Gerald Messadie

4000 YILLIK
TARH
ALDATMACALAR

DEMOKRASY YUNANLAR MI CAT ETT? MARKO POLO BYK BR GEZGN M?

HANG DEVLET ADAMLARI HASTALIKLARINI DNYADAN GZLED? AMERKA'YI
KRSTOF KOLOMB MU KEFETT?- - NAPOLYON'UN MEZARI NEREDE? ATOM
BOMBASI ALMANLARIN MI? 11 EYLL SALDIRILARI ARKASINDAK GEREK NEDR?

PEGRSUS
4 0 0 0 YILLIK TARH
ALDATMACALAR
 Pegasus Yaynlar: 686
4000 YILLIK TARH ALDATMACALAR
GERALD M ESSADIE
zgn Ad: 4000 ans de mystifications historiques

Editr: Esengl Aydn

Dzelti: brahim ener
Son Okuma: Esra Kkkl Bal
Sayfa Tasarm: Cansu Gm
Kapak Uygulama: Pnar Yldz
Film-Grafik: Mat Grafik

Bask-Cilt: Aliolu Matbaaclk

Sertifika No: 11946
Orta Mah. Fatin Rt Sok. No: 1/3-A
Bayrampaa/stanbul
Tel: 0212 612 95 59

1. Bask: stanbul, Austos 2013

ISBN: 978-605-343-116-9

Tm haklar sakldr.
Trke Yayn Plaklar PEGASUS YAYINLARI, 2013
Metin Gerald Messadie, 2011

Bu kitabn Trke yayn haklar

Asl Karasuil Telif Ajans araclyla alnmtr.

Bu kitapta yer alan fotoraf/resim ve metinler kurumdan izin

alnmadan fotokopi dhil, optik, elektronik ya da mekanik herhangi
bir yolla kopyalanamaz, oaltlamaz, baslamaz, yaymlanamaz.

Yaync Sertifika No: 12177

Pegasus Yaynclk Tic. San. Ltd. ti.

Gmsy Mah. Osmanl Sk. Alara Han
No: 11/9 Taksim/STANBUL
Tel: 0212 244 23 50 (pbx) Faks: 0212 244 23 46
www.pegasusyayinlari.com / info@pegasusyayinlari.com
 GERALD MESSADIE

4000 YILLIK TARH

ALDATMACALAR

Frarszcadan eviren:
SONAT ECE KAYA

PEGASUS YAYINLARI
r*
 nsan gereklerin aynasdr,
yalanlarn da alevi.

Jean De La Fontaine

Tarihe tecavz ettiim i sylediler

am a ok gzel ocuklar dodu.

Alexandre Dum as
 NDEKLER

NSZ.......................... ............................................................................. ............................13

BRNC KISIM ESK DNYANIN ALDATMACALARI

II. Ramses: Byk Firavun ve lk Byk Yalan Syleme Hastas.............. 29

Byk Kuds, Davuttan nce Vard....................... ...................................... . 32

Demokrasiyi Yunanlar m cat Etti?........................... :.....................................34

Sokratesin lm: Zor Gizlenebilmi Bir ntihar......................... .............. 36

Pytheasm Thuleu Kefetmesi ya da

-aslnda yle olmayan- Bir aka............. ,........................... ......................42

Jl Sezarm Roma'snda Uydurulan Bir Skandal........................................... 47

sa, Nasrada m Dodu?..................................................................................... 51

*
ftira Kurban Neron......................................... 54

Aziz Pavlusun Nfus Kayd, Yersiz Bir Sorun............................................... 59

Noel Bir Pagan Bayramdr ve Takvim Yedi Yl Ge Kald.......................... 67

Atalarmz Galyallar m?...................... 71

Clovis, Fransamn lk Kral m Belika Prensi m i?........................................ 77

Charles Martel Araplar Poitiersde Durdurdu ya da

Hedefin On kiden Vurulmas......................................................................81

Merovenj ve Karolenj Krallar okeli miydiler?............................................... 85

rencilerin Koruyucusu ve Avrupann Babas olarak arlmann cad.. 88

Kadn Papa Jeanne, Yzlerce Yl Sren Bir Aldatmaca.................................... 92

Milliyetilerin Calais Burjuvalar Uydurmas........................................................98

Marko Polonun Seyahatleri ya da Bo ler Kitab.........................................101

Jeanne dArc Gerekten Yaad m?..................................................................... 108

Claude des Armoises veya Sahte Jeanne dArc Olay...................................... 132

nce Ortaya karlan, Sonra Unutulan"

Konstantin Ba ktl...................................................................... 139

ki Gl Savann Sahte Warwick ve Sahte Richard..................................... 141

Kristof Kolomb Amerikay Kefetti m i?............................................................ 144

Orta a Ne Zaman Balad ve Ne Zaman Bitti?............................................ 149

Marignan: Zarara Uram Bir Asker an zerine Bir Kataplazma............ 152

Loudun eytanlar ve Dier Palavralar................................................................ 156

Demir Maske Hangi Metaldendi?......................................................................159

Vampirlerin Uydurulmas.............................................................

Voltairein lkesi: Gerekten Rahata Konuulan Yer mi?......................... 171

Anlalmaz Boston ay Partisi M iti......................................................................173

Bay Mesmerin arlatanlklar................................................................................177

Kralienin Gerdanl Olay:

Beyin Ykamaya Varan Bir Dolandrclk.....................................................180

Vendeedeki Ceset Yakma Frnlan...................................................................... 184

Napolyona Viyana Yolunu Aan Yanl Bilgi......................................................189

General Ned Ludd ya da Var Olmayan ngiltere Kral................................... 192

Bourbonlar Dmann Arabalanyla Dnmediler m i?.............................194

Kzl Han Efsanesi............................................................................................... 196

Napolyonun Varl ve Evrensel Monari.....................................................201

Fiodor Kuzmi: Nam Dier Rus ar I. Aleksandrn

nanlmaz Aldatmacas............................................................................... 206

Napolyonun Naa Invalidesde mi Bulunuyor?.........................................;212

"Bilimsel" Irkln Uursuz Samalklar....................................................219

Hafif Tugayn Saldrs ya da Aptalln Zaferleri........................................223

Araukanya ve Patagonya Kral I. Orelie Antoinen

Gerek ve artc Hikyesi......................................................................226

Komn, Bismarckla Bar Grmesi Yapmak steyince......................... 233

Billy The Kid Bir Terazi miydi?.................................................................... 240

Mayerlingin Yalanlar........................................................................................ 243

KNC KISIM GNMZ DNYASININ ALDATMACALARI

Siyon Bilgelerinin Protokolleri veya Silinmez Sahtekrlk........................ 249

Hayvan Organ Nakli Sayesinde Genlik Geri Kazanlabilir m i?............ 253

Hastalklarm Dnyadan Gizleyen Devlet Adamlar...................................2 5 9 ^

Boronali, Eksessivizm Akmnn stad..................................................... 271

Voyni Elyazmasna Dair Akl Almaz Aldatmaca........................................ 273

Nefertitinin Gerek veya Sahte Bst..........................................................277

Aridk Franz Ferdinanda Korkun Suikast.............................................. 281

Mons Melei, Hendeklerin Kahramanca Kurgusu.................................... 286

Lusitaniann Batnn Olduka phe Uyandrc

Biimde Smrlmesi................................................................................289
in mparatoriesinin Sevgilisi ve Kral V. George.......................................291

Sonuncularn Sonuncusu Bir Yl Erken Bitebilir miydi?........................ 295

ABDyi Savaa ten Telgraf Hikyesi............................................................... 301

Andre Marty Masal, Karadenizin syancs".............................................. 307

Mttefik Devletlerin Amiral Kolaka haneti.............................................314

Gambetta Gz Opera-Comiquee Nasl Ulat............................................ 323

Mze Uzmanlarnn Skandali veya Kendi Kendine

Telkinin Mucizeleri........................................................................................329

Trebitsch Lincoln: Yahudi, Papaz ra, Nazi spiyoncusu

ve inli htilalcilerin Danmam................................................................338

Sayg Gsterilen Katil.................... 346

Glozelin Yahnisi ve Piltdownn Dier Kafataslar..................................... 350

Almanlarn Atom Bombasyla lgili Gerekler Neden Sylenmedi?....... 353

Fransz Direnii, Gizemini Koruyan Galaksi..................................................358

RAFn Akl D Rakamlar ve ngiltere Savanm Karklklar............ 367

Churchill, Coventyyi Gizli Servisine Feda m Etti?..................:................ 371

Bulunmaz 10 Temmuz 1940 ars.........:.................................................374

Roosevelt'in Japonlarn Pearl Harbour Saldrsndan

Haberi Var myd?.............................................................................. 378

Unutulan Bir Blm: Fransa Bankasnn

Para uvallarnn Kayboluu.............................................................. 383

Mussolini'nin dam ve Churchillin Resim lhamlar................................. 387

Sovyet Michurinizminin Byk akas............................................... 391

Ernesto Che Guevara, Efsaneden Aldatmacaya........................................... 394

Kastratolarn Seslerine Duyulan Tuhaf Hayranlk...................................... 400

). F Kennedy*nin ldrlmesinin Gizemi zlecek m i?........................ 404

Gizemli Salvador Ailende Efsanesi.................................................................. 417

Saklanan Parapsikolojik Sava..........................................................................422

I lifler ve Mussolini'nin Sahte Gnlkleri...................................................... 432

ernobil Bulutu Hakkndaki Gerek...............................................................440

Simyaclardan Daha Gl, Bre-X Ustalar....................................................444

Komnizmin Sular ile Nazizmin Sular Arasnda Ne Fark Var?........ 447

Muammer Kaddafi ve Bulgar Hemireler Meselesi....................................451

II Eyll Saldrlarna armayan ok Fazla nsan Vard.......................... 453

Irak Sava, l Bir Aldatmacann rn................................................... 460

SONU OLARAK Kendimizi Nasl Aldatyoruz........................................... 467

DPNOTLAR.......................................................................................................... 471
 NSZ

Aldatmacay ortaya karmak, yalan ortaya karmaktr. Bu felsefi

giriim o kadar geni kapsamldr ki btn bir mr boyunca
srebilir. stelik gerein tpatp ayn iki grn yoktur; bu
nedenle kendi gereini tarif eden herkes, karsndakine isteme
den de olsa yalan syler. Bu zdeyi de zaten eskidir: Herkesin
dorusu kendine.
te yandan yalan sylemenin birok farkl, ou zaman
kark bir biimi vardr. Drst yalan, rnein adli bir olayda
bir serserinin grn konusunda yanlan bir tann yalan,
kasten sylenen yalandan, rnein bir yalanc tann yalarmdan
farkldr: Yalanc tank, bir hilekrdr.

Antik Yunanda hi kimse Athenay grmemiti, ama onun

aslnda var olmadm iddia etmek idamla cezalandrlan bir sutu.
Onun gereklii, adna efsane denilen kurgunun veya drst yalan
trnn bir parasyd; efsaneler, olduka fazla sayda yurttan
asil bir davay savunmak adna bir araya gelmesini salyordu.
Buna karn, nemli bir siyasi karar almak iin tannlar tarafndan
atandm iddia etmek, hilekrca bir yalan, yani bir aldatmacayd
ve bunun da idamla cezalandrlmas gerekiyordu.

kisini ayrt etm ek gtr. Aldatan kii aslnda drst olabilir

mi? Bir hayal grm ve gerekten tannlar tarafmdan atandna
inanm olabilir mi? Bu sorular milletlerin hayatnda bir amfiti-
yatroda olduundan daha fazla nem tayor nk sz iktidarn

13
aracdr ve toplum iinde dile getirilen sz, otoritenin iaretidir.
Ancak her ikisini de elinde bulunduranlar en ok sayda kiiye
hitap etm e ayrcalna sahip olur.

zninizle kiisel bir anma yer vereceim, nk bana tam

da srasym gibi geliyor. 2006da svirenin Franszca konu
ulan blgesinin televizyon kanal eytan zerine halka ak
bir oturum dzenlemeye karar verdi ve bu amala bir Katolik
rahibi, bir Protestan rahibi, bir Mslman imam ve hem laik
olduum hem de eytann Genel Tarihini1 yaymlam olduum
iin beni ard. Tartma konusu bu varln teolojideki yerine
geldi. Davetliler, onun Ktlkn zn ve Tanrnn dmann
temsil ettii ynnde hemfikirdiler, ama konuma sras bana
geldiinde onlardan farkl bir gr bildirdim. Onun Eski Ahite
gre Tannnn hizmetkr olduunu hatrlattm. Stdyoda fkeyle
kark bir aknlk havas esti. O zaman Eyp Kitab'nda yer alan
u satrlar syledim: Bir gn ilahi krallk mensuplar Tanrnn
huzurunda toplandlar ve eytan onlarn arasndayd. Tanr ona
nerede olduunu sordu. eytan, Dnyay gezip dolayordum
diye yant verdi. Tanr ona, Kulum Eype bakp dndn m?
Dnyada onun gibi kimseyi bulamazsn (Eyp, I, 6-8). Demek
ki eytan ilahi kralln bir mensubuydu. fkenin yerini derin
bir znt ald ve rahip, benim kutsal kitaplarn neden kfirle
rin eline braklmamas gerektiini gstermi olduumu syledi.

Bunun ardndaki gizli dnce, yalnzca yetkililerin bu ki

taplar yorumlayabileceiydi. Oysa yetkililer de insa*. Bilindii
gibi, yzyllardr arada bir yanldklar oluyor.

14
XX. yzyln ikinci yarsndan itibaren sessiz bir devrim giderek
daha grltl bir hale gelir. Uluslararas bir devrimdir bu. Hep
bir azdan Bize yalan sylendi! diye haykrlr. Hangi konuda?
Gemi konusunda. Protesto edenler kimler? Gen tarihiler.
ABD, Fransa, ngiltere, talya ve baka yerlerde, meslekleri ge
mii anlatmak olan bu uzmanlar birok kiinin canm skan bir
bakaldrya katlrlar. Kolektif ve aktarlabilir hafzay oluturan
aldatmacalar zerine giderek daha ok kitap, inceleme ve der
gilerde zel saylar yaynlyorlar.
Daha XIX. yzylda tarihi Fustel de Coulanges onlardan
erken davranmt: Tarihi retmek, bir i savatr.
Bu isyankrlar fkelendiren yalanlar ancak saf insanlar ar
tabilir Prehistoya dneminden kalma maaralardaki resimlerden
beri, insan ruhunun srekli efsanelerin peinden kotuu aka
grlyor. Yalnzca efsane insann kalbini heyecanla arptrabilir
ve ona harekete geme hevesini alayabilir. Oklarla delinmi
yaban kz imgesi, insann hayvana kar zaferini simgeliyordu
ve hayvan kalntlar yaam iin gereken tem el besini salyordu,
tpk keskinletirilip bak haline getirilebilen kemikler, giysi ola
rak zerine geirilen deriler gibi. Derken savalar balklarna
boynuz takma alkanl edindiler: Yaban kzn yenmilerdi,
onlar kahramand, artk ellerinde silahlar vard. Tarihin balang
cndan sonra, lejyonlar bir sava tanrsnn koruyuculuu altnda
savaa gittiler; ya Mars, ya Ares, ya Bellone, ya Ogmios ya da bir
dieri. Kimse onu asla grmemiti ama o vard, nk var olmas
gerekiyordu. Hatta onun iin bir yaam yks icat ettiler ve
Marsn bana gelen aksi tesadfler (rnein, Vensle seviirken
Vulcanus'un onu ayla yakalamas gibi) anlatldnda glmekten
yerlere yatyorlard.
nk efsane gerek olandan daha gldr.

15
 Ama yalandr.

Zamanla matbaa yerleerek bilgiyi yaydka, bir sr insann

efsaneler uydurduklar ve bu efsanelerin iktidar aralar olmala
rnn yan sra zehirli de olabilecekleri anlald. Propagandann
douu bunlar daha da tehlikeli hale getirdi. rnein kimi ef
sane reticileri, Almanlar gibi kltrl bir milleti aryan rk
efsanesiyle kkrttlar.

Kendilerinden byklerin zihinlerine doldurduklar bo sz

lere kam tok olan gen tarihiler, birer yok edici gibi savaa
baladlar. Grevleri tamamlanmad; aslnda efsaneler oalyor.
Hafzalarn kuytu kelerine yerleiyorlar.
Ama bunlar nasl tespit edilebilir?

Her bilgi znde eksiktir ve yeniden incelemelere, dolaysyla

hatalara aktr. XXI. yzyldaki tedavi ynteminin XX. yzyln
bandaki tedavi yntemiyle ancak uzaktan bir ilikisi olduunu
her doktor dorulayabilir. Tarih bu kaideyi bozan bir istisna de
ildir. Tarih nedir? Dnemin belgeleri ve kantlarndan yola
klarak gemiin anlatm ya da anlatmlarnn birleimidir. Ama
ister antik a tarihi, ister gemi yzyllarn isterse son birka
on yln tarihi olsun, tarih, arkeolojik keiflerin veya belgeler ve
kantlarn ortaya kyla srekli deimektedir.

Sonu olarak, her bilgi doas gerei eksiktir.

Nitekim, XIX. yzyln son eyreine kadar aydnlar ve halk,
Homerosun lyadasnm, belki Homeros dneminde olup bitmi
ama herhangi bir tarih gereklikle pek de ilgisi bulunmayan
olaylarn iirsel bir anlatm olduunu dnyorlard. Hatta airin

16
varlndan bile phe duyuyorlard. 1868'de Homeros tutkunu
Alnan asll zengin bir Amerikal olan Heinrich Schliemann,
anakkale Boaznn giriinde bulunan ve Truva olduu varsaylan
eski kentte, ardndan da Argolis, Miken ve Trynste kazlar yapt.
Alevlerin yakp ykt eski harabeleri ve dikkate deer miktarda
hzineyi kefedince Truvay bulduuna emin oldu. Mikende on
.illi mezar gn na karlnca, bu sefer antik Agamemnon kral
lnn kalntlarn belirlediine emin oldu. O zamandan bu yana
Schliemann'n iddialar byk lde deiiklie urad ama yine
de Schliemann, Homerosun iirine tarihsel bir tem el salamt.
Efsane tarih tarafndan dorulanmt.
Ancak tarih efsaneyi bozabilirdi de. Nitekim, onlarca yl bo
yunca retim grevlileri cumhuriyet okullarnda 732 ylnda
Poitiersde Frank ordusunun bandaki Charles Martel adl bi
rinin Sarazenleri (bazlar hem en Araplar demeye balamt)
durdurduunu rettiler. Frank ordusu o zamanlar Fransz ordu
suyla zdeletirilmiti ve artk yetikin olsalar bile rencilerin
dncesine gre, Hal seferlerine kadar aradan fazla zaman
gememiti (Hal Seferleri ile Poitiers dnemi arasnda yzyl
vard). Bu referans siyasi evrelerde yaygnlat ve Poitiers sava
I ransann douunun, sonra Arap tehlikesine kar (Hal Seferleri^-
srasnda doruk noktasna varan) direniinin bir nbelirtisi haline
geldi. Ulusal kimlik kavramnn derinlemesine ilenmi olduu
III. Cumhuriyet eitimi, Charles Martelin, Roncevaux Savanda
Rolandn ve Jeanne dArcn yaptklarn Fransa'nn boyun emez
ruhunun rnekleri olarak gklere kard. Gerekte bunlar
efsaneydi, siyasi nedenlerden dolay kendilerine bahedilen btn
ulvi ve sembolik nemden aslmda yoksun olan olaylardan yola
klarak yaratlmlard. Bunlara getirilen yorum yanl, hatta
art niyetliydi. Ama kalcyd da.

17
 *

XX. yzyln banda, Ernest Lavissein tevikiyle tarihin Fransa'da

olduu gibi dier birok Avrupa lkesinde de gerek bir bilim
dal haline geldii srada, tarihiler olgunun farkna vardlar:
ncelikle bu bilim dalnn kltrde tem el bir yeri vard nk
insan zihnini dnyay kavramaya ayordu; bu nedenle doal
olarak corafyayla balantl olmalyd; sonra siyasi bir etkisi vard
ve bundan dolay, karlnda siyasetin etkisi altndayd; oysa
siyaset, en azndan prensip olarak ahlak kurallarna bal olduu
iin, sonu olarak tarihi de buna sayg gstermeliydi. rnein
dman bir tiran aydn bir hkmdar olarak tantmak ahlakszca
olurdu, tpk hanedanl hl hkm sren bir kral korkak ya da
beceriksiz olarak tantmak gibi. Bylelikle Hristiyanln dman
olarak grlen Neron bir canavar olarak tantld.

Ksacas, matematik ya da kimya gibi kesin bir bilim olduu

iddia edilmese de tarihin belgeler stne kurulmas ve ekonomi,
sosyoloji, etnoloji, gelien bilim ve teknikler ile (zellikle Almanyada)
felsefe gibi bilim dallarndan yardm almas gerekiyordu.

Hepsi bir araya gelince tarih zenginleti ve daha kesin yorum

larda bulunmaya balad. Efsanelerden ve siyasi maniplasyondan
kendisini gittike syryordu.

Dncenin alkanlklarn ve yalnzca okul retmenleri

tarafndan deil akademik evrelerde de yzyllardr srdr
len gelenekleri altst etmeden byle bir geliim salanamazd.
Aslnda bu geliim ulusal kltrlere yerlemi birok fikrin sor
gulanmasn salyordu. Daha XIX. yzylda, Antik Sitenin yazar
Fustel de Coulanges, Antik adaki zgrlk efsanesinin yanl
olduunu gsteriyordu. Skandal: Roma vatanda, bu (hayal)

/
18
eksiksiz insan rnei, zgr deil miydi? Hayr, zgrlk tarihte
yeni bir fikirdir.
XX. yzyln banda, artk gz alm talyan filozof
Benedetto Croce, Tarihin tam am masaldr ve btn masallar
tarihtir diyordu.
Tarihin bu yeniden gzden geirilmesine fkeli protestolar
ykseldi; bu gzden geirme kimi zaman pozitivist, kimi zaman
(negasyonizm2 ile alakas olmayacak ekilde) negativist, vatanse
verlik kart ya da kinist3 olarak nitelendirildiler ama ne olursa
olsun baz ideolojik akmlar bunlar reddetti. rnein Fransada
Galyal atalarmz efsanesi ve ngilizleri Fransadan dar atan
Jeanne dArc efsanesi varln direnle srdryor Yakn tarihte
bile btn aksi kantlara ramen uydurmacalar grdk.
Sonra fke ve hatta nefret uyandran bir kaza oldu: ikinci Dnya
Savandan sonra, kendileri de mitoloji tarafndan zehirlenmi
baz tarihiler, Nazilerin bilimsel olarak ldrd Yahudilerin
saysnn lszce abartldn, gaz odalarnn Yahudilerin bir
uydurmas olduunu ve Zyklon Bnin yalnzca mahkmlar etkisiz
hale getirm ekte kullanldn iddia ettiler.

O zaman, kendi tabirleriyle negasyonistlere kar insanlarn

gvenleri sarsld. Aksi yndeki kantlarn bolca bulunmas tez
lerini rtt, uygun cezalar ieren eitli yasalar da szlerini
bastrd. nlem sertti ama kendileri bu kadar ateli olmasalard
bu kaderden kurtulabilirlerdi.

Bunun zerine, yeniden gzden geirme yanllar gemiin

yalan, aldatmaca, eksiltme ve uydurmalarna dair listelerini el
lerine aldlar.

19
Burada akl kartrc bir soru sorulabilir: Bu hatalardan sorumlu
tarihiler, cahil miydi? Hayr; onlarn kuaktan kuaa sabrla gn
na kardklar belgeler yle olmadklarm fazlasyla gsteriyor
Hatalardan emin olmak iin bunlara bavurmak yeterli.

Peki o halde onlar kt niyetli miydi, kendileri mi yalan

cyd? Ne kadar abartl olursa olsun, bu sulamann temeli daha
salam ama o kadar ince ayrntlar barndryor ki arlnn
byk ksmn kaybediyor. Bu adamlar (aralarnda pek az kadn
bulunuyor) gerek olduunu dndkleri eyleri ispatlamak iin
olaylara getirdikleri yorumu sk sk deitirdiler: Yani gerei,
fikre kurban ettiler.

Aynca kimi zaman tarihi, bilmeden kendi kltrnn prizma

sna mahkm olur ve kendisini merkeze koyan dnce emalarm
takip eder. Bu bakmdan Galileonun durumu rnek oluturur;
ona ve (elde ettii sonular yaymlamayan) Kopernike kadar
Bat'nn entelektel ve ruhsal yetkilileri evrenin merkezinin Dnya
olduunu dnyorlard. Hibir kant onlar bunun aksine ikna
edemezdi; psikolojide bilisel eliki adyla bilinen bir olgudur
bu. Zihin, inanlarna aykr kantlar kabul etmeyi reddeder.
XXI. yzylda, tarihi Jack Goody4, baz nde gelen tarihilerin
ayn hataya dtklerim gstermiti; onlar tarihi Avrupal bir bak
asndan yorumlamlard. rnein, eker ve baharatlarn kefini
Avrupada meydana gelen bir olay olarak yanstmlard ve baka
uygarlklarn bunlar Avrupadan nce nasl kefettiklerini bilmek
umurlarnda deildi. En dikkat ekici durum misyonr - rahip
Labatnnkidir (1663-1738). Araplarn masa kullanmm bilmedik
lerini ilan etmi ve Femand Braudel Hristiyanlarn Mslmanlar
gibi yere oturarak yemek yemediklerim syleyen bir gzlemciden
bahsetmitir. Mthi hata: Dou, masay Firavunlar dnemin
den beri biliyordu. Ve yere oturarak yemeye gelince, animistler,

20
Budistler ve daha biroklarnn bunu yaptklarn grmek iin
biraz seyahat etm ek yeterli.

Tarihiler farknda olmadan Hristiyan Batnn dnyann geri

kalanna stnln kantlamaya ynelik bir dnce emasn
izliyorlard.

Bu dnce sapmas aklanabilir. Tarih bir veriler kaosudur

ve hibir akl, kendisinin, ailesinin, yaknlarnn ve kendi toplumu
olarak grd kiilerin, kendilerini nereye gtrdklerini bil
medikleri kr girdaplara srklenen nemsiz varlklardan ibaret
olduu yargsna varamaz. Bu, felsefenin tem el sorunudur: Hi
kimse sama olan kabul etmez. Byle bir kabulleni ahlaka ay
kr olurdu nk hakszla karar veren haksz duruma der

XX. yzyln etoloji incelemeleri unu ispatlamtr: Hayvan

bile hakszla kar kar.

Sonu olarak tarihinin misyonu, ele almakla grevli olduu

olaylar ynna bir anlam vererek bunu tutarl grd biimde
anlatmaktr. III. Cumhuriyetin eitim sisteminde, tpk hayvanlarn
ektii arabalara kyasla otomobilin bir ilerleme olmas gibi, cum
huriyetin de monariye kyasla toplumsal bir ilerleme olduuna
inanm insanlarn tmnn drstlnden phe edilemezdi.
Onlara gre, bu dnce tarihte gerekten bir anlam olduunu
kantlyordu. Bu nedenle, tarihi bunu ispat eden olaylar ayrp
karlnda dierlerini yok saymay kendisine grev biliyordu.
Bylelikle 1789 htilaline zarar verme tehlikesi ieren olaylar,
rnein Vendee katliam hasralt edilmiti. Bu eilim XX. yzyla
kadar srd: O zaman Robespierree adanm yayn bolluu iinde
tutuklanmasna ksa sre kala intihar giriimiyle ilgili herhangi
bir ey bulmak zordu; hatta baz yabanc eserler, Robespierrein
Melda adnda bir asker tarafndan yaralandn iddia ettiler,

21
bir sessiz harf farkyla bakalar aka Merda5 diyordu ... ni
yetlerini tahmin ediyoruz.
Robespierrein durumunda, hafza kayb uydurmay daha da
vahim hale getiriyordu: O srada Robespierrein etrafnda 100
kii varm ama kimse hibir ey hatrlamyormu.
Bylece fikir dorulanyor ve efsaneye dnyor.
Tarihi, kendi dnyasnn dierlerininkine stn olduunu
gstermeyi hedefleyen bir efsaneletiricidir; aldatc ise kendisi
nin dierlerinden stn olduunu gsterm e arayndadr. kisi
arasndaki fark pek kktr.
Belki eskiden grlmemi bir gce sahip bir adam yaad.
Bu g o kadar mthiti ki, ancak doast bir kaynakla ak-
lanabilirdi: Bu adam lml bir kadna k bir tanrnn ocuu
olmalyd. Yar tanr olarak, dolaysyla daima insanlk haline
mahkm olarak, ister istemez lecekti. Ama bir yar tanrnn
lmn bile kabullenmek zordur: Onun lm kendi elinden
olmaldr. Ya sebep? Yalnzca umutsuzluk bir yan tanry intihara
srkleyebilir ve bunun en asil yolu aktr.
Bylece Herkl, erkeklerin en gls, odun ynnn stne
kt nk Deianeira ona ihanet etmiti.
Bu da ilk efsanelerden biri oldu. Yanl olanlarn da ilkiydi.

Btn ilalar gibi, yanl ortaya karmann da yan etkileri vardr;

birincisi komplo lgnldr.
Yanl ifa edene kar dnebilir bu; o ne hakla herkesin
doru olduuna inand olaylar tartabilir ki? Onun unvanlar
nedir? Sorun karmaya merakl biri olmasn? Ne de olsa tarihin

22
elenceli bir yandr bu; inanmak iin unvanlara ihtiya yoktur
ama inanmamak iin vardr. Sekin bilim adam Lord Kelvin,
radyoaktivitenin bulunuundan sonra Royal Societydeki alma
arkadalarnn nnde byk bir ciddiyetle ilan etti: X nlar
nn bir dalavere olduunu ok gemeden anlayacaz." Kendisi,
nitelikli bir bilim adam olarak yanlma hakkna sahipti ama bunu
ona sylemeye eer onun dengi deilse kimsenin hakk yoktu:
Tm dnyadaki sekinciliin zelliklerinden biridir bu.
Komplo lgnl ok eskidir: Aslnda ar mantk yrt
mekten ileri gelir; her etkinin bir sonucu olduuna gre, ak-
lanamayacak hibir ey yoktur. XVII. yzyla kadar bat tarihini
dolduran saysz trajik cadlk davas bunu dorular: Bir kyl
nn koyunlar ldnde ya da olu kupalazna yakalandnda
hemen komusunun ona by yaptndan phelenilirdi. Olay
genellikle, zavall bir adam ya da kadnn ikenceyle kendisinden
itiraflar alnmas ve dilinin koparlmasndan sonra odun ynnn
stnde yaklarak ldrlmesiyle sonulanrd.
Bu lgnlk Aydnlanma ana kadar srd: Gen avukat
Robespierrein Arrasta bakt birinci dava, evlerinin stne para
toner yerletiren burjuvalarn davas oldu. Komular bu kfirlerin
Tann'nn fkesini masumlarn zerine evirmek istediklerini iddia
ederek ikyeti olmulard. Her ne kadar Benjamin Franklin ,
%
yldrmn doasnda elektriin bulunduunu ispat etmi olsa da
ok az insan bu bilimsel zrvalklara itibar ediyordu ve yldrmn
Tannnn fkesinin ifadesi olduuna kesin gzyle bakyordu. Din
anlayla beslenen eski aldatmaca yiite direniyordu.
XX. yzylda, Bakan Roosevelt ve Babakan Churchill iki
komplo teorisinin phelisi olarak grldler: Roosevelt, savaa
girmek iin bahane olarak kullanmak zere Pearl Harbourda
Amerikan filosunun bombalanmasna izin vermi; Churchill ise,
Nazilerin barbarln ispat etm ek iin Coventrynin bombalan

23
masna izin vermi. ki teori hl varln srdryor. Bunlarn
yanll ilerideki sayfalarda ispat edilecek.
Bize daha yakn bir gemite, kamuoyunda eitli kesimlerin
11 Eyll 2001 saldrsyla ilgili (resm demeyeceiz nk resm
olan yok) genel anlatlanlardan phelendiini grdk. Televizyon
ekranlarnda dolaan ve yolundan sapm uaklarn Dnya Ticaret
Merkezinin kulelerine dosdoru arptklarn gsteren filmler
onlar ikna etmemiti. Baz tuhaflklarn pheler dourduu ak.

Ama yeni teori, bu tuhaflklar nedeniyle sorulan ve zaten

yantsz kalan sorularn olduka tesine geti.
Yanln ekicilii ou zaman dayanlmazdr Bunu aklamak
zere bu antolojiye finans, gzel sanatlar, bilimle ilgili eitli
rnekler ekledik; bunlar, maniplasyoncularn olaylar saptrma
eilimini belirtmeye katkda bulunuyorlar.

Tarihte yanl nitelendiren szck seenei boldur: Kasten ya

nltma niyeti olmadan oluturulan efsaneden, isteyerek yanltma
olan aldatmacaya kadar gider; yalann zellikle sinsi biimi olan
yok sayma ve ideolojik, zellikle politik sebeplerden zorla be
nimsetilen sahtecilik buna dhildir. Bunlarn ardndan dedikodu,
yalan haber, beyin ykama, asparagas, kabul edilmi fikir gelir;
bunlarn anlamlar az ok birbirleriyle kesiir. Cezalar deimez:
Bunlar sutur.
O halde iyi niyetlerin bozulmas riski vardr ve tarihi belki
de, ayet yle denebilirse, itenlikle yalan sylemeye ynlen
dirilebilir. Buna en ak rnek, Kremlin'in buyruklarn yerine
getirmek iin bir baskdan brne srekli deitirilen Sovyet

24
Ansiklopedisi rneidir. Sonunda tarihi, tarihi olmay brakp
propagandacya dnr.

Bu sapmalar dzeltmek iin son yllarda eitli abalar gs

terilmitir. Bu abalarn birou vgye layktr ama ou bana
gre baz efsanelere kar gereinden fazla saygl: Bu efsanelerin
sz bile edilmedi.

Okuyucu bu sayfalarn nedenini tahmin edecektir. Belki de

akademisyen olmayan bir tarihi iin burada bahsedilenler gibi
geni alanlar ele almann mmkn olup olmadn soracaktr.
Cevap olarak u sylenebilir; yarm yzyl sren bir aratrmada,
glgede kalm birok eyi renmek ve kefetmek mmkndr,
hatta aranmayan eyleri bile. Burada deinilen alanlarn biro
unu, rnein Antik a% Hristiyan kaynaklarn ve kinci Dnya
Savan zaten biliyordum.

rnein Msr tarihi, beni II. Ramses gibi baz en nl kiilerini

sorgulamaya gtrd; II. Ramses, ocukluum ve ergenlik dne
mimde, lkesinde adeta din bir saygnn nesnesiydi. (Kahirede
gar meydannda devasa heykellerinden biri ykseliyordu, sonra
heykel kirlilikten korunmak amacyla mzeye yerletirildi). Bunun
sonucunda etrafmdaki Msrbilim uzmanlarn sorguladm ve
onlarn analizleri beni bu sayfalarda yer alan sonuca ynlendirdi:
Bu hkmdar propagandann ilk mucitlerinden biri olmutu.

Ayrca, Yunanca ve Latince hocalarmn Sokratesi neredeyse

kutsallatrmalar, bende nce merak uyandrd sonra phe duy
mama neden oldu. Bu pheler, beni retmen olmak istemeyen
bir stadn ve yazl tek sz brakmam bir dnrn retisi
nin ne olabileceine dair onlarca yl srecek bir aratrmaya itti.

Ergenlik anda, insan byklerinin kendisine tmesi iin

verdii taneleri elekten geirir.

25
 Burada, baka eserlerimde ilediim Hristiyanln kaynaklan
konulu aratrmalarmdan yalnzca gze arpan iki noktaya
deineceim; bunlar benim kesinlikle rahatsz edici bulduum
maddelerdir.
Son olarak, kinci Dnya Sava, 60 yldan uzun sredir onu
anlatmaya ve aklamaya abalayan ynla eserin gsterdii zere,
bitm ek bilmeyen bir alan gibi grnyor. lm kamplarnn ilk
kurbanlarnn fotoraflaryla yaadm oktan beri, hi durmadan
bu savan eitli blmlerini yaayanlar sorguladm, ulalabi
lir arivlere bavurdum ve bu konuda okuyabileceim her eyi
okudum.
Bu arada kimileri ocukluktan beri hayranlm uyandran
kiilere rastladm; rnein, dhi aldatc Orde Wingate ya da
Nazi yanls Yahudi Trebitsch Lincoln gibi patolojik aldatclar.
Bylece phe uyandran efsaneleri ve zeri usturuplu biimde
rtlm aldatmacalar kefettim.
zetle, bu sayfalar ktphanemde yorumlar eliinde yap
lan bir tur olduu gibi, bir anlamda da bir eit otobiyografidir.

26
 BRNC KISIM

ESK DNYANIN
ALDATMACALARI
M XIII. yzyl

II. R am ses: B yk Firavun

ve lk Byk Y alan Sylem e H astas

Hatda toplumun tand btn firavunlar iinde II. Ramses,

l'lankamon'la birlikte en nllerden biridir. Geici bir sreliine
kk bir kralck olan Tutankamon, nn 1929da Howard Carter
tarafndan mezarmm bulunmasna ve buradan kan hzinelerin
yaratt heyecana borludur. II. Ramsesin nyse, Msr toprak
larnda diktii kocaman antlarn bolluu ve devasa heykelleri
nedeniyledir; zellikle UNESCOnun insanln kresel ortak
miras olarak ilan ettii ve 1960l yllarda Nilde byk barajn
yaplmas srasnda daha yksee tanm olan heykeller. Bu
mthi miraslar gnmzde Msrbilimciler kadar turistlerin de
hayranln uyandryor. $
II. Ramses ayrca kadim dnyann en byk aldatmacasn
dzenleyen kii olmutur.

M 1274te, 26 yandayken, be yldan uzun sredir ta giyen

biri olarak, Suriyede Orontes Nehri zerindeki Kade Kalesini
yeniden fethetmek iin drt blk yollad. Msr mparatorluuyla
gizli atma iindeki Akdenizin kuzeydousundaki halk olan
1lititler, buray birka yl nce ele geirmilerdi. II. Ramses bir
ay sonra oraya vard.

29
 Hitit elilerinin verdikleri yanl bilgiler nedeniyle aldandn
dan, dmanlarnn bulunduklar yerden daha uzakta olduklarn
sanyordu. O zaman bir taktik hatas yapt: Amon blnn bana
geerek nden gitti ve kampn kuatmay dnd kalenin
ayana kurdu bylece ordusunun byk ksmndan uzaklam
oldu. O zaman ok yakn olan Hititler, gece vakti onun kampna
daldlar ve II. Ramsesin tek kurtulu yolu kamakt. Gece karan
lnda kavga dv iinde kendisini yalnz buldu. Yine de zel
muhafzlar Nearinler onun ilk darbeye dayanmasn salad, o
zaman Amon bl toplanabildi ve yardma gelen bir bln,
Re blnn kanadyla Hitit saldrsn durdurabildi.
Hitit kral Muvatallis Msrllar geri pskrtmeyi baarmt.
II. Ramses hibir zaman Kadei fethedemedi ve kuatmaya
bile kalkmad. Ama aka belli bir bozgunu mthi bir zafere
dntrd. ncelikle Pentaur adl bir kk memur upuzun bir
iir yazarak bu destanda birbiri ardna hkmdarnn zaferlerini
kutlad, ona hayal kahramanlklar atfetti; rnein, oullarnn
-o zamanlar on, on iki yalarnda olan oullarnn- kahramanca
yardmlaryla Mezopotamya ve Anadoluya aknlar dzenledii
gibi. zgvenini bu ekilde tamir etmekle yetinmeyen II. Ramses,
daha sonra bu masallar resimlemek iin tapnaklarn duvarlarna
kabartmalar yaptrd.

II. Ramsesin tebaas gerei asla renemedi ve savalara

katlan askerler phesiz sonularndan korktuklar iin dillerini
tuttular. Ama Msrllarn ayrca hiciv duygusu vard ve kkrtc
metinler yazmay biliyorlard; bunlarn hepsi bize kadar ulamad
ama baz ktiplerin hkmdarn palavralarndan phe duyduunu
gsteren en azndan bir tanesi var; Ktip Hori'nin yks, bir
kl ustasnn palavralarn ifa ediyor ve onu u szlerle yeriyor:

30
 Hattular [Hititler] lkesine gitmedin ve Oupi lkesini [Suriye]
grmedin. Khedem manzaralarn Iged manzaralarndan daha
[azla tanmyorsun. K adee hi gitm edin...

fa gayet ak.
II. Ramses sonunda Hititlerle bar imzalad ve hatta yerden
yere vurduu kt Hattunun kzyla evlenmek iin hazineler
harcad. Yeterince byk bir kral oldu.
Ama propaganday icat etmeseydi, bu hem kendi halk hem
de vrisleri iin o kadar belirgin olmayacakt.

31
MO X. Yzyl

Byk K uds, D avutta n nce Vard

1998 ylnda srailli arkeolog Ronny Reich, iki yllk almann

sonunda, Kudste yer altnda yaplan kazlarn sonularn ya
ymlad; bu sonulara gre, onlarca yzyldr ehre su salayan
kanalizasyon sistemi M 1800 tarihliydi ve eski ehrin yz lm
o zamana kadar tahmin edilenin iki katyd; aslnda, gelenek
ler dorultusunda, Davutun fethettii ehrin dndaki Gihon
Nehrinin kayna bu ehrin iindeydi.
Arkeoloji zellikle srailde sk sk siyaset alanna yaklaan
bir bilimdir; Reichin kazlarnn sonular Knessette (srail m ec
lisi) gensorulara ve o zamandan beri unutulan olduka hararetli
tartmalara yol amt.

Hatrlatmak gerekirse, ncile dayal gelenee gre (II. Samuel)

Kral Davut, Benyamin ve Yehuda kabileleri arasndaki karde
savana son vermek ve onlara kendi isteini ve bar empoze
etm ek amacyla Jebusit kabilesinin elinde olan Kenan ehri
Kuds ele geirmeye karar vermiti. Bunun iin, Keretienler
ve Peletienlerden yani Giritlilerden oluan bir ordu toplayarak
ncile gre ehrin dnda bulunan Gihon Nehri kaynann ak
ynnden hareket etti, askerleriyle birlikte Kudse girdi, Jebusit
muhafzlarn hem en bozguna urattlar ve ehri ele geirdiler.
Ardndan, Kral Davut bakentini dikkate deer biimde geniletti.

32
 Kanalizasyonlarn sanlandan daha eski olmas gelenee aykr
i!<'Imyordu, ne de olsa Davut ve askerleri bu dar yollardan ehre
silinilerdi. Ama Gihonun kaynann ehrin surlarnn iinde
I l mnas bu gelenee karyd: O zaman kuatmaclar ehre nasl
Sileceklerdi? Tartma konusu haline gelen btn Kudsn fetih
i.triliiydi. Birok bak as zaten sorunlu grnyordu: Kk
hi ordu surlarla evrili bir ehre, ehri elinde bulunduranlara
l.k ettirm eden kanalizasyonlardan nasl szabilmiti? Ya orann
l.lkna ne olmutu?
Yine de baz efsaneler ne kadar eski olursa eletiriye kar
o kadar direnli oluyor.

33
M V Yzyl

D em okrasiyi Y u n an lar m cat Etti?

Modern batnn genel kltrnde en derine kk salan yerleik

fikirlerden biri Yunanlarn demokrasiyi icat ettikleridir. Szcn,
dem os (halk) ve kratos (iktidar) kklerinden retilmesi bir yana,
bundan daha yanl bir ey yoktur. Hatrlatmak gerekirse, bu
szck gayet ge bir tarihte, V yzyln sonlarnda ortaya kt.
ncelikle, o devirde Yunanistan, mill kimlik anlamnda va
rolmu deildi. Ellada bamsz blgeler olan Trakya, Halkidiki,
Adalar, yonya ve Kaya arasnda paylalmt. Orada nfusu 10 bin
vatanda gemeyen ehir devletleri ykseliyordu: Atina, Tebaai,
Megara, Argos, Sparta, Amphipolis ve bugnk Trkiye kyla
rnda yer alan Sestos, Klazomenai, Efes, M ilet... Bazen bu ehir
devletleri arasnda ibirlikleri oluyordu, ancak Atina ve Sparta
rneinde olduu gibi, anlamazlklar onlar sk sk kar karya
getiriyordu. Atina demokrasinin taslam izdiinde Sparta bir
krallk olarak kald.

Etnoloji ve arkeoloji gsterdi ki dorudan demokrasi, yani

karar alma hakknn ounluk yasasna gre btn vatandalar
tarafndan kullanld ynetim biimi, dnyann baka birok
blgesinde klanlar konseyi biimiyle yzyllardan beri uygulan
yordu. Temsili demokrasi ayrca kabileler konseyi biiminde de
vard ve bunlarn bir bakan semeleri gerekiyordu.

34
 Demokrasi Atinada hemen kk salmad ve Romallar tara
fndan fethine kadar ehir oligari ile demokrasi arasnda gidip
geldi. Atmallarn dndkleri biimiyle demokrasi, modern
ada bu isimle anladmz rejimle hibir biimde kyaslana-
naz: ncelikle Atinada demokrasi, vatanda olarak grlmeyen
baz topluluklar dlyordu, rnein kleler ve denizciler gibi.
I latta yalnzca toplumsal grevlerden muaf vatandalar ehrin
ileriyle megul olabildiklerinden, klelik demokrasiyi meydana
getiren unsurlardan saylrd. Ayrca demokrasi kuvvetlerin ay
rln tanmyordu ve ayn yarg grevlisi hem yarg hem de
yasa koyucu olabilirdi.

Perikles'e kadar demokrasi aslnda en zengin vatandalar

tarafndan ynetilmiti; bu, Solonun anayasasnn mirasyd (M
VII.-VI. yzyllar). Perikles en fakirlerin de ehir hayatna katla
bilmeleri iin denek salayan bir vergi koyduunda, Atina'nn
demokrasi kavramna uymayan bu icada kar eletiri oklar yad.
Nihayet, III. yzylda, Aristoteles, kendi dneminde ehrin
sorumlularnn seilme yntemini fazla ocuka bulur (Politika,
lf); seimin, yal yelerin seiminde olduu gibi alklarla ya da
ku falna baktktan sonra kura ekimiyle yaplp yaplmadn
bilmiyoruz. Plutharkos oylar saymakla grevlendirilenlerin bir
binaya kapatlarak alklarn younluunu tahmin etmeye al
tklarn (Lykurgos) anlatyor. Her koulda, seim oy verilerek
yaplmyordu.

Dolaysyla, demokrasinin icadn Yunanlara mal etmek yan

ltr. Bu terim rm yemeklere sarlan bir ambalajdr; tpk
Sovyetlerin arka bahelerinde George Onvellin newspeakinin6
(1984) karanlk kehanetleri ile topya fanatiklerinin fantezilerini
gerekletiren, halkla da demokrasiyle de ilgili olmayan u halk
demokrasileri rneinde olduu gibi.

35
M 399

S o k ra te sln lm :
Z o r Gizlenebilmi B ir n tih ar

M 399 ylnda vatandan, air Meletos, zanaatkr ve siyaset

adam Anytos ve hatip Lykonun ihbar zerine, Atinann 500'ler
meclisi Sokratese, yani tanr Apollonun sesi Delphi Kahininin
en bilge insan dedii kiiye dava at. Mahkeme onu iki eyle
sulad: Genlerin ahlaknn bozulmas ve ehrin tanrlarna
nem vermeme ve dinde yeni ibadetler icra etm e. Kesinlikle bu
iten kurtulmasn salayabilecek nl bir avukat olan Lysiasn
kendisini savunmasn Sokrates kabul etmedi ve savunmasn
kendisi hazrlad. Savunmas o kadar saygsz ve kstah olmutu
ki fkelenen Meclis onu 220 oya kar 280 oyla sulu ilan etti.

Savclar idam talep etmilerdi: Atina geleneklerine gre bir

kap baldran zehri iecekti. Ceza indirimi iin grmede bulu
nabilirdi ama ehrin bir velinimeti olduunu ve ehir tarafndan
ihtiyalarnn karlanmas gerektiini ilan etti. O zaman Meclisin
fkesi byd; idamdan yana olan ounluk artt. Sokrates zehri
iecekti. Sokrates gerekten de, ceza meru bir mahkeme ta
rafndan verildii iin bunu kabul etm esi gerektiini syleyip
zehri iti. O zaman yetmi yandayd. Dostlar ona hapisten
kamas ve emin bir yerde saklanmas iin yardmda bulunmay
nermilerdi ama o kesin bir dille reddetti. Bu durumda kabul
edilmi bir idam, bir intihara benziyor.

36
 25 yzyl sonra, Atina vatandalarnn kararma hibir akla
y,lkn aklama sunulmad. Meclisin dile getirdii ahlaki -
ii menin kamtlar ve balca rneklerini ancak dolayl yoldan
liliyoruz. Homoseksellik imalar belli ki savunulabilir deil
i'mk bu Atinada su saylmyordu. kinci sulama konusu ise,
AtinalIlarn tapt tanrlarn tanmna uymayan ve Sokratese
alisi cini, nl Daimon olarak kendini gsteren elle tutulamaz
tanr hakkndki imalardr.
te yandan, Meclisin hkm yzyllar ilerledike canavarca
bir hakszlk grnm kazand ve bu hkmn Sokrates tara
lndan kabul edilmesi, AtinalIlarn hakszl nnde hayranlk
i lyulacak bir Stoacln ifadesi olarak yorumland. Btn okul ve
niversite kitaplar, btn ansiklopediler bu konuda hemfikirdir.
Bylece filozof, lm cesaretle kabul eden, gerein savunucusu
bir kahraman oldu, adeta Mesihvari bir kimlik kazand.
Birok tarihi Sokratesin sulanmasn, onu sulayan Anytos,
I ,ycon ve Meletosun budalalklarnn ve nfuzlarnn sonucu olarak
grdler. Onlarn gerekten aptal ve kt olduklar varsaylrsa,
byle bir savunma idam iin oy veren Atmallarn ou asndan
pek geerli olamaz: 500 kii iinde, 300den fazlas. Atinada ok
lazla aptal ve kt insann bulunmas gerekir.

Gerek olduka farkldr. Ve sonraki 25 y2ylm savunmalarna

hibir biimde uymaz.
M 399 ylnda, Atina kendisini ykan fed Peloponez Savandan
ve ayrca iki kanl tiranlk dneminden kyordu: M 411de,
100'ler ad da verilen oligari hkmdarlarnn tiranl, ayrca
M 404te Otuzlar tiranl. Filizlenmekte olan gen Atina de

37
mokrasisi az kalsn yok oluyordu. Oysa ikisinin de yneticileri
arasnda Sokrates, Kharmides ve Kritiasn rencileri bulunuyordu.
Platon zaten D iyaloglafm m ikisine onlarn isimlerini vermiti
(Kstahln doruuna karak, Kharm idese ikinci bir balk ek
lemiti, Ahlaki bilgelik zerine)
Daha da beteri, Sokratesin bizzat Dnyada sevdiim iki
ey var, Alkibiades ve felsefe diyerek sz ettii kii, Alkibiades,
Atina'nn yklmasna neden olan adamd; ele avuca smaz, tahrik
edici ve edepsiz bir maceracyd, berbat bir skandalla saygnl
lekelenmiti (bir grup arkadayla birlikte ehrin koruma talar
olarak konulmu Hermes heykellerini hadm etmilerdi) ama
zengin ve yakkl bir genti. Atinadan ayrlarak ba dman
Sparta tarafna gemi ve orann yneticilerine doduu ehrin
kaynaklarndan nasl mahrum edileceini gstermiti: Laurionda
yalnzca kleler tarafndan korunan gm madenlerinin ele gei
rilmesiyle. Atinamn bozguna uramas ve Pire Limann koruyan
uzun duvarlarn yklndan sonra, ortal kartrmay i edinmi
bu nefret edilesi kii, koyu kzl yelkenleri olan bir gemiyle sanki
bir kralm gibi tek bana geri dnmt.
Kharmides, Kritias ve Alkibiades bylelikle Atinann gen
protodemokrasisinin en tiksinilen kiisi olmulard. de
Sokratese yaknd. Elbette Sokrates onlara ne zalimlii ne de
tiranl retmiti ama nihayetinde retisinin baz ykc eler
barndrmas muhtemeldi.
Dolaysyla filozofun mahkemeye verilmesi, baz gnmz
yazarlarnn iddia ettiklerinin aksine ne dar grl! irka vatan
dan hrnlndan ne de bir gnah keisi bulma ihtiyacndan ileri
geliyor, dorulanm phelere dayanyordu. phesiz yarglarna
yle karlk vererek kendisini daha ustalkla savunabildi: Nasl,
Prytaneionda (yani masraflar ehir tarafndan karlanarak bes
lendii ve konaklad kamu binasnda) olmam gerekirken beni

38
IHraya m anyorsunuz? lm cezasn, Alkibiades'in ihanetiyle
kalbi krld iin kabul etmi olmas mmkn. Her ne kadar
Al iann vatanda olma ayrcalna sahip olmasa da bu ehrin
kal binde deerli bir yeri vard. Yalanmt, lm tercih etti.

Bylece 500'ler Meclisi yzyllar boyunca adaletten ok cezaya

nem veren bir tr halk mahkemesi olarak grld. Oysa bu
sulamann elle tutulur bir yan yok: Bu saray ehrin en eitimli
adamlarndan oluuyordu ve onlar Apollon khininin birka yl
nce dikkat ektii bilgeye kar ani bir nefrete kaplm olarak
dnmek mmkn deil.

I )olaysyla, gnmz tarihisi, Sokratesin retisindeki muhtemel

ahlakd eler zerine sorular soracaktr: Byk ve tehlikeli bir
giriim, nk Sokrates hibir ey yazmad ve bu retiyi ancak
Ksenofonun ve zellikle en sadk rencisi Platonun yazlarn
dan biliyoruz. Ayrca Jean-Jacques Rousseau, Emmanuel Kant
ya da Frederich Hegelin ona duyduu hayranlk, byle cesur
bir analizi adeta yasaklard. Yme de bir ipucu dikkat ekiyor:
lmnden sonraki sayg gsterilerinin inandrdnn aksine
Sokratese Atinada herkes oybirliiyle sayg duymuyordu; hiciv yazan
Aristophanesin komedisi Bulutlar, Kular ve Eek Arlarnda
Sokratesten yola karak yazd gln ve hatta ahlaka zararl
karakter bunu gsteriyor: Genlii yoldan karan, samalayan
bir palavrac. Burada, "safsatac" denilen filozoflara kar Atinada
yaygn bir nyargy gryoruz: Buna gre, filozoflarn ii bo
fikirleri genleri serseme evirir, onlar gymnasiumdan7 soutur
ve bu da nihayetinde ehrin karlarna aykrdr.

39
 Burada genliin ahlaknn bozulmas sulamas dorulanyor
Aristophanesin komedilerinin baars, Atina nfusunun en azn
dan bir ksmnn Sokratese kar gvensizliini ortaya karyor.
phe belki aydnlatlabilir: Platonun Minosunun bir bl
mnde Sokrates yalnzca bilgiyi elinde bulunduranlarn hkme-
debileceklerini aklar, bu bilgi gkyz tarafndan verilmitir ve
sradan bir adam erdemli bile olsa bunda hak iddia edemez. Oysa
temelde antidemokratik olan grler vardr burada: Bu grler,
oligari hkmdarlarnn, yani Cumhuriyeti iki kez tehlikeye
atan aristokratlarn davasna g katyordu. Sokratesin dnsel
anlamdaki etkisinin, darbe yaparken oligari hkmdarlarna
cesaret verdiini doruluyordu.
Zaten Sokratesin en yakn rencilerinden biri olan Platonun
demokrasiye dmanl iyi bilinir: Atinann zenginliklerinin fa
kirlerle paylalmasna ve Atmallara ziyafet ekerek ve onlara
arzuladklar her eyi sunarak onlarm tembel, gevek, geveze ve
para hrsyla gz dnm hale gelmelerine neden olan Perikles
gibi adamlara ate pskrmt. Ekonomik demokrasi en tik
sindii eydi. Ustasnn mahkemesine katldktan sonra, Siracuza
tiran Dionysiosun hizmetine girdi.
Son olarak, Sokratese yneltilen yabanc tanrlar onurlan
drma sulamasyla ilgili olarak, Atmallarn, filozofun, emirleri
dininkinden daha gl olan D aim oriuyla ilgili sylediklerini
referans ald varsaymn ileri srebiliriz.
Ama kesin bir nokta var: AtinalIlarn Sokratesten phe
lenmek iin geerli sebepleri vard. Beraat edebilirdi. phesiz
hayattan bkmt.

40
(,cl ikili bir olayla, Sokratesin davas bunun gibi sayfalar ve bu
lilozofun retisinin en azndan bir ksmn doruluyor.
Filozof, dinleyicilerini, profesrlere ve gerei bildirme
yetkisiyle donanm btn insanlara kar uyarmt. Sokrates
yntemi, maytik, aslnda bir eletirel diyalog yntemiydi; konu
ulan kiinin neden sz ettiini bilmediini, bakalar tarafndan
belletilen kavramlar tekrarladn, ksacas beylik dnceleri
lekrar ettiini kendiliinden kabul etm esi amacn gdyord.
( )nu profesrlere zg bir edayla iaret parman dorultmu
halde gsteren David'in mehur tablosu, Sokratesin lm, bu
bakmdan samaln vard son noktadr: Sokrates tam olarak
bu retici iaret parmana kar kyordu.

Btn ebeler gibi ksrm ve bana sk sk, bakalarna soru

lar sorduum ve bunlara yant verecek kadar akll olmadm
ynnde sitem etm ekte ok hakllar. Nedeni u, Tanr beni ebe
olmaya zorluyor am a doum yapm am a izin vermiyor.

Oysa annesi ebeydi.

Bu eletirel tavr Atmallar ho gremezdi, o zamanlar logos8
szcnn onlar iin neredeyse ilahi bir gc vard. Sokratesi bir
profesr olarak gryorlard, hlbuki o yalnzca bir uyandrcyd.

Amerikal tarihi Daniel J. Boorstin (1914-2004) bu retiyi hakl

olarak tanr-kral Thamis'in yazy icat eden Msr tanrs Thotha
yapt uyaryla karlatryor: Senin buluun (yaz) renmek
isteyenleri unutkanlatracak, nk artk hafzalarndan fayda
lanmayacaklar.

41
M 330

Pytheas'n Thuleu K efetm esi ya da

-a sln d a yle o lm a y a n - B ir aka

Yunan corafyac Polybios (M II. yzyl) IV yzyldan Marsilyal

vatanda Pytheasn seyahatinin yksn yorumlarken onu bir
numaral yalanc olarak nitelendirdi. Herkesin bildii zere va
sat bir serveti olan basit birinin bu kadar byk mesafeleri aa
cak imknlar bulabildiine kim inanr? Polybiosun nl halefi
Strabonun da (M I. yzyl) Pytheas pek vd sylenemezdi,
o da Pytheas' her yerde ve daima etrafndaki herkesi aldatmay
amalayan ve arlatanl meslek edinmi biri olarak nitelen
dirmiti. Uzmanlarn alaylar gnmze kadar devam etti ve XX.
yzyln nl bir ansiklopedisi, Pytheasn donmu bir denizi
tarif ederek gerekten de Strabonun yergisini hak ettiini do
rulad. Donmu bir deniz, yle mi! Bu Marsilya limann tkayan
Sardineden yzyllarca nceydi.

M VII. yzylda Yunanlarn imdi Marsilyann bulunduu

yerde kurduklar Yunan smrgesi Massiliada doan Pytheas,
daha fazla saygy hak ediyor ve sonunda bu saygy kazanmay
baard. ncelikle, Strabon bile onun bir cahil olmadn kabul
ediyor: Astronomi ve matematik konusunda Pytheas yeteneini
gstermi gibi grnyor.

42
 M 330a doru, Pytheas, Herkl Stunlanmyani Cebelitank
gemiti; buras o zamanlar Akdenizin tek kapsyd, kyda yaa
yanlar burann uygarlklarn beii ve bu tanm hak eden tek yer
olduunu dnyorlard; Hindistan ve in onlar iin zamanda
ve zihinde geride kalm lkelerdi.
Okyanusun Tasviri eserindeki blmlere ve baka yazarlarn
alntlarna baklrsa, Pytheas Atlantik kysndan yukar km ve
Britanya yarmadasn geerek Byk Britanya adasna varmtr.
Byk Britanyann konumu, ekli ve boyutlarndan artc bir
kesinlikle bahseden ilk kiiydi; bu da onun bir palavrac olmad
nn kantdr. Ayrca halkn da tarif etmitir. Ondan alnt yapan
SicilyalI Diodorus, bu halkn, ounlukla kamlardan ve odunlar
dan yaplm ok fakir evlerde yaadn anlatr. nsanlar orada
Iinatlarn zeri rtl snaklarda saklyorlard. Bu kaynaklardan
her gn solmu baaklar alyorlar, bunlarn tanelerini ayryorlar
ve bunlardan yiyecek elde etm ek iin alyorlar. Kiiliklerine
gelince, olduka mtevaz insanlar ve bugnn insanlarnn ateli
ve kt ruhundan uzaklar.

stelik o Strabonu tanmyordu.

Antik a hayrete dren, sonra onun alaylarna hedef
olan ama gizemini koruyan bu raporda, Byk Britanya adasn
dan kuzeye doru alt gnlk yolculukla bir toprak parasnn
kefedilmesi yer alyor Pytheas buraya Thule adn veriyor ve onu,
"bir ad olan toprak paralarnn en kuzeyi olarak tarif ediyor.
Kaporda yazdna gre, geceler pek ksa, baz gnler iki, baz
gnler de saat. Belli ki Pytheas yaz gndnm srasnda
kuzey kutup dairesine gelmi.
arpc ayrnt: Pytheas bu diyarda yaayanlarn hasatlarn
kapal yerde dvdklerini anlatyor, nk yamur ve gne
sizlik onlarn st ak harman yerlerinden faydalanmalarna

43
engel oluyor. Onun bahsettii gnesiz hava, ancak gnlerin
ok ksa olduu sonbahar ve k aylarnda olabilir; Pytheas bu
olay uyduramaz, nk o dnemde blgede deildi. Hyperboreoi
halknn tahl ve bal aromal bir iki rettiklerini de uydurmad.
Efsanesi XX. yzyla kadar akllar kartran bu toprak par
as neresiydi? Onun tam yerini tahmin etm ek riskli olur, nk
kifin Byk Britanyann kuzeyinde alt gn boyunca hangi
hzla ilerlediini bilmiyoruz; usta denizciler ve tarihilerin ou
Pytheasn Orkney veya Shetland takmadalarna gelmi olabile
ceini sylyor ama belli ki zlandaya deil. Bununla birlikte, bu
snrlama gl bir phe uyandryor nk Byk Britanya'nn
kuzeyinden itibaren bu iki takmadaya yaklamak iin gereken
zaman, alt gnlk yolculuktan ok daha azdr: Ancak bir gn
srer. zellikle yaz gndnm sresince Atlas Okyanusunun
akm ve alizeleri gz nnde bulundurulursa, Pytheas daha ku
zeye gidebilmitir. zlanda Byk Britanya'nn 250 mil kuzey
dousunda bulunuyor: Kesintisiz bir rzgr, Pytheasn saatte
iki milden daha yava bir hzla gnde yaklak 40 mil gitmesini
salayabilirdi. Bazlar, Baltk Denizine kadar inebildiine gre,
Norvee kadar gitmi olabileceini kabul ediyor; bu da o dnem
iin hi fena saylmaz.
Donmu deniz, ncmzn daha kuzeye gitmesine engel
oldu ve Pytheas douya yneldi; Baltk Denizine vard, nk
Yal Plinius onun Vistl Nehri giriinde bulunduunu anlatr.
Sonra Massiliaya geri dnd. Mthi bir yolculuk yapmt.
Romal denizciler bu yolculuu tekrar yapma]" asla baara
madlar; belki de eski yazarlarn ortaya koyduklar phelerinin
nedeni budur. Gl Roma donanmasnn baaramadn bu
Massilial tek bana nasl baarmt? Bylece donmu deniz
konusunda ona verip veritirdiler ve Thuleyi bu yalancnn
palavralar arasna koydular.

44
 *

Pytheas'n itibarnn devaml zedelenmesine neden olan bu don

mu denize ne oldu? Belli ki yazlar eriyen buzul paralarnn
neden olabilecei ufak buz kalntlaryla dolup taan bir denizdi
ve uzaktan kayma yzeye kan bir st izlenimi veriyordu.
Pytheas daha nce byle bir ey grmemiti, olay anlatmakla
yetindi; onu yerenler bunu gznde canlandramadklarndan
kahkahalara bouldular. Ama gnmzde baz akademisyenler
bu aklamay kesin bir dille reddetmeye devam ediyorlar ve
Pytheasn tarifinin dnyann snrlar tarifine ok fazla benze
dii yargsna varyorlar; tpk eskilerin hayal ettii snrlar gibi,
yani elementin bir kaos iinde eriyerek insanlarn gemesine
engel olduu blgeler.
Yzyllar getike, Massilialnn keiflerini daha dikkatli ince
ledik. ncelikle birok Antik a yazan, onun yaz gndnmnde
byk bir gne saati ya da gne kadran kullanarak gnein
yksekliini ltn syler; Pytheas bylece Massilianm en
lemini artc bir kesinlikle lebilmi. Pytheasn yntemini
yeniden deneyerek, nce Eratosthenes sonra da Hipparkos enlem
hesaplarn dzelttiler.
Pytheas ayrca gelgitler ile Ayn etkisi arasnda bir balant f
kuran ilk kii olmutur.
stelik kutup yldznn tam olarak Kuzey Kutbunun s
tnde durmadn gzlemleyen ilk kiiydi; bunun iin yine de
yeterince kuzeye gitmesi gerekiyordu ve yalnzca bu gzlem bile
onun Thuleye yolculuunu dorulamaya yetiyor.
Btn bu olaylar phesiz onun palavracnn teki olmadn
gsteriyor. Gnmz eletirmenleri, Pytheasn lmlerinin pek
gvenilir olmayn ve onun safln eletiriyorlar; bu durum

45
sonraki corafyac ve denizcilerin hata yapmasna neden olmu.
Ama 18 yzyl sonra, Kristof Kolomb da son derece nemli hesap
hatalar yapacakt; corafi lmler XVIII. yzyla kadar byk
bir belirsizlik iindeydi.
Yaplacak tek ey, Pytheasm byk maddi imknlar gerek
tiren bu geziyi hangi koullarda ve hangi sebeplerden dolay
gerekletirdiini belirlemek. Pytheas'm yolculuunun gerek olup
olmadn tartm ak iin Polybiosun zerinde durduu nokta
bu. Oysa Polybios baka bir denizcinin, Euthymenesin, Afrika
kylarn kefetmek iin Pytheasla ayn dnemde yola ktnn
farknda deilmi gibi. arpc bir tesadf; bu iki yolculua mali
destek veren ortan kim olduu ve bunu hangi amala yapt?
Yant, skender. Asyaya egemen olan byk fatih, kahramanlklar
iin baka blgeler aryordu; o zaman henz genti (M 323
ylnda tifs ve stmadan ld). Hlbuki Akdeniz dnyas kuzeye
dair henz hibir ey bilmiyordu. Yalnzca skender ok sayda
krekli kadrgalarla yaplan keiflerin masraflarn karlayabilirdi
(her birinde iki yz kreki bulunuyordu) ve bunun karlarna
uygun olduunu dnmt.
Gnmz uzmanlarnn phecilii ve alaylar, olas aldat
maca kadar byk bir risk barndryor. Pytheasm yks bu
bakmdan rnektir: Bu uzmanlarn hatalarn hatrlatyor. 1900
ylnda byk bir fiziki olan British Royal Societynin bakan
Lord Kelvin byk ciddiyetle unlar sylyordu: X nlar bir
aldatmacadr. Be yl nce, yine ayn ciddiyetle unu iddia et
miti: Havadan daha ar uan makineler yapmak imknszdr.
Gnmzdeki hatalarn listesi eski hatalarnki kadar kaba
rktr. Pytheas yalnzca bunlarn kurbanlarndan biridir.

46
MO 62

J l S ezarn R om asn d a U ydurulan

B ir Skandal

Antik Romayla ilgili klasik eitim, genellikle bu uygarln kii

lerine eriilmez bir asaleti uygun grr; dnyann btn okul ve
niversitelerinde, onlar kahramanca erdemin ve sonsuz bilgeliin
mutlak rnekleri olarak tantlmlardr. Zaten yle olmasalard
onlarn yaptklar ve yazlar neden okunacakt ki? hramlarna
sarnm, artk sonsuza dek kaybolmu bir grkemin solgun ve
acnas yansmalar olan modern kltrlere byle hkmediyorlar.
Bu aldatmaca (nk ne kadar saygl olursa olsun, gerek
ten de bir aldatmaca), modern ve antik gereklere dair algy
bozuyor. Ciddiyetten biraz arnm bir yaklam aka gste
riyor ki, Romallar glnlkleri ve olumlu nitelikleriyle bizim
gibi insanlard, btn dier hretler naslsa onlar da yleydi ve ;;
dolaysyla onlar da aldatmacalara teslim oluyorlard.
M 62 ylnda, tyler rpertici bir skandal lmsz ehrin
st tabakasn sarst. Bunun aktrleri Jl Sezar ve Cicerodan
bakas deildi ve bu olay, Plutarkhos gibi nl bir yazarn nl
Adamlarn Hayatlar eserinde bahsetmesine yetecek kadar yank
uyandrcyd. 3 Aralk' 4 Aralka balayan gece, st tabakadan
gen bir adam, Publius Clodius (Claudiusn avam hal) Pulcher,
Jl Sezarn evine girmek iin kadn mzisyen klna brnd.

47
O gece, konakta yalnzca kadnlarn bulunmalarna izin vard:
Sezar ve ev halknn btn erkekleri uyumak iin baka yere
gitmilerdi; nk gece, Vesta rahibelerinin Roma toplumunun
btn kadnlarnn huzurunda kutladklar Bona Dea ritellerine
adanmt.
Bu riteller nelerdi? Bilinmez. Kadnn ilahi znn edeplice
kutlanmasndan, ak sak ibadetlere kadar bunlarla ilgili eitli
varsaymlar sralanyor Pulcherin, her zamanki gibi Sezarn (ikinci
veya nc, bilinmiyor) kars Pompeiann hizmetisi Abraya
orada bulunduunu haber vermesi gerekti. Sonuta, Pompeiayla
yasak iliki yayordu. Bunun zerine, Abra Pompeiaya haber ver
meye gitti. Ama trene bakanlk eden ve gelip gideni gzetleyen
Sezarn annesi, davetsiz misafiri fark etti. Hizmetisini gnde
rip lirini almasn istetti. Pulcher kendisini toplantnn ortasna
itilmi buldu. Ne var ki, bu enstrman almay bilmiyordu. Ona
orada ne ii olduunu sordular, o da Abray beklediini syledi.
Ama tabii ki sesi cinsiyetini ele verdi. Dine hakaretti bu! Vesta
rahibelerinin ritelinde bir erkek vard! Abray bekliyorsa belli ki
Pompeiann yanna girmek iindi. Bylelikle Pulcher dar atld.
Yasak iliki skandali, dine hakaret suunu glgede brakt.
Etraf dehetli bir uultu doldurdu; orada bulunan kadnlar kap
evlerine dndler ve her eyi kocalarna anlattlar.
Ertesi gn btn Roma bu olayla alkalanyordu.

Aslnda bu bir komploydu.

Pulcher Pompeiay ne kadar ekici bulursa bulsun, Bona
Dea gecesi bir ak randevusu iin belli ki uygun zaman deildi.

48
 Pulcher bunu inkr edemezdi. Bu gen adam, yakkl Clodius,
Komann hretlerinden biriydi. Yalnzca ok yakkl olduu
iin deil, ayrca apknlkta nam yrd iin. te yandan,
sradan bir zampara deildi: Kkl ve asil bir aileden geliyordu,
ailenin kurucusu Appius Claudius, Romann byk yollarndan
biri olan Via Appiay kurmutu. smini Claudiustan Clodius'a
evirmesinin sebebi bugn sol diye nitelendirebileceimiz Pleb
partisine bal olmasyd. Kzkardei Clodia, Romann gzdesiydi,
para karlnda sevgisini datmakla tannyordu, gnmzde
telekz olarak adlandrabileceimiz biriydi.
Dzmece hatas sayesinde Clodius, Sezara boanmak iin
bekledii frsat sunmutu. Pompeiann ailesi glyd, Pleb
partisinin gen bakan o zamana dek onu boamaya cesaret
edememiti, ama bu sefer sebeplerini hibir yarg tartamazd.
zgr kalr kalmaz, kariyerine daha faydal olacak yeni bir evlilik
yapabilirdi.
Sezar ve Clodius ayn siyasi partidendi. Bu skandali ortaya
atmak iin de ibirlii yaptklarn tahmin etm ek zor deil.
Roma aristokrasisi entrikaya aldand m? Bunu kesin olarak
bilemeyiz. ncelikle, Senato bu durum iin yeni bir yasay oyla-
mt ve bu yasaya gre, dine hakaret suu ileyen birinin kendini
savunmaya hakk yoktu. O zaman Clodius zengin Crassusun
dn verdii para sayesinde j ri yelerini batan kard: arap
flarnn yan sra, 56 jri yesine baz kadnlarla veya iyi ai
lelerden gen erkeklerle geceler sundu. 25e kar 31 oyla dine
hakaret sulamasndan kurtuldu.
te o zaman Cicero sinirlendi. fke iinde, dman 25 jri
yesinin Clodiusa duyduklar nefretin cinsel ihtiyalarna baskn
gelemediini yazd. Bunun olaylar zerinde dikkate deer bir
etkisi olmad.

49
 Yme de Clodius, bu sefer zina nedeniyle, mahkemeye verildi.
Savc ona svp sayd. Ama davann kaderini etkileyecek unsur
Sezarn tankl olmalyd: Onun ilikiden haberi var myd? Sezar
hayr yantn verdi. Jri yeleri o halde neden boandn sordu.
Sezar, nk Sezarn karsyla ilgili hibir phe bulunmamal
diye cevap verdi. Clodius tekrar beraat etti.
Hileli mahkemeler, daha dn balam deiller.
ki yl sonra Sezar evliliini, oyun icab da olsa, bozan ki
iyle siyasi ibirlii kurdu. unu belirtm ek gerekir ki Sezar ne
ideal bir kocayd ne de sadakatin timsali. Onun her iki cinsle de
maceralar artk kimseyi artmyordu. Genliinde Bitinya'da
(imdiki Libya) konsl9 olduu srada bu lkenin kralyla ilikisi,
ona bizzat kendi prokonsl10 tarafndan Bitinyamn kraliesi
lakabnn taklmasna neden olmutu.
Ama tarih bu anlatmlarla retilmiyor. Bylece, dierlerinin
yan sra Romann da tarihi, gerekle fazla ilgisi olmayan bir
kahramanlk freskinin iinde donduruldu.

50
I. yzyl

sa, Nasrada m D odu?

Melek Cebrail'in Meryem adnda bir bakireye grnd kk

mezrann, kyn ya da kimbilir belki kasabann ad olan (ama
kesinlikle bir ehrin deil) Nasra, Yunanca Nasara, Antik Filistin
Iskkndaki en zengin bilgi kaynaklarndan olan, I. yzyln Romal
yazar Flavius Josephus'un bilmedii ve Eski Ahitte var olma
yan bir yerdir. Matta ncilinde, Taberiye gl olarak da bilinen
( ienesaret glne yakn olduundan, Aa Celilede bulunduu
yazar; sann ocukluk ve ergenlik alar ite burada gemitir.
(")le yandan, sa orada deil Beytllahimde domutur nk
Meryem hamileyken Yusuf ona, Augustus fermanna gre saym
yaptrmak iin oraya gitmesi gerektiini sylemitir Nitekim,
Yusuf Beytllahimlidir. Mattaya gre, Msra Katan so n ra ,5
Yusuf Nasraya dner, Bu, peygamberlerin araclyla bildirilen,
( )na Nasral denecektir sz yerine gelsin diye oldu. (Mt, II,
2'i) Sorun u ki hibir peygamber Nasraldan bahsetmemitir,
Nasra isminden de.
Szcn kendisi yeni bir soru sorduruyor: Matta, Nazoraios
yazd halde, Markos, Luka ve Yuhanna, ardndan da Resullerin
leri, say anlatmak iin Nazarenos szcn kullanrlar, bu
ila daha dar anlaml olup Nasrada yaayan demektir. Bu sz

51
sonralar havariler iin de kullanld. Acaba bu, branice netser,
evlat''tan tremi bir szck myd? Hayr, nk tsadik harfi
nin z sesini iermiyor. O halde nazir, yani ilecfden mi geldi?
Hayr nk sa bir ileri deildi. ncil'i yazanlar bile ikiye blen
tuhaf bir yeni szck. Belki de yalnzca Nasrada yaayan an
lamna geliyordu.
Peki bu yer nerededir?
Buras ancak Celilenin tepelerinden birinin yamacnda, Jezreel
ovasnn giriinde bulunan, bugn olduu gibi tarif edilen ve
ad El Nasira olan yer olabilir: Buras ku uuuyla Genesaret
glnden yirmi kilometre uzaktadr, hlbuki Markos ve Luka
buray gln dou kysna yerletiriyordu.
Buras Luka'nn bahsettii Nasra olamaz nk oras bir
dan stnde bulunuyordu. Aslnda, sa bu yerin sinagogunda
vaaz verdiinde ve cemaate imansz olular nedeniyle mucize
yapmayacan ilan ettiinde, fkelenen cemaat onu dan tepe
sine gtrd; onu oradan aa atmay planlyorlard. te yandan,
gnmzde ve phesiz Orta adan beri bu eziyetin meydana
geldii yer olarak gsterilen dik bayr imdiki Nasrann iki ki
lom etre tesinde bulunuyor.
Civarda bol bol bulunan ve iftilerin hasatlarn koyduklar
maaralar nedeniyle Nasra isminin gizlemek anlamna gelen
nesr kkeninden geldii iddia edildi; ama insanlarn yaad bu
iimde bir yer bulunduuna dair kant yok. Arkeoloji, sitenin ne
prehistoryada ne de sonradan bizim amzda var olduunu
doruluyor. Orada gerekten bulunan yknt ve yaplar I. yz
yldan sonraki dneme ait.
En akla yakn varsayma gre, Nasra'nn varl Yeni Ahitte
ok sk kullanlan Nazoraios ve (Nazoraios szc Nasrada
yaayan birini ifade edemediinden dolay) farkl bir anlam ta-

52
y.m Nazarenos arasnda fonetik bir atmadan geliyor. Yunanca
-.zck N azoraiosun, Aram dilinde Nasorayya szcnden gel
mesi daha byk bir ihtimal, bu szck ilk Kilisede bir Gnostik
l lristiyan tarikatn tasvir ediyordu.
Sonradan, Hristiyanlar Markos, Luka ve Yuhanna ncillerini
dorulayacak bir site kurmu olmallar.
Zaten, her koulda sa, bu varl pheli kasabaya bal g-
nmyor nk Yahyann kendisini vaftiz etmesinden sonra
gidip Kefar Nahuma yerlemitir.
Ama bir efsaneyi yadsmak tehlikelidir, ne de olsa hl Nasral
Isadan sz edilmeye devam ediliyor.

53
MS 37-68

ftira K urban Neron

Roma imparatorlar hakknda hi iyi eyler yazlp izilmedi: Kendileri

imperiumun11 hayran olan, yzyllar boyunca Roma modeli
zerine en gzel binalar diken kiiler, efendilerine kar hakaret
lerini ve aalamalarn eksik etmediler. Kamuoyu, Tiberius'un
sbyanclndan Caligulann deliliine kadar, onlarn yalnzca
kt yanlarn aklda tuttu; Hristiyanlk yerine tekrar eski pa
gan dinini yerletirmeye yeltenen Julianusun korkun ihanetini
saymyoruz.
Bu gzden dn byk ksm skc yazar (onu yargla
yan zellikle Roger Vaillanddr12) Suetonius'la ilikilidir; kendisi
dedikodular ve doru bilgileri toplam, Oniki S ez a f da bize en
artc canavar portrelerinden oluan bir sergi miras brakm
tr; Romadan ve onunla ilgili her eyden sonsuza dek irenmek
zere. Jl Sezar ve Augustus bu katliamdan kl pay kurtulmular
lerinde en kts Nerondu, lmsz ehri bilerek yakm
ve ehir yanarken (Holyvvoodun uydurduuna gre) terasnda
keman almt (o dnemde keman yoktu). Koca gbekli bu
iren adam ehri aydnlatmak iin Hristiyanlar yaktrm ve
baka korkun iler yapmt.
Eer inanmyorsanz, Suetoniusa bavuralm:

54
 XXVI. Taknlk, ahlakszlk, lks, cimrilik, iddet onun nce
kadem e kadem e, gizlice ve sanki genliinden dolay batan
karlm gibi esiri olduu ktlklerdi; am a o zam an bile kim se
hu olaylarn yandan deil d e kiiliinden ileri geldiinden phe
clmedi.

ie bak! Yazar bize nasl hem savurgan (lks) ve hem de

cimri olunabileceini aklamyor, stelik bunlar gizli olduuna
ve kendisi de henz domadna gre, bunlar nasl rendiini
le anlatmyor. Ayrca insann ya ilerledike ktletiine inan-
ynrmu gibi grnyor. Ne nemi var. Kantlar m?

Gne batar batm az, bana bir bone veya balk geirir, ka
bareden kabareye koar veya sokaklarda avare avare dolard;
avun olsun diye, am a bu oyun masum deildi: Aslnda, yem ekten
anen insanlar dvyor, kendisine direndiklerinde onlar yaralyor
vc lam ukurlarna atyordu. H atta kk dkknlarn kap
larn krp buralar yam alayacak kadar ileri gitmiti; evine bir
hr ar kurmu, orada ganimetini, rn bir an nce ortadan
k tybolsun diye ak artrm ayla paralar halinde satyordu. Sk
ak bu tr dvlerde, gzlerini hatta hayatn kaybetm e tehlikesi
k\irdi; karsna hakaret ettii bir senatr az kalsn onu dvmekten
ldryordu. Bu kt m aceradan sonra, tabii ki peinde kendisini
inaktan ve gizlice takip eden tribnleri13 olm adan halkn iine
kma riskine bir daha girm edi

Bu yalnzca kk bir rnek. Bu kadar yeterli nk gerisi

de bir o kadar mide bulandrc. Suetoniusun byle tasvir ettii
kii, onun sylediine baklrsa, kendi kendini byk bir faciaya
srkleyen ahlaksz bir budala. Bu gece gezintilerinden sonra

55
nasl hayatta kald bile artc nk Romallar, tpk gn-
mzdekiler gibi, ateli bir ba belasnn kendilerini itip kakmasna
izin verecek kiiler deillerdi. Hem neden bykler daha gz alc
olduu halde Neron kk dkknlardan alyordu?

Ama Suetoniusun dedikodularn nereden topladn iyi

biliyoruz: Nerona (karln fazlasyla grd) nefret duyan
aristokrasiden. Neronun lmnden bir yl sonra 69'da Hippo
Regius'ta doan ve 125e doru len bu szde an yazar, kesinlikle
ne Neron ne de onun hkmdarl zamanndaki imparatorlukla
ilgili herhangi bir ey grmt.
Geri kalann kefetmeyi adi sularla ilgili polis kaytlarndan
fazla midesi bulanmayacak kiilere brakacaz: Karlatracak
olursak, Marquis de Saden eserleri biraz fazla abartlm ap
knlklar gibi kalyor. Eski tarihilerin (aslnda yzyllar eserlerini
ve isimlerini koruduundan onlara an yazar demek gerekir)
kendilerine biraz fazla kolay verilmi nfuzlar byk lde
zarar grm gibi grnyor.
phesiz Suetoniusa inanmak gerekirse, eitmeni Senecann
derslerinin imparator Nerona hi faydas olmad grlyor,
nk dedikoducumuz yazmay unutmu ama Neronun babas
Claudius olunun eitimini nl bilgeye teslim etmiti; Claudius
ldrldnde ve Neron 17 yanda imparator olduunda, im
paratorluun gerek hkmdar Seneca ve eyalet valisi Burrustu.
Seneca, Suetoniusun anlatt su unsuru tuhaf hareketleri asla
ho grmezdi. Mutlu Hayat ve Bilgenin Sarslmazhtnn yazar
olan filozofun etkisi, tersine, yararl oldu ve Nerona en dman
tarihilerin grne gre btn imparatorlukta varln hissettirdi.

Neron bir erdem timsali olmad, ancak gariptir ki AvrupalIlar

sz konusu olduunda hogr gsterilmeyen eyler, llerin

56
seraplar tarafndan korunan firavunlarda affediliyor. Yoksa ka
bahat bilinaltnda yatan rklkta olabilir mi?

Nerona en sk atfedilen sua gelelim: Romann yaklmas. Bu

sulama dorudan dnemin halknn inancndan geliyor: Nitekim,
lucitus ve Dion Cassiustan rendiimize gre, halk bu yangn
Ianrlann fkesinin iareti olarak yorumlam ve bunun sebebimin
Neron olduundan phelenmi. Bu eski komplo teorisinin k
keni yine Suetoniusa (Neron, 38) ve ayrca Dion Cassiusa (Roma
tarihi, LXII, 16-17) dayanyor. Onlar imparatorluk saraynn k
lelerinin Romamn eitli mahallelerine cayr cayr yanan ktk
ve mealeler attklarn anlatyorlar. Ama bunlarn imparatorluk
saraynn kleleri olduklarn nereden bilebilirlerdi ki? ki yazar
yazmay- unutmular ama Neron bu yangnda en gzel sarayla-
mdan biri olan, sanat koleksiyonlar ve hzinelerinin topland
I lonus Aureay kaybetmiti.
Yangn 64 ylnn Temmuz aynda, yln en scak zamannda,
I berin kysnda sralanm ya satclarnn bulunduu dkknlar
ve kk barakalarda balamt. Rzgr yangn krklemiti.

Tarihi Catherine Salles14 yzyllar boyunca Neron'a yaplan

sulamann yersizliini gsterdi. zellikle, imparatorun faciay
(inlemek iin ald nlemleri hatrlatt: Neron evini kaybedenlere
imparatorluk bahelerini am ve Ostia Liman araclyla im
paratorluun dier blgelerinden buday getirtmiti. Kundak
bir lirann yapaca ey deil bu.
Yangnn sorumluluu, geerli bir neden olmakszn Hristiyanlarn
zerine atld ve Tacitus'un sylediklerine dayanlarak usuz bu-
aksz kalabalklarn kurban edildii ileri srld: Tarihi Richard

57
Bodeus15 bu tahmini iki ya da yz kurbana kadar drd.
Yine de fazla ama o dnemde byle byk bir faciaya yol am
insanlar iin bu doru cezayd.
Neronu, zellikle Suetonius denen kiinin dedikodularndan
kurtarmak ve ona sradan imparator kimliini geri vermek iin
phesiz hayli almak gerekecek.

58
M 6-5 - MS 62-64

Aziz P avlus'un Nfus Kayd, Y ersiz B ir S oru n

XXI. yzylda Aziz Pavlusun nfus kayd konusundan sz etmek,

ykc ve kt niyetli olmasa bile olduka yersiz grnme riskini
I,hyor Bunu 1991de yaptmzda ve aratrma ve analizlerimizin
'.nularm yaymladmzda, bize gerekten de Deccal muame
lesi yaptlar. Birok tarihinin Bat Kilisesinin gerek kurucusu
olarak kabul ettii Pavlus, aslnda aziz statsn geerek efsane
s at sne ulat ve onun havari sz adeta vahiy yerine geiyor.

te yandan bu kii tarihin belirlenmi bir zamannda ortaya

kt ve bylece hagiografilerden16 bamsz olarak tarih alanna
giriyor.
Bu balamda sorulan ilk iki soru unlardr: O nerede dodu?
V. l udi miydi?

Kendisinin anlattna gre Yahudi'ydi ve Tarsusta domutu:

"Sekiz gnlkken snnet oldum. srail soynudan, Benyamin oy
mandan zbez braniyim. Kutsal Yasaya ballk derseniz
I ersiydim. (Filipililer, 3:5-6) Ayrca, kendisini Roma vatanda
olarak nitelendiriyor: Ben Kilikyadan Tarsuslu bir Yahudi, hi
de nemsiz olmayan bir kentin vatandaym. (Elilerin leri,
1:39). Ve tekrar ediyor: Ben Yahudiyim. Kilikyanm Tarsus
kentinde dodum ve burada, Yerualimde Gamalielin dizinin

59
dibinde bydm. (Elilerin leri, 23:3). Ayrca Yal da denilen
I. Gamaliel, Kutsal Yasann nl bir doktoruydu.
Roma vatandaln hararetle savunuyor Romallar onu Kudste
durdurduunda ve krbalamakla tehdit ettiinde, yzbaya bir
Roma vatandan krbalamann yasak olduunu hatrlatyor, ki
bu dorudur Yzbann uyard subay, Saul'u17 sorguya eki
yor: Syle bakaym, sen Romal msn? Saul doruluyor. Subay
kendisinin vatandalk hakkn ykl bir para karlnda elde
ettiini sylyor ve Saul, Ben ise doutan Roma vatandaym
diye yant veriyor (Elilerin leri, 22:28-29).
Subayn aknln anlyoruz: Bu Yahudi ve Romal ift kim
lik ancak Filistindeki gerei bilmeyen kiiler tarafndan kabul
edilebilir; Filistinde Yahudiler imparatorluun tebas ama vatan
da deil, dolaysyla bu ift kimlik istisnai hatta olaand bir
durum olur. Aziz Pavlus zerine birok eserin gsterdii zere,
bu nokta gnmze kadar bilinmezliini koruyor: Roma vatan
dal bir konsolosluk hukuku unvan deil; Roma tanrlarna
sayg gstermeyi zorunlu hale getiriyor, aksi takdirde yalan yere
yemin suu ilenmi oluyor ki bunun cezas ok ardr, ncelikle
kii fiilen bu vatandalk ayrcalndan mahrum edilir.
Saul bu ikilemden nasl kurtuldu? Eer ibadetlere katlmay
reddederse, artk Romal olmayacakt ve ibadetlere katlrsa bir
Yahudi olarak Yahudi cemiyetinden dlanm olacak ve phesiz
Gamalielden eitim alamayacakt.
stelik, Gamalielin admn gemesi de tuhaf: Bu doktor
Kudste eitim veriyordu, Tarsusta deil. Ama nihayet Saulun,
veya sonraki adyla Pavlusun, belirsiz bir yata Kudse gnde
rildii varsaylabilir, hakknda tek sz bile etmedii ama kendi
sine gurur veren Roma vatandaln borlu olduu babas onu
gndermi olabilir.

60
 *

A/,i/. Jerome, V. yzyla kadar Hristiyan yazarlar katalogu, De Viris

lllustribus'ta bu verileri gzle grlr biimde deitiriyor: Havari
l.tvlus, eski adyla Saul, on iki havarinin dnda tutulmu olmal.
Iteyamin kabilesinden ve Yahudiye'nin Giscala ehrindendi. Bu
m-lir Romallar tarafndan fethedildiinde ailesiyle Tarsus'a g
elli, nce Kilikyaya sonra Kutsal Yasay renmek iin Kudse
gnderildi ve Luka'mn szn ettii byk bilgin Gamaliel ta-
.lndan eitildi.

