r. S o n d erece
u z u n b ir s r e b o y u n c a H avvking n m
y o lu y la o k d k b ir h z la m a d d e enerji
k a y b n a u ra r ve m a d d e k a y b e ttik e
a za r a za r sn r . S o n u o la ra k p a tla y a
ra k (d eli in b a la n g k tle s in d e n
b a m s z b i im d e , a s tr o fiz ik i s ta n d a r t
la ra g re k k b ir p a tla m a y la ) g z d e n
k a y b o ld u u g r l r, (b) B u i le m e ili
k in k a t k o n fo r m a l b ir d iy a g r a m (kresel
o la ra k s im e tr ik d u ru m ). B u, k e n m a l
ze m e n in , k e n d is in e a it t m "bilgi"yi t e
k illik te y o k e d ilm e k ze re y a n n a ala ra k
b a s it b i im d e u fk u n k a r s n a d t ,
K A Y IP la u y u m lu b e lirg in b ir ta b lo y u
a k ta r r g r n r.
< ; S

e k il 30.15 B ir k a r a d e lik u fk u n u n k e s in k o n u m u ,
so n u o la ra k d e lik i in d e n e k a d a r m a lz e m e d
t n e b a l o ld u u n d a n , "te le o lo jik o la ra k " b e lir
lenir.

E n a z n d a n b u , kozm ik s a n s r (28.8) k a b u l e d iy o rsa k ak so n u tu r.


K abul e tm iy o rsa k b ile b u n u n la r a h a t h a re k e t edilecek p ek fa z la a la n b u
lu n d u u n u sa n m y o ru m . T ab lo e s a se n ekil 30.1 4 'tek i g ib id ir. Bu ta b lo y a
gre, k m edeki m a lze m e (ve "bilgi"si) u fk u g e ti in d e d e il y a ln z c a te k il
lie g ird i in d e yok ed ilir. ekil 3 0 .1 4 'te "POP" s zc y le g ste rild i i z e
re, k en m alzem ey e ilik in t m b ilg in in so n p a tla m a o la y n d a b ir b i im
de y e n id e n g eri g eld i in e ilik in DN b a k a s b e n im se n e c e k se 24 b u
b ilg in in , (kozm ik s a n s r n m a k u l b ir b i im i u y a rn c a e s a s e n u z a y s a l o l
m a s g ereken; bkz. 28.8) te k illi in h em en k a r s n d a n , b u n o k ta y a g elm e
yi se z d irm e d e n n a s l b a a ra c a b ir b i im d e a k la n m a k z o ru n d a d r. B u
n u p ek d e m a n tk l b u lm u y o ru m .
D E PO 'daki d u ru m d a h a iyi d e ild ir. K le olu tu ru Z sa b ile a s ln d a y a
r a r y o k tu r n k b ilg i so n su z a dek o n u n "iine k ilitle n m i " tir b a n a yle
g eliy o r ki b u h e r d u ru m d a k a y b o lm ak k a d a r iy id ir. K len in te k am ac
" n ite rli i k u rta rm a k " sa , b u d u ru m d a k l e le rd e n o lu a n tu ta r l b ir QFT
fo rm le ed ilm e k z o ru n d a olur; b u n u y a p m a k la ilg ili a r s o r u n la r sz k o
n u s u d u r .25 G rd m k a d a ry la H avvking a rg m a n bize, g en el g relilik
k u a n tu m m e k a n ik se l ile m le rle b a la n tl o la ra k ta b lo y a g ird i in d e ,
KAYIP'la u y u m lu b i im d e , n ite rli in b e lirli d u ru m la rd a b a s it e i n en -
m e sin in b ek len m e k z o ru n d a o ld u u g l b ir d u ru m su n a r.
Bu k o n u la rla ilg ili S tep h e n H a w k in g 'in k en d i b a k a s n e d ir? B a n
d a n itib a r e n o, s r a r la KAYIP' sa v u n d u . B an a yle g eliy o r k i b u n a ilik in
d u ru m im d i, H avvking b u fik irle ri ilk o la ra k o rta y a s u n d u u za m a n k i k a

24 Bkz. P reskill, 1992; S usskind vd., 1993.


25 Horovvitz ve M aldacena, 2003, eletirisi iin bkz. G ottesm an ve P reskill, 2003. Ayrca bkz.
S usskind, 2003.
d a r g l d r. E lb e tte k a r a d elik b u h a r la m a s t m y le k u ra m s a l b ir k a v
ra m d r ve D o an n k e n d isi k a ra d elik le rin u z a k geleceiyle ilg ili b a k a c a
fik irle re sa h ip o la b ilir. B u n u n la b irlik te , QFT y a d a m a k ro sk o p ik g en el g
re lili in (ya d a h e r ik isin in ) y a p s n d a ra d ik a l d e iik lik le r o lm a k sz n b u
t r h e rh a n g i b ir a lte r n a tif in o rta y a k a b ilm e sin i g rm ek g t r.
H avvking'in k o n u m u , en a z n d a n 2 0 0 3 'tek i k o n u m u , a s ln d a n ite rli in f a
k a t y a ln z c a , b en im g rece lm l b ir a n la m a sa h ip o la ca k e k ild e d e e r
le n d ird i im b i im d e i n en m e si g ere k ti iy d i. Havvking, k a r a d elik le rin
v a rl n d a , b ir sis te m e ilik in k u a n tu m d u ru m u n u n e s a s e n (saf o lm a y an
d u ru m a ilikin) b ir y o u n lu k m a tr is in e ev rim le e c e in i ile ri s rd . A sln
da b u fik re 2 9 .6 'd a, k a r k b ir k u a n tu m d u ru m u n u n b ir p a r a s , y a ln z c a
FAPP b i im in d e k ay b o lm ay a k a r t o la ra k , g e r e k te n - b u r a d a b ir k sm
b ir k a ra d eli e d e re k - k a y b o la b ilirs e b u d u ru m d a k u a n tu m g e r e k li i
n in a s ln d a (saf) b ir d u ru m y e rin e b ir y o u n lu k m a tr is i ta ra fn d a n a k la
n a c a n a ilik in o n to lo jik k o n u m u n k a b u l e d ilm e sin in m a k u l o la b ilece i
g er e in i b e lirtti im d e s t k a p a l b i im d e k sa c a d e in ilm iti. Havvking
k a fa s n d a , y o u n lu k m a tr is le rin e d o la y sz c a u y g u la n a n ve " s a f d u ru m -
la r" m "k a rk d u ru m la r" a e v rilm e sin e o la n a k sa la y a n b ir t r " s p e r n i
te r" ev rim c a n la n d rd .26' 13081

30.9 Daha radikal bir bak as


H avvking'e KAYIP'a ili k in b i im in a s ln d a o la slk la d o ru o ld u u k o
n u s u n d a k a tlrk e n d a h a d a ra d ik a l b ir e y in g ere k ti in e in a n y o ru m , n
ceki p a r a g r a f ta ze tle n d i i h a liy le rn e in H avvking'in n e rm e si h e rh a n g i
b ir a s im e trik z a m a n l zellii k a p s a m a z .27 B u n u n la b irlik te z a m a n s im e t
ris in d e ekil 3 0 .4 ' n z a m a n d a te rs in m i h a li o la n ekil 3 0 .1 6 a'd ak i "beyaz
delik" ta b lo s u n a , ekil 3 0 .1 6 b 'd e g ste rild i i z e re ekil 3 0 .1 4 'te v e rilm i
b u h a r la a n k a ra d eli in z a m a n d a te rs in m i h a lin d e o ld u u g ib i, iz in v eri-

26 Havvking n ite r evrim e ilikin, olaan QFT'ye ilikin, 26.8, S -m a trisi aklam asnn, onun,
s p ersim etriy le b a lan ts olm ayan, bkz. 26.8, b ir "sper salm " ilem cisi olarak a d la n d
rp "$" sem bolyle g sterdii e y e genellendii b ir genellem e sundu. Bu, S -m a trisin ce ele
aln an sa f d u ru m la r ara sn d a ilem ek yerine younluk m atrisleri ara sn d a iler. Bkz.
Havvking, 1976b.
. [30.81 Bunu gerekletirecek trdeki dnm belirtm ek zere indis notasyonunu (rn. 'ip)
iin /; ) kullann. pucu: ekil 29.5e b ir gz atn.
21 Stephen Havvking ile benim aram daki tem el anlam azlk, yaklak 20 yldr, bu zam ansal
asim etri soru n u zerinde odaklanyor. Bu ta rt m a la r s resin ce o, k ararl biim de sim etrik
zam anl b ir fizie ve ya U kuantum m ekaniine ilikin deim ezlik ya da stte deinilm i
olan, n o t 30.26, lm l genellem eye tu tu n d u . Aklayacam zere bu konularla ilgili kendi
konum um olduka farkldr.
e k il 30.16 B e y a z d elikler: za m a n d a ters
e v r ili k a ra d elikler. B u n la r W eyl e r ilik
h ip o te z in i iner, (a) e k ille r 27.11 ve
2 7 .1 6 'd a k i g ib i, ka ra d e lik o lu u m u n u n z a
m a n d a ters e v r ili h a li b i im in d e k i kon-
fo r m a l d iya g ra m , (b) e k il 3 0 .1 4 'te k i g ib i,
k a r a d e lik o lu u m u n u n z a m a n d a te r s e v
rilm i h a li v e H avvking n m y o lu y la d a h a
so n r a k i y o k o lu u n a ili k in k o n fo r m a l d i
ya g ra m .

lir. "Yeni b ilgi" y a r a tm k a d a r b ilg i yok e d ilm e sin in sz k o n u su o ld u u


"genel sim e trik z a m a n l d u ru m " ekil 3 0 .1 7 'd e g ste rilir. T m b u n la r W eyl
e rilik h ip o te z in i (28.8) iner. ekil 3 0 .16c'deki s im e trik d u ru m b a la n
g ta k i k a ra d eli in so n b u h a r la m a s a n n d a y en i b ir b ey az d eli in y a r a
tlm a s n , b ey az d elik k a ra d eli in d a h a nce sa h ip o ld u u b o y u ta e rie n e
dek b y m e k zere, i erir; bkz. ekil 30.17. B ylesi sa m a g r n m l b ir
m o d e lin daha nce cid d i b i im d e n e rild i in i h i g rm edim ! ekil
3 0 .1 6 'd a k in e b e n z e r d u ru m la ra b ir kez iz in v e rilirs e b u n la rn n i in B yk
P a tla m a d a , 27. b l m n a k ta rd m e sa jla b t n l k l b ir elik iy e yol
a a ra k , o a lm a d k la rn k a v ra m a k ta b a a r s z olu y o ru m .
B u ra d a t m a rg m a n la rm y in elem ey e n iy e tli d e ilim 28 f a k a t ak k o
n u m a k g e re k irse b u n la r, D oann bize, k en d i e v re n in d e g e r e k te n izin
v e rd i i o u z a y z a m a n te k illik le rin in fizik i y a p s y la ilg ili o la ra k , W eyl e ri
lik h ip o te z in in g e erli o lu u n a y a k n b i im d e b en z ey e n b ir ey s y le r g
r n m e s i g er e in e d a y a n r.29 B u n u k a b u l e d e rsek b ylece k a ra d elik te k il
lik le rin d e g e r e k te n g eri k a z a n la m a y a n ak seik b ir "bilgi k ay b " sz k o
n u s u o lu r. B u n u n se b eb i, b u h ip o te z u y a rn c a , s e rb e s tlik d e re c e si h e r h a n
gi b ir b a la n g te k illi in d e y a sa k k e n km eye a it so n u te k illik le rin in d e
v a s a m ik ta rd a s e rb e s tlik d ere cesi (b u n la r W eyl e rili in d e b u lu n m a k z e
re) i e re b ilm e s i ve b y lelik le s o u ra b ilm e s id ir.
Bu a rg m a n , k a ra d e lik le rin o lu u m u ve b u h a r la m a s n i e re n b ir
s is te m in f a z u z a y b i im in d e o rta y a koy m ay a a la lm . A kas, faz u z a
y a rg m a n m z i le r k lm ak ze re, so n lu b ir s a b it en erji n ic eli i i eren
k a p a l b ir s is te m i ele alm am z g ere k ir. H ay al ed iim izi d estek lem e k zere
k a fa m z d a , h i b ir b ilg in in ya d a m a d d i p a a c n i eriy e y a d a d a ry a
g eem eyecei e k ild e, m k em m el a y n a la r b i im in d e ele a ln a n d u v a rla ra

28 Bkz. Havvking, 1976b; P reskill, 1992; Penrose, 1979a.


29 Weyl erilik hipotezi kla sik geom etriye a ittir, bylece "kuantum geom etrisi"nin tam olarak
klasik b ir uzayzam ana kristalize olduu noktada ne olduu hakknda b ir ey syler.
e k il 3 0 .1 7 (a) D a h a n c e d e n k tle e k im k m e si
ta r a fn d a n o lu tu r u lm u b ir k a ra d e li in s o n b u
h a r la m a s a n n d a b i r b e y a z d e li in y a r a tld
s im e tr ik z a m a n l d u r u m . Y en i b e y a z d e lik b y k
m ik ta r d a m a lz e m e n in d a r a tlm a s y la y o k o lm a
d a n n c e d a h a n c e k i k a ra d e lik b o y u tu n a u la a n a
d e k b y r , (b) B u n a ili k in k o n fo r m a l d iya g ra m .

(b)

e k il 30.18 H av v k in g 'in "k u tu " d n c e d en ey i, (a) D u v a rla r m k em m el a y n a la r o lu p


h i b ir b ilg i y a d a m alz e m e g e iin e izin v e rm ey en e n g in (g alak tik lekte) b i r m a d d i "k u
tu " d n n , (b) Y erel b i r e n tro p i m a k s im u m u k tle n in o u n u s a la y a n b i r k a r a d e lik
tir; d e lik le s l d en g e i in d e k k b i r m ik ta r ev re n m m e v c ttu r. (c) D i e r b i r e n tro p i
m a k s im u m u k a r a d e lik siz s l n m d r (ve b ir a z p arack ).

s a h ip , g a la k tik b o y u tla rd a n d a h a b y k en g in b ir k u tu c a n la n d rm a y d e
ney elim ; bkz. ekil 30.18. E lb e tte b u p r a tik te s a m a lk tr f a k a t o k u y u cu y u
s is te m im iz in gerek deil, y a ln z c a b ir "d n c e d en e y i"n d en o lu tu u n a
in a n d rm a k i in acele ed iy o ru m . Bu, faz u za y g e re k e le n d irm e s in in y a l
n zca, Havvking n m ile m in d e (belirgin) s e rb e s tlik d ere cesi k a y b i e
re n b ir sis te m e u y g u la n m a s n sa la m a k ze re ta s a r la n m a k ta d r .30 E le a l
n a n P fa z u za y , v e rili t m enerjiyle b irlik te , k u rg u s a l k u tu m u z i in d ek i
o la s t m fizik i d u r u m la r a k la r. ekil 3 0 .1 9 'd a k i d in a m ik ev rim T z e
rin d e k i b ir ok a ile si ta ra fn d a n ekil 2 0 .5 'te k i g ib i a k la n r.
Z am an ile rle d ik e b u d u ru m d a ("dnce"), k a r a d elik te k illik le ri iin e
s o u r u ld u k la rn d a n s e rb e s tlik d e re c e le ri yok o lu r. Bu s e rb e s tlik d e re c e le
ri, W eyl e rilik h ip o te z in c e (beyaz d e lik t r n d e k i) b a la n g te k illik le
r in d e y e n id e n b e lirm e k te n a lk o y u lu r fa k a t b e n im id d ia m o n la rn R ile m i
e k il 30.19 (ekil 3 0 .1 8 'd e i e rile n ile m le re ilik in ) e v rim i (H am ilton) a k la y a n o k la rla
b irlik te Havvking k u tu s u n a ili k in faz u z a y a k la m a s . <A,H,C b lg e le ri s r a s y la ek il
3 0 .1 8 'd ek i (a), (b), (c)'ye k a r lk g elir. B u ra d a n h a re k e tle C b lg esi i in d e il am a B b l
g esi i in b i r k a ra d elik m e v c u ttu r. B ir k a r a d elik v a rl , KAYIP u y a rn c a k a r a d elik (gele
cek) te k illi in d e k i b ilg in in y ok e d ilm e si n e d e n iy le , b i r a r a d a a k m a k ta o la n a k izg ileri
so n u c u n u (faz u z a y h a c m i in d irg e n m e si) v e rir. (N esnel o la ra k g erek v a rsa y la n ) R i le
m in e ili k in z a m a n a s im e tr is in d e i e rilm i a k iz g ile rin in d en g eley ici b i r y a r a tm (faz
u z a y h a c m in d e a rt) s z k o n u s u d u r, n e r i, i le m le ri i n ey en b u iki L io u v ille te o re m i
a r a s n d a , a k ta n ih a i fa z u z a y h a c m i k o ru n u m u n u v e re n , to p la m b ir d en g e o lm a s g e re k
ti id ir.

y o lu y la y en id e n b e lire c e id ir. F ik ir, k a ra d elik le rd e k i a s im e trik z a m a n l


"bilgi k ay b "y la 3 0 .3 'te d e in ilm i o la n k u a n tu m m e k a n ik se l R ile m le
rin d e k i o la s lk la rn a s im e trik z a m a n l d a v r a n la r a r a s n d a to p la m b ir
d en g e n in sz k o n u su o ld u u d u r. R i le m in in b elirle n im c i o lm a y an d o as
b ize ay n g ird ile re ilik in pek ok a lte r n a tif o la b ile ce in i s y le r ve b u , k a
ra d e lik le rd e ay n k ty , te k illik le rd e s o u ru la n e itli g ird ile ri a y rt
ed en "bilgi"yi, v ere n fa rk l pek ok g ird i o la b ilm e si g ere in i d en g elem eli-
d ir. 3 0 .3 ' n k u rg u s a l d en e y in d e (ekil 30.1), v e rili b ir k t i in (D'ye u la
a n foton) te m eld e y a ln z c a b ir g ird i (S'den y a y la n foton) sz k o n u su y k e n
v e rili te k il b ir k t i in iki fa rk l so n u c a (D'ye u la a n fo to n ve C'ye u la a n
foton) s a h ip o ld u u m u z u a n m sa y n . Bu n e d e n le , u z a y z a m a n te k illik y a p
s n d a k i a s im e tri fa z u za y h a c m in in e tk in b ir d a r a lm a s n a n e d e n o lu rk en
R ile m i u y a rn c a faz u za y h a c m in in etk in b ir d a lm n eld e ed eriz; y in e
bkz. eki 30.19. td d ia u ki b u iki etk i o r ta la m a d a b ir b ir in i d en g e le m elid ir.
Bu d en g e le m en in , fiziki ile m le rin y a ln z c a to p la m b ir zelli i o lm a
g ere k lili i ak h a le g e tirilm e lid ir. E lb e tte , k u a n tu m d u ru m in d irg e n m e s i
n in h e r rn e in e e lik ed en b ir k a ra d eli in e z a m a n l o la ra k v a r o lm a zo
ru n lu lu u id d ia e d ilm e m ek ted ir. F ik ir y a ln z c a , t m faz u za y b o y u n c a b u
iki etk i a r a s n d a b ir den g e b u lu n d u u d u r. Bu n ed en le, R 'deki gelecek r a s
g eleli in i d en g eley en ey, b ilg i so u rm a y eten e iy le b irlik te , k a ra d elik
o lu u m u n a ilik in p o ta n s i y e l o la n a k tr.
Bu e tk ile rin ik is in in de, faz u z a y h a c m in in d in a m ik ev rim d e k o ru n
m ak z o ru n d a o ld u u n a ilik in te o re m i (Liouville teorem i; bkz. 20.4, ekil
20.7) i n e d i in i b e lirte b iliriz . B u n u n la b irlik te h e r d u ru m d a , o te o re m e
ilik in k a p s a m s u n a n s r a d a n k la sik d in a m i in te sin e g een b ir ey e s a
h ip o lu ru z. A sln d a k la sik faz u za y k a v ra m b u ra d a , k u a n tu m ve k la sik
e tk ile ri b irlik te ele a lrk e n t m y le u y g u n d e ild ir. T m y le k u a n tu m
o la n b ir s is te m le ilg ili o la ra k , d a h a ok t m y le b ir Hilbert u z a y b i im in
de d n m e m iz g ere k ir. U k u a n tu m e v rim in in t m h ik a y e o ld u u n a in a
n a n la r i in H ilb e rt u za y a k la m a s d o ru o la n d r. Bu d u ru m d a f a k a t k a
r a d elik b u h a r la m a s n d a , b ilg in in yok e d ilii c id d i b ir s o ru n d o u ru r.
K endi b a k am , ta b lo la rn h i b irin in t m y le u y g u n o lm ay p h e r b ir i
n in h en z n a s l a k la m a k g e re k ti in i b ilm e d i im iz b a k a b ir eye y n elik
b ir y a k la k lk ta h m in i b i im in d e d e e rle n d irilm e si g ere k ti i e k lin d e
d ir.31
U zu n ca b ir s r e d ir n iy e tim , s tte ze tle n en a rg m a n d a o ld u u (ve e
kil 3 0 .1 9 'd a g ste rild i i) ze re, b u iki ilem a r a s n d a k i d en g e n in a y r n tla
rn a r a tr m a k y o lu y la k u a n tu m d u ru m in d irg e m e s in in h z n a ilik in d o
la y sz b ir n ic e l h e s a p la m a elde etm ek ti fa k a t im d iy e dek b u a rg m a n so
n u la n d rm a k ta b a a r s z oldum . Bu d u ru m d a u y g u n b ir h e s a p la m a elde
etm ek ze re k u lla n a b ile n o ld u k a fa rk l b ir g en el g ere k e le n d irm e h a t t
n n v a r o lm a s a n s tr . Bu b l m n k a la n n n k o n u su b u d u r.

30.10 Schrdinger bei


2 9 .7 'd e ele a ln m , "S c h r d in g e r'in k ed isi" o la ra k a n la n t rd e k i d u
ru m a d n elim . ekil 29.7'de, b ir fo to n d u ru m u n u s t s te b in m e y e y e r le
tirm e k zere, fo to n u n a k ta r la n k sm k ed iy i ld rec ek b ir a le ti te tik le rk e n
y a n s tla n k sm n n ked iy i sa b ra k t b ir h u zm e ay rc k u lla n m a k y o
lu y la, c a n l b ir ked iy le l b ir k e d in in k u a n tu m s t s te b in m e sin e ilik in
d ze n e in n a s l k u ru la b ile c e in i g ste rd im . G erek b ir k ed i k u lla n m a k e l
b e tte y a ln z c a in s a n lk d o lm a k la k a lm a z fa k a t g ere k siz b i im d e k a r k
b ir fizik i s is te m eld e etm ek o lu rd u . yleyse g elin b u n u n y erin e , a k ta rla n
fo to n d u ru m u b a s it b i im d e , b ir m alzem e b e in i y a ta y b i im d e k k b ir
m ik ta r h a re k e t e ttir e n b ir a le ti a l trrk e n y a n s tla n k sm n bei k en d i
h a lin e b ra k m a s d u ru m u n u ele alalm ; bkz. ekil 30.20. st s te b in m i
bek a rtk , nceki k a d a r d ra m a tik o lm a sa d a S c h r d in g e r'in k e d isi ro l n
oynar!
im di o rta y a koym ak iste d i im s o ru u: iki bek k o n u m u n u n k u a n tu m
s t s te b in m e si d u ra a n b ir d u ru m m u d u r? G eleneksel k u a n tu m m ek an i-

J1 B urada belki de, eik b ir faz uzaynn baz zelliklerini de alabilecek olan genellenm i bir
H ilb ert uzay kav ram n a gerek d uyulm aktadr, rn. Mielnik, 1974; Kibble, 1979; C hem off ve
M arsden, 1974; Page, 1987; ve Brody ve H ughston, 2001.
t
rr -V

e k il 30.20 ekil 2 9 .7 'd ek i S c h r d in g e r'in k e d is i fa k a t a r tk so n u ta k i k u a n tu m s t s te


b in m e si y a ln z c a b i r m a d d e b e in in h a fif e f a rk llk g s te re n iki k o n u m u a r a s n d a d r .

in d e d u ru m , h e r bek k o n u m u n u n a y r a y r d u a n b ir d u ru m u te m sil e t
ti in i ve h e r d u ru m d a k i e n e rjin in ay n o ld u u n u (yeri d e i tirilm i b e in
b u lu n d u u y e r b a la n g k o n u m u y la b a la n tl o la ra k n e y k s e ltilm i ne
d e a l a ltlm tr) d n rs e k k e sin lik le b u d u r. Bu y a ln z c a , 21. b l m d e
ren d i im iz k u r a lla r n (ayrca bkz. 24.3) te m e l b ir u y g u la m a s d r. B a
la n g b ek k o n u m u n u \x) ve y e r d e i tirilm i o la n |<p)'yle g ste re re k iki
bek k o n u m u n u n h e r b irin e ilik in d u ra a n l a k la y p h e r b ir i b iz e E
en erji z d e eriy le b irlik te b ir en erji z d u ru m u v ere n iki S ch r d in g er
d en k lem in e,
.d\x) . . d\<P) . ,
l h -w = E\X) , h =E\<p).

sa h ip o lu ru z. st s te b in m e

\V) = w\x) + zl <P)

d u ru m u b i im in d e g s te rilirs e by lece w ve z (sabit) g e n lik le rin in h a n g i


d e e rle re sa h ip o ld u k la rn d a n b a m sz o la ra k

d\V ) , ,
fl~dt~ =

ifa d e s in i elde e d e riz .13091 Bu n e d e n le h e r I1/7) k u a n tu m s t s te b in m e si a y


rc a d u ra a n b ir d u ru m d u r. \x) ve |<p) d u ru m la rn n h e r b iri so n s u z a dek
o ra d a b u lu n a c a k o lsa , o n la ra ilik in h e r I1/7) k u a n tu m d u ru m u d a ay n e
k ild e o r a d a b u lu n u r. Bu y a ln z c a s ta n d a r t k u a n tu m m e k a n i in e ilik in b ir
b e k le n tid ir.
im di, E in s te in 'm b iz e re tti i m u h te e m ve a r tk m k em m el b i im d e
d o ru la n m o la n g en el g relilik k u ra m n a ilik in d e rsle ri g n d em e g e tir
m eye b a la y a lm , tik o la ra k , a r d a la n u z a y z a m a n g e o m e trisin d e ifa d e e d il
m i o la n k tle e k im a la n n ele a lm a y n em li b u la b iliriz . D eneyin d n y a
z e rin d e , y a ta y b ir p la tfo rm z e rin d e b u lu n a n iki bek rn e iy le b irlik te

i 130.91 Niin? Bu sonucu alttak i, duraan b ir a rd a la n uzayzam an du ru m u n d a yinelersek b ir


cvektr alan n a ilikin h angi zelliklerin kullanlacam aklayn.
Schrdinger: e k il 30.21 S c h r d in g e r d e n k le m in d e k i
" d /d t" t r e v i le m c isi, u z a y z a m a n n d u
i h K \ ) = H m
ra anl (za m a n sa l) b ir K illin g alan
l^g = 0; b k z . 14.7) o la ra k k (= d /d t) bi
im in d e ifa d e e d ilm e k zere, m a n ifo ld
t (u za yza m a n ) ze rin d e k i (d e im e z b i
im d eki) b ir k v e k t r a la n b i im in d e
d n lm e lid ir bkz. e k il 30.3).

g e r e k le tirild i in i d n e b iliriz . D n y an n u z a y z a m a n g e o m e tris i p ek de


d z d e ild ir ve b u u z a y z a m a n e rili in in s tte k i d e e rle n d irm e le rle ilg ili
n e g ib i e tk ile re sa h ip o la b ile c e in i d n m e k z o ru n d a y z . A sln d a S ch r
d in g e r d en k lem in d e b e lire n d / d t ile m c isin in a n la m y la ilg ili o la ra k b ir
m ik ta r k a y g la n m a m z g ere k ir. G enel g relilik te gen ellik le, d /d t" k a v r a
m n n k e n d isin e gre ta n m la n d do al b i im d e su n u lm u b ir k o o rd in a t
sis te m in e sa h ip olm ayz. 10.3 ve 1 2 .3 'ten , (d /d t b enzeri) k sm i b ir t re v
ile m c isiy le ilg ili "deim ez" d n b i im in in on u m a n ifo ld (u za y za
m an) z e rin d e k i b ir v e k t r a la n b i im in d e ele alm ak o ld u u n u a n m s a
yn; ek il 30.21. Bu n e d e n le gerek li d /d t" k a v ra m m z ifa d e etm ek ze re
u z a y z a m a n m z z e rin d e b ir v e k t r a la n n a gerek du y aca z.
D u ru m u m u z o k a d a r d a k t deil n k " d u ra a n d u ru m la r" k o n u s u
n u ele alm a k ta y z , yleyse en a z n d a n k e n d isi d u ra a n o la n b ir a r d a la n
u z a y z a m a n n a sa h ip olm alyz. A sln d a d n y a n n a la n n d u ra a n o la ra k
d e e rle n d iririz . stte (30.4, 6, ekil 30.3) g rd m z ze re, d u ra a n
b ir u z a y z a m a n b ir k z a m a n s a l K illing v e k t r n n v a rl y o lu y la n ite le n
d irilir. T a rt m a d a b u b e lirli v e k t r a la n n a s l b ir ro l o y n ar? nceki f o r
m lle rd e b a s it o la ra k
d
> /c

d e iik li in i y a p a b ile c e im iz i sy ley en u z a y z a m a n m z " t'd e n b a m sz"


olm ak a n la m n d a d u ra a n d r. T o p lam b ir s a b it lek a r p a n n a ili k in b ir
n o k ta sz k o n u su o la b ilir fa k a t b u n u n b izim i in b u r a d a p ek b ir n em i
y o k tu r. Bu to p la m a rp a n b e lirle m e n in genel yolu, k tle e k im a la n s fra
d o ru a z a lr b i im d e k a b u l ed ilm e k zere, K 'nn b y k u z a k lk la rd a " s ra
d an " b ir z a m a n y er d e iik li i h a lin i a lm a s n ta le p e tm e k tir. B u n u n la b ir
lik te y erel o la ra k K 'nn b y k l , d n y a n n k tle e k im a la n n n " s a a t y a
v a la tc " e tk ile rin in (19.8) h e s a b a k a tld b ir b i im d e k o n u m d a n k o n u
m a d e ie b ilir.130101 k a r tk d / d t 'n in ro l n s tle n d i in d e n , a y r \x) ve |<p)

[30.10] Buna ilikin b ir aklam ay, 30.6'da akland zere b ir k Killing vektrnce sa
lan an korunum y asasn k u llan arak ve k0k norm unun ktleekim etkisi gsteren b ir cisim
d u ru m la rn n h e r b irin e ilik in d u ra a n l ta n m la y a n b ire y se l S ch r d in -
g e r d en k lem lerim iz
ihc\x) = E\x) ve hc\(p) = E\q>)

o lu r v e tp k nceki g ib i h e rh a n g i b ir V7) s t s te b in m e siy le ilg ili o la ra k


h l
\hK\V) = E \ V )

ifa d e s in e sa h ip o ld u u m u z s o n u c u n u k a rrz . Bu n ed e n le , b ir a r d a la n
o la ra k d u ra a n b ir k tle e k im a la n n n v a rl , \x) ve \<p) d u ra a n d u ru m
la rn a ilik in h e rh a n g i b ir k u a n tu m s t s te b in m e sin in k e n d is in in d u r a
an o lm a s g er e in i d e itirm e z .
im di bein k e n d i k tle e k im a la n n h e s a b a k a tt m z d a n e o ld u u
n a b a k a lm . |^) ve \<p) d u r u m la rn n h e r b ir in i b ire y se l o la ra k ele a lrs a k
gerek h e rh a n g i b ir so ru n u m u z o lm a d g r l r. E lb e tte h em \x) h em de
|<p) b ir e r k u a n tu m d u ru m u d u r ve k a b u l e d ilm i o la n b ir k u a n tu m k tle e
kim k u ra m y o k lu u n d a o n a ili k in k tle e k im a la n n n n a s l ele a ln a c a
n b ile m e y eb iliriz. Y ine de b u n u a y rn tl b i im d e b ilm em e m iz a s ln d a
p ek n em li d e ild ir. G eleneksel b a k a s, d o ru k u a n tu m k tle e k im k u
ra m n n , E in s te in 'n k la sik g en el g re lili in in ilk e le ri u y a rn c a p ek k esin
o lm a sa d a, o ld u k a ta m b i im d e a k la n m o la n k tle e k im a la n la ry la
k la sik m alzem e b ek lerin e b e n z e r g r n e n e y leri b irb iriy le b a d a tra b i-
lece in i ile ri s re r. (B ana g re b u "geleneksel b a k a s"n n g e erlili i de
s o r g u la n a b ilir f a k a t - k u a n tu m fo rm a liz m in in h e rh a n g i b ir d e iik li e g e
rek d u y m a d ve k la sik g en el g re lili in m a k ro sk o p ik c isim le r i in de g e
e rli o ld u u y la ilg ili- s ta n d a r t ik iz v a rs a y m n a in a n a c a k o lu rs a k b u d u
ru m d a o n u k a b u l etm ek z o ru n d a k alrz. S o n u ta v a r o la n a rg m a n n d o
a s b u ik i v a rs a y m n u y u m lu lu k s n rla r n a r a tr m a k d u ru m u n d a d r.)
B u ra d a n h a re k e tle , d n y a z e rin d e k i y a ta y p la tfo rm z e rin d e , h e r b ir
bek o la y n a k e n d isin e a it n e re d e y se k la sik E in ste in c k tle e k im a la n
ta r a f n d a n elik e d ild i i iki a y r k o n u m d a b u lu n u p m a lze m e b e in i o l
d u k a ta m b i im d e a k la y a n b ir \x) k u a n tu m d u ru m u ve b ir \<p) k u a n tu m
d u ru m u o lm ak z o ru n d a d r.32 Bu iki bek k o n u m u d u r u m la rn n h e r b iri
k e n d isin e elik ed en u z a y z a m a n d a d u ra a n k a b u l e d ild i in d e n h e r b iri
k e n d isin e a it ilg ili b irle ik K illing v e k t r n e sa h ip o la ca k ,33 k x ve k v , ve
k e n d isin e ilik in E z d e e rin e sa h ip u y g u n S c h r d in g e r d en k lem in i s a
la y a c a k tr:

etrafn d a, cisim den ok u zak ta birim e n o rm alletirilse bile ond an farkllk gsterebilecei
gereini n o t ederek verebilecek m isiniz bakn. Bu, zam ann lm n n asl etkiler?
32 B unlar 26.6'da deinildii zere u y u m lu d u ru m la r olabilir.
33 k x ve K^'deki in d islerin yaln zca ia re t olup 12.8'dekik anlam da "tensr indisleri" olm ad

n aklnzda tu tu n . Ayns gx ve g v iin de geerlidir.


ifncx \x) = E\x) ve ihK^fp) = E\cp).

nceki d u ru m d a b ek lere ilik in k tle e k im a la n la rn gz a r d e tti i


m izd e h e rh a n g i b ir w\x) + z\<p) s t s te b in m e siy le ilg ili S c h r d in g e r
d en k lem in i y a z a b ild ik ve t m b u n la rn d u ra a n o ld u k la rn sa p ta d k . B u
n u n la b irlik te im d i b ir s o ru n sz k o n u su n k b u k x ve k v K illing v ek
t rle ri fa rk ld r. Ne y ap m aly z? yle g r n y o r ki s t s te b in m i u zay -
z a m a n la ra u y g u la n a n d e im ez b ir d/dt" k a v ra m n a g erek d u y m a k ta y z
f a k a t n e k x ne de k v b u gere i y e rin e g e tir ir g r n m e k te d ir. S o n rak i b
l m d e b u s o ru n u n n em siz o lm ay p b iz e te m e l b ir z o rlu k k a rd n , b iz i
d o ru c a k u a n tu m m e k a n i in in te m e l ilk e le riy le g enel g re lili in k ile r a r a
s n d a k i b ir a rp m a y a y n le n d ird i in i greceiz.

30.11 Einstein ilkeleriyle ilgili tem el eliki


Bu iki K illing v e k t r n n fa rk llk g ste rm e si g er e in i g rece d a h a
d e rin b i im d e a y rn tla n d rm a k n em lid ir. k x ve k v K illing v e k t rle rin in
fa rk l o ld u u u n u s y le d i im d e b u n u d e rin b ir a n la m d a k a ste d iy o ru m .
E sa s e n o n la r fa rk l u z a y z a m a n la rd a k i v e k t r a la n la rd r! Bu ik i u za y za -
m a n m y a ln z c a h a f if b i im d e fa rk l b ir m e tri e sa h ip o lm a la r a n la m n d a
fa rk llk g ste rd ik le rin e ilik in b a k k a b u l etm ek d e n e n e b ilir. B u ra d a n
h a re k e tle o n la r g er ek te n b ir ve ay n u z a y d a f a k a t h a f if b i im d e fa rk l
m e trik te n s r a la n la ry la , d iy elim ki g x ve g v 'yle, b e lirtilm i o la ra k d
n e b iliriz . B u n u n la b irlik te b u k o n u m u b e n im se m e k E in s te in 'n ok tem el
ilk e le rin d e n b iriy le , d i e r b ir d ey ile g e n e l k o v a r y a n s ilkesiyle (bkz. 19.6)
y o lla r a y rm a k tr. Bu ik i u z a y z a m a n a a it n o k ta k m e le rin i b ir a n la m d a
"ayn" n o k ta k m e leri b i im in d e d e e rle n d irm e k a s ln d a , b u iki u z a y z a
m a n a r a s n d a n o k ta s a l b ir b e lirle m e te s p it etm ek o lu r. Bu, b ir u za y za -
m a n d a k i b ir n o k ta n n b ir d i e rin d e k i n o k ta y la ay n k o o rd in a t i a re tle rin e
sa h ip o ld u u n u b elirlem e y e b en z er. B u n u n la b irlik te g en el k o v a ry a n s il
k esi b e lirli k o o rd in a t sis te m le rin e y n elik h e rh a n g i b ir a n la m re d d e d e r.
A sln d a o, fa rk l iki u z a y z a m a n a r a s n d a te rc ih e d ile n n o k ta s a l h i b ir b e
lirle m e o lm a m a s g e re k ti in i ile ri s re r.
k i bek k o n u m u n u n u z a y z a m a n la r a r a s n d a k i b u b e lirle m e y o k s u n lu
u n i in s o r u n la r a seb ep olu r? S c h r d in g e r d en k lem in i y a z a b ilm e m iz g e
r e k ir f a k a t te k il b ir "k" o lm a k sz n b u n u n a s l y ap m aly z? E n d o la y sz
n e ri kx ve K^'y s a p ta m a y a a l m a k o la b ilir fa k a t b u , iki K illing v e k t
r n n ay n u z a y d a b u lu n d u u n u d n m e m iz a n la m n a g elece in d en , ki
b u b ir h ile d ir, E in s te in k u ra m n n te m el ilk e sin in k e sin lik le i n en m e si
a n la m n a g elir. B an a yle g eliy o r ki b u d u ru m d a , k u a n tu m m e k a n i in in
te m el ilk e le riy le g enel g re lili in k ile r a r a s n d a g e r e k te n b ir a rp m a y a
ta n k lk etm ey e b a ly o ru z .
Y ine d e b u n o k ta d a h e m e n "vazgem em eliyiz". A k k o n u m a k g e re k ir
se, im d i n e y a p m a k g ere k ti in i b ilm ek ze re u y g u n b ir y en i k u ra m a g erek
d u y m a g e re k sin im im iz e ra m e n b a n a yle g eliy o r ki im d ilik b u a r p
m ay k a b u llen m ey e h a z r la n r ve y a ln z c a y a p t m z "hile"de b u lu n a n h a
ta y a ilik in b ir l a r a r s a k b a z gerek ile rle m e le r k a y d e d e b iliriz . B ir a n
la m d a D o ann y a p m a y a h a z rla n d ey in , " s e rb e s t d m e" k a v ra m n n
h e r b irin d e ay n o lm a s k o u lu y la iki u z a y z a m a n n y e re l b i im d e b e lirle n
m e sin e iz in v erm ek o ld u u n a ilik in k o n u m u b en im se y elim . Bu, e d e e r
lik ilk e s in in b ir t r y a n s m a s d r; bkz. 17.4. D enediim iz b e lirle m e b ir
u z a y d a , d i e r b ir u z a y d a k i je o d ez i k a v ra m y la r t e n b ir je o d ez i k a v r a
m n a sa h ip o lm a y a a l r. Bu, n o rm a ld e b ir n o k ta n n y ak n k o m u lu u
d n d a a y a rla n a m a z ; o h a ld e ik i u z a y z a m a n b elirley e ce k sek b u n u n y e r i
n e b u r a d a b u lu n a n h a ta y h e s a p la m a y a a laca z . B ylesi b ir eyi g e r
e k le tirm e k ta m g en el g re lilik te g t r f a k a t b u fik irle rin o u n u a y r
ca, b ir ta r a f ta n y in e de E in s te in k u ra m n n te m el fe lse fe s in in o u n u k o
r u y a ra k , c k h z n n so n su z k a b u l e d ild i i sn rla y c d u ru m d a d a u y g u
la y a b iliriz . Bu d u ru m bizi, 1 7 .5 'te ta rt ld ze re, N evvtonc k tleek i-
m e ilik in C a rta n d en k lem in e y n e ltir.34
17. b l m d e n , N ew ton/C a r ta n k tle e k im d z e n in d e u z a y z a m a n n g e r
ek ten , k a b u l e d ile b ilir fa rk l t "z a m a n la r" m a ilik in 1 -b o y u tlu kliti E1
u z a y z e rin d e k i b ir lif d e m e ti o ld u u n u a n m sa rz . L ifler, h e r b iri v erili
b ir z a m a n d a k i "uzay"a a tfe d ile n kliti fa rk l E3 3 - u z a y la rd r. Bylece
a s ln d a t za m a n k o o rd in a t ta r a f n d a n ta n m la n a n b ir "m u tla k zam an a"
s a h ip o lu ru z. O kuyucu b elk i, a r tk h e r iki bek k o n u m u n a ili k in u zay za-
m a n la r la ilg ili (t'y le l ld zere) ay n za m a n k a v ra m n a sa h ip o lm a
m z n e d e n iy le so ru n la rm z n o rta d a n k a lk m a s g e re k ti in i d n d
i in m a z u r g r le b ilir. B u n u n la b irlik te ac gerek u d u r ki, t'y i b ilm ek
d / d t 'y i b ilm em ize o la n a k sa la m a z , d / d t ilem c isi, k a la n k o o rd in a t d e i
k e n le rin in (x , y , z diyelim ) s a b it tu tu ld u u n u b ilm ey i g e re k tirir. Bu 1 0.3'te
ele a ln m o la n "k a lk l s n ik in c i te m el k a fa k a rk l " k o n u s u d u r {bkz.
ekil 10.7). K onuyu, i e rilm i o la n g eo m etriy e b a v u ra ra k ak b i im d e g
re b iliriz . t'y i b ilm ek b iz e E3 k e s itle rin in n e re d e b u lu n d u u n u s y le r fa k a t
d / d t , b u 3 -y ze y a ile s in i b o y d a n bo y a k esen b ir eri a ile s in i ta n m la y a n
b ir K iiling v e k t r a la n n v erir; bkz. ekil 30.22. A sln d a S c h r d in g e r'in
d /d t's in i s a p ta y a m a m a k la ilg ili b u g en i k onu, k u a n tu m k tle e k im e y
n e lik d a h a "geleneksel" y a k la m la rd a b ile d e rin b ir k o n u o la ra k ele aln r.
K onu, k u a n tu m k o zm o lo jisin d ek i "zam an so ru n u "y la b a la n t k u r a r .35

34 Bkz. C h ristian, 1995.


35 Bkz. Isham , 1992; Kuchar, 1992; Rovelli, 1991; Smolin, 1991; Barbour, 1992.
e k il 30.22 t'y i b ilm e k b ize d / d t 'y i v erm ez ("k alk l s n ik in c i te m e l k a fa k a rk l ",
bkz. ekil 10.7, 10.3); t b iz e E3 k e s itle r in in n e re d e b u lu n d u u n u s y le r f a k a t d /d t, b u 3 -
y zey a ile s in i b o y d a n b o y a k e se n b ir e ri a ile s in i ta n m la r.

M ev cu t k a p s a m d a , t m b u k o n u la r zm lem ekle ilg ili ok h e v e sli o l


m a y a a lm y o ru m . F a rk l k x ve k v v e k t rle rin e ili k in "y a sa d " b ir b e
lirle m e y a p m a y a a l a c a k s a k t m y ap m am z g ereken i e rilm i o la n h a t a
y a ilik in b ir h e s a p la m a d r. B unu e s a se n E3'le ri b e lirle y e re k f a k a t d a h a
s o n ra iki u z a y d a k i k tle e k im iv m e le ri a r a s n d a k i f a r k ta b u lu n a n to p la m
h a ta y (se rb e st d m e le r a r a s n d a k i fa rk la r, d i e r b ir d ey ile jeo d eziler)
a la ra k y a p a rz . K tleekim iv m e le rin in s r a s y la ve rv 3 -v e k t rle rin c e
v e rild i in i d n n . B ylece h a ta m z b u n la rn fa rk n n u z u n lu k k a re sin i,
(r* - r,p) , o lu tu ru p t m E3 z e rin d e b u n u n in te g ra lin i a la ra k h e s a p la rz .
Bu in te g ra li a ln m h a ta , S ch r d in g e r d en k lem in d e, o b e lirli E3 seim in i
s a p ta y a n t z a m a n n d a gerek li "d/dt" ile m c isin in ta n m n d a k i m u tla k b e
lirs iz li in b ir l s o la ra k y o ru m la n r. Bu b e lirsiz lik , S c h r d in g e r d e n k
lem i z e rin d e n d o la y sz ca, ele a ln a n s t s te b in m i d u ru m la rn e n e rji
s in d e k i Ec m u tla k b e lirsiz li in e y n le n d irir. S o n rak i ad m EG'y le ilg ili b u
ifad e y i, u e k ild e y o ru m la y a b ile c e im iz b a k a b ir (denk) m a te m a tik se l
b i im e e v irm e k tir:130111

Ec = |*> ve | <p) d u ru m la rn d a k i ik i k tle d a lm a ra s n d a k i


k tle e k im le ilg ili z en erji fark .

B ir k tle d a lm n d a k i k tle e k im le ilgili z enerji, o k tle d a lm n t


m y le so n s u z a d a tlm o la n n o k ta s a l k tle le rd e n b ir a ra y a g e tirm e k te
e d in ile n en e rjid ir. stte k i fa rk lx>'de p o z itif b i im d e k a b u l e d ile n k tle
d a lm y la b irlik te |<p)'de n e g a tif b i im d e k a b u l e d ile n k tle d a lm o la

[30.11] Bunu d o ru lay ab ilir m isiniz bakn. Kant, 24.3'teki altrm a [24.31'e ilikin ayn
h a tta n elde edilir. <P Nevvtonc (skaler) ktleekim potansiyeli olm ak zere, V2<Z> = Anp Po-
isso n denklem inden fay d alan n z. B uradaki h a ta hesaplam am z V ^ V<P2I2 uzay integrali-
dir.
r a k d n le b ilir [bkz. ekil 30.23). (B unun b iz e s fr so n u c u v e rm e m e si
n in se b e b i en e rjin in , h e r b ir k tle d a lm n a ilik in k tle e k im a la n n n
d i e ri z e rin d e k i e tk isiy le ilg ilid ir.)
B u n u s r a d a n te rim le rle d e e rlen d irm e k , zellikle de d a h il o la n n e g a tif
k tle d a lm la r n e d e n iy le b ira z g t r. E n g en el b i im d e ele a ln a n , d i
e r b ir d ey ile \<p) d u ru m u n u n lx> d u ru m u n a ilik in o la ra k y a ln z c a k a t
b ir y e r d e itirm e o ld u u , d u ru m d a EG n ic e li in in d i e r e k ild e d a h a d o
la y sz o la ra k y o ru m la n a b ilm e si b ir a n s tr . E n erjin in , b e im ize a it, b a
la n g ta \x) k o n u m u n d a olu p \<p) k o n u m u n a h a re k e t e ttirile n b ir rn e in ,
\x) k o n u m u n d a s a b itle n m i o la ra k d e e rle n d irile n d i e rin in k tleek im
a la n n d a n u za k o la ra k , y e r d e itirm e sin e m a l o la c a n d n r z . Bu
e n e rjin in d a h a nceki, k a t b ir y e r d e iik li i d u ru m u n d a k i E 'jle a y n 130121
f a k a t h e r za m a n b a k a c a k o u lla rd a o lm a y an en erji o ld u u a a k ar.
A sln d a b u ik in ci en e rji l s n (dier b ir d ey ile k tle e k im le ilg ili
e tk ile im enerjisi) c 'y e ilik in a lte r n a tif b ir ta n m la m a b i im in d e b e n im
sem ek d n le b ilir. K tleekim z e n e rjisi b i im in d e k i ilk nerm e, g re
b ild i im k a d a ry la , d a h a iy i te m e lle n m i g r n r f a k a t m e v c u t k a v ra y
d z e y in d e d i e r o la s lk la r y a d s n m a m a ld r. D isi (1989) s tte k i n e rm e
le rin ik is in i de, v e rm e k ze re o ld u u m a b e n z e r b ir a m a c a ek ley erek fa k a t
a y rc a b u r a d a d e in m ed i im (stokastik) b ir d in a m ik n e re re k ele alm t.
Bu fa rk l n e rile r (ve b a z d i erleri), k s a s re i in d e g eleceim t rd e k i
d e n e y le rd e , den ey sel o la ra k a y rt e d ile b ilir olm ak z o ru n d a d r. B u n u n la

e k il 30.23 a k m a d a k i d u r a a n ik i d u ru m d a n , \x ) ve \p), h e r b ir i k e n d is in e a it k tle


y o u n lu k d a lm y la ilg ili b i r " b e k le n ti deeri" ta n m la r. Bu ik isi a r a s n d a k i (dier b ir
d e y i le b ir i p o z itif d i e ri n e g a tif b i im d e k a b u l edilen) fa rk , p o z itif ve n e g a tif k tle yo
u n lu k la r n a ilik in , k tle e k im z e n e rjis i E c n ic e li i o la n , b i r d a lm o lu tu r u r .

[30.121 B unun, b u b elirli d u ru m da niin Ec 'yle ilgili nceki ayn y a n t vediini grebiliyor
m usunuz? Yer d e itirilen bein son konum u ilk konum una gre h a fif biim de y k se ltilir
se ne olur? S k trlrsa n e olur?
b irlik te b u n e rm e le rin en iyi te m e lle n m i o la n b ile b ir b i im d e ek sik g
d le n m i tir v e e lik id en t m y le b a m sz d e ild ir.36
yleyse te m e l Ec "enerji b elirsizli i"m izle n e y ap m aly z? S o n rak i ad m
H eis e n b e rg b e lirsiz lik ilk e sin in (za m an /e n erji b e lirsiz lik b a n ts; bkz.
21.11) b ir b i im in i y a rd m a a rm a k tr. K a ra rsz p a r a c k la r y a d a (r
n e in u ra n y u m U238 gibi) k a r a rs z e k ird e k le r a l m a s n d a , ik in b ir z a
m a n b e lirsiz li in e sa h ip T o rta la m a m r n n , h /2 T 'y \e v e rile n b ir en erji
b e lirsiz li iy le te rs o ra n tl b i im d e ilik ili o lu u b ilin d ik b ir g er ek tir. r
n e in , 21.11'd e b e lirtild i i zere, b ir U238 e k ird e in in m r y a k la k 109
y ld r, b y lece h e r b ir e k ird ek te E in s te in 'n E = m c2's i y o lu y la k en d i k t
le sin in y a k la k 10-44' k a d a rlk b ir k tle b e lirsiz li in e e v rilen y a k la k
10-51 jo u le s k a d a r tem el b ir en erji b e lirsiz li i sz k o n u su d u r. u h a ld e s t
s te b in m i V7) = w \x) + z\<p) d u ru m u m u z u , k e n d isi de, s tte ta r t la n Ec
te m el en erji b e lirsiz li iy le H e ise n b e rg den k lem i y o lu y la b a la n tla n d r-
la n b ir Tc m r y le b irlik te k a r a rs z olm ak zere, b u n u n b e n z e ri o la ra k d
n ece iz. Bu ta b lo u y a rn c a 37 IV7) b e n z e ri h e rh a n g i b ir s t s te b in m e \x)
y a d a \<p) d u ru m la rn d a n b iri y a d a d i e rin e o rta la m a b ir

TG h /E G
za m a n le in d e b o zu n u r.

30.12 Tercih edilmi Schrdinger-Nevvton durumlar?


stte k i a rg m a n n so n u c u , iki d u ru m a ilik in b ir k u a n tu m s t s te
b in m e sin in a s ln d a , b ile e n le rin d e n b iri ya d a d i e rin e h /E G d ze n in d e k i
b ir z a m a n le in d e b o z u n m a k z o ru n d a o lu u o la ra k g r n r. B u n u n la
b irlik te a lg la r g l o la n o k u r b u n o k ta d a , h e r h a n g i b ir |p) k u a n tu m d u
ru m u n u n , d i e r d u ru m la ra ilik in b ir iftin d o ru sa l b ir s t s te b in m e si
(rn. h e rh a n g i b ir |a ) i in \p) = |a ) + (|jj) |a))) b i im in d e ifa d e e d ile b ile
cei ik y e tin d e b u lu n a b ilir. T m b u d u ru m la r b u t r "b ileen ler"e b o zu -

36 Nesnel durum indirgenmesi kuramlarnn pak ou iin bkz. not 29.12. Disi, Percival, Kibb-
le, Pearle, Squires ve benimki geni bir biimde ktleekim iermektedir.
37 Olduka yakn bir zamanda, ktleekimle ilgili OR'ye ilikin bu t r bir nermenin daha titiz
bir gerekelendirilmesiyle ilgili bir fikir ortaya kt. Altrma I21.6)'dan, kuantum kuram
n edeerlik ilkesiyle daha tutarl hale getirmek zere, serbest dme halindeki bir ereve
den bir ktleekim alannda bulunan sabit birine geerken, t zamannda kpl bir terim ie
ren bir faz arpanna gerek duyulduunu anmsarz. Buna gre, iki ereve kesin biimde
farkl vakumlar tanm lar, bkz. 26.5; bu durum 30.4'te belirtilen, Galileci snrlarda yaa
maya devam eden Unruh etkisinin kalntsdr. Bylece edeerlik ilkesine tmyle sayg
gsterilecekse iki ktleekim alannn akmas, farkl vakum lann akmasn ierecektir;
bylece Galileci snrda bile kararsz olmaldr. Bu argmann ayrntlar daha sonra yaym
lanacak.
n u r b i im d e d e e rle n d irm e k , zellikle de, v e rili b ir |p) i in |a )'y , b u a lte r
n a tifle rd e k i k tle d a lm n n , b o z u n u m u n n e re d e y se a n id e n o lm a k z o ru n
d a k a lm a y a yetecek b i im d e fa rk llk g ste re c e i e k ild e se ersek , p ek de
a n la m ifa d e etm ez!
Bu d o ad a k i b ir sa m a lk , IfP) = w \x) + z\<p) s t s te b in m e m iz i y a ln z
ca te k il b ir e le k tro n ierec ek b i im d e ele a lm am z g e re k se b ile s tte k i t a r
t m a n n so n u c u o la ra k d e e rle n d irile b ilir. nk e le k tro n u (neredeyse)
k e s in b ir k o n u m d a g ste rm e k ze re \x) = |a ) o ld u u n u k a b u l ed e b iliriz .
K tle d a lm , c 'y le ilg ili, l1^ ) d u ru m u n u n \x) y a d a |<p>'den b ir i y a d a d i
e rin e n e re d e y se a n i b ir in d irg e n m e sin i im a e d e r g r n e n , e s a s e n so n su z
b ir d e e re yol a a n n e re d e y se b ir d e lta fo n k s iy o n u d u r (21.10). A yns
n o k ta b e n z e ri p a r a c k la r d a n (rn. k u a rk la r) o lu a n b ir s is te m i in de ge-
e rlid ir. A ktr ki b u b ir a n la m ifad e etm ez; b y le si d a v ra n d o ru o ls a y
d h i b ir k u a n tu m m e k an i i sz k o n u su olm azd.
Y ap m am z g erek en ey \x) ve |<p)'mizin ne g ib i d u r u m la r o lm a s n a izin
v e rilm e si g ere k ti i h a k k n d a ok d a h a d ik k a tli o lm a k tr. stte k i a rg m a n
d a I*) ve |<p)'yi d u ra a n d u r u m la r o la ra k ele ald m z an m sa y n . (N ere
deyse) s a b it k o n u m d a k i b ir e le k tro n k e sin lik le d u ra a n d e ild ir. H eisen-
b e rg k o n u m /m o m e n tu m b e lirs iz lik ilk e si (21.11) y o lu y la o, ok b y k m o-
m e n tu m la r ierecek ve a n s z n d a la c a k tr. te ta r a f ta n , h em \x) h em de
|<p)'yle ilg ili ta m d u ra a n l a gerek d u y d u u m u z d a a rg m a n te k il p a r a
c k la ra u y g u la m a k ta b ir s o r u n a sa h ip o ld u u m u z g r lm e k te d ir. nk
u z a m s a l s o n su z a d o ru a z a la n s e rb e s t b ir (p o zitif k tleli) te k il p a r a c k la
ilg ili o la ra k s r a d a n S ch r d in g e r d en k lem in e ilik in h i b ir d u ra a n zm
sz k o n u su d e ild ir.130131 Y a n tla ilg ili m u a m m a , p a r a c a ili k in S ch r
d in g e r d en k lem in i y a z a rk e n o n a a it k tle e k im a la n n h e s a b a k a tm a y a
g erek d u y m a m z g er e in d e y a ta r. Bu a k la m a d a k tle e k im a la n n n
k e n d is in in k u a n tiz e o lm a sn d e il f a k a t y a ln z c a e tk ile rin in , k a y n a d a l
g a fo n k siy o n u n d a k i k tle d a lm n a ilik in "b e k le n ti de eri" o la ra k a d
la n d r la n ey o lm a s g erek en Nevvtonc k tle e k im le ilg ili b ir <> p o ta n s i
yel fo n k siy o n u n d a k a p s a n m a s n ta le p ediy o ru m . B u ra d a i e rile n ey in
b t n l k l a k la m a sn su n m a m b elk i de b u k ita p i in u y g u n o lm az.38
B u n u n la b irlik te b u re e te n in m a k u l y a n tla r v e rd i i g r l y o r. B u n a ili
k in a y r n tla r e tk e n a r a tr m a k o n u su d u r, so n su z a d o ru u y g u n b i im d e
a z a la n te k il b ir p a r a c k la ilg ili o la ra k b u d e itirilm i S ch r d in g e r d e n k
le m in in - b u d en k lem e (Nevvtonc b ir k tle e k im a la n n a elik e tm e si n e d e
niyle) S c h r d in g e r -N e w to n d en k lem i o la ra k a tf ta b u lu n u y o ru m - a s ln d a

[30.13] Niin? p u c u : Altrma [24.3]'e yeniden gz atn.


iyi h u y lu d u ra a n z m lere sa h ip o ld u u so n u c u k a rla b ilir. (B ununla
b irlik te te k il b ir elek tro n iin , d a lg a fo n k siy o n u n d a k i y ay lm g zlem len e
b ilir ev ren g e n ili in i a a r; b ir h id ro je n ato m u iin , y ay lm p a r a c k k t
le sin in k p n n te rs i b i im in d e a z a lm a k zere, g z le m le n e b ilir ev re n d en
b ira z k k olur.)
A rtk, en a z n d a n b ir k u a n tu m d u ru m u n u n , h e r b ir i d u ra a n o la n d i e r
iki d u ru m a ilik in b ir s t s te b in m e o ld u u (ad geen S c h r d in g e r-
Nevvton an lam n d ak i) d u ru m la rd a u y g u la n a n n e s n e l b ir d u ru m in d irg e
m e siy le ilg ili m a n tk l b ir n erm e g ib i g r n e n eye sa h ib iz . Bu n erm ey e
gre, b u t r s t ste b in m i b ir d u ru m a n s z n d u ra a n b ile e n le rin d e n
b iri y a d a d i erin e, Ec ik i k tle d a lm a r a s n d a k i fa rk a ilik n k tlee-
kim z e n e rjisi olm ak zere, o r ta la m a y a k la k ft/Ec 'lik b ir z a m a n l e in
de in d irg e n e c e k tir. Bu n erm ey i (OH k tle e k im e ilik in "n esn el in d irg e n
me"* y e rin e gem ek zere) k tle e k im le ilgili O R o la ra k a d la n d ry o ru m .
B ylesi d u ra a n d u ru m b ile e n e rin in h e rh a n g i b ir iftiy le ilg ili o la ra k ,
k tle e k im le ilg ili Ec z en erji n ic e li i a s ln d a iy i ta n m ld r. O, iki k tle
d a lm a ra s n d a k i fa rk n , b u d a lm la rn h e r b iri S ch r d in g er-N ev v to n
d en k lem in d e k u lla n lm o la n "b e k le n ti deeri" ifa d e siy le ay n o lm ak z e
re, k a r l d r.
B u n la rn e n e rji k o r u n u m u y la . ilg ili z o rlu k la rla k a r la m a s b ir OR
d z e n in e ilik in t m d i e r n e rm e le re a it b ir ze llik tir. zellikle G ian car-
lo G h irard i, A lberto R im in i ve T ullio W eb er ta ra fn d a n o rta y a k o n m u
o la n y a r a tc ve zem in k rc n erm e, p ek ok d i e r n erm e d e o ld u u gibi,
1 9 86'da ta m o la ra k b u t r b ir s o ru n la k a r k a r y a k a ld .39 Bu so ru n la
"b irlik te y aam ak ", en erji k o ru n u m u n u n o lm a y k a b u l e d ile b ilir d e re c e
de k k b ir seviyeye in d irg e n e b ilm e k k o u u y la , g en el b ir d a v ra n h a li
n i ald . Bu k o n u y a ilik in k e n d i b a k am o nu d a h a c id d iy e a lm a k tr.
stte ile ri s r lm o la n k tle e k im le ilg ili OR d z e n in d e , c 'd e k i enerji
b e lirs iz li in in b y le si b ir p o ta n siy e l k o ru n u r o lm a y n z e rin i, en erji k o
ru n u m u n u n h e rh a n g i gerek b ir ih la lin e yol a m a y a c a k b i im d e k a p a r g
r n m e siy le ilg ili a v a n ta j sz k o n u su d u r. B u n u n la b irlik te b u d a h a fa z la
a l m a g e re k tire n b ir k o n u d u r. OR ile m in d e k i b e lirg in en erji s o r u n la r y
la 1 9 .8 'd e d e in ilm i o la n k tle e k im e n e rjisin in k e sin lik le y e re l o lm a y an
(ve tu h a f b i im d e "gvenilm ez") d o a s a r a s n d a b ir t r "dei to k u " b u
lu n d u u g r l r.
B u n u n e s a s e n n e sn e l b ir ile m olu p h e r z a m a n k tle e k im le ilg ili b ir
olgu o lm a s, k u a n tu m d u ru m in d irg e m e sin e ilik in k e n d i b a k am d r.

objective reduction, -n.


39 Bu alanda yeni ufuklar aan pek ok kaynak iin bkz. not 29.12.
D iyelim k i k tle e k im le ilg ili O R 'nin k e n d isin e d o la y sz c a u y g u la n m a s
i in o ld u k a k k o la n b ir sis te m d e k i (rnein b ir DNA m olekl) b ir
FAPP d u ru m in d irg e n m e si o la ra k ele aln a b ile c e k e ye y ol a a n sa la m
e v rese l ev re u y u m su z lu u n b u lu n d u u d u ru m la rd a b ile o lay b u d u r. By-
le si d u ru m la rd a k tle e k im le ilg ili OR s o n u c u n u v e re n e y e v red ek i k t
le n in to p la m y e r d e iik li id ir. A ra trla n d u ru m u n d u ra a n iki d u ru m a
ili k in s t s te b in m e o ld u u , ele a ld m b e lirli d u ru m la rd a , b u in d irg e n
m e ile m in e , h en z a k la d m k tle e k im le ilg ili OR d z e n in c e a s ln d a
iyi b i im d e y a k la ld n san y o ru m .
B t n l k l b ir k u ra m k e sin lik le ek sik tir. Bu OR ile m i u y a rn c a , ele a l
m a k ta o ld u u m b e lirli s t s te b in m e d u ru m la rn d a bile, d u ru m in d irg e n
m e siy le ilg ili gerek h i b ir d in a m ik su n m a d m . Bu a n la m d a , b en im n e r
m em "a sg arici" b ir n e rm e d ir ve a y rc a , K rolyhzy, F ren k el, P earle , K ibb-
le, W eb er, G h irard i, G ra ssi, R im ini, D isi, W ein b erg , P erciv a l, G isin ve d i
e rle rin in ilh a m v e ric i n e rm e le ri gibi, d a h a ta m b ir d in a m i e h ev es e t
m ez.40 Y ine de a s g a ri n e rm e m in ak d en e y se l s o n u la ra sa h ip o ld u u g
r l r. Bu b l m , b u t r k tle e k im le ilg ili b ir OR d z e n in in Doa t a r a
f n d a n g er ek te n sa y g g r p g rm ed i in e k a r a r v erm ek z e re b e lirli b ir
p o ta n s iy e le sa h ip o la n gerek b ir d e n e y le r s n fn a ilik in te m eld e y a ta n
fik ri s u n a ra k k ap a ta c a m .

30.13 FELIX ve ilgili nermeler


T em el d zen , b ir b ir in d e n y a k la k b ir e k ird ek a p k a d a r a y rlm ,
h a fif e fa rk l iki k o n u m a y e rle tirile n b ir k u a n tu m s t s te b in m e sin d e k i
k k b ir M a y n a s n d a n o lu a n b ir "S ch r d in g e r k ed isi" o lu tu rm a k tr.41
Bu k k a y n a i in m a k u l b ir b o y u t b ir to z ze rre ci iy le k y a s la n a b ilir b ir
ey, b elk i b ir in s a n s a n n o n d a b ir i k a ln l n d a ve 1014 ile 1016 a r a s b ir
d ze n d e ato m e k ird e i b a r n d ra n (bylece k tle s i y a k la k 5x10-12 kg ve
a p y a k la k 10_3cm k a d a rd r) b ir ey o lu r. Bu M a y n a sn n , b ir i M 'ye yn-

40 Bu t r nermeleri alarak ok ey edindim. Belki bunlarn bazlar ktleekimle ilgili daha


tam bir OR kuramna ynelik iaretiler salar. Bkz. not 29.12, ayn zamanda belirli NO-GO
teoremleriyle ilgili olarak Gisin, 1989, 1990.
41 Bu nermeye ilikin ayrntlar pek ok meslektan nemli katksna sahip oldu. Orijinal fik
rin nemli bir bileeni Johannes Dapprich'ten geldi; kk aynann boyutu, foton enerjisi ve
pek ok dier eyle ilgili nerilen param etreleri de ieren daha zel baz fikirler Anton Ze-
ilinger ve kendisinin, o zaman Innsbruck'taki deney grubundaki dierleri arasnda geen
sohbetlerde ortaya kt. Uzay temelli deney fikri, FELIX, Anders Hansson'la yaplan tart
m alardan ortaya kt. Daha pratik bir zemin temelli alternatif sunar grnen yaratc fikir
ler VVilliam Marshall, Dik Bouwmeester ve Christoph Simon'a aittir. Penrose, 2000, Marshall
vd., 2003.
- P arab oloid ~ 1 0 D n ya P arab oloid
| b iim li a p lk b iim li

4
u zak tk ayn alar

Ul
D [ p /

* V \ D z
a yn alar
( D ir se k te k i
k j k ayn a

ekil 30.24 FELIX (Lazer interferom etri X -n larn m se rb est yrnge deneyi). em atik
b ir dzenek gsteriliyor. L X -m lazerince retilen b ir foton B huzm e ayrcsna yn
lendirilir. Fotona ilikin sonu duru m u n u n a k ta rla n p a ra s kabaca 10 m ikron kplk
kk b ir aynaya ynlendirilir ve fotonun y an stld arpm a annda aynaya b ir mo-
m entum a k tarlr. Bu M'yi, diyelim ki b ir saniye iin tu tu lm as gereken b ir kuantum st
ste binm esine (Schrdinger'in kedisi) koyar. Bu a ra d a fotonun dalga fonksiyonuna ili
kin iki p ara bu s re geip tm ilem ters evrilene dek uyum lu biim de korunm ak zo
ru n d a d r (burada iki uzay p latform u arasn d a k i yansm a yoluyla). M kemmel b ir dze
nek (eit yol uzunluundaki) ve geleneksel kuantum m ekanii alglaycnn zam ann
% 0'nda tepki verm esini talep eder. Ktleekim le ilgili OR % 50'lik b ir beklenti yaratr.

le n m i o la n iki h u z m e n in s t s te b in m e sin e k o n m u te k il b ir X -n n n
a rp m a s ta ra fn d a n k en d i s t s te b in m e sin e y e rle tirild i in i d n e lim .
O las b ir d eney d ze n e i ekil 3 0 .2 4 'te g ste rilm e k te d ir. F o to n b ir X -
n la z e ri ta ra fn d a n r e tilir ve b ir B h u zm e a y rc y a y n le n d irilir. F o to
n u n (diyelim ki) a k ta r la n k sm n n so n u d u ru m u M 'yi h e d e fle r ve a r p
m a s, k e n d isin d e n y a n s d n d a b u u fa k a y n a y a b ir m o m e n tu m k a tk s y a
p a c a k t rd e d ir. A yna y k se k k a lite d e olm ak z o ru n d a d r, b u d u ru m d a fo to
n u n a rp m a s n a i titre im le r y a da y e rin d e n k a n a to m la r o lm a k sz n
b ir b t n o la ra k y a n t verecek "kat" b ir d o a d a o lm a ld r. A yna, d iyelim
ki s a n iy e n in o n d a b iri k a d a rlk b ir z a m a n d a b a la n g k o n u m u n a g eri d
n ecek b ir b i im d e a s lm tr. Bu a r a d a fo to n a ilik in d a lg a fo n k siy o n u n u n
iki p a r a s b u s re geene k a d a r z a m a n ia re tle y e re k b ir e k ild e tu ta r l
b i im d e k o ru n u r ve b u n d a n s o n ra t m ilem , faz u y u m u n u n , a s ln d a k u
a n tu m s t s te b in m e li k k a y n a a n id e n b ir k o n u m a y a d a d i e rin e in
d irg e n d i in d e o rta y a k ac ak d u ru m o la ra k , k a y b o lm u o lu p o lm a d n n
a n la lm a s i in te rs ev rilm ek d u ru m u n d a d r.
B u n u n la b irlik te b ir X -n fo to n u n u s a n iy e n in o n d a b irin d e u y u m lu
tu tm a k o r ta la m a b ir i d e ild ir. (X -m e n e rjile ri n e y azk ki, k k a y n a
d a u y g u n b ir h a re k e tin o rta y a k ac a b i im d e y e te rli m o m e n tu m u n a k
ta rla b ilm e s i i in gereklidir.) Bu z a m a n z a rfn d a u y u m lu lu u b a a rm a k
i in b ir n eri, t m deneyi, fo to n u y u m lu lu u b elk i de b irb ir in d e n d n y a
n n a p k a d a r a y r iki u z a y p la tfo rm u n d a k i b y k a y n a la r a r a s n d a k i
y a n s m a ta ra fn d a n k o ru n m a k ze re, u z a y d a g e r e k le tirm e k tir. Bu u z a k
l b ir kez g id ip gelm ek b ir fo to n i in s a n iy e n in o n d a b ir i k a d a rlk b ir z a
m a n alr. F o to n a ili k in d a lg a fo n k siy o n u n u n M 'd en y a n s tlm o la n k s
m b y lece M 'ye g eri d n e rk e n B h u zm e a y rc d a n y a n s tla n p a r a d a B'-
ye g e ri d n er. Z am an la m a t m fizik i ile m in k e sin b i im d e te r s ev rilece i
e k ild e o lm a ld r. Bu d u ru m d a M 'n in h a re k e tin e n e d e n o la n fo to n a ilik in
d a lg a fo n k siy o n u p a r a s M 'yle, M b a la n g k o n u m u n a d n e r d n m ez y e
n id e n k a r la r, bylece fo to n d a h a nce k a y b e tti i m o m e n tu m u g eri k a
z a n r v e M 'y i h a re k e ts iz d u ru m a in d irg e r; d a h a s fo to n d a lg a fo n k siy o n u
n u n iki p a r a s B h u zm e a y rc s n d a y e n id e n b irle m e y e z a m a n la n r. Bu
e tk in lik s re sin c e faz u y u m lu lu u n d a h e rh a n g i b ir k a y b n o lm a m a s ve
yol u z u n lu k la rn n u y g u n b i im d e se ilm esi k o u lu y la fo to n u n d a lg a
fo n k siy o n u L la z e rin e y n elen te k il b ir h u zm e o la ra k b irle e c e k tir. Bu n e
d en le, fo to n u n B h u zm e a y rc s n d a n k t n d a u la m o la b ile ce i "a l
t e r n a tif ' D k o n u m u n a y e rle tirile n b ir a lg la y c h i b ir e y alg la m a y a c a k -
t r (b k z . ekil 30.24). Bu, FELIX n e rm e si o la ra k a d la n d r lm tr (Lazer in -
te rfe ro m e tri X - n la rn n s e rb e s t y r n g e deneyi).'
S a n iy e n in o n d a b iri k a d a rlk b ir s re d e M 'n in d u ru m u n u n y e r d e i ti
rilm i o lm ak ve o lm a m a k la ilg ili b ir s t s te b in m e o la c a n a , e s a se n b u
s tte a k la n p ekil 30.2 0 'd e g ste rile n m alzem e b e in d ek i d u ru m u n a y
n s o lm a k zere, d ik k a t edelim . K tleekim le ilg ili OR d ze n i u y a rn c a ,
M 'n in d u ru m u sa n iy e n in o n d a b iri k a d a rlk b ir z a m a n le in d e a n id e n
y e r d e itirm i olm a y a d a o lm a m a y a in d irg e n m e lid ir. F o to n d u ru m u M '-
n in k iy le k a r r, bylece, M 'n in d u ru m u in d irg e n ir in d irg e n m e z fo to n d u
ru m u d a o n u n la b irlik te in d irg e n ir. B ylece fo to n , so n u ta B h u zm e a y r
c sn a d n d n d e D a lg la y c sn h a re k e te geirm ek y a d a L la z e rin e
d n m ek le ilg ili e it o la s lk la ra sa h ip o la ca k e k ild e y a b ir h u z m e d e d ir

ekil 30.25 nemli b ir etm en aynadaki ekirdeklere ilikin ktle dalm ndaki "yaylm"
m iktardr. Verili b ir toplam ktleyle ilgili olarak, d a h a sk biim de yerellem i b ir ktle
dalm d aha ksa indirgenm e s releri verir.

F ree-o rb it E xperim ent w ith L aser-Interferom etry X-rays, -n.


ya da d i e rin d e. O R 'nin e tk isi, a lg la y c n n , d e n e m e le rin y a k la k
% 5 0 'sin d e y a n t verece i b i im d e y k e n (m kem m el b ir d en ey le ilg ili o la
rak) s ta n d a r t k u a n tu m m e k an i i u y a rn c a faz u y u m lu lu u k a y b o lm a z s a
a lg la y c p ek de y a n t verm ez.
E lb e tte p r a tik h e rh a n g i b ir d u ru m d a , faz u y u m lu lu u n u n k a y b o la b ile
cei b a k a c a p ek ok yol m e v c u t o la b ilir. Bu d en e y in b a a r l o lm a s iin,
t m b u n la rn , k tle e k im le ilg ili O R 'nin zel im z a s n n a y rt ed ileb ilec e i
e k ild e, ok d k b ir sev iy ed e tu tu lm a s gerek ir. D eney, fa rk l k k b o
y u tlu a y n a ve m alzem ey i d e ie n z a m a n l ek le rin d e (belki d e u z a y p la t-
fo rm a la r a r a s n d a y in e le n e n y a n s tm a la r) k u lla n a ra k p ek ok kez y in e le n
m ek z o ru n d a d r. Ele a ln a n b e lirli OR d z e n in d e k i n em li b ir e tm e n k k
a y n a d a k i e k ird ek le re ili k in k tle d a lm n d a k i "yaylm " m ik ta rd r. Be
lirli b ir to p la m k tle y le ilg ili o la ra k , d a h a sk b i im d e y e re lle m i b ir
k tle d a lm d a h a k s a b ir in d irg e n m e s re s i v erir; b kz. ekil 30.25.
stte k i FELIX n e rm e si te k n ik o la ra k pek ok se b ep d o la y sy la so n
d erece g t r. T em el b ir so ru n , y a k la k lOOOOkm a y r o la n u za y p l a t
fo rm la r a r a s n d a k i X - n la rn a ili k in g erek li h e d e flem e k e s in li id ir. Ne
o lu rs a o lsu n u z a y d en e y le ri d o a la r gerei z o r ve o ld u k a p a h a ld r ve
d n y a zem in i te m elli h e rh a n g i b ir u y g u la n a b ilir a lte r n a tif m e v c u ts a b u
n u n pek ok a v a n ta j sz k o n u su o lu r. ans e se ri b u t r b ir a lte r n a tif a s
ln d a p r a tik b ir o la slk o la ra k b e lirir. VVilliam M a rs h a ll'n y a r a tc b ir
n e ris i ve o n u n u y g u la n m a s y la ilg ili Dik B ouvvm eester ve C h risto p h Si-
m o n ta ra fn d a n o rta y a k o n a n e d e e r d ere ced e zekice fik irle r n ed e n iy le
zem in te m elli u y g u la n a b ilir b ir a lte r n a tif k a t z e rin d e o rta y a k t ve
a r tk etk in b i im d e a r a tr lm a k ta d r. nerm e,42 is te n ile n k k a y n a h a
re k e tin i re tm e k zere te k b ir X - m fo to n u n u n a rp m a s y erin e , ile ri g e
ri (diyelim ki) ~ 1 0 6 kez y a n s tla n o ld u k a d k en e rjili b ir fo to n u n (r
n e in g r le b ilir k y a d a h a t ta k z la lt foton), a r tk k k a y n a d a ay n
fo to n ta ra fn d a n g e r e k le tirile n y a k la k 106 a rp m a n n o la ca ek ild e,
k u lla n la b ilm e sid ir; bkz. ekil 30.26. Y azm a n n d a , b u t rd e k i b ir n d e
n ey in b irk a yl i in d e g e r e k le tirilm e si n n d e h i b ir te m el en g e lin o l
m a d g r lm e k te d ir. B a a ry la g e r e k le tirilirs e b ile b u n den ey , k tle
ek im le ilg ili O R'ye ilik in b e lirle y ic i b ir te s t i in g ere k li o la n d a n b ir b e
y a d a a lt b y k l k d ere cesi k a d a r y e te rsiz k a la b ilir. Y ine de iki k k a y
n a n n k o n u m u n a ilik in s t s te b in m e y le ilg ili k u a n tu m u y u m lu lu u s a
la n a b ilirs e b u , m e v c u t "S ch r d in g e r k e d isi kayd" z e rin d e n (C70 fu lle re n
m o lek lleri)43 b elk i de (ktle cin sin d e n ) b ir 1012 k a t k a d a rlk b ir ilerlem ey i

42 Bkz. Marshall vd., 2003.


43 B kz. Amdt vd., 1999.
oklu
yansm alar
Boluk

ekil 30.26 "FELIX"in d aha p ra tik b ir v ersiyonu X -m la n m kullanm az fa k at kk ayna


zerine tekil b ir X -m fotonu ta ra fn d a n gerekletirilen arpm a yerine, g rlebilir k
fotonunca b ir 106 adet k a d a r arpm ay gerektirir.

g ste rir. 3 0 .9 -1 2 'n in b u "a sg aric i" k tle e k im le ilg ili OR d z e n in in


s ta n d a r t k u a n tu m m e k an i iy le u y u m n g rd b u a a m a y a b a a r l b i
im d e u la lrs a b u d u ru m d a k tle e k im le ilg ili O R 'nin y en i n g r le rin i
te s t e tm ek te gerek li ek g e lim e le r de izleyen b irk a yl i e ris in d e gelecek
o la b ilir.
Bu t r d en ey s n fn d a o rta y a k an so n d erece k k Ec k tle e k im
en e rji b e lirs iz li in in -d iy e lim ki b ir jo u le ' n 10-33 k a t- , s a n iy e n in o n d a
b iri k a d a rlk ya d a d a h a az b ir "m akul" km e m r sa la m a y a y e tm e s i
belk i d e d ik k a t e k ic id ir. K tleekim e tk ile rin in k k l g en e ld e pek
ok fizik iy i, h e p s in i b irlik te ko v m ay a y n e ltm e e ilim in d ey d i. Y ine de
k tle e k im le ilg ili d e e rle n d irm e le ri k u a n tu m ta b lo m u z a g e tirm e n in e tk i
le rin in , gzlem e d a y a l d e rin s o n u la ra sa h ip o la b ile c e in i g r r z . h /E c
z a m a n le in in , iki k k f iv e C n ic e li in in b l m n i e rd i i ve b y lece
s r a d a n in s a n i te rim le r b i im in d e k k b ir n ic elik o lm a s g erek m ed i i
b e lirtilm e lid ir. Bu, k om ik b i im d e k k olu p ft ve Gn in a r p m n d a n o r
ta y a k a n k a r a k te r is tik k u a n tu m k tle e k im n ic e lik le ri, 10_33cm ve
10-43s e b a tla rn a sa h ip P lan c k u z u n lu u ve P lan c k z a m a n y la (27.10,
31.1) t m y le z ttr.
K tleek im le ilg ili O R 'yi te s t etm ek z e re b a a r l b ir d en ey g e r e k le
tir ild i in i d n e lim . stte ze tle n m i o la n k tle e k im le ilg ili OR ta r a f n
d a n n g r le n z a m a n l e k le rin d e faz u y u m lu lu u k a y b e d ilm e m ise , b u
b e lirli d ze n te rk ed ilm e k - y a d a en a z n d a n cid d i b i im d e d e i tirilm e k -
z o ru n d a k a ln a c a k tr. P eki y a b u t r d e n e y le rin s o n u la rn n k tle e k im le
ilg ili O R 'n in n g r le rin i d e ste k le d i i a a k a rsa ? Bu d u ru m d a k u a n
tu m d u ru m in d irg e n m e sin in a s ln d a n e s n e l b ir k tle e k im e tk isi o ld u u
s u n u c u n u k a ra b ilir m iyiz? K orkarm ki p ek o k lar b u k o n u y la ilg ili o la
r a k h l en "geleneksel" b a k a la rn d a n b irin e tu tu n m a y te rc ih ediyor.
rn e in h l , k a t n ite rlik (U) k o ru n u rk e n d u ru m a ilik in b ir p a r a n n
e riilem ez h a le geldii, b elk i de "m etrik a la n d a k i k u a n tu m d a lg a la n m a la -
r"n d a k a y b o ld u u n u id d ia e d e b ilm e k te le r (bkz. 29.6 ve 30.15).
K iisel o la ra k , d a h a nce k a b u l e d ilm i o la n fizik i b ir k u ra m d a k i tem el
d e iim e d iren m ey e ilik in b y le si b ir a rz u y a sa h ip de ilim n k k u a n
tu m k u ra m d u ru m u n d a , epeyce s tte sa v u n d u u m zere, te m el d e iim in
a s ln d a g erek li o ld u u n a in a n y o ru m . Y ine de belki, rn e in , zel g relili
in e tk ile rin i y a ln z c a m u tla k b ir h a re k e ts iz lik d u ru m u n u k a b u l ed en b ir
19. y zy l d n y a g r d a h ilin d e u y g u la n a n "d zeltm eler" o la ra k d e e r
le n d irm e y i te rc ih ed en L o ren tz g ib i so n d erece sa y g n p ek ok fiz ik in in o
g r le riy le k a r la trm a y a p m a k o k a d a r d a h a y a l r n d e ild ir. K tle
ekim le ilg ili O R 'nin n g r le rin in b a a r l b i im d e g e r e k le tirilm i
FELIX t r n d e k i b ir den ey le d e s te k le n d i i g er ek te n a a k sa bile, b e n
z e r e k ild e , k u a n tu m fizi in e ilik in z o r ed in ilm i 20. y zy l d n y a g r
n te rk etm ey e g n ls z b ir o k a d a r sa y g n fiziki b u lu n a c a n a p h e
y o k tu r. B an a gre b y le si b ir b a k a s g e ric id ir ve d n y a y la ilg ili g e r
e k te n a n la m ifa d e ed eb ilecek y en i b ir k u a n tu m ta b lo s u te m e lin d e g er ek
leecek g l b ir y eni ile rlem e o la sl n sk alar!
E lb e tte , k tle e k im le ilg ili O R 'nin, d a h a az g elen e k sel b a k a sn
d e s te k le m e sin i b ek ley en b iz le r, b a k m z n b y le si b ir d en ey ta ra fn d a n
o lu m su z la n a b ile c e in e ilik in a lte r n a tif o la sl a d a h a z rlk l o lm ak zo
ru n d a y z . B u n a y nelik k en d i tep k im , b u k o n u y u ta rt t m p ek ok k u a n
tu m fiz ik isin in , gelen ek sel k u a n tu m m e k a n i in in y in e sa sa lim k a c a
n a ilik in k a t b e k le n tile rin i ifa d e e tm i o lm a s g ere in e k a r n , d ik k a te
d e e r b ir a k n lk o lu r. ak n l m n celikli o la ra k , g n m z k u a n tu m
m e k a n i in in , d n y a y la ilg ili fizi in a n la m ifa d e e tm e si i in cid d i b i im d e
d e itirilm e k z o r u n d a o laca e k ild e g v e n ilir h e rh a n g i b ir o n to lo jiy e
sa h ip o lm a d k a n a a tin d e n k a y n a k la n r. Bu k en d i i in d e, n e k tle e k im le
ilgili O R 'n in y a rd m m z a gelm ek z o ru n d a o ld u u n u ne de b u r a d a z e tle
n e n b e lirli k tle e k im n e rm e sin in d o ru o la n o lm a z o ru n lu lu u n u im a
ed er.44 Y ine de, m o d e m k u a n tu m k u ra m n n s a b rl ve esn ek o lu u n u n , k o
la y ca d e itirilm e sin e iz in v erm e y ec e in i h isse d iy o ru m . B an a g re b u t r
h e rh a n g i b ir d e iik lik e d e e r b i im d e d ili b ir e y in a ra c l n g e re k ti
r i r ve b ilin e n fizik te, E in s te in 'n g en el g relili i ve o n a ilik in d e rin d e n
h a re k e te g e iric i ilk e le r d n d a k i d i e r h i b ir ey b u e n d a m a sa h ip d e il

44 rnein hem Krolhzy'nin, 1974, orijinal ktleekimle ilgili OR dzeni hem de Percival'in,
1974, daha yeni olan bu t r nermesi burada ortaya konanlardan olduka farkl ngrlerde
bulunur.
d ir. stte n e rm i o ld u u m a b e n z e r b ir k tle e k im le ilg ili OR d z e n i b e k
lem em e y ol a a n e y le r b u n la rd r. B ylesi ta r t m a la r n so n u c u n e o lu rs a
o lsu n ok g l ve ilg i ekici p ek ok y e n i k u a n tu m m e k a n ik se l k o n u n u n
o rta y a k o n m a sn ve 21. y zy l i in d e y a n tla n m a s n bek liy o ru m !

30.14 Erken evrendeki dalgalanmalarn kkeni


Bu b l m so n la n d rm a d a n nce, k u a n tu m k u ra m n n k u r a lla rn d a k i
b ir d e iik lik te n e s a s e n d e rin b i im d e etk ile n eb ilece k o la n o sa y sz
n em li k o n u d a n y a ln z c a b irin i, b u b l m d e k i d e e rle n d irm e le r u y a rn c a
o rta y a k o y m ak istiy o ru m . 27.1 3 'te, ev re n in o e k ild e b a la d g r le n
o la a n s t d ere ced e zel d u ru m a d ik k a t ektim . Bu d u ru m u n zel o lm a
sy la ilg ili tem el yol ve o n a sa m a b i im d e k i d k e n tro p is in i v e re n ey
o ld u k a k e s in u z a m sa l iz o tro p i ve t r d e lik ti, by lece ev re n e ilik in u zay-
z a m a n g e o m e trisi s ta n d a r t kozm olojik FLRW m o d e lle rin d e n (27.11) b i
riy le (hl) d ik k a t ekici b i im d e y ak n u y u m a s a h ip tir . E lb e tte sk lk la
ile ri s r ld ze re ev ren , m u tla k ve k esin b i im d e , b y le si s im e trik b ir
m o d e le sa h ip olm u o lam az. B ylesi y k sek b ir s im e tri b ir k e z sz k o n u su
o lsa y d h e r za m a n i in o ra d a b u lu n m a k z o ru n d a o lu rd u n k E in s te in 'n
g en el g relilik -v e k la sik fizi in g e ri k a la n n n - d in a m i i b u t r sim e triy i
k e sin b i im d e k o ru y a c a k tr.
Peki y a k u a n t u m fiz i in d e n n e h a b e r? K u an tu m ev rim s re le rin e i
k in o la n "rasgelelik" b u ta m s im e trin in o rta y a k m a s n d a k i s a p m a la ra
o la n a k ta n m a z m ? "K uantum d a lg a la n m a la r" k a v ra m b u a a m a d a , ta m
s im e trid e n gerek d u y u la n h a f if s a p m a la r sa la m a n n b ir a ra c o la ra k s k
a y a rd m a a rlr. F ik ir, b u t r "d a lg a la n m a la rn " k k o la ra k b a la y a
b ile ce i f a k a t d a h a s o n ra k tle e k im le ilg ili k m elen m e y o lu y la d erece
d erece a rta c a k o la n k tle d a lm n d a k i d z e n siz li in k ay n a o la ra k , so
n u ta y ld z la r, g a la k s ile r ve g a la k si k m e le rin in , gzlem le u y u m lu o la
rak , g elie b ilec e i e k ild e h a re k e t ed ece id ir.
yleyse k u a n tu m d a lg a la n m a la r n e d ir ? Bu, ok k k b ir b lg ed ek i
b ir k u a n tu m a la n n n d e e ri y k se k b ir is a b e tle llm ey e a l ld n d a
b u n u n ilg ili d i e r a la n n ic e lik le rin d e ok b y k b ir b e lirs iz li e ve b u n e
d en le de l m le n en n ic e li in b e k le n e n d e e rin d e ok s e ri b ir d e iim e
yol a m a s a n la m n d a a la n n ic e lik le rin e u y g u la n d h a liy le (26.9) H e
ise n b e rg b e lirsiz lik b a n tla rn n (21.11) b ir ze lli id ir. Bylece, b ir a la n
n ic e li in in k esin d e e rin i ren m ey e ilik in eylem o n ic e lik te lg n c a b ir
d a lg a la n m a so n u c u n u v ere cek tir. Bu n icelik u z a y z a m a n m e tri in in b ir b i
le e n i o la b ilir, by lece m e tri i k e s in b i im d e lm eye d n k h e r t r g iri
im o m e trik te d e v a sa d e iik lik le rle so n u la n a c a k tr. J o h n VVheeler'
1 9 5 0 'lerd e, 10-13 cm 'lik P lan c k l e in d ek i u z a y z a m a n d o a s n n lg n c a
d a lg a la n a n b ir "kpk" o ld u u n u (29.6'nn so n u n a ve ekil 2 9 .6 'y a bakn)
ile ri s rm e y e y n e lte n ey, b u n la r g ib i d e e rle n d irm e le rd ir.
Bu ta b lo y u n e tle tirm e k ze re H eise n b e rg b e lirsiz lik b a n tla rn n a s
ln d a n e ifa d e e tti in i d ik k a tli b i im d e a n m sa m a ly z . O n la r b ize, D oa
n n en k k lek lerd ek i d a v ra n b i im in d e i se l o la ra k "b u lan k " y a d a
"u y u m su z" b ir ey b u lu n d u u n u sylem ez. H e ise n b e rg b e lirsiz li i b u n u n
y erin e , k e n d isi y o lu y la d e im e li o lm a y an iki l m n g e r e k le tirile b il
m e sin i k s tla r. T ekil b ir p a r a c k la ilg ili o la ra k , o n a ilik in b ir y n d ek i
d e im e li o lm a y an k o n u m ve m o m e n tu m u n , k e n d ile rin e a it ilg ili h a ta la rn
a rp m ^ ft'd e n k k o lm a m a k z e re (21.11), ay n a n d a k e s in o la ra k sa p -
ta n a m a y a c a n a n m sa y a lm . B u n u n la b irlik te m k em m el e k ild e iyi t a
n m l b ir k u a n tu m d u ru m u sz k o n u s u d u r ve h e rh a n g i g erek b ir l m
g e r e k le tirilm e z s e S c h r d in g e r d en k lem i u y a rn c a ( s ta n d a r t U k u a n tu m
m e k a n i in in g eerli o ld u u v a rsa y la ra k ) p a r a c n d u ru m u k e sin o la ra k
ev rim lee ce k tir.
B en zer b i im d e s ta n d a r t k u a n tu m m e k a n i in d e b ir u z a y z a m a n ta n m
la y a n t m d e ik e n le r b ir a r a d a s a p ta n a m a z . U za y za m an a ilik in k u a n
tu m a k la m a s y in e de m k em m el b i im d e iyi ta n m l o lm a ld r. B u n u n la
b irlik te H eise n b e rg ilk e si bize, fa rk l u z a y z a m a n g eo m etrik n ic e lik le rin in
b irb iriy le d e im e li o lm a d k la r gibi, b u a k la m a n n d a k la sik b ir (szde)
R iem a n n c m a n ifo ld a b en zey em ey ece in i s y ler. B u n u n y e rin e W h eeler
ta b lo s u u y a rn c a d u ru m , ou d z l k te n lg n b i im d e s a p a n ve b y lece
k a fa s n d a c a n la n d rd z e re "kpk b en zeri" b ir k a ra k te re sa h ip o la n
fa rk l g e o m e trile rle ilg ili ok b y k b ir s t s te b in m e d e n o lu u r.
B u n u n , erk e n ev re n e ilik in d u ru m a n a s l u y g u la n d n g relim . T am
sim e trid e n s a p m a la r, t m b a la n g d u ru m u ta m FLRW k o zm olojik s im e t
ris in e s a h ip s e , g er ek te "k u a n tu m d a lg a la n m a la r" n a b a la n a b ilir m i? Bu
d u ru m a ilik in U ev rim i, "k u a n tu m d a lg a la n m a la r" y a d a H eise n b e rg b e
lirs iz li in in h e rh a n g i b a k a b ir g r n m n d e n b a m sz o la ra k b u ta m
FLRW s im e tris in i k o ru m a y a d ev a m etm ek z o ru n d a d r.130141 Bu, VVheeler'n
k a fa s n d a c a n la n d rd son' d erece d z e n siz "kpk b en z eri" g eo m etriy le
n a s l u y u u r? B u ra d a h i b ir e lik i o lm a m a s g e re k ir n k d u ru m u n t
m te k il b ir g eo m e trin in deil, b y le si d z e n siz g e o m e trile rin b ir s t s te
b in m e s id ir. st s te b in m e n in k e n d isi, k e n d ile rin d e n o lu tu u te k il ge-

ffl [30.14] Bu sim etrinin korunmasnn niin, U evrimiyle ilgili olduka zayr genel bir varsa-
ymla birlikte yalnzca U evrimine ilikin belirlenimci e s iz lik te n geldiini grebiliyor m u
sunuz?
o m e trile rin sa h ip o lm a d b i r sim e triy e sa h ip o la b ilir. B ir d z e n siz g e
o m e tri k a tk d a b u lu n u r s a b u d u ru m d a h e r FLRW u y g u la m a s y o lu y la o n
d a n eld e ed ilen t m d i e rle ri de k a tk d a b u lu n u r .45
yleyse d z e n siz g e o m e trile re a it b u ok b y k FLRW sim e trik s t s
te b in m e sin in , y a ln z c a , gzlem le u y u m lu o la n o ld u k a n em siz b ir b i im
de r a h a ts z e d ile n b e lirli b ir "n e re d ey se FLRW sim e trik " ev ren e b en zey en
b ir e y i o rta y a k a rd n a s l d n l r? B u n u n t m y le s ta n d a r t k u an -
tu m m e k an i in e ili k in U e v rim i i in d e g e r e k le e b ilm e sin in , s im e tri b u
r a d a ta m o la ra k k o ru n m a k z o ru n d a o ld u u n d a n , h i b ir y o lu n u n b u lu n m a
d o k u y u cu i in a k o lm a ld r. G eo m etrilere ili k in b u ok b y k s t s
te b in m e y i te k il b ir g e o m e tri h a lin e y a d a b u n u n y e rin e g e o m e trile rin te k il
b ir g o m e triy e d a h a ok b en z e y e n d a h a k k b ir s t s te b in m e h a lin e g e
tir e n R ile m i d o a s n d a b ir e y o rta y a k m ak z o ru n d a d r. A n a h ta r, "ku-
a n tu m d a lg a la n m a la r n d a n k a y n a k la n a n d ze n siz lik le rin , k e n d isi y o lu y
la, te k il b a la n g k u a n tu m d u ru m u n u n k e n d isin i b ir b i im d e fa rk l d u
r u m la ra ilik in b ir o la slk k a r m n a d n t re c e i R b e n z e ri b ir eylem
o lm a k sz n m e y d a n a k a m a m a sd r. Bu b iz i y en id en , R'ye ili k in "g erek
lie" y n elik fa rk l tu tu m la r n ta rt ld 29. b l m d e k i k o n u la ra y n le n
d irir.
B u rad a , sc a k l n b elk i de 1032 K d e e rin i b u lm u o la b ile ce i ok e r
k en ev re n le ilg ile n d i im iz i a k lm z d a tu tm a ly z . O z a m a n la r e tr a f ta "l
m ler" g e r e k le tire n d en e y ciler y oktu, b u d u ru m d a s ta n d a r t "K openhag"
p e rs p e k tifin in (29.1'd ek i (a)) n a s l u y g u la n a b ile c e in i g rm ek g t r. P e
k i y a o klu d n y a la r b a k (29.1'd ek i (b))? O ta b lo d a g erek h i b ir R sz
k o n u su d e ild ir ve ev re n in FLRW sim e trik d u ru m u , b u d u ru m o lu tu ru c u
u z a y z a m a n g e o m e trile rin d e n p ek o u n a ilik in te m e l b ir s t s te b in m e
b i im in d e te m sil ed e b ilm e k ze re, g n m z e k a d a r k o ru n u r. Bu b a k a
g re a lte r n a tif u z a y z a m a n g e o m e trile ri h a lin e d n m e n in a n c a k b ilin li
g zlem c ile r d n y a y a n la m l k lm a y a a l tk la rn d a u y g u n o ld u u v a r s a
y lr; a r tk h e r b iri te k il b ir "dnya" a lg la y a n b ilin li g zlem cilere ilik in
b ir s t s te b in m e sz k o n u s u d u r.46 "FAPP" b a k n d a (29.1'deki (c)) (ye
terli) e v rese l evre u y u m su z lu k v arl , k e n d isi y o lu y la , fa rk l g e o m e trile
re ili k in k u a n tu m s t s te b in m e m iz in fa rk l g e o m e trile re ilik in b ir ola-

41 Bununla birlikte burada b ir incelik sz konusudur nk b ir uzayzaman geometrisi zerin-


deki soyut bir simetriye ilikin eylemin basite yine ayn geometriyi retecei, genel kovar-
yans ilkesi nedeniyle, b k z. 19.6, dnlebilir. Bu konuya ilikin olarak alnabilecek farkl
tutum lar m evcuttur fakat ne olursa olsun metinde ortaya konan genel fikir etkilenmez.
46 W heeler'm kendi deiik biimi, "katlmc evren"le ilgili olarak, b kz. VVheeler, 1983, bu, er
ken evrende meydana gelen uzayzaman geometrisine ilikin zel seimi bir biimde, teleolo-
jik olarak, belirleyen bilinli gzlemcilerin nihai varldr.
silik k a r m b i im in d e d e e rle n d irilm e sin e iz in v e rile n sin y a l o la ra k d e
e rle n d irilir.
O laan k u a n tu m fizi in d ek i b ir rn ek le k y a sla m a y a p m a k a y d n la tc
o lu r.47 B ir k a b a rc k o d a s n d a m e rk e zi o la ra k k o n u m la n m b ir O n o k ta s n
d a k re se l o la ra k sim e trik b ir d u ru m d a (dier b ir d ey ile 0 sp in li, bkz.
22.11) h a re k e ts iz b ir ra d y o a k tif e k ird ek d n n (ekil 30.27).48 B u n u n
n k le e r b ir fisy o n y o lu y la O 'd a n te r s y n le re d o ru f r la tla n ik i p a r a y a ,
A ve B, b l n d n d n n . A ve B 'n in , k a b a rc k o d a s n d a iz b ra k a c a k
e k ild e elek trik y k l o ld u u n u d n e b iliriz . Bu rn e k te m erk ezi O 'da
o la n k re se l sim e triy e sa h ip b ir d u ru m la b a la d k . B u n u n la b irlik te b o z u
n u m s o n ra s k re se l sim e tri, A ve B p a r a la rn n k e n d isi z e rin d e frla d
ek sen ta ra fn d a n k rlr. B unu o rijin a l d u ru m a ilik in U ev rim i b i im in d e
n a s l a n la m a m z gerek ir? A ktr ki, s tte de b e lirtild i i zere, k re se l s i
m e tri k o ru n m a k z o ru n d a d r f a k a t d u ru m b u n u fa rk l e k sen y n le rin c e v e
rile n o la s t m d u ru m la rn d o ru sa l b ir s t s te b in m e si b i im in d e o lu a
ra k g e r e k le tirir. D alga fo n k siy o n u m erk ezi O 'da o lan k re se l b ir d alg a
b i im in e sa h ip tir; b u n a ra m e n , A 'ya ilik in h e r ko n u m a n tip o d a l y n d ek i
b ir B k o n u m u y la ilik ili olm ak zere, h em A h em de B 'yi i e re n k a r k b ir
d u ru m o ld u u n u a k lm z d a tu tm a k zo ru n d a y z. A ve B z e rin d e k i y k le rin
e tk isi k a b a rc k o d a s n d a k i m a lzem ey i iy o n la trm a y a b a la y p k a b a rc k
la r o lu tu k a d u ru m b u m alzem ey le d o la n k h a le gelir, b y lece t m d u r u
m u n , h e r b ile e n in , b iri A k o rid o ru n a ve d i e ri B k o rid o ru n a k a r lk gelen
te rs y n l b ir ift k a b a rc k izi i erd i i b ir s t s te b in m e d e n o lu tu u n u
g r r z .

\ e k il 3 0 .2 7 O R y o lu y la s im e tr i k n l m . 0 - s p ir i (k re se l
o la r a k s im e tr ik ) b i r e k ir d e k , b e lir li b i r i f t te r s y o lu i g a l
e tti i g z le m le n e n ik i p a r a y a b l n r . B a la n g d u r u m u
n u n U e v r im i k r e s e l s i m e tr iy i k o r u r f a k a t b u te r s y n le r
d e k i (d o la n k ) b i r k u a n tu m s t s te b in m e if tin d e n o lu u r
(M o tt). R b u n la r d a n y a ln z c a b ir in in a lg la n m a s s o n u c u n u
v e r ir . B u r n e k b a la n g ta s o n d e r e c e s im e tr ik o la n b i r e r

X
k e n e v r e n k u a n tu m d u r u m u n d a k i y o u n lu k d a lg a la n m a la r
n n y a r a t lm a s n d a n e o lm u o la b ile c e in e ili k in a k la y c
b i r m o d e l o la r a k k a b u l e d ilir .

47 Bu, Neville Mott'a, 1929, ait olan, ct-parack yaynmndaki sis odasna ilikin tartm ayla
bir benzerlik tar.
48 Bu, kendisi yoluyla ykl bir paracn geiinin kk bir kabarck sicimi olarak belirtil
dii standart bir dzenektir; bkz. not 30.47, bkz. Femow, 1989.
Az n ce a k la n a n d u ru m e s a s e n erk en ev re n d e k in d e n fa rk l d e ild ir.
S im etrik k u a n tu m s t s te b in m e s in in y e rin in d a h a az s im e trik a lte r n a tif
le re a it b ir o la slk k a r m ta r a f n d a n a ln a b ilm e si i in B 'nin b ir v e rsiy o
n u g e re k lid ir. yle g r n y o r ki k u ra m c la r p ra tik te , ko zm olojik u fu k b o
y u tu n u n k u a n tu m d o la n k lk la rn a y nelik b ir t r "kesm e" sa la m a k ze re
ra s g e le (ve m a n tk sz) b i im d e a ln d FAPP y o ru m u n u n (29.1'd ek i (c))
b ir fo rm u n u b e n im se m e e ilim in d e d ir. K u an tu m s t s te b in m e si bylece,
b u g er ek k o n u m h em en h em en h i b e lirg in o lm a m a sn a ra m e n b ir o la s
lk k a r m b i im in d e d e e rle n d irilir. rn e in se k in im e y a n ls koz-
m o lo g la r Kolb ve T u m e r (1994) m e zu n dzey i d e rs k ita p la r T he E a rly Uni-
v e rse ' n (Erken Evren) 286. s a y fa s n d a u n u ile ri s rm ek tele r:

H e r m o d u fu k d n a g e erk en m ik ro fiz ik te n a y r r ve b ir k la sik


d a lg a la n m a b i im in d e "donar".

B u ra d a k i "m od b ir k u a n tu m s t s te b in m e sin e ilik in b ir b ile e n le i l


g ilid ir, b y lece y a z a rla rn u fk u b ir b i im d e , b ir k u a n tu m g e n li in d e n g e r
ek k la s ik a lte rn a tife ili k in b ir o la sl a g eie iz in verecek b i im d e k u l
la n m a y d e n e d ik le rin i g r r z . Bu b ir FAPP n erm e si h a ttn d a b ir ey o la
ra k g r n r ve 29.6, 8 'd e ta rt ld zere, ak k o n u m a k g ere k irs e
m a n tk s z d r.49
K endi b a k am d a, ta m FLRW s im e tris in d e n k u a n tu m d a lg a la n m a la
r y o lu y la a y rl la rn su n u m u , z o ru n lu b i im d e , n e s n e l d u ru m in d irg e n
m e sin e ilik in b ir k u ra m g e re k tirir. B u n u n la b irlik te , 3 0 .9 -1 2 'd e ile ri
s r lm o la n k tle e k im le ilg ili O R'ye ilik in "a sg arici" n erm e, d u rd u u
b i im d e y e te rin c e sa la m d e ild ir. T ekil g e o m e trile rin 3 0 .1 0 'd a o ld u u
g ib i z o ru n lu b i im d e d u ra a n o lm a sn n g ere k m ed i i ok s a y d a u za y za -
m a n g e o m e trisin e ilik in k u a n tu m s t s te b in m e le rin in ele a ln a b ilm e si
i in d a h a k a p s a m l b ir OR n e rm e sin e gerek d u y u lu r. B ylesi b ir d zen
eld e e d ild i in d e , o hem en , k a r s n d a d u rm a k y a da km ek z o ru n d a o ld u
u, a r ta n b i im d e etk ile y ici b ir gzlem e d a y a l v e ri to p lu lu u y la k a r la
a c a k tr. BOOM ERanG, WMAP ve d i e r g zlem ler im d id e n , erk e n e v re n
deki y o u n lu k /s c a k lk d a lg a la n m a la ry la ilg ili d e v a sa n ic e lik le re u la a n
v eriy e s a h ip tir ve a r tk b o ru h a ttn d a d i e r d e n e y le rd e n g elen ok d a h a
fa z la s sz k o n u su o la c a k tr.

n O devirde, geri ekilmenin k hzna ulat Hubble yarapndaki bu "kesme"nin gerek


sebebi, ne olursa olsun im e dzenindeki Hubble yarapndan ok daha byk olan, bkz.
ekil 28.5, gerek "ufuk boyutu"yla dorudan ilgili deildir ve kuantum fiziinden klasik fi
zie geile hibir ilgisi bulunmaz. Evrenin, grelilik snrlarna bal olan b ir alan zerinde
genilemesiyle ilgili tmyle klasik bir etkidir.
B u ra d a b u d u ru m la ilg ili so n b ir y o ru m u y g u n o lu r. N k lee r fisy o n la
ilg ili s tte k i rn e im izd e s im e trik d u ru m u n n e k a d a r y k se k d ere c e d e k a
r k b ir d u ru m o ld u u n u b e lirttik . Bu a y rc a bizi, b a la n g ta k i b ir FLRW
s im e trik d u ru m u n d a n "k u a n tu m d a lg a la n m a la n " n a b a m l b ir ev re n e g
t r e n d u ru m in d irg e n m e le riy le ilg ili o la ra k d a d o ru d u r, h a t ta d a h a b
y k b ir lde. Bu n ed e n le 2 3 .3 -6 'd a v erilm i o la n EPR d u ru m la rn a
ilik in ta rt m a m z la u y u m lu o la ra k , k la sik n ed e n se lli i i n e r g r n e n
u za k o la y la r a r a s n d a ilik i sa la y a n "Bell e itsiz lik ih la lle ri"n e sa h ib iz .
B ylesi b e lirg in n e d e n se llik ih la lin in , b u t r a y r o la y la r n e d e n se l e tk ile
im e g etirm ey e h iz m e t ed en im e g ibi b ir m e k a n iz m a n n b e lirte c i o lm a s
gerekm ez fa k a t u y g u n h e rh a n g i b ir n e s n e l d u ru m in d irg e n m e d z e n in in
(OR) b ir so n u c u o la ra k o rta y a k a b ilir. B u n u n la b irlik te h e n z v e rilm i
o la n ta rt m a d a n ,50 s ta n d a r t FLRW kozm o lo jileri d a h ilin d e b ile b u t r b e
lirg in "n e d en se llik ih la li" n in , n e s n e l b ir d u ru m in d irg e n m e si y o lu y la b a
la n g d a lg a la n m a la r o rta y a k a rs a h e rh a n g i b ir im ey e g erek o lm a k s
zn m e y d a n a g e leb ild i in i grm ekteyiz.
T m b u k o n u la ra g v e n ilir b i im d e y n eleb ilen b ir k u ra m d a n u za k o l
d u u m u z a k tr. Yine de en a z n d a n o k u y u cu y u , g eerli b ir o n to lo jin in
b u lu n d u u b ir k u a n tu m m e k an i in e sa h ip o lm a n n n em in e ik n a e d e b il
m i o ld u u m u u m u y o ru m . Bu k ita b n 29 ve 30. b l m le rin d e ele a ln m
o la n k o n u la r y a ln z c a felse fi b a k m d a n ilg ile n ile n k o n u la r d e ild ir. O nto-
lojik o la ra k u y g u n b ir (gelim i) k u a n tu m m e k an i in e sa h ip o lm a n n n e
m i, b a n a g re a b a rtla m a z . Bu b l m d e , b y le si b ir k u ra m b ilg isin d e n d e
r in b ir b i im d e e tk ile n eb ilece k te m el k o n u la rd a n y a ln z c a b irin e d e in
dim . E rk en ev re n le ilg ili "K openhag" b a k a sn n g er ek te n u y g u la n a
m a y ac a , b iyolojideki k o n u la r d a i e re n d a h a p ek ou, b ir k u a n tu m s is
te m iy le k la sik b ir lm a le ti a r a s n d a h e rh a n g i b e lirg in b ir a y rm m e v cu t
o lm a m a k zere, sz k o n u su d u r.

eitli insanlarn, bylesi "nedensel olmayan" EPR tr ilikilerin erken evren dalgalanm a
larnda mevcut olmu olabileceini bu tr nedenlerden dolay ileri srdkleri grlr, rne
in bu doadaki bir neri bana birka yl nce Bikash Sinha tarafndan sunulmutu.
SPERSMETR, BOYUTLULUK TES VE SCMLER

31.1 Aklanmam parametreler


O la slk la ou fiziki, 21. y zy l fiz i in in d e p o s u n d a b iz im i in b u lu n d u r
d u k la ry la ilg ili nceki b l m d e ze tle n m i o la n d a n o ld u k a fa rk l f ik irle
re s a h ip tir . ok az k u a n tu m m e k a n i in in e r e v e sin d e te m e l d e iik lik le r
o la c a n u m a r g r n m e k te d ir. B u n u n y e rin e u z a y z a m a n a ilik in ek b o
y u tla r g ere k ti i y a d a n o k ta s a l p a r a c k la rn "sicim ler" o la ra k b ilin e n g e
n i le tilm i v a rlk la rla y a d a b elk i de "m e m b ra n la r" y a d a p - z a r la r y a d a
"zarla r" o la ra k a d la n d r la n -v e i le rin d e "D -za rlar" o la ra k a d la n d r la n ek
tu h a f n e s n e le rin n em li ro lle r o y n a r g r n d - y k se k b o y u tlu y a p la r la
d e i tirilm e s i g e re k ti in e b e n z e r k u la a tu h a f gelen fik irle ri s a v u n m a k ta -
la r. "S p ersim etri" o la ra k a n la n s im e tri fik rin e y a d a "k u a n tu m g ru p la r"
fik rin e ilik in k afa k a r tr c g e n ile tm e le r sz k o n u su d u r. "D eim eli o l
m ay an " b i im in d e ta n m la n a n g e o m e tri k a v ra m n a ilik in g en e lle m e ler
m e v c u ttu r ve en k k d ze y d e s re k lilik y e rin e ay rk l n egem en o ld u u
y a d a u z a y k u m a n n k e n d is in in d m ya d a b a la r d a n o lu tu u d n y a
ta b lo la r sz k o n u su d u r. U za y za m an k a v ra m n d a n v azg eilm ek y a d a
o n u n b a z b a k a te rim le rle y e n id e n fo rm le ed ilm ek z o ru n d a k a la c a n a
ilik in fik irle r m e v c u ttu r.
T m b u fik irle r n e d ir ve o n la rd a n n e a n lam a ly z? D ah a n em lisi b u
k a d a r ok fizikiyi, s r a d a n in s a n l le rin d e d o la y sz c a a lg la d m z
ey le ok az b e n z e rlik ta y a n b ir "gereklik" ta n m la m a y a y n e lte n ey
n e d ir? p h esiz , b y le si n e rile r ta s a r la m a n e d e n in in b ir p a r a s k u a n
tu m m e k a n i in in ve d a h a k k b ir l d ey se genel g re lili in b a a r s n
d a y a ta r . 20. y zy l k u ra m la r bize, d o ru d a n se z g ile rim iz in n e k a d a r y a n
l y n le n d iric i o la b ile c e in i ve "gerekliin" nceki y z y lla ra a it fizik t a
r a f n d a n s u n u la n ta b lo la rd a n d e rin b i im d e fa rk llk g ste re b ile c e in i
g ste rd i. Y ine de, d n y a y a ili k in o la ra k y a ln z c a y a b a n c y a d a a l lm a
d k b ir d ze n i in d e s u n u lm a s , o n a in a n m a m z a y n elik b ir zem in s a la
m az. E v re n in i ile y iin e y n elik d a h a d e rin so n d a la m a g iriim in d e b u
lu n d u k la r l d e m o d e m k u ra m c la rn a r a tr m a la r y la ilg ili te m eld e y a
ta n y n le n d iric ile re ilik in b ir eyi a n la m a y a a lm a m z gerekecek.
lk o la ra k 24. b l m d e r a s tla y p 25 ve 26. b l m le rd e d ev a m etti im iz,
zel g re lilik ve k u a n tu m k u ra m n n b irle ik g e re k lilik le rin in b iz i a la n la ra
ilik in k u a n tu m k u ra m b a ta k l n a s r k le d i i g e re k e le n d irm e le re k a l
d m z y e rd e n dev am etm ek zo ru n d a y z. Bu, b iz i d a h a s o n ra s o n s u z la ra
ilik in b ir m a y n ta r la s n a y n e ltti; b u n la rn o uyla b a a k m ak b y k
u s ta lk g e re k tird i ve so n u o la ra k bizi, D oann l m le n m i o la n ile y i
iy le iyi b ir u yum sa la y a n s ta n d a r t p a r a c k fizii m o d e lin e y n le n d ird i.
Y ine de, so n lu b ir k u ra m olm ak y e rin e y a ln z c a "n o rm a lle e b ilir" b ir k u
ra m o la ra k s ta n d a r t m o d e lin k e n d isi de s o n s u z la rd a n b a m sz d e ild ir.
N o rm a lle e b ilirlik , k u ra m d a h ilin d e k i ilg ili s o ru la rn o u n a so n lu y a n t
la r v e re re k y a ln z c a b e lirli h e s a p la m a la rn y a p lm a s n a iz in v e rir f a k a t b i
ze, k u ra m ta ra fn d a n ta n m la n a n zg l k tle d e e rleri y a d a p a r a c k la rn
e le k trik y k le ri g ibi b e lirli en n em li p a r a m e tr e le r h a k k n d a k a v ra y a c a
m z h e rh a n g i b ir tu ta m a k n o k ta s sa lam az. T e rim le rin y en id e n ta n m la n
m a s y o lu y la b u so n su z l e k le n d irm e le rd e n k a n a n ve eld e ed ilecek d i
er n ic e lik le re ilik in so n lu y a n tla r a o la n a k ta n y a n y e n id e n n o rm a lle
tirm e i le m in in k e n d isi o lm a sa y d b u n la r, "sonsuz" (ya d a b elk i "sfr")
o la ra k o rta y a k ard . T em elde, d e e rle ri k u ra m a y a ln z c a a k la n m a m
p a r a m e tr e le r b i im in d e d a h il e d ile n k tle ve y k te n "vazgeilir"; a s ln d a
b e lirle n m e si gereken, te m el k u a rk ve le p to n la rn k tle d e e rleri, H iggs
p a r a c , v b 'y e ek o la ra k e itli t rle rd e k i b a la m s a b itle rin i de i e re n
b u t r 17 y a d a d a h a fa z la p a ra m e tre m e v c u ttu r.
D o an n gerek p a r a c k la rn n k en d i k tle ve y k le riy le ilg ili sa h ip o l
d u k la r tu h a f d e e rleri ev reley en nem li m ik ta rd a gizem sz k o n u s u d u r.
rnein, e ele k tro n y k olm ak zere,

d en k lem iy le ta n m la n p e le k tro m a n y e tik e tk ile im le rin k u v v e tin i y n eten


a k la n m a m "ince y ap s a b iti" a 'y ele alalm . n ce y a p s a b itin in te rs i
o ld u k a y ak n b i im d e a -1 = 137 d e e rin i f a k a t d a h a is a b e tli o la ra k sa

a -1 = 137,0359...

d e e rin i alr. Baz fiz ik ile r u z u n y lla r a -1 'in g e r e k te n ta m 137 d e e rin i


a la b ile c e in i d n d le r. zellikle S ir A rth u r E d d in g to n (1946) m r n n
so n k sm n so n u la rn d a n b ir i a s ln d a " a -1 = 137" o la ca k o la n "tem el b ir
k u ram " re tm e y e a l a ra k g eird i. ou g n m z fizik isi, a y a d a d i e r
"Doa s a b itle ri" n e ilik in d o la y sz b ir m a te m a tik s e l "denklem " b u lm a k la
ilg ili o la ra k k en d i n c e lle rin d e n d a h a az iy im se r o la b ilir. G n m zd e f i
zik ile r b u n ic e lik le ri b a s it o la ra k s a y la r y erin e , b ir etk ile im e d a h il o lan
p a r a c k la rn e n e rji fo n k siy o n la r b i im in d e d e e rle n d irm e e ilim in d e le r
ve b u n la r "ileyen b a la m sa b itle ri" b i im in d e a d la n d r m a k ta la r (bkz.
n o t 26.21). "Doa s a b itle ri" o la ra k an d m z g zlem len m i s k a le r d e e rler
b y lece b u "ileyen" d e e rle re ili k in "d k en erji sn rla r" o lu r. Bu b e
lirli s n r d e e rle rin e ili k in t m y le m a te m a tik s e l b ir gerek e b u lm a k h
l u m u la b ils e de, en e rjiy e h e rh a n g i b ir b a m llk sz k o n u s u o lm a sa y d
b u d e e rle r b ir b i im d e o ld u k la rn d a n d a h a az "tem el" g r le b ilird i.
Y k ve k tle b e n z e ri n ic e lik le ri, 2 7 .1 0 'd a s u n u lm u o lan , k en d isiy le
ilg ili G N ew to n k tle e k im s a b iti, c k hz, P lan c k s a b itin in h D irac f o r
m u ve k B o ltzm an n s a b itin in t m n n

G= c = h =k = l

e k lin d e b irim e e it sa y la b ild i i m u tla k (Planck) b irim le r b i im in d e ifad e


etm ek o u kez a k la y c d r. Bu b irim le rle p ro to n z e rin d e k i y k n (ya
d a e le k tro n z e rin d e k in in ek si ia re tlisi) k a b a c a e = 1/V 137 ve d a h a k esin
b i im d e 566
e = 0,0854246

o ld u u a a k a r ve te m e l k u a rk y k (aa k u a rk y k n n ek si i a r e t
lisi; b kz. 25.6) b u d e e rin te b irin e s a h ip tir. M u tlak b irim le r g en ellik le
P la n c k b irim le ri (ya d a b a z e n P la n c k -W h e e le r b irim leri) o la ra k a d la n d r
lr n k (k u an tu m m e k a n ik h re ti; bkz. 21.4) M ax P lan c k 1 9 0 6 'd a y a
y m la n a n b ir te z d e b u d o a d a b ir g r o rta y a k o y m u tu r. Bu te zd e e y le
ri s a b itle m e k z e re iro n ik b i im d e k e n d i "P lanck s a b iti" y e rin e e lek trik
y k n te m el b irim o la ra k k u lla n m tr. Bu d ze n d e b a s it e e = l 'e s a
h ip o lu ru z. (Yk gizem i e lb e tte o rta d a n k ay b o lm az n k k e n d i d z e n in d e
t = 137,036'dr.) Bu fik irle rin n em in i d a h a s o n ra d a n p ek ok y a z s n d a
(P la n ck 'n e le k trik y k seim i y e rin e ft'yi k u lla n a ra k ) v u rg u la y a n k ii
J o h n VVheeler'd (rn., 1975).
T m b u o lsa , b y lece P lan c k b irim le ri d a h a u y g u n b i im d e S to n e y b i
rim le ri o la ra k a d la n d r lrd n k (elektron y k n ilk o la ra k len) r
la n d a lI fizik i G eorge J o h n s to n e S toney, P la n c k 'n 1 9 06'd a o rta y a k o y d u
u fik irle rin a y n sn ep ey n ce d en 1881'd e o rta y a k o y m u tu . B u n u n la b ir
lik te P lan c k ta ra fn d a n 1 899'da y a y m la n a n , "P lanck sa b iti" n in m u tla k b i
rim le ri ta n m la m a k z e re k u lla n ld ve e s a s e n k u a n tu m k u ra m n a n c
l k ed e n 1900 ta r ih li n l te z in d e n nce, b a k a b ir tez m e v c u ttu . B u ra d a n

566 Elbette bu e, doal logaritma tabanyla kartrlm am aldr: e = 2,718281828459...; bkz.


5.3.
h a re k e tle m u tla k b irim le ri "P lanck b irim le ri" o la ra k a d la n d r a n g elen ek sel
te rm in o lo jiy e b a l k alaca m !
Peki p a r a c k la rn k tle d e e rle rin d e n ne h a b e r? K tle s o ru n u , e lek trik
y k n n k in d e n ok d a h a b e la l b ir so ru n d u r. Bu, D oan n t m p a r a c k
la rn n , te m e l b ir y k n in te g ra l k a tla r o la n y k d e e rle rin e s a h ip o lm a s
d u ru m u g ib i g r n m e k te d ir. Y aln zca s e rb e st e k en d i b a la r n a v a r o la b i
le n p a r a c k la rla ilg ile n iy o rsa k b u n u , p ro to n z e rin d e k i y k o la ra k y a d a
h a d r o n la rn i b ile e n le rin i d a h il etm ek is te rs e k a a k u a rk y k n n eksi
i a r e tlis i o la ra k k a b u l e d e b iliriz . Bu g eree ili k in o la ra k b t n l k l h e r
h a n g i b ir k a v ra y ve 137,036'ya ilik in u y g u n h i b ir a n la y im d iy e dek
k e s in lik le v a r o lm a m a sn a ra m e n b u s o ru n k tle d e e rle riy le ilg ili o la n a
k a r lk g elen d e n ok d a h a fa z la y n e tile b ilir g r n m e k te d ir. K tle s o r u
n u y la ilg ili gizem li g r n m le rd e n b iri, s r a d a n p a r a c k k tle le rin in ,
m u tla k b irim le rle l ld n d e sa h ip o ld u k la r sa m a b i im d e k i k k
e b a ttr. rn e in m e e le k tro n k tle si m u tla k b irim le rle y a k la k o la ra k

m e = 0,000000000000000000000043

o lu r ve p ro to n u n k i b u d e e rin y a ln z c a 1836 k a td r. E le k tro n n trin o s u -


n u n k tle s i s tte k i d e e rin 10-5 k a tn d a n k k t r. Bu k k k tle d e e r
le rin e ilik in bilm ecey i ifa d e etm e n in b a k a b ir yolu, m a k ro sk o p ik b ir
10~sg o la n (yaklak o la ra k k k b ir ta ta r c k k tle si), d o al "P lanck k t
l e s i n i n n i in D oada k a r la la n te m e l p a r a c k la rn t m n n k tle s in
d e n b u k a d a r b y k o ld u u n u so rm a k tr. Y ine b u b u lm a c a y ifa d e e tm e
n in b ir d i e r yolu, 1,6163x l 0 _35m 'lik P lan c k u z u n lu u n u n , p a r a c k f iz i
in d e n o rm a ld e k a r la la n en k k l le rd e n 2 0 'li b ir b y k l k d ze n i
k a d a r k k o ld u u n u so rm a k tr. S rekli u z a y z a m a n la ilg ili n o rm a l fik ir
le rin g er ek h e rh a n g i b ir a n la m ifa d e etm ez g r n d u za k lk le in in
a ltn d a o la n b u uzak lk , k u a n tu m k tle e k im d e d e rin b ir n em e sa h ip o la
ra k d e e rle n d irilir.567
Bu g iz em leri g rm en in b ir yolu, e le k trik y k l y a d a k tle y e ilik in k
k d e e rleri, p la k d e e rin (26.9) 1 y a d a 4n g ib i m a te m a tik s e l o la ra k
say g g ren b ir sa y o la b ild i i b ir y e n id e n n o rm a lle tirm e i le m in in s o n u
cu b i im in d e d e e rle n d irm e k tir. B u ra d a n h a re k e tle , g zlem len m i k k
d e e rler, s o n su z y e rin e y a ln z c a b y k b ir y e n id e n n o rm a lle tirm e k a t s a
y s n n so n u c u o la ra k o r ta y a k a b ilir. Bu, FT'ye ilik in ra k s a k to p la m

567 E tkileim kuvvetleri -k a b a c a ilgili kavram a sabitleriyle nitelenen yein, elektrom anyetik,
zay f ve zellikle ktleekim iyle ilgili; 1 , ^ , ~10-6,~10~39- arasn d ak i uyum azlk bazen
"h iyerari sorunu" b iim inde ad lan d rlr. Goergia Devlet niversitesi bu b a lam lar k a r
latrm ak la ilgili h a s sa s n o k ta la n aklayan sevimli b ir m inik sayfaya sah itir; bkz. see
http ://h y p e rp h y sics.p h y -astr.g su .e d u /h b ase/fo rc es/co u p le.h tm l.
y a d a in te g r a lle r y a k n sa k b ir e y le y e r d e i tirile b ilirs e m e y d a n a g e le b i
lir. Ira k s a m a la r ("m ortesi" ra k s a m a la r; bkz. 26.9) n o rm a ld e , g it g id e d a
h a d a b y y e n m o m e n tu m la rn s n r o lm a k sz n ek len m e sin i, b u n la r s n r
o lm a k sz n g it g id e d a h a k k h a le g elen u z a k lk la rla ilg ili o lm a k zere,
i e rm e le ri n e d e n iy le o rta y a k ar. B u n a gre, ra k s a k in te g ra lle re (ya d a
to p la m la ra ) y n elik (ktleekim le ilgili) 10-35m 'lik P lan c k l e in d e568 b ir
k esm e sz k o n u su o lsa y d s o n s u z la r o r ta d a n k a ld rla b ilird i. A sln d a b u
t r b ir fik ir 1935 y l c iv a rn d a O sk ar K lein ta r a f n d a n o rta y a k o n d u . T m
b u n la r, k tle e k im QFT h e s a p la m a la r i in e u y g u n b i im d e d a h il e d ild i
in d e so n u c u n , y a ln z c a y e n id e n n o rm a lle e b ilir b ir k u ra m y e rin e so n lu
b ir k u ra m o la b ile ce in i ve b u t r b ir so n lu k u ra m i e ris in d e , a k la n m a
m b u s a y la rn a n la lm a s i in b ir a la n b u lu n a b ile c e in i ile ri s re r.
B ylesi u m u tla r n e re d e y se y a rm y z y ld a n fa z la b ir z a m a n n ce sin d e
sz k o n u su y k e n im d i, k tle e k im i ta b lo y a d o la y sz o la ra k k a tm a k la ilg ili
s o r u n la r im d iy e k a d a r i le ri y o lu n a sok m ak y e rin e d a h a d a k t le tird i.
E in s te in k u ra m n a k u a n tiz a s y o n la ilg ili s ta n d a r t te k n ik le r u y g u la n d n d a
so n u s o n lu b ir k u ra m y e rin e y e n id e n n o rm a lle e b ilir o lm a y a n b ir k u ra m
o ld u . Bu, p ek ok a ra trm a c y , k tle e k im le ilg ili b ir k u a n tu m k u ra m
a r a y la rn d a s ta n d a r t o lm a y a n b ir ey iin u ra m a y a y n e ltti. K u an tu m
(alan) k u ra m y la genel g re lilik a r a s n d a s ta n d a r t o lm a y a n b ir b irlik le il
g ili o la ra k a s ln d a a ra m a m z g erek en ey e lb e tte b u k ita b n d a h a nceki
b l m le rin d e (zellikle b l m le r 2 7 -3 0 'd a ) b u lu n a n b ir m e sajd . B u n u n la
b irlik te , e y le rin k u a n tu m y n y le ilg ili b ir d e iik lik o lm a s g ere k ti in e
ilik in id d ia m c id d iy e a ln m o la n b ir id d ia d e ild ir. E in s te in k u ra m ,
F T 'n in s ta n d a r t ile m le rin e su n u ld u u n d a so n u a s ln d a y e n id e n n o r
m a lle e b ilir o lm a y a n y e te rsiz b ir k u a n tu m k tle e k im o lu r.569 Pek o k lar
E in s te in k u ra m n d a b ir d e iik li i sa v u n u rk e n O FT 'deki b ir d e iik li i
sa v u n m a m tr.

31.2 S p ersim e tri

Ne t r d e iik lik le r n erilm ek te y d i? B u n la rn b irin d e s p e r s im e tr iy le


ilg ili f ik irle r b e n im se n d i ve b u n la r s p e r k tle e k im o la ra k b ilin e n b ir
d zen re tm e k z e re E in s te in k u ra m y la (ay rca d a h il o la n b ir to rsiy o n la ;

568 Ykle ilgili grece "lml" y eniden norm alletirm e k atsay s elektrodinam ik rak sam an n lo-
garitm ik do asn d an kay n ak lanabilir. Algs yksek okur elbette parack ktlelerine ilkin
kk deerlerle ilgili b u lm acann o rtad an kaybolm ayp yalnzca sam a biim de kk b ir
uzaklk leinde yeniden ifade edildiini fark edecektir.
569 B ununla b irlik te t'H o o ftu n 26.9da deinilm i olan u y arsn anm sayn.
b kz. 14.4 ve n o t 19.10) b ir le tir ild i. S p e rsim e tri n e d ir? S p e rs im e tri fi
k irle ri n i in ok fa z la sa y d a fizik i ta r a f n d a n te m el m o d e rn k u r a m la r d a
ki, en n em li o la ra k sic im k u ra m n d a k i ok sa y d a g e lim e n in te m e lin d e
y a tm a s d e re c e sin e dek, "iyi b ir ey" o la ra k d e e rle n d irilm e k te d ir? A sln
d a s p e rs im e tri ilk e le rin e , b u fik irle r d z e n in e a it n g r le rin D o an n
k e n d is in e a it e y le r d z e n in d e im d iy e dek g zlem len m i e y le rle az y a d a
h i b ir b e n z e rlik ta m a z g r n m e si g er e in e k a r n , d ik k a t ek ici b ir
n em a tfe d ilm i tir .570
Bu n o k ta d a , eilim im i y en id e n a k la m a k ve o k u y u cu y a g ere k li y a s a l
u y a ry y a p m a k zo ru n d a y m . K endim i, s p e rs im e tri d z e n in in fizik i a n la
m y la ilg ili, en a z n d a n g n m z p a r a c k fizi in d e ve o n u te m e lle y e n k u
r a m la r d a ie k o u la n b i im le ilg ili, h i b ir b i im d e ik n a o lm a m o la ra k
b u ld u m . u an itib a riy le g zlem ler s p e rs im e tri id d ia la ry la ilg ili o la ra k
k e sin lik le fa z la c a - o la s lk la h i - d e s te k su n m a m a k ta d r. F ik irle rin e tk ile
y icili i, ok d a h a vgye d e e r b ir m a te m a tik se l z a ra fe tte n ve s p e rs i-
m e trin in , k en d i e m siy e si a ltn a g ire n o QFT m o d e lle rin d e k i b y k so n su z
y n la rn s a d e le tirm e siy le ilg ili p h e d u y u lm a z d e e rin d e n k a y n a k la
n r. K o n tro l edilem ez s o n s u z la rd a n b a m sz o lm a s g erek en b ir QFT o lu
tu rm a k la u r a a n b ir fiziki o ld u u n u z u d n n . Bu d u ru m d a k u ra m n
zn s p e rs im e trik o ld u u n u k a b u l e d e rse n iz g rev in iz ok d a h a k o lay h ale
gelecek tir!
S p e rs im e trin in a rd n d a k i te m el fik ir o nun, fe rm iy o n la r ve b o z o n la rn ,
k e n d is i y o lu y la b ir t r s im e tri ili k is i u y a rn c a "e le tirile b ile ce i" b ir
a ra sa la m a s d r. 2 5 .5 -8 'd e g rd m z zere, p a r a c k fizi in e ilik in
n o rm a l s im e tri g ru p la r, y a ln z c a b o zo n k m e le rin i k e n d i e tra fn d a ve y a l
n z c a ferm iy o n k m e le rin i k e n d i e tra fn d a "d n d r" r. B o zo n lar ferm i-
y o n la ra y a d a fe rm iy o n la r b o z o n la ra "dndr"m ez. te ta r a f ta n s p e rs i-
m e triy s e y a ln z c a b u n u y a p a r. 2 6 .2 'd en , b o z o n la r d e im e k u ra lla rn
sa la rk e n fe rm iy o n la rn k a r -d e i m e k u ra lla rn s a la d n a n m sa y n .
B irin i d i e rin e g n d e re n ile m c in in k e n d isi k a r -d e i m e k u r a lla r n s a
la m a k z o ru n d a d r. B u n u n la b irlik te o la a n b ir s re k li g r u p ta n g elen i
le m c ile r g ru b u n , b ir Lie c e b iri o lu tu ra n so n su z k k re te le rid ir; bkz.
13.6. O la an Lie ce b iri e le m a n la r k a r -d e i m e k u r a lla r n d e il d e i
m e k u r a lla r n sa la r. Bu, gerek li ile m c ile rin , o la a n b ir s re k li g ru b u n
d e il f a k a t Lie c e b iri k u r a lla r n n b a z re te le rin a s ln d a d e im e k u r a l
la rn n y a n n d a k a r -d e i m e k u r a lla r n da sa la y a c a e k ild e g en ile-

570 T arih, kiilik ler ve sp ersim etriyi tem elleyen esas fikirlere ilikin aklam alarda b ulunan
olduka kullan l b ir derlem e iin bkz. Kane, 2001. Biraz d aha teknik b ir ey iin bkz. Kane,
1999.
tild i i, s p e r g r u p o la ra k a d la n d r la n d a h a g en i b ir k a v ra m n so n su z
k k re te le ri o ld u u a n la m n a gelir.
2 6 .2 ,3'te, FT'ye ilik in y a ra tm a , yok etm e ve a la n ile m c ile rin c e
sa la n a n
ab ba = c

b e n z e ri d e n k le m le r t r e y lerle (26.2deki V*<P = \k (\p\^>)I g ib i


d en k lem lerd e) z a te n k a r la m tk . B u n u n la u y u m lu o la ra k , b ir s p e r Lie
c e b iri o la a n b ir Lie ce b iriy le , ta n m la y c b a n tla rd a a r tk b ir a r t (+)
i a re ti o lm a s d n d a , ay n b i im d e o lu tu ru lu r. 1 3 .6 'd a b ir Lie c e b irin e
ili k in ta n m la y c b a n tla rn , Y*p Ya P! s a b itle ri ve [Ea, Ep\ = EaEp
EpEa olm ak zere, [Ea, Ep] = Y a p ^ x bim ine sa h ip o ld u u b e lirtild i. Bu
b a n tla r, a b ve ba a r a s n d a n o rm a l ek si i a r e ti b u lu n d u u n d a s tte g s
te rilm i o la n d enklem b i im in e sa h ip olur. B u n u n la b irlik te b ir s p e r Lie
ce b iriy le ilg ili o la ra k a y rc a , h em a h em de b (her ik isi de b o zo n ik y a d a
b iri fe rm iy o n ik b iri b o zo n ik olm ak yerine) ferm iy o n ik n ic e lik le r o ld u u n
d a a r t i a re tin e de iz in v eririz , [a, b ]+ n o ta s y o n u b u t r k a r - e v iric ile r-
le, d i e r b ir d ey ile [a, b]+ = a b + b a 'yla, ilg ili o la ra k a l ld k Lie p a r a n
tez n o ta s y o n u n u , [a, b] = a b b a , ta m a m la m a k z e re k u lla n lm a k e ili
m in d e d ir. A sln d a b u , a l ld k b ir Lie c e b iri n o ta s y o n u n u n te sin e g em e
m izi g e re k tirir.
S p er g r u p la r a ili k in re te le r n o rm a ld e b e lirli b ir e k ild e o lu tu r u l
m u o la ra k a k la n r. S ra d a n g erel sa y n ic e lik le riy le b a la m a k y erin e ,
b u re te le ri, 1 1 .6 'd a g rd m z zere, d e im e z e llik le rin in y a n s ra
k a r -d e i m e ze llik lerin e de sa h ip o la n b ir G ra ssm a n n c e b irin e a it e le
m a n la r o la ra k k a b u l ed eriz. B u n u n n a s l ile d i in e d a h a a y rn tl o la ra k
3 1 .3 'te b ak a ca z .
S p er g r u p la r a r tk s a f m a te m a tik te sa y g n b ir y e r tu ta r . D ah a s s-
p e rs im e triy le ilg ili f ik irle r m a te m a tik s e l a rg m a n la rd a , b a k a b i im le rd e
eld e e tm e si o k a d a r d a ko lay o lm a y a n so n u la r elde etm ek zere, d o ru
d a n u y g u la n a b ilm e k te d ir.571 B u n u n la b irlik te b u bize, k u lla n ld b i i
m iy le s p e rs im e trin in , fizik le d o la y sz h e rh a n g i b ir ili k is i o lu p o lm a d
n sylem ez. D ier ta r a f ta n s p e rs im e trin in , d o la y sz fizik i a n la m a sa h ip
o la n m a te m a tik se l s o n u la ra y n le n d irm e k y a d a o n la r k u rm a k ta k i fa y
d a ll n k a n tla d e itli rn e k le r m e v c u ttu r.572 Y ine de b u h l b a n a ,

571 4 -m an ifo ld larla ilgili D onaldson kuram nda byk sadeletirm elere yol aan spersim etrik
Y ang-M ills k uram yla ilgili bkz. VVitten, 1982; Seiberg ve VVitten, 1994; bkz. D onaldson ve
Kronheim er, 1990. Jo h n Baez'e gre, Seiberg-VVitten kuram , D onaldson k uram ndaki baz
k an tlar kendi orijinal u zu n lu k larn n binde birine k a d a r ksaltr.
572 P o zitif enejiyle ilgili s p e rsim etrin in ku llan lan k a n tla r iin bkz. VVitten, 1981; D eer ve
T eitelboim , 1977. lgin k ara delik eitsizlikleriyle ilgili bkz. Gibbons, 1997.
p a r a c k fizi i ya d a O FT'yle h e rh a n g i d o la y sz te m e l b ir ilik iy e sa h ip s
p e r g ru p la r la ilg ili ok b y k b ir y k ta y o rm u g ib i g r n m y o r.
S p e rs im e trin in p a r a c k fiz i in d e o y n ay a ca k gerek b ir ro le sa h ip o l
d u u n a ili k in ne g ib i k a n tla r sz k o n u su d u r? 25. b l m d e a k la n a n
s ta n d a r t m o d eli an m sa y n . O na ilik in y e n id e n n o rm a lle e b ilirlik , b y k
o ra n d a k e n d isin e a it p a r a m e tr e le r in b ir "ince a y a r"m a b a ld r. Bu b a n
tl a r b y k o ra n d a k e n d isin in , SU(3)xSU (2)xU (l)/Z6 s im e tris in e (25.7) g e
rek d u y m a s b i im in d e a n la la b ilir. Y ine de b a z id d ia la ra g re,573 s ta n
d a r t m o d el b u ilik ile re ek o la ra k b a z ok k e sin ince a y a r la m a la ra g erek
d u y a r. B u nu d zen lem ek ze re ek s im e trile r y a rd m a a rla b ilir. S per-
s im e tri b u t r ince a y a n g e r e k le tirm e n in b ir a ra c o la ra k n e rilm itir.
B u ra d a n h a re k e tle b y le si f ik irle r b irle ik b y k k u ra m la rd a (25.8) s k
lk la k u lla n lm tr. Y ine de b y le si G U T 'lara in a n m a k z e re b ir se b eb im iz
v a r m ? im diye dek b u n u n la ilg ili gzlem e d a y a l h i b ir k a n t y o k tu r.
S p e rsim e triy le ilg ili ekici ze llik ler a s ln d a , o n u n , b o z o n la rla ferm i-
y o n la rn ilik ile n m e sin e y n elik b ir yol su n m a s ve s p e rs im e trik O FT 'leri
so n lu y a n tla r s a la r h a le g e tirm e n in s p e rs im e trik o lm a y a n O F T 'lere g
re ok d a h a kolay o lm a s g ib i g r n r. B o z o n la rn fe rm iy o n la rla s p e r s i
m e trik b ir elem esiy le, b ir k m e d ek i s o n s u z la r d i e r k m e d ek i s o n s u z la
r ip ta l e d e r h a le g e tirile b ilir. Bu, QFT o lu tu ra n k iin in iin i s p e rs im e t
r in in o lm a d d u ru m d a k in d e n ok d a h a kolay h a le g e tirir. B u n u n la b ir
lik te b u b ize, D oann da b y le y a p t n sylem ez. E lb ise k o lu n d a o ld u k
a fa rk l h ile le re de sa h ip o la b ilir.
u h a ld e , (bugn k u lla n la n biim iyle) s p e rs im e triy le ilg ili te m el z o r
lu k o n u n , D oadaki te m el h e r p a r a c n , o rijin a l p a r a c n s p in in d e n ^ h
k a d a r b ir fa rk llk g s te re n s p in e sa h ip " s p e r e" d e n e n eye sa h ip o lm a
s n ta le p e tm e s id ir. E le k tro n a e o la ra k 0 - s p in li b ir "selek tro n ", h e r k u a rk
t r n e elik edecek 0 - s p in li b ir "skuark", fo to n a e o la ca k i - s p in li b ir "fo-
tin o ", W v e Z b o z o n la rn n ilg ili e le ri o la ra k ^ -s p in li b ir e r "w ino" ve "zi-
no", v b, v b 'y e gerek sz k o n u su d u r. S oru n im d iy e dek b y le si h i b ir "s
p e rs im e trik e" b u lu n m a m o lm a sd r. B u n a ili k in re sm i a k la m a , d o a
s h i b ir z a m a n u y g u n b i im d e ta n m la n m a m o la n b ir " s p e rs im e tri k
n lm " m e k a n iz m a s n ed e n iy le , b u v a rsa y lm s p e rs im e tri e le rin d e n
h e r b irin in , k e n d isin e e o ld u u p a r a c k ta n ok d a h a fa z la k tle li o lm ak
z o ru n d a o lu u d u r. G zlem lenm em i b u p a r a c k la rn sa h ip o ld u u a rtk
k a b u l e d ile n k tle t r p r o to n y a k la k b ir b in k a t y a d a d a h a fa z la s d r.
B u n u n b ir m ik ta r y a p m a c k g r n d n e in a n m a k ta y a ln z o lm a k ta n ok
u z a k o ld u u m u b e lirtm e liy im .
k i "e"ten (^/i k ad ar) d a h a k k s p in e sa h ip o la n n n , (iftin h e r iki
y e s in in d e k tle siz o lm a s d u ru m u d n d a ) iftin a n d e re d e d e d a h a
k tle li o la n b i im in d e v a rs a y lm a s te le p e d ilir g r n m e k te d ir. O laslk la,
y a ln z c a "tem el" o la ra k k a b u l e d ile n p a r a c k la r (g r n e g re b u n la r fo
to n , g ra v ito n , W ve Z b o z o n la r, g lu o n la r, le p to n la r ve k u a r k la r o lm a k z e
re) s p e r ele re sa h ip o lu r. A ksi h a ld e p io n la r g ib i 0 - s p in li p a r a c k la rla
so ru n u m u z sz k o n u s u o lu r. 0 -s p in li, rn e in h l k efe d ilm e m i H iggs
b o z n u g ib i, te m el p a r a c k la r m e v c u ts a b u d u ru m d a b u n la r, (n e g a tif sp in
d ta b ra k ld n d a n ) b u b e lirli h e s a p la m a y a gre, s p e r e le rin d e n d a h a
k tle li sa y lm a k z o ru n d a o lu r. Bu d o ru y sa n i in H iggs b o z o n u n u n s p e r
e i b u lu n m a d ? Y ine, h em s p e rs im e tri h em de im e k o zm o lo jisi y a n lla
r, so n o lg u n u n s k a le r <p p a r a c n n ( 28.4) "s p e r e" ta b lo s u n a n a s l
u y u m sa la d n a k la m a k z o ru n d a la r.
im d ile rd e s p e rs im e triy le ilg ili b ir d e s te k s u n a r b i im d e sk a a ln t
la n a n p a r a c k " p o z itif' k a n t, p a r a c k fizi in d ek i k u v v e tin (yein, z a
y f, elek tro m a n y etik ), B yk P a tla m a d a n b ir 10-39 sa n iy e (y aln zca y a k la
k 10000 P lan c k an) s o n ra ev re n in sc ak l m th i b ir d e ere s a h ip o l
d u u n d a (yaklak 1028K) so n d ere ce sim e trik b ir b ile ik d z e n d e b ir a r a
y a g eld ik le ri id d ia e d ile n b i im le re ilik in b e lirli fik irle rle ili k ilid ir.574 F i
k ir, b y le si b irle m e n in , o sc a k lk ta k i e tk ile im k u v v e tle rin in t m n n
a y n o lm a s g e re k lili id ir. O la an k o u lla rd a ye in ve z a y f e tk ile im k u v
v e tle ri a r a s n d a (ikisi e s a s e n d o la y sz b i im d e k a r la tn la m a m a s n a
ra m en ) 1013'l k b ir a r p a n b u lu n d u u b e lirtilm e lid ir. A rg m an , y en id en
n o rm a lle tirm e e tk ile ri d ik k a te a ln d n d a (26.9'dan , b ir p a r a c a

e k il 31.1 B elirli b i r " b irle ik b y k " b a k a s u y a rn c a "ile y en b a la m s a b itle ri" b i


im in d e ele a ln a n y e in , z a y f ve e le k tro m a n y e tik e tk ilim le re ili k in b a la m s a b itle
r in in t m , B y k P a tla m a d a n y a k la k 10.000 P la n c k a n k a d a r s o n r a (~ 1 0 _3,s) g e r e k
le m i o la n 1028K d o la y n d a k i y e te rin c e y k se k sc a k lk la rd a ta m o la ra k ay n d e ere
e ri m e lid ir. S p e rsim e triy e , d e e rin h e p s in i k e s in b i im d e b i r a ra y a g e tirm e k zere
g erek d u y u ld u u b u lu n m u tu r .
ili k in g zlem len en y k n p la k y k n d e n ne k a d a r fa rk l o la b ile ce in i
a n m sa y alm ), b y le si d e v a sa sc a k lk la rd a "plak" d e e rle r k e n d i h a lle r i
ne g eri d nm ek zere, b u k u v v e tle rin t m n n b ir a ra y a g elece id ir.
(31.1'in s o n u n d a d e in ile n "ileyen b a la m sa b itle ri" k a v ra m n a n m
say n .) G r ler, s p e rs im e tri o lm a k sz n d e e rle rin p ek de b ir a ra y a g e l
m ey ip b ir b ir in i "sk ala "d n id d ia e d e r {bkz. ekil 31.1); y in e d e ta b lo y a
s p e rs im e tri d a h il e d ild i in d e e rile r a n l b ir r a s tla n ty la b ir a ra y a g elir
ve p a r a c k fizi in in b y k b irle im i o rta y a k ab ilir!
O kur, in a n ek sik li im i h is s e tm i o la b ilir. (28.3'te, ev re n sc a k l n n
y e te rin c e y k se k o ld u u d u ru m d a , k e n d ile riy le ilg ili o la ra k "s im e tri o n ar-
m "n n m e y d a n a geld i i k u ra m la ra ilik in b a z s k n tla rm z a te n ifad e
etm itim .) S p e rsim e triy e ilik in gzlem e d a y a l d e ste k o ld u k la r id d ia
ed ilen b u b e lirli fik ir d e rle m e sin d e m u a z z a m k e s tirim le r i e rilir. B u n la r
d a n b iri, b u g n n h z la n d rc la rn c a e ri ile b ilir o la n 1028K ve k a b a c a
1014K a r a s n d a k i d e v a sa en erji (scaklk) b o lu u n d a e s a s e n y en i h i b ir
ey in a a k m am as g ere k ti i v a rsa y m d r. Bu, k e n d i i in d e ak l alm az
b ir k e s tirim g ib i g r n y o r ve b u a rg m a n la rn s p e rsim e triy e , gzlem e
d a y a l h e rh a n g i b ir d e ste k s u n a r b i im d e n a s l d e e rle n d irile b ild i in i a n
lam y o ru m .