Dolaysyla Jerome, Pavlus ve Lukay kesin bir dille yalanlyor:

liscaladan ilk bahseden odur Baz bilgiler elde etmi olmas lazm
.una bunlar tamamlanmam gibi geliyor. ncelikle, Benyamin
kabilesine ait olmann I. yzylda artk anlam yoktu, nk On
K.bile'nin Asur Kral Salmanazar tarafndan srgne gnderilme
sinden sonra bu kabilenin Filistinde kalan ksm Yahuda kabile
sine evlilikler yoluyla karmt. Artk varln ancak eski kt
l Dinarlarnda srdryordu. Hem sonra eer Saulun annesiyle
Itabas Giscalada yayorlarsa bu ehrin Romallar tarafndan fethi
srasnda esir dm olmallard ve istedikleri gibi rahata g
s mezlerdi. IX. yzylda stanbul patrii Photius bunu doruluyor:
"Pavlusun atalarnn vatan Giscalayd. Romallarn fethi srasmda,
annesiyle babas ve ayrca orada yaayanlarn ou, esir olarak
Tarsusa getirildiler (Ad Amphilodum, CXVI). Hlbuki srgn
edilen Yahudilerin Roma dnyasnda bir ayrcalk olan Roma
vatandaln elde etm e olanaklar hibir biimde olmayacakt.
Tarsus, Theodor Mommsenin Roma Tarihinde belirttii gibi,
Yahudilere baz ayrcalklar veriyordu; orada Romallarn vergi
sinden muaf tutulmulard nk zaten Tapnakm bakm iin
bir vergi dyorlard ve Saulun ebeveynleri gibi srgn edilme

61
hali dnda, asker hizm etten muaflard. Ama ehir kesinlikle
Roma vatandal vermiyordu.

Dolaysyla Saulun ailesi Roma vatanda olamazd, hele ki

doutan hi olamazd.

Suriyeye yerleen ve II. yzylda tarikat haline gelen sa

yanda Yahudi Ebionitlerin, Pavlusun kendisine atfettii ikili
kimlik nedeniyle, onun yazlarn sahtekrlk olarak nitelendirerek
reddettikleri dnlyor. Onlara gre Pavlus Yunand ve Kudse
yerleerek bouna Byk rahibin kzyla evlenmeye almt;
fkelenerek, fkesini Yahudilerden ve Kutsal Yasadan kard
(Salamin piskoposu Epiphane, Panarior, I, II, 16, 8).

O halde Pavlus nfus kayd konusundaki gerei kendine

gre deitiriyor. Ne saklyor?

Gerekten Yahudi mi? Kendi szlerine baklrsa bu tam olarak

kesin deil:

Ben zgrm, kimsenin klesi deilim. Ama daha ok kii

kazanaym diye herkesin klesi oldum. Yahudileri kazanm ak iin
Yahudi gibi davrandm. Kendim Kutsal Yasa'nn denetimi altnda
olmadm halde, Yasa altnda olanlar kazanm ak iin onlara Yasa
altndaymm gibi davrandm. Tanrnn Yasasna sahip olmayan
biri deilim, M esihin Yasas altndaym. Buna karn, Yasay a
sahip olmayanlar kazanm ak iin Yasay a sahip deilmiim gibi
davrandm ... (I Kor, 9:19-21)

62
 Bu sylev bir itiraf gizleyemiyor: Pavlus bir Yahudi olduu
iddiasnda bulundu, oysa kken olarak deildi, nk Kutsal
u sa'ya tabi olmayan Yahudi yoktu. Kuds gibi nfusu o d-
r 25 bin olan bir ehirde herkes birbirini tanyordu ve insan
m ada Pavlusun yapt gibi konumu ve kkeniyle ilgili Romallar,
i iointliler, Galatyallar, Efesliler, Felipeliler, Koloseliler, Selanikliler
e. l i yabanc topluluklara aklna geleni anlatamazd.

Varlan sonu mantkl: Pavlus, sa yandalarnn cemaatine

Cirebilmek iin Yahudi kimliini sonradan edinmiti.

Ama ncesinde neydi?

Elilerin lerindeki Yunanca bir blm, bir ipucu ieriyor.

Antakyada bulunan bir peygamberler ve doktorlar topluluuna
I atlyor, aralarnda Barnaba, Kara denilen imon, Kireneli Lukyus
ve "blge kral Hirodes ve Saul ile birlikte bym olan Menahem
var: Manahm te Hreodor tou Tetraarkon sntrophos kai Saulos.
I ger Saul blge kral Hirodes'le birlikte bydyse, bu kesinlikle
larsusta deil ama Kuds'te olmalyd. Hem herhangi bir yerde
t leil, byk Hirodesin yetitii sarayda, Kudste ya da Sezariye'de
olacakt. Gamalielin dizleri dibinde byme kurgusu geree
benzerliini giderek yitiriyor. Peki, Saul kimdi de bir prensle
birlikte mi bymt? Daha ileride greceiz.

Yani Tarsusla hi ilgisi yok muydu? Oraya ilk defa ancak

yetikinlik anda, Barnaba kendisini orada bulmadan az nce
gitmitir. Bunu her eyi aa vuran bir dil srmesiyle kendisi
de kabul eder. Pavlusun snneti benimsetmeye bile almad
soylularn din deitirmesi zerine telalanan mritler tarafn
dan gnderilen Barnabaya, Pavlus, Asya line ayak bastm
ilk gnden beri, sizinle bulunduum btn sre boyunca, nasl
davrandm biliyorsunuz diye yant verir. (Elilerin leri, 20:18)

63
 Bylece kendi kendini yalanlar: Ne ocukluunu ne de gen
liini Tarsusta geirmiti.

Saulun gerek kimliim bir baka ipucu aydnlatyor: Krk Yahudi,

Sanhedrinden18 Saul'un ldrlmesi karan kncaya kadar oru
tutmaya kalktnda, yeeni bunu renip Pavlusu uyanyor Sonra
komutan Lisyas da bundan haberdar oluyor ve iki yzba aryor:
Akam saat dokuzda Sezariyeye hareket etm ek zere, iki yz
piyade, yetmi atl ve iki yz mzrakl hazrlayn. Elilerin leri,
23:23). Romal Lisyas bylece Saulun emin bir yere gtrlmesi
iin yanna 470 adam veriyor; bu derece byk bir muhafz birlii
ancak yksek mevkideki adamlara salanrd, sa byle bir ilgiden
faydalanmaktan uzakt. Saul, Pontus Pilatusun halefi olan Vali
Felbc'e gtrldnde, haberi nceden alan vali de ona byk
itibar gsterdi; Elilerin lerinin yazan Luka, Felixin Pavlustan
para koparmay umduunu iddia ederek bunu akladn d
nyor. Bundan u sonucu karmak gerekir, adr imalats
olduunu iddia eden Pavlus, Kuds Valisinin, lke dndaki en
yksek Romal devlet adamnn bahi umaca kadar zengindi.
Felix'in halefi, konuuna kar ayn kibarl gsteriyor; onun
ziyaretleri kabul etmesine izin veriyor ki bu ziyaretler arasnda nce
Halkida, sonra Iturea ve Sezariye kral II. Hirodes Agrippamnki de
bulunuyor; onun (kral ziyaretisini eski bir dostmu gibi karla
yan) Saul ile bulumasna dair anlatlanlar iki prensin bulumasn
andryor. Ve kral kanlmaz olarak Saulu susuz ilan ediyor.
Ama Saulun kimliinin anahtar Pavlusun Romallara
Mektubunun son ksmnda gizli: Aristobulus'un ev halkndan
olanlara selam edin. Soydam Herodiona selam syleyin. Rabbin

64
'.kn kulu olan Rufusa ve bana da annelik etmi olan anne
sine selam edin. (Rom., 16:10-13) Bu blm Korintte, Roma
I lisl iyanlarnn onuruna yazld. Aristobulus ve Hirodion isimleri
I limdes hanedanlnda ska grlr. Aslnda, gerekten Roma'da
ll Aristobulus var, Saulun Sezariyede Festusun evinde bulun
duu srada kendisini ziyaret eden II. Hirodes Agrippanm ve
Mrenicenin olu olan III. Aristobulus. Prens Neron'un gzde
siydi, imparator ona 54 ylnda Kk Ermenistan krallm, 60da
Byk Ermenistann bir ksmn ve babas ldnde, Halkida
kralln verdi; kendisi ayrca Byk Hirodesin torunu olan II.
Salomenin ikinci kocasdr.
Yalnzca Hirodes hanedanlnn henz kral olacak yaa gel
memi gen erkeklerine verilen bu kltme ekiyle Herodion
diye sz edilen kiinin, bizzat III. Aristobule olduu dnlebilir.

Artk Pavlus olan Saulun, nfuzlu evrelerde, ocukluunda

uyun arkada olmu blge kral Hirodes (byk Hirodesin bir
yeeni) gibi yksek dzeyde tandklar vard.
zellikle dikkati eken, Pavlusun Roma'da oturan annesinden
bahsedilmesi. Ne tarihilerin ne de hagiograflarn dikkate ald
nemli bir tuhaflk bu. Acaba o kim olabilirdi? Onun neden en
nl kral Byk Hirodes olan Hamonayim hanedanlnn son
karl Antigonos'un kz olabileceini daha nce ayrntlaryla gs
termitik19: Byk Hirodesin oullarndan biri olan Antipaterle
evlenerek bir kz ve ok sayda olu olmutu, ancak bu ocuk
larn isimleri gnmze ulamad (veya Roma metinlerini o
altmakla grevli Hristiyanlar tarafndan metinlerden silindiler).
I )olaysyla, Pavlus ve Rufusun Romaya srlm Berenicenin
oullan olduu sonucuna vanyoruz. Kadn Hamonayimlerdendi,
yani Yahudi deildi, kocas Antipater de Hirodes hanedanlndan
olduundan o da Yahudi deildi.

65
 Bu durumda, Aziz Pavlus Tarsusta domamt ve Yahudi
deildi. Yazdklar bakmndan bu hibir eyi deitirmiyor, ancak
havarilerin bile yalana bavurabileceini gsteriyor. Eer Hirodese
dayanan kkenini sakladysa, sebebi Byk Hirodesin sa yan
dalar arasnda pek sevilmeyen bir nam olmasndandr. Aslna
baklrsa, kendisininki de hi lekesiz deildi: Nitekim, geleneksel
metinlere gre, Saul, sann retisini benimsemeden nce, ilk
Hristiyan ehit stefanosun am yolu zerinde talanmasna
nayak olmutu.

66
MS I. yzyl

Noel Bir Pagan Bayram dr

ve Takvim Yedi Yl Ge Kald

Kimilerine gre 339, kimilerine gre 353 ylnda, Kilise, Larousse

ansiklopedisinde yazdna gre k gndnm bayramn
Hristiyanlatrmak iin, samn doumunu 25 Aralkta kutla
may kararlatrd. Aslnda, bu karar rakip bir din olan Mitracl
bitirmeyi amalayan mthi bir saldryd, bu din Hristiyanla
Irhlikeli biimde benziyordu: Tanrs Mitra, mutlak kudret sahibi
babas Ahura Mazda tarafndan yaratlmt ve tam da dnyann
yenilmez gne tarafndan yeniden fethedilmesini iaret eden o
gnde yeniden domutu. Aryan tanrs Mitra, mritlerince u
zlerle yceltiliyordu: Sen sonsuz kan dkerek bizi kurtardn.

Yenilenmeyi iaret etm ek iin, Mitraclar bizim am aac

mzla simgelenen bir fidan ekiyorlard. Bylelikle Pagan riteli
Klllsenin giriimiyle 17 yzyl boyunca varln srdrd.
Mitraclk spanyadan ngilterenin kuzeyine kadar btn
Avrupaya yaylmt ve Trkiyeden imdiki Tunusa kadar btn
Akdeniz havzasnda hkm sryordu. Onu saf d brakmak
uzun zaman ald. smini eski Romaya zg Natalis solis invicti
Mhndan, yani yenilmez gnein doumundan alan Noel gn
Ur varln srdrd.

67
 ll bir tabirle dinsel dezenformasyon diyeceimiz ve o
kadar usturuplu olmayan bir dille gasp olarak nitelendirilecek j
eyin karlnda, sa, Mitra'nm yerini ald. Bu zaten tek rnek j
deildi: Kiliselerin kapsna okunmu su kab yerletirme gele- j
neinin dorudan Mitraclktan alndn pek az mrit bilir. Bu !
dinin tapnaklarnda, mritlerin ellerini temizlemeleri iin kapya
bir kap su konurdu.
Peki, sa'nn doum tarihi nedir?
Luka ncili, ve yalnzca o, Kurtarcnn bir yemlikte yani
bir ahrda doduunu zellikle belirtiyor, nk Beytllahimde
onlarn (yani Yusuf ve Meryem) evde kalabilmeleri iin bo bir
oda yoktu. Bu da Beytllahim'in tklm tklm dolu olduunu
gsteriyor. Oysa yl iinde bunun olabilecei yalnzca bir dnem
vard ve bu da Kudse ok sayda mridin geldii Paskalya za
manyd. Bu mritlerin says konusunda tahminler, bir yazardan
dierine kayda deer biimde (yz yirmi be binden yz bine)
deiiyor; mritlerin says Kutsal ehirin kapasitesini ayordu
ve dolaysyla ziyaretiler komu ehirlere gidiyordu; yryerek
bir saatten ksa srede varlan, iki kilometre tedeki Bethanie ile
yryerek iki saatte varlan dokuz kilometre tedeki Beytllahim
buna dhildi.
Yani sa Nisanda domutu. Ama hangi ylda?

ncil bize doumun Caesar Augustusun emrettii nfus saym

kararnamesinden az sonra (Luka, 2: 2) Kirinius Suriye hkm
daryken M 4 ylnda len Byk Hirodes zamannda (Matta,
2:1) meydana geldiini bildiriyor. Dolaysyla burada bir eliki
var, nk bu Romal iki kez Suriye hkmdar oldu: lki, M 3

68
V I* arasndayd ve Hirodes leli bir yl olmutu; kincisi MS 6-7.
HHIl ki Luka yanlmt; nfus saym hem Hirodes hayattayken
hem de Kiriniusun ynetimi altnda olamazd.
Hu bir ncil yazarnn ilk yanlgs olmayacakt.

Trkiyede 1924 ylnda gn na karlan bir dikilita

Kona'nn em rettii nfus saymlarnn tarihlerini veriyor: M
H ylnda bir saym ve MS 6 ylnda bir baka saym grlyor.
kisi de Kiriniusun egemenlik dnemine denk gelmiyor ama
lllodesin hl hkmdarlk yapt olgusunu gz nnde bu
lundurmak gerekirse, 8 ylnda yaplan daha n plana kyor.
Dolaysyla sa M 8 ylnda dodu.

Bir baka ipucu bu tarihi biraz dzeltmeye sevk ediyor; yalnzca

M.rkosta (2:1-6) ad geen, bilge kral peinden srkleyen,
Ikytllahim yldz denilen yldz. Bu kiilerin, yabanc st dzey
iiihipler olduunu hatrlatalm, dnemin btn rahipleri gibi
iistrologtular. Gelileri Hirodesi telalandrd nk yldz onlara
yci bir Yahudi kralnn doumunu mjdeliyordu ve hkmdar
hu nedenle taht tehlikeye sokabilecek yeni domu herkesin
katledilmesini emretti. Gerekliine dair hibir tarihsel kant
bulunmayan trajik efsane, David Hughesn20 saptad astro
nomik bir olaya deinmek zere hesaba katld: M 7 ylnda
takvimimizde 7 Marta denk gelen bir tarihte, Satrn ile Jpiter
doum noktalarnda olaand bir ltyla kavuum yaptlar ve
ni yeni bir yldz yanlsamas verdi. Satrn o zaman komu yl
dzlardan 38 kat parlak ve Jpiter de Satrnden 13 kat parlakt.
Astrologlar heyecanlandlar Satrn srailin koruyucusu saylyordu,
|ipiter de krallarn gezegeniydi. O zaman, astrologlann zihninde
iki gezegen arasnda bir balant kuruldu: Byk bir srail kral
doacakt. Riskli bir varsaym; sa asla srail kral olmad ve bunu
iddia da etmedi.

69
 Nfus saym M 8 ylnda emredildii halde neden ancak
M 7 ylnda gereklemiti? Sebep basit: Fermann Filistin'e
ulamas haftalar, hatta aylar alm olmalyd ve bylece bir son
raki yla geilmiti.
Beytllahim yldznn ortaya kmasndan hafta sonra,
Yahudi Paskalyas zaman geldi ve sa dodu.
Bu da M 7 de 15 Nisan civarlarnda olmalyd.

Kilise, Mitraclm zengin ganimetlerini byle kendisine mal

ederken, yln bu dnemine zg pagan geleneklerini de ald;
rnein, Romallarn Satumalia festivaliyle srdrd ocuklara
armaan verme gelenei, Kelt efsanesi Gargan (Rabelaisnin
G argantua 'snn ilham kayna), Odin ve Yule Nisse de yine bu
kaynaktan alnmt: Gargan srtnda byk bir armaan uva
lyla yollara den iyi bir dev, Odin banda kocaman bir balkla
yalnzca uslu ocuklara armaanlar datmak zere evleri ziyaret
eden Vkinglerin en bata gelen tanrsyd, Yule Nisse'ye gelince,
krmz bir krk giyen uzun beyaz sakall bir cindi. Kilise onlarn
yerine bir kasabn katlettii ocuu hayata dndren Aziz
Nikolay getirdi.
Gargan hayranlysa, zellikle Noel ziyafetleri riteli arac
lyla gnmze kadar ulat.

70
MO III. yy. - MS V yy.

Atalarmz Galyallar m?

I .msann cumhuriyet ekolnn nl Galyal atalarmz deyi

ini kullanmakta inat edecek olan eitimciler, siyaset adamlar
vr ateli tezahratlar dillerini tutsalar iyi olur: Yoksa en st
dereceden bir diplomatik krizi kkrtma, hatta Avrupay yerle
bir etme tehlikesi doururlar. Eski Galyanm snrlarnda tekrar
hak iddia etselerdi, Belikallar, HollandalIlar, Almanlar, svireliler
ve talyanlarla aralan bozulurdu.
Rorhallann Galyas aslnda iki byk blgeyi ieriyordu: Galya
( Isalpina, yani Alpler ile Apeninler arasndaki btn Kuzey talya
ve alya Transalpina, yani imdiki topraklarn yan sra Belikay,
I lollandanm bir ksmn, Almanya'nn Ren blgesini ve svirenin
ksmn ieren blge.
Antik Galya byleydi. Orada yaayanlar Kelt diyalektleri ko"
murdu. Balca halktan oluurlard, gneyde Akitanyallar,
ortada Galyallar ve kuzeyde Belikallar. ok sayda kabileye b
lnmlerdi: Rhne ve Sane havzalannda Helvetler, Sekanlar
ve Aedler; Cevennes Dalarnda Arvemiler; Loire havzasnda
Senonlar ve Karnutlar; Loire ve Seine azlarnda Venetiler ve
dier Aremorica kabileleri. Hepsi Keltti. Nerviler, Ballovaklar,
Sesler, Remler, Morenler, Menaplar ve Aduaplar Belikalyd.
Tarbeller ve dier kabileler Akitanyalyd.

71
 Buradaki dkm epeyce ksaltld. Bylece Amiens, uzaklar
daki Ambianilerin; Paris, Parisilerin; Rheims, Remlerin; Soissons,
Seslerin hatrasn tar. Namnetler, Bretanyay (sonra Venetoda
bulacamz) Venetilerle paylayordu, Marais Poitevin Blgesi
Piktlere aitti, Aulerciler, Kamutlar ve Sekanlar, Ile-de-Francea yer
lemilerdi. Arvemiler Languedoc'a kadar gelmi, orada Vlklarla
birlikte yaamlard. Avarlar gelecekleri Bourgesu igal ediyordu;
Hekler ve Biturigeler ise Cantali. Allobroglar ortadan kaybolma
dan nce gneydouya maceraya km, Vokonslar, Helvetler ve
Lingonlarn yanna gelmilerdi.

Aynca Marsilya ve evresinin M VII. yzyldan beri Yunanlara

ait olduunu unutmayalm.

Bu durumda bir yllk tutulmalyd. Belli ki Asterixin etra

fnda birok yabanc vard.

Jl Sezar bu eitlilii u szlerle zetlemiti: Galyann ta

mam ksma blnm durumda: Birinde Belikallar oturuyor,
dierinde Akitanyallar ve ncsnde kendi dillerinde kendilerini
Kelt olarak isimlendiren, bizim Galyal dediimiz halk.

Bu kabilelerin, gnmzdeki anlamyla bir millet olutur

madklar ortadayd: Ne ortak bir dilleri ne ortak bir yasalar ne
de tek bir hkmdarlar vard; Vercingetorixin babas Arvernli
CeltilPin krall ksa srmt ve Galyal kabileleri birletirecek
bir siyasi sistem tasla aranacaksa bu bir kabile konseyininki
olacakt. Bir millet kurma bilincini gsterir en ufak bir iz yoktu.
Aralarndaki tek ba dindi ve tandklar tek otorite druidlerin
otoritesiydi. Jl Sezar bunu anlamt ve druidlerin nfuzlu ki
ilerinin Man tesinde bulunduklarn bildii iin, onlar kendi
tebas haline getirm ek zere oraya gitmeye karar verdi. te
yandan, pek baarl olamad.

72
 III. yzyln sonunda Frank istilalar, yukarda anlatlan da
lm dikkate deer biimde deitirdi ve bu istilalar Fransa'nn
kkenlerinin taslan izdiler.
I lolaysyla, "Atalarmz Galyallar deyiinin Fransann kuru
mlan kastedilirken kullanlmas mantksz, nk Cermenlerden
ulan Franklar ile Galyallar iki ayr topluluk.

kinci mparatorluktan itibaren bir Galyal efsanesi yaratma ei

limi ortaya kar; bu efsane Franszlarn hayal gcnde sekin
bir yere sahip Vercingetorix'in etrafnda oluacakt, nk Sezar,
(ilya Savay la lgili Yorumlar eserinde ona yer vermiti: Galyal
soylu snfndan bu gen adam M 52 ylnda Roma ordularn
kez, Bourges, Gergovie ve Alesiada bozguna uratt ama so
nuncusu onun iin lmcl oldu: Sezar onu orada yakalad ve
Koma'ya getirdi, zavall malup orada bodurulmadan nce alt
yl karanlk bir zindanda ryecekti.
Vercingetorix destan, M 52 ylnda dokuz aydan daha uzun
siirmeiniti ama imparatorluun hayal gc bunu bir sembol
olarak grd ve Cumhuriyetin eitim sistemi, efsaneyi yeni
den/ele alarak samalk derecesinde abartt. Vchy onu gerek
Fransann bir sembol seviyesine ykseltti... Kurtulu dnemi
de onu Direniin kahraman haline getirdi.
Balang olarak, kahramann fiziksel tarifi uyduruldu: Uzun
boylu, sarn, uzun sal, bykl, silahlar kuanm ve korkun
bakl; 1865te Auxois Danm tepesine dikilmi bronz heykele
uygun grlen grnt budur ve heykel o dnemde var olmayan
silahlar kuanmtr. (Silahlar bronz andan Merovenjler dne
mine kadar uzanmaktadr!) Oysa onu tanm olan tek tarihi

73
Sezarn ta kendisiydi ve grnne dair hibir ey yazmamt.
Bu yabani grnn kaynak olarak alnd antik a tarihileri
Dion Cassius ile Florus, olaylardan bir ve iki yzyl sonra yaam
lardr. Vercingetorix model alnarak baslm bir altn para onu
profilden gsterir, bir tek kl byk veya sakak yoktur; salar ksa
ve buklelidir. Modern ikonografide, Asterix'e kadar n planda
olan hirsutizm gelenei hatasn anlamtr.
Vercingetorix efsanesinin yaratclarna rehberlik eden elbette
tarihsel kayglar deildi: Hatta temkinli bir tarihi onu diriltmek
ten utan duyard; aslnda Sezar, Galyallarn tamamnn teslim
olmasn ve Vercingetorbcin kendisine verilmesini istediinde,
Vercingetorix kendisi teslim olmam, dier bakanlar onu tes
lim etmilerdi. Ksacas, kendi adamlarnn ihanetine uramt.

Sonu olarak, Galyallar yalnzca Fransann orta kesiminde yaayan

bir kabileydi; onlarn soyundan gelindii iddiasnda bulunmak
btn dier kabileleri davetsiz misafir olarak grmek demektir.
M II. yzylda, Kartacaya kar Pn Savalarndan dolay
Galya Transalpinanm (Alplerin tesindeki blmn) gneyinin
Romaklar asndan stratejik bir nemi vard; Montpellierden
Pirenelere kadar ky eridi ve Toulousedan Atlas Okyanusuna
ticari yol, Narbonne dhil, Roma ynetim blgesi olarak ilan
edilmiti: Buras kuzeyinde Allobroglarn bulunduu Narbonne
Galyas oldu. Oraya yerleen devlet memurlarnn ve gapizonlann
says elbette blgenin geri kalanndan olduka fazla oldu ve bu
insanlar Galyal deildi. Hatta orada uzak topraklarn yerlileri
de bulunuyordu: Suriyeliler, Trkiyeden Galatyallar, deiik bl
gelerden Yunanlar, liyallar... Narbonne Galyas bylece etnik
karmn potas haline geldi.

74
 M 105'e doru yani yaklak 20 yl kadar sonra, Ligurya
kysndan gelen istila daha nce bahsedilen kabilelerin da-
l altst etti: Gerekten de, kkeni Dalmaya kylarna da
yanan Ambronlar, Totonlar ve Cimbriler gneyden kuzeye btn
lkeye daldlar (Ayn kabileler baka bir yol izleyerek Arudlarla
birlikte Danimarkay istila ettiler).
Derken Roma lkeyi be blgeye blerek birok kabile top
ran ayrd. te bylece Allobroglar ortadan kayboldular, sonra-
Volklar ve dierleri. Orta kesimdeki Galyallar, Galya Cisalpina'ya
kar byk bir ekim duyuyorlard ve ksa sre iinde onlarla
l lsalpinler arasnda fark kalmad.
Az ok dei toku ve glerle bu durum bylece 407ye kadar
devam etti, derken Cermenlerden olan ve isimlerini gelecekteki
Fransa'ya veren Frank, gneydoudan gelen Vizigot, Alaman ve
lUrgond topluluklar geldiler.
Asterix orada bulunmaktan zorluk ekecekti. Atalarmz
kalabalk iinde kaybolmutu.
Dorusunu sylemek gerekirse, Galya zaten ok eski zaman
larda ortadan kalkmt.

Fransann rahmi Galyayla ilgili yaldzl efsaneye gre, 498 y

lnda Reimsteki Clovisin kutsama treni Hristiyan Fransann,
yani Galya'nn kznn doumunun iaretidir. Ne yazk ki bu on
be yandaki ocuk, Chlodovech, Ripuaire Franklarn zavall
atalar olan Salien Franklarnn21 kk krallnn bandadr;
(pk Vzigotlar, Burgondlar ve Alamanlar gibi bir Cermendir. Kelt
olan Galyallann atalar olduklarn iddia edecek kii, phesiz
o deildir. Btn VI. yzyl boyunca, Fransada 460dan 507'ye

75
kadar varlm srdren mthi krallklar karmnda hangisinin
efsanevi Galyann devam olabileceini kestirm ek z o r Okurlar
ilerini rahat tutsun, Yksek Orta a'n tarihini anlatmak zere
retm en in iini elinden alacak deiliz; zaten buna btn bir
cildi ayrmak gerekirdi. A m a Clovisin kutsanmasndan otuz yl
nceki Fransa haritasna bir zahm et g z atlsn; Vizigotlar b
tn gneydouyu, Bearn ve Languedoc'u igal ediyorlar; Sevlet;
Gaskonyann efendisi olmu; Franklar kuzeydouya hkimler; yan
Britanya, Normandiya, Anjou, Maine, Orleanais, Poitou, Saintonge,
Marche, Bourbonnais, Champagne, Picardie, A rtois ve imdiki
Belikann byk ksmna. Burgondlarn krall Burgonyay,
Franche-Comteyi, Dauphine ve Lyonnaisyi kapsyor; nihayet,
O strogotlar Provence' ellerinde bulunduruyorlar.

Fransann Galyal kkenleri konusundaki tartmalarn al

tnda yatan gl etnik yani rksal armlar, tarihsel kanl
lar kadar bozulmulardr. Aslnda pe pee istilalar, tpk btii
Avrupann geri kalannda olduu gibi Fransada da yaayanlarn
gen etik havuzunu srekli zenginletirmitir. VII. yzyldan X.
yzyla kadar, Norm anlar Avrupann etnik ve dil haritalarn hu
kez daha altst etmilerdir. Bu szck K u zey in adamlar al.
mna gelir; Norm anlar aslnda Vkingler ve Vareglerdir. Fransal.
bizim yalnzca ilkiyle iimiz olacaktr: IX. yzyln sonunda, au .l
k aylarnda sakinleen bu yam aclar Provence blgesine akn
balatmlar ve Seine N ehrinin azna yerlemilerdi.

Tuhaf bir durum: Douda, Ispanyann efendisi K n l ha

em irlii Languedocu eline geiriyor, batdaysa kuzev insanimi
Provence igal ediyor. Fransa gerekten de elikiler tiyatrosu

Yaplacak tek ey kalyor: A sterixi, tabii bu arada O helis

de, teselli etm ek.

76
' \7 yzyllar

Clovis, Fransa'nn lk Kral m

Belika Prensi mi?

M n t'v n j hanedanlnn kurucusu Clovis (481-511) Fransann

M h! lian elerin i en iyi temsil eden prototiplerden biridir. Snmez
M y.11 un keyfini srer. Btn elyazmalar onu bir imparatorluun
t>n i i ra ve devlet ile kilise arasnda 12 yzyl boyunca varln
iilm i'c ek bir birliin sorumlusu olarak tantr. Karolenj, Capet,
VhImi-,, Bourbon hanedanlklar onun eserini alp salamlatr
n 4 .m baka bir ey yapmamlardr. Ulusal hayal gc, bata
h m r.'ieki kutsama treni ve Soissons vazosu olay olmak zere,
giuM m li ve barbar sahnelerle ldar. Ayrca Parisi bakent yapan
ili ' l Irpjl midir? O gerekten de Fransann ilk kraldr. Yalnzca
m uinlere yapld gibi onun sim gesine de olaand efsaneler
/ -y4
tfilildi, rnein ninelerinden birini ham ile brakan bir denizr
M .ti efsanesi gibi... O zam ann biras olduka sertmi.

>.yi lanlar ufak tefek farklar da beraberinde getiriyor. nk

m l ,illa ilgili balca bilgi kayna olan G regoire de Toursun
*->i /i inklarr Tarihi, kahramann lm nden altm yl sonra
4 -ildi I olaysyla belirsizlikler ieriyor.

\ l gerekte Chlodovech ya da C hlodw eig olup zamanla

H. l>.i MV evrilen ve bozulmu haliyle Clovise dnen (Louisnin
iM 11 i,imleri) bu Frank, yani b ir Cermen, Escautdan Som m ea

77
uzanan ikinci Belikann kralcnn oludur, nceleri Roma
generali olmaya zenirdi: Zaten kyafeti de yleydi. Chilperic
481 ylna doru ldnde Clovis 15 yandayd ve blgenin
ynetim inde babasnn yerini ald. imdiki Norm andiyaya ve
Bretanyann bir ksmna hkm eden rakibi Syagriusu blgenin
dier yneticileriyle birlikte saf d braktnda 20 yandayd.
Sonra Arem oricallara saldrd ve Bloisy onlarn elinden ald.
Soissons vazosu olay Syagriusa kar elde ettii zaferden
sonra m eydana gelm iti, Reim s piskoposu ve Clovisin arkada
olan Rem inin (ikisi ayn topraklar ynetiyorlard) zerinde hak
iddia ettii bu deerli eya bir kiliseden alnm deerli bir vazoydu.
Clovis Rem iyi m em nun etm ek istiyordu ama vazoyu ganim et
olarak alan askerden bunu geri vermesini istediinde asker talebi
reddetti ve bu istekten holanmadn gsterm ek iin b ir balta
darbesiyle vazoyu krd. Bunun zerine Clovis onun kafatasn
yard. rnek bir kral olarak, ondan daha iyisi beklenem ezdi.

Bugn bu anekdot bizde phe uyandryor nk vazo de

erli bir metalden, altm ya da gmten yapldna gre, hem en
yamulmas gerekirdi. Ya askerin kafatas? Ne nem i var? Bu rnek
orduyu disipline zorluyor. stelik, anlalan askerin mzra, klc
ve baltas da tem iz deilmi.

uras kesin ki, 493 ylnda Clovis, imdiki Fransa'nn topraklarnn

te birini, btn gney dou blgesini elinde futan Burgond
kral Gondebaudnun kz Clotilde'le evlenm ek iin yeterli gce
ulamt. Clovis bu kralla g z dikmiti; bunu asla elde edem e
yecekti. A m a Saliens Franklar ve Rhenan Franklarnn krallk
larn eline geirecek ve d rt bir yanda savaacakt; bylece 497
ylnda Alamanlan ezip geti (Tolbiac'ta deil, bu da bir uydurma,

78
n. gerekten nerede olduunu bilm iyoruz) ve 507de Poitiers
m ndaki Vouillede V zigo t kraln ldrd.

Iblbiac olaynn uydurulmasnn kayna nedir? Gregoire de

iuu Vun baz yazdklar, ki bu yazar Franklarn Kilisesinin Tarihi
.iTi yaklak bir yzyl sonra yazm olsa da Clovis hakkn-
i.k tek bilgi kayna budur: Onun (Clovis) yannda yardm c
l.n.k Topal Sigebertin olu vard, ad Chloderic. Ve aklyor:
H Sigebert, Alamanlara kar Tolbiac savanda ald bir darbe
i/inden,topallyordu. Bu a k n td a n savan Tolbiac'ta olduu
."iucu karlyor, hlbuki bu satrlardaki hibir ey Clovisin
Mgebcrt/in yannda savatna iaret etmiyor. \

Clovis, Alamanlara kar savan arifesinde yle haykryor:

l y Clotildein Tanrs, eer bana zafer kazandrrsan, artk sana
i.macam! Tam szler yazardan yazara deiiyor. lahiyata
i " l< uymayan bir pazarlk bu. Ayrca pheli bir hikye nk
stantinin/n hocsigno vincesine22 biraz fazla benziyor Ksacas
lnvis din deitiriyor. Am a acele etm eden: Bir yl sonra A z iz
i' ini, Reims katedralinde onu azarlyor, o ok bilinen Eil,
n.rur Sicam bre... szleriyle deil ama Alakgnlllkle e
I '.t'.u, m arur Sicambre... Tam tarihe gelince, en derin bilgilere
meydan okuyor: Genelde 498 ile 499 arasnda olduunu farz
iinekle yetiniyoruz ve yln hangi zam amnda olduunu tam ^
I.rak belirtem iyoruz.

M odern bir piskopos, M g r Saltet, Tolbiac and hikyesini

liaz pheli buldu. Aslnda Viyana piskoposu A ziz A vitin din
deitirdii iin Clovisi tebrik ederken, kraln ne andnn ne de
.-.ilerinin szn bile etm ediini not ediyor ve bu da alacak
li ihmal.

Yine de kraln vaftiz edilii hakknda konuur dururuz! Fransaya

l lristiyanl o kabul ettirmiti, hatta 177de Lyonda kurulan ilk

79
Hristiyan kilisesini de. Roma im paratoru Konstantinin hkm
darlndan beri (313) Hristiyanlar artk imparatorlukta eziyet
grm yordu, Theodosius (491) devrinden heriyse Hristiyanlk
neredeyse im paratorluun diniydi. Ve nl Soissons vazosunun
alnd y e r bir kiliseydi. Hatta Clovisin ei Burgond Clotilde
bile -h i phesiz, sonunda bir azize olacakt- Hristiyand,
Ariusu23 babasndan farkl olarak o katolikti. Galya-Roma halk
Hristiyandr ve rahip snfnn etkisi altnadadr: Clovis vaftiz
edilerek dmandan ok m ttefik kazanm olur.

phesiz Clovis Katoliklii Fransaya ne getirdi ne de kabul

ettirdi. Zaten kilise ile devlet arasnda yzyllardan beri uyum
vard. Clovisin lmnden nce brakt en gl iz, tuzla ilgili
vergi yasasnn kabul ettirilm esi ile adalet konusunda Cerm en
geleneklerini Romallatran ve tahta gei srasndan kadnlar
dlayan altm be maddelik ceza kanunuydu. Neticede, bu Belika
prensi, babas gibi im paratorluk ruhuna sadkt ve Romallam
barbarn barbarlam Romal'ya stn geldiinin sylenmesi de
bu yzdendir.

Am a efsane onu bambaka bir kii haline getiriyor, kimilerine

gre ilk Hristiyan kral kim ilerine greyse, Rahipler snfnn
gericiliinin ua.

Onu Fransann atas, hi deilse yaratcs haline getirmek,

olaylarla yalanlanm bir teoridir. Mlknn oullar arasnda
paylam, Loire N ehriyle tem sil edilen lkenin kuzeyi ve gneyi
arasndaki blnm e izgisini hibir biim de ortadan kaldrmaz.
Yzyllar boyunca, lkenin her iki yarsnn derebeylikleri birbir
lerine karlkl bir gvensizlik duyacakt. 11 yzyl sonra, Charles
VII dneminde24 mill birlik gerekletirilmekten uzakt. Tarihilere
gre, o bir ncden ziyade Galya-Roma m odelinin zlmesinde
son bir sray olarak grnyor.

80
/12

Charles Martel Araplar Poitiers'de

Durdurdu ya da Hedefin
On kiden Vurulmas

Ihrihin en alacak abartmalarndan biri, buna konu olan olaydan

neredeyse hem en sonra balad. Bu bir azizin evlilik d kk
torununun savataki fazlasyd yani Charles M artelin Sarazenleri
yiite durdurduu Poitiers sava.

Bu adam, 680den beri Austrasia kraliyet saraynn yn eti

cisi olan Herstall Pepinin evlilik d oluydu. Hatrlatm ak ge
rekirse, Austrasia, en tannm kral (otoriterliiyle II. Clotaire
ve III. Sigebert'i glged e brakm ) iyi Dagobert olan, 561den
751e kadar Fransa'nn kuzeydousunu kaplayan ve kuzeybatdaki
Neustria krall ile rekabet halinde bulunan krallkt. Bakenti
M etzdi. O devirde gayrim eru ocuklara sk rastlanrd, ancak
onun babas saray yneticisiydi, yani neredeyse hkmdar kadar
nfuzluydu; stelik, ok daha az rastlanan bir zellii daha vard,
o da Pepin'in iki azizin meru torunu olmasyd! Bunlar, baba
tarafndan, yine bir saray yneticisi olan A z iz Pepin de Landen,
anne tarafmdansa M e tz piskoposu A z iz Arnouldu. Merakl bir
yiit olan A z iz Arnoul (laik ve aile babas olmasna karn, pisko
pos olarak atanm ve sonra grevini brakm t) tarihteki yerini
ald ama A z iz Pepin de Landen yok olup gitti.

81
 Byle parlak bir soy aacyla, insann gznn ykseklerde
olm amas m m kn m?

Charles hrsla yanp tutuuyordu: O da saray yneticisi olmak

istiyordu. Bunu baard srada, Austrasia Neustriayi yutup yok
etm iti ve baba, gerek gc yine elinde tutarak yerini oluna
brakt. 44 yandayken M e tz de ve Rouende iki sarayn yn e
ticisi olarak iyi n sahibi bir savayd. zellikle kraldan daha
fazlasyd: Bir saray yneticisi o dnem de en st d zey mutlak
hkmdard ve zaten miskin olarak nitelendirilen Merovenj kral
lar, ok gen yata tahta kan ve orada uzun sre kalmayan
ocuklard. IV Clovis dokuz yanda kral oldu ve 13 yanda ld,
III. D agobert 12 yanda kral oldu ve 16 yanda ld, IV Clotaire
ancak bir yl hkm srd.

Franklarn gerek kral Charles M arteldi.

O dnem de Ispanyann efendileri olan Sarazenle Pirenelerin te

sindeki topraklara, Beam, Comminges, Corbieres ve Languedoca
yerlem ilerdi ve herkes gibi yam ac olduklarndan, Rhne b o
yunca kuzeye doru ve Atlas Okyanusu kysnda Gascognea
kadar aknlar dzenliyorlard. phesiz, Akitanya dk Eudes
bu duruma kzyordu. 721'de Toulouse'da, Sarazenlerin seferini
serte bastrmt ama Sarazenler duracak gibi deillerdi; yeniden
aknlara baladlar.

Ne ilgintir ki hibir elyazmas Akitanyal Eudesin Toulouseda

Araplara kar zaferinden bahsetm ez; hlbuki bunlar kalc bir
kltrel hatra brakmlard: Kasule adyla bilinen ve onlarn
gidiinden sonra iine sosis katlm bir tr kuskus.

82
 Sarazenlere kar savamaktan bkan Eudes, Charles M arteli
v.mlmna ard. O da hem en kotu. Akitanyay ele geirm ek
i.in Sarazenlerden baka ilac yoktu. 25 Ekim 732de Tours ve
i ut iers arasnda Emir Abdl Rahman, svarilerinin banda yeni
yamalara dalmt. Frank piyadelerinin oluturduu etten duvara
asllad, onlar da onu sert bir bozguna urattlar. Abdl Rahman
a .tla kalmay istem edi ve Languedoca kat.

l.rles M artelin zaferi kendisini Akitanyann kurtarcs olarak

H<Vstermesini salyo; buras ksa srede Frank krallklar Austrasia,
Nnstria ve Burgonyann egem enlii altna yani kendi egemenlii
lma giriyor. Bu zaferin unutulmasna izin verm eyecek: Kardei
lildebrand Gnlk adl eserinde bu zaferi kutluyor. H em bu
..va hepsi her zam an kahramanlk peinde olan valyeler,
v.kunvisler ve halk ozanlar da lmszletirdi, yceltti, gklere
O kard. ounlukla din tarikatlara tabi olan kltrl kim seler ve
yazclar onlarn yerini ald. Gerekten de, 750 ylnda, Kurtubann
Adsz olarak bilinen bir spanya Hristiyan sanki Hal Seferleri
VIII. yzylda balam gibi bir AvrupalIlar aknndan bahsediyor
phesiz onun bu abartsn, bir Hristiyann hibir ey anlamad
v belli ki n efret ettii bir dine kar endiesine balamak lazm;
nk spanya IV yzyln bandan itibaren Hristiyanlatrld.
elikili bir nokta: Hristiyanlatrma K u zey Afrika'dan itibaren
klad ve youn Hristiyanlatrma faaliyetinin ilk m erkezi do-
P,.l olarak Kurtubayd, yani Mslman em irliin bakent olarak
etii ehir.

Ayrca Charles M artelin soyundan gelenler atalarmn kahra-

Hanlndan byk gurur duyuyorlar. Onlardan biri arlmandan

83
bakas deil ve dolaysyla onun nfuzu takdire deer. XII. yz
ylda Poitiers kahramanln anlatan A z iz Denisin gnlkleri
Abdl Rahmanm yam ac grubunu, Fransa ve Baty fethe giden
bir ordu olarak tasvir ediyor. Charles M artelin n, Rom amn
yabanc dinlere ve Ariusuluk gibi dinden sapmalara kar bir
savaa g kazandryor: Bu nedenle bu sava asla bitm eyecek.

Poitiers M uharebesinin vatansever ve m illiyeti smrs

fazla gecikemezdi. Bu olay, X IX yzyln sonunda okul kitaplarnda
ulusal topraklarn inanszlara kar savunuluunun sembol haline
geliyor. Hatta arka planda sanki La MarseiUaisem zalim msras
duyuluyor, pis kan tarlalarm z sulasn. Bu abartma, o srada
srp giden sm rge yaylmaclyla kendini merulatryor.

Poitiers saldrs bir tala iki ku vurdu. Artk yalnzca slam

fobisini krklem eye yani bir m itolojinin karsna b ir dierini
koymaya yaramyor.

84
17. - VIII. yzyllar

Merovenj ve Karolenj Krallar

okeli miydiler?

nsan hafzas ve hatta tarihi hafzas sk sk seici hafza ka

yplarnn kurban oluyor. yle ki, XXI. yzylda ve en az bin
yldr, okelilik, Batda oy birliiyle ilkel bir sapknlk, hatta bir
I .rbarlk iareti olarak deerlendirildi. Batnm btn yasalarnca
yasakland, Bat uygarlna yabanc bir ey olarak grld.

Dolaysyla VI. yzyldan VIII. yzyla, Merovenjlerden Karolenjlere

kadar u anda Fransa olarak adlandrlan blgede hkm s
te n btn krallarn okeli olduklarn hatrlatnca adam z
birok kiiyi artm olacaz. Ancak bu nokta, Fransa'nn ilk
hkmdarlarnn imajlarna zarar verdii gibi otoriteye de zarar
verdiinden, fark ettirm eden unutturuldu.

Dnemin nl an yazar, Franklarn Tarihim yazan Gregoire

de Toursun okunmas, bu bakmdan bir Feydeau oyunu kadar
elencelidir. Oradan rendiim ize gre Ingonde, Soissons kral
ve Clovisin drt olundan biri olan kocas Clotaireden kzkardei
Aruegonde iin zengin ve zeki bir koca bulmasn rica ettiinde,
Clotaire, A rn egond eun evine giderek ona evlenm e tek lif etti.
Saraya dndnde birinci karsna unlar syledi: Kzkardeini
evlendirm ek iin zengin ve zeki bir koca ararken, kendim den
daha iyisini bulamadm.

85
 Clotairein yedi olu oldu; ne tuhaftr ki kzlardan bah
sedilm ez... Eleri unlardr: Ingonde, Arnegonde, Chunsine,
Radegonde (A zize Radegund), Gondioque (Orleans kral olan
erkek kardei Clodom irin dul ei) ve W aldrade (kuzenlerinden
biri olan Theodebald'm eski kars). Radegonde, babasnn idare
sindeki Thringen isyanmdan ve kardeinin Clotaire tarafndan
555te idamndan sonra, saraydan kat: A z iz M edard tarafndan
diyakones25 olarak kutsand, Poitiersde Sainte-Croix manastrm
kurdu. Orada Bizans imparatorunun ona yollad gerek han
bir paras bulunur. Harem den kaan bu kii, azizler arasna
katlacak ve Poitiersnin koruyucu azizesi olacaktr.

N e Clotairein kardeleri, Reims kral Thierry, Clodom ir ve

Paris kral Childebert, ne de onun kralln (vahice) paylaan
drt olu, Caribert, Gontran, Chilperic ve Sigebert ondan aa
kaldlar. Ayrca Burgonya kral Gontran nce Venerande, sonra
Marcatrude ve sonunda Bobilla lakapl Austrigilde ile evlendi.
unu da zellikle belirtelim; kral bu arada Marcatrudeu boam,
o da bu yzden lmt. Caribert'in de d rt ei oldu ama soy
olarak yalnzca bir kz ocuu brakt. Evlilik ve siyaset asndan
drt olunun en beteri Chilperictir: Audevere ile evliydi, V izigot
kralnn byk kz Galswinthe ile evlenm ek iin onu boad.
Ne yazk ki b ir yl sonra, Galswinthe yatanda boulm u ola
rak bulundu (katili kendi kocasyd) ve alak Fredegonde onun
yerini ald. Fredegonde, Chilpericin ilk kars Audevere ile iki
ocuunu, sonra kaynbiraderi Sigeberti ldrtt. Chilperic de
sonunda ldrld.

Kraliyet ailesindeki bu kanl okelilik Merovenjlerin, sonra

Karolenjlerin hkmdarlklarnn tamamnda devam etti: arlmann
dokuz ei oldu, ona on dokuz ocuk verm ilerdi ama ldnde
sadece biri hayattayd, Dindar Louis adyla tannan Louis. ocukluk
ve ergenlik anda lm oranlarnn ok yksek oluu, hkm-

86
I.u larn okeliliini ksmen aklar (halklannnkinden bahset
mezsek). Geri kalan ksm da Cerrnen gelenekleriyle (nk
11.klar Cerm endir) aklanabilir Galya-Romallar geleneksel
nl.rak tek elidir. /

VIII. yzyln sonundan itibaren krallkta rol artan kilise,

kurallarn dna km gelenekleri biraz dzene sokmaya balar:
Yalnzca birinci ein ocuklar yasal kabul edilir ama ikinci bir
e alnmas yasaklanmaz.

Bu deiiklik yeni bir soruna y o l aar: kinci sradaki e,

genellikle konumuna pek uyamaz ve daha ileri yata olansa ilk
.radaki yerini verm eyi reddeder; o zaman kocaya ondan boanma
talebinde bulunmaktan baka bir y o l kalmaz. te yandan, kilise
Iuma giderek daha z o r izin verir ve kocann yaland veya gc
azald iin ilk karm brakmamas gerektiini ileri srer. Byle
/un ve karmak bir ekime Theutbergadan boanmak iste
yen Lotharingie (Lorraine) kral II. Lothaire (825-869) ile Papa I.
Nicolaus'u kar karya getirir.

XI. yzylda Gregoryen reform uyla tekelilik yine g ka

zand. G zdeler ve m etresler a balad. rencilerin ve ayrca
ebeveynlerinin nnde bu geleneklerden bahsetm ek yakksz
olurdu. Bu nedenle ilk krallarn yaam ykleri yumuatld.

87
768-814

rencilerin Koruyucusu ve "Avrupann

Babas Olarak arlmann cad

771de aabeyi Carloman ldnde, Ksa Pepinin kk olu,

taht vrisi yeenlerini hapsetti ve krallklarn ele geirdi. 748de
daha 6 yanda ta giydiinden zaten Frank topraklarnn kra
lyd; bunun yannda Akitanyann bir yarsnn, Septimaniann,
Burgonyann, Alsacen ve Alem ania'nn kral oldu. Sonra (kendi
kaynpederi ve dizginlen em ez bir yam ac olan) Lombardlarn
kral Desideriusu bozguna uratt ve onun topraklarn, yani
talyann btn kuzeybatsn ele geirdi. O zam an kendisini
Franklarn ve Lombardlarn kral ilan etti.

XIX. yzylda byle davranan her devlet bakanma tiran de

nirdi; XX. yzylda olsa ona yeni bir Saddam Hseyin muamelesi
yaplrd. Tarihin hogrs belki dnem in detlerinin sertliin
den dolaydr. Am a yine de burada rnek alnacak hibir ey yok.

arlman, oullarn y er yurt sahibi etm e endiesiyle, 790da

Bretanya snr eyaletini yaratp Gen Charlesa verir. Bretonlar
onu istem ez ve isyan ederler. Ancak, isyan bastrlr.

Ayn yl Saksonyay Frank devletine balar. Saksonlar pagandr

ve arlman onlardan din deitirm elerini ister. lkelerinin en ge
beli dalar ve Teutoburger W ald ile H arz ormanlar tarafndan
korunarak, kendilerini iddetle savunurlar. O zam an arlman

88
h rk estirir, katliamlar yapar ve kitleler halinde ge zorlar.
M)| ylnda, bir tek gnde 4.500 Sakson mahkmun boynunu
vurdurur. Elbette her gn bu kadarn yapam azd ama bylelikle
.klak 20 bin Saksonu idm \ ettirecek ve iki katn srgn ce
zasna arptracaktr. /

te, tarih kitaplarnn okullar kuran (ki bu da yanl nk

11 yalnzca okullarn saylarnn artrlmasn istedi), fakir ailelerin
m rencilerini kutlayan ve zengin ailelerin soylaryla gurur
l lyan, kt rencilerini cezalandran iyi kral olarak tanttklar,
kna susam, iktidar sarhou kii budur. XIX. yzylda ve XX.
yzyln banda, Franklarn krallyla m odern Fransa arasnda
nrcn sradan karklk dnem inde o da Fransa kralfyd. XX.
v/yln sonunda, baz hayalperestler onda Avrupann ncsn
gnlklerine inandlar Samaln bykl ancak glmsetebilir

belli ki arlman, kendisine devlet m em urlar salamalar

fiibi iyi bir sebepten dolay aydnlar tevik etti, ama 794te onun
l mlara tapnmaya kar Frankfurt Konseyinde sergiledii fana-
izin, sanat tevik etm ekle vnen bir hkmdar iin ne byk
Iir zihin akln ne de byk bir tutarll gsterir.

H00 ylnn N oel gnnde, Papa III. Feon, arlmana im parator

nl.rak ta giydirdi; bu kutsamann koullar kark ve hatta iki
li'iel sebepten tr ikircikliydi. Bir yandan hem Frank rahip
simli hem de Roma halk bu yksek papazn aleyhinde tartyordu
( dnem de papalar halk ve rahip snfnca seiliyordu); hatta
/)f)da zerine ken ahlakszlk ve yem inini bozm a sulamalar
nedeniyle lin edilm ekten z o r kurtulmutu. te yandan, bu kut-
s.na byk bir gizlilikle hazrlanmt. Neden? Zaten Bizansta

89
bir im paratorluk m erkezi bulunduu ve byle bir giriim bir
sava balatma riski tad iin mi? Aslnda Batdaki Roma
m paratorluu 476da sona ermiti.

ki nl dinbilimcinin Anguilhard ve Alcuinin tavsiye et

tii kii olarak, arlman darbesini gizlice hazrlad; III. Leonun
ibirliiyle, ki onun da itibarn yeniden kazanmasnn tek yolu
imparatora ta giydiren kii olmakt. Sanki asker sebeplerdenmi
gibi Rom a yaknlarna gitti. Ve birden, 25 Aralkta, beklenm eyen
oldu! arlman im parator olarak ta giydi (dolam bal bir yolla,
nk protokole gre bu byk onuru ona baheden yalnzca
Papayd).

Bu beklenm edik olay ayrca haince bir darbeydi ve Bizans

hem en arlmann meruluunu tartmaya at. Am a neyse ki
son yzyllarda halka ve zellikle rencilere retiliyor; bu ne
redeyse lm nden sonra krala hakaret suu haline geldi.

Bylece Bat ve Dounun Rom a mparatorluklar arasnda

bir uurum ald.

arlmann baba olarak siyasette nasl bir rnek olduunu

sorarsanz, bir faciayd: Tek vrisi Dindar Louisnin lgnca kibri
ve sertlii, 840ta zorlukla bir araya getirilmi imparatorluu kesin
olarak paralara bld. Babasnn saygdeer olu, im paratorlu
un paylalmas plan olan ord inatio im periiyi tartmaya ama
cretini gsteren ve yeenlerinden biri olan talyal Bernardn
gzlerini oydurdu. Bu da renciler iin iyi bir rnek saylmaz.

Dindar Louisnin bir baka lakabyla ilgili mthi bir yanl

anlalma srp gidiyor: Gleryzl. Bu, sanki hkmdarn as
lnda uzlatrc biri olduunu dndryor. Oysa durum hi
byle deil: Eski Franszcada, bu szcn anlam iyi bir soydan
gelendi, de bonne aire26. Dindar Louis babasndan daha uyumlu
biri deildi.

90
,.. man basmakalb gend/Oarak bir baka efsanevi kahraman olan
( l.da uygun der T 8de arlman, Zaragozada Sarazenlere kar
m saldr balatt. Bu bir faciayd: Byk ehirleri Pampelunen
tkrnn yklmasna fkelenen Basklar ordunun art kuvvetle-
im yok etti, ama bir kez daha, tpk Charles M artel efsanesinde
olduu gibi, Basklar Sarazenlerin durumuna dtler. D nem in
v.kavisi Eginhard, aralarnda Bretonya snr eyaletinin valisi
I l todlandusun da bulunduu kurbandan bahseder ve hepsi
I m Iur Roncevaux'dan sz edilmez. Bu szckten, air Turoldun
II SOde Roland'n arksnn binlerce msrasnda anlatt, l
meden nce korno alan kahraman Rolandn efsanesi doar.

valyelik daha o zamandan romanlara esin kayna oldu.

Ve nice kuan kalbi, Sarazenlerin cehennem ordular roln
oynadklar uydurma bir yky dinlerken cokuyla kabard.

91
855

Kadn Papa Jeanne, Yzlerce Yl

Sren Bir Aldatmaca

855 ylnda, IV Leon (847-855) ve II. Benotnn (855-858) papa

lklar arasnda, nc birinin, aslnda bir kadn olan Johannes
Anglicusun papal yer alyormu. Hikyenin bir versiyonuna
gre, nitekim birok versiyonu var, ngiltere doum lu bir keiin
m arifeti olarak Almanyada Mayence ya da Ingelheim 'de domu.
18 yanda Fulda manastrnn bir rahibine k olup Atinaya kadar
peinden gitmi. Orada, iki sevgili bilimsel aratrmalar yapmlar
Rahip lnce, Jeanne rahat etm ek iin erkek giysileri giyerek yl
lar boyunca seyahat etmi. nce Londra'ya, sonra Parise gitmi;
Pariste doktor unvann kazanm, sonra Rom aya gidip orada
bilim i sayesinde yksek retim krssne, yani quad rum vire
sahip olmu. Bir rahip olarak, her zam an erkek giysileri iinde,
kardinal apkasn elde etmi. Sonra VII. Jean adyla Papa seilip
byk bir bilgelikle Kiliseyi ynetmi. Am a ne yazk ki bir erkek,
belki de Rom a elisi Saksonyal Lambert, onu batan karm.
Ve horribile dictu (Latince: A yptr sylemesi) Kadn Papa, papalk
ayin alaynn iinde, sokak ortasnda dourmu. Am a eytani biri
bunun kehanetinde bulunmam myd?

Skandal ve Kadn Papamn grevinden alnmas. te o za

mandan beri kardinaller unvan sahiplerini delik bir sandalyeye

92
< u l up genital blgelerini yokluyorlar. Sonra ayaa kalkp mes-
lt 11alarna baryorlar: Duas habet e t bene pendentes (Latince:
II-1 l.e [testis] var ve dzgn sarkyorlar).

Hu senaryonun ekrana tanmamas artc.

Hu belirsizlie ksaca deinelim . Tartlabilecek ok Papa

ull ama bir Kadn Papa asla olmad. Bu mthi aldatmaca
-.hepten dolay dikkate deer: ncelikle, Kilise en azndan X IV
v/yla kadar buna inand; sonra, bu aldatmaca Hristiyanl
y/yllar boyunca alkalayarak Katolik ve Protestanlar kar kar
oyu getirdi ve Deccalin gelii zerine st kapal kehanetleri
.11kndrd; sonunda eski dnem lerdeki Hristiyanln tem el
I .Hm dmanln aa kard.

Bilindii kadaryla, Kadn Papa Jeannedan ilk kez XII. yzyla ait
Hr elyazmasmda, IX. yzylda yazlm olan Liber Pontificalisin
(I'tpalarn K itabi) kopyalarndan birinde bahsedilir; Anastasen
l Ivazmas ad verilen kopya 1142 tarihlidir. Bu eserler datlmak
i/.cre keilerce kopyalanrd. Belli ki bu keilerden akac biri
y. ykc amalarla ya da elence iin bu hikyeyi uydurdu ve
unu papalar listesine yerletirdi. phelinin ad biliniyor: M artin
l'nlonius, Papa IV Innocentn byk gnahlar balama yetkilisi
v Cosenza Bapiskoposu.

nem li olan, Kilisenin buna inanmas ve hikyenin doru

luunu aratrmay aklna bile getirm eden bu blm sessizce
geitirmesi. Gerekte, IV. Leon ve III. Benotnn papalklar ara
snda hibir boluk olmad. Am a yazlm szn gc, matbaa
nn bulunuundan sonra matbaada baslm szn gcne eit,
hatta stnd: Eer yazlysa doru dem ekti. Zaten uzun sre

93
varln srdrd, tpk o bitm ek bilm ez Ama gazetede yazyor"
bahanesinin gsterd ii gibi.

Kilisenin hikyeye inanmak iin bugn unutulmu baka se

bepleri vard: lk sekiz yzyl boyunca kadn rahipler bulunuyordu.
Fransada, talya'da, Dalmayada bulunan ha ve buhurluklaryla
rahip kyafeti giymi ok saydaki kadn tasviri (rnein, Paris Mill
Ktphanesinin 2058. Kodeksi) bunu gsteriyor, ayrca cenazeevi
kaytlar, mozaikler, freskler de. En heyecan verici kantlardan
biri R om ada Sainte-Pradexis kilisesinde bulunuyor: Horresco
referens adl bu m ozaiin stnde Episcopus Theodora yani
piskopos Th eodora yazs vardr. Dnemin hiyerarisine gre,
bu kadnlardan birinin kardinal olmas, sonra Papala ulamas
im knsz deildi.

Petrarca ve Boccaccio bu blm den faydalandlar ve dola

ysyla Jeanne adnda bir Kadn Papann var olduu sessizce
kabul edildi. Olaylarn devam pek o kadar dorulanabilir deil.
Bat Avrupada bu kiiyle ilgili yazlar bir yamur gibi yamaya
balad, Aslnda kadn olan Papa VII. Jean'n yks, P a p a nn
dourm as, Kadn VII. Jean... Baz aydnlar Kadn Papanm olu
nun, eytani bir birlem enin rn olarak 857de doduunu ve
Deccal olabileceini ileri srdler; bu durumda endielenmeye
hi gerek yoktu, bu uursuz geldii gibi gitmiti.

Baz yazarlar VII. Jeann kadn deil de homoseksel olduu

varsaymn yaydlar, Yunanlara zel bir hogr gsterm esinin
nedeni buymu. Bu yle sama bir teori ki yorum gerektirmiyor.
uras bir gerek ki o zamanlar bu konu Papalk makamnn
prestijine zarar verm eye balyordu.

94
I ilienin Papalar ve Antipapalar arasnda geen bu dnemi yalnzca
... unlu deil, daha da kts, sorun kaynayd. Antipapalar,
papaln otoritesini tehlikeye sokarken, meru grnen Papalar
l .i sal Ruhun etkisi altnda grnmyordu. Aslnda, Kadn Papa
|r,mne efsanesi onlarm taknlklarla dolu yaantlarndan d o
mutu. Bylece, X. yzyln ilk yansnda, Papalk zengin ve gl
mi ,ilenin eline dt; kadnn, Theodora ile iki kz, Maroussia
ve t en Theodoramn yn ettii Theophylacti ailesi. Bu kadnlar
sevgililerini kilit pozisyonlara yerletiriyorlard ve Hristiyanlk,
sevgilileri m i yoksa oullar m bilinm ez, Papalarnn bazlarn
ml.ra borluydu: X. Jean (898-900), VI. Leon (Mays-Aralk 928),
VII. veya VIII. (bilinm iyor) Etienne (928-931), XI. Jean (931-935)...
\ I |ean kardei A beric tarafndan tahtndan indirildi ve mrn
hapiste tamamlad.

Halk, Papa olarak bamzda kadnlar var diye homurdan-

v udu. Latran saray, namuslu kadnlarn gidip kendilerini tehlikeye
.il uladklar kt bir y er olarak grlyordu. Bu durum onlarca
vI srd ve belleklerde huzursuzluk verici izler brakt. Ya VII.
Itnifacela ilgili (Haziran-Temmuz 974) ne dem eli ve daha kts
ne dnmeli? Kural d olarak seilmi, kendisinden nceki
l'.pa X IV Jean hapse attrm, sonra onu zehirletm i ama yine
ile Papalk tahtna yeniden mi oturmutu (984-985)? Sylentiden
gizli geree, Kadn Papa Jeanne Anastasen Elyazmasnda gay-
lresm bir nfus kayd elde ediyor.

Papaz bal tayan ktlar efsanesini perinleyen bir

Kadn Papa, taham m l edilem ez bir yz karasyd.

1602de Mayence Cizvitleri Liber Pontificalisin ilk matbaa

hasm versiyonunu retm ek iin ie koyuldular ve Augsbourgun
nemli kiilerinden biri olan Marquard Freherden, elindeki
Anastasem Elyazmasmn, btn ktln kayna u elyaz-
masmn iki kopyasn dn verm esini istediler. Bu can skc

95
aldatmacadan kurtulmak iin, Cizvitler dhice bir tahrifat yaptlar:
D atm iin hazrlanan rneklerden Kadn Papa Jeannea dair
blm kardlar... Teekkr etm ek iin Frehere gnderdikleri
iki kopya hari.

Bir aldatmacay ortadan kaldrmak zere tahrife bavurmak

ender rastlanr bir durum.

Freher Cizvitlerin hilesinin farkna vard, buna fkelendi ve bil

ginler arasnda bir kavga koptu.

Bu kavga, zaten frtnal bir durum arz eden Katolik ve

Protestanlar arasndaki artan dmanlk ierisinde kendine bir
yer bulur Calvinin balca orta ve IV Henri'nin deer verdii biri
olan sekin Theodore de B eze'e gre, Kadn Papa Jeanne hatas
nedeniyle, Rom ada piskoposlarn birbiri ardndan geliinde bir
kesinti olmutu. Papaln daha da nde gelen bir savunucusu
olan Florim ond de Rem onda gre, Kadn Papa Jeanne hi var
olm ad ve bu samaln kayna, byk olaslkla, bir kadnn
Constantinopolis patrii olmasndan esinlenilerek Anastaser
Elyazmas zerinde yaplm bir tahrifattan ileri geliyordu.

Am a hitabet ve retorik arlkl sz dellolar oalyor, ha

karetler her iki taraf da kztryordu. Savalardan biri olan
Andre Rivetnin szlerinden alntyla, Bunlar manastr kyasla
rndan, papaz cbbelilerin rahatszlklarndan, vebal bir ruhun
nefeslerinden baka bir ey deil."

Bu hrnlk dalgalan arasndan meselenin tem eli grnyor;

iki taraf da rtl olarak ayn ilkeyi kabul etmi: Bir kadnn A z iz
Petrusun tahtn igal edebilmi olmas, bu tahtn meruluunu
tehlikeye atar.

96
 Akli drstlk yava yava her iki tarafa da hkim olur.
i*cdestanlar Kadn Papa Jeanne masalnn kaynann gerekten
dr Martin Polonius27 olduunu kabul ederler.

XIX. yzylda fkeler yatr, Kadn Papa Jeanne yava yava

r.lna ttm eye hi balamam olmas gereken efsane dumanlan
.sna geri dner. XX. yzylda kom ik bir hikyeye dnr,
t .u ln Papa varln artk yalnzca bir tarot figrnde ve Alfred
|,rynin bir gldrsnde srdrmektedir.

bununla birlikte, bu aldatmaca, her kademeden rahibin hiye-

.ti pilerinde kadn istem ediklerini gsterm eye yanyor. Bylelikle,
v.tl.mlar gerei aa karm oluyor.

97
1347

Milliyetilerin Calais Burjuvalar Uydurmas

Cumhuriyet atafatnn etrafn saran devasa Auguste Rodin hey

kel grubu olmasayd, byk olaslkla herkes Calais burjuvalarn
unutacakt. Calais neden ayrcalklyd? Ya Toumai, Bayeux, Rennes,
Soissons, Paris, Dijon burjuvalar? Bir kuatmaya m aruz kalan
Avrupa ehirlerinin ou (hangisi tarihinde kuatmaya uramad
ki?) ben zer gruplarla sslenebilirdi. Belli ki herkesin burjuva
szcnden anlad kasabada oturanlar.28 ehir teslim ol
duunda, burjuvalar ehrin anahtarlarn fethedene verirlerdi.
N eden Calais n plana kyor?

1346 austosunda, VI. Philippein valyelerinin yeni bir silah

olan toplara ve Galli okulara yenik dt feci Crey Savann
ardndan, ngiltere kral III. Edward Calais'yi kuatt. ehir bir y
boyunca kahramanca direndi ama 1347 ylnn Austos aynda,
belediye bakan Eustache de Saint-Pierre ve ehrin burjuvas
Jean de Fiennes, Andrieu dAndres ve Jean dAire, zerlerinde
gm lek, ayaklar plak ve boyunlarnda idam ipiyle ngiltere
kralndan ehri balamasn istem eye gittiler. Biraz rol yaptk
lar dorudur ama galibin iinde acma duygusunu uyandrm ay
amalyorlard. Aslnda, Calaisnin uzun sreli direniine ierle
yen III. Edward bir an onlar idam etm eyi dnmt ama ei

98
rl tlppa de Hainaut kendisini yumuatnca onlar balad. Calais
lulln ehri terk etti, ehir ngilizlerle yeniden dolduruldu, ama
i,>l< sonra rendiim ize g re) Eustache de Saint-Pierre orada
l almaya ve ngiltere kralna h izm et etm eye karar vermiti.

M 11 ilay, Kralie Philippa'nn ve baka birok sarayn (Danimarka,

\ agon, Navarre, Lancaster, Brunswick, Bavyera) korumas altn
daki nl vakanvis, Jean Froissart anlatmtr. Kendisi bundan
ogctici, rnek alnacak bir blm yaratr; buna gre, be adam
irilirlerini kurtarmak iin kendilerini adam ve m erham etli bir
k alie tarafndan kurtarlmlardr. XVIII. yzylda bu anlat, ders
alnacak bir vatanseverlik yks ve D orm on t de Belloykn sz-
Irie gre m illete kendisiyle ilgilenm e zevkinin aland ilk
11ansz trajedisi haline gelir. Vurgu zaten lszd; bu bir ku-
>ai ma hikyesiydi, yani Y z Y l Savalar srasnda meydana gel
ini;, onlarcasndan fark yoktu ve kelim enin bugnk anlamyla,
tmlletin bununla hibir ilgisi yoktu. Aslnda III. Edward zaferini bir
Il d o n derebeyine borluydu, yani onun Saint-Vaast-la-Houguea
varmasn kolaylatran G eoffroy dHarcourta. Bretonya dkas o
aada Valoislarm krallna tabi deildi ve G eoffroy dHarcourt ^
ihanetle sulansayd hakl olarak ok kzacakt.

Londra Kulesinde aratrm alar yapan b ir bilgin 1766da

l stache de Saint-Pierrein aslnda n giliz dman ateli va-
lasever olm adn ve ngiltere kralna h izm et etm ek iin
alais'de kaldn rendi. Bunun hibir etkisi olmad. Efsane
.ilmi yrmt ve III. Cumhuriyet bunu daha da bytt. Calais
burjuvalar, m illetin kahraman ilecileri hatta ngiliz dman
l.line geldiler: Sam im i b ir ittifak o srada uzak grnyordu

99
ve ngiltere Kalle A lbion 29 olarak nitelendiriliyordu. Sonraki
onlarca yl boyunca, Calais burjuvalar m illetin hayalgcnde
yerlerini ald ve hatta Rodinin 1895'te yap t b ron z heykelle
lmszletirildiler.

100
/ s

Marko Polonun Seyahatleri

ya da Bo ler Kitab

vn/,yllar boyunca Batnn hkmdarlarna ve gezginlerine hayal-

li kurduran H arikalar Kitabnm en eski kopyas 1351 tarihlidir,
tr buuk yzyl sonra, K ristof Kolom b'un Batya yapt nl
yulculuu srasnda her akam gem isi Santa Maria'da bu kitabn
hr baka kopyasn okuduu sylenir.

Bu dnem de robile vir (yani bizzat kendi tabiriyle asil beye

fendi") Marko Polo lmt: 1254te domu ve 1324te Venedikte
in Lorenzo kilisesinin talan altnda uykuya yattnda yetmiinci
y.n henz doldurmutu.

Tarihi gelenee gre, H arikalar Kitab, bilinmeyen blgelerin

varlna kar Batnn gzlerini amt. Elbette ticaret yollar
Akdeniz dnyasn en azndan M II. yzyldan beri D ou ve
t lney Asyaya balyordu ve Vatikan srekli olarak Gney ine
misyonerler gnderiyordu. Ve kim i zam an ne srldnn
aksine, douda geni blgelerin bulunduu Avrupa'da bilini
yordu; oralarla ilgili fazla bir ey bilinm ediini belirtm ek iin
hu blgeleri haritalarda H ic sunt leones yani Orada aslanlar
var szyle belirtiyorlard. Am a (rnein, M arco Polonun Lop-
Nor dedii korkutucu Gobi l ve Pam irde olduu gibi) sra
d ve orijinal betim lem elerinin yan sra, Marko Polo, byk

101
Kubilay Hann m uhteem sarayndaki olaanst maceralarn
anlatyla hayalgcn hareketlendirdi. Bu soylu Venedikli, h
kmdar yle etkilemiti ki hkmdar onu Yangshow ehrinin
valisi olarak atamt. Bir baka iktidar sahibi, byk ran ah
Argoun karsn kaybettiinde, karsnn son isteini yerine ge
tirenler Marko Polo, babas Nicolo ve amcas Maffeo olmutu
(nk onlarla seyahat ediyordu). Kadn, yerini alacak kiinin
kendisiyle ayn.kkendenyani Mool olmasn istemiti. Bylece,
Venedikli Pekin'den Tebrize kadar gzel Cocachinee elik
etmilerdi. Ama o arada Argoun lm ve kararlatrlan kiiyle
evlenen olu Ghazin olmutu.

Ah, egzotik cennet hayalleri ve buralarda geen ak hik

yeleri! Kahramanln tatl an ve alacak servetlerin ehveti!

Derken denizci pusulasnn, barutun, hatta matbaann

Avrupa'ya getirilmesi Marko Poloya atfedildi... Zaten bu eref
yalnzca zenginlere bahedilir.

1275ten 1295e kadar 20 yl sren olaanst deniz gezi

leri srasnda Venedikli tccar sonsuz zenginlie ulamlard.
Venedike dndler, ama tuhaf giysilerle Saint-Jean-Chrysostome
Kilisesi blgesindeki konutlarna geldiklerinde ieri girmelerine
izin verilmedi ve onlara sahtekr muamelesi yapld. Ancak
Venedikteki tandklarnn ahitliiyle kendilerini tantabildiler
ve binaya gidebildiler. Gezginimiz orada Marco Millioni takma
adn kazand.

Maceralarndan hi yorulmam olan Marko Polo, 1298'de,

bu sefer yalnz bana sebebi belli olmayan bir deniz savanda
Lamba Doriann kumandanlk ettii Cenovallarm donanmasyla
karlaacak olan iki yz elli adamlk bir kadrgann kumandas
nn kendisine verildiini grd. Cenovallar kazand, sopracomito

102
i itu esir dt. Geneste cezaevini paylat Rustichello veya
i'i i i.no da Pisa adl ktip onu yolculuklarn y a z m a ikna etti.

Mylece Harikalar Kitab dodu.

' * ijal elyazmas bugn kayptr, ama Marko Polonun hapisha-

M. ic kmasndan sonra ok sayda kopyas yaplmtr.
XIV. yzyldan itibaren dier gezginler Asyay kefetmeye
!.sladklarnda, bazlar Marko Polonun unuttuu eylere a-
t l.t: inlilerin daha Han Hanedan dneminde itikleri ama
\v tpallarn bilmedikleri ay hakknda tek sz yoktu. VI. yz
yl la Tang hanedanndan beri kdn youn kullanm hakknda
irk sz yoktu. Ne elle dizilen harflerle baslan kitaplar ne de
.nlilerin dorua tadklar bir sanat olan kaligrafi hakknda
iri: sz vard. Ne de Yuan Hanedan (960-1279) dneminden
l>r in icad olan banknotlar hakknda. Hlbuki Marko babas
vr amcas gibi tccard ve byle bir sermaye transferi yntemi
muin ilgilendii eylerin banda gelmeliydi. Bir baka in icad
ulan ehirlerdeki doalgazl aydnlatmann da sz edilmemiti
i Pimi topraktan borular gaz sokaklara dikilmi, ii oyulmu^
ri bambu ktklerine kadar tayordu).
Kendi rzasyla, rastlad btn yenilikler ve ilgin eylere
m byk dikkati gsteren bir yazar iin olduka tuhaf. Kald ki
ur Mool ne de in yllklarnda byle sekin bir gezginle ilgili
en ufak bir iz var
Yzyllar boyunca tarihiler, inbilimciler, gezginler hem bo
luklara hem de ok belirgin ve tekrarlanan tesadflere ardlar.
/larikalar Kitabnm baz blmleri dier yolcularn anlattkla

103
rndan intihaldir. Ve birok blm, uzmanlarn yarm yamalak
evirilere baladklar hatalar barndrr.

Polo ve ailesinin yapt seyahatlerin bykl gerek ol

mak iin fazla mucizevi gibi grnyor, Hindistann gneyinden
Moolistana, randan Sumatraya, Mienden (Kuzey Birmanya)
Negroponta (Karadeniz)... adammz Arktik kylarn grd ve
Etiyopya kralln gezdi; Javay, Sumatray, Andaman adalarn
ve Nicobar tand; Zanzibar ve Madagaskar'a ayrca Seylan ve
Japonyaya gitti, Hindistan boydan boya geti ve Tibeti dolat
ve Sibiryann ucunda renlere binen Tunguzlar ve kpeklerin
ektii kzaklarda dolaan Nanaileri grd.
Je t uaklarnn anda bile bu ba dndryor.
Acaba yalan m syledi? Hlbuki Oxusu trmandktan ve
Arkand ile Khotana kadar indikten sonra, Batnm ne varln
ne de ismini bildii Pamir platolarn tarif eden ilk kii olarak
yalnzca o biliniyor.

Harikalar Kitabmn bir compendium, yani baka gezginlerin

anlattklarnn -gnmzde sylendii zere- bir derlemesi
olduundan phelenilmeye baland, bunu yapan Marko Polo
deildi, pheli Rustichello ya da Rusticiano da Pisayd. Kubilay
Hann hizm etine girdiini ve Yangshow valisi olarak atandn
sylyordu. Moolca konuup yazmadan m? Ya Mandarin dili?
Bu duruma phe uyandrc demek hafif kalr. nk aslnda
inde o kadar yl kalmasna karn Marko Polo bu dillerden tek
kelime bile bilmiyordu.
Bir baka olay hagiografik hikyelere biraz fazla benziyor:
Hi grmedii AvrupalIlarla ilk karlamasndan adeta bylenen
Kubilay Han onlar Avrupaya ak bir mektupla geri gnderdi,
mektupta Papa IV Clementdan halkna Hristiyanl ve liberal
sanatlar retecek eitimli adamlar istiyordu. Papann nasl de-

104
i/n el I iini merak ettiimiz ve zaten Vatikan arivlerinde izine
, l,nn.iliimiz ak mektubu geelim; ama Moolun misyoner
m polrsr istei, pheli bir Avrupa merkezcilii yanstyor,
it. ,. I. bir tek Hann vaftizi eksik.

V. olan kantlar gsteriyor ki Polo ailesi Hanm karlat

ll y,l,clar deildi ve in'de Trk, Fars ve baka topluluklar
Mt-,lian, Nasturi (yani Hristiyanlar), Manikeist, Zerdt ve
etmeli vard. Ne olursa olsun Marko, babas ve amcas, Han'n
m .'Cini yerine getirmek iin dneceklerdi. Ama 1269da Filistindeki

' in,l topranda Acrea geldiklerinde IV Clementm ldn

m I.lelinin henz belirlenmediini rendiler Halefi atandnda
"ifn yanna yalnzca iki Domenico rahibi verdi ve birlikte
.ilt.ya doru gittiler Ama bilinmeyen bir sebeple iki rahip
Hv i dnecekti. Vatikan da zaten Gney Asya'ya misyonerler
P nt Ifriyordu.

Polo ailesi Acre'da iki yl kald, ki bu fazlasyla uzun bir sre

gibi grnyor ve sonra 1271de yeniden Cathay yoluna derek,
l l nze, Basra Krfezinin azna yneldiler, ine denizyoluyla
v, may amalyorlard. Ama fikir deitirip karayoluyla kuzeye
y iddiler ve rana vardlar. Drt yl sonra Singtuda byk Hann
. vl ildeydiler

Orada gen Marko inin drt bir yann dolaarak, hkmdar

I li ki ok ilgilendiren kabileler hakknda raporlar vererek Hann
gzne girecekti. Hkmdarn tebaas hakknda bilgi almak iin
Venedikliyi beklediine inanmak gerekir ki bu da pheli. Ayrca
m raporlarn hangi dilde yazldn sorabiliriz.

105
Bu gezilerin bir haritada izi srldnde, dnemin seyahat
koullarn aklda bulundurunca insan sersem e dnyor. On bin
lerce kilom etre dem ek bu.

Hlbuki harita bilgilerinin birou, rnein Hindistandakile;

aa yukar doru. XIX. yzyldan itibaren uydurmalarn kokusu
alnyor: Marko Polo ve Pisal yazar, dier yolculuk anlatmlarn
dan intihal yapmakla yetinm eyerek teki gezginlerden bilgi de
almlard ve bunlara corafi veriler de dhildi. stelik, bilinmeyen
bir el sonradan mdahale edip daha sonraki baka yazarlardan
alnma bilgiler ekledi.

Bu arada unutm am al ki Hal Seferlerinin balatt d

manla ram en, yalnzca Venedikliler Mslmanlarla ticari ili
kileri koruyorlard; Polo ailesi, srekli Arap tccarlarla birlikteydi
ve onlarn szlerini ancak inlileri anladklar kadar anlyordu.
Acreda iki yl konaklamalar, yeni Papa'nn atad misyonerleri
beklem ekten ok, ticari sebeplerle aklanabilir.

XX. yzylda uzmanlarn gz daha keskinleti: Marko Polo,

Avrupaya, ne barutu ne pusulay ne de matbaay getirmiti.
Makarnay bile getiren o deildi; sert buday IX. yzylda Sicilya
zerinden talya'ya getirenler Araplard.

1 9 9 5 te ngiliz Ktphanesi'nin inbilimcisi Frances W ood,

Marko Polonun inde bulunduu30 dncesinden bile phe
lenecek kadar uzun bir H arikalar Kitab incelemesi yapt. Ona
gre, Marko Polo Sivastopoldan teye gem em iti.

nceleri Dnyay la lgili Tasvirler ve Szler adn- tayan bu

H arikalar Kitab, bugn aslnda Rustichello ya da Rusticiano
da Pisann toparlad, yalnzca ilk ksm aa yukar gerek
olan geni bir derlem e gibi grnyor. Polo ailesinin Asyaya ilk
yolculuunu anlatan da bu ilk ksmdr. Tabii Marko Polonun
burada kendi anlatmn gzelletirmi olmas da olaslk dhi-

106
|i* l* Srpriz olan u ki ilk versiyon Franszcayd, gayet tuhaf
(M I .mszca ile yazlmt (Mill ktphanede saklanmaktadr,
Il 1116). Ve baka bir srpriz, zerinde tarih olan (1 3 0 7 ) ilk
m rk, Yakkl Philippe'in kardei olan Charles de Valoisnn
. u y nidan bir asilzadeye, Thiebault de C ep o /y a sunuldu. Oysa
m '.nyr stanbuldaki ustasnn karlarn tem sil ediyordu ve
l'h lesadf daha, Venedikte yayordu. O halde Marko Polo ne
niliyordu?

I serin elyazmas ilk kopyalan (143 adet sayld) hkmdarlara

w l. iri ta uzmanlarna ayrlmt. Bu nedenle, arlkende be tane
' l. Bu eserle hayal kuranlar nce Avrupal krallar ve gezginler
hn. rnein, Dante bu eseri biliyormu gibi grnmyordu.
Adda edebi bir yamal boha gibi, alntlanm paralarn bir
ataya topland bu kitabn kimsenin hakknda daha nce bir
fry duymad Asya blgelerini Batya anlatm ak asndan ok
luyiik bir deeri oldu. Kiflerin ve tccarlarn hayal glerini
kamlad. Onun balatt hareket dnya tarihini deitirdi ve
hatla sm rge am a katkda bulundu.

Gnmzn bak asyla, byle bir eser kmsenirdi

ama o dnem de kitap kavram bu kadar n et deildi. Bu kitabn
Avrupaya hayal grdrm ek gibi bir avantaj vard.

phesiz yalnzca Venedikliler Marko Polonun uydurmalarna

I anmadlar: Onun lmnden sonra, karnaval maskeleri iinde
yeni bir kiiliin ortaya kt grlyor; kalabal elendirmek
iin hayal kurduran hikyeler anlatan Marko Millioni.

107
8 Mays 1429

Jeane d'Arc Gerekten Yaad m?

Yzyllar boyunca, nce ustalar sonra retmenler Jeanne dArcn

Fransay ngilizlerden kurtardn rettiler. Dar dncelilikten
ileri gelen cretkr hatta tehlikeli bir aklama; stelik araya
doast unsurlar sokulduunda kkrtc oluyor.

ncelikle, 1 4 2 2 de VI. Charles ldnde lkedeki durumu

zetleyelim: Beinci olu ve tahtn tek vrisi gelecekteki VII. Charles,
iki yl nce Troyes Anlamasnda annesi Isabeau de Baviere tara
fndan gayrim eru ilan edildi. Dolaysyla tahta gem e srasndan
dland ve tah t resm olarak ngiltere Kral VI. H enrynin eline
geti. H em y o srada bir yanda bile deildi. ngiltere kral olmas
iin, babas V Henry Plantagenet ve gelecekteki VII. Charlesn
z ablas olan annesi Catherine de Valois tarafndan Fransz kan
tayordu. Zaten babas V Henynin, VI. Charlesla ayn yl ld
yer, Vincennes atosuydu.

Tahta gei sralarnn frtnal oyunu, milliyet kavramnn o

dnemde bugn tad anlam ve nem e sahip olmadn gste
riyor. Bunun en ak kant genellikle gzard edildi: Gelecekteki
VII. Charlesm m uhtem el rakibi VI. Henri, onun z yeeniydi,
nk ablas Catherine de Valoisnn oluydu.

Bu oyun Isabeau de Bavierein dolambal entrikalar nedeniyle

karmak bir hal ald. Aslnda, olu Charles gayrimeruluk baha-

108
n> siyle tahttan m ahrum ederek Fransa kralln Plantagenetlere
il i .1111 eden bizzat odur. Kendisinin birka yl sonra cenaze treni
ijilnadan gmlmesine neden olan bu byk su, lgnca hr-
ivl. aklanyor: Isabeau de Baviere hem Fransa hem de ngiltere
1 1 Ilklarnn naipliini yapmay amalyordu. Fikmdarlk iin
( l. gen olan kk VI. Henrinin bykannesi deil miydi o?
i.emn nde geleni olarak, gelecekteki VII. Charlesm szde
r' ick babas, VI. Charlesn z kardei olan Louis dOrleans ile
l ,1,1si vard. Zaten deli ve hasta olan VI. Charles ldnde veya
''l.llldnde yeniden kralie olma midini tayordu. Ama
ii goya dkal zerine kavga ettii Korkusuz Jean tarafndan
..I .tl< ortasnda ldrlen Louis oldu.

lU olay nemlidir: Louis dOrleansn intikamn almak isteyen

snn.gnaclar ve Korkusuz Jean taraftar olan Bourguignonlar
.r.nda bir i savan balamasna neden oldu. Belli bir sre bo-
11 nh , Isabeau, Armagnac saflarnda yer alm, sonra adeta ihanete
i>/cr bir dn yaparak Bourguignonlarla ittifak kurmutu. O
,ula hl ngilizlerle ittifak halinde olan Bourguignonlarn
nalndayd.

Isabeau, tam am en corafi anlamyla, Fransa ve ngiltere top-

l l. konusunda oyunun ustasyd.

..! ylnda 19 yanda olan Charles, Napoli kral II. Louis ile
.l.nde dAragonun kz Marie dAnjou ile evlenmiti. Bu nokta
. il kili hak ediyor, nk Anjou dkleri VI. Henrynin hanedanna
siglulr ve grdm z zere o da kkenleri itibariyle Anjou
.itudur. elikili olsa da, demek ki Charles dmannn uzaktan
. akrabasyla evlenmi oluyordu.

109
 irkin bir grn olan talihsiz prens, o zam anlar yalnzca
Bourges kral olarak tannyor ve yalnzca m erkez, gney ve
dounun baz blgeleri onu babasnn vrisi olarak kabul edi
yordu. Aslnda, o yalnzca olas bir veliahtt. Zaten tahtn vri
olsa bile Fransa topraklarnn byk ksm, btn kuzeybat bl
gesi, ynetim i altnda olmayacakt: Aslnda Bretonya dkal
bamszd, Normandiya (en geni anlamyla, nitekim Orleans
ve Paris dhil le-de-France'm en byk ksmn kapsyordu) ve
Champagne (Lorrainei kapsadna gre yine en geni anlamyla)
tpk gneybatdaki Guyenne gibi ngilizlerin elindeydi. Burgonya
kontluu ve dkal ngilizlere balyd. Blois, Angouleme ve
Perigord kontluklar Orleanslarn elinde; Poitou kontluklar,
Bourbon senyrl ve Auvergne kontluu Berry ailesine aitti.
Son olarak, Provence kontluu Plantagenetlere bal olan Anjou
ailesine aitti.
Bu senyrlerin Fransz olmadklar sylenebilir mi? Bunun
iin epey c ret gerekirdi. Peki ngilizlerle ittifak kurduklarndan
dolay Bourguignon ve Armagnaclarm yle olmadklar kabul edi
lebilir mi? Elbette hayr, h atta bunu iddia etm ek gln olurdu:
Anjou, Bourbon, Burgonya ve Aragon dkleri len VI. Charlesn
amcalaryd; hatta o tahta getiinde henz 12 yanda olduun
dan kralln naipliini yaptlar.

Ayrca ngiliz szc de o dnem farkl bir anlam tayordu;

bunun ispat, zo r durum da kalan veliahtn ordughnn sko
birliklerini beklemi olmasdr. Bu birlikler sko Kral Jacquesn
kz M arguerite ile birlikte veliahtn yardmna koacakt. nk
onlara gre skolarn ngilizlerle hibir alakas yoktu.

VI. Charles, Franklarn krallnn kralyd. Buraya Frank

kknden tretilerek Fransa deniyor olsa da, daha sonralar
Bourbonlann, sonra mparatorluun ve ardndan Cumhuriyetlerin
Fransas tam am en farklyd.

110
 O halde siyasi Fransa, yalnzca dnemin derebeyliklerinin
gereinden habersiz olan insanlar tarafndan ve onlar iin can-
l.drlan bir kurgudur Ya da davalarn savunmak zere milliyeti
Ur efsane uydurmak isteyenler iin.

It sre boyunca, entrikalar ve savalar birbirini takip eder ngilizle

l.la dorusu Anjou ailesinden gelen krallar, VI. Henry hkmdar
l luunda Fransadaki pay daha byk olsun diye daha da fazla
yer fethetm ek isterler. Loire boyunca salam yerleri ellerinde
iHarlar ve 1429un ubat aynda, Orleans kuatmasn hazrlarlar.
VHiaht Charlesn zayf ordular kuatmaclann bir erzak salama
konvoyunu ele geirmeye alrlar am a acnacak bir baarszla
urarlar. Bu, o feci Ringa balklar gndr.31 Charlesn artk
ilc yoktur, gelecei yoktur ve ancak Dauphineye, Kastilyaya,
Iskoya'ya kaarsa hayatta kalabilecektir...

Resm ya da daha dorusu geleneksel tarihe gre, 6 M artta,

larlesn talihi dner: Chinonda 17 yanda tuhaf bir gen kzla
1 .rlar; bu, kralla tanmak iin asker klna girmi ve yzba
Hnbert de Baudricourtun kendisine silahl bir muhafz birlii
dn verdii Jeanne dArctr.