31.3 S p ersim e triy e ili k in c e b ir ve g e o m e tri

Bu syleve b a la d m s p e r k tle e k im k u ra m n a d n elim . Y u k arsy


la u y u m lu o la ra k , g ra v ito n u n , g r a v itin o o la ra k a d la n d r la n sp in li b ir
s p e r e in in m e v cu t o lm a s g ere k ir. V ar o ld u u k a b u l e d ile n b u p a r a c k ,
id d e tli b ir s p e rs im e tri k n lm sz k o n u su o lm a d k a g ra v ito n u n k e n d i
si g ib i k tle siz d ir. G ra v itin o g eo m etriy le n a s l ilik ile n ir? E in s te in b ize
k tle e k im in u z a y z a m a n e rili i ta ra fn d a n a k la n d n re tti (17.9 ve
19.6). Bu d u ru m , g ra v itin o n u n b u n a k a rlk g elen (sper) g e o m e trik b ir
o y n a m a s g ere k ti in i m i im a eder? B ylesi b ir role d u y u la n iste k le u y u m lu
o la ra k p ek ok s p e r k tle e k im k u ra m c s (10 ve 12. b l m le rd e a k la
nan) o la a n m a n ifo ld k a v ra m n n g en e lle n m e si g e re k ti in i id d ia ed er. B u
r a d a n h a re k e tle s p e r m a n ifo ld k a v ra m o rta y a k o n m u tu r. B unu, k a r -
d e im e li e le m a n la r ierm ek z e re g en e lle n m i o la n o la an k o o r d in a tla r
k a v ra m y la b irlik te ok re sm i b ir b i im d e a k la n m o la ra k d n e b ili
riz. O laan b ir m a n ifo ld la ilg ili o la ra k k o o rd in a tla r g en e llik le g erel s a y
la r d r (ya d a k a rm a k b ir m a n ifo ld ele a lm y o rsa k a rm a k sa y la r; bkz.
12.9). B ir s p e r m a n ifo ld la ilg ili o la ra k b u n la rn b ir G ra ss m a n n c e b irin e
(11.6) a it e le m a n la r o ld u k la rn k a b u l ederiz.
ou s p e rs im e tri k u ra m c s, k e n d ile rin e a it s p e rs im e trik a la n n ic e
lik le rin in z e rin d e y a a d "m an ifo ld " d o a s n a y n elik o la ra k b y le si
h a s s a s b y le si h a s s a s b ir y a k la m ( s ta n d a r t g en el g re lili in "g eo m et
rik" d o a s b u n u s p e r k tle e k im le ilg ili o la ra k ta le p e d e r g r n se bile)
k a b u l etm ez. zley en a k la m a la rd a "s p e r m a n ifo ld " b a k a s n a k esin
o la ra k b a l k a lm a k g ere k li o lm ay acak . "S per cebir" fik irle ri y aln zc a,
o la a n b ir u z a y z a m a n m a n ifo ld u z e rin d e ta n m l n ic e lik le rle ilg ili o la ra k
d e e rle n d irile b ilir.
B ylesi en b a s it ce b ir, te k il b ir k a r -d e i m e li e ele m a n n E g erel
sa y s is te m in e e k lem lersek elde ed ilir, e n ic e li i k e n d isiy le k a r -d e im e -
li o lm ak z o ru d a d r: ee = es ve b u r a d a n e2 = 0. Bylece c e b irin h e r e le m a
n, a ve b, e 'la d e im e li g erel s a y la r olm ak zere,

a + eb

b i im in e s a h ip tir. Bu t r ik i sa y n n to p la m ve a rp m n n

(a + eb) + (c + sd) = (a + c) + e(b + d )

(a + fb )(c + sd ) = ac + s(ad. + bc)

ifa d e le riy le v e rild i in e d ik k a t edin. A yrca e a rp m te rim le rin i gz a rd


e tti im iz d e b a s it o la ra k o la a n c e b ir k u r a lla r n y e n id e n elde e tti im iz e
de d ik k a t edin.
F a rk l b iro k k a r -d e i m e li s p e rs im e tri re te c in e , d iy e lim ki
e 1,..., e n , sa h ip o ld u u m u z da b u , h l g e erli olur:

EEj EjEi ve b u r a d a n e 2 = 0.

S p e r c e b irle ilg ili g en el e le m a n sa

a+b + Zj22 + I" bNeN + c12s xe2 + c1313 + h fi2...N E2n

b i im in e s a h ip o lu r.13111 C ebir, h e rh a n g i b ir e le m a n n y a ln z c a (h ib ir g 'un


ierilm ed i i) "olaan" a k sm n a lrs a k b u d u ru m d a y a ln z c a o la a n (ger
el y a d a k arm a k ) s a y la ra ili k in ta n d k c e b iri elde edece im iz b i im d e
d a v ra n r. C eb irin "s p er" k sm k a la n d r. E le m a n la rn d a n h e rh a n g i b iri
y e te ri k a d a r y k sek b ir s s e y k s e ltilirs e t m y le yok o lm a s a n la m n d a
" ste l s fr" d r.131 21 Bu "olaan" ve "sper" k sm y la ilg ili o la ra k b a z e n s r a
sy la h a y a l r n "gvde" ve "ruh" te rm in o lo jis i k u lla n lr.
N e o ld u u n a ili k in b ir "resm e" sa h ip o la b ilm e k te n h o la n a n b iri o la
r a k s p e r c e b irle r ve s p e r m a n ifo ld la rla ilg ili b u t r t m y le re sm i b ir

f S [31.1] N = 3 d u ru m u n d a, bylesi iki nicelikle ilgili toplam ve arpm yazn, a ^ 0 olm ak ze


re b u t r b ir elem ann arpm aya gre te rsi nedir?
i [31.2] Bunu gsterin. H angi s?
a k la m a y h e r z a m a n y e te rsiz b u ld u m . Bu e y lere b a k m a n n a s ln d a d a h a
g elen e k sel b ir g eo m etrik y o lu n u n v a r o lm a s a n s tr. G elin im d ilik y a l
n z c a te k il b ir e s p e rs im e tri re te c iy le ilg ili en b a s it d u ru m u ele alalm .
K a r -d e im e li b ir n e s n e o lm a s g e re k ti in d e n on u , b ir e 1 -b i im lis i o la
r a k d n m e y i d en e y eb iliriz. B u n u n la b irlik te o y a ln z c a , a l m a k ta o l
d u u m u z o la a n u z a y a - M n - m a n ifo ld u d iy e lim - a it o la a n b ir 1 -b iim li
olam az. M i e risin d e k i o la a n t m b i im le r z a te n a ln m o la n a n la m la ra
s a h ip tir (bkz. 12.4). s'n in , d a h a b y k M ' m a n ifo ld u n a a it f a k a t > f 'n in
n o k ta la r k e n d isin e y a s a k la n m b ir 1 -b iim li o lm a s g erek m ek zere,
y a p m a k z o ru n d a o ld u u m u z ey M 'yi, (n + l) - b o y u tlu b ir M ' m a n ifo ld u
i in e b ir h ip e r y z e y o la ra k (bir "h ip e r yzey" e v resel u z a y d a n d a h a k
k b ir a lt m a n ifo ld o lm a k zere; bkz. n o t 27.11) g m lm b iim d e, d
n m e k tir. M " y le , > f" n n M 'd e n d a d o ru u v ere n ek b ir b o y u t s a la
d M 'y e a it n o k ta la r d n d a ilg ilen m em iz gerekm ez. B kz. ekil 31.2a.
(Y alnzca, > f 'n in > f" n d e k i b irin c i k o m u lu u o la ra k a n la n ey le ilg ile n i
riz. Bu, > f 'd e n k an ilk t re v a n la m n a gelir, b u d u ru m d a JAf'den kp
> f" n " i a re t eden" ta n ja n t ve k o ta n ja n t v e k t r y a da u z a y k a v ra m la ry la
ilg ilen iriz , y o k sa M 'd e n d a ry a d o ru o la n erilik g ibi d a h a y k sek d e re
celi t re v k a v ra m la ry la deil.) Y ap t m z ey, t m n ic e lik le rim iz in M
m a n ifo ld u n d a k i r b a m sz k o o rd in a ta ilik in fo n k siy o n la r b i im in d e g s
te rile b ilm e s i a n la m n d a h l n - b o y u tlu d u r. "Ruh" n ic e lik le ri M 'd e n kp
> f" n i a r e t ed en y n le rle ilg iliy k e n "gvde" n ic e lik le ri b a s it o la ra k
JAf'nin k e n d isi i in d ek i y n le rle ilg ilid ir.

(a) (b)
e k il 31.2 S p e rsim e tri r e te le r in in g e o m e trik a k la m a s , (a) T ekil b ir re te c iy le ilg ili
o la ra k , e, M ' i in d e A f'd e ta n m l b i r 1 -b i im li o lm ak z e re (ve e ekil 12.7 ve 1 2 .3 'tek i
g ib i -M 'ye ta n ja n t o la n n - d z le m in i ta n m la r), M n - m a n ifo ld u m u z u M ' (n + 1 ) -
m a n ifo ld u n d a k i b i r h ip e r y zey o la ra k d e e rle n d irin . A f''y le y a ln z c a JVf'deki "b irin c e
d erece"y e k a d a r ilg ile n iriz f a k a t M ", JVfd e n d a ry a d o ru i a r e t ed e n ek b i r b o y u t s a
la r. (b) N a d e t s p e rs im e tri re te c iy le , M n - m a n ifo ld u a r tk b ir M ' ( n + N ) -
m a n ifo ld u o la ra k d e e rle n d irilir, JVf"yle y in e y a ln z c a M 'den d a ry a d o ru b irin c i d e
recey e k a d a r ilg ile n iriz . N a d e t b a m sz 1 -b i im li, e 1, . . . , e n , M 'd e n d a ry a M "n e d o ru
i a r e t ed e n N a d e t ek y n se zm ey e a l r.
N a d e t s p e rs im e tri re te c in e , gerek d u y d u u m u z d a d a d u
ru m e s a s e n fa rk l d e ild ir, n -m a n ifo ld u m u z M 'y i a r tk b ir M ' (n + N ) - m a-
n ifo ld u n a g m l o la ra k d n r z . M " y \e y in e y a ln z c a o n u n en y ak n
(birinci) M k o m u lu u n d a ilg ile n iriz . > f'd e n d a ry a d o ru > f" n i a re t
ed en N a d e t ek y n 575 d en e m e k z e re a rtk N fa rk l 1 -b iim liy e , e l t . . . , E N ,
g ere k d u y arz . B a n a g re (32. b l m d e g l b i im d e b ir ro l o y n ay a n Ab-
h a y A sh te k a r d a d a h il o lm a k z e re p ek ok k iiy e ait)576 b u ta b lo , s p e r s i
m e tri ve s p e r m a n ifo ld la ra ili k in te m el fik irle ri n o rm a ld e b e n im se n m i
o la n re s m i (ve o ld u k a gizem li g rnen) i le m le rd e n ok d a h a ak h a le
g e tirir. "Gvde" y a ln z c a , t m y le M 'y e ik in n ic e lik le rle ilg iliy k en
"ru h "u n M 'd e n kp M " n e "d o ru i a r e t eden" b ir b ile e n e s a h ip n ic e lik
le rle ilg ili o ld u u n a d ik k a t edin; b kz. ekil 31.2b.
Bu ak g eo m etrik y o ru m la m a y la b irlik te d a h i, " s p e r c e b ir"in g e n e l
likle ie k o u ld u u b i im d e , g e o m e trik ta b lo y la u y u m s a la n m a s g e re k ti
in d e, tu h a flk la r sz k o n u su d u r, p b ir te k sa y olm ak ze re, M 'd e k i o la
an b ir a p -b i im lisi, b ir e s p e rs im e tri rete ciy le, e 'la a a r a s n d a k i a r
p m b ir k a m a a rp m o la ra k k a b u l ed e rsek , k a r -d e i m e li h a le gelir.
B u n u n la b irlik te b u , n o rm a ld e e 'n in a 'y la d e im e li o ld u u k a b u l ed ilen ,
s p e r c e b ire yn elik s ta n d a r t y a k la m la rd a k i n o rm a l u z la d e ild ir. Bu
te m el o la ra k n o ta s y o n la ilg ili b ir k o n u d u r ve s p e rs im e tri re te le rin in
b i im le rle a rp m n ele a la c a k s a k b u n u re sm i o la ra k b ir k a m a a rp m n
d a n ok s im e trik b ir a rp m b i im in d e k a b u l ed e b iliriz . Bu, (resm i) b ir
m a te m a tik s e l a n la m ifa d e e tm e s in e ra m e n , b u r a d a d e s te k le d i im "tem iz"
g e o m e trik ta b lo y u b ir b i im d e b u la n k la tr r .
E sa se n , "olaan" p a r a c k fizi i k u ra m la rn d a k i s p e rs im e tri u y g u la
m a la r n d a gen ellik le en b a s it d u ru m o la n N = 1 d u ru m u b e n im se n ir. Se
b ep , b y k JV'ler i in s p e r e le rin o a lm a sn n , te m e l h e r p a r a c k "e-
ler"e ili k in b ir 2w-liy e a it olm ak ze re, ok d a h a fa z la o lu u d u r. G zlem e
d a y a l s o ru n b u o lm a d a n d a y e te rin c e k t d r! H er d u ru m d a ilg ili s p e r -
g ru p la r, B 'n in k e n d is in d e n N kez d a h a b y k b o y u tlu b ir B ' u za y i in d ek i
y ak n k o m u lu u n a g e n ile m e siy le ilg ili "d n d rm e ler"le b irlik te , "i s i
m e trile r" i e re n d n m le r b i im in d e d n le b ilir.

31.4 Yksek boyutlu uzayzaman


S p e rsim e tri ve " s p e r g e o m e tri"n in n e o ld u u y la ilg ili b ira z d a h a iyi
fik ir s a h ib i o ld u u m u z a g re s p e r k tle e k im k o n u s u n a d nelim .

i,! JV'de 2'nin, bu bir spinrdeki bileen says olmak zere, b kz. 11.5, 33.4, bir ss olma ei
limi sz konusudur. Bu, spersimetri cebirindeki elemanlara ilikin 2N saysyla kartrl
mamaldr. Spersimetriyle ilgili bir tartma iin yaratclardan biri olarak b k z. Wess ve
Bagger, 1992.
1 9 7 0 'lerin s o n u n d a b u fik ri k u a ta n o rijin a l coku, s ta n d a r t E in s te in g e
n el g re lili in in a k s in e s p e r k tle e k im in in y e n id e n n o rm a lle e b ilir o l
m a s n n a a k a b ilm e siy le ilg ili u m u tta n k ay n a k la n d . E in s te in v ak u m
k u ra m n d a y en id en n o rm a lle e b ilir o lm a y an r a k s a m a la r "2 -d n g d z e
y in d e" g r n m t ; d n g le r" F ey n m a n d iy a g ra m g en ile m ele riy le, "d n
g sa y s" F ey n m a n g ra fi in i b ir a a g ra fi in e in d irg e m e k z e re g ere k e
cek k esik s a y sy la ilg ilid ir (b k z . 26.8, zellikle so n p a r a g ra f ve ekil 26.8
ve a y rc a 26.9, 10). B u n u n la b irlik te m a d d e v a rl n d a b y le si r a k s a m a
la r h a lih a z rd a , gerek b ir fe la k e t o la ra k d e e rle n d irile b ile c e k 1 -d n g
d z e y in d e g r n r. S p e r k tle e k im in d e b u 1 -d n g ra k s a m a la r, k u r a
m n iz in v e rd i i m a d d e b i im le riy le ilg ili o la ra k s ih irli b i im d e o rta d a n
k ay b o lu r. Pek ok in s a n b u n u n t m dn g d e re c e le rin d e s re c e in e ilik in
b y k u m u d a sa h ip ti. N e y azk ki d u ru m b y le o lm a d ve y e n id e n n o rm a l
le e b ilir r a k s a m a la r y in e s p e r k tle e k im in d ek i 2 -d n g d z e y in d e b u
lu n d u .577 D ah a s o n ra d a n , u z a y z a m a n b o y u tlu lu u s ta n d a r t o la n d rtte n
on b ire y k se ltilm e si g erek ece k se b u d u ru m d a k o n u la rn ok d a h a fa z la
u m u t v eric i g r n ece i fa rk ed ild i. B una k a r n , s p e r k tle e k im in in b
t n l k l b ir y en id en n o rm a lle e b ilir v e rsiy o n u h l elde ed ilem ed i ve ok
d a h a g n ce l a l m a la r b u b i im d e elde ed ilem ey ece in i g s te rd i.578
F izik ile rin , u z a y z a m a n b o y u tlu lu u n u n d o ru d a n d en e y im led i im iz
d rtte n (bir za m a n ve uzay) fa rk l o la b ilm e si o la sl n cid d iy e a la b il
m e le ri n a s l m m k n d r? M a te m a tik se l a l trm a la ra g re b y le si y k sek
b o y u tlu e y le r s o ru n su z g r n r f a k a t b u n u n , "u z ay z am a n "m g er ek te n
g erek u z a y la z a m a n n b irle im i a n la m n a g eld i i fiziki b ir k u ra m o lm a s
g erek iy o r. A sln d a 31 .7 'd e g receim iz z e re sic im k u ra m u z a y z a m a n n
g e r e k te n d rtte n fa z la b o y u ta sa h ip olm a z o ru n lu lu u n a g erek d u y a r. E r
k en k u ra m d a b o y u t 26 o la ra k k a b u l e d ilm i ti fa k a t (s p e rsim e tri fik ir le r i
n i de ieren; bkz. 31.2) so n ra k i y en ilik le r b u u z a y z a m a n b o y u tlu lu u n u n
10'a d m e sin e yol at.
T am b ir h a y a l o la n b u fik ri g rev d e n a lm a d a n nce, 1 5 .1 'd en , 1919'da
(o z a m a n iin) az b ilin e n P olonyalI m a te m a tik i T h eo d o r K aluza ta r a f n
d a n o rta y a k o n m u olu p b u b l m n b a la r n d a k a r la t m z ay n s
v eli m a te m a tik s e l fizik i O sk ar K lein ta r a f n d a n d a h a d a ile ri g t r l
m o la n zekice d ze n i a n m sa m a k z o ru n d a y z. Ek b o y u tla rn (4 'ten f a z la
s) u y g u n b ir b i im d e k k b o y u tla r o la ra k k a b u l e d ilm e si s a la n d n d a
o n la rn d o ru d a n fa rk n a v a rm a y a b iliriz . Bu b a la m d a "kk" n e a n la m a

577 Tm bunlara ilikin ayrntl bir tartma iin Bern, 2002, inceleme makalesine bakn. Ayr-
ca b kz. Deer, 1999, 2000.
578 Sper ktleekimin yeniden normalleebilirlii iin bir "son umut" olarak b k z. Deer, 1999,
2000. Ayrca b k z. Deer ve Zumino, 1976.
g elir? ekil 15.1'd ek i "h o rtu m " b e n z e tm e sin i a n m sa y n . B yk b ir u z a k
lk ta n b a k ld n d a h o rtu m 1 -b o y u tlu o la ra k g r n r fa k a t o n u d a h a y a
k n d a n in c e le rse k 2 -b o y u tlu b ir yzey b u lu ru z . F ik ir, h o rtu m ev re n in d e
ik a m e t etm ek te o la n b ir v a rl n h o rtu m e tra fn d a d o la n a n ek b o y u tu n
g e r e k te n "o rad a" o ld u u n u , b u v a rl n fizik i b o y u tu h o rtu m e v re sin d e n
ok d a h a b y k o lm a k k o u lu y la , "bilm eyecei"dir. B enzer y o ru m la r, y k
sek b o y u tlu , 4 + d, b ir "h o rtu m ev re n i"n d e de, b o y u tla r d a n d a d e d i "k
k" o lm ak ve b u e v re n d e y a a y p y a ln z c a 4 "byk" b o y u t a lg la y a n d a
h a b y k b ir v a rlk ta r a f n d a n d o ru d a n a lg la n m a m a k zere, g eerli
o lu r; bkz. ekil 31.3.
K alu za-K lein m o d e lin d e y a d a b u fik rin m o d e rn y k se k b o y u tlu v e r s i
y o n la rn d a h a n g i "kklk" d e re c e si b ek len m e lid ir? K lein 'n k e n d isi k
k ek b o y u ta ("hortum evresi") ili k in "lein" 10-35m 'lik P lan ck u z a k l
m e rte b e s in d e o lm a s g e re k ti i so n u c u n a v a rd . A yrca b u n u n , y k sek
b o y u tlu s p e r k tle e k im i ve sic im k u ra m g ib i d a h a m o d e m d z e n le rd e
b e n im se n m i en tu tu la n t rd e k i lek (ya d a b u n d a n y a ln z c a b ira z b y k
olan) o ld u u g r l r. B izim g ib i v a r lk la r i in b u n u n a s ln d a "kk" s a
y ld a k tr ve b u n u n k a d a r k k ek u z a y z a m a n b o y u tla ry la h e rh a n g i
d o la y sz b ir den ey im e sa h ip o lm a y ac a m z b e k len e b ilir.
A sln d a ek b o y u tla rn (bu k ad a r) k k k a b u l e d ilm e y ip h a t ta ap b o
y u tu o la ra k b ir m ilim e tre k a d a r "byk" (belki de b u k a d a r b ile k a p a n m a
m ) b ir ey le ilg ili b a z y en i g e lim e le r (sicim k u ram n d a) sz k o n u su d u r.
B ir fik ir, b y le si b ir d ze n in , k e n d isin i b u t r u z a k lk la rd a k tle e k im e t
k ile im in e ilik in te rs k a re y a s a s n b ir d e iim i b i im in d e g ste re n g z
lem e d a y a l s o n u la rn n sz k o n u su o la b ile ce id ir. E sa s e n y ak n z a m a n
d a, Nevvton k u ra m n d a n b y le si s a p m a la rn a lg la n a b ilir o lu p o lm ay aca-

ekil 31.3 K aluza-K lein tr yksek boyutlu b ir uzayzamana {bkz. ekil 15.1) ilikin h or
tum modeli; hortum uzunluu zerindeki boyut normal 4-uzayzam an ve hortum et
rafndaki boyut "kk" (belki Planck leinde) ek boyutlar tem sil eder. Bu dnyada
ikam et eden b ir v a rl bu "kk" ek boyutlara oturur biim de hayal ederiz; bylece ge r
ekte onlarn farknda deildir.
n ren m ek ze re o ld u k a h a s s a s b a z d e n e y le r g e r e k le tirild i.579 im
d iy e dek y a rm m ilim e tre y e k a d a rlk b y le si h e rh a n g i b ir sa p m a b u lu n
m ad .
Bu y en i fik irle rin k o n u m u n e o lu rs a o lsu n , u z a y z a m a n a ili k in b ir y k
sek b o y u tlu lu k n e risi, ta rt m a la r m z n b u a a m a s n d a , b ir z a m a n la r
K alu za-K lein n e risin in k e sin lik le o ld u u g ib i " irin b ir fik rin " sa h ip o l
d u u n d a n d a h a ilg i ekici b ir k o n u m a sa h ip d e ild ir. Bu fik rin m a te m a
tik s e l ek icilii ne o lu rs a o lsu n , b y le si b ir d ze n e in a n m a k la ilg ili s a
la m fizik i k a n tla r olu p o lm a d s o ru s u n u y n eltm e k z o ru n d a y z . O rijin al
K alu za-K lein m o d eli d u ru m u n d a b u y k se k b o y u tlu b a k a sn b e n im
se m e n in n e d e n i e le k tro m a n y e tiz m a y "g eo m e trik letirm ek "ti. 25.1'd e n
a n m sa y a c a m z ze re 20. y z y ln b a la r n d a b ilin e n (ve k a v ra n a n ) D oa
k u v v e tle ri y a ln z c a k tle e k im k u v v etiy le ele k tro m a n y e tik k u v v etti. E in s-
te in y a ln z c a , k tle e k im a la n n n 4 - b o y u tlu u z a y z a m a n e rili iy le n a s l
b irle tirile c e in i g ste rm iti. A sln d a e le k tro m a n y e tiz m a y d a b y le si b ir
g eo m etrik ereve i in e g e tirm e y e a l m a k o ld u k a etk iley ici ve d o al g
r n m l b ir fik ird i. D ah a s, ay n "E in stein v ak u m d en k lem leri"n in , d i e r
b ir d ey ile R icci te n s r n n (Rab = 0; bkz. 19.6) yok o lm a s, 5 -b o y u tlu
K alu za-K lein k u ra m n d a tp k 4 - b o y u tlu s ta n d a r t g enel g re lilik te o ld u u
g ib i g eerli olm a b i im in d e o ld u k a m ucizevi b ir ey sz k o n u su y d u . 4r-
b o y u tlu k u ra m d a b u d en k lem v a k u m d u ru m u y la , d i e r b ir d ey ile k tle -
ek im i d n d a k i t m fizik i a la n la rn y o k lu u y la ilg ilid ir. 5 -b o y u tlu k u
ra m d a y a ln z c a k tle e k im ve e le k tro m a n y e tiz m a n n ile d i i ve b u y o lla
z a m a n a ilik in o la ra k b ilin e n fizik i a la n la r k a p s a d n e r e d e y se d u ru m la
ilg ilid ir.
B u n u n la b irlik te "neredeyse", d u ru m u b ir e k ild e o ld u k a g l b i im
de ifa d e ed er. nk en n em lisi, K aluza-K lein m o d eliy le ilg ili o la ra k "k
k" b o y u tta , so n d erece fa z la s e rb e s tlik d e re c e si b u lu n m a y a c a k e k ild e
b ir s im e tr i b u lu n m a s a r ttr . A ksi d u ru m d a b u ek s e rb e s tlik d e re c e le ri
n in , n i in o rta y a k t n g relim . 1 6.7'den, v e rili b ir u z a y z e rin d e k i
so n su z b o y u tlu u za y a la n la rn n "e b at"y la ilg ili ta rt m a y an m sa y n . q -
b o y u tlu b ir b a la n g v e ri y ze y i z e rin d e s e rb e st e se ilm i k a d e t b a
m sz b ile e n ta ra fn d a n b e lirle n e b ile n b ir a la n la ilg ili se rb e s tlik
ookoo,'d u r. E in ste in genel g relili iy le ilg ili o la ra k (bir b i im d e k a r k n e
d e n le rd e n dolay)580 k = 4 ve q = 3 'e sa h ib iz , by lece b u n ic elik o o 4c 3 o la
ra k o rta y a k a r ve M ax w ell k u ra m y la ilg ili o la ra k d a ta m o la ra k ay n
se rb e s tli i elde ederiz. B irle ik E in ste in -M a x w e ll k u ra m y la ilg ili o la ra k ,
b a la n g v e ri y ze y in d e k i n o k ta b a n a d e n etk in b ile e n sa y s a y r
a y r h e r a la n la ilg ili d e e rle rin to p la m d r, by lece b a la n g 3 -u z a y m d a -
ki n o k ta b a n a etk in b i im d e b a m sz 4 + 4 = 8 b ile e n e sa h ip o lu ru z ve
ta m se rb e s tlik le ilg ili d o ru d e er

oo83

o lu r. u h a ld e , y a ln z c a R icci d z l k k o u lu n a (dier b ir d ey ile Rab = 0;


b kz. 19.6) b a l 5 -b o y u tlu b ir k u ra m d a b a la n g yzey i 4b o y u tlu d u r
(bylece q = 4) ve g er ek te k = 10 o la ra k a a kar. Bu b iz e a la n la ilg ili
g ere k en d e e rd en , 10, 8 'd e n (k deeri) b y k o ld u u i in deil fa k a t 4,
3 'te n (q deeri) b y k o ld u u i in so n d erece d a h a b y k b ir se rb e stlik ,
oo10 4, v e rir. 3 d e ik en li fo n k s iy o n la rd a n o la a n s t b i im d e d a h a ok
s a y d a 4 d e ik en li fo n k siy o n m e v cu ttu r!
K alu za-K lein m o d e lin d e 4 ' , k k b o y u tta s re k li (gerekte U (l), kr.
13.10) b ir s im e tri d a y a ta ra k 3 'e in d irg e riz . Bu s im e triy i ifa d e ed en b ir
K illing v e k t r (14.7) o lm a k z o ru n d a d r ve a s ln d a , K alu za-K lein 5 -u z a y
4 -b o y u tlu o la a n M u z a y z e rin d e k i b ir B S1- d e m e tid ir. Bu, 19.4' te
a k la n d ze re (ve 15.8'de), ele k tro m a n y e tiz m a y la ilg ili g elen ek sel d e
m e t a k la m a s n d a n p ek de u za k g r n m y o r. T em el b ir fa rk , b ir m e tri in
y a ln z c a M u z a y z a m a n n a a ta n y o r o lm a s y e rin e B 'n in k e n d isin in b u r a d a
b ir d z R icci L o ren tzci (szde) m e tri in e a ta n m a s d r .581 K alu za-K lein m o
d eliy le ilg ili a rp c b ir gerek, S 'y e (U(l) sim e tris in e ek olarak) R icci d z
l n n y k le n m e sin in , b iz e M z e rin d e k i E in ste in -M a x w e ll k u r a m n d a
ki d e n k le m le rin 582 t m n s a la m a y a a r tc b i im d e y ak n g r n m e s i
d ir. Ek o la ra k gerek d u y u la n b ir ey de, K illing v e k t r n n s a b it b ir sfr
o lm a y a n (a sln d a neg atif) n o rm a sa h ip o lm a sd r. Bu, iste n m e y e n sk a le r
b ir a la n e le r ve gerek E in ste in -M a x w e ll k u ra m b u y o lla ifa d e edilir!
Z arif o lm a sn a ra m e n E in ste in -M a x w e ll k u ra m y la ilg ili K alu za-K lein
b a k a s bize g er ek li in ilg i ekici b ir ta b lo s u n u su n m a z. B unu b e n im
sem ek le ilg ili o la ra k fizik i y n d e n h e rh a n g i g l b ir g d k esin lik le sz
k o n u su d e ild ir. rn e in s p e rs im e tri, FT 'deki s o n s u z la r s o ru n u n u in
d irg em ey e ilik in k u k u g t rm e z d e e rin d e n d o la y k e sin lik le d a h a s a
la m b ir fizik i d u ru m d u r. yleyse y k sek b o y u tlu K alu za-K lein t r k u

581 Geleneksel bir demet aklamasnda, bir M taban uzay zerindeki metrik, istenirse onun
zerinden, bir 3 demetine, genellikle yalnzca 3 zerinde "bozuk" bir kanonik metrik sala
mak fakat belki de lifler zerindeki bir metrik yapsndan yararlanlrsa bozuk olmayan bir
metrik salamak zere geri "kaldnl"abilir. Bununla birlikte bu, bir demet yapsnn temel
bir grnm deildir.
582 Bunlar, Maxwell enerji momentum tensrne kaynak olarak sahip olan, eik uzayzaman ar-
dalanndaki serbest Maxwell denklemleriyle birlikteki Einstein denklemleridir.
r a m la r n i in D oaya ilik in d a h a d e rin b ir k u ra m a y n elik m o d e m u r a
la r d a b u d erece p o p le rd ir? T em el se b e p le r, b u g n iz len e n g en i k a p s a m l
t m v e rs iy o n la rn d a hem s p e rs im e tri hem de y k se k b o y u tla r te m el b i
im le rd e ie k o a n sicim k u ra m n d a n g e lm e k te d ir.583

31.5 Orijinal hadronik sicim kuram


yleyse sicim k u ra m n e d ir ? N iin p ek ok g n m z k u ra m c s z e rin
de b y le sin e g l b ir etk iy e s a h ip tir? Y ine, e y lere ilik in b u d ze n de en
g l g d s n , FT 'yle ilg ili so n s u z la rn yok o lm a s is te in d e n alr. Bu
a n la m d a o, b l m le r 2 4 -2 6 'd a k i y n le n d iric i fik irle re ilik in b ir s re k lili
i te m sil eder. B u n u n la b irlik te , h a d ro n ik fizik tek i gzlem e d a y a l b a z il
g in lik le rle zellikle ilg ili olu p r ac b ir d o ay a sa h ip o la n d i e r b ir
n em li ta rih i g d d a h a sz k o n u su y d u . G elin ilk o la ra k b u n la ra b ir gz
atalm .
Bu o rijin a l konu, h a d ro n sa lm p a r a c k fiz i in d e b u lu n a n b e lirli
ilik ile rle ilg iliy d i. 25. b l m d e h a d r o n la r a ra s n d a , so n d ere ce k sa m r
l (y aln zca y a k la k l( T 23s) o lm a la r n ed e n iy le "p arack " ism in i z a r zo r
h a k ed en ve sk lk la re z o n a n s la r o la ra k a d la n d r la n p ek ok p a r a c k b u
lu n d u u b e lirtilm i ti. im di, QFT k u ra lla r n n h e rh a n g i fizik i b ir ilem d e
o rta y a k ab ilecek o la s h e r t r fa rk l e tk in li in ta m k u a n tu m g en li in i e l
de etm ek z e re to p la m a eklenm ek z o ru n d a o lm a sn ta le p e tti in i a n m s a
y a lm (25.2, 26.6, 8). Bu d u ru m d a b u n u n la ilg ili o la ra k t m p a r a c k ve
r e z o n a s la r h e s a b a k a tlm a k z o ru n d a d r. rnein, iki A ve B p a r a c n n
b ir a ra y a gelip k sa c k b ir a n s o n r a s n d a k e n d ile rin i C ve D p a r a c k la rn a
d n t rd b ir h a d ro n ik sa lm ile m in e sa h ip o la b iliriz . u h a ld e A
ve B 'n in b u n u y a p a b ilm e le rin in b ir yolu, n e re d e y se a n id e n C ve D p a r a
c k la rn a b o z u n a n te k il b ir X p a r a c (rezonans) o lu tu rm a k ze re b ir
a ra y a g elm elerid ir. Bu t r o la s p ek ok a r a p a r a c k , X, X', X ", ..., sz k o
n u s u o la b ilir ve h e r b irin in e tk isi to p la m a eklenm ek z o ru n d a o lu r. Bu i
le m le rin h e r b iriy le ilg ili F ey n m a n g ra fik le ri ekil 3 1 .4 a 'd a g s te rilm e k te
d ir. im di, d n m n o rta y a k a b ilm e sin in a lte r n a tif b ir y o lu A ve B
a r a s n d a b ir Y p a r a c n n , A 'y C'ye ve B 'yi D 'ye e v irerek "dei to k u "
e d ilm e sid ir. Y ine o la s d ei to k u p a r a c k la rn n b ir lis te s i, Y, Y', Y", ...,
sz k o n u su o la b ilir; F e y n m a n g ra fik le ri ekil 3 1 .4 b 'd e g ste rilm e k te d ir.
D n m n o rta y a k ab ilec e i b ir n c ilem a ile s i sz k o n u su d u r.

583 Bununla birlikte, normal 4-boyutlu uzayzaman kullanan sicim kuramyla burga kuramn
birletiren fikirlerin baz yeni uygulamalar sz konusudur. B k z. 31.6, 18, 33.14 ve not
31.76.
ek il 31.4 k i A, B paracn n C, D iftin e evrild ii hadronik b ir salm a ilikin Feyn-
man grafikleri, (a) Bu tr ilem lerin b ir ailesinde A ve B, neredeyse aniden C ve D'ye bo-
zunan, olas pek ok X, X ', X , ..., ara bulucusu sz konusu olmak zere, b ir parack (re
zonans) oluturmak zere b irleir ve hepsi toplam a katkda bulunur, (b) A ltern a tif b ir i
lem ailesinde b ir Y p arac (ya da Y ' ya da Y " ya da ...), A 'y i Cye ve By i D'ye, her ara
bulucu katkda bulunmak zere, evirerek "dei toku edil"ir. (c) H er ara bulucu katkda
bulunmak zere, Z'yi ieren (ya da Z' ya da Z " ya da ...) benzer b ir "dei toku". Artk A,
D'ye ve B, C'ye evrilir. En dk dzende (a), (b) ve (c) alternatiflerin in , b irbirlerin e ek
lenmek yerine, denk olduklar ortaya kar, (d) Bu deiim i gerekletirm enin d ier y o l
la r kapal dngler ierir.

B u n lar, b ir nceki d n m d e n , o lu a n C ve D p a r a c k la rn n d i e r b i
im d e a ln m a s a n la m n d a fa rk llk g s te rir ve b u n la ra ilik in F ey n m a n
g ra fik le ri ekil 3 1 .4 c'd e g ste rilm e k te d ir. D n m n g e r e k le ti in i d
n e b ile ce im iz , k a p a l d n g le ri (ekil 31.4d) i e re n b a k a c a d a h a k a r
k y o lla r d a m e v c u ttu r fa k a t b u "yksek dereceli" i le m le r im d ilik n em
siz o la ra k d e e rle n d irile c e k tir.
(A, B) iftin in k e n d is i y o lu y la (C, D) iftin e e v rilm i h a le g eld i i ile m
le ilg ili to p la m g en li i elde etm ek ze re b u fa rk l k a tk la rn t m n to p la
m a m z g erekir; fa k a t b u lu n a n ey b u o la s lk ta n h e r b ir in in o ld u k a a
rtc b i im d e ay n y a n t v e rir g r n m e sid ir. Bu te k y a n t te m e ld e d o ru
y a n t o la ra k g r n m e k te d ir. y a n tn t m n to p la m a m z g e re k irse b u
d u ru m d a o ld u k a b y k b ir ey elde ederiz. S ra sy la ekil 31.4a, b, c'd e
v e rilm i o la n F e y n m a n g ra fi i d e rle m e s in d e n h e r b ir i b ire y se l e k ild e
to p la n d n d a fizik i o la ra k ay n eyi te m s il eder! S ta n d a rt F ey n m a n g ra fi
i b a k a sy la b u "ikilik"584 a n la lm a z g r n r. B u n u n la b irlik te 1970'te
Ja p o n /A m e rik a l fizik i Y oichiro N am b u ,585 gen ta ly a n G ab riele V enezi-
an o ta r a f n d a n 1968'de b u lu n a n d ik k a t ekici b ir d en k lem le ilg ili k en d i
d e e rle n d irm e le rin e d a y a n a ra k ,586 t m b u n la rn , k e n d isi y o lu y la b ire y se l
h a d ro n ik p a r a c k la rn n o k ta s a l p a r a c k la r y erin e sicim lerle m o d e lle n d i i
fa rk l b ir b ak a sy la a n la m l k ln ab ilec e i so n u c u n a u la t. B ir sicim
g em ii 2 -b o y u tlu b ir y ze y d ir, bylece s ra s y la ekil 31.4a, b, c, d 'd ek i

584 Not 14.3'le karlatrn.


585 Genel b ir sicim kuram tarihi iin b kz. Schvvartz, 2001; zellikle bkz. Veneziano, 1968; Nam
bu, 1970; Susskind, 1970; Nielsen, 1970; ve Goddard vd., 1973.
586 Bu, eyleri 1777'de muhteem Euler tarafndan bulunmu olan /? fonksiyonu biiminde ak
lar. kilie ilikin ilk nemli aklama iin bkz. Goddard vd., 1973.
ekil 31.5 ekil 31.4'n ilg ili ilem lerine ilikin sicim gem ii tablosu (a), (b) ve (c) ara
sndaki denkliin, bunlar topolojik olarak ayn olduklar iin b irbirlerin e dntrlebil-
diklerinden, b ir aklam asn sunar, (d) Yksek dereceli ilem ler daha karmak to p o loji
ye karlk gelir. Topolojik cins dng saysnn k arld r (ekil 8.9'la karlatrn).

e k i l 3 1 .6 A r ta n s p in li p a r a c k r e z o n a s la r n a ili k in
d z "R egge y r n g e le r i" n in k tl e k a r e s i k a r s n d a k i
g r a fi i. E la s t ik s ic i m ta b lo s u b i r a k la m a s a la r .

F ey n m a n g ra fik le rin d e a k la n a n ile m le r a r tk ekil 31.5a, b, c, d 'd e s r a


sy la g ste rile n e itli a lte r n a tif "b o ru te s is a t" b i im in d e re sm e d ile b ilir.
Bu "sicim b a k a s"y la ilg ili a rp c o la n ey , s ta n d a r t F e y n m a n d iy a g
ra m b a k a s n d a n o ld u k a fa rk l g r n e n (a), (b), (c) i le m in in t m
n n a rtk topolojik o la ra k d en k o lm a s ve a y n ile m e b a k m a n n fa rk l
b i im i o la ra k d e e rle n d irile b ilm e sid ir. Bu n e d e n le "sicim " ta b lo s u , h a d ro -
n ik fizie ilik in k afa k a r tr c b ir g erei a n la m l k lm ak z e re b ir yol
n erir.
Bu y o ru m y a ln z c a n ite ld ir f a k a t sicim ta b lo s u a y rc a , V e n e zia n o 'n u n
d en k lem in e ilik in m a te m a tik se l b ir t re v sa la y a n fizik i b ir m o d e l de
s u n m u tu r. Ek o la ra k -s ic im le rin d a h a ok, b ir sic im in g erilm e m ik ta ry la
o ra n tl o la ra k a r ta n b ir sic im g e r ilim in e sa h ip k k e la s tik e ritle r g ib i
d a v ra n d - sicim m o d eli h a d ro n ik fizi in g zlem len m i d i e r b ir z e lli i
ne, d i e r b ir d ey ile R eg g e y r n g e le rin in d z l n e ilik in b ir a k la m a
d a su n a r. Regge y r n g ele ri, b e lirli b ir h a d ro n sn fy la ilg ili o la ra k , sp in
d e e rin in k tle k a re siy le d e iim in i g ste re n g ra fi in i izd i im iz d e g r
le n izg ilerd ir. Bu izg iler d ik k a t ekici b i im d e d z d r. ekil 3 1 .6 'd a b u
n a ilik in b ir rn ek g ste rilm e k te d ir. B ildiim k a d a ry la h a d r o n la ra ili
k in o la ra k g zlem len m i o la n b u a rp c geree ilik in h l a lte r n a tif
h e rh a n g i ta m b ir a k la m a m e v c u t d e ild ir.587

587 Regge kutuplarm aklayacak modeli ilk tasarlayan Venezianodur, 1968. Genel olarak Reg
ge kuramyla ilgili Penrose vd., 1978 yan sra b kz. Collins, 1977.
D a h a s sicim k u ra m , b u ta b lo y la b irlik te h a d ro n ik fizik le ilg ili so n lu
b ir k u ra m n elde e d ile b ilir o la b ile c e in e ilik in n em li ve a n la m l b ir
u m u t o lu tu rd u . A kas, g elen e k sel F e y n m a n y a k la m n d a k i (26.8)
(m ortesi) ra k s a m a la r "dzeltm e"ye h iz m e t e tti. Bu r a k s a m a la r, n o k ta
sa l p a r a c k la r b ir b ir le r in e s n r o lm a k sz n g it gide d a h a y a k n h a le g el
dik e o rta y a k an k k u z a k lk e tk ile rin d e n k a y n a k la n r b i im d e d
n le b ilir. S icim ler n o k ta s a l c isim le r d e ild ir, b y le lik le b u , s o ru n u g id e r
m ek z e re b ir a la n a a r. G erekte s ta n d a r t F e y n m a n g ra fik ta b lo s u n d a
ra k s a m a s o r u n la r n a n e d e n o la n ey k a p a l d n g le rd ir. Sicim ta b lo s u n
d a k a p a l d n g le r b a s it o la ra k . ekil 3 1 .4 d 'n in b ir sic im v e rsiy o n u o la n
ekil 3 1 .5 d 'd e g ste rild i i ze re, y k se k to p o lo jili y z e y le r ta ra fn d a n
d e v ra ln r. B unun, F e y n m a n g ra fik le rin d e n ra k s a k in te g r a lle r y e rin e s o n
lu b ir ey sa la m a s g ere k ir. D ah a s, te k b ir sic im g e m ii ta b lo s u , b ire y
sel o la ra k ra k sa y a b ile c e k fizik i o lm a y an p a r a la r y erin e , b u r a k s a m a la
r n b ir b ir le r in i s a d e le tirm e s i g ere k ti i v a rs a y lm a k zere, s o n lu o lm a s
g ere k en b ir p ro b le m e y n elik to p la m fizik i y a n t te m s il etm ek z e re d a h a
iyi b ir o la n a k s a la y a ra k fa rk l p e k ok F e y n m a n d iy a g ra m n k a p s a y a b i
lir. A y rca fa rk l p a r a c k e itle ri b a s it b i im d e sic im lere ili k in fa rk l
titre im m o d la r o la ra k b irle tirile b ilir. Son o la ra k 2 -b o y u tlu u z a y z a m a n
sicim g e m ileri, 8. b l m d e n a n m sa y a c a m z z e re o la a n s t zen g in
g e o m e trik ve a n a litik zellik lere sa h ip R ie m a n n y z e y le r i o la ra k (esasen
V e n e z ia n o 'n u n k a y d a d e e r d e n k lem in i te m elley e n gerek) k a b u l e d ile b il
m eye ili k in d ik k a t ekici ek zellie s a h ip tir. A sln d a D o ann, g e r e k li
in k u a n tu m se v iy e sin d e k i ta s a r m n n p a r a s o la ra k g r n e n k a rm a k
s ih irle ilg ili a la n b u r a d a d r.
Bu, p h e g t rm e z b i im d e , o la a n p a r a c k la ra ili k in o la n d a n d a h a
d e rin b ir fizik i a k la m a d z e y in d e ne o la b ile ce iy le ilg ili en z a r if m a te
m a tik s e l ta b lo d u r. Bu ta b lo y u ilk d u y d u u m d a , b u fik ir le r d e rle m e sin in
g ze li i v e p o ta n siy e l g c b e n i a r d ere ced e etk ile d i. B an a b u r a d a , h em
m a te m a tik s e l o la ra k h e y e c a n v eric i h em de a n la la n , p a r a c k fiz i in in
n em li b ir a la n y la d o la y sz ilik iy e sa h ip y en i b ir ey v a rm g ib i g r n
d. O z a m a n la r n ce lik li ilg i a la n m (33. b l m d e geleceim iz) b u rg a k u
ra m y d ve y a p t m ey le k u la a o ld u k a u m u t v e ric i g elen b u y en i fik ir
le r a r a s n d a k e sin lik le b ir b a la n t k u rm a m g ere k ti in i d n d m . B u r
g a k u ra m k a rm a k (holom orfik) y a p la r d a n ok n em li b i im d e f a y d a la
n r ve te m e l sicim k u ra m n d a , b u t r y a p la rn , - e s a s e n k a rm a k e rile r
o la n - R iem a n n y z e y le rin in te m e l k u lla n m y o lu y la fizik i d a v ra n k o n t
ro l e tti in i g r r z .588

588 Burga fikirleriyle sicim kuramnnkileri bir araya getirmekte daha sonra baz snrl baa-
VVitten'in (2003) o ld u k a y en i b a z a l m a la r d ik k a t ekici b i im d e b u
ilk a r z u la r a r tk g e r e k le tire b ilm e k te d ir. Y ksek b o y u tlu u z a y z a m a n ie
k o m a y a n b u o ld u k a p o z itif y en i g elim e lere 3 1.18'de d n eceim . Y ine
de b u n la r h e n z g eni k a p s a m l y en i b ir sicim k u ra m n te m s il etm ez ve
a r a b l m le rd e k i a k la m a la rm b u n u n y e rin e "a n a akm " sic im k u ra m
d en ileb ilec ek eyle ilg ilid ir.

31.6 Dnyaya ilikin bir sicim kuramna doru


z e rle rin d e n 30 y ld a n fa z la z a m a n g e tik te n so n ra b u b a la n g fik ir
le ri n e d r m d a la r? K onuyla ilg ili y lla r i in d ek i g e lim e le r b a la n g
u m u tla r n k o ru d u y a d a a t m ? B u n la r fa rk l in s a n la rn o ld u k a f a r k l
lk g s te re n y a n tla r v ere b ilec e i s o ru la rd r. Sicim k u ra m z a m a n za m a n
so n d ere ce d u y g u y k l b ir k o n u h a lin e b ile geldi. E sa s l ta r a f ta r la r n a
g re (so n ra k i b a k a la m la ry la b irlik te) sicim k u ra m 21. y z y ln fiz i i
d i r ve fizik i d n te , b y k d e ilse b ile en a z n d a n gen el g relilik y a d a
k u a n tu m m e k a n i in in te m sil e tti iy le k a r la trla b ile c e k b ir d ev rim i
te m sil ed er. A r a le y h ta rla r n a g rey se o n u n fizik i o la ra k im d iy e dek
b a a r d k esin lik le h i b ir ey sz k o n u su d e ild ir ve g elece in fizi in e
ilik in o la ra k b e lirli b ir ro l o y n am a o la sl ok d k t r.
B enim i in de b u g e lim e le rle ilg ili o la ra k u y g u n b i im d e ta ra fs z o l
m a y a a l m a k n e re d e y se o la n a k s z d r f a k a t en a z n d a n m a k u l b i im d e
is a b e tli o lm a y a ve ed in d i im iz le n im le re ilik in n e d e n le ri o rta y a k o y m ay a
a l aca m . D ah a nce o ld u u z e re ok u y u cu y a, p ek ok etk in ve so n d e
rece y eten e k li k u ra m s a l fiz ik in in g r le rim e k a tlm a d n a ilik in y a s a l
u y a rm y a p m a k z o ru n d a y m . Y ine de e y leri, g rd m g ib i su n m a k d
n d a b ir ey y ap a m a m .
M ev cu t sic im k u ra m p r o g ra m n a ilik in p ek ok g r n m e ili k in b a
k a m o lu m lu d a n az o la c a n d a n en a z n d a n o k u y u cu y a b u o la s d en g e
siz li i a y a rla m a o la n a su n m a ly m . lk o la ra k k o n u y a ili k in g e lim e le r
le ilg ili en n em li k iile rd e n ik is in in b a k a sn su n a c a m . C am b rid g e
n iv e rsite sin d e n M ich ael G re en 'in k e n d i s z leriy le :589

Sicim k u ra m y la k a r la t n z ve fizik te so n y z y ld a n fa z la b ir
z a m a n d r g r len te m e l g e lim e le rin n e re d e y se t m n n b y lesi
b a s it b ir b a la n g n o k ta s n d a n o rta y a k t n - v e b y le si b ir z a

rlar elde edildi fakat bunlar temel olarak matematiksel doaya sahiplerdi ve birleik bir f i
ziki bak as salamyorlard; b k z. Shaw ve Hughston, 1990, not 31.76.
589 Brian Greene tarafndan Michael Green'le 10 Aralk 1997'de yaplm bir rportajdan alnt
land; Greene, 1999.
ra fe tle o rta y a k t n - fa rk e tti in iz d e , b u s r a d b i im d e h e y e
c a n v e ric i k u ra m n k e n d in e zg b ir s n f o ld u u n u a n ly o rsu n u z .

Ve P rin c e to n 'd a k i le ri a lm a la r E n s tit s n d e n (In s titu te fo r A d v an ced


Study) Edvvard W itte n m k em m el b i im d e yle y o ru m la d :590

"Sicim k u ra m n n y irm i b irin c i y zy l fiz i in in a n s e s e ri y irm in c i


y z y la d m b ir p a r a s o ld u u s y le n ir [D anielle Am ati]."

O ld u k a e riile b ilir, a n la m l ve co k u n ve p e k de e le tire l o lm a y a n - f a k a t


m a te m a tik s e l fik irle rin d e rin in e in m e y e n - p o p le r b ir a k la m a y la ilg ili
o la ra k b kz. G reene, 1999.591
Sicim k u ra m k o n u su y la ilg ili, zel a v a n ta jl k o n u m u m d a n a lm a n , zo
r u n lu b i im d e m a k u l o lm a sa d a tu ta r l b ir b a k a s i in k o n u n u n , b e
n im k e n d i d n m n a s l etk ile d i iy le ilg ili k a b a c a ta r ih i b ir a k la
m a d a b u lu n m a y ta s a rly o ru m . Bu yolla, y a ln z c a k u ra m d a o rta y a k an
d a h a s o n ra k i g elim e lerle ilg ili b ir eyi deil f a k a t a y rc a b u g elim e lere
ilik in k e n d i te p k im in n e o ld u u n u d a g ste rm ey e a la c a m . Sicim k u
ra m n n ta ra fs z b i im d e d e e rle n d irilm e sin i b y le sin e z o r la tr a n ey
o n u n , d e s te in i n e re d e y se t m y le m a te m a tik se l g ere k lilik lerce y n le n d i
rile n e s te tik y a rg la rd a n ed in ip g e liim y n n n b u n la r a g re b e lirle m e s i
d ir. K u ram n g erid e b ra k t d n m n o k ta la rn d a n h e r b ir in i k a y d e tm e
n in ve n e re d e y se b u n o k ta la r d a n h e r b ir in in b iz i gzlem e d a y a l o la ra k
o tu rtu lm u g e r e k le rd e n d a h a d a u z a k la trd n b e lirtm e n in n em li o l
d u u n u d n y o ru m . Sicim k u ra m , te m e lle rin i h a d ro n ik fiz i in den ey e
d a y a l o la ra k g zlem len m i z e llik le rin d e n alm o lsa d a, b u te m e lle rd e n
s e r t b i im d e k o p m u ve d a h a so n ra fizik i d n y a y la ilg ili gzlem e d a y a l
v e rin in , o ld u k a k s tl b ir k la v u z lu u n a sa h ip o lm u tu r.
ok g en i ve t m y le y a b a n c b ir e h ird e k i b e lirli b ir b in a y b u lm a y a
a l a n b ir tu r is t d n n . H i b ir sokak ad , h a r ita y a d a h a n g i y n n k u
zey, g n ey y a d a h e r n ey se ne o ld u u y la ilg ili t m y le k a p a l g k y z n
d en ed in ile b ile c e k h i b ir (en a z n d a n tu r is te b ir a n la m ifa d e ed ecek h ib ir)
b e lir ti m e v c u t deil. Z am an z a m a n y o ld a b ir k a v a k b u lu n u y o r. T u ris t s a
a m d n m e li y o k sa so la m , y a d a b ir ta r a f a d o ru g id e n k k etk iley ici
g izli g eid i m i denem eli? D n le r ou kez d ik a l d e il v e y o lla r d a n e
re d e y se h i dz deil. A ra s r a yol b ir k m az so k a k tr, b u n e d e n le g eri
a d m a tlp b a k a b ir d n y a p lm a k zo ru n d a . B azen d a h a nce fa rk e d il
m e m i b ir r o ta n n a y rd m a v a r la b ilir. E tr a f ta y o lu so ra b ile c e k k im se yok,

5W B k z. VVitten, 1996.
5,1 B k z. Greene, 1999. Daha ayrntl ve teknik olarak yetkin almalar iin b kz. Green vd.,
1987; Polchinski, 1998; ve Green, 2000.
z a te n y ere l dil de p ek ta n d k deil. T u ris t en a z n d a n a ra d b in a n n m
k em m el g ze llik te b ir b a h e y e sa h ip g rk em li b ir z a ra fe tte o ld u u n u b ili
yor. S o n u ta o nu a ra m a s n n te m e l s e b e p le rin d e n b iri de b u . S etii s o
k a k la rd a n b a z la r, d a h a e tk ile y ici m im a risi ve - b a z e n y a k n d a n in c e le n
d ik le rin d e p la s tik o ld u k la r o rta y a k a b ile c e k - m u h te e m iek ve a llk
la rla b ez en m i gzel a v lu la ry la d i e rle rin d e n ok d a h a b e lirg in b ir e s te
tik ek icilie sa h ip . zlen ecek r o ta d a p ek ok seim b u lu n m a k ta ve t u r i s
tin h e r seim le ilg ili te k k la v u z u a la n d a k i e s te tik ek icilik le b irlik te e h re
ilik in b ir ta rz y a d a h a y a l e d ile n b ir t r te m e l d ze n le ilg ili b t n l k l
b ir g en el tu ta rllk .
B elki d a h a iy i b ir b e n z e tm e i in s iz in tu r is t o ld u u n u z u d n e lim . E t
k iley ici b ir zekaya, b ilg i b irik im in e ve d u y a rll a sa h ip b ir t u r re h b e rin c e
y n le n d irile n b ir g r u p ta y e r a ly o rsu n u z f a k a t b u d u ru m d a k i te k so ru n
re h b e rin e h irle ilg ili h e rh a n g i b ir n b ilg iy e sa h ip o lm ay p y ere l d ille d a
h a n ce d en h e rh a n g i b ir ta n k l b u lu n m a m a s. R e h b e rin siz d e n d a h a
iyi b ir e s te tik k a v ra y a sa h ip o ld u u n a ve b y le e y lere ilik in k esin lik le
siz d e n d a h a h z l b ir y a rg y a v a ra c a n a in a n y o r d a o la b ilirsin iz . Z am an
z a m a n re h b e rin gizli d z e n le rle ilg ili d u y a rll z a ra fe tin in b e lirli b ir
k a p s a m o lan b ir b in a b u lu r. A sln d a k r ite rle r siz in k u lla n m a y se e b ile
ce k le rin izd e n te m e l o la ra k fa rk l t r d e d e ild ir. G rubu ta k ip e d e rse n iz en
a z n d a n d i e rle rin in a rk a d a l n a sa h ip o lacak, o n la rla ev red ek i m im a ri
z e rin e s o h b e t ed e b ile ce k ve o rta k a m a c n z a y n elik h ey e ca n p a y la a b i
lecek sin iz. O a m ac a u la m a y b ek lem e sen iz b ile a r a y n k ey fin i k a r a
ca k sn z. Yine de te ta r a f ta n , a m a c a n a s l u la la c a y la ilg ili o la ra k tu r
re h b e rin in siz d e n d a h a fa z la ey b ilm ed i i h a k k n d a g id e re k d a h a d a k u
k u lu h a le gelm eniz n e d e n iy le b elk i de yola k e n d i b a n z a d ev am etm ey i
seecek sin iz. A rt a r d a gelen h e r d n seim i b ir k u m a r o la ca k ve ou
d u ru m d a , re h b e rin e s a se n o k ta n y a p m o ld u u se im d e n fa rk l b irin in
d a h a fa z la u m u t ta d n h isse d e b ile c e k sin iz .
E lb e tte nceki b l m le rd e , b y k fiz ik ile rin zel k a v ra y la rn n , b u
k a v r a y la r ou kez b e lirg in b i im d e m a te m a tik se l b ir k a ra k te re sa h ip
o lm ak zere, g c n g ste rd ik le ri e itli rn e k le re ta n k lk ettik . B u n la rn
en e tk ile y ic ile rin d e n b iri, 24 .7 'd e a k la n d zere, k e sin lik le D ira c 'm
e le k tro n la ilg ili d en k lem i b u lm a s o lm a ld r. Y ine de e s te tik a tlm e s a se n
y a ln z c a , k u a n tu m m e k a n i in in den ey e d a y a l b u lg u la r n d a n k a y n a k la n a n
m a te m a tik se l k a v ra y n sa la m g v d e sin d e n b ilin m e y e n e d o ru a tla n
te k b ir ad m d . D ira c 'm , e le k tro n u n k a r - p a r a c n a ilik in ta h m in i b u
t r b a k a b ir a tlm i e rir. Y ine de bu, n em li b ir d ik k a tle y a p ld ve a r
d n d a n gzlem le d o ru la n d . E in s te in 'n g en el g relili i de a y rc a k sm en
m a te m a tik se l e s te tik d n c e le rle y n le n d irild i ve g enel g relilik , k u v v e
tin i b y k l d e k e n d is in in d e rin li in e gzel m a te m a tik s e l y a p s n d a n
eld e e tti. E in s te in k u ra m ilk kez fo rm le e tti in d e , o n a ili k in o la ra k g z
lem a la n n d a h e rh a n g i b e lirg in b ir ta le p sz k o n u su d e ild i. Y ine de, E in s-
te in 'm b a s it o la ra k m a te m a tik s e l e s te tik d n c e le rle y n le n d irild i i g
l k le s y le n eb ilir. Yol g ste ric ili in i n celik li o la ra k fiz ik te n ve ed e e rlik
ilk e s in in (17.4) k tle e k im k a v ra y n n m e rk e zin d e o lm a z o ru n lu lu u n a
in a n m a s n d a n elde etti.
B u n u n a k s in e sic im k u ra m n e re d e y se t m y le m a te m a tik s e l o la ra k
g d le n m itir. ncelikle b u n u n k e n d i i in d e, z o ru n lu o la ra k k t b ir ey
o lm a d n ak la m a ly m . B a a rl fizik i k u r a m la r n t m sa la m m a te
m a tik se l d e ste k le y ic ile re s a h ip tir . A sln d a m a te m a tik s e l tu ta r llk fizik i
b ir k u ra m iin , o k u ra m b t n l k l b ir a n la m ifa d e etm ek is tiy o rs a y a
a m s a l b ir z e llik tir. B elirli b ir m a te m a tik s e l ereve b ir kez o lu tu r u ld u
u n d a b u ereve i in d e k i h a s s a s m a te m a tik s e l g e lim e le r fizik i d n y a y la
ilg ili g l a n la m la r a sa h ip o la b ilir. (20. b l m d e a k la n m o la n k la sik
fiz ik te k i L ag ran g e d en k lem i ve H a m ilto n g e lim e le ri b u n u n etk iley ici b ir
rn e in i su n a r.) B u n u n la b irlik te b ir tu ta r s z l g id e rm ek z e re d a h a n
ce in a n la n b ir k u ra m d e itirilm e k z o ru n d a o ld u u n d a s o r u n la r o rta y a
k ar. B ir k u ra m n d e i tirile b ild i i b e lirli yol k u ra m c n n zg n m a te m a
tik s e l b ilg isin e ve e s te tik te rc ih le rin e g re d e ie b ilir. ok sk lk la d e i
ik lik y aln zc a, y e rin i a ld k u ra m n b a a r s z lk la r n d a n b elk i de fa rk l
o lm a sn a ra m e n o la slk la h l m a te m a tik s e l tu ta r s z lk b a a r s z lk la r
n a sa h ip b ir fik ir - h a t t a b elk i de " p a rla k b ir f ik ir" - o la c a k tr. D ah a s o n ra
y en i d e iik lik le r g e re k ir ve b y lece dev am ed er. B u n la rd a n ok fa z la s
sz k o n u su y sa d o ru y u sem e o la sl h e r se fe rin d e so n d erece azalr.

31.7 Ek uzayzaman boyutlaryla ilgili sicim gds


Sicim k u ra m ta b lo s u n d a k i ilk tu ta r s z lk la r d a n b ir i cid d i b ir a n o m a li
n in o rta y a k m asy d . 30.2'den, a n o m a lile rin , k la sik b ir sim e tri y a d a
d e im e zlik zellii ifa d e ed e n k la sik d e im e k u r a lla r n n k u a n tu m evi-
ric ile rc e ta m a n la m y la g er e k le tirile m e m e si d u ru m u n d a o rta y a k t n
ve b y lece k u a n tu m k u ra m n n , k la sik k u ra m n b ir g ere k lili i o la ra k d e
e rle n d irile b ile c e k b ir n ite li in i k a y b e tti in i a n m sa y n . Sicim k u ra m d u
r u m u n d a b u a n o m a li sic im in ta n m la n m a s n d a k i te m e l b ir d e im ezlik
p a ra m e triz a s y o n u y la ilg iliy d i. A n o m alin in v a rl fec i o la ra k d e e rle n d iri
le b ile ce k e tk ile re yol a t. B u n u n la b ir lik te 592 u z a y z a m a n b o y u tla rn 4 'te n
2 6 'y a k a rm a n n a n o m a lin in o rta d a n k a y b o lm a s n a n e d e n o ld u u b u lu n
d u 593 g u n a g re sicim k u ra m k u a n tu m m e k a n ik se l o la ra k y a ln z c a 2 6 -b o -
y u tlu b ir u z a y z a m a n d a tu ta r l o la ra k g r n d .
S o ru n a, b u "2 6 -b o y u tlu " s o n u c u n a rd n d a k i g e re k e le n d irm e n in k u v v e
tin i d e e rle n d irm e k z e re a s la y e te rin c e gz a tm a m o lm a m a ra m e n b u
n a ilik in k e n d i te p k im te m e l o la ra k "bu c iv a rd a b a k a b ir yol o lm al" e k
lin d e y d i. S an rm pek o k lar b e n z e r b ir te p k i v e rd i n k k u ra m b u n o k
ta d a n cek i p o p le rli in i b y k l d e y itird i. B u n u n la b irlik te 2 6 -b o y u t
lu b ir ev re n m o d e lin i d ik k a te a lm a m a y a ilik in k e n d i n e d e n le rim , b u rg a
k u ra m n d a n gelen ek b ir g ird iy e s a h ip ti. 33.2, 4, 10 'd a g rece im iz z e
re, u z a y z a m a n n a s ln d a d o la y sz b i im d e g zlem lediim iz b ir z a m a n ve
u z a y b o y u tu (dier b ir d ey ile " 1 + 3 boyut") d e e rin e sa h ip o lm as,
k en d i zel "b u rg a sa l" b a k a m la ilg ili te m el b ir a n la tm d r.
Bu ek b o y u tla rla ilg ili o la ra k ne y a p lm a s g ere k ti in e ilik in b u s o r u
n a ek o la ra k h a d r o n la ra ilik in b u o ld u k a b a s it g r n m l sic im m o d eli,
rn e in ta k y o n ik d a v ra n n (k ta n d a h a h z l yaylm ) o rta y a k m as
g ib i b a k a z o rlu k la rla k a r k a r y a k ald . A yrca, 25. b l m d e a k la n d
zere, s ta n d a r t m o d e lin b y y e n b a a r s , fiz ik ile ri sicim k u ra m la r g ib i
b u t r "ilgisiz" n e rile rle n ce k in d e n d a h a az ilg ilen m ey e y n e ltti. V enezi-
an o , N am b u ve d i e rle rin i sicim y o lla rn a d re n , s tte d e in ilm i o lan
h a d ro n ik fizie ilik in k afa k a r tr c zellikler, g lu o n -k u a rk ta b lo s u b i i
m in d e (ksm en) a lte r n a tif b ir QCD a k la m a s b u ld u .
zellikle h a d ro n b ile e n le rin in "n o k ta b en z eri" d o a s d en ey e d a y a l
o la ra k b e lirg in h a le g e liy o rd u ve b u sicim k u ra m n n d a h a so n ra k i h aliy le
d e il f a k a t s ta n d a r t m o d e le ilik in k u a rk ta b lo s u y la u y u m lu y d u . B ir sicim
d n g s n n tip ik b y k l sic im in b a la m k u v v etiy le ili k ilid ir ve
(yein e tk ile im b a la m s a b iti k u v v eti y a n s r a b ir sicim g e rilim i s a b i
tiy le b irlik te) o rijin a l h a d ro n ik sic im le rle ilg ili o la ra k b u , o rta la m a
10~15m 'lik b ir d n g lei v erir. B ir p ro to n u n k e n d i "b y k l "y le k-
y a s la n a b ile n b u lek, h em en h em en h i "nokta b en zeri" d e ild ir.
Sicim k u ra m n a y n elik ok az ilg in in b u lu n d u u y a k la k b ir on y l
d a n so n ra , z a m a n za m a n "ilk s p e rsic im devrim i" o la ra k a d la n d r la n e y
le s o n u la n a n b ir gelim e o rta y a kt. 1984 y ln d a M ich ael G reen ve
J o h n Schvvarz (daha nce Schvvarz ve Jo e l S cherk ta ra fn d a n y a p lm b a z
n e rile ri k ap say a n ) s p e rs im e trin in sic im k u ra m y la (bize y a ln z c a "si
cim ler" y e rin e "s p ersicim le r" s u n m a k zere) b irle tirild i i b ir ta s la k o r
ta y a k o y d u ve b u y o lla u z a y z a m a n b o y u tlu lu u 594 2 6 'd a n 1 0 'a in d irg e n d i.

S9 Kuantum eviricilerinde anomali biiminde ortaya kan ilgili say 24 udr. a, uzay boyut-
lan says e ksi zaman boyutlar saysdr.
594 Spersimetriyle birlikte, a nceki dipnottaki gibi olmak zere, 8 - a sfr olarak ayarland-
Bu, s tte d e in ile n "tak y o n ik so ru n u " o rta d a n k a ld rd . D ah a s, sic im g eri-
lim in in d o as ve l e in d ek i r a d ik a l b ir d e iik lik le sic im k u ra m artk ,
y e in e tk ile im le re ili k in b ir k u ra m olm ak y e rin e n celik le b ir k u a n tu m
k tle e k im k u ra m o la ra k d e e rle n d irilir. S icim lere ili k in titre im m o-
d u n d a n k a y n a k la n a n 2 - s p in li b ir k tle siz p a r a c k /a la n o lm a s g ere k ti i
z a te n fa rk ed ilm iti. Bu d o ay a sa h ip h i b ir h a d ro n ik p a r a c k b u lu n m a
d n d a n b u , sic im k u ra m n n o rijin a l "h a d ro n ik " v e rsiy o n u y la ilg ili b ir
u ta n k a y n a y d . Y ine de y en i s ic im le r ve o n la ra ili k in ok d a h a b y k
sic im g e rilim le rin e ilg ili o la ra k b u k tle siz a la n k tle e k im le b e lirle m e k
a s ln d a u y g u n o lu r. T ip ik b ir sic im d n g b y k l , n ce k in d e n y a k la k
20 b y k l k m e rte b e s i k a d a r k k ve k e sin lik le h a d ro n ik lek te n o k ta
b e n z e ri o la ra k , genel, m in ik (ktleekim le ilgili) P lan c k u z u n lu u m e rte b e
s in d e b ir eydir.
Y eni "k tleekim lekli" sic im le rle s u n u la n sic im g e rilim in in d o a s n
d ak i (n o rm ald e p o p le r a k la m a la rd a v u rg u la n m a y a n ) b ir te k n ik fa rk ll
d a h a b elirtm e liy im . O rijin al h a d ro n ik sic im le r d a h a ok, sic im g erild i i
l d e g erilim in g erm e m ik ta ry la o ra n tl o la ra k a r tm a s a n la m n d a , la s
tik e ritle r g ib iy d i.595 B u n a ra m e n , y en i k tle e k im lek li s p e rs ic im le r,
g erilim m ik ta rn d a n b a m sz e k ild e , sa b it b ir h c /a ' g erilim i u y g u la r, a',
sic im sa b iti o la ra k a n la n ok k k b ir s a y d r (bir a la n ls). Bu b a
k m d a n , o rijin a l h a d ro n ik sicim , k e n d isin e ili k in k la sik b ir v e rsiy o n u n f i
ziki b ir a n la m ifa d e edecei o la a n fizik tek i ta n d k b ir v a rlk t r n e ok
d a h a fa z la b en z iy o rd u . (Sabit g erilim e sa h ip y en i s p e rs ic im in k la sik b ir
v e rsiy o n u n e re d e y se b ir a n d a s f r b y k l n d e k i te k illi e b z r!)

31.8 Kuantum ktleekim olarak sicim kuram?


Bu g e lim e le r sicim k u ra m n n g enel a lg la n n b t n y le d n t r
d ve k u ra m h z lc a b y k b ir p o p le rlik k az an d . Sicim k u ra m n n , s ta n
d a r t g en el grelili e ilik in y e n id e n n o rm a lle e b ilir o lm a m a d u ru m u n u n
(bkz. 31.1) y eri k u a n tu m k tle e k im le ilg ili b t n y le s o n lu b ir sicim k u
r a m ta ra fn d a n d e itirilm e k ze re, "k u a n tu m k tle e k im e ili k in b t n
l k l b ir k u ram " s u n d u u id d ia la r sk lk la dile g e tirild i.596 B ask y a p ld
n d a b a z sicim k u ra m y a n lla r, s o n lu lu k id d ia la rn n h e p s in in t m y le
k a n tla n m a d n k a b u l e d e b ils e le r de b u , k k n em d e b ir k o n u o la ra k

nda anomali artk ortadan kalkar.


595 Hadronik bir sicim olaan lastik bir sicimden, sonuncusu, gerilimin sfra decei d o a l
bir sonlu uzunlua sahip olmak zere, kk bir farkllk gsterir. Hadronik bir sicimle ilgi
li olarak bu "doal uzunluk" sfr olur.
596 Bu t r pek ok iddia Greene'de, 1999, bulunabilir.
d e e rle n d irilir. Sekin b ir k u ra m s a l fizik i ve sic im k u ra m c s y le d iy o r
d u :597

Sicim k u ra m y le sin e ak b i im d e so n lu ki, b ir i b ir k a n t y a y m la


y a c a k o lsa o nu o k u m a k la ilg ilen m em bile.

D a h a s k u a n tu m k tle e k im e ili k in sicim k u ra m , sicim k u ra m c la r t a r a


fn d a n , k u a n tu m k tle e k im e y n elik sic im k u ra m d n d a k i y a k la m la r
z e rin e J o s e p h P o lch in sk i (1999) ta r a f n d a n y a p la n u y o ru m d a d a g r
lece i ze re, "eh ird ek i te k oyun" o la ra k d e e rle n d irilm e e ilim in d ed ir:

... h e rh a n g i b ir a lte r n a tif sz k o n u su deil ... t m iy i f ik irle r sicim


k u ra m n n b ir p a r a s d r.

K u ra m n s o n ra d a n e d in d i i g c n o u n u sa la y a n n , ilk z a m a n la rd a k i
so n lu lu k id d ia la rn n id d e ti o lm a s n d a n k u k u la n y o ru m (b u n a ra m e n
b kz. 31.13). E sa s e n "k u a n tu m k tleek im " -2 0 . y zy l fiz i in in iki b y k
d e v rim i a r a s n d a k i k ay p b ir lik - a r a y n a ilik in id d ia e d ile n b u k e fin
h a k k g e r e k te n k o ru n m u o lsa y d b u , sic im k u ra m n y a ln z c a o y zy ln
te m e l e n te le k t e l b a a r la r n d a n b ir i o la ra k deil f a k a t a y rc a te m el f iz i
in g elecek tek i ile rle m e siy le ilg ili d ev rim ci b ir e s a s erev e o la ra k d a
o lu tu ru rd u .
B u g n n sicim, k u ra m c la rn n b ile p ek o u n u n , k u a n tu m k tle e k im
s o ru n u n u n 1 980'lerde sic im k u ra m ta ra fn d a n b t n y le " z ld n e"
ilik in id d ia la r a b a r tl o la ra k d e e rle n d ire b ild ik le rin i sa n y o ru m . Bu in
s a n la r a r tk b u d a h a l l k o n u m u b en im se m e k le n ce k in d e n d a h a m u t
lu o la b ilirle r n k g n m z sic im k u ra m ile rle d i ve 1 9 8 4 'tek i h a lin d e n
d ik k a te d e e r b i im d e f a r k lla t. Y ine de o n la r, 1984 sic im k u ra m n n en
a z n d a n b u k u a n tu m k tle e k im a m a c n a y n elik en etk ile y ici a d m a tm
o ld u u y la ilg ili b a k b e n im se m ey e y a tk n d rla r.
Bu id d ia la rla ilg ili b en im te p k im n e d ir? Y akn m e s le k ta la rm n o u
n u n te p k is i g ib i k o rk a rm ki o ld u k a olu m su z. Bu o lu m su z te p k in in s e b e
b in in b y k k sm n n , b a k a s, rn e in b e n ve m e s le k ta la rm g ib i,
E in s te in 'n g enel g relili in e y n elik b y k ilg id e k k le n m i o la n la rla g
d le ri o u n lu k la QFT ta r a f n d a n g elen d i e rle ri a r a s n d a k i k lt re l a l t
y a p d a k i f a rk llk la ra b a la n a b ilir. B ak a s n d a k i b u fa rk ll n a n a e t
k isi, b ir k u a n tu m k tle e k im b irli in d e zlecek te m e l s o r u n la r la ilg ili
o ld u k a fa rk l g r le re sa h ip olm am zd . QFT ta r a f n d a n g e le n le r y e n i
d en n o rm a lle e b ilirli i - y a d a d a h a d o ru su s o n lu lu k - b u b irli in n c e lik

5,7 Abhay Ashtekar tarafndan, bir dersinde aktarlr; NSF-ITP Kuantum Ktleekim Atlyesi,
Kaliforniya niversitesi, Santa Barbara, 1986.
li a m a c o la ra k k a b u l etm ey e y a tk n d r. te ta r a f ta n , g relilik c e p h e s in
d en g elen b iz le r k u a n tu m m e k a n i in in ilk e le riy le g en el g relili in k iler
a r a s n d a k i z lm e si g ere k en d e rin k a v ra m s a l e li k ile ri m erk ezi n em
d ek i k o n u la r o la ra k k a b u l e d e riz ve b u n la rn z m n d e n g elece in y en i
b ir fizi in e d o ru ile rlem e y i b ek leriz. Sicim k u ra m c la rn n ile ri s re g e l
d ik le ri g l id d ia la ra y n elik o lu m su z te p k im iz b u kez y a ln z c a a y r n t
d a k i k o n u la rd a n y a d a g en el g v e n s iz lik te n deil (geri b u n la r d a nem li)
f a k a t b izim , k u a n tu m /k tle e k im k o n u s u n u n t m n n m erk e zin d e o ld u
u n u d n d m z s o r u n la r n sicim k u ra m c la r ta r a f n d a n v a r o ld u k
la rn n b ile ta n n m a z g r n m e si g er e in d e n k a y n a k la n d !
Bu k o n u la rn b a z la rn a 3 0.11'de d e in ild i (ve b ir d i e rin e 33.2'de
deinilecek). B u n u n la b irlik te o b l m le rd e o rta y a k o n a n k o n u la rn , genel
k o v a ry a n s ilk e sin in G FT 'yle (19.6) b a n tl o la ra k g e re k tird i i d e rin e
li k ile rin y ze y in i h e m e n h e m e n h i k a z m a d b e lirtilm e lid ir.598 Bu a r a
d a a y rc a b ir " k u a n tu m u z a y z a m a n g e o m e tr is in in g er ek te n ey e b en z em e
s i g e re k ti i te m el k o n u su d a m e v c u ttu r. Sicim k u ra m b a s it o la ra k , v a r o l
m a y a n b a s it sic im in k e n d is in in h i e n e ji ta m a y p bylece a r d a la n uzay-
z a m a n n d o la y sz b i im d e "em em esi" n ed e n iy le , b ir sicim v a rl n d a n
d o la y sz b i im d e b ile etk ile n m ey e n p r z s z b ir "klasik" a r d a la n u zay za-
m a n y la a l r. G relilik c a m ia sn d a k i ou in s a n d o ru "k u a n tu m g e
o m e tr is in in a y rk l a a it b a z e le m a n la r b a r n d rm a s g ere k ti i y a d a en
a z n d a n k la sik p r z s z m a n ifo ld ta b lo s u n d a n fa rk llk g s te rm e si g ere k
ti i b e k le n tisin e s a h ip tir.
Bu d e rin k o n u la ra , k e n d ile rin e ilik in z m lem elere y n elik b e lirli
y a k la m la rd a d a o la ca g ibi, so n ra k i iki b l m d e d a h a ak b i im d e y
nelece iz. zellikle b ir so n ra k i b l m d e (32.4) k a rla a c a m z "d n g
ler", ok y ze y se l o la ra k b e n z e r s ic im le r o ls a la r da, b u n la rd a n sa y sz b a
k m d a n fa rk ld r. U za y za m an g e o m e trisi b u d n g le rin v a rl n d a n ,
u z a m s a l m e trik t m y le o n la r z e rin d e y o u n la p h e rh a n g i b a k a b ir
y e rd e y o k o lm ak z e re , d e rin b i im d e e tk ile n ir; a s ln d a e s a s e n y a ra tlr.
D ier ta r a f ta n sicim k u ra m n d a p r z s z b ir u z a y z a m a n , sic im lerle ilg ili
b ir a r d a la n o la ra k h a lih a z r d a m e v c u t o la ra k k a b u l e d ilir ve k e n d is in e a it
m e trik g e o m e trisi z e rin d e k i s n rla m a la r y a ln z c a , sic im lerle ilg ili d o la y
l e tk ile rd e n k s a s re i in d e g eleceim iz (31.9) b ir b i im d e o rta y a kar.
im d ilik g e r e k te n n em li k u a n tu m k tle e k im k o n u la rn n sizim k u ra m
ta r a f n d a n u y g u n b i im d e ele a ln p a ln m a d n a ilik in b u so ru n u b ir

598 Kuantum/ktleekim birlii araynn OFTnin kurallarnda bir deiim ierme zorunlulu
uyla ilgili olarak grelilik camiasnn tm sonuna kadar benim yanmda olmasa da, cami
adan bu bak asna ilikin olarak srekli biimde destek grdm. OFT camiasndan gelen
tepki ok daha az sevimli olma eilimindeydil
k e n a ra b ra k a lm . B u n u n y erin e , sicim k u ra m c la rn n , k tle e k im le ilg ili
so n lu b ir k u a n tu m k u ra m n a sa h ip o ld u k la rn a ili k in id d ia la rn ele a la
lm . S a h ip le r m i? Bu b l m n g eri k a la n ve so n ra k i b e b l m d e b u s o r u
y a y neleceim .
nem li b ir n o k ta b elk i de ifa d e ta rz n d a b u lu n m a k ta d r. S icim k u r a m
c la rn n id d ia s , g enel g relilik y a d a E in ste in k u ra m n a d e il b ir "k tle
ekim k u a n tu m k u ra m "n a sa h ip o ld u k la rd r. E in s te in 'n m u h te e m b i
im d e d o ru la n m g enel g relili i d e ilse "ktleekim "le n ey i k a s te d iy o r
la r? lk o la ra k sicim k u ra m c s n n u z a y z a m a n n n a r tk 1 0 -b o y u tlu o ld u
u n u a n m sa y a lm (ya d a b ir a z d a n (31.14) ren ece im iz z e re ka b a c a
1 0 -b o y u tlu ; fa k a t im d ilik b u n u n siz i e n d ie le n d irm e sin e iz in v erm em ey e
aln!). 10 b o y u tta k tle e k im n e d ir? T e n s r a n a liz i 10 b o y u tta tp k 4 'te
o ld u u g ib i iy i i le r (bkz. 14.4, 8), b ylece h l Rab R icci te n s r n , t p
k n ce d en o ld u u gibi, o lu tu ra b iliriz . 1 9 .6 'd a g rd m z zere, o la
a n E in ste in c k tle e k im d e k i b ir v a k u m la ilg ili k o u lu R icci d z l d r,
b y lece sicim k u ra m c sn n k tle e k im le ilg ili "vakum d en k lem i"n in , a rtk
10 b o y u tta olm am z d n d a , ay n , d i e r b ir dey ile

R ab = 0-

g r n d n ta h m in ed e b iliriz . "5 -v ak u m "u n h em k tle e k im h em de


e le k tro m a n y e tiz m a y i e rd i i 5 -b o y u tlu K aluza-K lein k u ra m n d a n e o ld u
u n a ilik in b ir b en z eim y o lu y la a y rc a , 10 b o y u tta k i b u d en k lem in de
k tle e k im in y a n s r a k tle e k im le ilg ili o lm a y an t m a la n la r b a r n d r
m a s g erek ece in i b ek ley eb iliriz.
S an rm b u , sicim k u ra m c la rn n te m el o la ra k a n la tm a k iste d ik le ri
e y d ir; en a z n d a n k a b a c a . D ah a k e sin b ir b i im d e , R icci d z l n , a' s i
cim s a b iti b i im in d e k i so n su z b ir s l s e rin in y a ln z c a ilk te rim in i im a
e d e r b i im d e d e e rle n d irirle r. Y ksek d ereceli te rim le r b iz e R icci d z l
n e y n elik "k u a n tu m d ze ltm ele ri" su n a r. ((a ')r 'n in k a ts a y s e rilik
te n s rle rin e ilik in y k sek d ere celi t re v le r ve b y le si te n s rle rd e k i p o li-
no m ifa d e le rin i iereb ilir.) D ah a s, 1 0 -b o y u tlu u z a y z a m a n z e rin d e k i m e t
ri e ek o la ra k b u ta r t m a d a o rta y a k an b a k a c a a la n la r d a s z k o n u s u
d u r. B u n la rd a n b iri a s im e trik te n s r a la n d r ve a y rc a (to p lam lekle-
m eyle ilg ili olan) d ila to n 599 o la ra k a d la n d rlp o rijin a l K alu za-K lein k u r a
m n d a k i (istenm eyen) s k a le r a la n a o ld u k a b en z ey e n b ir s k a le r a la n d a

m "Dilaton" terimi, "genileme"yle (dilation, -n.) ilgili bir yazm hatas deildir fakat o kavra
mn, metrikteki lek deiiminde bulunan uygun serbestlik derecelerinden kaynaklanan bir
k u a n tu m versiyonuyla ilgilidir. 26. blmden, OFT kurallar uyarnca, kuantize serbestlik
derecelerinin kendilerini bir t r parack biiminde ortaya koyduunu anmsayn.
m e v c u ttu r. (Bu s k a le rin K illing v e k t r n n o rm a lle tirm e k y o lu y la o r ta
d a n k a ld rld n a n m sa y a lm ; 3 1 .4 ' n so n d a n b ir n cek i p a r a g ra fn a
b ak n .) D ila to n u n so n ra k i ta r t m a la r la b ir ilik isi olacak; bkz. 31.15. Si
cim s a b itin in ok k k o ld u u n u a n m sa y n . A rtk o, P lan c k u z u n lu u
n u n k a re s in d e n ok h a f if b i im d e b y k o la ra k k a b u l e d ilir (a ' k k b ir
a la n o lm ak zere):
a' * 10-68m2.

B ylece 1 0 -u z a y z a m a n m e tri iy le ilg ili R icci d z l m k em m el b ir y a k


la k lk ta h m in i o la ra k d e e rle n d irilir.

31.9 Sicim dinamii


S icim k u ra m g e r e k te n y a ln z c a , (9 u z a m s a l b o y u ta sa h ip o lsa da) b ir
a r d a la n u z a y z a m a n c iv a rn d a k o u tu ra n m in ik sic im le rle ilg ili b ir k u
ra m o ld u u n d a n , u z a y z a m a n e rili iy le ilg ili b u ifa d e le rin g er ek te n e r e
d en g e ld i in i m e ra k e d iy o r o la b ilirsin iz . A sln d a sicim d in a m i in i k o n tro l
ed e n d e n k le m le rle ilg ili im d iy e dek k esin ifa d e le r k u lla n m a d m . im di
b u n a b ak a lm .
A lan k u ra m n d a a lld k o ld u u ze re b ir L ag ran g e d en k lem i (20.5,
6 ve 26.6) sz k o n u su d u r. Sicim L ag ran g e den k lem i, l /2 a " n n , sicim in
u z a y z a m a n d a iz in i s rd 2 -y z e y g e m iin in a la n y la - d n y a y a p r a -
a rp m b i im in d e ta n m la n r. D nya y a p ra z e rin d e k i m e trik u zay za-
m a n m se b ep o ld u u y la u y u m lu o lm a ld r; k la sik o la ra k d in a m ik , d n y a
y a p ra n n v e rili u z a y z a m a n a r d a la n n d a b a s it e (uygun m e trik im z ay a
sa h ip ) b ir t r "s a b u n film i" ya d a "a sg a ri yzey" o lm a sd r. A rd a la n k la sik
o la ra k h i b ir k s tla m a y a ta b i d e ild ir. B e lirtile n d in a m ik u y a rn c a sicim
e tr a f ta b a s it e d a lg a la n r. B u n u n la b irlik te a n o m a li k o n u s u o ld u u n d a n
d a h a b y k g r n r ve a r d a la n n s p e rs im e triy le b irlik te 10 b o y u ta sa h ip
o lm a k o u lu n u n b ile a r tk y e te rsiz o ld u u n u ve k u a n tu m sic im leriy le ilg ili
a r d a la n m e tri in e ilik in tu ta r llk k o u lla rn sa la m a k z e re 1 0 -u za y e
rili iy le ilg ili s tte k i k o u lla rn d a gerek li o ld u u n u g r r z .
Bu E in ste in d en k lem i b e n z e ri tu ta r llk g ere k lili in e ek o la ra k , 31.7'de
d e in ilip 2 - s p in li k tle siz b ir p a r a c a k la r g r n e n k a p a l b ir sicim e
ili k in "en d k u y arm " m o d u n u a n m sa y a lm . O na ili k in "2 -sp in li" d o
a o rta y a k ar n k m od, sa ln m m d a (bkz. 22.11 ve 32.2) b ir d rt k u
tu p lu (ya d a 1 = 2) y a p y a s a h ip tir ve e s a s e n k tle s iz d ir n k o ld u k a
"sert" b ir sic im in en d k m o d u d u r. M od, o rijin a l h a d ro n ik sic im lerle il
g ili o la ra k cid d i b ir s o ru n o lu tu rm u o lm a sn a ra m e n , k tle e k im le ilg i
li y en i b a la m n d a a r tk o n a b e e n iy le b a k lm a k ta y d n k o la an (4-bo-
y u tlu ) fizik te b ir g r a v ito n (ktleekim a la n n a ilik in b ir k u an tu m ) 2 -sp in -
li k tle siz b ir p a r a c k tr. G eleneksel z m lem ed e b u , (e so n su z k k o l
m ak zere, bkz. 32.2, m e tri in g a b d en g ab + hab'y e so n su z k k b ir
k a y m a sn v ere n sim e trik b ir hab" te n s r y le ta n m la n a n ) m e trik a la n n
d ak i te d irg e m e le re ilik in b ir in celem e y o lu y la o rta y a k ar. Y eni sicim
k u ra m n d a k i b a k a sn n , -(4 y e rin e 10 b o y u tta o lm a sn a ram en) s tt e
ki E in s te in den k lem i b e n z e ri tu ta r llk g ere k lili i ve b u "g rav ito n b en zeri"
sic im u y a rm m o d u b a k y la - "sicim k u ra m k tle e k im i i erir" e k lin d e
o ld u u g r l r. Edvvard VVitten'm (1996) s zckleriyle:

Sicim k u ra m k tle e k im i n g rm e ye ilik in d ik k a t ekici zellie


s a h ip tir.

VVitten d a h a so n ra u y o ru m d a b u lu n u r :600

K tleekim in sicim k u ra m n a ili k in b ir so n u o lm a s g ere i g e l


m i g em i en nem li k u ra m s a l a n la y la rd a n b irid ir.

B u n u n la b irlik te b o y u tlu lu k k o n u s u n a ek o la ra k sicim k u ra m y a k la m


n n (im diye dek n e re d e y se h e r b a k m d an ) y a ln z c a , s l s e rile r b i im in d e
( stte a n lm o la n V 'd a d iy elim f a k a t s l se rile rle ilg ili ou sic im k u
ra m h e s a p la m a s a' sicim s a b iti b i im in d e d ir) ifa d e e d ile n te d irg e y ic i b ir
k u ra m o lm a k la k stla n d v u rg u la n m a ld r. Bu k s tla m a , s tte k i d e e r
le n d irm e le ri E in s te in 'n g enel g re lili in d e k i g ib i te m e ld e y a ta n ay n d e
r in k u r a lla r a sa h ip b ir k u ra m s a la m a k ta y e te rsiz g ren g relilik u y g u la
y c la rn n ou ta ra fn d a n cid d i b ir s n rla m a o la ra k d e e rle n d irilir.
fa d e ed ild i in i d u y d u u m b ir "sicim felse fesi" v e rsiy o n u , fizii, 2 -b o -
y u tlu sicim d n y a y a p ra n n k e n d isin e ilik in d a h a ilkel "gereklie" gre
ik in c il o la n 1 0 -b o y u tlu g eo m etrik u z a y z a m a n k a v ra m y la b irlik te "esasen "
2 -b o y u tlu b ir QFT o la ra k d n m e y e a lm a m z g e re k ti in e ilik in o la n
dr. H er ey "sicim u y a rm la r b i im in d e a k la n m a ld r ve b u n la rs a y a l
n z ca , d n y a y a p ra z e rin d e k i 2 k o o rd in a tn fo n k siy o n la r b i im in d e k i
n ic e lik le r o la ra k d n lm e lid ir. 10 u z a y z a m a n b o y u tu b u u y a rm la r t a
r a f n d a n s e z ilir f a k a t h e r ey b ir t r "2 -b o y u tlu y a p ra k z e rin d e k i
alan "d r.
U zay zam an g e o m e trisin d e d in a m ik s e rb e s tlik d e re c e s i sz k o n u su o l
m ak zere, k tle e k im i a k la m a d e rd i o la n b ir k u ra m a ilik in b u t r b a
k a sy la o ld u k a fa z la m ik ta rd a s o ru n a sa h ib im . 1 6 .7 'd en , d a h a b
y k b o y u tlu b ir u z a y z e rin d e , k k b o y u tlu b ir u z a y d a o ld u u n d a n ok

Edvvard VVitten'le Brian Greene tarafndan 11 Mays 1998de yaplan bir rportaj, Greene,
1999, s. 210'da aktarlr.
d a h a fa z la fo n k siy o n ya d a a la n n b u lu n d u u n u a n m s a y n (ve s tte
3 1 .4 'tek i ta rt m a y la a ltta k i 31.10-12, 1 5 -1 7 'd e k ile re b ak n ). Bu d u
ru m , fo n k siy o n u n (alann) h e r b ir n o k ta d a sa h ip o la b ile ce i b a m sz b ile
e n s a y s n d a n , b u b ile e n le rin sa y s s o n lu o lm a k zere, b a m sz d r. D a
h a s , h e rh a n g i o la an b ir "sicim u y a rm " k a v ra m y la ilg ili o la ra k , n o k ta
b a n a d e n b u b ile e n s a y s a s ln d a s o n lu d u r (nk d n y a y a p ra n n
h e r n o k ta s y a ln z c a , o rta m u z a y n d a k i so n lu sa y d a b a m sz y n d e y er
d e itirile b ilir). Bu b e lirli "sicim felsefesi", e y lere b a k m a n n o ld u k a y a
n ltc b ir y o lu g ib i g r n r. B u n a p ek ok sicim k u ra m c s ta r a f n d a n g e r
e k te n sk b i im d e b a l k a ln d n d n m e m e m e ra m e n b a z la rn n
b u t r b ir b a k a sn a rla m a y a h a z rla n m o lm a la r g er e i b elk i de
pek ok sic im k u ra m c s n n u z a y z a m a n b o y u tlu lu u y la ilg ili, g r n e
g re g z pek b ir tu tu m ta k n m a la r n n i a re t is id ir. G zle m le n m i u zay -
z a m a n m z n , b elk i b ir "d k en erji etk isi" o la ra k d n le n 4b o y u tlu
lu u , g rece d a h a az nem e sa h ip b ir k o n u o la ra k k a b u l e d ilir g r n m e k
ted ir!
H er n e o lu r s a o lsu n , 10 b o y u tta b ile , sic im k u ra m n a ili k in "E in stein
v a k u m d en klem i" y aln zc a, sic im in 2 -b o y u tlu d n y a y a p ra n a ili k in t u
ta rll n b ir so n u c u o la ra k d e e rle n d irilir. A yrca R icci d zl , sicim
d n y a y a p ra n n k e n d is in in b ile y e rin in b e lirle n m e d i i o k o n u m la rd a g e
e rli o lm a y a d ev a m etm ek z o ru n d a o la ra k k a b u l ed ilir! K u an tu m k u ra m
g e r e k te n
h a re k e t ed e n sic im i i e re n a r d a la n 9 -u z a y

ta r a f n d a n b e lirtile n b ir le tir ilm i k la sik sis te m in k u a n tiz e o lm a d in a m i


in i a k la sa y d b u d u ru m d a a r d a la n e rili i z e rin d e k i tu ta r ll n y a l
n z c a sic im in y e rin in b e lirle n d i i y e rd e g eerli o lm a s n a g erek d u y u lu rd u .
yleyse k u a n tiz e o la n k la sik sis te m in b u s is te m o lm a d n a ili k in g r
k a b u l etm ek zo ru n d a y z. A sln d a b ir k tle e k im k u ra m o ld u u id d ia e d il
m e sin e k a r n sicim k u ra m , u z a y z a m a n m e tri in d e k i d in a m ik se rb e s tlik
d e re c e le rin i a k la m a so ru n u y la g er ek te n u y g u n b i im d e u ra m a z .
U zay zam an b a s it o la ra k , sic im le rin k e n d ile rin in ta m s e rb e s tli e s a h ip o l
m a la rn a o la n a k ta n y a c a k b e lirli b i im le rd e k s tla n m s a b it b ir a r d a la n
sa la r.

31.10 Ek uzay boyutlarn niin grmyoruz?


1 0 -b o y u tlu u z a y z a m a n a ili k in t m d in a m i i a r tk cid d iy e a la c a k sa k
1 0 -b o y u tlu u z a y d a k i d e v a s a ek fo n k siy o n el s e rb e s tli i o la a n b ir fizik i
k u ra m d a k i d r t u z a y z a m a n b o y u tu y la ilg ili u y g u n o la n eye n a s l g e tir e
ceim ize ilik in z t so ru n la d a y zlem ek zo ru n d a y z. On b o y u tta k i R icci
d zl , n o k ta b a n a N b a m sz b ile e n a la n (16.7 ve 31.4) o la an b ir
4 -u z a y a la n k u ra m n d a sa h ip o ld u u m u z te k b a n a o o ^ 't e n ok d a h a
b y k o la n b ir oo709 fo n k siy o n el se rb e s tli in e (bkz. 16.7) o la n a k sa la r.
(1 0 -b o y u tlu b ir "Ricci d zl " k u ra m e s a s e n 70 b a m sz fo n k siy o n a 9 -
b o y u tlu b ir b a la n g u zay z e rin d e k i s e rb e s t v e ri o la ra k sa h ip o lu r.)601
Ek b y k l k 9 'u n 3 'te n b y k o lm a s n d a n k a y n a k la n r. te ta r a f ta n 70 ve
A/'yle ilg ili b y k l k le r b u fo n k siy o n el se rb e s tlik p a tla m a s n a gz a rd
e d ile b ilir b ir k a tk s a la r.602 1 0 -b o y u tlu (orijinal K aluza-K lein k u ra m n d a
ki K illing v e k t r ta ra fn d a n k a r a r v e rilm i s im e tri g ib i b ir k s tla m a n n
o lm ad ; bkz. 31.4) b ir u z a y z a m a n d a k i o la an b ir k la sik a la n k u ra m
g zlem len m i ev ren im izle, b u k o rk u n fo n k siy o n el s e rb e s tlik fa z la s n e d e
n iy le k e sin lik le b y k b ir e lik i i in d e d ir. Bu k o n u y a 31.12, 1 6 'd a y e n i
d en geleceiz.
Sicim k u ra m c la r b u fo n k siy o n el s e rb e s tlik fa z la sy la n i in zel o la ra k
so ru n y a a r g r n m ez ler? B u n u n n e d e n in in b ir p a r a s , u y g u n b i im d e
k u a n tiz e o lm u b ir sic im k u ra m n d a , sic im in fo n k siy o n el se rb e s tli in i e t
k in b i im d e in d irg e y e n k u a n tiz e sic im le re ilik in tu ta r llk g e re k lilik le rin
d en g elen ek u z a y z a m a n k s tla m a la r n n da sz k o n u su o la b ile ce in e ili
k in b e lirg in u m u tla ra sa h ip o lm a la r o la ra k g r n m e k te d ir. Bu u m u tla ra
3 1 .16 'd a b ir gz atac a z . Y ine de gen ellik le d ille n d irile n te m el arg m a n ,
"ek" a lt b o y u tu n a r b i im d e "kk" o ld u u v a r s a y lr s a (diyelim ki
10-35m 'lik b ir P lan ck leinde) b u d u ru m d a - g n m z fizik i d n y a s n d a
e ri ile b ilir o la n en e rjile rle ilg ili o la r a k - k u a n tu m m e k a n ik se l d e e rle n d ir
m e le rin y a rd m a g elm esi g ere k ti i ve ek u z a m sa l b o y u tla rla ilg ili s e r b e s t
lik d e re c e le rin i etk in b i im d e "yok edecei"ne ilik in b e k le n tid e n k a y n a k
la n r.
B u n u n n e e k ild e ile m e si gerek ir? stte b e lirtild i i ze re sic im k u
r a m s a l d e e rle n d irm e le rin n e re d e y se t m , y a ln z c a , b e lirli b a s it b ir m o
d eld en u za k k k te d irg e m e le rin in c ele n d i i te d irg e y ic i b ir erev ed e
g e r e k le tirilir. B u rad a , n o rm a l M inkow ski 4u z a y y la v erili u z a y sa l tk z
b ir R iem a n n c y 6 -u z a y m n , b u b e lirli l/'y e ilik in to p la m "b yklk" ok
k k , d iy elim ki 10-35m 'lik P lan c k le in d e, olm ak zere, a r p m , MIx
y , o la n b a s it b ir u z a y z a m a n o la ra k ele alm ak d u ru m u n d a y z . M x ,y 'd e n
u z a k k k te d irg e m e le ri a ra m a ly z .

601 70 says, Ricci dzlne sahip n-uzaydaki bir balang (n l)-yzeyindeki nokta bana
bamsz bileen saysyla ilgili olarak, n(n - 3) denkleminden gelir; bkz. Wald, 1984; Lich-
nerovvicz, 1994; Choquet-Bruhat ve DeVVitt-Morette, 2000.
602 Bkz. Penrose, 2003; Bryant vd., 1991; Gibbons ve Hartnoll, 2002.
lk o la ra k , hem A m - u z a y h em de B n -u z a y m n h e r b iri (szde) Rie-
m a n n c m a n ifo ld la r o la ra k k a b u l ed ilm ek zere, A x B " arp m m a n ifo l-
d u "n u n n e o ld u u y la ilg ili d a h a a k b ir ta b lo y a gerek d u y a rz . 1 5 .2 'd en ,
A x B 'n in n o k ta la rn n , a A 'y a ve b B 'ye a it olm ak zere, (a, b) iftle ri b i i
m in d e ta n m la n d n a n m sa y n , bylece c/ZxB'nin b o y u tu m + n o lu r
(bkz. a l trm a [15.1]). A x B z e rin d e k i (szde) R iem a n n c m e tri i n a s l t a
n m lam a ly z? o4xB 'yle ilg ili o la ra k , (x 1, . . . , x m) ve (y 1, . . . , y n) s r a s y la A
ve B 'y le ilg ili y erel k o o r d in a tla r olm ak zere, ( x 1, . . . , x m, y 1, . . . , y n) y erel
k o o rd in a tla rn k u lla n a b iliriz . Bylece A x B 'y e ilik in g i;- m e trik b ile e n le
ri, s r a s y la A ve B 'y le ilg ili m e trik b ile e n le rin d o la y s z to p la m n a k la
y a n (m a tris le re ilik in b t n y le in d irg e n e b ilir b ir g ste rim iin 13.7'de
g ste rilm i o la n a benzer) "blok k eg en b iim i"n e sa h ip o lu r: A x B 'd e k i
m e trik u z a k lk k a re si te k il o la ra k A ve B d e k ile rin to p la m d r (ekil 31.7).
D ah a so n ra k i a n la m a ilik in k ilit b ir g er ek {bkz. 31.14), A ve B m e t
r ik le rin in h e r ik isi de (Ricci te n s r n yok eden; b kz. 19.6) R icci d z l
n e s a h ip s e b u d u ru m d a A x B 'y e ili k in d o la y sz to p la m m e tri in in de R ic
ci d z l n e sa h ip o la c a d r.131-31 M x y a rp m m z d a k i y u za y e s a se n
R icci d z l n e sa h ip o la ra k k a b u l e d ilir ve M 'nin k e n d isi, d z o la ra k , k e
sin lik le R icci d z l n e s a h ip tir . A yrca g ere k li o la ca z e re M x y a r p
m d a R icci d zl n e s a h ip tir.
y tk z u za y m , g en el P lan ck lei d ze y in d e k i b ir to p la m u z a m sa l
b y k l e , ya d a b ira z d a h a fa z la s n a , sa h ip o la ra k k a b u l etm ek d u r u
m u n d a y z. (T kzln 12.6 ve e kil 12.14'te a k la n m o la n a n la m n
a n m sa y n .) Mlx,y 'd e n u z a k te d irg e m e le r n a s l a k la n m a ld r? B u n lar,
M XI/ m e tri in d e so n su z k k b ir d e iik lik su n a n , 3 1 .9 'd a k i hab'ye b e n
zeyen, x 1 / z e rin d e k i (tensr) a la n la rn c a v erilir.
M x,y z e rin d e k i a la n la r a l m a k ze re b ir b a la n g d e e ri p ro b le m i
b i im in d e d n m e k fa y d a l olur; b ylece, kliti E1 1 -u z a y b ir t za m a n
k o o rd in a ty la ve k liti E3 3 -u z a y y sa u z a y la ilg ili o lm a k zere, M 'yi
M = E xx E 3 b i im in d e g ste ririz . D ah a so n ra b u a la n la r E 3x y z e rin d e k i
n o rm a l m o d la r b i im in d e z m le y eb iliriz. B kz. ekil 31.8. ("N orm al m od"
k a v ra m n 2 0 .3 'te ve 22.11, 13'teki k u a n tu m b a la m n d a k la sik o la ra k
a k la n d b i im d e a n m sa y n .) Bu n o rm a l m o d la r neye b en z er? E3x /'n in
"arp m " y a p s n e d e n iy le b u m o d la rn h e r b ir in i b a s it o la ra k E 3 z e rin d e
ki b ir m o d la y z e rin d e k i b ir m o d u n o la an a rp m b i im in d e g s te re b i
liriz . E 3 'e ilik in m o d la r y a ln z c a m o m e n tu m d u r u m la rd r (21.11) ve s
re k li b ir a ile o lu tu ru r la r, y'nin n o rm a l m o d la ry la ilg ili o la ra k tk zlk
o n la rn , h e r b iri so n lu b ir z d e e r k m e si ta r a f n d a n n ite le n e n a y r k
e k il 3 1 .7 (S zd e ) R ie m a n n c o la n ik i
M v e - B u z a y n n -A x B a rp m , m a n i-
f o ld u n u n k e n d is i d e (s zd e ) R ie -
m a n n c d r (b k z. e k il 1 5 .3 a , 15 .2 ). J l
v e B 'n in ik is i d e R ic c i d z l n e s a
h ip s e b u d u r u m d a M x 'B 'd e s a h ip tir .

b ir a ile o lu tu rm a la rn sa la m a a lr. (22.13'n so n u n d a k i ta rt m a y


an m sa y n .) Bu m o d la r, b a s it E 3xy g e o m e trisin in b a k a b ir eye e v rilec e
i b i im d e n a s l "uyarlr"?
A lld k sicim k u ra m c sn n , y 'ye ili k in te d irg e m e le re , en a z n d a n
m e v c u t kozm olojik a d a, a ld r etm ey e b ilm em iz e ili k in a rg m a n ,
y'nin h e rh a n g i b ir m o d u n u u y a rm a k ta g erekli o la n en e rjin in , zel b ir b e
lirli s f r en erji m o d la r k m e siy le ilg ili (bizim i in 31 .1 4 'te n em li o la
cak) o la n d n d a , d e v a sa o lm a sy la ilg ili b ir b e k le n tiy e b a ld r. Bu e n e r
jin in n i in b u k a d a r b y k o lm a s b ek len ir? N eden, /'n in k e n d isin e ilik in
ok k k lee d a y a n r? y z e rin d e k i b ir "kalc dalga", ~ 1 0 -3Sm 'lik
P lan c k u za k l y la k a r la trla b ile c e k k k b ir d a lg a b o y u n a ve b ylece
de ~ 1 0 -43s g ib i b ir P lan c k fre k a n s n a sa h ip o lu r. B ylesi b ir m o d u u y a r
m a k ze re gerek li enerji, s r a d a n p a r a c k e tk ile im le rin d e k i en b y k
e n e rjid e n y a k la k y irm i b y k l k d e re c e si k a d a r d a h a b y k o la n g en el
b ir P lan c k en e rji d zey in d e, d i e r b ir d ey ile y a k la k 1012 jo u le k a d a r
olur! B u ra d a n h a re k e tle y'nin g e o m e trisin i etk ile y en m o d la rn , b u g n b i
lin m e k te o la n fiziki ey lem ler i in n em li p a r a c k fizi i ile m le rin in t
m n d e , u y a rlm a m b i im d e k a la c a id d ia ed ilir. T ab lo , e v re n in ok e r
k en d n em lerin d e , a lt b o y u t k a b a c a b ir y P lan c k leiy le a k la n a n d
zen lem ey e y e rle m i k e n k a la n u z a m s a l b o y u tu n , g n m z k o zm o lo ji
siy le u y u m lu o la n u z a m sa l o la ra k n e re d e y se d z b ir 3 -b o y u tlu ev re n v e r
m ek z e re d a d o ru m th i b i im d e g e n ile d i i e k ild e su n u lu r, y u z a y
la r, e v re n in v a r o lu u n a ili k in ilk P lan c k a n la r n d a n ok d a s o n ra o lm a
y a n b ir a n d a n itib a r e n te m el o la ra k r a h a ts z ed ilm e m i b i im d e k a lm tr.
Bu a rg m a n a b ira z d a h a a y rn tl b i im d e gz a ta lm . le ri b a s itle
tirm e k ze re, '/'n in , 31 .4 'tek i o rijin a l K aluza-K lein k u ra m ve ekil
15.1'd e g s te rile n h o rtu m b e n z e tm e sin d e o ld u u g ib i y a ln z c a , o ld u k a
k k b ir p y a r a p l b ir S1 e m b e ri o ld u u d u ru m u gz n n e aln . S ^e
ilik in o la ra k , p6 e m b e r e tra fn d a k i gerek u z a k l lm ek ze re, g erel
b ir 8 k o o rd in a t (0 + 2;r'yle b e lirle n m i b ir 0'yla) se e b iliriz , y 'n in m o d la r
ekil 31.8 E3x y zerindeki (Laplaca denklem iyle ilgili) tedirgem e m odlar E3 zerindeki
m odlarla y zerindeki m odlarn arpm dr.

a rtk , n b ir ta m sa y , d i e r b ir d ey ile 9.2'de k a r la t m z F o u rie r m od-


la r o lm ak zere, b a s it o la ra k elnB n ic e lik le rid ir. E3 z e rin d e , o la an
( x ,y ,z ) K artezy en k o o rd in a tla r se e b iliriz . 22.11'd e n "m o d lar" b u lm a y a
ilik in s o r u n a y n e lm e n in b ir y o lu n u n (uygun) L ap lace ile m c is in e a it z
d u r u m la r a ra m a k o ld u u n u a n m sa y a lm . M evcut b a la m d a b u , b ir y a k
la k lk ta h m in i (ya d a y a ln z c a b ir "m odel") o la ra k d e e rle n d irile b ilir. D a
h a d o ru b i im d e , g e o m e trin in ev rim iy le ilg ili K H a m ilto n n a a it z d u
ru m la rla ilg ilen m eliy iz. R icci d zl n e sa h ip 5 -u z a y la rla (gerekli JVfxSx
te d irg em e lerim izle ) ilg ili o la ra k , b e -b o y u tlu g en el g re lili in k a r k o la n
u y g u n H a m ilto n fo rm la s y o n u n a gerek d u y arz . B u n u n la b irlik te b u n a
ilik in b a lc a te rim e s a s e n b ir L ap lace ile m c isid ir ve b u , m e v c u t t a r t
m a m z i in y e te rli o la c a k tr.
2 -b o y u tlu V2= d 2l d x 2 + d 2/ d y 2 L ap lace ile m c isiy le ilk o la ra k 1 0 .5 'te
k a r la tk . B u ra d a d r t b o y u ta y a p la c a k b ir genellem ey e g erek d u y a rz
f a k a t E3x S 1 u z a y m z n m e tri i h l d z d r, by lece 2 2 .1 1 'd ek in e b e n z e r
d a h a a y rn tl b ir ifa d e y e gerek d u y m ay z. B u ra d a t m g ere k d u y d u u
m u z, d e ik en s a y s n d rd e k a rm a k tr, by lece L ap lace ile m c isin i,
d rd n c k o o rd in a tm z S1 i in g ere k li p olm ak zere,

2_ d 2 d2 d2 1 d2
^ dx2 dy2 d z2 p2 dd2

b i im in d e y a z a b iliriz .13141 "M odlar"m z b u lm a k zere, b u V2'ye ili k in z


d u r u m la r a ra rz . le m d a h a zg l b i im d e y a ln z c a , E3x S 1'in S1 k sm y la
ilg ili m o d z m le m e siy le u ra m a k ve E3 k sm n o la a n b ir a la n o la ra k
b ra k m a k tr. B u ra d a n h a re k e tle a la n la rm z , h e r b iri, ene b i im in e a it
9 'y a s tte a k la n d z e re b ir b a m llk v e re re k fa rk l b ir "n" ta m s a y s
n a s a h ip o la n fa rk l b ile e n le re a y rrz . Bylece, n 'in c i d ere ced e n b ir S1
m o d u y la ilg ili o la ra k E3xS 1 b a la n g 4 -u z a y m z z e rin d e , / o la a n x , y , z
u z a y k o o r d in a tla rn a ili k in b ir fo n k siy o n olm ak zere,
y _ eine^,

ifa d e s in i y a z a b iliriz . Bu t r h e rh a n g i b ir n 'in c i d ere c e d e n V m o d u y la ilg ili


o la ra k , s tte k i L ap lace ile m c isi ifad e m iz d ek i p~2d 2/ d d 2 te rim i b a s it o la
ra k r2/ p 2'y le d e i tirile b ilir:13151

1 3 n2
p 2 302 p 2'

K alan x , y , z d e ik en leriy le ilg ili o la ra k L ap lace ilem c im iz a r tk o la an


3 -u z a y h a lin e g eri d n e r f a k a t b u 3 -u z a y L ap lace ile m c is in e ek len m i s a
b it - n 2/ p 2 te rim in e sa h ip o lu ru z.
O la an M inkovvski M u z a y z a m a n n d a k i p k tle li (spinsiz) o la an b ir
p a r a c a ilik in a la n d en k lem in i a n m sa y a lm . [ ] = d 2/ d t 2 d 2/ d x 2
d 2/ d y 2 d 2/ z 2 olm ak ze re bu,

(+)*=
"K lein-G ordon" d alg a d e n k le m id ir (bkz. 24.5). B unu (QFT'ye y n elik b ir S-
m a tr is i y a k la m n d a u y g u n o la ca zere, bkz. 26.8) "gelen s e rb e s t b ir
p ar ack " o la ra k d n e b iliriz . B u n u n la b irlik te M xS 1 5 -u z a y n d a , [ ] d a l
ga ile m c isin d e ek b ir p~2d 2/ d 2 te rim in e sa h ip o lu ru z. Bu 5 -u z a y p a r
a c n n , S ^ le ilg ili b ir n -m o d lu z d u ru m d a b u lu n d u u n u k a b u l e d e rsek
b u te rim s tte k i g ibi n 2/ p 2 te rim iy le d e itirilir. B u ra d a n h a re k e tle , o la
a n M inkovvski 4 -u z a y b a k a s n d a n , n -m o d lu 5 -u z a y K lein -G o rd o n
p a r a c m z

4 -u z a y d en k lem in i sa la r. Bu y in e ta m o la ra k K lein -G o rd o n d e n k le m id ir
f a k a t a r tk p 2/ h 2 y e rin e p 2/ h 2 + n 2/ p 2 g e lm itir. B ylece y en i b ir p a r a c k
la ilg ili 4 -u z a y K lein -G o rd o n d en k lem in e, k tle n in p 'd e n
7 (.P2 + h 2n 2/ p 2) 'ye a r trlm h a liy le sa h ip olu ru z.
u h a ld e , D oaya a it g zlem len m i h e rh a n g i b ir p a r a c k (seti im iz p
d e eri iin) k a b a c a h /p o la n P lan c k d e e rin d e n so n d erece d a h a k k b ir
ix k tle s in e (bkz. 31.1) s a h ip o lu r. Bu y en i p a r a c k n = 0 o ld u u n u v a r s a
y a ra k en a z n d a n P lan c k m e rte b e s in d e b ir k tle y e (hn /p , //d e n ok d a h a
b y k o lm ak zere) sa h ip o lu r, by lece o, h a lih a z r d a k u lla n la n p a r a c k
h z la n d rc la rn n m e n z ilin d e n epeyce u z a k ta b u lu n u r. B u ra d a n h a re k e tle
sic im k u ra m c la rn c a , m e v c u t kozm olojik a d a u y g u la n a b ilir o la n h e r
h a n g i b ir p a r a c k fizi i ile m in d e h i b ir n = 0 m o d u n a u la la m a y a c a
so n u c u k arlr!
E s a s e n ay n a rg m a n t m y le P lan ck b o y u tu n d a k i tk z y u z a y n d a d a
g e erli o lu r. K endim izi b u g n i in d e b u ld u u m u z o ld u k a d k en erji
d u ru m u n d a n * 0 i in y ' y e a it u y a rm m o d la r b iz im i in d en ey e d ay a l
o la ra k e riilm e z d ir, yleyse sic im k u ra m c la r h a k ld r. Bu n ed e n le , ek
u z a m s a l b o y u tla r h ip o te z iy le gzlem e d a y a l g n m z fizi i a r a s n d a h e r
h a n g i b ir elik i b u lu n m a d ile ri s r l r.

31.11 Kuantum kararllk argmann kabul etm eli miyiz?


Peki b u g ere k elen d irm e u y g u n m u d u r? B unu s o rg u la m a n n d e rin n e
d e n le ri b u lu n d u u n u sa n y o ru m .603 U za m sa l b o y u tu n k a la n a lts n d a n
n i in b u k a d a r fa rk l d a v ra n d y la ilgili y a n tla n m a m b ilm ec ey i b ir k e
n a r a b ra k s a k bile, y g e o m e trisin in e v re n in d a h a so n ra k i ev rim i s r a s n
d ak i d e iim lere b a k o lm a sn a d a y a n a n b u "p a r a c k fizii" g ere k e
le n d irm e s iy le ilg ili so n d erece d ik k a tli olm ak z o ru n d a y z.
B u n u n la b irlik te T/'yle ilg ili P lan c k en erji te d irg e m e le ri k o n u s u n a g ir
m e d en n ce 3 1 .1 0 'd a gz a rd etm ey i se ti im y'nin s fr en e rji m o d la r-
n a g eri d nm eliyim . 31.14'te, sic im k u ra m p ro g ra m n d a b u m o d la rn ,
s ta n d a r t p a r a c k fiz i in d e k i s im e tri g r u p la ry la (25.5, 7) k u ru la c a k g e r
ek ilik ile rle ilg ili u m u t v a a t etm e le ri n ed e n iy le , b e e n iy le d e e rle n d iril
m e e ilim in d e o ld u u n u greceiz. M a te m a tik se l o la ra k y in e de, m o d lle r
s o r u n u o la ra k a d la n d rlm o la n cid d i b ir g l e yol a a rla r. B ir Ri-
e m a n n y zey iy le ilg ili o la ra k (bkz. 8.4), ele a ln a n ^ - u z a y t r n n zgn
b i im in i ta n m la y a n , m o d lle r o la ra k a d la n d r la n b e lirli p a ra m e tre le r
sz k o n u su d u r. (31.14'te, te rc ih ed ilen 'y 'le rin , m o d lle ri g en ellik le b ir
k a rm a k sa y a ile si o lu tu ra n ve "C alabi-Y au" u z a y la r o la ra k a d la n d r
la n b e lirli k a rm a k 3 -m a n ifo ld la r o ld u u n u greceiz.) S fr en erji m o d la-
n b u m o d lle rin d e iim iy le ilg ilid ir. Bu d e iim in u z a m s a l b ir E3 b a m
ll n a s a h ip o lm a sn a o la n a k ta n m a y se e b iliriz f a k a t b u b ize y aln zc a,
N, b a m sz (gerel) m o d lle rin gerek s a y s n a k a r lk ze re, k a b u l e d ile
b ilir b ir oow3 v e rir. B u n u n la b irlik te , i e risin d e , m o d lle rin te k il b ir y~
u z a y n a y ol a a ra k se ri b i im d e s f r a k ld m o d la n n v a r o ld u u a
a k ar. F ela k ete yol a a r g r n e n b u k a ra rs z lk e s a se n sic im k u ra m c la
r n n "m o d lle r so ru n u " d u r (ay rca bkz. 31.14).604 Y a n tla n m a d g r l r;
b u n a ra m e n gen ellik le gz a r d ed ilir.
B u n u d a gz a rd etm ey i se ti im iz i dnn)!). Bu d u ru m d a , a lt ek
b o y u tu n titre im iy le ilg ili (Planck lekli) p o z itif en erji m o d la r u y a r m
la rd a n b a k m d r? N o rm al p a r a c k fizi i en e rjile riy le k y a sla n d n d a
P lan c k e n e rjisi e s a se n ok b y k o lm a sn a ra m e n y in e de o h l , y a k la
k b ir to n lu k TNT k a lb n n p a tla m a s y la a a k an en e rjiy le k y a s la n a
b ile ce k k a d a r b y k b ir en erji d e ild ir. E lb e tte b ilin e n ev re n d e b u n d a n
ok d a h a fa z la k u lla n la b ilir en erji m e v c u ttu r. rnein g n e te n gelip
d n y a ta ra fn d a n b ir s a n iy e d e a ln a n en erji b u n u n y a k la k 10 k a t k a d a r
d a h a b y k t r! Y alnzca en erji te rim le riy le b u , y u z a y n t m e v re n iin
u y a rm a y a y etecek o la n d a n ok d a h a faz lad r!
Sicim k u ra m c sn n g e re k e le n d irm e sin d e b u enerji, y erel b ir p a r a c k
e tk ile im in d e ile tilir ve b iz de o n u o la an u z a y n k k b ir b lg e sin d e
id a re e d ilir o la ra k h a y a l etm e e ilim i g ste ririz , y ' n i n u y a rm n a ilik in
eriilm e z o lm a s g erek en gerek m o d la r y in e de, E3x y te d irg e m e le rim iz d e
E3' n b t n n e d z e n li b i im d e y ay lr. E3x ,y 'n in u y a rm m o d la rn n b a
s it b i im d e E3 z e rin d e k i m o d la rla y z e rin d e k i m o d la n n a rp m o ld u
u n u a n m sa y n . B u ra d a ele a lm a k ta o ld u k la rm z y a ln z c a E3 b o y u n c a s a
b ittir . B u n la rn , o la a n fizik i u z a y d a k i y e re lle m i b ir b lg ey e y e r le tir il
m e le ri g ere k ti iy le ilg ili s y len ecek h i b ir ey y o k tu r.
B u n u n la b irlik te b u , k en d i i in d e , y erel p a r a c k e tk ile im le rin in by-
le si m o d la r u y a rm a n n u y g u n b i im i o lm a s k a r s n d a k i b ir a rg m a n d e
ild ir. E3' n t m n e y a y lm o lm a la r, p a r a c k fizii b a k a sn a k a r
km az. 2 6.2'deki y a r a tm a ve yok etm e ile m c ile riy le 26.7, 8 'd ek i Feyn-
m a n g ra fik le rin e ilik in ta rt m a d a n , FT 'deki p a r a c k la r ve e tk ile im le
r in in g en e llik le m o m e n tu m d u ru m la r b i im in d e a k la n d n a n m s a y a
lm . B ylesi d u ru m la r e s a se n , 21.11'd e zel o la ra k v u rg u la n d zere,
E3' n t m n e "yaylr". "K uantum p a r a c k la r n n h i b ir b i im d e u z a m s a l
o la ra k y e re lle m e si gerekm ez. Belki de b u k o n u la n d n m e n in d a h a iyi
b ir y o lu p a r a c k la r y e rin e "k u a n ta ''y a b a v u rm a k tr. K onu, P lan c k e n e rji
s in in te k b ir k u a n tu m u n u n b ir y m o d u i e risin e , ne b i im d e o lu rs a o lsu n ,
y e rle tirile b ilm e s in i b e k le m e n in m a n tk l olu p o lm a y a c a d r. B u n u n la
b irlik te , b u b iim i z o ru n lu e k ild e y ere l p a r a c k e tk ile im le ri ve rn e in
t m u z a y z a m a n g e o m e trisin e ili k in izgisel o lm a y a n b ir r a h a tlk g ib i b ir
ey o la ra k d n m e m iz g e re k ti in i sa n m y o ru m .
B a k ac a b i im le r o lm a s g e re k ti in e in a n a c a m z s e b e p le r m e v cu t
m u d u r? A sln d a b a n a g re b u n u n la ilg ili u ra a c a m z se b e p le r sz k o
n u s u d u r. H o rtu m b en z e tm e m iz e y e n id e n d n elim (ekil 31.3). H o rtu m u ,
(E3'le b enze) "byk" b o y u tu n d a e s a se n d z o la ra k ve k k b ir p y a r-
a p l e m b e r o la n (X/'yle b enze) s a b it b ir S1 a ra k e s itin e sa h ip b i im d e
d n n . H o rtu m u n u y a rm m o d la r k e n d i boyu z e rin d e b ir y ne y a d a
d i e rin e y o lc u lu k e d e n e itli d a lg a la rd a n ("E3 m odlar") ve e m b e rse l a ra
k e s it b i im in d e k i e itli a rp k lk la rd a n (y m odlar") o lu a b ilir. G rd
m z zere b u so n ra k i m o d la rd a n h e rh a n g i b ir is i t m h o rtu m b o y u n ca
e z a m a n l b i im d e o rta y a k a b ilir, v titre im fre k a n s l b y le si b ir m o d a -
b ir e k s ito n - ilik in te k b ir k u a n tu m u y a rm n d a k i en e rji, k u a n tu m m eka-
n ik se l o la ra k 27rftv'dr (bkz. 21.4) ve h o rtu m u z u n lu u n d a n b a m sz d r!
S o n su z u z u n lu k ta k i b ir h o rtu m i in b u , te k il h e r b ir e k s ito n la ilg ili o la
ra k s f r y o u n lu k lu b ir en e rji v e rir, b u d u ru m d a h o rtu m u n , d iy elim ki
R p o lm ak ze re R y a r a p n d a k i, ok b y k b ir e m b e r o la ra k b k ld
n d n m e m iz d a h a az k a fa k a r tr c o la b ilir. im di, b e lirli b ir y t i t
re im m o d u n u b e lirli b ir v fre k a n sy la b irlik te d n n . Bu e k sito n d a k i
to p la m 2nhv e n e rjisi a s ln d a ft'd e n b a m sz d r. Bu, k a fa k a r tr c g r
le b ilir n k R 'y i n e k a d a r b y k a lrs a k titre im d e y ere l o la ra k v a r o la
cak en e rjin in , 1 /ft'y le o ra n tl b i im d e , o k a d a r k k o la c a n im a eder.
Bu b ir e lik i d e ild ir f a k a t bize, h o rtu m u z u n lu u n e k a d a r b y k o lu rsa ,
s a b it b ir titre im s e l y m o d u y la ilg ili o la ra k b ir e k s ito n d a k i titre im g e n li
in in o k a d a r k k o la c a n syler. R -> oo lim itin i a lrs a k m o d d a yerel
o la ra k d ep o la n m en e rji s f r a gider. B u n d a n , h o rtu m u n y ere l o la ra k t i t
re e b ile c e i h e rh a n g i b e lirli b ir b i im in , h o rtu m u n so n su z h a lin e g eld i i
lim itte , te k il h e r b ir k u a n tu m u n e tk isi a z a lrk e n g it g id e d a h a fa z la sa y d a
k u a n ta ierm ek z o ru n d a o ld u u n u ren iriz . Bylece h o rtu m d a v ra n n a
ili k in b ir k u a n tu m a k la m a s y e rin e k la sik b ir a k la m a n n d a h a u y g u n
h a le g eleb ilec e in i d n m e y e z o rla n rz .605
Bu, b y k k u a n tu m s a y la ry la ilg ili b ir k u a n tu m sis te m in e ilik in kla
s ik s n r k o n u su n u ve b u n u n la ilgili, b y le si k la sik b ir d ze n le m ey e y n e
lik R d u ru m in d irg e m e si k o n u su n u o rta y a k a rr. zellikle 29. b l m d ek i
ta rt m a d a , R k o n u s u n u n g n m z k u a n tu m k u ra m erev e si i in d e g e r
e k te n b t n y le z m len em ey ece in i g rm t k .606 Y ine d e iyi b ir fiz ik
i, b ir k u a n tu m a k la m a s k u lla n m a n n ne za m a n u y g u n o la c a y la ve
k la s ik b ir a k la m a k u lla n m a n n fizik i o la ra k ne z a m a n d a h a fa z la an lam

605 Bir OFT erevesi iinde kalmak tercih edilip klasik bir aklama yerine uyumlu b ir durum,
26.6, kullanlabilir. Bununla birlikte bu, burada ortaya konan konulan savuturmaz.
6 Pek ok sicim kuramcsnn R'yi dinamik bir ileme dahil etmeye heveslendiinden kuku-
lansam da dikkat ekici baz istisnalar da sz konusudur; bkz. Ellis vd., 1997a, 1997b.
ifa d e ed ece in i b ilm e lid ir. 2 2 .1 0 'd a ta rt lm o la n o la a n a sa l m o-
m e n tu m d u ru m u n u a n m sa y n . ok b y k b ir a s a l m o m e n tu m a sa h ip
b ir cisim en iyi e k ild e k la sik b ir s is te m o la ra k ele a ln m a e ilim in d ed ir,
b y lece ok iyi ta n m l b ir d n d rm e ekseni eld e ederiz. B u n a y a ln z c a ok
b y k b ir j d e e rin e sa h ip b ir k u a n tu m s is te m i o la ra k d a v ra n d m z d a ,
g en ellik le e tra fta k i h e r y n i a r e t ed en p ek ok s p in y n n e sa h ip b ir
M a jo ra n a a k la m a s eld e ed eriz. P ra tik te k la sik a k la m a ok b y k a
sa l m o m e n tu m la rla iin k u lla n la n a k la m a d r ve b u fizik i g erek li e ili
k in iy i b ir ta b lo s u n a r. D ah a genel o la ra k , k la sik a k la m a la r, k u a n tu m s a
y la r a r e k ild e b y k h a le g eld i in d e fiziki o la ra k u y g u n k a b u l ed ilm e
e ilim in d e d ir. A sal m o m e n tu m d u ru m u n d a ilg ili k u a n tu m s a y s, d i e r
b ir d ey ile j , h 'ye ili k in b irim le r b i im in d e l l r, b u d u ru m d a k u a n tu m
m e rte b e s in d e n n e z a m a n u z a k la t m z sy ley en m a k u l g r n m l b ir
k s ta s d n e b iliriz : h b irim le rin d e y 'n in d e e ri o ld u k a b y k t r. Bir
h o rtu m d a , p u z a k l n n k k l n n bize b ir "k u a n tu m " a k la m a s n n
k la sik o la n b ir a k la m a d a n d a h a e lv e rili o ld u u n u sy lem ek zere, k e n
d ili in d e n u y g u n b ir l o lm a d n g r r z . S a b it b ir p iin, y ere l h o r
tu m titre im le rin e ilik in a k la m a n n , R 'yi n e k a d a r b y k a lrs a k o k a
d a r "klasik" h a le geld i i g r l r n k g id e re k a r ta n sa y d a , g it g id e d a h a
ok titre im s e l k u a n tu m sa y s i e re n ek sito n u d a h il etm ey e g erek d u y a rz
[y m o d la r).607
"Kk" o la n la r (b an a gre gre k u a n tu m m e k a n i in in y a p s n d a
30.9-12 h a ttn d a b ir d e iim in g erek li olduu) k u a n tu m k u r a lla r n a u y
g u n o la ra k d a v ra n rk e n ne k a d a r "byk" sis te m le rin k la sik b i im d e a k
la n r h a le gelece in i sy ley en b ir k u ra m n y o k lu u n d a , y 'n in u y a r m la r
n a ili k in ile ri s r le n e riile m e z lik le ilg ili h e rh a n g i k e sin b ir so n u c a v a
ra m a y a c a m z g r l r. (30. b l m d e k i d e e rle n d irm e le r b iz e h e n z h e r
h a n g i k e s in b ir y a n t ve k e sin lik le ta rt m a s z o lm a y an b ir y a n t d a s u n a r
g r n m em ek te d ir.) Y ine de, "J/'ye ilik in gerek te d irg e m e le rin b izi, tek il
h e r b ir k u a n tu m u n y g e o m e trisin i h em en h em en hi etk ile m ed i i ok b
y k sa y d a k u a n ta y a ve b y k k u a n tu m s a y la rn a sa h ip b ir k u a n tu m t a b
lo s u n a y n e ltm e si gere i b a k y la , "kk" y 'y e sa h ip b ir M x y ev re n in e
ilik in te d irg e m e le rin , b u n la r k u a n tu m m e k a n ik se l b i im y e rin e k la sik
o la ra k a l rs a k , n a s l d a v ra n a c a y la ilg ili d a h a fa z la k a v ra y elde e d e
b ilece im iz g r l r. im di g elin b u n u ele alalm .