O zam an btn tarihin en olmayacak bulumalarndan biri

Hcrekleir: Ne sava sanatn ne de siyaseti tanmad belli olan
m Lorraineli oban kz, Charles m eru olduuna ikna etm ek
vi syledii zere Reims'te onu kral olarak kutsatm ak ama-
lyla Domremydeki kynden gelmiti. Olayn mucizevi yaps
nnu tarih ve dinsel hayal gcnn doruuna kard ve onlarca
yldr tarihiler bunun anlamn zm ek iin urap duruyor,
l. ili Jules Michelet'ye gre Jeanne dArc halkn ortaya k

111
ve Fransann douunun bir iareti. Oysa Hristiyan hagiograf-
larna gre, Orleans Bakiresinin dindarl ve bakirelii onun
kaderinde nceden belirlenmi olan azizeliin iaretleridir ve
gelecekte Kilisenin byk kz olacak Fransaya Tanrnn gs -
terdii efkatinin ispatdr.

Aslnda, bakire (pucelle) szc tpk kkeninde olan

Latince puella gibi, gen kz dem ektir ve zel olarak bakire
anlamna gelmez. Nitekim, o devirde bir gen kzn ille de bakire
olduu varsaylmaktadr.

Bu uydurma efsaneyi kantlayan rneklerden biridir Unsurlarn

ve olaylarn analizi onun mucizevi ynn dikkate deer biimde
azaltr. Eer geleneksel anlatlardan yola klarak bir sonuca va
rlrsa, bu olduka telalandrn bir sonu olur: Bu yk varln
glkle srdrr. Eer genellikle tarihiler tarafndan gizlenen
olgulara dayanlrsa, bunlar en ok bilinenler bile olsa, bu hikye
bir to z bulutu iinde kyor: Jeanne dArc hi var olmad.
ncelikle, tarihi bu gelenee gre yorum lam ak iin kendimizi
zorlayalm.

Diyelim ki Jeanne 13 yandan beri sesler duyup grntler

grm olsun. Sylediine gre bunlar azizeler Catherine ve
M argueritein grntleriydi (neden onlar olduklarn ileride g
receiz, bu nokta nemli), kralieler gibi giyinmi, m cevherler
takmlard, bazen onlardan nce Aziz Mikailin bir grnts
vard... Buna inanmak iin elimizde yalnzca onun tankl var.
Psikiyatri kitaplarnn gsterdii zere halsinasyon durum u er
genlik andaki kzlarda olaand deil. te yandan, vizyonlarn
grkemli nitelii bunlar Jeannen rettiini doruluyor nk
azizeler bilindii kadaryla gkyzne ssleri ve mcevherleriyle
kmazlar. Yine de akli dengesi bozuk deil: Halsinasyonlar
kararlln glendirecekti. te yandan bunlarn Orleansn kur-

112
l. dyla ilgisi olmadn belirtelim; onun ngiliz kuatmasn
pskrtmedeki inatl kendisinden kaynaklanyor.

Jeanne dArcn ngilizlere olan nefreti hayali deil: nceki yl,

t g ilizlerin emri altndaki Champagne valisi Antoine de Vergy, fazla
I.reketlenmi grd bir topluluu sindirmek iin Domremyyi
v.ktrdnda savan dehetini grm t.

Onun o dnemde ngilizlerin karsnda bulunan tek adamn,

veliaht Charlesn davas iin ngilizlere kar savama kararlln
glendiren bu ans oldu. phesiz daha nce Charles hakknda
bir eyler duymutu. nce, Dom rem ynin yaknndaki veliahtn
e sevdiklerinden olan Vaucouleurs Kalesinin yzbasn buna
ikna etm eye alyor; bu abas boa kyor, adam onun sam a
ladn dnyor. Ama Jeanne onun hizmetindeki soylulardan
biri olan Jean de M etzi batan kanyor, o da kendisine dn
olarak erkek kyafetleri veriyor.

Jeanne'n bu erkek gibi giyinme saplants tuhaftan da te:

() devirde dier cinsin klna brnm ek ar bir su ve insan
Iran de M etzm buna neden raz olduunu m erak ediyor. Her
koulda, szlanan oban kzn gln bir kurgu olduunu kabul
edeceiz: Jeanne salam bir zgvenle donanm yiit bir kz
olarak bir kalenin yzbasna gidiyor, hayaller grd bahane
siyle, gelecei belirsiz bir veliahtn yardmna adamlaryla birlikte*
komas iin onu paylyor.

Tuhaflklar burada sona ermiyor. Lorraine Dk II. Charles'm

onun arlarna boyun emesi ve hatta Nancy de ona katlsn
diye kza bir izin belgesi yollamas iin Jeannen elinde kesin bir
kantn bulunmas lazm. Orada Jeanne dk veliahtla konu
maya ve h atta damad Reneyi ona eliki olarak verm eye ikna
ediyor. Sonra yine Robert de Baudricourtu ikna etm ek zere
Vaucouleurse dnyor Robert de Baudricourt veliahtn yardmna

113
kendisi gitm eyecek am a Jeannem gidip onunla konumasna
raz oluyor. Plan renince, Vaucouleurs halk Jeanne iin he
yecanlanyor ve ona bir at hediye ediyor, bu pahal bir arm aan;
Jeanne o zam an bir soylu erkek giysisi karlnda kyafetlerini <
deitiriyor -yine bu cinsiyet deitirm e zevki- ve Jean de Metz
ve Bertrand de Poulengynin salad denek sayesinde douya
gidiyor. Baudricourt o zam an ona bir kl vererek Git, sonunda
ne olursa olsun! diyor.

Ne kadar sofu olsalar da, btn bu insanlar, elmaslara brn

m azize hayallerine inandklar iin m alzem e ve para yardmda
bulunmadlar.

Baudricourtun davran yorum a ak: valyelik kurallar

bir kylye kl verilmesini yasaklyor ve bunu bir kadna, hele
erkek klna girmi, belli ki geleneklere aykr bir kadna vermek
grlmemi bir ey. Bu durum Jeanne'n arl olan bir kant
sunduunu ortaya koyuyor. Kimse bunu asla renmeyecek.

Artk Jeanne'n yannda kk bir muhafz birlii var. Gece

seyahat ederek askerleriyle birlikte ngilizlerden ve Bourguignon
hrszlardan kayorlar; Saint-Urbain, Auxerre, Gien'den geerek
Fierboys'a geliyorlar. Jeanne o zam an veliahta yazarak kendisini
dinlemesini istiyor ve yalnzca kendisinin sahip olduu bir bilgiyi
iletiyor.

6 M art 1 4 2 9 daki Jeanne dArc ve Charles karlamas, ti

tizlikle tasarlanm bir plann btn iaretlerini tayor: Jeanne,
ngiliz egemenlii altndaki Champagnedan gelerek 600 kilo
m etreden uzaktaki Anjou ve Poitou kontluklarnn snrndaki
Chinon'a gidiyor.

Eer byk hezeyanlar olan kak bir hayalperest deilse,

insann salam bir nedeni olmadan girimeyecei, uzun bir yol
culuk bu; atla rahatlkla 15 gn srer. Oysa her ey, oban kznn

114
grd hayallere ram en, hem dayankllk hem de kurnazlk
gsterdiini ispat ediyor. Gelenek ve greneklere meydan oku
makta tereddt etmiyor; kanunlara aykr dier hareketlerine ek
olarak, babasnn rzasna kar gelerek evini terk ediyor. Babas
maceraya atlmasna izin vermektense onu bomay tercih edece
ini sylemi. En azndan, byk abalarla hazrlanm kurguyu
sslemek zere sonradan anlatlacak olan budur.

Her koulda Jeanne dArc, Charlesa kendisini, Tannnn gn

derdii m zm z oban kz olarak deil, belinde klla gsteriyor.
Veliaht evreleyen valyeler Vendme kontu Louis de Bourbonun
tantt bu gen ve yakkl erkek hakknda ne dneceklerini
bilmiyorlar.

Jeanne, Charlesa, Mesir32 namna sana sylyorum, Fransann

gerek vrisi ve kraln olusun diyor. Charles ve Jeanne bu ko
nuda iki saat gryorlar.

Yzyllar boyunca Jeannen szleri veliahtm gerek krallk

(reni olarak defalarca yanl deerlendirildi. Oysa onun bahset-
tii Fransann, Franklarn krall olduu unutuluyor ve szleri
gelecekteki Richelieu'nn Fransasnn iareti olarak yorumlanyor.
Bunun iin biraz fazla kolaya kalarak Tanrnn ilham varsaym
zerinde duruluyor, oysa bu ilhamn Bretonyay, Champagne
ve Burgonya'y hayali Fransann dna ataca dnlmyor.

Ayrca insanlar Man tesinden iki kadnn, iki Fransz

Marguerite dAnjou ve M arguerite de Bourgogneun, ngiltere
tarihinde ok nemli roller oynadklarn nedense unutuyor lk
ldorun ngiltere'yi zgrletirdiini sylemeyi kimse aklna
bile getirmiyor.

Tarihiler ve mitoloji bilimciler, Chinon sarayna girer gir

mez veliahta babasnn m eru olu olduunu dam dan der
gibi aklayan bu Lorraineli kzn iddiasnn byk densizlii

115
zerine hi soru sormadlar. O bununla ilgili ne bilebilirdi ki?
oban deil de varlkl kyllerin kz olduunu (babas Jacques
dArc, D om rem y belediye bakan saylrd ve ailesiyle birlikte ile
atosunda oturuyorlard) kabul etsek bile, ne ilere kalkyordu?
phesiz ona bir Valois prensinin srrn ifa eden Tanr deildi.
Jeannen Charles'a hitab tem el olarak siyasidir: Ona harekete
gem eyi neredeyse emrediyor.

Ama bunun iin kullanlan cmle bile tuhaf. Mesirden

sonra hibir isim gelmediine gre vakanvisler, tarihiler ve
mitoloji bilimciler bunda sann kastedildiine karar verm ekte
acele ettiler. Ama Jeanne Franszcay o kadar az biliyordu ki,
Tanry Mesir olarak nitelendiriyordu. Bu onurlandrc tanm
o srada dnyadaki byk insanlarn isimlerinin yanm a ekleni
yordu, am a ya Tanrnn? O kadar dindard da, Gkyznn
Kral szn bilmiyor muydu? sann deil de Azize Catherine
ve M argueritein hayalini grm ken kendini Tanrnn habercisi
mi ilan etm iti? Yoksa bu dnyann bir prensi olan ve Charlesn
tand bir beyefendinin mi mesajcsyd? Bu hikye batan aa
tutarszlklarla doludur.

Bu arada, Jeanne neden zellikle Azize Catherine ve Azize

M argueritein hayalini gryor? kisinin de kraliyet kkenli ol
duunu belirtelim: Birincisi kral kz, kincisi de prens kzyd.
Bu tuhaf ve hatta anlaml.

imdi sra, Jeanne'n asla aka sylemedii, onun II. Charles

de Lorrainein desteini elde etmesini salayan ve bu iki saatlik
grm e srasnda veliahta verdii mesajn ne olduunu ren
m ekte. Darya hibir bilginin szmamas yine de tuhaf.

Her koulda, Jeannen Charlesa aklamasnn neminde

deien hibirey yok: Onun babas VI. Charlesn yerine gemesi

116
H'Tcktiini iddia ederek Isabeau de Bavierein entrikasn bozuyor
st ciddi bir sava ilan.

Aklama denemeleri kendilerini eksik etmez. En bilineni, Jeanne'm

l -.tbcau de Baviere ile Orleans Dk Louisnin gayrimeru kz
h lu; bu durum da veliahtn hem vey kardei hem de kuzeni
il: Ama bu varsaym kronolojik adan uygun deil: Jeannem 6
vak 1412de doduu varsaylr, hlbuki Louis dOrleans 1407de
l liirlr Isabeaunun sevgili konusunda sknt ekmediine phe
yok, ezamanl sevgililerinden bir kz olabilir ve utanarak kz
m aileye em anet etmi olabilirdi. Jeanne, o dnemde ve sonraki
yzyllarda fazlasyla byk nem tayan karlara varlyla ters
liecei iin baka ailelere evlatlk verilmi tek gayrimeru ocuk
deildi. Ama kimse Isabeau de Bavierein bir kz reddetm esine
.kla yatkn bir aklama bulmad.

Jeannem doumunu 1 4 0 7 ye, Isabeau de Bavierein hamile

lduu yla ekmeyi denediler. Bu hamilelik gerekti: Ama o yln
10 Kasmnda doan ocuk bir erkekti, Philippe, erken yata
lmt. Ya da daha sonra greceim iz gibi lmedi. S?

Bir baka varsaym ilgiyi hak ediyor: Jeannem bizzat VI.

Iiarles'm kz olduu. Peki annesi kimdi acaba? Belki de Korkusuz
rann kraln dikkatini siyasetten baka yere evirm ek iin ona
kram ettii, tarihte zerinde fazla durulmayan cazibeli m e t
res, Odinette de Champdivers. Hem burada tarihler uyuuyor:
( klinettein 1410un sonunda VI. Charlesm yakn evresine girdii
ve ona, kimsenin bir daha asla hakknda tek sz duymad, bir
kz verdii biliniyor.

117
 nl -y a da pheli- Azize Catherine ve Azize M arguerite
hayalleri burada zellikle anlaml oluyor; ne de olsa bu iki seilmi
ve dm kadm kraliyet kan tayordu. Jeanne, VI. Charlesn
ve Odinettein gayrim eru kz olmalyd, dolaysyla Isabeau
onu bir aileye evlatlk vererek ondan kurtulmann yolunu bula
cakt. Peki nerede? Elbette Burgonyada, ne de olsa orada hl
samimi ilikileri vard. Ayrca Domremynin istisnai bir statye
sahip olduunu unutmayalm: Bu ky kraliyete aitti, bu stats
1 3 8 1 de VI. Charles tarafndan doruland. abuk unutulan bir
tesadf var: VII. Charlesm kardei Louis de Guyennein hocas
Guillaume dArct.

Bu durumda, kraliyet ailesinin gayrimeru ocuu Jeannen aile

duygusundan pek nasip almamasn daha iyi anlyoruz: Varsaylan
babasnn, annesinin, kardeinin, ailesinin isteine hi aldr e t
miyor ve o zam an ok byk bir skandal kabul edildii halde
erkek klna girerek, gerek ailesinin bir paras gibi veliaht
canla bala savunmaya gidiyor.

Jeanne ne zaman kraliyet kkenini renir ve eyleme gemeye

karar verir? Belli ki, 13 yana doru, ilk ilahi hayalleri grd
srada: Tuhaf tesadf, 1 4 2 2 de VI. Charlesm lm zamannda
(ancak 6 Ocak 1 4 2 3 te tam olarak 13 yana basacakt). Yeni
bir varsaym ortaya kyor: Bu hayati nem tayan haftalarda,
tahtn bo kalmasna fkelenen birisi Jeannea kkeni hakknda
bilgi verm i olmal. Kim? Belki Notre-Dame de B erm ont ka
tedraline dem et dem et iekler tad srada Jeanne'a elik
eden D om rem y papaz Peder Minet olabilir. Aslnda zamann
din adamlarnn keskin bir siyasi anlaylar vard. Bu kii, kendi
saflarndan Bourguignonlarn safna geen Isabeau de Bavierein
taraf deitirmesine fkelenen ve onun entrikalarn bozmaya
karar veren bir Arm agnac da olabilir. Bylece, A rm agnac (pis
koposun kendisi olduunu gzard edebiliriz) ile rahip, Veliaht

118
Clarlesn talihsizliini telafi ettiler. Herhalde doum u ardndaki
srr bildikleri bu isyankr ve deli kz n plana iterek Valoislarm
davasn savunacak ve Charlesn iine dt karkl yoluna
koyabileceklerdi.

Bilimsel veya geleneksel olsun, sonradan Jeannen genliiyle

ilgili anlatlanlarn da onun efsanesinin yazarlar tarafndan g-
z.t*lletir ildii phesi vardr.

Jeannem hayallerini yeniden ele alalm: ncelikle, bunlarn

gelii bamelek Mikail grntsyle haber veriliyordu. Neden
o ve neden Cebrail ya da srafil deil? nk Aziz Gregoire'a
gre, o Kilisenin koruyucusu ve byk gizemleri haber verendi,
.it herine ve M argueritee gelince, bunlar o devirde genellikle
kylerde hrm et edilen takvimdeki azizelerden deiller. Bununla
Birlikte, Jeannem gkyznde grd onlar (ya da tersi). Bu
.cak Peder Minet kendisine bununla ilgili yky anlatt iin
olabilir. Bylece Jeanne onlarn dnyadaki temsilcisi olduuna
ikna oldu. Kraln kz olarak, o da bu rnei takip edecek ve azize
olacakt. te bu noktada, ok vlen dindarl barol oynuyor.

Dolaysyla Chinon grm esine kadar, d rt yl boyunca, bir

tanrsal grev fikri Jeanne ateleyecekti.

Ama onun Charlesa meruluu konusunda verdii srr

kendisine Tanr sylemedi. Bunu nasl bilebilirdi? Dnemin din
.ulamlar ok ey biliyorlard. Elbette VI. Charlesn ailesine bal
Biri, din adam veya gnah karm a papaz, veliahtn doduu
l-103'te kraln akta rakibi olmadn biliyordu. Isabeaunun
sevgilisi Louis dOrleans, lkeyi ikiye blen bu i sava srasnda

119
Burgonya dk Cesur Philippe ile girdii kran krana savala
fazla meguld.

Ancak 1 4 0 5 te yeniden ortaya kt, kralieyi ve o zam an iki

yanda olan kk Charles Paristen daha gvende olacaklar
Juvisyye gtrd. Yalnzca bu, annesinin btn iddialarna karn,
Charlesm meruluunu ispatlamaya yeterli olacakt.

Krallkta tah ta gei sras gibi nemli bir m esele bu papa

zn srrn bir meslektana ifa etm esine neden olacakt. Belki
Vaucouleurs piskoposu veya bir Arm agnac, bu konuda Peder
Minetye bilgi verecek ve alnmas gereken tavr ona syleyecekti.

Bunu hangi amala yapmt? Isabeaunun evlilik hayatndaki

davranlar ve onun oluna yapt sinsice hakszl knamann
dnda, Valois ailesinin vrisinin kalmamas nedeniyle, resm g
revlerin kaldrlmas, piskoposluklarn deitirilmesi ve bal bu
lunan topraklarda atmalarn kmas riski bulunuyordu. Veliaht
Charlesm, babasnn silahlarn eline almas son derece nemliydi.

stelik bu din adam Jeannem kkenleriyle ilgili bilgi sahibi

olan tek kii deildi. Kraliyet ailesinin gayrim eru ocuu, bir
kz olsa da gzard edilecek bir sr deildir, paylalr. Kkenleri
konusunda Jeannea yaplan aklamadan Chinon grmesine
kadar geen d rt yl boyunca, ilahi grev fikri gen kzn zih
nine saplanacakt.

Charlesn evlilik araclyla bal olduu Anjou ailesinin ye

leri bata olmak zere, birok insan Veliahtm, annesinin meydan
okumasna kar koymasndan yanayd ve onun neredeyse sinir
hastalna varan gevekliine zlyordu; Jeanne scak kar
lamaktan baka areleri yoktu.

Charlesn onu zel odasna bu kadar abuk almas aslnda

artcdr Charles, Jeanne Poitiers'ye, bir teoloji okulunca in
celenmeye gnderir ve bu okul Jeanne onaylar. Sonra Charles,

120
|<Mime Toursda, Anjou desi ve Napoli-Sicilya kraliesi olan
Kaynvalidesi Yolande dAragonun nedimesiyle ayn eve yerle
imi: Sonra ona, gnah karm a papaz Jean Pasquerel, kraliyet
muhafz Jean dAulon ve kendisine hizm et etmekle grevli iki
miyili genten oluan bir m aiyet tahsis eder ve onu kendi bay-
,p,ma sahip blk kom utam olarak atar. Sonunda, ona bir zrh
lakm verir; o zam an pahal olan eyalardr bunlar. Geleneksel
anlatlara gre, bu beyaz bir zrh takmdr; Jeannen bunu bo-
valn olduuna phe yok.

te Lorraineli bir oban olduunu iddia eden kz iin olduka

h yk bir onur. Charlesm cm ertlii daha ok, tavsiye edilmi
m ine, bir yeene, bir kuzene ya da her koulda soylu bir aileden
Kelen birine davran biimini hatrlatyor

Peki, II. Heny Plantagenet Anjou kontu olduuna gre, Anjou

liesi Yolande'n ngilterenin kraliyet ailesiyle balantl olduu
u.sl inkr edilebilir? Ya Jeanne kabul ettiklerinde Veliaht ve
mray erknnn tam da Anjou kontluunun kapsnda bulunduk
la n? Her ey rahip snfnn Jeanne veliahtn evresine sokma
Iil,nm bir hanedan entrikasyla glendiine iaret ediyor.

Her koulda, efsaneye gre Jeanne dArc kiiliinin etrafn

..ran doast samalklara her nne gelen inanmad. Dnemin
1 .llar ou zam an dindar, bazen batl inanldr am a asla enayi5
deildir, Veliahtn temkinli davranarak nce Domremyde Jeanne
d'Arcn dindarl zerine aratrm a yaptrp sonra onu tanrbi-
limcilere sorgulatmasndan bunu anlyoruz.

laylarn devam zaten efsaneyle uyumlu deil. Orleans Sava

hibir mucizevi nitelik tamyor; ehirde salam bir kale ve iki

121
yz elli top vard, yani ngilizlere uzun sre direnebilirdi. te bu
nedenle, ngilizler kuatm a iin ar ve uzun sreli hazrlklar
yapmlard: ehri kk tabyalar ve hendeklerle evirmilerdi,
bunlarn ele geirilemeyeceine inanyorlard. Ama Orleans pii
(bir tane daha) Dunoismn ve La Hire olarak bilinen Etienne de
Vignolesun komutas altndaki Orleansllar kararllktan yoksundu.
M adem ki balarnda kral yoktu o halde niye savasnlard ki?
Jeannen ehre getirdii, yeni bir kararllkt.

Ayrca Veliahtn Tours'da toplad drt bin adam da yannda

getiriyordu ve bunlar pelerinde bir alay rahip (bu da rahiplerin
katlmm ispatlyor) ve bir hayvan srs olduu halde Orleansa
doru yola kmlard. 2 8 Nisan gecesi, Jeanne artk yzba ol
duuna gre blnn banda Loire geti. Veliahtn amcas,
Orleans dknn hazinecisi Jacques Bouchernin evinde kald.
ngilizlere iki ltimatom verdikten sonra, 5 Maysta saldrya geti.

Drt bin adam ngiliz glerinin tam dengiydi. nce Augustines

hisarn sonra kprnn bana hkmeden Tourellesi ele geir
diler ve 8 Maysta, Chinon bulumasndan yaklak iki ay sonra,
Orleans kuatmas kalkmt. Jeanne ve ordular daha sonra aknlar
yaparak Jargeau ile Beaugeny'yi kurtardlar, ngiliz ordularma bir
kez daha Patamda meydan okudular, Suffolk Kontu'nu ve Sir John
Fastolfu tutsak ettiler Sava kazanacandan fazlasyla emin,
haftalardr oyalanan ngilizler, bu ateli aknlarla akna dndler.

Orleansm kurtarlmasndan kesinlikle sz edilemez, ehir

hibir zam an igal altnda deildi.

Jeanne cesurca savamt am a kararllklar onunkine eit

olan La Hire, Xaintrailles, Gaucourt ve dier yzbalar olmadan
zafer kazanamayacana itiraz edecek ok az tarihi vardr. Ayrca,
savataki fkesiyle ngilizleri sersem e eviren ve zaten herkesin
bildii bir homoseksel olan Gilles de Rais'nin bu kahram anlar

122
.snda bulunduu genelde unutulur. Ama Veliaht byle bir
...mpiyonu ufak kabahatler iin grevinden alacak deildi, Gilles
ile Kais ok zengindi ve askerlerinin paralarn demekteydi.
I Melik Chinon bulumasndan bu yana, o ve Jeanne silah arka
da olmulard.

Asker durum un ters yz olmas ahlaki sebeplere dayan

yordu; Jeanne zellikle Veliahtn ordughna gven vermiti;
I'ylece, annesine kesin olarak kar gelmesi ve Reimste kendini
h l sattrm as iin Giende Veliaht ikna etmeyi baarmt. 17
lemmuz'da katedraldeki tren srasnda, Jeanne elinde bayra
myla sada onun arkasnda duruyordu, bu bayrak olaanst
bir ayrcalkt ve yeni rtbesinin gstergesiydi. Solda Gilles de
H.s bulunuyordu.

Jeanne, Parise saldrmak iin Gilles de Raisyi seecekti: Kral

onu Fransa mareali olarak atam am myd?

Jeannem Fransay kurtard srarla iddia edilecekse, o za

man Parisi bunun dnda tu tm ak gerekir. nk Normandiya
w Champagne dkalklarnn snrnda olan ehir, bu nedenle
Hourguignon tarafndayd, onlar Jeanne'm lm haberini odun
larn stnde grltyle kutlad: Jeanne, Valois . krallnn bir
paras deildi.

S mraki olaylar gizlendi ve bir kez daha, efsane tarafndan arptld.

Efsanenin allm versiyonunda, Jeanne dArcm yaklarak

mlaz edilmesi cezasn, ngilizlerin yaratt ve sonradan sonsuz
ianca mahkm olmu, iyi taranan piskopos Pierre Cauchon ver
miti. Tamamen yanl: O zam an ngilizlerin elinde olan Jeanne
Meyen kiliseydi. Zaten ngilizler onu geri verm e iini ardan

123
aldlar. Gnmzde bildiimizden olduka gl olan rahip s
nf iktidar, kendi kendini khin ilan eden, cennete gitm ek iin
kiliseye ihtiya duymadn dnen bu ahs yznden telala
nyordu. Jeannen sorgusu bunu yeterince gsterdi. Kilise zaten
Bohem yadaki Hussitler gibi varln tehdit eden sapknlklara
kar sava halindeydi; onlarn bandaki Jan Hus'u da yakarak
cezalandrmt nk Jan Hus kalabalklar rahiplerin grevlerini
ktye kullandklarna dair ayaklandrmt; ayn ekilde her yerde
Jeannen masumiyetini iddia eden iki Breton kadn da yaktlar.

Engizisyon, Bakire davasn ortaya koyarak bunun ibret ol

masn istemiti.

Veliaht'n ordusu Compiegne ve Senlisden sonra bu ehri

kurtarnca bir ara Beauvaisdeki makamndan kaan Cauchon da
etrafna din adamlarndan oluan mthi bir yarg kurulu top
lad. Durumasnda Paris niversitesinden on ye, ikna edilmi
Bourguignonlar ve Rouen'den gelmi yine Bourguignon olan yirmi
iki kilise hukuku bilgini bulunuyordu. nk lkenin geri kalan
nn Fransann kurtuluunu kutlamas gerekiyordu. ncelikle,
bu onlarn Fransas deildi, hem sonra Valoislar pek deersiz
gryorlard: M erhum kral VI. Charles bir deliydi, onun dul ei
numarac bir cadalozdu, sadakatsiz ve ehvetliydi; VII. Charles ad
altnda kendisini Reimse kutsattran kral da fiziksel ve zihinsel
adan bir budalann btn karakteristik zelliklerini tayordu.
Bunun kant da, onu iinde bulunduu kt durum dan hem
kak hem de erkek klndaki bir kadnn, sylendiine gre bir
oban kzn kurtarmasnn gerekmi olmasyd. Glerini btn
ahlaki ve siyasi nyarglarndan alarak, btn bu olayn batan
aa bir skandal olduunu dnyorlard.

Peki ya, ngilizler neden Jeanne kendi mahkemelerine deil

de Kiliseye geri verdiler? nk onun etrafn saran ve lkeye
yaylma riski tayan itibar ve adeta doast aurasm ykmann

124
cm iyi yolunun bu olduunu anlamlard. Bunu ancak ruhani bir
n . 111keme yapabilirdi.

Jeanne dArc olay tarihteki ilk psikolojik sava rneklerin

den biridir.

Guillaume de Flavynin bir dikkatsizliinin sonucu olarak

(|r,nne gelmeden nce Guillaume de Flavy ehrin ekme kprsn
t' .ldrtmt) kardeleri Jean ve Pierre'le birlikte Compiegnede
yakalanp sulanan jeannen salk durum u ktyd: Orleans
I- atmas srasnda ilk olarak om zuna bir ok saplanmt, sonra
I'.n is kuatmas srasnda kalasna yine ok sapland. Ayrca, uzun
are hapiste kalmt. Belki kral olarak ta giydirdii kiinin dav-
-inii da moralini bozm utu: VII. Charles'n konseyinde yalnzca
m hrun bapiskoposu onun serbest braklmasn istemiti. Kral,
uhaf biimde Jeannen kaderiyle ilgilenmez grnyordu.

Yaygn ve yanl bir yorum un aksine, Cauchon, Jeanne dArc

lme m ahkm etm eye en batan karar verm em iti. Bugne
!adar korunmu dava belgeleri bunu doruluyor (Mill Meclis'in
rivinde bulunuyorlar): Cauchon, sana, yarglarn temsil et-
lideri Kiliseyi tanyarak kendisini kurtarm a imknn sunmutu.
Ilmlar ona u gnahlar atfediyorlard: Kendisine peygamber
ss vermek, cinsiyet deitirmek, ailesine itaatsizlik etm ek ve-,
w
l.mrdan baka kimseye verecek hesab olmadn ve gnahlar
balanmadan cennete gidebileceini iddia etmek. Bu son gnah,
Kilisenin otoritesini reddetm e, yarglar en ok fkelendirendi:
Kibir gnahnn bir yansmasyd ve din adamlarnn otoritesini
leldit ediyordu.

Jeanne' ikence odasna, sonra da 23 Maysta Saint-Ouen

mezarlna gtrdler, orada inadndan vazgem ezse odun y
nnda yaklacana dair onu uyardlar. Jeanne bir anlama imzalad
.una onun ieriini anlad kesin deil. O zam an m ebbet hapse

125
m ahkm edildi. Cauchon mays sonunda onu ziyaret ettiinde,
Jeannen yarglanmasndan nceki davranlarnda bulunduunu ve
yine erkek kyafetleri giydiini saptad: Bu nedenle, ona "yeniden
sapm yani inat itaatsiz dediler. Cauchon ve dier yarglar o
zam an onu adaletin laik koluna teslim etm eye karar verdiler. Ve
bu, odun ynlar olacakt.

Dolaysyla, onun Isabeau de Bavieree kar dellosu boz

gunla sona erecekti.

Btn bunlar iyi ve gzel; Michelet'nin Fransa Tarihinm V cil

dinde efsanevi kahramann halkn ruhunun ideal tezahr ola
rak yanstacak kadar byk bir yanlgya dmesi de bu sayede
anlalabilir. Kendisinden nceki ve sonraki dier birok kii gibi,
o da gayet nemli olaylar yok saym.

Birincisi, Lorraine Gnlklerinde uzun uzun anlatlan, 6 Mart

1 4 2 9 da Domremyli oban kz ile Alenon dkn, Chinon a
tosu avlusunda toplanm Kral ve saray erknnn nnde kar
karya getiren turnuvadr. Bir turnuva, zrh ve m zraklar kuan
m iki svari arasndaki atl dellodur; bu ancak asil snftan
erkeklere zeldir. Turnuvalarda bir kylnn veya bir kadnn
kendini tehlikeye att grlmemitir. Bu m aceraya aslnda an
cak silah ustalar tarafndan verilen zorlu bir eitimden sonra
giriilir. Turnuva Jeannem zaferiyle sonuland, Alenon ona
sava atn ve para kesesini verdi.

Zrhl oban kz? Peki ya o nerede eitildi? Bu imknsz,

nk bu turnuva Jeannem VII. Charlesla bulutuu gn oldu,
6 M art 1 4 2 9 da, dolaysyla onun silahlar konusunda az da olsa
tecrbe kazanmasndan epey nceydi. Ayrca sylu bir delikanl

126
I' lna girm ek phesiz svarilik ve m zrak ustal bilgileri ka-
-m ildirmiyor. Bu oban kzn erkek gibi giyinmekte inat etm esi
.slnda onlardan biri olduu gereinden ileri gelmiyor m u? Ne
olursa olsun, bu m ehur Chinon bulumasyla ilgili anlatlanlarn
yalan olduu ortaya kyor: Bu daha sonra uydurulmu ... ama
I sa sre sonra.

kinci olay, kardinaller meclisi belgelerinden sorumlu ve pa

palar IV Eugene ve V. Nicolasnm sekreteri Martin Le Francn
anklamas: 1440'ta Jeanne dArcm m arur bir prens olduunu,
basit bir oban kz olmadn yazmt. ki papann sekreteri
ilan biri bo yere byle iddialar ileri srmez. Hangi prens? Zaten
.ylenmi olan Philippe dOrleans: VII. Charlesn vey kardei.

Peki Rouende Veux-Marche Meydannda bir erkek mi ya-

1-11(11? Aslnda, bu konuda bir ey bilinmiyor: ehrin ileri gelenleri'
mce dumanla boulan ve ldrlen kiinin kimlii belirlenmesin
diye olaand nlem ler aldlar. kencenin am ac halka Jeanne
Kibi "dinden km, dine dnp sonra yeniden dinden sapm
lduu iddia edilen sulularn cezasn gstermekti. Oysa gzard
nlilen nc olay ite buradadr, odun yn stne karlan
1.ii balklyd. Tuhaf... Daha da tu h af olan, Veux-Marche m ey
il. na bakan btn panjurlarn ivilenmi olmas. Btn bunlar
yetmezmi gibi, sekiz yz asker izleyicileri uzakta tu tm ak iin
Krevlendirilmiti. Zaten Rouenin mbairleri lm kayd almay
o detmilerdi.

Franois Vllon'un, jeanne'la ilgili olarak syledii, nl

lgilizler Rouende yaktlar cmlesinin hibir salam temeli
yoktur nk idam kararn veren ngilizler deil am a Sorbonne
oldu. Ama kimse ne birinin yakldn ne de bunun kim oldu-
K.uu syleyebilirdi. Kimilerine gre33 ikence gren Jeanne La
hrquenne adnda bir sokak kzyd. Peki Jeanne kimdi? Philippe
! ( irleans, Isabeau ile Louis dOrleansn gayrim eru ocuu, he

127
m en l ilan edilmiti nk btn saray Isabeaunun iki yldr
VI. Charlesla yatan paylamadn biliyordu. Ama o gerekten
10 Kasm 1 4 0 8 de dodu.

Jeanne'm kz m erkek mi olduunun anlalmas iin ince

lendii ok tekrarland, bu byle bir ahsn gerekten var oldu
unun ve gerekten kz gibi grnmediinin ispat olurdu. Bu
incelemenin, Jeanne adl ahsn maceralarnn bir kzmkine hi
uymad sylentilerini yantlamaya ynelik bir efsane olmas daha
akla yatkn; kraliyet ailesi bylelikle bu gen kadnn gerekten
incelendii, onun bir kz ve bakire olduu yantn verdi. Ama
bu incelemelerden ilkinin, halkn Jeanne dArcn gerekliine
inanmasnda kar bulunan, VII. Charlesm kaynvalidesi, Yolande
dAragonun istei zerine yapld bellidir.

Elbette ki Philippe d'Orleans asla bir kz klna girmedi

nk bu kz hi var olmad. Ama tuhaf ve dikkate deer ayrnt,
Jeannen Orleanslarn renklerinde, zel bir kyafet giydii sy
lentisidir. Oysa bir Valois'nn hizmetinde olduuna gre onun bu
ailenin renklerini giymesinin hibir sebebi yoktu. Akla en yatkn
aklama, o devirde efsanevi Jeanne olarak tarif edilen kiinin
aslnda Philippe d'Orleans olduudur.

Peki bu kurgunun anlam neydi? VII. Charlesn otoritesini

yerletirdii iddia edilen, Tanr'nn inayetine sahip bir ahs efsa
nesi yaratm ak. Bunu yapan kimdi? Yolande dAragon ve Philippe
d'Orleans.

Bu arada, Jeanne dArc diye biri Isabeau de Bavierein pe

indeydi. Kadn, kraliyet entrikas rol iin iyi bi rnekti. Ama
kesinlikle gvenilen biri deildi.

128
| m i ine dArc efsanesinin douunda Kilisenin ro l sklkla anlatlana
I lysla olduka farkldr. 1 4 5 6 da, Dom rem yde aratrm alardan
m ra ve Bakireyi tanm herkesin (Dunois, Jean dAulon, II.
|i m u , Alenon dk ve bakalar) huzurunda, Byk Engizisyoncu
iierre Brehal Jeanne dArc'n dine bal olduu sonucuna varan
h - bir belge yaymlad; 16 Haziran 1 4 5 6 da, Papa III. Calixte,
Ingilizleri kzdracak da olsa, 1431'de alnm ceza kararn iptal
i; ite bu, daha aada grlecei gibi, sadk hizmetkr olan
I .alnn din m akam larca yarglanmasn ho karlamayan VII.
I.rlesa ynelik bir gnl alma jestiydi. Ama Jeanne ancak drt
lak yzyl sonra, 1 9 0 6 da, Avrupada giderek yaylan etkin
laiklik dalgasna are bulmak zere kutsand. Milletlerin ilerine
tlahi seslerin kartn gsteren o deil miydi? Ancak 1 9 2 0 de
\V, Benot tarafndan azize ilan edildi.

Neden bu kadar olaand bir gecikm e? Bu, Kilisenin, mill

1 .hl amann ilahi ltuflanndan inatla phe duyduunu ve diriden
..i|nn birine haklarnn iadesinden duyduu byk tiksintiyi gs-
ii iyor. Onun balatt hibir mucize, hibir olaanst iyileme
m,ililmiyordu. Ayrca Sacre Collegein dinbilimcileri milletlerin
mv. ise t inde ilahi glerin araya girmesinin akla yatkn olup olma-
lp. zerinde ekim ser kalmlard. Siyasete bu ilahi mdahaleyi
I .lul etm ek, birok suistimale yol am a riski tayacakt. Eer >
v. komutanlar da Aziz Mikail veya Aziz Georges tarafndan
v< l tayin edildiklerini iddia edecek olurlarsa, Kilise iin iler iyice
.psana dnecekti. Bu tam olarak Jeannen azize ilan edili
Ilebinin tersiydi. Yani dinbilimcilerimiz m parator Konstantine
iler kazandran ilahi iareti unutmulard, In hoc signo vincesl

Sonradan, Kilise, Bakirenin hikyesini yok saymak ve onun

im.da oynad rol silmek iin elinden geldiince urat.

VII. Charles, Jeanne davasndaki tavrndan tr Katolik

hiyerarisine hn duydu: Bakirenin ansna sadakatinden deil

129
de, bu dava kendisinin meruluunu sinsice tartm aya at
iin. Rakipleri, aslnda onun tahtm bir bycye borlu oldu
unu iddia ediyorlard! 1 4 3 8 de Bourgesda ilan edilen din y
netmelik, Pragm atik Yaptrm, Piskoposlar Konsilinin yetkisinin
Papa'nnkinden stn olduunu kabul etti ve krala onlarn atan
masna mdahalede bulunma hakkn verdi.

Genellikle pek bilinmeyen, Cauchonun refah iinde ld

dr: Jeannen ehit edilmesinden sonraki yl, 1 4 3 2 de, Papalk
onu Lisieux piskoposu olarak atad; Arras Kongresinde Cauchon,
VI. Henrynin Fransann m eru kral olduunu ilan etti; 1 4 3 6 da
Franszlar onun bulunduu Parisi aldklarnda bu kendisine pa
halya mal oldu. Ayrca bu durum Kilisenin siyasi tercihlerini
ortaya kard.

Naa, Lisieuxde, grkemli la Vierge apelinde yatmaktadr

Cum huriyetin pek az rencisi bunu bilir: Onlar gnmze ka
dar Jeanne dA rcn katili olarak grdkleri kiinin talihsiz ismin1
alaylarla anm aya devam etmilerdir.

2 0 1 1 de bundan ancak bir sonu karlr: Jeanne dArc Fransj

tarihinin en tuhaf ve tutarsz efsanelerinden biridir. VII. Charles';
kendisini tantt gn Alenon dkyle turnuvada dven, ilah
glerden ilham alm bu oban kzla ilgili anlatlanlarda akl;
yatkn en ufak bir ey bulmak imknsz. Mahkemesi hileli, ayr;
alnan nlemler nedeniyle Rouende yaklan kiinin kim olduum
bilmiyoruz. Kilise bunu iyi biliyordu nk ei grlmemi bi
gecikmeyle bu efsaneyi azize ilan etti. A m a gerei ortaya koymal
iin yine de epeyce almak gerekecektir. Onun rol hakkmdak
geleneksel yorum ise tam am en yanltr.

130
 Hatrlatmak gerekirse, Jeanne ngilizlere kar bir isyann
.yalini gerekten verse bile, Fransann birlemesi gereklemek-
ii't uzaktr. H atta VII. Charles Guyennei alarak Yz Yl Savana
-i verdii zam an bile, Valois tac altndaki Fransa krall az ok
lumsz nemli sayda merkez barndryordu: Bretanya dkal,
\ nagnac, Comminges veya Foix kontluklar (Bir yzyl sonra,
I V)5te, Mayenne dk, ilk Bourbon IV. Henriye kar dve-
ekli) ve dierleri. Eseri tam am layan Richelieu oldu.

Her frsatta Fransa bayran havaya kaldran ayn milliyetiler,

Ailladan sonra Rom ay istila eden barbarlarn hrsna buda-
l.c. fkeleneceklerdir: Bu Vandal ve Vzigot barbarlarn arasnda
I I .uklarm da bulunduunu unutuyorlar Szckler bazen olaylar
A p,a karan hainlerdir. Bu arada, Bakirenin kahramanlk destan,
l. ilkta gereklerle fazla ilgisi olmayan ve bazen hi ilgisi bulun
mayan gizemli bir coku uyandrd. lahi glerce korunduuna
vr parlak bir kaderin kendisini beklediine inanmak kolektif
/ilmin olaan bir zelliidir.

Gizemcilik, tpk efsane gibi, aldatm acalar dourabilir. Ama

l'.i'.arya ulam bir aldatmacadan doduunda, kalc olma ans
l.ha da fazladr.

131
1436

Claude des Armoises veya

Sahte Jeanne d'Arc Olay

Gnmz tarihileri genellikle tarihin Dame des Armoises ks

mn, yani Orleans Bakiresinin lmnden yllar sonra halk
aldatan sahte Jeanne dArc olayn aceleci birka satrla geiti
rirler. Hlbuki bu artc hilebaz, km senm ekten ok, ilgiyi
hak etm ektedir: Kolektif kendi kendini aldatm a kapasitesinin
gcn ortaya karr

1 4 3 6 da air Franois Villonun, hatal olarak, ngilizlerin

Rouende yaktklar diye yazd gibi (eer ldyse, yaklmad ama
dum andan bouldu ve grdm z zere ngilizler tarafndan
deil) Jeanne dArcm lmnden yalnzca be yl sonra, kyden
kye, ehirden ehre kahram ana artc derecede benzeyen bir
kadmn varlndan bahsedilmeye baland. Eer onu grm em i
lerse ona benzediini nasl iddia edebilirlerdi? nk az insan
Bakire'yle karlamt. Onun ayn kibirli tavra, ayn enerjik yze
ve ayn simsiyah salara sahip olduunu iddia ettiler. phesiz
bunlar bulunmaz zelliklerdi. Ve sonunda, dedikodu yayld. Belki
Jeanne odunlar stnde lmemiti, belki dirilmiti...

Mezin nfuzlu kiilerine kendini arlatt, ahsna yaraacak

h er t r sayg gsterildi ve bir baka dedikodu yayld: Jeannea
Beaurevoir atosunda hapis yatt srada byk efkat gsteren

132
I xembourg desi Elisabeth von Grlitz onu kabul etmiti.
1'haf. Des 1430'd a lm t...

Doal olarak ona, hayatta kalmasn salayan olaylar zerine

soru sordular: O da kendisinin yerine baka bir mahkmun gei
rildiini ve ngiliz askerlerinin bu fark edilmesin diye halk odun
ynna uzak bir mesafede tuttuklarn syledi. Peki bu yer dei-
l n inenin am ac neydi? ngilizlerin siyasi bir hesab neticesinde,
mahkmu tavizler karlnda deitirmilerdi. Hangi tavizler?
Kil inmez. Bazlar VII. Charles'n kurtarcsna kar ilgisizliinin
..hte olduuna pek abuk inandlar.

Sahte Jeanne hayati nemde bir snav bekliyordu: Domremy

yaknndaki doduu yere seyahat ederken, gerek dArc ailesi,
yazlarn ailesine artk asilzadelik verildii iin Jeanne du Lys"
olarak imzalayan kiiyi grm ek istedi. Kardeleri Jean ve Pierre
onu grm ek iin kotu. Bu, halkn iinde oluyordu. Ve ne tuhaftr,
iki adam kahram an kardelerini grm enin verdii duygu dnda
hr baka duygu gstermediler.

Sonra annesi Isabelle Romee, sahte kz kendisini ziyaret

i'l Iiinde bunu inkr etmedi. Bu adeta bir valyelik treni gibiydi.

Orleansta belediye meclis yeleri onu byk cokuyla ka

imi ettiler ve ehri kurtard iin teekkr etm ek amacyla ona
kocaman bir kese para verdiler. ^

Bakire sand kiinin doast ngrlerinden emin olan

Kont Ulrich von W rttem berg, onu Klne gtrerek iki yksek
papaz Udalric von M anderscheidt ve Raban von Helmstadt'm
hangisinin piskoposluk tahtna oturacan gsterm esini istedi,
) birincisini seti. Ne yazk ki, bundan birka gn sonra, Bale
la sili onun bir dzenbaz olduunu syleyerek yz karas ilan etti.

Ne nemi vard, ilahi gler onu koruyordu. Mucizeler ger

ekletirmek iin dolat. Kuruntulu kiiler bunlarda by oldu

133
undan phelendi ve phesiz kadnn kimliine inanmayan
Mayence engizisyon mahkemesinin bir yesi onu aforoz etti. O
da Arlon atosuna snd ve orada Tchem ont kontu Robert des
Armoises ile tant: Onunla evlendi ve ona iki ocuk verdi. Orada
Dame des Armoises unvann kazand (aslnda ilk ad Claude idi).
Sadakat onun gl yan olmad iin ok gem eden kocasn
bir din adam uruna terk etti.

Szde eski silah arkada, Fransa mareali, tekinsiz Gilles

de Rais onu Tiffauges atosuna davet etti ve mucizevi insan
bylesine iyi karlayanlardan daha pheci grnmedi.

Kadn lkeyi dere tepe dolamaya devam etti ve tahtn kur

taran kiinin yeniden ortaya ktn haber alan VII. Charles,
gerekten o ise, kendisini yeniden grm e arzusunda olduunu
bildirdi ve onu Chinon atosuna davet etti. Belli ki pheleri
vard nk onun kendisini tanyp tanmadn grm ek iin
saray mensuplarnn arasna gizlendi. Bir ibirlikisi kadna ha
ber vermi olmal nk kadn onu hem en tand ve gidip ona
reverans yapt. Charles aldand m? Elendi mi? Hogr m
gsterdi? Asl kahramann stne ken btn gizemlerden dolay
bu bilinmiyor am a kadn bu snavdan sa salim kt. Kral onun
kocasnn evinden ayrldm renm iti nk ona kocasnn
yanna dnmeyi em retti.

Dame des Armoises ateli biriydi, ak m aceralar gnn ko

nusu olmutu. Bazlarna gre o yalnzca ahlakszn biriydi. Bu tr
eylere o zam anlar kt gzle baklrd. D rt yl sren uarlk
dneminin ardndan, kraln okular tarafndan yakaland; sahtecilik
ve ahlaka aykr davranlar nedeniyle Paris Parlamentosu nne
karld. kenceyle tehdit edilerek h er eyi itiraf etti, yalnzca
gerek ad dnda; bunu bilmediini iddia ediyordu. Cezas hafif
oldu: Sarayn avlusunda tehir direine bal bir gn.

134
 craat sona ermiti. Anjouda tekrar ortaya kt, Jean Douillet
.ulnda biriyle yeniden evlenmiti, onunla birlikte ad geen ka-
<ln ortak yerlerde dolayordu, bir baka deyile genelevde. Bu
nedenle Saumur hapishanesine dt ve ktnda iyi kral Rene
onu snr d etti. Orada hi zlm eden izini kaybediyoruz.

Itir kt (izninizle bu szc kullanacam) d rt yl bo

yunca evresini nasl aldatt? Karm ak am a kalc bir resim var,
m resme gre gemiin insanlar bizden farklydlar, zeklar daha
dkt. phesiz daha eitimsizdiler (m atbaa kitaplar aracl
syla bilgiyi datmaya henz balam am t) ve dolaysyla daha
saftlar. Ama dnlenin aksine, bu durum sezgiyi gelitiriyor
ve gvensizlik hissini keskinletiriyordu. Dolaysyla, kresel bir
saflk iddias kabul edilebilir grnmyor. XXI. yzylda Bernard
Madoff yllar boyunca kurnaz ve yksek itibara sahip olan bir
Iians adam illzyonu yaratt; bu durum, i konusunda kesinlikle
S.z ak am a te yandan sermayelerini ona em anet etm eye
can atan insanlarn gvenini suistimal etmesini salad; bylece
dolandrd 5 0 milyar dolar duman olup kayboldu. Hibir devrin
saflk bakmndan ayrcal yoktur.

rnein, Orleans belediye meclisi yeleri gibi dier insan

lardan farkl olarak kahraman ok iyi tanyan Jeanne dArcm
z ailesi, VII. Charles ve Gilles de Rais, Dame des Armoises ifa
etmediler. Aldandlar m? Ya da kendilerini mi aldattlar? Ya da
i! iraf edilemeyen sebeplerden tr Dame des Armoisesa inan
m rol m yaptlar?

Jeanne Ramee, varsaylan gerek Jeannen annesi, belki de

dehet verici biimde ld sylenen bir kz yeniden grmekten

135
dolay altst olmutu. Yalanmt, belki eskisi gibi iyi grmyordu
ve duyduu heyecan alglarn kartrd.

Kardei Jean konusunda hibir ey bilinmiyor am a baz varsa

ymlara gre, Catherinein kardei Jeanne'a benzerliinden yarar
lanarak, aldatmacay kurmu olabilirdi. Bu Dame des Armoisesn
Domremyde geen ocukluu ve genlii zerine akl kartrc
ayrntlar verebilmesini aklar. te yandan, Catherine 1 4 3 0 da
ifti Colin de Greux ile evlendi ve ksa sre sonra ld. Dame
des Armoises denilen ahlakszn serserilikleriyle hibir biimde
uyumlu deil bu.

Pierree gelince, herkesin bildii gibi parasz kalmt. Orleans

belediye meclisi yelerinin bandan sonra onun mucize kzdan
kendine pay karmay umduu ihtimali gz ard edilemez. Ayrca
onun dzenbazl fark ettii am a bundan faydalanmaya alt
ihtimali de sz konusu olabilir.

Geriye dierleri kalyor. VII. Charles, Jeanne dArc ancak birka

kez grm t. Jeanne onun saraynda ya da dairesinde grevli
biri deildi, geirdii snavlar ve davasndan bu yana geen be
yldan sonra onun uram olabilecei fiziksel deiimleri gz
nnde bulundurabilirdi. nl kiiler gnmzde olduu gibi
srekli kam era klarna m aruz kalmyorlard. Gemiin resim
leriyle karlatrm alar yapm ak imknsz. stelik, hkmdar
daima Jeannea kar tedbirli olmu ve daha nce grdmz
gibi, m ahkm olduunda onu serbest braktrm ak iin hibir
ey yapmam t. Chinon bulumas srasnda Jeanne kurduu
tuzaktan kurtulduunda, Charles daha fazla ilgi gsterm eden
onun gitmesine izin vermiti. Jeanne artk ona faydal olamazd,

136
rfter odun ynndan katysa veya bir m aceracysa bunun ne
nemi vard. Jeannem artk onun kaderinde oynayacak bir rol
kalmamt.

Bu arada, bu durum tarihin sonraki yzyllarda ina ettii

le.nne dArcn mill nem ine dair yeterince fikir veriyor. O,
V.loislar krallnda bir kahraman olsa bile, her yerde yle deildi.

Gilles de Rais kadnlar konusunda hi tecrbesiz saylmazd ve

ou zam an Jeanne ancak savata, kaskl ve maskeli grm t.
Be yl sonra onu tanmas iin olduka uyank olmas gerekirdi.
I lerkes yannda savat kiinin o olduunu iddia ediyordu, belki
Iukasnn yerine gem e masalna inand ve yalancy asil biimde
karlad.

Son olarak, belediye meclisi yeleri Bakireyi sava dnda hi

grmemilerdi. Suistimal edilmeyi phesiz saflkla kabul ettiler.
Ikll inanlarla dolu bir dnemde, kral ve kralln savunmay
hayatyla deyen kahraman Lorrainelinin yardmna ilahi glerin
komasn itenlikle um an birden fazla kii olm utur

I >ane des Armoises ktl, jeanne dArc'n hikyesiyle ilgili,

on az olaylarn rettikleri kadar ey retiyor. Tarihte ok kez
grlecei zere, halk ilahi glerin, isteklerini yerine getirm ek
zere atadklar kiileri yzst brakmayacana inanmak istedi.

Tarih boyunca ortaya kt grlen bir kendi kendine telkin

Iiimidir bu: Kahramanlar ancak halk hissiyatnn onlara hazrlad
k.lba uyduklar takdirde kahram an olabilir. Ve ileride greceiz
ki dzenbazlk o dnem de ender bir ey deildi.34

137
 Dame des Armoises, Jeanne d'Arc'm son reenkarnasyonu
olmad: Saum ur blgesinde baka kii daha vard. 1 4 5 6 da,
Jeannen dinden sapm biri olarak mahkmiyetinin iptal edildii
yl, Mansta drdnc biri ortaya kt, kendisinin Mans Bakiresi
olarak adlandrlmasn istiyordu ve Jeanne dArc tarafndan ken
disine ilham geldiini sylyordu.

Bunu bu eserin banda syledik Efsaneler dayankldr Jeanne

dArc belki de hi var olmamt.

138
/ no

nce Ortaya karlan, Sonra "Unutulan"

Konstantin Ba ktl

I 110ta, ufak bir deprem Hristiyan dnyasn ve Vatikan' sarst.

Ittyk bir Romal hmanist Lorenzo Valla, Konstantin Ba'nn
geersiz olduunu ifa etm e cretinde bulundu. Bu temel belgeyle
mparator Konstantin (360-337), on dokuzuncu pontif I. Silvester'e
( 114-335) Roma, talya ve Bat zerinde tam egemenlii veriyor, bu
uada Roma Kilisesine, balca drt merkez olan Hatay, skenderiye,
stanbul ve Kuds karsnda sraca stnlk salyordu.

Aslnda Papalar bilinen dnyann hem fiziksel hem de ruhsal

(semenliini istiyordu ve btn O rta a bunu kabul etm iti.
It belgeye gre, imparatorlar, krallar, prensler ve dier senyr-
le; papalarn hkmdarl altnda vekillerden ibaretlerdi. Rom a
piskoposunun gerek bir orduya sahip olmasnn sebebi buydu,
/.aten 7 5 4 te Rom aya bir ziyareti srasnda arlmanm babas
Ksa Pepin nl ba dorulamt.

Valla, o zamanki Papa IV. Eugenee zellikle o dnem iin

l./.la sert szlerle hakaretler yadryordu. Ama zellikle, tarih
lil imine belge uzmanln kazandryordu: spatlad zere dil
Konstantin dnemine ait olamazd, bu VII. yzyln ge d n em
l a t incesiydi. Tarihi veriler yanlt: IV yzylda Roma'da P etru s
ve Pavlus kiliseleri yoktu (Konstantinin miras brakt b irok

139
yapttan biri). Ayrca, Konstantinin byle bir bata buluna
cak yargsal gc yoktu. Son kant, bu ba akla yatkn deildi:
Saduyulu bir kimsenin byle davranmasna inanam am .

nl ban m etninde gerekten de artacak derecede

gln blmler vard: Papaln annn en parlak klarla par
lamas iin, bu kutsal Rom a Kilisesinin aziz rahiplerinin atlar
nn rtler ve araflarla ssl, yani en parlak beyazlarla ssl
olmasn emrediyoruz.

Yce sa! Cmlelerini bir barbar diliyle syleyen bu budalaya

gkyznn tepesinden cevap verm eyecek misin? diye grledi
Valla. Dine kar bylesine bir hakarete intikam yldrmn at
m ayacak msn?

Sanki kilise yzyllardr sahtekrlktan sulu duruma dyor

ve koca bir yanltan fayda salyordu; sanki ayn ekilde dolan
drclktan sulu durum a dyordu. Skandal ok byk oldu:
Valla, Engizisyon mahkemesi tarafndan arld; eer V Alphonse
dAragon araya girip onu korumasayd hayat orada sona ererdi.
Klk deitirerek Barselonaya kamay baard.

Onun yapt ifann Kilisenin siyasetine aslnda dikkate de

er etkileri olmalyd: Hibir ey olmad. fa abucak unutuldu.
IV Eugenein lmnden sonra, Valla 1 4 4 7 de Rom aya dnd
ve yeni Papa V Nicolasnn gzne girdi, o da Vallay Papalk
sekreteri olarak atad. Sonraki Papa III. Calixte sayesinde, Valla,
Papalk hkm et rgtne bile atand.

Sahte Konstantin Ba sonraki yzyllarda kimi zam an

arada bir anld, am a fazla sonu kmad; 1929'da btn siyasi
nemini kaybetti, Mussolini Papaln dnyevi gcn yalnzca
Vatikan topraklarna indirgemiti.

Fikirlerin gereklere stn geldiinin gstergesidir bu. Ayrca

gzel bir aldatm aca rneidir.35

140
 ty

ki Gl Savaann Sahte W arwick

ve Sahte Richard

l i t -l Sava gibi karmak blmleri anlatmalar gerektiinde,

. ili hocalarna, zellikle ngiliz olanlara acm a hissi duymamak
genelde zordur. Yalnzca W alter Scott (1 7 7 1 -1 8 3 2 ) gibi baz -
v.lye roman am atrleri bu uzun sren olay bilir, oysa bu vaka
Ingiltere tarihinde hayati nem e sahiptir ve ayrntya en dkn
ulanlar bu konuda York'un beyaz gl ve Lancaster'n krmz
glnden sz ederler, bunlar iktidar ele geirm ek iin yarm
yzyl boyunca birbirlerinin gzn oyan iki grubun semboldr.
Itu bilgi eksiktir: York dk Richardn amblemi ahin ve asma
kilitti; Lancaster dk IV Edwardnki gnee kar g fd . ki
ll benimsenmi bir adlandrmadan baka bir ey deildir.

Drt hkmdarlk (VI. Henry, IV Edward, III. Richard Ve

VII. H em ynin hkmdarlklar) boyunca sren savata, 1426'dan
1509;a kadar, serseri takmlar ve Yz Yl Savandan kam
parab askerler arasnda entrikalar, ihanetler, cinayetler, katliamlar
ve lmcl ekimeler birbiri ardna geldi; balarnda yerel sen-
yrler vard ki gnmzdeki gangster etesi elebalar bunlarn
yannda muhallebi ocuu gibi kalrlar. Shakespearein btn
yetenei, dnem in korkun iddetine hafife deinip gem ek
ten ibaret sonu verdi. Bu ayrca karmak bir hikyeydi. te

141
bu nedenle be yzyl sonra tarihiler hl bunu aklamak iin
aba gsteriyorlar.

Bu blmn konusu olan olay, olaanst bir ifte dzen

bazlktr.

1485te Richmond kontu Henry, yani gelecekteki VII. Henry,

Fransadan dnte tac yeniden eline geirm eye alyordu: O
zam an karsnda iki dm an vard, kendi talarn yeniden elde
etm eye alan Plantagenetler ve gasp kral III. Richard. Tahtn
kabul edilen iki vrisini Londra Kulesine hapsetm iti, bunlar
Edwardm nl ocuklaryd (aslnda yeenleri) birinin ad yine
Edwardd ve W arw ick kontuydu, brnn ad Richardd ve
York kontuydu.

1487de ortaya kan gen bir adamn etrafnda hemen tehdit

edici bir koalisyon olutu: Bu kii, W arw ick kontu Edward oldu
unu iddia ediyordu. Ona mali destei IV Edwardm kzkardei
M arguerite de Bourgogne salyordu ve dikkate deer bir olay
oldu; gasp III. Richardn vrisi John de la Pole onunla ittifak,
kurdu. York taraftarlar onun etrafnda toplandlar ve kurduk
lar ordu rlandaya vard; bu ordu, Edvvard kral ilan etti ve
ngiltereyi istila etm ek iin hazrland. O ve askerleri Stokea
varp o srada ta giymi olan Henrynin ordusuna kar savatlar.
Edward hapse atld.

Oysa o, hlen Londra Kulesinde hapis olan W arw ick kontu

deil, burjuva snfndan Larfbert Simnel adnda bir delikanlyd.
Ender bulunacak soylu bir davranla, VII. Henry bunu sem pa
tiyle karlad ve a olarak onu m utfak personeline dhil etti.
Tarihte bir frnc rann ta giydiinin grld tek sefer
kesinlikle budur. Ayrca da iki kardein ayr ayr sahtekrlk ko
nusu olduklar tek seferdir.

142
 Simnelin yakalanmasyla yenilgiyi kabul etmeyen Marguerite
r llourgogne, bir baka delikanlya mali destek verdi, Perkin
U'.beck; o da Londra Kulesinin dier m ahkm u York dk
IU hard olduunu iddia etti. Bu gen VII. H em yn in bana daha
,l< i kard. Aslnda Avrupa'dan byk destek alyordu; r
nein, Flandres naibi Maximilien'in ve sko kral IV Jam esin
<It stekleri gibi. Bu durum, W arbeckin bir kt olduuna
Itimanlarn asla ikna edemeyen VII. H em yn in d politikasn
iddi anlamda kartrd.Ama 1 4 9 9 da, kral sonunda onu yaka
lamay ve gerek W arwick ile ayn zam anda Londra Kulesinde
Iuynunu vurdurmay baard.

VVarbeckin dzenbazl uluslararas bir boyut kazanmt

ve eer kaabilseydi belki gerekten ngiltereye kral olacakt...
IV. Richard ad altnda.
Bu nedenle, bu sahtekrlk, kendi adlaryla iktidar ele gei
renlerin aldatmacalar konusunda dnmeye sevk ediyor.

143
1492

K ristof Kolomb Amerika'y Kefetti mi?

En basitinden en bilimsel olanna kadar btn tarih ve co

rafya kitaplar bunu sylyor ve btn dnya yzyllardr Kristof
Kolombun 1 4 9 2 de Amerikay kefettiini tekrar ediyor Bu bat
kltrnn en kalc efsanelerinden biridir.

Kefedilen topraklarn listesi genellikle tartlmaz:

Birinci yolculuk, 12 Ekim 1 4 9 2 de sabah saat 2 de: San

Salvador adas (Aborjinlere gre Guanahan), sonra Santa Maria
de la Concepcion (u anda Rum Cay), Fernandina (Baham alarn
Long Island), Isabella (Crooked Island), Juana (Kba) ve Hispaniola
(Haiti ve Saint-Domingue);

kinci yolculuk, 3 Kasm 1493 Pazar: Dominique, sonra

Marie-Galante, Guadeloupe, M ontserrat, Antigua, Saint-Martin,
Virgin Adalar ve San Juan Bautista (Porto Riko); 3 Mays 1494:
Sant'Jago (Jamaika, Kzlderili dilinde Xam aca);

nc yolculuk, 6 Tem m uz 1498: Trinidad, Tobago,

Grenade ve M argarita, Venezuela aklarnda;

Drdnc yolculuk, 3 Ocak 1503 Pazar gn Epifani

Yortusunda: Bir frtna onu Veragua Irma'nn azna, Hondurasa
itiyor ve orada bol bol bulunan altnn karlmas iin bir s
mrge kuruyor. Buras Amerika ktasnda Kolombun ayak bast

144
i l yer. Blge konusunda bilgisini daha ileri gtrmyor. M art
.ununda yeniden spanyaya dnyor.

Kolomb Antil Adalar ve Karayiplerin birok adasn kefetti,

m m buralar Amerika deildi. Onun Gney Amerika ktasn fark
* uii tek sefer, 1 Austos 1498de Orenoque Nehri azyd; okya-
nti',,1 dklen tatl su ktlesi dikkatini ekmi olmalyd. Ama yle
utmad: Ufuktaki topraklarn nem siz bir ada olduuna kanaat
f. e lirdi, buraya Isla Santa adn verdi.

Kolombun Amerika ktalarnn kefi iin yolu at iddia

edilebilir am a durum tam olarak byle deil.

Batnn bildii zere Amerika ktasna ayak basan ilk adam,

.lylar boyunca onunla balant kurmaya alan gen bir denizciydi
ve ad Amerigo Vespucciydi. Buradaki eliki, Amerika ktalarna
adn verenin o olmas am a bununla birlikte Kolombdan daha
a/, nl oluudur.

Kolombu zeki olmamakla sulamak, gemii bugnn gzleriyle

yarglamak demektir. Bilmek iin bilmenin zevki ona gre de
ildi. Bougainville, Cook, Scott veya Amundsen ile ayn kategoriye
giremezdi: O ncelikle bir maceracyd, zihni Marko Polonun
hayranlk uyandrc hikyeleriyle doluydu ve bilinmeyen toprak
lardaki hzinelerin hayalini kuruyordu. Onun dneminde birok
insan dnyann hl dmdz olduunu sanyordu.

Ayrca gvenilir haritalar da yoktu ve yalnzca gemi gnlk

lerinden yola karak hazrlanan liman haritalar ve kesin lm
ler yapm ak iin gerekli aralara bile sahip olmayan denizcilerin
raporlar vard: Boylamlar belirleme sanat ancak XVIII. yzylda
yayld. 1479da Kolomb geimini salamak iin haritalar ve liman

145
haritalarn kopyalamaya ve gelitirmeye alyordu, bunlarn
birou Portekizli nl prens Gemici Henriquein hizmetindeki
bir kaptan olan kaynpederi Bartolomeu Perestrelodan geliyordu.
Pavie niversitesinde astronomi, geom etri ve kozmografi eitimi
almt ve phesiz bu i iin olduka vasflyd. Dnyann yuvar
lak olduundan hakl olarak emindi, bylece okyanusu geerek
Asya'ya batdan varlaca fikrine vard.

Burada varsaymlar veya ksmi varsaymlar kesin olan ey

lerin nne geiyor.

Dierlerinden daha n plana kan varsayma gre, dnemin

denizcileri yllardan beri Atlas Okyanusunun batsnda topraklarn
bulunduundan pheleniyorlard. Bylece Andrea Bianconun
1448 tarihli bir haritasnda, h o le Otitincha Xe Longa a Ponente
1500 mia (buradan bin be yz mil tede Batda gerek bir ada)
grlyordu, yani Afrikann bats.

Afrikann batsndan 2 7 0 0 km tedeki bu ada, ancak Brezilya

olabilirdi. Dolaysyla Gney Amerika, Kolomb ve Vespucciden
epeyce yl nce biliniyordu.

1492 yolculuuna dair gem i gnlnde, en kesin olan 19

Eyll tarihli not, Kolombun rastgele ilerlemediini, Atlas
Okyanusunun batsndaki adalar, zellikle Porto Riko'yu gs
teren haritalar grm olduunu gsteriyor. Bu haritalardan
biri, 1489 tarihli Cristobal Soligo'nun haritas, Kolomb'un buray
kefeden kii olmadn ispatlyor: Bu kylara kendisinden nce
AvrupalIlar yanamt.

Neden Kolomb yeniden bulduu topraklarda keif gezileri

yaparak ilerlemedi ve neden zellikle Brezilya kylarna gitmedi?
Bunu aklamak iin onun seferlerinin olaand zorluklarn, ge
milerinin bozulmasn ve zarar grmesi, tayfalarnn ba kaldrn
ve kurduu smrgelerdeki isyanlar, yolculuklarnn masraflarn

146
kn '..ihyan kraliyet saraylarnda dnen dolambal entrikalar, onu
Ep.nyaya ayaklarnda zincirlerle geri getiren Vali Bobadillann
i'/fl dmanln hatrlatm ak gerekir.

Aslnda Kolomb Hispaniolay ynetirken ne akl banda ne de

ii'.,ncl oldu. Madrid'deki kle pazarna 500 Tainos kleyi gtrd,
mi da sonunda Kralie Isabellei rahatsz etti. M aceraperestken
. .ulamna dnmt. Onun ne bo vakti, ne imkn belki ne
.te bilgisini ve corafyay gelitirme arzusu vard.

beki Amerika ktalarnn kifleri yok m u? Evet var, X. yzylda

Vkingler Kzl Erik ve Leif Eriksson'un u anda M assachusetts
olan yerin kylarna vardklar ve burada bir sm rge kurduklar
kantland. uras kesin ki Portekizli Corte Real kardeler, 1500
ve 1503'teki iki yolculuk srasnda Kuzey Amerikaya ilk varanlar
oldular.

Venedikten Zeno kardelerin onlardan nce davrandklar

varsaylyor. Ama artk 1421de ellerinde snrsz yelkenli bulunan
(,inli denizcilerin ok nemli bir seferinin Amerika kylarn e
peevre doland ve birok kez karaya ayak bastklar kantland^
liu seferden geriye kalan haritalar bunu doruluyor.

Aynca XIV yzylda Beninli denizcilerin Meksika'ya vardklarn

dnmek iin ciddi sebepler var: zam ana kadar Kolombiya
ncesi sanatta bilinmeyen, Veracruz yaknndaki La Ventadaki
devasa balann Afrikal grnleri byle bir eyin olduuna dair
byk bir phe uyandryor. Ayrca Aztek efsanesinde kurban
edilen, msr pskl gibi sar sal bir tanry temsil eden kiinin
kkeni daima m erak uyandrmtr. Bazlar bu kiinin Batya

147
giden ve Meksikada Hristiyanl yerletirm eye alan rlandalI
kei Brendan olduunu dnyor...
Efsaneler bazen tarih hakknda bilgi verebilir. Ama yine de,
Amerikann kifi Kolomb efsanesine son verm enin zaman
gerekten geldi.

148
s \7 y zyl

Orta a Ne Zam an Balad

ve Ne Zam an Bitti?

I Iri kes bunda hemfikirdir: Deeri onu sunacak kiiye gre deie-
. olan paray herkes reddederdi. Ayn ekilde, anlam kullanan
1 iiye gre deiecek bir kavramda da byle olurdu. rnein,
.yah sfat: Eer kimileri iin koyu gri ve kimileri iin de ak
r. i" anlamna gelseydi, artk bir anlam kalmazd.

Hlbuki yaygn bir kavram iin durum byle, O rta a.

Genellikle 1 0 0 0 ylndan nce ve sonra gelen ya da drt

yzyl iin kullanlyor, herkesin zerinde hemfikir olduu bir ba
veya sonu yok. Orta, ortadaki demek: Ama hangi iaret noktala-
na gre? Eer balang noktas elbette Hristiyanlk dneminin
baysa, m adem Hristiyanlk dneminin sonunu bilmiyoruz, biti
noktas nerede konumlanyor? Orta a ismini ancak Hristiyanlk
dnemi 2 0 0 0 ylnda sona erseydi hak ederdi ve durum bu deil.
V. yzylda Rom a m paratorluu sona erince mi balad? Ya da
VII. yzylda Karolenj mparatorluu balaynca m? Yoksa X. ve
XI. yzyllarda, Kutsal Roma Cerm en m paratorluu zamannda
n? Her tarihi ekolnn u ya da bu dnemi tercih etm ek iin
kendilerine gre nedenleri var am a yzyllar getike bu neden
ler anlaymz zenginletirm eden geerliliini yitiriyor. Peki ya
Yksek O rta a gibi ifadeler hakknda ne dnmeli?

149
 Belli bir uzlamaya gre, Orta a 1453te stanbulun fcl
hedilm esiyle bitiyor, bakalarna gre XVI. yzylda R eform veya
Rnesans dnem inde. Peki ya Rnesans ne zam an balad? Ee
kendi tarihim ize eilirsek, Yksek Rnesansn Orta ala kesi
tii sonucuna varlyor. Ve Rnesans btn Avrupada ayn anda
ortaya kmadndan, farkllklar bazen ayrmlara dnyor.

Btn ekollerdeki ortak koul, talyann Rnesansn beii

olduudur; klasik a orada ekillendi ve cehennemler a olarak
varsaylan bir dnem i aydnlanma andan ayrd. O zamana
kadar batl inan ve cehaletin ykntlar altna gm lm olan
antik Greko-Rom en kltr kadem eli olarak su yzne karak
ifade biim i ilahi yasa ve m antk zerine kurulu olan bir dnya
gr yanstacakt. Bu spiritel ve entelektel ereve iinde,
bilgeler yeniden dnyay kefetm eye balayacak, bilim ve teknii
bylece zenginletirecekti. Ve AvrupalIlarn hayat standard yava
yava ykselecek, bu standardn gnmzdeki dzeye gelmesini
salayacak ilerlem e balayacakt. Bu dnem in balangc XV. ve
XVI. yzyllarn gei zamandr.

Bu yorum ilk bakta akla yatkn ve zellikle rahatlatc. Yine

de nem li eksikleri var. ncelikle, byk lde Araplardan temin
edilen eski m etinlerin incelemesi, ancak XIII. yzylda youn
olmutu; o halde Rnesansn balangcn bu dnem e getirm ek
gerekiyordu. Ve o zaman yeni kronoloji sorunlar ortaya kyordu.

kincisi, aydnlanmann yalnzca ve yalnzca Greko-Romen

kltrnden geldiine olan inan nemli hatalar getiriyor. Bylece
Gotik m im arinin barbar olduu ynnde bir dnce var, (bu
sanat le-de-Franceda dom u olmasna ram en gotik adlan
drmas bunu aka ifade ediyor) hlbuki bu mimarinin prensibi
arpc bir m odern izm yanstyordu: Kendi kendini tayan yap
prensibiydi bu, XX. yzyln m im arisi bunu yeniden ele alarak
klasik m im arinin destek duvarlar prensibini unutturacakt.

150
 incs, Greko-Romen kltrn giderek daha zorbalaan
- r u*ilii, geliim den ziyade bir gerilem e anlamna geliyordu.
i* ,( kutsanan Aristoteles ve Platon'un m etinleri XVI. yzyl
miu .sndaki deneyim lerle artk kesinlikle uygun dmyordu,
t' mhu en ak biim iyle ancak XVII. yzyl ortasnda, Kilisenin
iilo'un keiflerine gsterdii tepkide saptryoruz.

- yzyln ikinci yarsnda, daha iyisi bulunmad iin hl

M .t a kavramnn kullanld srada, birok tarihi bu iaret
-M'I .snn faydasn giderek daha ok yitirdiini dnmeye ba
n l. Kreselleme anda, bu kavramn Avrupa m erkezli oluu
l yann geri kalan iin kullanlmaz hale gelmesine yol ayordu,
i.lli ndistan veya Amerika ktalar iin Orta adan bahsetmek
ril oluyordu. Eer tekniklerin gelim esinden bahsedilmesi
i'. ekiyorsa, rnein kd, pudray, elle dizilen harflerle matbaay
i' pusulay bulan indir ve dnyann kaderine hkm eden bu
-nst rmanlardan sz ettiim izde inin Rnesansn Orta adan
ilce yaam olduu anlalr. Nitekim , X V yzyln sonundan
haren, bu lke giderek daha fazla iine kapand.

Ama nceleri szsz gelenein tkenleriyle ilgilenilmi, az -ok

I ulinli olarak 1000 yl, tarih referans noktas olarak saptanmaya
allmt. Ve nl 1000 yl hakknda, Bossuet devrinde, A ziz
Augustininkilerden ve Saygdeer Bedeninkilere kadar bir yn
kehanet gn na karld. Aslnda, fazla bir d eeri olmayan
"Orta a ifadesinin kkeninde, dnyann sonunun geleceine
dair o eski korku bulunuyordu.

151
1515

Marignan: Zarara Uram Bir Asker an

zerine Bir Kataplazma

Eer yaasayd, hibir ey I. Franoisy Fransadaki btn renci

lerin yzyllardr 1515 Marignan Savan belleklerine kazmakta
gsterdikleri baar kadar mutlu etm ezdi. Bizzat kendisi 1525tc
bu adeta efsanevi tarihi, krallnn kahramanlk dnem inin do
ruuna yerletirm iti. Buna gerekten ihtiyac vard: Yakc bir
bozguna uramt. Milano Dkal zerinde hak iddia eden
m parator V. Kari, o zamana kadar I. Franoism n elinde olan
M ilanoyu almt; I. Franois biraz gecikm eyle gidip yakndaki
Pavie ehrini kuatmt. Ve facia gerekleti; ehri alamamas
bir yana, esir dmt ve tutsak olarak M adride getirilmiti.
Annesi Louise de Savoie o zam an naiplii stlenmiti.

1525 ylnda, gizem li bir Lyonlu hmanist olan Symphorien

Champier, Kahraman valye Bayardn Hayat adl eserini kard.
Kalpleri arptrm ay ve gzleri yaartmay amalayan bir kah
ramanlk yksyd bu; en nem li sahnelerinden biri, 14 ^yll
1515te Sainte-Liguein svirelilerine kar elde edilen Marignan
zaferinin akamnda, Korkusuz ve Arsz valyenin Kral I. Franoisy
valye ilan ediiydi. Bu valyelik treni gerekten oldu mu
yoksa yazarn hayal gcnden m i kt? Kim se bu konuda bir
ey bilm iyor nk hi tank y o k ve anlaty yalanlayacak olan

152
i'H'ii' il/ Bayard deil: 1522de, talyada, Romagnano bozgununa
i. hu b o zgu n - kar koyarken b ir arkebz darbesiyle ld.

\u. 1. Franoisnn halknn kahramanla ihtiyac vardr

.i' hr ey zgvenlerini bu cokulu yk kadar okamaz; bu
., tHr krallk grkem i ile valyelik onuru topra savunmak
t , , birleir Bayard, yeni Rolanddr Kralln iinde bulunduu
et - I .ranlk saatlerde kim in yiitlik resim lerine ihtiyac y o k ki?
'm ,! im dmannn elinde tutsak bir kral, halk iin byk bir
, ;.i;l, imadr

Dolaysyla btn kalpleriyle kendilerini adadklar iin

M im igan kutlanr.

Hu sava neydi? Yzyllar boyunca Avrupa tarihinin dokusunu

Ih',hran yzlerce kanl arpmadan biri. 1 Ocak 1515'te len
'cni ve vey babasnn tahtna yeni oturmu (XII. Louisnin
-lylnlii zere: her eyi m ahvedecek olan) bu iri ocuk ken-
l ,I c bir isim yapm ak ister. Valoislarn iki yl nce kaybettikleri
Milano Dkaln geri alacaktr. nk unutmamak gerekir ki,
locmin hkmdarlar yapacak bir ileri olmadklar topraklan
i , iyorlard; bu nedenle, svireliler Burgonyay istiyorlard, tpk
.I.tla sonra V. Karln da (arlken) isteyecei gibi.

I. Franoisnn dmanlar, m parator M axim ilien, spanya

I- 1 al, gelecein arlkeni, drt svire kantonu ve Papadr; bunlarn
Itepsi Milano Dk Maximilien Sforza araclyla ittifak kurmutur
I I ranoisnm mttefikleri, Ceneviz ve Venedik Cumhuriyetleridir
ve zellikle sava alanlarnda yeni bir silah, h a fif toplar vardr.
Birinci gn, 13 Eyll, savalar geceye kadar srer ve durur, nk
ay na ram en to z duman nedeniyle artk bir ey grlm ez.
M'nde zafer I. Franoisnndr. Bu sava, Venedikli ve Cenevizli
kurbanlar bir yana, askerlerinden sekiz bininin ve yirm i iki bin
svirelinin hayatna m al olur. En az 30 bin l. Peki ne iin? A lt

153
yl sonra Milano Dkal yeniden kaybedilmi ve I. Franoisnn
yeni palavralarnn bedeli olarak, zgrl karlnda, arlkene
Flandres, Artois, Burgonya ve Napoli kralln brakmas gerekmi
tir Ayrca oullarn ona rehin brakacak ve onlar ancak 1529da,
fidye karlnda geri alacaktr. Daha kts, im paratorun abla
syla, Eleanor de Habsburg'la evlenm esi gerekecektir Clk kars
Claude lmtr), ondan ocuu olm az.

Marignan verimsiz ve masrafl bir zafer olmu ve XII. Louisnin

kehaneti gereklemitir Millete ve sonra gelen kuaklara tantlma
biimi bunu katksz bir aldatmaca haline getiriyor Am a o dnemde
halka ykler anlatmak gerekiyordu, dolaysyla Marignandan
bahsediliyordu. Ve bundan rencilere uzun sre bahsedilecektir

Kraliyet iktidarnn ve ardndan, elikili de olsa, birbirini izleyen

cumhuriyetlerin sergiledii I. Franois resmi, onun hkmdarl
altndaki olumsuz siyasi bilanoya tam am en yabancdr; aslnda,
aldatcdr. H er biri onu Fransay Rnesans ve hm anizm e aan
bir hkmdar, Leonardo da Vinci'nin koruyuculuunu yapacak
kadar aydn bir hami olarak tasvir etti. Hatta ressamn 2 Mays
1519'da kraln kollarnda can verdii anlatlacakt... Bu pheli
bir hikyedir, nk ertesi gn 3 Maysta kral Saint-Germain-
en-Layedeydi ve Saint-Germainden A m boise yaknndaki Clos
Luceye gitm ek iin iki gn seyahat etm ek gerekiyordu Edebiyatn
yayln krala atfetm ek, aydnlarn zaten ok seyahat ettiklerini
ve hm anizm in krallk iinde hkmdarn istei zerine deil,
matbaann geliim i sayesinde yayldm unutmaktr. Bu ayrca,
kraln ina ettirdii atolarn ve lkeye soktuu talyan sanat
aheserlerinin kiisel an erefini ykseltm ek amac tadklarn

154
ve hibir biim de halkna fayda salamadklarm da unutmaktr
(Mona Lisaya 4 m ilyon ek, yani 100 kilo altndan fazla dedi).
Ama senyrlerin koleksiyonlarn onlarn m ill kltr miraslarn
'enginletirm e isteklerine balam ak yerlem i bir gelenektir.

Krallk varlkldr ama serveti I. Franoisdan ileri gelm ez.

I ernand Braudelin Kapitalizmin Dinamiinde36 gsterdii gibi,
.e ive tin bymesi zellikle fuarlar ve arlarn geliimi sayesinde
btn Avrupa'da XVI. yzylda balamtr.

Cumhuriyetler; gururla dolup taan bir kraln gururunu ycel-

icrek -D rap dO r kampndaki gln olay hatrlayalm - Fransz
milletinin geliimini ve (Marignan'da asker dehayla ikiye katlan
m) kltrel dehasn gklere kardklarn sanyordu. Vahim
bir hata oldu, bu hata yalnzca uydurmadan deil yzeysellikten
de ileri geliyordu.

155
1632

Loudun eytanlar ve Dier Palavralar

Aldatm acalar bazen ortaya atann haberi olmadan srdrlr.

nsan zihni, aslnda olaylar b izzat kendisinin rettii parm ak
lklarn ardndan yorum lar Birok olay gibi Loudun eytanlar
olay da bunu gsteriyor.

XIII. Louis hkmdarl srasnda, bu iere ehrinde bir by

skandali patlak verdi, Engizisyonun kuruluundan beri saydmz
yzlercesine benziyordu ama yzyllar getike Salem cadlaryla
kyaslanabilecek bir iz brakacakt. Bu olay din bir kurumda olmutu.
Saint-Pierre-du-Marche kilisesinin rahibi Urbain Grandier, Sainte-
Ursule manastrna eytanlar sokmakla sulanmt. Sylendiine
gre, bu eytanlar barahibe ve onun basks altndaki on alt
gen rahibenin ehvetini artrmt.

Poitiers seim blgesinin bakan, dava vekili ve piskopos

luk m eclisi yesi, sulamay dorulam ak iin manastra gittikle
rinde gsleri ak rahibeler onlar ar hakaretlerle karladlar.
Yetkililere Grandiernin kendilerine eytanlar gnderdiini, bu
eytanlarn da onlar bedenlerinden zevk almaya tevik ettiini
anlattlar. Grandier hapsedildi ve itiraz etti. Bir m ahkem e onu
susuz ilan ederek serbest brakt.

Yakkl bir adam ve iyi bir konumac ama ayn derecede

hovarda biri olan Grandier Kalvinizm e dkn olm ak ve bunda

156
.it etm ek gibi bir yanl yapmt. Bu, siyasi bakaldrya eitti
< ertesi yl, Richelieu, Loudunde dzeni salamak zere da-
-ii ,m Laubardemontu acilen artt. Grandier yeniden yaka-
tnd ve davas yeniden ald. 23 Ocak 1634te ruhuna eytan
M ini kiilerle yzletirildi. Oturum hareketli oldu: Saint-Ursule
*.lt!ileri elbiselerini yrttlar, gerekten ruhlar ele geirilm i
ilili kendilerini trm kladlar ve srdlar. ki kei onlara eytan
.hrma ayini yapt ve zabt ktipleri, geleneksel buyruk Vade
rtro Satanas! sylenirken barahibe Jeanne des A n gesn alt
Imynuz kustuunu not ettiler.

Richelieu buna inand m? O zamanlar eytan konusunda

...ika yaplmazd. 15 jri yesi Grandier davasn ele aldla o
d. ikence altnda bylerini itira f etti ve kilisesinin karsnda
.ml canl yakld.

Bu tr olaylar ne yazk ki gem i yzyllarda sk grlrd

nna herkes eytann her yerde bulunduunu biliyor. 1951de
v. him bir olay Gard'da, Pont-Saint-Espritde meydana geldi ve
eytann ruhu ele geirm esi konusuna yeni bir k tuttu. Birok
tii davranlar ve szleri bakmndan zihinsel hastalk belir
lileri gsteriyordu. eytan onlarca yllk isizlikten sonra geri
ini gelm iti? Genel bir salk aratrmas sulunun ep ey farkl
olduunu ortaya koydu: Etkilenenler kfl avdarla yaplm ek
mek tketmilerdi. Oysa sz konusu kflenme, avdar mahmuzu
diye bilinen en gl halsinojenlerden biridir; 1960'larda hayli
yaygn kullanlm bir uyuturucu olan Lizerjik asit dietilam idi
ya da LSD bu mantardan yaplmtr. Loudun eytanlar meselesi
farkl bir ayla yeniden ele alnd.

avdar mahmuzunun son derece zehirli nitelii XVIII. yzylda

rahip Tessier tarafndan kefedilmiti ama eer, hepsi olmasa bile,
cadlk davalarnn ounun kt muhafaza edilmi avdardan
ileri geldiine dair bir phe olsayd, olay olacakt. Yetkililerin o

157
zam an kesin bir aklamas vard: eytann yandalarnn kt
lkleri. spat Jeanne des A ngesn kustuu alt boynuzdu. Ancak *
Urbain Grandier davasnn jri yeleri ve zabt ktiplerinin de
avdar mahmuzunun neden olduu halsinasyonlara m aruz kal
d olasl gzard edilem ez.

avdarn korunma koullar epey iyiletirildi. Aldatmacalarn

nlenm esi konusunda bir iyileme yok.

158
I(>H7

Dem ir Maske Hangi Metaldendi?

I emir maskeli adam meselesi geleneksel olarak tarih bilm eceler

.rasna konur. Ve dalga dalga yaylan m rekkep gibi bu gizem i
levam ettirir Bilimsel veya lgnca tahminlerle geen yzyldan
sonra, en akla yatkn varsaym giderek daha belirgin hale geliyor:
Bu yanl gizem , byk aldatmacalardan biri olarak grlmeli.

nce, olaylar. 29 Nisan 1687de, silahl 40 adam Grassea akn

ederek uzun boylu bir adam yakaladlar, yzn m etal b ir mas
keyle rttler ve onu Cannesda Croix kalesine gtrdler Mehul
adam daha sonra kaykla Lerins adalarndan Sainte-Marguerite
adasndaki atoya gtrld. Ayn yln eyll aynda, isim siz bir
kt el altnda dolat; gizem li mahkmun Grasseda yakalanma
dan nce, imdiki Piem ont'da, Pinerolann Pignerol Kalesindg*
on iki yl tutulduu iddia ediliyordu. Dolaysyla, 1675ten beri
hapisteydi. Peki bu mektubun yazar bunu nereden biliyordu?
Bu dorulanam az ve im diden phe uyandrc.

Bu isimsiz haberci konuyla ilgili olarak ya bildiinden daha

az ey anlatt ya da amac dikkat datmakt. nk Pignerol'a
gnderilm eden nce bu maskeli kii, tam olarak bilinm eyen bir
zamanda, Dunkerquede hapsedilmiti. Tine de bu 1662den nce
deildi, nk bu ehir o yl ngiltereden yeniden satn alnmt.

159
 11 yl sonra 1698de, esirim iz Bastillee gtrld. Grasseta
onu yakalayan M. de Saint-Mars oraya vali olarak atanmt. Oraya
hayvan deinde gtrlmt, yznde bu sefer siyah kadi
feden bir yarm maske vard. Arabann kiraland arabac onun
uzun boylu bir adam olduunu sylyor. Mehul kii 18 Eyllde
leden sonra Parise geldi ve Bertaudiere Kulesinin aydnlk bir
zindanna hapsedildi. Kim se onun kim olduunu renem ezdi:
Kulana kim liini aa vurursa hem en orada hayatn kaybe
decei fsldand. Sonunda 19 Kasm 1703te ayinden karken
bir rahatszlktan dolay hayatn kaybetti ve Marchioly ad al
tnda Saint-Paul kilisesinin m ezarlna gmld. Am a bunun
bir anlam yok, nk mahkmlar o devirde ou zam an sahte
isim lerle gmlyordu.

Bu hikyenin tem eli olduka rk, nitekim sonradan m e

hul kiinin Lerins adalarna hapsedilmesinin on yl sonra deil
de 1677de olduu anlalacaktr.

Eer Lerinsden 12 yl nce yani 1665te hapsedildiyse,

Dunkerquedeki hapsedilmesini saymazsak, bu zavall hapiste
yaklak 33 yl geirdi. Bu o devirde neredeyse btn bir m r
saylrd.

Oysa m ehul kii ld zam an ya 45 olarak tahm in edi

liyordu. Dolaysyla 1655te dom u olmalyd. O halde mahkm
olduunda 10 yanda olduu sonucuna varm ak lazm.

169l de len Louvoisnm yerine geen olu tarafndan Saint-

Marsa yazlm bir m ektup byle verileri sanki biraz deitiriyor:
Aslnda gizem li mahkmun 1671den beri Saint-Marsn gzetim i
altnda olduunu belirtiyor; o yln 13 Austosunda yazlm
bu szler gayet ak: Y ir m i yldr g zetim in iz altnda bulunan
mahkm. Hlbuki 45 yanda ldyse 13 yanda yakalanm
olmalyd.

160
 Tuhaf ayrnt: 1694te, Saint-Mars baba Louvoisya tutsan
'hastalkl olarak tarif etmiti, yani sal kt durumdayd. 33
yanda m? Bu hibir biim de Bastille mahkmuna uymuyor.

Bu yazlanlarda bir tuhaflk olduu ortada.

li konuda bolca varsaym akla geliyor: En az elli iki tane saya

biliriz. Yalnzca en yaygn olanlar hatrlayacaz.

- M ehul kii X IV Louis'nin bir vey kardei, dolaysyla

muhtemel bir rakibi olmalyd. Samalk: Kralieler insanlarn
inde doururlard ve XIII. Louisnin grevini ihmal ettii gayet
iyi biliniyordu. Bazlarna gre, onun bir ikiz kardei vard, ondan
birka saniye sonra domutu: Bir baka samalk, nk lohusa-
odasnda bulunan kii says g z nnde bulundurulduunda,
sonsuz srra kendilerini adam kadn ve erkeklerden otuz kadar
Icmir maskeli mahkmun olmas gerekirdi.

- Bu kii Kralie Marie-Theresein olduu sylenen si

yah hizm etkr olmalyd. Bu fikir m ehul ahsn esm er olmas
gerei zerine kurulu. Am a esm er dem ek siyah dem ek deil ve
yz tam am en maskeyle rtlse bile, elleri m askelenemez. Peki 1
Marie-Therese ile siyahn gayrimeru ocuu, yani bir m elez mi?
Bir samalk daha: 1638de doan Marie-Theresein yannda bu
hizm etkr yalnzca 1660ta, Fransa Sarayna geldiinde vard.
lk ocuu, Byk Veliaht ertesi yl dodu. Oysa dem ir maskeli
adam bundan 5-6 yl nce domutu. Hanedana dair varsaymlar
kanlmaz olarak ne kt: Byle nlem lerin nesnesi olan bir
kii, mutlaka (baka bir olayla ilgili M arguerite Durasnn dedii
gibi) aileden biri olmalyd.

161
 - Mantoue dukalnn bakan K ont Matthioli olabilir; kendisi
snr kalesi Casale Fransaya satmaya alm, sonra spanyollara
Fransa ve M antoue dkal arasndaki grm eleri anlatmt.
X IV Louisnin ajanlar tarafndan tuzaa drlerek, grevi
ktye kullanma suuyla hapse atlmt. Bu, Sainte-Beuve ve
Funck-Brentanonun teziydi. Marchioly ismiyle benzerlii bu
varsayma biraz tutarllk kazandrd ama namussuz bakann
zerini bylesine bir g ize m perdesiyle neden rttkleri anlal
myor. Zaten o Sainte-Margueritete ld ve kesinlikle otu z
yln hapiste geirm edi.

- Crom w ellin olu olabilir.

- Son olarak, Rahip Pregnani olabilir; ngiltere kral II. Charlesn

din konularda danmanyd ve bu kadar entrika yetm iyorm u
gibi, bu kraln gayrimeru ocuklarndan biriydi! Yine ayn itiraz:
N eden ona hapishane ve dem ir maske dayatlm olsun? Peki ya
neden II. Charles onu serbest braktrmak iin hibir ey yapmad?

Uydurmalar hatta yalanlarla dolu samalamalar ie kart:

D em ir maskeli adam X IV Louisnin ta kendisiymi de kardei
A lexander onun yerini alm, M olieremi, Bonaparte ailesinin
bir atasym! XX. yzyln banda Marsilyadan rahip Felix de
Valois (ta kendisi), bu mehul kiinin soyundan geldiini iddia
etti ve Fransa tahtna oturm ak istedi.

Birok aratrmac ve tarihi m erak uyandran bir ahsa bel

baladlar, bazlarnn Danger dedii valye Eustache dO ger de
Cavoye (Eustache d'O ger ve Eustache Danger lebilir, ikisi de
pheli), onun bir devlet srrna va k f olduu iddia ediliyordu:
Bu sr, ngiltere Kral II. Charlesn Katoliklie dn projesiydi.
Bu phesiz Fransann siyasetini deitirecekti ama o zaman
bilgiyi vereni hem bir maske hem de duvarlarla iki ayr zindana
hapsetmek iin hibir sebep olmayacakt. DO ger phesiz dem ir

162
maskeli adamn kim lii konusunda akla yatkn bir aday: 1669da
t aiais'de yakalanmt; bu ehir onun Bastillee gnderilm eden
'lire hapsedildii yer olan Dunkerque'e yakn. nem li bir itiraz
1musu var: Yakalandnda ve hapse atldnda, dO ger veya
! unger'nin yz rtlyd; hatta onu yine Bastille m davim i
I,m Maliye Bakan nl Fouquetnin hizm etine koymulard,
i ada be yl kald ve Fouquet'yi zehirlediinden phelenildi.
I t t koulda, phesiz kaleye girdiinde ok byk bir su ile
memiti, yoksa ona paral bir i verm ezlerdi -ayda 165 kitaba
dokunuyordu- hatta gidip surlarda gezm e izni de vard. stelik
polise yalanlar uydurmaya almt ve phesiz baz nfuzlu
I mseleri rahatsz etmiti, onlar da onu gizlem eye karar vermiti.

Peki neden onu birden maskeyle gln bir kla soktular?

l'eki neden bu karnaval aksesuvarnn dayatld kii X IV Louis
hkmdarlnn o yegne ahsiyeti oldu? Oysa krallk kovu
turmasna m aruz kalan bakalar da vard ve hapse bu kadar
l.utana olmadan ve maskesiz atlmlard.

Hu maskenin kendisi bir sorun: Bir m izansenin btn karakte

ristik zelliklerini gsteriyor; eer gerekten yz gizlenm ek
stenseydi ona bir kukuleta verilirdi.

Batan beri, bu maske fena halde aldatmaca kokuyor. Bunu

kim istedi, X IV Louis m i yoksa Louvois m?

Bir maske ancak btn lkede tannan bir kiinin kim liini
gizlem eye yarar. Oysa yukarda bahsedilen adaylarn hibiri yle
deildi v e kraliyetin nem li ahslarndan hi kimse ortadan kay
bolmamt.

163
 stelik, mahkmun bu szde dem ir maskeyi hi durmadan
tamaya mahkm olduu fikri salam bir tem ele dayanmyor
Maskenin eneliinin olmas tam am ama dem irden olmas inanl*
maz. ncelikle, sakal uzadnda mahkm boulacakt ve tra
olmas gerektiinden, hapishanenin berberi kim liini renmi
olacakt. Sonra, dnem in hapishanelerinin ve bunlarn arasnda
Bastillein gnm zde dndklerimizle hibir ortak noktas
yoktu: Bunlar daha ok ahslarn iinde kalmaya zorland ko
nutlard, mahkmlar mobilyalarnn gelm esini salayabiliyorlard
Cisim verm ek gerekirse, Fouquet ve daha sonra Rohan kardinali
gibi) ve en iyi alardan yem ek getirtebiliyorlard. Mahkmlarn
ziyareti haklar vard ve bunlar bitm ek bilm ez kontroller olma
dan gelip gidiyorlard. Bastille mdrnn yardmcs Etienne de
Juncann Gnlknde okuduum uz zere, M. de Courlandon
adnda yeni bir mahkm, kendini m dr M. de Besmaus'ya ta
ntm t ve m dr ona sunacak m obilyal bir odas olm adn
dan, adam yaknlardaki bir hana, La Couronnea gnderm i ve
masraflar kendisi karlamt. M. de Courlandon da ertesi gn
kendini cezaevine kapattrmaya gelmiti! Byle bir ortamda demir
maskeli adamn gizem i birka gnde zlrd.

Kim se bu olaylar inkr etmiyor. Louvois phesiz iktidar

gln drme riskini alamazd. Yalnzca Saint-Mars byle bir
maskarala cret ederdi. Bunu Grassetan beri organize etm e
mi miydi?

Bir dem ir maske? Bundan ilk defa, Voltaire'in kaleminden

X IV Louis Yzyl eserinde haberdar oluyoruz: Byk dn
rm zn orada yazd zere, M azarinin lm nden birka ay
sonra, "ei benzeri olmayan bir olay oldu, Provence denizinde
Sainte-Marguerite adasndaki atoya son derece gizlilik iinde
mehul bir m ahkm gnderildi, ortalamann stnde bir boyu
vard, genti, en gzel ve en asil yze sahipti. Bu mahkm yolday-

164
l'i -u, ene ksmnda elik yaylar bulunan bir maske tayordu, bu
y.iyl.tr sayesinde yznde maskeyle rahata yem ek yiyebiliyordu.

Voltaire saf biri deil. Rom anc iindeki polem iki tarihiyi
>> i aya karyor ve Alexandre Dumas'nn kat kat nne geiyor:
M.ulem kim se onun yzn grm edi, bu mahkmun bu kadar
yakkl olduu nasl renildi? Sonra bu elik yayl maskenin
nylc olduunu nereden rendi? O zamana kadar adalar
yalnzca siyah kadife bir maskeden bahsetmilerdi. Daha nce
iuz ettiim iz Du Junca, mehur mahkmun lmn kaydettii
Miada bunu gnlnde aka yazyor: Yznde her zam an
*.iy;h kadife bir maske olan mehul bir mahkm.

Dolaysyla zavallnn lmne kadar, maskesi kadife bir yarm

maskeydi. D em ir maskeli adam, sahneden insin.

Kemancnn zevki, efsaneleri besleyen bu z, Dumasnn Bragelonne

Vikontunu beklem edi. Voltaire hem en hikyeyi uydurdu. Olay
zellikle burada kralln zorbalnn bir kantn daha grdklerine
inanan liberal evrelerde dedikodular krklyordu. Grdmz
zere, Bastille neredeyse bir aile pansiyonuydu ama 1715t e y
itibaren Constantin de Reneville bunu gardiyanlar tarafndan
organize edilen bir toplu seks tiyatrosu olarak tasvir ediyor, sanki
Marquis de Saden hayal ettii bir cehennem gibi. Voltaire ef
sanenin cazibesine kapld: Eer birisi hapse atldysa phesiz
dikkate deer bir adamdr, despot bir iktidarn kurbandr. Yazar
efsanenin yaratcs deildir, mehul kii hakknda kendisine sy
lenenleri, onun ince araf sevdiini ve ho sesli olduunu daha
sonra anlatr... XXI. yzylda Leonardo di Caprionun canland
raca gibi gerek bir hayali kahraman.

165
 Hikyenin bana gelelim.

G izem li mehul ilk grmz, dArtagnan'n yanndaki

eski silahor Saint-Marsn eline dt seferdir. nk grev
den sorumlu kii b izzat o, im zasz m ektupta onun ismi btn
harfleriyle yazyor. Saint-Mars o sralar mahkmlara elik etmek
ve onlar iyi yn e sevketm ekle grevli. Cephedeki grkem li kah
ramanlklarn ve tabancalarn veya kl darbelerinin zlemini
eken bir silahor iin gardiyan olm ak can skc bir i. Saint-
Mars nem kazanmak istiyor. Ona mahkmunun edepsizin biri
olduu sylendi ama onun Dunkerque'den gelen adam hakknda
hibir fikri yok, ayet onun zannedildii gibi Eustache dO ger
veya Danger olduu varsaylrsa. Kendisine tehlikeli bir tutukluya
koruyuculuk ettii havasn verm ek istiyor; silahl krk askeri
yerletirm esinin sebebi bu. Tek bir adama g z kulak olm ak iin
olduka tuhaf: Sanki bu soylu masumu askerin penelerinden
ekip almak zere bir kalabalk bu korteje saldracakm gibi;
bunu kimse nleyemez. Am a suu mahkmun kimlii zerindeki
gizem e atm ak iin Saint-Mars ona maske takmaya karar veri
yor. Hi kimse, hele bir yzba, zerinde bir maskeyle gezm ez.
Saint-Mars ona m uhtem elen askerlerinin birinden dn ald
veya bir garnizonda bulunan bir tolga takyor. Mahkmun boul
masna ramak kalyor. Kesinlikle bunu ilk tak. Yirm i yl sonra
Bastille'e transfer olduunda, yalnzca yarm rnaske takyor. Bu,
gnm ze kadar gelmi.

Saint-Mars o zam an Bastille bagardiyan; ona mahkmun

kimlii hakknda soru soruyorlar, o da nemli biriymi gibi davran
yor ve anlalmas g palavralarla yant veriyor Maske stratejisini
icat eden kii olarak artk bu yalann esiridir. evresindekileri
aldatr. Ayrca, dikkati kendisine ve mahkmuna ekm ek zere,
nl isim siz m ektubu onun yazdndan phelenilebilir.

166
 Dedikodular ayyuka knca efsane alp yrr, uzun mrl
l<- olacaktr.

Bir baka tuhaflk, neden baroldeki ahs bu balo aksesua-

m takt? nk phesiz bu gizem sayesinde kendisinin nem i
.tyordu. Dzenbazlarda bile rom anc duygusu var.

Son bir nokta kalyor; Dunkerque, Pignerol, Sainte-Marguerite ve

it.stille olm ak zere pe pee drt kale grm bir kiiye kar
iktidarn olaanst hrnl. Bu yer deitirm elerin anlam ne?
Hu mehul kii iktidar, X IV Louisyi veya bakanlarndan birini bu
i lerece kzdracak ya da tehdit edecek ne yapm olabilir? stelik
i'l yl boyunca? nk son iki transferinde daima maskeliydi.

Sonunda insan m erak ediyor, acaba Saint-Mars pe pee iki

mahkma m maske taktrd: Biri ldnde dieri onun
yerini alyordu.

te aranan yant bu: Dem ir maskeli birok adam oldu ve

Saint-Mars bir aldatcyd.

Bu adamlar kimdi? Adaylar eksik deil: Kraln honutsuzlu

unu eken entrikaclar arlatanlar... Dem ir Maske""7adl eserinde
bu konuyu ayrntlaryla inceleyen tarihi Jean-Christian Petitfils ?
de Saint-Marsn pekl bir aldatc olduu sonucuna varyor.

167
1693

Vampirlerin Uydurulmas

Korku filmleri repertuvanndan vampirleri karmak zalimce olurdu.

A m atr rktcler Kont Drakuladan, onun dudaklarndan ve
hem oglobin alem lerinden m ahrum kalsalard ne yaparlard?

Ne yazk ki bundan vazgem ek gerekiyor; bu yaratklar cehalet

ve batl inancn sradan evliliinden dodu ve bitm ek bilm eyen
kendi kendini aldatma eilim inden beslendi. CNRSnin (Ulusal
Bilimsel Aratrma M erkez) bir tarihisinin yakn tarihli bir ara
trmas, vampirleri bir ekilde fanteziler snrnn tesine uurlad.

Bu tarihi, Koen Vermei; bu konuyla ilgili kaynaklardan birini

bulmutu: XVII. yzyln edebiyat gazetesi Mercure Galantfm bir
raporu. Mays 1693 saysnda, Polonya kraliesi Marie-Louise'in
eski sekreteri ve bilgin Pierre Des Noyers, Rusya'da ve Polonyada
lm em i bir sr kadavra bulduklarn anlatyordu. Bu yaratk
lar m ezardan kayordu veya eytanlar onlarn biim ini almt;
ailelerini veya tandklarn ziyaret edecekler ve kanlarn em ip
onlar za y f dreceklerdi, ta ki onlar lene kadar. Bu canavar
lara kar tek savunma yolu onlar topraktan karp gslerine
bir kazk saplamakt; o zam an boazlarna kadar kanla dolarak
iiyor, bakalarndan alm olduklar kan azlarndan ve ku
laklarndan kyordu. Bu efsane, phe uyandrc ve kesinlikle
hijyenik olm ayan uygulamalara neden oldu: Des Noyers'ye gre,

168
kizi kiiler yaayan llerin saldrlarna kar kendilerini ko
rumak iin bu kan alp unla kartryor ve bundan bir ekm ek
yapyordu.

Bu yaratklara oupire ad verilir. Yarm yzyl sonra, bu

Slav kkenli szck Alm an dilindeki bir yenilikilik almas
sayesinde imdiki durumuna ulap vam pir olur.

O zam an bu inan yaylarak sosyal karklklara neden ol

mutu. Dnem in bir natralisti, Joseph Piton de Tournefort buna
hi inanmyordu; ama bir vam pirin topraktan karlna katld
ve ailelerin bu canavardan korkarak evden katklarn rapor
etti. XVIII. yzyln banda, vam pirler bir felket haline geldi;
bylece Macaristanda bir salgn ba gsterdi. Bilginler olayla
ilgili aratrma yapmaya karar verdiler Frsat Belgraddan 75 km
uzakta bir ky olan Kisiljevoda dodu. Orada Peter P lo go jow itz
adnda bir kyl lmt, bir haftada dokuz kyly bomu,
sonra evine dnm ve dehet iindeki karsna ayakkablarm
sormutu.

Onu yetkililerin gz nnde topraktan kardlar. Anorm al

tazelikte grnen bir kadavrayla karlatlar. A z kan iindeydi!
Ve salar uzamt! Tabii gereini yapp gsne kaz sapladlar.

O zam an vam pir saplants Avrupay kasp kavuruyordu ve

lgnla yol amt. Yaayan l olmasndan phelenilen kadav-
ralar topraktan kardlar nk bu m ide bulandrc yaratklar
bu illeti masumlara bile bulatryordu. Tabutta geen 90 gnden
sonra ilk gnk gibi taze kalan sekiz gnlk bir bebek bulundu.
Vampir olmutu! Hem en bir kazk!

1749da nl ncil yorumcusu D om Augustin Calmet, ruhla

rn grn ve Macaristann, Moravyann vam pirleri veya geri
gelenleri zerine bir kitap yaymlad. Ayn yl, Papa XIV. Benot
vam pirlere uzun bir m etin adad.

169
 *

Derken savalar ve halkn eitim i histeriyi zayflatarak insanlara

baka dehetler dayatt. Ayrca yaayan ller hakknda bir aklama
da ortaya atlmt: Btn kadavralar ayn ekilde zlmyordu.
M orluk bir yana, topran niteliine bal olarak, taze grn
daha uzun sre koruyanlar vard.

A m a efsane kk salmt. 1925te bir Hanover canisi ergenlik

andaki yirm i yedi genci ldrd iin ba kesildi; onlar eve
arp boazlarn sryor ve kanlarn iiyordu. 1931de, sakin
grnml bir aile babas Dsseldorf vampiri olduunu aklad;
benzer yirm i dokuz cinayetten hkm giydi ve o da idam edildi.

10 Austos 1949da, "Londra vam piri John Haigh, kann

im ek istedii dokuz kiiyi ldrmekten dolay asld. Bir mektup
brakt, m ektupta on yl nce eli yaralandnda kann anlatla
m az tadn kefettiini anlatmt.

1972de Nrem berg vampiri yakaland ve aalk sulardan

dolay hapsedildi: Gen kadnlar ehrin m ezarlnda topraktan
karyor, boazm kesip kann iiyordu. O srada kan phtlam
olduundan, ne itii ve iddetli septisem ilerden nasl kat
bilinmiyor.

Btn bu canilerin hepsi efsanenin kurbanlaryd: Efsane

onlar vam pire evirmiti. En ac biim de aldatlmlard. nk
efsaneler zehirlidir ve ne artk bat bayram olan Cadlar Bayram
kutlamalar ne de belli ki kurgu olan vam pir film leri, hayatlarm
srf za y f kiiler bu efsanelere fazla inandklar iin kaybeden
insanlarn hatrasn silebilir.

170
1753

Voltairein lkesi: Gerekten Rahata

Konuulan Yer38mi?

Nc zaman insan haklarnn ilan edildii lkenin erdem lerinden

bahsetmek sz konusu olsa, konumaclar, yergi yazarlar ve gaze
teciler Voltairein lkesi tabirine bavururlar Bu tabiri neredeyse
herkes anlar. Nitekim , Jean Calas ile valye de La Barre iin
savunmalarnn da gsterdii zere, yazar adaletin nde gelen
savunucusuydu. Bu, Byk Y zylda (krsy tarif etm ek iin)
denildii gibi, rahata konuulan yerdir.

Voltairein yazlarnn incelenm esi yine de bu rahatln ar

pk, hatta uygunsuz olduunu dndryor. Aslnda Ferneyin
yneticisi, gnmzde hreti bu kadar byk olmayan yazarlar
sylese bile hogryle karlanmayacak bir az dolusu h a k a re ti!
Yahudiler iin kullanr: Ekya srs, dolandrc ve embesiller,
"dilenci ordusu ve Kutsal Kitap yam yam masallaryla dolu.39

Ve iddetli eletiriler b ild iim iz ironiyle sslenmitir:

Uzun sre tek krallar ve sonra tek tarihileri Tanr olduun

dan, Yahudilere en derin saygy duymalyz. Sezar ve skender'den
stn olmayan bir Yahudi eskici bile yok. Yunan ve Roma hik
yeleri bize ancak kfirler araclyla ulamken, tarihini bizzat

171
Tanrnn yazdn ispatlayan bir eskicinin karsnda secde et
memek mmkn m?"40

Daha fazlasn istiyor muyuz?

Onlarda [Yahudilerde] ancak kendilerine hogr gsteren

ve onlar zenginletiren btn halklar iin ok uzun zamandr
cimriliin en mide bulandrcsn kinle bir arada beslemi, cahil
ve barbar bir halk greceksiniz."

1753 tarihli Adetler zerine Denemeler eseri, burada tek

rarlamaktan kanacamz yine buna ben zer irkefliklerle do
lup tayor. Aydnlanm a yzylnn en nl kiilerinden birini
savunmak amacyla, kim i zam an Voltaire'in Yahudi kartlnn,
Hristiyanl eletirmenin sapkn bir yolu olduu ileri srlyor;
bu gr yanltc grnyor. Bazlarnn ileri srd zere,
Yahudi kartl o devirde o kadar yaygnd ki Voltairein kendini
buna kaptrmasna armamak lazm. Am a bu gr artk kabul
edilebilir deil: Nitekim, (rnek verm ek gerekirse) ne Montesquieu
ne de Condorcet, kendilerini bu kusura kaptrmlard.

Baz talihsiz sayfalara atlan edep rtleri ne yazk ki Voltairein

rkln saklamaya yetm iyor; o her zam an paraya a olarak
(Yahudilere atfettii zellik) siyah kle ticaretinde kr getirecek
iler yapt. Byle bir durumu grm ezden gelm ek tarihi arptmak
demektir, hem Voltaire lkesi yerine, rnein Montesquieu
lkesi olsaydk onurumuzdan bir ey kaybetm ezdik.

Yoksa 2011deki gibi, Louis-Ferdinand Celinein lmnn

ellinci yldnm n iptal etm ek iin hibir neden olmazd.

172
1774

Anlalmaz Boston ay Partisi Miti

OlOda kendilerini Boston ay Partisinin devam olarak gren

cumhuriyeti gruplar Am erikal siyasi ke yazarlarn aylarca
megul ettiler. Bunlar muhafazakr partinin, gerici dem eyelim
de, ar utaki kanadyd; lmllarn ihmal ettiini dndkleri
muhafazakr deerleri korumaya karar vermilerdi. Amalan Big
( lovemment (Byk Hkmet) dedikleri eye kar mcadele ver
mekti, yani istilac olduunu dndkleri ve anayasayla gvence
altna alnm zgrlkler ilkesine aykr bir federal hkmet.
( )nlann kkrtcl ruhsal dengesi bozuk birinin Tucsorida cinayet
ilemesine neden oldu, bu da hretlerini lekeledi. O zamana dek,
ABD tarihinin 1774 ylndaki nl bir olay, Bamszlk Savanm
k noktas olan Boston ay Partisini referans gstererek ka
muoyunun dikkatini ekmilerdi. g

Olay nl ama o kadar kark ki 250 yl sonra Amerikal ve

ngiliz tarihiler tutarl bir resim ortaya koymay baaramadlar.
Konuyla ilgili41 dzenli olarak eserler ortaya ksa da fazla etkisi
olmuyor; bu pekl bir efsane ama hangi sembol gizledii bilinmiyor

Efsaneler katalogunda, tem eli olmayan bir rnee ender

rastlanr.

Olaylar grne gre basit. 1761de ngiliz smrge hkmeti

gmrklere, Damga Vergisiyle (Am erikan Sm rgeleri Gmrk

173
Vergisi) ambarlara ve evlere girip eker gibi ihra edilen besinlerin
zerine pul yaptrm a yetkisi verdi. Bu verginin geliri yalnzca
gm rklerin deil ama olduka rm olan smrge yn eti
m inin de yeniden ilemesini salamalyd. ngilterede kralln
deniz ticaretini salayan East India Companynin sahipleri, ak
veren firm alarn kurtarmaya yardm etm eleri iin Lord N orth
hkmeti, A vam Kamaras ve ayrca Massachusetts smrgesi
hkmetine bask yapyorlard. K uzey Am erika sm rgeleri baz
nem li karlara yeterli karl vermiyorlard. Sm rgelerde
yaayanlar Damga Vergisini reddettiler. Bylece sm rgeler ile
Londra hkm eti arasnda gizli b ir bakaldr hali balad; bu
durum, ihtilal dnem inin balangcna iaret eder.

Prensipteki dmanlk, olaylardan ileri gelen dmanla

dnt. 26 Austos 1775te Bostonda vali yardmcs Thomas
Hutchinsonun evini yaktlar. Bu ehir aslnda ngiliz hkmetine
direnite en ak tif oland. Aktivist kulpleri barndryordu, bu
kulplerin en etkili yesi Samuel Adam st, o zamandan beri
kendisinden Am erika htilalinin babas olarak bahsedilir.

Sonraki yl, hkmet Damga Vergisini kaldrd ama bunun

yerine kurun, cam, kt, boyalar ve ay zerine bir sr vergi
getirildi, bunlarn hepsi sm rgeler iin birinci derecede nem
tayordu. A vam Kamaras sm rgelere vergi koyma hakkn
kendinde gryordu. Durum iddetlendi. Hutchinson ehre iki
alay yerletirdi. Tahriklere yant olarak, ngilizler ate at ve
Bostonlular ld: 1770 M art ayndaki bu ilk cinayetler Boston
Katliam adyla bilinir.

16 Aralk 1773te, aralarnda bana Kzlderililer gibi tyler

takm nl Paul Reverein de bulunduu yz kadar isyanc, East
India Com panynin ay dolu gem isine bindi ve gem inin yk
lerini soukkanllkla limana dkt. Liman kapand ve tccarlar

174
iHas etti. Smrge ordular sahneye kt. Bylece bam szlk
sava balad. 1783e kadar da bitm edi.

Bu arada Boston ay Partisi olay (ancak elli yl sonra bu ismi

ald) ABD siyasetini etkilem eye devam etti. Bir referans haline
gelmiti. Am a neyin referans?

Aslnda Boston ay Partisi neydi? ngiliz iddetine ve III. Georgeun

rm hkmetine kar bir isyan. ay Partisi temsilcileri,
2010da bunun anlamn tam am en deitirerek, bunu baskc (ve
bu arada toplumcu) hkmetlere kar bir isyan haline getirdiler.

Bu hareket ABD milliyetiliinin ilk ifadesi olarak yoru m

land. Am a 1774te Am erikan m illeti proje olarak bile yoktu ve
kurucu babalar (Anayasa yazarlarndan byle sz ediliyor) Boston
limanna ay dkenlere sayg duymuyorlard: Onlara gre bu,
zel mlke saldryd.

Boston ay Partisi ayrca ABD Cumhuriyetinin balangc

olarak tantlr Am a zgrlne kavumu sm rgelerin d
ncesi kesinlikle bu deildi. G eorge W ashingtonun yakn bir
dostu yle yazyordu: Birok insan iten ie yeni devletlerin her
birinin tam amen bam sz olacam ve borlarm zla ilgili sorun
zlr zlm ez K ongrenin dalacam umuyordu ki hem
ierideki karlarmza aykr hem de dilerinde ykc olacak
bir projeydi bu. Grleri ok daha geni olan ve yeni bir devlet
kurmak isteyen W ashington, bu durumdan haberdar olmu ve
bundan rahatsz olmutu. 1786da, Anayasamn babas ad taklan
ve ABDnin drdnc bakam olacak James Madisona, Hibir
afak bizim ki kadar elverili grnm edi ve hibir gn bugnk
kadar karanlk olmad diye itiraf ediyordu. Nitekim, kuvvetli bir

175
kamuoyu hareketi, Birlikin btn devletlerinin stnde m er
kez bir hkm etin kurulmasna kar kyordu. Bunun kant,
1836dan 1845e kadar bam sz kalan Teksast.

te bu nedenle, Madison ve Hamilton, W ashington ile g

birlii oluturdu ve 1787'de Philadelphia Konvansiyonu'na sradan
Amerikallarn lkenin siyasi hayatn etkilemesini engelleyen bir
anayasa sundular; eitimli, zengin ve gl vatandalarn ellerinde
kalmalyd bu. Ayn ekilde, Ham ilton ve Madison ile birlikte
Federalist Papersn (Federalist Makaleler) yazar olan John Jayin
anlatlar da buna tanklk ediyor (1745-1829).42

Dolaysyla, Boston ay Partisi Am erikan demokrasisinin

tohum u olmad.

Efsanenin verdii esinle, Amerikan olmann beyaz ve Hristiyan

b ir erkek dem ek olduu ve kadnlarn, siyahlarn ve cinsel ol
gunlua erim em i olanlarn m ecliste szclerinin olm ad bir
dnem i zleyenlerin says az deil.

Gnmzde Boston ay Partisi ile canlandrlmak istenen de

budur; hkmetinin kiisel konularla ilgilenm edii (anlayacanz
zere, sosyal gvenlik paras dem edii) bir lkeye, dolaysyla Big
Governm ent m bulunmad bir lkeye dair imknsz bir hayali
yandalarna alyor. Anariye yakn, gem i hayran bu tasvir,
kurucu babalarn ilkeleriyle tam anlamyla eliiyor.

Dolaysyla, Boston ay Partisi herkesin iine gre yorumlad

bir efsane haline geldi.

176
1778

Bay M esmerin arlatanlklar

parlatanlar tarihesi Franz A n ton M esm erden sz edilm eden

tamamlanm saylmaz. A m a onunki elikili bir konu, nk
bu doktor bozuntusunun sama uygulamalar ve tem elsiz szler
cephaneliinde bir para doruluk pay var.

1734'te doan bu AvusturyalI, aydnlanm biriydi ve bu

yalnzca bir sfattan ibaret deildi: Aslnda kkeni X V yzylda
spanyada domu bir harekete dayanan ve Fransa ile Avrupann
birok lkesine yaylan Bavyera Aydnlanmlar tarikatna balyd.
Onlarn karmak doktrinleri, simya ve astrolojiyi din ezote-
rizm e balyordu. M esm erin tp diplomasn ald Almanyadaki
Ingolstadt bunun bir m erkeziydi. Ancak phesiz M esm er bir
aldatcyd. u ekilde uygulad bir tedavi karlnda insan
lardan para alyordu: Flastalar kocaman bir gerdelin etrafnda
oturuyorlard; bu gerdelden bklm dem ir borular kyordu,
bunlar vcudun aryan yerlerine uygulanyordu. stelik hastalar
iinden M esm er'in svs geen bir kablo tutuyorlard. M esm er
ayrca mterilerine m anyetik su iiriyordu, yldzlardan gelen
gizem li bir svnn hastalar canlandrdn iddia ediyordu.

XVIII. yzyl sonunda, tp ne kadar ilkel olursa olsun, diplo

mal hi kimse bu yntem e en ufak bir itibar gsterm ezdi, nk

177
hibir tem ele dayanmyordu. M alum gerdelde yalnzca su dolu
ieler, dvlm camlar veya dem ir ynlar vard.

Bylece, 1778de, M esm er Avusturya'dan snr d edildi. Bir

sr zenginin yaad ve en az dier yerlerdeki kadar enayinin
bulunduu Parise yerleti. Nitekim , zengin b ir kadnla evlenmi
olan Mesmer, ancak kendisi gibi zengin hastalar kabul ediyordu.

Srekli m terileri arasnda zellikle kadnlar bulunuyordu

ve onlarn sem ptom larnn artc zellikleri vard: rpnyor,
arpntlar geiriyor, terliyor, gzlerin i deviriyor, alyor veya g
lyorlard. Charcot histeriyi ancak bir yzyl sonra inceleyecekti;
imdiki Vendme meydan, o zamanki Louis-le-Grand Meydan'nda
bulunan lks otel Bouretde yaplacak ok ii vard, bu otelde
M esm er m terilerini kabul ediyor ve gzlerinin nnde oyun
cak sallayarak rahatlatc konumalarla onlar tedavi ediyordu.

Peki aristokrasi za y f karakterli insanlardan m oluuyordu?

Hayr, nk bilinen semptomlarda iyilemeler grlyordu. Bunlar
enderdi ama vard. 1784te, M esm er hakknda Pariste yaylm
dedikodulara fkelenen XVI. Louis, bilim ve tp akademilerine
bu durumu sona erdirm e grevi verdi, onlar da bir aratrma
komisyonu kurdular. Benjamin Franklin de komisyondayd.
yilem eleri saptad, bunlarn hayvansal veya ilahi m anyetizm a
sayesinde meydana gelebilecei fikrini reddetti ve bilinm eyen
bir nedenin var olduunu iddia etti.

ok sonradan bunun tehisi kondu: Bu hipnotizmayd, ou

zam an histeri tedavisinde etkiliydi. M esm er farkna varmadan
rahatlatc konumalaryla baz hastalan iyiletirmiti. Am a Fransz
uzmanla Mesmerin arlatanlklarndan rahatsz olmulard. Ondan
blgeyi terk etm esini istediler. Pariste, kolye hikyesi skanda-
lna karm Cagliostro gibi, yeteri kadar arlatan vard. Bylece
M esm er ii brakt. 1815te, N apoleonun grevini brakt yl,

178
 loduu kyn yaknnda yalnz ve yar yarya iflas etmi halde
ld. H ipnozun faydalar ancak bir yzyl sonra saptand. Bu
kt yine de bir ey bulmutu. Belki kendi kendine telkinin
glerini anlamt.43

Bu sv hikyelerinin en artc olanysa, ABDde dolandrclktan

Ilapiste yatan ve 1957de len AvusturyalI bir teorisyenin, W ilhelm
Keichin, 1960'l yllarda yeniden beklenm edik bir poplarite ka-
zanmasyd. Karakter Analizi, Faizmin Kitle Psikolojisi ve Cinsel
Devrim eserlerinin yazar olan pek de zgn saylmayacak bu
psikanalist, M esm erin evrensel sv zerine fikirlerini yeniden
canlandrmt. Orgon toplayclar ismini verdii (bu svnn yeni
ad) cihazlar icat etmiti, bunu orgonoterapi tedavisinde kullan
yordu. Bu da tutuklanmasna neden oldu. Reich'in kelimenin adli
anlamyla bir aldatc, yani bir dolandrc olduu kantlanamad
ama orgonoterapiye hibir bilim yetkilisi kanmad ve en geni
bilgiye sahip olanlar iin, alternatif tpta bol bol bulunan saysz
samalktan biri olarak grld. Yine de o dnem deki baars
efsanelerin bazen kendilerini yalanlayan kantlardan daha kalc
olduunu dndryor. #

179
1784

Kralienin Gerdanl Olay:

Beyin Ykamaya Varan Bir Dolandrclk

Marie-Antoinette'in yarglanmas sona ermeyecek. Kendisine halkn

ekm ek bulamad haberi verildiinde, azndan u szler km:
O zam an pasta yesinler. Bunu asla sylemedi. Zaten kralieydi,
asl kusuru buydu, adalete hakk yoktu, ne kendi zamannda ne
sonraki yzyllarda, hele ki cumhuriyet tarihilerinin dneminde.
Hibiri onun idamnn ve ondan nce ektii aclarn Fransz hal
knn ilerlem esine hibir katksnn bulunmadn kabul etm ez.

Sonu olarak, X X yzyldan bir szlkte yle yazyor 'Aralarnda

sveli A x el de Fersen'in de bulunduu agzl aristokrat
lardan oluan bir arkada evresiyle birlikte Versaillesdaki lks
ve elence dolu yaam biimi, kendisine 'm adam bte a
lakabnn taklmasna neden oldu ve gerdanlk olay sonunda
onun poplaritesini sona erdirdi.

Oysa tam am en masumdu.

Btn bunlar, iki Macar mcevherci, Bhm er ve Bassengein,

647 elmastan oluan (2840 karat) akl almaz bir gerdanl sat
m ak zere Parisi dolandrmaya koyulmasyla balad, bu nere
deyse at koum takm kadard, bunun iin ayn derecede akl
almaz bir para istiyorlard: 1.600.000 lira. Kolyeyi zaten Madam e
du Barry iin X V Louisye tek lif etm ilerdi ama bouna. Sonra

180
XVI. Louis iin giriim de bulunmulard ama XVI. Louis onlar
kendisinden beklenenden daha byk bir sknetle bandan
savmt: Fransa'nn m cevherden ok gem iye ihtiyac var. O
/.aman kendisini La M otte kontesi Jeanne de Valois olarak tantan
(isim gerektir) ve II. H em y n in gayrimeru oullarndan birinin
soyundan geldii varsaylan bir ktya yanatlar. Versaillesa
girm esine izin vard (herkesin vard, yeter ki kyafeti uygun ol
sun). Bu nedenle, ondan kolyeyi Marie-Antoinettee vermesini rica
ettiler. A m a kralie zaten bunu reddetmiti. Souk bir tavrla iki
tccara, Bana bundan bir daha bahsetmeyin, demiti. Bu arada,
bu durum onun sylendii gibi savurgan biri olmadn ispatlyor.

Jeanne de La M otte oyunca eline geirm eye karar verdi,

Versaillesn en yksek din grevlisinin, Rohan kardinal prensi
nin gsteri merakn ve itibarn kulland. Adam n sarayda du
rumu iyi deildi ve buna zlyordu. Ayrca bu yksek papaz
Viyanada elilik yaparken grlt koparan yatak maceralaryla
imparatorluk sarayn fkelendirm iti ve Marie-Antoinette bu
apkn din adamna kar hep nyarg beslemiti. La M otte, yakn
olduunu iddia ettii kralienin hesabna kolyeyi gizlice almas
iin onu ikna etm eyi baard. Rohan paray polielerle deye
cekti, bunlarn Marie-Antoinette tarafndan garanti edildiine
dair La M o tte tem inat verdi. Hazrlanan sat protokol Bhmep
ve Bassenge tarafndan kabul edildi, protokol kralienin sahte
imzalaryla doluydu. Birka ay her ey yolunda gitti, Rohan ilk
polieleri dedi ve Marie-Antoinette adna yazlm sahte mektup
larla dllendirildi, m ektuplar La M o tteun ibirlikisi Retaux de
Villette tarafndan yazlm t ve hatta bir gece Marie-Antoinette
rol yapan bir oyuncu atonun parknda onunla grt. Rohan
hibir ey anlamad. Kardinalin budalalnn ei benzeri yoktu.

Kolye o srada el deitirmiti. La M otte onu kralieye

verm e bahanesiyle ele geirmiti. Rohan sermayesiz kald ve iki

181
Macar sahte imzalarla dolu anlamay ne srerek paray Marie-
A ntoinette'ten istediler. Btn entrika ortaya kt ve aralarnda
Rohann danman sahte kont ve szde rahip Cagliostronun
bulunduu entrikaclarn maskeleri dt. Kraliyet iftinin fkesi
doruu varmt. La M otte yakaland, kzgn dem irle daland ve
btn ibirlikileriyle birlikte (Londraya kap orada talan satan
Retaux de Villette hari) La Salpetrierede m ebbet hapse mah
km edildi. Kraliyet ifti Rohanm adalete teslim edilmesini istedi.
Rohan adalete teslim edildi ve grevini brakmak zorunda kald.

Durumalar, M arie-Antoinettein, isminin kullanld bu

mthi entrikaya tam am en yabanc olduunu gsterm iti ama
etkileri tam aksi ynde oldu. Gerdanlk olay halkta tutku uyan
drm, tahtla ilgili kt dncelerini kamlamt. Rahip snf,
dncesizce, kendinden beklendii gibi davrand: Bir kardinali
m ahkem eye verm ek, bu ne kstahlk! Sanki bu kiiyi tanm
yorlarm gibi. Herkese gre Rohan masumdu ve bir kardinalin,
en yksek din grevlisinin, aslnda hi zerine vazife olmayan
bir olayda ibirlii yapm olduu gayet ak olmasna karn,
meclis halkn sesine kulak verdi ve onu serbest brakt. 29 Mays
1785te onun Bastillede geirdii birka saat boyunca, on bin
kii gidip hapishane etrafnda gsteri yaparak bard: Yaasn
parlam ento! Yaasn masum kardinal!

Halkn grne gre gerek sulu, uruna gerdanlk ya

plan ve bu gerdanl rahibin araclyla el altndan satn al
dran kralieydi. Pariste ve byk ehirlerde, rnein Charlot
ve ntoinetteir Sevimeleri g ib i iren ve edepsiz yergi yazlar
dolat (Charlot, Artois kontuydu). Dinsizler, gerdanlk olaynda,
defedilmesi gereken bir aristokrasinin rmesini grdler Hlbuki
balca kurbanlar olan kral ve kralie kusursuzca drstt ve za
ten gerdanla kar hibir ilgi duymamlard. Am a Jeanne de La

182
M otteun ktl gnmze kadar sregelen bir gerekleri
saptrm a srecini balatmt.

Fransa'da o srada 1789a drt yl kalmt. Zaten adaleti

salayan hnt. Gnmzde buna beyin ykama diyorlar, iftirann
hafifletilm i ismi. Herhangi biri herhangi bir eyle sulanabilir,
yeter ki buna uygun profili olsun. Aldatmaca ldrc hale gelir.

183
1794

Vendee'deki Ceset Yakma Frnlar

1789 Fransz Devrimi, yani aralarnda 1917 Bolevik htilalinin de

bulunduu sonraki btn devrim lerin nndeki model, ardndan
gelen btn tarihi kuaklarnn en zenle koruduklar mcadele
lerden biridir. Kutsal bir olaydr, halkn iradesinin tiranl alaa
ettii ve btn vatandalar arasnda eitlik, zgrlk ve kardelik
tesis ederek m odern dem okrasiyi kurduu en nem li sahnedir.
Dnyay aydnlatm ve tarihsel ilerlem enin yolunu gstermitir.

En azndan, iki buuk yzyl sonra, zellikle Fransada revata

olan retorik budur. Olaydan esinlenilerek yazlm binlerce sayfa
sonradan tarihin gidiatnn bu tasvirini gklere karmtr. te
yandan, XVI. Louisnin boynunun vurulmasndan 11 yl sonra,
Napolyonun imparatorluk tacn nasl giydiini ve Bourbonlardan
daha zorba bir rejimi nasl dayattn anlamakta glk ekm ek
teyiz. Sonrasnda birbiri ardna gelen monarilerin gsterdii gibi,
tarihin gidiat belki de dnlen gidiat deildi.

D evrim e dair anlatlarda daima adeta kskanlk ykl bir

zen gsterilm esi gerekirdi. Geree uygunluk adna, Terr
D nem ine baz im geler atfedildi, bunun Therm idor grubunca
hem en bastrld mutlaka anlatld. Am a bu kadar. Siyasi tut
kunun frtnalar iinde ne yazk ki kanlmaz olan baz dehet

184
verici eylerin zerinde durm ak uygun deildi. Konuyla ilgili
'.essiz bir sansr hkm sryordu.

Fransa tarihinin en karanlk dnem lerinden birinin zerin-

lrki perdenin kalkmas iin XX. yzyl beklem ek gerekiyordu:
Vendeelilerin soykrm ve ilk ceset yakma frnlarnn ortaya k
mas, yani III. Reichin alaklyla icat edildii sanlan canavarlk.

Vendee, iki yzyldan beri, papa ve kilise egemenlii yanllarnn

kalelerinden biri gibi grnyordu, D evrim in Aydnlanmasna
dmand. XIX. yzyl ve XX. yzyln byk ksm boyunca bu
r.or, M ichelet gibi nde gelen insanlarn yetkisiyle yayld...
Htgn onun, kelim enin m odern anlamyla, tarihiden ok ide
olog olduu grlyor. (Jeanne dA rc 1789 htilalini ilan eden
la i yapm am myd?)

1789da, kiliseyle ilgili olarak ac verici biimde tank olunan ey

diye yazyor, onun halk tamamen yzst brakmasdr. Yalnzca
n, iki bin yldr halk eitmekle grevliydi. te bunu nasl yaptn
grn. Rahiplerin erdemleri vard, baz direnme igdleri, k
noktalar. Hkm srdkleri her yerde, halkn btn kltrne
engeldiler ve onlar geriletiyorlard. rnek vermek gerekirse, XVI.
vzylda uygar olan Poitou onlarn etkisiyle barbarlat; onlar bize
m
Vendeey i hazrlyorlard.

Bu olaylardan yaklak 70-80 yl sonra yazan ve arivlere

p.iri yetkisi olan M icheletye gre, Vendee aslnda Eski Rejim in
pldr. Oysa onun iddialar yanltr ve bunlar yalanlayan,
amaz bir ihtilalci olan rahip Gregoiredr, ne de olsa anayasaya
bal rahiplerdendir. 1795te Konvansiyona u raporu vermitir:

185
 Dokuz-or yl nce her komnn bir retmeni ve oum
lukla bir de kadn retmeni vard A rtk yok, zulm her eyi yok
etti. Cehalet, peinden gelen btn felaketlerle birlikte kylerimizi
hatta ehirlerimizi istila etmekle tehdit ediyor. lkokullarn kuruluu
zerine mantkl mantksz birok fikir yrtld ve ilkokullar
hl kurulmad.

Vendee devrim lerin vaatlerini ok beklem iti ve eline geen

yalnzca vergilerin iki katna kmas oldu. Ayrca zorunlu askerlik
hizm etinin genliin tazeliini ve alma gcn elinden ald
n grnce hayal krklna urad. Bu konuda sesini ykseltti.
Dman haline geldi.

General W esterm annn emriyle, 1793ten itibaren Vendeede

anlatlamaz kymlar dzenlendi. Meclisin emri bu blgeyi Fransann
m ezarl yapmakt. 1793te devrinci Varrere, Tuhaf, Vendee
hl var! diye baryordu. Vendeeyi y o k edin!

Etnik nedenlerle bir nfusu y o k etm ek, soykrmn tarifi

dir ama o devirde var olmayan bir kavramla devrim ordular
engellenem ezdi: Olaanst bir vahilikle uursuz blgeye h
cum ettiler. Saylmayacak kadar ok rnekten bir tanesi olan La
Gaubretiere kasabasndan, polis m em uru Gannet, 31 Ocak 1794
tarihinde yle anlatyor:

A nney frnlar yaktrd ve frnlar iyice sndnda kadn

lar ve ocuklar oraya att. Ona uyanlarda bululduk; o da bize
Cumhuriyetin ekmeini byle imal etmek istediini syledi nce
isyana kadnlan byle bir lme mahkm ettik ve fazla bir ey
Sylemedik; ama bugn bu zavalllarn lklar askerleri ve
Turreau'yu o kadar elendirdi ki bu keyiflerini srdrmek iste
diler. Kralalarm kadnlar bulamaynca gerek vatanseverlerin

186
knlarna gittiler. imdilik bildiimiz kadaryla yirm i kii bu
korkun ikenceye maruz kald ve milleti ok sevmekten baka
sular yoktu. Otoritemizi gstermek istedik, askerler kaderimizin
oyu olacan sylerek bizi tehdit ettiler.44

Bu frnlardan ka tane oldu? Bilinmiyor; devrim ci ordularn

Iut n zulmleri belgelenm edi ama nihayetinde birok zalimlikler
v.pld, Gannetnin raporu kesinlikle frnlar diyor. Bundan ne
1.ular tiksinirsek tiksinelim, kabul etm eliyiz ki ilk frnlar XVIII.
yzyl tarihlidir ve bir soykrm yapm ak iin Devrim ordular
l,rafndan kullanldlar.

Ve onbinlerce Vendeeli katledildi. Sular neydi? Ska sy

lendii ve yazld zere, Hristiyan ve kralc olmak. Buras kesin
<leil, Devrim in vaatlerini cokuyla karlamlard. Direnmek iin
organize oldular; bu da Meclisi fkelendirdi. Am a zellikle sebep
Vendeeli olmalaryd. Eski bir nyargnn kurban olmulard.

Vendee, aslnda, dnyann balangcndan beri var olan

gizem li bir kabilenin, Collibertlerin topra olarak biliniyordu,
sonra genel aalanma ierisinde yaayan rktc bir halkn,
(fagotlarn yuvasyd: Hristiyan olmalarna ram en ne kiliselere
ana kapdan girm e haklar (onlar iin yan kap ayrlmt) ne
plak elle kprlerin parmaklklarna dokunma haklar ne halk
arasnda plak ayakla dolama ne de toprak ekm e haklar vard.
I741de buna cesaret eden bir Cagotnun ayaklar yanan odunla
yarlmt.45

D evrim in ilkelerinin, baka bir adan kalma batl inanlar

ortadan kaldraca umulmutu ama hibir ey olmad. Ayrca,
bu ilkelerin, kardelik ilkesini savunmakla grevli askerleri d iz
ginleyecei de umuldu ama yine hibir ey olmad.

187
 Nihayet tarihilerin D evrim i anlatrken bunun o kadar
da grkem li olmayan ksmlarndan bahsedecekleri umuldu;
Nantestaki toplu bomalardan, Carriernin teknelerinden ve
baz itaatsiz rahiplerin idamlarndan phesiz yeterince sz
etmilerdi. Konuyu fazla deince, sonunda bunun devam l gn
dem de olmas riskine girm i olm uyorlar myd? zellikle kinci
Dnya Savandan sonra, D evrim 'in insan yaklan frnlarndan
bahsetm ek dehet uyandracakt.

Belli ki Devrim bu karanlk blm lerden ibaret deil. Ama

bunlar sansrlendi.

Oysa sansrn sahtekrlk anlamna geldii durumlar vardr.

Devrim ordularnn ilerleme savunucular ve onlarn dmanlarn
karanlk glerle zdeletirm eye dayal Mani dini, kt niyetli
bir uydurmadr. 1789 Devrim i'nin yandalar sonradan, zellikle
1917de, bunu defalarca kantlayacaktr. nsanlar fikir uruna
kurban etm ek, insanlk ddr.

188
IH05

Napolyon'a Viyana Yolunu Aan Yanl Bilgi

Napolyonun, hem adalarnn hem de sonraki onlarca yln

eletirel analizlerine en iyi diren gsterm i zellii, stratejik
i lehasdr Dnyadaki asker okullarda, strateji uzmanlan kuaklar
boyunca onun byk savalarnn gidiatm aynntlanyla anlatm,
laktik ve strateji anlaym rnek gstermilerdir. Bununla birlikte,
tarihteki byk kiilerin uyandrd sayg ou zam an abartl
olmu ve olup bitenlerin pek ho olmayan ksmlarn arka plana
atmaya zorlam, hatta sonunda bunlar ortadan kaldrmtr.

U lm Savanda da durum budur.

Sava, Alm anyada, Tuna zerindeki Baden-W rttem berg

ehrinde olmu, im paratorluk ordular Avusturya ordularna
kar en parlak zaferlerinden birini kazanmtr. hafta sonra,
Napolyon Viyanaya girmitir.

AvustralyalI bakomutan M ack vahim b ir hata yapmt:

Fransa'yla ittifak halindeki Bavyeraya girdikten sonra, Mareal
Koutouzov komutanlnda Rus ordularmn kendi ordusuyla
birlemesini beklem eden, Franszlara saldrmt. Morallerinin
ktn sand Mareal N ey in askerlerine kar kolay bir
zafer kazanmay umuyordu. Krk bin adam Fransz ordular ta
rafndan paralara ayrld. Viyanaya geri ekilmesi Ney tarafndan

189
engellendi. U lm a ekildi ama kuatmaya dayanamad: 24 Ekini
1805te teslim oldu.

M ackin, im paratorluk ordularnn m orallerinin ktn san

masna neden olan nedir? Fransa'dan kovulmu bir Macar aris
tokrat olduunu iddia ederek yln banda Viyanaya yerlemi bir
Napolyon ajannn, Charles-Louis Schulmeisterin szleri. Aslnda
Alsacelyd ve 1800de istihbarat servisi bakan Savary tarafndan
ie alnmt. Viyanada en st dzeydekilerin, zellikle M ackin
gvenini kazanmt. Ona Napolyonu ekitirmi, Fransann im
paratorundan kurtulmaya can att ve ordularn, zellikle N eyin
ordusunun cephane sknts ektii ve cesaretlerinin krld
konusunda ona gvence vermiti. Bu beyin ykama faaliyetine
gvenmesi ve tahminleri Mackin kaybetmesine neden oldu. Eer
K outou zovu bekleseydi U lm Sava farkl bir yn alacakt.

Schulmeister phesiz imparatorun evresinde ve vakanvis-

lerin nezdinde gzden kam, karanlkta kalm bir ajan deildi.
Viyanann igalinden az sonra, Napolyon onu bu ehrin polis
rgtnn bakomiseri olarak atad. Kanlmaz biim de Mackin
ye Avusturya imparatorunun kalc nefretini kazanmt; Marie-
Louisele evlendiinde Napolyon, Schulmeister'in im paratorluk
evrelerinden uzaklatrlmasn istedi. M ttefikler Fransaya
girdiklerinde, gizli ajann iki atosunu yakmay ihmal etmediler.

N apolyonun seferleriyle ilgili eserlerin ounda ona y er ve

rilm em esinin nedeni tesadf ya da unutkanlk olamaz. Bu kii
im paratorluk savalarnn grkem li fresklerinde adeta bir leke
gibiydi ve Fransz ordularnn herhangi bir zaferini ona borlu

190
>l<luunu kabul etm ek can skcyd. Onun unutulmas, yok sayma
'oluyla sahtekrlk anlamna geliyor.

Am a sonraki yzylda zafer bildirilerinin ve komutanlarn

m ra defterlerinin, gizli servislerine hak ettikleri itibar verm e
li k eri de dorudur.

191
1810-1812

General Ned Ludd ya da Var Olmayan

ngiltere Kral

Cartvvrightin mekanik dokuma makinelerinin 1785te ngiltere'ye

girii sosyal karklklara neden oldu: Gerekten de bunlar yayldka
Lancashire'daki pamuk ve Yorkshiredaki yn bata olmak zere
tekstil endstrilerindeki dokuma iileri kendilerini isizlie mah
km buldular. 1812de W est Houghton ve Liversedgedeki iddetli
ayaklanmalar srasnda bu makinelerin bulunduklar fabrikalara
saldrdlar. W est Houghtonda fabrikay yaktlar Polis birok eleba
n yakalad, bunlardan drd idama mahkm edildi ve asld, on
yedisi srgne gnderildi. Bu rnekten ders karan Cartwright
orduyu uyard, ordu da Liversedge'deki fabrikasn korudu.

syanclar o zaman gvenlik kuvvetleri nnde duraksamayan

g izli b ir rgt oluturuyordu; bu sayede Cartwright ldrm eyi
denediler, baaramadlar ama yardmcs W illiam Horsfall ldr
dler. Kendilerine Ludditeler diye tu haf bir isim takmlard,
N ed Luddun mritleriydiler. Yani, efsaneye gm , Orta ada
Londray gzelletirdii sylenen general ve ngiltere kralnn.
Tarihten hi de anladklar sylenemezdi nk kralln tarihinde
bu isimde ne general ne de kral vard ama buna inanyorlard, bu
da efsanelerin olumasndaki tem el noktadr. Gnmzde hl
N ed Luddun Anstey kynde, Leicester yaknnda doduu, nl

192
Hobin H oodun da avland Sherw ood ormannda byd
ve Londra banliysndeki Ludgate'de gm l olduu anlatlr.

Ludditelerin durumu sanayi devrim inin eninde sonunda

cc! irdii bereketle iyileti ve Anglo-Sakson dnyasnda isimleri
imdi yalnzca i m akinelerini ykan grevcilerden sz etm ek iin
kullanlyor: Am a hayal Ned Ludd ismi Anglo-Sakson kltrnde
varln srdryor: Hemehrilerinin durumunu iyiletirmek iin
'..lan bir kahramann ismi olarak.

Dokumaclarn isyan yirm i yl sonra 1831de Fransaya s-

.ul: Bu kez isyan balatanlar Lyondaki ipek dokumaclaryd.
Aslnda dokuma m akinelerinin geliinden beri maalar srekli
dyordu; im paratorluk zam annda gndelikleri 4-6 frankken,
IB-25 m etelie dmt. 21 Kasm 1831'de ehri ele geirip
dokuma makinelerini tahrip ettiklerinde veya Rhne nehrine
.l tklarnda isyanlar siyasi boyut kazand. Ancak ehrin Mareal
Soult tarafndan igaliyle iki hafta sonra dzen yeniden saland.
Hu Canut syamyd, Sanayi Devriminin byk ii grevlerinin ilki.

Bu isyan beklenm edik b ir etim oloji sorununu ortaya atyor:

Aslnda Grand Littre nin de kabul ettii gibi ca nut kelimesinin
kkeni unutuluyor. Uzun sre bunun dokuma makinesine atlan
"canette (m ekik masuras) olduu dnld, ama canetteden
"canutye gei aka belli deil ve pheli grnyor. f

Hlbuki bu isim, gerekte var olmu ama efsanelemi bir

ahsn ismine uyuyor; o da Danimarka, ngiltere ve N orve kral
olup 995e doru bereketli bir hkmdarlk sren Byk Canut.

Henz kim se Ludd ile Canut arasnda ba kuramad ama

I .udditeler ve Canutler arasndaki ruhsal akrabalk akl kartrmaya
devam ediyor. Emeki snfnn, eski krallar yardm a armas
da yle.

Efsanelerin oluumu bazen m antk duygusunu bozar.

193
1814-1815

Bourbonlar "Dm ann Arabalaryla

Dnmediler mi?

Cumhuriyet eitiminin en bilinen noktalarndan biri, Napolyoriun

6 Nisan 1814te teslim olmas, Yz Gnden ve 22 Haziran 1815te
grevini brakmasndan sonra, XVIII. Louisnin Fransaya d
m ann arabalaryla dnmesidir.

uras kesin ki m ttefikler Parise ilk defa 31 M art 1814te

girdi. M ttefik ordular 1815te W a te rlo o daki zaferlerinden
g alarak Fransz topraklarna yeniden girdiler: 30 Haziran'da
ngilizler ve PrusyalIlar Paris nnde kam p kurmulard ve 7
Tem m uzda Blucher bakentte dolat. Bu, XVIII. Louis'nin Parise
dnnn arifesiydi.

A m a bu kesinlikle Restorasyonn yabanclarn isteiyle ya

pld anlamna gelmiyor. 1807den beri ngilterede kalan XVI.
Louisnin kardei, Provence kontu, yani gelecekteki XVIII. Louisyi
1814te Fransaya geri arann imparatorluk senatosu olduunu
hatrlatalm. Y in e ikinci kez bu kral Fransaya meru hkmdar
olarak geldi.

Franois Furet ve nde gelen dier pek ok tarihi btn

yetkilerini kullanarak bu gr yerletirdi ama efsane kalc
oldu ve nitelikli bir yalana dnt; burada ama, onlara gre
m illet egem enliinin tek m eru ifadesi olan Cumhuriyet lehine

194
 krall itibarsz klmakt. Bourbonlar ancak yabanclarn ve Avrupa
krallklarnn sadk mritleri olabilirlerdi.

Oysa bu yanltr.

ncelikle AvusturyalIlar Bourbonlar kesinlikle istemiyordu.

I ransa seferinden sonra mparator I. Franois adna Mettemich,
Napolyoriu Marie-Louisein naipliini kabul etmesi iin ikna etmeye
almt. II. Napolyon Avusturya mparatorluunun egemenlii
altndaki Schnbrunn'de kalrken Viyana, Paris siyasetini kendi
karlarna gre ynlendirecekti. Napolyonun bunu kesin bir
dille reddetm esi devrin Avusturya bakann Bourbonlarn geri
dnn kabul etm eye zorlamt. Talleyrand'n Viyana kong
resindeki abalar, sonunda delegelerin Bourbonlarn yeniden
tahta k karsndaki dmanlklarn dindirmiti.

Avusturyayla ayn nedenle, yani bamsz Fransann yeniden

Avrupada tehdit uyandran bir g olduunu grme korkusundan
dolay, Rusya da Bourbonlar istemiyordu; ar Aleksandr onlara
dmand ve o srada sve tahtna yerlemi olan Bernadotteu
destekliyordu.

Prusyann taht iin herhangi bir aday yoktu, yalnzca

Fransa'nn byk gler arasnda tekrar yer bulmasn istemiyordu.
Bourbonlarn da destekisi deildi: Gelecekteki XVIII. Louis Ren
Nehrinin tesine yerletiinde, Prusya kral III. Friedrich-Wilhelrn
gn btn ajanlarn yakalatmt ve daha kts, tehlikeli
kiileri im paratorluk polisinin ba olan Foucheye gndermiti.

Yalnzca muhafazakr ngiltere, Fransada yeni hareketlen

m eleri nlem ek ve iktidarn meruluunu korumak istiyordu; bu
nedenle Provence kontunun dnne kar kmad. Bu kesinlikle
ngiltere'nin buna destek olduu anlamna gelm ez.

Dolaysyla Bourbonlar dmann arabalaryla gelmediler:

Hatta m m kn olsayd dman buna kar kard.

195
1833

Kzl Han Efsanesi

8 Ekim 1833te Pierre Martin, kars Marie Breysse ve komi

leri Rochette, Ardeche ile Haute-Loire snrnda, Peyrebilledeki
hanlar nnde giyotinle idam edildi. Blge iin dikkate deer
bir kalabalk, baz tanklara gre yirm i bin kii, ikencede hazr
bulundu. Durumlar yllardan beri kamuoyunda ve hatta btn
lkede hayret uyandryordu. Onlarn soymak amacyla yolcular
ldrdklerinden ve daha kts ldrdkleri yolcular yem ek
v e m terilerine sunmak iin byk frnlarda piirdiklerinden
pheleniyordu. M arie Breysse a olarak nlenm emi miydi?
Tanrya kr kral Louis-Philippein adaleti sonunda gereken
cezalar verm iti. Bu kfirler aslnda b ir hata yapmlard: Allier
kysnda l bulunan zengin bir mterilerinin, Antoine Enjolrasnn
kaftann saklamlard.

Tanklar oald: Bazlar M artin lerin korkun kazanlarnda

kurbanlarn ellerinin v e ayaklarnn kaynadn bile grm t
ve bazlar hanlarnn bacalarndan m ide bulan& .c kokularn
ktn fark etmilerdi (yoksa kokuyu mu almlard?). M artinin
arabasnda cesetler tadn grm lerdi. Ve hann baz m
terileri, M artin m terileri uyandrrken onlarn Beni ldrm e
yin ! diye yalvardklarn ve hancnn onlara, Sen de leceksin!
dediini duymutu.

196
 Iteklam yapmaya ihtiyac olmayan bir kii olan Baron Haussmann
l'iic korkun handan kl pay katn iddia etti. Tamamen uy
anm ayd, orada bir gece bile geirm emiti.

Oraya Kzl Han adn verdiler. 175 yl boyunca halkn ha-

v.lgcn istila etti ve belki yanl bilgilendirilm i kiilerin ha
valinde var olmaya devam edecek. Romanlara ve Grand Guilgol
ly.trosunun Yamalarn Han gibi baz oyunlarna ilham verdik-
n-ii sonra, Yanl Anlama da A lbert Camus gibi nl bir yazara
I nu oldu. Sonra biri 1951de, dieri 2007de olm ak zere XX.
vtizylda iki film de de bu konu ele alnd.

Geen iki yzyln byk cinayet davalarndan veya daha

dorusu, tarihin en vahim adli aldatmacalarndan biridir.

!006da, bu satrlarn yazar btn aleyhte tanklklar tek tek ele

.ildi -leh te tanklk yoktu - bunlar 1886dan nce, tam zamannda
.ratrmac Paul d'Albigny tarafndan yeniden kopyalanmt, o
larihten beri davann btn belgeleri gizem li bir biim de ilgili
yarglama kurullarnn (Peyrebeille, Lanarce, Aubenas, Coucouron)
penelerinden kayp dt. Olayn gerek srrna yabanc olnja-
yan bir gizem .

stisnasz hepsi, elbette savcnn gerekeleri arasnda gr

nenler dhil, yle gerek d eyler anlatyordu ki onlara yalanc
tank denilebilirdi.

Bu yzden 1814'te zengin bir Yahudi tccar kaybolmu

oldu, hlbuki o zaman han daha ina edilm em iti bile.

Bu yzden bir adam, hayatn kurtarmak iin odasnn pen

ceresinden atlayarak kam ve tabana kuvvet kamadan nce

197
ayaklan stne dm oldu: Hl var olan v e tarih bir yc
gibi rehber eliinde gezilen hana gidilince grlyor ki syle*
nen pencere, bir m etre kalnlnda bir duvara alm, kenar
bir m etreden ksa ve yerden be m etre ykseklikte bir m a zg a l1
delii. nsann akrobatik bir vcudu yoksa oradan gem esi ve
kem iklerini krmadan yere atlamas m mkn deil.

Tanklarn bir kazan iinde insan kalntlarnn pitiini gr

dkleri nl frna yaplan ziyaret de bu tanklarn uydurduklarn
kantlar: Frna ancak orta b o y bir tencere sabilir ve kurbanlar
o kadar kk paralara ayrmak gerekir ki operasyon her se
ferinde bir kasap ekibi gerektirir. Zaten m lkte insan kalntlar
bulunmamtr.

Bylece Enjolrasnn cinayetinde aleyhte balca tann, ipor

tac Chazen tankl elikilerle dolu oldu; ne onun hana gelmek
iin kullandn iddia ettii y o l ne de kurbanla birlikte geceyi
geirm e koullar en ufak bir tutarllk gsteriyordu. Birka ay
arayla yapt iki tanklk tem el noktalarda birbirinden ayryor.

Zaten Enjolrasnn rezilce sebeplerden ldrlm olduu

tezi lnn parasnn zerinde olmas nedeniyle geersiz sayld.
Ya kaftan? Enjolras, M artinlere yem ek yem ek iin uram t ve
bu ar giysiyi karken ev sahibinde brakmt: O zam an ld
rlmt. A m a bu cinayete hibir sebep gsterilem edi.

Gnmzde hibir savc byle bir dosyay kabul etm ezdi. O

zam an nasl oluyor da M artin davasnn savcs bunu kabul etti?

Olaylarn kronolojik bir incelemesi Martinlerle ilgili dedikodularn

uzun yllardr giderek yayldn gsteriyor, bunun tem el sebebi

198
^ularn hanclk faaliyetleriyle orantsz ve aklanamayan zen-
rinlcmesiydi. Bylece onlara atfedilecek cinayetler uyduruldu.

te yandan, ne jandarm a ne yn etim buna aldrmyordu,

.Asine M artinin jandarmayla yakn ilikileri vard. O zaman bi-
t inci Restorasyon dnemiydi.

Ayrca blgenin burjuva ve aristokratlarnn Martinin iyi

i .lpliliine ahit olduklarm not edelim. Yazarn aratrmalarnn
m laya koyduu zere M artin A rdeche blgesindeki Devrim ve
imparatorlua kar iddetli bir dmanlk gsteren kral yanls
isyanclarla dosta ilikiler iindeydi (W aterloo bozgununun ha
lleri blgede cokuyla karlanmt).

Birden, Louis-Philippein iktidara geliiyle 1830da, ynetim i

elinde tutanlar deiti ve ynetim in M artinlere tavr da ayn e
kilde deiti. Yeni yetkililer M artinleri gzden karmaya karar
vermi grnyorlard ve o zaman dorulanamaz dedikodular diye
dlandrlabilecek, en azndan zam an amna urayabilecek baz
sylentileri gn na kardlar. Prosedrn vahim dzensizlii
ve daha da tesi, davann belgelerinin ortadan kayboluu pheyi
dikkate deer biim de artryordu. III. Cumhuriyet dneminde,
yarg kurumunu tehlikeye atacak bir skandal iktidara son derece
byk bir zarar verirdi.

M artinlerinkinin bir cinayet davas deil, siyasi bir dava ol

duu aka bellidir

Bunun sebebi ne olabilirdi? 1814ten beri gm enlerin d

nyle birlikte, kralclarn iliki alarndan g alan Martin,
I )evrim dnem inde yok pahasna satlan mlkleri almakla veya
bunlar ok iyi fiyata alanlardan tazm inat elde etm ekle grevli
bir ajand. H izm etinin karl olarak bir kom isyon alyordu;
servetinin kayna buydu.

199
 K zl Han, siyasi sebeplerle hareket eden yarg yetkililerinin
ibirliiyle yaplan bir kamu nnde cezalandrmann sonucunda
uydurulan bir efsaneydi.46

Bir masum mahkm ediliyor dem iti Marie Breysse giyo

tine giderken.
1824 ve 1836

Napolyonun Varl ve Evrensel Monari

I827de, bir A gen ktphanecisi Jean-Baptiste Peres, Demek

Napoleon hi yaamam ya da XIX. yzyl tarihinde kaydedilen
saysz yanln kayna olan byk hata 47 balkl bir incelem e
yazs yazd. O yl N apolyonun alt yldr hayatta olm adn ve
tahtta X. Charlesn bulunduunu hatrlatalm.

Yazar orada (elbette derinlemesine bilgi edinerek) Napolyonun

bir kurgu, A pollon efsanesinin m odern bir eidi olduunu ve
isminin bile gne tanrs A p o leo nun az buuk deitirilm i bir
versiyonu olduunu, kaybetmek, ldrmek, yok etm ek anlamna
geldiini kantladn iddia ediyordu. Bonaparte ismi gnn kla
aydnlanan yars anlamna geliyordu, m ala parte gece karanl
yd. Buonaparte, A pollon un yd.

Annesinin ad, Letizia, ayrca m itolojik bir icatt, A p ollon un

annesinin ad Letayd.

D rt erkek karde drt m evsim i sem bolize ediyordu ve

kzkarde Vensn Tanra arkadan.

On iki mareal zodyakn on iki burcuydu.

Y irm i sayfa tutan m etnin geri kalan ayn izgide devam

ediyor ve analojilerin incelii ve iddialarn tuhaflyla insann
akln kartryor. Bu asparagas birok kiiyi gldrm olmal.

201
 Ama baka birok kiiyi de hayretler iinde brakt. Neden
olmasn ki...

1836da Napolyonun lmnden on be yl sonra ve klleri

nin Parise nakledilmesinden drt yl nce, Louis Geoffroy, tam
adyla Louis-Napoleon Geoffroy-Chteau, ok daha hacimli ve
ayn derecede artc bir eser yaymlad, eserin bal yleydi:
Uydurma Napoleon (1812-1832), Dnyann Fethinin ve Evrensel
Monarinin Tarihi.48
Jules Richardn nsznden rendiimize gre, Louis Geoffroy
Paris sivil mahkemesinde yargt, hukuku ve dhi bir kumanda
nn oluydu, Msr seferi srasnda Lannes blnde komutanlk
yapmt ve yeteneiyle General Bonapartem dikkatini ekmiti.
Ne elikidir ki eser bir aldatmacadan kurtarma amacn
gdyordu. Resm tarihiler mparatorun Rusyada bataa
saplandna ve 1814te bir adaya srlerek -sanki bir adadan
kalabilirmi gibi- oradan katna milleti inandrmlard! Sonra
ayn sahtekrlar mparatorun yeniden savatna ve yeniden bir
baka adaya srgn edildiine inandrdlar, hlbuki herkes onun
bir Afrika seferinden dnte Sainte-Helenee mayn dettirdiini
ve adann sular altmda kaldn biliyordu. Zaten ada artk hibir
atlasta grnmyordu.
Gerei saklamak niyeydi? Napolyon Rusyay feJ etm iti ve
btn Avrupa'nn ve yeni Papann (amcas kardinal Fesch) deste
inden g alarak tarihteki ikinci ngiltere kartmasn baarmt
(birincisi Romallarmkiydf) ve ktann efendisi olmutu: Btn
Avrupa krallar ona tabiydi. Sonra Osmanl mparatorluunu,
Afrikay, ini dize getirm iti...

202
 Baz blmlerdeki uydurmalar hayret uyandrcdr Buna gre
Napolyon siyasi ve din fetih ile ayn sistemde, btn krallar
ve kraliyet ailelerini kartp Avrupaya getirtiyordu ve tapmak
larla kalelerin tepelerine, ha ve renkli bayran dikiyordu.

Bir Fransz gemisiyle gtrld srada, Annam kral fa

tihten kendisini dinlemesini istedi. Napolyon grm e salonuna
il irerken ona, Benden ne istiyorsunuz?" diye sordu. Annam kral,
tercman kullanmadan, gururla kalkt ve kt bir Franszcayla
ona: Bana bir kral gibi davranmanz istiyorum dedi. Tarih
okudunuz diye yantlad im parator alaya bir glle. Ve ona
srtn dnerek generallerine dnd ve yle dedi: Bu budala
bin mil yolu bir parodi oynam ak iin geldiim i sanyor!" Zavall
prensle daha fazla konumadan oradan ayrld, prens gerekten
de yenilen btn krallarla ayn muameleyi grm, bir gem iye
srklenmi ve Avrupa'ya gtrlmt.
Napolyon Ummerapoura'dayken, Birm anlar ona canl tek-
boynuzlu atlar getirdiler; bu son derece ender rastlanr hayvann
o zam ana dek yalnzca m asallarda bulunduu sanlyordu.

unu kesin olarak kabul etm ek lazm: Napolyon o srada

dnyann bildii tek evrensel hkmdard. ^
Yaklak iki yz yl sonra bu tuhaflklar okumak, Tenten
maceralar kadar elendirici. Afrikann tasviri yargcn keif hik
yelerinin sadk bir okuru olduunu dndryor. Baz blmler
tartlr bir zevki yanstyor, rnein Yahudilerin Hristiyanla
kendiliinden geii gibi (Napolyon onlara salgn hastalk nede
niyle boalan Kbrs adam veriyor)
Siyasi-kurgu o dnem yoktu; Louis Geoffroyun bizzat kendi
fantezilerine inanm olmas ihtimal dhilinde olmadna gre,

203
bu trn mucidinin o olduu sonucuna varmak gerekir. Btn
aldatmacalarn bu kadar elendirici olmasn umarz.

lk defa Londra'da 1817de Albemarle Sokanda John Murray

tarafndan yaymlanan Mehul bir yolla Sainte-Heleneden gelen
elyazmas49 balkl kitapk olduka farkldr. Bunun son derece
ciddi bir zellii vardr: Yz sayfa kadar olan eser, herkesin sr
gndeki byk insandan bekledii anlarn balangc gibi grnr
Eser, enerjik ve fkeli slubuyla, ayrca imparatorluk siya
setinin iyzyle ilgili bilgileriyle kafa kartryor. nsann bunu
Napolyonun yazd veya yazdrdna inanas geliyor. Zaten o
dnem buna inanld, bu da eserin dikkate deer lde yaygnlk
kazanmasna neden oldu. M etternich Anlarnda Elyazmasnn
Avrupada byk bir etki yarattn anlatyor, orada bunlarn
Napolyonun srgnde yazd anlarn balangc olduu dn
lyordu. Ama onun dm bir imparator olmadn biliyoruz.
nk ngiliz amiral Plampin tarafndan kendisine bir rnek
getirilince, srgndeki Napolyon, Gourgaudya bunun dnemde
iz brakacak ve dnemi oluturacak bir eser olduunu sylemi.
mparatorluk siyasetinin uygun zamanda ortaya kan bir
savunmas sz konusudur: Restorasyon siyaseti ve ktaya akn eden
gerici dalgadan dolay hayal krklna urayan liberaller impa
ratorluk zlemine kapldlar, onlara gre imparatorluk Devrimin
tem el kazanmlarn korumutu. Eser kesinlikle sahtedir, ancak
Enghien dknn idamnn kt aklamas gibi arpc zayf
noktalara ramen, derin bir zihnin dnme niteliklerini gste
rir. Dolaysyla, koullar zerine yazlm bir eser seviyesini aar.
Enghein, terrein, malversateurs, corroberee50 gibi slubu

204
lekeleyen ve belki ngiliz yayncdan ileri gelen dil tuhaflklarna
ramen, sahte bir eserin bir baucu kitab hatta bayapt sevi
yesine ykselmesinin olaand bir rneidir bu.
Onlarca yl boyunca yazarn kimliiyle ilgili eitli varsaymlar
(Marmont, Mme de Stael vb) ileri srld. Bir varsaym daha
eklemeyeceiz ve yalnzca ekonomiden sz edilen sayfalarda,
Napolyonun metinlerinin hibir yerinde grlmeyen bir konuya
hkim olduunu sylemekle yetineceiz.
nternetin geliine kadar, efsane ve aldatmacalarn yaylmas
iin en ideal yol kitaplard.

205
1825

Fiodor Kuzmi: Nam Dier Rus an I.

Aleksandrm nanlmaz Aldatmacas

2 Aralk 1825te (Gregoryen takvimine gre 19 Kasm) Rus halk,

hkmdarlar ar I. Aleksandrn bir gn nce son nefesini ver
diini rendi. Hlbuki yal deildi, 48 yandayd.

Onun neden ld renilmedi ve hl bilinmiyor: Bu tr

eyler halk ilgilendirmiyor. lmne kadar yannda olan doktor
lardan biri, Dr. Wyllie, stma demiti. Bir dieri, cerrah Tarassov,
safra kesesi hastal demiti. te yandan, ikisi de beyinde fel
olduu sonucuna vardlar. Tehislerin samalna yorum yok.

Temiz hava deiiminin lmcl sonu: Birka hafta nce do

um ad Marie-Louise de Baden olan arie Elizabeta Fiodorovna,
kendisini yorgun hissetmi ve imparatorluk ifti gneye, Azak
Denizi kysndaki Taganrog'a gitmiti. Gelilerinden az sonra,
arie iyileti ve ift burada daha uzun sre kalmaya karar verdi.
ar hayalini kurduu Osmanl mparatorluuna saldr amacyla
Krm dolat. Aynca Balaklavadaki Saint George Manastnna gitti.
Prens Vlkonskiye unlar syledi: "Yaknda sradan bir lml
gibi yaamak iin buraya ekileceim. 20 yl boyunca grevimi
yaptm. Bu durumdaki bir askerin emeklilie ihtiyac vardr.

Bu arada, ar tuhaf bir insand. Sylediine gre zgr

le tutkundu ve mutlak bir hkmdar iin elikili derecede

206
koyu jakobendi, hatta halkn kurtuluu komitesi bile kurmutu.
Gizemciydi ama mutluluk ondan kayor gibiydi nk giderek
daha fazla nevrasteninin penesine dyordu. Evlilii melanko
lik ruh hali iin bir smak saylmazd ve tek ocuu olan kz
1808'de lmt. Dolaysyla bir aile hayat yoktu.

Taganroga dnnde, Aleksandr iddetli bir atee tutuldu.

Ate btn vcudunu sard. Belki de hayatnn sonlarnda sk sk
syledii zere tacn altnda eziliyordu."

Gelenee gre, mumyalanmas gerekiyordu. Dr Wyllie bununla

tek bama ilgilendi. Ve yine gelenee gre, ceset bir ay Taganrog
katedralinde sergilendi. Belki de doktor iini yanl yapmt nk
ceset yeniden sergilenmek zere TsarSkoye Seloya gtrld
nde, ara yakn olan baz kiiler onun incelmi olmasna ve
yznn rengine ardlar Simsiyah olmutu. Sonra da gmld.

Bundan birka ay sonra, aa Sibirya'da Ural dalarnn dousun

daki taygada bulunan Tomsk blgesinde, Fiodor Kuzmi adnda
bir staretz 51 ortaya kt. S taretzle r o zamann Rusya hayatnda
tandk kimselerdi, bazen mucizevi yetenekleri olan gezgin keiler,
khin ve ifaclard. Bu adam bir izbaya52yerlemiti. Tapmaktan
manastra gide gele ok yrm gibi grnyordu. Az konuu
yordu ve nadiren azndan kan szlerden dolay onun impara
torluk saraynn yeleriyle dp kalkt tahmin ediliyordu. Onun
hakkndaki sylentiler 1000 km tede Baykal gl zerindeki
Irkoutskun Metropolitenin kulana geldi, o da ondan kendisini
ziyaret etmesini istedi.

207
 Kuzmi geldiinde, Metropolit aknlkla lk att, kollann
at ve tanklarn aknl iinde, ziyaretisinin nnde eildi.
Kuzmi onu kaldrd ve ona bar pc verdi. ki adam sonra
kapandlar ve kimse uzun uzun ne konutuklarn renemedi.

O gnden sonra, Fiodor Kuzmii ziyaret etmek iin Tomska

giden Metropolit oldu. Tomsk sakinleri bundan, ermiin yksek
mevkiden bir papaz olduu sonucunu kardlar. Ben yalnzca
bir laikim diye aklad adam.

Ama phesiz sradan bir adam deildi: Franszca, ngilizce

konuuyordu ve hareketleri onun saray grg kurallarn bildi
ini yeterince aa karyordu. Elbisesinin temizlii, sakal ve
itinayla taranm salar, genellikle yabani grnl olan dier
staretA e rden kendisini ayryordu. Daha olaand olan, Napolyon
bozguna uradktan sonra mttefik ordularnn Paris'e giriinden
bahsediyordu.

Bir gn, bir grup krek mahkmunu Nertchinske gtren

askerler Kuzmiin izbasmn nnden getiler ve komutanlar onu
grnce bard: Tanrm! Ama bu bizim babacmz Aleksandr!
Bu ar Aleksandr Pavlovi!

Hkmdar yllar nce lmt ve onun kk kardei I.

Nikolay, kardei Konstantin yanls bir saray isyanndan sonra,
istemeden ar tac devralmt. Komutamn heyecan ikna edici
olmad, yalnzca uzaktan grd bir hkmdar uzun yllar
sonra adam akll tanyamazd.

Kuzmi askere gidip Sus!'' dedi. Ben yalnzca bir keiim.

Benim ar olduumu bir daha sakn syleme yoksa hapse atlrsn
ve ben de buradan kovulurum.

Ama biz bu olay bildiimize gre komutan azn Kuzmiin

em rettii kadar sk tutamam.

208
 Tomsk halk o zaman Kuzmiin gerekte Taganrogda ld
iddia edilen ar olduu dncesine kapld ve bu dncesini
srdrd. Abasn sa eliyle tpk Aleksandrn mantosunu tu t
tuu gibi tutuyordu, yazlar birbirine benziyordu ve en nemli
ayrnt, Kuzmiin tpk ar gibi bir kula sard.

Kuzmi 20 Ocak 1864te ld. Kocaman bir kalabalk onun

tabutunu Saint-Alexis manastrna kadar takip etti, orada gmld.
Mezartamda yle bir yaz vard: Burada Tanrnn kutsad
ihtiyar, byk staretz Fiodor Kuzmi yatyor blagoslovennyi).
Ne tuhaf tesadf ki bu blagoslovennyi tanmlamas Kutsal Sinod
ve Senatonun I. Aleksandr tanmlamasyla aynyd.

Bu tuhaf hikye ancak yle aklanabilir gibi: Kuzmi I. Aleksandra

ok benziyordu ve Irkoutsk Metropoliti kendisini hayallere kap
trmt. Sonra, bu sayfalarda daha nce gsterilmi olan srece
gre halk efsaneyi iirmiti. Acaba bu kltrl staretz kimdi;
atafatl bir yaam birden brakp kei hayat yaayan bir saray
yesi elbette dikkat ekerdi; oysa durum byle deil. Hibir va-
kanvis byle bir kaybolutan sz etmedi. Onun ad veya takma
ad konusunda kimse hemfikir deil: Baz tarihiler ondan Fomi
diye sz ediyor.

O gerekten de I. Aleksandr olabilir miydi? Bu ilk bakta

akla yatkn geliyor, ar birok kez grevinin ezici arlndan
yaknmt. Bu durumda 87 yanda lm olacakt, dnem iin
ileri bir ya. Ama o zaman arn evresindeki herkes, kars, iki
doktoru ve maiyetinin bir vcut deitirme ileminde ibirliki
olmas gerekecekti: Dr. Wyllie bu mehul kiiyi mumyalayacakt

209
ve Aleksandr yola koyulacakt. ncelikli kurgu gerektiren bir du
rum bu.

Acaba arie Elizabeta Fiodorovnann Taganrog'da yazlm,

sk sk bahsedilen ama orijinali bulunamayan gnlnde u
satrlarda bahsedilen neydi? Bugn ok nemli bir grmemiz
oldu. Tanrnn dilei olsun! Peki ya Dr. Wyllie zaten hasta olan
imparatorun baucundayken: mparatorun aklnda iyilemekten
baka bir ey var ve btn dncelerini igal ediyor yazdnda
ne demek istiyordu?

Dosyada baka tuhaflk daha var. Tomsk staretz'i hak-

kndaki dedikodular saraya ulatndan dolay, klelerin zgr
letirilmesine bakanlk eden II. Aleksandr bu konudan emin
olmak istedi. 1865te -Kuzm iin lmnden sonraki yl- byk
amcasnn tabutunu atrd. Tabut botu. Tahmin edilecei zere
aknlk byk oldu.

1883te onun olu III. Aleksandr bu kocakar hikyelerine

bir son verm ek istedi. Mezar yeniden atrd: Tabut yine botu.
Beddualar edildi!

1919da, Kremlinin yneticileri Romanovlarm btn mezar

larn atrdlar, her birinin gerekten de ismi hl mezar tana
yazl olan hkmdarn kalntlarn ierip iermediine emin
olmak istiyorlard. Aleksandrm tabutu yine botu.

air Pukin, Mezarna kadar tecavz edilmi bir sfenks!

diye yazacakt.

Dosyay sfrdan ele almak gerekir. arie Elizabeta Fiodorovna

kocasnn gizli projesinden haberdar olmalyd, tpk mumyalamann
tek sorumlusu olan Dr. Wyllie gibi. Ceset belki de yakn gemite
lm ve Alexandera benzeyen bir kleye aitti. Cesetin yz
simsiyaht nk Wyllie benzemeyen ynleri gizlemek istemiti.

210
 Peki imparatorluk mezarndaki cesedi kim almt? Belki
l .lizabeta Fiodorovna, monari ayrcalklarnn asil temsilcisi ola
rak, efendisinin mezarnda halktan birinin bedeninin yatmasn
kabul etmemiti.

Bu sayfalarn yazar da aldatmacann kurban olmadka,

gizem devam edecek.

211
1840

Napolyon'un Naa Invalidesde mi

Bulunuyor?

Tarihin en alevli aldatmacalanndan biri hl varln srdryor

ve sorumlu btn yetkililer buna bir son vermeyi reddediyor:
Devasa Invalides lahdinde yatan, Napolyonun naa deil.
Bu cretkr bir varsaymdan esinlenilmi bir iddia deil,
herhangi bir cinayet davasnda soruturma almasn gerekti
recek bariz olaylar var.
1840ta, Louis-Philippe'in hkmdarl srasnda bir Fransz
delegasyonu, kralie Victoriann rzasyla Napolyonun tabutunu
teslim almak zere Sainte-Helene adasna gitti. ngilizlerin bu
tavizi artk iki lke arasnda hkm sren sarslmaz uzlamay
onaylyordu.
Joinville prensi komutas altnda dzenlenen seferde, sr
gndeki imparatorun yakn vard, generaller Gourgaud ve
Montholon, ayrca H atratn yazarnn53 olu olan Las Cases ba
ronu. Ayrca hizmetkrlar Ali, Archambault, Cour"on, Noverraz
ve Pierron'da bu kiiye elik ediyordu.
7 Mays 1821de yerletirilmi olmas gereken tabut 5 Ekim
1840ta mezardan karld. ngilizlere bildirilmeyen bir Fransz
giriimiyle, tabut iki arada bir derede ald. te orada tanklar
artacak eyler balad.

212
 - Orijinal tabut teneke tabut iine konmutu, bu tabut kur
un bir tabuta ve kurun tabut da maun aacndan bir tabuta
konmutu. Teneke tabut kaynaklanmt. Al srasnda btn
tanklar drdnc bir tabutun eklendiini saptad: Bu tabut da
maun aacndan ve kurun ile teneke tabutun arasna giriyor.
Tuhaflk, tabutun i ksmlarnda kadifeyle kapl olmas. Bu dr
dnc tabut, Napolyonun lmnden sonra bir maniplasyonun
olduuna dair kesin bir kant. Teneke tabutun zorlanm olduu
gerei bunu doruluyor.
- Tabuta konduunda cesedin zerinde tren niformas
vard, ayaklarnda beyaz ipek oraplar, gm mahmuzlu botlar
bulunuyordu. 1840ta ortaya kan cesette orap yoktu ve botla
rn dikileri sklmt, her ayakta drt plak parmak ortaya
kyordu ve gm mahmuzlar ortadan kaybolmutu.
- Kokartl apkas cesedin ayaklarna konmutu. Tabut ald
nda, kokartsz bir apka vard ve kalalarn zerinde bulunuyordu.
- 1821de son imparatorluk kyafetinin stne aslm m a
dalyalar unlard: Legion dhonneur, Couronne de fer, Ordre de
la Reunion ve kyafetin stndeki zincirde ucunda hala, Grand
Cordon de la Legion dhonneur. 1840ta Ordre de la Reunion ile
Legion dhonneur'n ucundaki ha kaypt.
- 1821de cesedin durumu zerine tanklklar kesindir: Cildi
rengini kaybetmiti ve gml srasnda zaten zlmeye bala
mt. Oysa 1840ta karlan ceset tamamen korunmu durumda
ve canl insan rengindeydi; mumyalanmt. Ayrca, imparatorun
cesedinde bacaklar birlemi ve gergindi, 1840takinin bacaklar
alm ve bklmt. Napolyonun cesedi iman ve yalyd,
mehul kiininki zayf.
- mparatorun yz ve kafas tra edilmiti; 1840taki cesette
salar ve sakal vard. mparatorun yz hastalkl, ok deimi

213
ve kmt ama 1840takinin yz genti, hibir deiiklik
yoktu. Napolyon tabuta az kapal gmlmt, ok zarar gr
m dileri gizlenmiti, oysa 1840taki cesedin az akt ve st
enede bembeyaz di grnyordu.
- Yedinci ve son nokta: Napolyonun kalbinin ve midesinin
bulunduu gm vazolar 1821de teneke tabutun kelerine
konmutu: 1840ta, cesedin bacaklar arasnda bulundu.
Mezara koyulu ile 1840 arasnda bilinemeyen bir tarihte,
Sainte-Helene kabrinin yamaland, Invalidesde yatan ve Parise
transfer edilen naan Napolyonunki olmad sonucuna varmak
iin zeki bir polis hafiyesi olmaya gerek yok. Tabut bile orijinal
deil: 1821deki gmme koullarn yeniden yarattklarn sanan
sahtekrlar yanlmlar ve fazladan bir tabut eklemilerdi. A pos-
teriori54 tanklklar uydurarak dncesizliklerini telafi etmeye
alacaklard.