607 Eksitonlar hortum titreim lerine ilikin bir kuantum alan kuramsal aklamasnda bozonlar
gibi davranr, 22.13, 23.8, 26.2, bylece herhangi belirli bir y modunda pek ok kuanta
sz konusu olabilir. Bylesi bir kuantum aklamasnn uygun olabilecei gerek bir fiziki
sistem uzun ve dar optik dalga klavuzu, dier bir deyile optik bir lif, olur.
31.12 Ek boyutlara ilikin klasik kararszlk
1 0 -u za y m o d e lin i a s ln d a t m y le k la sik b ir m o d el o la ra k a lrs a k n e
s y le n eb ilir? Bu en a z n d a n b iz e ta m k u a n tu m m o d e lin in e s a s e n n a s l
d a v ra n a c a y la ilg ili b ir y n le n d irm e sa la r. 3 1 .1 0 'u n b a n d a , k la sik b ir
(1 9 )-u z a y z a m a n d a (dier b ir d ey ile b ir z a m a n ve d o kuz u z a m b o y u
tu n d a ) k a b u l ed ilem ez b ir s e rb e s tlik d e re c e si fa z la s b o llu u (ooMoo'!
oo<vco3) s gz k o n u su d u r. Bu y e te rin c e c id d id ir f a k a t b a n a g re e y le r e s a se n
b u n d a n ok d a h a k t d r. K lasik b ir - R ic c i d z l n e b a l- M x y e v re n i
n in k k te d irg e m e le re k a r so n d ere ce k a r a rs z o ld u u n u b u la c a z , y
tk z s a ve P lan ck b y k l n d e y se b u d u ru m d a u z a y z a m a n te k illik le rin in
( 27.9) b ir s a n iy e n in k k b ir k e s ri i in d e s o n u la n m a s b ek len ir.
ilk o la ra k y a ln z c a y g e o m e trisin i r a h a ts z e d ip b u r a d a n h a re k e tle
u z a m s a l E3'e "szm ay an " M x y te d irg e m e le rin i ele a lalm . D em ek o lu y o r ki,
t m (1 + 9 )-u z a y z a m a n Z x E3 o lm a k zere, "kendine zg" b ir R icci d z l
n e s a h ip Z (1 + 6 )-u z a y z a m a n n ('/'ye ilik in h u z u rs u z evrim i) in c e le
yeceiz. Z ' n in y ' y e "yakn" o la n b ir 6 -u z a y n z a m a n ev rim i o ld u u n u d
n r z b ylece Z, d a h a so n ra k i z a m a n la rd a E 1x y ' d e n n em li l d e s a
p a b ile c e k o lm a sn a ra m e n , y ' ye ilik in E1x y (deim eyen) "zam an e v ri
m i n e y a k n b i im d e b a la r (ekil 31.9). B u ra d a M 'yi 3 1 .1 0 'd a o ld u u g ib i
(E1 z a m a n b o y u tu n u ve E3 u z a y b o y u tla rn a k la m a k zere) M = E1x E 3
b i im in d e ifad e e d iy o ru m bylece M x y u z a y z a m a n n (y'ye ili k in za m a n
ev rim in i a rp m d a ne alarak ) (E1x '/)x E 3 o la ra k d n r z ; b kz. ekil
31.9a.
1 9 6 0 'larn s o n u n d a S te p h e n Havvking ve b en , Z te k il o lm a sn b e k le
m ek z o ru n d a o ld u u m u z u g ste re n b ir te k illik te o re m in i k a n tla d k .608
A ka b e lirtti im iz z e re b u te o re m (1 + 6 )-u z a y z a m a n d a d a (ve (1 + 9 )-
u za y za m a n d a) tp k o rijin a l o la ra k ele ald m z g elen e k sel (1 -I- 3 )-u z a y -
z a m a n d a o ld u u g ib i g e e rlid ir. Bu te o re m in s o n u la rn d a n b irin e g re
u z a y s a l tk z b ir h ip e r yzey i e rip b e lirli b ir zel a n la m d a "k e n d in e zg"
o la n 609 (ve z a m a n s a l k a p a l e rile rd e n b a m sz , bkz. 17.9 ve ekil 17.18)
R icci d z l n e sa h ip h e rh a n g i b ir u z a y z a m a n e s a s e n te k il o lm ak z o ru n
dad r!

601 Bkz. Havvking ve Penrose, 1970.


609 Koul, her zamansa] ya da sfr jeodezinin "kendine zg" erilikle, bu t r her jeodezi ze
rinde bir yerde, k a sfr vektr jeodeziye tanjant olmak zere, k^aRb^cd^ek^ * 0 olmas anla
mnda karlam asdr. Serbestlik derecelerine ilikin basit bir dolaysz deerlendirme bu
koulun her t r "kendine zg" uzayzamanda kesinlikle salandn gsterir. Teoremin Ric
ci dzlnden ok daha genel koullarda geerli olduu belirtilmelidir. Yalnzca Ricci ten-
srnn uygun b ir "negatif olmayan eneji koulu"nu salamasn bekleriz; bkz. 27.9, zel
likle not 27.20 ve 28.5.
ekil 31.9 y "kk" b ir Calabi-Y au uzay olm ak zere b ir tekillik teorem i M x y tedirge-
m elerinde geerlidir. (a) M = E*xE3 olarak ifade ettiim iz, E1'in zam anla ilgili olduu te
kil olm ayan M x y kanonik durum , (b) y ' y e ilikin genel b ir y ' tedirgem esi tekil olan b ir Z
uzayna e vrim leir, bylece E3'e etki etm eyen genel E3x y tedirgem eleri tekil olm ayan
E3x Z u z ay lan n a evrim leir.

d ad r! O rijin al E1x ,y te k il o lm a k ta n k u r tu lu r n k b u d u ru m d a k en d in e
zg l k k o u lu b a a r s z o lu r. B u n u n la b irlik te k e n d in e zg b i im d e h u
z u rsu z o la n Z te k il olm ak z o ru n d a d r.
B ylesi "tek illik te o e re m le ri"n d e e rin in so n su z b ir d e ere r a k s a m a s
n n d o la y sz b i im d e sa p ta n a m a y a c a f a k a t y aln zc a, z a m a n s a l y a d a s
f r je o d e z ile rin u z a y z a m a n i e risin d e so n su z u z u n lu a (ya d a s f r je o d e z i
le ri d u ru m u n d a so n su z a fin u z u n lu u n a ; bkz. 14.5) g e n i le tile b ilir o lm a s
n n d e b ir engel sz k o n u su o ld u u n u n s a p ta n a b ile c e i b e lirtilm e lid ir.
N o rm al b e k le n ti b u en g elin e s a se n ra k s a m a e ris in in v a rl n d a n k a y
n a k la n m a s d r f a k a t te o re m b u n u d o la y sz b i im d e g sterm ez. B u n u n la
b irlik te b u te o re m bize Z 'n in u y d a b u b i im d e te k il h a le g elece in i s y
ler. "y'den u z a k la a n te d irg e m e l/'n in k e n d isi g ib i ay n g en el lee (dier
b ir d ey ile P lan c k leine) s a h ip s e b u d u ru m d a Z 'd e k i te k illik le rin k a r
la tr la b ilir b ir za m a n le in d e (~1043s) o rta y a k m a sn b ek lem em iz
g e re k ir fa k a t b u za m a n lei, te d irg e m e le r y'nin k e n d isin d e n o ra n tl b i
im d e d a h a k k b ir b y k l k te y se b ir b i im d e d a h a u z u n d u r.
y'yi k en d in e zg b i im d e , t m M x'y (1 + 9 )-u z a y n a ilik in te k il o l
m a y a n b ir te d irg e m e elde edeceim iz e k ild e ra h a ts z etm e o la sl n a s a
h ip o lm ak is te rs e k b u d u ru m d a u z a y z a m a n m M k sm n a d a b e lirg in b i
im d e ta a n r a h a ts z lk la r d n m e k z o ru n d a o lm am z so n u c u n a v arrz .
B u n u n la b irlik te b y le si r a h a ts z lk la r b e lirli b a k m la rd a n "olaan" u z a y
z a m a n ta b lo m u z a yn elik o la ra k te k b a n a T/'yi etk ile y e n le rd e n b ile d a h a
te h lik e li o la b ilir n k y'de v a r o lm a s o la s P lan ck lek li b y k e rilik
le r610 g zlem le to p ta n e lik ili o la ra k o la a n u z a y a ta a c a k ve ok k s a b ir
s re d e u z a y z a m a n te k illik le riy le s o n u la n a c a k tr.611
E lb e tte k la sik k u ra m d a k i k a b u l edilem ez te k illik le r b iz e b y le si k u s u r
la rn o k u ra m a ilik in u y g u n k u a n tu m v e rsiy o n u n d a z o ru n lu b i im d e d e
v am ed e ce in i sylem ez. 2 2 .1 3 'te g rd m z zere, k u a n tu m m e k an i i
o la a n k la s ik a to m la rn fe la k e te yol a a n k a ra rs z lk la rn , e le k tro n la rn
e k ird ek i in e e le k tro m a n y e tik n m y ay m y o lu y la s a rm a l y a p m a sn
s a la y a ra k iy ile tirir. B u n u n la b irlik te te k b a n a "k u a n tiz a sy o n ilem le-
ri''n in s u n u m u k la sik te k illik le rin z o ru n lu b i im d e o r ta d a n k a ld rlm a s n
sa la m a z . K u an tiza sy o n s o n ra s te k illik le rin d ev a m e tti i (k u an tu m k tle -
ek im e ilik in o y u n cak m o d e lle rin in o u n d a k i gibi)612 p ek ok rn ek sz
k o n u su d u r.
A yrca, (1 + 9 )-b o y u tlu R icci d z l n n sic im k u ra m n n k e sin b i im
de ta le p e tti i g ere k lilik o lm a d g er e in i de -b k z . 3 1 .8 - n o t etm eliyiz.
R icci d z l n n y a ln z c a , b u g ere k lili e yn elik , a' sicim s a b itin d e k i en
d k d ere celi te rim d e n d a h a y k se k d ere celi o la n la r gz a rd e d ild i in d e
o rta y a k a n m k em m el b ir y a k la k lk ta h m in i o la ra k d e e rle n d irild i in i
a n m sa y a lm . Belki, a' sic im s a b itin d e k i t m d ere celeri i e re n "tam " g e
re k lilik s tte k i te k illik te o re m in d e n sa k n a b ilir. B u n u n la b irlik te b u g e
rek lilik b iz e R icci te n s r z e rin d e a l ld k y ere l en erji p o z itifli i ta le p le
r in in s a la n d b ir k o u l s u n a r s a (zellikle bkz. n o t 27.9 ve 28.5) b u d u
ru m d a te k illik te o re m i h l g e erli o lu r. te ta r a f ta n b y le si y ere l en erji
k o u lla rn n i n en m e si Q FT 'de k e sin lik le o rta y a k a b ilir (24.3), yleyse
b u k o n u la r k e s in le m i o lm a k ta n u z a k tr.

610 Bir S1xS1xS1xS1xS1xS1 "hiper simit" topolojisine sahip y sfr eriliine ilikin olaanst
durum lar sz konusudur. Bununla birlikte bunlar gnmz sicim kuramclarnca beenilen
y modelleri deildir; 31.14. Dahas hiper simide ilikin ou tedirgeme dz olmaz.
6,1 Bu sonu daha nce deinilip M uzayzamanmn tmnde dolaysz biimde geerli olan te
killik teoreminin dier bir uygulam asndan ortaya kar. Bu uygulamada tkz bir uzaysal
hiper yzeyin mevcut olmas koulu, C gelecek k konisi tm ynlerde "kvnlp kendisiyle
bulu"an bir p noktasnn varl kouluyla yer deitirir. C geometrik yeri, p gemi biti
noktasna sahip ve gelecee doru belirsiz biimde genileyen k n lan ailesi, dier bir
deyile bo konileri, bkz. 28.8, tarafndan taranandr. Teknik olarak gerekli koul bu t r
her f'nin, kendisiyle ilgili olarak p'den q' ya, kat biimde gelecee doru uzanan zamansal
bir erinin bulunduu bir q noktas iermesidir. Henz aklanm olan tam Mx y modelle
rinde koul baarsz olur (bir zorunluluk sonucu nk M x y tekil olmayabilir) fakat ok
a z bir farkla. Esasen gerekleen, 8-boyutlu i k nlar ailesi arasnda, uzayzamanm "y
ksm"na doru gidip geri gelerek C'nin iine doru kvrlmakta baarsz olan yalnzca 2-
boyutlu bir alt aile sz konusudur. C tarafndan karlalan kendine zg fakat kk bir
tedirgemeyle, bu kurtarc zelliin yok olaca ve stte deinilmi olan tekillik teoreminin
esasen geerli olaca gsterilebilir. Bu argmana ilikin ayrntlar baka b ir yerde sunula
caktr.
B an a g re d a h a cid d i o la n e s a se n , a' sicim s a b itin d e k i t m d e re celeri
i eren , sn rla n m a m d ife ra n s iy e l d ere ced e k i d ife ra n s iy e l d en k lem lere
ili k in so n su z b ir s is te m g er e id ir. B u n a gre, b ir b a la n g 9 -y ze y i
z e rin d e k i t m veri, (ola an a la n k u ra m la rn d a g ere k li o la n y a ln z c a b i
rin c i y a d a ik in c i d ere c e d e n t r e v le r yerine) a la n n ic e lik le ri b i im in d e k i
t m t re v d e re c e le rin i i erir. B ylece 9 -y ze y z e rin d e k i n o k ta b a n a g e
re k li p a ra m e tre sa y s so n s u z d u r, by lece h e rh a n g i p o z itif b ir M ta m s a y
s i in coMoo,'d a n d a h a b y k b ir fo n k siy o n el s e rb e s tlik eld e ed eriz. Bu,
fo n k siy o n el s e rb e s tlik fa z la s s o ru n u n u n ce k in d e n de k t h a le g etirir!
Bu ta m g ere k lilik le ilg ili m a te m a tik s e l b i im li h e rh a n g i cid d i b ir t a r t
m a d a n h a b e r d a r de ilim ve b u n u n la ilg ili ne t r b a la n g v e ris in in u y
g u n o la b ile c e in i b ilm iy o ru m .

31.13 Sicim FT'si sonlu mudur?


stte v e rm i o ld u u m a rg m a n t r , sicim k u ra m s a l m o d e lle rin E in s-
te in 'n (1 + 3 )-b o y u tlu g enel g re lili in i h e r t r d u y a rl "k lasik lim it''te o
a ltm a s n n o la s o ld u u n a ik n a ed ilm e k te n i in a r s o r u n la r y a a d m
rn ek le r. S icim k u ra m n n id d ia s n n , (so n u ta k i k u ra m a s ln d a fizik i o la
ra k n e a n la m a g e lirse gelsin) tu ta r l b ir so n lu QFT o ld u u n a ilik in d i e r
k s m n d a n ne h ab e r? B ana yle g e liy o r ki, sa b itle n m i b ir sic im d n y a
y a p ra y la ilg ili o la ra k so n lu b ir g en li in elde e d ild i i d u ru m a s ln d a n
sicim a rg m a n n a ilik in en sa la m p a r a d r. Bu so n u sic im fik rin in o r i
jin a l s t n l k le rin e ili k in d o ru b ir y a n s m a s a la r g ib i g r n r. Y ine de
b u r a d a b ile o rta y a k o n m a k z o ru n d a o la n te m e l s o r u la r sz k o n u su d u r.
B a la m a k g e re k irse sicim k u ra m y la ilg ili o la ra k h e r z a m a n b e lirli b ir
e n d iey e sa h ip oldum . O, d n y a y a p ra k la r z a m a n s a l o la n ve b y lece u y a
rlm "m etrii" (1 + l) - b o y u tlu L o re n tz ci b ir m e trik o la n sic im b e n z e ri
y a p la ra ilik in fiziki b ir k u ra m o la ra k su n u lu r. Y ine de (p o zitif belirli) b ir
m e tri e sa h ip o lan sicim d n y a y a p ra k la rn d a , R iem a n n y zey k u ra m n n
z a r if fik irle rin e (8. b l m d e k i gibi) b a v u ru la b ile c e k e k ild e m a te m a tik
u y g u la n r, bkz. ekil 31.10. Z a m a n sa l d n y a y a p ra z e rin d e k h z y la
so la y a d a sa a y o lcu lu k ed e n r a h a ts z lk m o d la rn d a n , n cek iy le u y u m lu
o la ra k b a h s e d ilir. (B unlar L o re n tz ci d n y a y a p ra z e rin d e k i s f r e rile
ri b o y u n c a yaylr.) K u ram n R iem a n n c v e rs iy o n u n d a b u "sol" y a d a "sa"
m o d la r R ie m a n n yzey i z e rin d e k i "holom orfik" y a d a "k a r-h o lo m o rfik "
fo n k siy o n la r h a lin i alr. Y aklam , h e s a p la m a la r n e s a s e n p o z itif b e lirli
R iem a n n y zey i ta b lo s u n d a y a p ld b i im d e g r n r ve d a h a so n ra , i s
te n e n L o re n tz ci sicim k u ra m n d a r k a rm a k z e re b ir "W ick d n d r-
e k il 3 1 .1 0 S ic im k u r a m m a te m a ti i
( p o z i t i f b e lir li) R ie m a n n c m e tr i e s a
h ip R ie m a n n y z e y le r i o la n " sicim
g e m i l e r i n i k u lla n r . B u n u n la b i r
l i k t e s i c i m g e m i le r i f i z i k i o la r a k L o-
r e n tz c id ir . B ir in d e n d i e r in e g e m e k
b i r t r "W ic k d n d r m e s i" i e r ir .

m esi" (28.9) g e r e k le tirilir. Bu ile m in b u r a d a ta tm in ed ici o lm a s k e s in


lik le o la s d r f a k a t b u , zel b ir g ere k e le n d irm e o lm a k sz n b a s it b i im d e
v a rsa y la m a z . rn e in b u , n em li b i im d e , gen lik h e s a p la m a la r n d a y a
p lm o lm a y a n y a k la k lk ta h m in le rin e b a ld r. A ksi h a ld e , d a h a nce
k u a n tu m k tle e k im e y n elik Havvking y a k la m ve Q FT'ye y n elik a n a li
tik s rd rm e y i de i e re n (bkz. 28.9) d i e r y a k la m la r t r n d e k i ile m le r
h a k k n d a c id d i so ru i a r e tle ri sz k o n u su o la b ilir. B enim a n la y m R i
e m a n n y ze y h e s a p la m a la r n n e s a se n is a b e tli o ld u u n u n d n ld
y n n d e d ir, bylece W ick d n d rm e s in in g v e n ile b ilir o ld u u y la ilg ili
u m u tlu o lm ak i in b ir se b ep sz k o n u su o lu r. Y ine de b ir W ick d n d rm e
sin e ilik in ak g e re k elen d irm e , (tedirg ey ici olm ayan) c id d i g en el g re li
likle u ra t m z d a k i d u ru m o lm a y ac ak olan, a r d a la n u z a y z a m a m n n dz
o lm a sn a b a ld r, b y le ce b u n u n b iz i gerek k tle e k im le ilg ili b ir k u a n
tu m k u ra m n a d o ru n e k a d a r g t rec e i b e lirsiz li in i k o ru r.
Bu t r d z u za y d e e rle n d irm e le rin in g e erlili in e g v en sek b ile, s a b it
h e r R ie m a n n y ze y to p o lo jisiy le (dier b ir d ey ile g o la a n b ir F ey n m a n
g ra fi iy le ilg ili "d ng sa y s" n a k a r lk gelm ek zere, b kz. 26.8 ve ekil
3 1.5d, 31.5, s a b it g t r y le , bkz. 8.4) ilg ili o la ra k to p la m g en li in a s ln
d a s o n lu o ld u u n a ili k in id d ia la r d estek lem e k z o ru n d a m yz? A sln d a
b u b e lirle n m e m i tir. Y inelenen g v en c elere k a r n id d ia e d ile n b u so n lu -
lu k la ilg ili h i b ir m a te m a tik s e l g ste rim su n u lm a m tr. S o n lu lu k id d ia la
r y a ln z c a , k u a n tu m a la n k u ra m c la rn n k e n d ile rin i en te h lik e d e h is s e t
tik le ri m o r te si (byk m o m e n tu m , k k uzaklk) r a k s a m a la r la ilg ilid ir
f a k a t b u n la r bile im d iy e dek y a ln z c a 2 -d n g d ze y in d e b e lirle n m itir.
D ah a s, k zla lt (kk m o m e n tu m , b y k uzaklk) r a k s a m a la r n (26.9)
yok e d ild i i id d ia e d ile n h i b ir a rg m a n n sz k o n u su o ld u u g r lm ez.
Bu t r r a k s a m a la r n o rm a ld e m o r te si o la n la rd a n d a h a az nem e sa h ip
o la ra k d e e rle n d irils e le r de, k e sin lik le gz a r d ed ile m e z le r v e b u n la rla ,
"so n lu lu k " id d ia s g e re k e le n d irile c e k se b ir b i im d e u ra lm a s g erek ir.
S o n lu lu k t m sicim fik rin in te m el ta o ld u u i in b u bizi, t m p ro g ra m la
ilg ili b ir b e lirsiz lik i in d e b r a k r.613
Belki de b u n la r y a ln z c a , g elecek tek i m a te m a tik s e l g e lim e le r ta r a f n
d a n s te s in d e n g elinecek o la n r a h a ts z e d ic i a y r n tla r d r . B u n u n la b ir lik
te, s a b it h e r to p o lo jiy e ili k in s o n lu g en lik le re sa h ip o ld u u m u z u k a b u l
etse k b ile s o n u ta n o ld u k a u zaz. yleyse ifa d e le r to p la n m a k z o ru n d a
d r. im d iy se a s ln d a b u to p la m n b e lirg in b i im d e ra k s a m a s y la ilg ili b ir
s o ru n sz k o n u s u d u r.614 S o n lu o lm a s a m a la n a n k u ra m so n u o la ra k g e r
ekte s o n lu deildir! B u n u n la b irlik te b u b e lirli ra k sa k lk sicim k u ra m c
la rn k a y g la n d rm a z g r n r n k o n la r b u se riy i to p la m g en li e ili
k in u y g u n su z b ir g e r e k le tirm e b i im in d e k a b u l e d e rle r. Bu g en lik , k e n
d is in e "y an l n o k ta (dier b ir d e y ile gen lik le i in te k il o la n b ir nokta) d o
la y n d a g enilem ek" y o lu y la b ir ifa d e b u lm a y a a l a n s l se riy e (bu b i
ra z logz i in z l 'i n s le ri b i im in d e g en ile y en b ir s l se ri y e rin e z = 0
d o la y n d a g e n ile y e n b ir in i b u lm a y a a lm a y a b en z er; o b e lirli rn ek te
b u s e ri e s a s e n so n su z k a ts a y y a sa h ip o lsa d a bkz. 7.4) sa h ip a n a litik b ir
n ic elik o la ra k k a b u l ed ilir. B u ra d a k a r la la n ra k sa k lk o ld u k a k o n tro l
ed ilem ez ("Borel to p la n a b ilir olm ayan") b ir t r d e g ste rilm i o lm a sn a
ra m e n b u n d a b ir so ru n o lm a y a b ilir. G erekli "E ulerci" tip te k i (rnein
1 + 22 + 24 + 26 + 28 H = j v ere n t r n d e ; bkz. 4.3 ve 26.9) g ere k
e le n d irm e y i a n la m l k lm ak zere, b ir m ik ta r d a h a k a p s a m l ile m in g e
re k ti i g r lm e k te d ir.615 D ah a s, sic im k u ra m sa l (tedirg em ey le ilgili) h e
s a p la m a la r g e r e k te n "y a n l n o k ta d o la y n d ak i" g e n ile m e le rse , b u d u
ru m d a t m b u te d irg e y ic i h e s a p la m a la r a n a s l g v en e b ile ce im iz b e lir s iz
dir! Bu n e d e n le h e n z sic im F T 'sin in g e r e k te n so n lu o lu p o lm a d n
b ilm iy o ru z. Sicim k u ra m n n b iz e g er ek te n , p h e g t rm e y e n t m e tk i
le im le riy le b irlik te , k tle e k im e ili k in b ir k u a n tu m k u ra m s u n u p s u n
m a d so ru s u y la b a b a a kald k .

31.14 Sihirli Calabi-Yau uzaylar; M-kuram


B u n u n la b irlik te sic im k u ra m n a ilik in sa h ip o ld u u m b e lirli n k o
u lla r, 3 1 .8 -1 3 'te ifa d e e d ild i i zere, sic im k u ra m c la rn k a y g la n d rr
g r n e n le r d e ild ir. O n larn b a , im d iy e dek d e in m ed i im b a k a k o n u

613 Bkz. Sm olin, 2003 ve Nicolai, 2003.


614 Bkz. Smolin, 2003; G ross ve Perivval, 1988; Nicolai, 2003.
615 1 + 22 + 24 + 26 + 28 H serisi de, bu toplam a ilikin "Eulerci" i deeri kesin bile olsa,
an alitik s rd rm e, 7.4, k u llan lara k grlebilecei zere Borel to p lan ab ilir deildir. Byle
si ilem lerin to p lam sicim genliklerine uygulanm olup olm adn bilm iyorum .
la rla , d i e r b ir d ey ile k u ra m n b e n z e rsiz li i s o ru n u y la b e la d a d r. B a la n
g ta b u , sic im k u ra m n n ev re n e ili k in b e n z e rsiz te k ta s la v e re b ile c e
iy le ilg ili b y k u m u tla r d a n /b a a r la r d a n b iri o la ra k d e e rle n d irilm iti
v e v a r s a y la n b u b e n z e rsiz lik te ok fa z la e y b irik tirild i. Ak b ir k onu,
1 0 -b o y u tlu ev re n in b y k o ra n d a i in e d o la n d d n le n P lan c k lek
li tk z y 6 -m a n ifo ld u y la ilgiydi. Bu 6 -m a n ifo ld la r n ey in n e s id ir? E v ren
n i in b u n la r y e rin e b a k a b a z la rn a d o la n m a e ilim in d e d e ild ir. B a la n
g ta s p e rs im e tri, u y g u n b o y u tlu lu k ve R icci d zl n e ilik in sk g e
re k lilik le r te m e l b a z fiziki g e re k lilik le rle b irlik te b e n z e rsiz y a n tla ra yol
a a b ilir e k ild e g r n m t fa k a t d a h a so n ra ok g en i s a y d a a lte r n a ti
fin e d e e r b i im d e o la s o ld u u g r ld .
B az erk en fik irle r y u z a y n n s f r e rili e sa h ip b ir S1x S 1xS1x S 1x S 1x
S1 h ip e r s im it o la b ile ce i y n n d e y d i (bkz. n o t 31.45; S1x S 1'le ilg ili "sim it"
te rim in i a n m sa y n , bkz. e k ille r 8.9, 8.11 ve 15.3). B u n u n la b irlik te d a h a
so n ra h ip e r sim it ta b a n l sic im k u ra m n n , s ta n d a r t m o d ele ilik in a y n a l
g r n m le ri616 ( 25 .3 ' an m sa y n ) b ir le tir ir h a le g e tire m e d i i a a k t
ve d a h a k a p s a m l b ir eye gerek d u y u ld u . "Sk gerek lilik ler" d a h a s o n ra
C a la b i-Y a u u za y la r o la ra k a d la n d r la n b u 6 -m a n ifo ld la ra y ol a t.617
B u n la r t m y le n em li m a te m a tik s e l a n la m a sa h ip u z a y la rd r ve d a h a n
ce d en b u t r se b e p le r n e d e n iy le E ugenio C alab i ve S h in g -T u n g Y au t a r a
fn d a n a l lm la rd r. H em gerel R iem a n n c m e trik le ri h em de k a rm a k
y a p la r, b u ik i y a p b irb iriy le u y u m lu olm ak ze re (ayrca s im p le k tik m a-
n ifo ld la r o lm a la r so n u c u m e trik b a la n tn n k a rm a k y a p y k o ru m a s
a n la m n d a ;13161 ilg ili k a v ra m la r i in b kz. 12.9 ve 14.7, 8), o lm a la r a n la
m n d a (bylece k a rm a k 3 -m a n ifo ld la r o la ra k y o ru m la n a b ilirle r), K h ler
m a n ifo ld la r o la ra k a d la n d r la n e y le rin rn e k le rid ir. C ala b i-Y a u u z a y la
r sic im p ro g ra m y la ilg ili o la ra k g ere k li o ld u u v a rs a y la n ek zellik lere
s a h ip tir: R icci d z l n n b u lu n d u u m e trik le re s a h ip tir le r ve o n la ra ,
m e trik b a la n ts n a g re s a b it o la n s p in r a la n la r v e rilm itir. Bu s a b it
s p in r a la n la r s p e rs im e tri re te le ri o la ra k n em li ro lle r o y n ar. O nlar-
sz s p e rs im e tri o la n a k l o lm a zd . V erili b ir C a la b i-Y a u u z a y i in b y le si
e itli s p in r a la n la r b ir s im e tri g ru b u eylem i ta r a f n d a n (b iim sel o la
rak) " b irb irin e d n d r l"e b ilir. B ylece b u g ru p , p a r a c k fizi in d ek i s i
m e tri g ru p la r n n o y n ad t r d e b ir ro l o ynar.

616 Bu u y a n , ksa s re iinde greceim iz, tem el sicim erevesinin kendileriyle ilgili olarak ha-
lih azrd a aynal olduu h etero tik sicim lerde geerli deildir.
617 En yakn kaynak Gross vd., 2003 olarak grnyor. Smolin, 2003 sicim kuram ndaki bu ma-
n ifo ld lara ilikin b ak aca k ay n ak lar s u n a r ve b u n la n P olchinski def 1998, ta rt r.
[31.61 B unlarn sonu o larak n iin sim plektik m anifoldlar olm ak zorunda olduunu grebili
y o r m usunuz? pucu: gab m etrii ve / karm ak y ap sn d a n Sa6'yi o lu tu ru n ve sonra dS = 0
olduunu dorulayn; Sa'n in tekil olm adn varsayn.
Bu s im e trin in , C a la b i-Y a u u z a y la rn n k e n d isin e , b ir lif d e m e tin d e k i T
lifin e 15. b l m d e k i ta r t m a d a a k la n d ze re u y g u la n a n b ir sim e tri
b i im in d e , d o la y sz o la ra k u y g u la n a m a y a c a b e lirtilm e lid ir. A sln d a C a
la b i-Y a u u z a y la r (srekli) h i b ir sim e triy e sa h ip d e ild ir ve 1 0 -u zay m -
z, o la a n 4 -u z a y z a m a n z e rin d e k i C ala b i-Y a u 6 - u z a y la rn a ilik in
(nem siz olm ayan) b ir lif d em eti b i im in d e d e e rlen d ire m ey iz . P a r a c k
(i) s im e trile ri b u n u n y e rin e o n la r z e rin d e k i s a b it s p in r a la n la rn a ili
k in "d n d rm e ler"le ilg ilid ir. G erek C ala b i-Y a u u z a y la r s im e trin in ey le
m i ta ra fn d a n etk ilen m ez.618
Bu n e d e n le sicim k u ra m ok zel f a k a t a llm a d k tip te b ir GUT k u r a
m n a [bkz. 25.8 ve 28.1-3) yol a a r. P ara ck fiz i in in t m n n u y g u n
sicim k u ra m s a l ta s la k ta b u lu n m a s am a la n r. Bu b i im d e o rta y a k an
sim e tri g r u p la r s ta n d a r t m o d e ld e k ile rd e n (25.5-7) ok d a h a b y k t r
fa k a t d i e r GUT k u ra m la rn d a o ld u u zere (25.8), g r u p la r s ta n d a r t m o
d elle d a h a d o la y sz b ir ilik iy e sa h ip o la n la ra in d irg e m ek le ilg ili o la ra k ,
b u p ro g ra m h e n z b a a r l b i im d e g e r e k le tirilm e m i o lsa d a, sim e tri
k rlm n n b ir t r n n so ru m lu o ld u u k a b u l ed ilir.
B en ze rsizlik k o n u s u n d a n ne h a b e r? Ne y azk ki C ala b i-Y a u u z a y la ry la
ilg ili n ite lik b a k m n d a n fa rk l o la s on b in le rc e a lte r n a tif s n f sz k o n u
s u d u r, b ylece ta s la k , a k la n d zere, b e n z e rsiz o lm a k ta n u z a k tr. A s
ln d a b e lirli b ir C ala b i-Y a u u za y sn f i e risin d e , tp k b ir R iem a n n y
zey iy le ilg ili o la ra k o ld u u g ib i (8.4, ekil 8.11) k e n d isin e ilik in b iim i
ta n m la y p (ekil 31.11) m o d lle r (bkz. 31.11) o la ra k a d la n d r la n b e lirli
p a r a m e tr e d e e rle rin c e a y rt e d ile n so n d erece fa rk l o la n la r m e v c u ttu r.
Bu m o d lle rin v a rl iyi b ir ey o la ra k d e e rle n d irilir n k o n la r d e i
tirm e k , fizik i o la ra k g e r e k le tirile b ilir k a b u l e d ile n ve p a r a c k fizi i ve
sic im k u ra m n n gzlem e d a y a l s o n u la rn a ilik in gerek li ro ta y s a la
y a n y u z a y n n sa ln m y la ilg ili (31.11'd e an lan ) s fr en e rji m o d la rn
sa la r. B u n u n la b irlik te 31.11'd e b e lirtild i i z e re b u n la r k a ra rs z lk la ra
yol a a b ilir.

e k il 31.11 B i r y C a la b i-Y a u u z a y n n
"biim "i b ir m ik ta r m o d l ta ra fn d a n
a k la n r ( ekiller 8 .1 0 v e 8 .11'i
ka r la tr n ). B u m o d lle r d e k i dei-
i m l e r y 'n i n titr e im in d e k i s f r enerji
m o d la rn salar.

618 B ununla ilgili b elirli b ir so runum v a r nk spinr alan lar esasen geom etrik b ir yorum a
sah ip tir. Bu, o rtam u zaynn kendisinde uygulanm akszn "evril"emezler, bylece ak ko
num ak gerekirse "ayarlan"am azlar, 15.2, 7; bkz. Penrose ve R indler, 1984.
B u n u n la b irlik te , C a la b i-Y a u b e n z e rsiz o lm a y n d a n b ile d a h a cid d i
o lm a iz le n im i v ere n b a k a b e n z e rsiz o lm a y t r le r i de sz k o n u su d u r. S-
p e rs im e trin in , i e risin d e , sicim e ilik in "bozonik" ve "ferm iyonik" titre im
m o d la ry la b a la n t k u rd u u a y rn tl b i im e ilik in o la ra k o ld u k a ay r
o la s b e a d e t b t n l k l ta s la k b u lu n d u u o rta y a k ar, b u n e d e n le b e
fa rk l sic im k u ra m sz k o n u su d u r. B u n la r T ip I, Tip IIA, T ip IIB, H etero -
tik 0(32) v e H e te ro tik E8xE 8 o la ra k a d la n d rlr. 0(32) ve E8xE 8 g r u p la r b u
b l m n nceki p a r a g ra fn d a ze tle n en b i im d e o rta y a k a n la rd r. (Oku
y u cu b u g r u p la r a ili k in n o ta sy o n u , Es o la a n s t Lie g r u p la r n n en b
y o lm ak zere, 1 3 .2 'd en a n m sa y a b ilir.) T ip I k u ra m la r k a p a l d n g
le rin y a n s r a ak u lu sic im le ri ie k o a r, t m d i e rle ri y a ln z c a k a p a l
o la n la rla ile r. R a h a ts z lk la r t m b u m o d e lle rd e s a -e lli y a d a s o l-e lli b i
im d e y o lc u lu k e d e b ilir.619 T ip IIA ve IIB b u sa ve s o l-e lli r a h a ts z lk la rn
b irb iriy le n a s l ilik ile n e c e k le ri n o k ta s n d a fa rk llk g ste rir. H e te ro tik s i
cim ler, so l ve s a -h a re k e tli r a h a ts z lk la rn fa rk l b o y u tlu lu k la rd a k i (sra
sy la 26 v e 10) iki u z a y z a m a n a a it o lm a s a n la m n d a zellik le tu h a ftr. Bu,
g eo m etrik o la ra k h e m e n h em en h i b ir a n la m ifa d e etm ez - b a n a k esin lik le
etm ez (!)- f a k a t b i im se l o la ra k u y g u n a n la m o lu tu rd u u g r l r. B ak,
1 0 -b o y u tlu ta b lo n u n g eo m etrik o la ra k u y g u n o ld u u g ib i g r n r fa k a t
s o l-h a r e k e tli ra h a ts z lk la r, 2 6 -b o y u tlu b ir o rta m u z a y n d a b u lu n m a s g e
rek e n 3 1 .5 'in (s p e rsim e trik olm ayan) esk i "bozonik sic im le r''in in k ile rle
ay n b i im d e d a v ra n r. D ah a nce g rd m z z e re sic im k u ra m c la r
u z a y z a m a n b o y u tu n d a k i b e lirg in tu ta r s z lk la rla , b u b o y u tlu lu u g e n e l
lik le "enerji ba m l" b ir etk i b i im in d e d e e rle n d ire re k (31.10), fa z la c a
s o ru n lu g r n m ez ler. K sa s re i in d e ve 31.15, 16 'd a b u n a ili k in o la
ra k d a h a ok ey greceiz.
F a rk l sicim m o d e lle rin in o a lm a s, p e k ok k u ra m c n n d a h a fa z la
ile rlem e y e y n elik u m u tla r n b ir s re i in y itirm e s in e n e d e n o ld u . B u
n u n la b irlik te , ak b i im d e o ld u k a fa rk l o la n b u m o d e lle r a r a s n d a b e
lirli o la s i ilik ile ri b e lir te n d ik k a te d e e r b a z g e lim e le r o rta y a k m a
y a b a la d . D aha s o n r a 1955'te Edvvard W itte n , "ikinci s p e rsic im d e v ri
m i" o la ra k b ilin ir h a le g elm i o la n ey i b a la ta n n l b ir d e rs v e rd i.620 Bu
d e r s te W itte n sicim k u ra m n n g e liim in e ilik in o la ra k , k o n u n u n ele a ln
d b i im i t m y le d n t r e n b ir p ro g ra m zeti s u n d u . Y eni te m e l zel
lik, b e lirli t r d e gizem li ("y e in -zay f ikilii" y a d a "a y n a sim e trisi" 621 ve

619 Bir R iem ann yzeyi elde etm ek zere "Wick dndrm esi" uygulandnda ayrm , 31.13'te
b elirtild i i zere, holom orfik ve kar-holom orfik arasn d ad r.
620 Greene, 1999; Smolin, 2003 bilinen ikiliklerin tm n, konum larn ve k aynaklarn sralar.
621 Bu "ayna sim etrisi" k avram 25.4'te ta rtlp , P'yle gsterilen uzay yansm a sim etrisinden,
parity , tm yle farkldr.
b a z e n S ik ilik le ri ya da S-, T - ve U -ik ilik leri o la ra k a d la n d rla n ) "sim etri
ilem leri"n i y a rd m a a rm ak y o lu y la b u fa rk l sicim k u ra m la rn n b irb ir-
le riy le ilgili, e sa se n ak o la ra k ed e e r sicim k u ra m la r o la ra k k a b u l e d ile
b ilecek leri, ok d e rin ilik ile re sa h ip o ld u k la rn n a a k a rlm a s d r. Bu
k u ra m la rd a n b a z la rn n k k lekli s n rla r d i e rle rin in b y k lekli
s n rla ry la (uygun b ir an lam d a ) zde o la ra k g r n r ve o la an ele k tro
m a n y etik k u ra m d a k i e le k trik ve m a n y etizm a a ra s n d a k i ik ilik le b en ze
o lan b ir Y ang-M ills k u ra m (25.7) ik ili in d e n k a y n a k la n a n b u genel t r d e
ki sim e tri ilik ile rin in b a k a t r le ri de sz k o n u su d u r. (Ayrca 25.8'de k
sa c a a k la n m o lan C h a n -T so u k u ra m n d a n k a y n a k la n a n ik ilik le de k a r
la trn .) D ah as fa rk l C ala b i-Y a u u z a y la rn n b irb irle riy le e itli b i im
le rd e ikili o ld u k la r da a a kar. K onuyla ilgili bilg im o ld u u k a d a ry la
im d iy e dek b u ilik ile rin t m m a te m a tik se l so n u la r o lacak b i im d e k a
n tla n m a m tr.622 K o u lla ra b a l b a z etkiley ici k a n tla rla b irlik te sicim
k u ra m n d a n gelen b a la n g v a rsa y m la r, C alab i-Y au m a n ifo ld la r ve o n
la r a ra s n d a k i ilik ile rin d a h a d e rin b ir k a v ra n n a yol a a n t m y le m a
te m a tik se l o la n ok nem li b ir incelem eyi h a re k e te g e ird i.623
Bu "k o u lla ra b a l k a n t"a ilik in zellikle a rp c b ir rn e i a n la tm a
ya deer. Bu rnek, s r f m a te m a tik i (ceb irsel g eom etrici) o la n b e lirli b a z
la rn n ilg ilen m i o ld u k la r t m y le m a te m a tik se l zel b ir s o ru n la ilg ili
dir. S o ru n u n fizikle b e lirg in h i b ir ilik isi y o k tu , o d a h a ok, b e lirli k a r
m a k 3 -m a n ifo ld la rd a k i ra sy o n e l e rile ri sa y m a k la ilg iliy d i.624 R a sy o n el
b ir e ri s fr cin se sa h ip k a rm a k b ir e rid ir (dier b ir d ey ile b ir R i
e m an n yzeyi; bkz. 8. blm ); dem ek o lu y o r ki b ir S2 k re to p o lo jisin e s a
h ip tir. Bu k a rm a k 3 -m a n ifo ld la ra ilik in , -"ik in c i s p e rsic im d ev ri-
m i"n in n erm e leri u y a r n c a - sic im k u ra m iste m le rin in , a y n a s im e tris i y o
lu y la , b e lirli d i e r C ala b i-Y a u u z a y la ry la ilik ili o lm a sn n g ere k ti i Ca-
la b i-Y a u u z a y la r o ld u u a a k ar. A yna sim e tris i, b e lirli b ir a n la m d a ,
k a rm a k y ap y sim p le k tik y a p y la y e r d e tirir; b u n a g re ra sy o n e l (ho
lom orfik) e rile ri (teknik o la ra k o ld u k a zo r b ir s o ru n olan) sa y m a so ru n u
"ayna" C ala b i-Y a u u z a y n d a ok d a h a b a s it ve fa rk l g r n e n b ir sa y m a
so ru n u n a ev rilir. N orveli iki m a te m a tik i, G eir E llin g s tru d ve S tein A ril-
de S tro m m e, ken d i u z a y la rn d a k i (1, 2, 3, ... a rd k d ze n in d e k i)625 ra s y o

622 Bylesi fik irlre ilikin m kem m el b ir k apsam iin bkz. Cox ve Katz, 1999.
623 rn e in bkz. Kontsevich, 1994; Strom inger vd., 1996; d ah a yeni gelim elerin b azlar iin
bkz. Yui ve Lewis, 2003.
624 Bu zel m an ifo ld lar , "5'inci dereceden" olduklarn ifade eden "quinticler" olarak a d la n d r
lan k arm ak 3-yzeylerdir. CPm'deki karm ak b ir n-yzeyinin derecesi CPm'deki genel b ir
karm ak (m n)-dzlem iyle b u lu a n nokta saysdr.
62s K arm ak b ir erinin "dzen"iyle ilgili olarak bkz. nceki not, 31.59. B urada n = l'd ir.
n el e ri sa y s n sa y m a n n d o la y sz y n te m le rin i g e li tird ile r, tik d u
ru m la ilg ili o la ra k a rk a a rk a y a

2875, 609 250, 2 682 549 425

sa y la rn a u la tla r . B u n u n la b irlik te a y n a sim e tri ili k isin in , ok d a h a


b a s it sa y m a i le m in in u y g u la n a b ile c e i e k ild e , g e erli o ld u u v a r s a y m
n k u lla n a ra k P h ilip C a n d elas ve i a r k a d a la r

2875, 609 250, 317 206 375

sa y la rn a u la m a y b a a r d la r. Z am an n d a a y n a s im e tris i y a ln z c a k a n t
la n m a m b ir "fiziki v a rsa y m " o ld u u n d a n ilk iki d u ru m d a k i u y u m u n
r a s tla n ts a l o ld u u ve C a n d elas ve a rk a d a la rn n u la t 317206375 s a
y s n k a b u l etm ekle ilg ili h e rh a n g i b ir se b ep b u lu n m a d v a rsa y ld . B u
n u n la b irlik te N o rv eli m a te m a tik ile rin s a y s n n b ir b ilg is a y a r y az lm
h a ta s n e d e n iy le y a n l o ld u u o rta y a k t ve a s ln d a d o ru d e e r ta m
o la ra k a y n a sim e tri a rg m a n y la elde e d ilm i o la n deerd i! D ah a s o n ra b u
a y n a s im e tris i k u lla n la ra k s o n r a g elen p e k ok sa y h e s a p la n d . rnein
s tte k i y k sek d ere celi (4, 5, 6 ,..., 10) ra sy o n e l e rile ri sa y m a d iz is in e ili
k in g en ile m e gibi:
242 467 530 000
229 305 888 887 625
248 249 742 118 022 000
295 091 050 570 845 659 250
375 632 160 937 476 603 550 000
503 840 510 416 985 243 645 106 250
704 288 164 978 454 686 113 488 249 750

11-boyutlu s p er ktleekim

e k il 3 1.12 E s ra re n g iz "M -k u ra m " id d ia s , t m S -, T - ve U -ik ilik le riy le 1 1 -b o y u tlu s


p e r k tle e k im y o lu y la ilik ili, b e fa rk l e it sic im k u r a m n n a lt fa rk l g r n m e s a
h ip v e h l ay n k e fe d ilm e m i y a p d a k i b ir k u ra m o ld u u d u r.
p-boyut ekil 3 1.13 M e m b ra rd a r (ya da
p - z a r la r y a d a y a ln z c a zarlar)
d n y a y a p ra (1 + p ) - b o y u tl u
o lm a k ze re p u za m sa l b o y u ta
ve 1 z a m a n b o y u tu n a sa h ip tir .
B u y a p la r o la a n sic im le r le
(1-zarlar) b ir lik te
ta n m la n m a m M -k u r a m n n
b ir p a r a s o la ra k ierilir.

Bu, a s ln d a "sah n e a rk a s n d a d ev a m e tm ek te o la n b ir ey ler" o ld u u n u


g l b i im d e b e lirte n ok d ik k a t ekici b ir rn e k tir. V ar o la n h a liy le b u ,
b e lirg in b i im d e e s ra re n g iz d ir. M a te m a tik te z lm e si g ere k en k e sin lik le
h i de ak o lm a y an b ir ey sz k o n u s u d u r ve o ld u k a y en i b a z m a te m a
tik s e l g e lim e le r b u n u g e r e k le tirm e y e d o ru b ir m ik ta r y ol alm g r n
m e k te d ir.626 D ier ta r a f ta n d a h a n em li o la n so ru b u s o n u la r fizik i n e
m in e ilik in o la n d r. Sicim k u ra m n n m a te m a ti e d e rin ve d a h a n ced en
b e k len m e y en k a v ra y la r s u n m a s n a ilik in p h e g t rm e z g e r ek te n
o n u n a y rc a d e rin b ir fi z i k i d o ru lu a sa h ip olm ak z o ru n d a o ld u u k a r
s a m a s n y a p m a y a h a k k a z a n r m yz? Bu gizem e ilik in b u y a n t a k lk
ta n u z a k tr. VVitten, o a n a dek a n la ld k a d a ry la sicim k u ra m n n , b u z
d a n n y a ln z c a te p e si o ld u u n u ile ri s rd ; ya d a o d a h a ok, VVitten'in
"M -k u ram " o la ra k a d la n d rd h l b ilin m e y e n gizem li b ir k u ra m a ili
k in b e te p e y i te m sil ed er, bkz. ekil 31.12. Bu y en i k u ra m , b u lu n d u u n d a ,
d a h a n ce o rta y a k o n m u fa rk l t m sicim k u ra m la rn n a y a n k a y d rp
o n la rn y e rin e gem elidir.
Bu g izem li M -k u ra m y a ln z c a t m b u sic im k u ra m la rn k a p s a m a y
am a la m a z f a k a t ay n z a m a n d a o n u n sicim le ve s p e rs im e triy le ilg ili b ir
m ik ta r d i e r fik ri de k e n d isin e d a h il e tm e si g ere k ir. S icim ler a r tk y a ln z
ca, y k se k (ve h a tta dk) b o y u tlu y a p la r i e re n d a h a g en el b ir k a v r a
m a ilik in zel b ir d u ru m o la ra k d e e rle n d irilir. B u n lar, d n y a y a p ra
(1 + p )-b o y u tlu olm ak z e re p u z a m s a l b o y u ta sa h ip m e m b r a n la r (ya d a
p - z a r la r y a d a y a ln z c a z a rlar) o la ra k a d la n d rlr. B kz. ekil 31.13. D -za r-
la r o la ra k a n la n ilg ili b a z z a m a n s a l y a p la r d a d a h il e d ile b ilir; 31.17'de
b u n la rla ilg ili sylen ecek b ir e y le r olacak.
B ak a b ir g elim ed e, M -k u ra m n n , d a h a nce b u b l m d e g e rid e b
ra k t m z (31.4) 1 1 -b o y u tlu s p e r k tle e k im k u ra m n d a k a p s a y a c a k
e k ild e d n l r. A sln d a M -k u ra m n n k e n d is in in k a b a c a 1 1 -b o y u tlu
b ir k u ra m o la ra k d n ld g r l r, yleyse b elk i de b o y u ts a l gizem
o n u n 1 1 -b o y u tlu s p e r k tle e k im y e rin e d a h a ok 1 0 -b o y u tlu e itli s i
cim k u ra m la ry la ilik is in d e y a ta r . 11 b o y u tu n tu ta r l b ir sicim t r k u
ra m la ilg ili o la ra k a rtk "k a b u l ed ileb ilir" g r lm e sin in , "b ir a r t dokuz"
b o y u tu n 3 1.7'de d e in ilm i o la n sic im a n o m a lisin i k a ld rm a g ere k lili in e
ilik in o rijin a l a rg m a n n , b ir a n la m d a , g e r e k te n b ir y a k la k lk ta h m in i
o la ra k d e e rle n d irilm e si g ere k ti i ve d a h a d o ru y a n tn a s ln d a 11 (= 1 +
10, d i e r b ir d ey ile 1 z a m a n 10 u z a m boy u tu ) o ld u u y la ilg ili VVitten'e a it
k a rs a m a o ld u u g r l r.627 Y ine de 11 b o y u t sicim k u ra m c la rn h l
ta tm in etm ey e b ilir. H l d a h a fa z la b o y u ta , 12 (= 2 +10) b o y u ta sa h ip
(bylece 2 za m a n b o y u tu n e v c u ttu r) d a h a d a gizem li (ve h a t ta d a h a az k e
fed ilm i) "F -k u ra m "n a g eilm esi g ere k ti iy le ilg ili b a z d n c e le r m e v
c u ttu r .628
1 1 -b o y u tlu (ya d a b elk i 12-b o y u tlu ) b ir "u z ay z am a n "a sa h ip b ir k u r a
m n , b e lirli d k en erji ve y k se k en erji s n rla r n d a , h e r b ir i 1 0 -b o y u tlu
b ir e r u z a y z a m a n a sa h ip o la n e itli k u ra m la ra z e lle ir b ir ey o la b ilm e si
n a s l sz k o n u su olu r? U za y za m an b o y u tlu lu u n d a k i b u u y u m a z lk zel
n em e s a h ip b ir ey o la ra k deil y in e b ir "enerji etk isi" o la ra k d e e rle n d i
r ilir g r n m e k te d ir (31.10). G iderek d a h a y k se k e n e rjile rd e a r a tr ld k
a g it g id e a r ta n s a y d a u z a y z a m a n b o y u tu a lg la n a b ile c e i d n le b ilir.
Bu t r b ir y o lla sic im k u ra m c la r, u z a y z a m a n b o y u tla r n a y n elik g r
n te gz pek tu tu m la r n g e re k e le n d irir g r n rle r! Bu t r a rg m a n la
ilg ili n em li ra h a ts z l m 31.11, 12'de z a te n ifa d e e tm itim . B an a gre
fa rk l sa y d a b o y u tla rd a b u lu n a n fo n k siy o n el se rb e s tlik te k i g en i f a r k l
lk la rd a n k a y n a k l g l k le r629 d o y u ru c u b i im d e ele a ln m a k ta n o ld u k a
u z a k tr. A yrca b u k onu, h a lih a z r d a p ek ok sicim k u ra m c s n n u ra t
d i e r k o n u la rd a o ld u u n d a n d a b y k g r n y o r. im d i b u n la ra k sa c a
de in ece im .

31.15 Sicimler ve kara delik entropisi


27.10 ve 3 0 .4 'te n B ekenstein-H avvking d e n k le m in in b ir k a r a delie,
u fk u n u n y zey a la n y la o ra n tl b ir ertropi a ta d n a n m sa y n . Bu s o n u
cu d estek ley ec ek fa rk l p ek ok a rg m a n v e rilm i o lm a s n a ra m e n b u n la
rn h i b iri k a ra delik e n tro p is in i b ir faz u za y h a c m in in lo g a ritm a s n a ,
B o ltz m a n n d en k lem in in ta le p e tti i g ibi (27.3), a k a a n la lr b i im d e

627 Bkz. Smolin, 2003, zellikle kaynak 171; W itten, 1995; popler b ir aklam a iin, Greene,
1999, s. 203.
621 Bkz. Vafa, 1996; y a d a B ars, 2000.
629 Bkz. B ryant vd., 1991; n o t 31.37.
e itle m ez .630 Bu, "delik tek i kayp" s e rb e s tlik d e re c e le rin in d o la y sz b ir s a
y m a n la m n a gelir; sa y m u y g u n k u a n tu m k tle e k im k u ra m u y a rn c a
g e r e k le tirilir. D ah a so n ra 19 6 6 'd a A n d rew S tro m in g e r ve C u m ru n V afa,
sic im le r ve m e m b r a n la n k u lla n a ra k , B ekenstein-H avvkin g e n tro p i d e n k le
m in e ilik in b ir y o ru m u b u y o lla " s e rb e stlik d e re c e le rin in say m " b i i
m in d e d e ste k le y e n b ir h e s a p la m a s u n d u la r.631 Bu, sic im k u ra m c la rn c a u
ifa d e le rle a lk la n d : " eyrek y z y llk esk i b ir b ilm ec e z ld ."632
B ylesi sic im k u ra m s a l b ild irg e le rd e a lld k g r ld zere, b u s o
n u ok b y k l d e a b a r tlm tr . rnein, o rijin a l S tro m in g e r-V a fa h e
s a p la m a s y a ln z c a 5 -b o y u tlu b ir u z a y z a m a n d a k i k a ra d elik le re ilik in d ir.
D ah a so n ra k i s o n u la r o la a n 4 -u z a y z a m a n d a d a g e e rlid ir f a k a t s tte k i
b ild irg e g ib ile rin e yol a a n b a la n g u y a rm o rijin a l 5 -b o y u tlu h e s a p la
m a ta r a f n d a n a a k a rlm g ib i g r n r. D ah a s, b u sic im k u ra m s a l
so n u la rn t m y a ln z c a , H avvking sc a k l n n (30.4) s f r o ld u u ve d e
li in , b ilin e n fizik te a k b ir g e re k e le n d irm e si b u lu n m a y a n ek s p e rsi-
m e trik Y an g -M ills tip i a la n la r i e rd i i so n d erece zel b ir s n rla y c " a
r u ta k i delik" d u ru m u y la (ya d a b u n u n u z a n d a k i ted irg em e lerle ) ilg ili
d ir. Ek o la ra k , gerek h e s a p la m a la r h i b ir gerek o la y u fk u n u n b u lu n m a
d d z u z a y d a g e r e k le tirild i. B u n la rn a y rc a b e lirg in b i im d e eik b ir
k a ra d elik m e tri in d e de g e erli o lm a s g e re k ti in i id d ia etm ek b ir k esti-
rim k o n u su d u r.
B irk a cm ley le a k la m a y a a lay m . U za y za m an n 4b o y u tlu o ld u u
v a k u m la ilg ili o la an genel g relilik k u ra m n d a d u ra a n y a ltk b ir k a ra
d eli in , m k tle ve a x m a s a l m o m e n tu m olm ak z e re (doal b irim lerd e),
y a ln z c a (n eg a tif olm ayan) ik i g erel m ve a p a r a m e tr e d e e riy le n ite le n e n
K err m e tri iy le a k la n d n g rm t k (27.10). plak b ir te k illik (28.8)
y e rin e b ir k a r a delii g e r e k te n a k la y a c a k b ir K err g e o m e trisi iin , m > a
o lm a sn a gerek d u y arz . ( rnein b u e itsiz li in 2 7 .1 0 'd ak i b ir K err d elik
1
u fk u n u n A a la n y la ilg ili A = 87rm[m + (m 2 - a 2)z]G2/ c 4 d en k lem i i in g e
re k li o ld u u n a d ik k a t edin.) O laan b ir k a ra delie ilik in a n u d u r u
m u , o n u y a ln z c a b ir "k a ra delik" o la ra k n ite le y e n m = a sz k o n u su o ld u
u n d a o rta y a kar. Bu g er ek te n , k e n d isin e a it H avvking sc a k l s fr
o la n o la a n b ir k a ra d elikle ilg ili (a stro fiz ik se l o la ra k eld e edilem ez) s n r
la y c b ir d u ru m d u r.
Bu, k e n d isi de H avvking s c a k l n n yok o lm a s a n la m n d a " a r u"
o lu p sicim k u ra m c s ta r a f n d a n ele a lm a n ak "k a ra delik"le m e y d a n a

630 B ununla b irlik te fik ir verici b ir argm an iin bkz. T hom e, 1986.
631 Bkz. Strom inger ve Vafa, 1996.
632 Bkz. Greene, 1999, s. 340.
g elen ey le k a r la trla b ilir . B u n u n la b irlik te b u sic im h e s a p la m a la rn n
n e re d e y se t m b t n y le fa rk l b ir t r y a r a tk la ilg ilid ir! D n d rm e y e
rin e - a K err p a r a m e tr e s in in v a rl n c a o la n a k ta n n d z e r e - ek fizik i
a la n la r su n u lu r. Sicim k u ra m c s n n "delii" b u n u n y erin e , E in s te in d e n k
le m in in , K err z m n n ak sin e, k re se l o la ra k s im e trik o la n R e is s n e r-
N o rd s tre m zm z e rin d e m o d e lle n ir. K e rr'in a 's y e rin e d e li in to p la m
e le k trik y k n len b ir e p a r a m e tr e s i sz k o n u s u d u r. R e is s n e r-
N o rd s tro m m e tri i E in ste in -M a x w e ll d e n k le m le rin in ( 31.4), d i e r b ir d e
y ile en erji m o m e n tu m te n s r k a y n a k s e rb e s t b ir M ax w ell a la n n m k i
o la n E in s te in d e n k le m le rin in , b ir z m d r.633 U fuk a la n a r tk o k b e n
ze r g r n m l
A = 8n[m + (m 2 e 2)2]2G2/ c 4

d e n k lem in ce v e rilir, b u m e tri in p la k b ir te k illik y e rin e b ir k a r a d eli i


te m s il e tm e s in in k o u lu m > \e\ ve d eli in a r u (sfr scaklk) o lm a k o
u lu y s a m = |e l'd ir. (M odl izg ileri, 6.1, b a s it o la ra k n e g a tif e 'y e o la n ak
ta n r.)
Sicim k u ra m c la rn n te m e l o la ra k ilg ile n d ik le ri "k a ra delik" t r e s a
se n R e is s n e r-N o rd s tra m d u ru m u n d a k iy le a y n d r fa k a t b u r a d a M ax w ell
a la n n n y e rin i Y an g -M ills a la n la rn a (25.7) ilik in b ir s p e rs im e tri a ile si
alr. A sln d a t m zm , s p e rs im e tri, d u ra a n lk ve a s g a ri en erji g e re k li
lik le rin in zm b e lirle d i i b ir BPS d u r u m u ("BPS", "B o g o m o ln 'y i-P ra-
sa d -S o m m e rfe ld " y e rin e k u lla n lm a k zere) o la ra k a d la n d r la n e y in b e
lir li b ir rn e id ir. B u n u n a n la m n n a y rn tla r y la u ra m a y a c a m . By
le si e y 1er sicim k u ra m c la r ve s p e rs im e triy le ilg ile n e n d i e r in s a n la r
i in b e lirg in b ir u ra a la n o lsa d a gerek fizik i d n y a y la b a la n tl o l
d u k la rn a ilik in h e n z h i b ir k a n t sz k o n u su d e ild ir (bkz. 31.2).
Sicim s e rb e s tlik d e re c e le rin e ilik in b e lirli h e s a p la m a la rn , h i b ir o lay
u fk u n u n v a r o lm a d d z u z a y d a g e r e k le tirilm e si g e r e in in a n la m n e
d ir? E in s te in genel g relilik k u ra m a lty a p s n a sa h ip b ir i o la ra k b u n u , s i
cim k u ra m c la rn n id d ia la rn n en k afa k a r tr c g r n m le rin d e n b iri
o la ra k g r y o ru m . K ara d elik le re ilik in , o lu u m u n d a k i "bilgi" o lay u fk u
n u n a r d n d a tu ts a k e d ilm i olm ak zere, k a ra d eli in o ld u k a eik u z a y
z a m a n g e o m e trisin e b t n l k l b ir ilgi g ste rm e k siz in n e g ib i k e s in s o
n u la r a u la la b ile c e in i k e s tirm e k g t r.

63 Okuyucu, kaynak se rb e st b ir M axw ell alan n n sfr olm ayan b ir yke n a sl yol aabildiiyle
ilgili m erak lan ab ilir. B u rad a h ib ir eliki yoktur nk k ara delik, yk kay n ak larn n tm
delik iin d e kaybolm ak zere, ykl b ir m alzem e k tlesin in km esinden ortay a km o la
bilir.
S icim a rg m a n n n a s l g e liti iy le ilg ili k a b a c a b ir fik ir ed in m ey e a l
a lm .634 B a la n g o la ra k , fizik i s e rb e s tlik d e re c e le rin in sa y sn , diy elim
ki s a b it b ir y a r a p a sa h ip k re se l b ir h a c im i e risin d e k i P lan c k lekli
b ir k afe s z e rin d e l u z u n lu u n d a k i o la s fa rk l sic im d n g le rin in , b u s i
c im le r b e lirli b ir M to p la m k tle e n e rjisin e k a tk d a b u lu n m a k zere, s a y
s n sa y m a k y o lu y la h e s a p la n d n d n n . Nevvton k tle e k im s a b iti
G 'nin g erek d e e rin in k u lla n m m z a h a z r o ld u u n u v a rsa y m a k d u r u
m u n d a y z. Y eterin ce k k G i in h i b ir k a ra d elik sz k o n u su o lm a y ac ak
ve G 'nin s fra g itti i lim itte u z a y z a m a n e s a s e n d z h a le g elecek tir. B u
n u n la b irlik te k a fa m z d a G'yi d erece d erece ("Nevvton s a b itin i h a re k e te g e
irerek") a rtrd m z c a n la n d rrs a k , genel g relilik u y a rn c a , so n u o la
ra k i e ris in d e b ir k a ra d eli in o lu tu u d u ru m a u la rz ("Nevvtonc b ir
k a ra d eli in" y a r a p y la ilg ili 2M G /c2 M ichell ifa d e s in i a n m sa y n ; bkz.
27.8). Sicim k u ra m n d a G, sic im b a la m sa b iti o la ra k a d la n d r la n b ir
g s p a ra m e tre s in e b a ld r ve g s b y t ld k e G 'nin de d a h a b y k h a le
g eld i i o rta y a k a r (G~gs2). K k G s n rn d a (kk g s), sic im se rb e s tlik
d e re c e le rin in (27.3) sa y m , o r ta d a h i b ir k a ra d elik o lm a sa b ile b ir k a ra
d elik le ilg ili B ekenstein-H avvking d e e rin in a y n s o la n b ir e n tro p i v erir.
Bu b a n tn n G a rttk a , k a ra d elik a a m a s n a g e lin d i in d e gerek Be
k en stein -H av v k in g d en k lem i elde ed ilecek e k ild e ay n k a ld n g s te r
m ek z e re leklem e a rg m a n la r su n u lu r.
Bu, sic im s e rb e s tlik d e re c e le ri sa y m y la SBH = j A x k c 3/G h B e k e n ste in -
H avvking den k lem i a ra s n d a , sicim e n tro p isiy le A k a ra d elik y zey a la n
a r a s n d a k i k a b a c a b ir o ra n tll d o ru la y a ra k y a ln z c a n ite l b ir u y g u n
lu k sa la r. F o rm ld ek i ^ n n k e sin d e e rin i elde etm ek z e re S tro m in g er
ve V afa, s p e rs im e tri g e re k lilik le rin in k tle n in (s p e rsim e trik Y an g -M ills
a la n la ry la ilgili) e itli "yk" d e e rle ri b i im in d e sa b itle n m e s in e o la n ak
ta n d ve "say m a"m n sicim d z e n le m e le rin i n u m a ra la n d rm a k y e rin e a r
tk to p la m a k a tk s u n a n fa rk l t m BPS d u r u m la rn 635 (verili y k k m e sin
d ek i t m BPS d u ru m la rn ) n u m a ra la n d rd , b ir BPS d u ru m la r d e e rle n
d irm e sin e b a v u rd u la r. Bu y e te rin c e ak b i im d e y a p la b ilir ve b u s a y
n n lo g a ritm a s |/ l 'n m d e e rin i (ar u d u ru m u n d a ), d ik k a te d e e r b ir b i
im d e, k e sin o la ra k v erir. Y aln zca b u r a d a deil fa k a t (so n rak i a l m a la
rn g ste rd i i zere) a r u lu lu k ta n (dier b ir d ey ile s f r n so n su z k
k b i im d e z e rin d e k i H avvking sc a k lk la rn d a ) u za k te d irg e m e le rd e de
e n tro p i, H avvking n m n n t m y le "k a ra cisim " d o a s n a y n elik b e lirli
h a f if d z e ltm e le rd e o ld u u gibi, y in e d o ru o la ra k o rta y a k ar. D ah a s

634 Bu k o n u larla ilgili gzelce okunabilen b ir incelem e iin bkz. Horovvitz, 1998.
635 Saym, 31.17'de ele alacam z "D -zarlar olarak ad lan d rla n y ap lar ierir.
ay n e y in d n d rm e v a rl n d a ve 4 - b o y u tlu u z a y z a m a n d a d a g e erli o l
d u u a a kar.
D ik k atli o k u y u cu n u n , sic im k u ra m n d a , h e r e y in L a g ran g e d e n k le m in
d e g r le n gerek te k p a r a m e tr e o la n a ' sic im s a b iti (31.8, 9) ta ra fn d a n
s a b itle n m i o lm a s g e re k irk e n n i in "d i er b ir sa b it" g s'n in v a r o ld u u y la
ilg ili k a fa s k a r a b ilir. B u n u n y a n t e y le rin g e r e k te n s a b itle n m e m i o l
m a s g er e in d e y a ta r n k d ila to n a la n y la ( 31.8) ilg ili o la ra k b ir d e
ere k a r a r v erm ek g ere k ir. g s d e e ri b u d ila to n a la n n a ili k in s a b it o ld u
u v a r s a y la n b e k le n ti d e e riy le 636 v erilir. G enelde d ila to n a la n n n s a b it
o lm a s g erekm ez f a k a t u y g u n lu k g ere i ( stte k i ta r t m a d a o ld u u zere)
sk lk la yle d a v ra n lr. O na ilik in deer, P lan c k l s n d e k i y u z a y n n
b e lirli se im i ve sicim k u ra m t r (Tip I, IIA, IIB, H e te ro tik 0(32) y a d a
H e te ro tik E8xE 8; bkz. 31.14) d i e r b ir d ey ile seim i g ib i e itli ey lere
b a ld r. E sa s e n b u b a m llk , b ir k u ra m a ilik in g s, "ikili" k u ra m a ilik in
,gs'n in te r s i olm ak ze re 3 1 .1 4 'tek i y e in /z a y f ik ili in i v u rg u la r.
O kuyucu, s tte k i a rg m a n la r, b a z d ik k a t ekici u z la la r a k a r n ,
Sgtf'nin g erek b ir sicim k u ra m s a l t re tim in d e n o ld u k a u z a k b u lm a m a l
g la y a c a k tr. A yrca b a k a c a g enel g re lilik ile rin de, zellik le b ir k a ra d e
lie ilik in te m el u f u k ze lli in in , k a ra d eli in ok b y k e n tro p is in i b e
lirle m e d e p ek de gerek b ir ro l o y n am az g r n m e si g er e in e ilik in o la
ra k h a tr s a y lr b i im d e h u z u rs u z h is s e ttik le r in i b iliy o ru m . (Bu, 3 2 .6 'd a
k s a c a g rece im iz k a ra d elik e n tro p is in e ilik in d n g d e ik en i t a r t
m a sy la t m y le e lik ilid ir.) A sln d a, sic im k u ra m ta b lo s u n d a , b ir k a ra
d elik o lu u m u a n n d a e n tro p i, (27.10'da a k la n m olan) a lld k o la n
d a n t m y le t m y le fa rk l b ir b a k a s v ere cek b i im d e , n e re d e y se h i
a rtm a z .
Ek o la ra k , sicim a rg m a n n n v e rili h a lin e ili k in o la ra k zel b ir te k n ik
g l b e lirtm e liy im .637 Bu, n o rm a l k a ra d elik le re ilik in , k k a sa l
m o m e n tu m i in o n la rn n e g a t i f zg l sy a sa h ip o lm a s te rm o d in a m ik
zelli iy le ilg ilid ir (not 27.2'ye bakn). B ir c ism in zgl s s , k e n d isin e k
k m ik ta rd a b ir s e n e rjisi s u n u ld u u n d a s c a k l n n n e k a d a r a r tt n a
b a k la r a k l l r. S ra d a n b ir cisim i in b u p o z i t i f b ir d e e rd ir; n o rm a l
d en e y im im iz d en de b ild i im iz ze re b ir cism e s v e rild i in d e sc a k l a r
ta r. B u n u n la b irlik te b ir k a r a d elik te , o n u n sc a k l n n d t n b u lm a
e ilim in d ey iz . Is e n e rjisi d eli e (E = m c 2 yoluyla) k tle s u n a r, b y lece d e
lik d a h a iri k tle li h a le g e lir ve b ir S c h w a rz sc h ild d eli in e (30.4) ili k in
o la ra k H avvking'in TBH - 8 n /m 's i z e rin d e n d eli in sc ak l d e r, b u d u
ru m d a zg l s e s a s e n n e g a tiftir. B ir k a ra d eli in zgl s s n n b u tu h a f

636 Bkz. n o t 22.11.


637 B ana A bhay A shtekar ta ra fn d a n ia re t edilm itir.
n e g a tifli in in , a r u d u ru m u n a y ak n o lm a y a n k a ra d e lik le re u y g u la n a
ca k o lsa k a ra d elik e n tro p is in e ilik in s tte k i sic im k u ra m s a l a rg m a n la
ilg ili b ir z o rlu k k a rd g r l r n k a rg m a n la ilg ili o la ra k p o z itif b ir
zg l s g ere k ti i g r l r; b ir k a r a d eli in zgl ss, o y a ln z c a a n u ca
y a k n o ld u u n d a p o z itif o lu r. A sln d a zgl s n n K err d u ru m u n d a y al-
l/2
m z c a m > a > ( 2V3 3) o ld u u n d a ve R e is s n e r- N o rd s tro m d u r u m u n
d a m > e > mV3 /2 o ld u u n d a p o z itif o ld u u n u g r r z ve ay n t r ey d i
e r Y an g -M ills y k l a la n la rn n t m n d e g e erlid ir.
Bu sic im k u ra m s a l h e s a p la m a la r so n u c u o rta y a k t g r le n a r t
c b a z ili k ile r sz k o n u su d u r. B u n u n la b irlik te b a n a g re b u n la r B ekens-
te in -H a w k in g e n tro p i d e n k lem in e b a m sz b ir g ere k e le n d irm e s u n m a
n n o ld u k a u z a n d a b u lu n u y o rla r. Bu s o ru n a y n elik ( 3 2 .6 'd a k sa c a
ele a ln a c a k olan) d n g d e ik en i y a k la m , s o ru n a ok d a h a etk iley ici
b ir k u a n tu m k tle e k im te m e lli a ta k d z e n le r g r n m e k te d ir.

31.16 "Holografik ilke"


stte d e in ile n sic im a r g m a n la r n e re d e y se t m sic im h e s a p la m a la
r n d a o ld u u g ib i te d irg e y ic i b ir d o a d a d r. B u n u n la b irlik te y ak n z a
m a n d a , b t n l k l s o n u la r s u n m a k a m a c y la b e lirli g r le r ile ri s r l
d . B u n lar, b ir b i im d e h o lo g ra fik ilkeye ev rilm i o la n "h o lo g rafik v a r s a
ym " o la ra k a d la n d rla n b ir e y in e itli rn e k le rin e b a ld r. Bu "ilke"ye
ili k in fik ir, b e lirli u y g u n k o u lla rd a , b ir M u z a y z a m a n z e rin d e ta n m
la n m o la n b ir (kuantum ) a la n k u ra m n a ilik in d u r u m la rn b a k a b ir k u
a n tu m a la n k u ra m n n d u ru m la ry la , ik in ci QFT d a h a d k b o y u tta k i
b a k a b ir u z a y z a m a m n d a ta n m la n m o lm a k ze re, d o la y sz b i im d e
l 'e 1 u y u m lu lu a so k u la b ile ce iy d i. sk lk la , M 'y e ili k in (zam ansal) b ir
sn r, y a d a en a z n d a n M y e ili k in k o n fo rm a l o la ra k p r z s z z a m a n sa l
b ir a lt m a n ifo ld m u g ib i s u n u lu r (bkz. ekil 31.14). B u n u n la b irlik te b u ,
k s a s re i in d e inceley ece im iz b ilin d ik rn e k te k i d u ru m d e ild ir. H o lo g
ra fik ilke, b ir a n la m d a , (tem el olarak) 2 -b o y u tlu b ir y zey e b a k ld n d a
3 -b o y u tlu b ir g r n t n n a lg la n d b ir h o lo g ra m a b e n z e tir .638
Bu "h o lo g rafik ilk e"n in en ta n n d k b iim i, J u a n M a ld a c e n a 'n n
1998 'd ek i a l m a s n d a n ile ri g e lir ve za m a n z a m a n M a ld a cera v a rsa y m
y a d a ADS/CFT v a rsa y m o la ra k a n lr. B u ra d a M , (1 + 9 )-b o y u tlu b ir
AdS5x S s a rp m o lm a ld r. AdS5 ("zlm em i") (1 + 4 )-b o y u tlu k a r - d e
S itte r u z a y d r (bkz. 28.4, e k ille r 28.9 ve 28.10c, d; f a k a t b u r a d a d rt
u z a y b o y u tu sz k o n u su d u r). S5, y a r a p n n kozm olojik b o y u tu , M (nega-
1
tif) kozm olojik AdS5 s a b iti olm ak ze re (19.5), (yl')z'ye e it o lan u za y b en -
z e ri b ir 5 -k re d ir. D ah a k k u za y AdSs'in 4 - b o y u tlu "scri"si (dier b ir
d ey ile k o n fo rm a l so n su z ; bkz. 27.12) o lm a ld r; bkz. ekil 31.15. Bu d u
ru m d a , 4r-boyutlu o la n 'u n , M = AdS5xS 5'in 1 0 -b o y u tlu o lm a s n e d e n iy
le, k e sin lik le M 'ye ili k in s n r o lm a d n a d ik k a t edelim . B u n u n y erin e
M 'y e ili k in "snr", d i e r b ir d ey ile "seri", x S 5 o la ra k d n le b ilir.
M a ld a c e n a v a rsa y m AdS5xS 5 z e rin d e k i sic im k u ra m n n z e rin d e k i
b e lirli b ir s p e rs im e trik Y an g -M ills k u ra m n a e d e e r o ld u u n u ile ri s
rer.
B u rad a , M z e rin d e k i o la a n b ir a la n a ilik in fo n k siy o n el se rb e stlik le ,
ooM9, z e rin d e k i o la a n b ir a la n , oo 3, a r a s n d a k i b y k elik iy i m a
z u r g ste rm e k ze re, 3 1 .1 0 'd a o rta y a k o n m u o la n "k u a n tu m enerji" a r
g m a n t r n e b a v u rm a n n h i b ir y o lu y o k tu r. M 'n in ek b o y u tla r -k o z
m olojik lekli o la r a k - h i b ir b i im d e "kk" o lm a d n d a n , a la n la rn
M 'n in S5 k sm n a b a m ll n d a n k a y n a k la n a n ek s e rb e s tlik d e re c e s i b o l
lu u ik i a la n k u ra m a r a s n d a k i h e rh a n g i b ir u y u m o la sl n b e r b a t eder.
A yns, M ve z e rin d e k i o la a n F T 'ler i in de g e e rlid ir n k te k p a r-

e k il 31.14 "H olografik ilke?" B ir u z a y z a m a n d i er


b ir M u z a y z a m a n m a ili k in iza m a n sa l) b ir s n r d r.
z e r in d e ta n m l u y g u n b ir O F T 'n in M ze r in d e k i b ir
s ic im O F T'sire e d e e r ola b ilece i ileri s r l r.

e k il 3 1.15 A D S/C F T (M aldacena)


va rsa y m . B u ra d a , 1 0 - b o y u tlu
M = AdSs x S s y e rin e, AdS5 k a r -
d e S itte r 5 - u z a y n n (bkz. ekil
28.9b) 4 b o y u tlu sc ri" si (konform al
so n s u z , 27.12) o lm a ld r f a k a t M
ze rin d e k i s ic im k u ra m , z e r in
d e k i s p e r s im e tr ik b ir Y a n g -M ills
k u r a m n a ed e erd ir.
a ck l d u ru m la rn k e n d ile ri b a s it b i im d e "olaan a la n la r" la a k la n r
(bkz. 26.2). Bu u z a y la rla ilg ili h o lo g ra fik ilk e n in g e r e k te n d o ru o lm a s
n n te k o la n a , ele a lm a n F T 'lerin "o la a n "d an u z a k o lm a sd r.
M z e rin d e k i sicim k u ra m d u ru m u n d a , ooMo9 fo n k siy o n el s e rb e s tli i
n i id d e tli b i im d e in d irg e y e n o ld u k a sa la m tu ta r llk k o u lla rn n o l
m a s k e sin lik le m a k u ld u r. Y ine de g r n e b a k lrs a b u p ek o la s g r n
m ez. 21. b l m d e n , 22.8 ve 1 6 .7 'd en , (1 -I- n )-b o y u tlu u z a y z a m a n d a k i t e
kil b ir p a r a c a ilik in k u a n tu m d u ru m u n u n , P p a r a c a ilik in i y a d a
d n el s e rb e s tlik d e re c e le rin i (dier b ir d ey ile spin) ta n m la y a n p o z itif b ir
ta m s a y o lm ak zere, coPcn fo n k siy o n el s e rb e stli in e sa h ip o ld u u n u
a n m sa y n . Tekil b ir sic im in k u a n tu m d u ru m u ok d a h a b y k b ir fo n k s i
y o n el se rb e s tli e sa h ip g r n r n k kla sik b ir sicim so n d ere ce fa z la
s e rb e s tlik d e re c e sin e s a h ip tir. <x>Pcn s a y s n n b ir b i im d e in d irg e n m e s i
g e re k irse b u d u ru m d a , b elk i de 31.7'de a n lm o la n u z a y z a m a n b o y u tu
y a d a e rili in e ilik in k s tla m a la r a yol a a n t r d e d e v a sa s n rla m a la r
olm ak z o ru n d a d r f a k a t h e r d u ru m d a , sicim d u ru m la rn n sa y m n
3 1 .1 5 'te o ld u u g ib i id d e tli b i im d e etkileyecek o lan , n e rilm i b u t r
h e rh a n g i b ir s n rla m a d a n h a b e r d a r deilim .
G eri k a la n o la slk , z e rin d e k i s p e rs im e trik Y an g -M ills a la n la rn n
fo n k siy o n el se rb e s tli in i b y k l d e a r tra c a k b ir yol b u lm a k tr. B unu
g e r e k le tirm e k le ilg ili o la ra k g re b ild i im tek yol, N - o lim itin i a la ra k
e riile b ile c e k (N s p e rs im e tri re te le ri sa y s olm ak zere) so n su z sa y d a
b y le si a la n a sa h ip o lm a k tr. B u n u n la b irlik te v a rsa y m n b ilin d ik b i i
m in d e , s p e rs im e trik e le r z e rin e etk i ed e n fa k a t Y an g -M ills p o ta n s iy e l
le rin i d e im e m i h a ld e b ra k a n b ir SO(6) "i g ru b u "n u n v a r o lm a s iin
N = 4 o la ra k k a b u l e d ilir.639 Bu i sim e tri, AdS5xS s 'te ro l o y n ay a n S5'e a it
SO(6) s im e tris in i e le tire c e k e k ild e a ln r. K endi b a k a m a g re, b ir
"u z ay z am a n sim e trisin i" b u t r d e b ir i g ru p la e le tirm e y e a l m ak ,
u z a y z a m a n s im e tris i o rijin a l K alu za-K lein k u ra m n d a (33.4) o ld u u g ib i
K illing a la n la rn n v a rl ta ra fn d a n ta m o la ra k b e lirle n ip u z a y z a m a n
z e rin d e k i t m fiziki a la n la r ta r a f n d a n k a b u l edilm ed ik e, te m e ld e n y a
n ltc d r. ooM9'd a k i se rb e s tlik d ere cesi fa z la s, k e sin b i im d e > f 'n in S5
k sm z e rin d e b e lirle n m i b y le si h i b ir s im e tri b u lu n m a m a s n e d e n iy le
o rta y a k ar.
B an a g re fo n k siy o n el se rb e s tlik te k i b u t r u y u m a z l n n em i d e rin
b i im d e h a fife a ln m tr. Fock u z a y la rn n (bkz. 26.6) "b y k l k ler"i,
k la sik a la n la rd a k i fo n k siy o n el s e rb e s tli in t m y le fa rk l o ld u u h e r z a
m a n b t n y le fa rk l o la c a k tr. FT 'deki 1 -p a r a c k l d u ru m la rd a ta le p

639 Bu, olduka zor b ir fik irler km esidir. Gerek b ir m eydan okuyu iin bkz. M aldacena, 1997
ve W itten, 1998.
e d ile n p o z i t i f fr e k a n s k o u lu n u n k la sik a la n la rla ilg ili "coMqn" s e rb e s tli i
n i d e itirm e d i i b e lirtilm e lid ir. Bu b a s it o la ra k , b ir QFT ta n m la m a s n a
g e ti im iz d e b u k la sik a la n la rn k a rm a k la trlm a g ere k lili i g ere in i
d en g eler; b kz. 26.3.
ADS/CFT v a rsa y m n i in b u k a d a r cid d iy e a ln r? B u n u n la ilg ili d e s te
in , M a ld a c e n a ta ra fn d a n fa rk e d ilm i o la n iki ta r a f ta k i BPS d u ru m la r
a r a s n d a k i u y u m lu lu k ta n ve b ir m ik ta r d i e r u y u m lu lu k ta n g eld i i g r
l r. S o n ra k ile rin pek ou, t m y le , iki ta r a f ta k i a la n k u r a m la rn a ilik in
s im e tri g r u p la r (SO(2, 4) x SO(6)) a r a s n d a k i u y u m lu lu k ta n a n la la b ilir
fa k a t a y rc a a k la m a g ere i o ld u u g r le n ek b a z " r a s tla n tla r" d a sz
k o n u su d u r. A D S/C FT'nin d o ru o lm a sn u m m a y a ili k in b ir se b ep , o n u n ,
o la a n te d irg e y ic i y n te m le re b a v u rm a k s z n b u t r y n te m le rin sa h ip
o ld u u t m id d e tli s n rllk la ra ra m e n , b ir sicim k u ra m n n neye b en-
zey eb ilece in e ilik in b ir tu ta m a k n o k ta s sa la m a sd r.
ta r a f z e rin d e k i h e s a p la m a la r, u z a y n n k o n fo rm a l o la ra k d z (ve
b a z e n , k e n d isin e y a ln z c a k o n fo rm a l m e trik -I----------im z a s d n d a a t a n
m g erek h e rh a n g i b ir m e tri e sa h ip o lm a m a sn a ra m e n "dz" o la ra k
an lr) o lm a s gere iy le kolay h a le g e tirilir. Bu, 33.3'te g eleceim iz " t
k z la trlm M inkovvski u z a y a n n 640 S3xlE1 to p o lo jisin e sa h ip ev re n sel
rte n u z a y d r. S3x E 1 m e tr ik u z a y b a z e n , 1917-1929 y lla r a r a s n d a , a la n
d e n k lem in e kozm olojik b ir s a b it ek lem led i in d e (19.7) E in s te in ta r a f n
d a n d e ste k le n m i kozm olojik m o d e l o lm a k ze re, "E in stein s ilin d iri" y a d a
"E in ste in evreni" o la ra k a d la n d r lr.641
ADS/CFT v a rsa y m , B e k enstein-H avvking k a ra d elik e n tro p i d e n k le m i
n in (31.15) sic im "t re tim "in e fa rk l b ir b i im d e b a k a ra k o rta y a kt. B u
n u n i in b ir "k a ra delik", z e rin d e k i b ir "sl d u ru m " o la ra k g ste rilir. E n
iyi d u ru m d a b u , y a ln z c a kozm olojik b y k l k te k i k a ra d elik le rle ilg ilid ir
ve B ek en stein-H avvking ifa d e s in in gerek b ir t r e tim i y erin e , fa rk l b i im
le rd e y a p lm "e n tro p i h e s a p la m a la r" a r a s n d a k i k a y d a d e e r u y u m a d a
y a n a n b ir "v arsay m " su n a r.

31.17 D-zar bak as


stte k i ta rt m a n n e itli y e rle rin d e , zellikle 31.11, 12, 15, 16'da,
sicim k u ra m n d a y k sek b o y u tlu u z a y z a m a n k u lla n m y la ilg ili r a h a ts z l
m ifa d e e ttim . B una ili k in y a a d m te m el z o rlu k la rd a n b iri, y k sek
b o y u tlu k u ra m la rd a k i fo n k siy o n el s e rb e s tli in d e v a sa a r t d r ki ((1 +

640 G arry Gibbons, burga k u ram yla bile b a lan tl grnen bu ilgi ekici geom etriyle ilgili b ir
tab lo y a ia re t etti. Bu y apyla ilgili eitli konular P enrose'da, 1968, aranm aldr.
641 Bkz. N air, 1988; VVitten, 2003; Cachazo v d.f 2004.
M )-b o y u tlu b ir u z a y z a m a n la ilg ili ooPcM) b u ek se rb e s tli i d o n d u rm a n n
b irta k m a ra la rn n d n lm e s i g ere k ir. ekil 15.1 ve ekil 3 1 .3 a 'd a g s
te rilm i o la n h o rtu m b e n z e tm e sin i a n m sa y n . B ir "u z ay z am a n n o k ta s"
o la ra k alg la d m z ey, b u r a d a g en e llik le y k sek b o y u tlu lu k ta k i b ir em
b e r o la ra k a k la n a n , t m y le d in a m ik b ir k a v ra m d r v e b iz e d e v a s a ek
se rb e s tli i sa la y a n ey b u d u r. K aluza ve K lein'n b u s e rb e stli i, b iz i
"h o rtu m " e tra fn a g t re n b ir K illing v e k t r n n v a rl n ile ri s rerek ,
e s a se n u z a y z a m a n 4b o y u ta in d irg e y e re k em irle yok etm e y o lu n a g ittik
le rin i a n m sa y a lm . M a te m a tik se l o la ra k b u m kem m el d ere ced e sa y g n
b ir i le m d ir f a k a t sicim k u ra m n d a h i b ir za m a n c id d i b i im d e ile ri s r l
d g r lm ez. B u n u n y erin e , 3 1 .1 0 'd a o ld u u g ib i, sic im k u ra m c la rn n
n o rm a ld e , b u ek b o y u tla rd a k i s a ln m la r u y a rm a s g erek en e n e rjin in b
y k l n e d a y a n d k la r g r l r. 31.11, 12'de g rd m z z e re b u a r
g m a n h a ttn d a n k u k u d u y m a k i in h e r t r l n e d e n e sa h ib iz .
Y ine de sic im k u ra m ey lem in e ili k in doa, 31.11, 12, 1 6 'd a b e lir til
m i o la n la r g ib i b e lirli a rg m a n la r y o lu y la a ta k g e li tirm e n in z o r o la ca
b ir d u ru m d a d r, k o n u h e r z a m a n b a k a b ir b i im e b a k a la m a y a elv erili
o ld u u iin, b y le si a ta k la rn h a n g i n o k ta la rd a v a rs a y ld n n b ir nem i
y o k tu r.642 A sln d a, y k sek b o y u tla r a b a k m a n n b a z y en i b i im le ri u y a r n
ca t m felsefe, a n la y a b ild i im k a d a ry la h e rh a n g i cid d i b ir d e iik lik o l
d u u n a ilik in k am u y a y n elik b ir a k la m a o lm a k sz n , a lt s t o la b ilir.
Z o ru n lu b i im d e "ana akm " sic im k u ra m c la rn n b e rra k b a k a s (bu
n e o lu rs a olsun) o lm a sa da, b e lirli b ir "D -za r felse fesi" su n u m u n u n b u ka-
ra k te rd e o ld u u g r l r.

e k il 31.16 A k b ir s ic im in ik i ucu, b ir D - z a r
y a d a D - q -z a r o la ra k a d la n d rla n u za y za -
m a n n za m a n s a l b ir (q + l ) - b o y u t l u b ir a lt
u z a y n d a y e r a lr b i im d e d n l r . B ir D -za r
e s a se n , 1 1 - b o y u tlu s p e r k tle e k im k u
r a m n n (bir t r "BPS d u ru m u ") b ir z m n
te m s il e d e n (s p e r sim e tr i z e llik le r in e sa h ip
o lsa da) k la s ik b ir n esn e d ir.

lk o la ra k D -z a rla r n e d ir? S icim k u ra m n i in b u n la ra g ere k d u y ar?


k in ci s o ru n u n tem el y a n t, o n la rn , 31 .1 4 'te a n la n T ip I k u ra m n d a ro l
o y n a y a n ak sic im leri a n la m l k lm a la rd r: a k b ir sic im in ik i u c u n d a n
h e r b ir i b ir D -z a r z e rin d e y e r o lm a k z o ru n d a d r (ekil 31.16). ilk so ru y a
y a n t o la ra k b ir D -z a r (ya d a b ir D -q -za r) 1 1 -b o y u tlu s p e r k tle e k im in
k a r a rl b ir zm o la n (1 -I- q )-u z a y z a m a n b o y u tu n a (di er b ir d e y ile q
u z a m b o y u tu ve 1 z a m a n b o y u tu n a ) ilik in z a m a n s a l b ir y a p d r. (M -k u ra-
m ik ilik le rin d e n b ir in i y a rd m a a ra ra k b ir D -z a r, a lte r n a tif b i im d e ,
s ic im /M -k u ra m n m b a z b a k a v e rs iy o n la rn a ilik in d e n k le m le rin b ir
z m o la ra k d e e rle n d ire b iliriz .) T em el o la ra k b u , b ir BPS d u ru m u (bkz.
31.15, 16) o la n (0, 1, 2, ..., y a d a 9) b o y u tlu b ir (31.1 4 'te a k la n m
olan) "zar"d r, bylece o, Y an g -M ills "y k leri"n in s p e rs im e trik b ir d e rle
m e sin e ve b u n a b a l o la ra k m in im u m enerjiye s a h ip tir. D -z a rla r sicim le
ilg ili p ek o k m o d e m ta r t m a d a ro l o y n a r (rnein k a ra d elik e n tro p isi;
b kz. 31.15). S klkla, 1 + 9 (ya d a 1 + 10) b o y u tta k i b t n l k l u za y za -
m a n d a y e r a la n k la sik n e s n e le r g ib i ele a ln m a e ilim in d e d irle r. D, v e rin in
k e n d is i z e rin d e b e lirle n d i i z a m a n s a l b ir s n r b u lu n a n , D irich let p r o b
lem i (1 805'ten 1859'a k a d a r y a a y a n n l F ra n s z m a te m a tik i P e te r G.
L ejeune D iric h le t'in a rd n d a n ; 7 .4 'te k i "D irich let se ris i"n i an m sa y n ) o la
ra k a n la n t rd e k i s n r d e e ri p ro b le m iy le b e n z e rlik te n h a re k e tle , "Di
ric h le t" y e rin e k u lla n lr.
D -z a rla r b u r a d a a y rn tl o la ra k a k la m a y a g irim ey ece im . O rtay a
k o y m ak iste d i im te k k o n u , b y le si "D -z a rla r"n su n u m u y la b irlik te , e it
li k u ra m c la rn d a h a nce yok o lm u o la n d a n d e rin b ir sa p m a y te m sil
e d e r g r n e n b ir "sicim felse fesi" su n m u o lm a la rd r. n k u y a d a b u
D -z a ry la b irlik te "y a a"y ab ilec e im iz o rta k k a b u l g r r b i im d e ile ri s
r lm e z, d i e r b ir a n la tm la a lg la n m u z a y z a m a n m z e s a s e n b ir D -z a r
i e ris in d e b u lu n a b ilir. A sln d a h a t ta b u D -z a rla , b e lirli "ek b o y u tla r" n a l
g la n m a m a s n n n e d e n in in D -z a rm z n k e n d is in in b u ek b o y u tla ra g e n i
lem em esi g ereiyle a k la n a c a e k ild e s t s te b in e b ilir.

e k il 3 1 .1 7 e k il 3 1 .1 3 'te k in e a lte rn a tif,


s k lk la D -z a r la r b a la m n d a ifa d e e d ile n
b ir b a k a s, y k s e k b o y u tlu u z a y d a k i b ir
" varln" e k b o y u tla r n t m n e o tu rm a s
g e r e k m e y ip b ir a lt u za y d a , b e lk i b ir D -z a r
s n n z e rin d e " y a a r " b i im d e d n le b i
leceidir.

Son o la slk , e lb e tte en tu tu m lu k o n u m d u r, b y lece D -zar"m z" 1 + 3


b o y u tta o lu r (bir D -3 -za r). Bu, ek b o y u tla rd a k i s e rb e s tlik d e re c e le rin i or
ta d a n k a ld rm a z f a k a t id d e tli b i im d e in d irg e r. Peki n ed en ? K onu m u m u z
a rtk , D -z a rla r a r a s n d a k i y k se k b o y u tlu u z a y n i d e rin lik le riy le ilgili,
b u , ek fo n k siy o n el se rb e s tli in k e n d isin i a lg la n r h a le g e tird i i y e r olm ak
ze re, s e rb e s tlik d e re c e le rin in "fark n d a " o lm a m a m z d r. Bu ek b o y u tla rn
y a ln z c a , z e rin d e "yaad m z" D -z a r d o la y sz b i im d e e tk ile d ik le ri y e r
de fa rk n a v a rm a k d u ru m u n d a y z . H o rtu m b e n z etm em ize g eri dnelim .
O rijin al K aluza-K lein b e n z e tm e sin in v a rsa y d " a rp a n uzay "643 t r n d e
ki ta b lo y e rin e (ekil 31.3), g zlem len m i u z a y z a m a n m z a rtk y k se k b o
y u tlu u z a y n 4 -b o y u tlu b ir a lt u z a y o la ra k g r n r. B unu g z n z d e c a n
la n d rm a k ze re, a rtk "g zlem lenm i 4 -b o y u tlu evrenim iz" o la n D -z a r a lt
u z a y n g ste rm ek zere h o rtu m u m u z u n u z u n lu u b o y u n c a izilm i b ir
u b u k d n n (ekil 31.17).
u h a ld e ne k a d a r fo n k siy o n el s e rb e s tlik bek leriz? D u ru m b ir b iim d e,
3 1 .3 'te " s p e r geom etri"yle ilg ili d a h a g elen ek sel b ir b a k a s elde e t
m ek ze re b en im se n e n g e o m e trik ta b lo y la b e n z e rd ir; b kz. ekil 31.2. u
a n d a y a ln z c a (geom etrik o la ra k (1 + 3 )-b o y u tlu o la a n b ir u z a y z a m a n o l
d u u v a rsa y la n ) D -z a rd a k i d a v ra n la ilg ilen d i im iz i in fo n k siy o n el s e r
b e s tli im iz in a rtk , grece b y k b ir M iin de o lsa , k a b u l e d ile b ilir b ir
coM3 h a lin e g eld i in i h a y a l ed e b iliriz . B u n u n la b irlik te b u , b t n l k l
1 0 -u z a y d a k i (ya d a 11-uzay) d in a m i e ilik in k s tla m a n n b iz e 4b o y u tlu
D -zar"m z" i e risin d e g elen e k sel t r d e d in a m ik d e n k le m le r s u n d u u n u
v a r s a y s a b ile b ir 3 -u z a y z e rin d e k i o b a la n g v e risi 4 -u z a y b o y u n ca
o la n d a v ra n b elirlem e y e y e te c e k tir. G enel o la ra k , h l b ir ooMc4 fa z la s
n n b e k le n e b ilm e si hem en h em en o la n a k sz d r. S o run h l g id erilm ed i!
D -z a rla ra y n elik b u y a k la m n k u lla n ld e y le rd e n b iri 31.1'd e
a n la n " h iy e ra ri so ru n u "n u zm lem eye g irim e k tir. zel o la ra k b u , k t
leek im le ilg ili e tk ile im le rin D o an n n em li d i e r k u v v etleriy le b a n tl
o la ra k n i in b u k a d a r k k o ld u u ya d a e d e e r b i im d e , k tle e k im le
ilg ili te m el P lan ck k tle s in in n i in D o an n tem el p a r a c k la rn n k tle le
rin d e n b u k a d a r (1020'lik b ir a rp a n k ad ar) b y k o ld u u y la ilg ili s o r u n
d u r. Bu s o ru n a y nelik D -z a r y a k la m b ird e n faz la, b iri "byk" ve d i e
ri "kk" o lan , D -z a r v a rl n g e re k tirir g r n y o r. G eo m e trin in b ir D -
z a rd a n d i e rin e esn em e b i im in d e s te l b ir a rp a n b u lu n m a s sz k o n u
s u d u r ve b u , k tle e k im le ilg ili k u v v e tle rle d i e r k u v v e tle r a r a s n d a k i
u y u m su z lu a , O40 (ya d a yle b ir ey), y n elm ek te fa y d a l o la ra k d e e r
le n d irilir.644 B ir D -z a r s n rn d i e rin e e s n e te n b u t r y k sek b o y u tlu b ir

643 Bir "arpan uzay" b ir dem ete ilikin ta b a n uzayna benzer; bkz. 15.1, 2.
644 Bkz. R andall ve Sundrum , 1999a; bu konularla ilgili daha genel d n celer iin bkz. Randall
ve Sundrum , 1999b. Joh n so n , 2003, D -zar teknolojisiyle ilgili s ta n d a rt kaynaktr. Bu tekno
lojinin en h arik a uy g u lam alarndan biri, evrenin b alangcna ilikin S tein h ard t ve Turok,
2002, ta ra fn d a n o rtay a konan. Byk P atlam ann evrenin d aha nceki b ir faznda iki D-za-
n n arp m as sonucu o rtaya ktnn ileri sr ld "ekpyrotic" m odel olm utur. Bylesi
u z a y z a m a n ta b lo s u n u n , 11. b o y u tu n ak b ir k e s it b i im in e sa h ip o ld u u
M -k u ra m g ibi, 11 -b o y u tlu k u r a m la r i in d n le n b ir g e o m e tri t r o l
d u u , h e r s n r g e o m e trisi d a h a nce ele ald m z 1 0 -u za y to p o lo jik b i i
m in e (d i er b ir d ey ile M x y ) sa h ip olm ak ze re, b e lirtilm e lid ir. D ier m o
d e lle rd e 11. b o y u t to p o lo jik o la ra k S ^ d ir.

31.18 Sicim kuramnn fiziki konumu?


T m b u n la rla , gelecee ilik in b ir k u ra m b i im in d e d e e rle n d irile n s i
cim k u ra m n n k o n u m u y la ilg ili o la ra k n e y ap m aly z? D u ru m b en i, k e n d i
sin e ili k in k u la a so n d ere ce m a n tk d g e le n le r y a n s r a e s ra re n g iz ve
d ik k a t ekici b a z g r n m le re sa h ip o la ra k e tk ile m e k te d ir v e b u a a m a d a
t m y le d o g m a tik o lm a y a a l m a k y a n l o lu r. Y ine de sic im k u ra m c la
r n n p ek o u n u n id d ia la r so n d erece b e lirg in b ir g v en le ile ri s r l r.
H i p h e siz b u n la r, c id d i b ir t k e tim e n iy e tle n m e d e n nce su la n d rlm a k
ve b y k m ik ta rd a tu z la b irlik te a ln m a k z o ru n d a d r. d d ia la r n en s a
la m la rn d a n b a z la rn n ( rnein k u a n tu m k tle e k im e ili k in b t n y le
tu ta r l b ir k u ra m su n m u o la n sic im kuram ) b ir b t n o la ra k b ir b t n
o la ra k d ik k a te a ln m a y a b ile c e im s y le m e n in u y g u n o la c a n d n y o
ru m . B u n u n la b irlik te , s y le n m i o ld u u ze re, s ic im /M -k u ra m n n b az
g r n m le rin d e "sah n e a r k a s n d a dev am e tm ek te olan" g er ek nem e s a
h ip b ir e y le rin o rta y a k n n sz k o n u su o ld u u n u iti r a f etm ek z o r u n
d ay m . L o n d ra Im p e ria l n iv e rsite sin d e n m a te m a tik i R ic h a rd T h o m as
b ir e -m a il y o lu y la b e n i y le u y ard :

Bu ik ilik le rd e n b a z la rn n ne k a d a r d e rin o ld u u n u n e k a d a r v u r-
g u la s a m az; bizi y en i n g r le rle s re k li b i im d e a r ty o r la r . D a
h a nce o la n a k l o ld u u a s la d n le m e y e c e k y a p la r g s te riy o r
la r. M a te m a tik ile r p ek ok kez b u e y le rin o la n a k l o lm a d n
k e n d ile rin d e n em in b i im d e ta h m in e ttile r f a k a t C a n d elas, de la Os-
sa , v d g ib i in s a n la r b u n u n y a n l o ld u u n u g ste rd i. M a te m a tik s e l
o la ra k u y g u n b i im d e y o ru m la n a ra k y a p lm o la n h e r ta h m in in
d o ru o ld u u a a k t. Ve im d iy e dek h e rh a n g i b ir k a v r a m s a l
m a te m a tik g ere k e le n d irm e o lm a k sz n ; b u n la rn n i in d o ru o l
d u k la rn a ilik in h i b ir fik rim iz yok, y a ln z c a h e r iki ta r a f d a b a
m sz o la ra k h e s a p ly o ru z ve e s a s e n h e r iki ta r a f ta ay n y ap , s i
m e tri ve y a n tla r eld e ed iy o ru z . B ir m a te m a tik i i in b u n la r r a s t-

ilgin elem an lar yard m a a rm alarn a k arn bu m odelin y azarlar. Byk P atlam ann
su n d u u tem el bulm acay, d i er b ir deyile ona a it 27.13'te aklanm olan ola an st z
gll, aklam aya ynelik h ib ir giriim de bulunm azlar.
la n t o lam az, d a h a y k se k b ir n e d e n d e n k a y n a k la n m a k z o ru n d a la r.
Ve b u n e d e n b u b y k m a te m a tik s e l k u r a m n d o a y a k la d
v a r sa y m d r...

Y ine de, b u "b ir ey", b iz i D o ann g iz em lerin e d a h a y a k n la trd y la il


g ili g erek h i b ir n e d e n o lm a k sz n h l m a te m a tik se l b ir n em e sa h ip
o la b ilir. A sln d a D oann b u k o n u la rla (o laslk la im d iy e k a d a r n e rilm i
o la n la r d a n b ir b i im d e fa rk l b ir h a t ze rin d e) ilg isi o ld u u n u k a b u l e t
m eye h a z r o ld u u m gerek in a n la rm a k a r n b u n u n , b en im se n ece k m
k em m el b i im d e s a v u n u la b ilir b ir k o n u m o ld u u n u d n y o ru m . Sicim
k u ra m d u ru m u n u n k u v v e tin in , g r n te fa rk l "fiziki d u ru m la r" a r a s n
d ak i (bu "fizik" gen ellik le d a h a ok D o an n gerek d n y a s n a ili k in fiz ik
te n k a rlm g r n e n b ir ey o lm a k zere) b ir m ik ta r k ay d a d e e r m a te
m a tik se l ilik iy e d a y a n d g r l r. Bu ili k ile r " ra s tla n t" m d r y o k sa
b u n la rn a r d n d a d a h a d e rin b ir n e d e n m i v a rd r? B an a yle g e liy o r ki pek
o u y la ilg ili o la ra k , b a z d u ru m la rd a h e n z k efe d ilm e m i, b u t r b ir n e
d en sz k o n u s u d u r f a k a t b u h l b iz e sicim k u ra m c la rn n fizik le u r a
tk la r n a ilik in g v en ce verm ez. Ya d a y lelerse, fizi in g e r e k te n h a n g i
g r n m n a r a tr m a k ta la r?
E d w a rd VVitten'in zel k o n u m u n a i a r e t etm ek sizin b u k o n u la ra ilik in
u y g u n b ir d e e rle n d irm e y a p la b ile c e in i sa n m y o ru m . O g en ellik le,
1 9 8 0 'lerin s o n la rn d a n itib a r e n g e r e k le tirile n sic im k u ra m (ve M -k u ra -
m) a r a tr m a la r n n y n n e ili k in en so ru m lu in s a n o la ra k k a b u l ed ilir.
19 9 5 'te "ikinci s p e rsic im d e v rim i''n i b a la tm a k ta k i ro l n b e lirtm i tim
(31.14) f a k a t o b u n d a n so n ra d a sic im k u ra m n d a ve sic im k u ra m y la (her
z a m a n p ek b e lirg in olm ayan) b ir ilik iy e sa h ip p ek ok d i e r a la n d a n e m
li b irk a g elim e b a la ta r a k s t n l n p e k i tird i. Sicim k u ra m 30 y l
a k n g em ii b o y u n c a pek ok " tu r re h b e ri" n e sa h ip o ld u fa k a t VVitten
p ek ok b a k m d a n b u n la r a r a s n d a ak b i im d e en etk ile y ici o la n y d . Di
e rle rin in VVitten'i g itti i y e rd e ta k ip etm e le ri p ek u z u n s rm ez . B u n a b ir
rn e k o la ra k , 31.16 'd a ta r t lm o la n h a re k e tlilik le rin o u n u b a la ta n ,
sic im k u ra m c a m ia s ta r a f n d a n VVitten o nu 1998'de b u la n a dek e s a se n
a r iv le rd e u n u tu lm u b i im d e k a la n o rijin a l M a ld a c e n a te zi b e lirtile b ilir.
O h em en , sicim k u ra m c la r ta r a f n d a n en ok a ln t y a p la n te z h a lin e
g eld i.645
O ld u k a n em li g r n e n y en i b ir a l m a d a 646 VVitten'in y e n id e n (s-
p e r s im e tr i h l i e rilm e sin e ram en) s ta n d a r t 4r-boyutlu u z a y z a m a n i e ri
s in d e k i d e e rle n d irm e le re d n ilg in tir. VVitten, b u rg a k u ra m y la s i

645 Bkz. n o t 31.74.


646 Bkz. n o tla r 31.18, 31.76.
cim k u ra m n d a k i fik irle ri b ir le tir e r e k e itli g lu o n la ra ili k in Y an g -M ills
e tk ile im le riy le ilg ili (25.7) b y le y ic i b a z s o n u la r eld e etm ey i b a a rd .
Bu a l m a zellikle b e n im k e n d i b u rg a y n elim li b a k a m d a n (bkz. 33.
b lm ) n e m lid ir ve y en i b a z n em li g elim e lere de yol a a b ilir.
W itte n 'in o la a n s t n ite lik te k i e n te le k t e l b a a r la ry la ilg ili h i b ir
s o ru n sz k o n u su d e ild ir. B unu b y k l d e d o la y sz d en e y im d e n h a r e
k etle s y le y eb ilirim . O x fo rd 'd ak i M a te m a tik E n s tit s n d e (G eom etri ve
A naliz g ru b u n d a ) k a tld m se m in e rle rd e , b ir s o ru n a y n elik so n d erece
o rijin a l b ir yeni y a k la m n d u y u ru ld u u sa y sz d u ru m sz k o n u su o ld u
ve u fu k ac fik rin e s a s e n t m y le ya d a k sm en V V itten'den g eld i i o r ta
y a k t. B ylesi y a k la m la r sk lk la , b u u m u lm a d k k a v ra y la rn z o r m a
te m a tik se l p ro b le m le re , b a z e n n c e sin d e in a t g r n e n le re , o rijin a l b ir
g l k tu ttu u , y en i a la n la r at. Z ihnim de, VVitten'in y k se k d zey b ir
k a y d a d e e r m a te m a tik s e l sezgi ve k a v ra y a sa h ip o ld u u y la ilg ili en
u fa k b ir k u k u yok. (A slnda, 1990'da, m a te m a tik ile r a ra s n d a , b ilim d n
y a s n d a k i N obel dl k o n u m u n a sa h ip F ield s M a d a ly a sn k a z a n d . B ir
fizik i i in b u g e r e k te n o la a n s t b ir b a a rd r.) Y ine de VVitten'in, m a
te m a tik te d a h a y eten e k li o ld u u n u in k a r e tti in i sa n y o ru m . O nun b a k
n a n la d m k a d a ry la b a a r s , yol in te g ra lle ri ve so n su z b o y u tlu fo n k si
y o n u z a y la ry la b irlik te QFT y a p s n d a n , s p e rs im e tri fik irle rin d e n ve s i
cim k u ra m n n d o a sy la o n a ili k in g e n e lle m e le rd e n e d in d i i k a v ra y la .
D o an n y o lla rn a d ik k a tli b i im d e d a h a d e rin b a k m a k ta n k a y n a k la n y o r.
H ak ly sa, b elk i de b u k e n d isin e a it, s p e rs im e tri ve sic im k u ra m n n e s a
se n D o ad a d e rin b ir o n a y la m a b u ld u u s a v la rm k a b u l etm ek le ilg ili en
g l d u ru m la rd a n b irid ir. te ta r a f ta n b elk i de o ld u u n u k a b u l e tti in
d en ok d a h a k ay d a d e e r b ir m a te m a tik id ir!
W itte n ve m e s le k ta la rn n o rta y a k a rd o ld u k a a rp c m a te m a
tik s e l ili k ile rin D oaya y n elik d e rin b ir y a k n l b e lirtm e s in d e n n e k a
d a r etk ile n d im ? Bu k o n u y a n a s l b a k m a k g e re k ti in d e n em in d e ilim ve
o n u n la ilg ili o la ra k k e sin lik le ik n a o lm u deilim . M a te m a tik i Andrevv
VViles'n, b u u k y zy llk b a a r s z g iriim d e n so n ra n l "F e rm a t'n n
Son T eo rem i''n i k a n tla m a k ta k i d ik k a t ekici b a a r s n a n m sa y n (1.3).
VViles'n, n em li b ir d u ru m d a , g er ek te s a p ta d ey, o ld u k a fa rk l g r
n m l iki h e s a p la m a n n e s a se n h e r z a m a n ay n y a n t lis te s i s o n u c u n u
v erm e siy d i; b u d ik k a t ek ici sa v n g enel b i im i T a n iy a m a -S h im u ra v a r s a
y m o la ra k b ilin ir. (A slnda, VViles'n k a n t t m T -S v a rs a y m n n y a ln z
ca b ir k s m n s a p ta d - F e r m a t sa v n k a n tla m a y a y e te rli b ir k s m - f a k a t
y n te m le ri, s o n ra s n d a B reuil, C o n rad , D iam ond ve R ic h a rd T a y lo r t a r a
f n d a n ta m a m la n a n b t n l k l k a n t i in te m el b ir v e ri su n d u .)
Belki b u v a rsa y m ve s tte a n la n C a la b i-Y a u u z a y la rn a (31.14) ili
k in "a y n a sim e trisi" b a n tla r a r a s n d a b e lirsiz b ir b e n z e rlik sz k o n u s u
d u r. H er d u ru m d a , gizem li b i im d e ay n o ld u k la r o r ta y a k an s a y la rd a n
o lu a n so n su z iki liste y e sa h ip o lu n u r. B ylesi b ir ey m a te m a tik i e r is in
de b e n z e rsiz o lm a k ta n u z a k tr. H e rh a n g i zel b ir d u ru m d a , lis te le rin
d en k li in e ilik in te m el n e d e n g n y z n e k m a d a n n ce u z u n y lla r g e
m e si g ere k eb ilir. A nlad m k a d a ry la "a y n a sim e trile ri" k u lla n la ra k elde
e d ile b ile n b a n tla rn ou a r tk t m y le m a te m a tik se l a rg m a n la rla e l
d e e d ilm i tir.647 B ildiim k a d a ry la , b y le si gizem li ili k ile r n o rm a ld e (m a
te m a tik s e l o la n la rn aksine) b ilim sel k u ra m la ra ili k in n e rm e le ri d e s te k
lem ek z e re ile ri s r lm e z. Bu t r b ir k o n u 3 4 .9 'd a y e n id e n ele aln ac ak .
Ayn t r b ir r a s tla n ty , 3 1 .1 5 'te ile ri s r le n k a r a d elik e n tro p is in e
ili k in sic im k u ra m s a l a r g m a n la rd a d a (ve h a t ta d a h a n ced en 3 0 .5 'tek i
"sicim o lm ay an " a rg m a n la rd a ) g rm t k . B u n la r g e r e k te n m a te m a tik
sel r a s tl a n t la r m d r y o k sa biz b u n la r gerek t r e tim le r sa la y a n a r g
m a n la r o la ra k m k a b u l etm ekteyiz? Bu b l m , a rp c m a te m a tik se l
r a s tla n ty a ilik in , 20. y z y ln b a la r n d a k i fiz ik te n a ln m d i e r b ir r
n e i ele a la ra k b itire y im . W o ld em a r V oigt 1912'de, h a ta l b ir o s ila t r m o
d e lin e d a y a n a n b ir sp e k tra l izgi k u ra m o lu tu rd u . On b e y l s o n ra He-
ise n b e rg ve J o rd a n , b u g n b u s o ru n a y n elik d o ru y a k la m o ld u u n u
k a b u l e tti im iz eyi b u ld u . H e ise n b e rg 'in , V oig t'u n a l m a la ry la ilg ili
a n la r n d a n a ln t y a p m a y a deer:648
O sila t rle rin b a la m la rn b ir b ir le r i ve d a la n la , z a y f m a n y e tik
a la n la rd a P a sc h e n -B a c k e tk isin in de d o ru b i im d e g ste rilec e i e k ild e
a y a rla m a y b a a rd . Ilm l a la n la rla ilg ili a ra b lg e le r iin , f re k a n s la r ve
id d e tle rle ilg ili u z u n ve k a rm a k , ik in ci d erece k k le r eld e etti; b y k l
d e a n la lm a z fa k a t d en e y le ri b e lirg in b i im d e b y k b ir ta m lk la y e n i
d en re te n fo rm lle r. On b e y l s o n ra J o r d a n ve ben, ay n s o ru n u k u a n
tu m m e k a n ik se l te d irg e m e y n te m le riy le zm e b e la s n a b u la tk . H em
fre k a n s h em de id d e tle rle ilg ile n ild i i s re c e a k n lk i in d e esk i V oigt
fo rm lle rin ta m o la ra k a y n s n a ve de a y rc a lm l a la n la ra ilik in k a r m a
k b lg ed e u la tk . B u n u n s o n r a d a n a lg la y a b ild i im iz n ed e n i, t m y le
b i im se l ve m a te m a tik se l o lm asy d .
34. b l m d e m a te m a tik se l ilik ile re ilik in b u k a fa k a r tr c k o n u la
ra , sic im k u ra m n n ve te m el fizik i b ir k u ra m n g eliim iy le ilg ili d i e r
n e rm e le rin a rd n d a k i itic i k u v v e t o la ra k dneceim .

647 Bkz. n o tla r 31.57, 31.58.


648 Bu aln t H eisenberg'in 1975'te German Physical Society'ye yazd "W hat is an elem entary
p a rtid e ? " y azsn d an d r. Abhay A shtekar'a bu rnek iin m innettarm . Bkz. H eisenberg,
1989.
EINSTEIN'IN DAHA DAR YOLU;
DNG DEKENLER

32.1 K an on ik k u an tu m k tle ek im

Sicim k u ra m n n p o p le rli in e k a r n b a z la rn n y a p t g ib i1 o n u n "e


h ird e k i te k oyun" (bkz. 31.8) o ld u u b a k n k a b u l etm ek b ir sa m a lk
o lu r. F a rk l s t n l k ve fa rk l z o rlu k la ra sa h ip p ek ok fa rk l fik ir izlen d i.
Ne y az k k i b u r a d a , k u a n tu m k u ra m y la u z a y z a m a n y a p s n b irle tirm e y e
y n elik a lte r n a tif fik irle rin p e k o u y la ilg ili b ir ta rt m a y a g irm ek b en im
i in p ek u y g u n olm az. B u n u n y e rin e b u ve b ir so n ra k i b l m d e , g en el g
re lilik le k u a n tu m m e k a n i i a r a s n d a k i gerek b irlik a r a y n d a o la s lk la
h a n g i iz g ile rin d a h a fa y d a l o ld u u y la ilg ili k e n d i in a n la rm a d a h a y a
k n o la n d a h a etk in a la n la rn b a z la rn a y o u n la a c a m . nceki b l m
d ek i y o ru m la rm d a n a n la la b ile c e i zere, u z a y z a m a n b o y u tlu lu u n d a
b ir b y m e ya d a s p e rs im e triy e y n elik ris k li g iriim le re (so n d ak in e,
31.11, 12'de gzlem led i im iz z e re cid d i k a ra rllk s o ru n la ry la k a r la
a n ilk in d e n d a h a az k a r o lsa m da) iz in v e re n le r y e rin e d a h a sk b i im
de k o n tro l ed ilen b ir k o n u m u k a b u l etm ek z o ru n d a o la ca m z g r n d e
yim . B u ra d a n h a re k e tle b u iki b l m d e zellikle, E in s te in 'n g erek a la n
d e n k le m in e ,2 s p e rs im e tri o lm a k sz n , gerek b ir t r k u a n tu m b a la m n d a
y n elm e g e re k lili in in ta s a r la n d 4b o y u tlu L o ren tzci u z a y z a m a n la ilg i
li b a z fik irle ri g r y o r o laca z. B u ra d a bile, k a r la t m z "fiziki g e r
eklik ta b lo la r" n n , b a z b a k m la rd a n nceki b l m d e g rd m z l
ye dek d e il f a k a t b a z b a k m la rd a n o n d a n d a fa z la o la ca k ek ild e, ta n d k
o la n e y d en b y k o ra n d a k a rld m greceiz. Bu b l m d e A sh te k a r
d e ik e n le ri, dn g d e ik e n le ri ve s p in a la rn n a rd n d a k i fik irle rin b a
z la rn a ta n k lk edeceiz. S o n rak i b l m d e b u rg a k u ra m y la ta n a c a z .

1 Bkz. Greene, 1999.


2 B urada, E in stein 'n ken d isin in , d ah a sonraki yllarn d a birleik alan k u ram larn a girim e
siyle, d ah a nceden girm i olduu d a r yola taklp k alm am asna ilik in b ir ironi sz konu
sudur.
D eer k a z a n m o la n b e lirli b a k a c a fik irle re de, zellik le a y rk u zay za-
m a n , ^ -d e fo rm e li y a p la r ("k u an tu m g ru p lar") ve d e im e li o lm a y a n g e
o m etriy e, b u ik i b l m d e deinilecek.
E in s te in k u ra m n n k u a n tiz e o lm a sn a d n k y a k la m n en d o la y sz
b i im le rin d e n b iri o n u b ir H a m ilto n b i im in e so k m ak ve d a h a s o n ra
21.2, 3 'te a k la n m o la n k a n o n ik k u a n tiz a sy o n ile m le rin i u y g u la m a y a
a l m a k tr. B u n u n la ilg ili p ek ok g l k sz k o n u su d u r; a y r n tla r a s a p
la n m a k iste m iy o ru m . B u n la rn p ek ou E in ste in k u ra m n n "g en ellik le
k o v a ry a n t" ( 19.6) o lm a s g e r e in d e n ile ri g elir, by lece k u lla n la n h e r
h a n g i b e lirli b ir k o o rd in a tn h i b ir nem i y o k tu r. 21.2'd ek i ta rt m a d a n ,
k e n d is i y o lu y la pa m o m e n tu m u n u n , x a (klasik o larak) ele n ik k o n u m d e
ik e n i o lm ak zere, ih d /d x a ile m c isiy le y e rin in d e i tirild i i s ta n d a r t
"k u a n tiz a sy o n re e te si"n in h e r z a m a n d o ru o lm a d n , e ri izg isel k o o r
d in a tla r k u lla n d m z d a d z u z a y z a m a n d a b ile d o ru o lm a d n a n m
sa y n . Bu n ed e n le , b u t r k u a n tiz a sy o n ilem i g e r e k le tirilirk e n b y k
zen g ste rilm e k z o ru n d a d r.
D ier b ir zo rlu k , genel g relilik le ilg ili s ta n d a r t H a m ilto n i in b u lu n
m u o la n p o lin o m b i im li o lm a y a n k a r k y a p d r. Bizi b ir u z a y s a l b a
la n g 3 -y z e y in d e n u z a k la tr a n ev rim d e n k le m le rin e sa h ip o lm a n n
y a n s ra , b u n la r H a m ilto n ta r a f n d a n y n etilm e k zere, S i e r is in d e h a r e
k e t ed ip kstllk la r3 o la ra k a d la n d r la n b a k a c a d e n k le m le r d e sz k o n u
s u d u r. B u n la r b iz e S z e r in d e k i v eriy le ilg ili tu ta r llk d en k lem leri s a la r
ve k s tllk d e n k le m le rin in s a la n m a s S 'd e n u z a k (en a z n d a n y erel o la
rak) b u lu n a n v e rin in ta tm in ed ici b ir ev rim i i in gerek li (ve y eterli) o lu r ve
b u ev rim d a h a s o n ra k s tllk la rn sa la n m a s n k o ru m a a ltn a alr.
G enel g relili i k u a n tiz e etm ekle ilg ili k a n o n ik y a k la m , 1932 y ln d a
e s a s e n E in s te in k u ra m n d a o rta y a k a n k a r k k s tllk la r ele a la b ilm e k
ze re y en i b ir b t n l k l k u a n tiz a sy o n e rev esi g e li tirm i o la n D ira c 'a
dek u z a n a n u z u n ve se k in b ir ta rih e s a h ip tir .4 Bu t r b ir y a k la m y lla r
i in d e e itli s a y d a a r a tr m a c ta r a f n d a n a r ta n b ir ok y n l l k i e ri
sin d e iz le n d i5 f a k a t H a m ilto n n p o lin o m b i im li o lm a y a n k a r k d o as
ile rem e y i g le tird i. D ah a so n ra 1 986'da H in t/A m e rik al fizik i A bhay
A sh te k a r n em li b ir a tlm g e r e k le tird i. K u ram d a k u lla n la n d e ik e n le
rin in c elik li b ir seim i y o lu y la o (d ah a n ced en A m ita b h a Sen ta r a f n d a n

3 K stlam a k av ran lan ve H am ilton form lasyonuyla ilgili olarak bkz. Dirac, 1964; A shtekar,
1991; W ald, 1984.
4 rnein bkz. Dirac, 1950, 1964; P irani ve Schild, 1950; B ergm ann, 1956; Amovvitt, 1962. Te
m elde kuan tu m ktleekim in tkz 3-geom etri zerindeki S chrdinger denklem i olan Whee-
ler-d eW itt denklem iyle ilgili o larak bkz. deVVitt, 1967.
5 Bkz. Isham , 1975; Kuchar, 1981.
ile ri s r lm fik irle rle k sm e n ilik ili biim d e),6 d en k le m le rin y a p s n
a rp c b i im d e s a d e le tirm e y i b a a r d ve H a m ilto n d a k i tu h a f p a y d a la r
o r ta d a n k a ld rla ra k n is p e te n b a s it b ir p o lin o m y a p s n a o rta y a kt.

32.2 A s h te k a r d e i k e n le rin e y n e lik ayn al g ird i

A sh te k a r'n , (hl) a d la n d rld k la r ze re, o rijin a l "yeni d e ik en -


le r''in e ili k in a rp c z e llik le rd e n b iri, g ra v ito n u n (k tleek im in k u a n tu -
m u)7 s a -e lli ve s o l-e lli k s m la rn a ili k in o la ra k ele a ln m a la rn a gre
a s im e trik o lm a la rd r. 22.7, 9 'd a n , (sk aler olm ayan) k tle siz b ir p a r a c
n , h a r e k e t y n d o la y n d a s a -e lli ya d a s o l-e lli o la b ile n iki s p in d u r u
m u n a s a h ip o ld u u n u a n m sa y a lm . B u n la r s r a s y la p a r a c n p o z itif ve
n e g a tif sa rm a llk d u r u m la r o la ra k a n lr. G ra v ito n 2 - s p in li b ir p a r a c k
o lm a k d u ru m u n d a d r, yleyse k e n d isin e ili k in iki s a rm a llk d u ru m u s r a
sy la , s sa rm a llk y e rin e k u lla n lm a k zere, (ft = 1 k a b u l ederek) s = 2 ve
s = 2 o lm a ld r (ay rca bkz. 22.12). O rijin al A sh te k a r y a k la m b u iki
d u ru m u fa r k l b i im d e ele a lr. Bylece b u fo rm a liz m s o l- s a a s im e trik tir!
B u ra d a , fo to n 1 s p in e s a h ip k e n g ra v ito n u n a s ln d a n i in 2 - s p in li b ir
p a r a c k o la ra k ele a ln d y la ilg ili b ir y o ru m u y g u n o lu r (bkz. 22.7,
32.3). B u n u n a n la m n e d ir? B ir k u a n tu m p a r a c n n s p in d e e ri o n u t a
n m la y a n a la n n ic e li in in sim e trile riy le (ve a la n denklem leriy le) ilg ilid ir
(ve 3 4 .8 'd e g rece im iz zere, 2 - s p in r b i im in d e y a z la n d e n k lem lerd e
en b e lirg in d ir). B u n u n la b irlik te , k tle e k im in s p in -2 d o a s y la e le k tro
m a n y e tiz m a n n sp in -1 d o a s a r a s n d a k i fa rk d o la y sz o la ra k g rm en in
g e o m e tr ik b ir b i im in e sa h ip o lm a k iy id ir. H er a la n a u y g u n o la n d a lg a la
r, d i e r b ir d ey ile b ir ta r a f ta n o lu tu ra n e le k tro m a n y e tik d a lg a la r,
te ta r a f ta n k tle e k im d a lg a la rn inceleyelim .
E le k tro m a n y e tiz m a d u ru m u n d a d a lg a la ra ilik in g e o m e trik d o ay e
k il 2 2 .1 2 'd e ve 2 2 .9 'd a g rm t k . K ilit n o k ta , e le k trik ve m a n y e tik v e k
t rle rin e sa se n , d a lg a n n k en d i h a re k e ti y n n d e k i 7r'lik (dier b ir d ey ile
180) b ir d n d rm e s in in a la n n ic e li in i k e n d i n e g a tifin e g n d ere ce i e
k ild e k i v e k t r n ic e lik le ri o lm a sd r; ve o nu esk i h a lin e g e ri g e tirm e k iin
27r'lik b ir d n d rm e y e g ere k d u y arz . K tleekim d u ru m u n d a d a lg a , e k il
le r 17.8a ve 1 7 .9 a'd a g s te rilm i o la n u z a y z a m a n a rp k l b i im in d e
o lu r. u h a ld e d a lg a y y a ln z c a n k a d a r d n d r rs e k a rp k lk k e n d in e g i

6 Bkz. Sen, 1982 ve A shtekar, 1986, 1987.


7 Ksa s re iinde greceim iz zere, teknik glkler orijinal A shtekar yaklam n b u b e lir
gin biim deki aynal ak lam adan sa p trm tr. B ununla birlikte A shtekar program n a rd n
daki gdleyiciye ilikin anlaym o d u r ki, bu saptrm a", ta sa rla n a n k uantum ktleekim
ku ram n a yakn olup on u n la zde olm ayan m odellere ilikin geici b ir ara trm a olarak ka
bu l edilebilir.
d e r ve o n u k en d i n e g a tifin e g n d ere n e y l/2 7 r'lik b ir d n d rm e o lu r. B u
n u n , W eyl e rili in in , e k ille r 17.8a ve 17.9 a'd ak i a rp k lk e lip sle ri b i i
m in d e g ste rild i i zere, d r t k u tu p lu b ir ilem o lm a sn n b ir so n u c u o l
d u u n u b e lirte b iliriz ve b u n u n 2 - s p in li b ir p a r a c a k a rlk g eld i in i
3 1 .9 'd a b e lirtm itik , ct sp in de eri iin, d a lg a y n n d ek i 7r/a'lk b ir d n
d rm e a la n n ic eli in i kendi n e g a tifin e g n d erirk en o nu eski d u ru m u n a g e
tirm e k zere 27r/a'lk b ir d n d rm ey e gerek d u y u lu r. (B unun y a ln z c a cr'mn
y a r - te k b ir ta m s a y olm as d u ru m u n d a ileyeceine, b u d u ru m d a k i alan
n iceli i z o ru n u o la ra k sp in r b i im li olm ak zere, b kz. 11.3, d ik k a t edin.)
B u ra d a k i d u ru m d a o ld u u ze re k tle siz b ir a la n d a d a h a ile ri g id e b ilir
ve d zlem d a lg a la rn e m b e rse l o la ra k s a -e lli ve so l-e lli k u tu p la n m
k s m la rd a n o lu u r e k ild e , e le k tro m a n y e tik e m b e rse l k u tu p la n m a ekil
2 2 .1 2 b 'd e g ste rilm i olm ak zere, d n e b iliriz . K u an tize o lm u b ir a la
n a ili k in o la ra k ilg ili p a r a c k la r b u n a b a l o la ra k p o z itif y a d a n e g a tif
s a rm a ll a sa h ip o la c a k tr (ekil 22.13). a sp in i iin b u s a rm a llk d e e rleri
(ekil 2 2.13'e y n elik u y g u n b ir a k la m a y la fa k a t q 2a = z /w ifa d e sin in
q i / 2 _ z j w ifa d e si y e rin e gem esiyle b irlik te) a olur. Bylece, k tleek im -
le ilg ili o la ra k e s a s e n o la s iki +2 ve - 2 d e e rin i elde ederiz.
S a rm a llk d u ru m la rn n n a s l a k la n d n grm ek zere, m a te m a ti i
b ira z d a h a ak o la ra k in celem em iz gerekecek. A sln d a, b a v u rd u u m b u
s o l- s a a s im e tris i so n ra k i b l m d e inceleyeceim iz b u rg a k u ra m n n
n em li b ir z e lli id ir ve A sh te k a r y a k la m , b a la n g e s in le rin in b ir k s
m n b u t r b u rg a b i im li fik irle rd e n ed in m i g r n r. im d ilik b u rg a
ilin tili fik irle rd e n gerek d u y ac a m z t m ey b u s o l-s a a s im e tris in in
o la a n u z a y z a m a n te rim le riy le m a te m a tik s e l o la ra k n a s l ifa d e e d ile c e i
d ir. D o an n b ilin e n iki k tle siz a la n n , ele k tro m a n y e tiz m a ve k tle e
kim , a k la y a n iki te n s r n ic e li in i a n m sa y a lm . Bu n ic elik ler, f ~ Fab
m a x w ell a la n te n s r y le (19.2) C = Cabcd W eyl k o n fo rm a l te n s r d r
(19.7). B u n la rn h e r b iri (Eat,pq b u r a d a 0123 = 1 o la ca k b i im d e se ilm i,
s ta n d a r t b ir s a -e lli o rto n o rm a l ta b a n d a k i k a r - s im e tr ik L ev i-C iv ita te n -
s r o lm ak zere; b kz. 12.7 ve 19.2),

^a b ~ 2 ^ ab p q ^ ^ ^ a b c d ~~ ~ ^ ^ a b p q ^ ^ c d

in d is n o ta s y o n u n c a ta n m la n p ikili te n s r o la ra k a d la n d r la n eye s a h ip
tir. ik ili *F M axw ell te n s r n 19 .2 'd e g rm t k . *C ik ili W eyl te n s r
b e n z e b ir n ic elik o la ra k g r l r. B u n u n y e rin e a y rc a W eyl te n s r n n
so n d a k i c d in d is iftin i "e letirm e"y i de ta s a rla y a b iliriz . B u n u n la b irlik te
b u n u n ab z e rin d e k i e le tirm e y le ay n o ld u u o rta y a k a r.13211

. 132.1] N edenini aklayn. Diyagram biim li notasyonla 12.8'in zdeliklerini faydal b u la


bilirsiniz.
4 - b o y u tlu u z a y z a m a n d a k i b ir n o k ta d a k i b ir 2 -d z le m e le m a n n n b a sit
o la n (12.7) b ir / 2-b i im lis iy le (ya d a b ir ikili-vektr) a k la n d n a n m
sa y n . B u n a ili k in */ e le n i im (2-biim li) F M ax w ell te n s r n d e o ld u u
g ib i o lu tu r a b ilir ve k a v ra m a k a r m a k b ir f i in z e le n ik d i e r b ir d e
y ile * / = i/ y a d a k a r - z e le n ik d i e r b ir d ey ile */ = i / o la b ilece i
a n la m n v e re b iliriz , / 'y e k a r lk g elen (karm ak) 2 -d z le m e le m a n b u n a
gre, "z elenik" ya d a " k a r - z elenik" o la ra k a d la n d rlr. Bu k a v ra m
b u rg a k u ra m i in n e m lid ir (33.6).13221
K u an tu m k u ra m n d a a la n n ic e lik le rin in k a rm a k sa y d e e rle ri a lm a
s n a , en a z n d a n d a lg a fo n k siy o n la ry la ilg ili y o ru m a sa h ip o ld u k la rn d a ,
o la n a k ta n n r . A sln d a b u e y le re b a k m a n n b ir ok fa rk l f a k a t m a te m a
tik s e l o la ra k e d e e r b i im i sz k o n u s u d u r (bkz. 26. blm ). K arm a k b ir
M ax w ell te n s r n ya d a h a t ta k a rm a k b ir W eyl te n s r n s ra s y la fo
to n y a d a g ra v ito n la ilg ili b ir d a lg a fo n k siy o n u n a ilik in b ir b i im i te m sil
e d e r e k ild e d n rs e k h a lih a z rd a k i a m a la rm z a en iyi u y a c a k e y b u
o lu r. K lasik b ir a la n n ic e li in in a y rt ed ici b ir zelli i o la n g erek lik k o u
lu y e rin e k a rm a k d a lg a fo n k siy o n la rm z (24.3 ve 2 6 .2 'd e b e lirtilm i
o la n g e re k lilik le rle u y u m lu b iim de) p o z itif fre k a n s l o lm ak z o ru n d a d r.
B u n u n , W eyl e rili i d u r u m u n d a e s a s e n ne a n la m a g e ld i iy le ilg ili f a z la
ca en d ielen m e y elim . G eici o la ra k , C 'nin y a ln z c a , M inkovvski u z a y n d a k i
b ir a la n o la ra k d n le b ile c e i d u ru m d a k i, d z l k te n so n su z k k b i
im d e fa rk l o la n eik u z a y la ra b a k m a k ta o ld u u m u z u d n e b iliriz , by-
lece p o z itif fre k a n s k o u lu s o ru n lu o lm a k ta n k ar. (B u n u n la b irlik te ,
3 3 .1 0 -1 2 'd e b e lirtile c e i ze re, b u n d a n bile d a h a iy is in in y a p la b ile c e i
o rta y a kar.)8 u h a ld e , sa -e lli fo to n ve g ra v ito n la r, +F = - (F i *F) ve
+C = ^(C i C) olm ak z e re , (p o zitif fre k an sl) +F ve +C z ik ili n ic elik leri
ta ra fn d a n
*( +F) = i +F ve *(+C) = i +C

ifa d e le rin e sa h ip o la ca m z ek ild e, ta n m la n r. S ol-elli o la n la r da,

*( ~F) = i ~F ve ( - C) = i ~C
1 1
o la ca k e k ild e, F = - ( F + i F) ve C = - ( C + i C) k a r - z ik ili n ic e lik le ri
ta ra fn d a n ta n m la n r. O rijin al A sh te k a r e rev e sin d e W eyl e rili in e ili
k in z ik ili ve k a r - z ik ili k s m la r fa rk l ro lle r o ynar.

30 [32.2] z ikili b ir / 'y i aklayan iki f ab in d isin in her ikisi de k ar- z ikili b ir Weyl (ya da
Maxwell) te n s r n n herh an g i b ir in d is iftiyle d a ra ltlrsa bu durum da sonucun sfr ola
can gsterin.
8 D o ru sallatrlm ktleekim e ilikin orijinal b ir ta rt m a iin bkz. Fierz ve Pauli, 1939;
d o ru sallatrlm ktleekim le ilgili d ah a fazla bilgi iin bkz. Sachs ve B ergm ann, 1958.
D orusal olm ayan g rav ito n la ilgili bkz. Penrose, 1976a ve 1976b.
F izik i b a k a sy la b u , tu h a f g r n e b ilir n k k tle e k im a la n n d a
s o l/s a a s im e tris in e ilik in h e rh a n g i b ir k a n t sz k o n u s u d e ild ir ve
s ta n d a r t E in s te in genel g relilik k u ra m n d a d a k e sin lik le y o k tu r. G re b il
d i im k a d a ry la b u s o ru n a y n elik ik i fa rk l tu tu m ta k n a b iliriz . B ir ta r a f
ta n , H a m ilto m sa d e le tirm e k te fa y d a l o ld u u o rta y a k a n a s im e triy i b e
lirli m a te m a ti e ilik in n em siz b ir zellik o la ra k d e e rle n d ire b iliriz . Di
er ta r a f ta n , D oayla ilg ili d e rin b i im d e s o l/s a a s im e trik o la n b ir ey in
sz k o n u su o ld u u n a ve a s im e trik fo rm a liz m in b u n u b ir b i im d e a r a t r
d n a ili k in k o n u m u k a b u l e d e b iliriz . A sln d a D oann s o l/s a a s im e trik
o /d u u n u , z a y f etk ile im le rd e ak b i im d e o rta y a k o n d u u z e re (25.3),
b iliy o ru z . B elirli b ir a n la m d a e le k tro m a n y e tiz m a b u a s im e trin in k a ln tla
r n i e rir f a k a t b u y a ln z c a , o n u n e le k tr o z a y f k u ra m d a k i z a y f e tk ile im
le rle b irle im i z e rin d e n d o la y l b i im d e g r le b ilir. K tleek im le ilg ili
(bilinen) b e n z e r b ir b irle im y o k lu u n d a k tle e k im in b u t r a s im e trik
zellik lere d o la y l y a d a d o la y sz o la ra k sa h ip o lm a s g e re k ti in i b ek lem ek
iin h i b ir n e d e n y o k tu r. Y ine de sic im k u ra m c la rn n k en d i k u ra m la rn a
ilik in b a k a la ry la ilg ili o la ra k , b ir k u a n tu m k tle e k im k u ra m n n
s r f k tle e k im d e n d a h a fa z la s o la n b ir e y i a m a la d n a ili k in b a k
k a b u l ed e b iliriz ; o, k la sik b ir u z a y z a m a n la ilg ili h a lih a z rd a k i erev en in
d a h a te m el b ir eye y n elik b ir u y g u n lu k y a d a y a k la k lk ta h m in i o la ra k
g r lm e si g erekm ek zere, fizi in t m y le ilg ili te m el b ir erev ey i o rta y a
se rm e k te d ir. O "b ir ey" (A shtekar ve b u rg a e rev e le ri y a n s r a sicim
k u ra m n n h e te ro tik g r n m le rin d e o ld u u gibi; b kz. 31.14) k en d i i in d e
b ir a y n a ll a s a h ip s e b u d u ru m d a z a y f etk ile im le rd e b t n l k l a y n a l
a s im e trile r b u lu n m a s g erei ok d a h a k o la y b i im d e a lg la n r.