Dorusunu sylemek gerekirse, 1840 seferinin btn yeleri ce

sedin deitirilmesine dnld kadar arm deildi. Hangi
anda sylentiler onlara ulat ve bir srprizle karlaabilecekleri
konusunda uyard bilmiyoruz. Grecekleri eyler konusunda az
larn sk tutmalar konusunda onlara ricada bulunulmu olmas
akla yatkn grnyor.
Tuhaf ayrntlar: Seferin ba olduu halde, Jomville prensi
tabutun karlmas srasnda orada bulunmaktan kanmt ve
tabut aldnda General Bertrand o kadar ard ki yerinden
srad, az kalsn tabutun iine dyordu. Bu her eyin ortaya
kt anlar ayrntlarla anlatan tarihiler arasndan, okurlar
Bruno Roy-Henryye ynlendireceiz, eseri Napolyon: 1840'ta

214
topraktan karlan kiinin gizem i55 konu hakknda yazlm en
ayrntl eserdir. Fransz delegelerinin ngilizleri rahatsz edecek
Iir ey yapmamalar konusunda talimat aldklar iddiasn des
tekleyen ipularn zorlanmadan ortaya karyoruz.
Belli ki, eer imparatorun son nefesine kadar yannda olan
l.nklar, Ama sahtekrlk bu! Bu Napolyon deil! diye barsalard,
Sainte-Helene yneticisi tabutu kapattracak, bu tabut lkeye
gnderilmeyecek ve diplomatik bir prz Fransa ve ngiltere
ilikilerine glge drecekti. Bylece Rohan-Chabot ve Gourgaud
gibi baz tanklar oyun oynadlar ve her trl przden kandlar.
Invalidesde porfirden bir lahitte yatmak gibi grlmemi
bir erefe erien gizemli kii kimdi? Bylece, karanlk ilerde
ender grlr biimde, analizler % 95 kesinlikle bunu ortaya
kard: Longwoodda KorsikalI bir m etrdotel olan Jean-Baptiste
Cipriani, Napolyonun henz Bonaparte olduu zamanki haline
ok benziyordu. 1817de, Napolyon onun Hudson Lowe tarafndan
parayla tutulmu bir ispiyoncu olduunu kantladnda, arsenik
ierek intihar etmiti.
Birok dier enin yan sra, bir nokta bunu doruluyor:
1960l yllarda, ngiliz doktorlar, 1840'ta tabutun almas sra
snda alnm bir sa tutamn inceledi ve bunun nemli mik
tarda arsenik izi ierdii sonucuna vard. Bazlar o dnerrtole
Napolyonun belki Hudson tarafndan zehirlendii veya midesi
iin arsenik bazl ilalar ald varsaymn ileri srd. Temeli
olan bir varsaym ama bu durumda faydasz: Grdmz gibi
Napolyon gmlmeden nce tra edilmiti; sa tutam, arsenikle
intihar eden Ciprianinin cesedinden alnmt.

215
Bu artc sahtekrlk 1969a kadar srd: Bretonyadan Georges
Retif ngilizle Bize Napolyonu Geri Verin56 balkl bir kitap ya
ymlad, bunda imparatorun gmlmesi ve 1840 ylnda topraktan
karlmasna ilikin veriler arasnda bariz olan baz tutarszlk
lar ortaya koydu. Avlanma alanlarn kskanan uzmanlar, kesin
olmayan baz nemsiz noktalar ortaya karmak iin acele etti.
Aslnda, akademik olmayan tarihiler prensip gerei tartmalar
dan dlanmt. 2000 ylnda Roy-Henry yedek birlik yzbas
derecesini ne srerek Savunma Bakanlndan bir DNA testi
istedi, Invalidesdeki cesetten deil ama 1840 seferinde hukuku
doktorun ald bir deri parasndan. Bu para aslnda impara
torun torunlar tarafndan ordu mzesine konmutu. Invalides
lahidini amak ve oradan cesedi karmaktan daha masrafszd bu,
ama bakanlk 2002de unlar syleyerek reddetti: Invalidesdeki
porfir lahit iinde gmlm olan cesedin kimliini tartmaya
aan teoriler u an iin yeterli nitelie sahip deil.

Tanklarn tutanaklar arasndaki elikilerle ilgili bitm ek

bilmeyen ayrntlar, baz kiilerin kantlarn karsnda baaryla
gsterdikleri yetersizliin, hatta kt niyetin derinliklerine bir
kez daha inmeyi salad. Bylece Napolyon cesedi zlme s
recinde olduu halde, dar karilan cesetin dikkate deer bir
biimde korunmu olmasn aklamak iin baz uzmanlar, b
tn tbbi-adli bilime meydan okuyarak kapal bir tabutta skca
kapal kalmann zlmeyi durdurabileceini ileri srd. Kapal
kalmay dondurulmayla m kyasladlar? Hi phesiz bu frsattan
istifade edip bir cesedin kapal kalmak suretiyle genleme
kapasitesini de kefetmilerdi.
Cesetlerin deiimi ne zaman olmutu? En akla yatkn g
rnen tarih, Hudson Lowe ve belki OMearann Sainte-Helene'e
dndkleri yl olan 1828.

216
 Gerek ceset nerede yatyor olabilirdi? Eer orijinal tabu
tunda korunduysa, phesiz para karlnda Westminsterdaki
lir yeralt mezarnda sapasalam yatyor olmalyd. Napolyonun
korktuu da ite buydu: Korkulacak tek ey, ngilizlerin cesedimi
saklamak istemesi ve bunu W estm instera koymalar (27 Mart
I821de General Bertranda itiraf).

1,5 yzyl srecek kadar kalc olan bu aldatmacaya daha da

dolambal olan bir bakas ekleniyor: Napolyonun cenaze mas
keleri. Bu konu o kadar ok olay, alevlenme, entrika ve kurnazlk
ieriyor ki bunlarn izini srmek iin bir kitap yazmak gerekir.
Daha nce bahsedilen Eugene de Veauce37 ve Roy-Henry de yle
yapmlard. Bu talihsizliklerin birou entelektel namussuz
luk, ikiyzllk ve kimi zaman imparatorluun hatrasn vme
arzusuyla doluydu.
Meseleyi zetleyelim: ki tip Napolyon maskesi var; bunlarn
birbirleriyle hi ilgisi yok. Birisi esiz bir rnekle tantlyor ve
Londrada Royal United Service Museumda bulunuyor; yuvarlak,
tombul, ac ve kederle solmu bir yz, imparatorun yaknlarnn
tariflerine her ynyle uyuyor; olgun yata bir adam, hastalk
ve srgnn verdii aalanma hissiyle ypranm. Dier tip, ki
bunun kopyalar 1950li yllarda Paris iskelelerinde satlyordu,
30 yalarnda zayf yzl, az yar ak, daha ok Arcole kpr
sndeki nl Bonaparte tablosunu hatrlatan bir adama ait. ok
daha ekici. Birok koleksiyonda balmumu ve aldan 11 deiik
eidi var, bazlarn Dr Antommarchi yapm; bu ahs srgndeki
imparatorun son yllarnda, Sainte-Helenedeyken yannda bulunan
meslekta Dr. OMeara kadar phe uyandrc bir pratisyendi.

217
 Bu ikinci tip Ciprianiye ait, onun da bir cenaze maskesi
yapld. Bir kopyas General Bertrandn ei tarafndan alnd ve
onun lmnden sonra Napolyonun annesine gnderildi. Aslnda,
dm imparatorun sadk yandalan onu tannmayacak durumda
gsteren orijinal maskeyi son hatra olarak imparatorun ailesine
gndermeyi uygun bulmamlard.

imdi soralm, bu mthi hile ortaya karlm olsayd neler

olabilirdi? Muhtemelen nfusun en yal kesimlerinde arada bir
su yzne kan ngiliz dmanlna dayal eski nyarglar ka
muoyunda bir hareketlenmeyle krklenecekti. zellikle uras
kesin ki imparatorun naamdan sorumlu kuaklarn sahte ba
haneleri ve riyakrlklar ortaya kacakt ve hretleri ok uzun
sre bundan zarar grecekti.
O halde imparatorun gerek mezarnn bulunmas ve naa-
nn bir kez daha nakledilmesi gerekir. Manm her iki yanndaki
hkmetlerin prestijini artrmayacak, tehlikeli bir giriim olduu
phesiz.

218
1853-1855

Bilimsel Irkln Uursuz Samalklar

1853-1855 yllar, entelektel sapknlklar tarihinde kara bir

sayfadr: Bu yllar bilimsel rkln k noktas olan eserin
yaymlanna tank olan yllardr. Aslnda k noktas olduu,
bilimin (en azndan XIX. yzylda ye XX. yzyln ilk yarsnda
anlald ekliyle bilimin) paavralarna brnm eski bir n
yargdr ama bunun ok tesine uzanmtr.
Bu eserin bal bir pland: nsan Irklarnn Eitlii zerine
Deneme. Yazar Joseph Artburun sfatlarnn Gobineau kontu (1816-
1882), diplomat ve byk gezgin olmas, byle geni bir konuya
uygun den yetkiyi kendisine veriyordu. Ona gre, bir rkn
dehas dneme, koullara ve iklime fazla bal deildi. Dolaysyla,
btn insanlarn ayn derecede mkemmellie ulaabilecei,
tiklini savunmak samayd. Tamamen anlamsz palavralar, nitekim
btn insanlar birbirleriyle iftleebildiine gre bilimsel adan
insan rklar diye bir ey yoktur. Bir rkn dehasna gelince, bu
da zamann retorik deposunun bir parasdr.
Daha bestseller sz icat edilmeden o konuma gelmi bir
eserdi bu; bir yzyldan uzun sre boyunca sekin ya da yle
olduunu dnen insanlarn ktphanelerinde yer ald. Onun
baars ve etkisi, bilim ve tarihin btn bahanelerine bavuru
larak, doal insan dmanln ve rk konusunda kabul edilen

219
fikirleri glendirdii gereiyle aklanyordu. Bu arada, best-
seller kitaplarn tehlikelerini ortaya koyan da budur. Gobineau,
ivi yazsn deifre etm ek ve kazlarn sonularn yorumlamak
iin var gcyle alan am atr bir etnolog olarak eserini btn
tarihilerin gznden kaan ve beyaz rkn stnln nihayet
aklayan bir anahtar olarak tantt. Ona gre bir kltr gelitirme
yetenei olan tek rk beyaz rkt ama tkenmiti. nk safln
korumay baaramam, ar melezlemeden zarar grmt.
Tek dogmatizminden g alarak, mesela in kltrnn eski
ve yksek geliimini, Hindistandan gelen Kshatriya kabileleriyle
akladn iddia ediyordu. Gobineau'ya gre bu kabileler ini
fetheden ve kendileriyle birlikte st dzey bir bilgi getiren bir
Brahman kastym. Cyrano de Bergeracn Aya Yolculukum
edeer bir uydurmadr ve srf Kshatriyalarn Aryan oluundan
esinlenilmitir; nitekim, sonraki saysz rklk teorisyeni iin
olduu gibi Gobineau iin de balca st dzey rktr. Gobineau
samalyordu nk Kshatriya denilenler Brahman deildi, sava
yd ve soylar Brahmanlar nedeniyle tkenmiti. Kshatriyalarn
ini hi fethetmediini de belirtm ek gerekir; bir Hindu kast
olduklarndan, eer in mparatorluuna egemen olsalard oraya
Hindu dinini empoze ederlerdi.

Yan pimi ve sindirimi zor, bo szlerle baharatlanm bu kavram

orbas dierlerini etkiledi. III. Reich zamannda veya gnmzde
yaasayd, Gobineau phesiz Naziler tarafndan soykrma ura
yan ve yakn tarihte aynmc tedbirlere maruz kalan ingenelerin
Hindistandan geldikleri ve Aryan olduklar gerei karsnda
rahatsz olacakt. Ama Deneme bir vahiy gibi karland: Demek

220
rklar varm ve bunlarn en nde geleni beyaz olanm, daha
aa rklarla karma suuna son verecek olursa, dnyay yne
lebilecek tek rk da buymu.
Fikir kalc oldu ve okurlarmzdan ilkokulu bizim gibi kinci
I)nya Savandan nce Fransada okuyanlar, kzl, siyah, sar ve
beyaz renklendirilmi alanlar igal etmi drt rkn belirtildii
o dnya haritalarn phesiz hatrlyordur. Yahudi rk ise, o
sralar kefedilmi olduu halde henz atlaslarda grnmyordu.
O gnden bugne biyoloji, yalnzca etnik gruplarn var oldu
unu, zel niteliklerinin geliim ile ortama uyum salamaya bal
olduunu ve stn veya aa olarak kabul edilemeyeceklerini
gsterdi. Arkeoloji, Orta a'da in uygarlnn st dzey kl
trel ve bilimsel geliiminin farazi Hindistanl istilaclara bal
olmadn ortaya koydu ve eer XV yzylda Bizansta bir tccar,
Koreli bir tccardan devrim niteliinde bir icad, elle dizilen
matbaay almasayd (veya almasayd), Avrupaya getirmeseydi
ve Gutenberge atfetmeseydi, Gobineau iddial samalklarn
yayamazd bile.
Ayn ekilde biyoloji, rklarn eskiden ve imdi iddia ettik
lerinin aksine, ayn grubun iinde remenin kuaklar boyunca
genetik eitliliin zayflamasna ve kaltsal hastalklarn grlme
sklnn artmasna neden olduunu gsterdi. ^
Ama Gobineaunun zihinlerde derinletirdii beylik dnceler
bunun epey tesine uzanyor. Beyaz rkn stnlne duyulan
inan bat kltrnde o kadar derine kk sald ki, smrgeciliin
savunmasnda balca argman oluturdu. Bylelikle, 1859da,
smrgecilik konulu bir tartm a srasnda Jules Ferry, stn
rklarn haklar var nk onlarn aa rklar uygarlatrma g
revi var diye aklad.

221
 *

XX. yzyln banda, baz akn bilim insanlar rksal verileri

nicelendirmeyi ve saysallatrmay akl ettiler, bu arada dierleri,
rnein Alexis Carrel, rk safln koruma yntemi olarak jenizmi58
neriyordu. 1930'lu yllarda Broca ve Lombroso'nun almalarn
kendi kokumu soslarna uyduran III. Reichin antropologlar nl
pergellerini silah gibi ellerine alarak gerek Aryanlarm kafatas
oranlarn lmeye kalktlar, bu srada ynetimler de vatandalarda
rk saflnn bozulmas izlerini aratryorlard.
Bilimsel iddialara dayal rklk, Bann en cokun budalalkla
ve bu arada alaklkla geen birka ylna mal olacakt. Bilim in
sanlarnn bu sahtekrla yzyldan uzun sredir topluca katkda
bulunmas, ac verici gerein bariz katln ortaya koydu ve
Amerikal siyahlara uygulanan ayrmclktan Kuzey Afrikadaki
Apartheid'e kadar, devletlerin i ve d siyasetlerini etkiledi.
Tarihte sk sk meydana geldii gibi, efsane sahtekrla yol
amt.

222
1854

Hafif Tugayn Saldrs

ya da Aptalln Zaferleri

ngilizler, her ne kadar buna kanmasalar da, Krm Sava'nn en

nl olaylarndan birine, Balaklava Saldrs da denen hafif tugay
saldrsna Avrupal komularndan daha ainadr. Bu facia, m t
hi bir aldatmaca sayesinde, grkemli bir asker olaya dnr.
dll air Alfred Tennyson ona epik bir iir ve besteci Franz von
Suppe en az onun kadar grlt koparan bir uvertr adamtr.

Roma mparatorluundan beri Bat tarihinde neredeyse

kesintisiz olarak birbirini takip eden savalardan biri olan bu
sava srasnda ngilizler, Franszlar ve OsmanlIlar; Ruslara kar
ittifak kurmu ve Sivastopol kuatmt. General Liprandinin
komutas altndaki Ruslar 25 Ekimde ilerledi ve o zamana kadar
Osmanllann elinde olan Vorontsov sradalarnn ve civarda bulu
nan vadilerin kontroln ele geirdi. Lord Lucann kumandanlk
ettii ngiliz svari bl o srada bu dalarn gneyinde, ismini
Sivastopoln dousundaki komu limandan alan Balaklava ova
snda bulunuyordu. Ama Lucan atmaya girmeme emri almt.
Onun tugaylarndan biri, ar tugay (4. ve 5. muhafz dragonlar,
1., 2. ve 6. dragonlar), ovada dmanla kar karyayd; dieri,
hafif tugay (4. ve 12. hafif dragonlar, 8. ve 11. hafif svari erleri

223
ve 17. mzrakl svariler) Vorontsov sradalarnn kuzeyinde
bulunuyordu.
OsmanlIlar ate at. Ar tugay hcum etti, Rus svari bir
lii arpma srasnda dald ve dalara ekildi. Ar tugayn
taarruzu tam olarak be dakika srmt. Bir Rus svari bl
kzl asker ceketli (epik yklerde geen nl Thin Red Line, yani
nce Kzl Hat) 93. sko alay erlerine doru atld ve ayn e
kilde bozguna urad. Ruslar dalarda yeniden birleti ve destek
kuvvetler aldlar; ayrca ellerinde OsmanlIlardan kardklar 22
ngiliz topu vard. O srada karlarnda hafif tugay ve tugayn
solunda, yakn mesafede General Canrobertin komutasndaki bir
Fransz svari alay olan 4. Afrika avclar bulunuyordu.
ngiliz komutan, yani bizzat Lord Raglan, Ruslarn ngiliz j
toplarnn yerini deitirme ihtimalinden endielendi; 15. hafif !
svari erlerinden yzba Edward Nolan hafif tugaya, Osmanllann I
braktklar tabyalar ve orada bulunan toplar yeniden almak 1
zere saldrya geme emrini vermekle grevlendirdi.
Lucan neye doru saldrya gemesi gerektiini anlamad.
Raglarin bir kda karalanm emrini tekrar tekrar okudu. Nolan
yeteneksiz olarak grd Lucana svp sayyordu.
Toplar! Lord Raglan size hemen saldrya gemeniz emrini
veriyor! diye kkredi Nolan kolunu uzatarak.
Lucan bunu orduya saldrma emri olarak anlad, hlbuki Nolan
ona Vorontsov dalarndaki tabyalar iaret etm ek istemiti. Tam
bir yanl anlama oldu. Lucan bu em ri bizzat iletmek iin hafif
tugayn kumandan Lord Cardigaria son srat kotu.
Hafif tugay o srada bir buuk km uzunluunda bir tnelin
nnde bulunuyordu, onun ucunda da 12 top ve Rus piyadeleri
bekliyordu. Ama Lucan ve Raglan atld. Be dakika sonra toplar
patlad. Canrobert 4. Afrika Avclarm ileri srd, Rus topula-

224
nn kltan geirdi, onlarn toplarn sessizlie gmd ama ok
byk kayplar verdi. 25 dakika sonra, 13. hafif avc birliinde
(>73 kiiden geriye ancak 10; 11. hafif svari birliinde 25; 17.
mzrakl svari birliinde 35 adam kald. Grlmemi bir kat
liam olmutu. Asker yorumcularn budalalndan uzun sre
bahsettikleri Yzba Nolan, artk kendini savunmak iin orada
deildi: Savata lmt.

Times muhabiri 14 Kasm 1854 tarihli sayda Grne gre

talihsiz bir yanlg sonucunda svarilerimizden ounu kaybet-
l ik diye yazd.
Bakomutan Raglan kark bir em ir iletmiti; ne yzba
Nolan ne de Lucan ve Cardigan bir ey anlamt. Bu facia abu
cak kahramanln yaldzlarna buland. General Bosquet, Bu
muhteem ama sava bu deil diye yorum yapt.
Bununla birlikte, yz binlerce ngiliz renci on yllar boyunca
grevini tamamlamak ve aptalca emirleri yerine getirmekteki ac
cesareti kutlamay rendi. Bununla birlikte ok az kahramanlk
tutkusunun ayrca aptallatrabildiini de rendi: Kral IV George
duymak isteyen herkese, Waterloo'da bir ble komutanlk etti
ini iddia ediyordu. Her ne kadar nl ovaya ayak basmam olsa
da bunu yalanlamak kolay deildi; o yalnzca kendisini aldatt,
hlbuki Balaklava grevini grkemli bir sayfaya eviren yetkililer
btn bir milleti aldatmlard.

225
1860

Araukanya ve Patagonya Kral I. Orelie

Antoinen Gerek ve artc Hikyesi

Birok corafya profesr bugn Araukanya'nn nerede bulun

duunu sylemekte zorlanacaktr. Eer bir atlasa veya szle
bakarsa, onu bulamayacaktr: Bu tr eserlerin hibiri bu lke
den bahsetmiyor. Hlbuki gerekten vard; gneyde Bio-bio Cisim
gerektir) ile Tolten rmaklar ve kuzeyde Limay ile Neuquen
rmaklar arasnda bulunuyordu. Belki Gney Amerika zerine
bilgi sahibi bir etnolog, burasnn Mapuches ve Puelches ka
bilelerini ieren ili Kzlderilileri olan Araukanyallarn blgesi
olduundan phelenebilirdi.
Ama birok tarih retmeninin Araukanyay tand d
nlebilir. Bu durumda, Soumeil, Perigord'da doan birinin,
Antoine Tounensin, XIX. yzylda bu lkenin kral olduunu
ve hl varln srdren bir hanedanlk kurduunu bilecektir.
Hanedanln tandmz son temsilcisi 1961de Prens Felipeti.
Harika meslektamz Jean Raspail59 1981de Pariste Araukanya
konsolosuydu.
Bu lkenin tarihi, doal olarak hayaller kurduruyor. Baz
alardan bir megalomamn byk aldatmacasn artryor,
hlbuki baka alardan hayranlk uyandryor. Ayrca sanal ile
gerek arasndaki snrn bazen ok ince olduunu gsteriyor.

226
 *

Atoine Tounens, 1825te, arazi sahibi, evliliklerle blgenin dier

.lilclerine bal, varlkl bir ailede dodu. Kkeni eskiye dayanan
.lilesi, atalarnn V yzylda Galya-Roma senatr ve Pretoire va
lisi olan Totentius Ferreolus olduunu iddia ediyordu. Ferreolus,
Komallatrlm bir Auvergne ailesinin reisi olarak, Tonontium
ehrini yani imdiki Tonneinsi kurmutu. Bir Perigueux dava
vekilinin noter yardmcs olarak, Tounens onun grevini satn
.ildi ve ismine bir ntak ekledi. Bu ayrntlarn ou zaman ele
verdii gibi, hrs, kahramanmz harekete geirmiti.
Dnemin Fransas alkantldr: Temmuz Monarisinin d
ve 2 Aralktaki darbeden sonra aknlk iindeki Cumhuriyetilerde,
llonaparte yanllarnda ve Meruiyetilerde yalnzca eylem ve
cesaretin gerilemeyi nleyecei hissi hkimdir. Hangi yazlarn
Antoine de Tounens'i etkiledii bilinmiyor; Perigueux mason locas
l.es Amis Perseverantsm yesi olarak, yolcularn konferanslarm
dinlemek iin birden fazla frsat oldu. Kendisi zaten seyahat
etmiti ve bu sayede spanyolca biliyordu.
te yandan yolculuunun hazrlklarnn uzun srd bili
niyor: Gitmeden nce krallk mhrleri hazrlatmt. Derken
noterliini satt ve yola kt. ^
O dnem ad Rapel olan Araukanyanm uzun bir hikyesi
vard: Gney Amerikann btn yerlileri arasnda istisna olarak,
orann 460 bin sakini nkalarn boyun edirme giriimlerine yi
ite kar koymutu ve nkalar sonunda onlarn bamszln
kabul etmiti. XVI. yzyl ortasnda spanyollar geldiinde nkalar
bozguna uramt. Bu bilinmeyen topraklarda ilerleyilerinde o
zamana kadar hep zafer kazanan Pizzarro ordular Araukanyay
fethetmeye gitmiti. Ama artc biimde vahi bir direnile kar

227
lamlard. Bylece yeni ilinin efendisi ve gelecekteki baken l
Santiago'nun kurucusu Pedro de Valdiviann ordular, Gran Toqu
Caupolicann komuta ettii Araukanya ordular karsnda ykc'
bir bozguna uramt. Valdivia orada alt bin adam kaybetmi,
kendisi de ldrlmt. spanyollarn kurduu smrgelerin, La
Serena ve Concepcion dndaki hepsi boaltlm ve yklmt.
Baz atekesler, Alonso de Ercilla y Zuniegann La Araucana
adl nl epik Kastilya iiriyle kutlam olsa da spanyol fatihler
ile Araukanyallar arasndaki savaa gerekten son vermemiti.
Ancak 1785te, spanya kral III. Carlos, Fransa rneini izleyerek
bar politikas uygulad ve Araukanyann bamszln tand.
Hatta birbirlerine eli gnderdiler.

Ama 1818'de Amerikadaki spanyol mparatorluunun

paralanmas Araukanyay yeniden tehlikeye att. Bamsz ili,
spanya ile yerel kabileler arasnda yaplm olan anlamalara
sadk kalmam ve smrgelerini Araukanya'ya yerlemeye tevik
etmiti. Yeni atmalar balad.

O zaman Antione de Tounens karaya kt. Bir Fransz sa

va gemisiyle gelmiti, bu da III. Napolyonun onun giriimine
dman olmadn iaret ediyor. Aslnda imparator spanyann
vazgetii Yeni Dnyaya gz koymutu.

Tounens, olaanst bir zgvenle, iliyle son atmalar s

rasnda ulusal bakan olan Toqui Magnil'i ziyaret etti ve ona
projesini sundu: Araukanya, tek bir hkmeti olan bir krallk
olarak kurulacakt ve komu lkelerle eit artlarda mzakere
lerde bulunacakt.

228
 Ve olaand bir ey oldu: Proje kabileler konseyi tarafndan
cokuyla kabul edildi ve Antoine de Tounens, Araukanyallar ta
rafndan kral seildi.
Ayn zgvenle, 17 Kasm 1860ta I. Orelie Antoine, soya
dayal hanedan kuran bir kararname yaymlad. Sonra bir ana
yasa yazd ve anayasa parlamento tarafndan onaylannca bunu
'jili, Arjantin, Peru, Bolivya, Brezilya ve Gney Amerika ktas
zerindeki Avrupa glerinin temsilcilerine resmen tebli etti.
Santiago gnlk gazetesi El Mercurio hem kararnameleri hem
de Araukanya anayasasnn tamamn yaymlad. Yeni mavi-beyaz-
yeil bayrak kraliyet saray zerinde dalgaland.
ok gemeden, ili hkmeti ve mill meclisi, Araukanyay
fethetme plan iin gerekli bteyi inceledi. Belki de olayn nemini
iyi deerlendirememilerdi: 20 Kasmda, yeni kralln ilanndan
gn sonra, Patagonya zel grevlileri lkelerinin Araukanyayla
birlemesi isteinde bulunmaya geldiler. Patagonya aslnda yasa
d Ajantin smrgelerinin yerleimine kar mcadele veriyordu.
stek kabul edildi ve ayn akam Araukanya ve Patagonya krall
ilan edildi. Bu lke Bolivya veya Paraguay kadar bykt.
anslyeliklerde aknlk ve karklk hkimdi. Nasl olur
da bir lke kurmak iin tuhaf dnceli birinin istei yeterli
olabilirdi? Araukanya ve Patagonyann krallnn meruluunu
ortadan kaldracak bir kusuru arand. Ama Tounens avukatt ve
ilan edilen anayasada en ufak bir yasal boluk bulunamad.
Artk krall ykmann tek yolu savat.

Sava uzun srd: Ancak 1882de Magnilin olu ve bakan Toqui

Quilapan, sembolik olarak mavi-beyaz-yeil bayra ilili istilaclarn

229
nnde indirdi. Kral I. Orelie Antoine'n deil, halefi I. Achille'in
bakanyd. nk Orelie Antoine 1878de, doduu yerden uzak
olmayan bir yerde, Perigorddaki Tourtoiracta yatanda lmt.

Bu sre zarfnda hayat alkantlyd: Sava srasnda ilililer

tarafndan hapse atlarak, Santiagoda temeli olmayan bir davada
hkim karsna kmt. Ona kar hibir sulama yaplamyordu.
Hele ili snrlann ihlal etmesi mmkn deildi nk bu snrlar
henz ne saptanm ne de uluslararas apta tannmt: Aslnda,
ilililer Araukanya ve Patagonya kralln ihlal etmilerdi. Yarg
onun deli olduunu ilan etti ve onu Fransaya snr d etti. I.
Orelie Antoine ksa sre sonra dnd ve ldn zanneden
halk tarafndan sevinle karland. Onun yokluunda krall
kral tarafndan atanan tmgeneral Achille Laviarde ynetmiti.
Adam zengin bir Reimsliydi (M oet & Chandon ampanyalarnn
kurucusu ve balca hissedarlarndan biri), ateli bir Bonapart
yanls ve byk gezgindi, havacln ve otomobilciliin nc
syd, ilk otomobil sahibi olanlardan biriydi. Ksacas, XIX. yz
ylda bolca bulunan ve Rodezya'nn kurucusu Cecil Rhodesun bir
baka rneini oluturduu u imparatorluk kurucularndand.
Salnn bozulduunu hisseden Orelie Antoine onu meru v
risi ilan etmiti.

Bu nedenle, Le Figaro lmn ilan ettiinde I. Orelie

Antoinedan Araukanya ve Patagonyann eski kral diye sz etmiti.

I. Achille kusur ilemedi: Hemen btn Avrupaya, elbette

Parise, Londraya ve dier bakentlere konsoloslar gnderdi.
Hepsi alma iznini ald. Krall iin uluslararas maliyecilerle
i birlii iinde iddial bir ekonomik yardm plan organize etti
ve 1902de Pariste ldnde ayn ekilde modern bir ordu
kurmaya hazrlanyordu.

230
 Tounens hanedan ismine layk deildi: Antoine Cros Araukanya
ve Patagonyann nc kral oldu... air Charles Crosnun kardei.
I. Achille'in halef olarak atad II. Antoine, en az ncekiler kadar
ateliydi: Yeni ufuklara a biri olarak, Araukanya ve Patagonyada
devlet bakan ve Adalet Bakan olmutu (air Franois Coppeeyi
Araukanyada dk ilan etmiti); ama II. Antoine 1902-1903 ara
snda ancak iki yl hkm srebildi.
Antoine de Tounens sanal lkesinin varlm srdrd 22
yl boyunca bir yldan fazla hkmdarlk yapmamt.

Araukanya ve Patagonyamn yaratlyla komu devletler ve b

yk glere kar yaplan meydan okuma ya da nispet bir tepki
dourdu. Smrge gleri ve zellikle Byk Britanya, bu kt
rnek karsnda telaa kapld. Onlarn yarg alan veya korumas
altndaki baz blgeler boyunduruklarndan kurtulmak iin bunu
rnek alabilirdi. stelik, 1867de kuruna dizilmi olan Meksika
imparatoru, Habsbourg aridk I. Maximiliann ortaya koyduu
kt rnek, uzaktaki yerli nfuslara bir Avrupal hkmdar da
yatma giriimlerinin geersizliini gstermiti. ^
ili ve Arjantin, meseleyi uluslararas bir plana tad ve
ngiltere kral V Georgeun hakem olmasn istedi. O da ilinin
Araukanya zerinde egemen olduuna karar verdi. Patagonya
ok gemeden Arjantinin ats altna girdi.
Antoine de Tounensn krall varln srdrmt.

Elbette vrisler oldu: II. Antoinen kz I. Laure-Therese; III.

Jacques Antoine (nl Parisli editr); Philippe dAraukanya ve
Patagonya...

231
 1961de Tourtoiracda kralln kuruluunun 100. yl kutland
nda, genel Dordogne konseyi bir ant kurulmas iin denekleri
oylad. Milletvekilleri ve blge senatrleri huzurunda bir tren
yapld ve Kltr Bakan Andre Malraux gsterilere katlmak iin
bir telgraf gnderdi. Fransz Akademisinden Andre Maurois bir
sylev verdi.
Bununla birlikte, Araukanya ve Patagonya olay inandrclktan
uzak kalyor. Tarihin "gerek bir blmnden ziyade fantastik
bir hikyeyi andryor. Tounens krall ancak Kzlderililerin yz
yllk irredantizmi60 sayesinde gerekten yaamt; devlet olarak
bir gcn gerekliinden ziyade cokun bir ruhun hayal rn
olan kurguya benziyor.
Ama o zaman u soru ortaya kyor: Baka ka krallk ve
devlet hayalcilerin hatta yalan dknlerinin megalomanlndan
domad ki? Onlar dierlerinden ayran anst, yani kurucularnn
ilerine yarayan koullar olumutu.

232
187

Komn, Bism arckla Bar Grmesi

Yapm ak steyince

Paris Komn zerine nemli ve saygya deer eserlerin o

unda isyanclarn, Parisi kuatan Almanlarla tuhaf ilikilerine
dair herhangi bir ey aramak bounadr. Bu ilikiler inkr edile
mez, nk Paul Deroulededen Edmond de Goncourta kadar
dnemin yazarlarnda ve hatta Alnanlarda bunlarn yanklar
vardr. yleyse bunlar sansrlenmi olmal. te yandan, Fransz
sosyalizminin kurulmasn salayan bu yetmi iki gne dair ge
leneksel yorumu da deitiriyor.
Neredeyse btn tarih kitaplar ve elyazmalar Komn
Fransz toplumsal tarihinin grkemli bir blm ve domakta
olan proleteryann vatan korumay bilmeyenlere kar bir s
ray gibi tantyor. syann kkeni aslnda vatanseverce4oldu.
Almanlar tarafndan kuatlm, Sedan bozgunuyla zaten aalan
m olan Paris ne bir kar topran ne de kalelerinin bir tan
verecek olan hkmetin arsna kahramanca bir atlmla yant
vermiti. 1871 Ocak aynda ehrin bombalanmas, sonra Ekim
aynda Metzin teslim olmas, Bourget kalesinin kaybedilmesi ve
zellikle 1 Mart 1871de PrusyalIlarn bakente girii kitaplara
gre Parislileri ileden karmt. Tarihi Georges-Rouxnun tes
piti bu ekilde deildi61:

233
 27 Ocak, Jules Favren (Dileri Bakan) Bism arckla gr
melerini anons ediyor. Paris kmldamyor. 28inde atekes imzas.
Paris kmldamyor. 26 ubatta bar hazrlklar. Paris km lda
myor. 1 Mart, onaylama. Paris kmldamyor. 2 Mart, Almanlarn
girii. Paris kmldamyor. Paris ancak 18 M artta, borlarn ve
kiralarn moratoryumunun askya alnmasndan sonra, ulusal
muhafzlarn askya alnmasndan sonra kmldyor.

Yine 18 Mart'ta, geici hkmetin bakan Thiersin ulusal mu

hafzlar silahszlandrma kararndan sonra, ordu muhafzlarla
ve halkla anlat. Hareketi nlemeye alm olan generaller
Lecomte ve Thomas ldrld. atma balad ama amalar
vatamn savunmas deildi. Gerisini biliyoruz.
Georges-Rouxnun gzlemledii sknet yanltcyd. 3
Martta merkez komite ve 15 M artta cumhuriyet federasyonu
kurulmutu. O srada dman ekil deitirmiti, artk Prusya
deildi. O zaman Komn yllardan beri gizlice hazrlanan Fransz
Devriminin bir tekrarn denedi. 22 Martta Komnn dileri
delegesinin aklamas bunu doruluyor:

Pariste yaplan ve tem elde ehrcilikle ilgili devrim, Alman

ordularna kar hibir biim de saldrgan deildi.

Compiegnedeki Alman ordusunun komutan General von

Schlotheimin, Komnn asker komutanlna, kendi birliklerinin
pasif ve dosta bir tavr koruma emri ald teminatn verdii
bir gn nceki bildirgeye bir yantt bu.

234
 Almanlarn siyasi oyunu bitmemiti: Komne ayrcalk tan
yarak, Almanlarla pazarlklarnda ok ey isteyen Thiers zerinde
bask kuruyordu.

syanclarn Alnanlara kar iyi ynde eilimleri veya ilgisizlikleri

bir srpriz deildi, en azndan herkes iin deildi. Bakan Favre
zaten yle not dmt:

Kenar mahallelerdeki ok sayda ulusal muhafz, Tfeklerimiz

var am a PrusyalIlara kar kullanmayacaz" diye ilan ediyordu.
Siyasi veya toplumsal tutkular doyurm ak iin olaylardan fayda
lanmaya doru genel bir eilim vard.

Peki ya vatanseverler yok muydu? Vatan tehlikedeyken bir i

savaa girmenin zaman olmadn syleyen insanlar? Vardlar
ama gszlerdi. Akl karkl iinde isyana kalkan Parise
giren Louis Rossel tanktr, kendisi Toursa ekilmi Gambetta'y
4
uyarmay denedi ama bouna; 28 Kasmda Satory kampnda
Versaillesllar tarafndan kuruna dizildi.

16. Belleville gezginleri taburundan etkilenen Paul Deroulede:

Pariste zellikle popler m ahallelerde bolca yaylan ahlak

bozucu doktrinler gen Bellevillelilerin iliklerine ilemiti. Beni
cumhuriyeti bildiklerinden, bundan entem asyonalist olduum
sonucunu karmlard. Bu fikirle cesaret bularak vatan nyargs
konusunu benim nmde tartp durmulard. H atta onlardan
biri bana zafer kazanm olup olmamann bize ne faydasnn
dokunacan sordu, sorusundan hi utanmamt.

Edmond de Goncourt 1 Nisan 1871de Gnlk nde baka

bir ey yazmad:

Bu iddet ve her trden arlk hkmetindeki bir ey beni isyan

ettiriyor: Bar anlam asna yum uakballkla raz olmas, onur
kn a koullara korkaka rza gstermesi, nasl desem, PrusyalIlara
adeta dosta davranmas.

Komnde (sonradan atand komitede) sava delegesi olan

General Gustave Cluseret, Almanlarla mzakereleri balatma
iini zerine aldnda durum beklenmedik bir hal ald.
Tarih kitaplar ve eserlerinin byk ksm gibi, szlkler ve
ansiklopedilerin de hakknda sessiz kaldklar, merak uyandrc
biriydi. Ordudan kovulduktan ve talyada Garibaldi birliklerinde
savatktan sonra, ABD'ye gitti ve Amerikan Savanda kuzey
lilerin tarafnda savat; orada general oldu, bu rtbeyi kendisine
bizzat Abraham Lincoln'un verdiini iddia ediyordu. Aksi ispat
lanmaynca yalan sylemek kolay...
Dolaysyla Cluseret Alman komuta kademesir : bu ok edici
mektubu yazd:

Fransz hkmetinin asker anlam a gerei Alman hk

m etine dem esi gereken 500 milyon franklk tutarn belirlenen
tarihte denem eyecei Paris Komnne bildirildi. Bu durumda,

236
Komn bu tutar kendisi karlamay teklif etti ve bu konuda bir
grm e talep etti.
Komnn emriyle, Sava delegesi

nsan rya grdn sanyor: Byle bir taahht almas iin

Cluseret belki de Maliye delegesine yetki verdi. Bunu nasl ba
ard ayr konu. O yalnzca sava delegesi ve bu taahht onun
yetki alannda deil. stelik bahsettii Fransz hkmetine kar
konumu nedir? Onu meru kabul ediyor mu?
Cluseret, Bismarck ile karlamaya can atyordu: Bu onun
iin en byk eref anlamna geliyordu. Ama mzakereleri ancak
Fransadaki Alman arabulucu General Fabrice ile yapabilecekti.
Bismarckm sekreteri Moritz Buschn belgelerinde sradaki 30
Nisan 1871 tarihli bilgileri buluyoruz:

Son gnlerde, elim e ok sayda ilgi ekici belge geti. Bunlar

Komnn u andaki generali M. Cluseretnin bizimle balatt
m zakereler hakknda. Bu ayn 10'u tarihli acil bir telgrafta Paris
temsilcimiz General Fabrice, Komnn bizimle anlam a yapm a
arzusunu dile getirdii teklifleri kabul etm eye hazr olduunu ve
bu teklifleri anslyey e bildireceini General Cluseret'ye ylem e
emrini ald. Ayn 27sinde Fabrice, kendisi ve Holsteinin Cluserety le
bir grm esi olduunu ve Paris Komn'nn, Almanyay a, 300
milyonu Paris ehrinin borlan ve kalan giri vergileri olm ak zere,
500 milyon fran k dem eyi kabul ettiini rapor ediyor. Karlk
olarak, General Cluseret, Almanlann hibir yiyecek konvoyunu
durdurm am a ve Versaillesllara Paris etrafnda igal ettikleri
kaleleri geri verm em e karann almalarn istiyor.

237
Buna inanmak iin insann kendini imdiklemesi lazm: Demek
Komn geici hkmetin borlanm demek iin Parisi ve ehrin
snr gelirlerini rehin gstermeyi teklif ediyordu. Ayrca Alnanlardan
burasn, bizzat kendi birliklerine kar korumalarn istiyordu.
Bunu hem en syleyelim, General Cluseret byk ihanetten do
lay deil ama Komn glerinin ynetimindeki yetersizliinden
dolay grevden alnd (Yetersizlik aslnda ok nazik bir kelime;
Cluseret tam anlamyla beceriksizdi).
stelik Buschun anlattna gre, Cluseret Pariste tutulan
btn Alman mahkmlar serbest brakma taahhdn verdi;
bu sz yar yarya tutuldu: 3 Maysta, yine Buschun rapor ettii
zere, Cluseret Paris hapishanelerini dolaarak orada bulunan
btn Alman mahkmlar hemen serbest braktrd.
Komn ile ilgili nl eserlerde bu ayrntlarn bulunmamas
anlalr: Ne de olsa vatansever ve sosyalist isyan imajn lekelerdi.

Bismarck, Komnn tekliflerini ciddiye ald m? Kesinlikle, ama

te yandan bundan Thiers ve Favrea bask yapmay srdrmek
iin faydaland, onlar Frankfurt anlamasnn n grmelerinde
Cluseret kadar uysal grnmyordu; Bismarck onlar Kom nle
anlama yapmakla tehdit ediyordu. 28 Nisanda General Fabricee
telgrafla Cluseretyle balanty srdrmesi emrini verdi. O da
sonunda grevden alnd, yerine hem vatansever h^m de vasfl
biri getirildi, Louis Rossel.
Birok tarihi tarafndan Rosselin ahlaki adan drstl
ne vgler dizildi; ama tersi de olabilir, nk onun istifasn
verirken Komn bakanlarna sarfettii szler hissettii km
semeyi gsteriyor.

238
 Tarafnzdan geici olarak sava delegasyonuyla grevlendi
rilmi bulunduum, herkesin zerinde tartt ve kimsenin itaat
etm edii bir kumandanln sorumluluunu daha fazla taya
mayacam hissediyorum... Bir devrimcinin gcnn kayna
nn ancak durumun belirginliinde var olduunu bildiimden,
seecek iki yolum var: H areketim i kstlayan engeli krm ak veya
geri ekilmek. Engeli krm ayacam nk engel sizsiniz ve sizin
acizliiniz: Halkn egem enliine saldrda bulunmak istemem.
Grevden ayrlyorum ve sizden Mazas'ta bir hcre istemekten
onur duyuyorum.

Rosselin verdii zorunlu ders anlalamad. Komn yeleri

arasnda ne kadar aldatc olsa da g sarholuu, proletaryann
vatanseverlikle ilgili grevinin unutulmas, deersiz bir makyave-
lizm varln srdryordu. Geici hkmetin eski vekili, ate
kesi knam olan Louis Delescluze bile buna esir oldu. Rosselin
yerine geince Almanlarla Cluseretnin at mzakereleri ye
niden balatmay denedi. Artk ok geti: 10 Mayst Frankfurt
anlamas imzalanmt. Delescluze Versaillesllarla dvrken
Chteau-dEau barikatnda ld.
lzyonlarn ve hayatlarn korkutucu yamalanmas bir kan
banyosuyla bitti. Bundan ancak Louise Michel veya RosSel gibi
kiiler su yzne kt. Geri kalan unutuldu.
Bu bir hata deil: Bu bir aldatma. Tarihinin grevi, gemiin
hatalarn tekrarlanmalarn nlemek zere ifa etmektir.

239
1877

Billy The Kid Bir Muhbir miydi?

14 Temmuz 1881 akam, erif Patrick Floyd Garrett hapisten

kam ve 27 kiiyi ldrm olan tam bir kk serseri yakalad.
Bir efsane douyordu; anari tutkunu gitaristlerin on yllarca
kutlayacaklar, sonra Hollywood sinemasnn yksn alp te
tii fazla hzl eken yumuak kalpli biri yapaca Billy The Kid
efsanesiydi bu. Rusyadan Uzak Batya, baladlarn kahramanla
rnn genelde kilisenin, bankalarn veya polisin dman katiller
olduu dorudur.

Burada en fazla rnek alnacak ayrca en yanl efsaneletir

melerden biri var. Bir adli olayn 2010'da ortaya kard gibi,
sabkal bir katil olmann yan sra, Billy the Kid kriminal argonun
terimlerini kullanacak olursak bir muhbirdi. Haydutlarn onuru
bundan byk lde zarar grd.

Billy the Kidin, yani Kk Billynin, kimlii belirlenmi

deil; ad William H. Bonney Jr m ya da Henry McCarty mi,
1859da m yoksa 1860'ta m dodu, bilinmiyor. sminin ksaltl
m olmas ilk ismin doru olduunu dndryor. Ama baz
aratrmaclara gre, gerek Billy the Kid, adaletten kam bir
dier lgn, Ollie I. Brushy Bili Roberts olmalyd; o da Uzak
Batnn panayr ve rodeolarna katlm ve 1950de Hico, Teksasta

240
lm. Bu durumda, New Mexico adaleti de dhil olmak zere,
herkesi aldatan kii Ollie olmal.
New Yorkta doan bu sfatn aday, ailesiyle Kansasa g
etti; babas bu eyalette ld ve annesi iki olunu nce Coloradoya
gtrd, orada yeniden evlendi, sonra New Mexicoya gittiler.
Orada ergenlik ana gelen Billy the Kid apulculukla geiniyordu,
hayvan ve baka eyler alan yasa d etelere katld. 1877de
New Mexico, Mesillada bir adam yzne tkrd; Billy the Kid
o zaman 17 yandayd ve silah vard; kendisine hakaret edeni
ldrd. erif Garrett onu 1881de yakalad ve hapse att. Birka
gn sonra, 30 Nisanda, serseri kat ve erifin iki yardmcsn
ldrd. Billy the Kidin ikinci tutuklanmas onun iin ldrc
oldu. 21-22 yalarndayd.

Bu arada birok kiiyi ldrmt, Britannica ansiklopedisine

gre 27 kii ve aralarnda bir baka erif, William Brady de vard.
Ayrca birok cinayette hazr bulunmutu. Buna bir avukat olan
Huston Chapmannki de dhildi; bir akam, barda, iki sarho
haydut ona dans etmesini emretmiler. Chapman reddedince
hemen orada ldrlmt. Cinayet kamuoyunu altst etti. New
Mexico valisi Lew Wallace, Kid'in orada olduunu rendi: Tank
olmas karlnda ona genel af nerdi. Kid tanklk ettfv e hay
dutlar yakaland. Derken, 1881 Nisan aynda, Garrett Bill/nin
kendisini yakalad.
spiyonculuk yapm ve stelik aldatlm olarak Billy the
Kid valiye fke dolu mektup yazd ve sonra kat. Hikyesi
tamamlanm grnyordu.

241
130 yl kadar sonra Henry McCart/nin ailesi dosyay yeniden
atrd, devletin adalet sisteminin bilgi kaynaklarndan birine ver
dii taahhd yerine getirmediini iddia etti. William H. Bonney
Jrnki gerekletirilmi gibi grnmyordu.
Dier biroklar gibi, Billy The Kid efsanesi de bir yalan s
tne kuruluydu: Katilin ahlak anlay, sradan bir haydutunkiydi.
Bir aldatmacayd.

242
7889

Mayerlingin Yalanlar

30 Ocak 1889da son derece iddetli bir deprem Avustuya-

Macaristan mparatorluunu sarst. Tahtn vrisi aridk Rudolfun
zel ua Loschek, Vyanann gneyinde bir yerdeki Mayerlingn
av kknde onun ve metresi Marie Vetserann cesetlerini buldu.

Bunun zerine, 25 yl sonra tahtn bir dier vrisinin, Franz-

Ferdinandm ldrlmesinden daha kesin biimde imparatorluk
hanedannn sonunun geldiini gsteren bir yalanlar dizisi balad.

ncelikle, Loschekin szleri nedeniyle mparator Franz-Joseph

ve mparatorie Elizabeth, yani Sissi, biricik oullarn sevgilisi
Marie Vetseranm zehirlediine inanyordu. Oysa Mayerlinge ge
tirilen av hayvanlaryla ilgilenen bir uan onlarn balarndaki
yaralar ve kan izlerini fark etmemi olmas phe uyartrcdr.
Loschekin bir yalanc olduunu zaten ileride greceiz.
Neyse, ilk yalan hem en kincisi takip etti: Rudolf zina sra
snda lm olamazd. Aslnda 1880'den beri Belika prensesi
Stephanieyle evliydi. Marie Vetseranm cesedi hemen Heiligenkreutz
manastrna gtrld; daha sonra gece vakti gmld.
Resm olarak, Rudolf yalnz ld. Ama neden? Ayn gn
nc yalan: W iener Zeitungun zel bir basksnda, aridk
Rudolf un beyin kanamasndan ld ilan ediliyordu.

243
 Ertesi gn, sarayn doktoru Profesr Widerhofer imparatora
gece yapt otopsilerin sonularn anlatt: Rudolf, Marie Vetseray
ldrdkten sonra bana skt bir kurunla intihar etmiti. Bu
da kamuoyuna aklanamazd: ntihar Katolik inancnda yasak
lanmtr ve len kii din cenaze trenlerinden faydalanamaz,
aynca cinayet suu ilemi olur mparatorluk ailesi iin son derece
byk bir utan olurdu.
Hemen fakltenin yardmyla drdnc bir yalan uyduruldu:
Viyana niversitesi doktorlar Rudolfun akli dengesizlik duru
munda ldn belgeledi. Bir cesedin beynine akli dengesizlik
tehisini nasl koydular? Freud bile bunu yapamazd. Beyin kana
mas ve akli dengesizlik. Zavall ocuk! Kilise, imparatorluk onuru
adna kendisinin suistimal edilmesine izin verdi ve Rudolfun
naa 5 ubatta Capuchin Kilisesinin mezarlna, atalarnn
yanna gmld.
Yalanlarn phesiz bir zaman am sresi var, bu srenin
sonunda sylentiler yaylyordu. Bu sylentiler ikinci bir cesedin
varln ne sryordu, Marie Vetsera'mn cesedi. Oysa bununla
alkalanan yalnzca saray deil; btn Viyana, sonra Avusturya,
sonra yabanc lkelerdi. Yllar boyunca, imparatorluk sansr
gevezelikleri boa karmaya alacakt. Ama bu abalar heyecan
uyandrc makalelerin ve yazlarn retimini kamlyordu. Saraya
yakn biri olan Marie von Wallersee, yani imparatorienin yeeni
Kontes Larisch, 1913te Londrada her eyi fazla aa vuran an
larn yaymlattnda imparator btn basklar satn aldrmt.
1914te, Franz-Ferdinandn Saraybosna'da ldrlmesi, ardn
dan da Byk Sava, Mayerling trajedisinin stn geici olarak
rtecekti. Ancak mparator Karln srgne gidiinden ve monar
inin bitiinden sonra diller zlmeye balayacakt. Bunlar bir
sre siyasi dedikodular yayacakt, bu sefer sylenenler yleydi:
Aslnda Rudolf u ldrten Bismarckt, nk tahtn vrisi olan

244
aridk Avusturyann Almanyayla ittifak politikasna karyd.
Bu cinayetten de daha sama bir teori nk bunun eleba ke-
fedilseydi bu politikaya son verirdi. O zaman baka sylentiler
ileri srld, rnein Rudolfu Avusturya-Alman ittifakna son
vermeye ikna edemeyen Clemenceau olabilirdi. Yine sama bir
teori nk Rudolf Fransayla bir ittifaktan yanayd ama bunu
dayatacak imknlara sahip deildi.
Bu sylentilerin nitelii kamuoyunun byk bir ksmnn
aka ortada olan kabul etmeye yanamadna iaret ediyor:
Tahtn vrisi, hanedannn bir gelecei olacana artk inanmyordu.

Gerek ancak yava yava gn na kt, zellikle Rudolf un

arkadalarna ve yaknlarna, imparatorieye, annesine, kardei
Marie-Valeriye, ei Stephanie'ye, eski metresi Mitzi Caspar'a, ua
Loscheke, Kont Szechenyiye yazd mektuplar ortaya ktktan
sonra. nk btn bu mektuplar cinayet ve intihardan nceki
gnlerde veya saatlerde yazlmt.
Sarayda bir bana kalm ve imparatorluk politikasn yn
lendirmesini salayacak nfuza sahip olmayan, evdeaTmutsuz,
kansndan ocuk sahibi olamayan Rudolf hayatnn son yllarnda
bohem bir hayat yaad; bu srada cinsel yolla bulaan ve o za
manlar tedavisi olmayan bir hastala, belsoukluuna yakaland.
Depresyona girdi. Ve hastalkl bir romantizm kendisine intihar
alad. Bu srada, yalnz lmek istemedi ve lrken bir arkada
arad. Mitzi Caspar bunu reddetti. Ama ona lgnca k olan ve
yzyln sonunda Avrupay saran ayn zehirli romantizme meyilli
olan Marie Vetsera, Kontes Larisch araclyla tant bu ok
gzel 17 yandaki gen kz, o karanlk projenin cazibesine kapld.

245
 mparatorluk saraynn gl mekanizmasnda Loschek
yalnzca dier biroklar gibi bir aldatc oldu. nk gerei
bilenlere uzun yllar boyunca sessiz kalmay dayatan kendisiydi.
Ama uzun vadede yalanlar hibir ie yaramad.

246
 KNC KISIM

GNMZ DNYASININ
ALDATMACALARI
1905

Siyor Bilgelerinin Protokolleri

veya Silinmez Sahtekrlk

Btn kltrlerin en artc elikilerinden biri Siyor Bilgelerinin

Protokolleridir. Bunlarn yanllnn kantlarn, saylan ok olduu
iin saymak imknsz; te yandan Yahudi dman edebiyatn
bu doruk noktas btn dnyay dolat, neredeyse btn dillere
evrildi ve her ne kadar 1945ten bu yana Avrupada resm olarak
yasaklansa da biraz azimle bulmak son derece mmkn. Suudi
Arabistann bu eserden inanlmaz bir miktarda btn dillerde
ihra ettii syleniyor. Yahudi bilgelerin 27 seansnn dnyay
fethetm e stratejisi kurmak iin bu hayali raporlar, bir yzyldan
uzun sredir baz kiileri ayaklandrmaya devam ediyor.
uras dikkat ekicidir ki, sahte olduu bilinerek satlan bir
sahte eser bu, nk okurlar bu eserde doru olan baz eylerin
bulunmas gerektiine dair az ok belirgin bir izlenime kapldlar,
nitekim ate olmayan yerden duman kmaz.
En ortaklaa kabul edilmi grlerden yola karak eserin
kaynan zetleyelim. Birinci Rus-Japon savandan (1904-1905)
ve 1905'teki Birinci Rus Devriminden sonra, dantay yesi Piotr
Rakovski, Paristeki Rus gizli servis bakan ve ajan Mathieu
Golovinski bu metni yazm olmaldr, burada ama Rus muhafa
zakr evrelerini ve ar II. Nikolay Yahudilere kar sert tedbirler

249
almaya tevik etmekti. Onlar buna zaten fazla eilimliydi, Yahudileri
btn dnyada sorunlarn kkrtcs olarak gryorlard.
Belirtmek gerekir ki 1921de New York'ta srgnde olan
prenses Catherine Radziwillin verdii bu bilgiler, Protokoller in
zgnlnn savunucudan tarafndan fkeyle yalanlandlar Onlara
gre, Rakovski, 1902den beri Paristeki grevinde deildi ve
Mathieu Golovinski adnda bir ajan hi olmamt.
Ne nemi var: Eserin Saint Petersburgda datld yeterince
ortada, bilinen birinci basks bu ehirde 1905te basld. Editr
Sergei Nilus adnda biriydi. 1909'da, Saint Petersburgda yaayan
bir Fransz aristokrat, Armand Alexandre de Blanquet du Chayla,
onunla karlat ve metnin zgnl konusundaki phelerini
dile getirdi. Diyelim ki Protokoller sahte diye yant verdi Nilus.
"Peki ya Tanr hazrlanan byk ktl ortaya karmak iin
bundan faydalanamaz m? Balaamn eei kehanette bulunmad
m? Tanr, inancmz dnldnde, kpek kemiklerini muci
zevi kutsal kalntlara dntremez mi? O halde yalanla dolu
bir aza, gerein bir habercisini koyabilir!
Bylelikle anlalyor ki, Protokollerim paralel tarihi aldatc
larn psikolojisini ortaya karyor: Yalan syledikleri zaman bile
doru sylediklerini samyorlar.

Bylece Protokoller yayld. 1920 ylnn Mays a> nda, Londra

7mes'nn bir editr bu gizemli eseri sorguluyor ve u sonuca
varyordu: Eer Protokoller Siyon bilgeleri tarafndan yazldysa,
o zaman Yahudilere kar giriilen ve gerekletirilen her ey
meru, gerekli ve acildir. Bu sahte eserin ktlkleri ortaya k
maya balyordu.

250
 Bununla birlikte, 16-17 ve 18 Austos 1921de, ayn Times
gazetesi, muhabiri Peter Gravesin bir dizi makalesini yaymlad.
Muhabirin anlattna gre, stanbulda bir sre kald srada,
srgndeki bir Rustan devrimci Maurice Jlenin 1864te yaym
lanan, M achiavel ve Montesquieu'nn Cehennemdeki Diyalogu
kitabn alm ve Protokollerin yazarnn kaynan byk lde
buradan ald sonucuna varmt. O halde bu eytani kitap, bir
intihaldi. Bazlar rahat bir soluk alabileceklerini dndler.

Ne var ki, bu m etne inanan giderek daha fazla sayda in

san, bu intihali bir Yahudi yaptna gre, eserin pekl zgn
olduunu iddia etti.

eviriler oalmaya balad, Yahudi ylanlarnn devletlerin

derinliklerinde srnerek ilerlediine kesin bir inanla inananlarn
says giderek daha fazla artt. Kanlmaz olarak Hitler Kavgamda
bundan bahsetti: Yahudilerin byk bir iddetle resm olarak
inkr ettii Siyon Bilgelerinin Protokolleri bu halkn varlnn nasl
srekli yalan stne kurulu olduunu esiz biimde gsterdi.

Yahudi dmanl batakln bulmutu ve buna gmlyordu.

Ateli Yahudi dman sanayici Henry Ford eseri Amerikallara
tantmaya karar verdi: Kitapla ilgili phelere ramen, bunu ter
cme ettirdi ve kendi imknlaryla bastrd. f
Yahudi dman eylem merkezleri bir yana, III. Reich de
Protokolleri elinden geldiince datt iin, Hitlerin iktidara
geli yl olan 26 Haziran 1933te svirenin srailli cemaatler
federasyonu, 1915 yasasna gre eserin zararl edebiyat olarak
yasaklanmas talebiyle Berne kantonaline ikyette bulundu. Dava,
eseri yaymlayan Hammerm basklarn hedef alyordu. lk du
ruma celbinden ve temyiz bavurusundan sonra dava 1937ye
kadar srd. Yalnzca sahtekrlk olduu sonucuna varld ve

251
sahte bir eser sz konusu olduuna gre uzmanlarn grne
gerek grlmedi.
Bu arada bu mide bulandrc m etin ald yrd: Belli bir
yazar olmadna gre, her editr bunu kendi halkna adapte
etm ekte zgr olduuna inand. 1920'den itibaren, saysz eitte
basks ve evirisi yapld. Bylelikle on bir farkl Arapa versiyonu
oldu. Bu silinmez bir sahtekrln en son noktas, en talihsiz
rneiydi. Bir eyin yanl olduunu bilmemiz, baarsna engel
olmuyor.
II costum e di casanm62 denemelerinden birinde, Umberto
Eco bir zihin bozukluunu tarif etm ek iin uygun ve ho cogito
interruptus kavramn icat eder, buna gre mantk yrtme s
reci yarda kesilip yerini sembollerin deil ama semptomlarn
yorumuna dair bir sisteme brakr. Yalanlar ve yanl kehanetler
iinde bile dorular grdmz sanlr. Bunun en bilinen tas
viri olduka saptrlm olan u zdeyitir: Ate olmayan yerden
duman kmaz. Oysa, sisi yanllkla duman zannetm ek m m
kndr. Protokoller in dnyay saran bir yara haline gelmesi bu
mantk ve saduyu sapmalarndan biri nedeniyle oldu. alacak
olan, (patoloji de denilebilir) insann kendi kendini aldatmasdr,
yukarda bunun baz rneklerini grdk ve ileride dierleri de
bunlar izleyecektir.

252
1906

Hayvanlardan Organ Nakli Sayesinde

Genlik Geri Kazanlabilir m i?

Safln, cahilliin ve karcln zararl ama ne yazk ki olaan

birleimi, XX. yzyln banda tp tarihinin en krl aldatmacala
rndan birini dourdu. Bylece, dnyada milyonlarca kii hayvan
lardan organ nakli sayesinde yalanmann ve salk bozulmalarnn
etkilerinden kurtulmann mmkn olduuna inand.

Saflk burada genlik iksirleri efsanesini buluyordu, cahillik

henz kefedilmemi genetik ve dokusal uygunluk yasalarna
meydan okuyordu ve karclk her ikisini de ktye kullanyordu.

Utan verici bir olayd, ayrca ba kahramanlarnn ounun

isimleri szlklerden ve ansiklopedilerden kayboldu. O dnem
phe uyandrc bilimsel kavramlarla i ie geen karmak* ayrca
inat bir ideolojik akm, insann hayati yenilenme kabiliyetini
vyordu. Bu dirimselcilik vitaminlerin ar derecede kullanm,
(o zamandan beri ar kullanmn zehirli olduu ispat edildi),
sve jim nastii (ve yalnzca bu), kesilmi st ve morina bal
karacierinin yann stn erdemleri, ayrca mehur organ nakli
zerine kuruluydu, hepsinin temelinde rkn yozlam asndan
kanma amacn gden soyartmclk vard. ki kuak bo
yunca ergenlik andaki genlere yutturulan arsenik, striknin,

253
kaplumbaa kan ve dier malzemeler ieren glendiricilerin
envanterini karmayacaz.
1887de College de Franceda Claude Bernardn halefi ve her
bakmdan sayg duyulan bilim adam, nl anatomist Charles-
Edouard Brown-Sequard yetmi yandayken, kuzu erbezleri kul
lanlarak hazrlanm bir sv enjekte ettiini ve bylece gen
erkeklere zg bir kas canlln, keyifli ruh halini ve ayrca
yaama sevincini bulduunu ilan ettiinde bir ayplama silsilesi
balad. Yine de yedi yl hayatta kald.
1900de daha temkinli olan Alexis Carrel, hayvanlardan organ
naklini Vyanal Jrgen W. Harms gibi farelere uygulad. 1906da,
Jaboulay adnda biri iki insana domuz ve kei bbrekleri nak
letmeyi denedi. yle acnas bir sonu ortaya kt ki yalnzca
soyad yaad. Ayrca Hunger, Neuhof ve Schonstadt da ayn
durumdayd, onlar da srasyla Java maymunu, kuzu ve makak
bbrekleri kullanmt.
Bu baarszlklara ramen, saplant kk salyordu. 1915te
Rus kkenli doktor Serge Voronoff, empanze tiroitlerini tiroit
yetmezlii eken hastalara ve bir empanze kemiini de bir sava
yaralsna nakletti. Oysa Voronoff phe uyandrc bir ecza de
posunda i grmyordu: I. Dnya Sava srasnda Fransada Rus
hastanesinde ba cerraht, 1921de College de Franceta deneysel
cerrahi profesr oldu.
1920'de birerkee maymun testiklleri nakletti. 1930da bu
tr 500 giriimde bulundu. Genleme mitolojisi alm yrmt.

Bu korkun hikyenin bu aamasnda unu hatrlamak gerekir:

Ayrca ksenograft da denilen iki farkl tr arasndaki damarl doku

254
nakilleri, kesinlikle kalc olamaz. Kan gruplar ve HLA gruplar
arasndaki uyumsuzluk bunu engeller; bu sebeple, insanlar ara
sndaki nakiller bile baarszla urayabilir. Bununla birlikte,
1999a kadar ksenograftlar denendi ve buradaki ama insanlar
genletirmek deil, yaamsal fonksiyonlar korumakt. Ancak
ya birka saat ya da birka gnn sonunda baarszla urad.
leride ksenograftlardan yararlanmaya devam etm enin tek yolu,
transjenik yani alc tarafndan reddedilmemek iin genetik
olarak deitirilmi hayvan kullanmyd. O dnemde bu akla bile
getirilmiyordu, nk genetik hakknda hibir ey bilinmiyordu.
stelik, aslnda genotip DNAsmm ynettii doal yalanma
srecine cinsel hcrelerin hibir etkisi yoktur.
VoronofFun bu iki tem el noktadan habersiz olduu ve onun
sahtekrlk veya aldatmacayla sulanamayaca ynnde itirazlar
olacaktr. Ama eer hastalarn objektif bir gzle takip etseydi,
nakillerinin tutmad sonucuna kanlmaz olarak varacak ve
bundan vazgeecekti. Oysa neredeyse hepsi birden pozitif olan
raporlar, tbbn olaanst bir baarya ulat yanlsamasn
besliyordu. Ona gre, yalar 63ten 83'e deien erkekler kas
canllna, derinin esnekliine, gzlerinin keskinliine ve libido
sertliine yeniden kavuuyor, salar yeniden kyor, tansiyonlar
dyordu. phesiz bunlar kaynan hem doktorun hem de
hastalarnn ift tarafl kendi kendine telkininden alan hileli iddialar
Bu adamlarn dostlarna maymun spermatozoidlerini aktar
dklar fikri akla gelince insan rperiyor.
En hogrl varsayma gre bundan u sonu kyor; Voronoff
insanlar zerinde tp ahlakna aykr, yanltc bir tedavi deneyi
yapyordu ve en kt varsayma greyse kendi kendini ve bu
arada hastalarn da aldatyordu. Zaten iki varsaym birbirine
aykr deil.

255
 svire'ye srgn edilmi ve itibarn kaybetmi olarak ld
nde, genletirici nakilleri tam amen gzden dmt.

Bu arada ABDde de benzer bir hikye yaanmt.

1918de elinde gerek bir tp diplomas olmayan, Kansas
ehrinde nemsiz bir yerin Eclectic Medical niversitesinin
verdii hileli bir diplomaya sahip bir dzenbaz Milford'da elli
yataklk bir hastane amt, personelinde alt cerrah vard. Ad
John Romulus Brinkleydi.
Yine ayn ekilde hileli bir izne dayanarak bir eczanenin
iletmecisi olan Brinkley, 16 yldr gten dm olan bir
iftiyi tedavi etmi, ona teke testisleri nakletmiti. Ameliyat olan
kii sonulardan memnun kaldn ilan etmiti. Brinkley lke
apnda n kazand. Bu hret, giriiminin teminat oldu. Nakilleri
karlnda o zaman mthi bir m iktar olan 750 dolar alyordu.
1923'te Kansasta ilk radyo istasyonunu kurdu, KFKB (Kansas
First Kansas' Best). Bu radyonun dalgalarndan szmona doktorluk
ilmini yayyor, erkek yorgunluu ve salg bezlerinin yetersizlik
sorunlarn tedavi ediyordu. Ayrca kendi firmas Milford Drug
Co. tarafndan retilen uydurma ilalar satyordu.
Akn eden mterilerden (gnde ortalama 50) dolay, ne
Milfordun hastanesinde yatak ne de Kansasta testis alnacak
teke kald. 1930da, Brinkleyin grnte nlenen :z olan yk
seliini basmn haberleri yarda kesti: ki yasa srasnda bir
bootlegger, yani kaak alkol imalats olmutu ve diplomalar
sahteydi: Doktorluk yapmaya hakk yoktu. Kansas ehrinin Tp
Odas muadili olan Board o f Medical Examiners, ona arlatan
muamelesi yapt ve federal devlet radyo istasyonunun lisansm

256
geri almakla tehdit etti. Adli ve medyatik frtnann ortasnda,
Brinkley Kansas valilii grevine adayln ilan etti. Meksika snr
nn teki tarafnda XER adl bir baka radyo kurdu ve Teksas, del
Rioya yerleti: orada baka bir klinik amt ve insanlar buraya
da akn etti. Yerel ve federal yetkililer ancak 1934te Brinkleyln
dolandrclklarnn kantn elde etti. Hastalar onu mahkemeye
verdi ve maruz kaldklar nakillerin yan etkileri iin tazm inat ve
faiz aldlar. VoronofFtan on kat iyisini (ya da ktsn) yapmt:
5.000 teke testisi nakli.

Burada hayvan testisleri lgnlnn en dikkate deer iki va

kasndan sz ettik. Ama Voronoff ve Brinkley'in taklitileri de
ortaya kt, onlar o kadar hrsl deillerdi ve bu sayfalarn amac
bu sapknlklar silsilesinin tarihesini karmak deil. Aldatmaca
btn gezegene yaylmt ve kkeni daha eski bir efsaneletir
meye dayand iin daha kalc oldu. M 15. yzylda in ve
Hindistandaki kabilelerin en kdemli yeleri enerjilerini artrmak
iin vahi hayvanlarn testislerini tketiyordu ve birok baka
kltrde, rahipler kurban edilen hayvanlarn bu blmlerini
-i-
kendilerine ayryordu. Bu organlarn efsanevi niteliinin daha
zararsz izleri mutfak sanatmzda zaten mevcut.
XX. yzyln balarna kadar Afrika'da uygulanan dirimselci
uygulamalarn sonulan daha ar oldu: nsan vcudunu canlandr
mak zere maymun kan vermek amacyla yaplan hacamatlar sz
konusuydu. izip yarma ilemi kalaya yaplyor ve oraya kurban
edilen hayvann kam dklyordu; bu AIDS'in kkeni oldu. nk
bu serum denemeleri insanlara SIV (Simian Immunodeficieny
Virs) denen bir hayvan virs bulatryordu. Hastalk uzun sre

257
uykuda ve lokalize kalarak, organizmann yavaa bozulmasna
yol at ve Wasting Disease ad altnda tropikal hastalklar iinde
snflandrld. 1970li yllarda, virsn bir mutasyonu onu hem
iddetlendirdi hem de dnya apnda yaylmasn salad.
Aldatmacalar, ounlukla tehlikeli hatta lmcl olabilen
efsaneletirmelerden yararlanr.

258
1906dan 1981e

Hastalklarm Dnyadan Gizleyen

Devlet Adamlar

Havaclk irketleri 1930lu yllarda, sivil havacln balangcn

dan itibaren, pilotlarn fiziksel ve zihinsel salk kontrollerini
gittike sklatrdlar. Daha 1950li yllarda hi kimse kalk ve
ini srasnda eker komas ya da kalp krizi geirmeye msait bir
adama, siklotimik ya da manik-depresif birine, bir DC8, Boeing
veya Vickers Viscountun kumandasn vermeyi aklna getirmezdi.
Hele bunu XXI. yzylda hi dnmezlerdi. Zaten fiziksel ya da
psikolojik zayflklara maruz kiilere yzlerce yolcunun hayatn
em anet etm ek akl hastal demektir.
lgintir ki, ayn kontrol milletlerin kaderinden bazen de
tarihin kaderinden sorumlu kiilere uygulanmad, Devlet ba-
kanlarnn tbbi dosyalar ancak zntl, ar titiz, her eyden
ve herkesten phelenen ve muhtemelen kendileri de bir para
noya yani srekli takip edildiklerini tehisi iin incelemeye maruz
kalabilecek kiileri hareketlendiren bir ura konusu oldu. G
savunucularnn iddias udur: Bakan fiziksel zaaflarna hkim
olmay bilir, onun bykl ve uyandrd saygnn kayna
buradadr.
Bylece alacak bir aldatmacann temelleri atlmt: nsann
nemsiz bedeni zerinde zihnin stnlne duyulan inan. Bu

259
inan eski devirlere uzanyor, hatta kkeni gcn ilahi doasna
dayanyordu.

Genel kamuoyu grne gre gem ite baz krallar baz sakat
brakan hastalklar geirmi olabilir. Bu konuda ne yaplabilirdi ki?
Modern tp henz var olmamt ve zaten bu krallar kendilerini
ispat etmi, an ve ereflerini hak etmiti.
Gemiin tanklar -nk o zamanlar oradaydlar ve ou
zaman sadktlar- tela uyandrc gerekleri aa kardlar.
Bylece, tek rnek olmayan Fransa'nn durumunu ele alrsak,
XI. Louisnin aldatmacasna maruz kalmt. Nasl, yoksa bu anl
Valois ldkten sonra hakknda tbbi dosya m hazrlanacak?
Vakanvis Philippe de Commynes (1447-1511) sayesinde bu
mmkndr. Kendisi budala ve dalgn deildi ve Kral Louis, bir
hastalk nedeniyle duyular ve konuma yetisini birdenbire nasl
kaybetti, nasl birok kez iyileip yeniden hastaland ve Plessis les
Tours atosunda tedavisi nasl yapld balkl bir blmde, sz
konusu kraln iskemik beyin-damar hastaln eksiksiz olarak
tasvir etmitir. Tarih, 1480 ylnn Mart aydr.
XI. Louis hastala 30 Austos 1483te yenik dt. Bu arada,
konuma yetisi dnda gnlerce hafzasn da kaybetmiti; btn
bakanlarn grevden ald, olunun kendisini zehirlemeye al
tn hayal etti ve baka lgnlklarda bulundu. c yl boyunca,
krallk fiziksel ve zihinsel adan yetersiz birinin elindeydi.
Acnacak bir olay ama krallk tarihinde istisna m? Kesinlikle
hayr I. Franoisnn durumunu ele alalm. 21 yanda tahta kt,
20 yl sonra fiziksel adan gten dmeye balad: 1535ten
itibaren, durumu srekli ktleti ve zayf dt. En inat has

260
tal ans ve testisler arasndaki bir fistld; sylendiine gre,
genliinde Belle Ferronniere adyla bilinen sevgilisinin yannda
yakaland frengiden dolay komplikasyon olumutu. Fransa
kralnn alt ksmlarda bir damar tkanm ve rm, bundan
dolay doktorlar uzun bir mr olacandan umudu kesti diye
anlatyor bir saray tan. Apsenin yayl durmad ve be delik
olutu. Kral inatla ava gidiyor ama bunu ancak sedyeyle tanarak
yapabiliyordu. te yandan, 1547ye kadar 12 yl hkm srecektir.
Protestanlara kar Fontainebleau fermann ilan eden, arlken'e
kar Sultan Sleyman yardma aran ve VIII. Henryye Artois
ve Flandre brakt Crepy anlamasn imzalayan ite bu srekli
ate nbetlerine hedef olan hastadr.
Otopsi sonular zc: Yemek borusu iltihapl lsere ya
kalanm, akcierin biri rm, sidik borusu harap olmu ve
mesane aznda iltihap dolu geni bir lser63 saptanm. nsan
I. Franoisnn byle bir tahribatn neden olduu aclara nasl
dayandn merak ediyor. Tehis? Muhtemelen belsoukluu
kkenli bir apse, retra daralmasn tedavi etm ek zere yanl
uygulanm bir sondayla daha da ilerlemi. Hastann kan zehir
lenmesi sonucu daha erken lmeyii artc.

Bakanlar ve saray erkn srr saklyordu. Ulusal karlar adna

iktidara meydan okuduklarn dnmek uygun olur.

Eer m antk devrede olsayd, taht daha salkl bir adama

brakmas gerekecek son hkmdar I. Franois deildi. Hareket
yetersizliine neden olan bir fiziksel hasarn en arpc rnei
Napolyondu: O da annn doruundayd.

261
mparatorun genliinden beri maruz kald facialar tablosu
iinde ieme zorluklar birinci sradayd; bu genitoriner sistem
bal altnda kategorize edilebilir. Her zaman ieme zorluum
vard ve giderek ihtiya kendisini daha sk hissettiriyordu diye
itiraf ediyor. Bugn aclar dayanlmayacak noktaya geldi.

Gnmz tarihisi Pierre Hillemanda64 gre, bu ieme zor

luklarnn Rusya seferi srasnda tarih sonulan oldu: Napolyonun
zaferinin tadn tam anlamyla karmasn nledi ve Rus ordusu
nun kendisini yeniden toplamasn salad. Napolyonun birok
seferine katlan general Louis-Franois Lejeune, Napolyon'un
ac ektiini ve gzlerinin nnde olup biten byk olaylarda
harekete geme yeteneksizliine bu hastalnn neden olduunu
bilmiyorduk diye yazmt.

Ama bir tann ayr bir aklamas, Napolyonun byk asker

giriimlerine dair resm anlatlarda fazla bir ey deitirmiyor.
Birok tarihinin, ne kadar eletirel olursa olsun, batnn en nl
kahramanlarndan birinin ieme zorluunun en sert bozgunun
sorumlusu olduunu ve tarihi deitirdiini itiraf etm ekten mi
desi bulanrd.
En akla yatkn varsaym bu zorluklarn bir retra daralma
sndan, bir belsoukluu rahatszlndan ileri geldii: Gonokok
aslnda dnemin askerlerinin peini brakmyordu. phesiz kiinin
an hareketli yaam tarzyla bunun dinmesi mmkn deildi. Bir
ey imeden geen uzun sreler hatta btn bir gn susuzluk
ekmek, kanlmaz olarak bbrek veya mesane talan oluuyordu.
Otopsiyle ortaya kan genital organlarn zayflamas da cabas.

Bununla birlikte Napolyonun salk durumuyla ilgili en tela

landrn semptomlar nroloji bal altnda topland. Brienne
asker okulundan beri, Bonaparte ani bilin kayplarna maruz

262
kalyordu. Bu okuldayken birden yere dmt. Bunun basit
bir baylma olduu sanlabilir. 1799 Kasm aynda 500ler65 tara
fndan Saint-Cloud'da hrpalandktan sonra halk iinde yeniden
bayld; o zaman bilincini tam amen kaybetmiti. phesiz gl
ve tehlikeli biimde itilip kaklmt ama o zaman bu unutulmaz
kavgada daha fazla bilin kayb vakas saymak gerekirdi. Sonra 1803
Ocak ve 1805 Eyll arasnda kriz geirmiti, bunlardan biri
oyuncu Duchtel'i dehete drd: Kadn, 1807de Saint-Cloud
atosunda imparator sevgilisiyle seviirken, Napolyon bilincini
kaybetti ve titrem e krizine tutuldu. Josephine dhil olmak zere
btn yaknlar yardma koutu ve nl hastay plak bir halde
spazmlarla sarslrken grd.
Aralarnda Dr. Frederick Cartvvrightn66 da bulunduu baz
yazarlar epilepsi dedi. Bu durumda, lokal bir epilepsi sz ko
nusuydu, buna eskiden kk hastalk denirdi, geliimi hayat
boyunca deiir. Tehis akla yatkn grnyor, Napolyon giderek
artan dalgnlklara veya ani uyuukluk krizlerine maruz kalyordu.
Tanklar ve anyazarlar arabada uyuyakalan byk adamn aniden
kendini toplama yeteneine hayran kald; bir zamanlar Charles
Dickensm karakterine referans olarak Pickvvick sendromu de
nilen hastalkl bir semptomun vgl yorumu: 7 Mays 1810da,
Gandda, Hotel de Villede verilen bir len ve balo srasmda,
Napolyon tahtnda uyuyakald. *
Bu hastalk, 1796da talya seferinin sonundan itibaren kendini
gsteren inat migrenlere benzetilebilir. Belki de, Napolyonun
hayat boyunca sk sk esiri olduu ve hipertansiyona yol aan
youn fiziksel ve entelektel abalardan ileri geliyordu. Ama
bunlar dengesizliin sebepleri deil, sonularyd.
te yandan, hayatnn sonuna dek srp giden u iki grnr
karakter deiikliini ayrt etm ek zor grnyor. Josephine'in
odasnda yakalad apkac olaynda olduu gibi, ou zaman

263
mantksz olan ve ldrmasna ramak kalan ar fke nbetleri
geiriyordu; o olayda adam dman bellemi, yakalatp hapse
attrmt. Bu nbetler giderek artt ve slubu giderek kabalat.
Onun salk durumunun siyasi tavrn ve ayn ekilde efkatli
ve samimi tavrn deitirdii inkr edilemez. Denizcilik bakan
Deni Decres, bunu zaten ilan etmiti: mparator delirdi, hepi
mizi mahvedecek!

Bundan zc bir sonu kyor: Napolyon, hkmdarlnn son

yllarnda psikotik nbetlere maruz kald, bunun sklm, vahame
tini ve sonularm bugn deerlendirmek imknsz. Fransa 18 yl
boyunca, klinik adan ara sra bunayan bir asker deha tarafndan
ynetildi. Avrupa bunun sonularna maruz kald. Fransa bilinen
demografik sonularla 1 milyon adamdan fazlasn ve Avrupann
en byk nfuslu milleti konumunu kaybetti.
Ama konuya zel birka eser hari, Napolyon'un zihinsel
ve fiziksel durumunun Batnn nne kard mthi engele
dair herhangi bir not bulmak zor: Bu riske atlmak neredeyse
majestelerine kar su ilemek anlamn geliyor.
te yandan, bundan uzak durmak kolektif aldatmacann
vahim hatasna dmek demektir.
Bazlar, Bu gemi diye iddia edecektir. Buna yeniden
dnmek neye yarar? dolleri ykmak ve hepsini paralar" ayrmak
neye yarar? Gemiin hatalarmn tekrarlanmasndan kanmaya
yarar. Aslnda, XX. ve XXI. yzyllarda hkim olan konsensse
gre, m odem demokrasilerin zgr bilgiye ak olular ve medya
aralarnn giderek daha sk takibi, bir devlet bakannn hasta
lnn uzun sre saklanmasn imknsz hale getiriyor. 2008de

264
bir sabah kousu srasnda Cumhurbakan Nicolas Sarkozy'nin
maruz kald ksa sreli rahatszlk srasnda halkn duyduu
heyecan bunun kantdr. Ancak birka izole diktatrlkte bir
tiran fiziksel ve zihinsel bozukluunu saklayabilir. Gerekten.
XX. yzyl banda, milletin cehaleti ve mttefiklerinin yalanlan
sayesinde uygulanabilmi halka ak bir komedinin etkisiyle, ar
fiziksel hasara uram ve zihinsel zrl biri, byk bir gcn,
ABDnin kaderine hkmetti: Bu, Thomas Woodrow Wilsondu.
Ve I. Dnya Savandan sonra Versailles anlamas faciasnda
lkesini temsil eden yine oydu.
Fiziksel olarak, 1896dan, yani 40 yandan beri rahatszd;
beyninde bir hasar olumutu. Bu hasar sol tarafta bir kas zayfl,
parmaklannda hissizlik ve yazma glyle kendini gsteriyordu.
Bu nedenle sol eliyle yazmay rendi. Rahatszl giderek ya
ylma eilimi gsteriyordu: 1906da ya beyin damarnda ya da ah
damarnda oluan bir kan phts nedeniyle sa gzn kaybetti.
Tedaviye arlan doktor, genel damar sertlii tehisi koydu.
Pierre Accoce ve Dr. Pierre Rentchnick67 Doktorlarnn bir
ounun klinik incelemeleri kasten yok edildi diye saptad. Ama
Philadelphia'dan Dr. Edward S. Gifford Jrn 1908 tarihli raporu
bu sansrden kurtulmutu: Atardamar spazmlar ve retina kana
malar vard ve bunlar da beyin kanamas riski tayan ok gl
bir atardamar hipertansiyonuna iaret ediyordu.
Bu damar sertlii hastas kr adam, her eye ramen iktidarn
en yksek noktas iin mcadeleye atlyor ve mucize eseri ama
cna ulayor: 1912'de ABD bakan oluyor. Mide ekimesi tedavisi
iin devaml gastrik sonda tayor ve depresif krizler geiriyor.
Davran daha da tela uyandrc: Sk sk sebepsiz yere a
lyor, hafza kayplar nedeniyle nutuklarn yarda kesiyor, akl
gidip geliyor ve fke nbetleri geiriyor. Brosunun ekmece-

265
sinde bir tabanca saklyor... Davran o kadar tuhaf ki Sigmund
Freud onun iin zel bir inceleme yapyor, nevrozunu Oidipus
kompleksine balyor.
Ama 1913te Beyaz Saray'dan Dr. Grayson, Bakann fiziksel
durumunun mkemmel olduu konusunda millete gvence veri
yor. Wilson 1916da yeniden seiliyor. Savatan duyduu dehet
Eski Ktay ikiye ayran atmada araya girmesine engel olur;
buna ancak 1917de, ABDnin de tehdit altnda olduu kanaatine
varnca karar verecektir.68
Genel durumu giderek arlamaktadr Paris'te, 3 Nisan 1919da,
iddetli karn arlar, idrarnda kan bulunmas, sol bacakta ve
yznn sol tarafnda grlen spazmlar ve ayrca sayklamalar
neticesinde, temsil heyeti onu W ashingtona geri gndermeye
mecbur olur. Zaman gelmiti: Temsil heyeti yelerine otomobille
gezmelerini yasaklamt ve Franszlarn kendisini zehirlemeye
altndan pheleniyordu.
Washingtona geldiinde, sol kolu bir daha iyilemeyecek e
kilde fel oldu. Dileri Bakan Robert Lansing'in uyard Senato
endieye kapld. Dr. Graysonun ibirliiyle Bayan Wilson teker
teker cumhurbakanl brosuna kabul edilen senatrleri aldat
may baard, onlar orada hibir eyin farkna varmadlar, Bayan
Wilson cumhurbakannn istifa etmesinin lke zerinde olumsuz
bir etkisi olacan ve hatta salna zarar vereceini onlara
kesin olarak anlatt. Ve bir sre boyunca ABDyi kendisi ynetti.
Bir daha asla dendi. Ama yle olmad.

John Fitzgerald Kennedy 20 Ocak 1961de ABD bakan oldu

unda, yalnzca grn bile onun kusursuz fiziksel ve ahlaki

266 i
salm anlatmaya yeterdi; 43 yanda enerji sayordu. Kennedy
kardelerin hepsi sporcudur, basn onlarn squash69 oynadklar
fotoraflar yaynlyordu. Basn, yneticilerinin zel hayatyla ilgili
bilgiye a bir halkn merakn gidermeye abalyor ve gazeteciler
Beyaz Saray'n yeni sakini ve yaknlarnn dikkatsiz davranlarn
srekli takip ediyordu. Kenned/nin sava srasnda srtnda bir
yara olutuu biliniyor ama bu onun dlleri arasna ekleniyor:
1943te Pasifikte iinde bulunduu hzl bir hcumbot PT-109,
Salomon adalar aklarnda bir Japon torpili tarafndan batrld
zaman yaralanm. Bu tam olarak doru deil: 1943teki yara eski
bir yaray yeniden demi ve arlatrmt, 1937de bir futbol
ma srasnda omurlararas bir diskin krlmasyla oluan bir
yarayd bu. Aclar bazen dayanlmazdr. Amerika halknda acma
hissi uyand.
1954te cerrahi alanda ilerlemeler kaydedildi: Krk disk yerine
yapay disk yerletirmek artk mmknd, bylece kurban bazen
sakat brakan o ac verici sinir ezilmesi sona eriyordu. Kennedy
bu zme bavurmaya karar verdi. O yln ekim aynda New
Yorkta bir hastanede ameliyat oldu ve artc biimde ameliyat
oku iddetli bir dekompansasyona neden oldu, yani organizmann
dzenleyici mekanizmalar iflas etmiti. Durumu umutsuz gr
nyordu, kutsal yalarla din tren yapld. Ama yavaa iyileti.
Drt ay sonra, bir stafilokoksik enfeksiyon nedeniyle ikinci bir
mdahale gerekti. Yine dekompansasyon, yine kutsal yalarla
tren. Ve Kennedy yine yava da olsa iyileti.
Bu ameliyat okundaki iki anormal tepkiye, yani dekom
pansasyon ve stafilokoksik enfeksiyona, bbrekst bezlerinin
ilevini yitirmesi neden oluyor; bunlar organizmaya metabolizma,
kan bileenleri dengesi, enfeksiyonlar ve strese diren iin te
mel hormonlar salglayan bezlerdir. Tedavi edilmezse, bu ilev
yetersizlii sonunda vcudu gten drerek lme yol aar.

267
Bunu baz doktorlar biliyor: John Fitzgerald Kennedy, Addison
hastalna yakalanm, ayrca bronzlama hastal da denili
yor, nk derinin hiperpigmentasyonuna neden oluyor 1948de
asker hastanede yatt zamandan beri kendisi de bunu biliyor.
Ama Amerikan halk bunu bilmiyor Onun doal esmer tenini
saln ve ak havada geen bir hayatn iareti olarak gryor

Eer 1961'de hl hayattaysa Kennedy bunu 1950'lerde ticari

letirilen kortizona borlu. Oysa uzun sreli tedavide bu, halsi-
nasyona neden olan bir uyuturucu gibi etki ediyor. Ve cinsellii
uyandryor. Boboaz tanklarn KennedyAin lmnden sonra
rapor ettikleri ve tbben priyapizm ismini tayan belli ki acil
ihtiyalar bundan kaynaklanyor.

Bu etkiler Addison hastaln getiren nrolojik ve psiik

sorunlara ekleniyor; yani hafza ve uyku sorunlar ve izofrenik
eilimler.

stelik gten dt sralarda, Kennedy fazla hogrl

bir doktor olan Dr. Jacobson araclyla kendine amfetamin
enjekte ettiriyordu; Dr. Jacobson sonradan mesleini icra etm e
iznini kaybetti.
yl boyunca, gezegenin en byk asker gcnn en te
pesindeki iktidar elinde tutan, fiziksel sal vahim derecede
harap olmu ve psikolojik sal ayn ekilde tehlikeli derecede
tehdit altnda olan bir adamd.
Bu gerekler ancak lmnden sonra basn szcs Theodore
Sorensen ve bir yakn olan Pierre Salinger tarafndan, o da ksmen,
ortaya karld. Aile ve yaknlarndan oluan evresi, Amerikan ve

268
dnya kamuoyunu bile bile aldatmt. Tbbi sr oluu hilekrl
hasralt etmeye yaramt.

1969dan 1974e kadar ayn senaryo Georges Pompidounun

bakanl srasnda Fransa'da da oynand. 1968 sonundan beri,
siyasetinin salnn klinik bilanosu giderek daha karamsar
bir hal alyordu. Hastal hafif anemiden, tekrarlanan enfek
siyonlardan ve kanla ilgili anormalliklerden, daha ar bir kan
dzensizliine evrildi: Makrogloblinemi, yani kanda anormal
derecede iri globlinlerin ortaya kmas. Bunlar kanseri iaret
ediyordu ve karacier, dalak, lenf dmleri gibi baz organlarn
ileyiini tehdit ediyordu.
Bakann yorgunluk nbetleri artyordu ve grevlerinin ye
rine getirilmesinde sorunlar kyordu. Durumun farknda olan
doktorlar bir tehis koymak iin hastay inceliyordu. 1972de
bunu hastaya bildirdiler ama phelendikleri hastalklardan,
yani her ikisi de ayn derecede vahim olan Kahler hastal ile
Waldenstrm hastalndan sz ettiler mi bilinmiyor. Tam olarak
durumu yalnzca kars ve doktor oluna bildirdiler. O andan
itibaren, pheli gripler birbiri ardna gelerek alma arkada
larn zor duruma drmeye ve kamuoyunu telalandrmaya
balad. Devlet adam diren gstermeye ve elinden geldiince
etkinliklerini takip etmeye alt ama stn yetenekleri hastaln
ilerleyiiyle giderek daha fazla krelmi grnyordu: Yorgunlua
kar ar derecede hassaslamt. Her ne kadar tp bilgisi ol
masa da, yprandn anlayacak kadar zekiydi. Ama ii brakmay
reddetti. Bylece sonunu hzlandrd. Hibir anayasa yetkilisi onu

269
istifa etmeye zorlayamad ve doktor-hasta mahremiyeti de bu
kararn gvence altna ald.
Bir gn kanlmaz biimde bunun getirdii sonuca karar
vermek gerekecek: Kahramanlk m, sorumsuzluk mu?
Ayn doktor-hasta mahremiyeti, Franois Mitterandn lmn
den sonra bir kez daha tartma konusu olacaktr Cumhurbakan
1981den beri kanser olduunu biliyordu ama hibir ey onu bunu
aklamaya zorlamyordu: O zaman milletvekilliinden vazgemek
zorunda kalrd. Bu sefer, doktor-hasta mahremiyeti akla getirildi
ve belli bir iddetle buna bavuruldu. Ama ayn yasalar bunu dok
torlardan isteyemiyordu, devlet bakanlarn ilgilendiren konuda
mahremiyeti korumaya kar gelmelerini onlara dayatamyordu.
Dolaysyla aldatmacalarn yeniden olumas iin btn ko
ullar bir araya toplanmt.
Devlet bakanlarnn fiziki salklarnn bozulmasna dair
pek az rnek verebildik ve hafzalar zorlayan daha baka birok
rnek var; kanlmaz olarak hayatnn son yllarnda psikiyatri
kliniine yatrlmas gerekli hale gelen Hitlerden, sava sonras
dnyann kaderine karar verilen Yaltada neredeyse katatonik
bir durumda bulunan Roosevelt'e kadar, tbbi yalanlar ile tarih
arasndaki ilikiler konulu bir kitap daha gerekir.
stelik gelimi olmakla vnen lkelerden henz bahse
dilmedi. Bu sayfalar byk meselelerin peindeki siyaset adam
larna takdim ediyoruz.

270 r
1910

Boronali, Eksessivizm Akmnn stad

XX. yzyln balarnda skandallar, hileler ve aldatmacalar pek

ender olarak elencelidir, hatta hi elenceli saylmaz. Gen bir
gazeteci, zor anlalr konularda, fovizm, ftrizm, kbizm, kons-
trktivizm, sprematizm ve sanatn dier -izinlerinin taraftarla
rnn salonlardan galerilere srdrdkleri kavgalardan bkmtr
ve onlarn bir moda trenini karma korkusuyla hareket ettikle
rinden phelenir; bylece, elendirici tanmlamasn son derece
hak eden bir aldatmaca uydurur.
Onun ad Roland Dorgeles. Ksa sre nce alan Bamszlar
salonuna aslan bir tuvalin nnde tur atyor: Ve Gne Adriyatik
zerinde Batt (veya Adriyatik zerinde Batan Gne). Konusunu
anlayabilene akolsun. Ressam, Joachim-Raphael Boronali adl
, .T.

bir Italyan; Dorgeles onun tannmamasn hakszlk olarak gr

yor. Bu kefedilmemi dhi, eksessivizm (arclk) akmnn
nderi. Dorgelesnin yapt szl ve yazl tantmlar sonunda
meyvelerini veriyor. Tablonun fiyat ykseliyor ve yazlan maka
leler, uyanan merak ve yaplan yorumlar giderek dorua ulayor.
Boronali kimdir? Nereli? Baka bayaptlar retti mi? Baklay
azdan karmann zaman geldi: Dorgeles tabloyu yapann Lolo
olduunu aklyor, yani, dnemin (Maurice Utrillo dhil) sanat
larnn ve resim rencilerinin dadand M ontmartre kaba

271
resi Lapir agilem eei. Dorgeles, Tahta Ha ve Gzel Kadn
M eyhanesi'nin gelecekteki yazar, ayrca Goncourt akademisinin
gelecekteki bakan, eksessivist bayaptnn yapln noterle
kaydettirmiti. Lolonun kuyruunu boya kutularna batrm ve
tuvalin stnde gezdirmiti. Belki de Lolo kuyruunu kediliin-
den gezdirmiti. Ya bu Boronali ismi? La Fontainein bir eee
verdii Aliboron isminin harflerinin deitirilmesiyle olumutu.
Amatrler ac ilac itiler ama bu, ada resmin deiik
okullarnn kaderinde fazla bir ey deitirmedi. Dorgeles'nin
aldatmacas abucak unutuldu ve hatta dar kafal birine zg,
basit bir aklabanlk kisvesiyle hasralt edildi. Yzyldan uzun
sre sonra, Versailles atosunda eitli zrvalklar sergileniyordu,
yle ki biri stakoz formundayd ve yalnzca gerici ve kavgac diye
tabir edilecek kiiler bundan rencide oldu.
Boronalinin Gn batm ise, Milly-la-Foretdeki Paul-Bedu
kltrel alannda duruyor.

272
1912

Voyni Elyazmasna Dair

Akl Almaz Aldatmaca

1912de tarihin en srad sahteciliklerinden biri, Avrupada

drt yzyllk turunu tamamlad ve her alandan uzmanlar iin
anlalmaz bir konu oldu. Sonunda bunun gerek nitelii yani
bir gizemci tuza olduu kabul edilene dek bir yzyl kadar
daha yle kald.
O yl, siyasi eylemlerden dolay srgn edildii Sibiryadan
kaan eski Rus vatanda Vilfrid Voyni, kendi ismini tayan
elyazmasna el koydu. Londraya yerleen Voyni ender bulunan
kitaplarn, incunabulum ad verilen 1500den nce baslan ki
taplarn ve elyazmalarmn tccar olmutu. Elindeki elyazmas,
drt yaprakl iki yz krk alt sayfadan oluuyordu, metinlerle ve
ou renkli resimlerle doluydu. Yazm stiline gre, Voyni eserin
yazl tarihini 1400 civarlarnda diye tahmin etmiti.
Eserde alt blm vard: Botanik, astronomi, biyoloji, eczane
ve belki astroloji. Drdnc blmn konusunu belirlemek zordu:
Yldzlar ve bilinmeyen ekillerle dolu madalyon resimleri vard.
Grnte, tpk Rnesans aydnlarnn ve amatrlerinin
nem verdii doa tarihi elyazmalarndan biriydi.
Ve sorunlar balad...

273
ncelikle, bunun yazsn deifre etm ek mmkn deildi: Ne
Latince, ne Yunanca ne de bilinen herhangi bir dildendi; alfabesi
bile gizemliydi; hibir yazda grlmemi iaretler ieriyordu.
Sonra yalnzca botanik ksm incelendiinde, zenle resmedil
mi bitkilerin hangileri olduunu tespit etm ek tamamen imkn
szd. Dier be blmde bilinen herhangi bir kavram bulmann
da imkn yoktu.
Bu elyazmas tam anlamyla sra d bir nesneydi.
Byk sava balangcnda New Yorka g eden Vyni nesneyi
uzmanlara sundu, ABDde bunlardan bolca bulunuyordu. Eline
fazla bir ey gemedi. Ktphaneci bu tuhaf elyazmasn XIII.
yzyln nl filozof ve ngiliz bilgini Roger Bacon'a mal ediyordu;
iddiasna tem el olarak, metinde deifre edebildii bir anagram
gsteriyordu, elyazmasnda ender olan baarlardan biriydi bu.
Orta Avrupa'nn ktphane arivlerini didik didik eden dier
aratrmaclar bu gizemli elyazmasnn zaten gemi yzyllar
boyunca birok aydnda merak uyandrdn grd. Bunlarn
aralarnda simyac Barschius ve XVII. yzyln hem bceklerin
hayatyla hem masal hayvanlaryla hem de astrolojiyle ilgilenen
nl bilgini Athanase Kircher bulunuyordu. Ama hibiri elyazma-
snn srrn zememiti. Aratrmalar sonucunda, elyazmasnn
zaten Vatikan Ktphanesinde bulunduu kefedildi ve Voyniin
bunu uygunsuz yolla ele geirdii anlalnca fke duydular.
Amerikal am atr bir kriptograf James Martin Feely, ifreyi
deifre etm i gibi grnd ve bir an akla yatkn grnen ge
Latince eviriler sundu ama onun varsaymlarndan vazgeildi.
nk nerilen versiyonlarn hibir anlam yoktu. Sama sapan
metinleri ifrelemek iin neden bu kadar zen gsterilmiti ki?

r
274
Aratrmalarn son durumunun71 tarihi olan 2004e kadar, deifre
edilebilmesi iin hibir anahtar yoktu ve belki de bu hi olmamt.
O zaman eserin, bilinmeyen bir dilin kurulu denemesi
olduundan phelenildi. Sonra, varsaymlar listesi en lgnca
olanlarna kadar tkenmi olduundan, uzmanlar pes etti. Bir
nokta vard ki Voyni elyazmas ne ba ne de sonu olan bir
simgeler koleksiyonuydu, dnemin hibir kavramna gnderme
yapmyordu. Doal bilimleri sk sk belirsiz ezoterik teorilere
balayan bu tr metinlerin yazarlar ounlukla gndelik kav
ramlara deinir, rnein baz metaller, elem entler ve astrolojik
iaretler gibi. Orada byle bir ey yoktu ve yzlerce yldr Voyni
elyazmasyla ilgilenen aratrmac ordular geerlilii olan en ufak
bir para bulamamt. Bunun yazarln Roger Bacona mal et
m ek tehlikeliden de teydi, nk ncelikle yazm stili onun
dneminden sonrayd, sonra filozofun eserinde sz konusu if
renin hibir rnei bulunmuyordu. stelik Bacon her ne kadar
pheli speklasyonlara eilimli olsa da, iyi bir incelemeciydi ve
hayali bitkiler izmezdi. Bir zellik dikkati ekiyordu: Elyazmas
dnemin bilgin metinleri gibi tantlmt ama tutarszl onun
bu amala gerekletirildii konusunda phe uyandryordu. Bu
kurnazca bir akayd.
Elyazmasnn el deitirme srecindeki bir olay bunp dn
dryor. 1583te, elyazmas John Dee adnda birine ait olmutu,
kendisi Kralie I. Elizabethin kiisel bycs ve muhtemelen
onun hizmetindeki bir ispiyoncuydu. O dnemde, aslnda, bir
ok hkmdar byk ve kk iler iin hizmetinde bycler
bulunduruyordu. Dee, karanlk bir kiiyle balantdayd; Edward
Kelley, simyac, khin, ilahi ruhlar arcs ve zellikle sahteci,
zetle tam bir arlatand.
1584te birok olaydan sonra, iki ibirlikiyi, Kutsal Roma
Cermen mparatorluu imparatoru, oklt bilimler dkn ve

275
deerli eser koleksiyoncusu II. Rudolfun saraynda buluyoruz.
Ve birden, Dee zengin, ok zengin oluyor; gerekten de o d
nemde dikkate deer bir m iktar olan 630 dka altn almt. Bu
elyazmasnn sat ve bu ani servetin arasndaki ba aka belli;
bunu zaten batan Voyniin kendisi yapmt.72
Yazarnn kim olduu bilinmiyor ve Kelle/den phelenmek
akla yatkn, o da II. Rudolf saraynda aniden zenginleti, sonra
1593te hamisi tarafndan yasa d bir eylem nedeniyle hapse
atld. Gemie kar ar sayg, bazen orada arlatan ve kalpa
zanlarn da bulunduunu unutturuyor. Yani aldatclarn.

276
1912

Nefertitinin Gerek veya Sahte Bst

6 Aralk 1912de dnyadaki en nl ikinci kadn kefedildi, u

anda Berlin Mzesinde bulunan Nefertiti. Birincisi Louvre'da
bitiinden itibaren tannan ve gizeminden dolay herkesin ha
yal gcne ilham veren Leonardo da Vincinin La Joconde'uydu.
Ama kincisi dnyann en gzel kadn olarak kutsand ve ancak
1924ten itibaren itibar kazand. Bununla beraber 2010dan beri
onun orijinallii zerine giderek daha ciddi pheler kyor.
Btn hikyesi tuhaf, hatta pheli grnyor.
O yl 6 Aralkta k Msrda geiren Saksonya altes prensesleri,
nl Alman Msrbilimci Ludwig Borchardtn Teli el-Amarnadaki
kaz antiyesini ziyaret eder. Buras ayrca Akhenaton da denilen
firavun IV Amenophis'in, Nefertiti'nin kocasnn eski bakentidir,
bu firavuna alelacele tek tanrl dinin icad atfedilmitir. Ksa
sre nce, Borchardt heykeltra Tutmosenin atlyesini kefet
mitir. Burada aletler, malzemeler ve dnemin boyalar vardr.
Keyiflerine gre dolaan prensesler msrbilimcinin yanna dner,
ya atlyede ya da kaz alannda (oras bilinmiyor ve bilinmeyecek)
bulduklar bir eyay ellerinde tutmaktadr. Bu dnya apnda
n kazanacak olan ok renkli bsttr. Elli santim yksekliinde,
stk ve boya kapl kalkerden yaplmtr, anm kulaklar hari
mucizevi biimde eksiksizdir: O Nefertitidir.

277
 Yaklak 40 yl boyunca, svireli Msrbilimci Henri Stierlin
ve dierleri bu gzellik zerine aratrmalar yapt ve sayacamz
tuhaflklar ortaya kard.
Borchardt, ismi deneyimi kadar byk bir Msrbilimcidir;
Nefertiti bstnn estetik niteliklerinin yan sra tarih nemini
grmezden gelemez. Ama grne gre, ona pek aldr etmiyor.
Bulunanlar Msr ile kazlar finanse eden sponsorlar arasnda
paylatrmakla grevli Fransz yetkilileri de bst hi dikkate
almyor. Daha da kts, Borchardt keifleriyle ilgili Berlinde
yaplacak bir sergide bstn bulunmasna kar kyor. Ama mze
araya giriyor ve sonunda bst 1924te sergileniyor; o zaman say
gnl kat kat artyor. Herkes bu kadnn portresinin grkemli
narinliine hayranlkla bakyor, 3.000 yl ncesinin bir Marlene
Dietrichi, cazibesi yz ifadesinin duygusuzluunu ayor. Herkes
onun modernliine hayranlkla bakyor.
Neden Borchardt bu esere bu kadar az ilgi gsterdi? stelik
bstn stk kapl kalker olduunu yazyor. Bunu nereden biliyor?
Bst aslnda heykeltran dier modelleri gibi aldan olabilirdi.
Keif koullan karanlk, hatta karmak. Bunu bulan Borchardt
m, ekipleri mi, yoksa ismi bilinen, Muhammet Ahmet el-Senoussi
adnda sradan bir ii mi? Msrbilimcinin raporlar elikili: 1923
tarihli bir raporda, eyann yz yere dnk, kolay krlan d
kntler yn iinde bulunduunu yazyor; bir dierinde bstn
bir m etre yksekliinde bir etajerden dtn iddia ediyor.
Ama derken bst nasl oldu da bu kadar az zarar grd,
burun ve ene hasar grm olmalyd, oysa mkemmel du
rumdayd.
Ana nokta, sol gzn eksik olmasyd. Herkes bunda hemfi
kir: Gz hi konmad, nitekim stk zerinde iz brakabilecek en
ufak bir gz karma izi yok. Bir kralienin yz stnde byle1**

278
bir eksiklik brakmak, o devirde heykeltran ynetimce en ar
cezaya arptrlmasna neden olurdu: Adeta Tanr gibi grlen
kraliyetin imajna bir hakaretti bu.
Ama keifleri zerine tantm a yazs yazmaya sonunda zo
runlu olduunda Borchardt artc bir kurnazla bavuruyor;
bildirisinde ancak gzl olan sa profilden kk bir fotoraf
koyuyor ve bundan kaideyi karyor. Bu arkeolojinin btn ku
rallarna aykr, aslnda eserin tamam btn cephelerden gs
terilir. Borchardt gibi deneyimli ve ahlakl bir Msrbilimciden
akl almaz bir hata bu.
Sz konusu bst, btn Msr sanatnda dikey olarak kesil
mi omuzlar barndran tek rnek. Bu sanatn tarihinde baka
bstler de var ama bunlarda omuzlar yatay olarak kesilmitir.
Bundan kan sonuca gre bu bst belki ne bir atlye modeli
ne de tamamlanm bir bst.

Eer heykel Tutmose atlyesinde bulunan stk ve boyalardan

yapldysa bilimsel bir analiz hibir ey gstermezdi.

Peki sonu nedir? Stierline gre73 iki noktada zetlenebilir.

lki, Borchardtn eserin mze koleksiyonlarnda bulunmasna
aka dman olmas. Bu inkr edilemez ve mze yetkililerinin
Borchardtm zel defterlerini yaymlamay reddetmeleri, bu d
manln tuhafln azaltmyor.

kinci nokta u ki, Borchardt bir bilimsel deney yapmak

istedi, Nefertitinin az ok tamamlanm eitli resimlerinden
ilham alarak tam bir portresini yapmaya dayal bir deneydi bu.
Deneyin amac Msr heykeltralnda o zaman bilinmeyen rengin
roln ispatlamakt. Bunun iin ona heykeltra ve ressam bir
sanat gerekiyordu; kazda byle biri vard, Stierlin onun ismini
veriyor: Gerhard Mark, 22 yanda.

279
 Ve sahte bir eser retimi deil de deneysel bir modelin sz
konusu olduunu iyice gsterm ek iin Borchardt ve Mark sol
gz bilerek eksik brakt. Eser istem d olarak o dnemin
artistik duyarllndan esinlendi, bu nedenle tuhaf biimde Art
Nouveau zellii tayor.
Bunun stne Saksonya prensesleri geldi, bst sanki orijinalmi
gibi alp gtrd. Bir arkeoloji deneyi sahtekrla dnecekti.

280
1914

Aridk Franz Ferdinand'a Korkun Suikast

1914-1918 yllarndaki I. Dnya Sava'nn sebepleri saduyulu

bir renciye retildiinde kanlmaz olarak Shakespearein
szlerini anmsatyor, grlt ve fke dolu bir hikye (son ola
rak da, anlalmaz). zetleyelim: Bir Srp milliyetisi Avustuya
aridk Franz Ferdinand, Srbistandaki Saraybosna'ya ziyareti
srasnda ldryor. Avusturya bunu bir sava ilan olarak gr
yor ve bir ay sonra, Srbistana sava ilan ediyor. Almanyadan
ittifak garantisi alyor. Almanya Rusya'nn atmaya girmesinden
korkuyor ve ona sava ilan ediyor. Rusyayla ittifak halinde olan
Fransa, Almanyaya sava ilan ediyor. Almanyayla ittifak halinde
olan Osmanl, Rusyann, ngilterenin ve Fransann kendisine
sava ilan ettiini gryor.
Ve ok gemeden btn gezegen ate altnda kalyor Yalnzca
bu olaylarla zetlenirse, tarih bir kukla tiyatrosunun entrikasna
benzerdi. Ve batnn devlet bakanlarnn psikiyatrik tedavi ge
rektiren deliler olduu kantlanmadka anlalmaz da olurdu.
Aslnda, birbiri ardna dmanlklarn balamas, birka yldr
gizli kalan durumlardan ve tehlikeli olduu kadar karanlk he
saplardan ileri geliyordu.
XX. yzyln banda, Avustuya-Macaristan imparatorluu,
Srplar ve ekler dhil olmak zere zerklik isteyen aznlklarn

281
sebep olduu ve Rusyann Balkanlar zerindeki hedefleriyle va
him duruma gelen gerginliklerin penesindeydi. Bununla birlikte
imparatorluk hkmetler st devlet fikrine aslyor. 1912de
Rusya tarafndan desteklenen Srbistan ve Bulgaristan bir balkan
hatt oluturuyor, buna Yunanistan ve Karada da katlyor ve
OsmanlIya Avrupa tarafndan saldryor, o da ciddi yenilgilere u
ruyor. Yine Rusya tarafndan cesaretlendirilen Srbistan Adriyatike
bir ulam yolu istiyor, buna talya kar kyor. 1913te bir Byk
Srbistann kurulduunu grmekten endielenen Bulgaristan bu
devlete sava ilan ediyor. Eer Romanya, Yunanistan, Karada ve
hatta Osmanl Srbistann yardmna komasayd sava kazanma
ans olabilirdi. Avusturya-Macaristan Srp zaferinden telaa d
yor, Bulgaristan, Makedonyay ve Dobruca'y kaybediyor.
Srbistan bir Byk Srbistan ryasn besliyor, bylece
Avusturya-Macaristan ve Osmanl imparatorluklarnda yaayan
Srp topluluklarn bayra altnda toplayacak. Her ne kadar Srplar
atlgan kararlara eilimli olsa da komu devletlerin kabul etmedik
leri bir proje bu. Almanya kesinlikle buna kar: Srbistan siyasi
faktr olarak Balkanlardan elenmeli diye ilan ediyor Kayser II.
Wilhelm. Dosta bir anlama artk mmkn deil.
Mttefiklerin oyunu ve byk glerin srekli kararszlklar
nedeniyle btn Avrupa gergindir. rnein, XIX. yzylda Byk
Srbistan'n yaratlmasna kar olduunu akladktan sonra Rusya
birok sebepten dolay gizlice ters dn yapt, bu sebepler bir
yzyldan fazla zaman getii halde hl gizliliini koruyor. O
zaman Srp entrikalarndan ve onlar destekleyen mt etiklerden
dolay giderek daha fazla fkelenen Avusturya-Macaristan dn
yann ka bucak olduunu Srbistan'a gstermeye karar veriyor.
Geen zaman Srplarn asker avantajlarn arttryor; AvusturyalI
kurmay bakan general Kont Conrad von HtzendorfFun kabul
ettii gibi, onlann iini bitirme zaman. Viyana, Srplarn hak iddia

282
ettikleri bu topraklar stnde egemenliini yeniden dorulamak
iin tahtn vrisini Bosna bakenti Saraybosnaya ziyarete gn
dermeye karar veriyor. Grnte, bu yalnzca 1910da Bosnann
zorla topraklara katlmasndan sonraki imparatorluk ziyaretinin
bir tekrar olacak. Aslnda bu bir meydan okuma.
O zaman bir phenin glgesi ykseliyor: Avusturya-Macaristan
mparatorluu ne yaptn iyi biliyor mu?

Srplar imparatorluk ziyaretinin tahrik edici niteliinden dolay

telalanyor ve Bosnann ynetiminden sorumlu devlet bakan,
imparatorun danman Leon von Bilinskiyi uyaryor mparatorun
daha nceki ziyareti Bosna milliyetiliini fazla kkrtt iin
Zarejic adl bir rencinin, Bosna valisi Varesaninei nce ldr
meye kalkp sonra intihar ettiini anlatyorlar. Srplarn uyarsnn
nedeni, doal olarak, Franz Ferdinand iin endielenmeleri deil,
ulusal karlarn gzetmeleri. Srbistan aslnda yeni bir saldrnn
dikkate deer alkantlara neden olacan ve kendisinin de buna
srkleneceini biliyor. Oysa yakn gemiteki savalardan dolay
n,

gsz dt iin yeni bir savaa kar koyacak durumda deil.

Uyar boa gidiyor. AvusturyalIlar inat ediyor ve daha da k
ts, ziyaret gn olarak Srplarn 1389da Kosovadaki Trklere
kar zafer gnn seiyorlar. Bu, Srplarn mill bayram.

Bu basit bir tesadf olamaz. Tahrik aka ortada.

Ve etkili oluyor: Miada Bosna, Gen Bosna, adl yasa d
hareketin yesi olan 19 yandaki bir renci, Gavrilo Prinzip,
aridk Franz-Ferdinand ile karsna ate ediyor ve ikisini de
ldryor.

283
 O zaman Avusturya tahrike tepki gstererek kendisini dn
yaya bir kurban gibi tantyor, hlbuki tahrikte bulunan biz/.t
kendisiydi.
Bu aka belli aldatmacadan imparatorluun aylardan bn
arad bir sava ilan bahanesi douyor; Avusturya, Srbistan'.!
48 saatlik bir ltimatom vererek, btn Avusturya kart ent 11
kalarn sona erdirilmesini ve sulularn Avusturya yetkililerinin
katksyla yakalanmasn istiyor.
Oysa Srbistann bu komploya giritiine dair en ufak kanl
yok. Elbette ayn milliyeti arzular Srplar ve Bonaklar yak
latryor ama bunlar iki farkl varlk. Egemen bir devlet olarak
Srbistan sulamalar inkr ediyor ve ekincelerini bildiriyor. te
yandan tedbir gerei, ksmi bir seferberlik emri veriyor. Avusturya
da aynsn yapyor. Ve Saraybosna saldrsndan tam bir ay sonra
Srbistana sava ilan ediyor. Stratejisinin tem el noktas burada
yatyor: Dnya kamuoyunun gznde kendisini Srp terrizminin
kurban olarak tantyor; dolaysyla bu kabul edilemez hakarete,
yani imparatorluk ailesinin bir yesinin, bizzat tahtn vrisinin
ldrlmesine kar harekete gem ekte hakldr.
Avusturyann taht vrisi prensini siyasi hesaplara kurban
verdii hi kimsenin aklna gelmeyecektir. Hlbuki... imparatorluk
ailesi ve sarayn bir ksmna gre, Franz Ferdinand tahta kn
nemli lde tehlikeye atmt: Bir yabancyla, kendi snfna
uygun olmayan bir evlilik yapt. Nitekim, kars Kontes Sophie
Chotek bir ekti: Asla imparatorie unvan alamayacakt. Bu bir
utan. Resm olarak, ak arabayla trajik ziyaret srasnda Bayan
von Habsburgun kocasnn yannda oturma ayrcal yok, nk
kocas Avusturya ordusunun mareali olarak orada; eer kocas
Saraybosnaya tahtn vrisi sfatyla resm ziyarette bulunsayd
kendisi bir eskort arabasyla ikinci plana atlacak, dolaysyla ko
casndan epey uzakta olacakt.

284
 Avusturya, Franz Ferdinand srWedii tehlikelerden habersiz
.ifpjldi; hatta bunlardan faydalanyordu. AvusturyalIlarn Bosna
milliyetilerine kurduu tuzan ek bir avantaj vard, aridkn
lnnyle saray istenmeyen kadndan kurtuluyordu.
Bunu takip eden savataki dehet verici grlt patrt iinde,
.ililer bunu balatan Avusturya tuzayla artk ilgilenmez
oldu; savala ilgili byk eserler bundan hi bahsetmedi bile.
Neredeyse bir yzyldr, savan lgn bir milliyeti Avusturyay
.lirik ettii iin balad retiliyor. Ve baz yazarlar gizemli
I l.bsburg lanetinden bahsediyor: Rudolfun ihaneti ve Sissi'nin
ldrlmesinden sonra, Franz Feminandm ldrlmesi!
mparatorluk hanedannn d belki de tarihin intikam
dr Bunun arl, takip edecek olan 5 milyon l ve 12 milyon
y.ralnnkiyle kyaslandnda hafif kalmaktadr.

285
1914

Mons Melei, Hendeklerin

Kahram anca Kurgusu

1914 Austos aynda sefere katlan ngiliz birlii Belikann Mons

ehrini Alman ordularnn youn top atlar altnda boaltmak
zorunda kaldnda, m ttefik devletlerin morali ar darbe ald.
Kurmaylar kamuoyunu ve orduyu savan daha birinci ayda kay-
bedilmeyeceine ikna etm ek iin byk aba sarfetti ve basnn
cephedeki muhabirleri bu giriimde onlara elik etti.

Takip eden 29 Eyllde, bugn artk yaymlanmayan Evening

Newsin sava muhabiri Arthur Machen, Monstan geri ekildikleri
srada ngiliz askerlerinin gkyznde byk resimlerin beliri-
inden esinlendiklerini yazd ve anlattna gre, bunlar ngiliz
davasn kurtarmak iin Azincourt savanda V. H em ynin ok
ularna rehberlik eden Aziz Georgesun grnts olabilirdi.

Mechenin hikyeyi tam bilmedii ve gnmzn ngiliz ile

Fransz milleti kavramlarnn etkisi altnda kald anlalacaktr.
Aslnda bir Plantagenet dolaysyla bir Angevin olan V Henry, 25
Ekim 1415te Armagnaclara kar zafer kazanmt. Ama nihaye
tinde hkim olan fikirlerdi bunlar. Sonraki savaa kadar varln
srdren gizli bir rgtn, Altn afak Hermetik Cemiyetinin yesi
olan Machenin akli durumuna uygundu. Machen, A stik ngiliz

286
M.)isinin, bir tr eski paganizmin, ksa srede Hristiyanln
vTini alacan dnyordu.

Askerler bu masal rendiler ve kendi faydalar iin yeniden

r alp paganizmle ilgili ierii kardlar: Onlara gre, gky
znde belirenler melek ordularyd. 1915 ve 1916 yllar boyunca
irkrarlana tekrarlana, bu masal zihinlerde sreklilik kazand,
Irrkes kendi versiyonunu anlatt. En heyecan verici olan kesinlikle
bombac Muhafzlardan avu Daniel Ruffellinki oldu: M onstan
u'kilme srasnda cephane dolu bir araba eken atlar birden durdu
.ik atlar zerlerinde grnen bir melekten korkmutu. Bu
gksel varlk bir tan zerinde yaylm gibi grnyordu, kollar
kavumu ve ayaklan Almanlar iaret ediyordu.

Bireysel halsinasyonlar kolektif halsinasyonlarla rekabet

nler, bulac da olduklar iin, Franszlar da bunlardan grd:
>nlar gkyznde Jeanne dArc grmlerdi. te yandan, 1914'te
Almanlar bundan zarar grmedi, hatta bundan faydaland: Bir
sken rapora gre, yukarsna bir Meryem Ana resm yansta
rak Franszlarn stratejik bir noktada bulunan bir iftlie ate
etm ekten vazgemesini saladlar.

Somme Savann, Eyll ve Ekim 1916da, maddiyatn stn

ln gstermek amacyla tasarlanan ama insan hayatf asndan
bedeli son derece ar olan tecrbeleri, doast vizyonlarn
yarda kesilmesine neden oldu.

Bu psikolojik geliime en ok aran bunu tahrik eden kiiydi,

yani Machen'in ta kendisi. 1997de lkesinden onu tanyan biri,
romanc Fay Weldonun annesi Margaret Birkinshaw, bunu ngiliz
televizyonunda syledi. 1930larda, yalnzca ordularn moralini
ykseltmek istediini aklamt. O zamanlar okltizme olan
ilgisi snmt.

287
 Mons melei olay, kolektif aldatmacalarn dourduu ma
sallarn kendilerine zel bir yaamlar olduunu psikologlar ve
propaganda uzmanlarna gsterdi. Bu masallarn geliimi nce
den ngrlemez nk bunlar psikologlarn ve psikanalistlerin,
engramlar ya da arketipler olarak adlandrdklar eye baldr.
zetle bu durum, aldatmaca sayesinde insann kendi kendini
kandrabileceini gsteriyor.

288
1915

Lusitarianm Batnn Olduka phe

Uyandrc Biimde Smrlmesi

7 Mays 9 1 5 te, Cunard Linesa bal grkemli yolcu gemisi

Lusitaria, rlandann gneyinde bir Alman denizaltsnm torpi
liyle batrld. Gemi 18 dakikada batt ve 413 tayfadan olmak
zere 1201 kii ld. Torpilin atndan nce hibir uyar atei
olmamt.
O srada, Birinci Dnya Sava, geen yldan bu yana ortal
kasp kavuruyordu. ngiliz ve Franszlar dnya kamuoyunu Alman
barbarlna kar kkrtmak amacyla bunu frsat bildiler, nitekim
sivilleri tayan bir gemiye saldrarak bu ispatlanm oluyordu.
Kampanya zellikle Amerikan kamuoyunu hedef alyordu, ABD o
srada tarafszln korumaya karar vermiti.74 Felaketin psikolojik
yanks son derece byk oldu ve savan tesine kadar srd.
Bununla birlikte sylentiler dolamaya balad, bunlara gre
Lusitaria sadece sivil bir gemi deildi ayn zamanda sava mal
zemeleri de tayordu. Savan bitmesinden hemen nce biri
ngiliz biri Amerikan iki aratrma komisyonu, bu konuda gerei
belirlemekle grevlendirildi; ikisi de phelerin hibir tem ele
dayanmad sonucuna vard.
En azndan sonular yanlt ama hl savata olan iki gcn
sonradan bunlar kendi lehlerine ynlendirmi olmalar anlalabilir

289
Bu ancak 1972de renilebildi: Gemi yk bordrolar incelemesi
yolcu gemisinin cephane tama aracna dntrldn gs
terdi, 15 santimlik 12 top, 4200 kurun kasas (her kasada 1000
kurun vard) 1250 top mermisi paras kasas (arapnel) 18
msademeli tapa kasas, pamuk barutu... stelik btn envanter
ortaya dklmemiti.
Gemiye binileri srasmda, yolcular New Yorkta Alman kon
solosluu ihbarnamesiyle, deniz yoluyla gittikleri takdirde, btn
risk ve tehlikeleriyle bir sava blgesine girecekleri konusunda
uyarlmt. Alman kkenli dok iilerinin (ehirde nemli mik
tarda Alman smrgesi vard) o srada ABDde ok aktif olan
Deutsche Bund veya Alman Cephesi ajanlarn uyarm olmalar
mmkndr.
stelik, yolcular ngiliz Amiralliinin, ticaret gemileri ve
yolcu gemilerine, U-Bootlara75 kar silahlanma yetkisi verdiini
bilmiyordu. O zamandan beri, Alman denizaltlar giderek daha
fazla kayp vermi ve kendilerine pheli gelen gemileri grr
grmez torpilleme emri almt. te yandan, Lusitania !nn bat
masnn neden olduu heyecan o kadar byk oldu ki Almanlar,
bunun Amerikay savaa girmeye tevik edeceinden korktu;
dolaysyla grr grmez ate etm e emri kaldrld. Ne var ki
artk ok geti, birka hafta sonra, ngilizler Alman gemilerinin
btn hareketlerini takip etmelerini salayan kodu zmlerdi.76
Beyin ykama elli yedi yl srd. Gerek er ge ortaya kar.

290
1915

in m paratoriesinin Sevgilisi
ve Kral V. George

Panama olayndan, Fransz denizaltlarnn Pakistana satnn

komisyonlar ve retrokomisyonlar olayna kadar, devletlerin
d politikas saldrlarla, her eit dmen ve hilelerle ssldr.
Buradaki ortak payda, birka kiinin agzlldr ki bu kiiler
pazarlklarn kalbinde bulunur, bunlar hibir zaman gn na
kmayacaktr ve birka milyon frank, kuru, dolar veya sterlinin
geiinden yararlanma ansn kullanrlar. Bunlar, aslnda bir ifa
etme eyleminin olduka fazla sayda gl insan lekeleyecein
den emindirler.
Bununla birlikte pek az olay Sir Edmund Backhouse (1873-
1944) kadar artc aldatclar tarafndan gerekletirilmitir.
Backhouse, onlarca yl boyunca ahmak denemeyecek kadar ftu-
fuzlu kiileri aldatm ve Foreign Officei gemiyle idare etmitir.
1915 yl onun en grlt koparan marifetinin yldr.
Avrupada Birinci Dnya Savanm birinci kndan sonra,
Alman saldrs Marne mucizesi sayesinde durduruldu. Ama
askerler savaa yeniden balamak iin silahtan ve cephaneden
yoksundu. Silah fabrikalar alabildiine iliyor ama talebe cevap
vermeye yetmiyordu. Oysa Manu hanedamnn dnden bu
yana geen birok yldan beri silahl atmalarn tiyatrosu haline

291
gelen inde hl byk rezervler vard. in hkmeti phesiz
tarafszd ama mttefiklerin karsnda elverili konumdayd.
Dolaysyla, ngiliz hkmeti indeki genel vali Sir John Jordan'
bir anlamamn zelliklerini incelemekle grevlendirdi.
Bu pek kolay deildi, inlilerin kesin tarafszlk arzusunu
korumak iin, bir eylem plan bulundu: Bamsz bir firma silah
ve cephaneleri satn alacak, sonra bunlar ngiltereye verecekti.
Babakan Yuan Shih-kainin yakn dostu, nde gelen bir in dev
let memuru, Liang Shihi, ngilizlere coolies diye nitelendirilen
300 bin adam dn vermeyi bile teklif etti, yani anakkalede
hizm et grebilecek iiler. Bu gizli protokol dzenlemek iin
seilen adam, Sir Edmund Backhousedu.
Onu Pekinde yaayan ngiliz ve yabanclar iyi tanyordu:
ince konuuyor ve sekin bir Sinolog olarak geiyordu. Pekin'de
ngiliz eliliinin gizli ajan oldu. Harika bir i karyormu gibi
grnyordu: 100 bin tfek sat iin bir anlama elde ettiini
ilan etti, 350 Krupp makineli tfek ve 30 milyon .313 kalibre
fiek, sonra 1911 Krug seferinden 100 top, 100 makineli tfek
daha... Londradaki Savunma Bakanl ok sevindi ve Pekinde
orta eli Jordan, Hong Kong zerinden gelmesi beklenen bu
oyuncaklarn teslim edilmesini sabrszlkla bekledi. Ortaya konan
miktarlar ok bykt ve Backhouse komisyonunu tahsil etti.
Ama silahlarn yklendii gemiler ge kald, bir tara valisi tara
fndan alkonulmutu. Her zaman araya giren ufak bir aksilik olur.
1915 ylnn Kasm aynda ngiliz elilii hl bir tek tfek bile
grmemiti. Backhouse daima cafcafl aklamalarda bulunuyordu.
in hkmetinden u veya bu sekin kiiyle dostluuyla vn
yordu. Sonunda, ileden kan genel vali Jordan onu Pekindekilerle
yzletirdi: Adamlar onu hi grmemi ve dolaysyla vnd
dostluklar tam amen hayal rndr.

292
 Maskesi den Backhouse hasta olduunu aklad ve bir in
szlnn gzden geirilii iin ngiltereye dneceini syledi.
ngiltere diplomatik personelini gln duruma drecek fiyas
koyla ilgili kimse tek kelime etmedi.
Backhouse 1916da in'e geri dnd ve bir baka giriimde
bulundu; bu sefer Amerikallarla: 100 milyon sterlin deerinde in
banknotlarn bastrma iini elde etmek sz konusuydu. Amerikan
irketi Bank Note Company adna grmelerde bulundu. Burada
da operasyonlar yine ne ilgintir ki dolambal biimde geliti
filancaya bahi vermek gerekti sonra falancaya yine bahi, an
lamay yeniden grmek gerekti ve byle devam etti.

Sonunda, Backhouse, Bank Note Companynin patronu George

Halfa, bizzat in babakan tarafndan imzalanm bir anlam a
verdi. Birka hafta sonra, gerek ortaya kar: Anlama sahtedir,
babakann imzas da. stelik Backhouse komisyonunu nceden
almtr Bunu geri vermesi istendiinde, bir baka strateji uydurur:
Eski imparatorluk sarayndaki gizli balantlar sayesinde, im pa-
ratorienin llemez deerdeki ncili ceketini ve yksek fiyatl
baka eyalar elde edeceine dair gvence verir. O ve kandrmaya
alt Amerikal Hail, bunlardan gelecek paray paylaacaktr.
Ceketi elde etmek zor olduundan, Backhouse bunun korunduu
yeri soymay teklif eder. Bahaneden bahaneye proje suya d er
ve sonunda ceketin aslnda hi var olmad ortaya kar. Deerli
eyalara gelince, bunlar pazarda satlacak vr zvr eylerdir.

Backhouseun dolandrclklarn anlatmak iin btn bir k ita p

yeterli olacaktr; ngiliz tarihi Hugh Trevor-Roperin hakknda
yazd kii odur.77 En can alc noktalardan biri, Backhouseu n

293
gnldr, burada imparatorie Tseu-Hinin sevgilisi olduunu vr
tarihiyi ok eden pornografik bir sosa bulanm baka palavra I.u
anlatr. Aynca Verlaine, Huysmans veya Mallarmenin yakn arka
da olduunu da syler. Hlbuki ne imparatorieyi ne Verlainc-',
ne Huysmans' ne de Mallarmeyi tanyordu. Backhouseun szde
anlarn anlatrken verdii gvenden etkilenmi olmasna karn,
angaydaki Fransa bakonsolosu Roland de Margerie (1899-1990)
sonunda onun uydurmalarndan phelendi, nk tarihler de
dikodularla uyumlu deildi. Backhouse son kurunlarn atmt.
ince, Moolca, Manuca ve Tibete bilen sekin Sinolog so
nunda konusunda yetkili grkemli insanlar aldatmt. Onun
Pekin saray yllklar ve hatralar bir uydurmalar silsilesidir, Dul
m paratorienin Z am annda in adl eseri de yle. Artk onun
Oxforddaki Bodleian Ktphanesine brakt 18 ince elyazmas
eserden de pheleniliyor.
8 Ocak 1944te angaydaki Saint-Michel hastanesinde ld.

294
If)l 7

Sonuncularn Sonuncusu Bir Yl Erken

Bitebilir miydi?

Neredeyse bir yzyl sonra, XX. yzyl tarihinin en sinsi gizli ile
rinden biri hafzalardan silindi ve phesiz hibir zaman yeniden
hatrlanmayacak. Gerek aslnda ykc ve bu unutulan ey ne
okullarda ne de niversitelerde retilecek. Bunu bugn I. Dnya
Sava uzman tarihiler biliyor ama ou zaman nemsiz bir olay
olarak deerlendiriliyor; dolaysyla halk tarafndan bilinmiyor.
1916 Kasm aynda, kardei Franois-Josephin bu tarihteki
lmyle Avusturyann yeni imparatoru olan I. Karl'n ei impa-
ratorie Zitann kardeleri Bourbon-Parma prensleri Sixtus ve
Xavier son derece byk neme sahip siyasi giriimlerde bulunur.
Belika ordusunda subay ama imparatorun da yan resm delegeleri
olarak, Almanya mttefiki Avusturya ile Fransa, Belika, Byk
Britanya, Rusya ve talya arasnda atekes teklif ederler. Bu aba,
Kari von Habsburgun tahta kndan beri dile getirdii bar
isteine uygundur Eer bu atekes sonulanrsa, II. Wlhelmin
Almanyas hepsine kar tek bana kalacaktr, Mttefik Devletlere
hemen katlacak olan ABD de cabas. Almanya ok gemeden
silahlar brakacak, yz binlerce hayat kurtulacaktr.
Prens Sixtus, Dileri Genel Sekreteri Jules Camboriu yemee
davet eder, o da 1917 Ocak aynda iki kardee serbeste dola-

295
abilmeleri iin diplomatik pasaportlar verir. 3 Martta spany
kral XIII. Alfonso projeyi kabul eder ve bunu Fransz sava ba
kan general Lyauteye (1854-1934) bildirir. 5 Mart 1917de Prens
Sixtus Fransz Cumhuriyetinin bana mparator I. Karldan g
rme notlaryla dolu yar resm bir mektup sunar; bu mektup
gizli kalmaldr. Poincare itiraz ediyor, talyann telafi olmadan
dmanlklarn bitmesini kabul etmeyeceini syler; aslnda,
Mttefik Devletlerin herhangi bir garanti vermeden kendisine
gz boyamak iin gsterdikleri topraklar bekliyordur. Bu vaatler
zaten aldatcdr, nitekim bu topraklar Savoya, Nice, Korsika,
Trieste, Tunus, Cibutiyi ieriyordun.. Poincarenin itiraz en azn
dan vaktinden ncedir: Belki de talya adna cevap vermeden
nce ona danmalyd.
Ve ancak bir kelimeyle, kargaa kelimesiyle tasvir edilebi
lecek ey balar: Hzl bir bar olasl altst olur.

Bourbon prensi Sixtus 8 Martta Elyseeye geldiinde, Poincare

ona kendisine verilen belgelerin tatm in edici olmadn ve
Avusturyann talya cephesi dhil btn cephelerdeki savalar
kesmesinin gerektiini bildirir, nk talya zor duruma derse,
1915te imzalanan bir anlamayla bal olan Fransa ona yardm
etmelidir. Bu Avusturyann tekliflerinde st kapal belirtilir, ama
belli ki Poincare zaman kazanmaya alyordun Fransa yakla
mda bulunulan ilk lke olduundan, Poincare btn Mttefik
Devletlerin szcs konumuna gelir.
Konsey bakan Aristide Briand, AvusturyalIlarn teklifleriyle
ilgilenir. Ama Mecliste zor durumda bulunduunda Poincare onu
desteklemez: Onun yerine Alexandre Ribotyu atar. Hem Konsey

296
bakan hem de Dileri Bakan olan Ribot, 19 Martta talyan
Dileri Bakan Giorgio Sonninoyla karlar, ona I. Charlesn
teklifini anlatr. Ribot, II. Victor-Emmanuel ve ba generali Luigi
Cadornann, Avusturyayla zaten gizli grmeler balattn ve
atekeste telafi olarak yalnzca talyann Tirol ile yetindiklerini
bilmiyor mu?
Varlacak sonu, Poincarenin talya iin atekes koullar
konusunda talya kralndan daha kralc grnddr.
31 Martta, Bourbon-Parma prensleri dndnde, mparator
I. Karlnyeni teminatlarn getirirler: mparator Alsace-Lorrainein
Fransaya ait olduunu kabul eder ve Belikann bamszln
tanyacana dair gvence verir. Ayrca Rusyayla mzakereler
balatacan ilan eder ama lkedeki durumdan dolay bir e
kince ne srer.
Bu arada balant kurulan ngiltere babakan Lloyd George,
ayr bir bartan yana olduunu bildirir. Poincare, talyann an
cak Avusturya kendisine Trieste, Alto-Adige, Trentino, Dalmaya
kylar ve Adriyatik'in btn adalarn brakmas halinde kabul
edeceini ilan ederek projeyi baltalar; bunun sonucu olarak,
Adriyatikin bir talyan denizi haline gelmesi dnda bu istekler
belli ki lszdr. mparatorun zel grevlileri geri adm atar.
zel grevlilerin geri ekilmelerinin bir baka sebebi Avusturyaya
zgrdr: mparatorun aksine Avusturya d ileri bakan Prens
Czernin, Almanyayla i birliinin kesilmesine kardr.

Fransann davrannda bir yn deitirme olmutur: Hkmet

artk Avusturyayla atekese kardr. Bourbon-Parma prenslerinin
Elyseeye dnmeleriyle ayn gn, 31 Martta, Ribot, Poincarenin

297
en byk rakibi Clemenceauyla grm ve ona grmelerden
sz etmitir. Sonuna kadar gitme yanls ve Avusturya-Macaristan
imparatorluunun paralanmasnn taraftar olan kaplan78 ona
grmeleri yarda kesmeyi tavsiye etmitir. O srada giderek
artan bir poplarite dalgasyla ykselmektedir ve zaten birka
ay sonra Ribotnun yerini alacaktr. Hkmet iin fikirlerine kar
gitmek tedbirsizlik olacaktr, lke bir umutsuzluk dalgasnn pen
esinde olduu srada dleklikle sulanacaktr (elikili olarak,
Zafer baba Alman ordular lkeden atlmadan nce, hayatlar
kurtarmak iin Poincareye atekesi empoze edecektir).
20 Haziranda Bourbon-Parma prensi Sbctus, Ribot araclyla
Fransann talyaya kar toprak taahhtlerinden vazgeemeyecei
ve grmelerin yararsz olduu yamtn verir. O andan itibaren,
Ribot arabulucuya karlk bile vermez.
Neden talyanlar atekesi tek bana halletmiyorlar? nk
Fransann onayn almadan bu imknszdr. Zaten Franszlarn
uzlamazlndan etkilenen Sonnino tavr deitirerek daha ta-
lepkr grnr.
ngilizler, spanya kral, Belika kral ve bizzat talya kral
istedikleri halde, tasarlanan atekes olmad. Savaan balca iki
taraf olan Fransa ve Almanyada bar istei yoktu. kisi de tam
sava istiyordu nk ikisi de tam zafer istiyordu. Avusturyann
Mttefikler ile bar iin kard patrtya ilgisiz olan II. Wilhelm
bir bar anlamasnda aslan payn kapmasn salayacak tam
bir zafer arzuluyordu. Poincare ayn eyi Fransa iin istiyordu:
Renin sol kysn igal ederek 1814 snrlarna yeniden kavumak
arzusundayd.
12 Ekimde, gizlilik sznden cayan Ribot, Mecliste Avustuyann
atekes tekliflerini anlatarak imparatoru bylece zor duruma
drr. lk defa millet aylardr sren ve en bata kendisini il

298
gilendiren pazarlklardan haberdar olur ama daha fazlasn
renemeyecektir. Bourbon-Parma prensi Sixtus ile ilikiler kopar.

Ama kahramanlk zafere ulamaldr, en azndan bu sava

yneten kiilerin zihninde.

Gerisini biliyoruz: 1917 Ekim aynda talya, Avusturya ve Almanlarn

karsnda ar Caporetto bozgununa urar ve bu mill bir felaket
saylr (lmler dnda, lke orada 300 bin mahkm kaybe
der). Bu arada Fransa ciddi bir manevi snavdan gemektedir:
Craonneda General Nivelle tarafndan balatlan ykc saldrnn
doruk noktasnda, yzlerce asker komutanla kar ayaklanmtr.
Nivelle ibret olsun diye onlarn kuruna dizilmelerini ister. O
zaman ABDnin ibirlii olmad takdirde, savan kaybedilmesi
riskinin bulunduu bellidir.

Bilano karldnda, rakamlar sava ynetenler iin ko

nuuyordu: 5 milyonu akn l, 12 milyonu akn yaral.
imparatorluk kmt: Rus, Alman ve Avusturya imparatorluk
lar. stelik bu sava bitmemiti: Avrupada balayan toplumsal
depremin sonular, yirmi yl sonra bir baka sava getirecekti.

Avusturyann teklifleri olayndan karlacak en nemli

sonulardan biri milletin bununla ilgili bilgilendirilmemesidir.
Cumhuriyet demokrasisi bir diktatorya gibi ilemitir.

Oysa bu ilk defa olmuyordu: Baka frsatta daha savatan

kanlamasa bile zaran azaltma ans mttefik devletler tarafndan
reddedilmiti. Ve bunlarda da ulusal kamuoyu bilgilendirilmemiti.
Sessiz kalma komplosu ar basmt.

299
 1914te, Ruslarn Galiya'da ve Srplarn Tunamn gneyinde
yendikleri Avusturya imparatoru Franz-Joseph, Almanyann II.
Wilhelmine kazanmay imknsz olarak grd ve impara
torluklar kme tehlikesiyle kar karya brakan bir sava
durdurmay teklif etmi, Almanya imparatoru bu teklifi serte
reddetmiti. Sonraki yl, Belika kral I. Albertin vey kardei
olan kont Bavyeral Hans Trring zu Jettelbach, Belika kralna
Bavyera ve Belika arasnda bir atekes teklif etmiti. Bylece daha
byk mzakerelerin yolu alabilirdi ama grmeler hakknda
bilgilendirilen ngiltere Babakan Lord Curzon, bunlar hemen
baltalamt.
12 Aralk 1917de, Ruslar tarafndan alnan Bkrein d
nden sonra, II. Wilhelm, btn almna ve sava lgnlna
ramen, belki hasarlar durdurmann zamannn geldiini dnd
ve ABDnin yar resm elisi, Woodrow Wilsonun danman,
Albay House araclyla bar grmelerini balatmay teklif
etti. Mttefikler bu teklifin iten olmadna karar verdi ve des
teklenemez istekler ileri srd. Bar anslar nc kez yok
oldu ve katliamlar devam etti.
ktidar evrelerinin dnda hi kimse bu konuda bir ey
bilmedi. Kahramanlk nutuklar gerei grnmez hale getirdi.
ktidar her zaman maske takar.

300
1917

ABD'yi Savaa ten Telgraf Hikyesi

Byk savan katliamlar yldr Avrupa ktasna yaylyordu ama

ABD bakan Woodrow Wilsonu hi etkilemiyordu. Gmenlerin
topra olan Amerika, hkmetinin fazla uzun sren hareket
sizliine fkeleniyordu ve Atlas Okyanusunun tesinde brakl
m ebeveynlerin, arkadalarn, yurttalarn -ngilizler, Ruslar,
talyanlar, Almanlar, Balkan yerlileri- sonundan endieleniyordu.
Byk Britanya ve Fransann srarlar bitm ek bilmiyordu. Ama
Wilson, Almanlarn ngilizlerden daha az sayg grmesi iin hibir
sebep bulunmayan, onurlu insanlar olduklarna ikna olmutu.

Wilson mzakere yoluyla sorunlar zmeye altn ileri

sryordu, mzakereler 1911den beri en gvendii adama, ne
redeyse ikinci adam olan Albay Edward Mandell Housea emanet
edilmiti. Ama savan lkesini ilgilendirmediini ileri sryordu.
Wilsonun psikorijid bir gizemci olduunu hatrlatmak gerekir,
fkeli bir pasifistti ve o kadar aka kurallara aykryd ki Freud
onun psikanalitik tehisini yapp yaymlad.79 Savatan sonra, ba
r anlamas iin Parise geldiinde, mttefiklerinden kesinlikle
onay alamad: Kendisini ikinci sa sanyor diye syleniyordu
Clemenceau. Birden, 6 Nisan 1917de, sanki sinek srm gibi,
Almanyaya sava ilan etti.

301
 Siyasi saduyuyu sonunda kazanm myd? Hayr. Alman
Dileri Bakan Zimmermannn, Almanya'nn Washington b
ykelisi Kont von BernstorfPa yollad bir telgrafn deifresi
var. 16 Ocak 1917 tarihli telgrafta unlar yazldr:

1 u batta denizin en derinliklerinde sava balatm a am a

cndayz. te yandan, ABDnin tarafsz kalm asna alacaz.
B aarszlk durum unda u tem eller zerinde M eksikay a ittifak
teklifin de bulunuyoruz: Birlikte savam ak, birlikte bar yapm ak.
Tarafm zdan ykl finansal d estek ve sava sonundan itibaren
M eksikann Teksas, New-Mexico ve A rizona'daki kaybedilm i top
raklarn yeniden alacan a d air tem inat. Bu anlam ann ayrn
tlarnn dzenlenm esi sizin inisiyatifinize brakld.
ABD e aramzda sava ilan edildiinde Meksika Cumhurbakamna
nceden olan lar hakkn da ok gizli bilgi vereceksiniz ve ayrca,
ondan kendi inisiyatifiyle Jap o n y a y ittifakm za katlm aya davet
etm esini isteyeceksiniz...

ngilizlerin zdkleri ve ellerinde bulunan 13040 Alman

ifresi sayesinde telgraf deifre edilebildi.

in en tuhaf yan, ABD bakann yerinden sram aya, bu lkeyi

savaa sokmaya ve tarihin akn deitirmeye elverili bu mesajm
dolam yoludur Bununla birlikte, normal olduu dnlebilecek
sreler iinde mesaj ona iletilmedi.
Donanma komutanl yaknnda Whitehalle yerletirilmi
ngiliz kontrespiyonaj servisi, Department of Naval Intelligencen

302
(Deniz Kuvvetleri Haberalma Departman) iki kriptograf tara
fndan deifre edilen mesaj, bu servisin bakan Amiral William
Reginald Halle iletildi. DNInn bizzat kurucusunun olu, iman
ve bodur, saf grnl ama zehir gibi beyni olan Hail, bunu elik
kasasna kapatt ve beklemeye karar verdi. Sebepler, deyim yerin
deyse, klasikti'': Zimmermann'n telgraf Amerikallara iletilirse,
onlar hemen bunu ortaya koyuverir ve Almanlar da ifrelerinin
zldn anlayarak onu deitirirdi.
Oysa iki yldr; ngilizler Alman bakanlklarn elileri, yurt-
dmdaki ajanlar ve gemileriyle btn yazmalarndan gn
gnne haberdard. Atlantik'teki btn Alman denizaltlarnn
hareketlerini eksiksiz takip ediyorlard.
Sonu: Amiral Hail, kendini dnya siyasetinin tek efendisi
olarak bulmutu. nanlmaz durum asla ortaya kmad. Devasa
bir aldatmacaya ramak kalmt. Gerek, karmakt.
Hail, Alnanlardan mucize eseri kopard 13040 ifresine
zarar vermek istemiyordu. Bu ifre 1915 Nisan aynda Brkselin
Alman radyo istasyonunda Belikal bir teknisyen olan Alexandre
Szekin ibirliiyle elde edilmiti. Kurun ciltli kocaman bir kitapt
bu. Neden bu maden? Alman gemilerine konmu rnekler, denet
leme veya batma durumunda denize atlabilsin diye. Bylece bir
rnek de Baltk denizinde ngiliz donanmas tarafndan deftetlenen
Alman kruvazr M agdeburg dan dramatik koullar iinde kl
pay alnmt. Kollarnda bu rnei tutan dmenci bunu suya
atmaya hazrlanrken bir makineli tfekle ldrld. Suya den
kendisi oldu ve ifre k gverte stnde kald.
Ajan Szekin hikyesi bal bana bir romandr: Bu adam
sava sonunda hibir iz brakmadan kayboldu ve stleri onun
nasl kaybolduu zerine ok sayda yalan syledi. Hayat belli
ki ifre 13040dan daha deersizdi.80

303
 Bu ifre imdiden Britanya donanma komutanlnn, Alman
denizaltlannn btn hareketlerini srekli olarak kontrol etmesini
ve dolaysyla Atlas Okyanusu konvoylarn korumasn salyordu.

Hallin bir fikri vard. Wilhelmstrasse gizli mesajlarn farkl

yoldan yolluyordu: Dorudan Berlin yaknndaki Nauen radyo
vericisiyle; byk Amerikan telekomnikasyon irketi W estern
Unionla ve nihayet, olmayacak i, nl Albay Houseun garantisi
altndaki Amerikan diplomatik kuryesiyle. Bu gizli servisler tari
hinin en lgn ve kesinlikle en az bilinen tuhaflklarndan biridir:
Savan ilk yl boyunca, Almanlar gizli mesajlarn Amerikan
korumas altnda gnderiyordu.
Hail, Alman gizli mesajlarnn iletim kanallarndan yalnzca
birinin zarar grmesini istiyordu, en nemli kanal olan, radyo
nun deil. Bylece Almanlar ve dolaysyla da kendi servisleri,
13040 ifresinden faydalanmaya devam edebileceklerdi. Oysa,
Washingtondaki Alman elisi Bemstorff, Meksikadaki meslekta,
Eckhardt ile W estem Union araclyla iletiim kuruyordu. Hail
bu ehrin W estern Unionyla her yolu kullanarak anlamas iin
Meksika'daki bir ngiliz ajann grevlendirdi. Buna gre W estern
Union, Bernstorff Eckhardta mesaj gnderirken kendisinin araya
girmesine izin verecekti. Mzakere zordu ve phesiz bedeli ard
ama Hail amacna ulat: Zimmermannn Ecl hardta yollad
telgrafdaki ince deiiklikler, Alnanlara zarar grenin btn ifre
deil de W estem Union kanal olduunu dndrd.
Dolaysyla 13040 ifresini korudular.
O zaman 5 ubatta, Hail olay ngiltere Dileri Bakan Lord
Arthur James Balfoura aklad. Balfou Amerikan elisi Page'i ancak

304
23 ubatta uyard. Dorusunu sylemek gerekirse, Page zaten
yar resm olarak Hail tarafndan bilgilendirilmiti. Zimmermann
telgrafnn kopyasn Bakana ve Dileri Bakamna gnderdi. 16
Ocak ve 23 ubat arasnda akp giden zaman zerine aklamalar
ounlukla karmakt; Alman mesajnn deifresinin uzun ve
zor olduunu iddia ediyordu, bu da en azndan gerekten uzak
bir aklamayd.
Pagele dosta ilikilerine ramen, Hail onu aldatmt:
Servislerinin 13040 ifresini iki yl nce krdklarn ona syle
memiti.
Wilson btn iddetiyle ok geirdi ve kplere bindi. Demek
aldatlmt! Zimmermannn telgrafn hemen halka aklamak
istedi. Ama Dileri Bakan ona nce Kongreyi bilgilendirmesi
gerektiini syledi.
Sonra ufak bir engel oldu: W estern Union, telgrafn ifa
edilmesine, Amerikan yasalaryla garanti altna alnan mesleki
sr ilkesini ihlal edecei bahanesiyle kar kt. Onu ikna et
meyi baardlar. 28 ubatta ele geirilmesinden 45 gn sonra,
Zimmermannm telgraf A ssociated Press tarafndan yaymland.
fkelenen ve savaa girmekten yana olan Amerikan kamuo
yunun dip dalgasna ramen, Wilson hl Almanyayla diplomatik
ilikilerini kesme kararn veremiyordu. 18 M art'ta Kriegsmarine
ona gereken teviki verdi: Amerikan ticaret gemisini batrd.
Sonunda, 6 Haziranda, Wilson istemeye istemeye sava ilan
etti. Zaman gelmiti: Mttefik Devletlerin -ngiltere, Fransa,
talya, artk oyun d olan Rusya da cabas- gleri tkenmiti.
Bu olaylar 1914-1918 savann resm veya zel anlatlarnda
yer almyor Kamuoyu tarafndan bilinmiyor Ancak baz yazarlarn
aratrmalar sayesinde81 paralar birletirip bir sonuca varmak
mmkn ve birok yn her zaman karanlkta kalyor ve kalacak.

305
Zimmermannn telgraf olay, ge de olsa, Winston Churchilli
canavarca bir pheden tem ize karmaya yarad: ddiaya gre
7 Mays 1915'te ABDyi savaa girmeye zorlamak iin bile bile
Lusitania gemisini batrmt. Atlas Okyanusunda, ngiltere
kylarna yanat srada, gemi 1128 ngiliz ve Kanadal ile
128 Amerikaly Alman torpillerinin darbesiyle dibe srkledi.
Kamuoyuna Alman barbarlnn kamt diye sivil gemi olarak
tantlan Lusitania aslnda yardmc bir kruvazre evrilmiti.
Sulayanlarn tezine gre, Kriegsmarinein niyeti konusunda DNI
tarafndan bilgilendirilen Churchill gemiyi korumak iin hibir
ey yapmamt. Oysa 13040 ifresinin talihsiz Szek tarafndan
kopyalanmas ancak 1915 Nisan aynda Lusitania nm batndan
birka gn nce tamamlanmt ve ngiliz ele geirme ebekeleri
henz kurulmamt.82 Dolaysyla, Churchillin Alman denizalt-
larnn hareket ve amalarn bilmesine imkn yoktu.
Bazen gizlilik gereklidir. Buna kimin karar verdiini bilmek
lazm.

306
1919

Andre M arty Masal, Karadeniz'in syancs"

Komnist partinin yaldzl efsanesine gre, yolda Andre Marty,

1919da stanbul limannda, Protet torpidosunda, Bolevik Devrimine
kar sava nlemek amacyla denizcilerin isyann balatt;
bylece Karadenizin isyancs lakabn ald. Ayrca Ispanyada
kahramanca bir rol oynayacakt (Hemingwayin anlar Kimin
in alyor1undaki Andre Massartdr). Bununla birlikte, 1953te
Partiden atld.
Bylece efsane, geree edeer bir g kazand, nitekim Petit
R obert tarafndan zel sim ler Szlnde yeniden ele alnd.
Orada unlar yazldr:

M arty (Andre) Fransz siyaseti. (Perpignan 1886-Tm louse

1956) B oleviklere kar K aradeniz'e gnderilen bir don an m a
nn teknisyen subay olarak, 1919da ayaklanm ann eleba oldu.
1923te genel affa urad, vekil seilerek Fransz Komnist Partisinin
ynetim inde nem li bir rol oynad. spanyol i sava sresince,
uluslararas tugaylarn m fettii oldu. kinci Dnya Sava sra
snda, SSCBy e snd, m illetvekili koltuuna kavutu am a 1953te
Fransz Kom nist Partisinden atld.

307
 Aslnda, bu zet Komnist Parti propagandaclarnn iki ka
tksz uydurmasn yanstyor; bu da kar ynde iki manevraya
yol amtr.
ncelikle savan hemen sonrasndaki dnemin genellikle
unutulmu gereklerinin bir hatrlatmas: Bolevikler ve beyaz"
antibolevder arasnda 1918 Nisan ayndan 1919 Eyll ayma kadar
Rusyay kasp kavuran i sava srasnda, Mttefikler, ngilizler ve
Franszlar, Vladivostock, Arkhangelsk ve Karadeniz limanlarna
sefer iin gemiler gnderdiler.
Marty, Odessaya giden gemilerden birinde hizmet veriyordu,
Protet torpidosunda. 15 Nisan 1919da, Romanya kysnda bir
liman olan Galatzda bir mola srasnda, denizcilere gemiyi ele
geirme ve Marsilyaya gtrme (veya Odessada Boleviklere
verme, buras tam olarak bilinmiyor) projesini sundu. Ertesi gn
saat 23:30da daha kyya yeni adm atmt ki komutan ve elinde
tabancayla iki subay tarafndan yakaland ve gemi ambarna gn
derildi, hemen tutukland. ki gn sonra, karaya varnca, bir asker
binaya kapatld. Ayn 23nde, W aldeck-Rousseau gemisiyle g
trld; ayn 26snda, stanbula giden P rotet ile getirildi, orada
Fransa konsolosluu duvarlar iinde eski bir Trk hapishanesine
gtrld. Bu arada, eitli Fransz'yaplarnda isyanlar patlak
veriyordu.
Bizzat Martynin K aradeniz Denizcilerinin syan83 adl eserin
den alman bu ayrntlar M art/nin bir isyan prjesi dndyse
bile bunu gerekletiremediini ve bu tr hibir ihyann eleba
olmadn aka gsteriyorlar.
Bu nokta bir baka komnist, Marty1nin arkada, Charles
Tillon tarafndan doruland: Bir komn yesinin olu, subay
- mekanik teknisyen Andre Marty, Galatzda torpidosu P rotet
zerinde isyan karmay amalyordu. Bir talihsizlikler zinciri

308
onun harekete gemesini engelledi ve 16 Nisanda yakaland
Uzun ilesi balad.84
Bu uzun ile onun stanbul limannda P ro tef de toplanan
bir sava konseyi tarafndan, dmanla ibirlii ve torpido
P rotefyi zor kullanarak ele geirme ve gemiyi teslim etme suretiyle
dman tarafna geme gerekeleriyle mahkm edilmesiydi. 16
Temmuzda Toulona getirilerek 17 Temmuz 1923e kadar hap
sedildi. Bata 20 yl zorunlu alma ve asker rtbe drlmesi
cezalarna arptrlmt, ama Marty hapiste ancak drt yl kald;
aslnda balanmt. Ama cezas isyanclara verilen cezalardan
daha ar oldu nk subayd.
Protet zerinde deil ama France dhil dier gemilerde patlak
veren isyanlar hibir siyasi sebebe dayanmyordu. Marty bun
lar kendisi anlatyor: 1) Fransaya hemen dn. 2) Yemeklerin
iyiletirilmesi 3) TSFden yaylan btn haberlerin bataryalarda
duyurulmas 4) Yedek kuvvetlerin terhisi 5) Gemi zabitinin hemen
karaya inmesi 6) zinlerin dzenli bir hale getirilmesi.
Burada devrimci bir taraf yok. dama mahkm edilmi ko
mn yesinin olunun P rotetyi ele geirmeyi amalam olmas
mmkn ama bu, asker gler arasnda yaylan, savan yaratt
ve ayrntlarla anlatlan bkknlk halinden tam am en farklyd.
W *"
1917de Fransz ordusunun isyan bu konuda en bilinenmlayd.
Avrupa nfuslar drt yl boyunca sren byk katliamlardan
bkm usanmt. Beyaz Orduyu destekleme konusunda85 Fransz
kurmaylarna hkim olan kararszlk, yeni atmalara kar genel
muhalefeti yanstyor.
stelik dnemin kara ve deniz ordular her yerde artk va
tanseverlikle hakl karmaya yetmeyecek iddette bir muameleye
maruz kalyordu. Potem kin sava gemisindeki nl denizci isyan,
iren yemeklerin servis edildii ve kanlarn sonuna dek dk

309
meleri istenen, nemsenmeyen askerlerin bir isyan srayndan
baka bir ey deildi.

Andre Marty hibir isyann ba olmamt. Yoksa o srada onlarca

yldr yemekhane ve kafelerdeki konumalarda mehul kahra
manlardan sz edilip durulacakt.
Bununla birlikte, Karadeniz isyan efsanesi olumaya ba
lad, komnistler tarafndan yayld, kinci Dnya Sava banda
beklenmedik boyutlar ald:

D ikkat edin, sayn kapitalistler, Fransa'nn gen proleterleri,

silah altnda veya fabrikalarda olsun, SSCBy e ve Stalin'e gvenlerini
koruyorlar. A ndre Marty'yi ve K aradeniz isyanclarn hatrlyorlar!
Sosyalist P artiy e kar savam ayacaklar.

Komnist Genlikin yayn organ Avant-Garden 1 ubat

1940'da ilan ettii buydu.
O dnem aslnda SSCB, Nazi II. Reiche, Molotov-Ribbentrop
pakt da denilen Moskova paktyla balyd, bu pakt sonradan
Fransz Komnist Partisini utandracakt. N azilce kar savamak,
SSCB'nin bir mttefikine kar savamak anlamna geliyordu. Bu
nedenle hayali Karadeniz isyanclar kisvesi altnda bizzat Fransz
Komnist Partisi tarafndan yeniden ele alnan isyan ars uydu:

Eer yarn Paris ve Londra yneticileri Fransz iilerini SSCBy e

kar savatrm ak isterse, o zam an yirm i yl n ceki A ndre M arty
ve K araden iz denizcileri rnei, askerler, denizciler ve h a v a ala r

310
arasn da derin yank uyandracak. (Fransa halkna, Komnist
Partinin ars, 1940 ubat)

Dolaysyla, Fransz Komnist Partisi, btn komnistlere hibir

zaman gereklememi bir isyan rnek gsteriyordu. Moskovadaki
Komnist Enternasyonal 1919da Fransada komnistlerin etkisini
arttran efsaneyi zerine ald. Efsane, sonunda komnist olmayan
insanlara da etki etti: Samimiyetsiz olanlarn yle olduundan
sistem atik biimde phe duyulamazd. Voltairein dedii gibi,
Kimsenin kendisini srekli aldatma ayrcal yoktur.

Yine Andre Martynin dourduu yeni bir efsane, birincisini bas

trd: Kendisi spanya i savann cumhuriyeti kahramanlarndan
biri olmalyd. Bylece bu kii Ernest Hemingvvayin anlar Kimin
in alyof unda savalardan daha byk bir dava gden cellat
Andre Massart rolne brnd. General Golzun -hakl olarak-
nefret ettii adamdr, Golz unlar dnmektedir:

Sen d ah a iren ka ra parm an haritalarm dan birine ko-

yam adan seni ldreceim M assart. Bilm ediin ilere kararak
lm ne neden olduun btn adam lar iin lanetlen. Traktr
fabrikalarn a, kylere, koop eratiflere isminin verildii, seni doku
nam adm bir sem bol haline getiren gne lan et olsun...

Marty gerekten de spanyada bulunmutu ama orada sava-

mamt. Cephede asla bulunmamt; o yalnzca bir brokratt.
Onun varlnn nedeni uluslararas tugaylarn denetmeni olmasyd;

311
Moskova'nn temsilcisi olarak, yabanc akmlar bu tugaylardan
uzak tutmaya alyordu, bylece kinci Dnya Savann de
neme tahtas olan bu savata yalnzca Sovyetler Birlii Komnist
Partisinin hkim olmasn tem inat altna alacakt. Kominternin
yesi olarak, Juan Negrinin cumhuriyet hkmetinin bakan
tarafndan dinlenerek, bylece Katalonyada ok gl bir tro-
kist ii hareketi olan Poum'un ve anarizm etkili Ulusal Emek
Konfederasyonu'nun tasfiyesine katld. Herve le Goffun rportaj
yapt savataki bir askere gre86 Marty, Tugaylardaki bir sr
Fransz yeyi idam ettirmiti, zellikle Albacetede. spanya sa
vann eski bir askeri, sonradan Londrada De Gaullen birinci
hkmetinin yesi olan Andre Labarthe, ayn savata komnist
lerin roln anlatrken bana daha nce Martyden bahsetmiti.
Tarihi Julian Gorkine gelince87, o da Martyyi be yz idamdan
bizzat sorumlu olmakla sulamt.
Martynin savclk yapt spanyol i sava davas, Moskova
davalarnn deiik bir versiyonu, belki de daha kts. Bunlardan
birinin hikyesi -kumandan Delesallen idamnn olduu- 10 Mart
1939da Millet Meclisinde okunduunda, oturum alkantl oldu.
Marty spanyada bir kahraman deil ama bir cellat oldu.
Karadenizin sahte isyancs spanyada komnist bir idamc ol
mutu. Efsanesi bir aldatmacayd. ^

Fransz Komnist Partisinin olaand biimde deiimiyle hi

hak etm emi olduu ayrcalkl stat Andre Martynin elinden
alnd. 1953te, kahramana dair yazlan izilen herey komnist
literatrden kayboldu ve Marty partiden atld, tpk Fransz
Partizanlarn eski bakan ve eski bakan, arkada Charles Tillon

312
gibi. Hatta spanyada Eski Gnlller Birliinden de atld. Polise
bilgi vermek ve partiye kar bir hareket organize etmekle su
lanmt ama bunu ispatlayan belgeler asla Fransz Komnist
Partisi ynetimi tarafndan tem in edilmedi. hra zamanyd,
Guingoin ve Lecoeur de hemen ardndan atldlar. Aslnda, Marty
kendisini fazla bamsz gstermiti; Maurice Thoreze gsterilen
ar saygy ayrca 1952deki tutuklanmas srasnda zerinde
Fransz Komnist Partisini zor durumda brakacak bir defter
tayan Jacques Duclosnun hafifliini eletirmiti. Birka hafta
sonra, Fransz Komnist Partisi sekreteri Leon Mauvais, Marty
ve Tillonu blc ve polisiye eylemlerle suluyordu. Fransz
Komnist Partisi, ayrm yaratyormu gibi grnen bir eletiri
akmndan endieleniyordu.
Partinin baz yeleri itiraz ettiler, rnein 1919da Francedaki
isyan balatan Vrgile Vuillemin, Martyyi itibarszlatrma da
valarnn canavarca olduundan ikyet etti. Vuillemine gre
phesiz, lsz bir propaganda onu Karadeniz isyanclarnn
eleba haline getirmiti; bu doru deildi (bu tarih anlar yaayan
yoldalar Boue ve Lemat, yoldalar gerektii gibi aydnlatabile
ceklerdir) ama bu ktl hak etmiyordu.
Dzenbazlar efsanelerini yerle bir ediyorlard, bu fazla rastlanan
bir ey deil, stelik bunu yeni yalanlar uydurarak yaprlard
ki bu daha da az rastlanr.
Partinin st dzey yetkililerinin maniplasyonlarmn kurban
olsa bile, Marty yine de acma hissi uyandrmyor. 1924 seim
program yle zetlenmiti: Burjuvazinin katliam, btn dev
let memurlarnn idam, proleteryann diktatoryasnn yerleimi,
Komnist Parti tarafndan adaletin, ordunun ve polisin hemen
greve arlmas.
Gerek bir Bolevik program.

i
313
1920

Mttefik D evletlerin Amiral Kolakla haneti

XXI. yzylda I. Dnya Savann bitii zerine bilgi almak isteyen

am atr bir tarihi, bundan tam ve ayrntl bahseden bir eser
bulmakta zorlanr. Belki bir tesadf eseri, iki dnya felaketinin
birincisinin 11 Kasm 1918deki atekes anlamasyla deil ama
7 ubat 1920de Irkutsk, Sibiryada, m ttefik ordular ve Japon
ordusunun, bu savan son atmalarndan kesin olarak geri
ekilmesiyle bittiini renir.
Tamamen gizlenmese bile bu olay o kadar ksa birka satra
indirgendi ki, anlatlan olaylar nemsiz grnyor Hlbuki bunlar
dnyann kaderine bir yzyl boyunca hkmetti.
1917de Petrogradda Ekim ihtilali patlak verdiinde, Aleksandr
Kerenski'nin geici ve etkisiz hkmetinin yerini alan halk Komiserleri
Konseyi iki atmayla kar karya geldi: Alnanlara ve i savaa
kar yrtlen sava. Lenin ve Troki tarafndan ynetilen bu
yeni Bolevik hkmet, ihtilalin ertesi gnnde 26 Ekimde ku
ruldu. Bir an nce dmanlklar askya almalyd, bylece orduyu
kendisine iddetle dman olan Beyazlara kar dondrebilecekti.
21 Kasmda, Bolevikler mttefiklerden Almanlarla bir atekesin
koullarn hazrlamalarn istediler.
O zaman artc bir enayi oyunu balar. Mttefikler kart
pozisyon alrlar: Rus ordularnn bakumandan General Dukhonine

314
kiisel bir mesaj gndererek, ondan, ortak dmana kar ordu
sunu olduu gibi korumasn isterler. Aslnda dou cephesinde
Almanya ve Rusya zerinde basky korumak onlar iin bir zo
runluluktur. Dukhonin bu anlamda bir bildiri yaymlamaya alr,
ama Halk Komiserleri Konseyi onu grevinden alr. Be gn sonra
Almanya ve Avusturya-Macaristandan atekes isteinde bulunur.
Bu hemen kabul edilir ve lkenin temsilcileri, aynca Bulgaristan
ve Osmanl mparatorluu temsilcileri, 15 Aralkta Belarusun
Polonya snrndaki bir ehri olan Brest-Litovskda buluurlar.

atmalar kesilir ve iki tarafn ordular bulunduklar pozis

yonlarda kalrlar.
Almanla; Avusturya-Macaristanllar ve Osmanllar, ancak d
manlklar askya alnd takdirde iktidarda kalabilen Boleviklerin
son derece dayanksz konumda olduklarnn farkndadr. Onlar
sava nedeniyle lkeye gereken byk abay gsterebilecek du
rumda deildir. Rus ordular ksmen terhis edilmi, moralleri
kmtr. Almanlar ve mttefikleri durumdan en byk kr
elde etm ek amacndadr.

te yandan Aralk sonunda, Trokinin istekleri nedeniyle

konferans gecikir. Onun istedii aslnda Almanlarn ve Avusturya-
Macaristan'n igal ettikleri topraklarn boaltlmasdr; bylece
onlar hibir biimde oralar fiilen ilhak etmeye kalkamayacaktrlar.
Ama Almanlar bunun zerine Boleviklerin 2 Kasm 1917de ba
mszlk verdikleri Ukrayna'yla grmeleri balatrlar fkelenen
Bolevikler konferans terk ederler. Ayn l l inde atekesin yarda
kesildiini tahmin eden Almanlar yeniden dmanla balar ve
kayda deer bir direni olmadan ilerler: Ordular zaten o srada
hareket etmektedir. 9 ubatta gen Ukrayna devletiyle bar
tamamlarlar. ubat sonunda Baltk tarasn sorunsuz ap geen
Almanlar Petrograda 150 kilometreden daha yakndrlar.

315
 Bak kemie dayannca Bolevikler merkez glerin koulla
rn kabul etm ek zorunda kalrlar. Onlar batm a tehlikesi altnda
bir geminin kumandasmdadrlar. 3 Mart 1918de, Almanlar ve
Avusturya-Macaristanllann koullarn kabul ederler. Polonyadan,
Baltk blgelerinden ve Kurlandiyadan vazgeip Finlandiyann
bamszln tanrlar Brest-Litovsk anlamas sonunda imzalanyor
Bu srada, Mttefik Devletler souk bir fkeyi douran bu
bozguna itirak ederler. Bolevik Rusyann ekilii Almanyay
dikkate deer biimde glendirir: Bu arada Ludendorff dou
snrndan 192 bl ekip alr, mttefiklerden 20 blk daha
fazlasn.
1918de durum budur.

Savatan kurtulan Boleviklerin durumu yine de pek iyi saylmaz.

Mucize saylabilecek bir eyle iktidara gelirler: Kerenski kabinesi
nin her cephede yank uyandran baarszlmdan sonra kamas
zerine vahim duruma gelen Rus siyaset mekanizmasnn sonunda
dal sayesinde. Petrograd bin kadar adamla ele geirmeyi
baaran Troki, Benim payma kargaa dyor, bu gen^l bir
grevden daha iyi diye ilan eder. Bu temele dayanarak Ural'dan
Asyann en u noktasna yaylan bir lkeyi ynettiini iddia ede
cektir; Lenin bu giriimin zayfln ondan daha iyi bilmektedir.
Beyaz Ordu, aslnda, yerlemekte olan krlgan Bolevik mekaniz
masn yok etmekle tehdit eder. 1919 Eyll aynn sonunda, bu
devrimci kart ordular 10 milyon kilometrekarelik kocaman bir
blgeyi kontrol altna alrlar. General Denikin tarafndan komuta
edilen, Moskovadan birka gnlk yrme mesafesi uzaklktaki
gney ordusu ve General Yudeni tarafndan komuta edilen bat

316
ordusu, 7. Sovyet ordusunu geri pskrttkten sonra Petrograda
yaklar ve ilerleyilerine devam eder.
5 Ekim 1919da Yudeni, Petrogradn kenar mahalle blge
sine, Pulkovaya varr ve ehri ele geirmek zere; ngiliz Amiral
Cowann filosuyla destek verecei vaadinden g alr Ama Cowan
szn tutmaz. Mttefik Devletlerin Beyaz Orduya kar birinci
ihmalkrl budur. Troki, 15. Kzl Ordunun kendisini Yudeni
kuatmasndan kurtarmasna yetecek kadar uzun sre dayan
may baarr.
O zamana kadar, Mttefik Devletler Beyazlarla ayn safa di
zilmi, Bolevik darbesinin ve onlarn savatan ekilmelerinin bir
terk edie edeer olduunu dnyorlard. 1918 Austos aynda,
General Graves'n emri altndaki 7.500 Amerikaldan oluan bir
asker topluluu, bir ngiliz taburu ve 800 Kanadal, bir piyade
taburu ve bir Fransz topu bataryas, Endonezyadan gelmi ve
Sibiryaya varmt. Orada General Pierre-Maurice Janini bulmu
lard, kendisi Rusyadaki asker heyetin eski bakan, sonra 1917
Aralk aynda Franko-ekoslovak asker heyet bakan olmutu,
artk ismen -am a tamamen sanal olarak- ekoslovak ordusunun
bandayd.
Bu son nokta bir aklama gerektiriyor: Rus ordusunda bir
ek lejyonu vard, bunu Kerenski Avustuya-Macaristan ordusunda
hizm et veren mahkmlarla oluturmutu. Burada blkte
paylatrlan 45 bin adam vard ve o kadar anlalmaz bir durum
dayd ki samala ramak kalmt: Lejyonun komutanlar Beyaz
Rus subaylard, ama Londrada srgnde olan Tomas Masaryk'in
bakanlk ettii ek Ulusal Konseyinin tam amen sembolik yet
kisi altmdalard.
Brest-Litovsk anlamasnn imzalanmasndan sonra Bolevikler;
eklerin tahliye edilmeleri gerektiine karar vermilerdi, ama

317
mantkl erevesinde onlar lkelerine batdan yollamak yerine,
Asyamn ucunda Vladivostok yoluyla gndermeye karar vermi
lerdi. Tuhaf bir mantk yrtme ama bu olaydaki tek anormallik
bu deil. Neyse, Mttefik Devletlerin eklerin sorumluluunu
stlenecekleri yer Vladivostoktu.

Tahliye Sibirya treniyle yaplyordu. Tchelyabinsk garnda,

dnyann bir ucundan ek ordusu Avustuya-Macaristan mah
kmlaryla karlat, onlar da o srada tahliye ediliyorlard. Bunlar
eklere hakaret ettiler, hain muamelesi yaptlar ve yumruklamalar
kavgalara dnt. Silahlar patlad. Sibiya trenine gz kulak olan
Kzl Muhafzlar araya girdi ve ekleri silah brakmalar iin uyard;
bu yanl bir hareketti. ekler onlar bozguna uratt ve kzl
garnizonlar yktlar yalnzca Tchelyabinsk'te deil btn Sibirya
boyunca; 26 Maysta Novonikolayevskte, 27de Penza'da, 31'de
Tomskda ve 6 Haziranda Omskda. 1927'de, yolcular onlarn ya
malama izlerinin hl belli olduunu gryorlard. Gzerghlarnn
sonunda ekler, ilerinden birinin General Jan Sirovynin etkin
kumandanl altna girdiler ve Beyaz Ordufhun en st dzey
kumandan olan amiral Alexandr Kolakm ordularna katldlar.

45 bin adam daha, Kolak iin dikkate deer bir kazan

olacakt, ama ekler sonra Beyaz Orduya tam am en^m an
bir rol oynadlar: Birden, bunlarn demiryoluyla yaplan yiyecek
ikmalini bloke ettiler. Bu geri dnn sebebi Londrada bakan-
lar Tomas Masarykin m ttefik devletlere Bolevik hkmetini
tanmalar iin bask yapmasyd. Durum iddetle tersine dn
mt, ekoslovakya cumhurbakan olan olu Jan 30 yl sonra
1948de Pragdaki komnist darbeden sonra intihar edecekti.
Byk Sava herkes iin bitm em iti ve bunu Asyann orta
snda eklerin silahlar ele geirmeleri gibi inanlmaz gelimelere
bakarak syleyebiliriz.

318
 Ama General Janin gerekten bu karara raz gelmedi. Atekesten
sonra eski gvensizlikler su yzne kt. Janin aslnda Kolak'n
ngilizlerin adam olduunu dnyordu.
Mttefik Devletlerin bu hayati nemdeki haftalar boyunca
dnyann kaderi konusunda kararszlk, tutarszlk ve becerik
sizlii tarih kitaplarndan sessiz sedasz silindi.
General Janin, eski imparatorluk ordusunun eklerinin Kolakn
beyaz gleriyle birlemesini knarken, dou ordusunun baku
mandan olan meslekta General Franchet dEsperey gneydeki
Beyaz Orduya generaller Denikin ve Alekseyevin kumandanl
altnda heyetler gndererek, onlara koulsuz desteini vaat edi
yordu. Ye Romanya ile Transilvanya ordularnn bakumandan
General Berthelot 12 Fransz ve Yunan blnn gnderile
ceini aka vaat ediyordu; bunlar Odessa, Sivastopol, Kiev ve
(Boleviklerin iktidara geldikleri) HarkoYu igal edeceklerdi. Oysa,
bu operasyon organizasyon eksikliinden acnacak derecede fi
yaskoyla sonuland: Franchet dEsperey, Odessa ve Sivastopol
bu limanlara gereken malzemeyi salamak imknsz olduu iin
boaltmak zorunda kaldn Denikine aklayacakt. Bununla
birlikte ngilizler byle hissetmiyordu.
te yandan, Pariste, Clemenceau mttefiklerin Beyaz Ordu'nun
yannda mdhil olmalar gerektiini savunuyordu. Japonya'dan
destek alyor ama ngiltere tarafndan pek destek bulamyor ve hele
ABD bakan Woodrow Wilson ona ok az destek veriyordu; bir
hasta psikopat olarak gerici glere desteini vermekten ireni
yor88 ve Moskovadaki Amerikan Kzl Ha'n gizlice Boleviklerle
grmekle grevlendiriyordu!
Fransz kurmaylarnda disiplinsizlik o kadar had safhadayd ki
Fransz asker heyetinin st dzey subaylar gizlice Boleviklerle
ibirliinde bulunuyorlard ve ateli sosyalist yzba Sadoul on

319
lara hizmetlerini sunuyordu (Fransada gyaben yarglanacak ve
mahkm edilecektir).
ngiltere artk o kadar kararl deil ve her ne kadar Amerikallar
Sibirya'ya gnderilen birlikle (ok daha fazla sayda olan) Japonlarn
yannda savasalar da, ABD araya girmekte tereddt ediyordu.
Beyaz Ordu o zaman Rus topraklarnn byk ksmn igal etmi
ve Bolevikler ancak birka ehirde skm ufack bir aznl
tem sil ediyorlard. Rusya ve Avrupa tarihinde Ekim ihtilalinin
ancak bir blm srmesi iin tutarl bir asker destek yeterli
olacakt. Ama Mttefik Devletlerin Beyaz Orduya teklif etm ek
iin bulduklar tek ey, Kerenskiye yani milletin karsnda g
szln gsteren ve o srada Londraya snm olan (sonradan
ABDye gidecekti) adama st dzey komutay em anet etmekti.
Beyaz Ordu iin, bu teklif alay etm ek demekti. General
Alekseyev, ngiltere babakan Lloyd Georgea bir gizli grevli
gndererek Kerenski atand takdirde, her tr asker ve siyasi
eylemi brakmay grevi bildiini ona bildiriyordu.
Paris, Londra veya Washingtonda hibir karar alnmad.
M ttefik Devletler oyalyorlard: ekler tarafndan izole edilme
sine izin verdikleri halde, Kolak kozunu korumak istiyorlard.
Tam bir kargaa. Trajedi birka,gnde gerekleti.

1 Ocak 1920de, Sibirya'da ittifak kuran yksek komiserler Janirie

bir mesaj gndererek amiralin gvenliine gz kulak olmasn
emrederler. Ayn 5inde Janin kendisi Kolaka bir mesaj gnde
rerek M ttefik Devletler renklerinde bir Sibirya treni vagonuyla
Irkutska gitmesini emrediyor. Janin durumdan habersiz miydi?
eklerin Sibirya trenini kontrol ettiklerini bilmiyor muydu? Elbette

320
durumu bilerek hareket ediyordu. Bunun ispat Sibiryada vekle
ten yksek komiser Fransz Gaston Maugrasm, Dileri Bakan
Milleranda mektubunda grlr. Mektup Kharbine, 24 Ocak
1920, 19:35 tarihlidir:

General Jan in den u telgraf aldm: ''Amirale gelince, onu

katledilmeden Irkutska getirmeyi baardk. Oraya gelince, ekler
nemli m iktarda asker topluluk karsnda bulunduundan, el
den gelen her eyin artk yaplm olduunu ve hkm etleri izin
vermediinden onun onuruna birka ek askerin kann dkm eye
hakkm olmadn dndm Amiral geici hkmetin kom iser
lerine teslim edildi, tpk kendisini korum am bizzat Fransa elisi
tarafndan yasaklan an arn bana gelenler gibi.89

zetleyelim: Janin, stleri tarafndan Kolak korumakla g

revlendirildi; Kolak nemli bir asker topluluk tarafndan koru
nuyordu ama Janin, yalnzca ve yalnzca kendi inisiyatifiyle onu
korumay brakt ve mttefiklerin korumasn zerinden ekti,
nk birka ek askerin kann dkmekten -hkm etleri de
kendisine bu konuda yetki vermediinden- ekiniyordu. Rya
grr gibiyiz: Mttefiklerin kararlarna kar geldikleri gereke
siyle ek askerlerine ate etm ek zere onlarn hkmetinden
yetki mi bekliyordu?
te daha vahim olan: Janin yalan syledi. eklere Kolak
Boleviklere teslim etm e emrini o verdi. Verilen emirlere aykr
hareket etti: Beyaz Ordunun bozgununun tek sorumlusu odur.
Olaylardan 90 yl sonra unu haykrarak sylemek gerekir:
General Pierre-Maurice Janin bir haindi.
Zaten ne o ne de yksek komiserler, amirali karlamak iin
oradayd. Belki Janin lme gnderdii adamla yzlemek iste

321
miyordu. Kolakn vagonu ayn 15inde Irkutska geldiinde, ek
muhafzlar grevlerini kzl muhafzlara braktlar. ekler aslnda
Boleviklerle ibirlii yapyorlard, kzl muhafzlarn dvd
Boleviklerle.
Vagonundaki Kolak muhafzlarn nbet deiimini izliyor
ve Mttefikler bana ihanet etti diyordu. ki gn sonra kuruna
dizildi.90
Bir Fransz generalin ihaneti sayesinde Boleviklerin ba
dman yenilmiti.
Asyadaki Beyaz Ordunun trajik destanndan yalnzca bir dire
nii kalmt. Bir paranoyak olan, Roman Fiodorovi Ungern von
Sternberg. 1921e kadar Moolistan imparatoruydu, bu tarihte
o da Kzl Ordu tarafndan yakalanacak ve kuruna dizilecekti.
eyrek yzyl sren Sovyet terr ve 80 milyon l,
m ttefik devletlerin beceriksizliinin ve st dzey subaylarnn
ihanetinin cezas olacakt.
%
Bu yk tarih kitaplarnda asla bulunmaz.