32.3 A s h te k a r d e i k e n le rin in b iim i

yleyse b u a y n a l A sh te k a r d e ik e n le ri n e d ir? A ynallk, L o re n tz ci 4 -


u z a y a u y g u la n a n ik i t r 2 - s p in r d a n b irin e ilik in a s im e trik se im d en
k a y n a k la n r. Bu n e s n e le ri, e le k tro n u n tp d a lg a fo n k siy o n u n u n 2 -k a rm a k
b ile e n li k a v ra m la rn n , b iri a p re siz ve d i e ri a p re li b ir in d is e sa h ip o lan
b ir iftin d e n , aA ve pAn o lu u r b i im d e d n le b ild i in i g rd m z
2 5 .2 'd en a n m sa y a b iliriz . A presiz in d is in e le k tro n u n z ik y a d a sol-elli
(n e g a tif sa rm a llk ta k i) k sm ve a p re li in d is in z a k ya d a sa -elli (p o zitif
sa rm a llk ta k i) k sm y la ilg ili o ld u u n u b e lirtm itik . A yrca z a y f e tk ile i
m in pA, zak k sm n a deil y a ln z c a A zik k sm n a ilg i g s te rd i in i d e g r
m t k (25.3). Bu d u ru m d a , a p re li y a d a a p re siz s p in r d i e rin d e n "d a
h a tem el" o la ra k se e n b ir u z a y z a m a n fo rm a liz m i te m el b ir a y n a llk i e rir
e k il 32.1 A s h te k a r'm , M u z a y z a m a m n d a k i u z a y s a l S 3 -y z e y i z e rin d e ta n m l o rijin a l
k a n o n ik d e i k e n le ri T "konura" p a ra m e tre le rin i, S 'y le s n r la n m (yarm o k la b e lir tile n
a A s p in r le r i iin) 4 -u z a y s p in b a la n ts n n b ile e n le ri o la ra k a lr. "M om entum " p a r a
m e tre le ri te m e l o la r a k S 'y e ilik in (ters) y isel m e tri in in (2 -b i im lile r o la r a k ifa d e e d i
lip S 'n in h e r n o k ta s n d a k i o rto n o rm a l b i r t a b a n la ilg ili olan) b ile e n le rid ir.

e k il 32.2 I\ S 'ye ilik in isel erilik ve r2


dsal erilikle ilgili olm ak zere T = ^ + ir2
biim in d e ifade edebiliriz (bylece T2, S 'n in
M iinde ne kadar b k ld n ler).

ve b u iki s a rm a ll te m el b ir d ze y d e a y rt ed e b ilm e y e te n e in e s a h ip b ir
erev ey i o rta y a serer.
A sln d a b u y a ln z c a , o rijin a l A sh te k a r (ve b u rg a ) fo rm a liz m le rin d e
m e y d a n a g elen e y d ir. A sh te k a r y a k la m n d a , u z a y sa l b ir S 3 -y ze y in e
g re se ilm i o la n k a n o n ik d e ik e n le r te m e l o la ra k S 'ye isel o la n (ters) v
3 -m e tri in in ve S z e rin d e a ln m o la n (apresiz) T sp in b a la n ts n m b i
le e n le rid ir. B iraz d a h a k e s in o lm a k ze re, b u n la r y e re l b ir s p in r ta b a
n y la ilg ili te rs m e trik b ile e n le rid ir ve 2 -b i im lile r o la ra k g s te rilirle r.
D ah a s r s p in b a la n ts y a ln z c a S 'ye i se l o la n sp in rle r" in e ili k in d e
il t m 4u z a y d a ta n m l a A s p in rle rin e ilik in p a r a le l ta m a y la d a ilg i
lid ir.9 B ylece r bize a p re s iz b ir a A 4 -u z a y s p in r n n (2 -sp in r), S 3 -
u z a y i e ris in d e b u lu n a n b ir e ri z e rin d e k i 4u z a y m e trik b a la n ts n a
(14.2, 8) gre, k en d in e p a r a le l b i im d e n a s l ta n a c a n s y le r.10 y 3 -

9 Bkz. A shtekar, 1986 ve 1987; ayrca b ir yinelem e iin bkz. A shtekar ve L ew andow ski, 2004 ve
d ers k itab iin bkz. Rovelli, 2003.
10 "ndisler"in n asl ilediini an lam ak istey en ler ncelikle ters 3-m etri in ykseltilm i 3-bo-
yu tlu in d islere sa h ip b ir yrs nicelii olduuna dikkat etm elidirler. S ierisindeki s zerinde
ikili o lu tu ra ra k t ve u 'd a k a r-sim e trik olan Yr tu'yu (bir younluk) elde ederiz. Bu a lt in
d isleri 4 -u zay d ak i 2 -biim li in d isle r olarak okuyabiliriz ve bize a lt sim etrik sp in r in d isle
m e trik (younluk) n ic e lik le rin e ili k in a la n m o m e n tu m d e ik e n le ri k
m e si r o l n ve r b a la n t n ic e lik le ri a la n ilg ili ele n ik k o n u m la r a ilik in
ro l o y n ar; bkz. ekil 32.1. K u an tu m k u ra m n d a , pa m o m e n tu m u n u n x a
g ste rim in d e (21.2) ih d /d x a'yla y e r d e itirm e b i im in e b a l o la ra k r
g ste rim in d e y a la n la rn ("S/ST" 2 0 .5 'te a n lm o la n fo n k s iy o n e l t r e v
k a v ra m y la ilg ili olm ak zere) iM / 5 r 'y la y e r d e itirm i b i im d e k a b u l
e d e b iliriz . B enzer b i im d e y g ste rim in d e r , ift5 /5 y 'y la g s te rilir, r b a
la n ts ta m o la ra k S 'n in isel e rili iy le ilg ili b ir I \ k sm n a d s a l e rilik le
(d i er b ir d ey ile 5 'n in M u z a y z a m a n i in d e n a s l "bk ld y le") ilg ili
b ir r2 k s m n a s a h ip tir; bkz. ekil 32.2. T m r niceli i

r = Tj + ir2

b i im in d e ifa d e e d ile b ilir (form alizm e ilik in te rs a y n a ll se m i o ls a y


d k ^ ir2'ye sa h ip olurduk), r n iceli i, ta b a n u za y S ve lif (apresiz) S (2-
b o y u tlu b ir k a rm a k v e k t r uzay) sp in u za y olm ak ze re, (15.8'deki a n
lam yla) b ir d e m e t b a la n ts ta n m la r. Life ilik in ilg ili g ru p SL(2,C)'dir
(bkz. 13.3).
Bu n o k ta d a o rijin a l A sh te k a r y a k la m n d a k i te k n ik b ir g l e d e in
m eliy im . Bu, SL(2,C) g ru b u n u n tk z o lm a m a s ve ou n ite r o lm a y an
(bkz. 13.7), iste n m e y e n so n su z b o y u tlu in d irg e n em e z g ste rim le re sa h ip
o lm a sd r. T m b u n la r, g erek li k u a n tu m k tle e k im k u ra m n n h a s s a s in
a s y la ilg ili cid d i s o r u n la r y a ra tr. B u ra d a n h a re k e tle ile rlem e k a y d e d e
b ilm ek iin , j B a rb e ro -Im m irz i p a r a m e tr e s i o la ra k b ilin e n s f r o lm a y an
g erel b ir sa y olm ak zere, d e itirilm i

^ = r + rr2
b a la n ts k u lla n lm tr. Bu, t m y le te k n ik b ir zellik o lan , g ru b u n a rtk
tk z SU(2) b i im in d e o lm a s a v a n ta jn a s a h ip tir ve o n a ilik in (in d irg e n e
mez) g ste rim le rin t m so n lu b o y u tlu ve n ite rd ir. H er b ir ta ra fn d a n

rin in b ir iftini sa lay an k ar- z ikili ksm n alm ak bize P ve 'da iz se rb est olan b irY r P<?
niceliini ya da edeer biim de yrpQ niceliini verir. T'yla ilgili olarak bu, zorunlu biim de
iz se rb est olan (nk b u b ir SL(2,<C) balantsdr) spin uzayndaki 1-biim li b ir m atris ol
duundan, b ir rr p niceliidir. T'yla ilgili indis y apsnn kanonik deikenler iin, y'nn, ol
m as gerektii zere, te rsi olduuna dikkat edin. Daha fazla a y n n t iin bkz. A shtekar, 1986,
1987; A shtekar ve L ew andow ski, 2004; Rovelli, 2003.
11 Sen'in 1981'de su n d u u ey, genel greliliin k stllk larn polinom biim ine indirgeyen bu
b a lan td r. VVitten'in, genel grelilikteki toplam enerji pozitifliiyle ilgili kan tlam a ile
m inde, bam sz olarak, ayn balanty (yine 1981'de) kullanm olm as nem lidir; bkz.
19.8 ve VVitten, 1981. Bildiim kad ary la b u b a lan tn n ilk kullanm , burga kuram nn
A shtekar deikenleriyle en yakn biim de ilikili p aras olan S'ye ilikin h ip er yzey b u r
ga uzay n n o lu tu ru lm as srasn d ad r; Penrose ve M acCallum, 1972; Penrose, 1975.
ta n m la n a n k la s ik k u ra m r 'y l a ta n m la n a n d a n y a ln z c a "k an o n ik d n
m " o la ra k a d la n d r la n ey k a d a r fa rk llk g s te rir ve b u k la sik k u r a m
la rn faz u z a y (20 .2 ) z e rin d e k i fa rk l, "gen ellen m i k o o rd in a tla r" t a r a
fn d a n a k la n s a da e d e e r o lm a la r (ayn sim p le k tik y a p y a sa h ip o lm a
la r; b kz. 14.8, 20.4) a n la m n a gelir. B u n u n la b irlik te s o n u ta k i k u a n tu m
k u ra m la r n n e d e e r o lm a s gerekm ez. Bu, 21.2'de o rta y a k o n m u o lan
k o n u d u r: k u a n tiz a sy o n ile m i n o rm a ld e , g en e lle n m i k o o rd in a tla r n d e i
im i a ltn d a d e im ez d e ild ir. P n m T^'yla y e r d e iik li in in n e k a d a r
"z arar" g e r e k le tire b ile c e i z m len m em i b ir k o n u o la ra k g r n r. H er
k o u ld a , ilk o la ra k "d a h a kolay" d u ru m u a l la ra k d a h a fa z la ey
re n ile b ilir. S o n u ta k i k u a n tu m k tle e k im k u ra m n n , k u a n tu m k tleek i-
m e y n elik n iy e tle n ile n y a k la m y e rin e y a ln z c a ( i ya d a 0 d n d a k i 77
d e e rle rin in g eo m etrik g e re k e le n d irm e d e n y o k su n g r n d ) b ir "o y u n
ca k m o d eli" o ld u u k o n u s u n d a e n d ie le n ile b ils e de s a p m a n n E in s te in k u
ra m n n ta s a r la n a n k u a n tiz e v e rs iy o n u n d a n b y k o lm a d v a rs a y lr.
r , d u ru m u n d a h a y a t o ld u k a b a s it h a le g e lir n k SU(2)'ye ili k in g e
rek li in d irg e n e m e z fa rk l g ste rim le r, (greliliki olm ayan) o la an k u a n
tu m m e k a n i in d e k i (ktleli b ir p a r a c n ) fa rk l s p in d u ru m la ry la m a te
m a tik se l o la ra k e d e e rd ir. Bu fa rk l s p in le rin , s p in d e e ri o lm ak z e
re, n = 0, 1 ,2,3,4,5,..., d o al s a y la ry la i a re tle n d i in i 22 .8 'd e n a n m sa rz .
(22 . 8 'd e a y rc a h e r b ir n 'y e ili k in g ste rim u z a y n n n in d is li P a b ...d s i
m e trik s p in te n s rle rin d e n o lu tu u n u d a g rm t k .) Bu fa rk l "sp in d e
e r le r i n in n a s l k u lla n lm a s g e re k ti in i k sa s re i in d e greceiz.

32.4 D ng d e i k e n le ri
eyleri, g enel k o v a ry a n s, S b a la n g 3 -u z a y m d a , d a h a b e lirg in h a le
g e tire n b ir e k ild e n a s l a k la rz? Bu, g en el k u a n tu m d u ru m u m u z u , te m e l
k u a n tu m k tle e k im d u r u m la rn a ilik in te m el o la ra k fa rk l e k ild e a k
la n a b ile n ve S i e risin d e k i k e n d isin e ilik in g enel k o v a ry a n sla ok b a s it
e k ild e ilg ile n ile n zellikle b a s it b ir a ile b i im in d e a k la y a n y a r a tc b ir
a le t y o lu y la y a p lr. (Bu te m e l d u ru m la ra b ira z d a n geleceiz.) B ylece g e
n el d u ru m d o ru sa l s t s te b in m e y o lu y la b u g enel d u r u m la r b i im in d e
ifa d e ed ilir. Ne g ere k ti i a n la m a k i in S i e risin d e k i k a p a l d n g y ele
aln . Z ih n im izd e, r b a la n tm z , b iz e "k e n d isin e p a ra le l" o la n a p re s iz b ir
a A sp in r n b y le si b ir d n g e tra fn d a k i t m yol b o y u n c a ta m a o la
n a n sa la m a k zere k u lla n m a n n e tk isin i c a n la n d ra lm . B a la d m z
y ere g eri d n d m z d e S s p in u z a y n a ilik in izg isel b ir d n m n e t
k ile n m i o ld u u n u g r r z . Bu, b ile e n b i im in d e , k a rm a k b ir 2 x 2 T AB
m a tris iy le (bkz. 13.3), b u m a tr is in e le m a n la r S z e rin d e k i b ir ta b a n s e i
m in e b a l o lm a k zere, ta n m la n r. B u n u la b irlik te b u m a tr is e ilik in T AA
izi ta b a n b a m l k a rm a k b ir s a y d r ,132-31 yleyse b u b a s it o la ra k , r sp in
b a la n ts n n , d n g se im iy le ilik ili o la n b ir ze lli id ir. (Bu, b u fik ri
a y a r k u ra m la rn d a ilk o la ra k k u lla n a n K en n eth VVilson'n a r d n d a n , Wil-
so n d n g s o la ra k a d la n d r la n d a h a g enel b ir k a v ra m a ili k in b ir r
n e k tir .)12 C arlo R ovelli, Lee S m olin ve T ed J a c o b s o n b u fik ri 1988'de, b u
d n g b a m l iz le ri genel g relilik le ilg ili d n g d e ik e n le r i o la ra k a d
la n d ra ra k , g enel g re lilik te g e li tird ile r. Bu d n g d e ik e n le rin i k u a n
tu m ile m c ile ri b i im in d e k a b u l e tti im iz d e , b u p a r a g ra fn b a n d a d e i
n ilm i o la n "tem el d u ru m la r" e s a s e n ta m o la ra k o n la rn z d u r u m la r
o lu r.
Bu te m el k u a n tu m k tle e k im d u ru m la rn n g e o m e trik n ite li i n ed ir?
T a n d k o ld u u m u z o la a n t rd e k i m e trik g e o m e trisi b a k a sy la epey
o la a n d o ld u k la r ve k la sik g en el g re lili in " p r z s z g eo m etrile r"in -
d en ok u z a k o ld u k la r a a kyor. A sln d a b u te m el d u ru m la rn g e
o m e trik o la ra k , 9.7 ve 2 1 .1 0 'd a d e e rle n d ird i im iz (Dirac) d e lta fo n k s i
y o n la rn a b e n z e r b i im d e , o ld u k a "tekil" o ld u k la rm greceiz, ilk o la ra k
S 'y i n ite lik s iz b ir m a n ifo ld b i im in d e d n n .13 D ah a so n ra 5 'd e k i b ir

ek il 32.3 (a) Koni b iim li 2 -y z ey e ilik in bu p r zs z olm ayan rnek, eri 8 -


fo n k siy o n la n n n bu lun d u u , tep e ve taban kenar etraf d n d ak i her yerde sfr erilie
sah ip tir. (Kuantum ktleek im in e R egge an alizi yak lam 2 -u z a y zerindeki 5 -fo n k siy o n
erili in e sah ip 4 -u z a y la ben zer b iim d e iler; b k z . ekil 33.3.) (b) Bununla b irlik te dng
kuantum ktleek im d e gerekleen e y bu d e ild ir . Burada dn g ler zerin d e, m etriin
k en d isi geri kalan her yerde yok olm ak zere, b ir a la n tf-fon k siyonu m evcuttur.

i [32.31 Nedenini aklayabilir misiniz?


12 B kz. VVilson, 1976; kuantum kuramndaki bu teknikle ilgili olarak b kz. Zee, 2003. Ayrca b kz.
Rovelli ve Smolin, 1990.
13 Bunu belirtebilmek iin bile, manifold yaps yetkili olduumuzdan daha fazlas tarafndan
ele alnabilm elidir nk bu ona yalnzca bir topoloji salamakla kalmaz ayn zamanda t-
revlenebilirlik ya da "przszlk" de salar; b k z. 10.2 ve 12.3. Ayrca 33.1'le de kar
latrn. Aslnda teknik uygunluk iin, Ashtekar-Lewandowski yaklamnda S 'ye a n a litik
bir yap atanr; Ashtekar ve Lewandowski, 1994. Bu onun, 6.4'teki anlamda, C olm as an
lamna gelir.
k a p a l d n g le r a ile s in i ele aln . H er d n g d u ru m u n u , t m g e o m e trisin e
b ir b i im d e d n g z e rin d e y o u n la m e k ild e sa h ip o la ra k d n m e li
yiz. D ng z e rin d e y o u n la m b i im d e b u lu n a n ey g er ek te e rilik d e
ild ir fa k a t b u n u n y e rin e t m m e tr ik d n g z e rin d e b ir t r d e lta fo n k s i
y o n u n u b i im in d e , d n g d n d a b t n y le yok o la ra k , y o u n la m a ld r.
Bu d u ru m ekil 3 2 .3 'te g ste rilm i o la n dz ta b a n l k o n i g e o m etrisiy le
b e n z e rd ir. Koni ta b a n n n k e n a r b o y u n c a o la n e rilik te ve a y rc a te p e
d e 13241 b ir d e lta fo n k siy o n u (9.7) sz k o n u s u d u r ve b u t r b ir d u ru m k u a n
tu m k tle e k im e ynelik, Regge a n a liz i o la ra k b ilin e n fa rk l b ir y a k la m
d a n k a y n a k la n r; b kz. 33.1. Bu y o u n lu u n , dng y e a ta n a n b ir "spin"
d e e riy le l len , b u t r fa rk l j = 1 /2 n d e e rleri SU(2)'nin in d irg e n em e -
yen fa rk l g ste rim le rin e k a r lk gelm ek ze re, b ir "d erece"si m e v c u ttu r
(b a la n tm z la ilg ili o la ra k b e lirg in b i im d e d a h a "doru" r y e rin e F^'y
k u lla n rz).
Bu ifa d e le r d a h a fa z la a k la m a g e re k tirir. B u ra d a o rta y a k an "m et
rik" k a v ra m g e r e k te n de, d n g y le k a r la a n h e rh a n g i b ir d en em e 2-y -
zey e le m a n n a b ir a la n a ta y a n k a v ra m d r. A sln d a a la n l s n d e , a ile d e
ki h e r d n g z e rin d e t m y le y o u n la a n b ir d e lta fo n k siy o n u sz k o n u
s u d u r. B u n u n a n la m n e d ir? S 3 -y z e y in d e b u lu n a n (kap al o lm a s g ere k
m eyen) 2 -b o y u tlu b ir T den em e y ze y i d n n . Bu, e itli d n g le ri p ek
ok y e rd e k e se b ilir. T , d n g le rd e n b iriy le h e r k a r la m a s n d a b e lirli b ir
a la n l s n kay d ed er; a la n h e r n ey se ona, d n g y le b u lu tu u y e r d
n d a h e rh a n g i b ir k a tk s z k o n u su d e ild ir. Bylece m e tri e ilik in "d el
ta fo n k siy o n u "n u n n ite li i, h e r d n g n n y a ln z c a J 'n i n d n g y k e s ti i
y e rd e b ir a la n l s a ta m a s gere iy le b e lirtilir. H er k e s iim n o k ta s,
j = ^ n b e lirli d n g n n "spin" d e e ri olm ak zere,

BnGrfh^] j(j + 1 )

d e e rin i s u n a r; bkz. ekil 32.4. A ilenin t m d n g le rin d e n g elen b u a la n


k a tk la rn to p la rz .
S icim k u ra m y la d n g d e ik en i k u ra m a r a s n d a ilg in b ir k a r tlk
sz k o n u s u d u r. Sicim k u ra m k u a n tu m k tle e k im e y n elik n e re d e y se t
m y le te d irg e y ic i b ir y a k la m k e n d n g d e ik en i y a k la m tem el o la ra k
te d irg e y ic i d e ild ir. Sicim k u ra m n d a k i h e s a p la m a la r n e re d e y se d e im ez
b i im d e d z o la n b ir a r d a la n u z a y z a m a n m d a , d i e r b ir d ey ile M M in-
kovvski u z a y n n d iy e lim ki b ir C a la b i-Y a u 6-u z a y y la a rp m o la n u zay -
z a m a n d a (bkz. 31.14) g e r e k le tirilir ve y a ln z c a o a rd a la n d a k i za y f
a la n la rla ilg ile n ilir. F ik ir b u z a y f a la n s n rn d a n "u za a d a lg a la n m a k tr
e k i l 3 2 .4 S 3 - y z e y i n d e k i 2 - b o y u t l u b i r T d e n e m e
y z e y i . T ' n i n b i r d n g y le h e r k e s i i m i a la n a i l i k i n
8 m j h ^ j(j + 1) d e e r in e (j " s p in " d e e r i o lm a k z e r e )
k a t k d a b u lu n u r .

e k i l 3 2 .5 Y a k la k b i r u z a y z a m a n a il i
k i n d n g d e i k e n i a k la m a s , r g -
le r " in n e r e d e y s e d z e n l i b i r y a y lm n a
i l i k i n b ir a k m a b i i m i n d e s u n u la b ilir .

(dier b ir d ey ile sl se riy i d a h a k k b ir p a r a m e tr e c in s in d e n d n


mek); bkz. 26.10 ve 31.9. te ta r a f ta n d n g d e ik e n le ri d u ru m u n d a te
m el d n g d u ru m la r (ya d a s p in a d u ru m la r; b kz. 32.6), d n g le r (ya
d a sp in a izgileri) z e rin d e k i a la n l s n d e d e lta fo n k s iy o n la r n a s a
h ip o la ra k , d z l k te n (ya d a k la sik te n ) o ld u k a u z a k tr. Y ak lak b ir u z a y
z a m a n a ilik in d n g d e ik en i a k la m a sn elde etm ek zere, ekil
3 2 .5 'te g ste rild i i gibi, " rg ler"in n e re d e y se d z e n li b ir y a y lm n a b e n
ze r b ir eyi ele alm am z gerekir.
B u n u n o ld u k a to p o lo jik b ir a k la m a o ld u u n a d ik k a t ed in . B ir d n
g n n d i e rin e ne k a d a r "yakn" o ld u u n u n nem i y o k tu r (nk "m etrik"
k a v ra m d n g n n k e n d isin d e n te b ir a n la m ifa d e etm ez). nem li o la n
e y le r y aln zc a, d n g le r a r a s n d a k i to p o lo jik "b a lan m a" ve "d m le n
m e" (ya d a kesim e) ilik ile riy le o n la ra a ta n m o la n fa rk l "sp in " d e e rle
rid ir. B ylece (S i erisin d ek i) genel k o v a ry a n sn ic a b n a , y a ln z c a b u ay rk
to p o lo jik ta b lo y u elim iz d en k a rm a m a k k o u lu y la , t m y le b a k lm
o lu r.

32.5 Dm ve b a la rn m a te m a ti i

K u an tu m k tle e k im in e ili k in d n g d e ik en i ta b lo s u b iz i d m le r
ve b a la rn to p o lo jisiy le ilg ile n e n m a te m a tik a la n n a y n e ltir. Bu, k en d i
b ile e n le rin in , te m eld e sic im in z m le n en p a r a la r, s r a d a n d o a s n ele
a la n a r tc b i im d e ok y n l b ir k o n u d u r. K ap al b ir "sicim d n g
s n n g e r e k te n d m l olu p o lm a d n a k a r a r v erm e k z e re e lv e rili
m a te m a tik s e l k r ite rle ri k u lla n m a m z g e re k ir ("dm l", o la a n kliti
b ir 3 -u z a y i in d e p r z s z h a re k e tle rle d n g y o la a n b ir e m b e r h a lin e
(a) (b) (c) (d) (e)

ek il 32.6 D m ler v e balar, (a) Y onca dm; d m l b ir dng rnei, (b) Dm l


olm ayan (plak gzle b elli olm ayan) b ir dng rnei, (c) ki dng arasnd ak i b a sit bir
ba. (d) Sfr "balam a says"na sah ip o lsa la r da a y n la m a y a n iki dn g n n bulun d u u
VVhitehead ba (her b irin in b ir y zeyle b u lu tu u n et sa y d ierin i kapsar), (e) H ibir if
ti b a lan m am olm a sn a k arn a y n la m a y a n Borrom ean ba.

d efo rm e e tm e n in , d n g e s n e m e le rin in b ir b ir i i in d e n g e iin e iz in v e ril


m em ek ze re, o la n a k sz o lm a s a n la m n a gelir; b kz. ekil 32.6). B en zer b i
im d e, ik i y a d a d a h a fa z la a y rk d n g n n b irb irin d e n , b a sz h a le g el
m ek ze re, b t n y le a y rlp a y rla m a y a c a n a k a r a r v erm ek le ilg ili k r i
te rle r d e a ra y a b iliriz . Bu s o ru y a az ok b t n l k l y a n tla r sa la y a n (r
n e in "A lex ander p o lin o m u " gibi) e itli y a ra tc m a te m a tik s e l ifa d e le r 20.
y z y ln b a la r n d a n b e r id ir b ilin iy o r f a k a t so n y lla rd a , e s in k a y n a k la rn
b y k l d e fiz ik te n a la n e tk ile y ici ve d a h a s a d e le tirilm i b ir m ik ta r i
lem b u lu n d u . B u n lar, "Jo n e s polin o m u ", "HOMFLY p o lin o m u ", "Kauff-
m a n n p o lin o m u ", vb g ib i is im le r a ld la r .14
Bu y en i m a te m a tik s e l y a p la r d n m e n in b ir yo lu o n la r b ir t r "d i
y a g ra m b i im li ceb ir"d en , b u 12.8'de (bkz. e k ille r 12.17 ve 12.18) s u n u l
m u v e 13. b l m d e (bkz. e k ille r 13.16-19, vb) g en i b i im d e k u lla n lm
o la n te n s r c e b irin in d iy a g ra m b i im li a k la m a s n a ilik in b ir g en ellem e
o lm a k zere, k a y n a k la n r b i im d e ele a lm a k tr. Bu g en e lle m e d e b ir "in d is
izg isi"n in b y le si d i e r b ir izg in in , b ir d iy a g ra m d a b irb irle riy le k a r
la tk la r n d a s t n d e n y a d a a ltn d a n gem esi b ir fa rk llk y a ra tr; b kz.
ekil 32.7. K au ffm an n c e b irin i b elirlem e y e h iz m e t ed en ekil 3 2 .8 'd e g s
te rilm i o la n g ibi, c e b ir z e rin d e u y g u la m a y a so k u la b ile c e k e itli "c eb ir
sel v a rlk la r" sz k o n u su d u r. B u n lar, k s a s re i in d e gelece im iz s p in a
k u ra m n n te m e lin i o lu tu ra n t m le ik d z e n le re ilik in z a r if g en e lle m e
le r s u n a r.
ekil 3 2 .8 'd ek i A n ic eli i k a rm a k b ir s a y d r ve A b a z e n b ir q = A 2 =
e m /r n ic e li i b i im in d e y a z lr. (A = 1 d u ru m u s p in a k u ra m n n te m e
lin d e k i "b in o r an a liz "i v erir; P en ro se, 1969, 1971.) ekil 1 2.17'deki s im e t
r ik le tiric i ve k a r - s im e tr ik le tiric ile rin b e n z e rle ri m e v c u ttu r. B ylesi
e y lere ilik in , b a z e n b ir q -d e fo r m e li y a p la r o la ra k a d la n d r la n n em li
b ir k u ra m g e litirild i. ou kez, o ld u k a y a n ltc b i im d e "^ -d efo rm eli"

14 Dm k u ram n a olduka nazik b ir balang iin bkz. Adams, 2000. D aah teknik b ir al
m a iin bkz. Rolfsen, 2004 ve K auffm ann, 2001.
ek il 32.7 ekiller 12.17, 12.18 ve 13.6-9, vb'deki trde diyagram b iim li ten s r cebiri
d m ler ve balara ilik in b ir ceb ir retm ek zere gen ellen eb ilir. Ek bir zellik , b ir "in
d is izgisi"nin b y lesi dier b ir izg iy le k esiti in d e stten ya da a lttan g em esin in artk
bir fark olu tu racak olm asdr.

ek il 32.8 K auffm ann ceb iriyle ilg ili olarak, sp in a kuram n tem elleyen "binor" cebiri-
n in ^ -d eform eli v ersiyon un u veren en b a sit ceb irsel zd elik , q A 2 = e tn/r olm ak zere,
gsterilm ek tedir. (A = - l ' d i r v e ekil 3 2 .7 deki k esim e durum lar ortaya kmaz.)

y erin e , rn e in "k u a n tu m g ru b u " k a v ra m n d a k i gibi, "k u a n tu m " te rim i


k u lla n lr. B u n u n la b irlik te b ir "k u a n tu m g ru b u "y la k u a n tu m k u ra m a r a
sn d a a k h e rh a n g i b ir ilik i sz k o n u su d e ild ir ve k u a n tu m g r u p la rn n
n em li b ir u y g u la m a s n n te m el d ze y d ek i fiz ik te v a rl u a n iin , t
m y le o la s o lsa da, b y k l d e v a rs a y m s a ld r.
K en a rd a b ek ley en b ir ey o la ra k , b u y en i b u lu n m u m a te m a tik s e l y a p
la r (Jo n es p o lin o m la r, vb) ile fizik a r a s n d a , zellikle Edvvard W itte n t a
r a f n d a n g e litirilm i, d i e r o la s b ir b a la n tn n sz k o n u su o lm a sn b e
lirtm e y e d e e r .15 Bu to p o lo jik k u a n t u m a la n k u r a m k a v ra m d r. Bu t r
b ir k u ra m d a a la n d e n k lem leri b t n y le k a y b o lu r f a k a t e v re n se l y a p d a
ve (yerel o la ra k kaybolan) a la n la ilg ili "k ay n ak lar" sa la d d n le b ile
cek "a k sa k lk la r"d a b ilg i h l m e v c u ttu r. 1 + 2 b o y u tta k i g en el g relilik iyi
b ir rn ek o la b ilir. 1 + 2 (= 3) b o y u tta W eyl te n s r ay n b i im d e yok o lu r,
b y lece t m e rilik R icci te n s r n d e b u lu n u r. Bu n e d e n le "bo u zay "d a
(Ricci d zl) t m e rilik yok o lu r. B u n u n la b irlik te b ir "n o k ta sa l k a y n a
a" ilik in k tle e k im a la n n em siz d e ild ir n k k ay n a k e v re n se l g e
o m e trid e o rta y a k an b ir "ak sak l a" n e d e n olur. Bu, ekil 3 2 .9 'd a g s te
rilm e k te d ir. G eom etri, ekil 28.4te g ste rilm i o la n k ozm ik b ir sic im g e
o m e trisiy le , b u r a d a ta b lo n u n 3 -b o y u tlu b ir u z a y y e rin e (1 + 2 )-b o y u tlu
b ir u z a y z a m a n g ste rm e si d n d a , o ld u k a b e n z e rd ir. K ay n a n (zam an-

15 Bir gzden geirm e m akalesi olarak bkz. L ab astid a ve Lozano, 1997; orijinal "TOFT" iin
bkz. VVitten, 1988.
ek il 32.9 2+1 b oyu ttak i "genel grelilik" herh an gi bir k aynan b u lu n m ad her yerde
(nk orada R icci ten sr yok olu r ve 3 b oyu tta W eyl ten sir her zam an yok olur) dz
u zayzam an talep eder. B ununla b irlik te kaynak dnya izg isi dz uzayzam an da, u zam sal
3 -g eo m e trisi ek il 28.4'te v e 28.2'de g sterilm i olan, "kozmik sicim i" andran b ir "ak
saklk" (koni b iim li tekillik) sunar. Kaynak d n ya izgileri, k lasik b iim d e, her zam an
dzdr fak at bu durum , bu kuram n -to p o lo jik kuantum alan k uram nn b ir rnei o la n -
kuantum v ersiyon u n d a esnetilir.

sal) d n y a izg isi z e rin d e k i ek sen d o ru ltu s u n d a b ir k e s it k a rlr ve s o


n u ta k i iki d z le m se l s n r b ir b ir in e y a p tr lr. K lasik ta b lo d a b y le si
k a y n a k la rn d n y a izg ileri d z olm ak z o ru n d a d r fa k a t b u k la sik m o d ele
d a y a n a n b ir QFT, a la n (b u ra d a e rilik alan) yok o ld u u n d a n to p o lo jik b ir
QFT, e ri ve e s a se n d m l y a d a b a l k a y n a k izg ilerin e iz in v e rir. T o
p o lo jik QFT fik rin i k u lla n a ra k d m ve b a la rn m a te m a ti iy le ilg ili k a v
ra y e d in im in e iz in v e re n ey b u d u r .16 A lan l s n e k a tk , d n g le rin
k e n d isi o la n "a k sak lk la r" d n d a yok o ld u u n d a n , d n g d e ik e n le rin in ,
"to p o lo jik QFT" g en el d z e n in e b ir b i im d e b en z ey e n b ir s is te m sa la d
fa rk ed ilec ek tir. Y ine de b ir fa rk sz k o n u s u d u r n k a la n d en k lem leri
d n g d e ik e n le riy le b irlik te o r ta d a n kay b o lm az.
T o p o lo jik F T 'ler m a te m a tik s e l y a p la r o la ra k ilg in tir fa k a t o n la r
cid d i fizik i k u ra m la ra ili k in m o d e lle r b i im in d e ro lle r o y n a rk e n grm ek,
a la n d e n k le m le rin in t m y le yok o lm a la r n e d e n iy le g t r. B ilin en fiz i
in b y k k sm b y le si d en k lem lerin , a la n la rn gelecee k o n tro ll b i im
de y a y la b ilm e le ri i in n em siz o lm a y n a d a y a n r. B u n u n la b irlik te to
p o lo jik QFT fik irle rin in b u r g a k u r a m y la b irle ik h a ld e k u lla n la b ile c e i
n e ilik in b e lirg in d i e r b ir o la slk d a sz k o n u su d u r. 33. b l m d e g re
ceim iz z e re (33.1 l 'i n so n u n d a ), b u rg a u z a y a k la m a sn d a a la n la r y e
re l o la ra k k ay b o lm az. T opolojik QFT fik irle rin in b u rg a k u ra m n a u y g u
la n m a s im d iy e dek p ek de ile rle tilm e d i 17 f a k a t b u a la n d a n e le r g e r e k le
e b ile c e in i g rm ek ilg in o lu rd u .

16 Bununla birlikte topolojik OFT'ler, hrn biim li raksamalar nedeniyle, dolaysz olarak
h assas m atematiksel teoremler sonucunu vermez.
17 B k z. Penrose, 1988.
32.6 Spin a la r

3 -g e o m e trid e k i sn rla y c d z e n le m e le r ("6-fo n k siy o n u ") k a d a r d ik k a t


ekici o la n d n g d u ru m la r h l b u g eo m etriy e u y g u n (o rto n o rm al) b ir
ta b a n su n m a z. B u n u n iin , i e ris in d e d n g le rin k e s ie b ild i i b ir g en e lle
m eye gem ek g ere k lid ir. Bu b iz i b ir t r "k esien d n g izg ileri" a n ele
a lm a y a y n e ltir f a k a t u n u so rm a m z gerek ir: b u k e siim n o k ta la rn d a ne
y ap m aly z? Y a n tn b i im se l o la ra k , fa rk l f a k a t ilik ili b ir a m a la y a k la
k 50 y l nce a l m o ld u u m s p in a la rn a o ld u k a y ak n b e lirli t rd e
b ir y a p d a b u lu n d u u a a kar.
S p in a la r n e d ir ve o n la rla 1 9 5 0 'lerd e n i in ilg ilen m itim ? K endi zel
am ac m , fizi i a y rk t m le ik n ic e lik le r b i im in d e a k la m a y a a l m a k t
n k o z a m a n la r o ld u k a g l b i im d e , fizik ve u z a y z a m a n y a p s n n
k k en o la ra k s re k lilik y e rin e a y r k l a d a y a n m a s g ere k ti i (bkz. 3.3)
b a k a s n a s a h ip tim . E lik ed e n b ir g d , k e n d isi y o lu y la u z a y k a v r a
m n n k e n d is in in d ze n d e b a la n g o la ra k v a r o la n de il f a k a t t r e tilm i
b ir k a v ra m o ld u u M a ch ilk esi'n in 18 (28.15) b ir biim iy d i. H er ey n e s n e
le r a r a s n d a k i iliki b i im in d e a k la n m a ly d , b ir n e s n e ve h e rh a n g i b ir
a r d a la n a ra s m d a k iy le deil.
Bu g e re k lilik le ri sa la m a n n en iyi y o lu n u n b ir siste m e ili k in k u a n
tu m m e k a n ik se l to p la m s p in d u ru m u n u ele alm ak o ld u u so n u c u n a u la
m tm . "T oplam spin", b ir y n d ek i s p in in b e lirli b ir b ile e n in i len m n i
celi i y e rin e s p in m ik ta rn b ir b t n o la ra k len s k a le r j (= 1 / 2n) n ic e li
iyle ta n m la n r. ("/" ve "m" h a rfle ri, h 'li b irim le rd e a ln a n , g en ellik le k u
a n tu m m e k a n ik se l a s a l m o m e n tu m ta r t m a s n d a k u lla n la n la rd r, m,
ta m s a y b a s a m a k la r b i im in d e , j ve j ta m s a y y a d a y a r ta m s a y la r
a ra l n d a d r; bkz. 22.8, 10, 11.) T o p la m sp in in ( d ik y n d ek i m d e e r
le rin in k a re le ri to p la m n n k a re k k b i im in d e elde edilen) g e r e k d eeri,
s ttte k i a la n ifa d e s in d e g r n e n le ay n n ic elik o la n h^jj(j + l) 'd i r . n =
2/ y l e ilg ili o la ra k izin v e rile n d e e rle r b a s it e k ild e do al s a y la rd r b o
z o n la r i in ift fe rm iy o n la r i in te k sa y la r; bkz. 23.7). D ah a s, y n b a
m sz o lsa da, n y in e de u z a y n y n le ilg ili g r n m le riy le y a k n b i im d e
ilikilid ir, n do al s a y sy la l len to p la m sp in , d erm e a tm a b ir ey d en
gerek fizik i u z a y k a v ra m n a y n le n d ire n ay rk b ir t m le ik y a p in a
ed ilm e k iste n d i in d e ilg in in o d a k la n a c a m kem m el b ir n ic elik o la ra k
g r n m t . D ah a b a k a b ir b ile e n o la ra k , e y ler d o ru b i im d e d z e n
le n irse , k u a n tu m m e k an ik sel o la slk la r, fizik i b ir d z e n e in fa rk l p a r a -

18 Mach ilkesine olan ilgim gl biimde meslektam , arkadam ve danmanm Dennis Sci
ama sayesinde uyarld.
ek il 32.10 Spin a la n . Bir n d oal sa y sy la ia retlen m i h er doru p aras - x h toplam
sp in le ilg ili, n -b irim olarak ad lan d rlan bir parack ya da alt siste m i gsterir. Bu ol
duka b a sit rnekte, her biri 0 -b ir im durum undan b a layan ik i EPR-Bohm 1-birim ifti
n e, (A, B) v e (C, D), sa h ib iz (ekil 23.2deki gibi). B ve C tek bir birim olu tu rm ak zere bir
araya g elirse iki o la slk s z konusu olur: o ya b ir 0-b irim ya da 2-b irim d ir ve olaslk
deerleri sr a sy la 1 /4 ve 3 / 4 tr. A ltern atif olarak A v e D 'yi b ir araya getirirsek ayn
o la slk la r ortaya kar. B ununla b irlik te bu olaslk lar, bir durum da 0 -b ir im e ve d i e
rinde 2 -b irim e sah ip o lam ayacam z iin b a m sz deildir.

la rn m d i e r p a r a la ra g re y n le n d irild i i b i im in a y r n ts n a b a l o la
r a k deil, s a f o la slk la r b i im in d e g ste rile b ilir.
Bu n a s l iler? ^ n h to p la m s p in n ic e li in e b ir n -b ir im d iy elim . Ak o l
m a s i in b u "birim "i b ir p a r a c k o la ra k d n e b iliriz fa k a t te m e l b ir
p a r a c k o lm a s gerekm ez. rnein b ir h id ro je n ato m u b t n m k em m el
e k ild e iy i i g r r. Y alnzca to p la m sp in iy le ilg ili (bir h id ro je n ato m u d u
ru m u n d a , s r a s y la o r to - ve p a r a - h id ro je n d u ru m la rn d a n = 0 y a d a 2 'yle
v e rile n )19 iyi ta n m l b ir de ere sa h ip o lm a s gerek ir. S af b ir o la sl n a s l
eld e ed eriz? rnein, h e r b ir i 0 -b irim li d u ru m d a n b a la y a n b ir ift (A, B)
ve (C, D) E P R -B ohm 1 -b irim li iftle rin i ala b iliriz . (Bu y a ln z c a , h e r b iri
2 3 .4 'tek i ekil 23.3'e b en z ey e n b ir d zen lem e iftid ir; bkz. ekil 32.10.) u
h a ld e B ve C'yi b ir a ra y a g e tir ir ve te k b ir b irim d e b irle m e le rin e o la n ak
ta n r s a k , 0- b ir im li ya d a 2-b irim li b ir so n u elde e d e b iliriz ve b u n a ili
k in o la s lk la r s r a s y la ^ ve ^ o lu r .13251 A lte rn a tif o la ra k A v e D 'yi b ir a ra y a
g e tirirs e k o la s so n u la r ve o la s lk la r t m y le ay n o lu r. B u n u n la b irlik te
b u iki o la slk , b ir d u ru m d a 0- b ir im a lr s a k d i e r d u ru m d a 2- b ir im elde
edem ey eceim iz, y a da ta m te r s i o la m ay a ca iin , b ir b ir in d e n b a m sz
o lm a k ta n u z a k tr.
S af o la s lk la ra ilik in elde e tti im fik ir t r b u y d u ve b y le si h e r h a n
gi b ir o la s l n ra sy o n e l b ir sa y o la ra k o rta y a k m a s g e re k ti i (nk
b u D o an n so n lu b ir sa y d a k i a y rk o la s lk la r a r a s n d a b ir t r ra sg e le
seim y a p m a s a n la m n a gelir) fik rin i o lu tu rm u tu m . stte ele a ln m
e k i l 3 2 .1 1 B a la n g ta t a s a r la n m h a liy le
b i r s p i n a r n e i. G e r e k h i b ir a r d a la n
u z a y z a m a n m a n i f o l d u n d e n v a r-
s a y l m a m t r . U z a m s a l t m k a v r a m la r
s p i n l e r i n a n d a n v e (ik i b i r i m b i r n c -
y o l u t u r m a k z e r e b i r a r a y a g e ld i i z a
m a n k i) o la s l k d e e r le r i n d e n k a y n a k la n r .
H e r k e d e , b a la n ty e s i z b i im d e b e lir
t e c e k e k i l d e t a m o la r a k iz g i b ir le ir .

o la n rn ek o ld u k a b a s it o lm a sn a ra m e n genel fik ri g ste rm ey e b a la r.


B elirli b ir s p in a n d a b u lu n a n t m b irim le r (bu n o rm a ld e d iy a g ra m d a
ak b i im d e ifa d e ed ilm e se de) ilk o la ra k b a la n g O -b irim le rin d e n s t
te k i b i im d e re tilm i o la ra k d n l r, b y lece h e rh a n g i u z a m s a l b ir
y n le ilg ili h i b ir sa p m a sz k o n u su d e ild ir. D ah a so n ra e itli b irim
iftle ri te k il b irim le r o lu tu rm a k z e re b ir a ra y a g e tirile b ilir ve so n u ta k i
b irim le rle ilg ili s p in d e e rleri k ay d e d ilir. A yrca te k il b irim le rin de b irim
iftle rin e a y rlm a la rn a o la n a k ta n n r . ekil 32.11'd e b ir rn ek g s te ril
m e k ted ir. T m b u n la r b ir u z a y z a m a n d a m e y d a n a g e lir b i im d e h a y a l e t
m eyi se e b iliriz . B u n u n la b irlik te o rijin a l s p in a k u ra m i in n ced en
v a r s a y la n gerek h i b ir a r d a la n u z a y z a m a n o lm a m a ly d . F ik ir, g erek li
u z a m s a l k a v ra m la rn t m n b a s it b i im d e sp in le re a it a d a n ve iki b i
rim b ir n c s n elde etm ek z e re b ir a ra y a g e tirild i in d e o rta y a k an
o la s lk la rd a n (b u n la r k u a n tu m m e k a n ik se l k u r a lla r k u lla n la ra k h e s a p la
n a b ilir) in a etm ek ti. S pin a la rn a ili k in b e lirli b ir zellik, h e r k e n o k
ta s n d a ta m o la ra k izg in in b ir a ra y a g elm esid ir. Bu, o la slk h e s a p la
m a la rn d a b ir b e n z e rsiz li e yol a a r. G erekli o lan t m ey, izg iler z e rin
deki s p in s a y la rn n t m n n b e lirtilm e siy le b irlik te s p in a la rn a ilik in
to p o lo jik (grafik) y a p d r.
G erekli (esasen t m ra sy o n e l olan) o la s lk la r h e s a p la m a k z e re b
t n y le t m le ik b ir ilem ("sayma") g e litird im . K u ra lla r o rijin a l o la ra k
s p in e ili k in s ta n d a r t k u a n tu m m e k a n i in d e n g e lir fa k a t d a h a s o n ra b u n
la rn n e re d e n g eld i in i "u n u ta b ilir" ve s p in a sis te m in i b a s it b i im d e b ir
t r "t m le ik evren" s a la r e k ild e d n e b iliriz . Bylece g eo m etri k a v
r a m la r n (bu d u ru m d a o la an kliti 3 -g eo m etri), u y g u n b ir a n la m d a "ge
n i" o la n s p in a la rn ele a la r a k k a rm a k o la s olur. T ab lo , g en i b ir sp in
b irim in in ( rnein b ir te n is to p u n u n s p in e k sen in e b e n z e r b i im d e d
n len) "u zay d ak i b ir yn" ta n m la r b i im d e ele a lm a b ilm e sid ir. Bu t r iki
g en i b irim le ilg ili "d n d rm e ek se n le ri a r a s n d a k i a"y, d iy elim ki, b i
r in d e n b ir 1- b ir im k a rp d i e rin e eklem ek y o lu y la lm eyi h a y a l e d e b ili
riz. Bu ilem d e , b ir s p in y u k a r g id e rk e n d i e rin in a a g itti i b a l o la s
lk s p in ek se n le ri a r a s n d a k i a n n b ir l s n v e r ir .132-61
u h a liy le b u h em en h em en a l r fa k a t ta m o la ra k deil; ek b ir b ile
e n d a h a g ere k lid ir. Ek o la ra k g ere k en ey, g en i b irim le r a r a s n d a k i s p in
ek se n le ri a s n d a n k a y n a k la n a n "k u a n tu m o la s l in , b a s it o la ra k g en i
iki b irim a r a s n d a k i b a la n ts z lk n e d e n iy le o rta y a k ab ilec ek " h a b e rs iz
lik o la s l in d a n a y rt e tm e n in b ir a ra c d r. (Bu iki o la slk k a v ra m a r a
sn d a , 29.3, 4 'te ta rt ld zere, y o u n lu k m a tr is le rin d e n k a y n a k la
n a n in c elik li e tk ile im i an m sa y n .) Bu "h a b e rsiz lik fa k t r " n n b ir 1 -b iri-
m in g en i b ir b irim d e n d i e rin e a k ta rm y in e le n ip y a ln z c a o la s lk la rn
ik in c i s e fe rd e de ay n o ld u u d u ru m la r se e re k g id e rile b ile c e i a a
k a r. D u ru m u n b u o ld u u g en i b irim li a ile le r iin , k u a n tu m o la s lk la r t a
r a f n d a n b u b i im d e ta n m la n a n "a g e o m e tr is in in k e s in b i im d e o la an
kliti 3 -u z a y d a k i y n le r a r a s n d a k i a la rn g e o m e trisi o ld u u b ir g e
o m e tri k u ra m k a n tla n a b ilir .20 Bu y o lla, o la a n kliti g eo m etriy e ilik in
k a v ra m la rn y a ln z c a s p in a la ry la ilg ili k u a n tu m t m le ik le rin d e n k a y
n a k la n d g r l r.
B a la n g ta sa h ip o ld u u m s p in a la rn n a rd n d a k i te m e l g d n n ,
o rijin a l o la ra k o rta y a k o n m u o la n h a liy le sp in a la rn d a k tle e k im e a it
gerek h e rh a n g i b ir y e r b u lu n m a m a k ze re, u z a y z a m a n k u a n tiz a s y o n u n a
y n elik d n g d e ik en i y a k la m n n te m e lin d e y a ta n d a n o ld u k a fa rk l
o ld u u g r le c e k tir. Bu d u ru m d a , s p in a la rn n k u a n tu m k tle e k im k u
ra m n a y n elik b u y a k la m d a b y le si n em li b ir ro l o y n a d n g rm ek
b e n im i in n em li b ir s rp riz d i. E lb e tte , iki p ro g ra m a r a s n d a ep ey ce o r
ta k b ir ey sz k o n u s u d u r n k h e r d u ru m d a u z a y k a v ra m d a h a a y rk ve
k u a n tu m m e k a n ik se l b ir e ye p a r a la n m a y a a l lr. B u n u n la b irlik te ,
d n g d e ik en i k a p s a m n d a n n ic e li in in o rijin a l s p in a la rn d a k i s p in
l s o lm ak y e rin e g er ek te n b ir a la n l s o lm a s n em li b ir fa rk llk
tr. B u n lar, d n g d e ik en i ifa d e sin d e k i G k tle e k im s a b itin in g r n m e
sin d e y a n s tld zere, b o y u ts a l o la ra k fa rk ld r. Bu k o n u y a ve o la s n e
m in e k sa s re i in d e geleceim .
S p in a la r k u a n tu m k tle e k im d n g d e ik e n in d e n a s l b ir ro l o y n a
m a ld r? D ah a nce b e lirtti im ze re, s p in a d m le ri e s a s e n b ir d n g
iftin in k e s iim i so n u c u o rta y a k m a ld r. Bu a y rc a d n g z e rin d e k i j
d e e rin in b y le si b ir y e rd e d e im e sin e de o la n a k sa la r. B u ra d a n h a r e
k etle, b e n im o rijin a l sp in a la rm i in o rta y a k a n y e rin e d r t (ya d a
d a h a fazla) izg in in b ir a ra y a g eld i i d m le re sa h ip o laca z. Bu, yo-

J [32.6] Olaslklar biimindeki a ls nedir?


20 B k z. Penrose, 1971a, 1971b.
ek il 32.12 Dng d eik en i kuram ndaki sp in alarn n tm d m leri 4d eerlid ir (ya
da daha fazla) v e ek "birbirine geme" b ilg isin e gerek duyar. Bu, H "-tipi 3-k en arl k e
iftlerin in izg isel bir b irleim i olarak ifad e edilm ek zere "X"-tipi tep e b iim in d e ifre-
len eb ilir. zel k atsa y la r bu b e lir siz li i ortadan kaldrr.

ekil 32.13 Standart dng deiimi yak


lamna ilikin spin alar artk gvdeden
btnyle ayrlm tm leik nesneler deil
dir fa ka t topolojik balama ve dmleme
zellikleri nemli olmak zere, yapz ffakat
belki de analitik) bir 3-yzeye (S gibi) g
mlm ek zorundadr.

ru m la m a b e n z e rsiz li i y a ln z c a o rijin a l "l" d m le rd e o rta y a k t n


d an , a n la m b u la n k lk la r so n u c u n u v erir. Bu n e d e n le h e r d m d e ek b ir
b e lirle m e ("b irb irin e gem e ilem cisi") g erek li o lu r. Bu b e lirle m e y i ifad e
e tm e n in b ir yolu, d r t izg in in b ir a ra y a g eld i i b u t r b ir "X"i "H "-tip i 3 -
k e n a rl k e iftle rin in d o ru s a l b ir b irle im i o la ra k te m sil e d e b ild i im iz
ekil 3 2 .1 2 'd e g ste rilm e k te d ir. K a ts a y la r b e lirtm e k b u la n k lk la r o r ta
d a n k a ld rr.
Bu d n g d e ik en i s p in a la ry la b en im d a h a nce o rta y a k o y d u u m
a r a s n d a grece d a h a n em li b a k a b ir fa rk llk sz k o n u s u d u r. D ah a n
ce k ile r b t n y le t m le ik y a p la rk e n d n g d e ik en i a la r S m a n ifo l-
d u n a y e rle tirilm i o lm a la r d u ru m u n d a n ek to p o lo jik y a p e d in irle r. A
izg ileri, rn e in , d m l d r y a d a b ir b ir le r in e e itli b i im le rd e b a la
n a b ilir le r v e b u d u ru m ek b ilg i s a la r (bkz. ekil 32.13). B u n u n la b irlik te
b u b ilg i, t m y le to p o lo jik b ir n ite lik te olm ak zere, h l a y rk b ir t m le
ik d o ay a s a h ip tir f a k a t b u , te k il d m le rd e o lm a k ta o la n b a s it b i im
de b e lirtm e k te n d a h a g t r.
D ng a k la m a la rm z im d iy e dek bize e s a se n , e tk in b i im d e , d in a
m ik d a h il o lm a k sz n y a ln z c a s ta t ik b ir a k la m a s u n d u . A sln d a, ele ala-
g eld i im iz d n g le r ve s p in a la ry la , E in s te in 'n g enel k o v a ry a n s ilk e sin e
ta m a n la m y la d ik k a t ed erk en , g en el g relili e ilik in k stla y c d e n k le m
le rin z m - d i e r b ir d ey ile S y ze y i i e risin d e sa la n m a s g erek en k o
u ll a r - y o lu y la ilg ilen ild i. Bu b a s it b ir b a a r d e ild ir fa k a t fo rm a liz m in
h e n z , E in s te in d en k lem in i t m y le b a d a trla b ilm e k zere, d a h a zor
o la n 5 'd e n a y r (bazen "H am ilto n k stla m a s" o la ra k an lan ) d in a m ik ev
rim s o ru n u n u zm edii g r l r (bkz. 32.1). T h o m a s T h ie m a n n 'm n em li
b ir a l m a s b u H a m ilto n ev rim so ru n u n a o la s b ir y a n t s u n d u f a k a t b u
n u n E in s te in k u ra m y la ilg ili o la ra k g e r e k te n u y g u n o la n y a n t o lu p o l
m a d k o n u s u n d a b ir p h e sz k o n u s u d u r .21
Bu z o rlu d in a m ik k o n u la ra y n elik t m y le k a b u l g ren b ir zm
b e k le rk e n d n g d e ik en i fo rm a liz m in i fa rk l y n le rd e e tk ile y ici b a z s o
n u la r eld e etm ek z e re k u lla n m a k y in e de o la n a k l old u . zellikle, b u
s p in a fik ri k a ra d elik e n tro p is i k o n u s u n a y n elik o la ra k ok d a h a d o la y
sz ve g erek i g r n e n b ir y a k la m sa la m a k ta , 31 .1 5 'te d e in ile n sicim
k u ra m n d a n d a h a fa y d a l oldu. B u ra d a k a ra d elik g e o m e trisi d o la y sz b i
im d e, 4r-boyutlu E in s te in k u ra m n a ilik in b ir S chvvarzschild y a d a K err
z m n e ilik in g e o m e trid ir. K tleekim le ilg ili k u a n tu m d u ru m la rn n
sa y m u y g u n y a k la k lk ta h m in le rin in y a p ld s p in a la n k u lla n la ra k
a k b i im d e g e r e k le tirile b ilir. K ara d elik m a k u l b i im d e g en ilem ey e
b a la d n d a , e n tro p iy le ilg ili y a n t (k = c = G = h = 1 o lm ak zere)
$ bh = 4 ^ B e k e n ste in -H a w k in g d en k lem iy le u y u m i in d e o rta y a k a r f a k a t
H avvking'in k e sin ^ k a ts a y s n elde etm ek ze re B a rb e ro -Im m irz i p a r a
m e tre s in e ilik in tu h a f
log2
77 W 3

d e e rin in a ln m a s g ere k ir. K esinlikle tu h a f g r n m e sin e ra m e n , b u b e


lirli seim s o n ra s n d a , d i e r b i im le rd e ak b ir y a n tn s a la n d ve yk,
d n d rm e ve kozm olojik s a b itin sz k o n u su o la b ile ce i t m d u ru m la r
iin , B ek en stein-H avvking e n tro p is in i d o ru b i im d e v e r ir .22
B u n u n la b a la n tl o la ra k k u ra m n d a y a n r g r n d e itli b e lirg in
s a y s a l " ra s tla n tla r" sz k o n u su d u r. O lduka fa rk l iki a y r b i im d e h e
sa p la n m iki a y r so n su z dizi, te rim te rim u y u m a k z o ru n d a d r; e s a se n
de u y u u r. Bu, k u a n tu m g e o m e trisin e ilik in fik irle rd e n b a z la rn a ilik in
d e rin b ir i tu ta r ll y a n s tr g r n r.
Y ine de k a ra d elik so n u la r, B a rb e ro -Im m irz i p a ra m e tre s iy le ilg ili b a
k a s n d a k i b ir d e iim i o rta y a k a rm g r n r. D ah a n ced en , r'nn
su n u m u , "g eom etrik o la ra k doru" k u ra m rj = i'y i ta le p e d e r g r n m ek
ze re, y a ln z c a ile rle m e k ay d e tm e k le ilg ili b ir a ra o la ra k g r lm t ,
r j ' y la ilg ili g erel b ir d e e r alm ak y a ln z c a , tk z o lm a y a n SL(2, C) y e rin e t
kz SU(2) g r u b u n u n o rta y a a k a c a b i im d e m a te m a tik s e l b ir tu ta r llk
tr. ok g en ie b ir u fu k s n fy la ilg ili d o ru e n tro p i d e e rle rin i eld e e t

21 B kz. Thiemann, 1996, 1998a, 1998b, 1998c, 2001.


22 B kz. Ashtekar vd., 1998; Ashtekar vd., 2000.
m ek tek i e tk ile y ici b a a r la r d n g d e ik en i y a k la m n n b e lirli sa y d a
d e s te k isin i, b u d e e rin so n u ta b elk i de k u a n tu m k tle e k im le ilg ili o la
ra k g e r e k te n de "doru" d e e r o ld u u n a ilik in g r e y n e ltti.
Bu, b y le si b ir seim le ilg ili h e rh a n g i b ir ak g eo m etrik se b ep yo k m u
g ib i g r n d iin k iise l o la ra k o n u in a n lm a s z o r b ir e y g ib i g rsem
de, e lb e tte b ir o la slk tr. 77'y la ilg ili, rn e in b u n u n g ib i h e rh a n g i g erel
b ir d e e rle b irlik te , 3 2 .3 'te k o n u y u su n m a k ze re v u rg u la d m k u ra m a
ili k in a y n a l g r n m n o r ta d a n k a y b o ld u u y o ru m u n d a b u lu n m a ly m .
G erel b ir 77 d e e rin e sa h ip T^'nn ilg ilen d i i s p in r a k ta rm a llm a d k
fa k a t so l ve s a -e lli k sm la rn , a n la m n zellik le b e lirs iz b u ld u u m ift
elli k a r m d r. Belki de gelecek tek i a l m a la r b u k o n u y a k tu ta c a k tr.

32.7 Dng kuantum ktleekim konumu?


K u an tu m k tle e k im in e y n elik A sh te k a r-R o v e lli-S m o lin d n g d e i
k en i y a k la m n n b a a r la r ve ta m g elim i b ir gelecek k u ra m n a d n
m e p o ta n siy e liy le ilg ili d e e rle n d irm e m i verm ey i den em eliy im . Y ine o k u
y u cu y u , b y le si h e rh a n g i b ir d e e rle n d irm e y le ilg ili o la b ile ce k o la s b ir
s a p m a y a k a r u y a rm a ly m . Bu d u ru m a ilik in o la ra k y a ln z c a b u p ro g
ra m d a n s o ru m lu in s a n la rn t m ok y ak n a rk a d a la rm o ld u u i in d e
il f a k a t ay n z a m a n d a b u k o n u y la ilg ili te m el g e lim e le rin g er ek le ti i
ik i ABD n iv e rs ite s in e (S yracuse ve P en n S tate) d z e n li z iy a re tle r g e r e k
le tird i im i in de b ir k a r b e y a n n d a b u lu n m a k z o ru n d a y m . B u n u n iin
k e n d i k a rm d a s p in a k u ra m n a eklem ek z o ru n d a y m ; b u esk i fik irle
rin a r tk b u y a k la m la n em li b ir d e e r k a z a n m a s n m e m n u n iy e t v erici
b u lm a m d o ald r. Y ine de, A sh te k a r d e ik e n i/d n g d e ik en i k u a n tu m
k tle e k im p ro g ra m y la k e n d i ilik im b u a la n d a k i te m e l a l m a y la b ir b i
im d e te e t h a lin d e old u , by lece k e n a ra ekilip m a k u l b i im d e n e s n e l
o la b ilm e y i u m u t ediyorum .
B a la m a k g ere k irse, hem o rijin a l A sh te k a r d e ik e n le ri h em de d n g
d e ik e n le ri b i im in d e k i so n ra k i a k la m a la rn b en i, b ir k u a n tu m k tle e
k im k u ra m a ra y n d a k i g l ve so n d erece o rijin a l g e lim e le r o la ra k e t
k ile d i in i b e lirtm e liy im . B u n lar, E in s te in 'n g er ek genel g relili in e QFT
b a la m n d a , eldeki s o ru n la ilg ili so n d ere ce y a r a tc f ik irle r s a la y a ra k
d o la y sz b i im d e y n e lirle r. A sln d a b u g e lim e le rin k u a n tu m k tle e k im e
y n elik k a n o n ik y a k la m d a k i, k o n u n u n k e n d isi D irac ve d i e rle ri ta r a f n
d a n k a b a c a y a rm y zy l k a d a r nce b a la tld n d a n b e ri o rta y a k an en
n em li g e lim e le r o ld u u n u s y le m e k te ok az te re d d te sa h ib im . D ng
d u ru m la rn n , g enel k o v a ry a n s ta ra fn d a n o rta y a k o n a n s o r u n la r n en
a z n d a n b a z la rn a y n eld i i g r l r. D ah a s b u g e lim e le rin ta rt m a y ,
u z a y z a m a n y a p s n d a k i a y rk l a ilik in m e m n u n iy e t v e ric i b a z e le m a n
la rn o rta y a k m ay a b a la d , b y le y ici ve b elk i de h i de b ek len m ey en
b ir y n d e ile rle ttik le ri g r l r. A yrca y en i a l m a la rd a , t m y le k tle e -
k im le ilg ili o rijin a l k u ra m , te k b a n a k tle e k im d n d a k i d i e r fizik i e t
k ile im le ri de d a h il etm e y n n d e ile rled i; b y lece k u ra m a rtk g en el o la
ra k te m el fizie y n elik b ir y a k la m o lm a id d ia s n d a b u lu n a b ilir .23
B u n u n k a r s n d a , k u ra m n k e n d isin i g r n te k i "g eo m etrik o la ra k
d o ru " T y e rin e (b elirsiz b ir 77 d e e rin e sahip) b a la n ts n z o ru n lu b i
im d e b e n im se m ey e s a p tr lm h a ld e b u lm u g r n m e si r a h a ts z edici
g ere i d u ru r. B an a gre b u y a k la m d a , k u a n tu m k tle e k im e y n elik
ta m o la ra k in a n la n b ir y a k la m , o rijin a l r 'n m b e n im se n m e sin d e n k a y
n a k la n r g r n e n g l k le rin s te s in d e n gelm eye ili k in b ir yol b u lu n m a
d a n o rta y a k m ay acak . D ah a s, k stla y c d en k lem lerle s p in a la n y o lu y
la b a a k ld y sa da, b t n l k l E in s te in H a m ilto n n n d n g d e ik en i
e rev e si i in d e y in e de a k b i im d e k u a tlm a k z o ru n d a o lu u y la ilg ili
te m e l g l k h l m e v c u ttu r.
Bu g l k le rin , A sh te k a r/d n g d e ik en i k u ra m n n (b an a gre) d a h a
az ta tm in ed ici b ir g r n m y le ilik ili o lm a s b e n i o la slk la etk ile r. Ku
a n tu m k tle e k im in e y n e lik d i e r t m k a n o r ik y a k la m la rla o rta k b i
im d e, fo rm la sy o n u , d a h a e v re n se l b ir u z a y z a m a n y e rin e d o la y sz b i im
de b ir 3 -u z a y (dier b ir d ey ile S biim inde) a k la m a sn a b a ld r. G r
d m z ze re, d n g /s p in a d u r u m la rn d a "genel k o v ary a n s" s o r u n u
n u n 3 -u z a y k sm y la g zelce ilg ile n ilir f a k a t b u n u n b t n l k l b ir 4 -u z a y
g en el k o v a ry a n s n a g e n ile m e si b t n o la ra k s o r u n la r la d o lu b ir "P ando-
r a k u tu su " g e tirir. A n la y a b ild i im k a d a ry la im d iy e d ek b u n la ra , d n g
d e ik en i y a k la m n d a d i e r k an o n ik y a k la m la rd a n d a h a iyi b i im d e
y n e lin m e d i .24
Z orluk, z a m a n e v rim in in genel o la ra k k o v a ry a n t b ir 4 -u z a y fo rm a liz
m in d e , E in s te in d en k lem i u y a n n c a , u y g u n b i im d e n a s l ifa d e ed ilece i
k o n u s u y la ilg ilid ir. K u an tu m k tle e k im in d e k i "zam an so ru n u " (ya d a b a
zen "d o n m u zam an" so ru n u ) o la ra k b ilin e n ey le ilik ilid ir. G enel g re li
lik te z a m a n ev rim i te k b a n a b ir k o o rd in a t d e iim in d e n (dier b ir d e y i
le b ir k o o rd in a t y a ln z c a b ir d i e riy le d e itirm e k ten ) a y rt ed ilem ez. Ge
n el o la ra k k o v a ry a n t b ir fo rm a liz m te k b a n a b ir k o o rd in a t d e iim in e

23 Bkz. T hiem ann, 1998c.


24 Bkz. Havvking ve H artle, 1983 ve n o tla r 32.3-5. Bu kaynaklarn ounun alnd Sm olin'e,
2003 ve A shtekar ve L ew andow skiye, 2004 b avurm aya direnem em . Abhay A shtekar'a, bu
blm deki k ay n ak larla ilgili y ardm iin d erin teekkrlerim i borluyum .
k r o lm a ld r, b u d u ru m d a z a m a n ev rim i k a v ra m d e rin b i im d e s o ru n lu
h a le gelir. Bu so ru n la ilg ili k e n d i b a k am , 30.11'd e b e lirtild i i zere,
k o n u n u n , R d u ru m v e k t r in d irg e n m e si so ru n u n a ta tm in ed ici b i im d e
y n e lin m e k siz in z lm e sin in o la n a k l o lm a y ac a ve b u n u n d a g en el i l
k elerd e s e rt b ir g zden g e irm e g ere k tirec e id ir.
Bu k o n u la rla ilik ili b i im d e , zellik le d n g d e ik en i y a k la m y e ri
n e g en el o la ra k k e n d ili in d e n k o v a ry a n t re e te le re sa h ip b ir so ru n o lsa
d a, d a h a az ta tm in ed ici b u ld u u m b ir b a k a k o n u m e v c u ttu r. B ir a n la m
d a b u y a k la m k e n d i b a a r s n n k u rb a n d r! nk sp in a ta b a n l d u
ru m la r b ire y se l o la ra k h o a g id e n b ir k o o rd in a t b a m sz g e o m e trik a k
la m a y a sa h ip o ls a la r da, b y le si ta b a n d u ru m la rn a ilik in k u a n tu m s t
s te b in m e le rin in n a s l y o ru m la n a c a ok b e lirsiz d ir. G enel k o v a ry a n s
n e d e n iy le b ir sp in a n n k o n u m u y la k e n d isiy le s t s te b in d irilm e s i g e
rek e n d i e rin in k i a r a s n d a h i b ir u y g u n lu k sz k o n u s u d e ild ir. (Bu,
30.1'd e, k tle e k im le ilg ili OR'yi g ere k elen d irm e k ze re k u lla n d m k o
n u n u n ok d a h a cid d i b ir v ersiy o n u d u r.) T m b u n la rd a n n e re d e y s e k la sik
b ir d n y a n n o rta y a k m a sn a n la m a m z n a s l b ek len e b ilir?
u a n itib a riy le o k u y u cu n u n , zellikle 30. b l m d e k i ta rt m a d a n , k a v
ra m o la ca zere, d o ru b ir k u a n tu m k tle e k im b irli in in g ere k li b ir
zelli i o la ra k o n u n s ta n d a r t k u a n tu m m e k a n i in d e n te m el b ir b iim d e,
R 'n in g ereki b ir fiziki ilem (OR) h a lin e gelecei ek ild e, a y rlm a k z o ru n
d a o ld u u n u d n y o ru m . D ng d e ik en i y a k la m n d a b u n a ilik in
a la n m e v c u t m u d u r? O laslk la evet. D ng d e ik en leriy le , s p in a k e
n a r la rn d a k i n = 2j s a y la n P lan c k u z u n lu k k a re s i b irim le ri c in s in d e n a la
n a a ittir ; f a k a t k en d i o rijn a l s p in a la r k u lla n m m , n s p in s a y la r a sa l
m o m e n tu m a a it olm ak ze re, n e b y le si m e trik k o n u la rn a n e de e sa se n
k tle e k im e ilik in h e rh a n g i b ir g r n m e yneldi. B u n u n la b irlik te k en d i
o rijin a l fik irle rim b u s a y la rn n h e r b ir in in a s ln d a , o la s lk la r ik i b irim i
b ir n c s n elde etm ek ze re b ir a ra y a g e tire re k o rta y a k m ak zere,
to p la m sp in d e e rin e ilik in te k il b ir l m n (R 'nin h e r b ir k e n a rd a k i ey
lemi) so n u c u olm a z o ru n lu lu u n u ta le p ed iy o rd u . R n e s n e l b ir k tle e k im
o lg u s u y s a b u d u ru m d a k tle e k im le ilg ili ile m le rle ilik ile rin , 30. b l
m n m e sa jn d a ile ri s r ld g ibi, b u a a m a d a d a h il o lm a s g ere k ir. Bu
d u ru m d a k tleek im i, s p in a k u ra m n a ilik in o la slk k o n u la rn d a n
a y rm a k o la n a k l d e ild ir. D ng d e ik en i ve s p in a fik irle rin in b t n
l k l b irle im i, d u ru m in d irg e m e sin i fo rm a liz m e d a h il etm ey e g erek d u
y a b ilir. D u ru m u n b u o ld u u k a n tla n rs a , b ylece b u , 30. b l m d e n e ril
d i i zere, u y g u n b ir k tle e k im le ilg ili OR d z e n in e y nelm ey i sa la y a b i
lir. B u n u n la b irlik te b y le si b ir fo rm a liz m y o k lu u n d a b u t r fik irle r k u r
gu o la ra k k a lm a k z o ru n d a d r.
Son o la ra k , d n g d e ik en i k u ra m y la ilg ili d i e r a l m a z e rin e de
y o ru m d a b u lu n m a ly m . Bu, a r tk b u fo rm a liz m d e 25 e le k tro m a n y e tiz m a ele
a lm y o r o lm a k z e re ,26 t m y le s a f b ir k tle e k im k u ra m d e ild ir. D ng
k u a n tu m k tle e k im e ili k in s p in a la rn d a h a fa z la "4b o y u tlu " h a le g e
tirm e n in nceki p a r a g ra fta n , g r n te d a h a az r a d ik a l b i im le ri de m e v
c u ttu r. B u n la rd a n b iri, s p in a la rn n , s p in k p k le ri o la ra k a d la n d rla n
y k se k b o y u tlu y a ra tc b ir v e rsiy o n u n u i erir. B u n la rd a , n = 2j "sp in d e
e r l e r i n i ta y a n 2 -y z e y le r m e v c u ttu r. Bu t r b ir s p in k p n z a m a n
la e v rim le e n b ir s p in a b i im in d e re sm e d e b iliriz . L ouis C rane, J o h n
B a rr e tt ve d i e rle ri 27 ta r a f n d a n o lu tu ru la n b u t r f ik irle r e itli b a k a la
r ta r a f n d a n d a h a d a g e li tirilip d e i tir ilm i tir 28 f a k a t k u a n tu m k tle e
k im fik irle riy le ilg ili u y g u n b a la n tla r im d iy e dek t m y le z m le n m e
m i tir. B ir so n ra k i b l m d e , e s a se n b u rg a k u ra m n d a i e rilm i o la n t e
m el k a v ra m la rd a n b a z la rn a gz ata c a z .
Bu k ita b n b ir y e rle rin d e ve zel o la ra k 30. b l m d e , k u a n tu m d u ru m
in d irg e m e k o n u s u n u n z a m a n te rs in m e e tk isi a ltn d a k i u z a y z a m a n te k illik
le rin in y a p s ve a s im e trile riy le y a k n d a n ilik ili o ld u u n u v u rg u la m a y a
a l m tm . D ng d e ik en i y a k la m n n u z a y z a m a n te k illik le riy le ilg ili
k u a n tu m k u ra m n n e tk isi z e rin e syleyecek n e s i o ld u u n u a ra tr m a y a
e s a s e n b ir g iri y a p lm o lm a s ilg in tir .29 Bu a l m a n n a y r n tla r h a k
k n d a , g ere k li za m a n a s im e tris in in o rta y a k m a s n a ili k in h i b ir ip u c u
g rm ed i im i sylem ek d n d a y o ru m y ap a m a m .

25 Bkz. V aradarajan, 2001.


26 V arad arajan , 2000.
21 Bkz. Baez, 1998, 2000; R eisenberger, 1997, 1999); R eisenberger ve Rovelli, 2001, 2002; B ar
re tt ve Crane, 1998; R eisenberger, 1999; Perez, 2003.
28 Bkz. n o t 32.27'deki k ay n ak lar ve Perez, 2003.
29 Bojovvald, 2001; A shtekar vd., 2003.
DAHA RADKAL BAKI AILARI; BURGA KURAMI

33.1 Geometrinin ayrk elemanlara sahip olduu kuramlar


n c e k i b l m le rd e a k la n a n k u ra m la r, k e n d isi y o lu y la k e ilik in k u
a n tu m fiz i in in b y e ili k in eik u z a y g e o m e trisiy le b ir b i im d e b ir le
ti i D o an n g ere k d z e n in in ifre le rin i zm e g iriim le rin d e y e te rin c e
ra d ik a l m iy d iler? Belki de E in s te in k u ra m ve s ta n d a r t k u a n tu m m e k a n i i
n in d a y a n d s re k li u z a y z a m a n n g erel m a n ifo ld a y a rla m a s n d a n tem el
o la ra k fa rk l n ite lik te b ir ey a ra m a ly z . S oru 3.3 'te o rta y a k o n d u , a s ln
da, fizik i k u ra m la rd a n e re d e y se e v re n se l o la ra k v a rs a y la n g erel sa y l
u z a y z a m a n s re k lili in in D oann n ih a i b ile e n le rin i a k la m a k ze re g e r
e k te n u y g u n m a te m a tik o lu p o lm a d s o ru s u n u so rm a k z o ru n d a y z.
K u an tu m k tleek im e y n elik d n g d e ik en i y a k la m n n bizi, s
rek li ve p r z s z b i im d e d e ie n b ir u z a y z a m a n s ta n d a r t ta b lo s u n d a n
n a s l u z a k la trp d a h a ay rk to p o lo jik n ite li e sa h ip b ir eye g t rd
n g rd k . Y ine de b a z fizik ile r, "k u a n tu m u z a y z a m a n "m d o a s y la ilg ili
u y g u n b i im d e d a h a d e rin k a v r a y la r e d in ile ce k se u z a y ve z a m a n la ilg ili
fik irle re ilik in ok d a h a r a d ik a l b ir g zd en geirm ey e gerek d u y u ld u u n u
sa la m b i im d e ile ri s rm e k te le r. 3 2 .6 'd ak i (her n e k a d a r s n rl d a olsa)
o rijin a l sp in a n erm e si a s ln d a t m y le a y rk b ir n ite lik te y d i f a k a t
s ta n d a r t d n g d e ik en i ta b lo s u h l , sp in a la rn n g m l o ld u k la r
k a b u l ed ilen 3 -y zey e ilik in s re k li d o ay a b a m ld r. B a h sed ilen ik in ci
d z e n d e a s ln d a , D oann en k k lekteki ile y iiy le u z la a b ilm e m iz
i in g erek li o ld u u h is s e d ile n t m y le a y rk ve b e lirg in b i im d e "t m le
ik" erev e elde edilm edi.
Y ak lam o la ra k , a m a c n d n y a y a ilik in t m y le a y rk /t m le ik b ir
ta b lo su n m a k o ld u u b a la n g ta k i s p in a ya d a s p in k p d z e n le
rin d e n o ld u k a fa rk l e itli fik irle r ile ri s r ld . B ylesi fik irle rin en l
s z o la n la rn d a n (16.1'd e d e in ilm i o la n la rn d a n ) b iri A h m av a ara
(1965) ta ra fn d a n o rta y a k o n a n d .678 G eleneksel fizi in m a te m a ti in d e te-

6,8 Bkz. A hm avaara, 1965.


e k il 33.1 S n y d e r -S c h ild t r b ir u z a y z a
m a n , b irb ir i ze rin e d z e n li b i im d e
y lm k p le r d e n o lu a n b ir k m e n in k
e le r in e b e n z e r p e r iy o d ik b i r k a fe s tir .
(B eklen e b ile cek o la n d a n o ld u k a f a z la Lo-
r e n tz d e i m e zli i s z k o n u s u olabilir!)

m el o la n g erel sa y sis te m i, p so n d ere ce b y k b ir a s a l sa y o lm ak zere,


b ir Fp so n lu a la n n y la d e i tirilm e lid ir. Fp'n in , ta m s a y s is te m in i p m o d
l n e a la ra k elde e d ild i in i (16.1'den) a n m sa y a lm . D ier n e rile r u zay za-
m a n , b ir b ir i z e rin e d z e n li b i im d e y lm k p le rd e n o lu a n b ir k m e
n in k e le rin e b e n z e r b i im d e a y rk b ir p e riy o d ik k a fe s y a p s n a sa h ip
o la ra k k a b u l e d e r (ekil 33.1 ).679 F izik i o la ra k ok d a h a m a n tk l o la n d
ze n ler, k e n d isi u y a rn c a u z a y z a m a n n , n o k ta la r a r a s n d a k i n e d e n s e l b a
la n t k a v ra m n n te m e l k a v ra m o la ra k k a b u l ed ild i i ay rk , o la slk la s o n
lu b ir n o k ta la r k m e sin d e n o lu u r b i im d e d e e rle n d irild i i, R a p h a e l Sor-
k in 'in n e d e n se l k m e g e o m e trisi 680 (ya da d a h a nceki y a k n d a n ilik ili b e
lir li f ik irle ri )681 g ibi o la n la rd r. O laan k la sik te rim le rle b u "n e d en se l b a
la n t" , n o k ta la rn b ir in d e n d i e rin e b ir sin y a l g n d erm e o la sl y la ilg ili
d ir, b y lece n o k ta la r d a n b iri d i e rin in k k o n isi z e rin d e y a d a i in d e
b u lu n u r. B kz. ekil 33.2. S o rk in 'in d z e n in d e k i n e d e n se l b a la n tla r la ilg i
li b y k o ra n d a k i ra sg e le doa, zel g relili e ilik in L o re n tz d e im e z li
in in o rta y a k m as b e n z e ri b ir eye o la n a k ta n rk e n L o re n tz d e im e z li
i k a fe s tip li y a p la rla (ekil 3 3 .1 'd ek i g ib i k a fe sle rle ilg ili b a la n g ta d
n le b ile c e k o la n d a n ok d a h a fa z la b u t r sim e tri sz k o n u su o lm a s n a
ram en) c id d i s o r u n la r a s a h ip tir. Y ab a n cl u z a y z a m a n y a p la r n a y n e l
te n d i e r f ik irle r k u a n tu m k m e k u ra m y a d a D avid F in k e ls te in 'm dr-
d ey lerle ilg ili g e o m e tris in d e n ,682 C o rin n e M an o g u e ve T ev ian D ra y 'in s e
k iz g e n le r fiz i in d e n ( 1 1 . 2 , 16.1),683 vb k a y n a k la n r.

6,9 Bkz. Schild, 1949; 't Hooft, 1984; ve Snyder, 1987.


680 Bkz. Sorkin, 1991; R ideout ve Sorkin, 1999; M arkopoulou ve Smolin, 1997; b u alandaki en
nem li gelim elerden b iri M arkopoulo, 1998.
681 Bkz. K ronheim er ve Penrose, 1967; Geroch vd., 1972; Havvking vd., 1976; M yrheim , 1978; 't
Hooft, 1978.
682 Bkz. F inkelstein, 1969.
683 Bkz. Smolin, 2001; G rsey ve Tze, 1996; Dixon, 1994; M anogue ve Schray, 1993; M anogue ve
Dray, 1999.
e k il 33.2 (a) N e d e n se l k m e geo-
m e tr is in c e a k la n a n a y r k b ir e v
re n m o d eli, (b) N o k ta la r a ra sn d a k i
ilik i, o k la r b o k o n ile r in in y a i in
d e y a d a ze rin d e u v e r m e k zere,
L o re n tz c i n e d e n s e lli i ze r in e m o-
d ellen d i.

e k il 33.3 "R eg g e a n a lizi" n d e u za y za m a n a , n o r


m a ld e 4 - b o y u tlu d rt y z l " d e n (5 -s im p le k s)
o lu tu r u la n 4 - b o y u tlu b ir o k y z l y le (bir "poli-
to p ') y a k la k lk ta h m in in d e b u lu n u lu r. E rilik
" kem ikler" o la ra k a d la n d r la n (n o rm a ld e g e n
b i im li) 2 -b o y u tlu k e n a rla r z e r in d e (S f o n k s i
y o n la r b iim in d e) b u lu n u r.

A yrca b ir k u a n tu m k tle e k im k u ra m y la ilg ili o la ra k T u llio R egge t a


r a f n d a n 1 959'da o rta y a k o n an , k e n d isi u y a rn c a u z a y z a m a n n , e rili i
R egge ta ra fn d a n "kem ikler" o la ra k a n la n 2 -b o y u tlu "k e n arla r" z e rin d e k i
d e lta fo n k siy o n la r (9.7) b i im in d e y o u n la m , d z e n siz b ir "d rt y z
l" 4 - b o y u tlu ok y zl (ya d a "politop") o la ra k k a b u l ed ilen ilg in n erm e
de sz k o n u s u d u r .684 B kz. ekil 33.3 (ayrca ekil 32.3a, 32.4). K u an tu m
d u ru m u , 26.6d a a k la n m o la n "F eynm an g e m ile r to p la m " y la u y u m
lu e k ild e, b u t r u z a y la rn k a rm a k sa y a rlk l b ir to p la m o la ra k k a
b u l ed ilir. U z a y la rn k e n d ile rin e ilik in a k la m a , e rili in k u v v e tin i g s
te rm e k ze re h e r kem ik te b ir "a"nn b e lirtilm e k z o ru n d a o lm a s g ere i
d n d a t m y le t m le ik tir. A sln d a, 28 .2 'd e a k la n m o la n "kozm ik s i
cim " b u t r d e b ir g eo m etri rn e id ir.
A yrca, to p o s k u r a m m ie k o a n R ic h a rd J o z s a 685 ve C h ris to p h e r Is-
h a m 'n k ile r 686 g ib i b a k a c a ilg i ekici ra d ik a l n erm e ler de sz k o n u s u o l
du. Bu k u ra m , k e n d isi u y a rn c a "eliki y o lu y la k a n tla m a " (2.6, 3.1)
y n te m in in g e e rlili in in re d d e d ild i i "sezg isel m a n t n " (bkz. n o t 2 . 6 ) b i-

684 Orijinal kaynak iin bkz. Regge, 1962. Im m irzi, 1997, resm i olm ayan (ve aklayc) b ir gz
den geirm e kalem e ald.
68s Jo z sa b u fikirleri doktora tezinde gelitirdi. Bkz. Jozsa, 1981.
686 B kz. Ish am ve B utterfield, 2000.
im le n d irilm e sin d e n k a y n a k la n k m e k u ra m n n 687 b ir t r d r. Bu d z e n
le rin h i b irin i b u r a d a ta rt m a y a c a m , ilg ile n e n o k u r y a z m a b a v u ra b i
lir.
B ir g n fizik i k u ra m d a o y n ay a ca k n em li b ir ro l b u la c a k o la n b ir d i e r
fik ir k a te g o ri k u ra m ve o n u n n -k a te g o ri k u ra m n a g en e lle n m e sid ir.
19 4 5 'te S am uel E ile n b erg ve S a u n d e rs M acL ane 688 ta r a f n d a n o rta y a k o
n a n k a te g o rile r k u ra m o ld u k a ilk el (fak at k a fa k a rtrc ) s o y u t k a v ra m
la ra d a y a n a n ve b a la n g o la ra k c e b irse l to p o lo ji fik irle riy le h a re k e te g e
irilm i o la n so n d erece g en el c e b irse l b ir fo rm a liz m d ir (ya d a ereve).
(Y ntem leri k o n u m a d ilin d e sk lk la "so y u t sam alk " o la ra k an lr.) T e
m el b ile e n le rin in , b u n la r y a ln z c a "n e sn eler''i b ir le tir e n "oklar" olm ak
zere, ok b a s it n ite lik le riy le o rta y a k o n a n b y k g c y a n ltc d r ve b u
b l m d e a n lm d i e r f ik irle r g ib i o ld u k a "tm leik" b ir g r n m e s a
h ip tir. K ate g o riler k u ra m n n n -k a te g o ri k u ra m n a g e n ile m e si "hom oto-
p i"n in , 7 .2 'd e k sa c a ta rt lm olan, "hom oloji" k a v ra m n sa d e le tirm e
b i im in i y a n s tr. K ategori k u ra m b u rg a k u ra m n a (33.9'la b a la n tl
olarak ) h a lih a z r d a b ir g ird i s u n m u tu r ve n -k a te g o ri k u ra m d n g le r,
b a la r, s p in k p k le ri (32.7) ve (/-d e fo rm e li y a p la r la (32.5) ilik iy e s a
h ip ti r .689 Bu k a v ra m la rn , 21. y zy l fizi in d ek i g elen e k sel u z a y z a m a n k a v
r a m la r n n y e rin i a lm a d a n em li b ir ro l o y n a d k la rn g rm ek b en i b t n
b t n a rtm a z .
D ah a ok g n m z a n a akm fik irle riy le b e n z e rlik g s te re n b ir k a v ra m
zellik le F ie ld s m a d a ly a l m a te m a tik i A lain C onnes ta r a f n d a n g e li tir i
le n d e im e li o lm a y a n g e o m e tr i k a v ra m d r. "D eim eli o lm a y a n g e o m e t
ri" n e d ir? F ik ri d e e rle n d irm e k ze re ilk o la ra k o la a n b ir p r z s z g erel
M m a n ifo ld u n u d n n . D ah a so n ra (C "-p r zs z o la ra k k a b u l e d e b ile
ceim iz, b kz. 6.3) M z e rin d e k i p r z s z gerel d e e rli (skaler) fo n k s i
y o n la r ele aln . B ylesi fo n k s iy o n la r b irb irle riy le to p la n p a r p la b ilir ve
a y rc a s r a d a n (sabit) g erel s a y la rla da a rp la b ilirle r. A sln d a IR gerel-
leri z e r in d e d e im e li ceb ir o la ra k a d la n d r la n b ir J l c e b ir s is te m in i
o lu tu ru r la r. (12.2 ve n o t 12.5'le k a r la trn .) u h a ld e 4'y, n e re d e n
g eld i iy le ilg ili h i b ir b ilg i b u lu n m a y a n b ir c e b ir o la ra k b ilirs e k b u d u
ru m d a y in e de M m a n ifo ld u n u b a s it o la ra k c/l c e b irin d e n y e n id e n o lu tu
ra b ile c e im iz a a k a r .690 B ylece M ve c/Tnn b ir b ir le r in d e n o lu tu r u
la b ile c e in i g r r z ve b u r a d a n iki b u m a te m a tik s e l y a p n n ak b ir a n
la m d a b irb irle rin e d en k o ld u k la r s o n u c u n a u la lr.

687 Bkz. G oldblatt, 1979.


688 Bkz. E ilenberg ve M ac Lane, 1945; Mac Lane, 1988; Lavvvere ve Schanuel, 1997.
689 Bkz. Baez ve Dolan, 1998; Baez, 2000; Baez, 2001; C hari ve Pressley, 1994.
690 Bkz. Connes ve B erberian, 1995.
te ta r a f ta n k u a n tu m m e k a n i in d e sk lk la d e im e li o lm a y a n c e b ir
le rle k a r la lr. 2 1 .2 'd ek i s ta n d a r t k a n o n ik pbx a x ap b = ihS d e im e
k u ra lla rn sa la y a n x a ve pa c e b iri b u n a b ir rn e k tir. B ir "m an ifo ld "u
b y le si b ir c e b ird e n , s tte > f 'n in <A'dan elde e d ild i i ay n b i im d e y e n i
d en o lu tu rm a y a a l rs a k b u d u ru m d a d e im e li o lm a y a n b ir g eo m etri
o la ra k a n la n b ir ey i elde ederiz. D ier b ir rn ek o la ra k b e lirli b a k a b ir
d u ru m u ele a la b ilir ve 22 .8 'in k u a n tu m m e k an ik sel a s a l m o m e n tu m b i
le e n le ri Llt L2,L 3'le b a la y a b iliriz (b u n la r ta ra fn d a n re tile n c e b irin d e
im eli o lm a y an 2 /2^ ~ Z,2^*3 3A2 " ^*3^*1 ^*1^3
k u r a lla rn c a ta n m la n d n an m sa y n ). Bu ile m c ile ri s r a d a n b ir S2 k
re s in in d n d rm e le rin i r e tir b i im d e d n e b iliriz . L1( L2, I 3'le re tile n
c e b ird e n , "d e im eli o lm a y an kre" o la ra k a d la n d ra b ile c e im iz d e im eli
o lm a y an b ir g eo m etri re te b ile c e im iz a a kar. Bu fik irle ilg ili m a te
m a tik se l p ek ok incelik, gzel y a p ve b ek len m e d ik u y g u la m a sz k o n u s u
d u r. D e im eli o lm a y a n g eo m etriy e b u rg a k u a n tiz a sy o n u y la ilik isi i in
de k s a c a (33.7) y en id e n dneceim .
C on n es ve m e s le k ta la r d e im e li o lm a y a n g eo m etri fik rin i, p a r a c k
fizi i s ta n d a r t m o d e lin i i eren b ir fiziki k u ra m re tm e b a k a sy la g e
li tir d ile r .691 M odelleri, <AX, u z a y z a m a n z e rin d e k i fo n k s iy o n la rn (d e i
meli) c e b iri o lm a k (fak at p o z itif b e lirli b ir m e tri e sa h ip k a b u l edilen) ve
</?2, p a r a c k fizi i s ta n d a r t m o d e lin in i s m e tri g r u p la r n d a n k a y n a k la
n a n d e im e li o lm a y a n b ir c e b ir olu p u z a y z a m a n a ilik in o la ra k "iki k o p
ya" s u n m a k zere, a rp m o la n b ir <A c e b irin i k u lla n r. Bu m o d el
v a r o la n h aliy le , zel g relili e ili k in L o re n tz ci fik irle ri ve k esin lik le g e
nel g relili i de b irle tirm e z . D ah a s, d e im e li o lm a y an g eo m etri fik rin in
p o ta n siy e l ze n g in li i, b a n a im d iy e dek p ek de u y g u n o la ra k k u lla n lm
g ib i g elm iy or. Y ine de m o d el b ir b a la n g ta b u lu n u r ve k e n d isin e a it,
H iggs b o z o n u n u n k tle siy le ilg ili ta h m in le r g e re k tire n ilg i ekici ze llik le
re s a h ip tir .692
T m b u fik irle r, a y rk lk y a d a b ir t r "k u a n tu m " n ite lik le rin e ilik in
g r n m le ri z e rin e a la n "u z ay zam an " k a v ra m la rn n o lu tu ru lm a s n a
o d a k la n r. Bu b l m n g eri k a la n n d a o ld u k a fa rk l b ir fik irle r a ile sin i,
d i e r b ir d ey ile i e ris in d e u z a y z a m a n z e rin e zel o la ra k y k le n m i h i
b ir a y rk l n b u lu n m a d (k en d isin e 40 y ln z e rin d e z a m a n m a d a d
m!) b u rg a k u r a m n a ilik in fik irle ri, a k la y ac a m . U za y za m an a b ir

6.1 D eim eli olm ayan geom etrinin ayrca hem s a f m atem atikte hem de fizie uygulanan h a lin
de, pek ok bak aca kullanm sz konusudur. Bkz. Connes, 1990, 1998. kincisine b ir rnek
olarak, yeniden n o rm alletirm en in geni kapsam l b ir ele alnyla ilgili olarak deim eli
olm ayan geom etri yardm yla zarif b ir form alizm gelitirildi; bkz. 26.9 ve Kreimer, 2000.
6.2 Bkz. Connes ve B erberian, 1995.
ey y k lem ek y erin e , u z a y z a m a n n o k ta la r fiziki k u ra m d a k i n celik li g
re v le rin d e n a r n d rlr. U za y zam an , d a h a ilk el b u rg a k a v ra m la r z e rin
d en (ikincil) b ir o lu u m o la ra k k a b u l ed ilir. B u rg a k u ra m , s p in a k u r a
m ve A sh te k a r d e ik en leriy le , a y rc a o la slk la d e im e li o lm a y an g e
o m e triy le fa k a t b u d o la y sz b i im d e h e rh a n g i b ir "ayrk u za y za m a n " k a v
ra m n a yol am az, b a z ilik ile re s a h ip tir . B u n u n y e rin e g er el s a y s r e k
lili in d e n a y rlm a s te rs y n d e g e r e k le ir n k o, k a r m a k s a y sih rin i
fizi in b irin c il y n le n d iric i ilk e si o la ra k ta le p eder. B u rg a k u ra m u y a
rn c a , k a rm a k s a y la rla ilg ili o la ra k , b u ay n s a y la rn k u a n tu m m e k a n i
in d e k i iy i b e lirle n m i te m e l ro lle rin e ek o la ra k , u z a y z a m a n y a p s n t a
n m la m a y a ilik in a ltta y a ta n te m e l b ir ro l m e v c u ttu r. Bu y o lla b y n
fizi iy le k n fizii a r a s n d a k i n em li b ir b a la n t h a lk a s a lg la n m
o lu r.

33.2 Ik nlar olarak burgalar


21 ve 22 . b l m le rd e g rd m z ze re k a rm a k sa y y a p s a s ln d a
k u a n tu m m e k a n i in d e te m e ld ir. K u an tu m m e k a n i in in te m e l a k m a y a
s a s n d a k a ts a y la r o la ra k g r n e n "genlikler", k u ra m la ilg ili k a rm a k H il
b e r t u z a y n a yol a a n k a rm a k s a y la rd r. Bu g e n lik le r g en e llik le s o y u t
n ic e lik le r o la ra k d e e rle n d irilse de, b ir lm g e r e k le ti in d e o la slk la r
s a la m a k ta te m el b ir ro l o y n ar. Bu k a rm a k s a y la rla u z a m s a l g eo m etri
a r a s n d a g l b ir i b a la n t b u lu n d u u n u (22.9'da) g rm t k . B u n u n
en b e lirg in b i im i, s p in e ili k in o la s d u r u m la rn b ir R ie m a n n k r e s i k a v
ra m z e rin d e n fa rk l u z a m s a l y n le re k a r lk g eld i i, sp in li b ir p a r a
c a ilik in k u a n tu m m e k a n i id ir; d a h a s 22 . 10 'd a , y k se k sp in le ilg ili
s p in d u r u m la rn n a y rc a , M a jo ra n a g ste rim i y o lu y la R iem a n n k re sin e
ilik in u z a m s a l g eo m etri b i im in d e de a k la n a b ile c e in i g rm t k . Bu
k re n in , b ir g zlem c in in g r a la n d a g eerli b i im d e b ir R ie m a n n k r e
si o la ra k d e e rle n d irile b ile c e in d e n , g relilik k u ra m n d a n em li b ir u z a y
z a m a n ro l o y n a d n (18.5'ten) a n m sa y a lm . K sa s re i in d e g rec e i
m iz z e re b u g er ek b u rg a k u ra m n d a r a c b ir nem e s a h ip tir.
B u rg a k u ra m n n a r d n d a k i y n le n d iric i ilk e le rd e n b ir d i e ri k u a n tu m
yerelsel o lm a y d r. 23.3-6 ta rt lm o la n tu h a f EPR e tk ile rin d e n ve
d a h a zel o la ra k 2 3 .1 0 'd a a k la n m o la n k u a n tu m n la m a o lg u su n d a
a k a b e lirtild i i zere, fizik i d a v ra n n , n o rm a l "neden sel" k a ra k te rle i l
g ili t m y le y ere l e tk ile r b i im in d e b t n l k l o la ra k a n la la m a y a c a n
a n m sa y a lm . Bu, te m el b ir d ze y d e b y le si y erel o lm a y a n z e llik le rin ie-
r ild i i b ir k u ra m n gerek li o ld u u n u ile ri s re r.
e k i l 3 3 .4 O rijin a l t r d e k i b ir s p i n a n d a
iz g i le r k u d o l a n k l k b a l a n b i i m i n d e o k u
n a b ilir (b k z . 2 3 .9 v e e k i l 23.7). H e r h a n g i b ir
y n , ile r iy e , y a n t a r a fa y a d a g e r iy e d o r u ,
s e i l e b i l i r v e s p i n a n a i l i k i n a y n g e e r li
l i k t e b i r y o r u m e ld e e d ilir .

B u n u g e r e k le tirm e k ze re b ir y n le n d irm e s p in a k u ra m n d a n elde


e d ile b ilir. 3 2 .6 'd a n , t m sp in a la rn n b a la n g o la ra k EPR iftle rin d e n
o lu tu ru ld u u n u d n m e m iz g ere k ti in i a n m sa y a lm . B ir s p in a n a
ilik in s o n r a s n d a o rta y a k an iz g ile r y a s a l o la ra k k u d o la n k lk b a la n
b i im in d e d n le b ilir. K u d o lan k l te m sil eden "k u a n tu m b ilg isi", b ir
k u d o la n k lk izg isi ya da sp in a izg isi z e rin d e u ya d a b u y n d e "yol
cu lu k ed eb ilir". S pin a k u ra m n d a b ir z a m a n s a p ta m a s sz k o n u su d e
ild ir (ve e s a se n o rijin a l sp in a la r e d e e r b i im d e b irk a fa rk l za m a n
a lg s, ile riy e, g eriye, y a n la m a s n a , vb, k u lla n la ra k da o k u n a b ilir, b kz. e
k il 33.4). Bu n ed e n le , k u d o la n k l a ilik in tu h a f "geriye zam an " g r n m
le ri y a ln z c a , sp in a la rn n b ir zellii o la n b u za m a n ak y n n e ilg is iz
li in y a n s m a la rd r.
U za y za m an a ilik in b u rg a a k la m a s n n e s a se n y ere l o lm a d a a
k ar; d a h a s , 3 3 .9 'd a yle o la ca k o lsa d a, b u k ita p ta h e n z u y g u n b i im
de k a rla m a d m z k a rm a k s ih rin (a sln d a 9.7 'd ek i h ip e r fo n k siy o n
k u ra m n d a b u n a y n elik b ir ip u c u m ev cu ttu ), k a rm a k sa y s ih r in in d i e r
b ir g r n m y le b irb irin e geen d ik k a t ekici b ir zelli i (dier b ir d e y i
le h o lo m o rfik d e s te kohom olojisi), d i e r b ir d ey ile k u a n tu m a la n k u ra m
n n b a lc a p o z itif fre k a n s k o u lu n u te m elley e n h o lo m o rfik n ite li i (24.3,
33.10), y o lu y la o rta y a k an fizik i a la n la ra ilik in b u rg a a k la m a s n a
y n elik te m el b ir "h o listik " n ite lik sz k o n u su d u r. Bylece, b u rg a k u r a
m n a ilik in y ere l g r n m le rin , k e n d ile rin i te m elley e n g d le rin en
n em lile riy le, d i e r b ir d ey ile k a rm a k s a y la ra ilik in s ih ri D oann
k e n d is in in d e rin b ir seviyede b y le si e y le re b a l o la b ile ce in e y n elik
b ir in a n ta k u lla n m a iste in e , sk b i im d e b a l o ld u u n u g r r z . Bu ve
s o n ra k i b irk a b l m d e k a rm a k sa y sih rin e y n elik t m b u g r n m le
r in b u rg a k u ra m s a l erevede n a s l b ir a ra y a gelm eye b a la d k la r n g
rece iz. A yrca b u rg a k u ra m n n g e n e l g re lilik te n a s l d ik k a t ek ici ve
b e k le n m e d ik d e rin b ir ilik i b u ld u u n u ve QFT, p a r a c k fizi i ve k u a n
tu m m e k a n i in in o la s d o ru sa l o lm a y a n g en e lle n m e si z e rin e ilg i ekici
b ir b a k a s su n d u u n u d a g rm eye b a la y a c a z .
A sln d a b u fik irle r b u rg a k u ra m n d a n a s l b ir a ra y a gelm ey e b a la r?
B u rg a k u ra m n k a v ra m a y a y n elik b ir ilk ad m o la ra k , b ir b u rg a c , o la
a n M (Minkovvski) u z a y z a m a n n d a k i b ir k n n g s te rir b i im d e d
n e b iliriz . B ylesi b ir k n , b ir o la y (dier b ir d ey ile u z a y z a m a n
n o k ta la r) ifti a r a s n d a k i b irin c il "n e d en se l ba " s u n a r b i im d e d e e r
le n d irile b ilir. B u n u n la b irlik te o la y la rn k e n d ile ri ik in c il o lu u m la r o la
rak , b u n la r o la y la rn k n la r n n k e s iim le ri b i im in d e k i ro lle rin d e n
eld e ed ilm e k zere, d e e rle n d irilm e lid ir. A sln d a R o la y n (R u z a y z a m a n
n o k ta s), ft'd e n geen k n la r a ile s i b i im in d e d n e b iliriz ; b kz. ekil
33.5. Bylece, n o rm a l u z a y z a m a n ta b lo s u n d a k i Z k n b ir g eo m etrik
y e r ve b ir R olay b ir n o k ta y k e n b u rg a u z a y n d a , a r tk k n b ir Z n o k
ta s v e b ir R o lay g e o m e tr ik y e r o la ra k ta n m la n d n d a n b u d u ru m a ili
k in a rp c b i im d e b ir te r s e v rilm e sz k o n u su d u r.
T ekil n o k ta la n M 'deki k n la r n g ste re n , b u r a d a d e in ile n b u r
g a u z a y P N 'yle g s te rilir.693 (Bu n o ta s y o n 33 .5 'in te rm in o lo jisiy le
u y u m lu o lm a k ze re b e n im se n ir.) Bylece, PN i in d ek i Z n o k ta s M i in d e
ki Z g e o m e trik y e rin e (k n) ve IMI i in d ek i R n o k ta s PN i in d e k i R g e
o m e trik y e rin e (R iem ann k re si; bkz. 18.5) k a r lk gelir. B u rg a k u ra m
fe ls e fe sin in te m el b ir p a r a s , n o rm a l o la ra k u z a y z a m a n te rim le riy le a k
la n a n o la a n fiziki k a v ra m la rn b u rg a k u ra m n d a k i e d e e r (fak at y erel
o lm a y an b ir b i im d e ilikili) b ir ta n m la m a y a ev rilm e g ere id ir. M ve PN

e k il 3 3 .5 M M inkovvski u z a y z a m a n n d a k i b ir Z k n PRI b u rg a u z a y n d a k i (izd


m s e l s f r b u rg a u zay) te k il b ir Z n o k ta s o la ra k , M 'deki tek il b ir R n o k ta s y s a P N 'de-
ki b i r R R ie m a n n k re siy le (bu k re fi'd e k i k n la r n n "gk k re "si o la ra k g s te ril
m ek zere) g s te rilir. (B t n l k l b i r u y u m i in b u ekil 3 3 .9 'd a a k la n a n M '
tk z la tr lm M inkovvski u z a y n g e rek tirir.)

6,3 Kesin isa b et iin, PN 'n in tan m n tam am lam ak zere b ir krenin (Riemann) "sonsuzdaki
k n lar"n m deerini d ah il etm em iz gerekir; bkz. 33.3.
a r a s n d a k i ili k in in a s ln d a n o k ta d a n n o k ta y a b ir d n m y e rin e y erel
o lm a y a n b ir u y u m lu lu k o ld u u n u g r r z . B u n u n la b irlik te PN u z a y b ize
y a ln z c a , b y le si b ir d n m n b a la n g c m sa la r. B u rg a k u ra m n n ,
so n d ere ce d ik k a t ekici o ld u u a a k a n t m z e n g in li i y a ln z c a , u z a y
z a m a n k a v ra m la ry la b u rg a u za y g e o m e trisi a r a s n d a k i u y g u n lu k d a h a
a y rn tl b i im d e g e litirild ik e d erece d ere ce g zler n n e se rilir.
PN i e risin d e k i b u R g e o m e trik y e ri fl'd e k i b ir g zlem c in in "gkkre-
si"sin i (to p lam g r alan), R'ye ili k in g k k resi R 'd e n geen k n la r
a ile s i o la ra k d e e rle n d irilm e k zere, ta n m la r. Y u k ard a b e lirtild i i zere,
b u k re d o al o la ra k , k a r m a k 1- b o y u tlu u z a y (k arm ak b ir eri; bkz.
b l m 8) o la n b ir R ie m a n r k re sid ir. Bu n e d e n le u z a y z a m a n n o k ta la rn ,
b u rg a k u ra m n n te m e lin d e y a ta n k a rm a k sa y fe lse fe siy le u y u m lu b i
im d e, PN b u rg a u z a y n d a k i h o io m o r fik n e s n e le r o la ra k d n r z .
33.5, 6 'd a b u "ho io m o rfik fe lse fe ''n in d a h a ta m b ir T b u rg a u z a y g e
o m e trisin e n a s l g e n ile tile b ild i in i ve 3 3 .8 -1 2 'd e, d o ru sa l ve d o ru sa l
o lm a y an k tle siz a la n la rd a k i b ilg iy i, d ik k a t ekici b ir b i im d e , ifre le m e
ye n a s l o la n a k sa la d n ak o la ra k greceiz.
B u n u n la b irlik te k n la r n a ilik in PN u za y h em en k e n d ili in d e n
"h o io m o rfik felsefe"ye u y u m sa la m a z n k o k a rm a k b ir u z a y d e ild ir.
PN k a rm a k b ir m a n ifo ld o la m az n k o, h e rh a n g i k a rm a k b ir n -m a n i-
fo ld ift sa y l, 2n, g erel b o y u ta sa h ip olm ak zo ru n d a y k e n (bkz. 12.9) be
g erel b o y u ta s a h ip tir 13311 ve b e te k b ir sa y d r. K sa s re i in d e
(33.6'da), "k n la r" m z o n la ra hem sp in (a sln d a sa rm a llk ; bkz.
22.7) h em de en erji a ta y a ra k fiziki o la ra k b ira z d a h a k tle siz p a r a c k la
r a b e n z e r h a le g e tire b ilirs e k b u d u ru m d a e s a se n b o y u tu k a rm a k o lan
k a rm a k b ir u z a y b i im in d e yorum lanabiZecefc aZ t-b o y u tlu b ir P T u zay
eld e ed ece im izi greceiz. PFs) u za y P T i in d e, o nu iki k a rm a k m a n ifo ld
p a r a s n a , P T + ve PT~, blecek b i im d e b u lu n u r. P T + p o z itif s a rm a llk ta -
ki k tle s iz p a r a c k la r ve P T - n e g a tif sa rm a llk ta k i k tle s iz p a r a c k la r
te m sil e d e r b i im d e d n le b ilir; bkz. ekil 33.6. B u n u n la b irlik te b u r
g a la r k tle siz p a r a c k la r o la ra k d n m e k d o ru olm az. B u rg a la r d a
h a ok, k tle s iz p a r a c k la rn , k e n d ile ri b i im in d e ifa d e ed ileb ilec e i d e
ik e n le ri sa la r. (Bu, b ir x k o n u m 3 -v e k t r n n u z a y d a k i b ir n o k ta y i a
re tle m e k te k i o la a n k u lla n m y la k y a s la n a b ilir. B ir p a r a c k , x ta ra fn d a n
i a re tle n m i b ir n o k ta y i g a l e d e b ilse de p a r a c x v e k t r y le ta n m la
m a k d o ru olm az.)
B u rg a b a k a s b iz i sk a o rta y a k o n a n d a n o ld u k a fa rk l b ir "u z ay
z a m a n k u a n tiz a sy o n u n a " y n e ltir. K u an tu m (alan) k u ra m ile m le rin in g ab
e k il 33.6 G erel PN 5 -m a n ifo ld u P T b u rg a iz d m u z a y n iki k a r m a k 3 -m a n ifo ld
p a r a s n d a , P T + v e P T ", b le r. B u n la r s r a s y la k tle s iz p a r a c k la r n p o z itif ve n e g a tif
s a rm a llk la r n te m sil ed er.

m e trik te n s r n e , b u , u z a y z a m a n (m anifold) z e rin d e k i b ir te n s r a la n


b i im in d e d n lm e k zere, u y g u la n m a s g ere k ti iy le ilg ili "geleneksel"
b a k a s o ld u k a g en e ld ir. K u a n tiz e m e tr i in , H eise n b e rg b e lirsiz lik il
k esi n e d e n iy le "b u lan k lk " g r n m le ri se rg iley ece i g r ifad e ed ilir.
zellikle b o k o n ile rin in ve b u n d a n h a re k e tle n e d e n se llik k a v ra m n n ,
"k u a n tu m b e lirsiz lik le ri" n e b a m l h a le gelecei e k ild e b ir "b u la n k m e t
ri e'' sa h ip b ir t r d r t-b o y u tlu u z a y g r n t s s u n u lu r (bkz. 33.7a). Bu
n e d e n le b ir u z a y z a m a n v e k t r n n u z a y sa l, z a m a n sa l y a d a s f r o la c a
n a ili k in k la sik o la ra k iy i ta n m l h i b ir k a v ra m sz k o n u su d e ild ir. Bu
k o n u , h e rh a n g i ok g elen e k sel b ir "ktleekim k u a n tu m k u ra m "y la ilg ili
te m e l g l k le r y a r a tm t n k o Q FT'ye a it, n e d e n se lli in u z a y s a l o la
ra k a y r o la y la rd a ta n m l a la n ile m c ile rin in d e im e sin i g e re k tird i i t e
m el b ir z e llik tir (26.11). "U zayzam an" k a v ra m k u a n tu m b e lirsiz lik le rin e
b a ly sa (ya d a k e n d isi b ir k u a n tu m k a v ra m h a lin e geldiyse) b u d u ru m d a
FT'ye ilik in , a la n ile m c ile riy le ilg ili d e im e b a n tla rn n b e lirtilm e
sin i i e re n (26.2, 3) s ta n d a r t ile m le r d o la y sz b i im d e u y g u la n a m a z .
B u rg a k u ra m o ld u k a fa rk l b ir ta b lo n erir. u an i in u y g u n "k u an ti-
zasy o n " ile m le ri, ne o lu r s a o lsu n , u z a y z a m a n y e rin e b u rg a u za y iin d e
(ilki "g eleneksel" b a k a s olm ak zere) u y g u la n m a k z o ru n d a d r. G ele
n e k se l y a k la m d a "bo k o n ile ri" b u la n k h a le g elirk en "o lay la r"n d o k u
n u lm a m b ra k lm a s n a b e n z e rlik k u ra rs a k , b u rg a te m elli b ir y a k la m
d a a r tk "o laylar" b u la n k h a le g e lirk e n d o k u n u lm a m b ra k la n "k n
l a r a d r (bkz. ekil 33.7b).
B u rg a k u ra m , h e n z g rd m z ze re, b a la n g ta k a rm a k sa y
sih rin e ilik in , k u a n tu m k u ra m n d a b u lu n a n la r d a n fa rk l b ir b e lirtim d e n ,
d i e r b ir d ey ile g k k re sin in 1 -b o y u tlu k a rm a k b ir m a n ifo ld o la n R.-
e m a n n k re s i o la ra k d e e rle n d irile b ile c e i u z a y z a m a n a ilik in kla sik
ze llik ten fa y d a la n r. F ik ir, b u n u n bize, so n u o la ra k u z a y z a m a n y a p s y
la k u a n tu m m e k a n i in in ile m le rin i b irle tirm e k z o ru n d a o la n D o an n
e k il 33 .7 (a) B ir n o k ta d a k i y n k a v ra m n n b o , z a m a n s a l y a d a u z a y s a l o lm a s n n k u a n
tu m b e lirs iz lik le rin e b a l o ld u u b i r t r "b u lan k " k k o n isin e y ol a a n "b u lan k " m e t
ri e s a h ip b i r u z a y z a m a n t r n n o lm a s g e re k lili i, o la s b ir " k u a n tiz e u z a y z a m a n " d o
a s y la ilg ili g en el b ir b a k a s o la g e lm itir, (b) D ah a " b u rg a la ilg ili b ir b a k a s
b u rg a u z a y n (bu d u ru m d a PW), b i r e it v a rl a lk o y a r b i im d e (bylece k n la n
h l s z k o n u s u o lu r) k a b u l e tm e k tir f a k a t b u n la r n k e s im e k o u lla r k u a n tu m b e lir s iz
lik le rin e b a l h a le g elir. B u n u n y e rin e u z a y z a m a n n o k ta s " k a v ra m b u r a d a n h a re k e tle
"b u lan k " h a le g elir.

g ere k e y le r d ze n iy le ilg ili ip u la r sa la m a s d r. U zay zam an g e o m e tri


sin e ilik in b u zelliin, e s a se n b ild i im iz fizik i u z a y z a m a n n sa h ip o ld u
u b e lirli b o y u t ve im zay a zg o lm a s d ik k a te d e e rd ir. A sln d a, R i
em an n k re s in in g relilik k u ra m n d a g k k resi o la ra k n em li b ir ro l o y
n a m a s g ere i (18.5), sicim k u ra m ve d i e r K aluza-K lein tip i d z e n le ri
te m elley e n fik irle rle b s b t n e lik ili o la ra k u z a y z a m a n n 4b o y u tlu ve
L o ren tzci o lm a sn a gerek d u y ar. B u rg a k u ra m n n b t n l k l k a rm a k
sih ri, o la a n (zel) g relilik k u ra m n n 4 - b o y u tlu u z a y z a m a n g e o m e trisin e
z g d r ve "yksek b o y u tlu " u z a y z a m a n g e o m e trisiy le ay n y a k n lk ta k i
ilik iy e sa h ip d e ild ir (daha so n ra 33.4'e bakn).
lerle m ek ze re o rijin a l s a f s p in a la r ta b lo s u n a , k e n d is in d e eksik
o la n te m e l e y in u z a m sa l y e r d e itirm e y e y n elik h e rh a n g i b ir k a y n a k o l
d u u n a d ik k a t ed erek , dnelim . O k u ra m d a kliti a la r s a f s p in a k u
r a m n a ili k in b ir t r "geom etrik sn r" o la ra k o rta y a k ar; y in e de o k u
r a m d a u z a k lk la r o rta y a km az. D ng d e ik en i m e rte b e s in d e , e y lere
ilik in "uzaklk" g r n m , iz g ile r z e rin d e k i, s p in y e rin e a la n la ilg ili
o lan s a y la rc a (r = 2j) g ste rilir. B u n u n la b irlik te b u , s p in y a ln z c a d n
d rm e ve a la rla ilg ili o la n a s a l m o m e n tu m o ld u u n d a n h e rh a n g i b ir
u za k lk l s n n sz k o n u su o lm a d o rijin a l s p in a k u ra m n d a k i y o
r u m la m a d a n fa rk ld r. telem e y e r d e itirm e le ri ve g erek u z a k lk la r
b irle tirm e k ze re o k u ra m d a izg isel m o m e n tu m u n y e rin i tu ta c a k b ir ro le
g erek d u y a rz . Bu n ed e n le , d n d rm e g r u b u n d a n b t n l k l kliti h a r e
k e tle r g ru b u n a ve u y g u n b ir g relilik i d ze n i in P o in c a re g ru b u n a
(18.2) g itm ey e gerek d u y d u u m u z a a k a r.694

6,4 Bu, P oincare gru b u y la ilgili olarak ynsel olm ayan uygun (skaler) niceliklere, d ier b ir de
yile C asim ir o p erat rlerin e, bkz. 22.12, gerek duyar. B unlar toplam spin ve d u ra an (kare-
1 9 5 0 'lerin so n u ve 6 0 'la rn b a n d a , b u e y le r z e rin e etk in b i im d e
d n d m sra d a , d n g d e ik e n le ri k u ra m h en z g e li tirilm e m i ti
ve a s ln d a P o in c a re g ru b u n u n d o la y sz b ir ro l o y n ad s p in a la rn a ili
k in b ir g en ellem e ta s a r la m tm . B u n u n la b irlik te , k e n d isin e ilik in g s te
rim le ilg ili o la ra k h o o lm a y a n a n la tm la ra sa h ip P o in c a re g r u b u n u n t u
h a f b ir g r n m y le , o n u n y a r b a s it o lm a d y la (bkz. 13.7) ilg ili e n d i e
liy d im . O z a m a n P o in ca re g ru b u n u n , (yar b a s it olan) k o n fo r m a l g ru p o la
ra k b ilin e n eye g e n ile m e sin in s p in a k u ra m n n ilg ili b e n z e rin i m a te
m a tik se l o la ra k d a h a ta tm in ed ici b ir h a le g e tire b ile c e i g r n e s a h ip
tim . K o n fo rm al g ru p P o in c a re g ru b u n u y a ln z c a , M inkovvski u za y m e tri i
y e rin e k k o n ile rin in k o ru n m a s n ta le p ed e rek g e n ile tir. A sln d a, k o n
fo rm a l g ru b u n , o a y rc a ay n z a m a n d a (id ea lle tirilm i) k n la r n a ili
k in PN u z a y n a a it s im e tri g ru b u d a o ld u u n d a n , b u rg a k u ra m n d a
n em li b ir y ere sa h ip o ld u u o rta y a kar. (K onform al g ru b u n y a n s m a l
o lm a y an k sm d a a y rc a , s tte , k tle siz p a r a c k la r s a rm a llk ve e n e rjiy
le a k la r b i im d e d e in ile n , P T + ve PTT- u z a y la rn n h e r b ir in e ili k in s i
m e tri g ru b u d u r. Bu g ru b u n ro l n n ne o ld u u n u so n ra k i iki b l m d e d a
h a ak b i im d e greceiz.

33.3 Konformal grup; tkzlatrlm Minkovvski uzay


stte u z a y z a m a n a ili k in k o n fo rm a l g ru b a d e in d im . Bu g ru b u n r o l
n b ira z d a h a a y rn tl o la ra k k efe tm e y e a la lm . K tlesiz a la n la rla
(rn. M ax w ell alan) ilg ili a la n d e n k le m le rin in y a ln z c a P o in c a re g ru b u a l
tn d a d e il b u d a h a b y k g ru p a ltn d a d a d eim ez o ld u u a a k t
n d a n b u g ru p fiz ik te k tle siz a la n la rla ilg ili o la ra k b e lirli b ir nem e s a
h ip tir .695 T em el b ir d ze y d e k tle s iz p a r a c k la r /a la n la r n , k tle d a h a
s o n ra k i b ir a a m a d a d ev rey e girecek b ir ey olm ak zere, te m el b ile e n le r
o ld u u n a ilik in k o n u m s a v u n u la b ilir. E sa s e n b u , 25. b l m d e a k la n d
ze re, k tle n in H iggs b o zo n u y o lu y la a k la n p y a ln z c a b ir sim e tri k n l
m m e k a n iz m a s (25.5) y o lu y la o rta y a k t n n k a b u l e d ild i i s ta n d a r t
m o d ele ik in b ir b a k a s g ib i g r n r. yle b ile o lsa , b u rg a k u ra m n n
a rd n d a k i n em li b ir te m e l g d a s ln d a k tle siz a la n la r v e k o n fo rm a l -
g r u b u n te m e l n em ine y n e lik in a n t. K tlesiz p a r a c k ve a la n la rn b u r

li) ktled ir. B ununla b irlik te d u ra an ktle herhangi b ir eyin in teg ral k at olarak in a ed il
m i biim de bilinm ez, b u d u ru m da bylesi b ir dzenin tm leik grnm leri pek ak deil
dir. Yine de b u yaklam , Jo h n M oussouris ta ra fn d a n doktora tezi olarak 1983'te g elitiril
m itir; bkz. M oussouris, 1983. Bu, ktle ve sp in in yan sra a izgilerine eklenm i ek bir
ia re te gerek duyar.
ga k u ra m n d a d ik k a t ekici b ir zl a k la m a y a sa h ip o ld u k la rn ve b u
g er e in o k u ra m a ili k in te m e l k e ta la r n d a n b irin i o lu tu rd u u n u g
rece iz (33.8).
K o n fo rm al g ru p ta m o la ra k n ed ir? Ak k o n u m a k g ere k irse, b u g ru p M
M inkovvski u za y z e rin d e deil fa k a t M 'nin, tk z la tr lm M# M inkovvs
ki u z a y o la ra k b ilin e n h a fif e g e n ile tilm i h a li z e rin d e etk ir. M# u zay ,
pek ok b a k m d a n M inkovvski u z a y n n k e n d isin d e n d a h a z a r if b ir g e
o m e triy e sa h ip h o a b ir sim e trik k a p a l m a n ifo ld d u r. B u n u n la b irlik te
o n u "gerek u za y za m a n " o la ra k d e il f a k a t m a te m a tik se l b ir u y g u n lu k b i
im in d e d n m e k z o ru n d a y z . O, b u rg a g e o m e trisi ve o n u n fizik i u z a y
z a m a n g e o m e trisiy le ili k is in i a n la m a k ta k u lla n l b ir a ra c d r.
Z ih n im izd e tu tm a m z g ereken iyi b ir ta b lo R iem a n n k re s i ve o n u n
k a rm a k d zlem le o la n ilik isid ir. 8 .3 'te n , R iem a n n k re s in in k a rm a k
d z lem d e n k e n d isin e b ir "so n su z elem an", d i e r b ir d ey ile oo'la i a r e tle n
m i n o k ta y , eklem ek y o lu y la elde e d ild i in i ve byle y a p t m z d a d a b a
la d m z d z le m d e n b ile d a h a b y k sim e triy e sa h ip b ir g eo m etrik y ap
elde etti im iz i a n m sa y n . B enzer b ir b i im d e tk z la trlm M# M in
kovvski u za y da, o la a n M M inkovvski u z a y n a , b u kez, b t n b ir s o n s u z
d a k i k k o n isi o ld u u o rta y a k an b ir "so n su z elem an" eklem ek y o lu y la
elde ed ilir. S o n u ta k i u za y M inkovvski u z a y n n k e n d isin d e n de d a h a b
yk b ir sim e triy e (dier b ir d ey ile k o n fo rm a l gru b a) sa h ip tir.
B u n u n n a s l ile d i in i grelim . u z a y n n , L o ren tzci b ir k o n fo rm a l
m e tri e sa h ip g erel b ir 4b o y u tlu tk z m a n ifo ld o ld u u o rta y a k ar.
27.1 2 'd en , L o re n tz ci b ir k o n fo rm a l m e tri in a s ln d a y aln zc a, u za y z e
rin d e b e lirtilm i o la n b o k o n ile ri a ile s i o ld u u n u an m sa y n . Bu y a p d a
h a ok, h e r y e rd e p o z itif o la n p r z s z b ir s k a le r a la n y la ilg ili o la ra k
g ' = 2g o lu rs a g m e tri i g ' m e tri in e d en k sa y lm a k zere, m e trik le re
ilik in b ir e d e e rlik sn f b i im in d e ifa d e ed ilir. Bu y e n id e n l ek le n d ir-
m e e s a s e n b o k o n ile rin i k o ru r (ekil 33.8). u h a ld e (konform al b ir m a n i
fo ld o la ra k d e e rlen d irilen ) M 'd en tk z k o n fo rm a l m a n ifo ld u n a g e
m ek zere, s tte "so n su z d a k i k kon isi" o la ra k d e in ile n 3 3 -y z e y in i
b ir le tiririz . 27.1 2 'd en , M inkovvski u z a y n a ili k in gem i ve g elecek b o
s o n s u z la rn te m sil e d e n (sra sy la "sc ri-e k si" ve "seri art" o la ra k a d la n d
rlan ) 3~ ve 3+ 3 -y z e y le rin i a n m sa y n (bkz. ekil 27.16b). M#'yi, 3~'yi e
k il 3 3 .9 'd a b e lirtile n b i im d e J +'y la ta n m la m a k y o lu y la o lu tu ra b iliriz .
J ~ 'n in b ir n o k ta s, J +'d ak i, u z a m s a l o la ra k (d iy ag ram d ak i ou n o k ta n n
g ste rd i i 2 -k re zerin d e) k e n d isin e a n tip o d a l o la n ilg ili n o k ta y la ay n
n o k ta o la ra k d e e rle n d irilir. 3~ z e rin d e k i b ir a~ n o k ta s n a ilik in k k o
n is in in 3+'y a ilik in a + n o k ta s n d a y in e b ir o d ak h a lin e g e lir ve a~ ve a +
n o k ta la r ta n m la n m a ld r. Ek o la ra k z a m a n s a l ve u z a m s a l s o n s u z la r
e k il 33.8 L orentzci bir M m anifoldu-
nu n bo koni y a p s ona a it konform al
yapya denktir. M 'y e ilik in konform al
b ir y eniden leklendirm e nedensellik
zelliklerini deil fa k a t m etriini etk i
ler. (Bir g m etrii, O skaler alan her
yerde p o z itif olm ak zere, g = 2g
olursa konform al olarak g " n e yeniden
leklendirilir.) E lverili koullarda
bylesi y en id en leklendirm eler, te
killikleri ve so n s u z blgeleri gre
g e tirm ek zere kullanl olabilir.

e k il 33.9 M *'yi, 3 ~'yi J +'y la ta n m la m a k y o lu y la o lu tu r a b iliriz . J ~ 'n in b i r n o k ta s ,


J +'d a k i, u z a m s a l o la ra k (d iy a g ra m d a k i ou n o k ta n n g ste rd i i 2 -k re z e rin d e ) k e n d i
sin e a n tip o d a l o la n ilg ili n o k ta y la a y n n o k ta o la ra k d e e rle n d irilir. J~ z e rin d e k i b ir a~
n o k ta s n a ili k in k k o n is in in J +'y a ili k in a* n o k ta s n d a y in e b ir o d a k h a lin e g e lir ve
a~ ve a * n o k ta la r ta n m la n m a ld r. E k o la ra k z a m a n s a l ve u z a m s a l s o n s u z la r te m sil
ed e n n o k ta n n , i " , i, i * , t m de te k il i n o k ta s o la ra k ta n m la n r.

te m sil ed en n o k ta n n , i~, i, i +, t m de te k il i n o k ta s o la ra k ta n m la
n r .133-21 K o nform al M# m a n ifo ld u a s ln d a , y a ln z c a 1 0 -b o y u tlu P o in c a re -
g ru b u y e rin e 1 5 -b o y u tlu s im e tri g ru b u n a , k o n fo r m a l g r u p , s a h ip o la ra k
M inkovvski u z a y n d a n d a h a fa z la sim e triy e s a h ip tir.
M# u z a y n ve k e n d isin e a it d n m le r g ru b u n u a k la m a n n z a r if b ir
y o lu m e v c u ttu r. + -l-------------im z a s n a sa h ip s zd e kliti b ir E2,4 6 -u z a -
y n d a k i 0 o rijin in e ilik in X "k k o n isi"n i ele aln . E2 4 i in s ta n d a r t k o
o r d in a tla r , 3C'nin
w2 + t2 - x 2 - y 2 - z2 - v2 = 0

d en k lem iy le v erilece i e k ild e w , t , x , y , z ,v o la ra k sein. Bylece, E2,4'e ili


k in d s 2 m e tri i

[33.2] M " n in geom etrisini ay rn tl olarak alay ab ilir m isiniz bakn. Bir J~ n o k tasn n k
konisine ilikin o laan uzayzam an tan m lam as nedir? M#,nin topolojisinin niin S1xS3 ol
du unu grebiliyor m usunuz? Bir tek sayl uzayzam an boyutuyla ilgili ortay a kacak
nem li b ir fark llk d n eb iliyor m usunuz?
ds2 - dw2 + d t2 d x 2 dy 2 Az2 d v 2

ifa d e s i o lu r. stte k i d en k lem te p e s i O o la n 5 -b o y u tlu b ir "koni"dir. O nu


ekil 3 3 .1 0 'd a g ste rm ek ze re e lim d e n g elen in en iy is in i y a p tm fa k a t
re s m in y a n ltc o lm a sn n te m el b i im le rin d e n b iri, K 'y e iki a y r "para"
("gem i" ve "gelecek") g ib i g r n e n ey a s ln d a "b ir p a r a " h a lin d e b ir le
tir ilir .13331 im di, JC 'nin w - v = 1 s f r 5 -d z le m i b o y u n c a o la n k e sitin i ele
aln . Bu k esiim , E2,4' n k in in n e d e n o ld u u isel m e tri i

ds2 = d t2 d x 2 dy2 dz2

o l a n 133 41 j j j p 4_m a n ifo ld d u r ("paraboloid"). B unu, o la an d z M inkovvski 4 r-

u z a y n a ili k in m e trik b i im i o la ra k ta n r z (18.1), bylece E2'4 i in d e "b-


k l " (ekil 3 3 .1 0 'd ak i p a ra b o l g r n m n e sahip) b ir b i im d e g m l b i
le o lsa M 'yle ta n m la y a b iliriz . Bu ta b lo d a M#'yi n a s l g rm ek tey iz? O,
K 'ye ilik i t m re te lerin (O 'dan geen h e r iki y n d ek i d z izgi tek b ir
re te sa y lm a k ze re X z e rin d e b u lu n a n O 'd an g een d z izgiler) so y u t
u z a y d r. Bylece M# z e rin d e k i h e r n o k ta y b a s it o la ra k JC'ye ilik in b ir
re te b i im in d e d n e b iliriz (ekil 33.10); b u d u ru m d a E2,4' n o riji
n in d e k o n u m la n m b ir "gzlem ci"nin "gkkresi"sidir!
Bu n i in iler? w v = 0 5 -d z le m in d e b u lu n m a y a n h e r re te M 'yle
te k il b ir n o k ta d a b u lu u r, b ylece b u re te a ile si M 'yle b ir s re k li l 'e 1
u y g u n lu a s a h ip tir. B u n u n la b irlik te ek o la ra k 5 -d z le m z e rin d e b u lu -

e k il 33.10 Szde kliti E2,4 iindeki


tk zla trlm M* M inkovvski uzay,w 2 + t 2
x 2 - y 2 - z 2 v 2 = O la verilen K "k konisi"nin
uzay reteleri olarak tanm lanabilir. X 'n in
w - v = 1 sfr 5 -d zlem i boyunca olan "parabo
loid biim li" M 4 -m a n ifo ld kesiti M inkovvskici i
sel ds2 = d t2 - d x 2 - dy 2 - d z 2 m etriine sa h ip
tir. w - v = O'daki X 'y e ilikin reteler a ile s i,
b u reteler 3 'ya ilikin n o k ta la n salam ak ze
re, w - v = l 'e paraleldir ve M yi e kesim ez.

n a n re te le r de sz k o n u su d u r. B u n la r M 'yi, J'y o lu tu ra n ek n o k ta la rla


d e ste k le r. Bu b i im d e ta n m la n a n Ml#, JC 'nin h e rh a n g i b ir y ere l a r a k esiti-

[33.3] N edenini grebiliyor m usunuz?


I [33.4] Niin?
n in k i ta r a f n d a n y ere l o la ra k s a la n a n k o n fo rm a l b ir L o re n tz ci m e tri in e
s a h ip tir .133 51
E2,4 z e rin d e e tk iy e n 0(2, 4) s zd e o rto g o n a l g ru b u (bkz. 13.8, 18.1,
2) d s 2 m e tri in i k o ru y a n "d n d rm e le r''d e n o lu u r. Bu, K 'n in re te le rin e
y in e 3C'ye a it b a k a c a re te le re g n d e rir, by lece M#'y i k e n d in e g n d erir.
D a h a s M#'n in k o n fo rm a l y a p s n k o ru r.13361 M# z e rin d e 0(2, 4)'e a it, z
d elik o la ra k etk iy en ta m o la ra k ik i elem an , d i e r b ir d ey ile 0(2, 4) z d e
lik e le m a n n n k e n d isi ve 0(2, 4 )' n n e g a tif zd e lik elem a n , m e v c u ttu r;
so n u n c u s u h e r re te c in y n n b a s it b i im d e te rs e v irir. rete y n le ri
n in b u te rs in ir li in d e n k a y n a k la n a n u y g u n lu u n ikiye b ir d o a s n d a n a y r
o la ra k 0(2, 4) k o n fo rm a l g ru p tu r. O, w v = O 5 -d z le m in i k o ru y a n 10 -b o -
y u tlu b ir a lt g ru p i e rir ve b u M 'ye a it P o in ca re g r u b u n u v e rir.13371 A sln d a
b u a rg m a n , o la an b ir k rey e ilik in k o n fo rm a l d n m le rin 0(1, 3) Lo-
re n tz g ru b u n u n b ir g e r e k le tirilm e sin i sa la d n g ste rirk e n 1 8 .5 'te
y a p t m z eyin, bkz. ekil 18.8, y a ln z c a d a h a y k sek b o y u tlu b ir v e r s i
y o n u d u r.

33.4 Yksek boyutlu spinrler olarak burgalar


B u rg a la r t m b u n la r i in d e n ere y e o tu rm a k ta d r? B ir (M inkow ski
uzay) b u rg a c a k la m a n n en k s a f a k a t en ak o lm ay an , y o lu o n u n 0(2,
4)'le ilg ili in d ir g e n m i b ir s p in r (ya d a y a r spinr) o ld u u n u s y lem ek
tir. (Bu a k la m a n n m a te m a tik s e l zl a n la tm y la ilg ili o la ra k te la la n
m ay n ; d a h a fizik i b ir ta b lo y u k s a s re i in d e vereceim !) n d irg e n m i
s p in r k a v ra m n n k s a b ir h a tr la tm a s i in 11.5'e b ak n . Szde o rto g o
n a l b ir O(n r ,n + r) g ru b u n u n z e rin d e e tk id i i 2 n -b o y u tlu b ir u z a y i in
in d irg e n m i sp in r u z a y 2n_1-b o y u tlu d u r . E ldeki d u ru m d a n = 3 't r (ve
r = 1), b y lece in d irg e n m i s p in rle re ili k in b u rg a u z a y o la ra k a d la n d
rla n 4 - b o y u tlu b ir u z a y a sa h ip o lu ru z .696
N e y az k ki b u t r b ir ta n m la m a y la , b ir b u rg a c n n ey e b e n z ed i iy le i l
g ili a k b ir g eo m etrik ve fizik i ta b lo elde edem eyiz. D ah a s, h e rh a n g i b ir
2 ( n 1) ift u z a y z a m a n b o y u tu sa y sy la ilg ili o la ra k , 3 3 .2 'n in s o n u n a
d o ru s y le n m i o la n eye k a r n , b ir b u rg a k u ra m n n v a r o lm a s g e re k

[33.51 Yerel herh an g i b ir ara k esit ta ra fn d a n sunulan konform al m etrik niin b ir b ak as t a


rafn d an su n u la n la ayndr? 3 'nn bu biim de tan m lan an n o k talar niin stte verilen t a
nm la uyum ludur? pucu: Bkz. 18.4 ve ekil 18.8.
f [33.6] Niin?
8! [33.7] Bir 6x6 m atrisle ilgili, onun 0(2, 4)'e ilikin sonsuz kk b ir elem an tem sil etm esine
ilik in koul nedir? Bu m a trisle rin hangileri sonsuz kk Poincare dnm leri verir?
ti in i g r r z . stte k i o lu u m u JC'yle ilg ili o la ra k g en e lle riz ve 2(n 1 )-
b o y u tlu M in k o w sk i u z a y z a m a n n n tk z la trlm a s , nceki g ib i b ir i m e t
rik te ek si ve d i e ri a r t i a re te sa h ip iki y en i, v ve w k o o rd in a tn s u n d u
u m u z s tte v e rile n e b e n z e r b ir b i im d e ile r. B u rg a u z a y a r tk 2n_1 b o
y u tlu d u r. Bu, a r tk in d irg e n m i s p in r k a v ra m n a sa h ip o lm a m a m z d n
d a, a y rc a b ir 2n 1 te k u z a y z a m a n b o y u tu s a y sy la ilg ili o la ra k d a iler.
"B u rg alar" o la ra k k a b u l ed ilm e si g erek en ey a r tk 2n-b o y u tlu t m sp in
u z a y d r. B u n u n la b irlik te b u r g a la r a ilik in n em li b ir zellik, d i e r b ir
d ey ile (33.7,12,14'te d a h a a y rn tl ta rta c a m z ) a y n a l d o a la r, tek
b o y u tlu d u ru m d a k ay b o lu r. Y alnzca in d irg e n m i s p in u z a y la rn a g e ti i
m izd e e s a s o la ra k (solelli ve s a -e lli k a v ra m la rn b u r g a la r a ilik in f a r k
l ta n m la r a la c a ekilde; bkz. 33.7) a y n a l b ir fo rm a liz m i g e r e k le tiri
riz ve b u y o lla z a y f e tk ile im le re (25.3) ilik in a y n a l g r n m le rin so n u
o la ra k b irle tirile b ile c e in i u m a b iliriz . B ir b u rg a la ilg ili b u g en el n -b o -
y u tlu ta n m n , b u rg a k u ra m n b u d ere ce etk ili k la n k ilit fizik i (ve h o lo
m orfik) ze llik leri n i in k a y b e tti in i de d a h a so n ra greceiz.
B u rg a la r u z a y z a m a n d n m le rin e ilik in a k tif b ir g ru p la (konfor-
m a l gru p ) ilg ili o ld u u n d a n , u z a y z a m a n n o k ta la r g r u b u n e tk isi a ltn d a
d i e r u z a y z a m a n n o k ta la rn a g n d erilm ek zere, e v re n se l o la ra k u zay za-
m a n d a k i te k il n o k ta la r y e rin e u z a y z a m a n la ilg ili k a v ra m la r o la ra k g r
l r. V ektr, te n s r ya d a o la an s p in rle r g ib i y erel n ic e lik le r b ir n o k ta y a
etk i ed en s im e tri g ru b u y la ilg ilid ir, bkz. 14.1; rn. d n d rm e y a d a Lo-
re n tz g ru b u (14.8). Bu d u ru m b u rg a la r o la a n v ek t r, te n s r y a d a sp i-
n rle rd e n ele a ln m a s d a h a z o r h a le g e tirs e de, b u e v re n sellik , y a ln z c a
d a h a n ce d en v e rili o la n b ir u z a y z a m a n m a n ifo ld u n a a tf ta b u lu n a ra k t a
n m la n m a k y e rin e u z a y z a m a n n y e rin i a lm a s a m a la n a n b ir fo rm a liz m
a ra d m z d a b ir a v a n ta ja s a h ip tir . 33 .2 'd e b e lirtild i i ze re b u rg a k u
ra m n n te m el a m a la rn d a n b iri a s ln d a b y le si b ir fo rm a liz m eld e e t
m e k tir. Bu t r b ir y a k la m n te m el o lu m su z lu u , k o n fo rm a l g ru p t r n
deki e y le r M 'y e ilik in b ir s im e tri b i im in d e g r n m e d i in d e b y le si b ir
fo rm a liz m in g enel b ir eik M u z a y z a m a n n a n a s l u y g u la n a b ild i in i g r
m e n in z o rlu u d u r. 33.11, 12'de b u rg a k u ra m n n b u t r b ir g l k le
n a s l d ik k a t ekici b ir b i im d e a n la t n greceiz.
B ir b u rg a c n s tte k i, 0(2, 4)'e ilik in in d irg e n m i b ir s p in r b i im in d e
ki ta n m b ize b u rg a k u ra m s a l f ik irle r ve g d h a k k n d a y a ln z c a ok s
n rl b ir b a k a s s u n a r. H enz b e lirtild i i gibi, b u r a d a b u y a k la m la
ilg ili zel o la ra k 4 -b o y u tlu h e rh a n g i b ir ey y o k tu r ve b u y a k la m bize,
b u rg a k u ra m y la D oaya ilik in d a h a d e rin b ir k u ra m a ra y m z d a ile r
lem ek z e re n i in b ir k la v u z lu k su n u y o rm u g ib i ilg ile n ilm e si g e re k ti iy
le ilg ili ak h i b ir i a r e t verm ez. B u rg a k u ra m n n b u a n la m d a n e y a p
m a y a a l t n d a h a b t n l k l d e e rle n d irm e k ze re 29 ve 30. b l m le
rin m e sajn a n m sa y a lm . U ygun k u a n tu m k tle e k im b irli in in fizik le il
gili te m e ld e n y en i b ir b a k a s a ra y n n te m el b ir a m ac o lm ak z o ru n
d a o lu u g en el o la ra k k a b u l e d ilirk e n o b l m le rin m e saj k u a n tu m (alan)
k u ra m n a ili k in k u r a lla r n k u ts a l d o k u n u lm a z lk ta k alm ay p , tp k g ele
n e k se l u z a y z a m a n ta b lo la rm z la ilg ili g eo m etrid e o ld u u g ib i, e s n e m e si
n in g ere k ti i b ir gelim e a ra m a g ere k lili im iz d ir. Yine de k u a n tu m m eka-
n ik se l ilk e le rd e k i g ze lli in y a n s r a aka pek ok d o ru d a b u lu n u r ve
b u n la r b a s it e te rk ed ilm e m elid ir. B urga k u ra m n d a , QFT k u ra lla rn
y k lem ek y erin e , b u k u r a lla r a b a k lr ve E in s te in 'm a lg sn d a k ile rle b ir b i
rin e geen, g relilik ve k u a n tu m m e k an i i a r a s n d a gizli h a rm o n ile r a r a
y a n ze llik ler k a rlm a y a a l lr. D ah a nce b e lirtild i i ze re, k la v u z
lu k la ilg ili k ilit b ir elem a n b u k ita b n p ek ok y e rin d e b e lirtilm i o la n k a r
m a k sa y s ih rid ir. B ir d i e ri, y k sek b o y u tla ra y a d a b a k a c a im z a la ra
y n elik g e n e lle m e le rin d e n d a h a ok, L o ren tzci 4u z a y E in s te in k u ra m y la
o la n zel h a rm o n id ir.
L o ren tzci 4 -u z a y la ilg ili o la ra k b u a n la m d a b u k a d a r zel o la n ey n e
d ir? 18.5 ve 3 3 .2 'd e v u rg u la n d ze re b ir gzlem ciye a it g k k resi d o
al b ir k o n fo rm a l y a p y a s a h ip tir ve b ir R iem a n n k re s i b i im in d e y o ru m
la n a b ilir. Bu g enel d o ay a s a h ip b ir e y in e sa se n , g k k resi h e r za m a n
k o n fo rm a l b ir m a n ifo ld y a p s n a sa h ip olm ak zere, h e r h a n g i (sfr o lm a
yan) s a y d a u z a y ve za m a n b o y u tu n d a o rta y a k t , z ih in d e c a n la n m a l-
d r.13381 B u n u n la b irlik te L o ren tzci 4b o y u tlu d u ru m a zg o la n ey b u
k o n fo rm a l m a n ifo ld u n k a r m a k b ir m a n ifo ld (R iem ann k resi) o la ra k d o
al e k ild e y o ru m la n a b ilm e sid ir; h e rh a n g i b a k a b ir u za y ve za m a n b o y u
tu n d a o rta y a k m ay a ca k o la n b ir zellik. Bu g ere in nem i n ed ir? B u r
ga k u ra m n d a k a rm a k s a y la ra ilik in s ih ird e n so n u n a dek y a ra rla n lr.
B u rg a u z a y n n y a ln z c a k a rm a k b ir m a n ifo ld o ld u u d e il fa k a t b u
k a rm a k m a n ifo ld u n d o la y sz b ir fiziki y o ru m a sa h ip o ld u u d a o rta y a
k ar. A sln d a g en el s o n u la r bize, "b u rg a u z a y ''n n h e rh a n g i b ir t r k a r
m a k u z a y 697 o ld u u d u r u m la rn y a ln z c a , u z a y b o y u tla r ve za m a n b o
y u tla r a r a s n d a k i fa rk 4 'e b l n d n d e 2 k a la n n v ere n d u r u m la r o ld u
u n u s y ler. B u n u n ne o rijin a l K aluza-K lein k u ra m n d a k i n e 10 y a d a 11-
b o y u tlu s p e r k tle e k im k u ra m la rn d a k i ne 1 0 -b o y u tlu s p e rsic im k u r a
m n d a k i n e de 11-b o y u tlu s p e r k tle e k im y a d a M -k u ra m n d a k i n e de
h a tta 1 2 -b o y u tlu F -k u ra m n d a k i (bu d u ru m d a 2 z a m a n b o y u tu sz k o n u
su o ld u u n d a n ) d u ru m o lm a m a s d ik k a te deerdir!

[33.8] N edenini aklayn.


6,7 Bkz. Harvey, 1990; Penrose ve R indler, 1986; B udinich ve T rautm an, 1988.
33.5 Temel burga geom etrisi ve koordinatlar
O la an M inkovvskici 4 -u z a y y la ilg ili g enel b ir b u rg a c a ili k in fizik i y a
d a g e o m e trik y o ru m n ed ir? M 'ye a it b ir R n o k ta sy la ilg ili s ta n d a r t t , x , y , z
M inkovvski k o o rd in a tla rn k u lla n m a k , k h z n b irim , c = 1, o la ra k k a
b u l etm ek zere, e y leri a k la m a n n en kolay y o lu d u r. M 'ye ili k in b t n
l k l T b u rg a uzay, s ta n d a r t k a rm a k Z G,Z 1,Z 2,Z'i k o o rd in a tla rn n k u l
la n la b ile c e i, 4 -b o y u tlu k a r m a k b ir v e k t r u z a y d r . Bu k o o rd in a tla ra
sa h ip b ir Z b u rg a c n n ,

i / t+ z x + iy
y/2 U - iy t- z _

k ilit m a tr is b a n ts geerli o ld u u n d a (m atris n o ta sy o n u i in b kz. 13.3)


R u z a y z a m a n n o k ta sy la b irlik te g elen , y a d a ff'n in Z 'yle b irlik te g elen, b ir
ey o ld u u n u sy leriz. D z u z a y b u rg a g e o m e trisiy le ilg ili te m el t m if a
d e le r b u b a n t s o n u c u n d a g e lir!13391
1 2 .8 'in n o ta sy o n u y la u y u m lu b i im d e , Z (soyut) in d is n o ta s y o n u z a
m a n z a m a n Z b u rg a c n g ste rm e k z e re (Z'nin b ile e n le ri s ta n d a r t e r e
v ed e Z ,Z \ Z 2,Z 3 olm ak zere) k u lla n la c a k tr. H er Z y a d a Z b u rg a c
(T 'n in b ir elem an), ikili b u rg a o la n b ir Z k a rm a k ele n i in e (T* ikili
b u rg a u z a y n n elem an) s a h ip tir. Z, in d is b i im in d e a lt in d is li Za o la ra k
y a z lr ve b ile e n le ri ( s ta n d a rt erevede)

(Zo,Z 1,Z 2,Z 3) = (Z 2,Z 3,Z 0,Z i)

olu r. Bu n o ta s y o n o la slk la b ir m ik ta r k afa k a r trc d r. Sol ta ra fta k i


d rt n ic elik (k arm ak say lar) b a s it b i im d e ik ili Z b u rg a c n n b ile e n le ri
dir. S a d ak i d rd y se, s r a s y la Z 2,Z 2,Z ,Z l k a rm a k s a y la rn n k a r m a
k e le n ik le rid ir. Bylece Z 'nin Z b ile e n i Z 'nin Z2 b ile e n in in k a rm a k
e le n i id ir, vb. K arm a k elem e g e r e k le tirilirk e n ilk ik is in in so n ra k i
ik isiy le y e r d e itird i in e d ik k a t edin. Z ik ili b ir b u rg a o ld u u n d a n o n u n ,
o rijin a l Z b u rg a c y la (H erm itsel) sk a le r a rp m n (bkz. 13.9 ve 22.3), (ka
reli) b u rg a n o r m u n u elde etm ek z e re o lu tu ra b iliriz :

Z-Z = ZaZ a = Z0Z + Z iZ 1 + Z2Z2 + Z3Z 3


= z^z0+ F z 1+ z^z2+ z^z3
= |(|z + z2|2 + iz1 + z3|2 - |z - z 2|2 - iz1- z 3|2).
Bu so n d en k lem ZaZ H e rm itse l ifa d e s in in 1 3 .9 'la u y u m lu b i im d e
(+ + ) im z a s n a sa h ip o ld u u n u g s te rir.133101 (B urga u z a y s im e tris i
SU(2, 2) g ru b u n u n 0(2, 4) g ru b u n a , 1 3 .1 0 'd a d e in ilm i o lan , y erel d e n k li
in i g ste rir.) stte v e rilm i o la n k ilit r a s tla n ts a l ilik id e n , Z 'n n g erel
M M inkovvski u z a y n d a k i b ir o la y a y aln zc a, k e n d isin e ili k in n o rm y o k ol
d u u n d a , ZaZ a = O, zg o la b ile c e in i g r r z .133111 ZaZ a = O o ld u u n d a Z
b u rg a c b o tu r deriz.
3 3 .2 'd ek i ta rt m a y la b a la n t k u rm a k zere, ilk o la ra k , k a rm a k T
v e k t r u z a y n d a n o lu tu ru la n k a rm a k iz d m 3 -u z a y o la n (CP3) i z d
m s e l PT b u rg a u z a y y la ta n m a m z gerek ir. (zd m u z a y la ry la ilg ili
g en el b ir ta r t m a i in 15 .6 'y a bakn.) B urga k u ra m n n ou en k o lay
b i im d e T y e rin e P T b i im in d e ifa d e ed ilir. Z, Z l , Z2, Z3 s a y la n a rtk
P T 'y le ilg ili, b a m sz
Z: Z 1: Z 2:Z 3

o ra n n n P T 'y ee a it n o k ta la r ia re tle m e y e h iz m e t edecei ek ild e, t r d e


k o o r d in a tla r sa la r. Bo iz d m b u rg a la r, k e n d isiy le ilg ili b u rg a n o r
m u n u n yok o ld u u ,
ZaZ a = O,

g erel 6 -b o y u tlu PT u z a y n n gerel 5 -b o y u tlu a lt u z a y o la n PN u z a y n


o lu tu ru r.

e k il 33.11 T b u rg a u z a y s z d e H e rm its e l b i r n e tri e sa h ip k a r m a k b i r v e k t r


u z a y d r. P T iz d m b u rg a u z a y (bir CP3) T 'd e k i n la r n (1 -b o y u tlu a lt u zay lar)
u z a y d r. B ylece b i r Z b u r g a c (Z ^Z '.Z ^Z 3) k o o r d in a tla rn a sa h ip o lu r s a Z: Z 1: Z2:Z3
o r a n l a n P T d ek i ilg ili n o k ta y b e lirle r. G erel 7 -b o y u tlu (bo b u r g a la r a ilik in : ZaZa =
0) M a lt u z a y T b u rg a u z a y n (p o z itif b u r g a la r a ilik in : ZZ > 0) T + ve (n e g a tif b u r
g a la r a ilik in : Z aZ " < 0) T k a rm a k 3 - u z a y m a b ler. Bu u z a y la r a ili k in ilg ili iz d m
v e rs iy o n la r (M "'deki k n la r n te m s il eden) g erel 5 - b o y u tlu PFsl ve ik i k a rm a k 3 -
m a n ifo ld (k tle siz p a r a c k la r n p o z itif s a rm a ll n te m s il eden) P T + ve (k tle siz p a r
a c k la rn n e g a tif sa rm a ll n te m s il eden) P T 'd ir.

f (33.10] Bu son ifadeyi dorulayn; im zay bize niin sylediini aklayn.


[33.111 Bunu gsterin; te rs ta ra fta n ZaZa = 0 o lu rsa bylesi b ir olayn Z2 ve Z3' n h e r ikisi
de yok olm am ak kouluyla h er zam an v a r olabileceini gsterin.
Bu d en k lem a y rc a T v e k t r u z a y n d a k i iz d m se l o lm a y a n s f r b u r
g a la rn a ilik in g erel 7 -b o y u tlu N a lt u z a y n d a ta n m la r. ZaZ a > 0 o l
d u u n d a p o z i t i f b u rg a la ra ilik in TT+ u za y n , ZaZ a < 0 o ld u u n d a n e g a
t i f b u r g a la r a ilik in T - u z a y n elde ederiz. PTT+ ve PTT- iz d m u z a y la r
b u n a b a l o la ra k ta n m la n r. B kz. ekil 33.11 (ve ekil 3 3 .6 'y le k a r la t
rn).
PN ve M a ra s n d a k i, b u b l m n b a n d a v e rilm i k ilit r a s tla n ts a l
ili k in in b ir so n u c u o la n ve ekil 3 3 .5 'te g ste rilm i o la n g eo m etrik ili k i
yi in celey elim . Bu ilik id e n , s f r o lm a y an ay n Z b u rg a c n a (zo ru n lu o la
ra k b ir b o b urga) zg o la n M 'ye a it iki P ,R n o k ta s n n (olaylar) b ir b ir in
d en b o -a y r ik olm ak (dier b ir d e y ile P ve ft'n in h e r b ir in in b ir d i e rin in
k k o n isi z e rin d e b u lu n m ak ) z o ru n d a o ld u u d o la y sz o la ra k g r le b i
lir. B u ra d a n Z 'nin b ir k n , M 'deki b o dz izgi, ta n m la d so n u c u
n a u la lr n k M 'nin Z'ye zg o la n t m n o k ta la r k a rlk l o la ra k b o
ay rk o lm ak z o ru n d a d r. B kz. ekil 33.12. D ah a s, X s f r o lm a y an h e rh a n g i
b ir k a rm a k sa y olm ak ze re, Z 'y AZ 'y le d e i tirirs e k Z b u rg a c ay n
k n n te m sli eder. B ir (sfr olm ayan) b o iz d m b u rg a c n a zg
o la y la rn g eo m etrik y eri a s ln d a b ir k n d r; f a k a t Z 2 = Z 3 = 0 o lan
zel d u ru m d a b u n u ak b i im d e y o ru m la m a k z o ru n d a o lu ru z n k M 'de
Z 'y a zg gerek h i b ir n o k ta elde etm eyiz, y in e de b y le si b ir b o b u r
g ac h l s o n s u z d a k i b ir k n n (M y e rin e M#'d e b u lu n a n , J 'y a a it b ir
rete) a k la r b i im d e d e e rle n d ire b iliriz .133121
im di te rs d u ru m u inceleyelim . R o la y n t , x , y , z k o o rd in a tla ry la sa-
b itley e re k , R 'ye zg Z b u rg a la r u z a y n n Z ,Z l ,Z 2,Z 3 b ile e n li izg isel
iki t rd e b a n t ta ra fn d a n ta n m la n d n g r r z . Bu izg isel b a n t
la rn h e r b iri P T 'd e b ir d z le m ta n m la r ve k e siim le ri (P T 'd e, h e r iki b a
n ty d a sa la y a n n o k ta la r km esi) b ize bylece, g ere k ti i ze re ( 15.4,
6) R iem a n n k re si olan, P T 'd ek i, a s ln d a P N 'de b u lu n a n , b ir R iz d m
iz g isin i (bir CP1) v erir. Bylece M 'ye a it n o k ta la r (olaylar), b u rg a u z a y n
d a PM iz d m izg ileriy le g ste rilir. Z2 = 0 = Z 3 o ld u u n d a , PFsl'de, I o la
r a k d e in d i im iz b e lirli b ir iz d m izg isi elde ederiz. Bu zel izgi, s o n
su z d a k i J k k o n isin in te p e s i o la n i n o k ta s n te m s il ed er. P N 'd e J 'y a a it
h e rh a n g i b a k a b ir Q n o k ta s I'y la k e s ie n b ir Q iz d m izg isiy le g s te
r ilir .133131 D u ru m ekil 33.1 2 'd e g ste rilm e k te d ir.
Bu k a rm a k y a p la rn ( s ta n d a r t u z a y ve z a m a n b o y u tu s a y s n a sah ip )
M inkovvski u z a y n te m sil etm e b i im le ri o ld u k a d ik k a t e k ic id ir. M in
kovvski u za y n , P N 'yi b irin c il ve M 'yi ik in c il y a p b i im in d e k a b u l

& [33.12] Bu p arag rafn deerlendirm elerini ak biim de gsterin.


I [33.13] Niin?
PT'de iki dzlem

e k il 33.12 B u rg a u y g u n lu u y la ilg ili r a s t la n t ili k is i t a r a f n d a n v e rile n M" ve IPN'deki


te m e l g e o m e trik y er. (a) P N 'd e b i r Z n o k ta s n (bo iz d m b u rg a c ). Z'ye zg o la n M '
n o k ta la n (rn. P, R), b y le si t m n o k ta la r b ir b ir in e g re b o a y n k o ld u u n d a n , b ir k
n o lu tu r u r . R ye zg o la n (P T 'd ek i iki k a rm a k d z le m in k e s iim i z e rin d e b u lu
nan) PN n o k ta la r (rn. Z,X), R ie m a n n k re s i o la n b ir k a r m a k iz d m izg isi o lu tu
r u r. Z k n z e rin d e b o a y n k o lan , M#'y e a it p ve R n o k ta la n te k il Z n o k ta s n d a k e
s i e n ilg ili P ve R R ie m a n n k re le rin e s a h ip tir . (Bu R ie m a n n k re le rin i, o n l a n n a y n c a
IPT'ye a it iz d m g e o m e tris in d e d z iz d m izg ileri o lm a la n g ere iy le u y u m a k z e
re o ld u k a u z a tlm b i im d e izdim !) Bu R ie m a n n k r e le rin in zel b iri, M*d ek i t n o k
t a s n te m s il ed en Id r. i n o k ta s u z a y s a l/z a m a n s a l s o n s u z u b e lir tir ; so n s u z d a k i 3 k
k o n is in in te p e s id ir. P N 'd e 3 'y a a it h e r h a n g i b a k a b ir Q n o k ta s Iy la k e s i e n b i r Q iz d
m iz g isiy le g ste rilir.

ed erek , P N 'de (ya d a y a ln z c a so n lu u z a y z a m a n n o k ta la r n is te rs e k PN


J'd a ) b u lu n a n k a rm a k iz g ile rin u zay o la ra k y en id en y o ru m la y a b iliriz .
Bu, k n la rn u z a y z a m a n n o k ta la rn n k e n d ile rin d e n d a h a n celik li
o la ra k k a b u l etm ek a n la m n a g elir. Z ve X k n la r n n k e s i im i PFsf z e
rin d ek i, P N 'ye a it ilg ili Z ve X n o k ta la rn i e re n b ir iz d m iz g is in in
v a rl n c a g s te rilir ve g rd m z ze re, P ve R iki u z a y z a m a n n o k ta s
n n bo a y r k olm a k o u lu P N 'deki ilg ili P R iz d m iz g ile rin in k e s im e
si k o u lu n c a te m sil e d ilir (ekil 33.12). B ylece b u rg a u z a y n n , fizik i g e
o m e triy le ilg ili o la ra k , n o rm a l u z a y z a m a n ta b lo s u n d a n b t n y le fa rk l
b ir b a k a s su n d u u n u g r r z . O laan u z a y z a m a n n o k ta la n P N 'd ek i
R iem a n n k re le ri b i im in d e g ste rilir. P N 'ye a it n o k ta la r u z a y z a m a n d a k i
k n la r b i im in d e g ste rilir. H er d u ru m d a d a u y g u n lu k y erel d e ild ir.
Y ine de b ir ta b lo d a n d i e rin e k e s in g eo m etrik k u r a lla r y o lu y la gei y a p a
b iliriz.

33.6 Spin yapan ktlesiz paracklar olarak burga


geom etrisi
B u rg a k u ra m a rd n d a k i en te m e l g d le y ici fik rin k a rm a k sa y s ih
rin d e n so n u n a dek y a ra rla n m a k o ld u u n u a n m sa y a lm . B yk (gerel 4 -
p a ra m e tre li) b ir k a rm a k iz d m izg ileri s is te m i i e rm e s in e k a r n
P N 'n in k e n d isi (33.2'de b e lirtild i i ze re, te k sa y l g erel b o y u ta sa h ip
o ld u u n d a n n e re d e y se hi o la m a y a c a gibi) k a rm a k b ir m a n ifo ld d e il
dir. B u n u n la b irlik te , y a ln z c a b ir g erel b o y u t d a h a ek len d i in d e o h ale,
d i e r b ir d ey ile (bir CP3 olan) P T h a lin e gelir. P T 'y e ili k in b u ek n o k ta la
r fizik i o la ra k d o al ve a n la m l b ir b i im d e y o ru m la y a b ilir m iyiz? D ik k at
ekici b i im d e (33.2'de h is s e ttird i im iz zere), evet. G erek s e rb e s t fo-
to n la rn , b a s it o la ra k M 'deki k n la r o lm a k ta n d a h a fa z la y a p y a s a
h ip o ld u u n u a n m sa y n . B ir k n , s a b it b ir y n d e k h z y la h a re k e t
ed en n o k ta s a l b ir p a r a c ta n m la r fa k a t gerek f o to n la r en erji ve sp in e
s a h ip tir. im dilik b u n u k la sik b i im d e d n e b ilm e k te y iz . B ir fo to n u n
s p in y a p a b ilm e s in in iki te m el y o lu , h a re k e t y n n d e s a -e lli ve so l-e lli
o la n d r (sra sy la s a -e lli ve s o l-e lli izg isel k u tu p la n m a y la ta n m la n a n
p o z itif ve n e g a tif sa rm a llk ; bkz. 22.7). Bu sa rm a ll n b y k l h e r d u
ru m d a y a ln z c a ft'dir. P o z itif s a rm a llk ta k i k la sik fo to n la rm , ek b o y u t fo
to n u n e n e rjisin d e n gelm ek zere, P T +'n n n o k ta la r ve n e g a tif sa rm a l
o la n la rn P T _ 'n in n o k ta la r o ld u u a a k ar. Bu ta n m la m a a y rc a s fr
o lm a y a n - n /i- s p in li h e rh a n g i b a k a b ir k tle siz p a r a c k i in de geerli-
d ir.
Bu n a s l iler? B u ras a y r n tla r a g irm e n in y eri deil f a k a t te m el zel
lik le r u b i im d e ze tle n eb ilir. B ir ilk ad m o la ra k Z b u rg a c n n ilk iki b i
le e n in in , Z ve Z1, g erek ten , co = Z ve w1 = Z1 olm ak ze re (bkz. 22.8
ve 25.2), w'4 in d is b i im in e sa h ip b ir w 2 - s p in r n n b ile e n le ri o ld u u
n u fa rk etm ek fa y d a ld r. Z'ye a it k a la n iki b ile e n , Z2 ve Z3, n 0, = Z 2 ve
n v = Z 3 o lm ak zere, nA, in d is b i im in e sa h ip apreli b ir (ikili) n s p in r -
d u r. B azen
Z = (<M,7r)

y a z p a) ve 7r'yi Z b u rg a c n n sp in r p a r a la n o la ra k a d la n d rrz . K arm a


k ele n ik Z b u rg a c te rs b i im d e k i s p in r p a r a la rn a , d i e r b ir d ey ile

Z = (n , t),
s a h ip tir , b y lece b u rg a n o rm u

ZaZ a = z*Z = 7To + cJt = nAu>A + >A'nA,

b i im in d e ifa d e e d ile b ilir. Z b u rg a c ve t, x, y, z M in k o w sk i k o o rd in a tla rn a


sa h ip R u z a y z a m a n n o k ta s a r a s n d a k i r a s tla n t ilik isi a rtk

&> = \r n

b i im in d e y a z lr. Bu, r (ya da r AA'),


1 / t + Z X + y
y[2 \X - i y t - z ,')

b ile e n le rin e sa h ip olm ak ze re, w'4 = \ r AA'n A, ifa d e s in in y e rin e k u lla n lr.
7r s p in r k tle siz p a r a c n m o m e n tu m u y la , n n d a r p a n n n k e n
d isin e ili k in 4 -m o m e n tu m u a k la m a s a n la m n d a (eliki y o k tu r; bkz.
14.3), ilg ilid ir. o> s p in r p a r a c n a sa l m o m e n tu m u y la , co'nn ir'y le
sim e trik le n m i a rp m n n p a r a c n 6 - a s a l m o m e n tu m u n a (18.7,
19.2, 22.12, 32.2) ili k in k a r - z ik ili p a r a y ta n m la m a s ve D'nm
Tr'yle sim e trik le n m i a rp m n n k e n d isin e a it z ik ili p a r a y ta n m la m a s
a n la m n d a , ilg ilid ir.698 M o m e n tu m d u ru m u n u a k sin e a sa l m o m e n tu m b ir
O u z a y z a m a n o rijin i se im in e b a ld r ve a s a l m o m e n tu m u za m a n z a
m a n O d o la y n d a k i a s a l m o m e n tu m o la ra k a d la n d rrz . Bu o rijin b a
m llk /b a m sz l , b ir Z b u rg a c n a a it n ve <o sp in r p a r a la r n a a it
telem e b i im li d a v r a n ta y a n s tlr. O o rijin in in , O 'ya g re q k o n u m v ek
t r n e sa h ip y en i b ir Q u z a y z a m a n n o k ta s y la y e r d e i tirm e s i a ltn d a
s p in r p a r a la rn n
n *>7rve<<)'> q n

d n m le rin e 133141 ( stte g rd m z q m a tris b i im in e s a h ip olarak) u


ra d n g r r z . A yrca, m o m e n tu m ve a s a l m o m e n tu m d a n o lu tu r u la
b ilecek o lu p o rijin b a m sz o la n b ir s k a le r n ic elik de, d i e r b ir d ey ile s
sa rm a ll , sz k o n u su d u r. S a rm a ll m b u rg a n o rm u n u n y a r s o ld u u
o rta y a k a r (y u k ard an , b u n u n y a ln z c a , <*7r'nin gerel p a r a s o ld u u n a
d ik k a t edelim ):

A sln d a b u r g a la r k tle siz p a r a c k la rla ilg ilen m ek zere, 22 .1 2 'd ek i


g elen e k sel 4v e k t r/te n s r y a k la m n d a n ok d a h a n em li l d e zl b ir
fo rm a liz m s u n a r. A rtk s p in h a lin d e k i k tle siz b ir k la sik p a r a c k o la ra k
b o o lm a y a n b ir b u rg a la ilg ili (gerel 'l Z el6Z faz l ek le m e sin e d e
in) ok d a h a b e lirg in b ir fizik i ta b lo y a s a h ib iz ;133151 ekil 3 3 .6 'y la k a r
la trn .
Bo o lm a y a n b ir b u rg a c a ilik in h l ok ak b ir g e o m e tr ik ta b lo y a
s a h ip d eiliz. B unu, k a r m a k la tr lm CM M in k o w sk i (ya d a tk z la t-

658 Bkz. H uggett ve Tod, 2001.


[33.14] Bir b u rg ala uzayzam an no k tas arasn d ak i r a stla n t ilik isin in bu dnm altn d a
k o ru n d u un u gsterin; b u rg a norm unun korunduunu gsterin.
S [33.15] Bu faz serb estli in in niin m evcut olduunu ve verili s > 0 sarm allm daki b ir p a r
ackla ilgili olarak parack enerjisin in niin PTT^daki noktann konum unda ifrelendiini
aklayn.
rlm CM#) u z a y n ele a lm a y a h a z rs a k , t, x, y, z u z a y z a m a n k o o rd in a tla r
a r tk k a rm a k sa y o la ra k k a b u l ed ilm e k zere, elde ed e b iliriz . nk h e r
z a m a n h e rh a n g i b ir (sfr olm ayan) Z a b u rg a c n a zg o la n , a -d z le m i
o la ra k a d la n d rlp , k e n d isin e ta n ja n t o la n b ir 2 -b i im lin in z ik ili o lm a s
a n la m n d a z ikili o la n (32.2), CM#'ye ilik in n o k ta la rn n em siz o lm a y an
k a rm a k b ir 2 -b o y u tlu g e o m e trik y e r m e v c u ttu r. Bu a - d z le m i Z 'y
o ra n tll a b a l o la ra k te m s il eder; b kz. ekil 33.13. B en zer b i im d e , ikili
b ir Wa b u rg a c , CM#'de k a r - z ik ili b ir k a rm a k 2 -d z le m o la n ^ - d z le
m in i ta n m la r.133161
Bu b iz e im d iy e dek b ir b u rg a c a ili k in y aln zc a, k a r m a k b ir u z a y z a
m a n g e o m e trik ta b lo s u v erd i. H ay a lim izd e g er ek te n c a n la n d ra b ile c e i-
m iz "gerel" b ir ta b lo elde e d e b ilir m iyiz? CM#'ye ilik in g er ellik y a p s
k e n d isin e a it k a r m a k ele m e ile m in d e i e rilir (18.1); b u, s t b u rg a in
d is le rin i a lt in d is le rle (di er b ir d ey ile b u rg a la r ik ili b u rg a la rla ) ve "z
ik ili"le " k a r - z ikilii" y e r d e i tirm e s i g ere in e u y g u n o la ra k a - d z -
le m le rin i /?-d z lem leriy le d e i tirir, tk ili b ir b u rg a P T 'd e k i b ir d zlem i
b e lirle d i in d e n , k a rm a k elem e n o k ta la r n y erin i, P T 'y e ilik in iz d m
g e o m e trisi b i im in d e , d z le m le rle d e i tir ir .133171 Bu gerek b ize, b o o l
m a y a n b ir Z a iz d m b u rg a c n a ili k in gerel u z a y z a m a n g e o m e trisi b i
im in d e b ir ta b lo elde etm e o la n a sa la r. lk y a p m a m z g ere k en Z 'y

e k il 33.13 (G enellikle b o o lm ayan) b u r g a la r ve ik ili b u r g a la r a ili k in k a r m a k u z a y


z a m a n a k la m a s . H e rh a n g i b i r s f r o lm a y a n Z b u rg a c i in CM *'de h e r z a m a n , k e n d is i
ne zg n o k ta la r a ilik in , h e r y e rd e z ik ili o lu p a - d z le m i o la ra k a d la n d r la n , k a rm a k
b i r 2 - b o y u tlu g e o m e trik y e r sz k o n u s u d u r, h e rh a n g i b ir s f r o lm a y a n Wa ik ili b u rg a c
i in , CM *'deki k e n d is in e ili k in n o k ta la r h e r z a m a n , k a r - z ik ili o lu p ^ -d z le m i o la ra k
a d la n d r la n 2 -b o y u tlu k a rm a k b i r d z le m o lu tu r u r . Bu g e o m e trik y e rle rd e y a ln z c a ,
b o b u r g a la r y a d a ik ili b o b u r g a la r la ilg ili h e rh a n g i g e r e l n o k ta la r sz k o n u s u d u r ve
b y lece g e r e l n o k ta la r ekil 3 3 .1 2 'y le u y u m lu b i im d e b i r k n o lu tu r u r .
e k il 33.14 Bo o lm a y a n "gerel" b i r Z ta b lo s u n u ilk o la ra k , k e n d is in e a it Za k a rm a k
e le n i in e g eip P T 'd e k a r m a k b i r iz d m d z le m i ta n m la y a r a k eld e e d e b iliriz . Bu
d z le m k e n d is in in PN y le, g e r e l 3 - b o y u tlu b i r g e o m e trik y e r o la n k e s iim i ta r a f n d a n
s a p ta n r . Bu g e o m e trik y e r M *'de R o b in s o n e le im i o la ra k a d la n d r la n 3 - p a ra m e tr e li
b ir k n l a n a ile s in i ta n m la r.

k e n d is in in , P T 'd e k i k a rm a k b ir dzlem le ilg ili, ik ili b ir b u rg a o la n k a r


m a k ele n i i Za 'y la g ste rm e k tir. Bu d zlem o n u n , 3 -b o y u tlu g erel b ir
g eo m etrik y e r o la n PFsI'yle k e s iim i ta r a f n d a n b e lirle n ir. Bu g eo m etrik y e
ri Ml'deki k n la r n a ilik in 3 -p a r a m e tr e li b ir aile s a la r b i im d e y o
r u m la y a b iliriz . B ylece b u k n la r a ile s i g eo m etrik o la ra k Z a b u r g a c
n (o ra n tll a b a l biim de) te m sil eder; bkz. ekil 33.14.
Ik n la n k a rk b ir b i im d e e tr a f ta b k l r f a k a t d zen lem ey e ili
k in a rp c b ir ta b lo elde etm ek o la sd r. E3 z a m a n n a ili k in b ir an (dier
b ir d ey ile M inkovvski M u z a y z a m a n b o y u n c a o la a n b i r kliti 3 -u z a y
k e sitin i; "im di"yi) ele aln . (Ml'deki h e rh a n g i b ir k n E3' , k e n d isin e
ekli b ir "ok"a sa h ip b ir n o k ta y o lu y la , ok h a re k e t y n n b e lirle m e k zere,
te m sil eder. T ekil Z b u rg a c m z te m s il etm ek ze re, b u t r k n la r n a
ilik in , R o b in so n e le im i o la ra k a d la n d rla n , 3 - p a r a m e tr e li b ir ailey i
re sm e tm e m iz gerek ir. ekil 3 3 .1 5 'te , o la a n E3 3 -u z a y m n t m n d o ld u
r a n b ir y n l e m b e rle r a ile s i grm ek tey iz. E3' n h e r b ir n o k ta s n d a a ile
m ize ilik in te k b ir p a r a c k o la c a k tr ve b u p a r a c k , o n o k ta d a n geen
e m b e re a it y n l ta n ja n t ta r a f n d a n b e lirtile n y n d e (k h zy la) h a re k e t
ed er. Z am an ile rled ik e t m b u d z e n le m e n in b ir b t n o la ra k b a s it e ,
ta b lo d a k i b ir d z izgi (negatif) y n n d e k h z y la y a y lm a s ve b u y a
y lm a n n b u rg a ta r a f n d a n ta n m la n a n , s p in h a lin d e k i k tle s iz p a r a c
n h a re k e tin i te m sil etm esi, o ld u k a d ik k a t ek icid ir. e m b e rle re ili k in
b u d ze n le m e e s a se n S3 z e rin d e k i C liffo rd p a ra le lle ri d z e n le m e sin e ili
k in (15.4) o la a n kliti 3 -u z a y a y n elik ste re o g ra fik y a n s tm a d r (8.3,
ekil 8.7a).
Bu "k n la r" n fizik i v a r lk la r o la ra k d n m e m e liy iz ; o n la r b ize
y a ln z c a (izdm sel) b ir u z a y n g e o m e trik b ir g e r e k le tirili in i s u n a r.
Bu d ze n le m e a s ln d a s p in h a lin d e k i (klasik) k tle siz p a r a c k la r a ilik in
a s a l m o m e n tu m y a p s n ifre le r.699 K esinlikle y e re l o lm a y a n b ir ta b lo -

6W U zayzam andaki herh an g i b ir * olaynda b elirtilm i olan iki ad e t bo yn m evcuttur. Bu aile-


ye ilik in * 'te n geen k n yn ve burgacn tem sil ettii sp in halindeki p araca ili-
e k il 33.15 R obinson eleim iyle ilgili
b ir en sta n ta n e" su n a n uzam sal bir re
sim . (S3 zerinde stereografik olarak yan
stlm , E 3'n t m n dolduran 3-para-
m etreli bir em ber ailesi olan C lifford
paralellleri -v e b ir d z izgi-; bkz. e k il
ler 8.7a, 15.8.) E3'n her b ir noktasnda,
zerinde b u lunduu (ynl) em ber y
nnde k h zyla (bir k n) dz bir
izgide hareket eden bir parack d
nelim. T m dzenlem e ekildeki d z iz
giye ait (negatif) ynde k h zyla ya y
lr. Bu, Z 'yla aklanan sp in halindeki
k tle siz paraca ilik in hareket ve a
sal m o m en tu m u tem sil eder.

d u r. ekil 3 3 .1 5 'te, y a r a p , sp in in p a r a c k e n e rjisin e b l m n e e it o la n


b ir en k k e m b e r sz k o n u s u d u r. Ak k o n u a c a k o lu rs a k b u e m b e rin
m erk ezi s p in h a lin d e k i p a r a c n "konum "unu te m s il e d e r (fa k at b u e m
b e rin g e m ii ta m o la ra k , k tle siz p a r a c n g e m iin i te m sil ed en b ir
k n b i im in d e d n le m e z n k o, L o ren tz d n m le ri a ltn d a
u y g u n e k ild e d av ra n m az ).133181 B a la n g ta "burga" ism in e seb ep o lan
d ze n le m e b u d u r .700

33.7 Burga kuantum kuram


Bu, d z u za y b u rg a k u ra m n a ilik in te m el g eo m etriy i zetler. B u n u n
la b irlik te b a z o k u rla r, g eo m etrik t m gzelli iy le b irlik te b y le si b ir t a b
lo n u n f i z i k t e ile rlem e m iz e n a s l y a rd m etm esi g ere k ti in i m e ra k etm ek
k o n u s u n d a a n la lr b i im d e s a b rs z o la b ilirle r. U zay zam an y a p sy la k u
a n tu m m e k an ik sel ilk e le ri b irle tirm e k zere b u rg a k u ra m n n sylem ek
z o ru n d a o ld u u ey a s ln d a n e d ir? im diye dek y a ln z c a , k tle s iz p a r a
c k la r a k la m a k ze re b a z "sevim li" g eo m etrik ve c e b irse l y o lla r g rd k
f a k a t n e k u a n tu m m e k an ik sel ne de genel g relilik i fik irle r h e n z h e r
h a n g i b ir ro l o y n am ad . B unu g rm em gerekirdi!

kin 4-m om entum yn sz konusudur. Bu iki bo yn, "baat bo ynler"dir, dier b ir d eyi
le b u p arac n sahip olduu x dolaynda alnm asal m om entum a (ait z ikili ya da kar-
- z ikili paraya) ilik in M ajorana gsterim iyle (bkz. 22.10) tan m lan an ynler. Bkz.
W ald, 1984; H uggett ve Tod, 1985.
[33.18] Merkezi b ulun (33.5 koordinatlaryla) ve genel b ir L orentz hz dnm altn d a n a
sl d eitiini gsterin.
B u rg a k u ra m n n en te m el fik rin e dnelim . O, t m u z a y z a m a n k a v
r a m la r n T b u rg a u z a y n n k ile re y a rd m c o la ra k d e e rle n d irm e k d u r u
m u n d a d r. B t n y le k a rm a k b ir u z a y o la ra k T, k a rm a k sa y s ih rin d e n
y a r a rla n m a p o ta n s iy e lin i k e n d ile rin i h a lih a z rd a s ta n d a r t u z a y z a m a n e r
e v esin d e g ste rm ey e n b i im le rd e s u n a r. B u ra d a n h a re k e tle g er el u z a y
z a m a n k o o rd in a tla r b i im in d e ta n m la m a la r k u lla n m a k y e rin e d a h a ok,
Z k a rm a k b u rg a d e ik e n le ri k u lla n lr. B u rg a d e ik e n le ri a rtk k o
n u m ve m o m e n tu m d e ik e n le rin in k a r m d r ve u n u so rm a m z gerekir:
s ta n d a r t k u a n tiz a sy o n k u ra ln n (21.2),

(ya d a x a * - ifd /d p a), y e rin i n e alr? Y ant, k a n o rik e le n ik d e ik e n le r


o la n x a ve pa 'y la b e n z e r o la ra k , 21.2'deki ilem c i d e im e k u ra ln c a ,
p bx a - x apb = ih8%, ifa d e e d ild i i zere, Z a ve Za b u rg a d e ik e n le ri ka-
n o n ik e le n ik ile m c ile ri o la ra k k a b u l e d ilm e lid ir:

Z aZp - Z &Z a = h$.

A yr a y r k o n u m ve m o m e n tu m a b e n z e r b i im d e b u r a d a Z a ve Za k en d i
a r a la r n d a d e iir: Z aZ& Z ^ Z a = 0 ve ZaZp ZaZp = O.133191
B ir ta r a f ta n da, Za ve Z 'y a ilik in b u k u a n t u m d e im e li o lm a y n n ,
b ir k u a n tu m b u rg a u z a y y la ilg ili te m el " k o o rd in a tla r" m b u t r d e im eli
o lm a y an v a r lk la r o ld u u g er e in i d a h a cid d i b i im d e k a b u l e tti im iz d e
o rta y a k ab ilec ek t rd e k i "geom etri"yle ilg ili b a z ilg i ekici s o r u la r a n e
d en o ld u u b e lirtile b ilir. K lasik o la ra k , TT b u rg a u z a y n a ilik in g erel 8 -
m a n ifo ld y a p s n ele a ld m z d a Z ve Za 'yi d e im e li b a m sz d e i
k e n le r (bkz. 10.1) o la ra k k u lla n a b iliriz . Bu t r b ir "k u a n tu m " iftin i, Z a ve
Za , b a m sz k o o r d in a tla r o la ra k k u lla n m a y a g irim e k bizi, d a h a nce s t
te, 33.1'de, k sa c a ta rt lm o la n d e im e li o lm a y a n g eo m etri a la n n a
y n e ltir. Bu h a tt d a h a ile riy e d o ru izlem ek de ilg in o la b ilir; im d iy e
d ek h e rh a n g i b ir in in b u n a g iri ti in i d u y m ad m .
im di, b ir p a r a c a ilik in o la a n b ir p(x) k o n u m u z a y d a lg a f o n k s i
y o n u n d a p m o m e n tu m d e ik e n le rin in y e r a lm a y p b u n u n y e rin e m om en-
tu m u n ( stte k i gibi) d / d x a ile m c isi b i im in d e g s te rild i in i a n m sa y a lm .
B u n u n b u rg a b e n z e ri n ed ir? / ( Z ) "b u rg a d a lg a f o n k s iy o n u m u z u n
"Za 'd a n b a m sz " o lm a sn a ve Za 'n m d a h a ok d /d Z a ile m c isi b i im in d e
g ste rilm e s in e gerek d u y d u u m u z g r l y o r. E sa s e n b u d o ru d u r fa k a t

[33.19] H ilb ert uzayna ilikin genel deerlendirm elerden, burga eviricisinde h ib ir "i"nin
olm am as gerekliliinin n iin uygun olduunu grebiliyor m usunuz?
"Z 'd an b a m sz " o la n f g er ek te n e a n la m ifa d e eder? B iim sel o la ra k b u
"b a m szlk", (10.5'ten a n m sa y a c a m z zere) b a s it o la ra k / ( Z a ) 'n in
Z 'y a ili k in h o lo m o rfik b ir fo n k siy o n o ld u u n u ile ri s re n C u ach y -R i-
e m a n n d e n k le m le ri o la n d f / d Z a = 0 b i im in d e ifa d e ed ilir.
Bu o ld u k a a rp c ve b ir h a y li d ik k a t ekici b ir g er ek tir. B u rg a d a l
g a fo n k siy o n la r e s a se n h o lo m o rfik tir;,b y lec e s ih irli k a rm a k sa y d n
y a s y la u y g u n b a la n t k u ra b ilir. Za k a rm a k e le n ik d e ik e n le rin in k u
a n tu m ro l e s a se n , h o lo m o rfik li in k u a n tu m d ze y in d e k i ta n m la m a d a
k o ru n a c a e k ild e h o lo m o rfik b ir ile m c i o lan

t re v ifa d e si b i im in d e g r n m e sid ir. Bu, b u r g a la r a ilik in k tle siz b ir


p a r a c k la ilg ili m o m e n tu m ve a s a l m o m e n tu m b i im in d e k i y o ru m u n u n
b u rg a d e im e k u ra lla ry la u y u m lu o lm a sn , a s a l m o m e n tu m ve m o
m e n tu m e v iric ile rin in (22.12) d o ru b i im d e o rta y a k m a sn ve s tte
v e rilm i o la n b u rg a e v iric ile ri i in d e k a p s a n m a s n g v e n c e le r.701
z e l nem e sa h ip s sa r m a llk n ic e li i artk , z d e e rle ri k tle s iz b ir
p a r a c k i in iz in v e rile n e itli o la s y a r ta m sa y
3 1 1 3
( .. ., 2h, - h , h, - f,0 ,- h ,f,- h ,2 h ,...) d e e rleri o la n b ir ilem c i b i im in
de d e e rle n d irilir. D eim eli o lm a y d o ru b i im d e h e s a b a k a tlm a k z e
re s a rm a llk ile m c isin in

s = (Z Za + ZaZ a) 1 A(2 + Z
h a lin e g elm esi zellikle d ik k a t e k ic id ir.702 133-201
d
Y = Z a -----
dZa
ile m c is i E u le r t r d e lik ile m c isi o la ra k a d la n d rlr. (Eski d o stu m u z Le-
o n h a rd E u le r'i zellikle 5, 6, 7 ve 9. b l m le rd e n an m sy o ru z.) E u le r'in
g ste rd i i zere, Y, k e n d isin e a it z fo n k siy o n la rn t r d e o lm a s, t r d e
lik d e re c e si z d e e r olm ak ze re, d ik k a t ekici zelli in e s a h ip tir . Bu, u
b ir sa y o lm ak zere,
Yf = uf
d e n k le m in in
/(A Z ) = Xuf ( Z a)

701 Bkz. Penrose, 1968b; H uggett ve Tod, 2001.


702 Bkz. H uggett ve Tod, 2001; P enrose ve R indler, 1986; H ughston, 1979.
[33.20) s'y le ilgili b u iki ifad e arasn d ak i eitlii dorulayn.
t rd e lik z e lli in in g e erli o lm a sy la ilg ili k o u l o lm a s a n la m n a ge
lir 133.211 BUmlf k e sin b ir S s a rm a llk d e e rin e sa h ip k tle siz b ir p a r a c k la
ilg ili b u rg a d a lg a fo n k siy o n u n u n (bylece s ilem c i ve S z d e e r o lm ak
ze re s f = ftSf dir) h o lo m o rfik o lm a n n y a n s r a 2S 2 t r d e lik d e re c e
sin d e o lm ak z o ru n d a o lm a s iz le r.133-221
Bylece, zellikle, b ir fo to n a ili k in b u rg a d a lg a fo n k siy o n u , b ir is i
s o l-e lli (S = - 1 ) b ile e n i ta n m la y p 0 t r d e lik d e re c e sin d e ve d i e ri s a -
elli (5 = 1) b ile e n i ta n m la y p 4 d ere celi o la n iki p a r a n n to p la m
(5 = 1 ) o lu r. K tlesiz b ir p a r a c k o la ra k k a b u l e d ile n n trin o (sa rm a llk
i o ld u u n d a n ) - 1 t r d e lik d e re c e sin d e b ir d a lg a fo n k siy o n u n a s a h ip
k en (ktlesiz) b ir k a r - n tr in o n u n d a lg a fo n k siy o n u 3 d e re c e s in d e d ir.
K tlesiz b ir s k a le r p a r a c n d a lg a fo n k siy o n u 2 t r d e lik d e re c e s in d e
d ir. B u ra d a k i d e e rle n d irm e le rim iz le ilg ili o la ra k en n em lisi, d z b ir
M inkovvski a rd a la m n d a k i (geici olarak) 2 - s p in li k tle siz b ir p a r a c k o la
r a k k a b u l etm em iz g ere k en g r a v ito n d u ru m u d u r (S = 2 ). S o l-e lli p a r a s
(S = 2) 2 'in c i d ere ce t r d e b ir b u rg a fo n k siy o n u n a ve s a -e lli p a r a s
d a (S = 2) - 6 d e re c e sin d e k i b ir b u rg a d a lg a fo n k siy o n u n a sa h ip tir.
Bu d e n g e siz lik a rp c d r ve e s a s e n b u rg a k u ra m n n a y n a l d o a sn
g ste rir. K sa s re i in d e, g enel g relili i iyice b u rg a e m siy e a ltn a so k
m a y a a l t m z d a b u d en g e siz li in o ld u u n d a n zellik le b y k g r n
d n greceiz. im d ilik (izgisel) b u rg a d a lg a fo n k siy o n la rn n n a s l
y o ru m la n d n a n la m a y a a la lm . D engesizlik b u n la rla ilg ili o la ra k h i
b ir s o ru n k a rm a z ve h e r ey o ld u k a p r z s z e k ild e a l r. B u n u n la
b irlik te -g e n e llik le b u r g a fo n k siy o n u o la ra k a n la n - f ( Z a) d a lg a fo n k si
y o n u m u z u n n a s l y o ru m la n m a s g ere k ti iy le ilg ili n em li b ir in c elik sz
k o n u s u d u r. im di b u n u grelim .

33.8 Ktlesiz alanlara ilikin burga tanmlamas


G enel s p in li s e rb e s t b ir k tle siz p a r a c a ili k in d a lg a fo n k siy o n u n u n
u z a y z a m a n g ste rim iy le ilg ili o la ra k , S cr d in g er d en k lem i k tle s iz serb est
a la n d e n k le m i o la ra k b ilin e n b e lirli b ir d en k lem e e v rilir.703 K tlesiz (Di-
rac-W ey l) n trin o d e n k le m in d e k i s p in d u ru m u n d a (25.3) b u n u n b ir r
n e in i g rm t k . B u ra d a a y r n tla r a g irm ek u y g u n olm az fa k a t 22.8 ve
2 5 .2 'd e k u lla n ld h a liy le , b ir kez 2 - s p in r fo rm a liz m in i eld e etti im izd e

133.21] B unu k an tlay ab iliy o r m usu n u z bakn,


f (33.22] N iin b u deer?
703 Bkz. Dirac, 1936; Fierz, 1938, 1940; Penrose, 1979b.
d en k lem in k e n d isin i y azm ak y e te rin c e b a s ittir . S = n e g a tif sa rm a ll
i in pAB D n ic eli in e sa h ip olu ru z; S = \ n p o z itif s a rm a ll i in a p re in-
d is li p A , B ...D> n ic eli i sz k o n u su o lu r. B u n la rn h e r b iri, k e n d ile rin e ilik in
t m n in d is le rin d e t m y le s im e tr ik tir ve h e r b iri, V'4'4' y a ln z c a , ( st in-
d is li b i im d e y azlm ; bkz. 14.3) o la an V g ra d y a n i le m c isin in 2 -s p i-
n re ev rim i olm ak zere, ilgili

^ A A ,^ a b ... d = 0, V A A ' p A lB ,...D , = 0

d e n k le m le rin i sa la y a n p o z itif fre k a n s a s a h ip tir .133-231 0 s p in i i in b a s it


o la ra k , [ ] 2 4 .5 'te s u n u lm u o la a n D 'A lam b ert olm ak zere, []p = 0
d en k lem in e sa h ip o lu ru z. A sln d a, b u d en k lem lerle ilg ili u y g u n 2 - s p in r
n o ta sy o n u b a z in c elik lere k tu ta r , n = 2 (1-spin) o ld u u n d a b u iki
d en k lem b a s it b i im d e , s r a s y la k a r - z ik ili ve z ik ili d u ru m la rn d a k i
M ax w ell s e rb e s t a la n d en k lem leri h a lin e g e lir.133241 n = 4 o ld u u n d a , e ri
lik d z M u z a y n a ilik in so n su z k k b ir te d irg e m e o la ra k d e e rle n d iril
m ek zere, k a r - z ikili ve z ik ili p a r a la ra b l n m E in s te in za y f
a la n d en k lem i h a lin e g e lirle r.704
Bu d e n k le m le rin b u rg a fo n k siy o n la ry la ilg isi n ed ir? D ik k at ek ici b i
im d e,705 b a s it e f ( Z a) b u rg a k u ra m n d a n b a la y a n s tte k i k tle siz s e r
b e s t a la n d en k lem lerin e ilik in genel p o z itif fre k a n s z m le rin i o to m a tik
o la ra k o rta y a k o y an ak b ir k o n t r in te g ra l ifa d e s in in (7.2) m e v c u t o ld u
u a a k ar. A sln d a ifa d e b u p o z itif fre k a n s g ere k lili i o lm a k sz n da,
g ere k lilik b u rg a fo rm a liz m in d e 3 3 .1 0 'd a g receim iz z e re k o la y ca s a
la n s a da, m k em m el b i im d e iyi a l r. B u ra d a t m a y r n tla r v erm ek
u y g u n o lm az f a k a t te m el fik ir, p o z itif s a rm a llk d u ru m u n d a f ( Z a ) ilk o la
rak , n se fe r a lm a n (bu, n a d e t a p re li in d is sa lar) jr'y le (33.6) a r p lr ya
d a n e g a tif sa rm a llk d u ru m u n d a ilk o la ra k n se fe r a ln a n (bu, n a d e t a p r e
siz sp in r in d is i sa lar) d/du> ile m c isiy le a l trlr; d a h a so n ra , a> = im
r a s tla n t b a n ts ilk o la ra k a>'nn n ve r le h in e o rta d a n k a ld rla c a b i
im d e d a h il ed ilm ek zere, t = d7r0, A d7r1( 2 -b i im lisiy le a r p lr ve u y g u n

[33.23] Bu denklem leri, sarm all iin, n r adet 0 ve r ad et 1 bulunm ak zere,


pr = ^l u u n o tasy o n u n u k u llan arak ve VAX 'y, tpk r AA niceliinin s tte akland
zere olaan t,x ,y ,z olaan M inkowski k o o rd in atla rn d an evrildii biim de V:i 'ya evirerek
ak biim de yazn.
2 [33.24] C = 2E 2iB'yle {bkz. 19.2) b irlik te p00 = C1 i C2, 0 O1 = iC3, rpll = Cj C2 olm ak
ve ilgili ifad eler fA B iin geerli olm ak zere b u n u gsterebilir m isiniz bakn.
704 Bkz. Fierz ve Pauli, 1939; Penrose ve R indler, 1986; Penrose, 1965; Penrose ve M acCallum ,
1972.
,0! Bkz. Penrose, 1968b, 1969b, 1987; H uggett ve Tod, 2001; H ughston, 1979; VVhittaker, 1903;
Batem an, 1904, 1944.
b ir 2 -b o y u tlu k o n t r z e rin d e in te g ra li a ln r. Bu in te g ra l r'y i o rta d a n
k a ld rr, b y lece seili h e rh a n g i b ir R u z a y z a m a n n o k ta s n d a in d is li b ir p
n ic eli in e u la rz (bylece p , te k b a n a r' ye ili k in b ir fo n k siy o n d u r).
K o n t r (sa b it h e r r iin) o> = i m g eo m etrik y erin d e ; d i e r b ir d ey ile N 'd e
ki, R o la y n te m sil ed e n R izg isi (nin iz d m se l o lm a y an v e rsiy o n u )706
i e risin d e , b u lu n m a ld r; bkz. ekil 33.16.
P o z itif fre k a n s k o u lu , k o n t r in te g ra lin in , R iz g is in in P T + b u rg a
b lg e sin e t m y le girm eye k a lk m a s n a iz in v e rild i in d e h l g eerli o l
m a s g ere k lili in ce sa la n r. P T 'd e k i iz g ile r 3 3 .6 'd a g rd m z zere,
"k a rm a k u z a y z a m a n n o k ta la r" n a ve t m y le P T + a lt b lg e sin d e b u lu
n a n la r, CM'ye a it n t p o la ra k b ilin e n M+ a lt b lg e sin d e k i n o k ta la r a k a r
lk g elir.707 Bu k o n u y a 3 3 .1 0 'd a dneceiz. K ark sa rm a llk ta k i k tle
siz a la n la r d a - rn e in , s a -e lli ve s o l-e lli p a r a la rn to p la m o la n d zlem
k u tu p lu b ir f o to n - a y rc a , fa rk l iki sa rm a llk la ilg ili b u rg a fo n k siy o n la r
b a s it o la ra k eklenm ek zere, b u e rev ed e a k la n a b ilir.

ekil 33.16 Tem el burga kontr integrali. - n - 2 trdelik derecesindeki n sarmall-


ndakil b ir f burga fonksiyonu r'yle n sefer arp lr (re p o zitif) ya da zerine d / d o i
lem cisi tarafndan -re defa ilem uygulanr (n n egatif), bunlar in disleri salar. Daha son
ra fonksiyon, r = d 7 r 0, A d j r 1; 2 -b iim lisiy le arplr, r konum vektrne ait seili herhan
gi b ir R uzayzaman noktasyla ilg ili olarak, w = i m rastlant bam tsm ca tanmlanan R
burga uzay blgesinde b ir kontr integral gerekletirilir. Bu, n b am szl sonucunu
v erir ve ktlesiz alan denklemlerine ilikin b ir zmle ba baa kalrz. rneklenen du
rumda R, P T + burga uzaynn st yarsnda ve f , 11^ ve 1 l2 ak kmeleri birlikte P T +nin
(ya da T +) tmn kapsar biim de dnlmek zere, Uj ile U 2 kesiim inde holom orfik
olarak kabul edilir.

706 Bu, PN'deki 3Z izgisini gsteren <C2'dir (ekil 33.11). ou burga kuramcsna, bu kontr in-
tegralin tmyle izdmsel bir versiyonu, kendisiyle ilgili olarak 2-biimli t = dn 0 A dn^
yerine kullanlan 1-biimli n 0 d n l - d n a ifadesidir. Kontr integrali artk I-boyutlu-
dur ve burada verilmi olan 2-boyutlu reeteyle ilikisi, (bir S1 emberiyle verilen) bu kon
tr boyutlarnn burada verilmi izdmsel olmayan versiyonlar daha tandk izdmsel
versiyonlara indirgemesidir. Var olan versiyonun bir avantaj onun, kark sarmallk du
rumlarnn aklanmasna olanak salamasdr.
707 B kz. Huggett ve Tod, 2001; Hughston, 1979; Penrose ve Rindler, 1986.
Bu t r b ir ifa d e n in v a rl b e n i b y le y ici b ir b i im d e etk ile r. K tlesiz
a la n d en k lem lerin in , e s a s e n " s a f holo m o rfik li e" e v rilere k b u h a r la t
g r l r. Bu ifad e y i d a h a d ik k a tli b i im d e in c ele d i im izd e b ir b u rg a
fo n k siy o n u n u n n a s l y o ru m la n m a s g ere k ti iy le ilg ili n em li b ir in celik
b u lu n d u u n u g r r z ve b u a rp c b i im d e k tle siz a la n la ra ilik in p o z i
tif /n e g a tif fre k a n s a a y rm a y la (33.10) ilg ilid ir. Bu in c elik a y rc a , b u rg a
fo n k siy o n la rn n k e n d ile rin i a k tif o la ra k o rta y a koym a b i im le riy le de il
g ilid ir ve b iz e eri b u rg a u z a y la rn sa la r. Bu in c elik n e d ir? B urga
fo n k siy o n la rn n g er ek te n o la a n a n la m d a k i "fo n k siy o n lar" o la ra k deil
f a k a t h o io m o rfik d e s te ko h o m o lo jisi o la ra k a d la n d r la n ey b i im in d e g
r lm e si g e re k lili id ir.708

33.9 Burga deste kohomolojisi*


D este k ohom olojisi n ed ir? F ik irle r m a te m a tik se l o la ra k epeyce ok y n
l f a k a t e s a se n o ld u k a d o a ld r. B u ra d a y a ln z c a , ilk d e s te k o h o m o lo jisi
o la ra k a d la n d rla n eyle ilg ilen ece iz. Belki de b u k a v ra m re sm e tm e n in
en k o lay y olu b ir m a n ifo ld u n , 10.2 ve 12.2'de ta r t lp ekil 1 2 .5 a'd a
g ste rild i i zere, b ir sa y d a k o o rd in a t y a m a s e k lin d e o lu tu ru la b ild i i
b i im d e d n m e k tir. B ir y a m a ifti a ra s n d a k i h e r b ir a k m a z e rin d e
ta n m la n a n ey (y am a larn y a p tr lm a s n sa lay an ) b ir g e i fo n k s iy o
n u d u r . 12.2 ve ekil 1 2 .5 a'd an b u g ei fo n k siy o n la rn n y a m a la r a r a s n
d ak i l a k m a la rla ilg ili b e lirli tu ta r llk k o u lla rn a b a l o ld u u n u
an m sa y alm .
im di b u e k ild e o lu tu ru lm u b ir m a n ifo ld u , gei fo n k s iy o n la rn n
z d e lik te n y a ln z c a so n su z k k b ir fa rk llk g ste re c e i b i im d e d
n n . B kz. ekil 33.17. B ir T y a m a sy la d i e r b ir /; y a m a s a r a s n d a k i b u
so n su z k k kaym a, Z; ta r a f n d a l/y 'y i k a p la y p 111 y a m a s n n 'Uy'ye gre
n a s l so n su z k k b i im d e "yn d e itirm e "si g e re k ti in i a k la y a n b ir
Fij v e k t r a la n ta ra fn d a n a k la n r. E d e e r b i im d e U /y i d e T/j'ye gre
f a k a t te rs y nde, y n d e i tir ir b i im d e d n e b iliriz . Bu, ILj ta ra fn d a
U /y i k a p la y a n F;j v e k t r a la n ta ra fn d a n a k la n r, b u n e d e n le b u a k
m a z e rin d e
Fn = -F t,
ifa d e sin e sa h ip o lu ru z [bkz. ekil 33.18a). TLir ILj ve U k y a m a la n a r a s n d a k i
l a k m a z e rin d e k i

708 Burga kuram, bu gerekletirmeye ilikin erken bir nemli girdiyle ilgili olarak, Sir Micha-
el Atiyah'a derinden borludur.
Ebenzeti -yn.
e k il 33.17 B ir m a n i/o ld u n birka koor
d inat y am asndan nasl o lu tu ru ld u u
nu a n m sa yn (ekil 12.5a). (Bir yam a
ifti arasndaki her b ir akm a zerin
de tanm lanan e y yam alarn "yapt-
r m a sn salayan bir "gei fo n k s iy o
n u d u r .) Burada, gei fo n ksiy o n la rn
zd e likte n yalnzca so n s u z k k bir
fa rk llk gsterecei biim de ve bylece
bize, her yam ann, kaplad dierleri
ne gre nasl "yn deitir"m esi gerek
tiini syleyen, U , ve V.t yam alarnn
her bir akm as zerindeki bie Fti
vektr alanrca verilir biim de ele al
rz. ('Yam alar" d z koordinat uzay
zerindeki 11^U 2,U 3,... ak km eleri
dir.

Fij + Fjk =

tu ta r llk b a n ts n n g e erli o lm a s g e re k ti in i g r r z (ekil 33.18b).133251


A yrca b a s it o la ra k h e r y a m a d a k i (sonsuz kk) k o o rd in a t sis te m i d e
iik li i so n u c u o rta y a k a n so n su z k k "nem siz" d e fo rm a s y o n la r da
sz k o n u su d u r. B u n lar, b e lirli h e r ili y a m a sn d a k i, k e n d i z e rin d e b a s it
b i im d e b u y a m a n n b t n n n "y n n d e itir"e n b ir H t v e k t r a la n n -
ca v e rilm i o la ra k d n e b iliriz . Bu bize, y a m a iftle ri a r a s n d a k i a k
m a la r z e rin d e , m a n ifo ld u d e itirm e y e n

Fj = H t - Hj

b i im li "nem siz" F i;'le re il ik in b ir a ile v e r ir (ekil 33.18c).


Bu fik irle r b iz e e s a s e n ilk d e s te k o h o m o lo jisin in k u r a lla r n s y le r.709
B u n u n la b irlik te y a ln z c a v e k t r a la n la ry la ilg ilen m em iz gerekm ez. / i;
o la a n fo n k siy o n la r d a ele a la g e ld i im iz F v e k t r a la n la rn n y a p t
ay n eyi y a p a r. Y alnzca h e r / i / n i n Uj ile t/j'n in k e s iim in d e ta n m l o l
m a s n a ve l h e r a k m a z e rin d e = - / ;i ve f tj + f jk + f ki = 0 o lm a s
n a ve t m {fj} d e rle m e s in in , ilg ili {/;, gij] fa r k la r d e rle m e s in in h e r y e
si "nem siz" {/* hj) b i im in e s a h ip se , d i e r b ir {gtj} d e rle m e s in e d en k o l
m a s n a g ere k d u y arz , {/y}'nin, e s a s e n 16 .1 'd e k u lla n lm o la n "m odlo"
te rim iy le ay n a n la m a g elen {/t* hj) b i im in d e k i m o d lo n ic e lik le rin e in
d irg e n d i in i s y leriz (ayrca n s z'd e a n la n "e d e e rlik sn f" k a v ra m n a

221 [33.251 Fj/deki kar-simetrinin l akma durumuna ilikin bir tutarllk gereklilii ol
duunu gsterin.
709 Bu, C ech kohomolojisi olarak anlan eydir. Kohomoloji kavramna ulamann aynca pek
ok dier yolu da mevcuttur. B k z. Penrose ve Rindler, 1986; Huggettve Tod, 2001.
ekil 33.18 F(/ vektr alanlar baz gerekliliklere baldr, (a) Ul ile U , kesiim inde
F/ = - F , / ifadesin e sahip oluruz. Bu, i t , 'in V.2 zerine, 11, zerindeki F t2 vektrnce gs
te rild ii biim de, hareketi olarak rneklenir. Bununla birlikte ilg ili ayn hareket 1/2 ze
rinde, bunun n egatifi tarafndan gerekletirilir, (b) -I- Flk = F lk l akma durumu
gsterilm ektedir. 1,,'U2 ve i 3 l kesim esi zerinde 1 ,'in 112 zerindeki F l2 hareketi,
1/,'in U 3 zerindeki F t l hareketiyle 1 l3'in U 2 zerindeki F32 hareketinin toplam na eittir,
(c) Yam alarn tm kendi bireysel btnlkleri iinde yn deitirirse bunun (her yam a
daki koordinat deiim i dnda) h ib ir etkisi olmaz. Bu, toplam yn deiiliinin,
Fi) = H , - H j h ib ir anlamnn olm ad ve "arpanlarna ayrlm as" gerektiin i gsterir.

d a bakn). A sln d a kohom oloji k u ra m n d a ilg ilen ileb ilec ek fo n k siy o n s n f


[fij y a d a ftf) so n d erece g enel o la b ilir. B u rg a k u ra m n d a n o rm a ld e h o lo
m o rfik fo n k siy o n la rla ilg ilen ilir. Bu bize, "holom orfik d e s te kohom olojisi"
k a v ra m n v erir.
Bu k o h om oloji fik ri zel o la ra k b u rg a fo n k siy o n la rn a u y g u la n r. A s
ln d a b ir "b u rg a fo n k siy o n u "n u , gen ellik le, b a s it b i im d e te k b ir h o lo
m o rfik / fo n k siy o n u o la ra k deil f a k a t te k il h e r / i;, ak Ti* ve Uj k m e le ri
n in b ir ifti a ra s n d a k i a k m a z e rin d e ta n m la n m a k zere, h o lo m o rfik
{fij) fo n k siy o n la rn n b ir d e r le m e si ta ra fn d a n s u n u lu r b i im d e d n m e
m iz g erek ir. B u ra d a f j t = fij o lu r, l a k m a z e rin d e / i;- + f j k + f ki = 0
ifa d e s in e sa h ip o lu ru z ve b u ak {"U;} k m e leri d e rle m e s in in b t n ele
a ln a n b u rg a u z a y n a ilik in t m Q b lg e sin i k a p s a r. Q z e rin d e k i ilk k o
h o m o lo ji e le m a n (k ap lay an { li^ 'y e gre), b u {/y} d erle m esi, ht V.t z e rin d e
ta n m la m a k ze re hL - hj b i im in d e k i n ic e lik le rin in d irg e n m i m o d lo su ,
b i im in d e g ste rilir. / i;- fo n k siy o n la r d erle m esi, kohom oloji elem a n o la
ra k d e il fa k a t gizem li "elem an" g ste rm e n in b ir y o lu n u s a la r b i im d e
d n lm e lid ir, f f yi, b u ilk kohom oloji ele m a n n n tem silc ileri o la ra k a d
la n d rrz .
B u n u n la b irlik te k o h o m o lo jin in k e sin ta n m y la ilg ili o la ra k a y rc a Q
b lg e sin e ilik in g ittik e d a h a d a in c ele n k a p la m a la rn lim itin i a lm a y h e
s a b a k a tm a k zo ru n d a y z. an s e se ri bize, h o lo m o rfik d e s te k o h o m o lo jisiy -
le ilg ili o la ra k , 1 y e te rin c e b a s it t rd e k i S te in k m e le ri o la ra k a d la n d r
la n k m e le r o ld u u n d a in c e ltm e ile m in i d u rd u ra b ile c e im iz i s y ley en te
o re m le r m e v c u ttu r.710 (H olom orfik ilk d e s te k o h o m o lo jisi h e rh a n g i b ir S te
in k m e sin d e h e r z a m a n o r ta d a n k ay b o lu r.) Bylece, k a p la m a la ra ilik in
ilg im iz i h e r T l'n m b ir S tein k m e si o lm a sy la s n rla r s a k Q z e rin d e t a
n m l b ir k ohom oloji e le m a n n a a tf ta b u lu n u rk e n "{'UJ k a p la m a s n a gre"
d em em ize g ere k k alm az. K ohom oloji k a v ra m S tein k a p la m a s y la ilg ili b e
lirli b ir seim e b a l d e ild ir. B ir kohom oloji elem a n Q z e rin d e ta n m la
n p b y le si h a n g i k a p la m a k u lla n lrs a k u lla n ls n ay n b i im d e o rta y a
k a n b ir "ey "d ir.7u Bu d ik k a t ekici gerek (holom orfik) d e s te k o h o m o lo jisi
sih r in in p a r a sd r!
T m b u n la r 33.8'de ele ald m z b u rg a fo n k siy o n la r ve k o n t r in-
te g ra lle rin e n a s l u y g u la n r? E n b a s it d u ru m y a ln z c a , b irlik te ele a lm a n
b u rg a u z a y b lg e sin i rte n iki y am a, ^ ve U 2 sz k o n u su o ld u u n d a o r
ta y a k ar. u h a ld e h e s a b a k a tla c a k y a ln z c a b ir te k fo n k siy o n m e v c u t
t u r ve b u 33.8'deki "b u rg a fo n k siy o n u "d u r: / ( Z ) = / 12 = f 2- D este ko-
h o m o lo jisiy le ilg ili s tte k i k u r a lla r u y a rn c a , fa rk s tte k i a n la m d a n e m
siz se , d i e r b ir deyile, ht h o lo m o rfik fo n k siy o n u e v re n se l o la ra k ve h2
e v re n se l o la ra k 1L2 z e rin d e ta n m l olm ak zere,

f- 9 = h -h 2

o lu rs a , /'(? ) 5 (Z )'y a d e n k tir d eriz, / 'y e u y g u la n a n u y g u n k o n t r in teg -


r a lin in a s ln d a g 'ye u y g u la n a n la , fo n k siy o n la r b u a n la m d a d en k o ld u k la
rn d a , a y n o ld u u n u g ste rm e n in b a s it b ir k o n u o ld u u a a k ar. B u
n u n la b irlik te b a z e n d a h a k a r k y a m a m a la r ele alm ak g erek ir. E sa s e n
b u rg a fo n k siy o n la rn a ili k in e d e e rlik le ilg ili s tte k i "kohom oloji k u
ra lla r" k o n t r in te g ra l ifa d e le rin in sa la d y a n tla r k o ru m a y a y n elir.
B u ra d a k i k o n t r in te g ra li k a v ra m a rtk "d a lla n m k o n t r in te g ra li" k a v
ra m n a , h e r a k m a b lg e sin d e b ir d a la sa h ip o lm a k zere, g en ellen m ek
z o ru n d a d r. Bu, ekil 3 3 .1 9 'd a g s te rilm e k te d ir.712
K ohom olojiye ilik in n em li b ir zellik o n u n e sa se n y e re l o lm a y d r.
B ir Q b lg e sin d e ta n m l b ir kohom oloji e le m a n n a sa h ip o la b iliriz . B yle
ce o e le m a n n Q ' d a i e rilm i d a h a k k b ir Q' b lg e siy le s n rla n n h e
s a b a k a tm a k a n la m k a z a n r. K ohom olojiye ilik in y erel o lm a m a zellii,
g 'd a k i y e te rli d ere c e d e k k h e rh a n g i b ir Q' a lt b lg e siy le ilg ili o la ra k

710 Bkz. P enrose ve R indler, 1986. G unning ve Rossi, 1965, d ah a kapsam l b ir ta rt m a sunar.
711 Bkz. G unning ve Rossi, 1965; P enrose ve R indler, 1986.
712 P enrose ve Rindler, 1986.
e k il 3 3 .1 9 K e n d is iy le ilg ili k a p la m a n n ik id e n f a z l a
k m e d e n o lu tu u b u rg a fo n k s iy o n la r n n u z a y z a
m a n d e e r le n d irm e s in e u y g u la n a b ilir o la n (R iem a n n
k r e s i ze rin d e k i) " d a lla n m b ir ko n t r".

elem a n n , o elem an , Q' z e rin d e v e rili / i;- i in "da h e r za m a n f t/ = ht - hj


o la ca k e k ild e /'le rin b u lu n a b ilm e s i a n la m n d a sn rla n d n d a , z o ru n lu
b i im d e y o k o lm a s g er e in d e b e lirtilir.
B u rg a fo n k siy o n la ry la ilg ili b u y e re lse l o lm ay bize, fa ta ra fn d a n
b e lirli b ir n o k ta d a e d in ilm i de ere y k len ecek h e rh a n g i b ir nem o lm a d
n s y ler. A sln d a, o n o k ta y ev reley en y e te rin c e k k b ir a k b lg ey le
s n rla n a b iliriz ve kohom oloji ele m a n n n b t n y le yok o ld u u n u g r
rz; b kz. ekil 33.20. B urga fo n k siy o n la rn c a (ilk kohom oloji e le m a n la r
o la ra k d e e rle n d irilip ) g ste rild i i z e re b u y e re lse l o lm a y , EPR e tk ile ri
ve k u d o la n k l a (23.10) ilik in y ere l o lm a y a n z e llik le rin h ey e ca n u y a n
d rc b i im d e k i a n m s a tc s d r. B a n a g re b u r a d a p e rd e a rk a s n d a d e
v am etm e k te o lan , b ir g n EPR o lg u su n a ili k in gizem li y ere l o lm a m a d o
a s n a a n la m k a z a n d ra b ile c e k f a k a t b y ley se h e n z t m y le a k la n m a
y a m u h ta o lan , b ir ey sz k o n u su d u r.
Bu "kohom oloji elem a n "n Q u z a y z e rin d e ta n m la n a n , b ira z Q z e
rin d e ta n m la n m f a k a t te m el o la ra k y ere l o lm a y an b ir fo n k siy o n a b e n z e r
b ir "ey" o la ra k d n m e liy iz. Bu t r b ir "ey"e ilik in rn ek e sa se n ,
15.2, 5 'te ta n m la n a n , Q z e rin d e k i t m b ir (karm ak) v e k t r d e m e tid ir.
B ir d em ete ilik in ta n m d a , d e m e tin ta b a n u z a y n n (b u ra d a Q) y e te rin c e
k k b ir p a r a s s t n d e y e r a la n p a r a s n n , y a ln z c a to p o lo jik b ir a r
p m (kr. 15.2) o lm a k a n la m n d a "nem siz" o ld u u n u a n m sa y a lm . {Bkz.
ekil 15.3) Bu, ilk kohom oloji ele m a n m z y e te rin c e k k b ir b lg ey le s
n r la rs a k o n u n a y rc a "nem siz" h a le gelecei, d i e r b ir d ey ile yok o la c a
, g ere iy le ilg ili b ir rn e k tir. Bu n ed e n le , b ir kohom oloji e le m a n n d a
ifa d e ed ilen "bilgi" te m el o la ra k y ere l o lm a y a n k a ra k te re sa h ip b ir e y d ir.
Belki de k ohom oloji k a v ra m n zel o la ra k b ir g ra fik y o lu y la g ste re n
tem el b ir rn ek su n m a k , y a ln z c a b a s it b ir d u ru m i in d e o lsa d a, fa y d a l
olu r. Z am an z a m a n "trib a r" o la ra k a n la n b ir "o lan a k sz n esn e" izim iy le
ilg ili ekil 33.21'e b a k n .713 izim in a k b i im d e g ste rd i i "3 -b o y u tlu
H o io m o r fik 1. k o h o m o lo ji e le m a n ^ 0

e k il 3 3.20 B ir k o h o m o lo ji elem aru h e r


z a m a n d a h a k k b ir b lg e y le k s tla
n a b ilir. B u n u n la b ir lik te b lg e y e te r i k a
d a r k k s e k o h o m o lo ji h e r z a m a n y o k
o lu r. B u, k o h o m o lo jin in y e r e lse l o lm a y
m g ste rir.

e k il 33.21 B ir o la n a k s z n e s n e " y e (bir tribar") a it


iz im . Y erel o la ra k iz im in te m s il e tti i e y le ilg ili
o la n a k s z h e rh a n g i b ir e y s z k o n u s u d e ild ir. Ola
n a k s zlk " , iz im in y e te r in c e k k h e r h a n g i b ir b l
g e s in d e k a y b o la n , b ir k o h o m o lo ji e le m a n y la l l r.

n e s n e "n in o la a n kliti u z a y d a v a r o la m a y a c a a k tr. Y ine d e yerel


o la ra k izim le ilg ili o la n a k sz h e rh a n g i b ir ey sz k o n u s u d e ild ir. O la
n a k s z lk y ere l o lm a m a y la ilg ilid ir ve izim d e y e te rin c e k k b ir b lg e
ele a ln r s a yok o lu r. A sln d a, b y le si b ir izim deki b u "o lan ak szlk " k a v
ra m b e lirli b ir kohom oloji elem a n o la ra k ifa d e e d ile b ilir.714' 133261 B u n u n la
b irlik te b u , {/j;} fo n k siy o n la r s a b itle r o la ra k k a b u l ed ilm e k ze re, o ld u k
a b a s it t r d e b ir k ohom olojidir.
B u ra d a d e s te koho m o lo jisiy le ilg ili y a ln z c a te m e l b a z fik irle re d e in
dim . M a te m a tik te b u fik irle re ilik in , t m h o lo m o rfik lik le ilg ili o lm ay an ,
p ek ok u y g u la m a sz k o n u su d u r. B u rg a k u ra m n d a te m e l o la ra k ilg ile n i
le n "d e ste ler" h o io m o rfik fo n k siy o n la r b i im in d e ifa d e e d ile n le rd ir ve k o
h o m o lo ji k u ra m n d a b u b e lirli b a la m d a zel b ir s ih ir sz k o n u su d u r.
(Ak k o n u m a k g e re k irse "deste" te rim i ilg ile n ile n t rd e k i fo n k siy o n la
ili k ilid ir f a k a t d e s te k a v ra m a s ln d a y a ln z c a o la a n fo n k siy o n la r y erin e
ok d a h a g enel b i im d e u y g u la n r.)715 K ohom olojinin k u lla n m n a ilik in ,

714 Bkz. Penrose, 1991.


S [33.26] Bunu y a p a b ilir in isiniz bakn: izim i, h er b iri bireysel olarak tu ta rl b ir 3-uzay y ap
sn tem sil eden, rt en b ir m ik tar izim haline p aralay n ve bu 3-uzay y ap sn n gzlem
cinin gznden u zaklnn lo g aritm asn kullanarak{/j(}'yi hesaplayn.
715 Bkz. P enrose ve R indler, 1986; G unning ve R ossi, 1965; G riffiths ve H arris, 1978; Chera, 1979;
W ells, 1991.
rn e in sic im k u ra m n d a (31.4) o rta y a k an C ala b i-Y a u u z a y la r a l
m a s n d a n em li o la n b a z la rn d a i eren , fa rk l pek ok e it sz k o n u s u
d u r. A yrca, d e s te kohom oloji e le m a n la rn ta n m la m a n n , ok fa rk l g r
n m le rin e k a r n , h e r b ir i m a te m a tik s e l o la ra k den k b i im d e g s te rile b i
lecek o la n o ld u k a fa rk l b a k a c a pek ok yo lu d a m e v c u ttu r.716 B an a gre
(deste) k ohom oloji, g ste rilm e si seileb ile ce k h e rh a n g i b e lirli b ir b i im d e n
ok tey e g id e re k -C k a rm a k sa y sis te m in in k e n d isi g ib i- "kendi h a y a t
n a" s a h ip m i g ib i g r n en , m k em m el b ir P la to n c u k a v ra m (1.3) rn e i
dir.

33.10 Burgalar ve pozitif/negatif frekans blme


Q FT 'de so n d erece te m el o la n p o z i t i f fr e k a n s k o u lu n u b u rg a k u r a
m y la n a s l b irle tiririz ? 9 .5 'te n S2 R iem a n n k re s in in g n ey ve kuzey S-
ve S+ y a r k re le rin e b l n d b i im in bize, S1 ek v a to ru z e rin d e ta n m
l b ir fo n k siy o n u n p o z itif ve n e g a tif fre k a n s l p a r a la ra b l n m e si o la n a
n s a la d n a n m sa y n . P o z itif fre k a n s l p a r a S~'ye ve n e g a tif f r e
k a n s l p a r a S+'y a g e n ile r (ekil 33.22a). z d m s e l b u rg a u za y b u n a
u y g u n b ir eyi, k tle siz a la n la ra k e n d i b t n l k le rin d e d o la y sz c a u y g u
la n a n e v re n se l b ir b i im d e g e r e k le tirir. B unu R iem a n n k re siy le P T iz-
d m s e l b u rg a u zay a ra s n d a k i, S2 R iem a n n k re si z e rin d e k i b ir fo n k
siy o n u n b e n z e ri P T z e rin d e k i b ir ilk kohom oloji olm ak zere, d o la y sz
b ir b en z em e u y a rn c a g e r e k le tirir. S1 e k v a to ru n u n b e n z e ri PN u za y o l
m a ld r ve PKTnin (bir CP3 olan) P T 'y i, tp k S1'in (bir CP1 olan) S2'yi u y g u n
b ir e k ild e 717 iki y a r k reye, S- ve S+, b ld ay n b i im d e , iki y a ry a ,
P T + ve P T - , b ld n e d ik k a t ed elim (ekil 33.22b).
D ah a ak o la ra k S1 ya d a S- y a da S+ z e rin d e ta n m l o la a n b ir (k ar
m ak) fo n k siy o n u n b e n z e ri s r a s y la PN y a d a P T + ya d a P T - z e rin d e t a
n m l b ir ilk kohom oloji e le m a n d r. MI z e rin d e k i (tam a n la m y la M * z e
rin d ek i) k tle siz a la n la r PN z e rin d e k i ilk kohom oloji e le m a n la r o la ra k
g ste rilir. B u n la rn h e r b iri (esa sen esiz biim de) P T +'y a g e n ile y en b ir
e le m a n la P T _ 'ye g e n ile y en b ir e le m a n n to p la m o la ra k ifa d e ed ileb ilir.
lk i p o z itif fre k a n s l k tle siz b ir a la n ve k in cisi n e g a tif fre k a n s l b ir a la
n ta n m la r.718 U zay zam an te rim le riy le , a la n a a it b u p o z itif fre k a n s l p a r a ,

716 Eastvvood vd., 1981, yan sra n ot 33.38'deki kaynaklara bakn.


717 B urada + ve - n in ters evrilm esinin herhangi b ir anlam b u lunm am aktadr. Bu yalnzca no-
tasy o n la ilgili tu h a f b ir kazadr. Bkz. 9.2.
7I! B urada nem li olan belirli ay rn tla r sz konusudur. O rijinal alan an alitik deilse (C deil),
(M zerindeki) bu alan larn 9.7'deki anlam da h ip er fonksiyonel olduklar artay a kabilir,
bkz. Bailey vd., 1982.
z i __2 = CP1
- frekansl ilk kohom oloji

1 J - - 4 1 tJ
i i * >
- frekansl ilk kohom oloji

(b)
e k il 3 3.22 S2 (= CP1) R ie m a n n k re siy le P T (= CP3) iz d m s e l b u rg a u z a y a r a s n d a k i
b ir b e n z e rlik , (a) S2'n in g e r e l R e k sen i z e rin d e ta n m l k a rm a k b ir fo n k siy o n h o lo m o r-
fik o la r a k b u r a d a S" k u zey y a n k re o la ra k g s te rile n ey e g e n i le y e re k k e n d is in e a it p o
z itif fre k a n s l p a r a y a ve S+ g n e y y a r k re y e g e n ile y e re k n e g a tif fre k a n s l p a r a y a b
l n r. (R iem an n k re s i b u r a d a R e k v a to r o la c a k f a k a t - i k u zey k u tb u n d a ve i g n e y k u t
b u n d a o la c a k b i im d e izilir; e k ille r 8.7 ve 9.10 ve 9 .5 'le k a r la tr n .) (b) PN z e rin d e
ta n m l (ve k tle s iz b ir a la n g ste re n ) b ir ilk k o hom oloji e le m a n h o lo m o rfik o la ra k iz d
m s e l b u rg a u z a y n n P T + s t y a r s n a g e n i le y e re k k e n d is in e a it p o z itif fre k a n s l p a r
a y a ve PTT- a lt y a n s n a g e n i le y e re k n e g a tif fre k a n s l p a r a y a b l n r.

a, 3 3 .8 'd en a n m sa y a c a m z , b u rg a u z a y n d a P T +'d a k i iz d m izg i


le riy le g s te rile n n o k ta la r d a n o lu a n CM#'ye ilik in M+ b lg e si o la n n
t p i in d e ta n m la n m a ld r. B u n la r CM+'d a, ko n u m v e k t rle ri z a m a n s a l ve
g em ie i a r e t ed en s a n a l k s m la ra sa h ip (karm ak) n o k ta la r d r .133271
P T ve R iem a n n k re s i a r a s n d a k i b u b e n z e rlik b u rg a k u ra m s a l f ik ir
le rin sic im k u ra m n a a it o la n b a z la ry la b ir b e n z e rlik b u la b ilm e s in e ili
k in o la s b ir y o la y n e ltir. 31.5, 1 3 'ten , R ie m a n n y z e y le rin in o k u r a m
d ak i "sicim g e m ileri"n i g ste rm e k ze re k u lla n ld n a n m sa y n . R i
e m a n n k re s i b u t r y z e y le rin en b a s itid ir f a k a t e itli s a y d a "kulba"
(yksek cin s R iem a n n y ze y le ri, bkz. 8.4) sa h ip y z e y le r sic im g e m ile
rin in d a h a genel t r le rin i g ste rm e k ze re d evreye so k u lu r. Bu R iem an n
y ze y le ri k u lp la ra ek o la ra k a y rc a (S1 s n rla r n a sahip ) "d elikler"e de s a
h ip o la b ilir (bkz. ekil 31.5). B enzerlik k u ra ra k ,719 b u n a u y g u n b i im d e
"k u lp lar" ve a y rc a (P N 'nin k o p y a s o la n s n rla r a sahip ) "delikler" ed in en
P T u z a y n a ilik in g e n e lle m e le r ele a ln a b ilir. B u n la r "tu zlu k ra k e r b u rg a
u z a y la r" o la ra k a d la n d r lr ve Q F T 'nin b ir b i im i b u u z a y la ra d a y a n a ra k
g e li tirile b ilir [bkz. ekil 33.23). im d iy e dek b u fik irle re ilik in k o n u m
ta m a n la m y la re n ilm i d e ild ir.

-5? [33.27] R a stlan t denklem inden, CM'ye ilikin b ir R noktasyla ilgili karm ak b ir r konum
v ektrnn, r ancak ve an cak gem ii ia re t eden ve zam an sal o lu rsa PT +daki izdm sel
b ir izgi ta ra fn d a n g sterilebileceini gsterin.
e k il 33.23 R ie m a n n k re s in in k u lp la r n y a n s r a so n lu b y k l k te "delikler"e de sa h ip
o la b ild i i y k se k c in s te n R ie m a n n y z e y le rin e g e n e lle n m e sin e d a y a n a n (d elik le r d b ilg i
b e s le m e s in in y a p ld y eleri g ste rir; bkz. ekil 31.5) k o n fo rm a l a la n k u ra m (sicim k u r a
m t r b i r m odel), (b) R ie m a n n y z e y le rin e k a r lk g elen b ir b i im d e "k u lp la r" ve a y rc a
s n r l a n P N 'n in k o p y a la n o la n "delikler" (tu z lu k ra k e r b u rg a u z a y la n ") e d in e n PT g e
n e lle m e s in i i e k o a n b i r b u rg a v e rsiy o n u .

T a rih i o la ra k p o z itif fre k a n s g ere k lili i -v e PR'nin P T 'y i b y le si iki y a


ry a b lm e siy le ilg ili z e llik - b u rg a k u ra m n n , k tle siz a la n la rn h olo-
m o rfik ilk d e s te k ohom olojisi b i im in d e b ir b u rg a a k la m a s n a sa h ip o l
d u u n u n k e fin d e n 12 y ld a n d a h a fa z la s re nce 1963'te, b a la n g ta k i
k u rg u la n n d a k ilit b ir g d s a la m tr.720 B u ra d a y in e, zel o la ra k
u z a y z a m a n n L o ren tzci im z ay a sa h ip d rt b o y u tlu lu u n d a n k a y n a k la n a n
b ir zellie sa h ip olm am z a rp c d r. A yrca b u rg a k u ra m n n b u g r
n m n d e , - " s f n n c " kohom oloji e le m a n la r o la n - o la a n fo n k s iy o n la r ya
d a ik in c i y a d a d a h a y k sek d ere celi kohom oloji e le m a n la r y e rin e ilk k o
h o m o lo ji e le m a n la rn n b ir ro l o y n a m a s d a zeldir. D ah a y k se k d ereceli
k o h om oloji e le m a n la r da m e v c u ttu r (ve b u rg a k u ra m n d a o y n a y a c a k b ir
ro le s a h ip tir) f a k a t b u rg a k u ra m i in te m el olup ilk koho m o lo jiy e zg
b ir ey sz k o n u su d u r. nk y a ln z c a b u n ic e lik le r b u rg a k u ra m n a ili
k in d e fo r m a s y o n la r re tm e k te d o la y sz b ir ro le s a h ip tir. im di b u n u g
relim .

33.11 izgisel olmayan graviton


im diye dek ele ald m z kohom oloji ele m a n la r (b u rg a fo n k siy o n la
r), b a s it o la ra k (burga) u z a y " zerin e b o y an m " o lm a la r a n la m n d a t
m y le "edilgen" o la ra k d n lm e lid ir. Bu o n la rn , y a ln z c a u z a y z a m a n
z e rin d e b u lu n a n u z a y z a m a n a la n la rn a k la y p d i e r a la n la r e tk ile m e
m e le ri g ere in e k a r lk gelir. A ktif b ir etkiyi n a s l s a la y a b ild ik le rin i
g rm ek ze re b u rg a u zay z e rin d e k i "boya"nm , u za y a rtk b o z u lm u h ale
(a) (b)

e k il 3 3 .2 4 B ir ilk koh o m o lo ji v e k t r a la n ele m a n e d ilg e n " d ir (di er b ir d e y ile u z a y d a


h e n z "boy an m "). A k tif b ir etk iy e sa h ip o la b ilm e si iin , h e r a k m a z e rin d e k i b i r s
a lm a n n so n u c u o la ra k " b o y a n n k u ru d u u " n u d n n . Bu, b ir y a m a n n d i e ri z e rin d e ,
so n lu b i r b o z u lm a y a d a e ik u zay " v e re n , so n lu b i r " k a y m a 's so n u c u n u d o u ru r.

!,f f
w,i;*.. U2
!*.*
iSi J.
1 * * t t
jr - u z a y Simplektik
e k il 33.25 ekil 3 3 .2 4 'tek i fik ri (iki y a m a y a sa h ip ) k a r - z ik ili k tle e k im e ili k in b u r
g a ta n m la m a s d u ru m u n d a u y g u la y n . V ek t r a la n , / 2 t r d e lik d e re c e s in d e o lm ak
z e re , ( df/d<i)d/h>1 - ( d f /d o il )d/bi o lu r. E ik b ir T b u rg a u z a y (p ar as) elde ed eriz.
T 'n in , ir u z a y n a e v re n se l b i r y a n s tm a s m e v c u ttu r. Bu y a n s tm a y a ili k in h e r lif, n u z a
y n n k e n d is in d e k i g ib i k a r m a k b ir s im p le k tik 2 -u z a y d r.

g elecek e k ild e "k u ru m a k ta o l"d u u n u d n e lim (ekil 33.24). B u n u n n a


sl o la b ild i in i grm ek ze re, d a h a ncek i / j; ed ilg en b u rg a u za y m z u y
g u n b ir b i im d e b ir F i;- v e k t r a la n y la ilg ili o la ra k d n r z . Y am alar"
b u v e k t r a la n la r y n n d e so n su z k k b ir m ik ta rd a " b irb iri z e rin d e
k a y d r" a ra k "boyay k u ru tm a " y a ve so n su z k k b i im d e "eik" b ir b u r
g a u z a y o lu tu rm a y a b a la rz . B u rg a u z a y n a ilik in s o n lu b ir d e fo r
m a sy o n eld e ed ilen e (boya t m y le k u ru y an a !) dek b u d e fo rm a s y o n u n " s
s n n a ln "d n (14.6) h a y a l ed e b iliriz .
Bu ile m in b a a r l e k ild e u y g u la n d ilk d u ru m k a r - z ik ili d u ru -
m u n d a k iy d i.721 S onsuz k k (zayf alan) d u ru m u n d a 5 = 2 sa rm a ll n d a
k tle s iz b ir a la n a s a h ib iz , bylece t r d e lik d ere cesiy le ilg ili s tte k i
- 2 5 - 2 d en k lem in i k u lla n a ra k 2 t rd e li in d e b ir f{ = / i;) b u rg a fo n k s i
y o n u n a sa h ip o lu ru z. B u ra d a , b a s it o lm a s i in y a ln z c a , h e r b iri, 3 3 .5 'te-
k i s ta n d a r t k o o rd in a tla ra sa h ip T d z b u rg a u z a y n m n b ir p a r a s o la
ra k k a b u l ed ilen 'U1 ve V.2 y a m a la rn n b u lu n d u u n u v a rs a y a rz , / 'd e n
o lu tu ru la n g ere k li F v e k t r a la n n n
df d df d
^ du> d u t1 3)1 3)

o ld u u a a kar, / 'y e a it t r d e lik d ere cesi 2 'n in , iz d m s e l b u rg a


u z a y z e rin d e etkiyecek e k ild e , s f r d ereceli t rd e li e sa h ip b ir ilem c i
v erm ek ze re iki d ife ra n s iy e l i le m c in in k in in y e rin i ta m o la ra k tu ttu u n a
d ik k a t e d in .133-281
im di, b ir y a m a n n d i e ri z e rin d e k i b u so n su z k k y e r d e iim in in
s s n ald m z d n n (b k z . ekil 33.25). Bu d u ru m d a e ik b ir T b u r
g a u z a y (p aras) elde ederiz. S o nsuz k k y am a b a n tm z d a k i n t
re v le ri y o k lu u , b ir y a m a d a k i b u rg a c n d i e r y a m a d a e le ti i b u rg a la
ay n n p a r a s n a sa h ip olm ak z o ru n d a o ld u u n u im a ed er. B unu, n sp in -
r n y a m a la n m t m T u z a y n d a n "d a y a n stm a " ile m in in T 'n in b t
n z e rin d e u y u m lu o ld u u so n u c u izler. B u n u n a n lam , T 'n in , n sp in rle -
ri u z a y n a e v re n se l b ir y a n s tm a s n n sz k o n u su o lm a sd r. H em 7 h em
d e n u z a y n a ilik in "sfr e l e m a n la r n gz a rd ed elim (ya d a te rc ih e n
karalm ). B ylece T 'n in r u za y z e rin d e k i b ir t r lif d em eti o ld u u n u g
r r z (bkz. 15.2).722 H er b ir lifin (h erh an g i b e lirli b ir 7r'nin te rs g r n t s ,
d i e r b ir d ey ile T 'n in n " st n d e " y e r a la n p a r a s), n u z a y n n k e n d is in
de o ld u u g ib i (bkz. 14.8; b u r a d a b u b ir a la n l s n n y a ln z c a 2 -m a n i-
fo ld z e rin d e ta n m la n m a s a n la m n a gelir), sim p le k tik y a p y a sa h ip k a r
m a k b ir 2 -m a n ifo ld o ld u u o rta y a kar; s tte v e rilm i o la n y a m a n n
zel b ir b i im i ta ra fn d a n s u n u la n b ir gerek.
Bu eik b u rg a u z a y n d a n "u zay zam an " k a v ra m n a n a s l g e ri d n eriz?
Y ant, h e r b ir "u z ay z am a n n o k ta s" n n esiz b i im d e , T lifin e ili k in b ir
h o lo m o rfik a r a k e site k a rlk g elm esid ir. (H olom orfik a r a k e s it k a v ra m
1 5 .5 'te v e rilm iti; o b u r a d a n u z a y n d a n T 'ye b ir g eri g n d erim d ir.) Bu
n i in a k la u y g u n b ir ta n m la m a d r? D z T d u ru m u n u n d a b u n u n a n lam ,
(o laslk la k arm ak ) R u z a y z a m a n n o k ta s n Tr'yi Z = ( im , 7r)'ye g n d ere n
b ir g n d e rim ta ra fn d a n g ste rilm e sid ir. Bu a ra k e sit, d z P T iz d m se l
b u rg a u za y te rim le riy le b a s it o la ra k , 3 3 .5 'te ft'y i g ste rm e k z e re k u l
la n d m z P T 'd e k i d z R iz g is id ir (bir R iem a n n k re si, CP1).133291 B ir
"u z ay z am a n n o k ta s"y la ilg ili b u ta n m n T eik b u rg a u za y i in de ta m
o la ra k ay n b i im d e a l m a s o ld u k a a rp c d r. T p k d z d u ru m d a k i g i

* [33.28] Sfr derecesi b u nun niin PT 'deki b ir blge zerinde b ir vektr alan vereceini im a
eder? pucu-, F 'n in Y'a ilik in eviricisi nedir?
722 O luum daki tm ilem ler holom orfik olm asna ram en b u nun holomorfik b ir lif dem eti ol
m adna ilik in teknik b ir incelik sz k o n u su d u r nk o, yerel olarak n uzaynda, kat b i
im de holom orfik b ir arp an uzay deildir. T, b ir holomorfik lifleme olarak adlandrlr.
Bkz. Penrose, 1976a, 1976b.
bi, h o lo m o rfik a r a k e s itle re ilik in k a rm a k 4 ^ p a ra m e tre li b ir a ile n in
m e v c u t o ld u u n u g r r z .723 (PT iz d m u z a y n d a b u , CP1 izg ilerin e
ilik in k a rm a k 4 r-p a ra m etre li b ir ailedir.) Bylece b u ailey i te m sil etm ek
ze re, 4 - b o y u tlu k a rm a k b ir M m a n ifo ld u n a sa h ip o lu ru z. 4 - b o y u tlu lu k
J a p o n m a te m a tik i K unihiko K o d a ira 'n m te o re m le rin in so n u c u o la n d ik
k a t ekici b ir g e r e k tir;724 k a rm a k y k se k b o y u tla r a ili k in k a rm a k s ih
rin b ir rn e i. (Tek b a n a gerel m a n ifo ld la ra ili k in d en ey im b u t r e y
le re ilik in s o n s u z -p a ra m e tre li b ir aile b u lu n d u u b e k le n tisin e y n le n d ir
m i o la b ilir; f a k a t 1 5 .5 'te h o lo m o rfik a r a k e s itle rin so n d erece s n r la n
m o ld u u n u b e lirtm itik .)
ekil 3 3 .2 6 'd a b u ile m (izd m ta n m la m a s n d a ) g ra fik b i im li o la
ra k g ste rilm e k te d ir. K a rm a k CM M in k o w sk i u z a y z a m a n n n u y g u n b ir
31 b lg e siy le b a la y n . B a sit o lm a s i in 32'yi y a ln z c a , CM 'deki b ir R n o k
ta s n n u y g u n b ir (ak) k o m u lu u n d a o la ra k k a b u l edelim . P T iz d m
u z a y n n ilg ili Q b lg e si, h e r b iri R 'n in b ir n o k ta s n te m s il e d e n izgi aile-
sin c e ta r a n a n b lg e d ir. Bu, P T 'd e k i R iz g is in in R 'y i (ekil 33.26a) te m sil
ed e n (t p b i im li k o m u lu u o la ra k a d la n d rla n ) b ir k o m u lu u o la c a k tr,
'n u n to p o lo jisin i S2x R 4 o la ra k k a b u l ed e b iliriz . S2, R iz g is in in - y a d a
e d e e r o la ra k iz d m se l it u z a y n n - to p o lo jisin d e n g e lir v e K4, R 'n in
h e r n o k ta s n n y a k n k o m u lu u n d a k i a p ra z p a r a y a k la r. S2'y i a rtk ,
a k m a y a ilik in b ir "y ak a"n m m e v c u t o la ca e k ild e h a f if b i im d e g e
n i le tilm i iki y a rk re a y rlm o la ra k d n r z ve d a h a so n ra Q'yu, b u
h a fif e g e n ile tilm i y a r k re le rin h e r b ir i z e rin d e b u lu n a n rte n (ak
km e) ve U 2 p a r a la rn d a n o lu m u o la ra k d e e rle n d iririz (ekil
32.26b). D eform e e d ilm i iz d m se l P T b u rg a u za y b lg em izi eld e e t
m ek zere, s tte k i v e k t r a la n u y a rn c a l ^ 'n i n U x'e g re "y n n d e i
t i r i r i z (ekil 33.26c).
n u z a y n a ynelik, d e m e t y a p s n v e re n e v re n se l b ir y a n s tm a h l sz
k o n u s u d u r (ekil 33.26d). B u n u n la b irlik te , 'Uj ve l ^ 'd e k i o rijin a l "dz iz
giler" a rtk k rk tr ve b u n e d e n le a r a k e s it v erm ez fa k a t K o d aira te o re m ii
bize, P T 'd e y e n i b ir 4 - p a r a m e tr e li h o lo m o rfik eri a ile si, b u n la r d e m e t
y a p s n n gerek h o lo m o rfik a r a k e s itle ri olm ak zere, b u lu n d u u n u s y
ler. G erekli M u za y , k e n d isin e a it h e r b ir n o k ta n n b u a r a k e s itle rd e n b i
rin e k a r lk gelecei e k ild e o lu tu ru lu r (ekil 33.26e). M 'y e b ir g m e tr i
in in d o al b ir y o ld a n a ta n a b ile c e i ve o n a a it W eyl e rili in in k a r - z
ik ili o lu p k e n d is in in d z R icci o ld u u o rta y a k ar, g 'ye ili k in b o ko n ile-

723 N orm al k o u llar altnda; bkz. Penrose, 1976b; Penrose ve W ard, 1980; P enrose ve R indler,
1986.
724 Bkz. K odaira, 1962.
(C)

(d)

(e)

A R*
r ~y<P\ (0
1 Sp * '
i I
n space.

e k il 33.26 D o ru sa l o lm a y a n s o l-e lli b ir g ra v ito n u n o lu tu r u lm a s , (a) S ta n d a r t d z


u z a y b u rg a b e n z e m e sin d e CM 'ye a it P ve Q n o k ta la n IPT deki P ve Q iz g ile rin in k e s i
ti i h e r d u r u m d a s f r a y rk tr, (b) P T 'y i b i r b i im d e eik b u rg a u z a y n a d e fo rm e etm ek
is tiy o ru z f a k a t m a te m a tik s e l te o re m le r b iz e b u n u n e v re n se l o la ra k y a p la m a y a c a m
s y le r. B u ra d a n h a re k e tle CMdeki b ir R n o k ta s n n y a ln z c a u y g u n b ir (ak) 31 k o m u lu
u n u b a la n g "u zay z am an "m z o la ra k k a b u l ed e riz , (c) Bu, R iz g is in in P T 'd e k i t p b i
im li b i r Q k o m u lu u n a k a r lk g elir, (d) A rtk OU, ve a k k m e le rin in b irle im i o la
ra k d e e rle n d irile n ) 'y u d efo rm e etm ek z e re ekil 3 3 .2 5 'in i le m le rin i u y g u la y a b iliriz ,
(e) B u n u n la b ir lik te o rijin a l R iz g is in in a r tk k rk o lu p b ir "u za y z a m a n n o k ta s " n a ili
k in h a s s a s b i r ta n m b i im in d e k u lla n la m a y a c a n g r r z , (f) K o d a ira 'n n b ir te o rem i
b ize, b u a m a c a h iz m e t ed ecek R "izg iler"in e ili k in 4 - p a ra m e tr e li b ir a ile (o rijin al iz g i
le rim iz le ay n to p o lo jik s n fa a it tk z h o lo m o rfik eriler) b u lu n d u u n u s y le m e k z e re
y a rd m a g elir, (g) " izgisel o lm a y a n g ra v ito n " JVf u z a y (k a rm a k b ir 4 -u zay ) a ra y m z
la ilg ili b u n o k ta la r R' K o d aira e rile riy le v e rilir. JVfye ilik in (k a rm a k k o n fo rm al) m e t
rik ((a)'daki gibi), P' ve Q "m ilg ili P' ve Q' iz g ile rin in k e s i ti i z a m a n la r d a s f r a y rk o l
m a s y la ilg ili k o u lta r a f m d a n ta n m la n r. M 'y e ili k in W eyl e rili in in o to m a tik o la ra k
k a r - z ik ili o ld u u v e k e n d is in in , o lu u m a y r n tla r n e d e n iy le d z R icci o ld u u o rta y a
k a r.

rin i, M 'y e ilik in P ve R n o k ta la rn n a n c a k ve an c a k P T 'd e k i ilg ili T ve 32


iz g ile rin in k e sim e si d u ru m u n d a b o a y rk o lm a s g er e in i k u lla n a ra k
k o la y ca b u la b iliriz (ekil 33.26).
O kur, b u M "u z a y z a m a n ''n n fizik i o la ra k g er ek te n n e a n la m a g e ld i
in i m e ra k e d e b ilir? O nun k a rm a k o ld u u (ve gerel b ir m a n ifo ld o la ra k
ele a ln d n d a 4 y e rin e 8 -b o y u tlu olduu) o rta y a k m t. D z d u ru m d a ,
N 'de b u lu n a n T 'y e a it a r a k e s itle ri a la r a k g erel u z a y z a m a n n o k ta la rn
(M 'deki o laylar) a y ra b iliriz ve d a h a s o n ra M 'y i b a s it o la ra k , M m inkovvs-
ki u z a y n d a k i CM k a r m a k la tr m a s b i im in d e d e e rle n d ire b iliriz . B u
n u n la b irlik te eik d u ru m d a , b u t r b ir l k s m z b u lu n m a z . A sln d a b u
d u ru m d a , o lu tu rm a y o lu y la elde e tti im iz "u zay zam an " z o ru n lu b i im d e
k e n d ili in d e n k a rm a k b ir m a n ifo ld d u r ve g erel b ir L o re n tz ci u za y za -
m a n m n k a r m a k la tr lm a s b i im in d e o rta y a kam az.
B u n u n n e d e n i n e d ir? K a r- z ik ili W eyl e rili in e sa h ip L o ren tzci b ir
4 -m a n ifo ld (sfr z ik ili p a r a n n k a rm a k ele n i i k a r - z ik ili p a r a
o ld u u ve b ylece de s f r o ld u u iin) z o ru n lu b i im d e d z W ey l'd ir. B u
n u n y a n n d a a y rc a b ir de d z R icciy se b a s it o la ra k t m y le d z d r. te
ta r a f t a n k a rm a k d u ru m d a ,725 n em siz o lm a y a n k a r - z ik ili d z R icci
4m a n if o ld la n n n ok b y k b ir a ile s i sz k o n u su d u r. B u n la rn t m n n
d a h a n ce d e in ilm i o la n b u rg a ilem iy le (en a z n d a n y e re l olarak ) elde
e d ile b ilm e si a rp c b ir g erek tir!
Bu k a rm a k M u z a y y la n e y ap m aly z? F izik i o la ra k k a rm a k b ir
k a r - z ik ili dz R icci 4 -u z a y m m y o ru m u (uygun b ir a n la m d a "p o z itif
fre k a n sl" o ld u u s y le n eb ilirse), o n u n sol-elli b ir g r a v ito n u te m sil e tm e
sid ir. E sa s e n o, b ir t r "d a lg a fo n k siy o n u " o lm a s a n la m n d a d o r u sa l ol
m a y a n b ir g ra v ito n d u r f a k a t a r tk o izg isel o lm a y an gerek E in ste in v a
k u m d en k le m in in b ir z m d r (Ricci d zl), o n a ili k in y ak la k lk
ta h m in in in deil. S ondaki, / b u rg a fo n k siy o n u n u , "b o y a n n k u ru m a s"n a
o la n a k ta n y p b ylece b u rg a u z a y n n n k e n d isin i d efo rm e etm ek y e rin e
b ir k o h o m o loji elem a n o la ra k k a b u l etse y d ik g er ek le ec ek d u ru m o lu rd u .
B u rg a k u ra m n n bizi, k u a n tu m k u ra m s a l fik irle rle u z a y z a m a n y a p s n n
b irle tirilm e s iy le ilg ili ilg in ve n ce d en b ek len m e y en b ir y n e d o ru t a
d n g r r z . B u rg a d a lg a fo n k siy o n la rm z a rtk , d o ru s a l k u a n tu m
m e k an i in e ili k in s ta n d a r t k u r a lla r d a n (22.2-4) s a p m a la r g r lm ey e
b a la n a c a b i im d e d o ru s a l d e ille rd ir.
Bu o lu tu rm a y la ilg ili zel o la ra k d ik k a te d e e r b ir zellik sz k o n u s u
d u r. E ik T b u rg a u z a y n a ilik in h e rh a n g i b ir Z n o k ta s a lrs a k , Z 'n in y e
te rin c e k k h e rh a n g i b ir k o m u lu u n u n (I "sonsuz" b lg e si z e rin d e y e r
alm ay a n ; b kz. 33.5) d z T b u rg a u z a y n a ilik in se ili h e rh a n g i b ir Z'
n o k ta s n a a it b ir k o m u lu u n k iy le zd e y a p y a sa h ip o ld u u n u g r r z .
B u ra d a n h a re k e tle b u rg a u z a y n n sa h ip o ld u u y ere l y ap , te rim in
1 4 .8 'd e k u lla n ld a n la m y la "esn ek "tir. Bylece, M u z a y n a a it e rilik ,
v b 'y le ilg ili b ilg in in t m , T 'd e y ere l o la ra k d e il ev re n se l o la ra k d e p o la
n r. Bu, s tte d e in ilm i o lan , b u rg a fo n k siy o n u y la ta n m la n a n b ir k o h o
m oloji ele m a n n n y e te rin c e k k b ir blg ey le s n rla n d r ld n d a o r ta

725 Ya d a gerel p o zitif b elirli d u ru m d a (+ + + + ) ya da ayrk im za d u ru m u d a (+ H----- ). Bkz.


Penrose, 1976b; H ansen vd., 1978; A tiyah vd., 1978; Dunajski, 2002.
d a n k a y b o lm a s n a ilik in g er e in b ir y a n s m a s d r. B u rg a u z a y n d a h e r
h a n g i b ir "a la n denklem i" sz k o n u su d e ild ir. N o rm ald e u z a y z a m a n d a k i
a la n d e n k lem leri (bu d u ru m d a k a r - z ik ili E in s te in denklem i) z m le
rin d e d e p o la n a n b ilg i t r b u rg a u z a y o lu u m u n d a y a ln z c a y e re l o lm a
y an b ir b i im d e d e p o la n r g r n r.726

33.12 Burgalar ve genel grelilik


Bu "d o ru sa l o lm a y an g ra v ito n o lu u m u " b u rg a k u ra m n n g e li im in
de 1 9 7 0 'lerin o r ta la r n d a n b e ri te m e l n em d ed ir. B a la n g h aliy le , iki
fa rk l y n d e g elim ey i i a r e t e tm i tir. B u n la rn en b e lirg in i d o ru s a l o l
m a y a n sa -elli ilg ili b ir o lu u m a ve b u n u n so l-e lli o la n la , (rnein d zlem
k u tu p lu izg isel o lm a y an g r a v ito n la r gibi) k a rk k u tu p la n m a d u r u m la r
n n o lu a c a b i im d e b irle m e s in e ilik in d ir. Bu, b u rg a k u ra m n n k ilit
b ir p a r a s o la ra k g r n r. stte b e lirtild i i zere "d o ru sa l o lm a y a n g r a
v ito n " k av ra m , i e risin d e o la a n U -k u a n tu m k u ra m n a ilik in s ta n d a r t
d o ru s a l k u r a lla r n E in ste in g en el g relili iy le d o ru b irli in eld e e d ile b i
lece i e k ild e esn em e g ere k lili in d e o ld u u , 30. b l m d e g l b i im d e
d e ste k le n m i olan, b ir k u ra m a ra y h a v a s i in d e d ir. B u n u n la b irlik te
s tte k i o lu u m d a o rta y a km o la n "graviton", o la s ik i s a rm a llk d u r u
m u n d a n y a ln z c a b ir is in in d a h il ed ild i i, "yarm b ir g ra v ito n "d u r.
B az d ik k a tli o k u rla r, Z a b u rg a la r y e rin e ikili Wa b u rg a la r b i im in
deki a k la m a y a g e erse k b u d u ru m d a sa -elli g ra v ito n la ilg ili o la ra k , n
ceki ik ili b u r g a la r b i im in d e k i o lu u m u y in eley erek d o ru sa l o lm a y an
b ir d a lg a fo n k siy o n u elde e d ileb ilec e in i d n m e y e c re t e d e b ilirle r.13330]
Bu e k ild e o, (Wafda) 2 t r d e lik d e re c e sin e k a rlk g elen s a -e lli g ra v ito n
ve - 6 t rd e li e k a r lk gelen s o l-e lli g ra v ito n o lu r. B u n u n la b irlik te b u
b iz i g l k le rd e n k u rta rm a z n k a r tk so l-e lli s a rm a llk d u ru m la rn
k ay b e d eriz ; ve s a -e lli d u ru m la r i in Wa d e ik e n le rin i ve s o l-e lli o la n la r
i in Z d e ik e n le rin i k u lla n m a n n a n la m y o k tu r n k a y rc a k a rk
s a rm a llk d u r u m la rn d a ta n m la m a y a gerek d u y a rz .727

726 Bu nedenle, 32.5'te b elirtilen topolojik (FT kavram yla nem li b ir iliki sz konusu gibi g
rn r.
- S [33.30] Niin? pucu: U zam sal b ir y an stm a b u rg alar niin ikili b u rg alara evirir?
727 Bu so ru n lara ynelik, ift-b u rg alar olarak b ilin en eyleri k u llan an y ansm a sim etrik b ir
yaklam sz k o n u su d u r ve bu, bu ynde nem li baz ksm i b a a rla ra sahip olm utur; bkz.
Penrose, 1975; LeBrun, 1985, 1990; Isenberg vd., 1978; VVitten vd., 1978. Ayrca bkz. Penrose
ve R indler, 1986. Dz uzayl b ir ift-b u rg a tem elde, Wa,Z a = 0 olm ak zere, b ir (Wa,Z ) if
tid ir ve k arm ak b ir k n n tan m lar. B ununla birlikte bu, s tte benim sendii zere,
"burga fo nksiyonlar dalga fonksiyonlardr" eklindeki felsefeyle pek uyum lu deildir n
- 6 t rd e lik te k i f ( Z a) b u rg a fo n k siy o n la rn n , izg isel o lm a y a n s a
e lli b ir g ra v ito n elde etm ek z e re b ir b i im d e " s le rin i alm a" s o ru n u (kt-
leek im le ilgili) a ld a tc s o ru n o la ra k a d la n d r lm tr. ("A ldatc" s zc ,
n o rm a ld e s o l-e lli sp in b ild ire n b ir h a re k e tle y u v a r la n r g r n se de, h a r e
k e t y n n d e s a -e lli b i im d e s p in h a lin d e k i to p u ta n m la y a n b ir k rik e t te
rim id ir.) M a n tk l b ir zm b u lm a k y a k la k 25 y l a ld f a k a t so n g e li
m e le r b u n u n la ilg ili u y g u n b ir o lu u m s a la r g r n y o r.728 Y ine de i le m
ler, y az m s ra s n d a , b a z n em li b a k m la rd a n h l v a rs a y m o la ra k k a l
m a k ta d r. Bu g e lim e le ri b u r a d a a k la m a y a g irim e y ec ek ve y a ln z c a , te
m el y en i ze lli in T eik b u rg a u z a y m z n iz d m s e l P T u z a y n a y a n s
tlm a s y la ilg ili lifle rin - 6 t r d e lik d e re c e sin d e k i b ir b u rg a fo n k siy o -
n u n c a ta n m la n r b ir b i im d e "bkl" h a le g e ld i in i s yleyeceim . ("B
km ", C u y g u n b ir s a b it ve /_ 6 - 6 t r d e lik d ere celi b ir b u rg a fo n k siy o n u
o lm ak zere, y a n ltc b ir e k ild e b a s it Cf_6Z ad /d Z a b i im li a k a n b ir
y a m a ifti z e rin d e k i b ir v e k t r a la n n n s s n a lm a k y o lu y la g e r e k le
tirilir.) Bu, g ra v ito n u n h em s a -e lli h em de s o l-e lli p a r a la rn n b ir a r a d a
b irle tir ilm e s in e o la n a k ta n r.
U ygun e k ild e a s im p to tik b i im d e dz M u z a y z a m a n d u ru m u n d a en
a z n d a n , T ' ye ili k in o la ra k M d o la y sz b ir a k o lu u m m e v c u ttu r. D a h a
s, v e rili b ir T 'd e n M elde etm ekle, d i e r b ir d ey ile b t n y le b u rg a y a
p l T 'd e n u z a y z a m a n n o k ta la n o lu tu rm a k la ilgili, gerek li R icci d z l
n (E in ste in 'n v ak u m denklem i) d o ru b i im d e d a h il etm ey i sa la y a c a
v a rs a y la n d en e m e n ite li in d e b ir n erm e sz k o n u su d u r. nerm e, b e lir
g in b i im le rd e , E z ra T. N evvman ve m e s le k ta la rn a a it, u z a y z a m a n n o k ta
la rn "k k o n isi k esik le ri" o la ra k a d la n d r la n e y le r b i im in d e , b u n la r
> f'd e k i k k o n ile riy le J + gelecek b o so n su z u n k e s iim le ri o lm a k zere,
y o ru m la m a k la ilg ili u z u n erim li b ir a r a tr m a p ro jesiy le ilg ilid ir.729 B u
n u n la b irlik te g r n te u m u t v eric i o lsa d a b u b u rg a o lu u m u n a ili k in
b a z n em li g r n m le r, y a z m e s n a s n d a , z lm em i d u ru m d a d r.730
G elim eyi i a r e t eden, d o ru s a l o lm a y a n s o l-e lli o rijin a l g ra v ito n o lu
u m u y la (1975/76) ilg ili d i e r y n d i e r a y a r a la n la rn d a n k tle e k im k u
ra m n a y n elik g en e lle m e lerd ey d i. O lduka erk e n b ir a a m a d a , 1976-
1977'de R ic h a rd W a rd genel k a r - z ik ili a y a r a la n la rn n , k tle e k im le

k ift-b u rg a aklam as d ah a ok, ierisinde b ir dalga fonksiyonu iin uygun olan ekilde
y a b iri ya da dieri yerine hem b ir deiken hem de ona a it elenik deikenin -b u ra d a Za
ve Wa- o rtay a kt k lasik aklam aya benzer. ift-burga yaklam ayrca, dorusal ol
m ay an alan lara ilikin ak lam asnda da m atem atiksel baz tu h aflk larla k arlar.
728 Bkz. Penrose, 2001.
729 Bkz. rnein F rittelli vd., 1997; Bram son, 1975.
730 Bkz. Penrose, 1992.
ilg ili o la n a b ir b i im d e b en z ey e n b ir b u rg a o lu u m u k u lla n la ra k n a s l
eld e e d ileb ilec e in i g ste rd i. A sln d a , W a rd ve d i e rle rin e a it W a rd o lu u
m u , zellikle in te g ra li a ln a b ilir s is te m le r (uygun b ir a n la m d a , g en el d u
ru m d a z le b ile n d o ru sa l o lm a y a n denklem ler) a la n n d a , h a tr s a y lr
l d e m a te m a tik se l k a z a n m ve g elim ey e yol at. B u ra d a b u rg a k u r a
m , b ir b t n o la ra k k o n u y la ilg ili g l b ir g enel g r n m s u n d u .731 Kt-
leek im le ilg ili k a rk s a rm a llk s o ru n u n a ilik in b t n l k l b ir zm e
y n elik s tte b e lirtile n g elim e ler, (k ark sa rm a llk ta k i) g en el a y a r a la n
la rn n d a a y rc a b u rg a fo rm a liz m i i in d e ele a ln m a s g e re k ti in e i a re t
e d e r g ib i g r n y o r.

33.13 Parack fiziine ilikin bir burga kuramna doru


Bu b iz i b u rg a k u ra m n n , an itib a riy le o lm ad , ta m g e lim i fiziki
b ir k u ra m a n a s l g elie b ilec e i s o ru s u n a y n eltir. B u n u n g er ek le m e si
i in b u rg a k u ra m n d a k i iki ek a l m a a la n n n d a h a d a g e litirilm e si
n em lid ir. lk i, FT 'nin d a h a g e lik in b ir ele a ln b i im in in s u n u lm a s
d r. A sln d a, (1 9 70'lerin b a la r n d a b e n d e n ve d i e rle rin d e n g elen b az
k a tk la rla b irlik te) tem el o la ra k A n d re w H odges ve re n c ile ri ta ra fn d a n
O x fo rd 'd a g e li tirilip FT'ye, F e y n m a n d iy a g ra m la rn n b u rg a d iy a g
ra m la r o la ra k b ilin e n e y lerle y e r d e i tird i i te d irg e y ic i b ir y a k la m
sa la y a n d ik k a te d e e r m ik ta rd a e tk in lik sz k o n u su d u r. B u n la r yk sek
b o y u tlu k o n t r in te g ra l alm ay i e rir ve fo rm a liz m , g elen ek sel F ey n m a n
ile m le rin i k u lla n rk e n k a r la la n so n s u z la rn o u n d a n k a n m a k ta b a
z a rp c b a a r la r elde e d e r.732 B u n u n la b irlik te y a k la m h l , b e k le n e n
d en b ir b i im d e d a h a k a r k tr ve bize, a ra c o la ra k g elen ek sel F ey n m an
ifa d e le rin e b a v u rm a k s z n ta m o la ra k h a n g i k o n t r in te g ra lle rin in g e r
e k le tirile c e in i syleyen, 2 6 .6 -8 'd e k in e b en z er, te m eld ek i b a m sz
b ir y n le n d iric i ilk e d en y o k su n d u r.
Bu a la n la rn d i e ri ilk o la ra k , s u n d u u m fik irle r z e rin d e n , 1 9 7 0 'lerin
o rta s n d a n 1 9 8 0 'lerin b a la r n a dek Z o ltan P erjes, G eorge S p arlin g , L ane
H u g h sto n , P au l T od ve F lo re n ce T so u (Tsou S eung T sun) ta ra fn d a n g e li
tirilm i f a k a t o d n em d en s o n ra b y k o ra n d a h a re k e ts iz k a lm o la n
b u rg a p a r a c k k u r a m d r . B u ra d a k i te m e l fik ir, k tle s iz p a r a c k la r te k
b ir b u rg a d e ik en in e ilik in b u rg a d a lg a fo n k siy o n u n c a , d iy elim ki
/ ( Z ), a k la n a b ilirk e n k tle li p a r a c k la rn d a h a ok d e ik en e, rn.

731 Bkz. M ason ve VVoodhouse, 1996.


732 Bkz. Penrose ve M acCallum , 1972; d ah a eski baz k aynaklar iin bkz. Penrose ve R indler,
1986, s. 149; d ah a yeni baz alm a la r iin bkz. Hodges, 1982, 1985, 1990, 1998.
X a, . . . , Z a , g erek d u y m a sd r. T m b u b u rg a la rd a n gelen k a tk la rn to p
la n m a s n i e re n k tle li b ir p a r a c n m o m e n tu m ve a s a l m o m en tu -
m u y la ilg ili b ir ifad e sz k o n u s u d u r f a k a t a rtk b u b u rg a d e ik e n le ri ve
k a rm a k e le n ik le ri a r a s n d a k i to p la m m o m e n tu m ve a sa l m o m e n tu m u
etk ile m ey e n d n m le rd e n k a y n a k la n a n b ir i se l sim e tri g r u b u m e v c u t
tu r. Belki de, e le k tro z a y f e tk ile im le re ilik in U(2) ve y e in e tk ile im le re
ilik in SU(3)' i eren f a k a t h a fif e g en elley en g r u p la r elde e d ilm e si d ik k a
te d e e rd ir. S ta n d a rt m o d el u y a rn c a p a r a c k la rn s ta n d a r t s n fla n d r l
m a s n a ilik in b ir m ik ta r a rp c ilik i b e lir tilm i tir f a k a t d ze n b e lirli
te k n ik se b e p le r n e d e n iy le d u rg u n la m tr. "A ldatc so ru n "la ilg ili so n g e
li m e le rin , zellikle a y a r a la n la rn a u y g u la n a b ilirs e , k o n u y u y en id en a a
b ile ce in e ilik in m a k u l b ir o la sl n v a r o ld u u g r lm e k ted ir.
B a n a g re ay rc a, b ir p a r a c k fizi i m o d e lin e ilik in , 2 5 .8 'd e k sa c a
z e tle n m i C h a n -T so u n e rm e sin in de b u g elim e lerle b e lirg in b i im d e
b a la n tl o la b ile ce in e ili k in n em li b ir o la slk m e v c u ttu r. O n erm e,
(Abelci olm ayan) h e r p a r a c k s im e tri g ru b u n a ynelik, o rijin a l a y a r g ru
b u n a ek o la ra k , ikili b ir g r u b u n v a r o lm a sn d a g e re k tirir. B u rg a k u ra m ,
s tte d e in ilm i o la n W a rd o lu u m u y la -k e n d is in e a it v a r s a y la n " a ld a t
c" v e rsiy o n la b ir lik te - u y u m lu o la ra k , h e r g ru b u n k a r - z ik ili ve z ik ili
v e rs iy o n la rd a ro l a lm a s g ere k ti in i ile ri s r e r ve yle g r n y o r k i b u ,
a y a r g ru b u n a ilik in ik ili b i im in , o rijin a l a y a r g ru b u n u n ro l n e ek o la
rak , n em li b ir rol o y n a m a sn g e re k tirir. Bylece, C h a n -T so u n e rm e sin
d ek i fik irle rin a ra c l y o lu y la b u rg a p a r a c k k u ra m d a b ir gelecek p a r
ack fizi in e ilik in g rev s tle n e b ilir. D ah as, b u a la n d a k i b a a r l ile r
le m en in , b u rg a d iy a g ra m k u ra m n a ili k in QFT p ro g ra m z e rin d e n e m
li b ir etk iy e sa h ip o la ca d a b e k le n m e lid ir.

33.14 Burga kuramnn gelecei?


B u rg a k u ra m n a ili k in a k la m a la rm d a o k u y u cu y a, k o n u y la ilg ili
g r le rim in g enel o la ra k fizik c a m ia sn n g r le rin i y a n s tm a d n a
ili k in u y a rm y a p m a y a tla d m . A sln d a, y a a m m n y a r s n d a n fa z la s n
(k esin tili olarak) b u rg a k u ra m n a a d a d m d a n , b a k a m n , b y le y a p
m a m o la n fiz ik ile rin b y k o u n lu u n u n b a k a s n a y a k n ek ild e
d en k d m e si p ek de o la s o lm a y a c a k tr. D ah as, fizik c a m ia s n d a k o n u y a
ili k in d a h a f a z la b ilg i s a h ib i o la n la rn ok az sa y d a ve k e sin lik le sicim
k u ra m y a d a s p e rs im e triy le ilg ili b ir e y le r b ile n le rd e n ok d a h a az o l
d u u n u b e lirtm e liy im . B u rg a k u ra m h i b ir b i im d e b u g n n k u ra m sa l
fizi in e ili k in "an a akm " b ir e tk in lik o la ra k grlem ez.
Y ine d e b u rg a k u ra m s a f m a te m a tik le ilg ili o la ra k , sicim k u ra m gibi,
n em li b ir etk iy e s a h ip tir ve b u o n u n en g l y n le rin d e n b ir i o la ra k de-
e rle d irilir. B urga k u ra m , ( stte k s a c a d e in ilm i olan) in te g ra li a ln a
b ilir s is te m le r k u ra m , g ste rim k u ra m 733 ve d ife ra n s iy e l g eo m etriy le ilg i
li n em li b ir etk iy e sa h ip o lm u tu r. (Bu a la n d a , "holonom i so ru n u " o la ra k
b ilin e n eye o rijin a l d o ru sa l o lm a y a n g ra v ito n o lu u m u n a ili k in o la n
la rd a n g e li tirilm i o la n y n te m le ri k u lla n a ra k b ir z m b u lm u A. M er-
k u lo v ve L.J. S chvvachhfer'in a l m a la rn v u rg u la m a ly m .734 ilg ili a l
m a d a b u rg a k u ra m h ip e rk h le r m a n ifo ld la r" , "Zoll u za y la r", vb o la ra k
b ilin e n e y le rin o lu tu ru lm a s n d a n em li b ir de ere s a h ip tir.)735 B u rg a
k u ra m , b y k o ra n d a m a te m a tik se l z a r a f e t ve ilg i ta r a f n d a n y n le n d iril
m i tir ve k u v v e tin in b y k k sm n h a s s a s ve v erim li m a te m a tik s e l y a p
s n d a n eld e eder.
Ak y re k li o k u y u cu h a k l o la ra k , 31. b l m d e sic im k u ra m n n z a y f
l n n , o n u n b y k o ra n d a , fiziki d n y a n n d o a s n d a n g elen ok k k
b ir k la v u z lu k la m a te m a tik se l o la ra k y n le n d irilm i o ld u u n d a n y a k n d
m b e lirtm e e ilim in d e o la b ilir. B az b a k m la rd a n b u , b u rg a k u ra m
i in de g eerli b ir e le tirid ir. B izi, m o d e rn gzlem e d a y a l b ilg id e n gelip
b u rg a k u ra m n n m o d e rn fizi in iz lem esi g ereken yo lu s u n d u u n a in a n
m a y a z o rla y a n h e rh a n g i sa la m b ir seb ep k e sin lik le b u lu n m a m a k ta d r.
A yrca p ek o k lar, k u ra m a a it g l b i im d e k i a y n a l d o a n n i le ri u z a m
sa l a s im e tri y n n e z o rla d n da h iss e d e b ilir. S o n u ta, s o l-s a a s im e tri
n in k tle e k im le ilg ili fizik te o y n a y a c a k h e rh a n g i b ir ro l n n b u lu n d u u
n a ili k in h i b ir fiziki k a n t m e v c u t d e ild ir. 27, 28 ve 30. b l m le rd e , u y
g u n k u a n tu m k tle e k im b irli in d e z a m a n a s im e tris in e ili k in g erek lili i
v u rg u la d m fa k a t u zay a s im e tris iy le ilg ili (belki FT 'deki CPT te o re m im
z e rin d e n d o la y l o la n d n d a ; bkz, 25.4 ve 30.2) b e lirg in h e rh a n g i b ir
fizik i g ere k lilik sz k o n u su d e ild ir.
D u ru m e lb e tte , fo rm a liz m d e k i u za y a s im e tris in in k e n d isin i b a s it o la
ra k fizik i e tk ile rd e k i b ir a s im e triy e evirm eyecek o lm a s o la b ilir. B u n u n
d o ru o la b ilm e sin i u m m ak i in en iyi seb ep , b ir ta r a f ta n (Z a, h d / d Z a)
ifti ve d i e r ta r a f ta n (h d / d Z a, Za) ifti ta ra fn d a n re tile n c e b irle rin b i
im se l o la ra k e s a s e n zde o lm a s g er e in d e y a ta r. Bu, b ir b u rg a a k la
m a s (Z d e ik en leri) k u lla n a ra k ne t r b ir so n u c a u la r s a k u la a lm b u
n u e d e e r b i im d e ikili b u rg a a k la m a s (Wa = Z a de ik en leri) k u lla n a

733 Bkz. Bailey ve B aston, 1990; B aston ve Eastvvood, 1989; b u rg alarn m atem atikteki k u llan
m iin M ason ve VVoodhouse, 1996.
734 Bkz. M erkulov ve Schvvachhfer, 1998.
735 Bkz. G indikin, 1986, 1990; Lebrun ve M ason, 2002.
r a k d a eld e e d e b ile ce im iz i ve b u b e n z e rli in , s o n u ta k i k u ra m d a , k tle -
ek im d e h i b ir s o l-s a a s im e tris in in o rta y a k a m a y a c a d e n li ta m o ld u
u n u ile ri s re r. te ta r a f t a n fo rm a liz m D oay y a n s ta c a k s a , b u d u ru m
d a, k u ra m z a y f e tk ile im le ri (25.3) a k la m a y la yz y ze g eld i in d e b ir
s o l- s a a s im e tris in e gerek d u y ac a z. B u n u n la b irlik te b u rg a k u ra m n n
v a r o la n g rece ilkel h a lin d e b u fa rk a ili k in h e rh a n g i ak b ir se b ep sz
k o n u s u d e ild ir.
im d ilik b u rg a k u ra m n a y n e ltile b ile c e k te m e l e le tiri, o n u n gerek
b ir fi z i k i k u ra m o lm a d d r. O k e sin lik le a k h i b ir fizik i n g r d e b u
lu n m a z. K endi (an ) iy im se r b a k am , b u rg a k u ra m n k la s ik fizi in
H a m ilto n fo rm a liz m iy le b e lli b e lirs iz b i im d e k y a s la n a b ilir o la ra k d e e r
le n d irm e k tir. H a m ilto n k u ra m fiziki d e iim le r sa la m a d fa k a t k la sik f i
zie ilik in , d a h a s o n r a d a n S c h r d in g e r'in b l m le r 2 1 -2 3 'te d e in ile n
a k la m a la ry la ilg ili y en i k u a n tu m k u ra m n d a ta m o la ra k g ere k li o la n ey
o ld u u k a n tla n a n fa rk l b ir g r n m su n d u . B enzer b i im d e b u rg a k u r a
m d a y a ln z c a , fizik i d e iik lik le r o rta y a k o y m a s g erek m ey en b ir y en id en
fo rm la sy o n d u r. y im se r b e k le n ti o n u n e r e v e sin in de, g elecek tek i n e m
li b a z fizik i g elim e lere ilik in b ir s ra m a n o k ta s s u n a b ilm e sid ir.
K u k u c u la r i in e lb e tte , b u t r g e lim e le rin g er ek le ec e in e in a n m a k
y n n d e h i b ir b a s k sz k o n u su d e ild ir ve a s ln d a b u rg a k u ra m n n b i
rin c il d u ru m u , sicim k u ra m (ya d a M -k u ra m ) g ib i o n u n e s te tik y a d a m a
te m a tik s e l e k ic ili in in k u v v e tin d e y a ta r . B u n u n la b irlik te iki k u ra m h a li
h a z rd a k i d u ru m la rn d a , m a te m a tik s e l o la ra k u y u m a z n k fa rk l s a y
d a u z a y z a m a n b o y u tla ry la ile rle r. H akl (fakat b elk i de fa z la c a sert) o la
ra k , sic im k u ra m n n a m a la rn n y a n l o ld u u n a ilik in n g r n n b u r
g a k u ra m n a a it o ld u u y a d a te r s te n b u rg a k u ra m n n a m a la rn n y a n
l o ld u u n a ilik in n g r n n sicim k u ra m n a a it o ld u u s y le n eb ilir! Bu
u y u m a z lk , ek b o y u tla rn u z a y z a m a n b o y u tla r deil f a k a t b ir t r "i" b o
y u tla r o la ra k d e e rle n d irild i i sic im (ya d a M) k u ra m n n b a k a c a b i im
le rin e y a d a y e n id e n y o ru m la m a la rn a g en ilem ez. B ylesi b ir y e n id e n y o
ru m la m a tu ta r l b ir b a k a s s a la r g r n se de, n o rm a l o la ra k b e n im
se n d i i ze re o, sic im k u ra m n n a rd n d a k i itic i k u v v etle b ir b i im d e
u y u m a z lk i in d e d ir.
O k u y u cuya b u b a la m d a , ilk o la ra k E dvvard W itte n ta r a f n d a n g e r e k
le tirile n , 31 .8 'd e d e in ilm i o lan , o ld u k a y en i b ir b e lirli a l m a y h a
trla tm a ly m .736 Bu, Y an g -M ills sa lm g en li iy le ilg ili y en i b ir g r n m e
ilik in etk ile y ici b a z o la s lk la ra i a r e t eder. B urga k u ra m n d a k i fik irle ri
sic im k u ra m n d a k ile rd e n b a z la ry la f a k a t b u kez 4b o y u tlu b ir b a la m d a
b irle tirir!
Ne o lu rs a o lsu n b u rg a k u ra m y en i b a z g ird ile re g erek d u y m a k ta d r.
B a a rl d i e r fiziki k u ra m la rn en n em li b ile e n le ri a r a s n d a , a la n d e n k
le m le riy le ilg ilen m ek ze re e lv e rili QFT b i im in i s u n a n L ag ran g e d e n k
le m le ri ve F ey n m a n yol in te g ra lle ri b u lu n m a k ta d r (bkz. 26.6). B u n u n la
b irlik te b u rg a k u ra m , a la n d e n k le m le rin in o rta d a n k a y b o lm a s y la v
n r (33.8, 11), b u n e d e n le b t n l k l b ir b u rg a F T 'sin in g e lim e si
i in b a z y en i fik irle re gerek d u y u ld u u g r l r.737
B u rg a k u ra m h e rh a n g i b e lirg in " ngrler"e sa h ip m id ir? B ir n g r
ye en y a k n o ld u u n u d n e b ild i im ey, k u ra m n te m e lin d e k i g d le rin
ev re n in n e g a tif u z a m sa l erilie, d i e r b ir d ey ile K < O'a, s a h ip o lm a s
g e re k ti in i a n la tr g r n m e sid ir. Bu b e k le n tiy le ilg ili s e b e b i g rm ek i in
ilk o la ra k 27 ve 28. b l m d e n (zellikle 27.13), B yk P a tla m a n n , FLRW
m o d e lle rin d e n b irin e o ld u k a y a k n b ir b e n z e rlik i in d e, o la a n s t d
zen li b ir d o ay a sa h ip g r n d n a n m sa y a lm . Bu m o d e lle r k o n fo rm a l
o la ra k d z d r (yok o lan W eyl erilii) ve dz b ir b u rg a u z a y (CP3) t a r a
f n d a n o ld u k a b a s it b i im d e a k la n a b ilir.738 K > 0, K = 0, K < 0 d u ru m
la rn n h e r b irin d e , ta m b ir s im e tri g ru b u sz k o n u s u d u r f a k a t b u y a ln z
ca K < 0 d u ru m u n d a h o lo m o rfik b ir g ru p tu r. A sln d a b u d u ru m d a g ru p
k esin lik le, b iz i b u rg a k u ra m n a ilik in "k a rm ak sih ir''le b a la ta n g ru p ,
d i e r b ir d ey ile (y a n sm a la r gz a r d ederek) R iem a n n k re s in e ilik in
h o lo m o rfik d n m le r g ru b u o la n 0(1,3) L orentz g ru b u d u r. Bu R iem an n
k re si n e re d e d ir? O, 18.4'teki h ip e rb o lik 3 -u z a y a ilik in b ir s n r o la ra k ,
1 8 .5 'tek i g k k resiy e b e n z e r h ip e rb o lik 3 -u z a y n - ek il 2 .1 1 'd e y en id en
re tilm i E sc h e r ta b lo s u n d a k i sn rla y c e m b e r g ib i- "so n su z"u d u r; bkz.
ekil 18.10.
K < O'n p ek de b u rg a k u ra m n a deil f a k a t te m elin d ek i h o lo m o rfik

737 Lagrange denklem leri burga kuram nda, fiziki etkileim leri anlam ak zere evresel b ir rol
oynam o lsa la r da, kendilerine o kuram ierisin d e henz uygun b ir genel form lasyon b u
lu n m am tr. Burga kuram nn, fiziki alan lar, onlara a it alan denklem lerini (serbest bir
k tlesiz alan du ru m u n d a t rd e bu rg a fonksiyonlar araclyla) ak biim de zerek
gsterm esi sonucu elde ettii b aa rn n kendisine ait Lagrange denklem i form lasyonunda
b ir gle yol am asnda belki de b ir ironi sz konusudur. Alan denklem leri geleneksel ku
an tu m fo rm lasyonunda b ir "gem iler to p la m a n d a n (26.6) ortaya kar. B uradaki form -
lasyonda, b u fikrin anlam ifade etm esi iin alan denklem lerini ihlal etm ek ak biim de ola
s olm ak zo ru n d ad r ve bylece klasik k uram a ilikin kuantum dzeltm eleri bu yol integrali-
n in d ah a ay rn tl biim de incelenm esi sonucu ortay a kar. F orm lasyon alan denklem leri
n in ihlal edilm esine izin verm ezse b u n larn t m n kaybederiz! B ana yle geliyor ki, burga
ku ram n d a ve asln d a genel olarak fiziki k uram da Lagrange denklem lerine ilikin gerek
"z"n ne olm as gerektiiyle ilgili b ir yeniden deerlendirm e gerekm ektedir. Belki de bu,
26.6'nm so n u n d a ifade ettiim kayglar ve yol integralleriyle b irlik te ortay a kan, esasen
h er yerde b u lu n an rak sam a so ru n u ta ra fn d a n su n u lan gerek anlam da derin konularla il
gilidir; bkz. 26.6.
738 P enrose ve R indler, 1986, 9.5.
felse fey e a it b ir n g r o ld u u n u grm ek tey iz. D ah a ile ri g id ip A k o zm o
lojik s a b itiy le ilg ili h e rh a n g i b ir ey s y le y e b ilir m iyiz? H a lih a z rd a n e
rilm i o la n b u rg a o lu u m la r, E in s te in v ak u m d en k lem in e d o al b ir b i
im d e y a ln z c a A = 0 d u ru m u n d a u y u m s a la y a b ilir g r n r ve v a r o la n
ile m in A = 0 d u ru m u n d a , u y u m sa la n m a k z e re n a s l d e i tirile b ile c e
in i g rm ek g t r. Bu b iz e A = O'n b u rg a k u ra m n a ili k in b ir n g r
o ld u u n u m u syler? yle o lm a sa (A = O'la ilg ili ncek i te rc ih im e ram en)
d a h a iyi! nk gzlem e d a y a l yeni, etk iley ici v e ri {bkz. 28.10) g l b i
im d e A > O' i a r e t eder. Bu, b u rg a k u ra m n a y n elik y en i m e y d a n o k u
y u la r su n a r. A ktr ki b u rg a k u ra m n n , sa y g d u y u la n fizik i b ir k u ra m
h a lin e g elecekse, b u n d a n ok d a h a iy is in i y a p m a s gerekecek!
K u an tu m k u ra m n n k u r a lla r n d a n ne h a b e r? B urga k u ra m d e iim le
ilg ili, 30. b l m n a m a la ry la u y u m lu b i im d e h e rh a n g i b e lirli b ir y ne
i a r e t e d e r m i? 33.11'd e k i "d o ru sa l o lm a y an g rav ito n ", b u rg a y a k la
m n n so n u o la ra k k u a n tu m m e k an i i k u r a lla r n d a (d o ru sa l olm ayan)
b ir d e iim g e re k tire c e in i b e lirtm e y e b a la r. B u n u n la b irlik te b u rg a
fo rm a liz m in d e h en z , 30.2, 3, 9 'd a k i ta r t m a la r u y a rn c a g ere k li o ld u
u zere, b u d e iim le rd e te m e l b ir z a m a n a s im e tris in in v a rl n b e lirte n
p ek fa z la ey y o k tu r. Y ine de b u , o n la rn za m a n a s im e trik b ir a k la m a y a
b a l g r n m em esiy le ilg ili, 3 3.12'de k s a c a ta rt lm o la n b e lirli " a ld a
tc" g e lim e le rin a n la m l b ir zellii o la b ilir. Bu o la sl n k u v v eti, g ele
cek tek i g elim e leri b ek lem ek z o ru n d a k a la c a k tr ve n cek i p a r a g ra fta k i
y o ru m la r a k ld a tu tu lm a ld r. Bu n e d e n le b u rg a k u ra m , k u ra m a rd n d a k i
b a la n g g d le rin in n em li b ir k sm n b u olgu su n m u o lm a s n a k a r
n , k u a n tu m d u ru m in d irg e n m e sin e ilik in u a n a dek k u lla n l h i b ir
ey s y le m e m itir.
Son o la ra k gelin, b u rg a k u ra m n n a rd n d a k i te m el g d le rd e n b ir in i
o lu tu ra n h o lo m o rfik fe lse fe n in te m e l k o n u m u k o n u su n u ele alalm . Bu
fe lse fe n in e s a s e n g e e rlili in i k o ru d u u n u ve - b a z b a k m la rd a n (rnein
k tle siz a la n la ra ilik in h em izg isel (33.8, 10) h em de izg isel o lm a y an
(33.11, 12) b u rg a g ste rim le rin d e k i gibi) b e k le n tile ri a a c a k b i im d e -
g l b ir itic i k u v v et sa la d n sylem ek u y g u n o lu r. Y ine d e k u ra m b ir
n o k ta d a , fiz i in gerel sa y g r n m le ri ve h o lo m o rfik o lm a y a n d a v r a n
la ilg ili, rn e in a n a litik o lm a y a n (tek b a n a h o lo m o rfik o lm a y a n b i im d e
b ra k la n ) d a v r a n a b a d a trm a y u m d u u m u z (holo m o rfik o lm a y an
z h |z |2 m o d l k are k u ra ly la u y u m lu biim de) o la slk d e e rle rin in ve
gerel u z a y z a m a n n o k ta la r n n o rta y a k m as g ibi, b ir e y le r sylem ek
z o ru n d a k a la c a k tr. A n a litik o lm a m a k o n u su y la ilg ili o la ra k , 9. b l m n
s o n u n d a (bkz. 9.7) s u n u lm u olu p k e n d isi u y a rn c a a n a litik o lm a y a n d a v
ra n n h o lo m o rfik ile m le r b a la m i in d e o ld u k a z a r if b i im d e s u n u la
b ile ce i d ik k a t ekici h ip e r fo n k s iy o n la r k u ra m n d a n b ir m ik ta r d e s te k
sa la n m a ld r. G elecekteki b ir b u rg a k u ra m n n b u t r k o n u la ra ele a la
c a k a p s a m gelecee ili k in b ir k o n u d u r.
GEREE GDEN YOL NEREDEDR?