322
1920

Gambetta Gz Opera-Comique,e
Nasl Ulat

31 Aralk 1882de, gece yarsna tam olarak be kala, byk cum

huriyeti Leon Gambetta, Vlle-dAvraydaki evinde son nefesini
verdi.
Dedikodu makinesi harekete geti ve saflktan ileri gelen bir
karkln ve ayn zamanda kolektif bir hafza kaybnn kkeni
oldu. Bu makine zaten bir ay nce almaya balamt. Aslnda
27 Kasmda Gambetta, kendi sylediine gre, bir tabancay
ellerken kendisini yaralamt. Kurun avcunu syrmt ve bilei
nin n tarafndan kmt. Bu tam amen akla yatknd: Zamann
adamlar bir dello olaslna kar tabancayla sk sk at talimi
yapyorlard. Gambetta da bunu ounlukla yerli yersiz yapyordu.
Arabann penceresinden bile ate ediyordu. Brezin Hastnesinden
Dr Gilles, yaray tedavi etmek iin hemen kotu. Ve leden sonra,
fakltenin bir uzman, Dr. Lannelongue, pansuman yapmak iin
Paristen zel olarak geldi ve hastasna yataktan kmama ve
diyet uygulama emri verdi.
Dedikodular ayyuka kt. Gambette evlenmedii bir kadnla
yayordu: Leonie Leon. Ama evlilik sz konusuydu. Leonie Leon
intihara teebbs etmi ve Gambette onu tutarken kendisini mi
yaralamt? Ya da kendisi Leonieyi ldrmeye alm ve elinden

323
silah alrken kurun mu yemiti? Dnemin nl gevezesi Henri
de Rochefortun LIntransigean ?da yayd, bu son hikyedir: M.
Gambetta'nm imzalamay kabul ettii bir evlilik projesinden bu
olayn doduunu syleyebiliriz. gn sonra, byk adam
tarafndan kurulan gazete La Republique franaise, bir blten
yaymlayarak yarann kabuk baladn, her eyin iyi gittiini
okurlarna duyurdu.
Ama kamuoyu bundan emin deildi. Alt doktorun -Lannelongue,
Siredey, Fieuzal ve dierleri- hemen ertesi gn yaralnn ba ucunda
toplanmalar hayalglerini coturdu. Gambetta'nm bir deil, iki
kurun yaras ald anlatld: Bilee gelen birincisi nemsiz bir
yaraya yol amt; ama dieri karnna isabet etm iti ve byk
bir yaraya yol amt, bu yzden hastaya sk diyet verilmiti. Bir
el yaras iin yatan banda beklenir mi? Haydi canm!
Gambetta'nm sal o zaman bitmeyen bir akgzlln
nesnesi oluyordu. Byk adamlar batan beri insanlar bylerler
ve eer Fransada bir tane varsa, bu da pekl Cumhuriyetin
parlak savunucusuydu. Bu bylenme tp dnyasna ulaacak
ve kolektif davran sorunlarna yol aacakt.
1883 ylnn balamasna be kala Gambetta ldnde halk
bunu ancak yln ilk gn rendi. Ve diller zldiMBu bir
tesadf ama belli! Kadn bu sefer baarmt! Onun yeni yl
grmeyeceine yemin etmiti!
Adnn Dalila olduuna inanlan gizemli bir Alman kadnn
dan bahsediliyor...

Ville-d'Avray villasnda Leonie Leondan baka bir kadn yoktu.

Evlilik ilanlarnn kazadan gn sonra yaymlanmas gerektii

324
dorudur ve btn Aralk ay boyunca bu sz konusu olmad.
Tuhaft. Ama tahmin edilenlerden baka sebepler vardr.
Gambetta, Lannelonguedan evden kp gezmek zere izin
ister. Doktor st ak arabayla olmas artyla evet der. Arabac
Roblin, Parise, Champs-Elyseesden bir tane kiralamaya gider.
Bylece gzel bir k gnnde, Gambetta bir krke sarnarak,
yannda Leonie Leon olduu halde kar. Arabann bir tekerlei
bir akl tann stnden geer, sarsnt Gambettann ac bir
lk atmasna yol aar. Bu sefer, sa kas acr Ayrca mekten
yaknr. Gnler geer, hasta (bir hasta var) iyilemez.
Ylba gn kasvetli bir hava vardr. Daha da nl doktor
lar gelirler; cerrah profesr Trelat, profesr Brouardel, bir kez
daha profesr Lannelongue, anatomi uzman profesr Mathias,
yine anatomi uzman nl Charcot... Sonunda hastaya tehis
konur ve o devirde peritiflit denen, gnmzdeyse peritonit ile
komplike olmu apandisit ad verilen eyden phelenirler. Oysa
bu, o zamanlar gnmzdeki gibi tedavi edilmiyordu. 1882de,
Lannelongue tarafndan istenen mdahale hi denenmez: Bunun
Gambettay kurtaraca kesin deildir. Sorumluluklar byk ve
prestijleriyle kumar oynarlar.
Gambetta son nefesini vererek onlar ikileminden kurtarr.

2 Ocak 1883te, otopsi yapmak ve Gambettay mumyalamak

iin Vlle-dAvray'a en az 13 doktor geldi. Bahsedilen isimlere ek
olarak, Paul Bert, Cornil, Liouville, Siredey vard... Hepsi sekin
doktorlar ayrca mumyalama uzman Baudiau da asistanlaryla
bulunuyordu. Ve bu sonuncularla, Gambettann kk kuzeni
Pierre-Barthelemy Gheusi91 tarafndan nakledildiine gre ger

325
ek bir kasaplk balamt. Onlar Cumhuriyetin erefini neter
ve testerelerinin altnda tutarlar. Nefret edilesi koullar altmda
bier, izer; keserler, nk mumyalama uzman daha nlhr .ie
koyulmadan sertletirici svsn enjekte etmitir. Beyni alrn^k
iin kafatasn, sonra kalbi almak iin gs kafesini keserler ve
bunu Sevrde bir eczacda tarttrmas iin mumyalama uzmanna
verirler. Beyin, 1,160 gram, tahmin edilenden daha kk, kalp
400 gram ... Hatta kafay gvdeden ayrrlar.

Bir otopsiye hibir biimde benzemeyen bu sapk davran,

stn entelektel dzeyde adamlarn barbar bir ritel uygulayan
eski a adamlar gibi davrandklar bir tr kolektif trans andrr.
Byk efin cesedini ellerine geirirler.
Tabuta konuu 15.30da olur ama ceset belli ki tamamlan
mamtr Ba ve bir gz eksiktir ama bu gz uzun yllar nce
Gambetta 29 yandayken92 bir enfeksiyon sonucu alnmtr.
Profesr Gibier apandisitin asl olduu bir barsak parasn
gtrr; Lannelongue yaral elle bir n kolu; Duval beyni alr,
Paul Bert kalbi... Bylece alt para alnr. Sevr polis komiserinin
kesip bimelerden hi bahsetmeyen raporunda hazr bulunduk
tan sonra gerektii gibi paketlenmi tuhaf kolileriylejbu beyler
Paris trenine binerler ve Leon Gambettann lm zerine resm
bildiriyi hazrlamak iin Charcotnun evinde toplanrlar.

2 Nisan 1909da Gambettann naa Nicete belediyenin yaptrd

bir anta konmak zere Chteau mezarlna tandnda, tabut
ald. Aile yeleri, Alpes-Maritimes valisi, Nicein senatr-belediye
bakan, polis komiseri, gazeteciler ile halk cesedin kesilmi ve
paralanm olduunu dehetle fark ettiler. Tabut yeniden kapand
ve hibir ey olmam gibi nutuklar okundu. Bununla birlikte,
gizli aratrmalar balad.

326
 Ama hayatta kalan tanklar hibir ey bilmiyor, hibir ey
hatrlamyorlard. Kolektif bir hafza kayb ortala hkim olmutu.
Bugn ancak beyin, kalp ... bir gz bulundu. La D epeche du
Midi'den Gazeteci Daniel Hourquebie, Pariste insan mzesinin
antropolojik blmnde beyni buldu, bir idiot ile bir katilin bey
nini ieren iki kavanozun arasndayd.93
Kalp mucizevi biimde bulundu ve 1920de trenle Pantheona
gnderildi.
Dr. Wecker tarafndan alnan gz, Opera-Comique direktr
nn brosunda bir kavanozda duruyordu. Wecker bunu asistan
Walsha vermiti, o da gidip bunu 1919da daha nce sz edilen
ve o srada Opera-Comique direktr olan Pierre Barthelemy
Gheusiye verdi. 1933te Cahors mzesine teslim edildi, sonunda
Gambetta'nn doduu bu ehrin belediye ktphanesine yer
letirildi.
Bu sahte saygnn faydasnn ne olduunu sormak merudur.
Bu i karartc ve olduka utan verici olaylar bir ders nite
lii tayor: Olaand durumlarda, stn kiileri (phesiz srf
Lannelongue, Paul Bert, Brouardel, Charcotdan bahsedeceksek,
onlar yleydiler) ele geiren ve onlar mantksz grnen davran
lara iten transa k tutuyorlar Gambetta onlarn dneminde bir
Cumhuriyet kahramanyd: Efsanevi bir konuma ulamtr Efsane
onlara grg kurallarm hatta ahlak yok saydrd; sanki mucizeler
yapan bir azizmi gibi onun cesedinin paralarn sahiplendiler,
tpk arlman iin yaptklar gibi. (Aix-la-Chapelleden geerken
Josephinee bu imparatorun bir kolunun paras sunulmam
myd?) Josephine dayanabilecei gl bir kola zaten sahip ol
duunu syleyerek bunu kibarca geri evirmiti.
Bu olay efsanenin insan beyni stndeki gcne k tutuyor
ve insan bedeninin sefaletine alkn olan doktorlar zerinde

327
byle kar konulmaz olduuna baklarak, bunun daha az ei
timli kiiler ve kalabalk ynlar zerindeki etkisini lmemizi
salyor. Bu sayfalara alnmasnn sebebi bu.
Ceset paralarndan baka bir ey olmayan eyler iin yersiz
bylenmenin giderek azalaca varsaylabilir ya da umulabilirdi.
Hi de yle olmad: Benzer bir olay 2010da kamuoyunu alka
lad. Bir amatr, iyi kral Henrinin yani Fransa Kral IV Henrinin
kafatasn bulduunu iddia ediyordu. Bu kafatas, 1793te, Saint-
Denis manastrnda kral mezarlarna yaplan ahlak d hareketler
srasnda kaybolmutu. Sylendiine gre, 1919da Drouot Oteli'ne
satldnda bu lm kalnts tekrar bulunmak zere kaybolmu
grnyordu. Hkmdarn soyundan gelen birinin de dhil ol
duu bir uzmanlar kurulu, Grand Palaisde bir basn toplants
yaparak bulunan kafatasnn gerekten de % 99,9dan byk
bir ihtimalle htiyar apkna94 ait olduuna dair gvence verdi.
Bundan bkan bir baka uzman, Philippe D^lorme, tarihsel
gerekleri ne srd.95 Zamann tanklna gre, IV Henrinin ba
beyninin karlmas iin kesilmiti ve beynin yerine ktk doldu
rulmutu. Ancak, kafatas ne kesilmi ne de delgiyle delinmiti.
Ama hayalgc abucak kendine inanr. Oysa bir efsaneyi
delip gemek iin tarih kantlardan daha fazlas gerekir Kendini
aldatmann kar konulmaz bir lezzeti vardr; her ne kadar bu
aldatmann nesnesi mide bulandrc olsa ve m ezar sessizliine
gmlse bile.

328
1921

Mze Uzmanlarnn Skandali veya Kendi

Kendine Telkinin Mucizeleri

Sanatsal yanllarn tarihi phesiz sanat kadar eskidir ve en yank

uyandran ilerin saymn yapmak iin bir ansiklopedi yeterlidir.
lk bakta, bu sayfalarda hibir yerleri yok gibi, nk kazanca
duyulan itahla harekete geen bir dolandrc olan sahteci ile
entelektel ideolojik, siyasi veya baka sebeplerden motive olan
bir aldatc arasnda fark byk grnyor. Ama bu ayrm nc
bir faktr, kendini aldatma eilimini ihmal ediyor. nanma iste
inin bilme arzusuna baskn geldii sk rastlanan bir fenomen
den ileri geliyor bu. Daha nceki sayfalarda anlatlan efsanelere
kar halkn safln aklayan da ayn fenomendir. Hatalaryla
byk mzelerin tarihini sslemi o kadar skandala neden olan
uzmanlarn mucizevi aptalln da aklyor.
phesiz ziyaretilere satlan brorlerde bunlara deinilmez
ama dnyada unutulmaz aptallklarn kurban olmayan pek az
mze vardr.
1902de Louvre som altndan bir tac eline geirir; bu ta,
M II. yzylda Dinyeper kylarnda Yunanlar tarafndan skit
kral Saitapharnese sunulmu olmaldr. ki zengin koleksiyoncu
Kont Wilczek ve Baron Nathaniel de Rothschild, bu eyaya ilgi
duydular ama 2.000 yllk altn bir eyann bu kadar iyi korunmu

329
olmasn tuhaf bulan Viyanadaki Sanat ve Meslek Mzesinin
olumsuz gr nedeniyle vazgetiler. Louvre, hayranlk uyandrc
tac ona teklif eden gizemli Romen simsara o zamanlar dikkate
deer bir rakam olan 200 bin altm-frank dedi.
Sonradan baz uzmanlarn dile getirdikleri pheler hemen
susturuldu. Parisli bir mcevherci, nl tac Odessadan bir mes
lektann, Israel Rouchomovskinin yaptn salam bir kaynaktan
avaz avaz ilan ettiinde skandal patlak verdi. Adam Parise gelip
gerekten de eyann reticisi olduunu dorulad. Hibir ey
olmad: nanma istei baskn geldi ve mzenin bir yetkilisi Andre
Falize, Les Arts dergisinde drt sayfalk bir makale yaymlaya
rak, Rouchomovski'ye kt dedi ve tacn Hristiyanlk ncesi
kuyumculuun grkemli rnei olarak gerekliini dorulad...
Ama Odessa mcevhercisinin szleri dorulandnda ve ta
halkn hayranlkla bakan gzlerinin nnden ekilip alndnda
bile uzmanlar onun gerek olduu ynnde itirazlarda bulunmaya
devam ettiler. Gnmzde bu ta, Pariste, Dekoratif Sanatlar
Mzesinde incelenebilir.

1921 ubat aynda, New York Metropolitan Mzesi, ziyaretilerinin

hayranlkla seyretmeleri iin, ele geirdikleri yeni ve dikkate deer
bir eya sundu: Sava Mars temsil eden pimi topraktan 2.60
m etrelik bir Etrsk heykeli. Bu mze genellikle elde ettiklerinin
fiyatn vermiyor ama sylentilerle bazen reniliyor: Miktar 150
bin dolara yaknd, yani gnmzde 20 milyona eit.
Mze uzmanlar onun gerekliini doruladlar. Ama 1933te
mze blteninde bir fotoraf yaymlandnda, New Yorka yer
lemi talyan sanat tccar Piero Tozzi kyameti kopard: Bu
Mars, iyi tand sanatlarn, Fioravanti ve Riccardi kardelerin
modern bir retimiydi.

020
 Bu dikkate alnmad. Uzmanlar eseri tasdik etmemiler miydi?
kinci Dnya Sava'ndan sonra, baka talyan uzmanlar New
Yorka gidebildiler; Metropolitann nl Mars' ve dier Etrsk
heykellerini grdler, alay ettiler, bu da hesaba katlmad.
1960 Aralk aynda, Amerikan mzelerinin bir ajan Harold
Parsond, New York Times1a M etdeki Etrsk heykellerinin sah
teliinin kantn bildiini yazd: Kalpazan Alfredo Fioravantiyle
bulumutu, o da kendisine hl kendi elinde bulunan Mars hey
kelinin eksik ba parman gstermiti. Telalanan Met ynetimi,
bir direktr elinde bir el kalbyla alelacele Romaya gnderdi.
Fioravanti Romadaki ABD konsolosluuna arld, devlet m e
murunun nnde, ba parma zahmetsizce kalba uydurdu.
O zaman M et ynetimi, Fioravantinin elindeki eksik ba
parman, gerek heykelin gerek parma olduunu iddia etti.
Ama o zaman Fioravanti kardeiyle birlikte heykeli nasl yaptk
larn anlatt.
Bu artk ok fazlayd. 1961de Sevgililer Gnnde, krk yl
boyunca halkta hayranlk uyandran Etrsklerin yiit savalk
timsalinin heykelleri, onurlandrldklar salondan kayboldu.
Kimse bir daha onlar gremedi.
Bu arada, bu sahte eserleri yapan sanatlar bunlar ahlksz
lktan yapmamlard; onlar, sahtekr simsarlarn emirlerini yerine
getiren kopyaclard. Bunun kant, iki durumda da, sonradan
pheli olarak nitelendirilen eserleri yapan kiiler olduklarn
bizzat sylemi olmalar. Bir baka kant, asla kovuturmaya
uramamalardr.

331
Bu iki rnek, aldatmacay ortaya karan ilk kiiler olmas gereken
insanlarda kendi kendine telkinin gcne k tutuyor. Uzmanlar,
Saitapharnes tac ve Etrsk heykelinin zgn olduklarna inanma
isteine yenik dmlerdi. Bunun sebepleri belirsiz ama en akla
yatkn olan, gzlerinde bayapt olan bir eyi gerekmi gibi
gstererek zgvenlerini ykseltiyor olmalar.

nc bir rnek, aldatmacann bir intikam dolaysyla z

saygnn tatm in edilmesi isteinden doabileceini gsteriyor.

Baz ada sanat amatrleri Han van Meegeren adn bilir

ler: Samaln snrna varan gln bir olay hatrlatr. 1945te
Nazilerin lkelerinden aldklar sanat eserlerini toplamakla g
revli Hollanda komisyonu yeleri, Gringe ait olan bir tabloya
rastladlar, Zina Yapan Kadnlar. arpldlar: 5>u bir Vermeerdi,
stelik en iyi kalitede, ama ressamn onlarca yaldr byk beeni
toplayan eser kataloglarnda yoktu. Peki ya nereden geliyordu bu
bayapt? Aslnda mill hazine olan Vermeer resimlerinin ihra
edilmeleri yasakt.

Geni apl ve son derece gizli bir polis soruturmas bala

tld. Bu soruturma, Amsterdamda kanala bakan zarif, eski bir
ev olan 321 Keisergrachta dayand. Bu ev Van Meegerene aitti.

Soruturmann devam, arac W alter Hofer, Alois Miedl

ve Reinstra van Strijvesandenin Vermeer'in Gringe satn
organize ettiklerini ortaya kard. Her ey orijinal satcnn van
Meegeren olduuna iaret ediyordu. Adam zengindi, Amsterdam
ve Larende birok evin sahibiydi ve komularndan itibar g
ryordu, en azndan eksantrik denilebilecek bir yaam tarzna
ramen. Bu Vermeer tablosunu eline nasl geirmiti? O zaman
van Meegeren ikinci aldatmacasn yapt: Sorgulamaya gelen iki
polise, tabloyu talyada iflas etmi bir amatrden aldn anlatt.

332
 22 Mays 1945'te, dmanla ibirliinden dolay yakaland,
o dnem ar sonular olan bir sulamayd bu ve tutukland.
lk ifadesi srasnda, ustalarn 14 sahte tablosunu izdiini ve
bunlardan dokuz tane satarak anlamada mthi bir miktar olan
5.460.000 gulden kazandn anlatt.

Hollanda sanat tccarlar byk znt yaadlar: Bu taklitleri

nasl tespit edememilerdi?

Olayn baka yanklarnn olacan ve kklerinin imdiden

uzakta olan bir gemie dayandm polis gibi onlar da bilmiyordu.

1937'de biraz zayf gen bir adam, Vermeerin mutlak bayap

tnn halka tantmna gizlice katlmt: Rotterdamda Boymans
Mzesinin ereve balklar stnde Em masn Mritleri. Tablo
incelenmi ve Hollandann btn sanat otoriteleri tarafndan
(profesrler Bredius, van Gelder ve Hannema, Martin ve Schneider
du Maurithuis, Schmidt-Degener ve Roell de Rijksmuseum) ger
ek olduu sonucuna varlmt.

Oysa, bu bayapt izen bu gen adamd.

Teknik testler, X nlar, pigmentlerin mikroskopik analizleri,

boyarm alkole ve dier eriten svlara dayankll, ak blgelerde
kurun beyaznn varl bayaptn gerekliini ispat etmiti. Ulusal
ve yerel basnda yar yaparcasna yeniden retilen Em m asn
Mritleri artk dnyann en nl tablolanndan biriydi.
Fondation Boymansa sunmadan nce, Rembrandt Association
bunu 550.000 guldene almt, simsarlar 340.000 van Meegerene
vermi, 210.000 guldeni aralarnda paylamlard.

333
 Ama van Meegerenin mthi aldatmacasnn tek sebebi pa ,
deildi, zgven de vard. Aslnda birka yl nce, eski ustalarn
taklidi hilesine kalkmt ve Frans Halsa mal edilen bir Glen
Svari retmiti. Sayg duyulan bir uzman, Hofstede de Grooi,
tablonun gerek olduuna karar vermi, bunu satn alm, som .t
ak artrmaya koymutu. Ama sat salonunda eseri inceleyen,
Hollanda'nn usta eletirmenlerinden Abraham Bredius, alay etle
rek szde Halsn slup asndan hatalarn ortaya karmt
Tabii ki, De Groot bundan dolay hayal krklna uramt, van
Meegeren ise ondan daha fazla.
Onun uzmandan alnacak bir rvan vard. imdi bunu elde
etm iti nk Bredius, Rotterdamdaki sahte Vermeerin geri T
olduuna karar veren ve onu ven kiilerden biriydi.

Van Meegeren tuhaf bir kiilikti, onun hakknda fazla ey bilin

miyor. Dnld gibi, bir sr HollandalI -lkeleri dnyann
en nl mzelerinden birkana sahip olmakla vnd halde
onun isminin ve davranlarnn mmkn olduunca abuk u
tulmasn isterdi.
Bununla birlikte van Meegerenin mucizevi bir teknii olan
yetenekli bir ressam olduu biliniyor ama modern sanat dnya
kltrnn zirvesine ktka kariyeri geriledi. Amatrler on
fazla eski moda gryordu ve rnein kendisiyle ayn lkeden
Piet Mondriann cesur denemeleriyle daha fazla ilgiliydi. Sanal
alannda Nazilerin grlerini paylayor ve modern sanatn as
lnda dejenere olduunu savunuyordu; bunun sonucunda 20 yl
kadar sonra lkesi igal edildiinde Naziler tarafndan iyi kar
land. Bu arada, gelirleri azalyordu. te o zaman yeteneinin en

334
byklere eit olduunu ispat etm ek istedi. Sahteler retmeye
Italad. Frans Hals baarszl deneyimini arttrmt, Emmasn
Mritleri'nm baars bunu gsteriyor.
Seri halinde bilinmeyen Vermeerler retemezdi: Daha az
tannan ustalarn yaymlanmam eserlerine giriti, rnein
lieter de Hooch, Gerard Terborch, Direk van Baburen ve tekrar,
bu sefer baaryla, Frans Halsa saldrd.
Elbette gvenilir bir ustann portresine sahtecilik damgasn
vurmak gerekmez. Piyasaya bir baka Vermeer srdnde,
Marthe ve Marie'nin Evinde sa, simsarlar tarafndan h ab er ve
rilen birok sanat tccar, rnein nl bir firmann patronu
olan Georges Wildenstein, bu sahte diye lklar att ve yzlerini
buruturdular Sr tutma ilkesi onlar halka aklamaktan alkoydu:
ok uzun zamandr piyasa pheli eserlerle dolup tayordu,
herkes kapsnn nn temizlemeliydi. Vermeeri lke dna
karmay baaramayan van Meegerer simsarlarndan Brediusu
uyarmalarn istedi: Bredius aheser karsnda tran sa girdi,
sa'nn mantosunun mavisine ve tuvalin birok dier zelliine
vgler dzd. Sonra bunu Hollandaya, lkesine kazandrm aya
karar verdi. Eser XVII. y2yln bir HollandalI ressam iin o d
neme dek denen en yksek fiyata alnd: 520.000 florin.
Birok eletirmen bunu reddetti. Ne nemi var. V erm eer
tuvallerinin bu birbiri ardna keifleri zaten akla yatkn o la n bir
tezi glendiriyordu. Bu teze gre bu ressamn ok az e s e ri liste-
lenmiti ve ressam yaknda bulunacak baka birok eser yapm
olmalyd (Aslnda XIX. yzyla kadar Vermeer biraz unutulmutu).
Bu eserlerden birou bulunacakt ama hepsi van M eeg eren in
fras sayesinde, rnein bir sa'nn Ba, bir Yakupu K utsayan
shak ve bir Ayaklarn Ykanmas, hepsi Amsterdam n nl
Rijksmuseumun ereve balklar stnde duruyor.

335
 *

Sava balad ve o zaman Rnesans senyrne poz veren

Hermann Gring, Zina Yapan Kadnlar ald, Hollanda polisle
rini van Meegerenin peine dren bu eser oldu. 1945te, van
Meegeren iki sulamayla mahkemeye verildi, dmanla ibirlii
ve sahtecilik. Kamuoyu basksyla birincisinden vazgeildi: eer
Meegeren, Gringi aldattysa, bu bir ibirlii deildi; ikinci su
lama kald ve sanatya bir yl hapis cezasna mal oldu. O da
szlerini ispatlamak iin orada bir Vermeer^aha izdi; atlyesine
bir ziyaret bunu zaten dorulamt. Serbest kaldnda, bir tr
modern zaman kahramanyd.
Uslanmaz aldatc van Meegeren, bir ara halk, taklitlerden
elde ettii geliri zorluk eken Hollanda ve Almanya Yahudilerine
yardm etmeye yaradna inandrd. Bu yeni uydurma, olaylar
incelendike kalc olamad.
Eserleri analiz iin elverili deil. Bunlar grenlerin rapo
runa gre, kalpazann kulland mkemmelletirilmi tekniklere
ramen eserler kt biimde eskidiler. Biraz uyank bir bak
reprodksiyonlarn uyandrdklar pheleri doruluyordu: Birinci
incelemeden geer not almamalar lazmd; rnein Son Yemek
ve Emmasn Mritlerinde, btn yzler tuhaf biimde birbir
lerine benzer; insan onlarn ayn aileden olduklarn dnr. Ve
gerek Vermeerleri hareketlendiren hayat lts burada yoktur;
tablo tuhaf biimde kasvetlidir, kiiler ok zgn grnyordur,
hlbuki sa ve mritlerinin birbirlerine yeniden kavumalarnda
sevin izleri olmalyd.
Bu olay iki gzleme neden oluyor96 ncelikle, van Meegerenin
hilekr kiilii ancak yetkilerini ve kendilerini ktye kullanan

336
birka uzman tarafndan yaratld. Onlar yukarda anlatlan kendi
kendine telkinin kurban oldular, bu da kendi kendini aldatmay
dourdu. Sonra, gnmzn analiz teknikleri bir van Meegerenin
kariyerinde ykseliine asla izin vermezdi.
Ayrca baz sanatlarn yeteneklerini dorulamak iin sahte
eserler retmeye eilimlerinin dn balayan bir ey olmadn
hatrlatmak lazm: Bir finansrn desteini ekmek iin, gen
Mikelanjelo on alt yandayken yapay olarak eskitilmi sahte
bir antik eser retmiti. Uyuyan bir cupidon97 Kardinal De
Giorgionun dikkatini ekti ve bunu satn ald. Ama sanat ona
sahtecilik yaptm itiraf ettiinde, kardinal ona fkelendi ve
kini uzun srd.

337
1923

Trebitsch Lincoln: Yahudi,

Papaz ra, Nazi spiyoncusu
ve inli htilalcilerin Danman

Eer ABD'den in'e, ngiltereden Almanyaya birok servisin

saysz filerine ve ayrca birok biyografiye nesne olmasayd,
Ignatz Trebitschin varl inandrclk snrlarn zorlayacakt.
Eer hayat bir roman olsayd, gerek d lgnca iler silsilesi
olarak reddedilirdi.

Aslnda, Macar bir Yahudinin ngiltere Kilisesinin papaz ra

olarak Montreal bapiskoposu tarafndan atanabilmesine, ngiliz
olmad halde ngiltere milletvekili seilmesine, Nazi ispiyoncusu
olmasna ve anga/da bir Budist rahibi olarak lmesine inanmak
g. Trebitsch Lincoln (bu ikinci isim, hibir ailevi dorulama
olmadan, kariyerinin doruunda eklendi) aldatmacay metafiziin
snrlarna kadar itti.
Bu sayfalar iin seilen 1923 tarihi, onun uluslararas poli
tikada ortaya kna denk geliyor ama o zamana kadarki ey
lemlerinin bir zeti gerekli olur. nk grne gre, 1895e
doru ergenlik ana varr varmaz, bu kii etrafndaki herkesi
aldatmaya koyuldu.
Ignatz Trebitsch, 4 Nisan 1879da, Budapetenin gneyinde
Tuna zerinde bir kasaba olan Paksda dodu. Babas Nathan

338
Trebitsch, bir mavna filosunun sahibi zengin bir Yahudi tccard
ve annesi irene Freund, ayn derecede zengin bir ailede domutu.
kisi de dindard ve ibadetlerini aksatmazlard. Alt erkek karde
in en kyd. Sylendiine gre sinirli, fkeli ve kibirliydi.
Ergenlik hayat kt koullar altnda balad: 1897de babas
servetinin byk bir ksmn kaybetti ve ayn yl Ignatz Budapete
polisi tarafndan 200 kuron deerinde altn bir saati almakla
suland. Trieste polisi baka hrszlklar iin onu aryordu ama
o ortadan kaybolmutu. Ayn yl 1897de, Kralie Viktoryann
elmas jbilesi iin ngilterede bulunuyordu, orada kendisi de
dnm bir Yahudi olan saygdeer Lypshytz tarafndan ynetilen
Yahudileri Hristiyanla dndrme misyonunun etkisi altna girdi.
1901de Trebitsch Kanadada, 1902'de Montrealde Christchurch
Kilisesinin papaz ra olarak atand.
O arada kurduu ilikilerden faydalanarak, kariyerinin si
yasi dzeyine ulat: ngiliz kakao sanayicisi, nde gelen Quaker
Joseph Rowntreenin gvenini kazand ve olaand biimde,
1910 Ocak aynda, Macaristan Paks doumlu ve bir Montreal
kilisesinin papaz ra Ignatius Trebitsch Lincoln, Darlingtonun
liberal vekili seildi. ngilterenin Avam Kamarasnda koltuu
var. Lincoln ismi birka ay nce eklenmiti, ama en arpc olay
u ki Trebitschin adayl vatandala alnmadan bir a^ n ce
gereklemiti.98
Vekillik konumu uluslararas evrede kendisine gei belgesi
veriyordu: Trebitsch Lincoln Budapete'ye ve Belgrada gitti, nce
bir ngiliz-Macar bankasnn, sonra bir ngiliz-Srp bankasnn
kuruluunu ilan etti. Tamamen uydurma olan teklifi, bakanlar
konseyinde tartld. ngiltereye dnte serbest mbadele le
hine bir ekonomik reform iin bir kampanyaya atld ve VVnston
Churchillin ta kendisinden bir tebrik mesaj ald.

339
Avam Kamarasnda nutuktan bakan gensorusuna kadar Trebitsch
kendisine bir isim yapar ama ahlaki ve finansal itibar kaynaklarm
kurutmu durumdadr. Sisteme uyumlu deildir. 1911de iflas eder
ve Rowntree ondan desteini eker. Seimlerde bulunamaz. Ne
nemi var, Romanyada petroll tarlalarn iletme hakkn elde
eder ve maliyecileri ve piyasay aldatarak sanal bir 400.000 liralk
sermayeyle Lincoln & Co adnda bir iletme firmas kurar. Kuyu
ama almalan son derece byk bir hayal krkl uyandrr ve
1913te Romanyann Bulgaristana kar savaa girmesi, Trebitsch
Lincolnn almalarna ldrc bir darbe indirir.
Londrada zimmete para geirmeden dolay maliyeciler tarafn
dan takibe alnr; Romanyada sahtecilikten dolay mahkm edilir
ama 1914te, sava patlak verir. O yln Aralk ajanda, Trebitsch
Lincoln ngiliz casusluk servislerine girmeye alr, onlara akl d
bir plan sunar: Kendisini Alman casusluk servisi tarafndan ie
aldracak ve ona ngiliz donanmasnn hareketleri zerine yalan
bilgi verecektir. Bylece tuzaa den dman ykc bir bozguna
uratmay dnr. Ama MI5in ncl olan M 05 buna kanmaz.
areleri tkenmi grnen Trebitsch Lincoln, borlardan dolay
ani bir tutuklama tehdidi altnda. Birden ABDye gider. ngiliz
adaleti tarafndan yakalanarak hapse atlr, sonra ngiltere'ye ge
tirilip orada da tutuklanr, sonunda krallktan snr d edilir ve
Rotterdama gnderilir.

ngilizler ondan kurtulduklarn sanyordun Ama esiz yalancl

ve ikna yeteneiyle, Trebitsch Lincoln 1920de Berlinde yeniden
ortaya kar. Orada gerek diiliin doruuna varmtr, kendisini
monarinin yeniden kuruluunun ncs olarak tantr. Aslnda
Weimar Cumhuriyetine kar olan siyasi evrelere szm ve hatta
veliaht prensle uzun bir grmesi olduunu iddia etmitir. 1920
Mart aynda Wolfgang Kappn silahl ayaklanmasnda aktif rol
alr. 5-9 Mart aras be gn boyunca, Kapp kendi kendini anslye
ilan etmi, ayaklanmaclar hkmetin kalesi Berlin'in efendileri
olmutur. Eski papaz ve ngiliz vekil Trebitsch Lincoln, sonunda
hak kazandna inand dnya apnda hreti elde eder.

nsan rya grdn zannediyor ama bunlar gerek: Bu

eski Macar Yahudisi, Alman monarisinin yeniden kurulmasn
salamtr. Nazilere gven duyduuna dair mektuplar yollam
tr. Aslnda rklk teorisyeni Alfred Rosenberg'in Siyon Bilgeleri
Protokolleri ve Yahudilerin Dnya Politikas adl eserinde" bu
sahtelii aka ortada olan Yahudi kart eserin gerekliinin
taraftar olarak anlmtr100: Bunun gerek olduu diye yazyor
Rosenberg, Yahudiler tarafndan bile kabul edildi, zellikle %
100 Yahudi ama Yahudi kartlna eilimi olan AvusturyalI ya
zar Arthur Trebitsch tarafndan. Balca eseri olan Alman Ruhu
veya Yahudilikte (Viyana, 1921) Protokoller ile ilgili olarak unlar
yazyor:

Siyon Bilgeleri kitabnn gereklii konusunda en ufak phe

duyamayz. Hepsinden daha deerli olan bu kitapta, Alman hal
knn phe ve kuruntularn nihayet sonsuza dek datm ak iin
btn gerekli argmanlar var.

nanlmaz bir durum var, Yahudi olan Trebitsch Lincoln

Yahudilere eziyete tevik eder.

341
 Zaferi ksa mrldr; Kappn szde hkmetinin baar
szla uramas, onun Budapete, Viyana ve Prag'a kamasna
neden olur. Ama beraberinde Alman ibirlikilerin gizli dokman
larn gtrr, zellikle kiisel yorumlarla ssledii bir Komnist
Enternasyonal kartnn, Beyaz Entemasyonalin taslam. Bunlar
500.000 kuron karlnda -o zaman yeterinc^nemli bir miktar
d r- ek hkmetine brakr ve bu hkmet tarafndan Thornas
Lamprecht adna kendisine yeni kimlik belgeleri karttrr.
Kendisini Beyaz Enternasyonalin efendilerinden biri olarak
tantp ngiliz hkmetinden bir genel af istemek gibi grlme
mi bir lks kendinde hak grr, eer bu olmazsa Fransada
bir kan banyosu balatacaktr. Bu yalan dkn ve katksz
megaloman birok Avrupa gazetesinin manetine kar ve an
slyelerin ban artmaya balar. Onun Avusturya adaletiyle
kavgalar drt haftay hapiste geirmesine mal olur. Hapisten
ktnda, Triesteye gider, orada pasaport sahibi olarak -b ir
Macar, bir AvusturyalI bir de Alm an- ABD'ye gitmeye hazrlanr.
FBIn uyard ABD Konsolosluu yetkilileri ona vize vermeyi
reddeder. Ne nemi var, yine de Patrick Keelan adyla oraya gider.
New Yorkta kimlii belirlenir, ABD tarafndan setii bir yere
doru snr d edilir: Tokyoya.

Trebitsch Lincolnun gidecei yer aslnda indir Scotland Yard'n

kendisini tutuklatmak iin yeterince uzun bir eli olan ngiltere'nin
imtiyazlarndan uzaktaki Choung Kinge yerleir. Aralarnda Chi
Hsieh Yuann bulunduu milliyeti generallerle iliki kurar ve
Almanyada eski bir tanda, Albay Hans Bauer'e -Praga satlan
belgeleri ald kiinin ta kendisi- yazarak bu generalin tavsiyesi
zerine kendisini asker danman olarak ie almak istediini
haber verir; ikili ajan olarak yararl olacaktr. Bu arada, Trebitsch
Lincoln para yardm bulmakla grevli bir in delegasyonuyla
Avrupaya gider (General Chinin yarglama alan altnda eitli
madenlerin iletimi karlnda 25 milyon dolarlk bir kontrat
orada elde ederler).
Trebitsch Lincoln iin bu yeni bir baar veya an eref d
nemidir: Yeni domakta olan inin eitli hizip gruplarnda da
nmanlk yapan u bir sr Avrupal arasnda saylr.
Uluslararas gezileri inden ABDye kadar srd, bununla
birlikte konsoloslua binbir ricayla ngiltere vatandaln almaya
alyordu. Bouna. 1931de 52 yandayken, phesiz kendi ha
reketliliinden bkarak, Trebitsch Lincoln 3 yllk raklktan sonra
saygdeer Chao Kung adn ald, yani anga/da eitli imtiyazlar
elde eden Budist rahip. Yine de ilahi sknet onu dinlenmeye
sevk etmedi: Nicede ve Berlinde Budizm ile ilgili konferanslar
vermek zere Avrupaya dnd, sonra beraberinde raklar getirdi;
bunlar Pekinde byk bir tren srasnda, aralarnda SSCB elisi
ve inin st dzey devlet memurlarnn da bulunduu batnn
eliler topluluunun huzurunda kutsanacakt.
Megalomanlk ve sahtekrlk Trebitsch Lincolnu yeniden
esir ald, tabii bunlarn hi kaybolmad varsaylrsa: Araclarnn
Avrupada tam bir dolam zgrlne sahip olmamalar halinde
indeki Hristiyan grevlilere kar misillemelerde bulunacana
dair Batl gazetecileri tehdit etti. te yandan Panchen Lamann
desteine sahip olduunu iddia ederken, uluslararas basn tara
fndan batnn Budizm tarafndan fethinin vurucu gc olarak
grld.
1934te vize almak iin Hitlere yazd. Bouna. Alman gizli
servisi bu lgna kar gvensizlik duyuyor ve Hitlerin onunla

343
balantya gemekle kazanaca bir ey olmadn dnyordu:
Fhrer 14 yl nce Kapp'n yapt darbe srasnda akl hocas
Dietrich Eckartn kendisini Trebitsche kar uyardn unutmad.
Krgn olan Trebitsch, on yandayla Kanada'ya gitti, Vancouver'e
vard ve ngilizlere bal Kolombiyada bir Budist fhanastr kurma
isteini duyurdu; hatta Kanada babakan onu kabul etti.
Panchen Lama 1938de ldnde, Trebitsch Lincoln hem
Dalai hem de Tashi Lamann ruhlarnn kendisine getiini iddia
ederek bir kez daha m anet oldu.
Aldatcnn Anglo-Sakson evrelere dnne kar ngilizlerin
inat -v e anlalabilir- dmanl zehirli meyveler verdi: Sava
boyunca Tibetten yayn yaparak Hintlileri ngilizlere kar isyana
armt. Bu nokta imdiye kadar aydnlatlm deil nk
baz bilgilere gre nl Radio-Himalaya, aslnda Romadan yayn
yapyordu.
Zaten sonunda Almanlarn indeki casusluk servisine gir
meyi baaracakt. nk Gestaponun orada antenleri vard. Hatta
oraya nifak tohumlar serpmeyi bile baard nk baz Naziler,
Heydrich dhil, hemen sorun karcnn kokusunu aldlar.

Trebitsch Lincolnun son ve en lgnca ryas, Hitler'le bir grme

salamakt. Fhrerle ba baa kalr kalmaz, Tibetin Bilgesinin
duvarlardan kacan ve bunun stn nisiyelerin doast
gcn ispat edeceini iddia ediyordu. Bu ryas gereklemedi,
bu da sz konusu inisiyelerin o kadar muktedir olmadklarn
veya Trebitsch Lincolna aldr etmediklerini gsteriyordu.101
Bir Yahudi'nin, soykrmdan sorumlu adamla belli ki hayran
lktan ileri gelen bir grmeye can atmas insan son derece

2 / 1/1
byk bir hayret iinde brakyor. Onlarn bulumalar lgnlk
ve rezillik tarihinin doruk noktalarndan biri olurdu.
Trebitsch Lincoln sonunda 6 Ekim 1943te angay Genel
Hastanesi'nde ld. ntihar m etti, zehirlendi mi yoksa doal
sebeplerle mi ld belirlenemedi. Aldatclarn bir sr dmanlan
olur. Tine de cenaze treninde kalabalklar vard.

345
1924 f

Sayg Gsterilen Katil

1924 Ocak aynda, Leninin aylar nce bir beyin kanamas nede
niyle bozulan sal dzeliyordu. Ayn 20sinde, Nijni Novgorodda
(gelecekteki Gorkf) kr evinin yaknnda bir av partisine katlmt.
Ayn 2 1 'inde, durumu dikkat ekici olduu kadar iddetli bir
biimde ktleti. As Gavril Volkovu ard ve bir kda u
szleri karalad: Gavriluka, zehirlendim. Git Nadyay (Krupskaya)
bul hemen. Trokiyi uyar. Kimi uyarabiliyorsan uyar.
Ayn gn saat 18:50de can verdi.
Troki uyarlamad, 18 Ocak'tan beri Kafkasyada, doktorlarn
tehis edemedikleri gizemli bir hastalktan dolay nekahatteydi.
Yine de hastalk Pravda!da bir bildiriye konu olmutu; bu all
madk bir eydi, aslnda SSCBnin yneticilerinin salk durumu
gizli kalrd.
te yandan Leninin bir projesinden haberdard: Lenin, Staline
kar Sovyetler Birlii Komnist Partisinin XX. kongresinde ataca
bir bomba hazrlyordu. Stalinin davranlar, PoL_brodan istifa
etmesine neden olan brokratik dzensizlikleri ve etkinlikleri
zerine aklamalar yapacakt.
Stalin, Leninin kendisine kar dmanlndan haberdard:
Aralk aynn ortasndan itibaren, Politbronun yelerinin yal
adama ziyaretlerini yasaklamt. Bunlarn bazlarn -Zinoviyev,

346
Kamenev, Dzerjinski- Zoubalovodaki kr evine davet etmi ve
onlara unu sylemiti: Kurbann semek, ona yaplacak dar
beye dikkatlice karar vermek, acmasz bir intikam uygulamak
ve sonra gidip yatm ak... Dnyada daha gzel ne olabilir?
20 Aralk 1923'te, Zinoviyev, Kamenev ve Bukharine, Leninin
cenazesinin hazrlanma vaktinin geldiini aklam, hatta ayrn
tlar ngrmt.
Leninin evresindekiler cenaze koullarna ardlar: Otopsi
yaplmamt ve i organlar yaklarak kl edilmiti. Mumyalamaya
Stalin karar vermiti, tara yneticilerinin gya Politbroya gnde
rilen ve bu operasyonu isteyen sahte mektuplar temel alnmt.
Rostov-le-Dondan bir grup renci Leninin cesedinin mumya
lanmasn ve bir-mzeye yerletirilmesini istemiti. Mumyalama,
Leninin zehirlenmesi zerine phelerin dorulanmasn imknsz
hale getiriyordu.
Bunlar pheden ibaret olmam myd? Belli ki Stalin adam
larndan birine, eski eczac Genrik Yagodaya zehir hazrlatm; o
da bu kurtulma yolunu kendisinden isteyenin Lenin olduunu
iddia etmiti.
Sylediine gre bizzat kendisi, yeni bir beyin kanamas
korkusundan son derece endieli olduunu syleyen byk
adamdan bir teekkr notu almt. ?
Bu tesadf akl kartrcdr; Stalin, Leninin istei zerine
zehir hazrlatyor ve rakibi olan bu kii, pheli koullarda lyor...
1927de usulnce mumyalanm olan Lenin, Kzl Meydandaki
mozolesinde yatyor. Stalin'in sekreteri Bazhanov, yurtdna
kamt ve eski efendisinin zehir sanatnda Borgialar getiini
anlatyordu.
Birka yl sonra, Moskovada Maksim Gorkinin evinde
Bukharinin -Stalinin lme gnderecei adam n- katld bir

347
yemek srasnda davetliler gereinden fazla iiyorlard. Ska olduu
zere, Stalin de yle. Leninin el altnda bir ie zehri olduunu ve
kendisinden onu getirmesini istediini anlatyordu. Stalin bunu
yapacana dair eref sz vermi ama sonra Politbronun ye
lerinden kendisini sznn yknden kurtarmalarn istemi.
Bukharin sessizce dinliyordu. ki adam birbirlerine dikkatlice
baktlar. Stalin Bukharini sakalndan tuttu ve davetlilere bard:
Kime inanyorsunuz, ona m bana m? Sana! Sana! diye ba
rd dierleri.
Bir baka sefer, kr evinde yazarlar iin verilen bir yemek
srasnda, yine sarho olan Stalin, Leninin neden ldn yal
nzca kendisinin bildiini ilan etti ve akamn ilerleyen saatlerinde
ifa edici szler sylemeye balad. Tek bir adam ayk kalmt;
Izvestiann ba redaktr Ivan Gronski. Tehlikeli palavralarna
son vermek iin Stalini odasna gtrd. Ertesi gn endieli
diktatr Leninin lm zerine neler anlattn sordu. Gronski
herkesin hibir ey anlamayacak kadar sarho olduunu iddia
etti. Stalin ona inanmad; onu halk dman olarak tutuklatt
ve Kolyma gulagna yollatt. Gronski orada Stalinin lmne
kadar 16 yl kald, sonra serbest brakld ve rehabilite edildi.
Leninin lmyle ilgili gerei biliyordu.

Alakgnlllk tarihilere yakyor; tarihi yazd .klarn ama ya

ratmadklarn biliyorlar. En iyi durumlarda, ona kar direniyor
lar. Stalinin sularnn ortaya karlmas ve ifa edilmesi birok
esere konu oldu. Oysa Devrim'in babasn ldrmek gibi en
byk suu ilemi tirana kar kalabalklarn tutkulu hayranl
deimedi: 1953te Nikolay Kossiakov Londrada, Yves Delbars

348
takma adyla Gerek Stalini yaymlad, orada Leninin lmyle
ilgili gerei aa kard. Yaratt heyecan ancak birka bin
batl okuyucuyla snrl kald. yl sonra, XX. Sovyetler Birlii
Komnist Partisi kongresinde KrueVin raporuna, Fransz ko
mnistler inanamad. 2003'te tiran ve sular zerine en titiz
ayrntlar ieren eser, Roman Brackmann arn Ajan Stalin102
belli ki canavarca aldatmacay ortadan kaldramyordu: Gezegenin
geni bir blm bir katile sayg gstermiti.
Milyonlarca ziyareti, bir katilin kurbanna baktklarndan
phelenmeden, Kzl Meydanda mumyalanm cesedin nnde
resmgeit yapt. Ortodoks kilisesi onun katilini aziz ilan etmeyi
bile dnyordu.

349
1924

Glozerin Yahnisi ve Piltdownm

Dier Kafataslar

Dier dallarda olduu gibi arkeolojide de sahtekr ile soytar

arasnda konumlanan bir aldatc tipi vardr. nsann iinden on
lar iin yeni szckler tretm ek geliyor, ahtan veya soykr
gibi. Bunlar aklabanlklarndan zellikle zevk alyormu gibidir.
En nls phesiz Charles Dawsond; 1912de, ngiliz halkna
olaand bir kalnt sunmutur: "nsanln afanda yaam
ve Eoanthropus adn tayan bir insansnn kafatas. Bu yaratk,
maymun ve insan arasndaki m ehur kayp halka olmalyd.
Ona bulunduu sitenin isminden dolay Piltdown kafatas ad
verildi, Londrann yaklak 60 km gneyindeydi.
ki nl kii bu sitede kazlara katldlar, bilim adam Pierre
Teilhard de Chardin ve Arthur Conan Doyle, Sherlock Holmesun
babas.
O srada yeni domakta olan paleontoloji iin bile tuhaf bir
kalntyd bu. Kafatas insana aitti ve ene mavmunsuydu ama
dilerin kullanm eski insangilleri hatrlatyordu. Tartmalar
patlak verdi ve kavgalara dnt. British Museum'dan sekin
bilim adam Arthur Smith Woodwarda (1894-1944) gre buluntu
gerekti, Fransz paleontolog Marcellin Boulea gre (1861-1942)
bu bir uydurmayd.

350
 Sonraki yl Teilhard de Chardin ayn site zerinde benzer
bir ene kefetti. Dolaysyla Boule hakszd. Ama pheciler inat
ettiler.
Ancak 1959da Karbon 14 yntemi sayesinde bu hikyede son
sz sylendi: Kafatas ve ene aa yukar 500 yllk, daha fazla
deildi. Diler trplenmi ve hepsi sonradan renklendirilmiti.
kisi bir arada, kt bir aka. Ama bunu kim yapt? Teilhard de
Chardin mi? Ondan byle bir eytanlk beklenmezdi. Geriye ancak
Conan Doyle kalyor, bu mnasebetsiz eyi icat etmi ve bunu
Davvsonn kaz almalar yaptn bildii bir siteye gmm
olmalyd. Hangi amala? Kendisine biraz dogmatik gelen bilge
lerle alay etm ek iin. Ayrca AvusturyalI anatomi uzman Grafton
Elliott Smith -ve Londra Mzesi yneticisi Martin Hintonm da
isimleri geiyor.

1924'de Claude Fradin ve torunu Emile, Glozelde tarlalarn s

rerken o srada kzlerden biri sendeler ve ayakkabs bir ukura
gmlr. Kiremitlerle ve kilden deme talaryla rl oval bir
ukurdur bu. Fradinler bunu dikkatle inceler ve anak mlek,
el izleri tayan tulalar, gizemli iaretler kaznm tabletler, ta
baltalar, kemikler bulurlar. Vichyden Galya-Roma arkeolojisinin
tutkunu bir doktor olan Antonin Morlet, siteyi kiralar ve sistemli
biimde kefe kar.
Birok prehistoya uzman hemen koup civarda kazlar yapar
bin kalnt aa karlr. Mesele nem kazanr. Ama herke
sin kendi teorisi vardr: Kimilerine gre site paleolitik aa ait,
kimilerine gre neolitik ve kimilerine gre Orta aa aittir. Bir
tuhaflk vardr: Bir yass akla bir Ren geyii izilmi, yannda

351
 f
Fenike yazsna benzeyen alfabetik iaretler yaplmtr; oysa,
Ren geyii paleolitik an sonunda blgeden kaybolmutur ve
Fenike yazs ancak 1000 yl nce kullanlmt... Galya-Roma
dneminin uzman nl tarihi Camile Jullian, Glozelin II. veya
III. yzyl tarihli bir byclk sitesi olduunu iddia eder. Bir
uzman kemiklerin bir gn nce yahnide kullanlm olabileceine
karar verir. Ve kimse Vchy yaknlarnda Fenikelilerin var olmas
zerine en ufak varsaym oluturmay baaramaz.
Bu tutarsz kalntlar yn, giderek artan bir phe uyandrr:
Hatta Fradinleri Fenike levhalarn uydurmakla sularlar. Olaydan
1928de Senatoda sz edilir, ardndan davalar gelir, yergileri byk
bir hevesle koro halinde syleyenler olur.
XX. yzyl sonunda, sakin kalmay baaran baz kiiler, bir
soytarnn aralarnda szde Fenike levhalarnn da bulunduu
sahte buluntular szdrdn dnyordu. Bunlar, muhtemelen
Orta a veya biraz daha eski bir dnemden kalma ama fazla
nemi olmayan bir siteden kimbilir nasl kopyalanmt. Peki
ama neydi? Akl karklna yol amak, tpk Piltdown kafatas
olaynda olduu gibi.

352
1939

Almanlarn Atom Bombasyla lgili

Gerekler Neden Sylenmedi?

III. Reichin elinde az kalsn bir atom bombas m olacakt? Soru

bugn sradan grnebilir ve aslnda ilgili her enstitde yant
hazr olmalyd. Oysa yant bunun unsurlarn barndran kiiler
tarafndan gizlendi. Yllar getike, olaylar bilenler birbiri ardna
ortadan kayboldu ve XX. yzyln bu hayati nemdeki blmnn
zeri tozlarla rtlyd.

Soruyu nemsiz bulanlar nat etm ek neye yarar? diyor

lar, Hitlerin bombas yoktu nk buna imknlar yoktu. Zaten
Amerikallarn elinde birinci Atom bombasn imal etm ek iin
baz st dzey bilim adamlar vard, hlbuki Nazilerin elinde
ancak bir dzine teknisyen bulunuyordu. Grlecei zer^bu
yanl bir iddiadr.

Anlalmas g bir inan, bu sahte ilgisizlik ve bu arpk

aklamalara hkim durumda: III. Reichin elinde bu bomba yoktu
nk Tanr byle istemiti. Ve herkes, Nazilerin hkmettikleri
bir dnya dncesinden dehetle kayordu. Daha iyi bir dnya
umudunun Avrupann yeniden kuruluuna k tuttuu srada,
Nazilere demokrasilerdeki bilimsel ve teknik hnerleri atfetm ek
yersiz olurdu.

353
 Oysa, ite 50 yllk aratrmann sonunda toplanm gerekler;
bize gre, genel tarihi yeniden oluturmaya yaryor. Ve bunlarn
baz anonim arivlerde duran belgelerle bir gn tamamlanacak
larn umuyoruz.
Hitlerin Yahudi bilimine yani nkleer fizik ve elektronie
uygulad aforoza ramen, Alman fizikiler atom zerindeki
aratrmalarn devam ettirdiler. Aslnda, atom enerjisinin kulla
nlma tarihi Almanyada balad: Ekim 1938de, Berlindeki Kaiser
Wilhelm Enstits'nde, Otto Hahn ve Fritz Strassmann uranyum
atomlarn paralamay yani krmay, bylelikle dikkate deer
bir enerji yaymay ilk defa baardlar. Buna ardlar ve tedbiri
elden brakmayarak bildirilerini yle bir cmleyle sonlandrdlar:
Yanlm olmamz mmkndr. Bir ntron demeti ile bom
baladklar uranyum 235 yerine, baryum ve krypton buldular,
bunlarn toplam atomik ktleleri uranyumunkine eitti.
Bu dnemde kimsenin atomik enerjiyi aa karma im
knna inanmadnn altn izmek lazm, Albert Einstein bile
inanmyordu. 1932de, Nkleer enerjinin kullanlabileceine dair
hibir kant yoktur diye aklamt. Bu atomun bilerek para
lanabilecei anlamna gelir

Bu keifin nemini anlayan, Hahn ve Strassmannm alma

arkada, rk Nazi yasalar nedeniyle svee srgn edilmi Lise
Meitner (1878-1968) oldu. Hahn neler olduunu anlamak iin ona
deneyin raporunu sunmutu. Meitner aceleyle bir baka byk
fizikiyi Kopenhagda bulunan Niels Bohru uy,. rd. Bohr da ngiliz
hkmetini uyard ama hkmet nkleer enerjiye inanmyordu
ve raporu Amerikallara gnderdi. ABDye srgn edilmi Avrupal
fizikiler, Leo Szilard, Eugen VVgner, Enrica Fermi ve belli ki
Einstein, Hahn ile Strassmannn deneyinin nemini anladlar ve
ancak o zaman Manhattan projesi zorlukla uygulamaya kondu.

354
Bu arada hkmetin bu projeye ayrd btenin kkl
-6 .0 0 0 dolar- onun da buna fazla inanmadn ispatlyor.
Alman fizikiler topluluu atomun paralanmasnn ne an
lama geldiini anlad.
1941 ilkbaharnda, Alman fiziki Cari von Weizsacke; Kopenhada
meslekta Bohru ziyaret etti ve Danimarkada nkleer fiziin
ilerleyii konusunda ona bir sr soru sordu. Atomun paralan
masyla ilgileniyorlar myd? Bohr olumsuz cevap verdi; ABDde
Ferminin bu anlamda aratrmalar yaptn biliyordu ama hepsi
buydu. DanimarkalI kontrespiyonaja konumas hakknda bilgi
verdi. 1941 Ekim aynda, DanimarkalI ajanlar ngiliz kontres-
piyonaj servisi Mlya bir baka Alman fiziki olan 1932 fizik
dalnda Nobel dll W erner Heisenbergin Eyll aynda Bohr'u
ziyaret ettiini ve ona her eyi aa karan bir soru sorduunu
bildirdiler: Sava srasnda mutlak bir atom silah retm ek ah
laki adan meru mudur? Bohr'un bunun Almanlarn byle bir
silaha inandklar anlamna m geldiini sormutu. Heisenberg
evet diye cevaplamt. Bu cevapla telalanan Bohr Danimarka
kontrespiyonajn uyarmt.103
ngiliz yetkililer ngiliz fizikilere sordular, onlar da kontrol
edilmi atom enerjisinin kullanmnn bir yavalatc gerektirdii
ve bu durumda bunun asl reticisi Norve olan ar su n d u u
cevabm verdiler. O zaman Rjukanda ar su fabrikalar yklmaya
balad, bu da savatan sonra Jean Drevillein Ar Su Sava
(1947) filminde anlatld.
Aslnda, Manhattan projesinin bir Alman edeeri vard, bu
da Uranium planyd. Hatta 1941de Amerikan projesinden nce
yaratlmt. Ve 1942 Mart aynda, Almanlarn Rjukanda ar su
retimini artrmasna yetecek kadar ilerlemiti.

355
 *

Savatan sonra Weizsacker ve Heisenberg, Amerikallara ve ngilizlee,

III. Reichin Atom bombasna sahip olmalarn engellemek amacyla
Almanlarn almalarn bilhassa yavalattklarn akladlar. Bu
doru deildir. Weizscker, Alman Asker Komutanlna verdii
ve KGB arivlerinde bulunan raporunda grld zere Bohrun
azndan laf almaya gitmiti.104
nl belirsizlik ilkesinin105 yaratcs Heisenberg 1943e kadar
Uranyum plannn bakan oldu, o tarihte yerine Walther Gerlach
getirildi. Onun bir atom silah retmeyi hedefleyen aratrmalar
yavalatabilecei kesin deildi. Buna belki tam anlamyla dman
olmad, nk 1942 Haziran aynda silah ve cephane retimi
bakan Albert Speerin huzurunda, st rtbe subaylarn nnde,
bir atom silah retmek ve sonulan zerine bir konferans verdi.
III. Reichi bir atom silahyla donatmakta fazla acele etmiyormu
gibi grnse bile meslektalarnn, zellikle Weizsckerin, a
lmalarn frenleme gcne muhtemelen sahip deildi. Aslnda
Weizsacker pltonyumun nkleer patlayc olarak kullanlmasnn
mmkn olduunu anlamt, nitekim 1941 tarihli iki belgesi
bunu gsteriyor.
Hlbuki Almanlar 1942den itibaren deneysel nkleer reak
trler kurmaya balamlard; ilk ikisi GottoVda, Berlin yaknnda
bulunuyor ve asker bir fiziki Kurt Diebner tarafndan ynetili
yordu. Dieri Leipzigde, Heisenbergin ynetimi altndayd. Ve
bu reaktrler pltonyum retebiliyordu. Belki de Rgen adasnda
bir ncs vard.
Sava sonras bu merkezlerin kaderi zerine koyu bir sessizlik
hkimdi. Amerikan glerinin, Fransz askerlerinin bunlar ele
geirmelerini nlemek iin byk abalar harcadklar kesin g

356
rnyor. O zamanlar Fransz nkleer aratrmalar komnistlerin
kontrol altnda grnyordu ve Amerikallar, bu merkezlerin
ele geirilmelerinden ilk olarak Sovyetlerin faydalanacandan
phe duyuyorlard.
Yllarca iddia edilenin aksine, Almanlar aratrmada dikkate
deer biimde ilerlemilerdi; bylece Weizscker zincirleme re
aksiyon elde etm ek iin gereken uranyum ve pltonyum kritik
ktlelerini aa yukar doru tahmin etmiti: 10 ile 100 kilo aras.
Atom silah yarnda Almanlar iin gerek engel, santrifj
aletleri olmad iin blnebilir tek madde olan zenginletirilmi
uranyum U 23 5 i retmenin zorluuydu. Bu nedenle santraller
tarafndan retilen pltonyuma ilgi duyuyorlard.
Karlsch tarafndan KGB arivlerinde bulunan bir belge kafa
kartryor: 1945 Mart aynda yani III. Reichin teslim olmasndan
iki ay nce Thringende denenen, paralanma/erime karm bir
atom bombasnn ileyiini gsteren bir ema. Muhtemel atom
denemeleri zerine baka hibir bilgi mevcut deil. Denemelerin
aslnda Rgen adasnda olmas mmkndr, bu da yzlerce sava
esiri ve toplama kamp mahkmlarnn lmleri zerine rapor
lar aklar.
Bundan atom silah yarnda Alman fizikilerin kl pay ma
lup olduklar sonucu kyor. g
Bu bilgilerin toplamas ve deerlendirilmesinde gsterilen
yksek hatta ar dzeyde gizlilik, tarihin gidiatna tarihilerin
getirdikleri genel yorumu doruluyor: lerleme ancak kazanan
larn tarafnda gerekleebilir. Yenilenler hakszdr, ister istemez
hakszdr, nk hata yapmlardr.

357
1940-1945

Fransz Direnii, Gizemini Koruyan Galaksi

Fransz Direnii zerine takdire deer sayda eser yazld, zellikl**

Direniin nde gelen kimi aktrleri tarafndan. Ancak oldul<t,.
fazla sayda olan bu eserler genel bir tarihin izini srmeye yetn l
deil ve modern Fransa tarihinin bu hayati nemdeki blm
birok adan karanlkta kalyor.
Aslnda, kendi bak alarndan yazarken ve kendi belgeln
ile hatralarn tem el alrken, yazarlar bu ulusal hareketin, bu g.
laksinin tamamn kucaklayamyorlard. Ayrca ideolojik ve siyas
ynlendirmeler, nemli olan gerekleri gizlemiti. Hareketin yapay
imajna gre Direni, General de Gaullen 18 Haziran 1940tal<
arsndan domu ve komnistlerin katlmyla glenmiti;
btn kahramanlk hikyelerinde olduu gibi, Kurtulu muharc
beleri, milletin yiit savunucularn ve cumhuriyetin erdemlerini
talandrd. Kiisel karlar veya partinin karlar nedeniyle aka
arptlm ama artk geerlilii kalmam baz versiyonlar, burada
hem totalitarizme hem de doal mttefikleri byk janayiciler
ve burjuvaziye kar ynelmi bir halk hareketini grd.
Olduka zayf ve stelik yanl bir imajdr bu; artk letiimci
ve tutkulu manikeist olarak nitelendirilen baz ideologlarn tara!
tutmalar nedeniyle zellikle arptlm bir imaj. phesiz Marcel
Ophlsn Keder ve Acma!s gibi bir filmin katt zararlar asla

358
..I., tilemez; insanlar bu filmden direniilerin btn kahramanlnn
lulkn geri kalanmn geveklii ve alakln telafi etmeye asla
yeterli olmayaca hissiyle kyordu. Jean Laborie 2010 ylnda
liriyle bir yorumun zararl etkisini doruluk ve belagatle ortaya
Iuydu.106 Dier birok gr gibi Simone Veilin de grn
.11;1aryor: Aslnda, btn Franszlarn aalk insanlar olduunu
gsterirken gerekten yle olanlarn vicdanlar rahatt, nitekim
lerleri de onlardan geri kalmamt.
Birok hikyenin ahlaki, ahlak alayan veya ahlak bozan
yannn tesinde, bir baka sorun ortaya kyordu veya hl
ortaya kyor: Aratrmaclara tehdit veya iddet yoluyla daya
tlan sessizlik. Baka bir kitapta,107 editrmle birlikte 1971de
I)ireniin finansal tarihi zerine bir kitap yazmaktan tehditlerle
vazgemek zorunda kaldmz anlattm. Konu tabuydu. Diller
bazen zlmek istese de onlarn yalan sylemediklerini temin
etmek gerekir. Direni zerine birok grkemli eser, yazarn temi
natn tayan, orada bulunmu olan kiinin yetkisiyle donanm
yalanlarla dolu deil midir?
Kantlarn barnd en nemli yerler olan arivlere gelince,
inatla kapal tutuldular ve hl yleler.
Baz kahramanlk ikonlar kolektif hayal gcnde sisli bir
manzaraya hkim drmdalar, Guy Mquet, Jean Moulin, Gabriel.
Peri, Pierre Brossolette, Kolonel Fabien. Ve ebekelerin isimleri,
Liberation, Franc-Treur, Combat.
Sessizlikler, yalanlar, sahte yorumlar derken Direni tarihi
bazlarna gre sahtekrla benzeyen bir eyden zarar gryor.
Gerek, zellikle savatan sonra domu kuaklar tarafndan,
halkn bilgilendirilmesi ve eitim araclyla alglanan yansma
sndan daha karmaktr. Olan olmu, neden geriye bakalm?
Konuyla hl ilgilenen kiilere yaplan itiraz budur. Aslnda eski

359
gemie yakn gemiten daha byk ilgi duymak ve kardinal
Richelieu'y, Adolphe Thiersden daha ilgi ekici bulmak al
kanlk olmu. Hlbuki bu gerein nemi, aratrmalarn tarihe
srekli getirdikleri ayrntlardan daha fazla. Aslnda XX. yzylda
Avrupada yaygn olan siyasetlerin ve bunlarn olaylar zerindeki
etkilerinin panoramasn bazen artc biimde aydnlatyor
Bugnn kkleri her zaman dne dayanyor.

Burada yalnzca ana hatlar izilecek: Yoksa kaln bir kitap,

hatta kitaplar, buna ancak yeter.

Bu ana hatlarn balca zellii udur: galciyle silahl mca

dele, ne (kafa kartrc biimde ama inatla adlandrld zere)
saclarn ne de (Komnist Partinin onlarca yldr tek bana
temsil ettiini iddia ettii) solcularn iiydi. Eer 1940-1945 yl
lar boyunca snf mcadelelerinin olmad bir alan var olduysa,
Direni alanyd. SSCByi Nazi rejiminin ibirlikisi haline getiren,
Molotov-Ribbentrop Pakt da denilen Moskova Paktnn de fa-
cto108 sona ermesinden epey nce, Fransz komnistler, byk
karde parti Sovyetler Birlii Komnist Partisi'yle ayn hizada
olan Fransz Komnist Partisinin bildirileriyle elikili olarak
direnie getiler109 Hayati nemdeki olan nokta u ki hi olmazsa
galin ilk aylar boyunca, Petainciler igalciye kar mcadele
seeneini hibir biimde dlamyordu.

. Bu ulusal kaynamann balca sebebi, Byk Savatan beri

gizli kalan ve milliyeti akmlarn iddetle besledikleri Alman
dmanlyd. Jacques-Yves Mullieznin durumu bunu gsteriyor,
1940tan sava sonuna kadar Petain yanls ve direniiydi, hat

360
ralar ancak 2010da yaymland110; savan hemen sonrasndaki
yllarda bunlarn yaymlanmas yersiz olurdu.
Petaine ve Direnie ikili balln bir baka sebebi, en azndan
savan banda, Mullieznin szlerini yeniden ele almak gerekirse
Franszlarn arasndaki her blnmenin dmann oyunu olduu
inancyd. Fransann yalnzca bir dman vard, bu da III. Reichti.
Alp Avclar subay Saint-Cyrien, Som m eda mahkm edildi,
igdsel olarak Vchynin atekes ordusuna katld ve kendisini
kuzeyde W ehrmacht Vichy adna ayrca ngilizler adna ispiyon
lamakla grevli olarak buldu. Ona gre, ngilizler Bochela ra 111
kar yeniden mttefik oluyorlard, tpk 1914te olduu gibi.
Direniiler orada zaten L'Oiseau deFrance adl korsan bir gazete
karyorlard. Cizvitler ve hareketleri o zamanlar yasaklanan casus
askerlerin yardmyla Les PetitesAiles adl Roubaix ve Tourcoing
blgesine datlan bir gazete yaratt. elikili biimde, bu gazete
Petaine sadk kalyordu. Hl ok yaygn olan Yahudi dmanl
ve dmanla ibirlii arasnda gidip gelen bir kafa karklyla,
baz yorumcular Petainin III. Reich ile btn asker ibirlikle
rini reddettiini belirtmeyi unutuyorlar (Petain 1941de Kuzey
Afrikada asker ibirliine kar 83 bin mahkmun lkesine geri
gnderilmesini ngren Pars Protokolnn geri evrilmesiyle
yeniden bir reddedite bulunmutu). Milletin ezici ounluuna
gre, Petain Fransa devletinin muhafzyd ve bir sr askerin
ona duymay srdrdkleri sadakat, General Weygandda aka
grlyor; kendisi 1941 Mays aynda, kumandas altndaki asker
sleri Alnanlara teslim etmeyi reddetmiti.
Maine-et-Loireda aile bireylerinin tutuklanmalaryla telala
nan Mulliez, PetitesAilesin yaymn 1941 Austos aynda askya
ald ve bunun sorumluluunu ayn yln ocak aynda Vichy ile
balarn koparm olan Henri Frenaya verdi. Korsan gazete,
hafzalardan silinmeyen Combat oldu.

361
 Petainin Austos 1941'de Vichydeki nutku, Fransada esen
kt rzgra kar (Direniti bu) birok Petain yanlsnn Direni'e
olan isteini sonlandrd ve kamuoyunda hzla kartla dnen
bir atlak yaratt. Zaten ihtiyarlam ve her zaman ayrcalklarn
saknan bir kiinin bak asnn darl iinde, Petain phesiz
(bilgilendirildii lde) Direniin geniliini ve Almanya iin
giderek artan nemini anlamyor ve mill bir giriimin elinden
kamasna hogr gstermiyordu. Her zaman gerek uydu ki
direniilerin byk ounluuna gre, ayrca kamuoyuna gre,
zellikle savatan sonra, hem Petain yanls hem de direnii
olunamyordu. Bununla birlikte birok istisna vard, zellikle iki
yl sonra Dordogne ve Savoyada ebekelere katlan Mulliez.
Direni sabit bir akm olduu kadar hom ojen bir hareket
olmad. Barl bir takmyldzdan ziyade iddetli hareketlerle
canlanan bir galaksiyi hatrlatyordu.

Mulliezden daha dikkat ekici bir baka rnek Andre Girard

oldu; bu alann uzmanlar hari kamuoyunda kimsenin bilme
dii bir direni ebekesinin yaratcsyd. Alman dman ayrca
ngiliz dman, ateli denmese de inat bir De Gaulle kart
olan Girard, st dzey tandklarndan faydalanarak Carte adnda
bir ebeke kurdu. Bu ebeke 1942 ylnn ortasnda ngiliz SOE
tarafndan (petial Operations Executive) serbest blgede en
nemli ebeke olarak kabul edilmiti. Snr hattnn kaldrlma
sndan sonra, ayn yl 11 Kasmda Almanlar, Carte an, en ta
nnan alar olan Combat, Franc-Tireur ve Liberation (4 Haziran
1943te Hitlerin Kaltenbrunnere raporuna gre) ile birlikte en
tehlikeli olanlardan biri olarak iaretlediler. Fena halde yanl

362
bilgilendirilmi bir ekilde, Kaltenbrunner Carte an de Gaulle
yanls olarak tarif etti.
Frenay ve Emmanuel dAstier gibi onaylanm eflerle anlama
yapmasn salayan nfuzu Girard elde etti. Ar srarlar zerine,
korsan bir radyo istasyonu, Radio Patrie, Londrada ngilizler ta
rafndan kuruldu ve Man tesindeki dinleyicilerin artk General
de Gaullee ilgi gstermemeleri iin azimle alt.
Carte farkl kkenlerden ar sac direniileri bir araya
toplamt. Pierre Le Maresquier ve Jules Davet gibi eski Cagoule
yeleri, Guillain d e Benoville diye de adlandrlan eski Cagoule
yesi Pierre Guillain gibi kralclar. Pierre Guillain kendisini dire
nii ilan ederken LA lerte gazetesinde mareal erefine maka
leler yazyordu; hlbuki marealin elinde g adna fazla bir ey
kalmamt (100 bin, aslnda 85 bin adamlk atekes ordusu, o
zaman Almanlar tarafndan bine indirilmiti) ve erefi giderek
daha fazla zarar gryordu.
Baz direniiler ve Vichy yanllar arasndaki gizli anlamann
bir baka ispat da Girardn, Vichy hkmetinin sava bakan
Pierre Pucheunn Fransa devleti tarafndan gzaltna alnm
acemi erlerin bazlarn serbest brakmasn salamasdr (Yargsz
gzaltna almalara o zaman izin vard).

te yandan 1943 sonundan itibaren Carte a dald, ufaland.

Girardn istekleri ve abartmalar, ngilizler tarafnda kendisine
kar iddetli bir gven krlmasna neden oldu. General de Gaulle
karsnda saldrganl, Londra'da zaten zgr Lransayla gide
rek artan glkler dourmutu. Amerikann bir Darlan, bir
Weygand veya bir Giraud lehine kendisini elemek amacyla s
rekli manevralar nedeniyle zaten zarar grm olan de Gaulle,
kendisinden hi bahsetmeyen Radio Patrienin yaynlarnn ierii

363
nedeniyle hakarete uruyordu. Bir SOE arabulucusu, Carte ebe
kesinin gerekten ne anlama geldiini deerlendirmekle grev
lendirildi. stelik Girard elinin altnda 100 bin adam olduunu
iddia ediyordu, bu devasa bir abartmayd: Elinde ancak 3 hin
kii vard. SOE para ve silah gnderimlerini kesti. Michael Foul
adl bir tarihiye gre112 Girard bir ktyd. Albay Passy'ye
gre113 Carte ann bilanosu ancak ngiltere arivlerinde duran
btn belgeler yaymlandnda karlabilirdi. Andre Gillois'ya
gre, bu kalitesiz bir aldatmaca olacakt. phesiz Direniin
tek rnei deildi bu, ama zgr Fransay douran bu sorunlu
dnemin aldatmacalar ve yalanlan arasnda ayrt etmek zor Ancak
Kurtuluun stnden altm yl akn bir sre getikten sonra,
nihayet bir eser Andre Girarda ve Carte ebekesine114 adand;
te yandan bu eser Direni tarihinin birok dier manzarasna
k tutmaya yetmiyor.

Binlerce erkek ve kadnn ikilemlerini anlatmaya uzun bir eser ancak

yeterdi. Onlar, atekesten sonra, Petainin temsil ettii devletin
meru otoritesine sadakat ile kaltsal olduunu dndkleri ve
Fransz kimliini ykan bir dmana kar sava devam ettirmeye
ar arasnda ikiye blnmlerdi. Onlara gre, Petain bir hain
deildi ve olamazd. Ama onun olduka fazla sayda ibirlikisi
III. Reichle pheli ilikiler kurmutu. Onlara j re rgtlere
katlmak fazla ey bilmedikleri bir dnyaya dalmak demekti,
bu dnyann ya baka bir dman olan komnizm ya da btn
ilikileri kesilmi ve haklarnda neredeyse hibir ey bilmedikleri
bir asker, yani Charles de Gaulle tarafndan ynetildiinden p
heleniyorlard. te yandan savan taraftarlar, zellikle birok

364
.sker, ilerinden birinin siyaset yapmasn kabullenemiyordu,
gvensizliklerinin nedeni buydu.
Tine de Vchyye sadk kalmakla birlikte (o zaman bakaldm
denilen) direnie girdiler.
Byle bir eser var ve Benedicte Vegez-Chaignona ait.115 2008de
yaymland, kamuoyunun, zellikle genelde ok iyi bilgilendi
rildiini dnen ksmnn hi kukulanmad bu paradoksun
gerekliini gsteriyor. Hibir tarih eser son sz sylemezdi
ve sylemedi.
Ama bu eser, Direnii monolitik ve bazen biraz fazla homojen
imajndan ekip alan ilk ve en tamamlanm eser. Belki bir gn
tarih bilimine, gemii gnmzn gznden anlatmama emri
gibi gerekli bir kavram sokmak gerekecek: Aktrlerinin fikirle
rinin yallar getike deiebileceini kabul etm ektir bu. Tarih
kiilik olarak doulmuyor, sonradan yle olunuyor, ounlukla
lmden sonra ve fikir deitirmek kt bir ey deil. Hatta
yaayan bir varln ispat bu.

Direni galaksisinin asker adan tad nem, III. Reichin boz

gunundan sonra Fransann kaderinde bir rol oynamas gerektiini
dnen iki byk gc, ngiltere ve Fransa'y kaytsz braka
mazd. Onlarn manevralarnn ebekelerin bakanlar zerinde
etkisi oldu. Aralarnda yle iddetli atmalar balad ki SOE
ve Amerikan OSS tarafndan datlan silah, malzeme ve para
desteklerine ihtiya duydular.
De Gaullen uzlamazl tarafndan fkelenen Churchill ve
Roosevelt, zgr Fransann bakanna kar alternatifler aramay
srdryordu. ngiliz ve Alman dmam ve daima Petaine sadk

365
olan Weygand, arabulucularnn yaklamlarn kabaca reddetmii .
Darlan daha kolay anlama yaplabilir ama belirsiz biriydi ve 194;!
Noel arifesinde ldrlmesinden sonra, Amerikallar seimlerim
Girauddan yana yaptlar. Oysa, zirvedeki bu mcadeleler ebe
kelerin ynetiminde kargaalara neden oluyordu; bylece Jea
Moulin'in gerekletirmek iin aba gsterdii De Gaulle ats
altnda ebekelerin toplanmas projesine Henri Frenay kar geldi.
Roosevelt'in De Gaulle' siyaset sahnesinden ayrmak iin
giderek daha fazla belirgin hale gelen istei ve Churchillin zgr
Fransann sembol olarak kendisini kabul ettiren kiiyi korumaktaki
kararll ile iki etki akm Fransaya yerleiyordu. Biri Amerikal,
dieri ngiliz, her ikisi de silah, malzeme ve para tedarikisi.
Genevaya yerleen Ailen Dulles (1893-1969), CIAin atas olan
OSSnin birinci bakan, aralarnda Benouville'in de bulunduu
baz rgt elilerine, kimilerine De Gaullee kar bamszlk
tem inat veren fonlar salyordu.
ngilizler fonlar, malzemeleri ve silahlar srekli Fransaya
paratle inen kuryelere em anet ediyorlard.
Bu finansmanlarn bilanosu hl bilinmiyor. Altm yldan
uzun zaman gese de tarihilere birok iddetli olay, rnein
Jean Moulinin tutuklanmas zerine bilgi verebilirlerdi.

366
1940

RAFn Akl D Rakam lar

ve ngiltere Sava'mn Karklklar

Royal Air Force pilotlarnn 15 Austos 1940ta balayan ve bir

ay sonra biten ngiltere Savanda kahramanlar gibi davrandn
inkr etm ek kimsenin, hele Luftwaffedan sa kurtulanlarn ak
lna gelmez. 15 Eyllde Luftwaffe 185 arac ve RAF yaklak on
arac kaybetti. Ekim aynda, ngilizlerin bilanosu, LuftwafFen
toplamda 379 ve RAFm 186 ara kaybettiini duyurdu.

Hitlerin plan, igal etm eden nce ngiltere'yi ykmakt.

Deli diktatr, Napolyonun baaramad eyi baarmay hayal
ediyordu. III. Reichin hava kuvvetleri Luftwaffem bandaki kat
merli derecede acnacak durumdaki Gringe, Birleik Krallk'
amanszca bombalama grevini vermiti. ngiliz pilotlarn yiitlii
onun plamn bozdu ve ona ilk bozgununu kazandrd. Bu yiitlik,
VVnston Churchill tarafndan, ilhamn ksmen Shakespearein V.
Herri eserinden alm nl cmlesinde kutland: Asla bu kadar
ok insan, bu kadar az sayda insana borlu kalmad.

ngiltere Sava hemen bir efsaneye dnt, m ttefik pro

pagandas bunu zenle besledi ve pilotlar hari kim se bir ey
bilmediine gre, belli bir kukuculuk hemen yerlemeye balad.
1942de Fransz yazar Georges Bemanos, ngilizlere M ektupunda,
bunun yetikinlerin inanamad bir peri masal olduunu sy

367
lyordu. Bir darbede yedi tanesini haklayan (aslnda haklad
sineklerdi) kk terzi hikyesinin modern bir versiyonuydu bu.
Sava bittikten sonra birbiri ardna gelen ngiliz hkmetler asla
eksiksiz bir aklamada bulunmadlar.

Bu phecilik yllar getike artt ve efsane varln srdrse

bile nemini yitirdi. Hesaplar yapld: Fransada uranlan feci
kayplardan sonra, RAFn elinde ancak 700 tane Hurricane ve
Spitfire ara vard; Luftwaffen elinde 2600 tane M esserschmitt
110 ve Heinkel vard. Rakamlar tutmuyordu. 15 Eyll savann
bilanosuyla ilgili olarak, RAF pilotlarnn yenilmez olduklarna
inanmak gerekir miydi? Ya RAFn sonunda kaybettiinden 18
kez daha fazla uak drdne?

Rakamlar ngilizler tarafndan epey abartlmt. Ama bu beyin

ykama milletin moralini dikkate deer bir biimde ykseltmiti.

Gerek yerlemekte gecikti. Drt byk noktaya tem eli da

yanyor.

ncelikle, ngiliz gizli servisleri Enigma makinesi sayesinde,

Almanlarn ifresini zmeyi baarmlard.115 Gringin emirleri
daha verilir verilmez ngilizler bunu haber almt.

Sonra, ngiliz radarlan bundan phelenmeyen Almanlarnkinden

daha baarlyd. 1935te, Byk Britanya ve Almanya bu alanda
hemen hem en eitti. 125 Mhzlik Alman radar Freya, umut vaat
edici sonular veriyordu, W rzbourgda Telefunken tarafndan
ina edilen 560 Mhz modeli ve Gringin -olduka tu tarsz- y
netimi altndaki Luftwaffe tarafndan dorulanmt bu. 1940ta
Hitler Yahudi bilimi elektronik ve nkleer fizik alannda btn

368
aratrmalar askya aldrmt. Bu arada, ngiliz ve Amerikallar
yksek znrlkte ksa dalga bir radar yerletirdiler, uzun
menzilli, Almanlarn tahmin ettikleri mesafenin epey tesinde,
hava sahalarndaki btn hareketleri tespit etmelerine yarayacakt.

Almanlar bunu ancak 1943te, bu radarlardan birini tayan

bir ngiliz uan drdklerinde fark ettiler. Elektronik alanda
aratrmay yeniden balatmak iin bayraklarnn altnda hizmet
eden 6.000 teknisyeni ardlar; ilerinden 2.000i eksikti ve
zaten ok geti.

nc nokta, organizasyon alanndaki nlerine ramen,

III. Reich yneticileri bu alanda ngilizlerle kyaslanamazd: Sir
Hugh Dowding ve Sir Keith Park gibi adamlar, gneydeki ngiliz
kylarnn savunmasn durdurulamaz bir baaryla organize et
milerdi; yalnzca V-l ve V-2, Lufhvaffen yetersiz kald gzetim
barajn aabilmiti.

Gerekte ngilizler tarafndan ne srlen rakamlar abartl

mt ama kt niyetle deil. Bir RAF pilotu ne zaman bir Alman
aracn vursa ve uaktan bir duman ktn grse uan dt
kanaatine varyordu. Oysa birok zarar grm Messerschmitt
veya Heinkel sse geri dnmeyi baaryor, orada tamir oluyor ve
sonra yeni bir grev iin yola kyordu. Zaten arada bir RAFn
iki pilotunun ayn arac vurduu da oluyordu ve ldrc
darbeyi hangisinin indirdiini kimse bilmiyordu. Ama her biri
dman vurduunu bildiriyordu ve ayn ua vuran pilot
iin bu den uak saylyordu hlbuki yalnzca bir tane vard.
Ayn belirsizlik Alman tarafnda da hkimdi.

Savatan sonra 15 Eylln bilanosu karldnda, Luftvvaffen

186 deil 56 ila 60, RAF'm ise 10 deil 26 ara kaybettii grld.
Bu da zaten az saylmazd.

369
 ngiliz propagandasnn aldatmacas tarafndan desteklenen
bu ans eseri hatalar ngilizlerin gl Luftwaffea kar zafer
kazand efsanesini glendirdi. Bazen aldatmacann yararl
olduu grlyor.

370
1940

Churchill, Coventry'yi Gizli Servisine

Feda m Etti?

kinci Dnya Savandan sonra yaymlanan eserler ynnda yer

alan, savan bilinmeyen baz ynlerine aklama getiren veya
bunlar ortaya karan hatralar ve anlatlarda vahim bir iddiaya
rastlanyordu: Almanlarn Coventry bombalama plann birka
saat nce renen Winston Churchill, Almanlar asker mesajlarn
aktarlmasndaki ifrelerinin zlm olduunu anlamasnlar
diye ehri zamannda boaltmaktan vazgemiti.
En ayrntl iddia, ifre servisi bakan kolonel EW VVinterbothamn
1974te yaymlanan anlarnda yer alyor.117

14 Kasm'da saat 15e doru, Alman tarafndan binitin bir

dalgnl sonucu, bir kod ad yerine Coventry ismi deifre edildi.
Bu daha nce tank olmadmz bir eydi. Churchill konferans
tayd ve bu nedenle zel sekreterine haber verdim. Saldrya belki
drt be saat kalmt. Sekreterden bir karar alndnda bana
bildirilmesini istedim nk Churchillin Coventryy i boaltm aya
karar vermesi halinde, basn ve dolaysyla herkes, baskn nceden
haber aldmz renecekti ve kaynaklanmz korum ak iin kar
tedbirler alm am z gerekli olacakt.

371
 Sava zam annda bazen en st dzeyde alm am z gereken
korkun kararlardand bu. Churchillinki tartm asz iyi bir karar
oldu am a bu karar alan kii olmadm iin mutluyum.

Bundan Churchill'in gizli servislerinin silahn korum ak iin

Coventry ehrini bile bile feda ettii sonucu kyordu. Ve bu
fedakrlk dorulanmt.
Bombardmanda ok geni bir alana yaylan ykmlarn yan
sra 554 l ve 5000 kadar yaral olmutu ve Coventry ehit
ehir olarak adlandrld. Almanlar ifrelerinin zldn
renmediler; aslnda o yln ubat ayndan beri zlmt
ve onun Enigma makinesi sayesinde deifre edilmesi Mttefik
Devletlerin zaferlerinde byk rol oynad.
Oysa btn uzmanlar W interbotham 'la ve olaylarn kamu
oyunun byk ksmnda hkim olan versiyonuyla ayn fikirde
deil. Enigma makinesi zerinde alan Polonya ekibinin bir
yesi olan Wladslaw Kozaczuk ve Bletchley Parkta ngiliz ifre
servisinin bir baka yesi olan Ronald Lewine gre118 u olgular
aklda tutm ak gerekir:
- Luftwaffen nceki mesajlarnda ehir kod adlaryla
saptanmt ve bu isimlerin hibiri deifre edilmemiti. Sonradan
bunlarn Coventry, Birmigham ve Wolverhampton olduklar or
taya kt. W interbotham m bahsettii mesajda, Coventry ismi
kesin olarak belli olmamt.
- Bu ehrin boaltlmas iin kalan sre ok ksayd: 4-5 saat.
Ama yine de itfaiyeciler, polis ve ambulans servisleri uyarlmt.
Ele geirilen mesajn kendisine ulat saatte, Churchillin yapa
bilecei fazla bir ey yoktu: Luftwaffe saldrs her an olabilirdi
ve Coventry nfusunu uyarmak, panik yaratmaktan baka bir

372
ie yaramazd. Nazilerin zalimliini gstermeye gelince, buna
hi gerek yoktu.
ngiliz bilimsel haber alma servisinin bir baka sorumlusu R.
V. Jones119 baskn aa vuran ve Ay I Sonat adn tayan
Alman mesajnn ehrin yalnzca ba harfini verdiini doruluyor.
W interbotham n iyi niyeti phesiz tartmasz, ama bu
yazar da dierlerini de okumam kiiler tarafndan yaylan ve
Churchillin Coventyyi feda ettiini iddia eden efsanenin ula
t yaygnlk, bir dedikodunun ne kadar hzl .abartlp komplo
teorilerini besleyebileceini gsteriyor. Bylece bir uzmann do
rulanmam bir cmlesi, yllar boyunca devam eden sulamalara
ilham kayna oluyor.

373
1940

Bulunm az "10 Temmuz 1940 ars

Her ne kadar ebeveynlerinden herkes duymasa da (nitekim hepsi

BBCyi dinlemiyordu ve zaten hepsinin radyosu yoktu) btn
Franszlar General de Gaullen Londradan yapt, Franszlar
direnie aran 18 Haziran 1940 arsn bilirler. Ayrca zellikle
Montreuil ehrinde kimileri, 10 Temmuz 1990da Jacques-Duclos
Meydannda bizzat Duclos ve yolda Maurice Thoreznin 10
Temmuz 1940da Fransz halkna yaptklar ary anmak iin
Jacques Duclos'nun suretinde bir dikilitan dikileceini duyunca
ardlar.
Bundan haberi olmayan kiiler iin, o gnn LHumanite
gazetesi arnn metnini yaymlad:

Hl karlarn dkld Fransa, zgr ve bam sa y aa

m ak istiyor. Bizimki gibi yce bir halk, asla klelerden oluan bir
halk olmayacak. Fransa bir tr sm rge haline gelmeyecek. Byle
anl bir gem ii olan Fransa, her tr ie hazr b uak takmnn
nnde diz km eyecek. Fransay kalkndrabilecek olanlar ne
yenik generaller, ne karclar ne d e rm politikaclar. Ulusal
ve toplumsal zgrln byk umudu halkta yatyor. Fransann
zgrl, bamszl ve yeniden douunun birlii ateli ve
cm ert, zgvenle ve cesaretle dolu ii snfnn iinden kabilir.