34.1 20. yzyl fiziinin byk kuramlar; ya tesi?


G elin, k e n d im iz i i in d e b u ld u u m u z b u o la a n s t d n y a n n te m e l d o a
sy la ilg ili fizik i k u ra m la rm z d a n ren d i im iz e y lere ili k in -S n c
b in y l k e fe tm e y e b a la d m z d a n - b ir d u ru m d e e rle n d irm e s i y a p m a y a
a la lm . K av ray la ilg ili o la a n s t g e lim e le rin s a la n d n a ve b u n la
r n h a s s a s fizik i gzlem ler, g e r e k le tirile n m k em m el d en e y le r, n em li
d e rin lik v e k a v ra y ta k i fizik i g ere k elen d irm e ve s r a d a n f a k a t k a r k
o la n d a n en y k s e k se v iy ed e k i ilh a m v e ric i s ra m a la r a k a d a r u z a n a n b ir
m a te m a tik s e l a rg m a n y e lp a z e si y o lu y la o r ta y a k t n a h i p h e yok.
B u n la r b iz i esk i Y u n a n la rn u z a y g e o m e trisin e ili k in k a v ra y la r y o lu y la
N ew to n c m ek an i e, k la s ik m e k a n i in m u h te e m y a p la r n a ve d a h a so n ra
M a x w ell e le k tro m a n y e tik k u ra m n a ve te rm o d in a m i e y n e ltir. ok y a k n
g e m ite, 20. y zy l b iz e E in s te in 'n o la a n s t ve k e sin o la ra k d o ru la n
m o la n g en el g relilik k u ra m n a y n e lte n zel g relilik k u ra m m s u n d u ,
a y rc a d e rin b i im d e gizem li fa k a t y in e de so n d ere ce ta m ve g en i erim li
k u a n tu m m e k an i i ve o n u n k u a n tu m a la n k u ra m n a (QFT) d o ru g e liim i
n e sa h ib iz ; zellikle p a r a c k fizi i ve kozm olojiyle ilg ili d ik k a t ekici b i
im d e b a a r l s ta n d a r t m o d e lle re sa h ib iz .
K en d in d e n em in k u r a m c la r a r a s n d a "hem en h e m e n o ra d a " o ld u u
m u z v e b ir "h e r e y in k u ra m " n n 20.yzyl so n la rn d a k i, s o n ra k i g e lim e
le rin ok te sin d e b u lu n m a d g r p ek de se y re k b ir g r d e ild ir.
"Sicim k u ra m " n a ilik in z a m a n n d a g n ce l o la n ey h e r n ey se, o n u gz
n n e a la n b y le si y o ru m la r sk lk la y a p lm a e ilim in d ey d i. Sicim k u r a
m n n , d o a s h a lih a z r d a te m e l o la ra k b ilin m ez k a b u l e d ile n b ir eye (M
y a d a F k u ram ) d n t n e ilik in b y le si b ir b a k a s n s rd rm e k
a r tk g t r.
K endi b a k a m a g re b ir "son k u ra m " a b u n d a n b ile ok d a h a u za z.
31. b l m d e ze tle n en g e lim e le rin d o ru izgiye p ek de y a k n o ld u u n a
ilik in h i b ir in a n c a sa h ip deilim . A sln d a sic im k u ra m s a l (ve o n u n la il
gili) fik irle rd e n d ik k a te d e e r e itli m a te m a tik s e l g e lim e le r o rta y a k
m tr. B u n u n la b irlik te o n la rn , d e rin fizik i fik irle rd e n gelen b a z g ird ile
re sa h ip o ls a la r da, y a ln z c a m a te m a ti e a it a rp c p a r a la rd a n ok d a h a
b a k a o ld u k la r k o n u su n a ilik in o la ra k so n d erece p h e c i k a lm a y a d e
v am ed iy o ru m . U zay zam an b o y u tlu lu u d o la y sz o la ra k g zlem led ik leri
m izi (d i er b ir d ey ile (1 + 3)) a a n k u ra m la rla ilg ili o la ra k , o n la rn b izi
k e n d ili in d e n , fi z i k i a n la y y n n d e d a h a ile ri ta d k la r n a in a n m a k la
ilg ili h e rh a n g i b ir se b ep g rm y o ru m . O rtay a k o n m u o lan , ok d a h a
u y u m g ste rd i im d i e r d ze n le rle , rn e in te m el o la n la r 32 ve 33. b
l m le rd e ze tle n m i o lan d z e n le rle ilg ili o la ra k z ih n im d e o n la rn a y rc a
b a z n em li k a v ra y la rd a n y o k su n o ld u k la rn a ilik in h i b ir p h e b u
lu n m u y o r. Bu k u ra m la rn bile, h e rh a n g i b ir zgvenle, b izi fizik i g e r e k li
i a n la m a y a y n elik d o ru y o la y n le n d ire c e k g erek li s ra m a la r y a p m a
y a y a k n o ld u k la r n g r s n d e b u lu n m a k m a k u l olm az.
Y ine d e 20. y zy ld a b ile in s a n t r hi k u k u su z , b y le si b ir k a v ra y
a d o ru in a n lm a z b ir g elim e k a y d e tti ve b e n de b u k ita p ta b a a rlm
o la n eye ili k in b ir e y le r a k ta rm a y den ed im . B ana gre E in s te in 'n g e
n el g relili i y zy ln en b y k b a a r s d r. K u an tu m k u ra m (ve QFT) o
u fizik i ta ra fn d a n d a h a b y k b ir g elim e o la ra k d e e rle n d irile b ilir.
K onuyla ilg ili k iise l b a k a m d a n b u g r p a y la a m a y a c a m . D urum
k u a n tu m k u ra m n n , ok d a h a b y k b ir a ra lk ta k i fa rk l o lg u la ra ilik in
o la ra k g en el g re lilik te n k u k u su z k y a sla n a m a z b i im d e d a h a fa z la ey
a k la m o lm a sy k e n y in e de k u ra m , b ir k u ra m o la ra k g erek li tu ta r ll
g e r ek le m i e k ild e d e e rle n d irm iy o ru m . S o run e lb e tte , 29. b l m d e d e
rin le m e sin e ele a ln m o la n l m p a ra d o k s u d u r. B an a g re k u a n tu m k u
ra m ta m a m la n m a m tr. T a m a m la n d n d a - k i b u n u n 21. y zy l i in d e
g er ek le ec e in i u m u y o ru m - h i k u k u su z E in s te in 'n g en el g relili in d e n
de b y k b ir b a a r y te m sil ed e ce k tir. A sln d a, 30. b l m d e k i id d ia la rn
sa la m b i im d e ile ri s rd g ib i b y le ek sik siz b ir k u a n tu m k u ram ,
E in s te in k u ra m n b y k k tle ve u z a k lk la rla ilg ili s n rla y c d u ru m o la
r a k i e rm e lid ir. (31.8'deki u y a rla rm d a n , te rs i p ek ok id d ia y a k a r n k e
sin lik le sic im k u ra m n b u b irli i h a lih a z rd a sa la m o la ra k d e erlen -
d irm e y iim in o k u r iin ak o ld u u n u um uyorum .)
B an a g re g enel g relilik o la slk la , o n a ilik in a n la m s z c a k k
10-35m 'lik P lan c k u z a k l n d a k i y a d a y o u n lu k la rn b a z u z a y z a m a n t e
k illik le ri c iv a rn d a su y u n d e e rin in y a k la k 5 x l 0 93 k a t o la n P lan c k d e e
rin e y a k la a b ild i i a n d a k i a k la m a la rn a y nelik cid d i d e iik lik le r b e k
lem ek z o ru n d a o lsa k da, (/I kozm olojik s a b itin in v a rl n a E in s te in k u r a
m n n b ir p a r a s o la ra k iz in verildii) b y k lekli s n rd a u z a y z a m a n a
ili k in b ir a k la m a o la ra k k a la c a k tr. G enel g re lili in d u ru m u n a ilik in
b u k o n u m a r tk g elen ek sel k o n u m o la ra k d e e rle n d irilm e k z o ru n d a d r.
K u ram n , en a z n d a n y r n g e d e k i n tro n y ld z la rn a , k tle e k im le ilg ili
k rm a e tk ile rin e ve h a tta k a r a d e lik le re ili k in u za k lk l s n n g rece
g en i u c u n d a k i gzlem e d a y a l d u ru m u m k em m el o la ra k d e e rle n d iril
m ek z o ru n d a d r. Ve b u r a d a kozm olojik s a b its iz s ta n d a r t E in s te in k u ra m
n k a s te d iy o ru m .
Peki k o zm olojik s a b itte n n e h a b e r? G em i b irk a y llk g zlem ler o n a
p o z itif b ir d e e r a tfe d e r g r n m e k te d ir. A g e r e k te n m e v c u ts a , o la a n y e
re l te rim le rle o k e sin lik le ok k k t r. y'y b ir e rilik o la ra k d n rs e k
b ylece o b ir u za k lk k a re s in in , b u u za k lk g zlem len e b ilir e v re n in y a r a
p y la k y a s la n a b ilir b ir lee sa h ip olm ak zere, te r s i o lu r; b y lece A
k ozm olojik l ek le rd e n e re d e y se k esin o la ra k gz a rd e d ile b ilir. 4 'y b ir
A e tk in y o u n lu u b i im in d e y o ru m la rs a k bu d u ru m d a y a k la k
10-27kgm-3 - b u r a d a d n y a z e rin d e re tilm i en iy i y a p a y v a k u m d a n b ir
h a y li d k - o la n b u y o u n lu k e v re n im iz in im d i sa h ip o ld u u k k o r
ta la m a m a d d e y o u n lu u n d a n 2 y a d a 3 k a tta n fa z la olam az. Y inelem ek
g e re k irse A y a ln z c a kozm olojik lek lerd e a n la m l o la b ilir. Y ine de k u a n
tu m a la n k u ra m c la r ta r a f n d a n sk lk la ifa d e e d ile n b a k a s te m e lin
de A g e r e k te n v ak u m a a it, "k u a n tu m m e k a n ik se l v ak u m d a lg a la n m a la r"
( FT'deki H e ise n b e rg b e lirs iz li in in b ir zellii; bkz. 21.11, a y rc a 29.6,
30.14) ta r a f n d a n re tile n e tk in y o u n lu u n b ir l s d r ve b u n e d e n le
g zlem len en e y in s t s n rn d a n b ir O120 k a t (ya d a o la slk la y a ln z c a
O60 kat) d a h a b y k (Planck d e e riy le k y a sla n a b ilir) b ir d e e re sa h ip
ol"m al"dr! Bu, FT 'deki, k u a n tu m k tle e k im e y n elik h e rh a n g i g elen ek
se l b ir y a k la m y a d a sic im k u ra m ta r a f n d a n z m le n m e m i te m el b ir
b u lm a c a o la ra k d e e rle n d irilir.739 K endi k o n u m u m b u n d a n , p ek ok k u
ra m c n n g r n d n d e n d a h a az etk ile n m i d u ru m d a d r. T ah m in im c e
{bkz. 30.14) t m b u "vakum d a lg a la n m a la r" k o n u su n u n , k tle e k im le il
g ili d a h a iyi b ir k u a n tu m k u ra m n a ve a s ln d a d a h a iyi b ir FT'ye s a h ip
o ld u u m u z d a te m e ld e n g zd e n g e irilm e si g erek ecek tir.
E lb e tte v a r o la n k u a n tu m m e k a n i i ve O FT'yi d e ste k le y e n o la a n s t
o lg u la r d iz isin in fa rk n a v a rm a k zo ru n d a y z. te ta r a f ta n b u r a d a 30. b
l m d e d estek led i im , k u a n tu m k u ra m n n te m e lle rin d e d e iik lik le rin
b e k le n m e sin e ilik in b a k a sy la h e rh a n g i b ir u y u m a z lk o lm a d n
b e lirtm e liy im . u a n a k a d a rk i d e n e y le rin h i b iri "k u a n tu m k tleek im "i,
b y le si d e iik lik le rin , d u ru m v e k t r in d irg e n m e sin in n e s n e l o la ra k o r
ta y a k m a sy la (ktleekim le ilg ili OR) b irlik te b e lirg in h a le g elm esin i
b ek led i im d zey d e k efe tm e y e y a k la m a m g r n m e k te d ir, l k m 'd e n
b y k u z a k lk la rd a g zlen e n k u a n tu m d o la n k lk la r740 b e k le n e n b u d e i
ik lik le rle b t n y le u y u m lu d u r n k b u d o la n k lk la r y a ln z c a 10-19J
en erji d ze y in e sa h ip fo to n iftle rin i i e rir ve k e n d ili in d e n d u ru m in d ir
g en m esi k tle e k im le ilg ili OR u y a rn c a f o to n la r g er ek te n l len e (l
m a y g tn d a O R 'nin g e r e k le ti i no k tay a) k a d a r b e k len m e m e lid ir. Be
lirg in k tle h a re k e tle ri i erild i in d e , k u a n tu m m e k a n i in in g e erlili iy le
ilg ili h a lih a z rd a k i d en e y se l d u ru m en iyi b i im d e , A nton Z eilin g er ve
m e s le k ta la r ta ra fn d a n V iy a n a 'd a g e r e k le tirilm i o lan y en i d en e y le rle
g zler n n e s e rilir.741 C60 (ve a y rc a C70) "bucky toplar"yla* b irlik te tem el
o la ra k b ir iki y a rk den ey i g e r e k le tird ile r. B u n lar, h e r m o le k l n 60 k a r
b o n a to m u n a sa h ip o ld u u , g n m z d e k i fu tb o l to p la rn n o u n d a k i d i
k i d e s e n le rin e b e n z e r b i im d e g zel b ir sim e trik d ze n d ek i (ya d a 70 k a r
b o n i e re n d a h a az s im e trik dzen d ek i) fu llere rle rdir. Bu fu lle re n m o le
k lle rin in a p y a k la k b ir n a n o m e tre d ir ve b irb irin e y a k la k 10~7m,
b u ck y to p u n u n a p n d a n n e re d e y se 100 k a t d a h a fa z la , u za k lk ta k i iki k o
num un a k m a s d u ru m u n d a b u lu n d u k ta n so n ra b ir b ir in i en g eller.
30.11'd e ile ri s r lm o lan d z e n u y a rn c a b u t r b ir a k m a , k tle e
kim le ilg ili O R'ye gre k e n d ili in d e n b i im d e in d irg e n m e d e n n ce y a k la
k y z b in yl y a d a d a h a fa z la z a m a n b o y u n c a dev am eder; b y lelik le b u
r a d a Z eilin g er deney iy le h e rh a n g i b ir u y u m a z l n sz k o n u su o lm ad
a k tr.
D u ru m e lb e tte g elecekteki b a z d e n e y le rle b irlik te fa rk l o la b ilir.
3 0 .1 3 'tek i u z a y te m elli FELIX n e rm e si y a da d a h a ok Dik Bouvvmees-
te r 'in S a n ta B a rb a ra 'd a k i a l m a s n d a n k a rsa n a b ile c e k ilg ili b a z d e
n e y le r k tle e k im le ilg ili OR d z e n in i d o la y sz b i im d e s n a y a b ilir ve a y
rc a 21. y zy l b a la r n d a g e r e k le tirile b ile c e k d en e y le rle ilg ili b a k a c a
o la s lk la r d a sz k o n u su o la b ilir. Bu m a n z a ra y zellik le h ey e ca n v erici
o la ra k d e e rle n d iriy o ru m . A yrca b u t r d en e y le rin k u a n tu m m e k an i iy le
ilg ili o la ra k v a r o la n b a k a m z n em li b i im d e d e itire b ile c e in e ili
k in b e lirg in o la n a k la r d a sz k o n u su d u r. E n a z n d a n b u n la r, k u a n tu m m e
k a n i in in b ir gelecek k u ra m u y a rn c a n a s l d e itirile b ile c e i h a k k n d a k i
k u rg u la r k esin b i im d e sn rla y a b ilir.
Bu, k u a n tu m k u ra m n k tle e k im le b irle tirm e y e y n elik d i e r g iri
im le rle , rn e in b l m le r 3 1 -3 3 'te ze tle n m i o la n la rla ilg ili h a lih a z r
d ak i (ya d a m a k u l b i im d e ta s a rla n a n ) d en e y se l d u ru m la t m y le e li k i

740 Bkz. T ittel vd., 1998.


741 Bkz. A m dt vd., 1999.
Amerikal m im ar ve tasarm c R ichard B uckm inster "Bucky" F uller ard n d an Buckm inster-
fulleren olarak ad lan d rla n C60 denklem ine sa h ip kresel fulleren m olekl, "bucky to p lan "
olarak d a ad lan d rlr, -n.
lid ir. Bu t r k u a n tu m k tle e k im n e rm e le rin i ele a lm a k z e re ta s a r la n a n
d en e y le re ilik in ou ele a l, v a r o la n h e rh a n g i b ir p a r a c k h z la n d rc
s n n k a p a s ite s in in so n d erece te sin d e k i o la a n s t b i im d e y k sek
e n e rjile rle f r la tla n p a r a c k la r i e rir. (B una ilik in o la ra k b ild i im tek
is tis n a , "byk" ek b o y u tla rn v a rl n a ilik in o la sl s n a m a k z e re t a
sa rla n m , rn e in k tle e k im le ilg ili te rs k a re y a s a s n k k u z a k lk la r
d a etk iley eb ilecek d e n e y le r ya d a L oren tz k o v a ry a n s n n ile ri s r lm
k u a n tu m k tle e k im se l e tk ile r n e d e n iy le y k sek e n e rjid e i n en ip i n e n
m ey ece in i grm eyi a m a la y a n z a y f b i im d e ilg ili b a k a c a b a z n e rm e
le rd ir.)742 A sln d a "geleneksel" h e rh a n g i b ir k u a n tu m k tle e k im d z e n in i
s n a m a y la y zlem ek te , b u b irli in e tk ile ri k u a n tu m m e k a n i in in s ta n
d a r t ile m le rin i d o k u n u lm a m b r a k a ra k y a ln z c a u z a y z a m a n y a p s n
(o la a n st b i im d e k k P lan c k u za k lk ya d a z a m a n la rn d a ) d e i tir
m ek zere, d e rin b ir g l k sz k o n u su d u r. K u an tu m m e k a n i in e ilik in
k u r a lla r 30. b l m d e n e rild i i g ib i d e i tirilirs e deneyle ilg ili o la ra k ok
d a h a iyi b ir d u ru m d a o lu ru z n k n erilen e tk ile r ta m d a g n m z te k
n o lo jisi k a p s a m i in d e d ir. Bu t r d e n e y le r b a a r l b i im d e g e r e k le tiri
lir ve k u a n tu m m e k an i i k u r a lla r n d a b ir d e iik li e g ere k o ld u u n u b e
lir tirs e b y lece n ih a y e t, m e v c u t k u a n tu m k tle e k im a r a tr m a s n h a r e
k e t e ttir e n m a te m a tik se l b y k a rz u y u d estek ley ec ek sa la m b ir fiziki
y n le n d iric ilik o rta y a k m olur.
N o rm al k u a n tu m k tle e k im n erm e leriy le ilg ili d e n e y se l v e ri y o k lu u
k u ra m s a l te m e l fizik a r a tr m a s n d a tu h a f b ir d u ru m a yol a m t. S ta n
d a r t p a r a c k fizii (ve kozm oloji) m o d e lin in te sin e d o ru h a re k e t e tm e
m iz ve b u y o lla ev re n in te m e l b ile e n le rin e ili k in d a h a d e rin k a v ra y la r
eld e etm em izle ilg ili gerek b ir ile rlem e sa la m a k zere, k tle e k im in y a
n s r a g l , z a y f ve e le k tro m a n y e tik k u v v e tle ri de k a p s a y a n b ir k u a n
tu m k u ra m n a sa h ip olm ak gerek ece in e ili k in g enel b ir u z la n m e s a se n
o lg u n la t g r l y o r. B u n u n la ilg ili n e d e n in ( p h esiz fizik i o la ra k a n
lam l) b ir p a r a s , (tek b a n a y e n id e n n o rm a lle e b ilir o lm a k k a rs n d a )
so n lu b ir F T 'nin ra k s a m a la r n k k P lan c k u z a k l n d a "k esilm e''sin i
g e re k tire c e i ve b u n e d e n le k tle e k im in z o ru n lu b i im d e ta b lo n u n b ir
p a r a s o lm a s g ere k ti in e ilik in a n la y o la ra k g r n r (bkz. 31.1). Y ine
de b u a la n d a d eney e k sik li i sz k o n u su o ld u u n d a n k u ra m c la rn a b a la
r fa z la s y la m a te m a tik se l is te k le r i d n y a s n a y n e lm itir.

742 Bkz. A m elino-Cam elia vd., 1998; Gam bini ve Pullin, 1999; A m elino-Cam elia ve P iran, 2001;
S arkar, 2002; ya da olas b ir "k yolu" iin bkz. M agueijo ve Smolin, 2002.
34.2 M atematiksel olarak ynlendirilen tem el fizik
M a te m a tik s e l fik irle r ve fizik i d a v ra n a r a s n d a k i etk ile im b u k ita b n
s a b it b ir te m a s olag eld i. F izik b ilim in in ta rih i b o y u n c a ile rle m e b ir ta r a f
ta m a te m a tik s e l k u ra m a ili k in e le tiri, a y a rtm a ve if a la r la te ta r a f t a f i
ziki d n y a n n ey le m le rin in g en e llik le d ik k a tli b i im d e k o n tro l e d ile n d e
n e y le r y o lu y la k esin gzlem i a r a s n d a k i d o ru d en g ey i y a k a la m a k y o lu y la
g er ek le ti. G ncel ou a r a tr m a d a o ld u u ze re d en e y se l y n le n d iric i
lik y o k lu u n d a b u denge k u lla n m d kald. M a te m a tik se l u y u m lu lu k 743
b iz e "d o ru yol ze rin d e" o lu p o lm a d m z sylem eye y e te rli b ir l t o l
m a k ta n u z a k tr (ve ou d u ru m d a b e lirg in b i im d e gerek li o la n b u iste m
b ile r z g ra sa v ru lu r). E s te tik m a te m a tik se l d e e rle rin d a h a nce sa h ip
o ld u k la rn d a n d a h a b y k ro lle r stle n m e y e b a la d k la r n g r r z . A ra
tr m a c la r sk lk la , o rta y a k o y u la n zel k u ra m s a l fik irle rd e k i e s te tik e k i
cilik y o lu y la n em li b ir derecey e k a d a r y n le n d irilm i o lm a la rn d a , D irac,
S ch r d in g er, E in ste in , F ey n m a n ve d i e rle rin in b a a r la r n a i a r e t e d e r
ler. B a n a gre, b y le si e s te tik d e e rle n d irm e le rin d e e rin e ve te m e l fizie
ili k in y en i k u ra m la rla ilg ili m a n tk l n e rm e le rin se im in d e te m el o la ra k
n em li b ir ro l o y n a m a sn a ilik in h e rh a n g i b ir y a d s m a sz k o n u su d e il
dir.
Bu t r e s te tik y a rg la rd a n b a z la r z a m a n z a m a n y a ln z c a , m a te m a tik
sel o la ra k tu ta r l b ir d zen e d u y u la n ak b ir g ere k lili i ifa d e e d e r n k
a s ln d a m a te m a tik se l g ze llik ve tu ta r llk y a k n d a n ili k ilid ir. nerilen
h e rh a n g i b ir fiziki m o d e ld ek i b u t r b ir tu ta r llk g e re k sin im i b a n a t a r t
lm a z g r n y o r. D ah as, ou e s te tik l te k a r lk m a te m a tik s e l t u t a r
llk , k e n d is in in y e te rin c e a k b i im d e n e s n e l b ir ey o lm a s a v a n ta jn a
s a h ip tir . E s te tik y a rg la rla ilg ili g l k gen eld e o n la rn so n d ere ce znel
o lm a e ilim in d e o lu u d u r.
Y ine de m a te m a tik se l tu ta r ll n k e n d ili in d e n d e e rle n d irilm e si g e
rekm ez. M a te m a tik se l b ir fik ir d e rle m e s i z e rin d e y e te rin c e u z u n ve sk
a l m o la n la r, b e lirli b ir d z e n i e ris in d e b u lu n a b ile c e k in c e lik li ve o
u n lu k la b ek len m e d ik b irli i d e e rle n d irm e k k o n u s u n d a d a h a iy i b ir k o
n u m d a o la b ilirle r. D ier ta r a f ta n b y le si b ir d z e n in y a b a n c s o la n la r
o n u d a h a ok, a k n lk la iz le y e b ilir ve u v ey a b u ze lli in n i in h e rh a n g i
b e lirli b ir d e e re sa h ip o lm a s g ere k ti in i y a d a k u ra m d a k i b a z e y le rin
n i in d i e rle rin d e n d a h a a r tc - v e b elk i de b y lece d a h a g z e l- o la ra k

,4) Uyum luluk" szcn b u ra d a tu ta rllkta n b ir m ik tar d aha gl b ir eyi aktarm ak zere
k ullandm . Szck b t n y le u y u m lu m atem atiksel b ir yapda, kendisine a it form alizm in
fark l g rnm leri b ir ara d a m kem m el uyum la alm ak zere, tu tarll n yan sra belirli
b ir tu tu m lu lu u d a nerm ektedir.
k a b u l ed ilm e si g e re k ti in i d e e rle n d irm e y i g b u la b ilir. Y ine de d a h a iyi
n e s n e l y a r g la r d a b u lu n a b ile c e k o la n la rn b u y a b a n c la r o ld u u k o u lla r
sz k o n u su o la b ilir; n k b elk i de, b e lirli b a z y a k la m la r i e risin d e o r
ta y a k an m a te m a tik s e l s o r u n la r d e rle m e sin e z o rlu k la o d a k la n a ra k g e i
rile n y lla r a rp k y a r g la r d a b u lu n m a so n u c u n u v erir!
B u n u n la b irlik te fizik i b ir k u ra m n m a te m a ti in d e k i tu ta r llk ve z a r a
fet, p h e g t rm e z d e e rle rin e k a r m , y e te rli o lm a k ta n ak b i im d e
ep eyce u z a k tr. F iziki d e e rle n d irm e le r gen ellik le ok d a h a fa z la nem e
s a h ip tir. te ta r a f ta n den ey e d a y a l y n le n d iric ili in b u lu n m a d d u ru m
la r d a m a te m a tik se l n ite lik le re d a h a b y k nem y k le n ir. K esinlikle b u
k o n u la rla ilg ili b a s it y a n tla r o ld u u n u ile ri s r y o r d e ilim . B irey sel
a r a tr m a c la rn k e n d i e s te tik itk ile rin i izlem ek te h a k l o ld u k la rn a in a n
y o ru m . B u n u n la b irlik te b a z m e s le k ta la rn , b u itk ile rin y n elteb ilec e i
so n u la ra ilik in id d ia e d ile n g rk em k a r s n d a t m y le h a re k e tsiz o l
d u k la rn g r rle rs e a rm a ld rla r. B ylesi e s te tik g d le ri, k u ra m s a l
b ilim d e k i n em li h e r t r y en i fik rin g e liim in in te m e l b ir p a r a s o la ra k
d e e rle n d iriy o ru m . B u n u n la b irlik te d eney ve g zlem in k stla y c l o l
m a k sz n b y le si g d le r k u ra m sk lk la fizik i o la ra k d o ru la n a c a k e y in
ok te sin e ta r.
T a rih b o y u n ca , h a r ik a b ir m a te m a tik se l d z e n in b a la n g ta D oann
g iz em lerin i o rta y a k a rm a k ta y en i b ir d ev rim ci yol s u n a r g r n p b u
b a la n g u m u tla rn n y in e de, en a z n d a n b a la n g ta b ek len d i i b i im d e
g e r ek le m e d i i p ek ok rn ek g re b iliriz . B ir b lm e c e b iri o lu tu rm a y a
ili k in h a r ik a b ir zellie sa h ip d rd e y le r siste m i, iy i b ir rn ek o lm a ld r.
1 1 .2 'd e g rd m z g ib i 1843'te H a m ilto n ta ra fn d a n b u lu n a n b u sis te m
on u , m r n n k a la n 22 y ln , D oa k u r a lla r n b t n y le b u ereve i in
de g ste rm e g iriim in e a d a y a c a b i im d e b a ta n k ard . B u n u n la b ir lik
te b u "s a f drd ey " a l m a s (blm e c e b iri zelliine sa h ip b a la n g ta k i
g er ek d rd e y le rin i k a ste d iy o ru m ) te m e l fizik i b ilim in in g e liim in d e g re
ce k k b ir d o la y sz etk iy e sa h ip oldu. H a m ilto n 'u n fizik i k u ra m z e rin
d ek i d i e r e tk ile ri k e sin lik le d e v a sa ve so n d erece d o la y sz d . nk u an
"H a m ilto n lar", "H a m ilto n ilkesi" ve " H a m ilto n -Ja c o b i den k lem i" vb o la ra k
a d la n d rd m z - b u n la r Nevvton p a r a c k la ry la d a lg a la r a ra s n d a k i b e n
ze rli e ilik in a r a tr m a n n p a r a s n o lu tu r u r - , k u a n tu m m e k an i i ve
O FT'ye ili k in 200. y zy l g e lim e le rin d e s ra m a n o k ta s o lu tu ra n e y ler
o n u n erk e n a r a tr m a la r y d (bkz. 20.2 ve 21.1, 2). te ta r a f ta n d rd ey -
le rin fizik z e rin d e , b lm e c e b iri z e lli in in b ir k e n a ra b ra k lm a k z o ru n
d a o ld u u g en e lle m e ler y o lu y la y a ln z c a u z a k ta n e tk isi m e v c u ttu r.
19. y zy l o r ta la r n d a d rd e y le rin , o n la rla b lm e y a p la b ilm e sin e ili
k in h a r ik a m a te m a tik s e l zelli i (11.1) ta ra fn d a n b y le n m e k so n d erece
k o la y o lm u olm al. D rd e y le rin ve b ir d ereceye k a d a r b irk a c e b irin s a
h ip o ld u u b u m kem m el zellik s a f m a te m a tik z e rin d e b e lirg in b ir e tk i
ye sa h ip k e n a n a akm fizi in d e d o la y sz b ir e tk isi s z k o n u su d e ild i. F i
ziki k u ra m d a d e v a sa g e lim e le rin o la n a k l h a le g e le b ilm e sin e n ih a y e t izin
v e re n ey, i e risin d e u z a y z a m a n la ilg ili L oren tzci im z a n n b en im se n d i i
P a u li ve zellik le D ira c 'n so n ra k i fik irle riy le b irlik te C liffo rd 'u n d rd ey -
le ri y k se k b o y u tla ra g en e lle m e siy d i (11.5, 24.6, 7). H a m ilto n 'u n h a r i
k a b lm e zellii, fizik i in so n d erece nem li o la n b u so n ra k i g e lim e le r
de z o ru n lu b i im d e te rk edildi!
F izik le ilg ili o la ra k b a a r l o lan , m a te m a tik te k i gzelli e ili k in b u b i
ra z g izem li k o n u y a 3 4 .9 'd a dneceim . B u n u n la b irlik te b u k o n u la r
n em li ve b y le y ici, ta m a m la y c m a te m a tik se l "yan r n " k o n u s u n a d e
in m e k te d ir. A ntik Y unan z a m a n la rn d a n b e r id ir d n y a d a v ra n n a y ak n
b i im d e o lu tu ru la n k u r a m la r h a r ik a m a te m a ti in en g in a ra z is in d e y a v
ru la d , b a la n g ta y a ln z c a k en d i h a tr n a a l t f a k a t ou kez k a y n a k
la n d d e e rle n d irm e le rd e n o ld u k a u za k u y g u la m a la r b u ld u . B azen b u
u y g u la m a la rn g e r e k le tirilm e si (gezegen h a re k e tle rin e ilik in 16 ve 17.
y z y lla rd a K epler ve Nevvton ta ra fn d a n s u n u la n k a v ra y ta n em li b ir
ro l o y n ay a n A p o llo n io s'u n y a k la k I 2 0 0'deki a l m a s y a d a 20. y zy l
s o n la rn d a k rip to g ra fid e n em li u y g u la m a a la n la r b u la n F e rm a t'n n
1 6 4 0 'tak i "kk teo rem i" d u ru m u n d a k i gibi) y z y lla r ald . M a tem atik ,
zel o la ra k iyi m a te m a tik , u y g u la m a la rn ok b a m b a k a a la n la rd a b u lm a
a l k a n l m d a d r ki b u k u v v et ve sa la m l n a ilik in n e d e n le rd e n b irid ir.
D o an n i le y ii sk lk la b u t r m kem m el m a te m a tik se l fik ir k a y n a k la r
s u n m u tu r. D oann m a te m a tik se l k u ra lla r la ta m o la ra k u y u m lu b i im d e
ile d i in i k a b u l e d e rse k D oa ta ra fn d a n te v ik ed ilen b y le si fik irle rd e
k e s in lik ve g v e n ilirlik o lm a s g ere k lili i a r tc olm az. D ah a d ik k a t e
k ici o la n e y , D oa y a s a la rn d a i e rilm i g r n e n m a te m a ti e a it in c elik
ve b u t r m a te m a ti in sa h ip g r n d , o rijin a l a m a c n d a n o ld u k a u zak
a la n la rd a (zellikle N ew ton ve L eibniz a n a liz in d e k i d u ru m gibi; b kz. b
l m 14) u y g u la m a la r b u lm a a lk a n l d r.
B u n u n la b irlik te d i e r ta r a f ta n , g en i b i im d e y ay lm m a te m a tik se l
a la n la rd a k i ok d a h a re tk e n a r a tr m a n n te tik le d i i v a rs a y m s a l b ir f i
ziki k u ra m n , b u n d a n d o la y fiziki in a n d rc lk k a z a n a c a n ile ri s r e b i
lir m iyiz? K onu zellikle, 31, 32 ve 33. b l m le rd e k i fizik i d z e n le re ilik in
b ir a n la m a s a h ip tir. S an y o ru m ki b u h e rh a n g i b a s it b ir b i im d e y a n tla -
n am az ; f a k a t k e sin lik le son d erece d ik k a tli o lu n m a s n erilir.
zellikle sicim k u ra m m a te m a tik s e l o la ra k h a rik a a r a tr m a la r te tik -
lem i ve b u m a te m a tik se l ekicilik se b eb iy le nem li b ir g eld e e tm itir.
(Ayn ey b u rg a k u ra m ve A sh te k a r ile Havvking y a k la m la rn n ou
i in d e s y len eb ilir.) te ta r a f ta n b u n u n , fizik i gerek lik le h e rh a n g i tem el
b ir u y u m u n n e derecey e k a d a r b e lirte c i o ld u u b e lirs iz d ir. Y ine de s a f m a
te m a tik ile rin sk lk la , b u lm u o la b ile c e k le ri b ir so n u c u n fiz ik te u y g u la
m a la ra s a h ip o lm a sn n , o n u n y a ln z c a sic im k u ra m y la m a te m a tik s e l b ir
ilik iy e s a h ip o lm a s n d a n k a y n a k la n d y la ilg ili h o n u tlu k ifa d e e ttik le
rin e a h it oldum ! ou s a f m a te m a tik i a ra s n d a k i, k e n d ile rin e a it gzel
k o n u la ra ilik in g r n m le rin fizik i d n y a n n ile y iin e y n elik n em li
b ir u y g u la m a b u la c a y la ilg ili a rz u y u e lb e tte a n la y a b iliy o ru m . B u n u n la
b irlik te sic im k u ra m n n fizik oZduuna in a n m a y a ilik in , k e sin lik le g l
fizik i a m a la r ta ra fn d a n g d le n se de (im diye dek) gzlem e d a y a l h i
b ir g ereke o lm a d b e lirtilm e lid ir. A yrca sicim k u ra m b ir o k iyi fiziki
ta ra fn d a n a l la n b ir k o n u d u r f a k a t b u o n u fizik y a p a r m ? Bu, te m el f i
ziki a r a tr m a y a ilik in m o d a k o n u su n u g n d em e g e tir ir ve im d i b u k o
n u y u ele a lm a k iste rim .

34.3 Modann fiziki kuramdaki rol


C arlo R av elli ta r a f n d a n g e r e k le tirilip A ralk 1997'de H in d is ta n 'n
P u n e e h rin d e y a p la n U lu s la ra r a s G enel G relilik ve K tleekim K ongre-
s i'n d e k i k o n u m a s n d a s u n u la n b ir a ra trm a y a k ta r a r a k b a la y a y m .744
R ovelli 3 2 .4 'te a k la n a n k u a n tu m k tle e k im e y n elik d n g d e ik en i
y a k la m n n y a r a tc la r n d a n b irid ir. A ra trm a s n g e r e k le tirm e k te
h i b ir p ro fe sy o n e llik id d ia e tm e m itir. Y ine de u la t (d o ru lan m am )
s o n u la r ta m o la ra k b ek led i im e y le ri y a n s tm a k ta d r. O, nceki yl, Los
A ngeles A rc h iv e s'd e k a y tl, k u a n tu m k tle e k im k o n u su h a k k n d a y a y m
la n m m a k a le le rin b ir d k m n k ard . K onuya y n elik e itli y a k la
m la rd a k i ay lk o rta la m a tez sa y s k a b a c a u ekildeydi:

S icim k u ram : 69
D ng k u a n tu m ktleek im : 25
E ik u z a y la rd a k i QFT: 8
K afes y a k la m la r: 7
kliti k u a n tu m ktleek im : 3
D e im eli o lm a y an g eom etri: 3
K u an tu m kozm olojisi: 1
B u rg a la r: 1
D ierleri: 6

744 Bkz. Rovelli, G ravity a n d R ela tivity: A t th e t u m o f the M i en n iu m , ed. N. D adhich an d J.


N arlikar, 1998.
O kuyucu, m o d a y la ilik in ta le p le ri ok z a y f b i im d e iz led i im i, b u k i
ta p ta k en d i a d m a ilg ili k u ra m la ra ay rd m a la n d a n a lg la y a c a k tr. (Eik
u z a y la ra d a k i FT'ye 30.4'te ta r t la n Havvking e tk isiy le ili k is i iin d e
k s a c a d eindim . K afes y a k la m la r s re k li o la n la r y e rin e a y rk u z a y z a
m a n m o d e lle rin i alr; b kz. 33.1. kliti k u a n tu m k tle e k im 2 8 .9 'd a t a r
t la n Havvking y a k la m n d a ro l o y n ar. K u an tu m k o zm o lo jisi k tleek im -
le ilg ili s e rb e s tlik d e re c e le rin in o u n u n gz a rd e d ild i i b a s itle tir ilm i
u z a y z a m a n la r k u lla n r. B a h se d ile n d i e r y a k la m la r b l m le r 3 1 -3 3 'te
ta rt lm tr.) Sicim k u ra m a la n n d a d i e r a la n la rn t m n n to p la m n
d a n d a h a fa z la m ak ale o ld u u g r lec ek tir. Bu t r b ir a r a tr m a b u g n
y en id e n y a p la c a k olsa, sicim k u ra m te z le rin in s t n l n n d a h a d a
b y k o la c a n a y nelik genel b ir u z la o ld u u g r lm e k te d ir. B ilim sel
a r a tr m a n n d e m o k ra tik h k m e t ilk e le rin c e y n le n d irild i in i d n e c e k
o lsak , m u tla k o u n lu u n sic im k u ra m c la rn a a it o lm a s n ed e n iy le , h a n g i
a r a tr m a n n y a p lm a s g e re k ti in e ilik in k a r a rla rn t m n n o n la r t a r a
f n d a n d ik te ed ild i in i g r r z !745
an sly z ki, b ilim in k s ta s la r d e m o k ra tik h k m e tin k ile rle ay n deil.
A znlk e tk in lik le rin in , y a ln z c a a z n lk ta o lm a la r g ere i n e d e n iy le z a r a r
g rm em esi d o ru ve u y g u n d u r. G zlem e ilik in m a te m a tik se l tu ta r llk ve
u y u m d a h a d a n em lid ir. Y ine de m o d a h e v e sin i t m y le g rm ez d en g e le
b ilir m iyiz? K esinlikle h a y r. Z a m a n n d a (yedi ek b o y u tu b ir "b a sk 7 -k re"
o lu tu ra n 11 -b o y u tlu s p e r k tle e k im k a v ra m gibi)746 so n d ere ce re v a ta
o la n ok d a h a az g v e n ilir p ek ok fik re ek o la ra k b a n a so n d ere ce nem li
g e r e k le r i e rir b i im d e g r n m -v e h l g r n m e k te - o la n (rnein
Regge y r n g ele ri, 31.5 ve G eoffrey Chevv'in a n a litik S m a tr is i747 gibi)
g e m iin m o d a olup a rtk on y lla r d r g zden d m pek ok k u ra m n
a n m s a ta b ilirim . B ir k u ra m n g zd e o lu u o n a ilik in b ilim se l o la ra k m a
k u l o lm a d u ru m u n u n l s n b ir d ere cey e - f a k a t y a ln z c a b ir d e re c e y e -
k a d a r su n a r.
e ilik in k o n u la rla ilg ili o la ra k d a h a b y k h a le gelm e d o al e ilim i
n e sa h ip o lan , k k o la n d a n d a h a ok b y k o la n d r. D u ru m u n , zellikle
u a k y o lc u lu u ve in te rn e tin o ld u u , y en i b ilim se l fik irle rin k o n f e r a n s la r
d a a z d a n k a r km az e -m a il y o lu y la se ri b i im d e y a y la b ild i i ve in-

745 Baz m eslek talarm b an a a rtk durum un gerekten bu olduuna in an d k larn sylediler!
~,fl 15.4'ten S7'n in , S3 zerindeki Clifford p aralellerin e b enzer biim de, S3'ler ta ra fn d a n liflen
diini anm sayn. A slnda S7, ta n ja n t vektrlerine ilikin 7-erevein kendisine a it tm
n o k talara srekli biim de atan abilecei anlam na gelmek zere, "paralelleebilir olarak a d
lan d rlan eydir. S7'n in "bastrlm as" bylesi "paralel" ynler zerinde sistem atik biim de
gerekletirilir. Bkz. Jensen, 1973.
747 Regge yrngeleri iin bkz. Collins, 1977; S m atrisiyle ilgili olarak bkz. Chew, 1962.
te m e tte k i b ilim se l m a k a le le rd e (ou kez a tf ta b u lu n u lm a d a n ) a k ta rla -
b ild i i m o d e m d n y a d a , b ilim se l m o d a y a ilik in o la ra k d a n i in b y le o l
d u u n u g rm ek g d e ild ir. Bu ile ti im k o la y l n n n e d e n o ld u u ou
d u ru m d a z v a n a d a n k m rek a b e t ilik , a r a tr m a c la rn , d a h il o lm a d k
la r d u ru m d a k a rm a k ta n e n d ie le n d ik le ri "s r p sik o lo jisi" e tk isin e yol
a ar. M o d a n n , s re k li b i im d e b ilim se l incelem ey e m a ru z k a la n k u ra m s a l
fik irle rle ilg ili o la ra k b u d en li k o n u o lm a s gerekm ez. B u n u n la b irlik te , b i
lim sel d o ru la m a y a d a r tm e o la sl n d a n k u a n tu m k tle e k im d e k ile r
k a d a r u z a k o lan fik irle rle ilg ili o la ra k b ir y a k la m n g zd e o lm a sn o n a
ilik in g e e rlili in b ir b e lir tis i o la ra k k a b u l etm ek te zel o la ra k d ik k a tli
o lm ak z o ru n d a y z.
M oda a y rc a n o ta s y o n y a d a zel m a te m a tik s e l fo rm a liz m g ib i d i e r
a la n la rd a d a o y n a y a c a k b ir ro le s a h ip tir. Belki de b u s tte ta r t la n la r
d a n d a h a az nem li b ir k o n u d u r fa k a t a r a tr m a n n g e lim e si i in y in e de
a n la m ld r. B elirli b ir rn e i, d i e r b ir d ey ile v an d e r W a e rd e n 'in d a h a
so n ra k i 2 -b ile e n li s p in r fo rm a liz m i y e rin e D ira c 'm so n d erece y ay g n
b i im d e k u lla n la n 4 - b ile e n li s p in r fo rm a liz m in i a k la y ay m (bkz.
22.8, 24.7, 25.2). G receim iz z e re b u , b e lirli iro n ik g r n m le re s a
h ip tir. A sln d a k u a n tu m elek tro d in a m i in d e , R o b e rt G eroch ta ra fn d a n
g ste rild i i ze re,748 ( 22 .8 'd e k s a c a a k la n an ) 2 -s p in r le r i k u lla n m a k
g e r e k te n ok d a h a b a s itk e n 4s p in r fo rm a liz m i k u lla n lr. D irac 1928'de
k e n d i d en k lem in i b u ld u u n d a 4 r-sp in rleri k u lla n m t. D irac d en k lem i
s p in rle rin n em in e ili k in d a h a fa z la ilgiyi te tik le d i ve b ir y l s o n ra se
k in H o lla n d a lI m a te m a tik i B a rte l L. v a n d e r W a e rd e n g l 2 - s p in r
a n a liz in i fo rm le e tti.749 B u n u n la b irlik te o z a m a n a k a d a r, D ira c 'n e le k t
ro n d en k lem in i k e fe d i in in n e d e n o ld u u co k u ou fiz ik in in , p ek ou
v a n d e r W a e rd e n 'in d a h a e sn ek ve g s te ri li fo rm a liz m in d e n h a b e r d a r b i
le o lm a m a k zere, D ira c 'm o rijin a l y a k la m n iz led i i a n la m n a g eldi. Yi
n e de s o n u ta D ira c 'n k e n d isi de v a n d e r V V aerden'in y a p m o ld u u e
y in g c n ta k tir e tm i g r n d . A sln d a, 1 9 5 0 'lerin b a la r n d a D irac 'n ,
2- s p in r a n a liz in e ili k in g zel b ir s u n u m y a p t , t m k o n u y u b en im
iin , d a h a nce g rd m a k la m a la rd a n e re d e y se t m y le a rtc y k e n
ak h a le g e tire n b ir d e rsin e k a tlm tm .
E sa s e n D ira c 'm k e n d isi de 1936'da, 2 - s p in r y a k la m n ele k tro n
d en k lem iy le ilg ili o la ra k , y k se k sp in li p a r a c k la ra y n elik g en e lle m e ler
b u lm a k ta k u lla n m t.750 te ta r a f ta n 2 - s p in r fo rm a liz m in i b ilm ey e n b a

748 Bkz. Geroch, Chicago n iversitesindeki yaym lanm am ders n o tlan .


749 Bkz. van d e r VVaerden, 1929; Infeld ve van der VVaerden, 1933; P enrose ve R indler, 1984,
1986; O'Donnell, 2003.
750 Bkz. Dirac, 1936; yksek sp in denklem lerine ilikin bakaca v ersiy o n lar iin bkz. Corson,
1953.
z b a k a a r a tr m a c la r D ira c 'n y k se k s p in d en k lem leriy le ilg ili zel d u
r u m la r k e fe tm i g r n m e k te ve b y le si e y le ri "D uffin-K em m er" d e n k le
m i (0 ve 1 sp in le ilgili, 1936, 1938), "Proca" den k lem i (1930) ve "R .arita-
3
Schvvinger" d en k lem i (- sp in le ilg ili, 1941) o la ra k a d la n d rm a k ta la r, in s a n
la rn b u a la n d a n a ln tla d k la r D ira c 'n nceki a l m a s d e il o n la n n a
l m a sd r.
D irac m o d a ta k ip is i d e ild i ve yle g r n y o r ki k e n d i k u rd u u m o
d ay b ile h e r z a m a n iz lem em itir! Y ine de d i e rle ri z a m a n za m a n k e n d ile
rin i, is te m e s e le r de o n u n i in e e k ilm i b u lu rla r. B una ili k in b ir rn e k te n
1 9 7 0 'lerin o r ta la r n d a , s p e rs im e trid e k i te m el fik irle rd e n b a z la rn r e
te n B ru n o Z u m in o 'y la k o n u m a k ze re CER N 'i z iy a re t e tti im b ir s ra d a
h a b e r d a r o ld u m . (Ju liu s W e ss'le 751 b irlik te 1974'teki a l m a la r b u rg a
k u ra m y la k e sin b ir b a la n ty a sa h ip o lm u ve b en de b u n u in celem ek i s
te m itim .) B an a 2 - s p in r fo rm a liz m in in g c n ta k d ir e tti in i s y led i. B ir
k e re sin d e k e n d isin e a it b e lirli b ir fik ri fo rm le etm ek ze re y a z d tezd e
2 -s p in r le r i k u lla n m t. B u n u n la b irlik te b irk a ay s o n ra , b a n a s y le d i i
n e g re, sa y g n fiziki A bdus S alam ay n fik ri b u kez 4 - s p in r le r i k u lla n a
ra k o rta y a koydu. D aha s o n ra h e rk e s S a la m 'n te zin e a tf ta b u lu n u rk e n
k e n d isin in k in e k im se a tf y a p m a m t. Z um ino b u r a d a n b ir d a h a (teknik
o la ra k m kem m el) 2 - s p in r fo rm a liz m in i k u lla n m a h a ta s n a d m e m e si
g ere k ti i s o n u c u n u k arm t!
A ra trm a c la rn , zellikle gen o la n la rn , a r a tr m a y la ilg ili m o d a iz
g id e n k a m a la rn , is te s e le r de z o r la tr a n ilg ili b ir k o n u sz k o n u s u d u r.
Bu, m o d e rn m a te m a tik se l fizik te k a r la tk la r, t m y le fa rk l ve z o r m a
te m a tik se l fik irle re a it e ffa f n ic e lik tir. a lm ay a ilik in b e lirli b ir izg i
n in k k b ir p a r a s n a y rm a k ve o n a h k im o lm a y a a l m a k y e te rin c e
zo rd u r. eitli fa rk l izg ilerin b t n l k l d e erin e ilik in k a r la trm a l
b ir y etk in a lm a y b ir se fe rd e g e r e k le tire b ilm e k k esin lik le ou gen
a r a tr m a c n n y e te n e k le rin in te sin d e d ir. Seim y a p m a la r g ere k irs e, h a
lih a z rd a o lg u n a r a tr m a c la rn n c e lik le rin e gven m ek z o r u n d a d rla r ve
b u y a ln z c a , d a h a az b ilin e n d i e rle rin in h a rc a n m a s p a h a s n a , a lm a y a
ilik in z a te n m o d a o la n izg in in e tk isin e eklenir.
stte k i u y a rla rm deneye d a y a l s o n u la r ta ra fn d a n s n rla n m a m
t r d e k u ra m s a l b ir a ra trm a y a m a la m o lsa da, d en e y le b a la n tl o la
ra k m o d a u n s u r u da f a k a t b ira z fa rk l b ir se b ep le, n em siz d e ild ir. Bu
b y k o ra n d a , gen ellik le te m el fizik h u d u tla r n d a k i d e n e y le rin k u ru lu -
m u n d a i e rile n d e v a sa m a s ra f ta n k a y n a k la n r. E sa s e n ou d en ey b y le
p a h a l o ld u u n d a n n o rm a ld e h k m e t y a d a b y k tic a r i h e d e fle rin d e s
te in e g erek d u y a r ve den ey e dev am etm eye y a da u v ey a b u tip d en e y in
sn rl p a r a k a y n a n n d a h a iy i k u lla n m n g e r e k le tirip g e r e k le tire
m ey ece in e k a r a r verecek sa y sz h e y e te gerek d u y u la c a k tr. B ilim sel a n
la m d a b ilg ili h e y e t y e le rin in , m e v cu t b a k a la rn a b a a r l b i im d e yol
am fik irle ri g e litirm e k te k e n d ile rin i k a n tla m k i ile r o lm a s g e re k li
lii d o ald r. Bylece o n la r, b u b e lirli b a k a la rn d a n d o al g r n e n s o
r u n la r d o la y sz c a ele a la n d en e y le ri o n a y la m a e ilim in d e d irle r. Bu n e
d en le k u ra m n em li b i im d e , b e lirli y n lere "h ap so lm a" e ilim in e s a h ip
tir. B ylesi b ir n e d e n d e n d o la y te m e l h e rh a n g i b ir y n d e iik li i y a p m a k
d a so n d ere ce g o la b ilir.

34.4 Yanl bir kuram deneysel olarak rtlebilir mi?


B u ra d a h e rh a n g i gerek b ir te h lik e b u lu n m a d d n lm o la b ilir
n k y n h a ta ly s a b u d u ru m d a d en ey b u n u n a k s in i b ize y en i b ir y n n
d a y a tla c a b i im d e k a n tla r. Bu, b ilim in ile rle y i in e ili k in g elen ek sel
ta b lo d u r. A sln d a, iyi ta n n a n b ilim fe lse fe c isi K ari P o p p e r n e rile n b ir
k u ra m n b ilim se l k a b u l ed ile b ilirli iy le ilg ili o la ra k b ir m a k u l g r n m
k r ite r i752, d i e r b ir d ey ile g zle m se l o la ra k r t le b ilir o lm a s n a ilik in
b ir k r ite r s u n d u . K orkarm ki b u , o ld u k a z o rla y c b ir k r ite r ve b u m o d e rn
"b y k b ilim " d n y a s n d a k e sin lik le so n d erece id e a lis t b ir b ilim b a k
d r.
M o d ern p a r a c k fiz i in d e k i s p e rs im e tri rn e in i ele alay m . Bu, k e
s in b ir m a te m a tik se l z a ra fe te sa h ip ve y e n id e n n o rm a lle e b ilir FT 'ler
(31.2) o lu tu rm a k k o n u s u n d a k u ra m c n n h a y a tn k o la y la tra n k u ra m
s a l b ir fik ird ir. E n n em lisi b u , sic im k u ra m n n m erk ezi b ir b ile e n id ir.
B u g n lerd e k u ra m c la r a r a s n d a k i k o n u m u y le sin e g l d r ki n e re d e y
se g n m z " s ta n d a rt" p a r a c k fizii m o d e lin in b ir p a r a s o la ra k d e e r
le n d irilir. Y ine de im d ik i h a liy le h e rh a n g i den ey e d a y a l (ciddi) b ir d e s te
e sa h ip d e ild ir. K uram , D o an n g zlem len m i o la n te m e l t m p a r a c k
la rn a ilik in "s p e r eler" n g r r f a k a t b u n la rn h i b iri im d iy e dek g z
le m le n m e m itir. S p e rsim e tri k u ra m c la rn a g re b u n u n n e d e n i, (b ilin m e
y en d o ay a sah ip ) b ir s im e tri k n lm m e k a n iz m a sn n s p e r e le rin , o n la
r y a ra tm a k i in gerek li e n e rjin in h l g n m z h z la n d rc la r k a p s a m
n n te sin d e olacak b i im d e iri k tle li o lm a la rn a yol a m a s d r. A rtan
en erji k a p a s ite le riy le s p e r e le r b u lu n a b ilir ve b u y o lla fizik i k u ra m d a
g elecekle ilg ili nem li a n la m la r a sa h ip o lacak y en i b ir d n m n o k ta s g e r
e k le eb ilir. B u n u n la b irlik te s p e r e le rin y in e de g e r e k te n b u lu n m a d
n d n n . Bu s p e rs im e tri f ik rin i r t r m ? Pek say lm a z. S im etri
k n lm d e re c e s in in k k l y le ilg ili a k a ok fa z la iy im se rlik b u lu n
m u o ld u u id d ia e d ile b ilir ve h a t ta k ay p s p e r e le ri b u lm a k z e re d a h a
y k se k e n e rjile r g ere k eb ilir.
G zde b ir k u ra m s a l fik ri, k ritik d eneylem eye ili k in g elen e k sel b ilim se l
y n te m y o lu y la y e rin d e n e tm e n in , o fik ir e s a s e n y a n l d a o lsa, p ek de k o
la y o lm a d n g rm ekteyiz. Y ksek en erji d e n e y le rin in d e v a sa m a s ra f
ay rc a , b ir k u ra m n b r t r l o la b ile ce i b iim i sn a m a y so n d ere ce z o r
la tr r . P a r a c k fizi in d e, n g r le n p a r a c k la rn h e rh a n g i c id d i b ir
r tm e o la sl n a ilik in o la ra k ok d a h a y k sek k tle e n e rjile re sa h ip o l
d u u b a k a c a pek ok k u ra m s a l n erm e sz k o n u su d u r. G U T'a y a d a sicim
k u ra m n a ilik in e itli zel v e rs iy o n la r b u t rd e k i se b ep d o la y sy la
r t lm e y e k a r k o ru n a k l b y le si p ek ok "n g r "d e b u lu n u r.
Bu t r m o d e lle rin "P opperci o lm a y an " n ite lik le ri, o n la r b ilim se l o la ra k
k a b u l ed ilem ez k la r m ? B ylesine z o rla y c b ir P o p p erci y a rg b a n a g re
k e sin lik le ok k a t olur. lg i ekici b ir rn ek o la ra k te k b ir m a n y e tik tek
k u tb u n k o z m o sta b ir y e rle rd e te k b a n a v arl , ev re n d ek i h e r p a r a c n
(esa sen g zlen d i i zere) s a b it b ir d e e rin ta m k a t o la n b ir e le k trik y k
n e sa h ip o la ca gere iy le ilg ili b ir a k la m a s u n a b ilir. B ylesi b ir tek
k u tb u n b ir y e rle rd e v a r o ld u u n u ile ri s re n k u ra m b e lirg in b i im d e P o p
p e rc i o lm a y a n b ir k u ra m d r. Bu k u ra m b y le si b ir p a r a c n k efiy le
o lu tu ru la b ilir f a k a t P o p p e r k rite rin in g e re k tird i i ze re r t le b ilir g
r n m e m e k te d ir; n k k u ra m h a ta ly s a , d e n e y c ile r fa y d a s z b i im d e ne
k a d a r a r a tr r s a a r a tr s n b ir te k k u tu p b u lm a y e te rsiz lik le ri k u ra m n
a k s in i k a n tla m a z !753 Y ine de k u ra m k esin lik le, cid d i b i im d e ele a ln m a y a
d e e r b ilim se l b ir k u ra m d r.
B en zer b ir u y a r, kozm olojiye ili k in o la ra k d a y a p la b ilir. P a r a c k u f
k u m u z (27.12) d n d a k i ev ren b lg e si d o la y sz g zlem in te s in d e d ir. Yi
n e de b u n u n , b lg e n in , g en i b ir lekte, d o la y sz gzlem i in e ri ile b ilir
o la n b lg ey e b en zem e gere iy le ilg ili m a k u l b ir b ilim se l n erm e o ld u u
g r l r. G zlem lenem ez b lg e n in gzlem e d a y a l o la ra k e ri ile b ilir b lg e
ye b e n z e m e sin e ilik in - o u i m e d z e n in in (28.4) o lm a s a d a, e s a se n
s ta n d a r t kozm oloji m o d e lin in (27.8) p a r a s o la n - k u ra m g zlem e d ay a l
o la ra k r t le b ilir de ild ir.
D a h a s ilgiyi e v re n in y a ln z c a d o la y sz b i im d e g z le m le n e b ilir p a r a
sy la b ile s n rla s a k , g en i b ir lek te t r d e ve iz o tro p ik o ld u u v a r s a y
la n u z a m s a l g e o m e trin in p o z itif, n e g a tif y a d a s f r e rilik te m i o ld u u n u
(ilgili K > 0, K < 0, K = 0 d u ru m la r; bkz. 27.8) s o ra b iliriz . K u ram m z
K = 0 o ld u u n u ile ri s r e r s e by lece b u gzlem e d a y a l o la ra k r t le -
m ez o lm a n ite li in e sa h ip o lu r n k u z a m sa l d z l k te n h e rh a n g i s o n lu
b ir sa p m a y la ilg ili o la ra k y e te rin c e k e s in b ir gzlem , o u z a m s a l e rilik n e
k a d a r k k o lu rs a o lsu n d z l k te n b u sa p m a y (belki d e u y g u la m a d a o l
m a s a d a h i ilkede) a y rt e d e b ilir. te ta r a f ta n k u ra m m z K = 0 o ld u u n u
ile ri s r e r s e b u d u ru m d a k u ra m g er ek te K = O'sa r t le m e z n k g z
le m le rd e h e r za m a n , ok h a f if b ir p o z itif y a d a n e g a tif u z a m s a l e rili e
o la n a k ta n y a n b ir b e lirs iz lik a ra l sz k o n u su olur. G erekte K < O'sa
K > 0 d u ru m u n u n ve g er ek te K > O'sa K < 0 d u ru m u n u n k u r a l o la ra k -
r t le b ild i in i b e lirte lim . te ta r a f ta n , K ^ 0 gzlem e d a y a l o la ra k do-
r u la n a b ilirk e n (evrenin yle o ld u u o rta y a k arsa) K = 0 (d o lay sz b i im
de) d o r u la n a m a z ,754 Bylece h e r ik i id d ia da, K > 0 ve K > 0, -g e r e k te
K = O'sa r t le m e m e le rin e r a m e n - b e lirli k o u lla rd a r t le b ilir o l
m a la r s n rl a n la m n d a P o p p e rc i'd ir ve a y rc a te k il o la ra k d a d o ru la n a -
b ilird ir. K = 0m k u ra l o la ra k b t n y le P o p p erci olup d o r u la n a b ilir o l
m a d n b e lirte lim .
Bu e itli o la s lk la r gz n n d e tu ta r a k P o p p e rc i b a k a s n n b izi
n e re d e te rk e tti in d e n em in deilim . K > 0, K < 0 ya d a K = O 'dan h e r b ir i
n in e it d ere ced e "b ilim sel" b ir e r id d ia o ld u u , P o p p e r k rite riy le ilg ili b u
in c e lik li fa r k la r a k a r n b a n a g re a k tr. A yrca ou kozm olog, n e o lu r
s a o lsu n , b u r a d a b e n im se d i im o ld u k a u k a la izgiyi, d i e r b ir d ey ile
K = 0''n a s ln d a b u n u n k e s in b i im d e g eerli o lm a s g ere k ti i a n la m n a
g eld i in i, k a b u l etm ez. Y ine de d o r u b ir k u ra m , K > 0 y a d a K < O' n g
r rs e , o a n d a n itib a r e n gzlem e d a y a l o la ra k d o ru la n m a o la n a n a s a
h ip o la c a n d a n (ve b ilim se l k a b u l e d ile b ilirlik k o n u su y la ilg ili P o p p e r'in
d a h a o lu m su z b a k a s n a k a r n b ilim se l b ir k u ra m n a ra d ey d o
r u la m a o ld u u n d a n ) d a h a iyi b ir h a le gelir. K = O' n g ren b ir k u ram ,
o n a y la m a eld e etm ek z e re b a k a c a g e re k e le n d irm e le re b a l olm ak zo
r u n d a o lu r.
B ylesi b ir g e re k elen d irm e K = O'n, gzlem e d a y a l d o ru la n m a s n
b a k a b ir b i im d e b u la n b e lirli b ir k u ra m n a n la tm o lm a s d r. A sln d a
b u , 2 8 .4 'te ta rt lm o la n so n d erece gzde im e k o zm o lo jisin e ilik in
o la ra k ile ri s r le n d u ru m d u r. S p e rsim e trin in p a r a c k fizi i s ta n d a r t
m o d e lin e ili k in b ir "n ered ey se" p a r a o lm a sn a b e n z e r b i im d e im e
k o zm o lo jisin in sk lk la g n m z " s ta n d a rt" kozm oloji m o d e lin in b ir n e r e
d e y se p a r a s o la ra k d e e rle n d irild i in i b elirtelim ! im eye ilik in k o n u
m u , P o p p e r'in r t le b ilirlik k o n u su y la ilg ili o la ra k in celem ey e a l a
lm .

754 BOOMERanG'n gerekten b ylesi do ru lam alar sunm u olduuyla ilgili gncel id d ialara
karn . rnein, b u id d ia la rla ilgili (snrl) b ir eletiri iin bkz. Bouchet vd., 2002.
D u ru m u n a k o ld u u ve i m e n in e s a s e n P o p p erci o ld u u d n le b i
lir. On y k d a n f a z la d r K = O'n im e fik rin e ilik in b ir a n la tm o ld u u s
re k li o la ra k ile ri s r lm t 755 ve im e y a n lla rn c a v erilen , b y le si ta h
m in le rin y a p ld sa y sz d e rse k a tld m a n m sy o ru m .756 Bu n e d e n le
g zlem ler b iz e ik n a ed id ci b i im d e K = 0 o ld u u n u s y le rse i m e o la n a k
sz olur! Bu, P o p p e r ilk e sin e , a ra n la b ile c e k l d e ak b ir b a llk o la ra k
g r n r. D ah a s, m ik ro d a lg a a r d a la n y la ilg ili i m e d e n g elen a y rn tl
b a z n g r le r sz k o n u s u d u r ve b u n la r, g enel b ir b i im d e , ou im ec i
b e k le n tiy le u y u m i in d e zellik le d a lg a la n m a la ra ilik in s re k li g zlem le
n e n lek d e im e zli iy le ilg ili o la ra k gzlem e d a y a l d ik k a t ek ici b az
d e s te k le rd e n f a y d a la n r g r n r. B u n u n la b irlik te 1 9 9 0 'la rn o r ta la r n d a
ev re n in fl d o r ta la m a m a d d e y o u n lu u n u n (baryonik a r t k ara), to p la m
u z a m s a l d z l k i in gerek li o la n e y d en d a h a k k o ld u u n a , o d e e rin
k a b a c a en fa z la te b iri o ld u u n a ilik in e itli t rd e k i b a m sz g zlem
d en g elen k a n tla r a rtm a y a b a ly o rd u . (I2d ve HA y o u n lu k n ic e lik le ri k r i
tik y o u n lu a ilik in , b u E in s te in k u ra m n d a kozm olojik te rim o lm a k sz n
K = 0 v erm i o la n y o u n lu k o lm a k ze re, b ir k e s ir o la ra k k a b u l ed ilir; bkz.
28.10) zel o la ra k d y a k la k 0 ,3 't r. G zlem lerdeki b u e ilim le u y u m lu
b i im d e i m e k u ra m c la r, e s a se n K < 0 olm ak ze re a r tk K ^ O'a iz in v e
r ile n im e m o d e lle ri s a la m a y a b a la d la r .757 Ek o la ra k , (H artle-H avvking
" s n r yok" n erm e siy le b a la n tl o la ra k ; 28.9) K > O'n k e sin b ir n g r
o la ra k k a b u l e d ild i i H avvking ek o l n n de K < O'n k e n d i d z e n le rin e d a
h il e d ileb ilec e i b i im le ri fa rk etm ey e b a la d n b e lirte b iliriz .758
Bu d u ru m , u z a k s p e rn o v a la ra (28.10) ilik in g zlem lerin b iz e E in s te
in d en k lem in e p o z itif b ir kozm olojik s a b it, d i e r b ir d ey ile A > 0, e k le n
m e si g ere k ti in i s y le r g r n d 1998'e k a d a r s rd . Bu, Jld m a d d e y o
u n lu u y la b irlik te a ln d n d a fa rk e d ile n d + A = 1 k ritik to p la m n
(ya d a b u n u n y e rin e o rijin a l H artle-H av v k in g n erm e si i in g erek li o lan

nd + nA> i)

su n a b ile c e k e tk in b ir ek f2A y o u n lu u sa la r. Bu y o lla to p la m u z a m sa l


d z l k (K = 0), /2e 0,7 o lm a k zere, gzlem le (toplam p o z itif u z a m s a l e

755 Bondi, Gold ve Hoyle tara fn d a n 1950lerin b a la rn d a ortay a konduu zere, bkz. Hoyle
1948; Bondi ve Gold 1948, k ararl durum daki evren Bondi tara fn d a n ak biim de b elirtild i
i gibi kesin o larak P o p p erci'd ir ve K * 0a ilikin kurulum da ayrca rtm e y o lla n a r a
sn d a y er alm tr. B ununla b irlikte bu, gzlem le dier, en nem lisi Byk P atlam ann fiilen
dolaysz b ir k an t olan 2,7 K a rd a la n nm yla olan, elikiler nedeniyle ykld; bkz.
27.9, 10, 12 ve 28.4.
756 rnein bkz. Linde, 1993.
757 B kz. B ucher vd., 1995 ve Linde, 1995.
75 Bkz. Havvking ve Turok, 1998.
rilik le o ld u u gibi) u y u m lu o lu r. B u n a k a r n ou im e y a n ls , im e
k o zm o lo jisin in b ir n g r s o la ra k K = O'a g e ri d n m g r n r. Pop-
p e r 'in t m b u n la rla ilg ili sy lem ek z o ru n d a k a lm o la ca e y d en em in
d e ilim .
A sln d a a rtk , i e risin d e "z" o la ra k a d la n d rlp n e g a tif b a s n c a ilik in
d in a m ik b ir "k a ra enerji" y o lu y la e tk in b ir kozm olojik s a b it sa la y a n y en i
b ir b ile e n in (yeni b ir alan) s u n u ld u u ilgi ekici b ir i m e n e rm e si sz
k o n u s u d u r. B kz. S te in h a rd t vd ., 1999. B u n u n b iz e d o ru g elen y en i b ir i
m e fa z n a i a r e t e d iy o r o la b ile ce i ile ri s r lm e k te d ir (bkz. 28.10)! B ir
m ik ta r o la a n s t g r n e n b u t r n e rile rin a s ln d a gzlem e d a y a l o la
ra k ik n a ed ici b i im d e y e rle ik le m e n in se ri y o lla rn b u la c a , u y g u la m a
d a k o n u la r n a d ire n b u k a d a r ak se ik g r n se de, u m u t ed ilm e k ted ir.
B an a g re b u t r id d ia la rla ilg ili, g r n te y k se k n ite lik li d en ey sel
s o n u la rla d e s te k le n se bile, so n d erece d ik k a tli olm ak zo ru n d a y z. B u n lar
sk lk la b a z gzde k u ra m la ra ilik in b a k a sy la a n a liz e d ilir. rnein
m ik ro d a lg a a r d a la n n a ili k in m u h te e m BOOM ERanG759 g zlem leri b a
la n g ta o k lu k la im e b a k a s n d a n y o ru m la n d ve a s ln d a g zlem le
r in K = 0 (bu n e d e n le A > 0) o ld u u n u g ste rd i in e ilik in g l id d ia la r
d a b u lu n u ld u . D ah a s g en i v e ri m ik ta r n a ve fa rk l a n a liz le rle ilg ili d a h a
fa z la k a p s a m a sa h ip b a z d e n e y le rd e (BO O M ERanG 'da o ld u u gibi), ilg ili
in s a n la r n (ok h a k l olarak) "ncelikle g idecekleri" h am v e ri g en el o la ra k
b irk a y llk s re te o rta y a k m a y a b ilir. A ra s re te v e rin in fa rk l b ir b a
k a s n d a n a n a liz e d ilm e si i in k k b ir a la n sz k o n u s u d u r. A sln d a
BOOM ERanG d u ru m u n d a V ahe G u rz a d y a n ek ib in d ek i b a z y e le rle b ir lik
te v eriy e g e r e k te n de u la m a y b a a r d ve o n a e lip tik lik a n a liz in i (28.10)
u y g u la y a ra k K < 0 o ld u u n a ilik in (d ah a so n ra k e n d isin e a it ilg ili WMAP
v e ri a n a liz iy le d estek len en ) d o la y sz b ir sa la m i a re te u la t. "D zensiz"
t 2 (ekil 2 8 .1 9 'd ak i d e y ek sen ce tu h a f b i im d e gizlenen) WMAP l
m g ib i b u , im e k o n u m u y la p ek de sa m im i d e ild ir. T m b u n la rla ilg ili
a k b ir s o n u c a u la m a d a n nce o rta l n s a k in le m e s in i b ek lem em iz g e
rekecek!
B ilim sel m o d a k o n u la rn n , b ilim in s a n la rn d a n k o n u la rn n n e s n e lli
in e ili k in y k se len g elen e k sel p r o te s to la r a k a r n , k u ra m s a l b ilim se l
a r a tr m a n n y n n n a s l g l b i im d e e tk ile d i in i g rm ek tey iz. Yine
d e b e lirg in n e s n e llik y o k s u n lu u n u n D o an n k e n d i h a ta s o lm a d n
m u tla k b i im d e v u rg u la m a ly m . D a rd a n e s n e l b ir fizik i d n y a m e v c u t
t u r v e fiz ik ile r o n u n d o a s m k e fe tm e k ve d a v ra n n a n la m a y d o ru
b i im d e k e n d i g rev le ri o la ra k d e e rle n d irir. M o d ay a ilik in s tte a n lm
o la n g l e tk ile rd e g rd m z b e lirg in znellik, so sy a l b a s k , k ay n a k
b u lm a b a s k s ve in s a n z a y flk la ry la s n rllk la r h a lih a z r d a k a r k a r
y a o ld u u m u z b ir m ik ta r k a o tik ve sk lk la k a rlk l o la ra k tu ta r s z ta b
lo la rd a n em li ro lle r o y n am ak ze re, b a s it o la ra k b u a n la y a y n elik el
y o rd a m y la a ra y la rm z d a b u lu n a n b ir zellik tir.

34.5 Sonraki fiziki devrimimizi nereden bekleyebiliriz?


S an rm b u b l m d e k i a k la m a la rm d a fizie ilik in te m el b ir a n la y
a y n elik m e v c u t g elim e lere ilik in p o p le r a k la m a la rd a sk lk la v e r i
le n d e n g rece d a h a k t m s e r b ir ta b lo su n d u m . B u n u n la b irlik te a y rc a
b u n u n ok d a h a gerek i o ld u u n u sa n y o ru m . te ta r a f ta n k esin lik le, b a
z p o p le rle tiric ile rin s rd rm e y e a l tk la r g ibi, te m el ile rle m e n in h e
m en h em en o la n a k sz o ld u u b ir a a m a y a u la t m z iz le n im in i u y a n d r
m ay iste m iy o ru m .760 A sln d a h l a n la m l k ln m a s g ere k en g zlem e d a
y al d e v a sa m ik ta rd a v e ri sz k o n u su d u r; ve b u , b a k a c a h i b ir d en ey g e r
e k le tirilm ey ec ek b ile o lsa b y led ir.
M o d e rn d e n e y le rle ilg ili v e rile r sk lk la o to m a tik o la ra k d e p o la n r ve
d o la y sz b i im d e ilg ili k u ra m c ve d e n e y c ile r iin, d e p o la n m b u b ilg in in
y a ln z c a b e lirli b ir k k k sm a n la m ld r. B ylece t m v e ri k tle s in in
y a ln z c a , o n la rn ilg ile n d ik le ri s o r u n la r n ele a ln a c a b e lirli b i im d e
a n a liz ed ilm e si o la sd r. Bu t r v e rid e D o ann y o lla rn a ili k in g izli k a l
m p ek ok ip u c u o lm a s da, o n la r u an i in u y g u n b i im d e o k u y a m a sa k
da, k e sin lik le o la sd r. E in ste in g en el g re lili in in nem li b i im d e o n u n ,
gzlem e d a y a l v e rid e rt k o lan , G alilei z a m a n n d a n (ve n cesin d en ) b e
r id ir o ra d a olu p t m y le d e e rle n d irile m e y e n eye (ede erlik ilk esi; bkz.
17.4) ili k in k a v ra y n a b a l o ld u u n u a n m sa y n . llem eyecek d e re
cede d a h a g en i m o d e rn g zlem lerd e gizli b a k a c a ip u la r d a o la b ilir.
H a tta b elk i de g zlerim iz n n d e, fizik i g er ek li in d o asy la ilg ili te m el
o la ra k y en i b ir b a k a sn n elde ed ileb ilec e i ek ild e, e v rilip fa rk l b ir
a d a n b a k lm a y a gerek d u y a n "b elirgin" o la n la r d a sz k o n u su .
A sln d a k e sin lik le y en i b ir b a k a s g e re k ti in e ve b a k a sn d a k i
b u d e iik li in k u a n tu m m e k a n i in d e k i l m p a ra d o k s u n c a o rta y a k o
n a n d e rin lik li k o n u la r ve EPR e tk ile riy le "kudolanklk" k o n u s u n d a ik in
ilg ili y ere l o lm a y ele a lm a k z o ru n d a o la c a n a in a n y o ru m (23 v e 29. b
lm ler). 30. b l m d e lm p a r a d o k s u n u n genel g re lilik ilk e le riy le (ve
zellik le az nce d e in ile n G a lile i-E in ste in ed e e rlik ilkesiyle) b irb irin e
d e rin b i im d e b a l olm ak z o ru n d a o ld u u n u ile ri s rd m . Belki y en i d e
n e y le r ( rnein FELIX y a d a d a h a y e r te m elli b ir a lte rn a tif; 30.13) k u a n
tu m k u ra m n a ilik in gerek li g e lik in a n la y la r a yol a a b ilir. B elki de k u
a n tu m k tle e k im d o a s n a k tu ta c a k b a k a t r d e d e n e y le r (rnein
u z a y z a m a n a y n elik y k se k b o y u tlu lu k o la sl n s n a m a k z e re t a s a r la
n a n la r) sz k o n u su o la c a k tr. te ta r a f ta n b elk i de b iz i ile rle te c e k e y k u
r a m s a l d e e rle n d irm e le r o la c a k tr.
V a rsa y lm o la n b y le si h e rh a n g i k u ra m s a l g eliim k a y n a k la r b u k i
ta b n n ceki b l m le rin d e a k la n m o la n fik irle rd e h a lih a z r d a b u lu n u r
m u? A k tr ki b u k o n u y a ilik in sa y sz fa rk l b a k a s sz k o n u s u d u r
ve h e rh a n g i b ir y a n tta k iise l b a k n em li b ir ro l o y n am ak z o ru n d a d r.
K endi zel u m u d u m k e sin lik le (esasen 40 y ld a n fa z la b ir s re d ir), b u rg a
k u ra m e r e v e sin in fiziki b a k a s n a ili k in b y le si b ir d e iik li e yol
a ab ilec ek k a v ra y la r o rta y a k o y a b ilm e si o lageldi; h l d a b y le d ir. B u
n u n la b irlik te g e r e k le tirilm i o la n ile rlem e y e k a r n , v a r o la n h a liy le
b u rg a k u ra m n n bizi, lm p a r a d o k s u n u zm em ize y a rd m c o la b ile
cek h e rh a n g i b ir y n e d o ru a n la m l b i im d e y n le n d ird i i s ylenem ez.
A k lad m k u ra m la rn g reli d e e rle riy le ilg ili d u ru n e o lu rs a o lsu n
k e sin lik le y en i k a v ra y ve b a k a la n g ere k lid ir. B u n la r n e e k ild e o r ta
y a k m a ld r? Y alnz b ir b i im d e b ir "yeni E in ste in " a l m a s ve b y k
o ra n d a i d e e rle n d irm e le rd e n k a y n a k la n a n b y le si d ev rim ci b a k la rla
k a r la m a y m bekleyelim ? Ya d a k en d im iz i so n d ere ce k a fa k a r tr c
d en e y se l b u lg u la ra z o rla n r b i im d e m i b u la ca z? A lb ert E in s te in 'n d u
ru m u n d a , o n u n i k a v ra y so n u o la ra k , (E in ste in 'n L o ren tz, P o in ca re ,
M ach, M inkovvski, G ro ssm a n n ve d i e rle rin d e n elde e tti i n em li g ird iy e
ram en) b y k o ra n d a b ir "tek k iilik k u ram " o la n g en el g relili e yol a
t. te ta r a f ta n k u a n tu m k u ra m , ok b y k m ik ta rd a h a s s a s d en e y in o la
a n s t s o n u la rn c a d s a l o la ra k d e ste k le n m i olm ak zere, b ir "ok k i
ilik" k u ra m d . M evcut te m e l a r a tr m a ik lim in d e b ireyler i in sa lam
ile rlem e k a y d e tm e k E in s te in z a m a n n d a k in d e n ok d a h a zo r g r n y o r.
E kip a l m a s, d e v a sa b ilg is a y a r h e s a p la m a la r, m o d a fik irle rin ta k ib i;
b u n la r g n ce l a r a tr m a d a g rm eye y a tk n o ld u u m u z e tk in lik le rd ir. Ge
re k li te m e l b i im d e k i y en i b a k a la rn n b y le si e tk in lik le rd e n o rta y a
k t n g rm eyi b e k le y e b ilir m iyiz? im d ilik b u g r lm ey e m u h ta tr f a
k a t b u n u n la ilg ili o la ra k b ir m ik ta r p h e liy im . Belki de y en i y n le r, 20.
y z y ln ilk te b irlik d ilim in d e k u a n tu m m e k a n i in d e o rta y a k a n d u
ru m d a k i g ibi, ok d a h a fa z la d en e y se l o la ra k d e s te k le n irs e b y lece b u t r
b ir "ok k iilik" y a k la m ile y e b ilir. Y ine de k u a n tu m k tle e k im a la n n
d a b u n u n y a ln z c a , genel g relilik i ilk e le rin k u a n tu m m e k an i i y a p s
z e rin d e k i e tk is in i a a k a ra n (30. b l m d e d estek led i im ) d e n e y le r sz
k o n u su o lu rs a g er ek le ec e in i h iss e d iy o ru m . Bu o lm a z s a d a h a ok E ins-
te in c "tek kiilik" y a k la m b e n z e ri b ir e y in g ere k li o la ca n sa n y o ru m .
B u n u n i in se z ih n im d e ok k k b ir k u k u sz k o n u s u d u r f a k a t fiziki
k a v ra y a ek o la ra k o m a te m a tik se l e ste tik , n em li b ir itic i k u v v e t o lm ak
z o ru n d a d r.
Bu in a n a ili k in se b ep , te m el fiziki d a v ra n n e k a d a r d e rin le m e sin e
a r a tr r s a k o n u n m a te m a tik ta ra fn d a n o k a d a r k e sin b i im d e k o n tro l
e d ild i in i g rm em izd ir. D ah a s, b u ld u u m u z m a te m a tik y a ln z c a d o la y sz
b i im d e h e s a b a d a y a l b ir d o a d a deil ay n z a m a n d a , fizik le d a h a az t e
m el b ir d ze y d e ilik ili m a te m a tik te g r lm e y en t r d e b ir in c elik ve g
zelli in sz k o n u su o ld u u , d e rin b i im d e ok y n l b ir n ite lik te d ir. B u
n u n la u y u m lu o la ra k d a h a d e rin b ir fiziki a n la y a y n elik ilerlem e, d eney
ta ra fn d a n a y rn tl o la ra k y n le n d irilem ey e cek se, fizik i a n la m ve m a te
m a tik se l d e rin li i d e e rle n d ire b ilm e ve u y g u n fik irle ri d e rin b i im d e h a s
sa s b ir e s te tik m a te m a tik s e l b e e n in in k u lla n m y o lu y la "o rta y a k arm a"
y e tisin e ok d a h a sk b i im d e d a y a n m a k z o ru n d a d r.
S o ru n u n d o as n e d e n iy le b u n u g e r e k le tirm e k z e re g v e n ilir t rd e
k r ite rle r b e lirle m e k so n d ere ce g t r. Bu k ita b n s o n la ra d o ru o la n b
l m le rin d e ta rt t m z y a k la m la r a r a s n d a k i k a r tlk ta , h e r b ir i k en d i
e s te tik m a te m a tik se l ve fiziki k r ite r k m e si ta r a f n d a n y n le n d irile n f a r k
l m a te m a tik se l g e lim e le rin k a rlk l o la ra k e lik ili y n le rd e n a s l g e li
ti in i za te n g rd k . B a zlar b elk i de t m b u y a k la m la rn b ir t r se n te z
i in d e b ir a ra y a g e tirile b ile c e i y o lla r, b elk i de t m b ir a ra y a g e tirilm i
o la n b u g v d ed e n u y g u n o la n e y leri d a m tm a k y o lu y la , a ra m a m z g ere k
ti in i ile ri s rd . te ta r a f ta n fa rk l y a k la m la r a r a s n d a k i e li k ile rin
ok b y k o ld u u ve g eri k a la n t m b ir k eye a tlm a k ze re en ok b ir i
n in a y a k ta k a la b ile c e i h a k l o la ra k ile ri s r le b ilir. Ben de g ere in b u
u la r a r a s n d a b ir y e rle rd e b u lu n d u u n d a n ve te m e l ilk e le ri so n u o la ra k
te rk ed ilecek o la n k u ra m la rd a b ile h l n em li b ir e y le r b u lu n a b ile c e in
d en k u k u la n y o ru m .
B irb iriy le b t n y le u y u m lu o lm a sa d a a k la d m k u ra m la rd a n b a z
la r fa rk ed ilecek d ze y d e o rta k te m e lle re s a h ip tir. zellikle 32. b l m d e
ki d n g d e ik en i y a k la m b u rg a k u ra m y la (33. blm ) n em li o rta k
ze llik lere s a h ip tir ve h e r b irin d e n gelecek (belki s p in a la r, s p in k p k
le ri, n -k a te g o ri k u ra m y a d a h a tta d e im e li o lm a y a n g eo m etriy i ieren)
f ik irle rin u y g u n b ir b irle im in in ileriy e d o ru b ir y o la y n le n d ire b ile c e i
n i h a y a l ed e b iliy o ru m . B u n u n la b irlik te ek u z a y b o y u tla r n a b a m l m e v
c u t h a liy le sic im k u ra m b e n d e , n g r le b ilir h e rh a n g i b ir b irli in o rta y a
k m a s n a ilik in o la ra k b u rg a ya d a d n g d e ik en i k u ra m n d a n ok
u za k o ld u u izlen im i b ra k y o r. U yum lu o lm a y n n e d e n i sic im le rin k e n
d ile ri d e ild ir (31.5). S p e rsim e tri b ile b u rg a fik irle riy le b ir a ra y a g e ti
rile b ilm e k te d ir761 f a k a t sic im k u ra m n n y k se k b o y u tla rla (zellikle b u r
g a k u ra m n n h o lo m o rfik fe lse fe sin i i n ey en o b e lirli b o y u t/im z a y la ;
b kz. 3 3 .4 ' n so n p a ra g ra f) ilg ili s r a r h em b u rg a h em de d n g d e i
k en i k u ra m y la te m el b ir elik i y a n s tr . ok y ak n z a m a n a k a d a r sicim
k u ra m c la r tu ta r l b ir (1 + 3 )-b o y u tlu k u ra m s a la m a y a d n k h e rh a n g i
b ir e ilim g ste rm e d ile r. B u n u n la b irlik te , 31.18 ve 3 3 .1 4 'te b e lirtild i i
ze re, ok y a k n b ir k ay m a sz k o n u su o ld u ve by lece a r tk sic im k u ra m
n a ili k in k u ra m s a l fik irle rin o la a n (1 + 3 )-b o y u tlu u z a y z a m a n a u y g u
la n m a s cid d i b i im d e k a b u l ed ilm i g r n m e k te d ir.

34.6 Gereklik nedir?


O k u ru n t m b u n la r d a n edin ece i z e re "gereklie g id e n d o ru yol"u,
b in b e y z y ld a n fa z la d r, zellik le so n b irk a y z y ld r g e r e k le tiril
m i o la n o la a n s t ile rlem e y e k a r n h e n z b u ld u u m u z u sa n m y o ru m .
K esin lik le b a z te m e l y en i k a v ra y la r g ere k lid ir. Y ine de b a z o k u rla r h l
y o lu n k e n d is in in b ir se ra p o la b ile ce i b a k n b e n im se m e k te d ir. D o ru
d u r, -b y le id d ia e d e b ilirle r - D oayla d ik k a te d e e r b i im le rd e u y u m lu
m a te m a tik s e l d z e n le re r a s tla m a k ta y e te rin c e a n s ly d k fa k a t D o an n
m a te m a tik s e l b ir d ze n le b ir b t n o la ra k b irli i "gerek o la m a y a c a k b ir
h a y a l" d e n fa z la s o lam az. D ierleri, g e r e k te n n e s n e l b ir d o ay a s a h ip "fi
ziki g ereklik" k a v ra m n n k e n d isin in , o n a n e e k ild e b a k m a y s e ti im iz
d en b a m sz o la ra k , b ir h a y a l o ld u u b a k n b e n im se y e b ilir.
A sln d a u n u d a s o ra b iliriz : fizik i g erek lik n e d ir? Bu, b in le rc e y ld r
so ru lm a k ta o la n b ir s o r u d u r ve a la r b o y u n c a fe lse fe c ile r b u n a e itli
y a n tla r v erm ey e a l tla r. B ugn m o d e m b ilim e ilik in a v a n ta jl k o n u
m u m u z d a n g em ie b a k y o r ve d a h a ak l b a n d a b ir k o n u m u b e n im se m e
yi ta le p ed iy o ru z . "Ne" s o r u s u n a y a n t v erm eye g irim e k y e rin e ou b ilim
in s a n o n d a n k a n m a y a a l r. S o ru n u n y a n l b i im d e s o ru ld u u n u ile ri
s rm e y e a l rla r: g er ek li in n e o ld u u n u so rm a y de il y a ln z c a o n u n
n a sl d a v ra n d n so rm a y denem eliyiz. A sln d a "nasl?" b u k ita b n a n a
a m a la rn d a n b ir i o la ra k d e e rle n d ire b ile c e im iz te m el b ir so ru d u r: e v re
n im ize ve o n u n i in d e k ile re h k m e d en y a s a la r n a s l a k larz?
Y ine d e b a z o k u rla r p h e siz b u n u n b ir m ik ta r h a y a l k rk l y a r a ta n
b ir y a n t o ld u u n u h isse d e c e k le rd ir; b ir "kaam ak" o k a d a r. E v re n in i in
d e k ile rin n a s l d a v ra n d n b ilm ek b iz e d a v ra n y a p a n e y in n e o ld u u
n a ilik in p ek fa z la ey s y le r g r n m y o r. Bu "ne?" s o ru s u b ir d i e r d e rin
ve esk i so ru y la y a k n d a n ilik ilid ir; "niin?". E v re n im izd e k i e y le r n i in
d a v ra n d k la r b e lirli b i im le rd e d a v ra n r? B u n u n la b irlik te b u n la rn n e
o ld u u n u b ilm e k siz in n i in b ir ey y e rin e d i e rin i y a p tk la rn g rm ek
g t r.
M o d e m b ilim "ne?" s o r u la r n d a o ld u u g ib i "niin?" s o r u la r n a d a y a
n tla r v erm ey e g irim e k te d ik k a tlid ir. Y ine de "ne?" ve "niin?"le ilg ili so
r u la r a sk lk la y a n tla r s a la n r. Byle y a p lm a s, s o r u la r en d e rin d ze y
deki g erek lik le ilg ili o lm a m a k k o u lu y la k a b u l e d ile b ilir o la ra k d e e rle n
d irilir. u g ib i s o r u la r a b ir y a n t v e rilm e si b e k le n e b ilir. "Bir k o le ste ro l
m o le k l n n b ile e n le ri nedir?"; "s e rt b ir yzeye a n id e n s rt ld n d e
k ib r it n i in alev alr?"; "k u tu p k la r nedir?"; "gne n i in p arla r? "; "b ir
h id ro je n ato m u ya d a h id ro je n m o le k l n b ir a r a d a tu ta n k u v v e tle r n e
lerdir?"; ve "b ir u ra n y u m e k ird e i n i in k a ra sz d r? ". Y ine de "b ir elek tro n
n ed ir?" y a da "uzay n i in y a ln z c a b o y u ta sa h ip tir? " g ib i so ru la b ile c e k
b a z b a k a c a s o r u la r d a h a fa z la u ta n c a se b ep o la b ilir. B u n u n la b irlik te b u
s o r u la r d a h a te m el b ir fiziki g erek lik ta b lo s u i in d e b ir a n la m a sa h ip
o la b ilir.
zellikle b l m le r 3 1 -3 3 'te k i ta r t m a la r d a n m o d e m fiz ik ile rin e y le
ri is tis n a s z e k ild e m a te m a tik se l m o d e lle r b i im in d e ta n m la d k la r g
r le c e k tir. Bu, h a n g i b e lirli n erm e a ile s in e b a l o la c a k la rn d a n b a m
sz d r. "G ereklii" m a te m a tik se l id e a lle re a it P la to n c u d n y a d a b u lm a y a
a l r g ib id irle r. B ylesi b ir b a k n e rilm i h e rh a n g i b ir "h e r e y in k u ra -
m "n n b ir so n u c u o la ra k g r l r n k by lece fiziki g er ek lik y a ln z c a
s a f m a te m a tik s e l y a s a la rn b ir y a n s m a s o la ra k g r n r. Bu b l m d e ile
ri s rm e k te o ld u u m zere, b y le si b ir k u ra m d a n k e sin o la ra k ep ey u z a
z ve "h er e y in k u ra m "n a b e n z e r b ir e y b u lu n u p b u lu n a m a y a c a t a r
t m a l b ir k o n u d u r. yle o lsa b ile d u ru m k u k u su z , D o an n g iz em lerin i
n e k a d a r d e rin le m e sin e a r a tr r s a k , k a v ra y m z a ra d m z d a n Pla-
to n 'u n m a te m a tik s e l id e a lle r d n y a s n a d a h a d e rin b i im d e itilece im iz
g er e id ir. P eki n i in byle? im dilik b u n u y a ln z c a b ir g izem o la ra k g re
b ilm ek tey iz. Bu, 1 .4 'te d e in ilip ekil 1.3'te g ste rile n d e rin g izem d en
ilk id ir ve b u r a d a ekil 34.1'd e y e n id e n izilip b ira z s s le n m i tir.
P eki m a te m a tik s e l k a v ra m la r g e r e k te n k en d i "d n y a "la rn d a y a a y a n
e y le r m id ir? B yleyse, n ih a i g er ek li im iz i evine, o t m y le so y u t d n y a
i in d e s a h ip o la ra k b u lm u g r n r z . B az in s a n la r P la to n 'u n m a te m a
tik s e l d n y a s n h e rh a n g i b ir a n la m d a "gerek" o la ra k k a b u l e tm ek te z o r
la n r la r ve fizik i g er ek li in k e n d is in in y a ln z c a s o y u t k a v ra m la rd a n o lu
tu u b a k y la te s e lli b u lm a z la r. Bu k o n u y la ilg ili k e n d i k o n u m u m P la
to n 'u n d n y a s n n m a te m a tik se l k a v ra m la ra k esin lik le b ir t r "gereklik"
Fizikilik

e k il 34.1 " D n y a v e G izem "i g s te re n d iy a g ra m n (ekil 1.3), m a te m a tik te b u lu n a n


m u tla k D o ru lu a ek o la ra k d i e r G zellik ve A hlak "P la to n c u m u tla k la r" la s s le n m i
h a ld e y in e le n m e s i. G zellik v e D o ru lu k , fiz ik i b ir k u ra m a ili k in g z e llik k e n d i d o r u lu
u n u F izik i D n y a 'y la ilik ili b i im d e y n le n d ire c e k e k ild e d a v ra n m a k z e re , b ir b ir in e
g e m i tir. te t a r a f t a n t m A h lak k o n u s u n ih a i o la ra k Z ih in se llik D n y a s n a b a ld r.

s a la d m b en im se m em iz g e re k ti id ir (ve b u d u ru m u 1 .3 'te g l b i im
d e sav u n d u m ) f a k a t e s a s e n fizik i g erek li i P la to n 'u n d n y a s n n s o y u t
g erek li i i in d e ta n m la m a y a g irim e y e ay a k d ire y e b iliriz . Bu so ru y a
ili k in k o n u m u m u en iy i b i im d e , d n y a n n -P la to n c u m a te m a tik se l,
fizik i ve z ih in s e l- h e r b ir in in k e n d in e zg gerek li e sa h ip o ld u u ve h e r
b ir in in (d erin d en ve gizem li biim de) k e n d in d e n nce g elen d e (d n y a la r
d n g se l b i im d e k a b u l ed ilm e k zere) k u ru ld u u ekil 34. l 'i n ifad e e t ti
in i sa n y o ru m . P la to n ik d n y a n n , b ir a n la m d a , a r a s n d a k i en ilkel
o la n o ld u u n u d n m e k is tiy o ru m n k m a te m a tik k e n d in e y a ln z c a
m a n tk y o lu y la fiilen v a rlk k a z a n d ra n b ir t r g e re k lilik tir. Byle b ile o l
sa , b ir de b u d n y a la ra ilik in d n g se l g r n m le ilg ili, k e n d isi n c e li
n in y a ln z c a k k b ir p a r a s n a b a l g r n rk e n h e r b ir in in k e n d in d e n
so n ra g elen i k e n d i b t n l i in d e k a p s a y a b ilir g r n d , g izem y a d a
p a ra d o k s d a m e v c u ttu r.
34.7 Zihinselliin fiziki kuramdaki rolleri
H e r "d n y a"n n , d i e r ik is in in k in d e n fa rk l, k en d in e zg t r d e b ir
v a rl a s a h ip o ld u u n u zih n im iz d e tu tm a k zo ru n d a y z. Y ine de so n u o la
ra k b u d n y a la rd a n h e rh a n g i b irin i d i e rle rin d e n y a ltk o la ra k u y g u n b i
im d e d e e rle n d ire b ile c e im iz i d n m y o ru m . Bu d n y a la r d a n b ir i z i
h in se llik o ld u u n d a n bu, fizik i k u ra m d a z ih n in ro l ve de a y rc a z ih in s e l
li in ilg ili o ld u u (rnein en a z n d a n y a a m , u y k u su z lu k , sa lk l in s a n
b e y n i gibi) fizik i y a p la r d a n a s l o rta y a k t k o n u su n u g n d em e g e tirir.
Bu k ita p ta b ilin li z ih n iy e t s o ru n u n u , so n u o la ra k b u k o n u n u n fizik i g e r
eklik k a v ra y n a ilik in a ra y m z d a k i n em li b ir k o n u o lm a z o ru n lu lu
u g er e in e k a r n , d e rin le m e sin e ele a lm a k ta n k a s tl b i im d e k a n d m .
(Bu t r k o n u la r a y rn tl o la ra k b a k a b ir y e rd e ta rt tm ; o rta y a k acak
ta r t m a l p ek ok k o n u y la ilg ili k a fa k a rk l y a a r h a le g elm ek is te m i
yo ru m .)762 Y ine de z ih in se llik k o n u s u n d a n t m y le k a n m a y a a lm a k
b a n a g re u y g u n su z o lu r. ekil 34.1 u y a rn c a d i e r iki d n y a y la b irlik te
ele a ln m o la n z ih in se llik d n y a s n d a n a y r o la ra k b u k ita p ta b ilin k o
n u s u n u n fizik i o la ra k ak y a d a rt k a n la m l b ir ro le z a te n sa h ip o ld u u
e itli y e rle r b u lu n m a k ta d r.
B u n la rd a n b iri, 27.13'te d e in ilip 28.6, 7 'd e b ir m ik ta r a y rn tl b i
im d e ta rt lm o la n a n tro p ik ilkeyle b a la n tld r. "G zlem lenm i" h e r
h a n g i b ir evren, m a n tk s a l b ir g ere k lilik o la ra k , b ilin li zih in se lli i des-
te k le y e b ilm e lid ir n k b ilin k e sin b i im d e "gzlem ci"nin n ih a i ro l n
o y n a y a n e y d ir. Bu te m e l g erek lilik b ilin li z ih in se lli in v a r o la b ilm e si (ve
olaca) i in ev re n in fiziki y a s a la r y a d a fizik i p a ra m e tre le riy le ilg ili k
s tla m a la r d a sa la y a b ilir. Bu n e d e n le a n tro p ik ilke, b ilin li g zlem ciler
o la ra k g e r e k te n g zlem lediim iz ev re n in b u k s tllk la rla tu ta r l y a s a la r
ve u y g u n p a r a m e tr e d e e rleriy le ilem e k z o ru n d a o ld u u n u ile ri s re r.
B ylesi k s tllk la r k e n d ile rin i D oann te m e l (boyutsuz) s a b itle riy le ilg ili,
31.1'te ta rt lm olan, b e lirli d e e rle rd e a a v u ru r. A sln d a, g er ek te n
b u ld u u m u z d e e rle ri a n tro p ik ilkeye ilik in b ir t r u y g u la m a n n so n u c u
o la ra k d e e rle n d irm e k o ld u k a s r a d a n la m tr.
Ne y az k ki b u s a b itle rin d e e rleri -d iy e lim ki m a te m a tik se l d e e rle n
d irm e le r y e r in e - a n tro p ik ilke ta r a f n d a n b ile b e lirle n se , ilke n e re d e y se
k u lla n s z d r n k b ilin c in v a r o lm a s ve e s a s e n o rta y a k m a s i in g e
rek li k o u lla r h a k k n d a ok az ey b iliy o ru z . O, u z a m sa l o la ra k so n su z ve
e s a s e n d z e n li (K < 0) b ir ev re n d e n e re d e y se t m y le k u lla n s z d r n k
b y le si b ir ev re n d e a n s e se ri o rta y a k ab ilec ek m a d d i h e rh a n g i b ir d
zenlem e, ilke ta r a f n d a n b ilin li y a a m la ilg ili so n d erece e lv e risiz k o u l
la r a b ile o la n a k ta n n a c a k e k ild e, b ir y e rle rd e o rta y a k ac ak tr; bkz.
28.6. ok d a h a iy im se r b ir o la slk b a n a gre, b u te m el s a b itle rin e s a s e n
m a te m a tik s e l o la ra k b e lirle n e b ilir s a y la r o lm a sd r. U za m sa l o la ra k s o n
su z b ir ev re n d e b u n u n a n tro p ik ilkeyle n em li s o r u n la r o rta y a k a rm a s
gerekm ez.
29. b l m d e (zellikle 29.7, 8) ta rt ld z e re k u a n tu m m e k a n i i
n in R p a r a s n a ilik in ou y o ru m d a b ilin ta r a f n d a n o y n a n a n o ld u k a
ay r, n em li b ir ro l sz k o n u su d u r. A sln d a k u a n tu m m e k a n i in e ilik in
"geleneksel" y o ru m la rn n e re d e y se t m so n u o la ra k b ir "a lg la y a n v a r l
n" v a r o lm a sn a b a ld r ve b y lelik le a lg la y a n b ir v a rl n g er ek te ne
o ld u u n u b ilm em izi g e re k tirir g r n r! K openhag y o ru m u n u n (29.1'deki
(a) b a k as) d a lg a fo n k siy o n u n u n e s n e l o la ra k gerek b ir o la ra k k a b u l
etm ey ip a s ln d a v a rl "g zlem cin in zih n in d e" o lan b ir ey o la ra k k a b u l
e tti in i a n m sa y a lm . D a h a s b u y o ru m , en a z n d a n b e lirtile rin d e n b irin d e
b ir l m n , ta h m in e n so n u o la ra k b ilin li b ir v a rlk ta r a f n d a n g zlem
le n e n b ir ey a n la m n a gelm ek ze re, lm d a h a p r a tik b ir u y g u la n a b ilir
lik d ze y in d e "klasik" lm a le tle rin c e g e r e k le tirile c e k b ir e y o lm a s
n a ra m e n , b ir "gzlem " o lm a sn g e re k tirir. B u n u n la b irlik te k la sik a le tle
re o la n b u b a llk , h e rh a n g i gerek b ir a le t p a r a s h l k u a n tu m b ile e n
le rin d e n y a p ld n d a n ve s ta n d a r t U k u a n tu m ev rim in e b a l k a ld y sa
g er ek te - y a k la k o la ra k b ile - k la sik b i im d e d a v ra n m a y a c a n d a n , y a l
n z c a geici b ir n le m d ir. (Bu b a s it o la ra k S c h r d in g e r'in k e d isi d u ru m u
d u r; bkz. 7, 9 ve 30.10-13.) evresel evre u y u m su z lu k k o n u su
(29.1'd ek i (c) b a k as) d a b iz e a y rc a y a ln z c a geici b ir n le m k o n u m u
s u n a r n k "evrede k a y b o lm u olan" b ilg iy e eriilem ez lik o n u n , n e s n e l
b ir a n la m d a , g e r e k te n k ay b o ld u u a n la m n a gelm ez. te ta r a f t a n k a y b n
znel o lm a s i in b iz i b ilin li gzlem ci so ru n u n a g e ri d n d re n "znel b i
im d e alg la n m a; p ek i kim ta ra fn d a n ? " k o n u s u n a y e n id e n ek iliriz.
H er d u ru m d a , h a tta e v rese l evre u y u m su z lu k la bile, ev re n e ilik in
"doru" k u a n tu m a k la m a sa y la ilg ili U ev rim in e h a s s a s b i im d e b a l
k a lm a y s r d r r s e k bylece g eree ilik in oklu d n y a la r a k la m a sn a
( 2 9.1'd e k i (b) b a k as) itiliriz . oklu d n y a la r b a k a s b e lirg in b i
im d e b ir "b ilin li gzlem ci"yi o lu tu ra n eye ilik in u y g u n b ir a n la y a
sa h ip o lm a y a b a ld r n k a lg la n a n h e r "gereklik" b ir "gzlem ci d u r u
m u m la ilg ilid ir, bylece h a n g i gzlem ci d u ru m la rn n o la n a k l o ld u u n u
b ile n e d ek h a n g i g ereklik d u r u m la rn n (dier b ir d ey ile "d n y alar") o la
n a k l o ld u u n u bilm eyiz. B ak a t r l o rta y a k o n d u u h aliy le , g e r ek te n
a lg la n a n g r n te k i n e s n e l d n y a n n d a v ra n b ir in in b ilin c in in y o lu
n u , s a y sz k u a n tu m s t s te b in m i a lte r n a tif le r a r a s n d a n n a s l g e ird i
ine b a ld r. B ilinli g zlem cilerle ilg ili u y g u n b ir k u ra m y o k lu u n d a
oklu d n y a la r y o ru m u z o ru n lu b i im d e te m e l o la ra k eksik k a lm a k z o ru n
d a d r (bkz. 29.8).763
T u ta rl g e m i le r y a k la m (29.2'deki b a k as) d a a y rc a a k b i
im de b ir "gzlem ci"nin o la b ile ce i ey e ili k in b ir k a v ra m a (k av ram G ell-
M a n n -H a rtle d z e n in d e k i b ir IGUS o la ra k a n lr)764 b a ld r. W ig n er t a r a
fn d a n n e rile n b ilin c in (ya d a g en el o la ra k y a a y a n siste m le rin ) U e v rim i
ni ip n ey e b ile ce in e ilik in b a k a s (29.2'deki (fl'n in b ir v ersiy o n u )
a y rc a k u a n tu m m e k a n i in in y o ru m la n n d a zih n in (ya d a "gzlem ci"yi
o lu tu ra n h e r n ey se onun) ro l n e ak b ir g n d erm e d e b u lu n a n b a k a
sd r. A n lay a b ild i im k a d a ry la b ir "b ilin li gzlem ci" b a k a s n a zo
ru n lu b i im d e b a l o lm a y a n te k y o ru m d e -B ro g lie -B o h m 'u n k iy le
(29.2'deki (e) b a k a s)765 k e n d ile ri u y a rn c a , U ve R 'n in h e r ik is in in de
n e sn e l o la ra k gerek b ir t r fiziki ev rim e y n elik y a k la k lk ta h m in le ri
o la ra k k a b u l ed ild i i k u a n tu m m e k an i i k u r a lla r n d a te m el b ir d e iik lik
g e re k tire n le rin ( 29.2 'd ek i (f) b a k alar) o u d u r.
Bu k ita b n p ek ok y e rin d e (zellikle 30. blm de) ifa d e e tti im zere,
k tle e k im o lg u su y la b irlik te U 'n u n y e rin i R 'n in (dier b ir d ey ile OR'nin)
ald b u so n b a k a s n n ta ra fta r y m . K tleikim le ilg ili b u OR k e n d i
li in d e n b i im d e g e r e k le ir ve h e rh a n g i b ilin li b ir g zlem cin in ile m in
b ir p a r a s o lm a sn g ere k tirm ez . O laan k o u lla rd a O R 'nin h e r z a m a n
m e y d a n a g elen sk b e lirtile ri sz k o n u su o lu r ve b u n la r, m k em m el b ir
y ak la k lk ta h m in i o la ra k , b y k lek te o rta y a k an k la sik b ir d n y a y a
yol a a r. B u ra d a n h a re k e tle , b ir lm g er e k le ti in d e (R) k u a n tu m d u r u
m u n u n in d irg e n m e sin i g e r e k le tirm e k z e re h e rh a n g i b ilin li b ir g zlem
ciyi a rm a y a gerek y o k tu r.
te ta r a f ta n -" d a rd a k i" fiziki d n y a d a o rta y a k an g e r e k b ir fizik i
ilem o la ra k k a b u l e tti im - b ilin o lg u su n u n e s a s o la ra k g erek OR i le
m in d e n y a ra rla n a c a m d n y o ru m . Bu n e d e n le k e n d i k o n u m u m te m el
o la ra k , R i le m in in u y a d a b u y o lla b ilin te n so ru m lu o ld u u d n le n
s tte ifa d e ed ilm i o la n la rn te rs id ir . B enim b a k a m d a , b ilin te n (ks
m en) so ru m lu o la n ey fiziki o la ra k g er ek b ir R ile m id ir!766
Bu ek im e d e n e y se l o la ra k s n a n a b ilir m id ir? yle o ld u u n u s a n y o
ru m . lk o la ra k , b ey in d ek i y a p la n m a la rla ilg ili d o la y sz b i im d e a n la m l

763 Bkz. D eutsch, 2000; Lockvvood, 1989.


764 Bkz. G ell-M ann, 1994 ve H artle, 2004.
765 Bununla b irlik te b u konuyla ilgili David Bohm 'un g rlerini dinlem i olanlar, onun bilince
ilikin k o n u la n ku an tu m m ekaniininkilerle ilgisiz olarak deerlendirm ediini grecektir.
766 Bkz. Penrose, 1989, 1994, 1997.
o la b ile ce k - z e llik le ilk o la ra k S tu a r t H a m e ro ff767 ta ra fn d a n n e rilm i
o la n s in irle rle ilg ili A -k afes m ik ro t p le ri (fakat b elk i de a y rc a y a p la r
C60 m o le k lle rin e y a k n d a n b en z e y e n s in a p tik k la tr in 768 g ib i d i e r y a p la r
d a )- b e lirli d n c e le r sz k o n u s u d u r ve b u b e lirli fik irle ri o n a y la m a k /
r tm e k z e re n em li b ir a la n m e v c u ttu r. D zen, (yksek sc a k lk s p e r
ile tk e n li iy le o rta k zellik lere sa h ip ; bkz. 28.1)769 b e y n in n em li b lg e leri
b o y u n c a g en i b i im d e e tk iy en b ir t r b y k lekli k u a n tu m u y u m lu lu u
g e re k tirir ve s in irle rle ilg ili A -k afes m ik ro t p le rin in b u n d a , b ilin li b ir
o lay b u k u a n tu m sis te m in in k sm i d u ru m in d irg e n m e siy le (d zen len m i
OR) ilg ili o lm a k ze re, n em li b ir ro l o y n ad d n l r. N o rm ald e b u ,
k tle e k im le ilg ili OR'yi 30.11, 12'de a k la n m nerm ey le u y u m iin d e
etk ile m ek i in p ro te in m o le k lle rin d e y e te rli u y u m lu h a re k e ti g e r e k le
tirm e k zere, b e y n in p ek ok fa rk l p a r a s n b ir a r a d a i erir.
K en d isi u y a rn c a - m ik ro t p h ip o te z in e zg o lm a sa d a - b y le si v a r s a
y m s a l fik irle rin sn a n a b ild i i, A ndrew D uggins ta ra fn d a n o rta y a k o n
m u o la n zekice b ir n eri m e v c u ttu r. Bu n eri, a lg la m a n n fa rk l g r
n m le rin d e n (rnein h a re k e te i ren g e y a d a b iim e ilik in g rs e l a lg la r
dan) b e y n in o ld u k a fa rk l b lg e le rin in so ru m lu o lm a s f a k a t y in e de b i
lin c in u la t g r n t d e t m b u fa rk l g r n m le rin te k b ir g r n t o lu
tu rm a k z e re b ir a ra y a g elm esi g er e in e d a y a n r. Bu za m a n z a m a n b a
la n m s o r u n u o la ra k a d la n d rlr. D u g g in s'in fik ri b ilin li g r n t o lu u
m u n d a i e rile n Bell e itsiz lik le rin e ilik in , b y k lekli k u a n tu m e tk ile ri
n in b ilin li a lg la m a n n b ir p a r a s o ld u u n u g l b i im d e v u rg u la y a n
EPR t r y ere l o lm a y an o la y la rn (23.3-5) v a rl n b e lirte n n em li ih
la lle rin sz k o n u su olup o lm a d n g rm ek zere sn a m a k tr. lk so n u la r
ik n a ed ici o lm a k ta n u zak o lm a la rn a ra m e n c e s a re t v eric i b a z g r n m
le re s a h ip tir .770
Bu fik irle rin k o n u m u ne o lu rs a o lsu n b a n a yle g eliy o r ki, fizik i o lg u la
r n en d e rin d z e y le rin d e k i h e rh a n g i b ir t r eksiklie y n elik id d ia d a b u
lu n a n "tem el" b ir fizik i k u ra m a y rc a , b ilin li z ih in se lli i de i in i in e k a
ta c a k p o ta n siy e le sa h ip o lm a ld r. B az in s a n la r b u s o ru n d a n , b ilin li o l
m a h a lin in b a s it b i im d e b ir t r "epifenom en" o la ra k "o rta y a k t n " ile
ri s re re k k a n m a y a (ya d a o n u km sem eye) a l r. Bylece b u r a d a n
h a re k e tle , ilg ili (biyolojik o lm a s gerekm eyen) ile m le rin te m e lin d e b u lu
n a n k e sin tip te k i fizik te, b ilin li o lm a h a lin in o rta y a k m a s n n h i b ir

767 Bkz. H am eroff ve W att, 1982; Ham eroff, 1987, 1998; H am eroff ve Penrose, 1996.
768 Bkz. Korua vd., 1993.
765 Bkz. rnein A nderson, 1997.
770 K iisel iletiim . Bildiim k ad aryla D uggins'in a ra trm a la r hem z tam am lanm ad ve henz
herh an g i b ir yayn sz k onusu deil.
n em i o lm a d id d ia ed ilir. S ta n d a rt b ir konum , k e n d isi u y a rn c a b ilin li
z ih in se lli i o rta y a k a ra n e y in y a ln z c a (uygun fa k a t h e n z s a p ta n m a
m b ir d o a y a sah ip ) h e s a b a d a y a l e tk in lik o ld u u h e s a p la m a l ilevsel
lik k o n u m u d u r. Bu g r e (ksm en T u rin g h e s a p la n a b ilirlik k a v ra m y la
G del k u ra m n a d a y a n a n g e re k elen d irm e y i k u lla n a ra k ; b kz. 16.6) k u v
v e tle k a r k tm ve a s ln d a b ilin li o lm a h a lin in g e r e k te n k ay p (k tle
ek im le ilgili) OR k u ra m n a b a l o ld u u n u b e lirttim .771 d d ia la rm b u k a
y p k u ra m n h e s a p la m a l o lm a y a n (dier b ir d ey ile ey lem leri T u rin g m a
k in e si s im la sy o n u n u n k a p s a m d n d a b u lu n a n ; 16.6) b ir k u ra m olm a
z o ru n lu lu u n u ta le p e tm e k te d ir. Bu t r d e b ir OR m o d e li re tm e k le ilg ili
k u ra m s a l fik irle r im d ilik so n d erece b a la n g a a m a s n d a d r f a k a t b u
r a d a b a z ip u la r b u lu n m a s o la sd r.

34.8 Geree giden uzun m atem atiksel yolumuz


nceki b l m le rd e su n u lm u o lan ta rt m a la r d a n , gerek d n y a n n
d o a s n a n la m a y a ilik in y o lu m u z u n h e d e fin d e n h l ok u z a k o ld u u
u m a rm ak lk k a z a n m tr. Belki de b u h ed e fe a s la u la la m a y a c a k y a da
so n u o la ra k "gereklik" o la ra k a d la n d rd m z e y in k u ra l o la ra k a n la
la b ile ce i b i im d e b ir n ih a i k u ra m o rta y a kacak. Byle o lu rsa , o k u r a
m n d o as im d iy e dek fiziki k u ra m la rd a g rd m z e y d en d e v a sa b i
im d e fa rk llk g ste rm ek z o ru n d a d r. ki b in b e y z y ld a n u z u n s re n
y o lc u lu u m u z d a o rta y a k an en nem li a n la y m a te m a ti in b e lirli a la n
la ry la fiziki d n y a n n ile y ii a r a s n d a , b u e k ille r 1.3 ve 3 4.1'd e g s te ril
m i o la n "ilk gizem " olm ak zere, d e rin b ir b irlik 772 o ld u u d u r. "G eree
g id e n yol" so n u ta h e d e fin e u la r s a , by lece b a n a g re o so n n o k ta y la i l
g ili te m eld e y a ta n so n d erece d e rin b ir b a s itlik sz k o n u su o lm a k z o ru n
d a d r. M ev cu t h i b ir n erm e d e b u n u g rm y o ru m .

771 Bkz. Penrose, 1987, 1994; H am eroff ve Penrose, 1996.


772 Bu b irli in dik k at ekici ve b iraz gizem li olarak deerlendirilip deerlendirilm eyecei uz
m a n la r ara s b ir ekim e k onusu olarak grnm ektedir. Son derece saygn m atem atiksel fi
ziki Eugene VVigner, 1960, n l b ir dersinde "m atem atiin fiziki bilim lerdeki akl alm az et-
kinlii"ni aklam t. Bununla birlikte, gl teorem lerinden ikisi bu k ita p ta b ir yerlerde
su n u lm u olan, sekin m atem atiki A ndrew G leason m atem atik ve fiziki arasn d ak i uyum u
y alnzca "m atem atiin dzen bilim i olduu"na ilikin gerein b ir y an sm as biim inde de
erlen d iren k a rt b ir gr kabul etti, 1990. Kendi kiisel bak am Gleason yerine Wig-
n er'in k in e d ah a yakndr. F iziin tem ellerindeki geerli m atem atiksel y a sa la rd a grd
m z y alnzca o la an st kesinlik deil fak at ayrca incelik ve ok ynllk bana, tek bam a
d n y an n ileyiindeki "dzen"in tem elini o lu tu ran b ir ifadeden ok d ah a fazlas olarak
grnr.
F izik i g er ek li in ile y i in i v u rg u la y a n e y in m a te m a tik o ld u u n a ili
k in b u esk i Y un an se z g isi b iz e o la a n s t b i im d e h iz m e t e tm itir. A m a
la d m z h ed e fe o la n u z a k l a k a r n , e v re n in b ild i im iz en d e rin d z e y
le rd e k i ile m le rin e ilik in d ik k a t ekici d ere ced e e tk ile y ici b ir a n la y a
u la t m z b e lirg in h a le g e tird i im i u m u y o ru m . B e lirli m a te m a tik se l
k a v ra m la r g e m ite zel o la ra k b a a r l olm a d u ru m la ry la gze a rp m a k
ta d r. G erel sa y sis te m i ve g eo m etriy e ilik in fik irle r b u n la r a ra s n d a d r.
B a la n g ta b u s is te m a tik b i im d e ilk o la ra k esk i Y u n a n la r ta r a f n d a n a
l lm kliti g eo m etriy d i f a k a t d a h a so n ra f ik irle r klit g e o m e trisin d e n
L am b ert, G au ss, L obaevski, B olyai, R iem an n , B e ltra m i v e d i e rle rin in k i-
n e d o ru g e liti. D ah a so n ra M in k o w sk i u z a y la z a m a n b irle tirm e m iz i
s y le d i ve E in s te in b iz e g en el g relili e ilik in m u h te e m eik u z a y z a m a n
g e o m e trisin i su n d u . A rim et, F e rm a t, Nevvton, L eibniz, E u ler, C auchy,
C a rta n ve d i e r p ek o k la rn n in te g ra l ve t re v a n a liz le ri v e a y rc a d ife
ra n s iy e l d en k lem ler, in te g ra l d e n k le m le ri ve d e ik en t re v le r, b u fik irle r
g eo m etriy le so n d erece n em li b i im le rd e b a la n m olm ak zere, d n y a
n n ile y i in i a k la y a n b a a r l k u ra m la r i in m u tla k b i im d e y a a m s a l
o ld u u n u k a n tla d . M axw ell, B o ltzm an n , G ibbs, E in s te in ve d i e rle rin in
b iz e re tti i, ok b y k sa y d a te k il b ile e n e sa h ip b y k v e k a r k fiz i
ki s is te m le ri ele a lm a m z a o la n a k sa la y a n is ta tis tik s e l f ik irle r de te m e l
di. M a te m a tik , H e is e n b e rg 'in m a tr is k u ra m fik irle rin d e n D irac, v o n Ne-
u m a n n ve p ek ok d i e rle rin in k a rm a k H ilb e rt u z a y la r, C liffo rd ce b iri,
g ste rim k u ra m , s o n lu b o y u tlu fo n k siy o n el a n a liz v b 'y e k a d a r k u a n tu m
k u ra m n n d e rin te m e lin i o lu tu ru r.
M a te m a ti in , d n y a n n ile y iin e ilik in a n la y m z n te m e lin i o lu
tu r a n y a ln z c a b e lirli iki g r n m n h e r b ir in i s r a s y la ta r t a r a k b e
lirtm e k is te rim n k in a n y o ru m ki b u n la r fizik i k u ra m m z d a k i ilk e le rin
n em li fa k a t b y k o ra n d a ele a ln m a m s o r u n la r n a s t k a p a l b i im d e
d e in e b ilirle r. lki, k u a n tu m m e k a n i i ile m le rin d e , b a a r l t m ilk k u
ra m la r n k u ru lm a s n s a la m o la n g erel sa y sis te m in in ak sin e, ok t e
m el o ld u u n u g rd m z k a r m a k sa y sis te m in in ro l d r. k in cisiy se ,
fiile n t m 20. y zy l k u ra m la rn d a , zellikle fizik i e tk ile im le re ilik in
a y a r k u ra m n n fo rm la sy o n u y la ilg ili o la ra k m erk ezi b ir nem e sa h ip
o la n s im e tr in in ro l d r.
lk o la ra k k a rm a k s a y la r ele aln . Bu s a y la rn m a te m a ti in d e y a l
n z c a zel b ir s ih ir b u lu n m a s deil f a k a t a y rc a D o an n k e n d isin in b u
s ih ri k e n d i ev re n in i en d e rin d ze y le rd e d o k u m a k ta k u lla n r g r n m e si de
b u k ita b n y in e le n e n b ir te m a s o la g e lm itir. Y ine de b u n u n d n y a m z a
ilik in d o ru b ir zellik o lu p o lm a d n y a d a b u s a y la rn fizik i k u r a m
d ak i g en i k u lla n m la rn a yol a a n e y in y a ln z c a k e n d ile rin in m a te m a tik
sel fa y d a la r o lup o lm a d n da s o rg u la y a b iliriz . S an rm ou fizik i b u
ik in ci g r e eilim g ste rm e k te d ir. B u n u n la b irlik te o n la ra gre, tem el
k u a n tu m s t s te b in m e ilk e sin i, b ira z fa rk l b i im d e S c h r d in g e r d e n k le
m in i, p o z itif fre k a n s k o u lu n u ve k u a n tu m a la n k u ra m n d a o rta y a k an
so n su z b o y u tlu "k a rm ak y a p "n m (26.3) te m e lin i o lu tu ra n b u s a y la ra
ili k in ro l n n i in k u a n tu m k u ra m e r e v e sin d e b y le sin e e v re n se l g
r n m e si g ere k ti iy le ilg ili h l - b i r t r a k la m a y a gerek d u y a n - gizem li
b ir ey sz k o n u su d u r. Bu fizik ile re gre g erel s a y la r "doal" ve k a r m a
k s a y la r "gizem li" g r n r. B u n u n la b irlik te t m y le m a te m a tik s e l b ir
b a k a s n d a n gerel s a y la rla ilg ili o la ra k k a rm a k s a y la rd a n zellikle
d a h a "doal" h e rh a n g i b ir ey sz k o n u su d e ild ir. A sln d a k a rm a k s a y
la ra ilik in b ir m ik ta r gizem li m a te m a tik s e l k o n u m a b a k a ra k k a r t b a k
a s d a b e n im se n e b ilir ve b u n la r b e lirg in b i im d e d a h a "doal" y a d a ger-
e lle rd e n d a h a " ta n r verg isi" o la ra k d e e rle n d irile b ilir.
K arm a k s a y la rn fizik te m e lin d e k i nem i - y a d a d a h a b e lirg in o la ra k
h o lo m o rfik li in (ya d a k a rm a k an a litik lik ) n e m i- k e n d i zel b a k a
m a g re a s ln d a "doal" b ir ey o la ra k g r lm e lid ir ve k a rm a a e s a s e n d i
er t r l d r .773 Gerel y a p la rn fiz ik te b y le sin e nem li b ir ro l o y n a r g
r n m e s i n a s l sz k o n u su olur? K u an tu m m e k a n i in e ilik in s ta n d a r t f o r
m a liz m in b ile, k a rm a k s a y la ra d a y a n m a s n a ra m en , t m y le h o lo m o r
fik b ir k u ra m o lm a d v u rg u la n m a ld r. B unu, k u a n tu m g z le m le n e b ilir
le rin in H e rm itse l ile m c ile r (ya d a 2 2 .5 'te a k la n m n o rm a l o la n lar) t a
ra fn d a n a k la n m a sy la ilg ili a lld k g e re k lilik te ve k u a n tu m e v rim in in
(b a sit o la ra k k a rm a k d o ru sa l yerine) n ite r d o a sn d a , b u n la r k a r m a
k elem e (z >> z) k a v ra m n a b a l o lm a k zere, g r r z . B u n u n la ilg ili
o la ra k d u ru m la r a ra s n d a k i n em li o rto g o n a llik zellii h o lo m o rfik o lm a
y a n b ir k a v ra m d r. H e rm itse l zellik, l m le rin s o n u la rn n g erel s a y
la r o lm a s ve n ite rlik se , k e n d isi y o lu y la k a rm a k b ir z g e n li in in h o lo
m o rfik o lm a y an
z >
* z z

ilem i u y a rn c a b ir o la sl a e v rild i i "o lasl n k o ru n m as", d i e r b ir


d ey ile m o d l k a re si k u ra ln n s a la n m a s, s r a d a n ta le b iy le ilg ilid ir. B u
n u n te m el o la ra k , k u a n tu m h o lo m o rfik li in in k rld , "k u a n tu m b ilg i
s i n i n (d i er b ir d ey ile k u d o la n k lk ; bkz. 23.10) "k lasik b ilg i"y e (lm
o lasl ) e v rim in d e o ld u u n u g r r z . A lte rn a tifle re ilik in o rto g o n a llik
b u l m n y in e ok nem li b ir zelli id ir. Bu n ed en le, h o lo m o rfik o lm a
y ta m d a l m le rin k u a n tu m k u ra m n a s u n u ld u u n o k ta d a d ev rey e g ir
d i i g r l r.

773 Bu felsefe, S m a trisin in holom orfik zelliklerin ok nem li olduunu d nen Geoffrey
Chew 'inkine yakn grnm ektedir. Bkz. Chew, 1962.
G erel s a y la rn ro l n e lb e tte a y rc a i e risin e k u a n tu m k u ra m fo rm a
liz m in in y e rle tirild i i a r d a la n u z a y z a m a n d a d a g r r z . K teleek im le
ilg ili O R 'nin k u a n tu m d u ru m in d irg e n m e sin e ili k in d o ru te m e l o ld u u
o rta y a k a rs a b u d u ru m d a gerek u z a y z a m a n n z > z z ilem iy le ilg ili
(h o lo m o rfik olm ayan) g erel sa y y a p s n b u la c a z . B u ra d a b e lk i de b u r
ga k u ra m c la r i in k u ra m n h o lo m o rfik ile m le re zg g v e n in in e ilik in
b ir d e rs sz k o n u su d u r. Belki de te ta r a f ta n ay rk t m le ik ilk e le rle ilg ili
b ir b i im d e k a rm a k s ih ird e n o rta y a k an b ir ro l a ra m a ly z ki b y lece
"u zay zam an " (3.3,5, 32.6 ve 33 .1 'd e ta rt ld zere) g erel sa y t a
b a n l b ir y a p y e rin e te m eld e y a ta n a y rk b ir y a p y a sa h ip o lsu n . Ne o lu r
sa o lsu n b u r a d a fiziki g erek li e ilik in m a te m a tik se l ta b a n la ilg ili o la ra k
d e rin d e n nem li k o n u la r b u lu n d u u n a in a n y o ru m .
im di s im e tr in in m o d e rn fizik i k u ra m d a k i te m e l ro l n e d n elim . Bu
k a v ra m n fa y d a s y la ilg ili h i b ir p h e sz k o n u su d e ild ir. H em (Lorentz
g ru b u y la b a la n tl olarak) g re lilik h em de k u a n tu m k u ra m o n d a n so n
d erece n em li b i im d e y a r a rla n r . te ta r a f ta n s im e triy i D o an n y o lla r
n a te m el o la ra k m y o k sa r a s tla n ts a l ya d a y a k la k b ir zellik o la ra k m
d e e rlen d irm e liy iz ?
S im etriy i e s a s te m el k a b u l etm ek ve s im e trid e n h a lih a z r d a g r n e n
s a p m a la r erk e n ev re n d ek i s im e tri k rlm n m b ir zelli i o la ra k d e e rle n
d irm e k p a r a c k fizi in e y n elik pek ok m o d e m y a k la m n b ir ilk e si o la
ra k g r l r. A sln d a 13.1 ve 15.2, 4 'te b e lirtild i i z e re b t n l k l s i
m e tri d e m e t b a la n t fik rin in g ere k li b ir ze lli id ir. D a h a s 25.5, 8 'd e n
e le k tro z a y f k u ra m a ilik in s ta n d a r t ta v rn U(2) sim e tris in i, o n u n e sa se n
e le k tro z a y f k u v v e tle re (15.1, 8) ilik in a y a r k u ra m b i im in d e fa k a t n o r
m a ld e s im e trin in k e n d ili in d e n (Byk P a tla m a d a n y a k la k 10~12s sonra)
k rld d n le n , b ir ro l o y n ay a b ile ce i e k ild e te m e l o la ra k b t n l k
l b i im d e d e e rle n d irm e k o ld u u n u a n m sa y n . 2 8 .3 'te n erk e n ev ren i
g erek li s im e tri k rlm n sa la m a k z e re a rm a n n b e lirli g l k le rin in
b u lu n d u u n u a n m sa y a lm . Bu, e le k tro z a y f k u ra m d a k i U(2) sim e tris in e ve
d e a y rc a GUT k u ra m la rn d a ie k o u la n ok d a h a b y k sim e trile re u y
g u la n r.
G ut k u r a m la r n a ilik in b y k s im e tri g r u p la n p a r a c k fizi i ta b lo
m u z u g e r e k te n b a s itle tir ir m i? Ya d a b u b e lirg in s im e trile rin o u tem el
o la ra k b a la n g ta n itib a r e n k rk o lsa y d d a h a m iy i o lu rd u ? Bu ik in c i a l
te r n a tif b a k a s n d a n te m e l k u ra m la rm z d a a lg la d m z s im e trile rin
ou g e r e k te n y a ln z c a te m e l d ze y d ek i y a k la k lk la rd r; b y le ce b u b e
lirg in s im e trile rin n e re d e n g e ld i in i a n la m a k z e re d a h a d e rin b ir a r a tr
m a y a p m a k z o ru n d a y z.
O la an k u a n tu m k u ra m n d a h e r iki t r k rk sim e tri rn e k le rin e s a h i
b iz. K en d ili in d e n s im e tri k rlm m n ak b i im d e m e y d a n a g eld i i, rn e
in s p e r ile tk e n lik (U(l) k n lm ) ve d i e r o lg u la r gibi, iy i a n la lm d u
r u m la r sz k o n u su d u r. te ta r a f ta n s im e tri fik irle rin in b ir o lg u y a ilik in
m k em m el b ir k a v ra y sa la m a k z e re k u lla n la b ild i i f a k a t s im e trin in
y a ln z c a , d a h a ta m fa k a t d a h a az sim e trik olup te m eld e y a ta n , a to m a ili
k in s p e k tru m u n s n fla n d rlm a s n d a o ld u u g ib i d a h a d e rin b ir k u ra m
d a n k a y n a k la n a n b ir y a k la k lk ta h m in i o ld u u rn e k le r de sz k o n u s u
d u r.774 Bu iki d u ru m d a n h a n g is in in p a r a c k fizi in e ilik in d a h a d e rin b ir
gelecek k u ra m n d a d a h a b y k b ir nem e sa h ip o la ca n za m a n g s te re
cek.775
lg ili b ir k o n u o la ra k , b ir ta m sim e tri g ru b u n u n , b a la n g o la ra k h e r
h a n g i b ir s im e trin in y k le n m ed i i y a p la rla b ile o rta y a k ab ilec e i d u
r u m la r sz k o n u su d u r. B unu, h e rh a n g i b ir s im e trid e n y o k su n b i im d e
k a rm a k d zlem y a m a la rn d a n b ir a ra y a g e tirilm i o la ra k d n e b ile c e
im iz R iem a n n k re s in in k e n d isin d e g r r z . B u n u n la b irlik te , so n u ta k i
k a rm a k m a n ifo ld u n to p o lo jisi S2 olm ak k o u lu y la b u n u n , (R ie m an n 'a a it
b ir te o re m v a s ta sy la ) k a rm a k b ir m a n ifo ld o la ra k R iem a n n k re sin e e
d e e r o ld u u n u g r r z , by lece o n a ilik in s im e tri g ru b u n e k a d a r d
ze n siz b i im d e b ir a ra y a g e tirilm i o lu rs a o lsu n ta m o la ra k SL(2, C), d i e r
b ir d ey ile y a n s m a l o lm a y an L o re n tz g ru b u (18.5), o lu r.776
D o an n gizem li s a f sa y sa b itle riy le (31.1) ilg ili o la ra k b ir so ru sz
k o n u s u d u r. Bu sa y la r, s im e tri k n lm fik rin e b e n z e r b i im d e , (28.6'da
a n la n W h e eler/S m o lin t r n erm e d e o ld u u gibi) so n d erece erk en ev
re n d e m i s a p ta n m tr? A sln d a C ab ib b o ve W ein b e rg a la rn a (25.7)
b e n z e r b u s a b itle rin b a z la r n o rm a ld e y a ln z c a b u t r b ir y o lla o rta y a
k m k a b u l ed ilir. Ya d a b u s a y la r g er ek te n m a te m a tik s e l o la ra k , te
m eld e y a ta n d a h a d e rin b ir k u ra m ta ra fn d a n s a p ta n m o la b ilir m i? So
n u n c u b a k a s k en d i k iise l te rc ih im d ir f a k a t b u t r g v e n ilir b ir k u r a
m a sa h ip o lm a k ta n u z a k g r n m e k te y iz .777
B u n u n la ilg ili o la n ilg in b ir so ru , z a y f e tk ile im le rin (25.3) a y n a l
a s im e tris id ir. S ta n d a rt m o d e le y n elik n o rm a l y a k la m d a a y n a l a s im e tri
k u ra m n e rev esi i e risin d e in a ed ilir. te ta r a f ta n a r tk n trin o la rn
(en a z n d a n ounun) k tle li p a r a c k la r (dier b ir d ey ile s f r o lm a y an
d u ra a n ktle) o ld u u g z le m le n m itir ve b u gerek z a te n o rijin a l s ta n

774 D yson'daki, 1966, F reem an Dyson ta ra fn d a n su n u lan tan tc yorum lara bakn.
115 Bkz. Penrose, 1988.
776 Bu gerek genel grelilikteki asim p to tik olarak dz u zayzam anlarn asim ptotik sim etrileri
ne ilik in alm ayla ilgili olarak nem lidir; bkz. Sachs, 1962; Penrose ve R indler, 1986.
777 Kr. E ddington, 1946.
d a r t e le k tro z a y f m o d e ld en b ir s a p m a y a i a r e t ed er. S o l-e lli b ir n trin o
b a s it e k ilde, z a y f e tk ile im le re ili k in t m a y n a l a s im e tri iin "su-
la n "am az. K tleli b ir n trin o t m y le so l-e lli b ir "zik" p a r a c d e ild ir
n k k tle y le b irlik te o a y rc a s a -e lli b ir "zak" p a r a s n a d a sa h ip o lu r
(bkz. 25.2). S ta n d a rt m o d e lin (k tleli n tr in o la rn d a h il ed ileb ilec e i b i
im d e h a fif e g en ile tilm i) b a z b i im le rin d e d a h a ncek i s o l/s a s im e t
rik m o d e lin d e n gelen k e n d ili in d e n b ir s im e tri k n lm m n s z k o n u su o l
d u u d n le b ilir. B u n u n la b irlik te b u rn e k te a s im e trin in , erk e n e v re n
deki k e n d ili in d e n b ir s im e tri k n lm y o lu y la o rta y a k m a s y erin e , b a
ta n itib a r e n o ra d a b u lu n m a s "geleneksel" b a k a sd r.
A yrca z a m a n a s im e tris in in de (27 ve 28. b l m le rd e ta le p e d ild i i z e
re) b u b a k a sy la ele a ln m a s g ere k en b ir k o n u olu p o lm a d n d
n e b iliriz . B u n u n la b irlik te o k e sin lik le g elen ek sel b ir "erk en ev re n d ek i
k e n d ili in d e n s im e tri k n lm " y o lu y la o rta y a k am az. G eleneksel ta b lo
te rm o d in a m i in ik in ci y a s a s n d a n fa y d a la n r , on u t re tm e k z e re k u lla
n la m a z.

34.9 Gzellik ve mucizeler


G elin im d i m a te m a ti in , fizik i k u ra m a en d e rin d z e y le rin d e - e n
a z n d a n im d iy e k a d a r rd m z d e rin lik te k i b ir d z e y d e - te m el o lu
tu r d u u g r le n d a h a g enel ve gizem li b a z g r n m le rin e d n elim . K u
ra m s a l a r a tr m a n n y n n , n e d e n se cid d i b ilim se l y a z la rd a g en e llik le -
p h e siz , b u e tk ile rin u y g u n b ilim se l ile m in k a t k u r a lla r n d a n b ir h ay li
u z a a s r k le n m i g r n m e sin e ilik in k o rk u n e d e n iy le - d e in ilm ey en ,
g l iki itic i k u v v et id d e tli b i im d e etk iled i. B u n la rn ilk i g ze llik y a d a
z a r a f e ttir ve b u k o n u y a k ita b n p ek ok y e rin d e d e in d im . k in c isin i, s k
lk la "m ucizeler" o la ra k a d la n d r la n e y le rin k a r k o n u la m a z ekicilii,
im d iy e dek y a ln z c a s t k a p a l tla ttm (19.8, 21.5 ve 31.14'te); y in e
d e k i ise l d en e y im im le k efil o la b ile ce im z e re b u n la r a s ln d a , b irin in
a r a tr m a s z e rin d e g l b ir etk i u y g u la y a b ilir.
Bu b l m n a n a k o n u su o la n m u c iz e le r so ru n u n a g elm ed e n nce n c e
lik le g zellik k o n u su n a d n elim n k b u ik isi b a la n ts z d e ild ir. stte
b e lirtild i i ze re fiziki k u ra m d a te m e l b ir g e liim g e r e k le tirm i o la ra k
a lg la n a n fik irle rin pek ou a y rc a ik n a ed ici b i im d e g zel o la ra k d a g
r le c e k tir. Son d erece ta m ilk fizik i k u ra m n , esk i Y u n a n la r ta ra fn d a n
fo rm le e d ild i i ze re u z a y k u ra m n n te m e lin i o lu tu ra n kliti g eo m etri
p h e g t rm e z b ir g zelli e s a h ip tir . Bin b e yz yl s o n ra , s o n ra d a n
L ag ran g e d en k lem i ve H a m ilto n fo rm a liz m le ri (20.4) y o lu y la a a k t
zere, te m e ld e y a ta n d e rin ve g zel sim p le k tik y a p sy la b irlik te N ew to n c
d in a m i in o la a n s t z a ra fe ti geldi. M axw ell e le k tro m a n y e tiz m a sn n
m a te m a tik s e l b i im i de a y rc a e s a s e n n e f is tir ve E in ste in g en el g re lili i
n in m u h te e m m a te m a tik se l g ze lli in e p h e y o k tu r. A yns k u a n tu m
m e k a n i in in y a p s ve o n a ilik in p ek ok b e lirg in zellikle ilg ili o la ra k d a
s y le n eb ilir. K u an tu m m e k an ik sel sp in in , D ira c 'n g relilik i d alg a d e n k
le m in in ve F e y n m a n ta ra fn d a n g e li tirile n QFT fo rm a liz m in d e k i yol in-
te g ra lin in o la a n s t m a te m a tik se l z a ra fe tin i ay ry o ru m .
Y ine de b u d ze n le rd e k i p h e g t rm e z m a te m a tik se l g zelli in , b a
s it o la ra k s a f m a te m a tik b i im in d e , b a m sz c a p a rla y a n b ir ey o lu p o l
m a d n so rg u la y a b ilm e m iz o n la rn ev re n in ile y iiy le b u d en li u y u m lu
o lm a sn a ilik in d ik k a t ekici gerek le ilg ili deil m id ir? S af m a te m a ti in
b a z d e e rli ta l a n ya d a i a r e t k la rn a sa h ip y a ln z c a m a te m a tik s e l y a
p la r o la ra k k a r la trlm a y a n a s l k a tla n rla r? O lduka iyi fa k a t o k a d a r
d a k a r a rl o lm a y an b ir b i im d e ay a a d ik ild ik le rin e in a n y o ru m . S af m a
te m a tik , fiziki d n y a y la h e rh a n g i a y rt e d ile b ilir b ir b a a s a h ip o lm a y an
ve h e n z k a r la t m z fiziki k u ra m la rn k in e e it ya d a o n u a a n b ir g
zellie s a h ip p ek ok cism e s a h ip tir. (Ayrca bkz. 16.2.)
im di m a te m a tik te k i, fizik z e rin d e k i etk in in - e n a z n d a n im d iy e
d e k - a s g a riy e in d i i b a z d e rin ve g zel g elim e leri ele alalm . C a n to r'u n
so n su z k u ra m d ik k a te de er b ir rn e k tir. B an a gre bu, t m m a te m a tik
ta rih in d e k i en o la a n s t g ze llik tek i k a tk la rd a n b irid ir. B u n u n la b ir lik
te b ild i im iz k a d a ry la son d erece k k b ir k sm fiziki d n y a n n ile y i
iy le ilik iy e sa h ip g r n r (bkz. 16.3, 4, 7). Ayn konu, m a te m a tik s e l
k a v ra y a ili k in b ir d i e r h ey b e tli b a a ry la , C a n to r'u n so n su z k u ra m y la
y a k n d a n ilg ili b ir d ev am cy la, d i e r b ir d ey ile G del'in n l ek sik lik te o
rem iy le (dier b ir d ey ile 16.6) ilik ili o la ra k o rta y a k ar. A yrca, im d i
ye k a d a r fizik le o ld u k a s n rl b ir b a la n ts o ld u u g r le n k a te g o ri k u
ra m n a (33.1) a it g en i k a p s a m l ve d e rin fik irle r de sz k o n u su d u r.
Bu so n iki a la n d a , 21. y z y ld a g e lie b ilec ek fizikle n em li b ir ilik in in
sz k o n u s u o la b ile ce in e d a ir m a k u l b ir b e lirti m e v c u ttu r (34.7, 33.1)
f a k a t b u o ld u k a k u rg u s a ld r. G e litirilm i o la n d e rin ve g zel m a te m a tik
sel k u ra m la rn b y k o u n lu u i in fizikle nem li b ir b a la n tn n o rta y a
k m as ok d a h a az m a k u l g r n r. rnein Andrevv VViles'm, 350 y ld a n
fa z la d ire n m i o lan , "F e rm a t'n m Son T eorem i" o la ra k b ilin e n sa v n d o ru
la n m a s n g e r e k le tirm e k te k i d ik k a t ekici 20. y zy l b a a r s n ele a la
lm . Bu, m u h te e m m a te m a tik se l fik irle r b a r n d rm a s n a ra m e n , k e n d ile
rin i a n la d m z b i im iy le fizik i y a s a la rd a n o ld u k a u za k g r n r. 20.
y zy ld a, h em s re k li h em de a y rk b a s it g ru p la rn s n fla n d rlm a s g ib i
b a k a c a p ek ok m th i g elim e g er ek le ti. B u ra d a k e sin lik le fizi e d
n k u y g u la m a la r sz k o n u su o ld u f a k a t b u b a s it g r u p la r k u ra m n n b ize
b ir "fiziki k u ram " s a la d n s y le m e k ten u z a k tr. M a te m a tik s e l s n fla n
d r m a la r y a ln z c a , fiz ik ile rin o la s lk la rn ne o ld u u n u g rm e le rin e o la
n a k sa la m a s b a k m n d a n fa y d a ld r. B ir d i e r rn e i ele alalm . 19. y z
y l R ie m a n n 'n n e fis ^ -fo n k siy o n u k u ra m ve o n u n a s a l s a y la rn d a l
m y la b a n ts n a a h itlik e tti. H l k a n tla n a m a m R iem a n n h ip o te z in in
(7.4) p h e g t rm e z g ze lli i ve b y k m a te m a tik se l n em in e k a r n b u ,
fiz ik te n n e re d e y se e it d ere c e d e u z a k tr. A sln d a b u r a d a fizik le b irta k m
ilgi ek ici b a la n t m e v c u ttu r 778 f a k a t R ie m a n n k u ra m n n b iz e fizik i d n
y a y a a it b ir m o d e le b e n z e r h e rh a n g i b ir ey s a la d n sa v u n m a k g t r.
G elecein fizi in d e, d a h a b y k k tle y e sa h ip d e rin ve g zel b ir m a te
m a tik le y ak n b ir ilik i o la c a n m b eklem eliyiz? Ya d a m a te m a tik ve fi
zik a r a s n d a k i ili k in in g e r e k te k in d e n d a h a y a k n o ld u u n a in a n m a k ta ,
fizik i k u ra m d a im d iy e dek g rd m z b a a r la r ta ra fn d a n y a n l m
y n le n d irilm e k te y iz ? S oru d a h a ak o la ra k ekil 1.3 b i im in d e ifad e e d i
le b ilir. P la to n c u m a te m a tik d n y a n n n e k a d a r "ilk gizem "i g s te re n okun
ta b a n n d a y e r a lm a k ta d r?
A yrca, fiziki d n y a n n d a v r a n n y n etm ek te d e rin b ir ro l b u la n e
y in n e t r b ir m a te m a tik o ld u u n u a lg la m a n n h e rh a n g i b ir y o lu o lu p o l
m a d n d a s o ra b iliriz . lgi ekici b ir k onu. Belki de m a te m a tik v e fizik
a r a s n d a k i gizem li ilik iy i y n eten , te m e ld e y a ta n c a n a lc e tm e n le r g ele
cekte d a h a iy i a n la la c a k .
stte k in e b e n z e r d e e rle n d irm e le rin o kura, m a te m a tik se l g ze lli in
k e n d is in in en iy im se r g r le, m u la k b ir k la v u z o ld u u n u b e lirg in h a le
g e tird i in i u m u y o ru m . Y ine de k ita b n d a h a nceki pek ok y e rin d e b e lir t
ti im zere, h em m a te m a tik s e l h em de fizik i y a rg la rn , k u ra m s a l fizik
i e ris in d e iz len e ce k en v erim li izg ilerle ilg ili k a r a r v erm e k tek i d ik k a t e
kici ro l n d e n k u k u d u y m a k g t r. B u n la rn ou in c elik li b ir n ite li e
s a h ip tir ve e itli a lte r n a tif le r d e n h a n g is in in izlenecek en etk ili yol o ld u
u n a k a r a r v e rm e n in so n d ere ce k iise l b ir k o n u o ld u u n a in a n m a k k o la y
d r. B u n u n la b irlik te za m a n z a m a n fizik i d n y a n n m a te m a tik s e l k u r a m
la rn a ili k in a r a tr m a la r d a , b y le si se im le r z e rin d e tek b a n a m a te
m a tik se l z a r a f e tte n ok d a h a g l b ir etkiye sa h ip o la n b ir ey o r ta y a
k a r ve b u b en im "m ucize" o la ra k a d la n d rd m e y d ir.
"K u an tu m ktleek im " fik irle rin in y a k n ta rih in d e b y le si e y le re ili
k in p ek ok rn ek d n e b iliy o ru m . B u n la rd a n b iri, s ta n d a r t E in s te in g e

R iem ann hip o tezin in fizikle olan b a lan tsn a ilikin b ir tartm ay la ilgili bkz. du Sautoy,
2004; ay rca bkz. B erry ve Keating, 1999. LANLarXiv'in hzl b ir ta ra m a s (Euler) (-fo n k siy o
n u n u n dzenli hale getirilm esinin nem ini gsterir; son saym da 136 tklama!!!
n el g relilik k u ra m n a a it FT'ye y n elik te d irg e y ic i y a k la m ik in c i d e re
c e d en n o rm a lle e b ilir o lm a y a n r a k s a m a la r a yol a a rk e n s p e rs im e tri
d ev rey e so k u ld u u n d a ra k s a k te rim le rin m ucizevi b i im d e sa d e le tik le ri
s p e r k tle e k im k u ra m m d a y d (31.2).779 Bu sa d e le m e ok s a y d a te rim i
i e riy o rd u ve b ir s re li in e p e k ok s p e r k tleek im a r a tr m a c s t a r a
f n d a n b u a p a k sa d e le m e "m u cize"sin in , k u ra m n , y en id e n n o rm a lle e -
b ilirli in b u y o lla t m d e re c e le rd e b ek len e b ile ce i -v e b u r a d a n h a re k e tle
d o ru k u a n tu m k tle e k im k u ra m n n y a k n d a o rta y a k a c a !- ek ild e
d o ru y o ld a o ld u u n a ilik in b ir i a r e t o ld u u d n ld . Ne y a z k ki s
p e r k tle e k im a r a tr m a c la r n c d erece h e s a p la m a y g e r e k le tire
b ild ik le rin d e y e n id e n n o rm a lle e b ilir o lm a y a n ra k s a m a la r g eri d n d . Bu
y k sek b o y u tlu d e e rle n d irm e le re yol a t f a k a t i le r b ir s re li in e d u r
g u n la t. D aha s o n ra 1 9 9 0 'larn so n u n d a , 31.4, 1 4'te a k la n d zere,
s p e r k tle e k im M -k u ra m n a g t re n y o lu n b ir p a r a s o la ra k y en id en
c a n la n d rld .
Sicim k u ra m ve M -k u ra m n n k e n d ile rin in b y le si p ek ok m u c ize t a
r a f n d a n y n le n d irild i in d e n em inim . E n n e m lile rin d e n b iri k esin lik le,
k e n d is i y o lu y la ak b i im d e ok fa rk l o la n sic im k u ra m la rn a ili k in k afa
k a r tr c b ir d e rle m e n in , 3 1 .14'te a k la n d zere, "M -k u ram " ad v e
rile n te k b ir b y k d ze n d e b irle tirile b ile c e in e ilik in g l b e lirtile r
eld e e tti i, a y n a s im e trile rin in k efiy d i. Bu ay n a s im e trile ri s ih irliy m i g i
b i h a re k e t e tti ve d a h a nce b irb iriy le ilg isiz m i g ib i g r n e n s a y la rn ,
3 1 .14'te a k la n a n C a n d elas ve m e s le k ta la r ta ra fn d a n g e r e k le tirile n
h e s a p la m a la r a ilik in d u ru m d a k i g ib i, ay n o ld u k la r g r ld . Bu k e s in
lik le, s z c b u r a d a k u lla n d m a n la m d a b ir "m ucize" o la ra k n ite le n d i
rilir. C a n d e la s'm ay n a s im e tris i k u lla n d h e s a p la m a s n d a eld e ed ilen
317206375 sa y s so n u ta c e b ir g e o m e tric ile ri ta ra fn d a n d o ru la n d n d a
b u n u n , y en i s ic im /M -k u ra m m m d o ru y o ld a olm ak z o ru n d a o ld u u n a
ilik in ik n a ed ici k a n t s u n a n b ir m u cize o la ra k s e la m la n d n d a n e m i
nim ! D u ru m byle o lsa d a o lm a sa d a b u "m ucize" k esin lik le, a y n a s im e tr i
si fik rin e ili k in m a te m a tik se l g r n m le rle ilg ili m kem m el b ir d estek
s u n m a k ta d r. A sln d a s o n ra d a n b u k o n u y a ilik in ok d a h a s a f b ir m a te
m a tik s e l ilg i u y a rld ve a r tk i e rile n e y in o u n a ilik in iyi b ir s a f m a
te m a tik s e l k a v ra y elde e d ild i.780
B ylesi ak m u c iz e le r g e r e k te n fizik i b ir k u ra m a y n elik y a k la m n
d o ru lu u n a ili k in iyi k la v u z la r m d r? Bu d e rin ve z o r b ir s o ru d u r. B a
zen yle o ld u k la rn d n e b ilirim f a k a t b u t r e y lerle ilg ili so n d erece

779 Bkz. W ess ve Bagger, 1992 ve n ot 31.13.


Bkz. n o t 31.57 ve n o t 31.58.
d ik k a tli o lu n m a k z o ru n d a d r. D ira c 'n , k e n d isin e a it d a lg a d en k lem in in
e le k tro n s p in in i o to m a tik o la ra k i e rd i in e ilik in k efi de, B o h r'u n h id r o
je n e a it d o ru ato m ik sp e k tru m u eld e etm ek z e re a s a l m o m e n tu m k u an -
tiz a s y o n u k u lla n m n d a y a d a b e n z e r b i im d e E in s te in 'n , k e n d is in e a it
y a k la m d a , k tle e k im e g en el g relili e a it eik u z a y y o lu y la y a k la m a
n n g e r e k te n de - a s tr o n o m la r d a h a nce 70 y ln z e rin d e u ra trm
o la n - M e rk r' n g n b e ri h a re k e tiy le ilg ili d o ru y a n t v e rd i in i fa rk e d i
in d e o ld u u gibi, b u t r b ir m u cize o la ra k g r le b ilir. te ta r a f ta n b u n
la r a k b i im d e , o rta y a k o n m u o la n k u ra m la rn u y g u n fizik i s o n u la rd r
ve m u c iz e le r ilg ili k u ra m la ra ili k in etk iley ici d o ru la m a la r s u n m u tu r.
B t n y le m a te m a tik se l o la n m u c iz e le rin k u v v e tin in n e o ld u u , s p e r
k tle e k im y a d a a y n a s im e tris i d u ru m la rn d a k i gibi, d a h a az b e lirg in d ir.
Bu t r m a te m a tik se l b ir m u cizey e ilik in m a te m a tik s e l b ir k a v ra y n ih a
y e t eld e e d ild i in d e b u n u n , b ir d ere cey e k a d a r, ele a ln a n m u c iz e n in
"m a sk e sin i d rm e"y i s a la y a b ilm e o la sl sz k o n u su o lu r. Byle o lsa
b ile b u , h e r z a m a n k e n d i u y g u n ta r ih i e r e v e sin d e n g r lm e k z o ru n d a
o la n m u c iz e n in k e n d isin e ilik in p sik o lo jik k u v v e ti t m y le o r ta d a n k ald -
ra m a y a b ilir.
B u n u n la b irlik te b ir ey k e s in d ir ki b u t r m a te m a tik s e l m u c iz e le r h e r
z a m a n em in b ir k la v u z olam az. B u rg a k u ra m n a ilik in k e n d i a l m a la
rm e s n a s n d a , te rim i b u r a d a k u lla n m a k ta o ld u u m a n la m y la "m ucize-
ler"in y n le n d iric ili i a ltn g ird i i g r le n e itli p ek ok s a y d a te v ik le
k a r la tm . T ekil b u r g a la r a a it t r d e fo n k siy o n la rn k tle s iz a la n d e n k
le m le rin e g enel z m le r r e tm e s in in k e fi (33.8) b u n la rd a n b iriy d i; b ir
d i e riy se 33.11'd ek i izg isel o lm a y a n g ra v ito n u n o lu tu ru lm a s y d . B u n
la r b u rg a k u ra m n "d o ru izg ilerd e" o ld u u n a ilik in n e d erece g l
b ir b e lirtid ir? Y ine d ik k a tli o lu n m a k z o ru n d a d r. B u rg a k u ra m n a ilik in
m u c iz e le rle sic im k u ra m n n k ile r a r a s n d a b ir k a r la trm a y a p m a y is te
m iy o ru m . te ta r a f ta n h e r ik isi de b e lirg in i a r e t le v h a s o la m az n k
3 3 .1 4 'te b e lirtild i i zere, v a r o ld u k la r h a lle riy le iki k u ra m b irb iriy le
b a d a m a m a k ta d r!
Y ine de b u y o ru m la r y a ln z c a , b u k u ra m la rn "u anki" d u ru m la rn d a n
a n la d m ey i in g e e rlid ir. Y aln zca gem i b irk a ay i e ris in d e m e y d a
n a g elen h e y e c a n v eric i g r n m l b a z g e lim e le r n cek i p a r a g ra fta
u la t m so n u y o ru m la rn t m y le a lt s t ed e b ilir. B u n lar, sicim k u
r a m s a l fik irle rin b u rg a k u ra m b a la m n d a k i, n celik li o la ra k Edvvard
VVitten'e a it so n d erece y a r a tc b a z u y g u la m a la rd r (ve b u n la ra 31.18
ve 3 3 .1 4 'te k s a c a d e in m itim ).781 Bu g e lim e le rd e sic im k u ra m s ta n
d a r t d /t- b o y u tlu u z a y z a m a n fizi in e u y g u la n m a k ta d r ve gerek p a r a
ck e tk ile im le riy le d o la y sz ilik iy e sa h ip g r n e n ve b u y o lla n cek i p a
ra g r a f ta ifa d e e tti im sicim k u ra m b i im in d e n em li b ir k rlm ay te m sil
ed en t rd e k i Y an g -M ills e tk ile im le riy le ilg ilid ir. Bu n a s l g e r e k le tirilir?
E sa s e n b u , sicim k u ra m n a ilik in R iem a n n y z e y le rin in d n t r le c e i
"h ed ef u zay"n, " s ta n d a rt" sicim k u ra m n a ilik in "ek u z a m s a l b o y u tla r"
sa la m a k z e re a rlm o la n C a la b i-Y a u k a rm a k 3 -m a n ifo ld u (31.14)
b i im in d e deil fa k a t PT iz d m s e l b u rg a u z a y (bir CP3; b kz. 33.5)
o la n k a rm a k 3 -m a n ifo ld b i im in d e d e e rle n d irm e k y o lu y la y a p lr. G r
d m z z e re b u rg a g e o m e trisi a k b i im d e o la a n 4 - b o y u tlu u zay za-
m a n la ilg ilid ir ve h i b ir "ek u za y b o y u tu " sz k o n u su de ild ir! Bu y en i f i
k irle r a k la n d n d a h l i e rile n b ir s p e rs im e tri sz k o n u s u d u r ve
P T 'y e ilik in b u s p e rs im e trik v e rsiy o n e s a s o la ra k b ir t r "C alab i-Y au
uzay" b i im in d e d e e rle n d irile b ilir. (Bu, b e lirli b ir "a n o m ali"n in s a d e le e
cei e k ild e d ir f a k a t b a n a yle g e liy o r ki b u t r an o m a li s a d e le tirm e g e
re k lili in e o la slk la fa z la d e e r v e rilm e k te d ir ve b elk i d e s p e rs im e tri
g e r ek te n gerek li d eildir.) Bu y en i fik irle rd e , o ld u k la r h a lle riy le , R i
em an n y ze y le ri cin s l 'e sa h ip o la ra k k a b u l e d ilir {bkz. 8.4); d i e r b ir d e
y ile o n la r R ie m a n n k re le rid ir.762 Bu, "sicim " fik irle rin in i e ris in e d a h a
n ced en d a h il e d ild i i epey nceki b ir b u rg a k u ra m y la g erek leecek
fa rk e d ilir b ir ilik iy e o la n a k s a la r.783
Sicim k u ra m , b a n a son d ere ce d ay a n k l b ir yol g ib i g r n e n ey le b u
b i im d e d e im i h a le g e le b ilirs e o h a ld e o k u ra m a ilik in "m ucizeler" n a
sl b ir fizik i a n la m a sa h ip olur? A sln d a (dolayl d a olsa) n em li b ir a n la
m a sa h ip o la c a k la r ve (R ichard T h o m a s'n 31.18'de a ln tla n m o lan y o
ru m u n d a ile ri s r ld zere) "sah n e a r d n d a s ren " eye ilik in d a h a
iyi b ir k a v ra y n ok d a h a kolay b i im d e g n y z n e k ab ilec e in i t a h
m in ed iy o ru m . Sicim k u ra m n d a g l o la n b ir ey z tle n ip u z a y z a m a n
b o y u tlu lu u te sin e o la n gerek li b a llk ta n a y rla b ilir m i? O lab ilir. E s a
se n d o ru g r n e n ey, R iem a n n k re le rin in k a rm a k m a n ifo ld la ra d
n t r lm e s in e (ya d a a y rc a b elk i de R iem an n y z e y le rin in d a h a y k sek
c in s le re d n t r lm e sin e ) d a y a n a n b ir k u a n tu m a la n k u ra m fik rin d e d e
rin b ir ey b u lu n m a s d r784 ve b u tip b ir ey, k a rm a k m a n ifo ld la rn (iz
d m sel) b u rg a u z a y la r o ld u u y en i b a la m d a h l a n la m l o la b ilir.

782 Bu, sz k onusu Riem ann yzeylerinin, uzayzam an noktalarn gsteren burga uzaylarnn
izgileri olm alarn kendiliinden kstlam az, bkz. 33.5 fak at "yksek dereceli" eriler ola
bilirler. Temel olarak "cins 0 koulu" bize, ierilen herhangi b ir "kapal dng"nn sz ko
n u su olm ad Y ang-M ills ilem ler aacyla ( 26.8) ilgilenildiini syler.
78 Shaw ve H ughston, 1990; Hodges, 1985, 1990a, 1990b.
B u n u n la b irlik te g e r e k te n n e le r o lm a k ta o ld u u h l b y k o ra n d a b ir
gizem g ib i g r n r.

34.10 Derin sorular yantlanr, daha derinleri sorulur


D aha nceki b irk a b l m d e a k la n a n la ra b e n z e r k o n u la r g n m z f i
ziki k a v ra y i e ris in d e y a n t b u lm a k ta n u z a k tr; o n la ra , 21. y zy ld ak i
b ir gelecek fizi in d e n em li k tu tu la c a n u m a b iliriz . te ta r a f ta n 20.
y zy l so n u n d a k i k a v ra y m z d a g e r e k le tirm i o ld u u m u z eye b a k a r
sa k in s a n rk h a k l o la ra k n em li b ir g u r u r d u y a b ilir. E ski in s a n la r iin
so n d erece k afa k a r tr c -v e b a z e n k o r k u tu c u - o lm u o la n pek ok so ru
y a n tla rn b u ld u ve b u y a n tla r n d a o lu m lu b i im d e d a v ra n m a k o
u n lu k la o la n a k ld r. ou h a s ta lk d e h e ti a rtk y a ln z c a (bilim sel y n te
m in p a h a b iilem ez olduu) m o d e rn ila la r n e d e n iy le deil f a k a t ay rca
(r n tg en , u ltra s o n , to m o g ra fi, vb gibi) m o d e rn te k n o lo ji k u lla n m y o lu y la
erk e n te h is y an s r a (nm , la z e rle r, vb gibi) ok y n l fizik te d a v i n e
d en iy le d e h e rh a n g i b ir k o rk u y a seb ep olm az. Bu tek n o lo ji sk a fizi e ili
k in , eski a in s a n la rn n e rie m e d i i d e rin b ir k a v ra y a b a ld r. Ayn
tip te k i k a v ra y b iz e h id ro e le k trik , e lek trik a y d n la tm a , e le m e n tle re k a r
k o ru n m a sa la y a n m o d e rn m a lzem eler, telev izy o n ve m o b il ile ti im , b ilg i
s a y a r te k n o lo jisi, in te rn e t, e itli b i im le rd e k i m o d e rn u la m ve m o d e rn
y a a m la rm z a ilik in sa y sz b a k a c a g r n m le r g ib i fa rk l pek ok ey
su n d u .
Bu g e lim e le rin pek ou k e sin lik le u y a da b u b i im d e fizie d o la y
sz ca b a ld r. D ah a s k im y a n n te m el k u r a lla r d a ay rc a, b u g n a n la l
d k la r b iim iy le, e s a s e n (u y g u lam ad a d e ilse b ile ilkede) k u a n tu m m e k a
n i in in k u r a lla r n d a n g elen fizik i k u ra lla rd r. B iyoloji fizik i y a s a la ra in
d irg e n e b ilir o lm a k ta n epeyce u z a k tr f a k a t b iy o lo jik d a v ra n n , kken
o la ra k , a rtk tem el o la ra k a n la d m z fizik i e tk in lik le re b t n y le b a l
o ld u u n a in a n m a m a k i in (b ilin ten ay r olarak) h i b ir n e d e n y o k tu r. B u
r a d a n h a re k e tle biy o lo ji a y rc a so n u o la ra k m a te m a tik ta ra fn d a n k o n tro l
e d ilir g r n m e k te d ir.
rn e in b ir to h u m u n y a a y a n b ir b itk iy e g e lie b ild i i, h e r b itk in in
m k e m m e l y a p s n n ay n t r d e to h u m d a n g elen d i e rle rin in y a p s y la en
in ce a y rn ty a k a d a r b e n z e r o ld u u , m ucizev i b i im i d n n . B u ra d a d e
r in b ir te m e l o lu tu ra n fizik sz k o n u s u d u r n k b itk in in g eliim in i
k o n tro l e d e n DNA, y a p s n n s re k lilik ve d a y a n k ll (S c h r d in g e r'in
1967'de, so n d erece e tk ile y ici k k k ita b W h a t is L ife? 'd a (Yaam N edir?)
b e lirtti i zere)785 y a a m s a l b i im d e k u a n tu m m e k an i i k u r a lla r n a b a l
olm ak zere, b ir m o le k ld r. D ah a s b itk in in g eliim i n ih a i o la ra k , o n u
o lu tu ra n te k il p a r a c k la r y n e te n ay n fizik i k u v v e tle r ta ra fn d a n y n e
tilir. lg ili o la n la r kken o la ra k e s a s e n e le k tro m a n y e tik tir, b u n u n la b ir lik
te y e in n k le e r k u v v e t ne t r e k ird e k le rin o la n a k l o ld u u n u ve b ylece
h a n g i t r a to m la rn m e v c u t o la b ile c e in i b e lirle m e k te y a a m s a ld r.
Z ayf k u v v e t de b y k lekte g rd m z o lg u la rd a k e n d i ro l n oy
n a r ve b u k u v v etin , z a y fl n a k a r n (yein k u v v e tin d a y a n k ll n n y a l
n z c a O-7 ve e le k tro m a n y e tiz m a d a y a n k ll n n 10~s kat), in s a n t r n c e
d en e y im len m i o la n en d ra m a tik o la y la rn b a z la rn a se b ep o la b ilm e si
d ik k a t ek icid ir. nk, d n y a n n i in d ek i ra d y o a k tif b o z u n u m y o lu y la
d n y a m a g m a s n n s n m a s n d a n b y k o ra n d a so ru m lu o la n ey z a y f
k u v v e ttir. zellikle v o lk a n ik p s k rm e le r o n u n m ira sd r. D nya ta r i h in
de, d e v a sa b ir v o lk a n ik p a tla m a y la e tra fa s a la n to z la rn o lu tu rd u u h e
m en h em en s re k li b ir rt n e d e n iy le y a k la k S 5 3 5 'te b a la y p b irk a
yl s re n d n y a a p n d a k tlk la r ve tip ik o lm a y an so u k ik lim sz k o n u su
oldu. V olkan o la slk la 53 5 'te ve ay n e k ild e (fakat b u kez o k a d a r id d e tli
deil) m o d e rn a d a, 1883'te, feci b i im d e p s k re n J a v a y a k n la rn d a k i
K ra k a to a 'y la ay n n esn ey d i.
U y g ar iz le y ic ile rin e d a h a da d ra m a tik gelen b ir ey o la slk la T h e ra
(Santorini) a d a s n h a r a p eden, k e n d isin d e n 160 k ilo m etre k a d a r g n e y d e
ki G irit'te n k o la y lk la g r le b ilm i o la n 1628'deki p a tla m a y d . Bu p a t
lam a, T h e ra 'n n k e n d isi ze rin d ek i u y g a r to p lu lu u silip yok e tti ve b elk i
de G irit'te k i, D a e d a lu s 'u n n l la b ir e n tin in B yk S a ra y 'n d a b u lu n d u u
s y le n en K n o sso s'u n b a r l ve k lt r l to p lu m u n u n k n d e n ih a i s o
ru m lu o y d u .786 T h e ra 'n n y k m n n A tla n tis e fsa n e sin in k ay n a o ld u u
ik n a ed ici b i im d e id d ia e d ile g e lm itir.787 Belki de g e m iin b a z fe la k e tle
rin in so n u ta b r t r l gerek lem ey ecek o la n yeni ile rle m e le rin g e li i
m in i o rta y a k a rd gere iy le b ira z o lsu n te se lli b u la b iliriz . (B u n larn
en d ra m a ti i, so n u o la ra k in s a n v a rl n a yol a a n m em eli g eliim in e
o la n a k sa la y a n , b u v o lk a n ik b ir e tk in lik y e rin e b ir a s te ro id a rp m a s o la
ra k g r n se de, d in a z o rla rn k re se l yok oluu y d u .) T h e ra 'd a k i y k m iz
ley en m ile n y u m d a esk i Y unan k lt r n n o la a n s t g eliim i b u feci v o l
k an ik o lay a h e rh a n g i b ir ey b o r lu o lm u m u d u r?
E v re n d e g r le n en id d e tli p a tla m a la rn t m a r a s n d a k i - o n u b ir
k u v v et o la ra k a d la n d rm a k u y g u n o lu r s a - en z a y f k u v v e t (bir h id ro je n

7!S Bkz. Schrdinger, 1967.


786 E fsaneyle ilgili o larak eski b ir gzde H am ilton'dur, 1999 (elbette yeni basm!).
787 Bu fikre ilik in yeni b ir aklam a iin bkz. Friedrich, 2000.
a to m u n d a k i e le k trik k u v v e tin in y a ln z c a y a k la k O-40 ve z a y f k u v v etin
d a y a n k ll n n CT38 kat), d i e r b ir deyile, k a r a d elik le rin in a n lm a z
d ere ced e g l en erji k a y n a k la r o la n k u a s a r la r a y a k t ik m a li y a p t k t-
leekim n e d e n iy le o rta y a k m a s b elk i de ok d a h a a rp c d r. B u n u n la
b irlik te , d n y a d a n g r ld z e re b iz e o la n u z a k lk la r o k a d a r b y k t r
ki en p a r la k k u a s a r 3C 273'n p a rla k l , k u a s a r n o la a n s t g c n e k a r
n , y a k n la rd a k i S iriu s y ld z n n p a rla k l n n y a k la k 10-6 k a td r. A s
ln d a sa k in ve ak b ir gecede g k y z n in c ele rsek , ev re n in en g in li i k a r
s n d a d e h e te d se k de, o n u n d e v a sa l le rin in y a ln z c a en k k b ir
b l m n g e r e k te n a lg la y a b iliriz . p lak gzle g r le b ilir o la n en u za k
n e s n e le r (A ndrom eda g alak sisi), 3 C 273'n u z a k l n n y a ln z c a 10~3 ve
g z le m le n e b ilir e v re n in d s n rn a o la n u z a k l n y a k la k 10-4 k a t
u z a k lk ta d r!
K ara d elik le rin e k ird e k le rin d e b u lu n a n u z a y z a m a n te k illik le ri e v re n
de b ilin e n (ya d a ta h m in edilen), h a k la r n d a en d e rin g iz em lerin v a r o lm a
y a d ev a m e tti i - v e g n m z k u ra m la r n n a k la m a y a b a a r s z o ld u u -
n e s n e le r a r a s n d a d r. zellikle 34.5, 7, 8 'd e g rd m z ze re, k e n d ile
riy le ilg ili ok k k b ir k a v ra y a sa h ip o ld u u m u z so n d ere ce gizem li
b a k a c a k o n u la r d a m e v c u ttu r. 21. y zy ln , 20. y z y ln k u ts a d k la rn d a n
b ile fa z la m u h te e m se zg ileri a a k a rm a s o la sd r. B u n u n la b irlik te ,
b u n u n g er ek le m e si i in bizi, h a lih a z r d a izlen m ek te o la n la rd a n b e lirg in
b i im d e fa rk l y n le re g t rec ek g l y en i fik irle re gerek d u y ac a z. A s
ln d a b elk i de g ere k d u y d u u m u z ey h e p im iz in y o lu n u g zled i i, b ak
a s n d a k i in c elik li b ir d e iim d ir....
SONSZ

D o k to ra so n ra s b ir fizik ren c isi o la n A ntea ta ly a 'n n g n ey in d ek i k


k b ir k e n tte n g eliy o rd u ve m a te m a tik se l y e te n e k le rin y a n s r a d ik k a te
d e e r s a n a ts a l b e c e rile re de s a h ip ti. A lm anya P o tsd a m y a k n la rn d a k i
G o lm 'd a b u lu n a n A lb ert E in ste in E n s tit s n n dou ce p h eli g en ie b ir
p e n c e re s in d e n g zlerin i te rte m iz gece g n e dikti. Bu p r e s tijli a r a tr m a
e n s tit s 20. y zy l so n la rn d a , b ir z a m a n la r E in s te in 'n b ir ta til evi s a h i
b i o ld u u y e rin y a k n la rn a k u ru lm u tu . A ra trm a la rn b y k k sm ,
E in s te in 'n genel g re lili in in te m e lin i o lu tu ra n ilk e le rle k u a n tu m m eka-
n i in in k ile ri b irle tirm e y e a l a n c a n sk c "k u a n tu m k tleek im " - d n
y a y a ilik in y a s a la rn k a y n a n d a k i g iz e m - k o n u su y la ilg iliy d i.
A n te a 'n n k en d i a r a tr m a s n n d o ru ltu s u b u y d u f a k a t o y e n iy d i ve
g elen e k selin d n d a ve n a s l ile rlen e ce iy le ilg ili h en z y e te rin c e g e lim e
m i, b a z la r m e s le k ta la rn n k ile rle te m e ld e n e lik ili b a z fik irle re s a
h ip ti. O gece, d i e r h erk e s o k ta n y a ta k la rn a g itti in d e e n s tit n n s t
k t p h a n e s in d e g n d z n erk e n s a a tle r in e dek a l m t. B az g a la k s ile
rin m e rk e zin d e o rta y a k an d e v a sa en erji y a y n m y la ilg ili esk i b ir a r a
trm a z e rin e a lm a k ta y d . K endi k e n d in e d n y a ve g n e s is te m in in
b u n la rn h i b irin e y ak n o lm a m a sn n a s ln d a ne k a d a r b y k b ir a n s o l
d u u n u d n d , b r t rl , b t n o la ra k , n e re d e y se a n n d a yok o lu r la r
d. Bu m u a zz am p a tla m a la rn y e rle ik a k la m a s h e r b ir in in b ir k a ra d e
lik ta ra fn d a n m u a zz am o ra n d a g le n d irilm e siy d i.
A n tea b ir k a ra deliin, i e ris in d e -b ilim s e l a k la m a s h l so n d erece
k a a m a k ve h l k ay p k u a n tu m k tle e k im k u ra m n a b a l o la n - "u z ay
z a m a n tek illi i" o la ra k b ilin e n b ir y a p n n y e r ald b ir u z a y z a m a n b lg e
si o ld u u n u b iliy o rd u . B u n u n la b irlik te A n te a 'n n gerek ilg isi g a la k tik
k a ra d e lik le r y e rin e d a h a da b y k k o rk u n b ir p a tla m a y a d n k t : t m
p a tla m a la r so n la n d ra c a k o lan - y a d a d a h a ok h e p s in i b a la ta n - 'B y k
P atla m a " o la ra k b ilin e n p a tla m a . O nun, t m k t e y le rin y an s r a t m
iyi e y le rin de k a y n a o ld u u y la ilg ili b ir d n c ey e d ald . Y ine d e B yk
P a tla m a d a k i u z a y z a m a n te k illi i k a ra d e lik le rd e k ile rd e n b ile d a h a b y k
g iz em ler i eriy o rd u . A ntea b u g iz em lerin k a y n a n d a E in s te in 'n b y k
lekli u zay, za m a n ve k tle e k im k u ra m y la fizi in k u a n tu m m e k an ik sel
ilk e le rin in n a s l b irle tirild i in e ilik in s r r n b u lu n d u u n u b iliy o rd u .
S akin b ir geceydi ve y ld z la r p h e g t rm e z b i im d e b e lirg in d i. An-
te a b ir s re li in e , k o lla rn k v rk b i im d e m e rd iv e n p a rm a k l n a d a y a
m ve g zlerin i y ld z la rn d iz ilim in e d ik m i h a ld e d a lg n k a la k a ld ; n e
k a d a r g e ti in i b ilm iy o rd u . D ev asa g r n m l y a r k re b i im li k u b b e d e
ki o m in ik k i n e c ik le rin in , h e s a p la n s a da kozm olojik l le rin d e v a sa
b y k l y le k y a s la n d n d a k k k a la n , b y k u z a k l n d n d
h e r za m a n k o rk m u h is s e d e rd i. Y ine de, kozm ik b ir p a tla m a u a n o n a g
r n e b ilir o lsa y d , n e k a d a r u z a k o lu rs a o lsu n , p a tla m a y a a it m in ik fo to n -
la rn o n a u la m a s n n pek de z a m a n a lm a y a c a d n c e s in e d ald . A yn
s, p a tla m a d a o lu a c a k , b a z la r E n s tit 'n n 250km u z a k lk ta k i H an n o v e r
y a k n la rn d a k i k tle e k im le ilg ili d a lg a a lg la y c s ta r a f n d a n fa rk e d ile
b ile ce k o la n m in ik g r a v ito n la r i in de geerliy d i. O p a tla m a o la y y la e s a
sen , h em en d o la y sz b ir ilik i i in d e o la ca d n c e s in d e n etk ilen d i...
O ra d a d o u y a b a k a ra k d ik ilirk e n , a fa k ta m z e rin e g elip s o n ra s n d a
g n e in d e rin k rm z s b elire c e k k e n a n lk ve b ek len m e d ik b ir y eil k
e rid i o n u r k tt . "Yeil p a rlt" o lg u su ve o n a ilik in y e rle ik fizik i a k
la m a y b iliy o rd u fa k a t e s a se n d a h a nce b u n a h i ta n k o lm a m t ve b u
o n d a tu h a f b ir d u y g u sa l etk iy e n e d e n o ld u . Bu d eneyim , o n u gece b o y u n c a
u r a tr a n k afa k a r tr c b a z m a te m a tik s e l fik irle rle k a r t.
Ve b ird e n tu h a f b ir d n c e y e k ap ld ...
KAYNAKA

20. y zy l fizi in d e h l d e in m em g erek en fa k a t y in e de t m a ra s n d a k i


en n em lisi o la n tem el b ir b u lu d a h a sz k o n u su d u r! Bu, fizik i ve m a te
m a tik ile rin , biyolog ve b ilg is a y a r b ilim c ile rin in a l m a la rn n d erg ilere
s u n u lm a d a n nce (ya d a b u n u n yerine!) n b a s k s n y a p a b ild ik le ri e v ri
m ii b ir h a v u z o la n a rX iv .o rg 'u n ta k d im id ir. arX iv.org b ilim in s a n la rn n ,
y en i fik irle rle ilg ili o la ra k in a n lm a z y k sek h z d a h a b e rle m e le rin e o la
n a k s a la d ve b u n u n so n u c u o la ra k a r a tr m a ile rlem e h z d u y u lm a m
y k se k lik le re u la t. A sln d a a rX iv .o rg 'u g e li tire n P au l G in sp a rg g e en
le rd e b u lu u i in M a cA rth u r "dhilik" d l k az an d .
Bu n em li y en i ak m d an , K ay n a k a 'd a k i m a d d e le rle ilg ili m m k n o l
d u u n c a arX iv .o rg lin k le ri s u n a ra k y a ra rla n m a y a a l tm . a rX iv .o rg 'd a
b ir tez b u lm a k so n d erece b a s it, ilk o la ra k , w w w .a rx iv .o rg 'a g itm ek zere
g zd e in te r n e t ta ra y c n z k u lla n n . D ah a s o n ra is te rs e n iz te zi a ra y n y a
d a is te rs e n iz "w w w .arx iv .o rg /"u ta k ib e n K ay n a k a 'd a p a ra n te z i in d e s u
n u lm u o la n k im lik k o d u n u g irin . rnein Lee S m o lin 'in "H ow f a r a re w e
fro m th e q u a n tu m th e o ry o f g rav ity " b a lk l 2003 te z in i a rm a k iin in
te r n e t a d re s i u e k ild e g irilir:
w w w .a rx iv .o rg /h e p -th /0 3 0 3 185.
D eneyin!
Bu zellik, zellikle in te r n e t e riim i o la n fa k a t b ilim se l te z le rin sk lk la
y a y m la n d ze lle m i y a y n la r b u lu n d u ra b ile c e k b ir n iv e rs ite k t p
h a n e s in e u za k o la n o k u rla r i in fa y d a l o la c a k tr.
K ay n a k a d ak i b u yeni ze lli in sizi arX iv 'd ek i, b u a l m a d a a tf ta b u
lu n u lm u o la n ve te sin d e k i p ek ok h o m a k aley i o k u m a y a te v ik ed e ce
in i u m arm !

A bian, A, T he th e o ry o f s e ts a n d tr a n s fin ite a r ith m e tic , S a u n d e rs, P h ila-


d e lp h ia , 1965.
A b b o tt, B. vd., D ete cto r D e sc rip tio n a n d P e rfo rm a n c e fo r th e F ir s t Coinci-
d en ce O b se rv a tio n s b e tw e e n LIGO a n d GEO, N ucl. In s tr u m . M eth . A517,
2004, s. 154-179, [gr-qc/0308043],
A dam s, C. C., T he K n o t Book. Owl B ooks, N ew York, 2000.
A dam s, F. J . ve A tiyah, M. F. A., On K -th eo ry a n d H o p f in v a ria n t, u a r -
te r ly J . M a th . 17, 1966, s. 31-38.
A dler, S. L., u a te r n io n ic u a n t u m M e c h a n ic s ve Q u a n tu m F ields,
O xford U n iv e rsity P re ss, N ew York, 1995.
A friat, A., T he E in ste in , P o d o lsk y ve R osen P arad o x , A to m ic , N u clea r, a n d
P a rticle P hysics, P len u m P u b lish in g Corp., 1999.
A haronov, Y. ve A lbert, D. Z, Can w e m ake se n se o u t of th e m e a s u re m e n t
p ro c e ss in r e la tiv is tic q u a n tu m m e ch a n ics? , P hys. R ev . D24, 1981,
s .359-370.
A haronov, Y. ve A n an d a n , J., P h a se ch an g e d u rin g a cyclic q u a n tu m evo-
lu tio n , Phys. R ev. L ett. 58, 1987, s. 1593-1596.
A haronov, Y. ve Bohm , D. J ., S ig n ifican ce o f e le c tro m a g n e tic p o te n tia ls in
th e q u a n tu m th e o ry , P hys. R ev. 115, 1959, s. 485-491.
A haro n o v , Y. ve V aid m an , L., P ro p e rtie s o f a q u a n tu m sy ste m d u rin g th e
tim e in te rv a l betvveen tw o m e a su re m e n ts, P hys. R ev. A41, 1990, s. 11.
A haro n o v , Y. ve V aidm an, L., T he T w o -S ta te V ector F o rm a lism o f u a n
tu m M e ch a n ics, T im e in Q u a n tu m M ec h a n ics, ed. J . G. M u g a v d ., Sp-
rin g e r-V e rla g , 2001.
A haro n o v , Y., B ergm ann, P. ve Lebovvitz, J. L., T im e sy m m e try in th e qu-
a n tu m p ro c e ss o f m e a su re m e n t, u a n t u m T h eo ry a n d M e a su re m e n t,
ed. J . A. W h eeler ve W. H. Zurek, P rin c e to n U n iv e rsity P re ss, P rin c eto n ,
N ew Je rse y , 1983; ilk b a s m Phys. R ev. 134B, 1964, s .1410-1416.
A h m av a ara, Y., T he s tr u c tu r e o f sp a c e a n d th e fo rm a lis m o f re la tiv is tic
q u a n tu m th e o ry , I. J. M a th . P hys. 6, 1965, s. 87-93.
A itch iso n , I. ve Hey, A., G auge T heories in P a rticle P hysics: A P ra ctica l In t-
r o d u c tio n , c ilt 1 ve 2, I n s titu te o f P h y sics P u b lish in g , B risto l, 2004.
A lb ert, D., A h aran o v , Y. ve D 'A m ato, S., C u rio u s N ew S ta tis tic a l P re d ic tio n
o f O u an tu m M e ch an ics, P hys. R ev. L ett. 54, 1985, s. 5.
A ld iss, B. W. ve P en ro se, R., W h ite M ars, St M a rtin 's P re ss, L o n d ra , 2000.
A lpher, B ethe ve Gamovv, T he O rigin o f C hem ical E le m en ts, P hys. R ev.
73, 1948, s. 803.
A m b jo m , J ., N ielsen , J . L., Rolf, J. ve Loll, R., E u c lid e a n a n d L o re n tz ian
O u a n tu m G ravity: L esso n s fro m Tw o D im en sio n s, Chaos S o lito n s F ractals,
10, 1999, [h e p -th /9 8 0 5 108].
A m elin o -C am elia, G. ve P ira n , T., P la n c k -sc a le d e fo rm a tio n s o f L o ren tz
sy m m e try as a so lu tio n to th e UHECR a n d th e T eV -M A T H -gam m a p a ra -
d o x es, P hys. R ev. D64, 036005, 2001, [astro-ph/0008107],
A m elin o -C am elia, G. vd., P o te n tia l S e n sitiv ity o f G am m a-R a y B u rste r Ob-
s e rv a tio n s to W ave D isp e rsio n in V acuo, N a tu r e 393, 1998, s. 763-765.
[astro -p h /9712103].
A n d erso n , P. W., The T h eo ry o f S u p e r c o n d u c tiv ity in th e H ig h -T c C u p ra te
S u p e r c o n d u c to r s , P rin c e to n U n iv e rsity P re ss, P rin c e to n , N ew Je rse y ,
1997.
A nguige, K., Iso tro p ic co sm o lo g ic al sin g u la ritie s 3: T he C au ch y p ro b lem
fo r th e in h o m o g e n eo u s co n fo rm al E in ste in -V la so v e q u a tio n s , A n n a ls
Phys. 282, 1999, s. 395-419.
A ntoci, S., T he o rig in o f th e e le c tro m a g n e tic in te ra c tio n in E in s te in 's uni-
fied field th e o ry w ith so u rce s, 2001, [gr-qc/018052],
A nton, H. ve B usby, R. C., C o n te m p o ra ry L in e a r A lgebra , J o h n W iley &
S ons, H oboken, N J, 2003.
A postol, T. M., I n tr o d u c tio n to A n a ly tic N u m b e r T heory, S p rin g e r-V erla g ,
N ew York, 1976.
A rfken, G. ve VVeber, H., M a th e m a tic a l M e th o d s f o r P h ysicists, H a rc o u rt/
A cadem ic P re ss, 2000.
A rn d t, M. vd., V V ave-particle d u a lity o f C6o m o lecu les, N a tu r e 401, 1999, s.
680.
A rn o l'd , V. I M a th e m a tic a l M e th o d s o f C lassical M ec h a n ics, S p rin g e r-
V erlag, N ew York, 1978.
A rnovvitt, R., D eer, S. ve M isn er, C. W, G ra vita tio n : A n I n tr o d u c tio n to
C u rren t R esea rch , ed. L. W itte n , J o h n W iley & Sons, Inc. N ew York,
1962.
A sh te k ar, A, N ew v a ria b le s fo r c la s s ic a l a n d q u a n tu m g ra v ity , P hys. R ev.
L ett. 57, 1986, s. 2244-2477.
A sh te k ar, A., N ew H a m ilto n ia n fo rm u la tio n o f g e n e ra l re la tiv ity , Phys.
R ev., 1987, s. 1587-1602.
A sh te k ar, A., L e c tu re s o n N o n -P e r tu r b a tiv e C a n o n ica l G ra vity, Ek, W o rld
S cien tific, S in g ap u r, 1991.
A sh te k ar, A. ve L ew an d o w sk i, J., R e la tio n betvveen p o ly m e r a n d Fock
e x c ita tio n s, Class. Q u a n t. G rav. 18, 2001, L117-L127.
A sh te k ar, A. ve L ew an d o w sk i, J ., B ack g ro u n d In d e p e n d e n t u a n tu m G ra
vity: A S ta tu s R ep o rt, 2004, [gr-qc/0404018],
A sh te k ar, A. ve S chilling, T. A., On E in s te in 's P ath, ed. A .H arvey, S p rin g e r-
V erlag, B erlin, 1998.
A sh te k ar, A. ve L ew an d o w sk i, J ., R e p re s e n ta tio n th e o ry of a n a ly tic holo-
n o m y a lg e b ra s, K n o ts a n d Q u a n tu m G ravity, ed. J. C. Baez, O xford
U n iv e rsity P re ss, O xford, 1994.
A sh te k ar, A., Baez, J . C. ve K rasnov, K., u a n tu m g eo m etry o f is o la te d ho-
riz o n s a n d b la c k hole e n tro p y , A d v . Theo. M a th . Phys. 4, 2000, s. 1-95.
A sh te k ar, A., Baez, J. C., C orichi, A. ve K rasnov, K., u a n tu m g eo m etry
a n d b la c k h ole e n tro p y , Phys. R ev . L ett. 80, 1998, s. 904907.
A sh te k ar, A., Bojovvald, M., L ew a n d o w sk i, J., M a th e m a tic a l s tr u c tu r e of
loop q u a n tu m cosm ology, A d v . Theor. M a th . P hys. 7, 2003, s. 233-268.
A tiyah, M. F., T he G e o m e try a n d P hysics o f K n o ts, C a m b rid g e U n iv ersity
P re ss, C am bridge, 1990.
A tiyah, M. F. ve Singer, I. M., T he In d e x o f E llip tic O p e ra to rs on C o m p act
M a n ifo ld s, Bull. A m e r. M a th . Soc. 69, 1963, s. 322-433.
A tiyah, M. F., H itc h in , N. J . ve S inger, I. M., S e lf-d u a lity in f o u r d im e n si-
o n al R ie m a n n ia n g eo m etry , Proc. R oy. Soc. L o n d . A362, 1978, s. 4 2 5 -
461.
Baez, J. C., S pin fo am m o d e ls, Class. Q u a n t. G rav. 15, 1998, s. 1827-1858.
Baez, J. C., An in tro d u c tio n to s p in fo am m o d e ls o f q u a n tu m g ra v ity an d
BF th e o ry . Lect. N o tes Phys. 543, 2000, s. 25-94.
Baez, J. C., H ig h e r-d im e n sio n a l a lg e b ra a n d P la n c k -s c a le p h y sic s, P h y sics
M eets P h ilo so p h y a t th e P lan c k Scale, ed. C. C a lle n d e r ve N. H u g g ett,
C a m b rid g e U n iv ersity P re ss, C am b rid g e, 2001, [gr-qc/9902017].
Baez, J. C. ve D olan, D., C a te g o rific a tio n , H ig h er C ateg o ry T h eo ry ed. E.
G etzler ve M. K ap ran o v , C o n te m p o ra ry M a th e m a tic s, c ilt 230, AMS, P ro-
v id en ce, RI, [Also see h ttp ://x x x .la n l.g o v /a b s/m a th .Q A /9 8 0 2 0 2 9 ].
B ah call, N., O strik er, J. P., P e rlm u tte r, S. ve S te in h a rd t., P. J., T he C osm ic
T rian g le: R ev ealin g th e S tate o f th e U niverse, S c ie n c e 284, 1999, [astro -
ph/9906463].
B ailey, T. N. ve B asto n , R. J . (ed.), T w isto rs in M a th e m a tic s a n d P h y sics,
LMS L ectu re N ote S eries 156, C a m b rid g e U n iv e rsity P re ss, C am b rid g e,
1990.
B ailey, T. N., E h re n p re is, L. ve VVells, R. O., J r ., W eak so lu tio n s of th e
m a s s le s s field e q u a tio n s , Proc. R oy. Soc. L o n d . A384, 1982, s. 403-425.
B an ch o ff, T., B e y o n d th e T h ird D im e n sio n : S cien tific A m erican L ib rary ,
1990, 1996, a y rc a hkz. h ttp ://w w w .fa c u lty .fa irfie ld .e d u /jm a c /c l/tb 4 d .
h tm .
B ar, I., S urvey of T w o -T im e P h y sics, 2000, [hep-th/0008164],
B a rb o u r, J. B., A b so lu te or R e la tiv e M o tio n , c ilt 1, The D isc o ve ry o f D y n a
m ics, C a m b rid g e U n iv e rsity P re ss, C am b rid g e, 1989.
B a rb o u r, J. B., T im e a n d th e in te r p r e ta tio n o f q u a n tu m g r a v ity , S y racu se
U n iv e rsity P re p rin t, 1992.
B a rb o u r, J. B., The D isc o ve ry o f D y n a m ic s: A S t u d y fr o m a M a c h ia n P o in t
o f V ie w o f th e D isc o ve ry a n d th e S tr u c tu r e o f D y n a m ic a l Theories,
O xford U n iv e rsity P re ss, O xford, 2001a.
B a rb o u r, J. B., The E n d o f T im e, O xford U n iv ersity P re ss, O xford, 2001b.
B a rb o u r, J. B., A b so lu te o r R e la tiv e M o tio n : The D eep S tr u c tu r e o f G eneral
R e la tiv ity , O xford U n iv e rsity P re ss, O xford, 2004.
B a rb o u r, J. B., F o ste r, B. ve O M u rc h a d h a , N., R e la tiv ity w ith o u t r e la ti
v ity , Class. Q u a n t. G rav. 19, 2002, s. 3217-3248, [gr-qc/0012089].
B a rre tt, J. W. ve C rane, L., R e la tiv istic s p in n e tw o rk s a n d q u a n tu m g r a
v ity , J. M a th . Phys. 39, 1998, s. 3296-3302.
B a rre tt, J. W. ve C rane, L., A L o re n tz ia n s ig n a tu re m odel fo r q u a n tu m g e
n e ra l re la tiv ity , Class. Q u a n t. G rav. 17, 2000, s. 3101-3118.
B a rro w , J . D. ve T ip ler, F. J., T he A rth ro p ic C osm ological P rinciple,
O xford U n iv e rsity P re ss, O xford, 2000.
Barrovv, J. D. ve T ip ler, F. J ., The A rth r o p ic C osm ological P rinciple,
O xford U n iv e rsity P re ss, O xford, 1988.
B a sto n , R. J. ve E astvvood, M. G., T he P en ro se tra n s fo r m : its in te r a c tio n
w ith re p r e s e n ta tio n th e o ry, O xford U n iv e rsity P re ss, O xford, 1989.
B ecker, R., E le c tro m a g n e tic F ields a n d In te r a c tio n s , D over, N ew York,
1982.
B egelm an, M. C., B lan d fo rd , R. D. ve R ees, M. J., T h eo ry o f e x tra g a la c tic
ra d io s o u rc e s, R ev. M od. P hys. 56, 1984, s. 255.
B elin sk ii, V. A., K halatn ik o v , I. M. ve L ifsh itz, E. M., O scillia to ry a p p ro a c h
to a s in g u la r p o in t in th e r e la tiv is tic cosm ology, Usp. Fiz. N a u k 102,
1970, s. 463-500; n g iliz ce e v irisi A d v . in Phys. 19, s. 525-573.
Bell, J. S., S p e a k a b le a n d U n sp ea k a b le in u a n t u m M ec h a n ic,. C a m b rid
ge U n iv e rsity P re ss, C am bridge, 1987.
B e ltram i, E., E ssa y on th e in te r p re ta tio n o f n o n -E u c lid e a n g eo m etry ,
1868, ev. Stillvvell, J. C., S o urces o f H y p erb o lic G eom etry, H ist. M a th .,
10, AMS P u b lic a tio n s , 1996.
B erg m an n , P. G., Helv. Phys. A ta S u p p l. 4, 1956, s. 79.
B erg m an n , P. G. T w o -c o m p o n e n t s p in o rs in g e n e ra l re la tiv ity , P hys. R ev.
107, 1957, s. 624-629.
B ern, Z., P e rtu rb a tiv e u a n tu m G ra v ity a n d its re la tio n to G auge T heory,
L iv in g R ev. R e la tiv ity 5, 2002, [w w w .liv in g re v iew s.o rg /A rtic le s/V o lu -
m e 5 /2 0 0 2 -5 b e rn /in d e x .h tm l].
B erry, M. V., u a n ta l p h a s e fa c to rs acco m p an y in g a d ia b a tic ch a n g es,
Proc. R o y. Soc. L o n d . A392, 1984, s. 45-57.
B erry, M. V., C la ssic a l a d ia b a tic a n g le s a n d q u a n ta l a d ia b a tic p h a s e , J.
P hys. A . M a th . G en. 18, 1985, s. 15-27.
B erry, M. V. ve K eating, J. P., T he R ie m a n n Zeros a n d E ig e n v alu e A sym p-
to tic s , SIA M R e v ie w 41, No. 2, 1999, s. 236-266.
B ied e n h arn , L. C. ve Louck, J . D., A n g u la r M o m e n tu m in u a n t u m P h y
sics, A d d iso n -W e sle y , L o n d ra, 1981.
B ilan iu k , O.-M. ve S u d a rsh a n , G., P a r tid e b e y o n d th e lig h t b a r r ie r , Phys.
T o d a y 22, 1969, s. 43-51.
B irrell, N. D. ve D avies, P. C. W., u a n t u m F ields in C urves S p a ce, C am b
rid g e U n iv e rsity P re ss, C a m b rid g e, 1984.
B jorken, J. D. ve D rell, S. D., R e la tiv is tic u a n t u m M ec h a n ics, M cG raw
H ill, N ew Y ork & L o n d ra, 1965.
B la n c h a rd , A., D o u sp is, M., R o w a n -R o b in so n , M. ve S ark ar, S., An a lte m a -
tiv e to th e co sm o lo g ic al "co n co rd an c e m odel", A stro n . A stro p h y s. 412,
2003, s. 35-44.
B lan fo rd , R. D. ve Znajek, R. L., E le c tro m a g n e tic E x tra c tio n o f E n erg y
fro m K err B lack H oles, M o n th ly N o tice s o f th e R o y a l A s tr o n o m ic a l Soci-
e ty , 179, 1977, s. 433.
B ohm , D. v e H iley, B., T he U n d iv id e d U riverse, R outledge, L o n d ra , 1994.
B ojow ald, M., A bsence o f s in g u la rity in loop q u a n tu m co sm ology, Phys.
R ev. L ett. 86, 2001, s. 5227-5230.
B ondi, H., N eg a tiv e m a s s in g e n e ra l re la tiv ity , R ev. M od. P hys. 29, 1957,
42 3 -4 2 8 ; a y rc a M a th . R ev. 19, s. 814.
B ondi, H., G ra v ita tio n a l vvaves in g e n e ra l re la tiv ity , N a tu r e 186, L o n d ra,
1960, s. 535.
B ondi, H., C osm ology, C a m b rid g e U n iv e rsity P re ss, C a m b rid g e, 1961.
B ondi, H., R e la tiv ity a n d C o m m o n S en se, H ein e m a n n , L o n d ra, 1964.
B ondi, H., A s s u m p tio n a n d M y th in P hysical T heory, C a m b rid g e U n iv er
sity P re ss, C a m b rid g e, 1967.
B ondi, H. ve Gold, T., T he S te a d y -S ta te T h eo ry o f th e E x p a n d in g U n iv erse,
M on. N ot. R o y. A stro n . Soc. 108, 1948, s. 252-270.
B ondi, H., v a n d e r B urg, M. G. J. ve M etzn er, A. W. K., G ra v ita tio n a l vvaves
in g e n e ra l re la tiv ity , VII. VVaves fro m a x isy m m e tric is o la te d sy stem s,
Proc. R o y. Soc. L o n d . A269, 1962, s. 21-52.
B o nn o r, W. B. ve R o ten b e rg , M. A., G ra v ita tio n a l w av e s fro m is o la te d so-
u rc e s, Proc. R oy. Soc. L o n d . A289, 1966, s. 247-274.
B m er, G., The E a rly U niverse, S p rin g e r-V erla g , 2003.
B o u ch et, F. R., P eter, P., R iazu elo , A. ve S ak ellaria d o u , M., E v id en ce ag a-
in s t o r fo r to p o lo g ic a l d e fe c ts in th e BOOM ERanG d ata? , 2000, Phys.
R ev. D65(2002), 021301, [astro-ph/0005022],
B oyer, C. B., A H isto ry o f M a th e m a tic s , ik in c i b a s m , J o h n W iley & Sons,
N ew York, 1968.
B rag in sk y , V., T he D etectio n o f G ra v ita tio n a l W aves a n d C hantum N o n -
D istrib u tiv e M e a su re m e n ts, T opics in T h eo retica l a n d E x p e r im e n ta l
G ra v ita tio n P hysics, ed. V. De S a b b a ta ve J . W eber, P len u m P re ss, N ew
York, 1977, s. 105-122.
B rau e r, R. ve W eyl, H., S p in o rs in n d im e n sio n s, A m . J. M a th . 57, 1935, s.
425449.
B rekke, L. ve F re u n d , P. G. O., p - a d ic n u m b e r s in p h y sic s. N o rth -H o lla n d ,
A m ste rd a m , 1993.
B rem erm an n , H., D istrib u tio n s, C om p lex V ariables a n d F o u rier T rans-
fo r m s , A d d iso n VVesley, R ead in g , M a s s a c h u s e tts , 1965.
B rody, D. C. ve H u g h sto n , L. P., G eom etric m o d e ls fo r q u a n tu m s ta tis tic a l
in feren c e, The G eo m etric U niverse; S cience, G eom etry, a n d th e W ork o f
R o g er P enrose, ed. S. A. H u g g ett, L. J . M ason, K. P. T od, S. T. T so u ve N.
M. J . W o o d h o u se, O xford U n iv e rsity P re ss, O xford, 1998a.
B rody, D. C. ve H u g h sto n , L. P., T he q u a n tu m ca n o n ic a l en sem b le, J.
M a th . P hys. 39(12), 1998b, s. 6502-6508.
B rody, D. C. ve H u g h sto n , L. P., G eom etric u a n tu m M e ch a n ics, J. G eom.
a n d P hys. 38(1), 2001, s. 19-53.
Brovvn, J. W. ve C h u rch ill, R. V., C om p lex V ariables a n d A p p lic a tio n s,
M cG raw -H ill, N ew Y ork & L o n d ra , 2004.
B ry an t, R. L., C hern, S. -S., G ard n er, R. B., G o ld sc h m id t, H. L. ve G riffith s,
P. A, E x te rio r D iffe r e n tia l S y s te m s, MSRI P u b lic a tio n s , 18, S p rin g e r-
V erlag, Ne w Y ork, 1991.
B u ch er, M., G o ld h ab er, A. ve T u rok, N., An op en U n iv erse fro m In fla tio n ,
P hys. R ev. D52, 1995, [h ep -p h /9 4 1 1206].
B uckley, P. ve P eat, F. D., G lim p sin g R e a lity , U n iv e rsity o f T o ro n to P re ss,
T o ro n to , 1996.
B u d in ich , P. ve T ra u tm a n , A., The S p in o ria l C hessboard, T rie ste N o tes in
P h y sics, S p rin g e r-V erla g , B erlin, 1988.
B u rb id g e, G. R., B urb id g e, E. M., Fovvler, W. A. ve H oyle, F., S y n th e sis of
th e E le m en ts in S tars., R evs. M od. P hys. 29, 1957, s. 547-650.
B u rk ert, W ., L ore a n d S cien c e in A n c ie n t P y th a g o re a n is m , H a rv a rd U n i
v e rs ity P re ss, H a rv a rd , 1972.
B u rk ill, J. C., A F irst C ourse in M a th e m a tic a l A n a ly sis, C a m b rid g e U n iv er
sity P re ss, C am b rid g e, 1962.
B yerly, W. E., A n E le m e n ta r y T rea tise o n F o urier's Series a n d S p h erica l,
C ylin d rical, a n d E llip so id a l H a rm o n ics, w ith A p p lic a tio n s to P roblem s
in M a th e m a tic a l P h ysics, D over, N ew York, 2003.
C achazo, F., Svrcek, P. ve W itte n , E., MHV V ertices a n d T ree A m p litu d es
in G auge T heory, 2004, [hep-th/0403047).
C a n d elas, P., de la O ssa, X. C., G reen, P. S. ve P ark es, L., A p a ir o f C a la b i-
Y au m a n ifo ld s as a n ex a ctly so lu b le s u p e rc o n fo rm a l th e o ry , N ucl. Phys.
B359, 1991, s. 21.
C a rta n , ., Les S y s te m e s D iffe re n tie ls E x te rie u rs e t le u rs A p p lic a tio n s
G eom etriqu.es, H erm a n n , P a ris, 1945.
C a rta n , ., The T h eo ry o fS p in o r s , H erm a n n , P a ris, 1966.
C a rter, B., C a m b rid g e D o k to ra Tezi, 1962.
C a rter, B., C om plete A naly tic E x te n sio n o f th e S ym m etry A xis o f K err's So-
lu tio n o f E in s te in 's E q u a tio n s, P hys. R ev. 141, 1966, s. 4.
C a rter, B., L arge N u m b e r C oincidences a n d th e A n th ro p ic P rin c ip le , Conf-
r o n ta tio n o f C osm ological T heory w i th A s tr o n o m ic a l D a ta , ed. M. S.
L o n g air, R eidel, D o rd rec h t, 1974, s. 291-298; L eslie'd e 1 9 9 0 'd a y e n id e n
b a s ld .
C ercig n an i, C., L u d w ig B o ltzm a n n : T he M a n W ho T r u ste d A to m s. O xford
U n iv e rsity P re ss, O xford, 1999.
C han, H-M. ve T sou, S. T., S o m e E le m e n ta r y G auge T h eo ry Corcepts,
W o rld S cie n tific L ectu re N o tes in P h y sics, c ilt 47, L o n d ra, 1993.
C han, H-M . ve T sou, S. T., F erm io n G e n e ra tio n s a n d M ixing fro m D u alized
S ta n d a rd M odel, A ta P h ysica P olonica B 12, 2002.
C h a n d ra se k h a r, S., T he m a x im u m m a s s o f id e a l vvhite dvvarfs, A stro p h y s.
J., 74, 1981, s. 81-82.
C h a n d ra s e k h a r, S., The M a th e m a tic a l T h eo ry o f B lack Holes, C laren d o n
P re ss, O xford, 1983.
C h ari, V. v e P re ssle y , A., A G u id e to u a n t u m G roups, C a m b rid g e U niver-
sity P re ss, C am bridge, 1994.
C hen, W. W. L., L in e a r F u n c tio n a l A n a ly sis, 2002, [A vailable online:
h ttp : // w w w .m a th s .m q .e d u .a u /~ w c h e n /ln lfa fo ld e r/ln lfa .h tm l].
C heng, K. S. ve W ang, J., T he f o rm a tio n a n d m e rg e r o f c o m p a c t o b je cts in
c e n tra l en g in e o f ac tiv e g a la c tic n u c le i a n d q u a s a rs : g a m m a -ra y b u r s t
a n d g ra v ita tio n a l r a d ia tio n , A stro p h y s., J., 521, 1999, s. 502.
C hern, S. S., C om plex M a rifo ld s W ith o u t P o te n tia l T heory, S p rin g er-V er-
lag, N ew York, 1979.
C h ern o ff, P. R. ve M a rsd e n , J . E., P roperties o f in fi n ite h a m ilto n ia n sys-
te m s. L ec tu re N otes in M a th e m a tic s, c ilt 425, S p rin g er-V erlag , B erlin,
1974.
C hevalley, C., T h eo ry o fL ie G roups, P rin c e to n U n iv ersity P re ss, P rin c eto n ,
1946.
C hevalley, C., T he A lg e b ra ic T h eo ry o f S p in o rs, C o lu m b ia U n iv e rsity
P re ss, N ew York, 1954.
Chew , G. F., S -M a trix T h eo ry o f S tro n g Irte ra ctio n s, P e a rso n B enjam in
C u m m in gs, 1962.
C h o q u e t-B ru h a t, Y. ve DeVVitt-M orette, C., A n a ly sis, M a n ifo ld s, a n d P h y
sics, P a r ts I a n d II, N o rth -H o lla n d , A m ste rd a m , 2000.
C h ris tia n , J ., D efin ite e v e n ts in N e w to n -C a rta n q u a n tu m g ra v ity , n b a s k
O xford, P hys. R ev . D., 1995.
C laudel, C. M. ve N ew m an, K. P., Iso tro p ic C o sm ological S in g u la ritie s I.
P o ly tro p ic P e rfe c t F lu id S p ace tim es, Proc. R . Soc. L o n d . 454, 1998, s.
1073-1107.
C lau se r, J. F., H orne, M. A., Shim ony, A. ve H olt, R. A., P ro p o se d ex p eri-
m e n t to te s t lo cal h id d e n -v a ria b le th e o rie s, P hys. R ev. L ett. 23, 1969, s.
880.
C lifford, W. K., P re lim in a ry S ketch o f B iq u a te rn io n s, Proc. L o n d o n M ath.
Soc. 4, 1873, s. 381-395.
C lifford, W. K., A p p lic atio n s o f G ra s s m a n n 's ex te n siv e a lg e b ra , A m . J.
M a th . 1, 1878, s. 350-358.
C lifford, W. K., M a th e m a tic a l p a p e rs b y W illiam K ingdon C liffo rd , ed. R.
T u ck er, L o n d ra , 1882.
C ohen, P. J ., S e t T h eo ry a n d th e C o n tin u u m H yp o th e sis, W. A. B enjam in,
Ne w York, 1966.
C o llin s, P. D. B., A n I n tr o d u c tio n to R eg g e T h eo ry a n d H igh E n e rg y Phy-
sics, C a m b rid g e U n iv e rsity P re ss, C a m b rid g e, 1977.
C olo m b eau , J . F., A m u ltip lic a tio n o f d is trib u tio n s , J. M a th . A n a l. A p p l.
94, 1983, s. 96-115.
C olo m b eau , J . F., E le m e n ta r y I n tr o d u c tio n to N e w G en e ra lize d F u n cti-
o n s, N o rth H o lla n d , A m ste rd a m , 1985.
C onnes, A., E ssa y on p h y sic s a n d n o n -c o m m u ta tiv e g eom etry , The In te r fa -
ce o f M a th e m a tic s a n d P article P hysics, ed. D. G. u ille n , G. B. Segal ve
T so u S. T., C laren d o n P re ss, O xford, 1990.
C onnes, A, N o n co m m u tativ e d iffe re n tia l g eo m etry a n d th e s tr u c tu re of
sp a c e -tim e , T he G eo m etric U niverse; S cien ce, G eom etry, a n d th e W ork
o f R o g er P enrose, ed. S. A. H u g g ett, L. J. M ason, K. P. T od, S. T. T so u ve
N. M. J. W ood h o u se, O xford U n iv e rsity P re ss, O xford, 1998.
C onnes, A. ve B e rb e rian , S. K., N o n c o m m u ta tiv e G eo m etry, A cadem ic
P re ss, 1995.
C onnes, A. ve K reim er, D., H o p f A lg eb ras, R e n o rm a liz a tio n a n d N o n co m
m u ta tiv e G eom etry, 1998, [hep-th/9808042].
Convvay, J . H. ve N o rto n , S. P., M o n stro u s M o onshine, Bull. L o n d . M a th .
Soc. 11, 1979, s. 308-339.
Convvay, J . H. ve S m ith, D. A., O n u a te r n io n s a n d O cto n io n s, A. K. Pe-
te rs , 2003.
C orson, E.M ., I n tr o d u c tio n to Tensors, S p in o rs, and R e la tiv is tic
W a v e e q u a tio n s , B lackie a n d Son L td., L o n d ra, 1953.
C o sta de B e au reg a rd , O., M a cro sco p ic re tro c a u s a tio n , F o u n d . Phy. L ett.
8(3), 1995, s. 287-291.
Cox, D. A. ve K atz, S., M irro r s y m m e tr y a n d alg eb ra ic g e o m e try , M ath e-
m a tic a l S urveys a n d M o n o g rap h s 68. A m erican M a th e m a tic a l Society,
P ro v id en ce, RI, 1999.
C ram er. J . G., An overvievv o f th e tr a n s a c tio n a l in te r p re ta tio n o f q u a n tu m
m e c h a n ic s, In t. J. Theor. Phys. 27(2), 1988, s. 227-236.
Crovve, M. J., A H isto ry o f V ector A n a ly sis: The E v o lu tio n o f th e Id e a o f a
V ecto ria l S y s te m , U n iv ersity o f N tre D am e P re ss, T o ro n to , 1967; ek le
m e ve d z e ltm e le rle y en id en b a s m , D over, N ew York, 1985.
C vitanovic, P. ve K ennedy, A. D., S p in o rs in n e g a tiv e d im e n sio n s, P hys. Sc-
r ip ta 26, 1982, s. 5-14.
D as, A. ve F erb el. T., I n tr o d u c tio n to N u c le a r a n d P a rticle P hysics, W o rld
S cien tific P u b lish in g C om pany, S in g a p u r, 2004.
D avies, P., H o w to B u ild a T im e M a c h in e , P eng u in , ABD, 2003.
D avis, M., W h a t is a C o m p u tatio n ?, M a th e m a tic s T oday: T w elve I n fo r m a l
E ssa ys, ed. L. A. S teen, S prin g er-V erlag , Nevv York, 1978.
D avis, M., M a th e m a tic a l logic a n d th e o rig in o f m o d e m c o m p u te rs, The
U n iversa l T u rin g M a ch in e : A H a lf-C e n tu ry S u rv e y , ed. R. H erk en , Kam-
m e re r a n d U n v erzag t, H a m b u rg , 1988.
D avydov, A. S., u a n t u m M e c h a n ic s, P erg am o n P re ss, O xford, 1976.
de B e m a rd is , P. vd., A F ia t U n iv erse fro m H ig h -R e so lu tio n M a p s o f th e
C osm ic M icrovvave B a ck g ro u n d R a d ia tio n , N a tu r e 404, 2000, s. 9 5 5 -
959.
D elduc, F., G alp erin , A., H ow e, P. ve S okatchev, E., A tv v isto r fo rm u la tio n
o f th e h e te ro tic D=10 s u p e rs trin g w ith m a n ife s t (8,0) w o rld s h e e t su-
p e rsy m m e try , P hys. R ev. D47, 1993, s. 578-593, [hep-th/9207050].
D erb y sh ire, J ., P rim e O bsession: B e rn h a r d R ie m a n r a n d th e G rea test Un-
so lv ed P roblem in M a th e m a tic s , J o s e p h H en ry P re ss, W a sh in g to n , DC,
2003.
D eer, S., N o n re n o rm a liz a b ility o f D = ll s u p e rg ra v ity , 1999, [hep-
th/9905017].
D eer, S., In fin itie s in q u a n tu m g ra v itie s, A n n a le n P hys. 9, 2000, s. 2 9 9 -
307, [g r-q c /9 9 1 1073].
D eer, S. ve T eitelb o im , C., S u p e rg ra v ity H as P o sitiv e E n erg y , Phys. R ev.
L ett. 39, 1977, s. 248-252.
D eer, S. ve Z um ino, B., C o n s iste n t s u p e rg ra v ity , P hys. L ett. 62B, 1976, s.
335-337.
d e S itte r, W ., P hys. Z eitz., 14, 1913, s. 429, A lm anca.
D eu tsch , D., T he F abric o fR e a lity , P en g u in , L o n d ra , 2000.
D evlin, K., M a th e m a tic s: T he N e w G olden A ge, P e n g u in Books, L o n d ra,
1988.
D evlin, K., T he M ille n n iu m P roblem s: T he S e v e n G rea test U n so lved M a th e
m a tic a l P u zzle s o f O ur T im e, B asic Books, L o n d o n /P e rse u s Books, N ew
Y ork, 2002.
DeVVitt, B. S., S u p e r m a n ifo ld s , C a m b rid g e U n iv e rsity P re ss, C am b rid g e,
1984.
DeVVitt, B. S. ve G raham , R. D. (ed.), T he M a n y-W o rld s In te r p r e ta tio n o f
u a n t u m M ec h a n ics, P rin c e to n U n iv e rsity P re ss, P rin c e to n , 1973.
D isi, L., G ra v ita tio n a n d q u a n tu m m e c h a n ic a l lo c a liz a tio n o f m a cro o b -
je c ts , Phys. L ett. 105A, 1984, s. 199-202.
D isi, L., M od els fo r u n iv e rs a l re d u c tio n o f m a c ro sc o p ic q u a n tu m flu c tu -
a tio n s , P hys. R ev. A40, 1989, s. 1165-1174.
Dicke, R. H., D ira c 's C osm ology a n d M a ch 's P rin c ip le , N a tu r e 192, 1961, s.
440441.
Dicke, R. H., In te ra c tio n -fre e q u a n tu m m e a su re m e n ts: A p a ra d o x ? , A m . J.
P hys. 49, 1981, s. 925.
Dicke, R. H., P eeb les, P. J. E., R oll, P. G. ve W ilk in so n , D. T., C osm ic Black-
B ody R a d ia tio n , A stro p h y s. J. 142, 1965, s. 414-419.
D ine, M., Some re fle c tio n s on M oduli, th e ir S ta b iliz a tio n a n d Cosm ology,
2000, [h e p -th /0 0 0 1 157]
D irac, P. A. M., T he q u a n tu m th e o ry o f th e elec tro n , Proc. R oy. Soc. L o n d .
A l 17, 1928, s. 610-624; A ge, b l m II, A118, s. 351-361.
D irac, P. A. M., Proc. R oy. Soc. A136, 1932, s. 453.
D irac, P. A. M., T he L a g ra n g ia n in u a n tu m M e ch a n ics, P h ysica lisch e Ze-
its c h r ift d e r S o w je tu n io n , B and 3, H eft 1, 1933.
D irac, P. A. M., T he C osm ological C o n s ta n ts , N a tu r e 139, 1937, s.323.
D irac, P. A. M., A n ew b a s is fo r cosm ology, Proc. R . Soc. L o n d . A165, 1938,
s. 199.
D irac, P. A. M., G en eralized H a m ilto n ia n d y n am ics, Can. J. M a th . 2, 1950,
s. 129.
D irac, P. A. M., L ectu res o n u a n t u m M ec h a n ics, Y eshiva U n iv ersity ,
N ew York, 1964.
D irac, P. A. M., L ectu res in u a n t u m F ield T heory, A cadem ic P re ss, N ew
York, 1966.
D irac, P. A. M., The P rinciples o f u a n t u m M ec h a n ics 4 th e d n ., C laren d o n
P re ss, O xford, 1982a.
D irac, P. A. M., P re tty m a th e m a tic s, In t. J. Theor. Phys. 21, 1982b, s. 6 0 3 -
605.
D irac, P. A. M., T he O rigin o f u a n tu m F ield T heory, The B irth o f P article
P hysics, ed. Brovvn ve H o d d eso n , C a m b rid g e U n iv e rsity P re ss, N ew
York, 1983.
D ixon, G., D ivisio n A lgebras, u a te r n io n s , C om plex N u m b e r s a n d th e Al-
g e b r a ic D esign o f P hysics, Kluvver A cadem ic P u b lish e rs, B oston, 1994.
D o d elso n , S., M o d e rn C osm ology, A cadem ic P re ss, L ondra, 2003.
D olan, L., S u p e rs trin g tvvisted c o n fo rm a l field th eo ry : M o o n sh in e, th e
M o n ste r, a n d re la te d to p ic s, S o u th H adley, MA, 1994; C o n tem p . M a th .
193, 1996, s. 9-24.
D o n ald so n , S. K. ve K ronheim er, P. B., T he G eo m etry o f F o u r-M a n ifo ld s,
O xford U n iv e rsity P re ss, O xford, 1990.
D ouady, A. ve H u b b a rd , J., On th e d y n a m ic s o f p o ly n o m ial-lik e m a p p in g s,
A n n . Sci. E cole N o rm . S u p . 18, 1985, s. 287-343.
D ow ker, F. ve K ent, A., On th e c o n s is te n t h is to rie s a p p ro a c h to q u a n tu m
m e c h a n ic s, J. S ta t. Phys. 82, 1996, [gr-qc/9412067],
D rake, S., D iscoveries a n d O p in io n s o f Galileo, D o ub led ay , N ew York,
1957.
D rake, S. (ev.), Galileo Galilei: D ia lo g u e C o n c e m in g th e T w o C h ie f W orld
S y s te m s P to le m a ic a n d C o p e m ic a n , U n iv e rsity o f C a lifo m ia , B erkeley,
1953 [ki B y k D n y a S is te m i H a k k n d a D iyalog, ev. R e it A olu,
B a n k a s K lt r Y ay n lar, 2008],
D ray, T. ve M anogue, C. A., T he E x c e p tio n a l J o r d a n E ig e n v alu e P ro b lem ,
In t. J. Theor. Phys. 38, 1999, s. 2901-2916, [m a th -p h /9 9 1 10004],
D u n ajsk i, M., A n ti-se lf-d u a l fo u r-m a n ifo ld s w ith a p a r a lle l re a l s p in o r, R.
Soc. L o n d . Proc. Ser. A M a th . Phys. E ng. Sci. 458(2021), 2002, s. 1205-
1222 .
d u S au to y , M., The M u sic o f t h e P rim es, P e re n n ia l, N ew York, 2004.
D u n h am , W., E uler: The M a ste r o f Us A li, M ath. A ssoc. A m er., VVashington,
DC, 1999.
D yson, F. J ., S y m m e tr y g r o u p s in n u c le a r a n d p a r tic le p h y sic s: a le ctu re-
n o te a n d r e p r in t v o l m e , W. A. B enjam in, N ew York, 1966.
E astvvood, M.G., P en ro se, R. ve W ells, R.O., J r ., C ohom ology a n d m a s s le s s
fie ld s, C om m . M a th . Phys. 78, 1981, s. 305-351.
E d d in g to n , A. S., The N a tu r e o f t h e P hysica l W orld, C a m b rid g e U n iv e rsity
P re ss, C am b rid g e, 1929a.
E d d in g to n , A. S., A S y m m etrical T re a tm e n t o f th e W ave E q u a tio n , Proc. R.
Soc. L o n d . A121, 1929b, s. 524-542.
E d d in g to n , A. S., F u n d a m e n ta l T heory, C a m b rid g e U n iv e rsity P re ss,
C a m b rid g e, 1946.
E dvvards, C.H. ve P enney, D.E., C alculus w ith A n a ly tic G eo m etry, 6. b a
sm , P re n tic e H ail, 2002.
E h re n b e rg , W. ve Siday, R. E., T he re fra c tiv e in d e x in e le c tro n o p tic s a n d
th e p rin c ip le s o f d y n am ics, Proc. Phys. Soc. LXIIB, 1949, s. 8-21.
E h re n fe st, P. ve E h re n fe st, T., T he C o n c ep tu a l F o u n d a tio n s o f t h e S ta tis ti-
cal A p p ro a c h in M ec h a n ics, C ornell U n iv e rsity P re ss, Ith a c a , NY, 1959.
E ile n b erg , S. ve M ac L ane, S., G eneral th e o ry o f n a tu r a l eq u iv ale n ce s,
T ra n s. A m . M a th . Soc. 58, 1945, s. 231-294.
E in ste in , A., S. B. P reuss. A k a d . W iss. 22, 1925, s. 414.
E in ste in , A., A g e n e ra liz a tio n o f th e re la tiv is tic th e o ry o f g ra v ita tio n , A n n .
M a th . 46, 1945, s. 578.
E in ste in , A., A g e n e ra liz e d th e o ry o f g ra v ita tio n . R ev. M od. P hys. 20, 1948,
s. 35.
E in ste in , A., R e la tiv istic th e o ry o f th e n o n -sy m m e tric field , A p p en d ix II:
T he M e a n in g o f R e la tiv ity , 5.b a s m , P rin c e to n U n iv e rsity P re ss, P rin ce-
to n , N J, 1955, s. 133-166 [G reliliin A n la m , ev. E rc m e n t A kat, A lfa
B ilim , 2014],
E in ste in , A. ve K aufm an, B., A n ew fo rm o f th e g e n e ra l re la tiv is tic field
e q u a tio n s , A n n . M a th . 62, 1955, s. 128.
E in ste in , A. ve S tra u s, E. G., A g e n e ra liz a tio n o f th e r e la tiv is tic th e o ry o f
g r a v ita tio n II. A n n . M a th . 47, 1946, s. 731.
E in ste in , A., P odolsky, P. ve R osen, N., C an q u a n tu m -m e c h a n ic a l d e sc rip -
tio n o f p h y s ic a l r e a lity b e c o n s id e re d com plete?, Q u a n tu m T h eo ry a n d
M e a s u r e m e n t, ed. J . A. W h e eler ve W. H. Z urek, P rin c e to n U n iv e rsity
P re ss, P rin c e to n , N ew Je rse y , 1983; o rijin a l o la ra k P hys. R ev. 47, 1935,
s. 777-780.
E litz u r, A. C. ve V aidm an, L., u a n tu m m e c h a n ic a l in te ra c tio n -fre e m e-
a s u re m e n ts , F o und. P hys. 23, 1993, s. 987-997.
E llio tt, J. P. ve Davvber, P. G., S y m m e tr y in P hysics, c ilt 1, M a cm illan ,
L o n d ra , 1984.
E llis, J ., M a v ro m a to s, N. E. ve N an o p o u lo s, D. V., V acuum flu c tu a tio n s
a n d d e c o h eren c e in m e so sco p ic a n d m ic ro sc o p ic sy ste m s, S y m p o s iu m
o n F la v o u r-C h a n g in g N e u tra l C urrents: P resen t a n d F u tu r e S tu d ie s ,
ULA, 1997a.
E llis, J., M a v ro m a to s, N. E. ve N an o p o u lo s, D. V., u a n tu m d e c o h eren c e in
a D -foam b ac k g ro u n d , M od. P hys. L ett. A12, 1997b, s. 2029-2036.
E n g elk in g , E., O u tlin e o f G eneral Topology, N o rth -H o lla n d & PWN, Ams-
te rd a m , 1968.
E v erett, H., "R elative State" f o rm u la tio n o f q u a n tu m m e c h a n ic s, Q u a n tu m
T h eo ry a n d M e a s u r e m e n t, ed. J. A. VVheeler ve W. H. Zurek, P rin c e to n
U n iv e rsity P re ss, P rin c e to n , N ew Je rse y , 1983; o rijin a l o la ra k Rev. M od.
P h y s. 29, 1957, s. 454-462.
F au v el, J . ve G ray, J ., The H isto ry o f M a th e m a tic s: A R e a d e r, M a cm illa n ,
L o n d ra, 1987.
F erb er, A., S upertv v isto rs a n d co n fo rm al su p e rsy m m e try , N ucl. Phys.
B132, 1978, s. 55-64.
F ern o w , R. C., I n tr o d u c tio n to E x p e r im e n ta l P article P hysics, C am b rid g e
U n iv e rsity P re ss, C am b rid g e, 1989.
F ey n m an , R. P., S p ace -tim e a p p ro a c h to n o n re la tiv is tic q u a n tu m m e c h a
n ic s, R ev. M o d e rn Phys. 20, 1948, s. 367-387.
F ey n m an , R. P., T he th e o ry o f p o s itro n s , P hys. R ev. 76, 1949, s. 749.
F ey n m an , R. P., E le m e n ta r y P articles a n d th e L a w s o f P hysics: The 1986
D ira c M e m o ria l L ectu res, C a m b rid g e U n iv e rsity P re ss, C am b rid g e,
1987.
F ey n m an , R. P. ve A. H ib b s., u a n t u m M e c h a n ic s a n d P a th In teg ra ls,
M cG raw -H ill, N ew York, 1965.
F ierz, M., U b er die R e la tiv itisc h e T h eo rie k r fte fre ie r T eich le n m it b eli-
eb ig em Spin, Helv. Phys. A ta 12, 1938, s. 3-37.
F ierz, M., U b er d en D re h im p u ls vo n T eich le n m it R u h e m a sse n u ll u n d be-
lie b ig e m Spin, H elv. Phys. A ta 13, 1940, s. 45-60.
F ierz, M. ve P au li, W., On r e la tiv is tic w av e e q u a tio n s fo r p a rtic le s o f ar-
b itr a r y s p in in a n e le c tro m a g n e tic field , Proc. R oy. Soc. L o n d . A173,
1939, s. 211-232.
F in k e lste in , D., S p ace-tim e code, P hys. R ev. 184, 1969, s. 1261-1279.
F in k e lste in , D. ve J . R u b in ste in , C o n n e ctio n b e tw e e n sp in , s ta tis tic s , a n d
k in k s, 1968; J. M a th . Phys. 9, 1972.
F la n d e rs, H., D iffe r e n tia l F orm s, A cadem ic P re ss, 1963; y en i b a s k D orf,
1989.
Floyd, R. M. ve P en ro se, R., E x tra c tio n o f R o ta tio n a l E n erg y fro m a H lack
H ole, N a tu r e P hys. Sci. 229, 1971, s. 177.
F o rtn e y , L. R., P rin cip les o f E lectro n ics, A n a lo g a n d D igital, H a rc o u rt B ra-
ce Jo v a n o v ic h , 1997.
F ra n k el, T., The G eo m etry o f P hysics, C a m b rid g e U n iv e rsity P re ss, C am b
rid g e, 2001.
F ren k el, A., A T e n ta tiv e E x p re sio n o f th e K rolyhzy U n c e rta in ty o f th e
S p ace -tim e S tru c tu re th ro u g h V acuum S p re a d s in u a n tu m G rav ity ,
2000, [q u ant-ph/0002087].
F rie d la n d e r, F. G., In tr o d u c tio n to th e th e o ry o f d is tr ib u tio n s , C a m b rid g e
U n iv e rsity P re ss, C am b rid g e, 1982.
F rie d ric h , W. L., Fire in th e Sea: T he S a n to r in i V olcano: N a tu r a l H isto ry
a n d th e L e g e n d o f A tla n tis , ev. A.R. M cB irney, C a m b rid g e U n iv e rsity
P re ss, C a m b rid g e, 2000.
F ritte lli, S., K ozam eh, C. ve N ew m an, E. T., D ynam ics o f lig h t cone c u ts a t
n u ll in fin ity , P hys. R ev. D56, 1997, s. 8.
F r h lich , J. ve P ed rin i, B., N ew a p p lic a tio n s of th e c h ira l an o m aly , M a th e-
m a tic a l P hysics 2000, ed. A. F ok as, A. G rig o ry an , T. K ibble ve B. Z egar-
lin sk i, Im p e ria l College P re ss, L o n d ra , 2000, s. 9-47.
G rsey, F. ve Tze, C. -H., On th e R ole o f D ivisio n , J o r d a n , a n d R e la te d Al-
g eb ra s in P a rticle P hysics, W o rld S cientific, S in g ap u r, 1996.
G am b in i, R. ve P u llin , J ., N o n s ta n d a rd o p tic s fro m q u a n tu m sp a c e tim e ,
P hys. R ev . D59 124021, 1999.
G andy, R., T he co n flu e n ce o f id e a s in 1936, The U niversa l T u rin g M achi-
ne: A H a lf-C e n tu ry S u rv e y , ed. R. H erken, K am m erer a n d U n v erzag t,
H a m b u rg , 1988.
G angui, A., C osm ology fro m T o p o lo g ical D efects, A IP Conf. Proc. 668,
2003, [astro-ph/0303504],
G ard n er, M., The N e w A m b id e x tr o u s U niverse, W. H. F re em a n , N ew York,
1990.
G au ss, C. F., W erke, c ilt VIII, L eipzig, 1900, s. 357-362.
G el'fan d , I. ve Shilov, G., G en e ra lize d F u n c tio n s, c ilt 1, A cadem ic P re ss,
N ew Y o rk , 1964.
G ell-M ann, M., The O u a rk a n d th e J a g u a r: A d v e n tu r e s in th e S im p le a n d
th e C o m plex, W. H. F re em a n , N ew York, 1994.
G ell-M ann, M. ve N e'em an , Y., E ig h tfo ld W ay, P e rse u s P u b lish in g , 2000.
G eroch, R a n d H a rtle , J., C o m p u ta b ility a n d p h y sic a l th e o rie s, F o u n d .
Phys. 16, 1986, s. 533.
G eroch, R., S p in o r s tr u c tu re o f sp a c e -tim e s in g e n e ra l r e la tiv ity I, J. M a th .
P hys. 9, 1968, s. 1739-1744.
G eroch, R., S p in o r s tr u c tu re o f sp a c e -tim e s in g e n e ra l r e la tiv ity II, J.
M a th . Phys. 11, 1970, s. 343-348.
G eroch, R., G eo m etrica l d u a r tu m M echarics, C hicago n iv e rsite si d ers
n o tla r, b a s m yok.
G eroch, R., K ron h eim er, E. H. ve P en ro se, R., id e a l p o in ts fo r sp a c e tim e s,
Proc. R o y. Soc. L o n d . A347, 1972, s. 545-567.
G h ira rd i, G. C., G ra ssi, R. ve R im ini, A., C o n tin u o u s -s p o n ta n e o u s -re d u c ti-
on m o d el in v o lv in g g ra v ity , Phys. R ev. A42, 1990, s. 1057-1064.
G h irard i, G. C., R im ini, A. ve W eber, T., U nified d y n am ics fo r m ic ro sco p ic
a n d m a c ro sc o p ic sy ste m s, Phys. R ev. D34, 1986, s. 470.
G ib b o n s, G. W ., T he iso p e rim e tric a n d B ogom olny in e q u a litie s fo r b la ck
h o le s, Global R ie m a n r ia n G eo m etry, ed. T. VVillmore ve N. J. H itc h in ,
E llis Horvvood, C h ich e ster, 1984.
G ib b o n s, G. W., C o llap sin g S hells a n d th e is o p e rim e tric In e q u a lity fo r
B lack H oles, Class. Q uart. G rav. 14, 1997, s. 2905-2915, [hep-
th/9701049],
G ib b o n s, G. W. ve H a rtn o ll, S. A., G ra v ita tio n a l in s ta b ility in h ig h e r di-
m e n sio n s, 2002, [hep-th/0206202],
G ibbons, G. W. ve P erry, M. J ., B lack H oles a n d T h erm a l G reen 's F u n ctio n ,
Proc. R o y. Soc. L o n d . A358, 1978, s. 467-494.
G ibbs, J ., E le m e n ta r y P rinciples in S ta tis tic a l M ec h a n ics, D over, N ew
York, 1960.
G in d ik in , S. G., On one c o n s tru c tio n o f h y p e rk h le r m e tric s, F u n c t. A n a l.
A p p l. 20, 1986, s. 82-83, R usa.
G in d ik in , S. G., Betvveen in te g ra l g eo m etry a n d tvvistors, T w isto rs in M at-
h e m a tic s a n d P hysics, ed. T. N. B ailey ve R. J. B a sto n , LMS L ectu re No-
te S eries 156, C a m b rid g e U n iv e rsity P re ss, C am bridge, 1990.
G isin, N., S to c h a stic q u a n tu m d y n a m ic s a n d re la tiv ity , Helv. P hys. A ta .
62, 1989, s. 363.
G isin, N., P hys. L ett. 143A, 1990, s. 1.
G isin, N. vd., Tw o in d e p e n d e n t p h o to n p a irs v e rs u s fo u r-p h o to n en ta n g -
le d s ta te s in p a ra m e tric do w n co n v e rsio n , [quant-ph/03 1 0 1 6 7 ],
Glashovv, S., T he re n o rm a liz a b ility o f v e c to r m e so n in te ra c tio n s , N ucl.
P hys. 10, 1959, s. 107.
G leason, A. M., M ore M a th e m a tic a l People, ed. D. J. A lbers, G. L. A lexan-
d e rso n ve C. R eid, H a rc o u rt B race Jo v a n o v ic h , B oston, 1990, s. 94.
G o d d ard , P. vd., u a n tu m d y n a m ic s o f a m a s s le s s , r e la tiv is tic s trin g ,
N ucl. P hys. B56, 1973, s. 109.
Gold, T., T he A rrow o f Tim e, A m . J. P hys. 30, 1962, s. 403.
G oldberg, J. N., M a c fa rla n e , A. J., N ew m an, E. T., R o h rlic h , F. ve S u d a rs-
h a n , E. C. G., S pin-s sp h e ric a l h a rm o n ic s a n d eth. J. M a th . P hys. 8, 1967,
s. 2155-2161.
G o ld b la tt, R., Topoi: T he C ategorial A n a ly s is o f Logic, N o rth -H o lla n d P ub-
lis h in g C om pany, O xford & N ew York, 1979.
G o ld stein , S., S to c h a stic m e c h a n ic s a n d q u a n tu m th e o ry , J. S ta t. P hys. 47,
1987.
G o tte sm a n , D. ve P resk ill, J ., C om m ent on "The b la c k h o le fin a l State",
2003, [h e p -th /0 3 1 1269].
G ouvea, F. Q., P -A dic N u m b e rs: A n I n tr o d u c tio n , S prin g er-V erlag , 1993; 2.
b a s m , B erlin & N ew York, 2000.
G ra ssm a n n , H. G., D ie lin e a re A u s d e h n u n g s le h r e , 4 .b a sm , S p rin g er-V er
lag, 1844.
G ra ssm a n n , H. G., D ie lin e a re A u s d e h n u n g s le h r e V o llst n d ig u n d in st-
re n g er F orm b e a rb e itit, 1862.
G reen, M. B., S u p e rstrin g s a n d th e u n ific a tio n o f p h y sic a l fo rc es, M a th e-
m a tic a l P hysics 2000, ed. A. F o k as, T. W. B. K ibble, A. G rig o u rio u ve B.
Z eg arlin sk i, Im p e ria l College P re ss, L o n d ra, 2000, s. 59-86.
G reen, M. B., S chw arz, J. H. ve W itte n , E., S u p e r s tr in g T heory, c ilt I & II,
C a m b rid g e U n iv ersity P re ss, C am b rid g e, 1987.
G reen, M. B., Schvvarz, J . H. ve W itte n , E., S u p e r strin g T heory, C am b rid g e
U n iv e rsity P re ss, C am bridge, 1988.
G reene, B., The E le g a n t U niverse; S u p e r strin g s , H id d e n D im e n sio n s, a n d
th e Q u e st f o r th e U ltim a te T heory, R a n d o m H ouse, L o n d ra , 1999 [E vre
n in Z a ra fe ti, TBTAK Y ay n lar, ev. E b ru Kl, 2011].
G riffith s, P. ve H a rris, J., P rin cip les o f A lg e b ra ic G eom etry, J o h n W iley &
S ons, N ew York, 1978.
G rish ch u k , L. P. vd., G ra v ita tio n a l W ave A stronom y: in A n tic ip a tio n o f
F irs t S o u rces to be D etected, P hys. U sp. 44, 2001, s. 1-51, [astro -
ph/0008481],
G roem er, H., G eo m etric A p p lic a tio n s o f F ou rier Series a n d S p h er ica l Har-
m o n ic s , C a m b rid g e U n iv e rsity P re ss, C am bridge, 1996.
G ro ss, D. J. ve Perivval, V., S trin g P e r tu rb a tio n T h eo ry D iverges, Phys. R ev.
L ett. 60, 1988, s. 2105.
G ro ss, M. W., H u y b re c h ts, D., Jo y ce, D. ve W inkler, G. D., C a la b i-Y a u M a-
n ifo ld s a n d R e la te d G eom etries, S prin g er-V erlag , 2003.
G ro sser, M., K unzinger, M., O b erg u g g en b e rg e r, M. ve S te in b a u e r, R., Ge
o m e tr ic T h eo ry o f G en e ra lize d F u n c tio n s w ith A p p lic a tio n s to G eneral
R e la tiv ity , Kluvver A cadem ic P u b lis h e rs , B o sto n a n d D o rd re c h t, T he
N e th e rla n d s, 2001.
G u en th e r, D. B., K ra u ss, L. M. ve D em arq u e, P., T e stin g th e C o n stan c y of
th e G ra v ita tio n a l C o n s ta n t U sing H elioseism ology, A stro p h y s . J. 498,
1998, s. 871-876.
G u n n in g , R. C. ve R o ssi, H., A n a ly tic F u n c tio n s o f S everd i C o m p lex Vari-
ables, P re n tic e-H a ll, Englevvood C liffs, N ew Je rse y , 1965.
G rsey, F., O u a te m io n ic a n d o cto n io n ic s tr u c tu re s in p h y sic s: e p iso d e s in
th e r e la tio n betvveen p h y sic s a n d m a th e m a tic s, 1983, S y m m . Phys.
(1600-1980), S an F eliu de G uxols, Univ. A u tnom a B arcelo n a, B arcelo-
n a , 1987, s. 557-592.
G rsey , F. ve Tze, C.-H., O n th e R ole o f D ivisio n , J o r d a n , a n d R e la te d Al-
g eb ra s in P a rticle P hysics, W o rld S cientific, S in g ap u r, 1996.
G u rz ad y a n , V. G. vd., E llip tic ity a n a ly s is o f th e BOOMERANG CMB m a p s,
In t. J. M od. P hys. D12, 2002, s. 1859-1874, [astro-ph/0210021],
G u rz ad y a n , V. G. vd., Is th e re a com m on o rig in fo r th e WMAP lo w m u lti-
p o le a n d fo r th e e llip tic ity in BOOMERANG CMB m a p s?, 2003, [astro -
p h /0 3 12305]
G u rzad y an , V. G. vd., WMAP c o n firm in g th e e llip tic ity in BOOMERANG
a n d COBE CMB m a p s, 2004, [astro-ph/0402399].
G u rz ad y a n , V. G. ve K ocharyan, A. A., On th e p ro b le m o f is o tro p iz a tio n
o f co sm ic b a c k g ro u n d ra d ia tio n , A stron. A stro p h y s. 260, 1992, s. 14.
G u rz ad y a n , V. G. ve K och aryan, A. A., P a ra d ig m s o f th e L a rge-Scale Uni-
verse, G ordon a n d B reach, L a u sa n n e , Svvitzerland, 1994.
G u rz ad y a n , V. G ve T o rre s, S., T e stin g th e effect o f g eo d esic m ix in g w ith
COBE d a ta to rev eal th e c u rv a tu re o f th e u n iv e rse , A stro n . a n d A s t
ro p h ys. 321, 1997, s. 19-23, [astro-ph/9610152],
G uth, A., T he I n fla tio n a r y U niverse, J o n a th a n C ape, L o n d ra , 1997.
H aag, R., L ocal u a n t u m P hysics: F ields, P articles, A lgebras. S p rin g e rv e r-
lag , B erlin, 1992.
H a e h n e lt, M. G., J o in t F o rm a tio n o f S u p e rm a ssiv e B lack H oles a n d Ga-
la x ies, C arnegie O b servatories A stro p h y sic s Series, Vol 1: C o evo lu tio n o f
B la ck H oles a n d G alaxies, ed. L. C. Ho, C am b rid g e U n iv e rsity P re ss,
C am b rid g e, 2003, [astro-ph/0307378],
H a lv e rso n , N. W ., DASI F irs t R e su lts: A M e a su re m e n t o f th e C osm ic Mic-
rovvave B ack g ro u n d A n g u lar Povver S p ectru m , 2001, [ a s tro -p h /0 104489].
H alzen , F. ve M a rtin , A. D., u a r k s a n d L ep to n s: a n in tr o d u c to r y co u rse
in m o d e r n p a r tic le p h y s ic s, J o h n W iley & Sons, N ew York, 1984.
H am ero ff, S. R., F u n d a -m e n ta l g eom etry: th e P e n ro se -H a m e ro ff "O rch OR"
m o d el o f c o n sc io u sn e ss, The G eo m etric U niverse; S cien ce, G eom etry,
a n d th e W ork o f R o g er P enrose, ed. S. A. H u g g ett, L. J. M aso n , K. P. Tod,
S. T. T so u ve N. M. J. W ood h o u se, O xford U n iv e rsity P re ss, O xford,
1998.
H am ero ff, S. R., U ltim a te C o m p u tin g . B io m o le cu la r C o n scio u sn e ss a n d
N a n o -T ech n o lo g y, N o rth -H o lla n d , A m ste rd a m , 1987.
H am ero ff, S. R. ve P en ro se, R., C on scio u s e v e n ts as o rc h e s tra te d sp a c e ti-
m e se le c tio n s, J. Consc. S tu d . 3, 1996, s. 36-63.
H am ero ff, S. R. ve W a tt, R. C., In fo rm a tio n p ro c e ssin g in m ic ro tu b u le s , J.
Theor. Biol. 98, 1982, s. 549-561.
H am ilto n , E., M yth o lo g y: T im eless Tales o f G ods a n d H eroes, W a m e r Bo-
oks, N ew Y ork, 1999.
H an, M. Y. ve N am b u , Y., T h re e -T rip le t M odel w ith D ouble SU(3) Sym-
m e try , P hys. R ev. 139, B 1006-10, 1965.
H an a n y , S. vd., MAXIMA-1: A M e a su re m e n t of th e C osm ic M icrovvave
B a ck g ro u n d A n iso tro p y on a n g u la r sc a le s o f 10 a rc m in u te s to 5 d eg rees,
A stro p h y s. J. 545, L5, 2000.
H a n b u ry Brovvn, R. ve Tvviss, R. Q., A n e w ty p e o f in te rfe ro m e te r fo r u se
in ra d io a s tro n o m y , Phil. M ag. 45, 1954, s. 663-682.
H a n b u ry Brovvn, R. ve T w iss, R. Q., C o rre la tio n betvveen p h o to n s in 2 co-
h e r e n t b e a m s o f lig h t, N a tu r e 177, 1956.
H an se n , B. M. S. ve M u rali, C., G am m a R ay B u rsts fro m S te lla r C o llisio n s,
1998, [astro-ph/9806256].
H an se n , R.O., Nevvman, E.T., P en ro se, R. ve Tod, K.P., T he m e tric a n d cu r-
v a tu re p r o p e rtie s o f H -space, Proc. R oy. Soc. L o n d . A363, 1978, s. 4 4 5 -
468.
H ard y , G. H., A M a th e m a tic ia n 's A pology, C a m b rid g e U n iv e rsity P re ss,
C am b rid g e, 1940.
H ard y , G. H. ve W rig h t, E. M., A n I n tr o d u c tio n to th e T h eo ry o f N u m b e rs,
2. b a s m , C laren d o n P re ss, O xford, 1945.
H ard y , L., u a n tu m m e c h a n ic s, lo c al r e a lis tic th e o rie s, a n d L o re n tz -in v a -
r ia n t r e a lis tic th e o rie s. P hys. Rev. L ett. 68, 1992, s. 2981, [/ast-
ract/P R L /v 6 8 /i2 0 /p 2 9 8 1 _ l]
H ard y , L., N o n lo ca lity fo r tw o p a rtic le s vvithout in e q u a litie s fo r a lm o st ali
e n ta n g le d s ta te s , Phys. R ev. L ett. 71(11), 1993, s. 1665.
H a rtle , J. B., G ravity: A n I n tr o d u c tio n to E in s te in 's G en era l R e la tiv ity ,
A d d iso n -W esley, San F ra n c isc o , CA 8- L o n d ra, 2002.
H a rtle , J . B., T he P h y sics o f "Now", 2004, [gr-qc/0403001j.
H a rtle , J . B. ve Havvking, S. W ., T he w av e fu n c tio n o f th e U n iv erse, Phys.
R ev. D28, 1983, s. 2960.
H arv ey , F. R., H y p e rfu n c tio n s a n d lin e a r d iffe re n tia l e q u a tio n s , Proc. N a t.
A c a d . Sci. 5, 1966, s. 1042-1046.
H arv ey , F. R., S p in o rs a n d C alib ra tio n s, A cadem ic P re ss, S an D iego, CA,
1990.
H a s le h u rs t, L. ve P en ro se, R., T he m o s t g e n e ra l (2,2) se lf-d u a l v acu u m : a
g oogly a p p ro a c h , F u rth e r A d v a n c e s in T w isto r T heory, V ol.III: C u rved
T w is to r S p a ces, ed. L. J. M ason, L. P. H u g h sto n , P. Z. K obak ve K. P ulve-
re, 2001, s. 345-349.
Havvking, S. W ., B lack h o le e x p lo sio n s, N a tu r e 248, 1974, s. 30.
Havvking, S. W., P a r tid e c re a tio n b y b la c k h o le s, C orum u n . M a th . P hys.
43, 1975.
H aw k in g , S. W., B lack h o les a n d th e rm o d y n a m ic s, P hys. R ev. D13(2),
1976a, s. 191.
H avvking, S. W., B reak d o w n o f p r e d ic ta b ility in g r a v ita tio n a l co llap se,
Phys. R ev. D14, 1976b, s. 2460.
Havvking, S. W ., King, A. R. ve M cC arth y , P. J., A n e w to p o lo g y fo r cu rv e d
sp a c e -tim e w h ic h in c o rp o ra te s th e c a u sa l, d iffe re n tia l, a n d co n fo rm al
s tr u c tu re s , J. M a th . P hys. 17, 1976, s. 174181.
Havvking, S. W. ve E llis, G. F. R., The L arge-Scale S tr u c tu r e o f S p a ce- Ti
m e, C a m b rid g e U n iv ersity P re ss, C am b rid g e, 1973.
Havvking, S. W. ve Isra e l, W. (ed.), 300 Y ears o f G ra v ita tio n , C am bridgeU -
n iv e rs ity P re ss, C am bridge, 1987.
Havvking, S. W. ve P en ro se, R., T he sin g u la ritie s of g ra v ita tio n a l co llap se
a n d cosm ology, Proc. R oy. Soc. L o n d . A314, 1970, s. 529-548.
Havvking, S. W. ve P enrose, R., The N a tu r e o f S p a ce a n d T im e, P rin c e to n
U n iv e rsity P re ss, P rin c eto n , Nevv Je rse y , 1996 [Z a m a n n ve U za yn Do
a s, ev. U m u r D aybelge, A lfa B ilim D izisi, 2011].
Havvking, S. W. ve T urok, N., O pen In fla tio n VVithout F a lse V acua, Phys.
L ett. B425, [hep-th/9802030],
H avvkins, T., VVeiestrass an d th e th e o ry o f m a tric e s, A rch . H ist. E x a c t Sci.
17, 1977, s. 119-163.
H avvkins, T., E m erg e n ce o f th e th e o ry o fL ie g ro u p s, S prin g er-V erlag , Nevv
York, 2000.
H eisen b e rg , W ., P hysics a n d B e y o n d , A d d iso n W esley, L o n d ra, 1971.
H eisen b e rg , W ., W h a t is an e le m e n ta ry p a r tid e ? , E n c o u n te r s w ith E in ste-
in , P rin c e to n U n iv ersity P re ss, P rin c e to n , 1989.
H elg aso n , S., D iffe re n tia l G eo m etry a n d S y m m e tr ic S p a ces, AMS C helsea
P u b lish in g , P ro v id en ce, RI, 2001.
H e ste n e s, D., T he Z itte rw e b e g u n g I n te r p r e ta tio n o f u a n tu m M ech an ics,
F o u n d . P hysics. 20(10), 1990, s. 1213-1232.
H e ste n e s, D. ve Sobczyk, G., C lifford A lgebra to G eo m etric C alculus: A
U n ifie d L a n g u a g e f o r M a th e m a tic s a n d P hysics, R eidel, D o rd rec h t,
H o lla n d a, 1999.
H ey tin g , A., I n tu itio n is m , S tu d ie s in L ogic a n d th e F o u n d a tio n s o f M a th e
m a tic s, N o rth -H o lla n d , A m ste rd a m , 1956.
H icks, N. J., N o tes o n D iffe re n tia l G eom etry, V an N o stra n d , P rin c eto n ,
1965.
H irsc h fe ld , J. W. P., P rojective G eo m etries ver F in ite F ields, ik in ci b a sm ,
C laren d o n P re ss, O xford, 1998.
H o d g es, A. P., T vvistor d ia g ra m s, P hysica, 114A, 1982, s. 157-175.
H o d g es, A. P., A tvvistor a p p ro a c h to th e re g u la riz a tio n o f d iv erg en ces,
Proc. R o y. Soc. L o n d . A397, 1985, s. 341-74; M ass e ig e n s ta ta te s in tvvis
to r th e o ry ,
A ge, s. 375-396.
H o d g es, A. P., S trin g A m p litu d es a n d Tvvistor D iagram s: An A nalogy, The
In te r fa c e o f M a th e m a tic s a n d P article P hysics, ed. D. G. u ille n , G. B.
Segal ve T so u S. T., O xford U n iv e rsity P re ss, O xford, 1990a.
H o d g es, A. P., T w isto r d ia g ra m s a n d F ey n m an d ia g ra m s, T w isto rs in M a t
h e m a tic s a n d P hysics, LMS Lect. N ote Ser. 156, ed. T. N. B ailey ve R. J.
B a sto n , C a m b rid g e U n iv e rsity P re ss, C am b rid g e, 1990b.
H o d g es, A. P., T he tvvistor d ia g ra m p ro g ra m m e . In T he G eo m etric U niver-
se; S cien ce, G eom etry, a n d th e W ork o f R o g er P enrose, ed. S. A. H u g g ett,
L. J. M aso n , K. P. T od, S. T. T so u ve N. M. J. W o o d h o u se, O xford U n i
v e rs ity P re ss, O xford, 1998.
H o d g es, A. P., P en ro se, R. ve Singer, M. A., A tv vistor c o n fo rm a l fie ld th e -
o ry fo r fo u r sp a c e -tim e d im e n sio n s, Phys. L ett. B216, 1989, s. 4 8 -5 2 .
H om e, D., C o n c ep tu a l F o u n d a tio n s o f Q u a n tu m P hysics: A n O ve rview
fr o m M o d e rn P erspectives, P len u m P re ss, N ew Y ork fr L o n d ra , 1997.
H o rg a n , J ., T he E n d o f S cien ce, P e rse u s P u b lish in g , N ew Y ork, 1996.
Horovvitz, G. T., u a n tu m s ta te s o f b la c k h o le s, B lack H oles a n d R e la tiv is-
tic S ta rs, ed. R. M.VVald, U n iv e rsity o f C hicago P re ss, C hicago, s. 2 4 1 -
66 .
Horovvitz, G. T. ve M a ld ac en a , J., T he b la c k h o le f in a l s ta te , 2003, [h e p -th /
0310281],
Horovvitz, G. T. ve P erry, M. J., G ra v ita tio n a l en e rg y c a n n o t b ecom e n eg a-
tiv e, P hys. R ev. L ett. 48, 1982, s. 371-374.
H ow ie, J., On th e S Q -u n iv e rsa lity o f T (6)-groups, F o ru m M a th . 1, 1989,
251-72.
H oyle, C. D. vd., S u b m illim e te r T e st o f th e G ra v ita tio n a l In v e rse -S q u a re
Law : A S earc h fo r "Large" E x tra D im en sio n s, P hys. R ev. L ett. 86(8),
2001, s. 1418-1421.
H oyle, F., A N ew M odel fo r th e E x p a n d in g U n iv erse, M o n . N ot. R o y. A st-
ron. Soc. 108, 1948, s. 372.
H oyle, F., F ow ler, W. A., B u rb id g e , G. R. ve B u rb id g e, E. M., O rigin of th e
elem e n ts in s ta rs , S c ie n c e 124, 1956, s. 611-614.
H u an g , On th e z itte r b e w e g u n g o f th e e lec tro n , A m . J. P hys. 47, 1949, s.
797.
H u g g ett, S. A. ve J o rd o n , D., A T opological A p e r itif. S p rin g er-V erlag ,
L o n d ra, 2001.
H u g h sto n , L. P., T w isto rs a n d P articles, L ec tu re N o tes in P h y sics No. 97.
S p rin g er-V erlag , B erlin, 1979.
H u g h sto n , L. P., G eom etric A sp ects o f u a n tu m M e ch a n ics, T w isto r The-
o ry ed. S. A. H u g g ett, M a rc el D ekker, N ew York, 1995, s. 59-79.
H u g h sto n , L. P., Jo z sa , R. ve VVooters, W. K., A co m p lete c la s s ific a tio n of
q u a n tu m e n se m b le s h a v in g a giv en d e n s ity m a trix , P hys. L etts. A183,
1993, s. 14-18.
Ilyenko, K., Tvvistor D e sc rip tio n o f N ull S trin g s, O xford, 1999, y a y m la n
m a m d o k to ra tezi.
Im m irzi, G., u a n tu m G ra v ity a n d Regge C alcu lu s, 1997, [gr-qc/9701052],
In fe ld , L. ve v a n d e r VVaerden, B. L., Die V V ellengleichung d es E le k tro n s in
d e r allg em ein e n R e la tiv it ts th e o rie , S itz. Ber. P reuss. A k a d . W iss. Phi-
sik. M a th . K. 9, 1933, s. 380-401.
Ise n b e rg , J., Y asskin, P. B. ve G reen, P. S., N o n -se lf-d u a l g au g e field s,
P hys. L ett. 78B, 1978, s. 462-464.
Ish a m , C. J., Q u a n tu m G ravity: A n O xford S y m p o s iu m , O xford U n iv ersity
P re ss, O xford, 1975.
Ish a m , C. J ., C anonical u a n tu m G ravity a n d th e P ro b lem o f T im e, 1992,
[g r-q c/9 2 1 0 0 1 1],
Is ra e l, W., E v en t h o riz o n s in s ta tic v ac u u m sp a c e -tim e s, P hys. R ev. 164,
1967, s. 1776-1779.
Ja c k s o n , J. D., C lassical E le c tro d y n a m ic s, J o h n W iley & S ons, N ew Y ork &
C h ich e ster, 1998.
Jennevvein, T., W eihs, G., P an, J. ve Z eilinger, A., E x p e rim e n ta l N onloca-
lity
P ro o f o f u a n tu m T e le p o rta tio n a n d E n ta n g le m e n t Svvapping, Phys. R ev.
L ett. 88, 017903, 2002.
J e n s e n , G., E in ste in M e trics on P rin c ip a l F ib re B un d les, J. D iff. G eom . 8,
1973, s. 599-614.
J o h n s o n , C., D -B ranes, C a m b rid g e U n iv ersity P re ss, C a m b rid g e, 2003.
Jo n e s, H. F., G roups, R e p r e s e n ta tio n s , a n d P hysics, I n s titu te o f P h y sics
P u b lish in g , B risto l, 2002.
J o z sa , R., M odels in C ateg o ries a n d Tvvistor T heory, O xford, 1981, y a y m
la n m a m d k to ra tezi.
Jo z s a , R. O., E n ta n g le m e n t a n d q u a n tu m c o m p u ta tio n , T he G eo m etric
U niverse, ed. S. A, H u g g ett, L. J . M ason, K. P. T od, S. T. T so u ve N. M. J.
W o o d h o u se, O xford U n iv ersity P re ss, O xford, 1998, s. 369-379.
K rolyhzy, F., G ra v ita tio n a n d q u a n tu m m e ch a n ics o f m a c ro sc o p ic b o d i-
es, N u o v o Cim. A42, 1966, s. 390.
K a'ro ly h a'zy , F. (1974). G ra v ita tio n a n d u a n tu m M ech a n ics o f M a cro sco
p ic
B odies. M a g y a r F izik a i F olyo'irat. 22, 23-24. [T hesis, in H u n g aria n ]
K ro ly h zy , F., F renkel, A. ve L ukcs, B., On th e p o s s ib le ro le o f g ra v ity on
th e re d u c tio n of th e w av e fu n c tio n , Q u a n tu m C oncep ts in S p a c e a n d
T im e, ed. R. P en ro se a n d C. J . Ish a m , O xford U n iv e rsity P re ss, O xford,
1986, s. 109-128.
K ahn, D. W., Topology: A n I n tr o d u c tio n to th e P o in t-S et a n d A lg e b ra ic
A rea s, D over P u b lic a tio n s , N ew York, 1995.
K aku, M., Q u a n tu m fie ld th eo ry: a m o d e r n irtro d u c tio n , O xford U n iv er
sity P re ss, O xford, 1993.
K ane, G. (ed.), P ersp ectives o n S u p e r s y m m e tr y (A d v a n c e d S eries o n D irec-
tio n s in H igh E n e rg y Physics), W orld S cien tific P ub. Co, S in g a p u r, 1999.
K ane, G., S u p e r s y m m e tr y : U n veilin g th e U ltim a te L a w s o fN a tu r e , P e rse u s
P u b lis h in g , Nevv York, 2001 [S p ersim etri, ev. M u s ta fa M. D al,
TBTAK, 2009].
K am berov, G. vd., Q u a te r n io n s, S p in o rs, a n d S u r fa c e s (C o n te m p o ra ry
M a th e m a tic s (A m e ric a n M a th e m a tic a l Society), v. 299.), A m erican M a t
h e m a tic a l Society, P ro v id e n ce , RO, 2002.
K ap u sta, J. I., P rim o rd ia l B lack H oles a n d H o t M a tte r, 2001, [a s tro -p h /
0101515]
K asp er, J. E. ve F eller, S. A., The C om plete B ook o f H olo g ra m s: H o w T h ey
W o rk a n d H o w to M a k e T h em , D over P u b lic a tio n s , 2001.
K au ffm an , L. H., K n o ts a n d P hysics, W o rld S cien tific P u b lish in g , S in g a
p u r, 2001.
Kay, B. S., E n tro p y d efin e d , e n tro p y in c re a se a n d d e c o h eren c e u n d e rsto o d ,
a n d so m e b la c k h o le p u z z le s solved, 1998a, [hep-th/9802172].
Kay, B. S., D ecoherence o f M a cro sco p ic C losed S ystem s vvithin N evvtonian
u a n tu m G ravity, Class. Q u a n t. G rav. 15, 1998b, L 89-98, [hep-
th/9810077].
Kay, B. S. A p p lic atio n o f lin e a r h y p e rb o lic PDE to lin e a r q u a n tu m in cu r-
v ed s p a c e -tim e s: e sp e c ia lly b la c k h o le s, tim e m a c h in e s, a n d a nevv se-
m ilo ca l v ac u u m co n c ep t, J o u m e e s q u a tio n s a u x D erivees P artielles,
N a n te s 5 -9 J u in 2000, G ro u p e m e n t de R ech erch e 1151 d u CNRS, 2000,
[gr-qc/0103056].
Kay, B. S. ve W ald, R. M., T h eo rem s on th e u n iq u e n e ss a n d th e rm a l p ro -
p e rtie s o f s ta tio n a ry , n o n s in g u la r, q u a s ifre e s ta te s on sp a c e -tim e s w ith
a b ifu rc a te K illing h o rizo n , P hys. R ep t. 207, 1991, s. 49 -1 3 6 .
K elley, J. L., G eneral T opology, v a n N o s tra n d , P rin c e to n , Nevv Je rse y ,
1965.
K err, R. P., G ra v ita tio n a l field o f a s p in n in g m a s s as a n ex a m p le of alg eb -
ra ic a lly sp e cia l m e tric s, Phys. R ev . L ett. 11, 1963, s. 237-238.
Ketov, S. V., u a n t u m N o n -L in e a r S ig m a-M odels: F rom u a n t u m Field
T h eo ry to S u p e r s y m m e tr y , C o n fo rm a l F ield T heories, B la ck Holes, a n d
S trin g s. S p ringer-V erlag, B erlin, L o n d ra, 2000.
K ibble, T. W. B., G e o m e triz a tio n o f q u a n tu m m e c h a n ic s, C o m m u n . M a th .
Phys. 65, 1979, s. 189.
K ibble, T. W. B., Is a s e m i-c la ssic a l th e o ry o f g ra v ity viab le?, u a n t u m
G ra v ity 2: A S e c o n d O xfo rd S y m p o s iu m , ed. C. J. Ish a m , R. P en ro se ve
D. W. S ciam a, O xford U n iv e rsity P re ss, O xford, 1981, s. 63-80.
Klein, F., b er d en S ta n d d e r H e ra u sg a b e von G a u ss' VVerken, M a th . A n n .
51, 1898, s. 128-133.
K nott, C. G., P ro fe ss o r K lein's view o f q u a te m io n s : A c ritic is m , Proc. Roy.
Soc. E d in b . 23, 1900, s. 2434.
K o b ay ash i, S. ve N om izu, K., F o u n d a tio n s o f D iffe re n tia l G eo m etry. In-
te rsc ie n c e P u b lish e rs, N ew Y ork S- L o n d ra, 1963.
K o d aira, K., A th e o re m o f c o m p le te n e ss o f c h a ra c te ris tic sy ste m s fo r
a n a ly tic su b m a n ifo ld s o f a com p lex m a n ifo ld , A n n . M a th . 75, 1962, s.
146-162.
K o d aira, K. ve S pencer, D. C., On d e fo rm a tio n s of com plex a n a ly tic stru c -
tu r e s I, II, A n n . M ath. 67, 1958, s. 328-401, 403-466.
Kolb, E. W. ve T u rn e r, M. S., The E a rly U niverse, P e rse u s P u b lish in g , N ew
York, 1994.
K om ar, A. B., U n d e c id a b ility o f m a c ro sc o p ic a lly d is tin g u is h a b le s ta te s in
q u a n tu m field th e o ry , P hys. R ev. 133B, 1964, s. 542-544.
K o n tsev ich , M., H om ological a lg e b ra o f m irro r sy m m etry , P ro ce ed in g s o f
th e I n te r n a tio n a l C ongress o f M a th e m a tic ia n s , V o l. 1,2, Z rich, 1994;
B irk h a u se r, B asel, 1994.
K o n tsev ich , M., E n u m e ra tio n o f r a tio n a l cu rv es v ia to ric a c tio n s, The Mo-
d u li S p a c e o f C urves, ed. R. D ijkgraaf, C. F a b e r ve G. v a n d e r Geer, Prog-
ress in M a th . 129, 1995, s. 335-368, [hep-th/9405035].
K orua, D., H am eroff, S., W ith e rs, J ., L outfy, R. ve S u n d a re s h a n , M., Fulle-
re n e C60: H istory, p h y s ic s, n a n o b io lo g y , n a n o te c h n o lo g y , N o rth -H o l-
la n d , A m ste rd a m , 1993.
K rau s, K., S ta te s, e ffe c ts a n d o p e ra tio n s: f u n d a m e n t a l n o tio n s o f q u a n -
tu m th eo ry, L ectu re N otes in P h y sics, c ilt 190, S prin g ler-V erlag , B erlin,
1983.
K ra u ss, L. M., Q u in te ssen c e: T he M y ste ry o f th e M issin g M ass, B asic Bo-
oks, N ew York, 2001.
K reim er, D., K n o ts a n d F e y n m a n D ia g ra m s, C a m b rid g e U n iv e rsity P re ss,
C am b rid g e, 2000.
K ro n h eim er, E.H. ve P en ro se, R., On th e s tr u c tu re o f c a u s a l sp a c e s, Proc.
Cam b. P hil Soc. 63, 1967, s. 481-501.
K ru sk al, M. D., M axim al E x te n sio n o f S chvvarzschild M etric, P hys. R ev.
119, 1960, s. 1743-1745.
K u ch ar, K., C an o n ical m e th o d s o f q u a n tiz a tio n , Q u an tu m G ra v ity 2, ed. D.
W. S ciam a, R. P en ro se, a n d C. J . Ish a m , O xford U n iv e rsity P re ss,
O xford, 1981.
K u ch ar, K. V., T im e a n d in te r p re ta tio n s o f q u a n tu m g ra v ity , P ro ceed in g s
o f th e 4 th C a n a d ia n C o n fere n ce o n G eneral R e la tiv ity a n d R e la tiv is tic
A stro p h y sic s, ed. G. K u n s ta tte r, D. V in cen t ve J. W illia m s, W o rld Scien-
tific , S in g ap u r, 1992.
L a b a s tid a , J. M. F. ve L ozano, C., L ec tu res in T o p o lo g ical u a n tu m F ield
T h eo ry , 1998, [hep-th/9709192],
L a n d sm a n , N. P., M a th e m a tic a l T opics B e tw e e n Classical a n d u a n t u m
M ec h a n ics, S prin g er-V erlag , B erlin, 1998.
L ang, S., D iffe re n tia b le M a n ifo ld s, Addison-VVesley, R e ad in g , MA, 1972.
L ange, A. E. vd., F irs t E s tim a tio n o f C osm ological P a ra m e te rs fro m
BOOMERANG, Phys. R ev. D63, 042001, 2001, [astro-ph/0 0 0 5 0 0 4 ],
L ap lace, P. S., A llg e m e in e g eo g ra p h isc h e E p h e m e r id e n h e ra u sg eg e b en
v o n F. v o n Z ach. iv Bd. 1., 1 A b h an d l., W eim ar, 1799.
L ap o rte, O. ve U hlenbeck, G. E., A p p lic atio n of s p in o r a n a ly s is to th e
M axw ell a n d D irac e q u a tio n s , P hys. R ev. 37, 1931, s. 1380-1552.
L ase n b y , J ., L asen b y , A. N. ve D oran, J. L., A u n ifie d m a th e m a tic a l lan g u -
ag e fo r p h y sic s a n d e n g in e e rin g in th e 2 s t c e n tu ry , Phil. T rans. R oy.
Soc. L o n d . A358, 2000, s. 21-39.
Lavvrie, I., A U n ifie d G ra n d T o u r o f T h eo retica l P hysics, I n s titu te o f P h y
sic s P u b lish in g , B risto l, 1998.
Lavvson, H. B. ve M ichelson, M. L., S p in G eom etry, P rin c e to n U n iv ersity
P re ss, P rin c e to n , 1990.
Lavvvere, W. ve S chanuel, S., C o n c e p tu a l M a th e m a tic s: A F irst I n tr o d u c ti-
o n to C ategories, C a m b rid g e U n iv e rsity P re ss, C am b rid g e, 1997.
L eB run, C. R., A m bi-tvvistors a n d E in s te in 's e q u a tio n s , Class. a n d Q u a n -
tu m G rav. 2, 1985, s. 555-563.
L eB run, C. R., T vvistors, am b itv v isto rs, a n d co n fo rm al g ra v ity . In T w isto rs
in M a th e m a tic a l P hysics, ed. T. N. B ailey a n d R. J . B a sto n , LMS L ectu re
N ote S eries 156, C a m b rid g e U niv. P re ss, C a m b rid g e, 1990.
L eb ru n , C. ve M ason, L .J., Zoll m a n ifo ld s a n d com p lex s u rfa c e s, J. D iff.
G eom . 61(3), 2002, 453-535.
L efsh etz, J ., I n tr o d u c tio n to T opology, P rin c e to n U n iv e rsity P re ss , P rin c e
to n , N ew J e rse y , 1949.
L eggett, A. J., T e stin g th e lim its o f q u a n tu m m e ch a n ics: m o tiv a tio n , S tate
o f p la y , p ro s p e c ts , J. Phys. CM 14, 2002, R 415-451.
L asen b y , J ., L asenby, A. N. ve D oran, J . L., A u n ifie d m a th e m a tic a l la n g u -
age fo r p h y sic s a n d en g in e e rin g in th e 2 s t c e n tu ry , Phil. T rans. R oy.
Soc. L o n d ., A358, 2000, s. 21-39.
L ev itt, M. H., S p in D y n a m ic s: B asics o f N u c le a r M a g n e tic R e so n a n c e ,
J o h n W iley & Sons, N ew Y ork, 2001.
Lichnerovvicz, A. (ed.), P h ysics o n M a n ifo ld s: P ro ce ed in g s o f t h e I n te r n a ti
o n a l C o lloquium in H o n o u r o f Y v o n n e C hoqu et-B ru h a t, P aris, J u n e 3 -5 ,
1992, Kluvver A cadem ic P u b lis h e rs , B o sto n a n d D o rd re c h t, T he N eth er-
la n d s , 1994.
L iddle, A. R., A n I n tr o d u c tio n to M o d e m C osm ology, J o h n W iley & Sons,
N ew Y ork, 1999.
L iddle, A. R. ve L yth, D. H., C osm ological I n fla tio n a n d L arge-Scale S tru c -
tu re , C a m b rid g e U n iv ersity P re ss, C am bridge, 2000.
L ifsh itz, E. M. ve K h alatnikov, I. M., In v e s tig a tio n s in r e la tiv is tic cosm o-
logy. A d v . P hys. 12, 1963, s. 185-249.
L in d a, A., C om m ents on In fla tio n a ry C osm ology, 1993, [astro -p h /9 3 0 9 0 4 3 ],
L inde, A., In fla tio n w ith V aria b le O m ega, Phys. L ett. B351, 1995, [hep-
th/9503097],
Littlevvood, J. E., L ittle w o o d 's m isc e lla n y , 1949; y en i b a sm , C a m b rid g e
U n iv e rsity P re ss, C am bridge, 1986.
Livio, M., The A c c e le ra tin g U niverse, J o h n W iley & S ons, N ew York, 2000.
Llevvellyn S m ith, C. H., H igh en e rg y b e h a v io u r a n d gau g e sy m m etry . Phys.
L ett. B46(2), 1973, s. 233-236, [in te rn e tte n u la la b ilir],
Lockvvood, M., M in d , B ra in a n d th e u a n tu m ; th e C o m p o u n d "I". B asil
Blackvvell, O xford, 1989.
L o u n esto , P., C lifford A lgebras a n d S p in o rs, C am b rid g e U n iv e rsity P re ss,
C am b rid g e, 2001.
L d ers, G., ber die Z u s ta n d s n d e ru n g d u rc h d en M e ssp ro z e s s, A n n . Phy-
s ik 8, 1951, s. 322-328.
L u d v ig sen , M. ve V ickers, J. A. G., A sim p le p ro o f of th e p o s itiv ity o f th e
B ondi m a ss, J. Phys. A15, 1982, L 67-70.
L u m in et, J.-P . vd., D o d ec ah e d ra l sp a c e top o lo g y as an e x p la n a tio n fo r
w ea k vvide-angle te m p e ra tu re c o rre la tio n s in th e co sm ic m icrovvave
b ac k g ro u n d , N a tu r e 425, 2003, 593-595.
L y ttleto n , R. A. ve B ondi, H Proc. R oy. Soc. (Londra) A252, 1959, s. 313.
M acD uffee, C. C., T he th e o ry o f m a tric e s, S pringer-V erlag , B erlin, 1933;
y en i b a s m C helsea.
M acL ane, S., C ategories f o r th e VVorking M a th e m a tic ia n , S p rin g er-V erlag ,
B erlin , 1988.
M cL en n an , J . A., J r., C onform al in v a ria n c e an d c o n s e rv a tio n la w s fo r r e
la tiv is tic w av e e q u a tio n s fo r zero r e s t m a ss, N u o vo . Cim., 3, 1956,
1360-1379.
MACRO C o llab o ratio n , S earch fo r m a ssiv e ra re p a rtic le s w ith MACRO,
N ucl. Phys. Proc. S u p p l. 110, 2002, s. 186-188, [hep-ex/0009002].
M agueijo, J ., F a ste r T h a n th e S p e e d o fL ig h t: The S to r y o f a S c ie n tific Spe-
c u la tio n , P e rse u s P u b lish in g , N ew York, 2003.
M agueijo, J. ve S m olin, L., L oren tz in v a ria n c e w ith an in v a ria n t en erg y
scale, 2002, [g r-q c/0 1 12090].
M ah ler, P -A d ic N u m b e rs a n d F u n c tio n s, C am b rid g e U n iv e rsity P re ss,
C am b rid g e, 1981.
M a jo ra n a, E., T eo ria r e la tiv is tic a di p a rtic e lle con m o m en to in trin s ic o ar-
b itr a rio , N u o v o im ento, 9, 1932, s. 335-344.
M a jo ra n a, E., T eo ria a s im m e tric a d eli' e le ttro n e del p o sitro n e , N uovo i
m e n to 14, 1937, s. 171-184.
M a ld ac en a , J ., T he L arge N L im it o f S u p erco n fo rm al F ield T h eo rie s a n d
S u p e rg ra v ity , 1997, [hep-th/9711200],
M anogue, C. A. ve D ray, T., D im e n sio n a l R e d u ctio n , M od . P hys. L ett. A14,
1999, s. 9 3-97, [hep-th/9807044],
M anogue, C. A. ve S chray, J., F in ite L orentz tra n s fo rm a tio n s , a u to m o rp -
h ism s, a n d d iv isio n a lg e b ra s, J. M ath.P hys. 34, 1993, 3746-3767.
M a rk o p o u lo u , F., D ual fo rm u la tio n o f s p in netvvork ev o lu tio n , 1997, [gr-
qc/970401],
M a rk o p o u lo u , F., T he in te r n a l d e s c rip tio n o f a c a u s a l set: W h a t th e u n i-
v e rse looks like fro m th e in sid e , C o m m u n . M a th . P hys. 211, 1998, 5 5 9 -
583, [g rq c /9 8 1 1053],
M a rk o p o u lo u , F. ve S m olin, L., C a u sal ev o lu tio n o f s p in netvvorks, N ucl.
P hys. B508, 1997, 409^430, [gr-qc/9702025],
M a rsd e n , J . E. ve T ro m b a, A. J ., V ector C alculus, W. H. F re e m a n & Co.,
N ew York, 1996; yeni b a s m 2004.
M a rs h a ll, W., Sim on, C., P en ro se, R.ve B o u w m eester, D., Tovvards u a n
tu m S u p e rp o sitio n s o f a M irro r, P hys. R ev. L ett. 91, 2003, s. 13.
M aso n , L. J. ve W oodhouse, N. M. J., In te g ra b ility , Self-D u a lity, a n d T w is-
to r T heory, O xford U n iv e rsity P re ss, O xford, 1996.
M a ttu c k , R. D., A G u id e to F e y n m a n D ia g ra m s in th e M a n y -B o d y Prob
lem , D over, N ew York, 1976.
M cL en n an , J. A., J r., C o n fo rm al in v a ria n c e a n d c o n s e rv a tio n la w s fo r re-
la tiv is tic w av e e q u a tio n s fo r zero r e s t m a ss, N u o vo . Cim. 3, 1956, s.
1360-1379.
M erkulov, S. A. ve S ch w ach h fer, L. J., T vvistor s o lu tio n o f th e h o lo n o m y
p ro b le m , The G eo m etric U niverse: S cience, G eo m etry, a n d th e W ork o f
R o g e r P enrose, ed. S. A. H u g g ett, L. J. M ason, K. P. T od, S. T. T so u ve N.
M. J. VVoodhouse, O xford U n iv e rsity P re ss, O xford, 1998.
M ichell, J ., On th e m e an s o f d isc o v e rin g th e d ista n c e , m a g n itu d e , ete., o f
th e fix e d s ta r s , in co n seq u e n ce o f th e d im in u tio n o f th e ir lig h t, in case
su c h a d im in u tio n sh o u ld b e fo u n d to ta k e p la c e in an y o f th e m , an d
su c h o th e r d a ta s h o u ld b e p ro c u re d fro m o b se rv a tio n s, a s vvould be
f u r th e r n e c e s s a ry fo r th a t p u rp o se , Phil. T rans. R o y. Soc. L o n d . 74,
1784, s. 35-57.
M ieln ik , B., G en eralized O u an tu m M ec h an ic s, C o m m u n . M a th . Phys. 37,
1974, s. 221.
M ilgrom , M., D ynam ics w ith a n o n - s ta n d a r d in e rtia -a c c e le ra tio n re la tio n :
an a lte rn a tiv e to d a rk m a tte r, A n n a ls Phys. 229, 1994, [astro -
ph/9303012].
M iller, A., E ro tica , A esth etics, a n d S c h r e d in g e r's W ave E q u a tio n , It M u st
B e B e a u tifu l, ed. G. F arm elo, G ra n ta , L o n d ra , 2003.
M in a ssia n , E., S p acetim e s in g u la ritie s in (2 + l)-d im e n sio n a l q u a n tu m g ra-
v ity , Class. Q u a n t. Grav. 19, 2002, s. 5877-5900.
M isn er, C. W ., M ix m a ste r U niverse, P hys. R ev. L ett. 22, 1969, 1071-1074.
M isn er, C. W., T h o rn e, K. S. ve W h eeler, J. A., G ra v ita tio n , F re em a n , San
F ra n cisc o .
M o h a p a tra , R. N., U n ific a tio n a n d S u p e r s y m m e tr y , S prin g er-V erlag , B er
lin & L o n d ra , 2002.
M o n tg o m ery, D. ve Z ippin, L., T opological T r a n s fo r m a tio n G roups, In te rs -
cien ce, N ew Y ork & L ondra, 1955.
M oore, A. W., T he I n fin ite . R o u tled g e, L o n d ra & N ew York, 1990.
M oroz, I. M., P en ro se, R. ve T od, K. P., S p h e ric a lly -sy m m e tric s o lu tio n s of
th e S ch rdinger-N evvton e q u a tio n s , Class. Q u a n t. G rav. 15, 1998, s.
2733-2742.
M o tt, N. F., T he w av e m e ch a n ics o f a - r a y tra c k s, Q u a n tu m T h eo ry a n d
M e a s u r e m e n t, ed. J. A. VVheeler ve W. H. Zurek, P rin c e to n U n iv ersity
P re ss, P rin c e to n , N ew Je rse y , 1983; o rijin a l o la ra k Proc. R o y. Soc. L o n d .
A126, 1929, s. 79-84.
M o u sso u ris, J . P., u a n tu m m o d e ls of s p a c e -tim e b a s e d on re c o u p lin g
th e o ry , O xford, y a y m la n m a m d o k to ra tezi.
M u n k res, J. R., E le m e n ta r y D iffe re n tia l Topology, A nn als o f M a th e m a tic s
S tu d ies, 54, P rin c e to n U n iv e rsity P re ss, P rin c e to n , N ew J e rse y , 1954.
N air, V., A C u rre n t A lgebra F o r Som e G auge T heory A m p litu d es, Phys.
L ett. B214, 1988, s. 215.
N am b u , Y., P ro ceed in g s o f th e I n te r n a tio n a l C o n feren ce o n S y m m e tr ie s
a n d u a r k M odels, W ayne S tate U n ie rsity , G ordon a n d B reach P u b lis-
h e rs, 1970, s. 269.
N a ra y a n , R. vd., E vidence fo r th e B lack H ole E v en t H orizo n , A s tr o n o m y &
G eophysics, 44(6), 2003, 6.22-6.26.
N eed h am , T. R., V isu a l C om plex A n a ly sis, C laren d o n P re ss, O xford U n i
v e rs ity P re ss, O xford, 1997.
N e g re p o n tis, S., T he A n th y p h a ire tic N a tu re o f P la to 's D ialectics, In te rd is-
c ip lin a r y A p p ro a c h to M a th e m a tic s a n d th e ir T each in g , V o l m e 5, U ni-
v e rsity -G u te n b e rg , A th en s, 2000, s. 15-77, Y unanca.
N eter, J . M., A n ew g ra v ita tio n a l en e rg y e x p re ssio n , w ith a sim p le p o siti-
v ity p ro o f, P hys. L ett. 83A, 1981, s. 241-242.
N e w la n d er, A. ve N iren b e rg , L., C om plex A nalytic C o o rd in a te s in A lm ost
C om plex M a n ifo ld s, A n n . o f M a th . 65, 1957, s. 391-404.
N ew m an , E. T. ve P en ro se, R., An a p p ro a c h to g ra v ita tio n a l r a d ia tio n b y a
m e th o d o f s p in c o e ffic ie n ts, J. M a th . P hys. 3, 1962, s. 896-902; e r r a ta 4,
1963, 998.
N ew m an , E. T. ve P enrose, R., N ote on th e B o n d i-M e tz n e r-S a c h s g ro u p , J.
M a th . P hys. 7, 1966, 863-870.
Nevvman, E. T. ve U nti, T. W. J., B eh av io r o f a s y m p to tic a lly f la t em p ty
sp a ce , J. M a th . Phys. 3, 1962, 891-901.
Nevvman, E. T., Couch, E., C h in n a p a re d , K., E xton, A., P ra k a sh , A. ve T or-
ren ce, R., M e tric of a r o ta tin g c h a rg e d m a ss, J. M a th . Phys. 6, 1965, s.
9 18-919.
Nevvton, I., O pticks, 1730, D over, 1952.
Ng, Y. J., u a n tu m Foam , 2004, [gr-qc/0401015].
N ielsen , H. B., su n u m , Proc. o f th e X V In t. C onf. o n H igh E n e r g y P hysics,
Kiev, 1970, y a y m la n m ad .
N ielsen , M. A. ve C huang, I. L., O u a n tu m C o m p u ta tio n a n d u a n t u m I n
fo r m a tio n , C a m b rid g e U n iv e rsity P re ss, C am b rid g e, 2000.
N om izu, K. Lie G roups a n d D iffe r e n tia l G eo m etry, T he M a th e m a tic a l
S ociety o f J a p a n , Tokyo, 1956.
N ovikov, I. D., The R iv e r o f T im e, C a m b rid g e U n iv e rsity P re ss, C am b rid g e,
2001.
O 'D onnell, P., I n tr o d u c tio n to 2 -S p in o rs in G eneral R e la tiv ity , W o rld Sci-
en tific, S in g a p u r, 2003.
O 'N eill, B., S e m i- R ie m a n n ia n G eom etry: W ith A p p lic a tio n s to R e la tiv ity ,
A cadem ic P re ss, N ew York, 1983.
O p p en h eim er, J. R., On th e th e o ry of e le c tro n s a n d p ro to n s , P hys. R ev. 35,
1930, s. 562-563.
P age, D., S en sib le O u an tu m M ech an ics: A re O nly P e rc e p tio n s P ro b a b ilis-
tic?, 1995, [q u ant-ph/9506010].
P age, D. A., G eo m etrical d e s c rip tio n o f B e rry 's p h a s e , P hys. R ev. A36,
1987, s. 3479-3481.
Page, D. N., D irac e q u a tio n a ro u n d a ch a rg ed , ro ta tin g b la c k h o le, Phys.
R ev. D. 14, 1976, s. 1509-1510.
P ais, A., "Subtle is th e Lord". . . "The S c ie n c e a n d th e L ife o f A lb e rt E in ste-
in ", C laren d o n P re ss, O xford, 1982.
P ais, A., I n w a r d B o u n d : O fM a tte r a n d Forces in th e P h ysica l W orld, Cla
re n d o n P re ss, O xford, 1986.
P ark er, T. ve T au b e s, C. H., On W itte n 's p ro o f o f th e p o s itiv e en erg y th e -
orem , C om m . M a th . P hys. 84, 1982, s. 223-238.
P a rs, L. A., A T rea tise o n A n a ly tic a l D y n a m ic s, 1968; Y eni b a s m , Ox Bow
P re ss, 1981.
P earle , P., M odels fo r re d u c tio n , u a n t u m C oncepts in S p a c e a n d T im e,
ed. C. J . Ish a m ve R. P en ro se, O xford U n iv e rsity P re ss, O xford, 1985, s.
84-108.
P earle, P. ve S q u ire s, E. J., G ravity, en e rg y c o n s e rv a tio n a n d p a r a m e te r
v a lu e s in c o lla p se m o d els, D u rh a m U n iv e rsity p r e p r in t, D T P/95/13,
1995.
P eitg en , H.-O. ve R e ic h ter, P. H., T he B e a u ty o f F ractals: Im a g e s o f Com p-
le x D y n a m ic a l S y s te m s, S prin g er-V erlag , B erlin & H eid elb erg , 1986.
P eitg en , H.-O. ve S aupe, D., The S c ie n c e o f F ractal Im a g e s, S p rin g e r-V er
lag, B erlin, 1988.
P en ro se, R., T he a p p a r e n t sh a p e o f r e la tiv is tic a lly m o v in g sp h e re , Proc.
Cam b. Phil. Soc. 55, 1959, s. 137-139.
P en ro se, R., T he L ig h t Cone a t In fin ity , P roceed in g s o f th e 1962 C onferen-
ce o n R e la tiv is tic T heories o f G ra v ita tio n W a rsa w , P o lish A cadem y of
S ciences, W a rsaw , 1962; b a s m 1965.
P en ro se, R., A sy m p to tic p ro p e rtie s o f fie ld s a n d sp a c e -tim e s, P hys. R ev.
L ett. 10, 1963, s. 6668.
P en ro se, R., C o n fo rm al a p p ro a c h to in fin ity , R e la tiv ity , G roups a n d Topo-
logy: T he 1963 Les H ou ches L ectu res, ed. B. S. DeVVitt ve C. M. DeVVitt,
G ordon a n d B reach, N ew York, 1964.
P en ro se, R., Zero r e s t-m a s s field s in c lu d in g g ra v ita tio n ; a s y m p to tic b eh a -
v io u r, Proc. R. Soc. L o n d . A284, 1965a, s. 159-203.
P en ro se, R., G ra v ita tio n a l c o lla p se a n d sp a c e -tim e s in g u la ritie s. Phys.
R ev. L ett. 14, 1965b, s. 57-59.
P en ro se, R., A n a n a ly sis o f th e s tr u c tu r e o f s p a c e -tim e , A dam s P rize E s-
say, C a m b rid g e U n iv ersity , C am b rid g e, 1966.
P en ro se, R., S tru c tu re o f sp a c e -tim e , B a tte lle R e n c o n tre s, 1967, ed. C. M.
DeVVitt ve J. A. VVheeler, L ec tu res in M a th e m a tic s a n d P h y sics, Benja-
m in , N ew York, 1968a.
P en ro se, R., T vvistor q u a n tiz a tio n a n d cu rv e d sp a ce -tim e, In t. J. Theor.
P hys. 1, 1968b, s. 61-99.
P en ro se, R., G ra v ita tio n a l collap se; th e ro le o f g e n e ra l re la tiv ity , R e v is ta
d el N u o v o im ento; N u m e ro sp e cia le 1, 1969a, s. 252-276.
P en ro se, R., S o lu tio n s o f th e zero r e s t- m a s s e q u a tio n s , J. M a th . P hys. 10, s.
38-39.
P en ro se, R., A n g u lar m om entum : a n a p p ro a c h to c o m b in a to ria l s p a c e -ti
m e, Q u a n tu m T h eo ry a n d B e y o n d , ed. T. B a stin , C a m b rid g e U n iv e rsity
P re ss, C am bridge, 1971a.
P en ro se, R., A p p lic atio n s of n e g a tiv e d im e n sio n a l te n s o rs , C o m b in a to ria l
M a th e m a tic s a n d its A p p lic a tio n s, ed. D. J. A. VVelsh, A cadem ic P re ss,
L o n d ra , 1971b.
P en ro se, R., T vvistor theo ry : its aim s a n d ac h ie v e m e n ts, Q u a n tu m G ra
vity , a n O xfo rd S y m p o s iu m , ed. C. J . Ish a m , R. P en ro se ve D. W. Sci-
am a, O xford U n iv e rsity P re ss, O xford, 1975.
P en ro se, R., T he n o n -lin e a r g ra v ito n . Gen. Rel. Grav. 7, 1976a, s. 171-176.
P en ro se, R., N o n -lin e a r g ra v ito n s a n d c u rv e d tw is to r th e o ry , Gen. Rel.
G rav. 7, 1976b, s. 31-52.
P en ro se, R., G ra v ita tio n a l co llap se: a R eview , P hysics a n d A stro p h y sic s o f
N e u tr o n S ta rs a n d B lack Holes, L X V Corso. Soc., I ta lia n a di F isic a, Bo-
lo g n a, ta ly a , 1978, s. 566-582.
P en ro se, R., S in g u la ritie s a n d tim e -a sy m m e try , G eneral R e la tiv iy : A n
E in s te in C e n te n a ry, ed. S. W. H avvking ve W. Isra e l, C a m b rid g e U n iv er
sity P re ss, C am bridge, 1979.
P en ro se, R., On Schvvarzschild c a u s a lity - a p ro b le m fo r "L o ren tz-co v ari-
an t" g e n e ra l re la tiv ity , E ssa ys in G eneral R e la tiv ity (A. T au b F e stsc h -
rift), ed. F. J. T ip ler, A cadem ic P re ss, N ew York, 1980, s. 1-12.
P en ro se, R., u a s i-lo c a l m a ss a n d a n g u la r m o m e n tu m in g e n e ra l r e la ti
v ity , Proc. R oy. Soc. L o n d . A381, 1982, s. 53-63.
P en ro se, R., G ra v ity a n d s ta te -v e c to r re d u c tio n , u a n t u m C o n cep ts in
S p a c e a n d tim e , ed. R. P e n ro se ve C. J . Ish a m , O xford U n iv e rsity P re ss,
O xford, 1986, s. 129-146.
P en ro se, R., u a n tu m p h y sic s a n d co n scio u s th o u g h t, u a n t u m Im p lica -
tio n s: E ssa ys in H o n o u r o fD a v id B o h m , ed. B. J . H iley ve F. D. P eat, Ro-
u tle d g e a n d K egan P aul, L o n d ra & N ew York, 1987a.
P en ro se, R., On th e o rig in s o f tv vistor th e o ry , G ra v ita tio n a n d G eom etry:
a v o l m e in h o n o u r o f l . R o b in so n ., ed. W. R in d le r ve A. T ra u tm a n , Bib-
lio p o lis, N ap le s, 1987b.
P en ro se, R., Nevvton, q u a n tu m th e o ry , a n d re a lity , 300 y e a rs o f G ra vity,
ed. S. W. Havvking ve W. Is ra e l, C a m b rid g e U n iv e rsity P re ss, C a m b rid
ge, 1987d, 1987d.
P en ro se, R., T opological FT a n d Tvvistors: H o lo m o rp h ic L inking; Holo-
m o rp h ic L inking: P o stS crip t, T vvistor N e w s le tte r 27, 1988a, s. 1-4.
P en ro se, R., F u n d a m e n ta l a s y m m e try in p h y sic a l la w s, P ro ceed in g s o f
S y m p o s ia in P u re M a th e m a tic s 48, A m erican M a th e m a tic a l Society,
1988b, s. 317-328.
P en ro se, R., The E m p e ro r's N e w M in d : C o n c e m in g C o m p u te rs, M in d s,
a n d th e L a w s o f P hysics, O xford U n iv e rsity P re ss, O xford, 1989.
P en ro se, R. (1989), T he E m p e ro r's N e w M in d [K ra ln Y e n i Usu, ev. T ekin
D ereli, TBTAK Y ay n lar, 1999],
P en ro se, R., H -sp a c e an d Tvvistors, R e c e n t A d v a n c e s in G eneral R e la ti
v ity . E in s te in S tu d ies, c ilt 4, ed. A. I. J a n is ve J . R. P o rte r, B irk h u se r,
B o sto n , 1992, s. 6-25.
P en ro se, R., S h a d o w s o f th e M in d : A n A p p ro a c h to th e M issin g S c ie n c e o f
C o n scio u sn ess, O xford U n iv e rsity P re ss, O xford, 1994 [Z ihnin Glgeleri,
ev. B a r G nlen, A lfa Bilim , b a s m a h a z rlan y o r],
P en ro se, R., On g ra v ity 's ro le in q u a n tu m S tate re d u c tio n . Gen. Rel. Grav.
28, 1996, s. 581-600.
P en ro se, R., The Large, th e S m a ll a n d th e H u m a n M in d , C a m b rid g e U n i
v e rs ity P re ss, C am bridge, 1997a; C anto b a s m , 2000.
P en ro se, R., On u n d e rs ta n d in g u n d e rs ta n d in g , In te r n a t. S tu d . Philos. Sci.
11, 1997b, s. 7-20.
P en ro se, R., Q u an tu m co m p u ta tio n , e n ta n g le m e n t a n d sta te -re d u c tio n ,
Phil. T ra ns. R oy. Soc. L o n d . A356, 1998a, s. 1927-1939.
P en ro se, R., T he q u e s tio n o f cosm ic c e n so rsh ip , B lack H oles a n d R ela tivis-
tic S ta rs, ed. R. M. W ald, U n iv ersity o f Chicago P re ss, C hicago, Illin o is,
1998b; y en i b a s m J. A stro p h y s. A str. 20, 1999, s. 233-248 .
P en ro se, R., VVavefunction co llap se as a re a l g ra v ita tio n a l effect, M a th e
m a tic a l P hysics 2000, ed. A. F ok as, T. W. B. K ibble, A. G rig o u rio u , ve B.
Z eg arlin sk i, Im p e ria l College P re ss, L o n d ra, 2000, s. 266-282.
P en ro se, R., Tovvards a tvvistor d e s c rip tio n o f g e n e ra l sp a c e -tim e s; in tro -
d u c to ry co m m en ts, F u rth e r A d v a n c e s in T w isto r Theory, Vol.III: C u rved
T w isto r S p aces, ed. L.J. M ason, L.P. H u g h sto n , P.Z. K obak ve K. P u lv erer,
C h a p m a n & H all/CRC R e se a rc h N otes in M a th e m a tic s 424, L o n d ra,
2001, s. 239-255.
P en ro se, R., J o h n Bell, S tate R e d u ctio n , a n d u a n g le m e n t, Q u a n tu m
[U nlspeakables: F rom Bell to O u a n tu m I n fo r m a tio n , ed. R. A. B e rtlm a n n
ve
A. Z eilinger, S pringer-V erlag, B erlin, 2002.
P en ro se, R. ve M acC allum , M.A.H., T vvistor theory: an a p p ro a c h to th e qu-
a n tiz a tio n o f fie ld s a n d sp a c e -tim e , P hys. R ep ts. 6C, 1972, s. 241-315.
P en ro se, R., On th e in s ta b ility o f e x tra sp a c e d im e n sio n s, T he F u tu r e o f
T h eo retica l P hysics a n d C osm ology, C elebrating S te p h e n H a w k in g 's
6 0 th B ir th d a y , ed. G. W. G ibbons, E. P. S. S h ellard , S. J . R an k in , C am b
rid g e U n iv e rsity P re ss, C am b rid g e, 2003.
P en ro se, R. ve R in d ler, W ., S p in o rs a n d Space-T im e, Vol. I: T w o -S p in o r
C alculus a n d R e la tiv is tic F ields, C a m b rid g e U n iv ersity P re ss, C a m b rid
ge, 1984.
P en ro se, R. ve R in d ler, W., S p in o rs a n d S p a ce-T im e, Vol. II: S p in o r a n d
Tvvistor M e th o d s in S p a ce -T im e G eo m etry, C am b rid g e U n iv ersity P ress,
C am b rid g e, 1986.
P en ro se, R., R o b in so n , I. ve T afel, J., A ndrzej M a riu sz T ra u tm a n , Class.
Q u a n . G rav. 14, 1997, A1-A8.
P en ro se, R., S p arlin g , G. A. J. ve T sou, S. T., E x te n d e d R egge T ra je c to rie s,
J. P hys. A . M a th . Gen. 11, 1978, L231-L235.
P en zias, A. A. ve W ilson, R. W., A M e a su re m e n t o f E xcess A n ten n a T em pe-
r a tu r e a t 4080 M c/s, A stro p h y s. J. 142, 1965, s. 419.
P erciv al, I. C., P rim a ry S tate d iffu sio n , Proc. R. Soc. L o n d . A447, 1994, s.
189-209.
P erez, A., F in ite n e ss o f a sp in fo a m m o d e l fo r E u c lid e a n q u a n tu m g en e ral
re la tiv ity , N ucl. Phys. B599, 2001, s. 427-434.
P erez, A., S pin foam m o d e ls fo r q u a n tu m g ra v ity , Class. u a n t. G rav. 20,
2003, R 43-R 104.
P e rlm u tte r, S. vd., C osm ology fro m T ype la S u p ern o v ae, Bull. A m . A stro n .
Soc. 29, 1998, [a s tro -p h /9 8 12473],
P esk in , M. E. ve S chrder, P. V., In tro d u c tio r to u a n t u m Field T heory,
W e stv iew P re ss, R ead in g , MA & W ok in g h am , 1995.
P ira n i, F. A. E. ve S child, A., On th e O u a n tiz a tio n o f E in s te in 's G ra v ita ti-
o n al F ield E q u a tio n s, Phys. R ev. 79, 1950, s. 986-991.
P o lch in sk i, J., S tr in g T heory, C a m b rid g e U n iv e rsity P re ss, C am b rid g e,
1998.
P re sk ill, J., Do b la c k h o le s d e s tro y in fo rm a tio n ? , 1992, [hep-th/9209058].
P rie stle y , H. A., In tro d u c tio r to C om plex A n a ly sis, O xford U n iv ersity
P re ss, O xford, 2003.
R a n d a ll, L. ve S u n d ru m , R., A L arge M a ss H ie ra rc h y fro m a S m all E x tra
D im en sio n, Phys. R ev. L ett. 83, 1999a, s. 3370-3373, [hep-ph/9905221],
R a n d a ll, L. ve S u n d ru m , R., An A lte m a tiv e to C o m p ac tifica tio n , Phys. R ev.
L ett. 83, 1999b, s. 4 6 9 0 ^ 6 9 3 , [hep-th/9906064],
R a rita , W. ve Schvvinger, J ., On th e th e o ry o f p a rtic le s w ith h a lf-in te g e r
sp in , Phys. R ev. 60, 1941, s. 61.
R eed, M. ve Sim on, B., M e th o d s o f M a th e m a tic a l P hysics Vol. 1: F u n c ti-
o n a l A n a ly sis, A cadem ic P re ss, N ew Y ork & L o n d ra , 1972.
R eeves, J . N. vd., T he s ig n a tu re o f s u p e m o v a ejecta in th e X -ray afterglovv
o f th e g a m m a -ra y b u r s t 011211, N a tu r e 416, 2002, s. 512-515.
R e ise n b e rg e r, M. P., A la ttic e v vorldsheet su m fo r 4 -d E u c lid e a n g e n e ra l
re la tiv ity , 1997, [gr-qc/9711052],
R e ise n b e rg e r, M. P., On re la tiv is tic s p in netvvork v e rtic e s, J. M a th . P hys.,
40, 1999, s. 2046-2054.
R e ise n b e rg e r, M. P. ve R ovelli, C., S p acetim e a s a F ey n m a n d ia g ra m : th e
c o n n e c tio n fo rm u la tio n , Class. u a n t. G rav. 18, 2001, s. 121-140.
R e ise n b e rg e r, M. P. ve R ovelli, C., S p ace tim e s ta te s a n d c o v a ria n t q u a n -
tu m th e o ry , Phys. R ev. D65, 125016, 2002.
R eu la, O. ve T od, K. P., P o sitiv ity o f th e B ondi energy, J. M a th . P hys. 25,
1984, s. 1004-1008.
R in d ler, W., E sse n tia l R e la tiv ity , S prin g er-V erlag , N ew York, 1977.
R in d ler, W., I n tr o d u c tio n to S p ec ia l R e la tiv ity , C la re n d o n P re ss, O xford,
1982.
R in d ler, W., R e la tiv ity : Sp ecial, G eneral, a n d C osm ological, O xford U n i
v e rs ity P re ss, O xford, 2001.
R izzi, A., A n g u lar m o m e n tu m in g e n e ra l re la tiv ity : A n ew d e fin itio n , Phys.
R ev. L ett. 81(6), 1998, s. 1150.
R ogers, A., A g lo b a l th e o ry o f s u p e rm a n ifo ld s, J. M a th . P hys. 21, 1980,
1352-1365.
R o lfsen , D., K n o ts a n d L in ks, A m erican M a th e m a tic a l Society, P ro v id en ce,
RI, 2004.
R o sev eare, N. T., M erc u ry 's P erihelion fr o m Le Verrier to E in ste in , C laren-
don P re ss, O xford, 1982.
Rovelli, C., u a n tu m m e ch a n ics vvithout tim e: A m odel, Phys. R ev. D42,
1991, s. 2638.
R ovelli, C., u a n t u m G ravity, 2003, h ttp ://w w w .c p t.u n iv -m rs.fr/~ ro v e l-
li/b o o k .p d f
R ovelli, C. ve S m olin, L., Loop r e p r e s e n ta tio n fo r q u a n tu m g e n e ra l r e la ti
v ity , N ucl. Phys. B331, 1990, s. 80-152.
R unde, V., T he B a n ac h -T a rsk i p a r a d o x -o r -W h a t m a th e m a tic s a n d relig io n
h av e in com m on, Pi in th e S k y 2 (2000), 2002, s. 13-15,
[m ath.G M /0202309],
R u ssell, B., P rinciples o f M a th e m a tic , 1903; en yeni b a s m W. W. N o rto n &
C om pany, 1996.
R y d er, L. H., u a n t u m Field Theory, C a m b rid g e U n iv ersity P re ss, C am b
rid g e, 1996.
S acch eri, G., E u clid es ab O m n i N a evo V in d ic a tu s, 1733; H a ls te d , G. B.
(ev.), E u clid F reed fr o m E v e ry F law , O pen C ourt, La Salle, Illin o is,
1920.
S achs, R., A sy m p to tic sy m m e trie s in g r a v ita tio n a l th e o ry , P hys. R ev. 128,
1962, s. 2851-2864.
S achs, R. ve B erg m an n , P. G., S tru c tu re o f P a rtic le s in L in e arize d G ra v ita
tio n a l T heory, P hys. R ev. 112, 1958, s. 674-680.
S achs, R. K., G ra v ita tio n a l w av e s in g e n e ra l re la tiv ity , VI: th e o u tg o in g ra-
d ia tio n co n d itio n , Proc. R oy. Soc. L o n d . A264, 1961, s. 309-338.
S achs, R. K., G ra v ita tio n a l w av e s in g e n e ra l re la tiv ity , VIII: w av e s in
a s y m p to tic a ly f la t sp a ce -tim e, Proc. R oy. Soc. L o n d . A270, 1962a, s.
103-126.
S achs, R. K., A sy m p to tic sy m m e trie s in g ra v ita tio n a l th e o ry , P hys. R ev.
128, 1962b, s. 2851-2864.
S ak ellaria d o u , M., T he role o f to p o lo g ica l d e fe c ts in cosm ology, In v ite d
le c tu re s in NATO ASI / COSLAB (ESF) S chool " P a tte ra s o f S y m m etry Bre-
aking", S ep te m b er 2002 (Cracow), 2002, [hep-ph/0212365].
S alam , A., G auge U n ifica tio n o f F u n d a m e n ta l F orces, R ev. M od. P hys.
52(3), 1980, s. 515-523.
S alam , A. ve W ard , J. C., W eak a n d e le c tro m a g n e tic in te ra c tio n , N u o v o i
m e n to 11, 1959, s. 568.
S ato , M., On th e g e n e ra liz a tio n o f th e c o n c e p t o f a fu n c tio n , Proc. J a p a n
A c a d . 34, 1958, s. 126-130.
S ato , M., T h eo ry o f h y p e rfu n c tio n s I, J. Fac. Sci. U niv. Tokyo, Sect. I, 8,
1959, s. 139-193.
S ato , M ., T h eo ry o f h y p e rfu n c tio n s II, J. Fac. Sci. U niv. Tokyo, Sect. I, 8,
1960, s. 387-437.
S ch ild , A., D isc re te sp a c e -tim e a n d in te g ra l L o ren tz tra n s fo rm a tio n s , Can.
J. M a th . 1, 1949, s. 29-47.
Schoen, R. ve Y au, S. -T ., On th e p ro o f o f th e p o sitiv e m a ss co n je c tu re in
th e g e n e ra l re la tiv ity , C om m . M a th . Phys. 65, 1979, s. 45-76.
Schoen, R. ve Y au, S. -T ., P ro o f th a t B ondi m a s s is p o sitiv e , Phys. R ev.
L ett. 48, 1982, s. 369-371.
S ch r d in g er, E., S itz u n g b e r. Preuss. A k a d . W iss. P hys.-M ath. Kl. 24, 1930,
s. 418.
S ch r d in g er, E., P ro b a b ility re la tio n s betvveen s e p a r a te d sy ste m s , Proc.
C am b. Phil. Soc. 31, 1935, s. 555-563.
S ch r d in g er, E., S p a ce -T im e S tr u c tu r e , C a m b rid g e U n iv e rsity P re ss,
C am b rid g e, 1950.
S ch r d in g er, E., E x p a n d in g U niverses, C am b rid g e U n iv e rsity P re ss,
C am b rid g e, 1956.
Schvvarz, J. H., S trin g T heory, Curr. Sci. 81(12), 2001, s. 1547-1553.
S chvvarzschild, K., ber d a s G ra v ita tio n sfe ld ein es M a s s e n p u n k te s n a c h
d e r E in s te in s c h e n T heorie, S itzb er. D eu t. A k a d . W iss. B erlin M ath.-P hys.
Tech. K., 1916, s. 189-196.
Schvvinger, J., Proc. N a t. A c a d . Sci. 37, 1951, s. 452.
Schvvinger, J , (ed.), u a n tu m . E le c tro d y n a m ic s, D over, 1958.
S ciam a, D., T he P hysica l F o u n d a tio n s o f G eneral R e la tiv ity , H ein em an n ,
L o n d ra, 1972.
S ciam a, D. W ., D ecaying n e u trin o s a n d th e g eo m etry o f th e u n iv e rse , The
G eo m etric U niverse: S cien ce, G eom etry, a n d th e W ork o f R o g e r P enrose,
ed. S. A. H u g g ett, L. J . M ason, K. P. T od, S. T. T so u ve N. M. J. VVoodho-
u se, O xford U n iv e rsity P re ss, O xford, 1998.
S eiberg, N. ve VVitten, E., E le c tric -m a g n e tic d u a lity , m on o p o le c o n d e n sa ti-
on, a n d c o n fin e m e n t in N=2 su p e rsy m m e tric Y ang-M ills th e o ry , N ucl.
P hys. B426, 1994, [hep-th/9407087].
Sen, A., G rav ity as a sp in sy ste m , P hys. L ett. B119, 1982, s. 89-91.
S h a n k a r, R., P rinciples o f u a n t u m M ec h a n ics, 2. b a sm , P len u m P re ss,
N ew Y ork 8- L o n d ra , 1994.
S haw , W. T. ve H u g h sto n , L. P., T vvistors a n d s trin g s , T vvistors in M a th e
m a tic s a n d P hysics, L o n d o n M a th -e m a tic a l S o c ie ty L e c tu re N o tes Seri-
es, 156, ed. T. N. B ailey ve R. J. B a sto n , C a m b rid g e U n iv e rsity P re ss,
C am b rid g e, 1990.
S h aw h an , P., T he S earch fo r G ra v ita tio n a l W aves w ith LIGO: S ta tu s a n d
P lan s. In tl., J. M od. Phys. A16, su p p . 01C, 2001, s. 1028-1030.
S hih, Y. H. vd., O p tical Im ag in g b y M e an s o f T w o -P h o to n E n ta n g le m e n t,
P hys. R ev. A , R a p id C om m . 52, R3429, 1995.
S him ony, A., Im p lic a tio n s o f tra n s ie n c e fo r sp a c e tim e s tr u c tu re s , T he Ge-
o m e tr ic Uriverse: S cience, G eo m etry, a n d th e W ork o f R o g er P enrose,
ed. S. A. H u g g ett, L. J. M ason, K. P. T od, S. T. T so u ve N. M. J. W oodho-
u se , O xford U n iv e rsity P re ss, O xford, 1998.
S hrock, R., N e u tr in o s a n d Im p lic a tio n s f o r P hysics B e y o n d th e S ta n d a r d
M o d el, W o rld S cien tific P ub. Co., S in g ap u r, 2003.
Sim on, B., H olonom y, th e q u a n tu m a d ia b a tic th e o re m , a n d B e rry 's p h a se ,
Phys. R ev. L ett. 51, 1983, s. 2160-2170.
S ingh, S., F e rm a t's L a st T h eo rem , F o u rth E sta te , L o n d ra, 1997.
S lip h er, V. A., N ebulae, Proc. A m . Phil. Soc. 56, 1917, s. 403.
S m olin, L., T he p h y sic s o f s p in netvvorks, The G eo m etric U niverse: S c ie n
ce, G eo m etry, a n d th e W ork o f R o g er P enrose, ed. S. A. H u g g ett, L. J.
M aso n , K. P. T od, S. T. T so u ve N. M. J . W oodhouse, O xford U n iv ersity
P re ss, O xford, 1998.
S m olin, L., The L ife o f th e C osm os, O xford U n iv ersity P re ss, O xford, 1997.
S m olin, L., T he ex c ep tio n al J o r d a n a lg e b ra a n d th e m a trix s trin g , 2001,
(h e p -th / 0104050).
S m olin, L., T hree R o a d s To Q u a n tu m G ravity, B asic Books, N ew York,
2002 .
S m olin, L., H ow f a r are w e fro m th e q u a n tu m th e o ry o f g rav ity ?, 2003,
[h ep -th /0 3 0 3 185],
S m olin, L., S pace a n d tim e in th e q u a n tu m u n iv e rse , C o n c ep tu a l P roblem s
in u a n t u m G ravity, ed. A. A sh te k a r ve J. S tachel, B irk h a u se r, B oston,
1991.
Sm oot, G. F. vd., P re lim in a ry r e s u lts fro m th e COBE d iffe re n tia l m icrovva-
ve ra d io m e te rs: la rg e -a n g u la r-s c a le iso tro p y o f th e C osm ic M icrovvave
B ack g ro u n d , A stro p h y s. J. 371, L l, 1991.
S orkin, R. D., u a n tu m M e a su re T h eo ry a n d its In te r p r e ta tio n , Proce-
e d in g s o f 4 th D rexel S y m p o s iu m o n u a n t u m N o n in te g ra b ility , 8-11
Sep., P h ila d e lp h ia , PA, 1994, [gr-qc/9507057],
S pergel, D. N., F ir s t Y ear W ilk in so n M icrovvave A n iso tro p y P ro b e O bser-
v a tio n s: D e te rm in a tio n of C o sm ological P a ra m e te rs , A stro p h y s. J.
S u p p l. 148, 2003, s. 175.
S tach el, J ., H isto ry of re la tiv ity , H isto ry o f 2 0 th C e n tu ry P hysics, ed. L.
B ro w n , A. P ais, ve B. P ip p a rd , 4. B lm , A m erican I n s titu te o f P h y sics
(AIP) a n d B ritish I n s titu te o f P h y sics (BIP), 1995.
S tap p , H. P., S -m a trix I n te r p r e ta tio n o f u a n tu m M e ch a n ics, Phys. R ev.
D3, 1971, s. 1303-1320.
S tap p , H. P., V V hiteheadian A p p ro a ch to u a n tu m T h eo ry a n d th e G enera-
liz e d B ell's T heorem , F o u n d . P hys. 9, 1979, s. 1-25.
S teen ro d , N. E., The T a p o lo g y o f Fibre B u n d le s, P rin c e to n U n iv ersity
P re ss, P rin c eto n , 1951.
S te in h a rd t, P. J . ve T u rok, N., A Cyclic M odel of th e U n iv erse, S c ien c e
296(5572), 2002, s. 1436-1439, [h e p -th /0 1 11030].
S tro m in g er, A. ve V afa, C., M ic ro sco p ic O rigin o f th e B ekenstein-H avvking
E n tro p y , Phys. L ett. B379, 1996, s. 99-104.
S tro m in g er, A., Y au, S-T. ve Zaslovv, E., M irro r sy m m e try is T -d u a lity ,
N u cl. P hys. B479, 1996, s. 1-2, 243-259.
S u d a rsh a n , G. ve D har, J ., u a n tu m F ield T h eo ry o f In te r a c tin g T ach y o n s,
Phys. R ev. 174, 1968, s. 1808.
S u d b ery , A., D ivision a lg e b ra s, (pseudo) o rth o g o n a l g ro u p s a n d sp in o rs , J.
Phys. A17, 1987, s. 939-955.
S u ssk in d , L., S tru c tu re o f H a d ro n s Im p lie d b y D u ality , N u o v o im e n to
A69, 1970, s. 457.
S u ssk in d , L., "T w enty Y ears o f d e b a te w ith S tep h en '', T he F u tu r e o f The-
o re tic a l P hysics a n d C osm ology, ed. G. W. G ibbons, P. S h e lla rd ve S.
R a n k in , C a m b rid g e U n iv e rsity P re ss, C am b rid g e, 2003.
S u ssk in d , L., T h o rla c iu s, L. ve U glum , J ., T he s tr e tc h e d h o riz o n a n d b la ck
h o le co m p le m e n ta rity , P hys. R ev. 48, s. 3743, [hep-th/9306069].
S u th e rla n d , W. A., I n tr o d u c tio n to Topology, O xfro rd U n iv e rsity P re ss,
O xford, 1975.
S w ain, J ., T h e M a jo ra n a re p r e s e n ta tio n s of s p in s a n d th e r e la tio n betvveen
SU(oa) a n d S D iff( S 2), 2004, h ep -th /0 4 0 5 0 0 4 .
Synge, J. L., R e la tiv ity : T he S p ec ia l T heory, N o rth -H o lla n d , A m sterd am ,
1956.
S zekeres, G., On th e S in g u la ritie s of a R ie m a n n ia n M a n ifo ld , Publ. M a t.
D ebrecen, 7, 1960, s. 285-301.
't H ooft, G., On th e p h a s e tr a n s itio n to w a rd s p e rm a n e n t q u a rk co n fin e-
m e n t, N ucl. Phys. B138, 1978, s. 1.
T ait, P. G., On th e claim re c e n tly m a d e fo r G auss to th e in v e n tio n (not th e
disco v ery) o f q u a te m io n s , Proc. R o y. Soc. E d in b . 23, 1900, s. 17-23.
T errell, J., In v is ib ility o f th e L o re n tz c o n tra c tio n , P hys. R ev. 116, 1959, s.
1041-1045.
T h iele, R., L e o n h a rd E uler, L eipzig, 1982, A lm anca.
T h ie m an n , T., A nom aly-free fo rm u la tio n o f n o n -p e rtu rb a tiv e , fo u r-d im e n -
s io n a l L o re n tz ia n q u a n tu m g ra v ity , Phys. L ett. B380, 1996, s. 257-264.
T h ie m an n , T., u a n tu m s p in d y n a m ic s (SD), Class. Q u a n t. G rav. 15,
1998a, s. 839-873.
T h ie m an n , T., SD III: u a n tu m c o n s tra in t a lg e b ra a n d p h y sic a l s c a la r
p r o d u c t in q u a n tu m g e n e ra l re la tiv ity , Class. u a n t. G rav. 15, 1998b, s.
1207-1247.
T h ie m an n , T., QSD V: u a n tu m g ra v ity a s th e n a tu ra l r e g la t r o f m a tte r
q u a n tu m field th e o rie s, Class Q u a n t. G rav. 15, 1998c, 1281-1314.
T h ie m an n , T., QSD VII: S ym plectic S tru c tu re s an d C o n tin u u m L a ttic e For-
m u la tio n s o f G auge F ield T h eo rie s, Class. Q u a n t. Grav. 18, 2001, s.
3293-3338.
T h o m a s, I., S e le c tio n s Illu stra tirg th e H isto ry o f G reek M atherratics, Vol.
I: F rom T hales to E u clid , T he Loeb C la ssic a l L ib rary , H ein e m a n n , L o n d
ra , 1939.
T h irrin g , W. E., A C ourse in M a th e m a tic a l Physics: u a n t u m M ec h a n ics
o fL a r g e S y s te m s, S p ring er-V erlag, B erlin & L ondra, 1983.
T h o rn e, K., B lack Holes: The M e m b ra n e P a ra d ig m , Yale U n iv ersity P re ss,
Nevv H aven, 1986.
T h o rn e, K., B lack H oles a n d T im e W arps, W. W. N o rto n & C om pany,
1995a.
T h o rn e, K., G ra v ita tio n a l W aves, 1995b, [gr-qc/9506086].
T ip ler, F. J., The P hysics o f Im m o r ta lity , A nchor, 1997.
T ip ler, F. J ., C larke, C. J. S. ve E llis, G. F. R., S in g u la ritie s a n d h o riz o n s -a
revievv a rtic le , G eneral R e la tiv ity a n d G ra v ita tio n , c ilt II, ed. A. H eld,
P len u m P re ss, Nevv York, 1980, s. 97-206.
T ittel, W., B ren d el, J ., Z binden, H. ve G isin, N., V iolation o f Bell In e q u a li-
tie s b y P h o to n s M ore T h an 10 km A p art, Phys. R ev. L ett. 81, 1998, s.
3563.
Tod, K. P. ve A nguige, K., Iso tro p ic co sm o lo g ic al sin g u la ritie s 1: P o ly tro -
p ic p e rfe c t flu id sp a c e tim e s, A n n a ls Phys. 276, 1999a, s. 257-293, [gr-
qc/9903008]
T od, K. P. ve A nguige, K., Is o tro p ic co sm o lo g ical sin g u la ritie s 2: T he E ins-
te in -V laso v sy stem , A n n a ls P hys. 276, 1999b, s. 294320, [gr-
qc/9903009]
T o n o m u ra, A., M a tsu d a , T., Suzuki, R., F u k u h a ra , A., O sakabe, N., U m eza-
ki, H., E ndo, J ., Shinagavva, K., S ug ita, Y. ve Fujivvara, F., O b se rv a tio n of
A h aro n o v -B o h m e ffec t w ith m a g n e tic fie ld co m p letely sh ie ld e d fro m
th e e le c tro n ic w av e, Phys. R ev. L ett. 48, 1982, s. 1443.
T o n o m u ra, A., O sakabe, N., M a tsu d a , T., Kavvasaki, T., E ndo, J., Y ano, S.
ve Y am ad a, E vidence fo r A h aro n o v -B o h m effect w ith m a g n e tic field
c o m p letely sh ie ld e d fro m e le c tro n vvave, Phys. R ev. L ett. 56, 1986, s.
792-795.
T ra u tm a n , A., R a d ia tio n a n d b o u n d a ry c o n d itio n s in th e th e o ry o f g r a v ita
tio n , Bull. A c a d . Polon. Sci. Ser. Sci. -M ath., A str. Phys. 6, 1958, 407 -4 1 2 .
T ra u tm a n , A., F ib re b u n d le s a s s o c ia te d w ith sp a ce -tim e, R ep . M a th . Phys.
(Torun) 1, 1970, s. 29-34.
T ra u tm a n , A., C liffo rd a n d th e "S q u are R oot" Id ea s, C o n te m p o ra ry M a th e-
m a tic s 203, 1997.
T u rin g , A. M., On c o m p u ta b le n u m b e rs, w ith a n a p p lic a tio n to th e E n tsc -
h e id u n g sp ro b le m , Proc. L o n d . M a th . Soc. 42(2), 1937, s. 230-265; b ir d
zeltm e, 43, 1937, s. 544^546.
U n ru h , W. G., N otes on b la c k hole e v a p o ra tio n , Phys. R ev. D14, 1976, s.
870.
V afa, C., E v id en ce fo r F -th e o ry , N ucl. P hys. B469, 1996, s. 403.
V ale n tin i, A., S ig n al-L o cality a n d S u b q u a n tu m In fo rm a tio n in D e te rm in is
tle H id d en -V aria b les T h eo rie s, N o n -L o ca lity a n d M o d a lity , ed. T. P lacek
a n d J. B u tte rfie ld , Kluvver, 2002, [q u a n t-p h /0 1 12151].
v a n d e r W a erd en , B. L., S p in o ra n a ly se , N achr. A k a d . W iss. G ttin g . M a th .
P h ysik, K., 1929, s. 100-109.
v a n d e r VVaerden, B. L., A H isto ry o f A lgebra: F rom a l-K h w riz m i to E m m y
N o eth er, S p ringer-V erlag, B erlin, 1985, s. 166-174.
v a n H eijen o o rt, J. (ed.), F rom Frege to Gdel: A S o u rc e B oo k in M a th e m a ti-
ca lL o g ic , 1879-1931, H a rv a rd U n iv e rsity P re ss, C a m b rid g e, MA, 1967.
v a n Kerkvvijk, M. H., N e u tro n S ta r M a ss D e te rm in a tio n s, 2000, [astro -
ph/0001077],
V a ra d a ra ja n , M., Fock re p re s e n ta tio n s fro m U(l) h o lo n o m y a lg e b ra s, Phys.
R ev. D61, 104001, 2000.
V a ra d a ra ja n , M., M. P h o to n s fro m q u a n tiz e d e le c tric flu x r e p re s e n ta tio n s ,
Phys. R ev. D64, 104003, 2001.
V eneziano, G., N u o v o im e n to , 57A, 1968, s. 190.
V ilenkin, A., C osm ic S trin g s a n d O th er T opological D efects, C am b rid g e
U n iv e rsity P re ss, C am b rid g e, 2000.
v o n N eu m a n n , J ., M a th e m a tic a l F o u n d a tio n s o f Q u a n tu m M ech a n ics.
P rin c e to n U n iv e rsity P re ss, P rin c e to n , N ew Je rse y , 1955.
W ald, R. M., G eneral R e la tiv ity , U n iv e rsity o f C hicago P re ss, C hicago,
1984.
W ald , R. M., Q u a n tu m F ield T h eo ry in C u rved S p a c e tim e a n d B la ck Hole
T h erm o d y n a m ic s , U n iv e rsity o f C hicago P re ss, C hicago, 1994.
W a rd , R.S. ve W ells, R.O., J r ., Tvvistor G eo m etry a n d F ield T heory, C am b
rid g e U n iv e rsity P re ss, C a m b rid g e, 1989.
VVeinberg, S., A m odel o f le p to n s, Phys. R ev. L ett. 19, 1967, 12641266.
VVeinberg, S., P re c isio n T e sts o f u a n tu m M e ch a n ics, P hys. R ev . L ett. 62,
1989, s. 485-488.
VVeinberg, S., D rea m s o f a F in a l T heory: The S c ie n tis ts S e a r c h fo r th e Ulti-
m a te L a w s o fN a tu r e , P a n th e o n B ooks, N ew York, 1992.
W erb o s, P., B ell's th eo rem : th e fo rg o tte n lo o p h o le a n d h o w to ex p lo it,
Bell's T h eorem , u a n t u m Theory, a n d C o n c ep tio n s o f th e U niverse, ed.
M. K afato s, Kluvver, D o rd rec h t, T he N e th e rla n d s, 1989.
W ells, R. O., D iffe re n tia l a n a ly s is o n c o m p le x m a n ifo ld s , P re n tic e H ail,
Englevvood C liffs, 1991.
W erb o s, P. J. ve D olm atova, L., T he B a ck w a rd s-T im e I n te r p r e ta tio n of
u a n tu m M ech an ics: R e v isite d W ith E x p erim e n t, 2000,
[h ttp ://a rx iv .o rg /ftp /q u a n t-p h /p a p e rs /0 0 0 8 /0 0 0 8 0 3 6 .p d fl.
W ess, J. ve B agger, J ., S u p e r s y m m e tr y a n d S u p e r g ra v ity , P rin c e to n U ni
v e rs ity P re ss, P rin c e to n , 1992.
W eyl, H G ru p p e n th e o rie u n d Q u a n te n m e c h a n ik , H irzel, L eipzig, 1928;
2. b a s m n g lizc e eviri, The T h eo ry o f G roups a n d u a n t u m M ec h a
n ic s, D over, N ew York.
W eyl, H Z.Phys. 56, 1929a, s. 330.
W eyl, H., E le k tro n u n d G ra v ita tio n I, Z. P hys. 56, 1929b, s. 330-352.
W h eeler, J . A., N e u trin o s, G ra v ita tio n a n d G eom etry: c o n tr ib u tio n to
R e n d i-c o n ti della S cu o la I n te m a z io n a le d i F isica ' E n rico F erm i-XI, Cor-
so, J u ly 1959, Z anichelli, B ologna, 1960; y en i b asm , 1982.
VVheeler, J . A., G eo m e tro d y n am ics a n d th e is s u e o f th e fin a l S tate, R e la ti
v ity , G roups a n d Topology, ed. B. S. ve C. M. DeVVitt, G ord o n a n d Bre-
ach , NevvY ork, 1965.
VVheeler, J. A., A sse ssm e n t o f E v e re tt's "R elative S tate" F o rm u la tio n of
u a n tu m T heory, R ev. M od. Phys. 29, 1975, s. 463^165.
W ick, G. C., S p ectru m o f th e B e th e -S a lp e te r eq u a tio n , P hys R ev. 101, 1956,
s. 1830.
VVigner, E. P., T he U n re a so n a b le E ffe c tiv e n e ss o f M a th e m a tic s, C o m m u n .
P ure A p p l. M a th . 13, 1960, s. 1-14.
VVilder, R. L., I n tr o d u c tio n to th e f o u n d a ti o n s o f m a th e m a tic s , J o h n
VViley & S ons, N ew York, 1965.
VViles, A., M o d u la r e llip tic cu rv e s a n d F e rm a t's L a st T h eo rem , A n n . M a th s
142, 1995, s. 443-551.
VVilliams, R.K., E x tra c tin g X -rays, y -ra y s, a n d R e la tiv istic P a irs fro m Su-
p e rm a ssiv e K err B lack H oles U sing th e P en ro se M ech an ism , P hys. R ev.
D51, 1995, s. 5387.
VVilliams, R.K., P ro d u c tio n o f th e H igh E n erg y -M o m en tu m S p e c tra o f u -
a s a r s 3C279 a n d 3C273 U sing th e P e n ro se M e ch an ism , 2002, [astro -
ph/0306135]; A stro p h y sic a l J o u m a l'd e 2 0 0 4 'te y a y m la n m a k z e re k a
b u l ed ild i.
VVilliams, R.K., C o llim a ted E sc a p in g V o rtica l P o la r e~e+ J e ts I n trin s ic a lly
P ro d u c e d b y R o ta tin g B lack H oles a n d P en ro se P ro c e sse s, 2004, [astro -
p h / 0404135],
VVillmore, T. J ., A n I n tr o d u c tio n to D iffe r e n tia l G eom etry, C laren d o n
P re ss, O xford, 1959.
VVilson, K., P hys. R eps. 23, 1975, s. 331.
VVilson, K., O u ark s on a la ttic e , o r th e co lo re d s trin g , m o d el, P hys. R ep .
23(3), 1976, s. 331-347.
VVinicour, J ., A n g u lar m o m e n tu m in g e n e ra l re la tiv ity , G en era l R e la tiv ity
a n d G ra v ita tio n , c ilt 2, ed. A. H eld, P len u m P re ss, N ew York, 1980, s.
71-96.
VVitten, E., A n ew p ro o f o f th e p o sitiv e en e rg y th e o re m , C om m . M a th .
P hys. 80, 1981, s. 381-402.
VVitten, E., S u p e rsy m m e try a n d M orse th e o ry , J. D i f f G eom . 17, 1982, s.
661-692.
VVitten, E., T o p o lo g ical q u a n tu m fie ld th e o ry , C o m m u n . M a th . Phys. 118,
1988, s. 411.
VVitten, E., S trin g th e o ry in v a rio u s d im e n sio n s, N ucl. P hys. B443, 1995, s.
85.
VVitten, E., R e flec tio n s on th e F a te o f S pacetim e, 1996, P hys. T o d a y, N isa n
1996.
VVitten, E., A nti de S itte r S pace a n d H o lo g rap h y , 1998, [hep-th/9802150].
VVitten, E., P e rtu rb a tiv e G auge T h eo ry as a S trin g T h eo ry in T vvistor S p a
ce, 2003, [h e p -th /0 3 12171],
VVitten, L., In v a r ia n ts o f g e n e ra l r e la tiv ity a n d th e c la s s ific a tio n o f sp a -
ces, Phys. R ev. 113, 1959, 357-362.
VVoodhouse, N. M. J., G eo m etric O u a n tiz a tio n , 2. b a s m , C laren d o n P re ss,
O xford, 1991.
VVoodin, W. H., The C o n tin u u m H yp o th e sis, P a r ts I & II. N o tic es o f th e
AMS, 2001, h ttp ://w w w .a m s.o rg /n o tic e s/2 0 0 1 0 6 /fe a -w o o d in .p d f.
VVooters, W. K. ve Z urek, W. H., A sin g le q u a n tu m c a n n o t b e clo n ed , N a tu -
re 299, 1982, s. 802-803.
VVykes, A., D octo r C ardano: P h y sic ia n E x tr a o r d in a r y , F re d e ric k M u ller,
L o n d ra, 1969.
Y ang, C. N. ve M ills, R. L., C o n se rv a tio n o f Iso to p ic S pin a n d Iso to p ic G a
ug e In v a ria n c e , P hys. R ev. 96, 1954, s. 191-195.
Yui, N. ve L ew is, J. D., C alabi-Y au V a rieties a n d M irro r S y m m e tr y , F ield s
I n s titu te C o m m u n ic atio n s, V. 38, A m erican M a th e m a tic a l Society, Pro-
v id en ce, RI, 2003.
Zee, A., Q u a n tu m F ield T h eo ry in a N u tsh ell, P rin c e to n U n iv e rsity P re ss,
P rin c e to n , 2003.
Z eilinger, A., G aehler, R S hull, C. G. ve M am pe, W., Single a n d d o u b le slit
d iffra c tio n o f n e u tro n s , R ev . M od. P hys. 60, 1988, s. 1067.
Z el'd o v ich Ya, B., N u m b er o f q u a n ta as an in v a ria n t o f th e c la s s ic a l elect-
ro m a g n e tic field , S o v ie t P h ys.-D o k la d y 10, 1966, s. 771-772.
Z im ba, J . ve P en ro se, R., On Bell n o n -lo c a lity w ith o u t p ro b a b ilitie s : m o re
c u rio u s g eo m etry , S tu d . H ist. Phil. Sci. 24, 1993, s. 697-720.
Z in n -Ju stin , J ., Q u a n tu m F ield T h eo ry a n d C ritical P h e n o m e n a , O xford
U n iv e rsity P re ss, O xford, 1996.
DZN

Abel, N iels H enrik, 277 a n tip o d a l n o k ta la r, 365, 760


A belci g ru p la r, 277 a n tro p ik ilke, 770, 798, 799, 800,
A belci o lm a y a n a y a r k u r a m , 801, 803, 820, 1086
685 A rg an d , J e a n R o b ert, 106
ak b lg eler, 250 A risto te le s i fizik, 410
a sa l fr e k a n s , 184, 192 A sh te k a r d e ik en leri, 983
a sa l m o m e n tu m , 298 a y n a l g ird ile r, 985
b u rg a la r, 1018 b iim , 988
g relilik le ilg ili k u a n tu m , 461, A sh te k ar, A bhay, 22, 925, 940,
465 971, 982, 984, 1005
Nevvton fo rm la sy o n u , 458, A sh te k a r-R o v e lli-S m o lin -
460 Ja c o b s o n d n g d e ik en leri
A dam s, W. S., 494 k u a n tu m k tleek im , 390,
ADS/CFT M a ld a c e n a v a rsa y m , 1004
972, 975 A sim p to t, 72
a fin p a ra m e tre le ri, 333, 347 a s im p to tik serb estlik, 716
a fin u z a y la r, 320, 381, 441 a y a r b a la n tla r, 319
a a g ra fik le ri, 712 a y a r d e im e zli i, 477, 517, 518
A h a r o n o v -B o h m e tk isi, 480 a y a r d n m , 477, 480, 548
ah lak , 39, 50 ay k rlk la r, 392
A h m av a ara, Y., 90, 383, 1008, a y rk sa y la r, 93
1107
a k siy o m la r, 37, 54 Baez, Jo h n , 22, 495, 919
sem e ak siy o m u , 41, 42, 43, b a la n t, 45, 49, 194, 285, 291,
393, 394, 399 326, 329, 335, 340, 343, 344,
a ld a tc so ru n , 1055 350, 352, 374, 423, 476, 587,
A lex an d er p o lin o m u , 995 597, 600, 620, 635, 640, 683,
a lfa (a) b o z u n u m u , 666 699, 705, 783, 828, 864, 895,
a lt g ru p la r, 279, 280, 281 933, 963, 990, 1009, 1013,
A n alitik fo n k siy o n la r, 140, 196, 1027, 1036, 1093, 1097
197 B a n a c h -T a rsk i te o re m i, 394
a n a litik s rd rm e , 158, 159, 160, B a rb e ro -Im m irz i p a ra m e tre s i,
161, 813, 960 9 9 0 ,1 0 0 3
A n d erso n , C ari, 659, 1089, 1108 b a ry o n la r, 680, 681, 768, 771
ev re n d ek i say , 755, 756, 758, d n c e d en ey leri, 616, 619
770 B ohr, N iels, 545, 561, 823, 848
b a s it g ru p la r, 279, 282, 283, 302, B o ltzm an n e n tro p isi, 728
319, 1096 B o ltz m a n n is ta tisti i, 729
b a sit h a r m o n ik h a re k e t, 506, B o ltzm an n sa b iti, 530, 728, 733,
509 754, 915
B ecq u erel, H enri, 661 B o ltzm an n , L udw ig, 467, 727,
B e k en stein , J a c o b , 867 1091
B e k e n ste in -H a w k irg d e n k le m i, B olyai, J n o s , 71, 1091
754, 755, 768, 866, 970 B om belli, R a p h ae l, 96, 98, 101,
b e lirli in te g ra lle r, 156 116
Bell e itsiz lik le ri, 613, 614, 846 B ondi, H erm a n n , 94, 419, 447,
Bell, J o h n S., 614 496, 759, 790, 1078, 1111,
B e ltram i, E ugenio, 65, 66, 71, 72, 1130, 1133, 1137, 1139
73, 167, 452, 1091, 1110 B orn, M ax, 567
b e n z e r g en y a s a s , 111, 115, B o se -E in ste in y o u n la m a
121 b o zo n la r, 628
B erry, M ich ael, 22 e le k tro z a y f s im e tri g ru b u ,
B eta P -b o z u n u m u , 667, 669 676
b e y a z d elikler, 874, 876 k u a n tu m d u ru m la r, 628
z a m a n d a te rs in m i k a ra b o km e, 91, 92, 396
d elik le r, 886 B ouvvm eester, Dik, 901, 904,
B ian ch i zdelii, 331 1066, 1131
B iarchi sim e trisi, 331, 348 b o y u tla r, 249
b ile e n le r, 25, 242, 254, 262, 266, k a rm a k ve gerel, 207
268, 269, 286, 288, 290, 293, b o zu lm a b a sn c , 746
294, 305, 306, 313, 316, 460, b o zu lm a la r, 293, 600
469, 472, 519, 596, 690, 702, B ra h m a g u p ta , 91, 116
724, 827, 898, 1019 B rooks, R., 44
b ilg i to p la m a ve k u lla n m a b u rg a k u ra m
siste m i, 854 b u rg a d e s te k o h o m o lo jisi,
1 -b iim lile r, 214, 221, 261 1040
n -m a n ifo ld la r, 252
b u rg a d iy a g ra m la r, 1056
y o u n lu k , 259, 260
b u rg a fo n k siy o n la r, 1037,
b ir m a tr is in d e te rm in a n t, 289,
1039, 1042, 1043, 1055
681
b u rg a u zay , 1024, 1027,
b ir ik m e n o k ta s , 263
1049
b irle ik b y k k u ra m la r, 920
d o ru sa l o lm a y an
B loch k re si, 836, 838, 839, 843
g ra v ito n la r, 1054
Bohm , D avid, 614, 1088, 1135
gelecek b e k le n tile ri, 1057
B o h m -tip i EPR, 615
genel g relilik , 1054
k n la r, 1013 C a m o t, Sadi, 726
k a rm a k u za y za m a n , 1032 C a rtan , lie , 259
k o n fo rm a l g ru p , 1019 Nevvton u z a y z a m a n , 421
k u a n tu m k u ra m , 1034 C a rter, B ran d o n , 798, 875
k tle s iz a la n la r, 1037 C a sim ir ilem c ile ri, 600
p a r a c k fizi i, 1056 C auchy, A u g u stin , 104, 150
p o z itif /n e g a tif fre k a n s, 1046 C a u ch y -R iem a n n d en k lem leri,
sa rm a llk , 1031 149, 151, 154, 166, 221, 222,
s p in y a p a n k tle siz 223, 224, 273
p a r a c k la r o la ra k , 1029 Cayley, A rth u r, 230, 288
te m el b u rg a g e o m e trisi ve cebir, g e o m e tr ik g ste rim i, 106
k o o rd in a tla r, 1026 CERN (Cenevre, svire), 679,
tk z la trlm M inkovvski 1074
u zay , 1019 C han, H ong-M o, 22
y k se k b o y u tlu s p in rle r C h a n d ra se k h a r, S u b ra h m a n y a n ,
o la ra k , 1023 747, 753
B yk ekici, 413, 757 C hen N ing Y ang, 240, 667
B yk k, 758, 768, 771, 797, Chew , G eoffrey, 1072, 1092
801, 802, 820, 859 C h risto ffel, E lw in , 347
B yk P a tla m a , 20, 678, 721, C lau siu s, 467, 727
722, 741, 751, 755, 756, 758, C lifford cebiri, 231, 237, 238,
764, 765, 766, 767, 768, 770, 239, 240, 241, 652, 654, 655,
771, 773, 777, 781, 782, 783, 666, 695, 1091
786, 787, 790, 794, 797, 801, C lifford d em eti, 361, 364, 365,
803, 805, 806, 808, 809, 810, 366, 373, 381, 595
811, 812, 813, 820, 859, 860,
C lifford p a ra le lle ri, 324, 361,
861, 883, 1104
363, 439, 777, 1033, 1072
a n tro p ik ilke, 801, 802, 803
C lifford, VVilliam K ingdon, 231,
b a la n g n o k ta s, 758 652, 1113
m ik ro d a lg a a r d a la n n m , Cohen, P au l, 42, 399
766
C om pton sa lm , 673
zg ll k , 741, 766
C onnes, A lain, 251, 1011
Cooper iftle ri, 628
C- p r z s z fo n k siy o n la r, 135,
CPT teo rem i, 651, 672, 673, 859,
140
1058
C alab i, E u g enio, 961
C urie n o k ta s, 774
C a la b i-Y a u u z a y la r, 355, 960,
961, 962, 964, 982, 1046
a k m a la r, 1041
C a n d elas, P h ilip , 965
a r p a n u z a y , 282, 355, 978, 1050
C a n to r, G eorg, 85
a r p a n -d z e n le m e p ro b le m i,
C a rd a n o , G erolam o, 96 525
DtZN

arpm , g r u b u , 283, 681 de im e li o lm a y an g eo m etri,


a r p m u z a y , 355, 356, 360, 361, 251, 715, 984, 1011, 1012,
3 7 6 ,4 1 3 1013, 1035, 1082
a rp m s a l k u a n tu m sa y s, 127 del F erro , S cipione, 101
eliki y o lu y la k a n tla m a , 69, 77, d em etler, bkz. L i f d e m e tle ri
396, 1010 D esa rg u e s, 369, 386
e m b erse l k u tu p la n m a , 578, d e s te koh o m o lo jisi, 206, 1014,
588, 986 1040, 1041, 1042, 1045, 1048
evresel evre u y u m s u z lu k , 825, d s a l k a lk l s, 259
827, 837, 844, 845, 853, 909 te m e l te o re m i, 151
p la k y k le r, 714, 922 d s a l k a lk l s n te m e l te o rem i,
ift y a rk d eneyi, 539 263, 468
fu lle re n le r, 1066 D icke, R o b e rt, 576, 742, 798
ifte -d o ru s a l d n m , 175 dik a la r, 53, 54, 55, 113, 459
ifte -d o ru sa llk , 311 din a m ik , 88, 409, 410, 411, 412,
419, 466, 498, 503, 511, 534,
D 'A le m b e rt ilem cisi, bkz. d a lg a 535, 549, 554, 565, 566, 567,
ilem cisi 587, 722, 723, 724, 725, 726,
d a lm la r, 147, 408 733, 737, 738, 739, 753, 769,
d a lg a fo n k s iy o n u , 526, 608 773, 856, 888, 889, 897, 901,
943, 944, 945, 953, 976, 978,
b u rg a fo n k siy o n u , 1037
1002, 1003, 1079
e le k tro n la r, 536
D io p h an to s, 40
faz , 538
D irac d e lta fo n k siy o n u , 204, 205,
h o lis tik d o as, 540
549
n o rm a lle tirilm i , 547
D irac d en izi, 658
o la slk d a lm , 546
k u a n tu m a la n k u ra m (QFT),
d a lg a ilem cisi, 652
699
d a lg a ile m c isi (D 'A lem b ert
D irac den k lem i, 653
ilem cisi), 650
p o z itro n la r, 657
d a lg a ile m c isi (D 'A lem bert
D ira c ilem cisi, 653
ilem cisi)
D irac n o ta sy o n u , 561
C liffo rd -D irac k are k k , 651
D irac, P au l, 94, 563, 649, 691
d a lg a la rn y ay lm , 180
p o z itro n la rm ta h m in i, 656
d a lla n m a n o k ta la r, 165, 173
D irichlet serisi, 161, 977
D av isso n , C. J ., 528
d o a l (saym a) s a y la r, 82, 90, 91,
d e B roglie fr e k a n s , 664
92, 93, 389, 394, 403
d e B roglie, P re n s Lois, 529
do al lo g a ritm a la r, 117
d e S itte r u za y , 787, 788
d o ru sa l d n m le r , 25, 283,
k a r - d e S itte r u zay , 788
287, 288, 295, 308, 563, 581
D edekind, R ic h a rd , 85
k an o n ik b i im le r, 294
o rto g o n a l, 284 D -z a rla r, 913, 970, 976, 977, 978
D o p p ler e tk isi, 741, 818
d n e r m k n a ts lk o ra n , 875, 876 e (doal lo g a ritm a la rn ta b a n ),
d n g d e ik en leri, 390, 983, 118
992, 994, 997, 1004, 1019 E d d in g to n , S ir A rth u r, 734, 914
d n g g r u b u , 125, 127, 284, 295, erilik, 25, 75, 132, 136, 330, 332,
298, 681 336, 338, 340, 347, 348, 350,
d n m e e lip so id i, 424 379, 380, 415, 416, 438, 441,
d n m a r p a n , 27, 126, 127, 479, 488, 489, 491, 751, 758,
233, 672 769, 783, 809, 810, 813, 818,
d rd ey u z a y d a d n d rm e le r, 232 819, 887, 888, 924, 942, 993,
d n d rm e n in d n m 996, 1038, 1053, 1065, 1077
a rp a n , 233 e rilik te n s r , 25, 330, 336, 347,
o lu tu rm a , 235 348, 350, 380, 438, 489, 491
s p in rle r ve s p in r n e sn e le r, E ile n b erg , S am uel, 1011, 1117
233 E in ste in , A lb ert, 19, 21, 37, 74,
d rd ey le r, 226, 227, 228, 230 76, 85, 88, 89, 90, 163, 165,
b lm e h a lk a s, 228 209, 267, 268, 285, 321, 324,
331, 332, 337, 352, 353, 409,
e len ik ler, 228
416, 417, 418, 421, 424, 426,
fizik i rol, 228
427, 428, 433, 437, 438, 444,
g e o m e trisi, 232
449, 461, 464, 466, 467, 468,
ik in ci d ere celi biim , 229 477, 479, 481, 482, 483, 484,
te rs , 228 485, 486, 487, 488, 489, 490,
D u ggins, Andrevv, 22, 1089 491, 493, 494, 495, 517, 519,
d u r a a n ey le m ilkesi (H am ilton 520, 521, 527, 529, 531, 554,
ilkesi), 501 613, 628, 631, 641, 643, 647,
d u ru m in d irg e m e si (R ilem i), 649, 660, 690, 691, 716, 729,
557, 832, 953 741, 748, 751, 756, 758, 759,
U 'n u n d o ru sa ll n n 762, 790, 793, 809, 815, 816,
a n la m la r, 558 819, 822, 858, 859, 860, 870,
z a m a n a s im e tris i, 861 891, 893, 894, 898, 906, 907,
d u ru m v e k t rle ri, 556, 563, 840 917, 922, 926, 928, 929, 936,
d m le r ve b a la r, 994 937, 940, 942, 943, 944, 945,
958, 969, 975, 983, 984, 988,
d n y a izg isi, 415, 416, 425, 435,
991, 1002, 1003, 1004, 1005,
437, 440, 441, 446, 447, 448,
1008, 1025, 1038, 1053, 1054,
455, 463, 465, 487, 601, 750,
1055, 1061, 1063, 1064, 1065,
764, 872, 877, 878, 997
1068, 1078, 1080, 1081, 1091,
d n y a , k a m a hz, 745
1096, 1097, 1099, 1104, 1107,
d z e n li d zlem g e o m e trisi, 75
1108, 1112, 1117, 1123, 1124,
d zlem e le m a n la r, 254, 256, 258 1126, 1129, 1133, 1135, 1137,
d zlem k u tu p la n m a s , 578, 588 1138, 1142
E in s te in 'n g enel g relilik z e rin e p ro b le m le r, 647
k u ra m k u a n tu m m e k an i in d e
b u rg a k u ra m , 1054 p o z itiv ite , 645
e n e rji-m o m e n tu m te n s r , Nevvton fo rm la sy o n u , 458
481 e n tro p i, 726
k u a n tu m fizi iy le a t m a , k a ra d elik le r, 752
895 k a v ra m n sa lam l , 729
E in s te in 'n g enel g relilik y a ltk sis te m le r, 736
k u ra m , 321, 426, 436 z a m a n d a a s im e tri, 736
E in s te in 'n k tle -e n e rji e rg o k re, 880, 881
den k lem i, 461 E sch e r, M. C 23, 60, 167, 760
p a r a c k /k a r - p a r a c k ed e erlik s n f, 17, 18, 19, 202,
iftle ri, 643 384, 392, 478, 762, 837, 1020,
E in s te in -C a rta n -S c ia m a -K ib b le 1041
s p in /to rs iy o n k u ra m la r, 330 ed e erlik ilkesi, 418
E in s te in -P o d o lsk i-R o se n (EPR) e it al s p ira l, 122
e tk ile ri
e tk ile im le r
B o h m -tip i, 614, 618
p a r a c k la rn y e in
y o u n lu k m a tris le ri, 840 e tk ile im le ri, 686
e le k trik y k , 93, 419, 476 E u d o k so s, 84, 85, 116
k o ru n u m u , 473 E u ler t r d e lik ilem cisi, 1036
e le k tr o m a n y e tik p o ta n s iy e l, 476, E uler, L eo n h a rd , 104, 131, 150,
478, 480, 491, 518, 655, 685 1036, 1141
e le k tro n la r, 680 E u le rc i fo n k siy o n k av ra m ,
C ooper iftle ri, 628 138
d a lg a fo n k siy o n u , 540 E u le r-L a g ra n g e d en k lem leri,
D irac d en k lem i, 653 501, 514
d n e rm k n a ts lk o ra n , 875 fo n k siy o n el t re v , 514
v ak u m k u tu p la n m a s H a m ilto n ilk e si (d u ra an
ta r a f n d a n k o ru n a n p la k eylem ilkesi), 501
y k , 713 E v erett, III. H ugh, 824
zik zak ta b lo , 662 evren, a y rc a bkz. B y k
e le k tro z a y f etk ile im , 686, 1057 P a tla m a
e lip tik g eo m etri, 74 iz o tro p ik , 756
E litz u r, A v shalom , 575 k a p a l, 760
E llin g s tru d , G eir, 964 k o n fo rm a l d iy a g ra m la r, 762
e n e ji u z a m sa l o la ra k so n su z , 770
e d a lm , 732 y a ra tm , 769
g relilik le ilg ili fo rm la sy o n , evren, erk e n g eliim
461 a n tro p ik ilke, 798, 801
g relilik le ilg ili fo rm la sy o n B yk P a tla m a y a u y g u la n a n
a n tro p ik ilke, 803 a y rk sa y la r, 93
d a lg a la n m a la rn kkeni, 907 d o al sa y la r, 90
H artle-H avvking s n r yok gerel s a y la rn v arl , 86
n erm e si, 815 h ip e rb o lik u z a y la ilik i, 74
ko zm ik to p o lo jik b o z u k lu k lar, klit g e o m e trisiy le ilik i, 73
778 u z a k lk la r, 84
kozm olojik p a ra m e tre le r, 815 F ock u za y , 701
sim e tri k n lm , 773 Fock, V. A., 701
sim e tri k rlm n a ilik in fo n k siy o n la r, 129
s o ru n la r, 781 C oo-przsz, 135
i k in li e n e d e n o lan C u -p r z s z , 140
kozm oloji, 786
eim leri, 132
i k in li e n e d e n o la n
E u le rc i k av ra m , 138
k ozm oloji, g e erlilik , 792
gei fo n k siy o n la r, 214
W eyl e irilik h ip o te z i, 806
h ip e rfo n k siy o n la r, 200
e y le m s izlik h a re k e ti, 415, 437
p eriy o d ik , 181
F o n k siy o n la rn e im leri, 133
fa k t riy e lle r (a rp n m lar), 118
b k lm e n o k ta la r, 134
F ano d z le m i, 388, 389
F o n ta n a , N iccol, 101
F a ra d a y , M ichael, 427, 467
fo to e le k trik e tk i, 529
f a z g eii, 776, 791
fo to n la r, 429, 435, 455, 472, 531,
f a z u za y la r, 248, 321, 349, 352,
626, 630, 636, 659, 660, 665,
407, 503
674, 743, 784, 854, 861, 1030,
F e rm a t, P ie rre de, 40 1066
F erm i, E n rico, 667, 1144 ift-y a rk den ey i, 531
fe r m iy o n la r , 126, 626, 672, 681, e le tro z a y f s im e tri g ru b u , 675
682, 694, 695, 918, 998
fo to elek trik etki, 529
k u a n tu m d u ru m la r, 628
h u zm e ay rc rn e i, 541
fe rro m a n y e tiz m a , 774, 822
k u tu p la n m a , 590
F e y m a n -g ra fik d iy a g ra m la r
p a r a m e tr ik a a d n m ,
L ag ran g e d en k lem i, 717 636
o lu u m u , 708 sa rm a llk d u ru m la r, 578
sic im k u ra m , 930 sp in , 577
F ey rm a n yo l in te g ra lleri (gem i F o u rie r a n a liz i (ayrm a), 181,
to p la m la r), 703, 1060 510
F ey n m an , R ic h a rd , 653, 667, 673, k a rm a k dzlem , 185
702
F o u rie r d n m , 181, 191,
F e y n m a n -g ra fik d iy a g ra m la r, 192, 551, 571
664
fre k a n s blm e, 194
F in k e lste in , D avid, 1009
u y g u n fo n k siy o n la r, 197
fizik i u za y
DZN

F o u rie r s e ris i, 180 g ze llik ve m u c iz e le r iin


k a r e -d a lg a fo n k siy o n u , 197 a ra y , 1095
F o u rie r, Jo s e p h , 181, 197 m a te m a tik s e l o la ra k
Fovvler, W illiam , 800 t r e tilm i te m e l fizik, 1068
F rege, G o ttlob, 392 m o d a n n fizik i k u ra m d a k i
F rie d m a n n , A lexander, 741 ro l , 1071
F rie d m a n n -L a m a tre - P la to n 'u n m a te m a tik s e l
R o b ertson-W alker(F L R W ) b i im le r d n y a s , 1085
m o d e lle ri, 756, 758, 767, 768, s o n ra k i fizik i d ev rim , 1080
770, 771, 783, 787, 789, 790, y a n l b ir k u ra m d en e y se l
797, 808, 809, 810, 907, 908, o la ra k r t lm e s i, 1075
909, 911, 912, 1060 z ih n iy e tin fizik i k u ra m d a k i
ro l , 1086
G alileici g relilik , 411, 414, 459 g erel sa y la r, 26, 80, 82, 84, 86,
Nevvtonc d in a m ik , 414 90, 92, 97, 101, 106, 107, 117,
G alileo G alilei, 3 9 1 ,4 1 1 ,1 1 1 6 131, 165, 201, 207, 226, 227,
eik P izza K ulesi deneyi, 418 231, 241, 250, 289, 303, 389,
395, 398, 568, 753, 828, 833,
G au ss d a lm , 731
839, 923, 1092
G au ss e rili i, 336
fizik sel d n y a d a k i v a rlk , 86
b ir d zlem in , 70
g ere k sin im , 79
G au ss y a s a s , 474
G erm er, L. H., 528
G au ss, C ari F rie d ric h , 71, 106,
G eroch, R o b e rt, 1073
226
G ib b o n s-P e rry k a ra d elik
g ei fo n k s iy o n la r , 214, 250,
sc ak l , 870
273, 1040
g lu o n la r, 94, 626, 661, 685, 921
g e lg it k u v v e tle ri, 751, 752
Gold, T h o m a s, 790
G ell-M an n , M u rra y , 681
G o ld b ach v a rsa y m , 405
g e n e l k o v a r y a n s ilkesi, 486, 894,
909, 941, 1002 G o u d sm it, S am uel, 656
g en likler, 570, 587, 711, 851, 861, G del, K urt, 399, 401, 405
862, 863, 1013 g ste rim k u ra m , 320, 1058, 1091
g eo m etrik k u a n tiz a sy o n , 525 te n s r g ste rim u z a y la r, 299
g erek sa y , 77, 951 g z le m le n e b ilirle r, 550, 568, 569
g erek lik p ro je k t rle r, 572
20. Y zyl fiz i in in b y k G ra ssm a n n ce b iri, 231, 240, 241,
k u ra m la r, 1063 243, 244, 693, 919, 922
d e rin s o r u la r y a n tla n r, d a h a G ra ssm a n n a rp m la r, 256
d e rin le ri a a k ar, 1101 G ra ssm a n n , H e rm a n n , 231
g ere e g id e n m a te m a tik se l G raves, J o h n , 230
yol, 1090 g r a v ito n la r, 987, 1105
g erek lik n ed ir? , 1083 izg isel o lm a y an , 1048
sa rm a llk , 985 H e a v isid e b a s a m a k fo n k s iy o n u ,
G reen, M ichael, 934, 938 131, 204
g ru p a rp m , 294 H ea v isid e , O liver, 131, 147, 520
g r u p eviriciler, 296 H eisen b erg b elirsizlik ilkesi, 537,
G u rz ad y a n , V ahe, 22, 818, 1079 552, 1017
G uth, A lan, 786, 793 H eisenberg ta b lo su , 558, 565,
g l a n tro p ik ilke, 799, 800, 567, 568
801, 802 H e isen b e rg , W e m e r, 605, 691,
g n e, 743 713, 857
d n y a y a enerji su n u m u , 744 H erm ite, C h a rles, 310
H e rm itse l elem e, 313, 720
h a c im le r, 84, 129, 740 H e rm itsel ilem ci, 313, 565, 828,
h a d ro n la r , 127, 626, 674, 680, 1092
930 H erm itsel m a tr is , 313, 318, 676,
ye in e tk ile im le r, 680 828, 839
H ail, A sp eth, 858 H e rm itse l s k a le r a rp m , 562,
696
H am ero ff, S tu a rt, 1089
H a m ilto n ak , 559 H ertz, H ein ric h , 428, 472, 529

H a m ilto n fo n k siy o n la r, k u a n tu m h e sa p la n a b ilirlik , 402, 406, 1090


m e k an ik sel, 523 H iggs a la n , 661, 678
H a m ilto n fo r m a liz m i, 501 H iggs p a r a c , 662, 678, 914
k k s a lm m la r, 506 H ilb e rt u za y , 27, 407, 561, 563,
sim p le k tik g eo m etri, 511 564, 565, 566, 569, 571, 573,
581, 584, 586, 587, 588, 612,
H a m ilto n ilk e si (d u ra an eylem
613, 616, 623, 646, 694, 696,
ilkesi), 501, 515, 705, 1069
699, 827, 828, 834, 837, 838,
H am ilto n , VVilliam Rovvan, 226,
844, 890, 1013, 1035
652
H ilb e rt, D avid, 517
H ard y , G. H 69
h ip e r fo n k siy o n la r, 549, 550,
H ard y , L ucien, 22, 615, 621, 842,
1014
852
k e serek k a rm a te o re m i, 202
h a rm o n ik le r, 182, 185, 593, 594,
h ip e rb o lik (L obaevskiyen)
596, 597, 598, 600
g eo m etri
H a rrio t, T h o m a s, 325
fiziki u z a y la ilik i, 73
H artle , Ja m e s, 806, 811
iz d m se l g ste rim , 64
H artle-H av vking s n r yok
k a re le r, e d e e rle ri, 68
n erm e si, 814
k o n fo rm a l ta n m , 59
H aw k.ing n m , 870, 879, 880,
888, 970 M inkovvski u zay , 449

H aw k in g p a tla m a la r, 882 szde k re le r, 72

Havvking, S tep h e n , 806, 811, 826, szde y a r a p , 62


847, 867, 885, 886, 955, 1136 ta rih s e l g r n m , 69
u za k lk , 62 k ta n d a h a h z l y o lcu lu k ,
v a rl , 67 877
y a r k re se l g ste rim , 65 k o n ile ri, 428
h ip e rb o lik g e o m e trin in k o n isi, 429
k o n fo rm a l g ste rim i, 66 s a b it hz, 426
h ip e rb o lik g e o m e trin in y a r k hz, 76, 416, 417, 427, 428,
k re se l g ste rim i, 59 429, 432, 433, 441, 444, 445,
h ip e rfo n k siy o n la r, 200, 201, 202, 447, 453, 455, 461, 462, 468,
203, 204, 205, 224, 225, 408 472, 479, 491, 582, 619, 647,
H o d g e kilileri, 469 663, 745, 746, 748, 754, 895,
H o d g es, Andrevv, 22, 1056 911, 915, 958, 1026, 1030,
h o lo g ra fik ilke, 972, 974 1033
h o lo m o rfik a r a k e sitle r, 1051 k yl, 433, 541, 542, 544, 849
h o lo m o rfik fo n k siy o n la r, 150, n la m a , 631, 633
159, 163, 179, 180, 198, 200,
202, 203, 206, 207, 208, 226, i (eksi b irin karekk), 95, 96
273, 696, 1045 i s s n e , 123
h o lo m o rfik d e ste s le ri, 276
k o h o m olojisi, 1042 i b o y u tla r, 353, 354, 355
HOMFLY p o lin o m u , 995 ik ili uzay, 205, 299, 300, 305,
h o m o lo g d efo rm asy o n , 151 311, 312, 563
h o m o to p ik d efo rm asy o n , 151 ikiz p a ra d o k su , b kz. s a a t
H o p f liflem e si, 361 paradoksu
H opf, H einz, 361 im za, 229, 306, 309, 317, 318,
H oyle, F red , 790, 798, 799 350, 351, 440, 452, 453, 515,
H u b b le, E d w in , 490, 741 787, 1053
H u g h sto n , L ane, 22, 1056 ince y a p sa b iti, 799, 914
H u lse, R u sse ll, 493 in d irg e n e b ilirlik , 299
H urvvitz, 231 in te g ra l alm a, 259
irra s y o n e l sa y la r, 77
s en e rjisi, 459, 726, 971 ik in ci d ere ced e n irra sy o n e l
sa y la r, 82
sl d e n g e , 731, 732, 735, 739,
743, 745, 753, 766, 767, 771, Ish a m , C h risto p h e r, 1010
786, 866 is tis n a i (ayrkl) g ru p la r, 687
sl v a k u m , 868, 869 ilevsel t r e v a lm a , 514
k, a y r c a b kz. fo to n la r iz d m se l u za y la r, 371, 372
d a lg a d o as, 429
d e v a sa n e s n e le r e tra fn d a Ja c o b i d e n k le m i, 337, 350, 1069
b k lm e , 494 Ja c o b i zd eli i, 297
k n la r o la ra k b u rg a la r, J a c o b so n , T ed, 22, 992
1015 je o d ez ile r, 332, 337, 347, 363,
416, 423, 437, 450, 487, 488, 869, 870, 874, 879, 968
807, 896 k a rm a k p e riy o d ik lik
p a r a le lk e n a r o lu tu rm a , 332 sc ak l , 870
sa p m a , 337 K illing v ek t rle ri, 876, 881
Jo n e s p o lin o m u , 995 olay u fu k la r, 751
J o z s a , R ic h a rd , 1010 te k illik le r, 887, 888
J p it e r g n e k tleek im u fu k k o n u m u , 881, 884
sis te m i, en erji kay b , 493 z a m a n d a te rs in m i b ey az
delik, 886
K h ler m a n ifo ld la r, 961 k a ra enerji, 490, 815, 819, 1079
k a ln ta n e le m e , 727, 728, 729, k a r a m a d d e , 815
731, 739 k a rd in a l sa y la r, 391, 392
k a lk l s, 129, 139, 141, 209, 334, k a re le r, 36, 38, 51, 52, 57, 67, 646
467, 514, 654, a y r c a bkz. h ip e rb o lik g eo m etri ed e e ri,
t r e v a lm a ; in te g ra l a lm a 68
d s a l k a lk l s, 259, 261, 265, sim e trile r, 276
473, 474
k a rm a k dzlem , 107, 150, 151,
k a lk l s n te m e l te o rem i, 261, 157, 159, 163, 175, 178, 207,
265, 591, 647 209, 232, 480, 586, 1020, 1094
K aluza, T h eo d o r, 353, 926 a ritm e tik ile m le rin
K alu za-K lein m o d eli, 927, 928, g n d e rim le ri, 178
929 M a n d e lb ro t k m esi, 23
k a m a a rp m , 241, 243, 244, k a r m a k elem e, 207, 208, 273,
258, 260, 262, 268, 336, 630, 277, 312, 313, 442, 445, 662,
925 698, 1032, 1092
k a n o n ik ele n ik d e ik en ler, k a rm a k fo n k siy o n la r, 160, 648
1035
k a rm a k p r z s z l k te n
k a o n la r, 651 s l se rile r, 154
k a o tik s is te m le r, 724, 849 k o n t r in te g ra l alm a, 149,
k a r a c isim n m , 530, 743, 151, 156, 712
786, 822 p r z s z l k , 155, 156, 166
k a ra d elik le r, 20, 437, 723, 738 k a rm a k m a n ifo ld la r, 272, 274,
b u h a rla m a s , 865, 886, 887, 1100
890 n e re d e y se k a rm a k y a p la r,
ift y ld t sis te m le ri, 749 274
e n tro p in in sic im k u ra m , 967 k a rm a k sa y la r, 26, 81, 95, 96,
e n tro p is i, 752, 755 97, 98, 100, 102, 108, 117, 179,
e rg o k re, 880, 881 231, 232, 272, 276, 277, 294,
H avvking n m , 879, 880 362, 568, 569, 922, 1026, 1092
H avvking p a tla m a la r, 882 a rg m a n (faz), 113
H avvking sc ak l , 865, 866, d en k lem leri zm ek, 649
k a rm a k sle r, 122 k sm i t re v le r, 209, 212, 218, 223
k k leri, 648 K illing b i im i, 303
M a n d e lb ro t k m e sin in K illin g vekt rleri, 348, 483, 876,
o lu tu ru lm a s , 109 895
m o d l , 113, 114 g relilik ve k u a n tu m fizi i
s l s e rile rin y a k n sa m a s, a r a s n d a k i a t m a , 892
200 z a m a n s a l, 868
k a rm a k la trm a , 445, 870 K illing, VVilhelm, 282
k a r - d e S itte r u zay, 787, 788, k in e tik enerji, 459, 464, 502, 508,
972 644, 647, 705, 726, 745
k a r -d o r u sa llk , 311 K irsch n e r, R o b e rt, 816
k a r-h o lo m o rfik fo n k siy o n , 149, k la sik g ru p la r, 282, 315, 319
169, 200, 209, 222, 229, 367, K lein g ste rim i, 72
407 K lein, O skar, 353, 917, 926
k a r - n tr o n , 661, 671 K odaira, K unihiko, 1051
k a r - p a r a c k la r , 641, 642, 673, k ohom oloji, e b e n z e ti, 1042,
677, 697 1043, 1044, 1045, 1046
k u a n tu m a la n k u ra m , 672, k o m b in a s y o n a l (t m leik) fiz ik ,
690, 859 90, 998
k u a n tu m a la n la r, 641, 642 k o n fo rm a l d iy a g ra m la r, 763,
p o z itro n la r, 659, 661, 671, 765, 787, 809, 872
673, 674, 699 k o n fo rm a l d n m le r, 150, 167,
z a m a n d a g eriy e y o lc u lu k 169, 1023
y a p m a , 673 k o n fo r m a l y e n id e n
k a r - p r o to n la r, 94, 95, 661, 671 l e k le n d irm e , 477
K artezy en k o o rd in a tla r, k o n t r in te g ra l alm a, 149, 150,
k u tu p s a l k o o rd in a tla ra 1056
d n m le ri, 113 a n a litik s rd rm e , 156
k a te g o ri k u ra m , 1011, 1082, k a p a l k o n t rle r, 153
1096 ko n u m d u ru m la r, 551, 552, 571
K au ffm an n ce b iri, 995 k o o r d in a t y a m a la n , 210, 213,
K au ffm an n p o lin o m u , 995 223, 249, 2 5 1 ,4 0 6
K epler, J o h a n n e s , 606, 722, 753, k o ta n ja n t u z a y , 253
1070 k o v ek t r a la n la r, 253, 369
k e se re k k a rm a te o re m i, 202 k o z m ik sa n s r , 752, 809, 885
kesirler kozm oloji, 490, 597, 737, 752,
o n d a lk ile rle m e n in p e riy o d ik 756, 781, 793, 796, 1067, 1076,
d o as, 82 1077
s re k li k e s irle r, 81 kozm olojik s a b it, 489, 490, 491,
k e t v e k t rle ri, 564, 838 790, 806, 807, 814, 815, 816,
k r m z y a k a y m a , 741, 766, 783 819, 820, 1003, 1061, 1064,
1065, 1078, 1079 b o z o n la r ve fe rm iy o n la r, 626
K ro n eck er d e lta s , 256, 287, 306, b o z o n la r ve fe rm iy o n la r,
307, 313, 346, 522, 571 k u a n tu m d u ru m la r, 628
k u a n tiz a s y o n , 526, 610 b u rg a k u a n tu m k u ra m , 1034
g eo m etrik , 525 ev resel evre u y u m su z lu k ,
k u a n tu m a la n k u ra m (QFT), 95, 825
105, 295, 367, 441, 582, 626, ok p a r a c k l sis te m le r, 608
642, 651, 672, 1100 ok p a r a c k l u za y
a lte r n a tif v a k u m la r, 700 d u ru m u n u n b y k l ,
e tk ile im le r, 702 610
F ey n m a n g ra fik le ri, L ag ran g e d a lg a fo n k siy o n la r, 526
d en k lem in d en , 717 d a lg a fo n k siy o n la rn n
F e y n m a n g ra fik le ri, h o lis tik d o as, 540
o lu tu ru lm a s , 708 d a lg a -p a r a c k ik ili i, 533
F e y n m a n g ra fik le ri, v ak u m d en e y se l a lty a p , 528
seen ei, 719 d i e r g elen e k sel o n to lo jile rle
ra k s a k yol in te g ra lle ri, 706 S c h r d in g e r'in k ed isi, 850
k a r -p a r a c k la r, 697 D irac n o ta sy o n u , 563
so n su z -b o y u tlu ce b irler, 696 E in s te in 'n g en el g relili iy le
to p o lo jik k u a n tu m a la n a t m a , 895
k u ra m , 996 enerji p o z itifli i, 645
y a r a tm a ve yok etm e e v e t/h a y r l m le ri, 572
ile m c ile ri, 692 g elen e k sel o lm a y an
y e n id e n n o rm a lle tirm e , 712 o n to lo jile r, 826
k u a n t u m b ilg isa ya rla r, 612 gelen ek sel o lm a y an
k u a n t u m bilgisi, 635, 1014, 1092 o n to lo jile rle S c h r d in g e r'in
k u a n t u m d o la m k l , 435, 608, k ed isi, 855
614 g elen ek sel o n to lo jile r, 822
Bell e its iz lik le ri, 613 genel y a ltk k u a n tu m
ik i gizem , 623 n e s n e si, 602
k u a n tu m e le k tro d in a m i i, 655, gereklii, 535
660, 665, 712, 1073 g relilik ile u y u m su z lu k , 641
k u a n tu m fizii g relilik le ilg ili a sa l
9 /9 t'n in d e im ezli i, 649 m o m e n tu m , 599
B ell e its iz lik le ri, 613 g zlem len e b ilirle r, 568
b ir d a lg a fo n k siy o n u n d a H a rd y 'n in EPR rn e i, 621
o la slk d a lm , 546 H eise n b e rg ta n m , 566
b ir k u ra m o la ra k u y g u n lu k , H ilb e rt u zay , 563
857 n la m a , 631
B ohm tip i EPR, 616 ik i-d u ru m lu s is te m le rin
b o l m ler, 574 R iem a n n k re si, 584
DZN

k o n u m d u ru m la r, 549 d n g d e ik e n le rin in
K o p en h ag o n to lo jisiy le d u ru m u s ak s, 1004
S c h r d in g e r'in k e d isi, 847 g r a v ito n la rn a y n a ll , 985
k u a n tu m d u ru m sic im k u ra m , 939
in d irg e m e sin d e za m a n k u a n t u m n o k ta la r, 612
a s im e tris i, 861 k u a n t u m sa y la r, to p la m sa l, 94
k u a n tu m s ra m a s, 544 k u a rk la r, 94, 127, 626, 651, 674,
k u a n tu m u n iki gizem i, 623 681, 683, 717, 899, 921
k re se l h a rm o n ik le r, 596 h a p s e d ilm e , 717
M a jo ra n a ta n m , 591 n ite lik le r, 681
m o m e n tu m u z a y ta n m , 551 re n k le n d irilm i, 683
p ro je k t rle r, 572 k u a r k lk , 127
s a rm a llk , 577 k u a s a rla r, 752, 783, 880
S ch r d in g e r d a lg a denklem i, en e rji k ay n a , 882
526 k u tu p s a l k o o rd in a tla r, 113
s p in v e sp in rle r, 580 k re se l, 593
U v e R ile m le ri, 555 k u v v e t y a s a s, 416, 717, 722
U 'n u n izg iselli i ve R i in k m e ler, 31, 92, 250, 384, 391,
a n la m la n , 559 392, 393, 394, 396, 399, 400,
n ite r evrim , 565 401, 403, 657, 796, 1043
y o u n lu k m a tr is le ri, 825 k re le r
y o u n lu k m a tr is le ri, EPR b ir elip so id e d o ru sa l
d u ru m la r, 840 d n m , 284
y o u n lu k m a tr is le ri, s p in 1/2, d n el s im e tri, 278
836 k rese l h a rm o n ik le r, 593, 594,
y k se k s p in d u ru m la r, 590 595, 596, 597, 605, 817
k u a n t u m g iriim i, 480 k re se l k u tu p s a l k o o rd in a tla r,
k u a n t u m n la m a , 631, 636, 748
822, 1013 k tle , 95, 418
k u a n t u m k r o m o d in a m i i, 680, g relilik le ilg ili fo rm la sy o n ,
685, 716, 719 461
k u a n tu m k tle e k im , 267, 752, k o ru n u m u , 460
802, 806, 858, 859, 865, 879, k tle e k im , 23, 34, 90, 245, 420,
893, 905, 917, 939, 940, 941, 483, 484, 485, 495, 507, 519,
968, 972, 983, 985, 988, 990, 737, 738, 743, 754, 771, 896,
991, 992, 1001, 1004, 1006, 897, 905, 940, 985, 1071,
1007, 1010, 1025, 1058, 1065, a y r c a bkz. k u a n t u m
1067, 1071, 1072, 1081, 1098, k tle e k im
1104, a y r c a bkz. k tle e k im E in s te in fo rm la sy o n u , 418,
A sh te k ta r'n k an o n ik 486
d e ik en leri, 990 en e rji y o u n lu u , 481
G a lile i'n in E ik P izza K ulesi L a p la ce ilem cisi, 224, 524, 593,
d en ey i, 418 594, 652, 949, 950
g e lg it e tk isi, 424 L aplace, P ie rre Sim on, 745
ilg ili a la n d a lg a la r, 493, 495 L a u re n t se ris i, 184, 185, 187,
ilg ili a la n en e rjisi, 492 196, 199
k a m a h z la r, 745 k a re -d a lg a fo n k siy o n u , 198
n e s n e l in d irg e n m e OR, 900, y a k n sa k lk h a lk a s, 186
904, 906 Lavvrence, R ic h a rd , 23
n e s n e l in d irg e n m e , FELIX ve L a z e r-In te rfe ro m e tri X -
ilg ili n e rm e le r, 903, 904 n la ry la s e rb e s t y r n g e
Nevvton y a s a s , 416 den ey i (FELIX), 901, 903, 904,
z een erji, 896 906, 1066, 1081
s e rb e s tlik d e re celeri, 767 L eggett, T ony, 625
te rc ih ed ilm i S ch r d in g er- L eibniz y a s a s , 142, 327, 328,
Nevvton d u ru m la r, 899 522
k tle s iz p a r a c k la r, 455, 531, L eibniz, G o ttfrie d W ilh elm , 259
807, 1016, 1019, 1056 L en a rd , P h ilip p , 529
s p in h a lin d e k i k tle siz le p to n la r, 674, 680, 921
p a r a c k la r o la ra k L evi-C iv ita, T ullio , 347
b u rg a la r, 1029 Lie ce b iri, 294, 296, 297, 298,
k tle s iz se rb est a la n d e n k le m i, 303, 318, 340, 444, 560, 580,
1037 581, 582, 599, 918, 919
Lie g ru b u , 298, 304, 339
L a g ra n g e d e n k le m i fo r m a liz m i, Lie p a ra n te z i, 297, 338, 339, 342,
27, 498, 499, 500, 504, 505, 344, 350
506, 507, 509, 510, 513, 514, Lie t re v i, 338, 342, 343, 351,
515, 517, 518, 519, 520, 522, 487, 511
523, 691, 701, 702, 719, 721, Lie, S ophus, 296
833, 937, 943, 1060, 1095 L if d em etleri, 352, 380
a la n la r, 514 a r a k e sit, 360
H a m ilto n ilk e si (d u ra an b a la n tla r d a k i n em siz
eylem ilkesi), 501 o lm ay , 373
k u ru lu m , d ze n le m e uzay, b k l , 356
498
C lifford d em eti, 361
m o d e m k u ra m la r, 516
erilik, 377
L ag ran g e te o re m i, 83, 405
G alileici G u z a y z a m a n , 413
L ag ran g e , J o s e p h L., 705
iz d m se l u z a y la r, 369
L am b ert, J o h a n n H ein ric h , 61,
k a rm a k v e k t r d e m e tle ri,
70
366
L ap lace d en k lem i, 224, 225, 226,
k o ta n ja n t d e m e tle ri, 369
229
m a te m a tik s e l fik ir, 355
ta n ja n t d e m e tle ri, 368 u z la s , 267
L io u v ille te o re m i, 889 p r z s z m a n ifo ld , 209, 322,
L o b aev sk i, N ik o lay v an o v i, 941
71, 1091 R iem a n n c, 346, 350, 908
lo g a ritm a la r sim p lek tik , 349
do al lo g a ritm a (e ta b a m ), 63, t re v le m e , 211
118, 119 y k se k b o y u tlu , 245, 273
k a y d rm a k u ra l lekleri, 116 m a n y e tik m o m e n t, 591, 655, 707,
ta b a n , 118 875
L o re n tz g ru b u , 308, 318, 443, m a n y e tik te k k u tu p la r , 475, 661
477, 483, 811, 1023, 1024, a y a r te k k u tu p la r, 781
1060, 1093, 1094 D irac m a n y e tik te k
L o ren tz, H e n d ric k A ntoon, 428 k u tu p lu la r , 778
L d ers n o k ta s, 579 M a rsh a ll, W illiam , 22, 901, 904
M a telsk i, J. P., 44
M a ch ilkesi, 793, 998 m a te m a tik ve d o r u lu k , 35
M acL ane, S a u n d e rs, 1011 e lik i y o lu y la k a n tla m a , 69
M a c la u rin serisi, 139, 155 g erel s a y la r ve fizik i d n y a,
M a h a v ira , 91 86
M a jo ra n a s p in r a la n , 698 k a v ra m la r, 42
M a jo ra n a ta n m la m a s , 591, 592, m a te m a tik s e l k a n t, 36
596, 597 m a te m a tik s e l m o d e lle r, 38
M a jo ra n a , E tto re , 591 n e sn e llik , 41
M a ld a c e n a , J u a n , 972 m a tris le r, 283, 287, 293, 295,
M a n d e lb ro t k m e si, 43, 44, 46 302, 306, 308, 318
o lu tu rm a , 109 d e te rm in a n tla r, 289
M a n d e lb ro t, B enoit, 43 d ev rik , 300
m a rifo ld la r, 173, 209, 250, 272, e le n ik dev rik , 313
345, 406, 467, 499, 951, 961, H e rm itse l m a tr is le r, 313
964 izler, 290
b a s it b a la n tl, 247 o rto g o n a l, 308
o klu b a la n tl, 247 z d e e rle r ve z v e k t rle r,
k a rm a k , 366, 1016 291
n - m a n ifo ld la r z e rin d e k i M a x w e ll d a lm , 731, 732
k o o rd in a t y a m a la r, 210 M axw ell e le k tro m a n y e tik
n - m a n ifo ld la r z e rin d e k i k u ra m (denklem ler), 467, 468,
s k a le rle r, v e k t rle r ve 472, 475, 611, 660, 734
k o v ek t rler, 251 a y a r e rili i o la ra k M axw ell
n - m a n ifo ld la r n h a c im a la n la r, 88, 179, 353, 381,
e le m a n la r, 266 427, 428, 429, 466, 467,
n -m a n ifo ld la rn to p la m a 4 6 8 ,4 6 9 ,4 7 0 , 4 7 1 ,4 7 2 ,
474, 475, 476, 477, 478, s a a t (ikiz) p a ra d o k s u , 447
4 7 9 ,4 8 2 ,4 8 3 ,4 9 1 ,5 1 4 , s im e tri g ru p la r, 442
518, 519, 521, 529, 531, M in ko vvskici u z a y z a m a n , 434
539, 606, 607, 611, 660, M -k u ra m , 20, 240, 960, 966,
676, 688, 696, 697, 702, 979, 980, 1025, 1059, 1098
731, 732, 734, 778, 823,
D -z a rla r, 977
857, 928, 929, 969, 986,
m o m e n tu m
987, 1019, 1038, 1063,
g relilik le ilg ili fo rm la sy o n ,
1091, 1096, 1129
461
k o ru n u m ve ak y a s a la r, 473
H a m ilto n fo rm a liz m , 504
M ax w ell, J a m e s C lark, 427, 467,
k la sik p a r a c k la rn , 249
731
k u a n tu m m e k an ik sel
n d a lg a d o as, 429
p a r a c k la rn , 193
m e m b ra n la r (p -z a rla r, zarlar),
Nevvton fo rm la sy o n u , 459
966, 968
m o m e n tu m u zay , 552, 708, 720
D -z a rla r, 913
m ozaiklem e, 52
M erk u lo v , S ergei A., 1058
M b iu s (ifte-d o ru sal)
M e rk r, y r n g e a n o m a lisi, 494
d n m , 169, 170
M e trik le r, 241, 349, 478, 811,
M b iu s d em eti, 358, 359, 361,
876, 947
374
L o re n tz ci, 811
M b iu s e rid i, 264, 357
m e z o n la r, 127, 626, 651, 680
m u tla k fo n k siy o n , 335
M ichell, J o h n , 745
M ie k u r a m , 517, 518
N am b u , Y oichiro, 931
M iletli T h a le s, 36
N e'em an , Y uval, 681
M illik an , R o b e rt, 529
n e d e n se llik ih la li, 912
M in d in g , F e rd in a n d , 73
n e g a tif s a y la r, 90
M in k o w sk i u zay , 436, 439, 483,
N ev v la n d er-N ire n b erg te o re m i,
746, 859, 975, 1020
274
M inkovvski, H e rm a n n , 433
Nevvman, E zra T., 875, 1055
M inkovvskici G eom etri, 652
Nevvton, Isa a c , 72
b ir R ie m a n n k re s i o la ra k
N e w to n 'm ik in c i y a s a s, 416,
g k k resi, 455
419
g relilik le ilg ili en erji ve
N e w to n 'n n c y a sa s, 416,
a s a l m o m e n tu m , 461
419, 518
h ip e rb o lik g eo m etri, 449
N evvtonc d in a m ik , 414
L o re n tz ci o rto g o n a llik , 445
k tle e k im le ilg ili y a s a n n ,
Nevvton en erji ve a sa l
416
m o m e n tu m u , 458
te sin d e k i evrim , 466
kliti ve M inkovvskici 4-
Nevvtonc u z a y z a m a n , 421
u zay , 439
en erji ve a s a l m o m e n tu m ,
459 n erm e ler, 54
n -m a n ifo ld la r, 209, 226, 245 k lit ile tirm e , 707, 811, 812,
N o e th e r te o re m i, 465, 484, 516, 813, 820
517, 522 n t p , 1039, 1047
n o rm a l a lt g r u p la r, 280 n erm e ler, 37, 55, 901, 1010
n trin o la r, 577, 583, 626, 670, te le m e (g eo m etrik ilem ), 52,
686, 698 53, 175, 236, 393, 444, 516,
n tro n y ld z la r, 746, 749, 1065 523, 527, 580, 603, 1031
PSR 1913 + 16 ift s is te m i z fo n k s iy o n la r (z d u ru m la r),
ta r a f n d a n y a y la n 534
k tle e k im le ilgili z d e lik (birim ) e le m a n , 287,
d a lg a la r, 493 2 9 8 ,3 1 8 , 340, 488, 1023
n tro n la r, 127, 233, 540, 583,
626, 628, 651 p a lin d ro m ik (nkseden) d iziler,
83
0(3) g ru b u , 279, 280, 281, 284, P ap p o s, 369, 386
295, 307, 444, 580 p a ra le l ta m a , 324, 325, 326,
o kto n yo rla r, 230 331, 333, 335, 336, 340, 347,
o m n iy u m , 824, 825, 829, 830 352, 989
o n to lo jile r p a r a le lk e n a r y a s a s , 111, 236,
d i e r g elen ek sel, 850 340
g elen ek sel olm ayan, 853 p a ra le llik n erm e si, k lit'in , 55
O p p en h eim er, J . R o b e rt, 659, p a r a c k fizii, 19, 22, 27, 88,
750 444, 475, 642, 661, 682, 914,
o rto g o n a l, 60, 61, 62, 65, 73, 279, 920, 925, 948, 951, 952, 962,
284, 304, 307, 308, 310, 315, 1012, 1014, 1057, 1063, 1067,
317, 318, 319, 320, 432, 445, 1075, 1077, 1093
446, 452, 470, 491, 509, 529, b u rg a k u ra m , 1056
569, 570, 572, 573, 574, 586, e le k tro n u n zik zak ta b lo s u ,
587, 590, 592, 601, 602, 621, 662
633, 694, 696, 828, 836, 840, e le k tro z a y f e tk ile im le r, 666
842, 851, 852, 854, 1023 e le k tro z a y f s im e tri g ru b u ,
o rto g o n a l g r u p la r, 317 675
o rto g o n a l t m le y e n , 432, 445, re n k le n d irilm i k u a rk la r, 683
446, 470 s ta n d a r t m o d e lin k k en i, 660
o rto g o n a llik , 432, 445, 569, 592, s ta n d a r t m o d e lin te sin d e ,
596, 6 2 1 ,6 9 6 ,8 5 1 , 1092 687
y e in e tk ile e n p a r a c k la r,
klit g e o m e trisi, 37, 66, 74 680
fizik i u z a y la ilik i, 73 y k elem esi, 672
k a re le r ve d ik a la r, 53 P auli d a r la m a ilkesi, 628, 629,
656 P o in ca re , H en ri, 428, 444
P a u li m a trisle ri, 581, 656 P oisson p a r a n te z i, 350, 511
P au li, VVolfgang, 656, 685 P o isso n , Sim eon D eni, 350
P a u li-L u b a rski spir v e k t r , P o lch in sk i, Jo s e p h , 940
601 P o p p e r k rite ri, 1076, 1077
p e r iy o t, 181 p o ta n siy e l enerji, 459, 492, 497,
b ir fo n k siy o n u n , 183 501, 502, 508, 524, 705, 745
P erjes, Z oltan, 1056 P ow ell, C. F., 680
P e rlm u tte r, Saul, 816 p o z i t i f belirli, 303, 306, 307, 308,
P h ilip o n o s, Io a n n e s, 418 315, 345, 346, 347, 437, 441,
p i 7t s a y s, 58 488, 502, 508, 509, 510, 562,
p io n la r, 661 564, 604, 646, 648, 651, 763,
P isa g o r te o rem i, 36, 51, 58 811, 958, 1012, 1053
b a a rs z l , 346 p r a tik t m a m a la r i in e v resel
b e n z e r a la n la r k a n t, 57 evre u y u m su z lu k (FAPP), 846
h ip e rb o lik g eo m etrid e p ro je k t rle r, 572, 828
u y g u la n a b ilirlik , 76 p ro to n la r, 127, 233, 583, 626,
ik in in k arek k , 77 628, 660, 680
m o zaik lem e k a n t, 52 p r z s z fo n k s iy o n la r

P lan ck b irim le ri, 582, 728, 754, C -p r zs z fo n k siy o n la r,


755, 798, 875, 915 137

P lan c k lei, 88, 846, 908, 917, C w -p r z s z fo n k siy o n la r,


946, 947, 948, 956 140

P lan c k s a b iti, 193, 479, 523, 528, n -m a n ifo ld la r, 252


531, 552, 754, 915 y k se k d ere celi t re v le r, 135
P lan c k u za k l , 927, 948, 1064, p r z s z l k s o r u n u , 787, 794
1067 q -d e fo r m e li y a p la r, 995
P lan ck , M ax, 466, 530, 915
P lato , 392, 1132 r a d y a n , 594
P la to n u n m a te m a tik se l d n y a s , ra sy o n e l sa y la r, 77, 79, 80, 82,
38 85, 90, 95, 96, 383, 390, 391,
g erei, 38, 1084 392, 394
iy i ve gzel, 49 Regge a n a liz i, 993
P la y fa ir ak siy o m u , 56 Regge y in e len m ele ri, 681
- P o d o lsk i-R o sen (EPR) etk ile ri, R eg g e y r n g e le ri, 932, 1072
613 R egge, T ullio, 1010
P o in c a re d isk i, 61, 167 R ic c i ska leri, 488
P o in c a re g ru b u , 444, 599, 601, R ic c i te n s r , 487, 491, 790, 807,
603, 811, 1018, 1019, 1021, 928, 942, 947, 955, 957, 996
1023 R iem a n n d n m k u ra m , 177,
P o in c a re n sa v , 262, 475 178
R ie m a n r h ip o te zi, 161, 1097 sa rm a llk , 574, 577, 578, 589, 602
R ie m a n r k re si, 170, 172, 173, b u rg a la r, 1030
178, 188, 189, 191, 194, 195, Sato, K atsuoko, 786
196, 200, 203, 207, 209, 362, Sato, M ikio, 200
363, 366, 455, 586, 587, 590, sa y , k av ra m , 84
636, 656, 1013, 1015, 1017, Scherk, Jo e l, 938
1020, 1025, 1028, 1046, 1047,
S chm idt, B rian, 816
1 0 5 0 ,1 0 6 0
S c h r d in g e r (niter) ev rim i (U
b ir L a u re n t se ris i i in
ilem i), 557, 560, 561, 623, 830
y a k n sa k lk h a lk a s , 186
d o ru sa llk , 558
fre k a n s blm e, 188
k o n u m d u ru m la r, 549
g k k resi, 455
k u a n tu m d o la n k l , 623
ik i-d u ru m lu sis te m le r, 584
n ite r y ap , 561
iz d ii m se l u zay , 372
S c h r d in g e r d e n k le m i, 526, 527,
M a jo ra n a ta n m , 591
535, 545, 547, 549, 556, 558,
R ie m a n r y z e y le ri, 162, 165, 559, 605, 608, 610, 611, 623,
166, 207, 210, 439, 933, 1047, 645, 646, 648, 649, 650, 651,
1100 654, 657, 723, 823, 847, 856,
c in si, 173 891, 892, 893, 894, 896, 899,
m o d l, 173 908, 984, 1092
R iem a n n , B e m h a rd t, 163, 345, S ch r d in g er, E rw in , 89
347 S c h r d in g e r'in k ed isi, 598
R ie m a n n -C h risto ffe l te n s r , K openhag o n to lo jisi, 847
348 L a z e r-In te rfe ro m e tri X-
R iem a n n c g eo m etri, 348, 812 n la ry la s e rb e s t y r n g e
R iem a n n c m a n ifo ld la r, 350, 947 den ey i k u ru lu m u , 901
R o b in so n e le im i, 1033 S ch rdinger-N ev v to n d en klem i,
R ovelli, C arlo, 992 899, 900
R u s se ll p a ra d o k s u , 399, 400 S ch w ac h h fe r, L. J., 1058, 1131
R u s se ll, B e rtra n d , 399 S ch w arz, Jo h n , 938
Schvvarzschild, K ari, 748
s a a t (ikiz) p a ra d o k s u , 438, 445, Sen, A m ita b h a, 984
447, 448 S h ap iro , Ervvin, 495
VVeylin a y a r k u ra m , 478 sfr, kefi, 90
S acch eri, J e s u it G irolam o, 69 sn fla r, 384, 400
S ach s, R ay n er, 496 s r a s a y la r, 91
sa lm m a tris i, 711 sic im b a la m sa b iti, 970
S alam , A b d us, 679, 685, 1074 sic im k u r a m , 510
S am o slu P isag o r, 36 b ir d n y a k u ra m n a d o ru ,
ta k ip ile r (P isag o rcu lar), 36 934
s a n a l p a r a c k la r, 710 d in am ik , 943
ek u z a y z a m a n b o y u tla r, 937 741, 832
fiz ik se l d u ru m , 979 sk a le r n ic elik ler, 25, 93
ik in c i s p e rs ic im dev rim i, Sm olin, Lee, 22, 802, 992, 1106
963 S nyder, H a rtla n d , 750
k a ra d elik e n tro p isi, 967 SO(3) g ru b u , 279, 280, 281, 282,
k u a n tu m k tleek im i, 939 284, 318, 580, 581, 582, 583,
m o d lle r s o ru n u , 951 584, 597, 775
o rijin a l h a d ro n ik u y a rla m a , so n su z , 391
930 C a n to r'u n k eg en y n tem i,
sic im in s o n lu lu u (QFT), 958 394
s p e rs im e triy le b irle m e , 938 fizik tek i so n s u z u n b o y u tla r,
sig m a p a r a c k la r, 661 406
s ih irli d isk ler, 386 so n su z g eo m etri, 385
s im e tri g r u p la r so n su z k k g ru p ele m a n la r,
a lt g r u p la r ve b a s it g ru p la r, 296
279 Sorkin, R a p h a e l, 1009
d o ru sa l d n m le r ve s z d e m e tr ik , 307, 345, 349
m a tris le r, 283 s z d e y a r a p , 62, 71, 453
d n m g ru p la r, 275 S p arlin g , G eorge, 22, 1056
d z e n ,278 s p in , 555, 577, 601, 654, 663, 991
g ru p a k s iy o m la r, 277 b o z o n la r ve fe rm iy o n la r, 626
in d irg e n e b ilirlik , 301 k u a n tu m m e k an ik sel, 90
M inkovvski u za y , 442 se rb e s tlik d ere cesi, 584, 651
o rto g o n a l g ru p la r, 304 to p la m sp in , 998
sim p le k tik g ru p la r, 315 y k sek s p in d u ru m la r, 591
te m sil k u ra m , 294 sp in a la r, 90, 95, 389, 793, 983,
te n s r te m sil u z a y la r, 299 998, 1000, 1001, 1002, 1003,
n ite r g ru p la r, 310 1005, 1006, 1007, 1008, 1014,
s im e tr i k n lm , 678 1018, 1019, 1082
erk e n ev ren, 773 sp in k p k le ri, 1007, 1011, 1082
sim it, 957, 961 s p in r a la n la r, 355, 366, 367,
Sim on, C h risto p h , 22, 901, 904 961, 962

S im p lek tik g ru p la r, 315 s p in rle r ve sp in r n e s n e le r,


233, 238, 239, 240, 366, 580,
H am ilto n c d in am ik , 511
596, 626, 662, 989, 1024
s im p le k tik m a n ifo ld la r , 349,
fe rm iy o n la r, 628
350, 369, 503, 961
y k sek b o y u tlu sp in rle r
sim p le k tik y ap , 321, 349, 350,
o la ra k b u rg a la r, 1023
503, 964, 991, 1050, 1096
S tap p , H enry, 22, 615
sk a le r a la n la r, 251, 252, 339
S ta ro b in sk i, Alexei, 786
sk a le r a rp m la r, 219, 565, 570,
S tein k m e leri, 1043
S te m -G e rla c h ay g t, 591 te d irg e m e g e n ile m e si, 717
S tev in , Sim on, 418 ten s rler, 269
S tokes v e k t r , 590 c e b ir k u lla n a n , 267
S to n ey b irim le ri, 915 d iy a g ra m b i im li n o ta sy o n ,
Stoney, G eorge J o h n s to n e , 93, 270
915 e rilik , 330
S tro m in g er, A ndrew , 968 R ie m a n n -C h risto ffe l te n s r ,
S tram m e, S tein A rilde, 964 348
S u ssk in d , L eo n ard , 885, 931, so y u t in d is n o ta sy o n u , 269
1141 te m sil u z a y la r, 299
s p e r ile tk e n lik , 774, 777, 822, to rsiy o n , 330
1094 te r m o d in a m ik , 467, 726, 728,
s p e r k tleek im , 330, 353, 354, 873, 971
917, 922, 923, 925, 927, 966, te rm o d in a m ik , b irin c i y a s a s ,
977, 1025, 1072, 1098, 1099 726
s p e r m a n ifo ld la r, 923, 925 te rm o d in a m ik , ik in c i y a s a s , 725
s p e m o v a la r, 748 t r e v a lm a , 733
s p e rs ic im le r, 938 z a m a n d a a s im e tri, 734
ik in ci s p e rsic im d ev rim i, ters sim e tr i, 316
980 T h e a e te to s, 83
s p e r s im e tr i, 231, 913, 917 T h ie m an n , T h o m a s, 1003
c e b ir ve g eo m etri, 922 T h o m a s, R ic h a rd , 22, 979, 1100
sic im k u ra m y la b irle m e , 938 tk zlk , 303, 601, 607, 947
s r a t, 453 titre im fre k a n s , 593
s re k lilik h ip o te zi, 42, 399 T od, P au l, 22, 1056
to p la m a u z la s , 266, 267, 268,
im e, 786 269, 285, 286, 297, 503, 504
g eerlilik , 792 to p la m a ve a rp m a n n b irle m e
k u ra lla r, 227, 276
't H ooft, G erard , 22, 716 topoloji, 152, 176, 250, 356, 711,
ta b a n u z a y , 355, 359, 361, 362, 992, 1011
366, 376, 377, 413, 782, 929, to p o lo jik k u a n t u m a la n k u r a m ,
990 996
ta m s a y la r, 26, 80, 81, 88, 93, 94, to p o lo jik to rs iy o n , 248
116, 126, 384, 394, 606 to p o s k u r a m , 1010
ta n ja n t d e m e tle ri, 375 to rs iy o n te n s r , 344
ta n ja n t u z a y , 253, 321, 324, tr a k tr is , 72, 73
340, 352, 429, 431, 432 T sou, F lo re n ce (Tsou Seung
ta u o n , 674, 680, 686 T sun), 1056
T ay lo r, J o s e p h , 493 T su n g Dao Lee, 240, 667
T ay lo r, R ic h a rd , 981 T u rin g m a k in e le ri, 401, 403, 404
T u rin g , A lan, 401 M -k u ram , 966
T u ro k , N eil, 814, 978, 1078, 1112, m u tla k z a m a n n te rk i, 431
1 124,1141 N ew to n d in a m i i, 414
tu ta r l g e m ile r y a k la m , 829, N ew to n u z a y z a m a n , 421
853 y k se k b o y u tla rn b e lirg in
t r e v a lm a , 129, 132, 133, 142, yoklu u , 945
143, 146, 147, 149, 227, 252, y k sek b o y u tla rn k la sik
254, 275, 321, 322, 326, 329, k a ra rsz l , 955
338, 348, 523, 526, 533, 551, y k sek b o y u tlu , 925
610
C -p r zs z fo n k siy o n la r, g e n le r
135
a la r to p la m , 59
C co-przsz fo n k siy o n , 140
b en z er, 58
d s a l t re v , 261
n ite r e v rim , b kz. S c h r d in g e r
H ea v isid e y n te m i, 521
e v r im i
ilev se l, fo n k siy o n a l, 514
n ite r g ru p la r, 315, 317, 318
k u ra lla r, 141
s alm a, 116, 298, 340, 560
Lie t re v i, 338
s l s e rile r
m a n ifo ld la r, 320
ra k sa k , 107
v e k t r a la n la rn n k o v a ry a n t
k a rm a k s a y la r k u lla n a ra k
t re v i, 326
y a k n sa m a , 108
y e r d e itirm e zellii, 522
y a k n sa k , 108
t re v le r
s te l fo n k siy o n , 118
ik in c i d ere ce ve d a h a y k sek
k a rm a k sle r, 122
d ere celi t re v le r, 132, 135,
212
V afa, C um run, 968
V aid m an , Lev, 575
U hlen b eck , G eorge, 656
v a k u m d u ru m la r
u z a y n a y n a ll (el b enzerlii),
D irac d enizi, 699
990
F e y n m a n g ra fik le ri, 719
A sh te k a r d e ik e n le ri, 985
k u a n tu m a la n k u ra m (QFT),
u z a y z a m a n , 88, 229
699
A risto te le s fizi i, 409
v a k u m k u tu p la n m a s , 714
E in s te in u z a y z a m a n , 436
v a n d e r VVaerden, B a rte l L., 102,
e d e e rlik ilk e si, 417
231, 282, 654, 662, 1073, 1126,
G alileici g relilik , 413
1143
h o lo g ra fik ilke, 972
v a rl n d o as, 38
n sa b itle n m i h z , 426
d n y a ve d e rin gizem ,
k k o n ile ri, 428 44
k u a n tu m k a ra rll , 951 v e k t r a la n la r, 221, 252, 273,
M inkovvskici u z a y z a m a n , 434 322, 327, 340, 344, 406, 869,
894, 1041, 1042, 1049 VViles, A ndrew , 40, 405, 981,
k o v a ry a n t t re v , 326 1096
n - m a n ifo ld la r, 252 VVilson d n g s , 992
sa b itlik , 322 VVilson, K enneth , 992
v e k t r u z a y , 227, 228, 253, 277, VVitten, Edvvard, 935, 944, 963,
283, 284, 286, 287, 289, 293, 980, 996, 1059, 1099
297, 299, 300, 304, 305, 311, VVoodhouse, N ick, 22, 218
312, 313, 320, 321, 352, 355, W u, C hien -S h iu n g , 240, 667
356, 359, 360, 361, 362, 366,
369, 371, 372, 374, 380, 407, y a k n s a k lk h a lk a s, 186, 187,
534, 547, 559, 563, 572, 684, 188
696, 697, 828, 990, 1026, 1027,
Y an g -M ills k u ra m , 685, 919,
1028
964, 973
v e k t rle r
y a n s m a a s im e tris i, 666
b ra , 564
y a n s m a l o lm a y a n s im e trile r,
d n d rm e le ri te m sil etm ek, 279
236 y a p sa b itleri, 297, 298, 303, 919
k et, 564
y a r a tm a ile m c ile ri, 605, 692,
V eneziano, G abriele, 931 693, 697, 720
Voigt, W o ld em a r, 982 Y au, S h in g -T u n g , 961
v o n N eu m a n n , Jo h n , 91, 573, y e in e tk ile im le r, 680, 717, 777
1091, 1143
a s im p to tik s e rb e stlik , 716
z d u ru m , 686
W b o z o n la r, 661, 666, 674
ye in k u v v et, 1102
e le k tro z a y f s im e tri g ru b u ,
y e n id e n n o rm a lle tirm e , 700,
676
701, 713, 714, 715, 717, 718,
W a rd , R ic h a rd , 1055 815, 914, 916, 917, 921, 1012
VVarren, J o h n , 106 yin elem e, 592, 989
W eber, T u llio, 900 y in e le n e n k m e ler, 404
VVeinberg (zayf karm a) a s, Y ounluk m a tr is le ri, 825, 833,
677, 686 834, 835
VVessel, C a sp a r, 106 1/2 sp in , 836
W eyl e rili i, 806, 808, 809, 810, EPR d u ru m la r, 840
887, 986, 987, 1051, 1052,
yok etm e ile m c ile ri, 692, 693,
1053, 1060
694, 695, 700, 701
W eyl te n s r , 489, 491, 492, 807,
Y ukaw a, H ideki, 680
986, 987, 996
y k elem esi, 27
W eyl, H e rm a n n , 477, 659
y k - a k m v e k t r , 469, 471
VVheeler, J o h n A., 408, 673, 801
W ick d n d r m e s i, 811, 959, 963
Z b o z o n la r, 661, 666, 674
VVick, G ian C arlo, 811
e le k tro z a y f s im e tri g ru b u ,
675 s a a t (ikiz) p a ra d o k s u , 448
zam an W eyl a y a r k u ra m , 477
A risto te le s fizi i, 409 z a m a n y o lc u lu u , 436, 876, 878
d in a m ik ev rim d e s im e tri, 722 z a rla r, b kz. m e m b r a n la r
e n tro p i a s im e tris i, 734 z a y f a n tro p ik ilke, 799
kozm olojik z a m a n d a a s im e tri, z a y f k u vvet, 660, 717, 1102
859 Z eilinger, A nton, 22, 901, 1066
k u a n tu m d u ru m z e ta fo n k s iy o n u , 161
in d irg e m e sin d e a s im e tri (R z in c ir k u ra l, 215, 218, 220, 222,
ilem i), 861 223, 256
m u tla k z a m a n n te rk i, 431 Z um ino, B runo, 1074
n e d e n s e llik ih la li, 436
ALFA Bilim Dizisi
SINIRLARIN TES
Beyin ve Makineyi Birbirine DARWN ve EVRM TEORS
Balayan Yeni Nroloji ve Evrimi Anlamak in Binbir
Deien Hayatlarmz Hayvan Hikayesi
M iguel N icolelis / M arc G iraud /
ev. Kerem iftiolu ev. zg Berksoy

SYK BYK PATLAMANIN III


PATLAMANIN
URANYUM SAVALARI Zamann Balangcndan
Nkleer a Balatan
III Gelen Mesaj
Bilimsel Rekabet M a rcu s Chown /
A m ir D. Aczel / ev. B a n G nlen ev. idem evrim

SON MODA SAMALAR


OKLU EVRENLER Postmodem Aydnlarn Bilimi
Kuantum Fiziinin Evrenleri Ktye Kullanmalar
Jo h n G ribbin / A lan Sokal & Je a n B ricm ont /
ev. E m in K arabal ev. B a n G nlen

21. YZYIL N EINSTEIN BRAZ KUANTUMDAN


Bilim, Sanat ve Modem ZARAR GELMEZ
Kltre Brakt Miras Evren Hakknda Kkrtc
Peter L. Galison, Gerald Holton Bir Klavuz
ve Silvan S. Schweber M a rc u s C how n /
ev. N u rsel Yldz ev. T ay lan T a fta f

GVENEN BEYN
Nrobilim Ahlak Hakknda
Bize Ne Anlatr? BLM SEL GEREKLK ve
P atric ia S. C h u rch land ZHNN ESNEKL
P au l M. C h u rc h la n d /
ev. Yelda T redi
ev. E k re m B erkay E rs z
BEYN
Beynin Yaps, Grevi ve
Bozukluklar zerine Resimli CEVZ KABUUNDAK
Bir Rehber EVREN
R ita C arter / S te p h e n Havvking
ev. Gne Kayac ev. K em al m leki

HAYATIN KKLER
FEYNM AN'IN KAYIP DERS
tik Canllar Nasl Olutu?
D avid L. G o o d s te in /
M ahlon B. H o agland
J u d ith R. G o o d ste in
ev. en Gven ev. Z ekeriya Aydn
BAKALARININ NE
DNDNDEN SANA
UCUNC EMPANZE NC EMPANZE NE
nsan Trnn Evrimi R ic h a rd F ey n m an
J a re d D iam ond ev. L ale A ykent T u n m an -
S ev. aatay T arh an T una A ykent T u n m an

BAY TOMPKNS'N
SERVENLER
Kuantum un artc
Dnyas ZAMANIN RESM L KISA TARH
George Gamow Stephen Havvking /
ev. Tuncay n cesu ev. B a r G n le n

E m in im EM NM AKA YAPIYORSUNUZ
SAKA
AVblAOHZnMfK
BAY FEYNMAN
Merakl Bir ahsiyetin
Maceralar ZAMANIN KISA TARH
BAH S tephen Havvking /
FEYNMAN R ich a rd P. Feynm an /
ev. Tuncay ncesi ev. B a r G n le n

PLER, KLONLAR VE 100 YA


TES YAAM
KARA DELKLER ve BEBEK Biyolojik Bilimler Bizi Ne Kadar
EVRENLER Uzaklara Gtrecek
S te p h e n Havvking / Jo y c e A. S ch o em ak er-P a u l J.H .
ev. N ezih e B a h a r S ch o em ak er / ev. A ybey E p e r

lO H N G R BBN
RAKS M
KKEN AACI
D E R N Primat Davran nsann
B A STLK DERN BASTLK K k e n A a c

Kaos, Karmaa ve Yaamn Toplumsal Evrimi in ne


Ortaya k Syleyebilir?
Jo h n G ribbin / F rans B.M. de W aal /
A ev. A rda B arita-A lkm K zltu ev. D ilek E yll D iz d a ro lu

ERW N SCHRDNGER VE
HAYVANLAR NE STER?
KUANTUM DEVRM
Hayvan Bilinci, Hayvan
Jo h n G ribbin /
Refah ve nsann Esenlii
ev. P rof. Dr. B a h a ttin
M a rian S tam p Davvkins /
M e h m et B ay sal
ev. a a ta y T a rh a n

KLTR
nde Gelen Bilim nsanlar
Toplum, Sanat, ktidar ve
ALTI KOLAY PARA
Teknolojiyi Tartyor
Jo h n B rockm an /
R ich a rd P. Feynm an /
ev. F e r h a t y id o a n
ev. Z ek eriy a A ydn
DNYA DII YAAMLA LK
..LK TEMAS TEM AS ZIHIN
Astrobiyoloji hakknda ZIHIN
merak ettiiniz her ey
M arc K aufm an / E ditr: Jo h n B rockm an /
ev. A ybey E p e r ev. Z eynel G l-B eyza B ilal

DARWIN'N DARVVIN'lN TEHLKEL


ALBERT EINSTEIN-M ILEVA
T E H L K E L FKR
M ARC AK MEKTUPLARI
FKR Evrim ve Hayatn Anlam
J rg e n Remi ve R o b ert
D aniel C. D en n ett / S chulm ann /
ev. A ybey E p e r-B a h a r Kl ev. N u rse l Y ldz
BLM KURGULARI
BLM SEL ARATIRMA
Bilimsel Temellere Dayanan HMLAKATOS
PROGRAMLARININ
Gelecek Tasarmlar Bilimsel Aratrma
Programlarnn
Metodolojisi M ETODOLOJS

G erard 't H ooft /


Im re L akatos/
ev. T u fan G bekin
ev. D uygu U ygun
BEYNN TES
B EY N N Beden ve evre, Hayvan
TES ve nsan Zihnini Nasl ALTI ZOR PARA
ekillendirir
Louise B a rre tt / R ich a rd P. Feynm an /
fe f ev. lk ay A lp te k in D em ir ev. Z ek eriya A ydn

i C m * * BLM TARH
E iW s r * M8
TANRI BEYN B -a*.? a a
Beyin Neden nan retir? R o b e rt VVinston /
ev. M u r a t M e te h a n
Lionel T iger/M ichael M cGuire A I T rk o lu -S im in Y ldz-
ev. S ed a Toksoy AAMJ.A&,z S e rh a t A tay

EVREN YNETEN DRT YASA


Enerji, Termodinamik, Entropi
DELLK VE MODERNIZM ve Zaman Hakknda Bilmek
stediiniz Her ey
L ouis A. S ass / P eter A tkins /
ev. E n d er G rol ev.

KEN DN YNELEYEN ZHN


nsan Dilinin, Dncesinin BEYN NASIL OKUR?
ve Uygarlnn Kkenleri Okumann Bilimi ve Evrimi
M ichael C. C o rb allis / S ta n isla s D ehaene /
ev. A h m e t B irse n ev. O zan K ara k a
GELECEKTE
BLM TARH
BLM GELECEKTE BLM
Bilimde Son Gelimeler
J o h n G rib b in / E ditr: M ax B rockm an /
ev. B a r G n le n ev. F e r h a t y id o a n

VAROLMANIN HAFFL (l** [HS| SONSUZLUK YAPBOZU


SONSUZLUK
Fizikte Birleik Kurama Kuantum Alan Kuram ve
VAPBOZU
Doru Higgs
F ra n k VVilczek / F rank Close /
ev. N ezih e B a h a r ev. Irm a k K am cez

ZH N N SHRBAZLII
Zihnim iz Bizi Nasl Aldatr? E V R M EVRM
S tep h en L. M acknik, Bir Fikrin Zaferi
S u sa n a M artin ez-C o n d e / C ari Z im m er /
ev. G l in V a rd a r ev. H a a n E ro l E ro lu
BE MLYAR YILLIK
YALNIZLIK KAOS
Yldzlar Arasnda Yaam Yeni Bir Bilim Ortaya
Aray karken
Lee B illings / Ja m e s Gleick /
ev. O zan K a ra k a ev. lk ay A lp tek in D em ir
MANTIKSAL ATOMCULUK
FELSEFES
TA NRI VE YEN FZK B e rtra n d A rth u r VVilliam
R u ssell / ev. D ilek A rl il,
P au l D avies / K u rtu l G len, n d e r K ulak,
ev. B a r G n le n C enk z d a

YKC BEYN
FARKLI BR YKC Bir Nroloun Bizi nsan
BEYNE
EVREN FARKLI BR EVREN Klann Ne Olduuna Dair
Fizii En Batan Icet Etmek Aray
R o b e rt B. L au g h lin / V.S. R a m a c h a n d ra n /
ev. U la Apak M , ev. Aye C ankz evik

OLASILIK VE TMEVARIM
YILDIZLARARASI
M ANTIINA GR B LM YILDIZLARARASI BLM

l a n H ack in g / Kip T h o m e /
ev. rfa n zd ab ak ev. B ar G nlen

H IK
KITIR
NC KLTR KANT VE KESN BLM LER
Bilimsel Devrimin tesi
Jo h n B rockm an / M ichael F rie d m a n /
ev. Yelda T red i ev. Sibel an get
Bu kitabn a m a c o k u y u cu y a insanln 4 0 0 0 yldr giritii en
nem li u e h e y e c a n uerici y o lc u lu k la rn d a n biri h ak k n d ak i son
bilgileri a k ta rm a k tr . Amacn te m e l o la ra k m a te m a tik u e fizik
a r a s n d a k i iliki ile e u r e n h a k k n d a d a h a iyi bir k u ra m iin
araylarm zn te m ellerin i g d le y en iki gl etki a r a s n d a k i
etkileim in nasl ekillendiiyle ilgili o ld u u sylenebilir. Penrose,
m a te m a tik s e l d en k lem le rin oku y u cu sa y sn d a ciddi d lere
yol a a c a n a ilikin u y a rla ra r a m e n k ita b n d a b u n d a n
k an m am . Ancak o ku y u cu y a denklem leri a n la m a d yerde
a tla m a s n neriyor. klit te o re m le rin d e n g e n e l grelilie kadar,
k u a n tu m u e sicim k u ra m la r d a dahil, fiziin te m e lin d e yer a la n
m a te m a tik k a u ra m la rn k a p s a y a n bu kitap, g e r e e g id e n yolu
aydnlatyor.

Dnyann en zgn dnrlerinden birinden, btn resm i


grm em izi salayan b ir fizik rehberi."
The Neuu York Times

"Olaanst artc...Penrose bu kadar ok eyi b ir kitapta


anlatm ay baarm."
American Scientist

"Harika b ir kitap, batan sona haz uerici."


Nature

"Fizik hayranlar iin, son yllarn en iyi kitab Gerein Yollar."


The Guardian

ALFA
www.alfakitap.com
f /alfakitap
yp/alfakitap

You might also like