374
 Fransz Komnist Partisinin yayn orgam, arnn yaplma
sna 5 Temmuz 1940ta karar verildiini zellikle belirtiyordu.
Dikilitan al srasnda Fransz Komnist Partisi genel ko
mitesinin siyasi brosu yesi ve sekreteri Gaston Plissonnier
(1913-1995), L'Humanitenin verdii bilgiyi dzeltti: arya 1
Temmuz 1940ta karar verilmiti.

Orada akla birok soru geliyor. Birincisi Thoreznin, 4 Ekim

1939da seferberlik emrini aldktan sonra Moskova'ya katna
ve hl orada olduuna gre, bu ary nasl imzalayabildii.
phesiz Paris'ten Moskovaya telefon edilmesiyle ary haber
alp onaylayamazd.
kinci soru: Dolaysyla bu arda neye tevik ediliyor? Direnie
mi? phesiz hayr: Fransz Komnist Partisi, byk karde parti
Sovyetler Birlii Komnist Partisinin siyasetine sadkt. Bu parti
Moskova pakt Molotov-Ribbentrop ile SSCByi III. Reiche bal
yordu ve bu pakt ancak bir yl kadar sonra 21 Haziran 1941de
III. Reich'in SSCBye kar beklenmedik saldrsyla bozulacakt.
Zaten arda Alnanlardan bahsedilmedi.

nc soru: Fransay kalkndrmaktan aciz rm siya

setiler kim? Vichy hkmetindekiler mi? phesiz hayr: Petain
ancak 10 Temmuz 1940ta devlet bakan oldu ve kabinesini
gn sonra kurdu. Varsaymlara gre bu arnn ilk gnyd ama
Plisonniernin bunu kesin biimde 1 Temmuza ekmesi, Vichy
hkmetine kar direni varsaymn rtyor.

Hlbuki Montreuil Belediyesi tarafndan bu vesileyle hazrla

nan bror, arnn amac zerinde hibir phe brakmyor: Bu
pekl Alnanlara direni ansyd. Tuhaf. Aslnda LHumanitenin
4 Temmuz 1940taki saysnda unlar yazlyd:

375
 Bu a a gnlerde birok Parisli alann, Alman askerlerle ya
sokakta y a da kedeki meyhanede dosta grtklerini grm ek
rahatlatc. Bravo>yoldalar, devam edin, kt ruhlu olduklar
kadar aptal olan kimi burjuvalarn houna gitm ese bile.

te Sovyet-Alman paktyla yceltilen iten dostlua daha da

uygun olan bu. Sradaki 24 Temmuz says iviyi iyice batryordu:

Kapitalistlerin baarszlk ve kt niyetleri karsnda, iilerin

harekete gem ek, fabrikalarn almasn ve ilemesini salam ak
grevleri vardr.

Direnie arnn uzandayz.

Ya 10 Temmuz says? Koleksiyonlarda bulunmuyor: 7 Temmuz
basks 60. numara ve 13 Temmuzunki 61. numara. O dnem,
LHumanite kaak yaymlanyordu, nk 25 Austos 1939dan
beri, bu ve 157 dier komnist basn rn yasaklanmt ve
birka gn sonra Fransz Komnist Partisi datlmt.
Oysa o gn, Jacques Duclos III. Reich elisi Otto Abetzin
evindeydi, Petain tarafndan yasaklanan LHumanitenin yeniden
kmasn salamaya alyordu. Alman-Sovyet pakt Molotov-
Ribbentrop hl yrrlkteydi ve Duclos, SSCBnin karde par
tisinin yayn organna bir ayrcalk tannmasn umuyordu; ama
yle olmad. Dolaysyla mehur ar saf bir komnist uydurmas
gibi grnyor. Fransz Komnist Partisinin byle uydurmalar
hep vard: Fransa'nn kurtuluundan sonra, kuruna dizilmi 70
bin kiiye sahip kt, olaand bir rakamd bu.
Kendi partileri yukarda bahsedilen pakt ile hl balyken,
igal srasnda doal olarak Alman kart olan bir sr komnis

376
tin yeniden vatansever olmalarna sebep bulmak iin bu efsane
uyduruldu. Hatta bazlar Fransz Komnist Partisinden ayrl
mt ve Fransz Komnist Partisi bunu saklamak iin, elli yl
kadar sonra Sovyetler Birlii Komnist Partisini onaylamadn
gstermeye alt.
Grld zere120 atekesi takip eden dnem birok ykye
konu oldu, bunlar fark ya da kesinlik asndan birbirlerinden
ayrt edilmiyorlar.

377
1941

RooseveM n Japonlarn Pearl Harbour

Saldrsndan Haberi Var myd?

Bu sylenti onlarca yldr yaylyor ve phesiz daha da uzun sre

yaylacak Dnemin ABD bakan Franklin D. Roosevelt, Japonyann
Pearl Harbour'da Amerikan donanmasna saldrmasna izin ver
miti, bylece lkesinin savaa girmesi iin artk elinde sonuca
gtren bir neden olacakt.
Gerekten de sonuca gtren bir nedendi: 8 Aralk 1941,
saat 7:40ta (Pasifik saati), Japonlarn hcum donanmas (alt
uak gemisi, be zrhl, kruvazr, on alt torpido muhribi ve
denizalt), ayrca 360 uak; bunlar uak gemilerinden havalanm,
Hawai Adalar'nda Oahu Adasndaki asker limanda sekiz zrhl
gemiyi, kruvazr, torpido muhribini, drt gemiyi ve 188
ua yerle bir etmiti. Amerikan tarafnda 2403 kii (1000 kii
Arizona kruvazrnde olmak zere) orada ldler ve be uak
alan hizmet d kald.
Bu Byk Okyanusta Japon saldrsnn balangcyd.
Saldrdan nce hibir sava ilan yoktu ama ABD hkmetinin
en tepesi bunu ngrmt. Aslnda, komplo teorilerinin iddiasna
gre, Japonlarn iletiim ifresi (Magic ad verilen servise bal
ifre zme uzman Lawrence Friedman tarafndan) alnmt
ve Amerikan yetkilileri Japonlarn saldracaklarn biliyorlard.

378
 Aslnda 1941 yl Mays ayndan beri, ABD ve Japonya arasndaki
ilikiler bozuluyordu. Japonyann saldrganca niyetleri giderek
daha fazla belli oluyordu: Japonlar Asyann balca gc ve Byk
Okyanusun efendisi olmak istiyorlard. Fransz inhindi'ni igal
ettiklerinde, ABD bunu kabullenmedi: Japon varlklarn dondur
dular ve Japon savana en gerekli olan ana maddelere ambargo
uyguladlar. 1941 Kasm ayndan beri, Amerikan gizli servisleri
hkmete, Tokyonun W ashingtonda grmeler yapan Japon
delegelerine mesajlarn aktaryorlard: Eer diplomatik abalar
haftann sonunda tatm in edici bir zme ulamazsa kesile
cekti. Bu da Japonyann Kasm sonu Aralk banda saldraca
anlamna geliyordu.
Ama saldrnn yaplaca yeri gstermiyordu.
Komplo taraftarlarnn ikinci iddias: Danman Harry Nopkins
bakana neden hemen saldrmadn sorduunda, bakan, saldnnn
sorumluluunu ulusal ve dnya kamuoyu nazarnda Japonyaya
brakmay dnd cevabn verdi.
Ama yine de bu, saldrnn Pearl Harboura olacandan
Roosevelt ya da herhangi birinin haberdar edildiini hibir bi
imde gstermiyor. Aslnda hedeften 5.500 km uzaktaki Kuril
Adalarndan ayrldndan beri, Japonya hcum donanmas radyo
dalgalarn tam amen kesmiti. Ayrca bir kurnazlk olarak* her
zamanki ticaret yollarndan uzak durmutu. Amerikan denizcilii
servislerinin, donanmann hazrlanm olduunu bilmesi, hele
bunun yerini tespit etmesi imknszd. Uzmanlarn varsaym,
saldrnn Gneydou Asyada Filipinler veya Guamdaki ABD
slerine yaplacayd.

379
6 Aralkta Magic, Tokyonun W ashingtondaki Japon delegasyo
nuna ok uzun bir mesaj iletti. Onun zlmesi de ayn dere
cede uzun srd: Varlan sonuca gre, grmeler "Amerikallarn
davran nedeniyle verimsiz olmutu ve bunlarn 7 Kasmda
Amerikan zaman dilimine gre saat 13:00'te, (tam olarak ertesi
gn Pearl Harbourda gndoumunda) sona erdirilmesi emredili
yordu. Mesajn zlmesi ancak 7 Aralk saat 9:15te tamamland.
Transkripsiyonun Devlet Sekreterine iletilmesi iin aynca 35 dakika
gerekti. O zaman o da bunu Genelkurmay Bakamna iletmeye
karar verdi ama Genelkurmay Bakan bulunamyordu ... o srada
at biniyordu. Transkripsiyon btn muhataplarna iletildiinde,
W ashingtonda le zamanyd. O saatte, Pearl Harbour zaten
yerle bir olmutu.
Saldn phesiz Amerikan asker organizasyonundaki eksiklik
leri ortaya kard. ncelikle, ifre zme sistemlerinin yaval,
sonra stratejik blgelerde havadan gzetimin yetersizlii, sonunda
ngr eksiklii: Bu kadar Amerikan deniz ve hava gcn tek bir
Oahu Adasna toplamak akl dyd. Eletirmenler Rooseveltin
ynetiminden dert yanyorlard. Bakana gelince, hem o hem de
mill savunma yetkilileri Pearl Harbourun Japonlar tarafndan
seilen hedef olduundan habersiz olduklar halde, bugn hl
cehenemi bir makyavelizmden pheleniliyor.
Komplo teorileri bir tr paralel sektrdr, bazen faydala
nlabilir...

Bilgi sahibi tek bir yazar, Pearl Harbour meselesinde nemli bir
unsura deinmeye cesaret etti: Roosevelt ve ABD Donanmasnn
saldr yeri konusunda bilgilendirilmi olabilecekleri. ayet bu,

380
dnemin FBI bakan gaflaryla mehur olan Edgar J. Hooverin,
aka diyebileceimiz zere, aptallndan ileri gelmiyorsa. Bu
yazar, Anthony Cave Brownd.121
Aslnda 1941 Austos aynda, bizzat Dusko PopoVdan, ngiliz
kontrespiyonaj MI6 tarafndan gnderilmi beklenmedik bir
hediye almt. Popov Yugoslav bir i adamyd, kralcyd ve III.
Reiche tahmin edilebilen btn milliyeti nedenlerden dolay
dmand. 1940ta, Belgradda bir Abwehr ajan ondaki yetenei
grd ve onu Reich iin almaya ikna etti. Ya da en azndan o
buna inand. Popov hemen ngilizlere kotu ve onlara Abvvehrin
teklifini bildirdi; onlar da kendisini teklif edilen rol kabul etmeye
cesaretlendirdiler. Bylece ikili ajan oldu ya da daha kesin olarak
sahte ikili ajan. Hemen grevine balad.
20 Aralk 1940ta ngiltereye geldiinde, ngiliz gizli servisinin
zel bir birimi tarafndan eitildi, orada en iyi izlenimi brakt;
ona Tricycle kod adn verdiler. Lizbonda Abwehrin araclaryla
balantya geirildi; onlara ngilizlerin niyetleri ve asker gleri
hakknda birbirinden yanl bilgiler vermeye balad. Onun beyin
ykamas etkili oldu. Bylece MI6, FBFy harika Triycle'n hiz
metlerinden yararlandrmay dnd: Aslnda Abwehr Japonlar
tarafndan Pearl Harbourla ilgili bilgiler almakla grevlendirilmiti
ve kendi namna bunu elde etmesi iin Triycle grevlendirmiti.
24 Austos 1941de onu inceleyen bizzat Hoover oldu.
Top C hief ona blgesinde yabanc ajanlar hogr gster
meye niyetinin olmadn aklad: spiyoncular yakalamak
iin size ihtiyacm yok. Siz btn ikili ajanlar gibisiniz: Alman
dostlarnza satmak, para kazanmak ve playboyculuk oynamak
iin bilgi dileniyorsunuz.
Tricycle ve MI6ya kar ii phe dolu olan, yani kendi phe
teorisini oluturmu olan Hoover, Popovun Almanlarn Pearl

381
Harbour konusunda karyla ilgili kendisine akladndan hibir
ey anlamamt. Dolaysyla hayati nemde bir bilgiyi karmt.
Ve belli ki bundan kimseye bahsetmedi. Oysa, devlet sekreterine
ve ilgili baka yetkililere Japonlarn bu ssnden bahsetseydi, bu
mutlaka onlar kukulandrrd. Ama Hoover bilgi konusunda
kendisini en st dzey yetkili olarak gryordu.
ngilizler Triycle Londraya geri gnderdi. Ve Pearl Harbour
drt ay sonra bombaland.

Popov ve Hoover grmesi ancak ok sonra, Anthony Cave

Brovvn sayesinde renildi. O da tuhaf bir biimde bir baka
komplo teorisi yayyordu: Buna gre Churchill Coventryyi bile
bile feda etm iti.122

Komplo teorisi hedef armt: Eer frsat karan biri varsa

Hooverd, Roosevelt deildi. Ama birok aldatmacann ortak
zelliidir bu: Onlar devam ettiren, yanln penesine der.

382
1944

Unutulan Bir Blm: Fransa Bankasnn

Para uvallarnn Kayboluu

Btn savalarda gizemler vardr ve bunlarn says o kadar fazla

dr ki bunlar bilen herkes bildiklerini anlatsayd, bir ansiklopedi
ancak yeterdi. te yandan gizem ve aldatmaca arasndaki snr
incedir, tpk hi aydnlanmam u olayn gsterdii gibi.
6 Haziran 1944te Anglo-Amerikan gleri Normandiyaya
ktklarnda, Fransz Direniinin gleri saldrya ieriden yardm
etm ek ve artk kanlmaz olan Alman bozgununu hzlandrmak
iin harekete geti. Stratejik pozisyonlar igal etm ek iin iler
ledi. Varlklarm halk fark ediyordu ve bu durum direniiler ile
Petaine sadk hatta ibirliki kiiler arasnda ilerideki gnlerde
patlak verecek savalarn habercisiydi.
Tehlikelerin farknda olan Fransa Bankasnn Peftgueux
ubesinin mdr M. Lajule, her iki tarafn zorla el koyma a
balarna kar elinde tuttuu fonlar elinden karmaya karar
verdi. 26 Temmuzda, bunlar Bordeauxya transfer ettirme karar
ald. Bu fonlar nemliydi: ki milyardan biraz fazla tutuyordu,
(2.280.000.000) bu da 350 milyon euroya eitti.
Lajule transferden ancak blge valisi Callard haberdar etti, o
da zaten transfer yaplmasn tavsiye etmi ve fonlara varacaklar
yere kadar gz kulak olmalar iin genel haberalma servisinden

383
iki badedektif ve iki polis mfettiini grevlendirmiti. Bu drt
adam Fransa Bankasnn ba denetisinin ve Lajule tarafndan
atanm iki alacak toplama brosu grevlisinin yanma vardlar.
Toplam 4,5 ton tutan 150 para uvalnn gvenliiyle ilgilen
mek iin yedi adam fazla saylmaz. Bu yk 18.25'te Bordeaux'ya
giden123 bir trenin ilk vagonuna yklendi. Tren 19.11de Neuvic-
sur-lIslede mola verdi. Orada, subayn kumandanlk ettii
150 direnii onu bekliyordu; onlar 150 uval ellerine geirdiler,
3.5 tonluk iki kamyona yklediler. Direnii subaylardan biri ba
denetiye Krikri diye imzalanm bir yk boaltma makbuzu
verdi.

insan o halde paray koruyan eskortun neye yaradn soruyor;

yant basit olmal: 150 direniiye kar koyamazd. Ya Krikri?
Kurtulutan sonra bir aratrma yapld; Onun Raoul Christophe
olduu ortaya kt; Yarbay Andre Gauchernin emirleriyle hare
ket ediyordu, onu Ulusal Kurtulu Hareketi atamt, Fransz
Glerinin blge bakanyd ve o zamana kadar Gizli Ordunun
(komnist olmayan) ve Ordu Direni rganizasyonunun direni
rgt bakanyd.

Bu arada Fransa Bankasnn parasnn sonradan dman

ganimeti ve savata ele geirilen diye anld ortaya kyor.
Parann gzergh ksmen yeniden oluturul u: uvallar
direni rgtnn hazine-denek sorumlusu Prosper Pizzaya
verilmiti, o da bunlar direni rgt blgesinin valisi Maxime
Roux'ya verdi. Roux, ganimeti blme ve zel kiilerin evinde am
bara koyma talimatn ald. Rouxnun rtbesi Kurtulu srasnda
meru ve yasal oldu, 1,5 ay sonra, Cumhuriyet valisi sfatyla

384
bu vatansever milisleri (Vichynin milisleriyle hibr ilgisi yok)
paray alp Fransa Bankasna koymakla grevlendirdi. Ama iyi
bilgilendirildikleri belli olan ve makineli tfeklerle silahlanm
adamlar onlarn nne getiler ve uvallarn bir ksmn ellerine
geirdiler, geri alma yntemi karsnda telaa den baz ema
netiler onlarn isteklerini boa karmay baardlar.
435 milyon frank bylece ortadan kayboldu ve gvenli yere
alnm olmas gereken 2,25 milyardan yalnzca 1,3 ila 1,6 milyar
geri alnm oldu ... en azndan tem en Louis Fraysiguesnin
notuna gre. Kimin tarafndan?
Hazine-denek sorumlusu Rizzadan 29 Aralk 1944 tarihli
bir baka not aknlk veriyor, nk toplam iki milyar iki yz
milyon (tam olarak 2.216.347.000 frank) tutuyor. Orada rnein
iki deme bulunuyor, 500.000 frank Albay Bergernin SRCFsine
ve 4.000.000 o srada Toulouseda Saint-Michelde mahkm olan
Andre Malraux'nun serbest braklmas iin. Ama Albay Berger ve
Malraux ayn kiiler, stelik 22 Austos 1944te bu hapishanenin
personeli kat iin zindanndan elini kolunu sallayarak kt...

Dierlerine uymayan tek not bu deildi.

Bunu takip eden davalar srasnda Andre Gaucher iki milyar
iki yz milyon civar parann Limoges ve Dordogne sorumlusu
Ulusal Direni Komitesine verildiini dorulad.
Ksacas, dman ganimetinin kaderi stne ayn rakamlar
veren iki kii yoktu.

Kurtulutan sonra, birok aratrma yapld ve dikkatleri ksa

bir sre boyunca, drst adamlarla pek o kadar drst olmayp

385
savan yaknlatrd dierleri zerine ektiler. Dava ve kara
almada kar davalar birbirini izledi, ama bundan faydalananlar
haricinde, hi kimse ganimetlere ne olduunu renm edi ve
hl bilmiyor. Bir Samedi-Soir bal 1 Mays 1948de konuyu
hafife deiyordu: Direni hzinesini kim yamalad? Hazine
Fransa Devletine aitti, Direnie deil. Alayc izim ler raporlar
ssledi; bir gece bisikletinin selesinde 50 milyonluk bir uvalla
gece vakti giden saygdeer direnii izimi gibi; bu bir yayn
grubu kurarken kulland miktarn yars bile deildi.
nk byle byk miktarda parann buharlap umas o
zaman artc bir boyut almt. A n lafnda, General de Gaulle
soruna deiniyor ve bunu fonlara el konulmas ilemini yapan
ihtiyalarn zorlad yerel liderlere atfediyor; toplam n yakla
k 15 milyar olduunu sylyor ve kullanld dorulanmam
ksmnn bunun eyrei olduunu tahmin ediyor.
Oysa ngiliz SOE (Special Operations Executive) tarafndan
paratle indirilen miktarlardan bahsetmiyor. Ayrca CIAin atas
OSS tarafndan datlanlardan.
Birok aldatmacaya eklenmi bir baka gizemden ibaret bu.

386
1945

Mussolininin dam ve Churchiirin

Resim lhamlar

kinci Dnya Savann kahraman Winston Churchill'in uzun

yllar boyunca siyasi grevine feda ettii bir sanat yetenei vard.
1 Eyll 1945;te, i Partisi yelerini iktidara getiren ve kendisini
zel hayatna geri dndren seimlerden iki ay sonra, paleti
ve fralarn eline alp kendisini gizli tutkusuna verdi. talyada,
yannda kz Sarah, oda hizmetisi ve bir Scotland Yard ajan
olduu halde Como Glnn bat kysndaki Moltrasioya geldi.
Doneganilerin evinde Apraxine villasnda kald.
Byk adam, Albay Warden takma adyla seyahat ediyordu,
ama bu oyunu birka saatten uzun srmyordu nk dnya
basn yznn btn dnyada tannmasn salamt ve m e
rakllar uzak tutm a abalarna ramen onun resim seanslar
kk kalabalklarn dikkatli baklarna maruz kalyordu. Herkes
kahramann frasnn ucuyla Bergamask Alplerinin byleyici
manzarasn yeniden yaratmasn salayan yetenee hayran ka
lyordu.
Bu, kahramann blgede neden bulunduunu aklyordu.
Churchill yalnzca resim yapmakla kalmyordu, blgede
gezinti yapyordu ve ayrca blgenin yerlisi insanlarla karla
yordu, zellikle Dk gren veya onunla konuanlar (drt ay

387
nce, blgedeki ksa kal srasnda oradan birka kilometre
tedeki Dongoda bir garajn avlusunda partizanlar tarafndan
ldrlmeden nce). Tesadfler gerekten biraz fazla: Benito
Mussolini'nin lmnden, yani 28 Nisan 1945ten drt ay sonra,
onun en byk dmanlarndan biri, frayla manzaralar izmek
iin onun ldrld yerin yanbana m geliyordu?
Mussolininin ve m etresi Claretta Petaccinin lmnn kor
kun resimleri dnya kamuoyunda bir ok uyandrmt ve birok
kiiye gre, bunun trajik bir srr saklyor olmas gerekiyordu.
Onu malup eden kiinin, Dkn ld sahnenin o kadar ya
knnda uzun sren ziyareti tesadf olamazd.
Churchill'in, Mussolininin emirleri zerine Garde glne atl
mas gereken kasalar reten marangoz Gardonela grt
sylentisi ok gemeden yayld. Dedikodu yaygnlat ve eitlendi:
Aslnda, Churchill Mussoliniye gnderdii mektuplar geri almak
umuduyla Moltrasioya gelmiti, bu mektuplar Mussolininin, bir
kasap engeline asl halde m etresi gibi delik deik edilmeden
nce gsnde tad bir kese iinde bulunuyordu. Bu kese,
carteggio segreto, bir efsaneye dnt. Yaklak 70 yl kadar
sonra, delillerin ve belgelerin bulunduu eserlerde bu tartlyor.

talyan tarihi Renzo de Felicee gre (Mussolini'nin tam am

lanmam devasa bir biyografisi olan Rosse e Nt o nun yazar)
Mussolininin idam, ngiliz gizli servisi SOE tarafndan aceleye
getirilmiti; bu, Dk' savatan sonra yarglamak iin canl ele
geirmek isteyen Amerikan OSSin isteine aykryd. ngilizler
partizanlarn iine szmakta ve Mussoliniyi yakalandktan he
men sonra ldrmeye ikna etm ekte baarl olmulard. Hangi

388
amala? Onun Churchillle pazarlklarn ifa etmesini nlemek
amacyla. 1939 tarihli (Felicein hayal ettii) iki mektupta Churchill,
Mussoliniye Hitlerin yannda savaa girmesini nermiti, bar
anlamasnn imzalanmas srasnda uzlatrc unsur olarak onu
kullanmak amacndayd. Ve bir dierinde Dke, savatan sonra
SSCBye kar cephe oluturmak amacyla ngiltereyle ibirlii
yapmasn nermiti.
Bu teoriler incelenince sonu onlarn lehine kmyor...
talyan direnii komnistlerin elindeydi ve onlar ngiliz ajan
larnn iddialarm dinlemeye elverili deillerdi; en azndan ayn
dnemde ngilizler monarinin yeniden kurulmas iin ibirlii
yapmak amacyla daa ktklarnda Yugoslav direniiler de deildi.
Tito yanllar onlar sepetlemiti. 1965te Romada, Mussoliniyi
ele geiren komando efi, Albay Valerio, W alter Audisio'nun
yaknlarndan biri olan Enrico Nassiyle bir konuma bunu bize
dorulad.
talyann Mihver Devletlere katlmasndan beri, Mussolini
Mttefik Devletler iin bir dman haline gelmiti ve ordular
onlarnkine kar Kuzey Afrika ve Akdenizde savayordu. Btn
enerjisi zafer kazanmaya adanm olan Churchillin savan her-
hangibir annda Dke savatan sonra herkese syleyemeyecei bir
mesaj yolladna inanmak g. 1943te byk konsey tarafndan
reddedilmesinden sonra, Mussolini talyada artk hibir eyi temsil
etmiyordu ve ne ngiltereye ne de Mttefik Devletlere faydal
olacakt. Churchillin ona gizli bir mektup yazmas phesiz o
dnemde olmazd.
Bylesine bir mektuplamann olduunu iddia etmeye ge
lince... ngilizlerin Akdeniz'deki karlar sz konusu olduunda
Churchill'in talyay III. Reichin yannda savaa girmeye ve Svey
kanaln tehdit etmeye itmesi iin zrdeli olmas gerekir. Bu son

389
derece sama. Daha sama olan, ilkinden sonra yazlan, talyay
savatan sonra SSCB'ye kar bir cepheye katlmaya davet eden
ikinci bir mektubun yazld varsaym: O dnem, bu lke Reich'e
Moskova Paktyla balyd ve 1941deki Alman saldrsn ngrmek
iin Churchillin kehanet yeteneiyle donanm olmas gerekirdi.

Mussolininin idamndan drt ay sonra onun blgede bulunuu

phesiz kstaha ve belki bir srr gizliyor. Ama yukarda tasvir
edilen dolambal senaryodan phesiz ok farkl: Bu belki eski
dmannn tutuklanma koullarnn kendisine anlatlmas veya
blgede kald sylenen belgeleri satn almak iindi.124

390
1948

Sovyet M iurinizminin Byk akas

Kesin bilimlerle ideolojilerin bulumas, bilinen tek ilac gln

duruma drmek olan bulac bir hastalktr. Ama bunun so
nular, rnein bilimsel125 olduu sylenen rklkta olduu
gibi iren olabilir veya para, zaman ve itibar konusunda ar bir
bedeli olabilir; tpk Sovyet biyolojisinin 1948'den 1953e kadar
sren sapknl Miurinizmde olduu gibi.
Bu lgnln szmona ilham kayna, bilimsel eitimi ol
mayan bir bahvann nutuklaryd; Ivan Vladimirovi Miurin,
1935e kadar rettii ve kendisine gre iki apraz trn nitelik
lerini gsteren (hlbuki bunlarn ancak bazlarn gsteriyordu)
hibrid bitkilerin karakterlerini kendi apnda aklyordu. Bu fan
tezi Ouman bahvanlk okulu mezunu Trofim Denisovi Lisenko
tarafndan hararetle savunuldu. 1898'de doan Liseni#) doay
deitirmenin mmkn olduu fikrine inanm bir partizand, her
ne kadar genetik bilimle ilgili aklnda yalnzca ilkel kavramlar olsa
da (bu bilim o zaman yalnzca emekleme dnemindeydf). Tahl
yetitiriminde olgunlamann ve randmann hzlandrlmas iin
gereken teknikleri bildiine dair teminat vererek Sovyet yetkililerin
gzne girdi. 1930lu yllarn byk tarm krizi o zaman ortal
kasp kavuruyordu ve onu dikkatle dinlediler. Szlerine dayanak
olarak ancak aklamalaryla deeri olan deneyler gsterdi ama

391
nce Odessa Seleksiyon ve Genetik Enstitsnn, sonra SSCB
Bilim Akademisi Genetik Enstitsnn mdrlne, sonra sonsuz
gc olan Lenin Tarm Bilimi Akademisinin bakanlna atand.
Ondan sonra btn Sovyet biyolojisinin hangi alan olursa
olsun mutlak hkmdar oldu. Mendelist-Morganist bat bur
juvazisi genetiini reddetti ve onun yerine Miurinizmi koydu.
Dier samalklarn yan sra, iddia ettiine gre, belli koullar
iinde yerletirildiinde, buday bitkileri avdar retiyordu; bu
da kpeklerin le brakldnda tilki douracaklar anlamna
geliyordu (Britannica Ansiklopedisinin bir benzetmesinden sz
edilirse). Ayrca Kuzey Kutup Dairesinde portakal aalarna iek
atrmann mmkn olduunu syledi. O ve mritleri tarafndan
yaymlanan yzlerce makale ve kitap, szde bilimsel kantlarla,
elde edilen zelliklerin aktarlmasnn organize edilmesinin mm
kn olduuna Sovyet yneticilerin ve kamuoyunun inanmalarn
salad. Sonunda fikirleri baz batl biyoloji uzmanlarna kadar
ulat, onlar da Sovyet biliminin bu kadar uzun sre yanlama-
yacama inanmt.
Lisenkonun XX. yzyln en byk bilimsel aldatmacasna
bakanlk ettii sylenebilir. O buna inanm myd? Bilim ko
nusunda stnkr bir bilgisi olan bir adamn, bu konu iine
ilemeden, akl d vaatlerinin temelini dayandrd deneylerin
sonularna gven duymasna inanmak g; byle icap ettii iin
buna inanmas gerektiini dnm olmas daha byk ihtimal.
Byle bir ilhamn esir ald bir staretz, lkesinin yneticilerine
bile empoze etm esi gereken bir kategorik emrin -'itina girmiti,
nk Tarih'in -hayali- akna uygun ilerliyordu. Bilim onun iin
dilin bir grnnden ibaretti. nanma ihtiyac, geree en ok
uygun grnen eye sonunda inanmay salar.
Daha basit bir tabirle, kendi kendini aldatmt ve dierlerini
de aldatt. Ama -George Bernard Shav/un zl szne gre- belli

392
bir sre boyunca herkesi ve belli kiileri her zaman aldatmak
mmkndr, ama herkesi her zaman aldatmak mmkn deildir.
Bylelikle Lisenkonun maskesi dt.
zel hayatnda bu adam iren biriydi: 1940ta lkesinin en
byk botanikisi ve dnyann en parlak insanlarndan biri olan
Nikolay Vavilovu (1887-1943) tutuklatt ve onu Saratov gulagna
gtrtt. Bitki trlerinin kkeni konusunda uzman olan Vavilov,
Miurinizme, fanatizm ile bozulan bir zihinde filizlenmi ve
olgunlamam bir fikirden doan bu kurguya, inanmyordu.
Deneyimlerinin baarszl onun gzden dmesine neden
oldu. Grevlerinden birer birer alnd ve lisenkizm resm ola
rak 1964'te itibarn yitirdi. SSCBye zaman ve para bakmndan
pahalya mal olmutu. Kesin aklamalarndan birinde, Lisenko
unlar sylemiti: Genetik bilimi faisttir. Genetik bilim, inti
kamn almt.

393
1956

Ernesto Che Guevara, Efsaneden

Aldatmacaya

XX. yzyln btn efsaneleri iinde, Ernesto Che Guevarannki

inkr edilemez biimde en uzun sreli ama en ii bo olanlardan
biridir. Alfreda Batistamn Kbay bir Orta a derebeyliinin
plne ve mafyann zel avlanma alanna dntren aa
lk diktatoryasma kar ykselen direniten, bat dnyasnn
hayal gc sonunda bir ikon ve byk boyutlar kazanm bir
aldatmaca yaratacakt. Kirli trnakl barbudo126 imaj, Greemvich
kynn ktphanelerinden Frankoculuun dnden sonraki
Barselonann cerveceriahnna127, Buenos Aires bodegone ferinden128
Parisli rencilerin odalarna kadar devrimci dncenin btn
kk maaralarnda hkm srecekti: Evrensel kardelik ve
toplumsal adaletle dolu bir kalbi olan gen, romantik bir adam.

Hlbuki bu yeni Nechayevin gerek kiilii Guevara'nn ka

riyerinin ban takip eden herkes iin aktr Fidel Castroyla
Meksikada bulumasndan birka ay sonra, barbudolar gizlice
Kbaya vardklarnda, Guevara bir karakolun kumandan olarak
atand. 14 yanda bir ocuk ackt iin karakoldan biraz yiyecek
almt: Guevara bunu rendi ve hem en onu orada kuruna
dizdirdi. te ezilenlerin ve alarn savunucusu cesur yrek.

394
 1958 sonbaharnda Batistann devrilmesinden sonra -bunun
sebebinin Santa Clara sava srasnda Kba ordusunun kendi va
tandalarna kar ate amay reddetmesinden ileri geldii srekli
unutuluyor- Guevara savc ilan edildi ve devrim mahkemele
rince verilen cezalar uygulamaktan sorumlu oldu. Kararghn La
abana hapishanesinde tutuyordu: Aylar boyunca, duvarlar onun
uygulad infazlarn grltsyle nlad, buna kendi Stalinvari
metodlarn reddeden eski sava arkadalar da dhildi.
Nazi kamplar ve gulaglann karm olan alma kamplarn,
korkun retime yardm iin asker birimleri yaratan Guevara
oldu; bunlarn birincisi 1960da Guanahu yarmadasnda ald;
oraya parti ilkelerine aykr davrananlar, Katolikler, gnahlarnda
direnen demokratlar, homosekseller, Beatles hayranlan ve isimsiz
ihbarlar zerine polisin dzinelerle toplad dierleri gnderili
yordu. Bu nedenle onun lakaplarndan biri II. Stalin idi.
iirsel olmayan bir biimde incelenirse, devrimci hmanizmin
ampiyonu, bir Louis Michelden ziyade bir Heydrich veya bir
Beriaya daha yakn oldu. nsan hayatnn onun iin pek az deeri
vard: Savatan sonra, onun iin yalnzca sava vard. Savasz
yaayamayz. Bunu yaptmzda, onsuz yaayamayz diye ilan
ediyordu. 1962 misiller krizinde, Kennedy Kruevi Kbadan
fze slerini ekmeye zorladnda, Guevara komnist gazete The
$>

Daily W orkera fzelerin Kballarn kontrolnde olmas halinde

bunlar ABDye atacan ilan etti.
Hayranlar -insann iinden mritleri demek geliyor- 11
Aralk 1964te Birlemi Milletlere hitabnda unlar sylediini
duydular m? Kuruna dizdik, kuruna diziyoruz ve gerektii
srece kuruna dizeceiz. Mcadelemiz bir lm kalm mcade
lesidir. Bundan phe duyulabilir: Guevara lgnl o zaman
ortal kasp kavurmaya balamt. Onu el stnde tutanlarn
gzlerini amak iin ancak bir yarm yzyl gerekti. Ayrca Regis

395
Debrayn Guevarann insan etkili, iddetli, seici ve souk bir
ldrme makinesi yapan etkili nefreti" vmesini hatrlatmas
iin 1996y beklemek gerekti.129
Ama 2007de bir sinemac, yakkl devrimcinin gzel genlik
yllar srasnda szde doktorun pampay1?0 batan aa motorla
lgnca gemesini yeniden canlandrmay yararl grd ve ele
tirm enler zlemle gzyalarn sildiler.
te eylem ateine elini sokmakta sabrsz bir entelektel
gruhunun bayraktar olarak kendilerini adadklar deli bu.
Bilinen bir gerek olarak Guevarann Kba toplumunun yer
leik nitelii olan mizah anlayndan yoksun olduunu ekleyelim.
Ama o Kbal deildi.

Fransaya srgn edilen Kbal yazar Jacobo Machovere gre,

Guevara ikonu bir Fransz uydurmasdr.131 Bu uydurma, Kbal
liderlerin ilk sralarnda grnen bu kiinin Jean-Paul Sartre ve
Simone de Beauvoir ile bulumasyla 5 Mart 1960ta balad.
Kimse birbirleriyle ne konutuklarn renemedi nk Guevara
Franszcay hi olmazsa at pat bildiinden bir tercmana ih
tiyalar yoktu. Ama varoluu nl ift, kendini kapitalizm ve
ABDnin dman ilan etmi, ekonomist, doktor ve guerilleroya132
kar ancak vgler dzebilirdi.
Guevarann lmnden sonra 1967de Sar*re unlar syl
yordu: Aslnda bu adamn yalnzca bir entelektel deil ayrca
amzn en eksiksiz insan olduunu da dnyorum. O sa
vayd, savandan, kiisel deneyiminden, bu sava yrtmesini
salayacak teoriyi retmeyi bilen teorisyendi. Tuhaf bir totoloji,
muhatabnn bunu anladndan phe duyulabilir: Machoverin

396
hatrlatt zere Guevara, Sartrem son derece stnlk taslayan
ve ukala birisi olduunu dnyordu. Bulantmn yazar Kbal
olsayd sonu kesinlikle bir alma kamp olurdu. Commandante133
zaten kendisini gklere karan entelekteller iin gvensizliini
sk sk tekrarlamt.
Ekonomistin erdemlerine gelince, yanltmalar uzun sr
medi: Kba Mill Bankasnn topa tutulan bakan olarak onun
para ynetimi pesonun tam amen devalasyona uramasna ne
den oldu, mill ekonominin facia gibi ynetimine katilimi; en
hogrl ekonomi uzmanlarnn akln kartrd. Televizyonda
kendini belden yukars plak gsteren bu (kendini ilan ettii
zere) teorisyenin, byk bir lgn olduu ortaya kt. Parann
tamamen kaldrlmas zerine samalklar zrvalyor, en doktrine
bal Fourier yandalarnn bile bu yzden beti benzi atyordu.
Kendisine yeni bir Manfred olarak hayranlk duyanlar akn
lkla karlarnda Ubuyu buldular. Karde lkeler, stratejilerine
nclk eden Kbann ekonomik ve siyasi gidiatndan endie
duymaya baladlar. Sonra, 1965te Algerde Guevara Batnn
smrgeci lkeleri ile sosyalist lkelerin gizli ibirliini ifa et'
fiinde sinirlendiler. Castro telaland ve onu ikinci plana att,
sonra onu devrimi dnyaya yaymas iin gnderdi. Bu arada
hayranlk aldatmacay dourdu.
Guevara aday o yl dnmemek zere terk etti. Fidel Cstroya
bir veda mektubu yazmt; mektup lmnden ok nce aa
kt, zaten lm programlanmt.
Ama Guevara lgnl o zaman Baty kasp kavuruyordu. Bu
arada Kk Kzl Kitap lgnl snmeye balamt. Maceraclarn
Katmandudan ilinin Santiagosuna, Algerden Havanaya dnyay
kar kar gezdii dnemdi bu, Herediann deyimiyle kahra
manca ve iddetli bir ryann sarhou, hrstan lgna dnm
beatnikler, Apollirtairein deyimiyle u eski dnyadan bkm

397
entelekteller, hepsi evrensel devrimde rol almaya alyordu.
Hepsi bereli barbudonun resmini tayordu.
Guevara efsanesi btn boyutlar, kiinin gerekliini de
aarak iyice kabarmt. O bir aldatmacaya dnmt.

Kongo atmalarnda araya girme abalar boa kt. Beyaz

yoldalar ve yeni siyah yoldalarn banda olduu halde Kba
snrlar dnda dnya gereiyle yz yze gelince, kendisini bir
XX. yzyl condottierisi134 zanneden kii yelkenleri suya indir
m ek zorunda kald. Onun dolambal bo szlerinin bir Desire
Kabilann zerinde pek az etkisi vard ve Patrice Lumumbann
ldrlmesi onun hareket imknlarnn tam amen dnda geli
miti. Baarszl bizzat kabul etti.
Onun Kba sahnesinden kayboluu efsaneyi kabartyordu.
Bazlar ondan lde krk gn kaybolan yeni bir sadan bahseder
gibi bahsediyordu.
Onun Gney Amerikada olduu renildiinde gizem per
desi kalnlayordu. Ama gerekten o muydu? Ne de olsa ld
syleniyordu. Bolivyadayd. Neden bu lke? Kimbilir. kinci bir
Vietnam yaratmak amacyla Maocularm ehirleri embere alma
taktiini uyguluyordu. Ama bunu baarma ans neredeyse hi
yoktu: Kyller bu yabanc ile krk taraftarna gvenmiyorlard
ve aslnda Altiplano madencilerinin hareketi olan BolivyalI ii
hareketi, bu gerilla efinin tuhaflklarna kar oktan uyarlm
bir kominist olan Mario Monje tarafndan ynetiliyordu. Guevara
dman bir ormanda yoldalaryla yalnzd ve inat bir dman
olan CIA tarafndan izleniyordu. Bolivya ordusu tarafndan yaka
lanana dek dadan daa gezdi.

398
 Kalc bir efsane, bir baka efsane, onu atmada ulm.-yr
layk gryordu. Ama Churo vadisinde canl yakaland ve m
sandalyeye baland; astsubay Mario Teran onu La Higueramn
asker bir binasnda, kemer altnda bir otom atik tabancayla vu
rarak idam etti.
Ne yazk ki onu rnek alan epey kii kt: 1970te komu
Peruda Abimael Guzman adnda bir filozof Aydnlk Yol adl
devrimci bir hareket yaratarak, devrimin zaferinin bir milyon
lye mal olacan ilan etti. 1983te Vctor Polay Campos, Tupac
Amam devrimci hareketini yaratt ve 1996da Japon konsoloslu
unda 600 kiiyi rehin alarak varln dnya kamuoyuna duyurdu.
Efsaneler, efsaneletirmeler ve aldatmacalar bazen trajik
sonular dourur.

399
Sava sonras

Kastratolarn135 Seslerine
Duyulan Tuhaf Hayranlk

kinci Dnya Savan takip eden yllarda, kltrel aktivitenin

yenilenmesi, her alanda yeni ilgi kutuplar uyandrd. Mzikte,
ilgi kaynaklarndan biri, yksek kontrlar136, kontrtenrler ve fal-
setistlerdi, yani jinoidler ad verilen erkek sesleridir. Bunlar zel
bir eitimle, kadnlara ayrlan rollerde ark syleyebiliyorlard,
zellikle de barok repertuvarnda.
Bir am atr kula bunlar hzlca ayrt edebilir, yalnzca ne
tenor, ne bas ne de bariton olduklar iin deil onlarn kara
bilecekleri ses dizileri, hafif, lirik veya koloratur soprano olan
kadn seslerinden farkl olduklar iin.
lerinden bazlar, rnein Jean Belliard ve James Bowman,
savatan nce belli bir baar kazanmt. Ama o zaman Alfred
Deler, sonra Rene Jacobs veya Gerard Lense gibi yldzlar insan
lar bylemekten uzaktlar. Kontrtenr modas byd, buna
kitaplar adand sonra bir film onlarn nclerinden birini gk
lere kard; kastrato Farinelli. nk aslnda, yksek kontrlar,
kontrtenrler ve falsetistler, gemi yzyllarda hadm olan o
talihsizlerin zelliini yeniden gsteriyorlard.
ren bir barbarln eskide kalm bir geleneinin sm
rlmesi yine moda olmutu.

400
 Aslnda Roma Kilisesinin ilk yzyllarnda, kadnlara kilisede
ark sylemeleri yasaklanmt (ayrca Sonsuz ehrin sahnelerinde
de). O zaman koro ynetmenleri kastratolara kotular, onlarn
sesleri ergenlikteki doal deiimi geirmemiti ve dolaysyla
deimemi zelliklerini koruyorlard. Setine apelinin korolar
onlar 1588den 1903e kadar kulland. Uygun biimde eitilen
kastrotolar tabiri caizse sahte kadn rollerini oynuyorlard.
Kilisede, mzikte ve toplumda yerleri riyakrlkla karan bir
elikiyle salamlat. Aslnda kadn sesi kilisede yasak olduuna
gre, bunun taklitlerini de dlamak mantkl olacakt. nk
bunlar ocuk sesi deildi, sahte kadn sesleriydi.
Ne var ki cinsiyetten arndrlm meleklik zerine bir tar
tma n plana kt. Ancak biz burda stnkr, hele post mor-
tem 137 biz psikanaliz yapmaktan kanacaz. te yandan cennet
ideallerinin kastrato modasnn tek g kayna olmadn da
ileride greceiz.
Resm olarak, Kilise arkclar retmek zere hadm etmeyi
yasaklyordu, fonik kastrasyon denilen ve yalnzca kazara kas
trato olanlara hogr gsteriyordu. O dnemde tpta daima
byk bir titizlik gsterilmiyordu ve hakszca, mesela bir ftk
yznden, insanlar geliigzel hadm ediliyordu. Yalnzca talyada,
her yl 3.000-5.000 ocuun 6 yana doru berberler yya cer
rahlar tarafndan ameliyat edildii tahmin ediliyor. Yalnzca on yl
boyunca, talya ehirlerinde sokaklar dolaan hadm ordularnn
nemi tahmin edilebilir, ne de olsa hadm etm e vcudun geri
kalannn geliimini durdurmuyordu.
ark sylemek iin kaderleri izilenler hi abartmadan kor
kun diye nitelendirilebilecek bir antrenmana maruz kalyorlard:
Gnde 9-10. saat prova. Grtlak kaslar mucizevi biimde gelii
yordu ve sesin oktava kadar kmasn ve hayranlk duyulas

401
ince notalar karabilmesini salyordu, ne de olsa ses telleri
kk kalyordu.

Gzel kantonun lirik repertuvarnn tem eli bir bakma hayal

edilebilecek en vahi hadmlara dayanyor nk buna sem bolik
bir deer balanyor ve yalnzca vcut deil kim lik de hadm
edilmi oluyor.

Hadm etm enin sebeplerinin her zam an kazara olm ad sy

lenebilir: Aslnda hadmlar yalnzca kiliselerde deil, ayrca sen-
yrlerin saraylarnda da sylyor, orada ba dndrc cretler
elde ediyorlard. ki hadm arkc Baltasare Feri (1610-1680),
Caffarelli (1710-1783) veya Blaise Berthod prenslerin aradklar
sanatlar haline gelmilerdi. Fransada Byk Yzylda kadn
arkclar aforoz edilirken ve talyada polis onlar zel mahalle
lere yerletirirken, onlarn yerini alanlar lks iinde yaayarak
saltanat arabasnda geziyor ve saraydan gelir elde ediyorlard.
Krallarn arkcs diye adlandrlan bir Farinelli (gerek ismiyle
Carlo Broschi, 1705-1782), 22 yln spanya saraynda geirdi; onun
V Felipein melankolisini on yl boyunca her gn ayn ezgileri
okuyarak iyiletirdii syleniyor. nsann iinden melankolinin
yerini fkenin alp almadn sormak geliyor.

yi yetim i ve iyi balantlar olan kastrato bir ocua sa

hip olmak, bir aile iin bir servet anlamna gelebilirdi v'* birok
hadm etm e ileminin kazara olduundan phe duymak ahlak
d olmaz. Denilebilir ki, yalnzca talihsiz zelliklerini sm r
m ek iin yzyllar boyunca inanlmaz sayda erkek ocuu hadm
edildi. stelik berber ve cerrahlar dezenfekte etm eyi bilmedikleri
iin ilem sonrasnda komplikasyonlardan ka ocuun ld

402
sylenm iyor nk bilinmiyor. Akneli bir kyly tra etmekte
kullanlan bak, cinsel organ torbasn da kesiyordu.

A m a sonunda, kibarlk, tbbn ilerlem esi ve kadnlarn ba

mszlamas, hadm etm e ileminin y o l at kmseme his
sinin dnda, sonunda onlarn egem enliine son veren etkenler
oldu. Sahnede grnen son rnek Moreschi, (1858-1922) ayrca
1902 ve 1903te kayda alnan tek rnek olarak grnyor. Ana
9 ubat 1983te, gerek bir kastrato kontralto, Brezilyal Paolo
A bel do Nascimento, Lim ogesun Sainte-Marie kilisesinde ark
syledi. O zaman bu konu uzun sredir duyulmutu: XIX. yzyln
balarndan beri, kadn arkclar sonunda sefil mahalleleri terk
edip opera sahnelerine ktlar, ayn zamanda zarar grmemi
adamlar, tenorlar, bas ve baritonlar zaferle hkm sryorlard-

Bu gerekler ancak baz uzmanlar tarafndan bilindi ve isyan

uyandran nitelikleri olduka sk biim de gereksiz bir egzotizm
hevesiyle gizlendi. Bizce bu, ne yksek kontr, kontrtenor ve fal'
setistlerin onurlarna, yeteneklerine ne de barok amatrlerinin
iyi zevklerine hakaret etm ek deil, yalnzca estetik zevkin elenk-
leriyle sanatsalca rtl olsa da hadmn smrlmesi zerine
kurulu bir gelenee damga vurmaktr.

2011de Marsilyal bir doktor, pop m ziin m erhum kral

Michael Jacksonn ergenlii srasnda kim yevi bir hadm latrt
maya m aruz kald varsaymn ne sryordu. Bylece Jackson
Fiven harika ocuunun sesi, ergenliin yol aaca ykmdan
kurtulmutu.

403
1963

J. F. Kennedynin ldrlmesinin Gizemi

zlecek mi? ^
.v *
1 3

XX. yzylda devasa bir aldatmaca olduysa, bu da kesinlikle

Kennedy'nin halk iinde ldrlmesi zerine olan soruturmadr

22 Kasm I96 3'te I2.30da, ABD bakan John Fitzgerald

Kennedy, Dallas Elm Sokanda bir kitap deposu olan Teksas
B ook D epository Buildingin nnden geerken st ak ara
basnda ld. Bu binann altnc katnda bir pencereden, Lee
Harvvey Oswald adnda biri ona Mannlicher-Carcano tfeiyle
kurun atmt. Parkland Hastanesine taman Kennedy'nin
saat I3.00te oraya vardnda ld ilan edildi.

Bir buuk saat sonra, Dallasta batan baa tuhaf bir kovala
maca sonunda polis Oswald saat I3 .5 lde yakalad, beklenmedik
biim de sinemaya girip koltuk parasn dem edii bahanesiyle.
O zam an uygunsuzluklar, samalklar ve gerek dlklar balad.

Elimizde ne yeni bir veri ne de gizli bir bilgi var ama ite bu
olgular yeterince anlaml grerek bir araya getirdik.

SSCBde casusluk eitim i alm ve Kba'da casusluktan sulu

bulunmu eski denizci ve paranoyak marjinal Oswald tetii ok
kolay ekmiti: ledii varsaylan cinayetten sonra cinayet yerine
uzak olmayan Oak ClifFde bir pansiyona giderek orada bir oda
kiralamt. Ev sahibesi onun saat I3.05te yeniden ktn ve

404
otobs duranda .38 kalibre Smith & W esson tabancayla ve
cephaneyle" beklediini grd. Evsahibesinin belli ki keskin bir
gz vard ne de olsa Teksas yerlisiydi. Veya Oswald tabanca ve
cephaneyi elinde tutuyordu ki bu, iyi bildiim iz Dallasta bile
tuhaf bir davrantr.

Birka dakika sonra, yine soruturmaya gre, polis memuru

J. D. Tppitt onun arabasn durdurdu ve Oswald onu ldrd.
Ve sonra Oswald sinemaya girdi.

te bu elikiler iin hibir aklama yaplmad: Otobs du

randa bekleyen Oswald nasl olup da arabasnda bulunuyordu?
Ya Tppitt neden onu durdurdu? Bu durum ou zam an olayla
ilgilenen yazarlarca grm ezden gelindi, hlbuki bize zellikle
aklayc geliyor; aslnda cinayetten epey nce katilin egalinin
belirlendiini ispatlyor Polisin Teksas Book Depositoy Buildingde
bulunan m ehul katilin kim liini 46 dakikada tespit ettiine ve
Dallastaki btn ajanlara egalini ilettiine ve sonra onu bir
sinema salonunda karanlkta tandna inanmak gerekir mi?
1963te cep telefonlar yoktu.

22 Kasmda 13.51de polis eliinde m ahkem eye gtrlr

ken, Oswald, Jack Ruby lakapl bir gece kulb iletmecisi Jacob
Leon Rubinstein tarafndan ldrld; TV kameralar njade ksa
m esafeden ate edilmiti. 1964te sulu bulunan Ruby cinayet
sulanmasnn sebebinin iptal edilmi olduunu grd ve yeni
bir dava iin bir baka iddia m akam yetkilisi arld. yl
sonra bu dava sonulanmamt ve 1967'de Ruby hapishanede
kanserden ld. Davrannn sebeplerini asla sylemedi.*

405
Olayn tuhaflklar b ir araya toplannca kamuoyunda pheler
uyand; bu, 6 Haziran 1968de Los Angelesta ayn derecede tuhaf
koullar iinde gerekleen Robert Kennedy suikastiyle glendi
(Orada da federal polisler salonda bulunan katil Sirhan Sirhann
uyarc davrann fark etm em ilerdi).

Bakann ldrlmesinden ksa sre sonra halefi Lyndon B. Johnson

tarafndan, btn bam sz soruturmalardan kanmak iin
bir soruturma komisyonu oluturuldu, bu resm olarak zellikle
belirtildi. Ne tuhaf: Bamsz bir soruturma hangi gerein ortaya
kmasn salayacakt? Bunun bakanln ille de cumhuriyeti
bir yargcn, Earl W arren n yapmas gerekiyordu. 552 tam n
sorgulanmasnn ardndan, 1964 Eyll aynda W arren kongreye bir
rapor sundu. Bu rapor nce heyecanla karland, nk suikastle
endieleri artm ulusal kamuoyuna gvence veriyordu. eitli
yetkililerin aklamalarnn arasndaki farklara ram en olaylarn
aa yukar resm olan versiyonunu doruluyordu: Bakan, Lee
Harvey Oswald tarafndan kurunla ldrlmt ve hepsi
buydu, nokta. Saldrya yabanc bir gcn kartna dair hibir
kant ortaya kmamt.

Sonularn bir yn karlama cokusunu byk oranda sn

drd: FBIya ve bakann gvenliinden sorumlu gizli servise
yneltilen eletiriler. Kenned/nin Dallasa ziyareti zerine yaplan
tehditlerin hesaba katlmamas eletiriliyordu. Neden?

Ayrca bir boluk, okurlar tatm insiz brakyordu: Kennedy

ve Oswald cinayetleri arasnda hibir alaka bulunmamt. te!

M uhtem elen sorguya ekileceinden phelenen Edgar

H oovern FBIy, 1963 Aralk aynda 26 cilt halinde, varlan so
nular yaymlamt.

406
 Bunlarda birok kilit tann birbiri ardna kayboluundan
bahsedilmemiti. phesiz, talihsiz tesadflerdi. Ayrca birok
tanklk ve belgenin m ill arivlere kaldrldklar ve hl orada
durduklar da belirtilmiyordu.

phesiz Abraham Lincoln ve James Garfield suikastlerinden

beri ABD, bakanlarnn baz huzursuz kiiler tarafndan h ed ef
tahtas haline getirilm esine hazrd (birka yl sonra bir baka
bakan Ronald Reagan lmden klpay kurtulacakt). Ancak kara
film ve byk polisiye romanlarn lkesinde, yetkililer bylesine
kt dzenlenm i bir entrikay halka brakmaktan daha iyisini
yapabilirlerdi. Ulusal ve uluslararas kamuoyu iin bir aalama
ifadesine denkti bu.

Ya da bu entrika ortaya karlamayacak kadar yank uyan

drcyd.

Dalar kadar makale, kitap, televizyon program ve bir film bu

saldrya adand; ezici ounluk bir kom plo teorisinden esinlendi
ve olayn ta kendisi hafzadan silindi: Trajik olaylardaki g izli ne
denleri ayrt edebildiine inanan ve akl d teoriler oluturan
karmak ve pheci zihinler daima vardr. Am a baz natlarn
iddia ettikleri gibi lkeyi herhangi bir sebeple bir bakandan
kurtarmay amalayan herhangi bir Am erikan komplosuna dair
hibir kant bulunamad. Oswald, komnistlerin ABD dmanl
yla zehirlenm i bir fanatikti hepsi bu. Ruby'ye gelince, iren
bir cinayetin karsnda bir vatandan doal fkesine yenilmiti.

Bu bir Epinal resm kadar basitti.

Zaman bu olayn zerini gri bir tlle rtt, bu arada fkeler

diniyordu. Ayrca olayn adalar vefat ediyorlard. Merakl olan

407
larn soruturmann yeniden almasn merulatracak kantlan
yoktu ve elinde kantlar bulunanlar ard arda lyordu. W arren
komisyonunun vard sonular olduu gibi kalyordu.

te yandan birok soru devam ediyordu, bunlara ne bu

kom isyon ne de FBInn soruturma raporu cevap verdi veya
cevap nitelii tayan unsurlar sunmad:

- Lee Harvey Oswald silah atan tek kii miydi? Daley Plaza
adnda bir yuvarlak kavak zerinde olan, bakann geecei
y o l stndeki kk tepeden atlan drdnc bir atla ilgili ta
nklklarn tem eli nedir? 1983'te bam sz bir aratrmac, M ary
Ferrell, drt silah at olduunu ispat eden ses kaydn buldu.
Nasl oluyor da, baka bir bam sz aratrmacya g re138 tank
larn ou silah atlarnn kkenini yukarda bahsedilen tepeye
dayandryor? Peki ya W arren komisyonu bu eyi neden reddetti?

- W arren raporunun teknik unsurlarnda boluklar vard...

Drdnc bir silah at zerine tanklklar u sebepten dolay
es geildi: Duyulan drdnc at patlamann yanksndan dolay
olmalyd. Aslnda, bir silah atldnda duyulan at sesi, horozun
kuruna arp ve bunun spersonik hzla atmosferde aklamas
dr. ok iyi. Am a bu durumda, (Oswald kez ate ettiine gre)
alt patlama duyulmas gerekirdi ki yle olmam.

- Oswald ate eden kii miydi? W arren komisyonu raporuna

gre, bakann arabasna araba uzaklarken ate etmiti. Oysa
uzmanlarn genel grne gre, 1. Dnya Sava smsnda talyan
ordusunun kulland karabinann, Mannlicher-Carcanonun 6,5
m m kartuunun durdurma gc bu baar iin yeterli grlm
yordu. Hareket eden bir hedefe byle bir silahla ate etm ek iin,
st dzey bir atc olm ak gerekir; eitim ald at okullarnn
grne gre Oswald byle deildi.

408
 - silah at ( tane olduu varsaylrsa) yaklak saniye
aralklarla yankland. Birincisi srasnda silahn zaten dolu olduu
varsaylrsa, sradaki iki atn bu srede atld dnlyor.
Eer bunlar Mannlicher-Carcanoyla atldysa, Oswaldn silahn
eliyle dikkate deer bir hzla doldurmas gerekiyordu. Srgy
ekmek, kurunu yerletirm ek, karabinay yeniden kapatmak,
hareket eden bir hedefe nian almas ve ate etm esi... Bu esiz
bir el abukluu gerektiriyor. A m a yine yantsz kalan soru: Bir
otom atik karabina kendisine daha rahat bir kullanm olana
sunaca halde, ateli silahlarda orta derecede bir deneyim i olan
bir adamn byle bir silahla saldrya girimesi anlalabilir midir?

- O swaldn ate ettii yerde polisin iki karabina bulmas

zerine hibir resm aklama yaplmad. Birisi Mannlicher-
Carcano'ydu, dieri namlusu zerine 7,65 Mauser iaretliydi.
Tank herhangi biri deildi, Dallas erif yardmcs R oger Craigti.
Am a dier karabinann ismi belirlenm edi ve zaten tabanca kalib
resi olan 7.65lik kurunlar atamazd. Mauser markasna gelince,
bu, W inchester veya Rem ington gibi farkl karabinalara uygun
olan bir srgye aitti.

- Mademki, W arren raporuna gre, bakan vurm ak iin

yabanc bir g tarafndan grevlendirilm em iti, Oswald bunu
neden yapmt? ^

- Ya Jack Ruby neden yapm t ve neden lene kadar bunu

sylem eyi reddetti? Bir devlet cinayetinde, nedeni olmayan iki
katil, kesinlikle fazla. M adem ki polis korumas altndayd, Ruby,
Oswalda bu kadar yaklama iznini nasl ald? Rubynin, sald
rdan bir saat nce, ikinci atnm bulunaca tepe zerinde,
yannda bir tatn bagajndan bir tfek alan bir adam varken
grld ynndeki tanklkla ilgili ne dnmeli? lmnden
sonra onun Kbada bir gece kulb iletmecisi olduu renildi.
Bu da m antkl bir soruya esin kayna oldu: Onun Kastro kar

409
tlaryla ilikisi neydi? Rub/nin Richard N ixon iin alan bir
casus olduuyla ilgili iddialar nedir?

- Sonra sekizinci bir soru ortaya kacakt: N eden 1999'da

Kennedynin kalntlarnn yerletirildii grkem li bronz tabut,
sradan ahap bir tabutla yer deitirildi ve birincisi ABD Hava
K u vvetlerinin bir uayla Atlantike atld?

Kamuoyu W arren raporundan nce hkim olan hisse yava

yava geri dnd: gerek gizleniyordu nk ok fazla insan
tehlikeye atyordu.

1991de gerekilerin kolaylkla eletirdikleri duygusal faktr n

plana kt. O yl gsterim e giren Oliver Stoneun JFK film i komplo
teorilerini kamlad. Anayasann prestiji ve m illetin yneticileri
iin duyduu sayg sz konusuydu. Zaten, 1967de, amurlu ol
duu belli bu batakla geni bir y o l denmiti: Sonradan FBI
tarafndan grevlendirilm i ve N e w Orleansda blge basavcs
(District A tto m e y ) seilmi eski bir av pilotu jim Garrison, Clay
Shaw adnda birini CIA yesi ve suikast ibirlikisi olarak ve bir
bakasn, David Ferrieyi, tutuklayarak sansasyona yol amt.
Ayrca, Rub/yi ek ibirliki olarak suluyordu. Ksacas Ruby,
Oswald can skc bir tanktan kurtulmak iin ldrm olmalyd.

Bu, FBI ve CIA arasnda o dnemde ve hl hkm sren reka

bet hatta dmanlk efsanevidir ama burada biraz ileri gidilmitir,
nk eski bir FBI grevlisinin bir CIA ajamn tutukladn daha
nce grm em itik. Sonra dedikodular balad: Saldn zamannda
CIAin bakan G eorge W. H. Bushtu, yani gelecekteki bakan ve
George W. Bushun babas. Hlbuki Bush zellikle Kennedynin
siyasetine dman olan Teksas'n petrol evrelerine dhildi. Kbal

410
srgnlerden ekirdek gruplar kuran bir organizm ann bakan
olarak, Oswald gibi bir Marksist ajan, Kennedynin Marksizm in
balca dman olduuna ikna etm ek iin zehirlem ekte" fazla
zorlanmayacakt. Burada hatrlatmak gerekir ki, Kbay yeniden
igal etm eyi amalayan Dom uzlar K rfezine faciayla sonulanan
sefer, 1961de Kennedy zamannda olmutu. Dedikodular ok
fazla sayda nfuzlu kiiyi lekelem eye balamt.

W arren komisyonunun almalarn takip etmek iin, 1992de

Temsilciler Meclisi tarafndan iki komisyon daha kuruldu, HSCA
(House Select C om m ittee o f Assassination Inquiry) ve ARCA
(Assassination Records Collection Art, ayrca JFK A ct da denili
yor). Onlarn elde ettikleri sonularn ncekilerden pek bir fark
yoktu, rnein baz noktalarda: Birinci komisyon iki tetikinin
ate ettiine dair gl bir ihtim al bulunduunu kabul ediyor.
Bu da bir kom plo olduu anlamna gelir ama bunu yapanlar
kim? Anlalmaz e y Kom plo teorileri son hzla yeniden balad.

K olektif yalan dknlnn mucizesi: Yirm i sekiz adam, ikinci,

nc ve drdnc tetikiler olduklarn itiraf ettiler.

Suikastten beri gnm ze kadar dokuz kom plo teorisi ileri

srld, bu da phelerin bykl ve dayanklln ortaya
karyor. Uzaktan bakldnda, bunlarn drd geree pek uygun
gelm iyor ve zaten bir kenara brakld: Bir Kastro yanls komplo,
bir KGB komplosu, (D om uzlar K rfezi karmas denemesinin
baarszlndan fke duyan) Kastro kartlarnn komplosu ve
yine ayn sebeple CIA maveriklerinin bir intikam. Kennedy aslnda
D om uzlar K rfezi operasyonu iin hava kuvvetlerinin desteini
reddetmiti, baarszlnda bu belirleyici bir faktr oldu. Ayrca,

411
sonradan Kbaya karma denem elerinden vazgeti; bakan-
mn General Lyman I. Lem nitzer olduu ordunun genelkurmay
JCSnin (Joint Chiefs o f Staff) hararetle kar kmasna ramen.

D ier d rt teoride, o kadar dayanksz olmayan iki tanesini

ayrmak gerekir: ncelikle, bir mafya intikam teorisi; mafya,
bakann babas Joe Kennedynin srarlar zerine, olunun ba
kanlk seiminin baansna katkda bulunmutu ve Jackin kardei
Robert Kennedynin abalaryla kt bir karlk grmt. Sonra,
Robert Kennedynin grevinden almakla tehdit ettii FBI bakan
Edgar J. H ooverin intikam. Bu tuhaf kiilik, ABDnin gizli gerek
gcyd, ama hom osekselliini iyi saklayamad ve zel gece
lerde kadn dans klna girdii syleniyordu; H oover birok
sulu kadar dedikodulara y o l amt. Bu dedikodulardan birine
gre, kom plonun gereklii konusunda bilgilendirilm iti, ama
yardmcs Charles Colsonla birlikte evli gibi yaadn ortaya
karmakla tehdit eden bir antaja boyun emiti.

Son iki teori bir taneye indirilebilir: Kennedynin fazla liberal

eilim leri ve Kba karsnda gevekliine fkelenen Am erikan
an sa ile avantajlarn elinden alan bir vergi reform u projesine
fkelenen Teksas petrolcleri ideolojilerine ve finansal karla
rna dman bir adamdan kurtulmak iin bir suikast projesi
dzenlemilerdi.

Kennedynin Dallasa ziyaretinin siyasi ortam bir siyasi su-

ikastin phelerini saklamaya hi uygun deildi. Aslnda geni
bir blmnn hkmetin liberal siyasetini onaylamad g
ney dem okratlan arasnda bir blnm eye z . getirm ek iin
yaplan bu ziyaretin frtnal geecei belliydi. Protestocular en
azndan tehditkr cm lelerle pankartlar ve b ezler amlard:
Kennedynin demokrasiyi ezmesine yardm edin, Sayn bakan,
sosyalist eilim lerin ve kom nizm e teslim olman nedeniyle, seni
btn kalbimle aalyorum veya Kennedy, sen bir hainsin.

412
 zellikle Gney eyaletlerinde Kenned/ye kar iddetli bir
dmanlk lkeyi alkalyordu. Birok kez bahsedilen cumhuriyeti
muhafazakrlar komplosu varsaym g z ard edilem edi. Polis
araclar ile Oswaldn ve Rubynin maniplasyonu zerine komplo
teorisi devam ediyor. Suikaste birok aktr katlm olabilirdi.
Bazlar daha sonra aa vurulacak tanklklar brakabildiler.

Sanki dosya yeterince kabark deilmi gibi, 2003'te iki Amerikal

yazar Brad O Lea y ve L. E. Seym our sansasyonel bir kitapta139
Kennedy'nin katili olmakla suladklar yeni birini tanttlar: Jean-
Michel Souetre. Kitabn tam bal arpcdr: lm geni: Gney
Vietnam 'n ve Fransz mafyasnn JF K suikastinde rolleriyle ilgili
ok edici gerek. Onlara gre, Fort W o rth den gelen Souetre,
22 Kasm leden sonrasnda Dallasa varm ve suikasti takip
eden 48 saat iinde snr d edilmiti. Hayal gc konusunda
sknt ekm eyen iki yazar SDECE tarafndan aranan paral asker
Souetrein Dealey Plaza tepesi katili olduu sonucuna vardlar.
Hayati nem tayan bu noktaya gelm ek iin Gney Vietnam
Dallas saldrsna baladklar ar ssl bir entrikay incelemi
olacaz.

Daha kafa kartrc olan Clk bakta), m etnin zerinde elle

yazlm 1 Nisan 64 tarihinin bulunduu CIA Historical Revievv
Program n GZL diye mhrlenmi bir notun fotokopisi ol
masyd. Dolaysyla bu gerekten CIAin zgn bir belgesiydi;
kurgusal hayal gc aslnda ar cezai yaptrm a ram en devlet
belgeleri hazrlanmasn uygun grmyor. Hlbuki bu notun tam
transkripsiyonu (elyazmas eklemelerin alt izilmitir) ite burada:

413
 Jean S ouetre d ier adyla M ichel R ou x d ier adyla M ichel
M e rtz - 5 M a r t 1964te M. Papich, Franszlarn Pariste adli atae
ile balantya getii bilgisini verdi; bylece SDECE New York'taki
broyu konuyla ilgili olarak sorgulad ve o n la r da onun bakan
Kennedynin suikastinin ardndan Fort W orth veya Dallastan karak
A R D den snr d edildiini aklad. S ouetre 22 Kasm da sabah
F o rt W o rth de ve leden sonra Dallasta bulunuyordu. Franszlar
onun Meksikay a veya Kanaday a d oru snr d edildiini d
nyorlar. Ocak aynda, Houston Teksasta 5803 Birm ingham 'da
evi bulunan Alderson adnda b ir diiden b ir m ektup ald. Kiinin
Fransz ordusundan fira ri b ir kom utan olduunu ve OAS'm a k tif
bir yesi olduunu dnyoruz. Franszlar de Gaullen Meksikay
ziyaret projesi nedeniyle endieleniyorlar. Onun ABD'den snr d
edilmesinin sebeplerini ve gidecei yeri bilmek istiyorlar. Dosyalarnda
onunla ilgili hibir ey bulunmadndan Bro, Teksas ve IN S ile
d orulam alar yaptrd. sterlerdi ki biz dosyalarmza bavuralm
ve Franszlara ne iletilebilir saptayalm. CSCI-3/776, 742 ve CSDB
3/655.207 belgelerinin b ir kopyas, ayrca kom utan SOUETREin
b ir fotora f M . Papiche teslim edildi.

Hatrlatmak gerekir ki belgede anlan Bro, Federal Soruturma

Brosu (FBI), Fransz SDECE, D Dokmentasyon ve Kontrespiyonaj
Servisi ve INS, Gm enlik ve Yurttala Kabul Servisi. Bu belge
632-796 numarasn tayor. Birok bakmdan kafa kartrc.

ncelikle, Jean Souetrein ABDden neden snr d edildiini

aklamyor. Bu ar bir nlem, birok durumd onun Am erikan
toprana dn ihtimalini imknsz klyor. Eer bir su ilemise,
orada hapse atlrd; yoksa, ancak kaak giriten veya vizesinin
izin verdii -genellikle aylk olan - kal sresini amaktan
dolay snr d edilebilirdi. ki durumda da en yakndaki Fransz
konsolosluu bilgilendirilirdi ve ilgilinin Fort W o rth ten Dallasa

414
zgrce gezm e imkn kesinlikle olmazd. SDECEnin bu gerek
leri bilm em esi mmkn deildi. nc ihtimal, Souetre'den
lkeyi terk etm esinin yar resm olarak rica edilmi olmas. K im
tarafndan? Belli ki Franszlar tarafndan deil.

Am a ne FBI, ne CIA ne de INS, bu belgeye gre, Souetre

adnda birinin snr d edilm esi veya snra geri gtrlm esi
konusunda bilgilendirildi. Tuhaf.

stelik daha da tuhaf olan, Jean Souetre, Michel Roux ve

M ichel M ertz, gazeteci Marie H ubertin gsterdiine gre
ayr kii.140

Roux suikast gn pekl Am erikadayd, ama Fort W o rth te

nfuzlu birinin evinde bulunuyordu ve suikast mahalinde olm a
d phe gtrm ezdi.

Michel M ertzin, Marie Hubert tarafndan sorgulanan, 1994te

len dul ei141 kocasnn 1963 ylnn Kasm aynda ABD'de bu
lunduunu kesin bir dille yalanlad.

Sonunda, 1999'da bir baka gazeteci tarafndan sorgulanan

Jean Souetre, suikast tarihinde ABD'de bulunmadn aklad ve
M e rtzin kim liini dn aldktan sonra orada bulunmu olabi
leceini iddia etti. ki adam aslnda birbirlerini Direni srasnda
tanmt; ikisinin de en azndan alkantl bir gem ii oldu ama
bunun ierii bu sayfalarn kapsamnn dna kyor. Ne var ki
1961den beri grmemilerdi. Dolaysyla, M ertzin kimlikliini
dn ald varsaym en azndan speklatif grnyor.

632-796 belgesinde isim, hi de akla yatkn olmayan bi

im de ayn kiiyi belirtm ek iin, nasl buluabildi? SDECE bu
kadar byk bir hata yapm olamazd. Belgede bahsedilen di
er isim ler CIAin varsaym, dolaysyla bir Am erikan hatasnn
m eyvesi olacakt. Bir hata? Sylendii zere M. Papiche iletilen
Souetre fotoraf, onun Fort W o rth te kalan Roux ile hibir il

415
gisinin bulunmadn gsterm eye yetiyordu. Bunlarn zerini
rten gizli kurtarcya ram en gizli servislerin hatalar aka
ortadadr; yazar birazck intihara m eyilli olsun, bir bestseller
kitaba konu olabilirdi.

632-796 belgesinin -yine ayn derecede tuhaf biimde Warren

raporuna konu olmayan- analizi, ancak aknla ya da en azndan
derin bir phe hissine yol at. Sz konusu olan, CIAin, FBIya
yneltilm i bir istei bildiren bir i notu; FBI, SDECEnin bilgi
isteine yant verm ek iin CIAe bavuruyor. Am a SDECE, Pariste
ABDnin konsolosluunun adli ataesine, farkl kimlii birbirine
kartran bu kadar absrt bir istekte bulunamazd. Varlan sonu
basittir: Bu belge sahtedir. Gizli servisler tarihinde kesinlikle tek
rnek olmayacakt. Yalm zca tarih doru: 1 Nisan akas.

Kennedy suikastinin sorumluluunu yabanclara, her zaman

ilkel bir anti-amerikanclkla sulanan Franszlara yklem eyi he
defleyen bir beyin ykama giriiminin meyvesidir bu. O dnem de
Souetrein aslnda, az ok hakl olarak, Fransz Cezayirinin bir
partizan olduundan phelenildi. Dolaysyla bir ABD bakann
ldrm ek de dhil her tr lgnl yapabilecek kayp bir asker.

Kennedy suikastinin gerek faillerini saklamak iin abalar

bylece bunun gibi on kadar aldatmacaya ilham verdi.

Am a btn komplo teorileri aldatmaca igdsyle kurulmad.

Ve bu igd her zaman zannedilen kiilerde yani masal peindeki
cahillerde bulunmuyor. te burada gerekten b ir kom plo var.

416
1973

Gizemli Salvador Ailende Efsanesi

Uzun bir on yl boyunca, 1970li yllar ve sonrasnda, ilinin birinci

Marksist bakan Salvador Gossens Allende'nin imaj, Atlantikin
iki kysnda bat solunun hayal gcnde canl alevlerle parldad.
11 Eyll 1973'te (belli ki kader yazan bir tarih) bakanlk saray
La M onedadaki intihar onu kahraman bir ehit m ertebesine
kard. Onu bu umutsuz harekete srkleyen asker darbe ile
ardndan gelen ve bat dem okrasilerinin knad diktatrlk
rejimi, onun konumunu gklere kard.

te yandan, Allendenin yl bakanlnn ekonom ik bilan

osunun devlet adam olarak grkem ine hibir katks olmad.
Amerikan maden firmalarnn tazminatsz kamulatrlmas ve zel
irketlerin zorla satn alnmas yatrm clarn cesaretinskrmt.
Tarm reformu, fiyatlarn dondurulmas ve maalarn art, mali
a derinletirmi, sonra enflasyona ve yiyecek ktlna neden
olmutu. Uluslararas kredi dondurulmutu. Grevler patlak veri
yordu, hlbuki rejim tam da ii snfna ayrcalklar salamaya
alyordu. SSCB henz km em iti ama bir kez daha Marksist
prensiplerin tehlikesi ispatlanmt. stelik in ve Kbayla diplo
matik ilikilerin kurulmas, ilinin bat demokrasileriyle ilikilerini
sonunda bozmutu.

417
 ili Marksist rejim inin devrilm esinde ABD'nin el altndan
giriimi, Allende'nin kapitalist em p eyalizm in bir kurban ol
duu ynnde eitli sol gruplarn vardklar kany glendirdi.

Ailende sosyalist olmutu, kariyeri bunu ispatlyor: 1933'te

ili Sosyalist Partisinin kurulmasna katkda bulunmutu, Fransz
yazar Regis Debray bunu iilerin diktatoryasna dayanan bir
Marksist parti olarak tanmlyordu; bu partiden 1952'de dlan
masnn sebebi, yasal olmayan komnistlerin desteini kabul
etmesiydi. 1958de ayn komnistlerin desteiyle yeniden boy
gsterdiinde, kimse syleyecek bir ey bulamad, nk ili
Kom nist Partisi o zam an yasal bir stat elde etmiti.

2004'te ilili tarihi, filo z o f ve akademisyen V ictor Fariasn eseri

Salvator Ailende: contra los judios, los homosexuales y otros dege-
neradosn42 (anlam belli), birok sol evrenin heyecan ve fkesiyle
karlat. Ayn derecede yank uyandrc H eidegger ve Nazilik143
adl bir eserle, 1984te dikkat eken Farias, orada kantlara da
yanarak Ailende efsanesini yerle bir ediyordu.

Allendenin ili Sosyalist Partisinin kurulu yl 1933'te verdii

tp doktora tezi, o zamanlar zellikle Alexis Carrel tarafndan
Avrupa'da retilen ve sava sonrasndaki eitli sol gruplarn
ilkeleriyle asla uyumlu olmayan bir rkl ortaya koyuyordu.
Bal H igiene m ental y delincuenda (Zihinsel "alk ve Su
lemeye Eilim ) olan eser, Yahudileri, Araplar ve ingeneleri
tpk dnem in Nazi teorisyenlerinin yaptklar gibi yozlamlar
tarafnda gsteriyordu. Bilhassa Yahudilere su ilemeye eilim,
dolandrclk, kara alma, iftira ve zellikle tefecilik144 zellik
leri atfediliyordu. Duygusal nedenlerden dolay ilenen sular

418
Yahudilerin ileyebileceini -phesiz onlar duygu hissedeme-
yeceklerinden- reddettikten sonra, u sonuca varyordu: Bu
bilgilerle, rkn su ileme eilim inde etkili olduu dnlebilir.

Yahudi kartlnn yerleik olduu 1933te bile, bilimsel

iddialar tayan bir rencinin, her ey bir yana, tefecilii bile
kaltsal bir kusur olarak grm esi karsnda insan hakl olarak
aryor.

Am a en nefret edilesi biimiyle rklkta inat eden Ailende, bir

baka rk doktor, UruguaylI Jose Maria Estapeden sz ederek,
ingene ve bohem kabilelerinde avareliin biyolojik kaltmn
ortaya koyuyor ve bunu perinlemek iin, Yahudileri de ekliyordu.
Bunda Nazilerin bile bahsetmedikleri b ir kusur vard.

Daha da iyisi, Ailende devrim ci hareketin kendi iinde kri-

m inojen olduunu dnyor ve devrim cileri zel psikiyatrik
barnaklara kapatmay tek lif ediyordu. Bu tam da Sovyetlerin
yapt eydi.

Dr. Allende'nin kariyeriyle ilgili olarak kesinlikle iyiye iaret

deildi bu. Nitekim , 1939da Pedro A guirre Cerda hkmetinin
Salk Bakan oldu.

Bakan olur olm az, rkn iyiletirilm esi zerine, (elb ette beyaz
.A
rk) bakanlk kararnamesini yrrle koydu; nk Cerda da
ayn fikirleri paylayordu. Irkn savunmas ve bo zam ann de
erlendirilm esi iin m ill enstity (olduu gibi) kurdu; bir ba
kma yiletirilmi Bo Zamanlar Bakanl. Genel bakan olarak,
ilinin Nasyonal Sosyalist Partisinin (yani Nazi, Alm an Nazisi
tarafndan tannyordu) kurucusu General Francisco Javier Diaz
Valderramay seti.

Gnlk gazete La N a cioria yazd, Farias tarafndan kopya

lanan bir m ektupta Ailende, hkmetin salk politikasnn

419
tem el nlem zerine kurulu olduunu aklyordu: uyuturucu
bamllnn zorunlu tedavisi, zhrevi hastalklara kar mcadele
ve hastalk bulatrmanm su saylmas, buna akl hastalarnn
yn etim kararyla ksrlatrlmas da dahildi.

Bu son uygulamann ad jenizm ve III. Reiche tepki gste

rilmesine neden olan en knanacak uygulamalar arasnda bulunur
Buna armak gerekir mi? Yasa projesi 1939 ve 1941 arasnda
yazld ve uygulama grevi iki III. Reich taraftarna verildi, Hans
Betzhold ve Eduardo Brcher. Gazeteci Balbino Katzn yazdna
g re145 projenin bilim sel ve ahlak atlaklarn gren ilinin n
roloji, psikiyatri ve yasal tp kurumu, bunu yok etti.

Allendenin lm nden sonra taraftarlarnn haykrlarn

kolayca anlayabiliyoruz. En iddetli olanlar Alm an solununkiler
oldu. Henz dzle kamamlard.

Allendenin hatrasnn savunucularnn iddialarndan biri uydu:

Onun knanmasna neden olan eyler genlik hatalaryd ve siyasi
alanda sonradan yaptklar bunu tem izlem iti.

Gney Am erikann dier birok lkesi gibi ili de, iki

Almanyann biri veya dierinin atm osferinin kendi huzurlar
iin zararl olduunu dnen Alman snmaclar barndryordu.
rnein, Paul Schfer Schneider, ki 1960larda Santiagonun 350
km tesinde utan verici Colonia Dignidad kurmutu. Buras
varsayld zere A llendenin dne kadar jenizm m erke
ziydi ve Pinochet rejim i altnda bir ikence yeri olduu ortaya
kmt. Veya W a lter Rauff; Federal Alm anyada Yahudi soyk
rm ndaki rol nedeniyle mahkm edilm iti ama Allendeden
nceki Jorge Alessandri hkmeti onu lkesine geri verm eyi
reddetmiti. Arjantine yerleen Schfer Schneideri bu lke kendi
lkesine geri gnderdi. Am a Ailende, RaufFu geri gnderm eyi

420
reddetti. Farias'a gre, A llendenin bakanlk kampanyasnn fi
nanse edilm esinde katks olmutu.

Efsaneyi ykm a ii tamamlanm grnyordu. Belki de sos

yalizm ve nasyonal sosyalizm arasndaki tarih ortaklklar gsteril
m edike tamamlanm olmayacakt. Bu m esele Salvador Ailende
efsanesini te et geiyor ve bildiim iz kadaryla, kimse bu riski
henz almad.

421
1980

Saklanan Parapsikolojik Sava

Yllar boyunca, souk sava srerken, ABD, SSCB ve beraberinde

in, bu dnem e zel ok sayda eserde artk rastlanmayan bir
baka savaa hazrlandlar: Parapsikolojik sava. Bu alanda bilgili
olmayan bir okuyucu iin bu terim fazla kapal geliyorsa, bunun
dncenin uzaktan iletilm esi veya telepati yoluyla uygulanan
bir sava olduu sylenebilir.

Belgelerin telepatiyle alnmas, telepati yoluyla dncenin

odaklanmas ve yetenekli telepati uzmanlarnca makinelerin ku
manda edilmesi deneylerine bu lkenin her biri bugn miktan
belirlenem eyen bteler ayrd.

Sansasyonel veya ho grnen bir ey ifa etm ek amacyla

tek tk veya phe uyandrc baz olaylardan yola klarak
yaplan kestirimci bir deerlendirm e deildir bu. XX. yzyln
dnya politikasnn bu tuhaf blm ne birok eser adand ve
sayg duyulan ve saygdeer yaynclar tarafndan yaym lan d.146
Aada bahsedilen eserin her birinin sonundaki kaynaka,
bu kitabn birok sayfas kadar y er tutar. XX. yzyln asker ve
bilim sel tarihinin bu bilinm eyen blmnn balca olaylarn
zetlem ekle yetineceiz; bunlar, aldatmacann kendisi ile (her ne
kadar dindar olmasalar ve radikal derecede pozitivist grnseler

422
de) baz cemaatlerde grlen kendi kendini aldatma arasnda bir
snr izmenin ne kadar zor olduunu deerlendirmeyi salayacak.

Yukarda bahsedilen 1980 yl bir dnm noktasdr: ABDnin

psikotronik147 silahlar alannda asker aratrmasnn halka ilk
akland yldr. Yarbay John B. Alexander tarafndan yazlan
The N e w Mental Battlefield: Beam M e Up Spock (Yeni Zihinsel
Sava Alan: Inla Beni Spock) fantezilerin etkisi altnda olmayan
bir dergide yaymland: Silahl kuvvetlerin aylk yayn M ilitary
Review n Aralk saysnda. Aslnda aratrmann ierii 1960l
yllarn ortasndan beri giderek geniliyordu.

Yazar orada artc aklamalar yapyordu; zellikle, askerlerin

f ze performanslaryla, fzesavar kalkanlarla ve bom bardm an
uaklaryla ilgilendiklerini dnya kamuoyunun ounun tahmin
ettii bir dnem de:

- Zihin gcyle harekete geirilen ve ldrc nitelikleri

oktan ispat edilmi silah sistemleri var.

- yiletirm e veya hasta etm e yeten ei belki uzaktan uy

gulanabilir, bylece grnen bir sebep olmadan hastalk veya
lm e yol alabilir. H er ne kadar sinekler ve kurbaalar gibi
alt tabaka organizm alarda bu ispat edilmi olsa da, bir adamn
lm ne neden olm a konusunda gerekten ne kadar yeteneldi
olunabilecei hl tartlmakta.

- Telepatik hipnozun kullanmnn byk bir potansiyeli

(belli ki asker) var. Bu yetenek insanlar, onlar farkna varmadan,
program lam ay salayabilir.

- Belli ki psikotronik silahlar im diden mevcut; yalnzca

onlarn kapasiteleri tartlyor.

Yalnzca bilgisizlerin dili tutuldu. ok uzun zamandr Pentagon

inisiyeleri Krem linin efendilerini, onlara youn biim de negatif

423
dnceler gndererek, lmcl hastalklara drme ihtimalini
dnyorlard. Belki de sonunda bunu baarmlard...

Bununla birlikte Sovyetler Birlii de bo durmuyordu. 1922den

beri zihinsel telkinin incelenm esi iin bir kom ite kurmu ve psi
kolojik sava tekniklerini fayda salayacak btn ynlerde geli
tirmiti, skandinavyadan esinlenilmi duygusal propagandadan
(ok sonradan Guantanamo ABD hapishanesinde uyarlanm)
beyin ykam a tekniklerine ve radyo dalgalar gibi grlm e
mi yollarla beynin ileyiini deitirm enin yntem lerine kadar.
1962de Ukrayna Bilim Akademisi, elektrik mhendisi Bernard
Kazhinski'nin radyo-biyolojik iletiim zerine, telepatiyi asker
iletiim yntem i olarak kullanmann imknlaryla ilgili bir eserini
yaymlamt.

Fikir Ortodoks Marksizme tam olarak uymuyordu ama Sovyet

gizli servislerinin bununla ilgilenm ek iin geerli sebepleri vard:
1954te lanse edilen Am erikan atom ik denizalts Nautilusun
G rotondaki ssyle alak derinliklerde ancak kydaki telepati
uzmanlar sayesinde iletiim kurabildii zerine baz dedikodular
onlar epey kukulandrmt.

Ve konuyla ilgili aka yapmyorlard: 1977de KGB, almala

rnn srrn korumak iin, Los Angeles Timesm Moskova muhabiri
Robert C. Tothu karacak kadar ileri gitmiti. O gece, Tothun
Leningrad'dan gelen bir Sovyet biyolojistle randevusu vard; te
lepatinin biyolojik tem elini bulduunu dnen Valeri Petukhov.
Toth drt gn gzaltnda tutuldu. Diplom atik kriz te et geildi.
Toth Petukhovla grem edi, zaten o da Am erikal'nn gidiine
kadar gvenli bir yerde tutulmutu.

424
 Psiik sava bo bir szck deildi.

1970li yllardan 1980li yllara geerken KGB, M oskovadaki

ABD Konsolosluunu m ikrodalga dem etleriyle bombardmana
tutmutu, bu da personelde etkili olarak eitli hastalklara yol
amt. Bir CIA soruturmas bu uygulamalarn son bulmasn
salad.

Bylece SSCB dnyaya hizm et etm ek iin eitilmi durugr

uzman iki milyon kiiden bir ordu oluturmutu. 1961de aratr
mac Pavel Naum ov batdaki baz almalar ortaya kardnda,
gulaga gnderildi.

inin de ABD ve SSCBnin psikotronik silahlarndan haberi

oldu ve bununla ilgilendi. inlilerin aratrmalar hakknda ok
bilgim iz yok, ama, 1981de, Pekinde Academia Sinicann Yksek
Enerji Fizii Enstitsnn paraflzik (ender bir yeni szck)
grubundan Hsu Hung-Chungun bir aklamas insana hayaller
kurduruyor: Y o u n bir psi ileyiine sahip olan giderek daha
fazla kiinin lkem izde bulunduu kantland, buna btn PK
(psikokinezi) ve ESP (duyutesi alg) trleri dhil.

Bylece yirm i yldan uzun sren lgnca bir efsane balad.

Belki de en gln olay uydu; 1991de, srail ve Lbnan

arasnda topu dellolar devam ederken, ABD ve Sovyet gem ileri
aklarda karlarken, yirm i zel uzm an asker konulandrld:
Yeni Meksikadaki Santa Feden Kansas, Fort Leavenworthteki
asker sse transfer edildiler. Binmeden nce, beyinlerini delta
dalgasna getirm e em ri aldlar. Askerler mi? En genci 14 yan
dayd, en yals 75. Yars erkek yars kadnd, yars sivil yars
askerdi. First earth battalion, yani birinci kara taburuna dhildiler.
Ekipmanlar: Lazerli ha fif tfekler, halsinasyona yol aan havan
toplar, akupunktur kutular ile madenleri ve yeralt tnellerini

425
tam ir etm ek iin kaynak arama ubuklar. Dengelerini bozm ak
amacyla Sovyetleri sevgiyle bombardmana tutm a em ri aldlar.

Daha pragm atik olarak Am erikal Marine Corps, Vietnam

Sava srasnda en tehlikeli blgelerden biri olan Hue yaknnda,
VietnamlIlarn tnellerini ve cephane saklama yerlerini belirle
m ek iin bir kaynak arama taburu gnderm iti. Tabur orada
be ay kald ve geri ekildiinde, sebep olarak, ileride onlarn
yeteneklerinin askerlere retilm esinin zo r olduu ileri srld.
O zaman XX. yzyld. Amerikal senatrler, CIA, NASA, Savunma
Bakanl, Pentagon, Kremlin, KGB, in Komnist Partisi ve dier
biroklar bu aratrmalara destek veriyordu.

roni kolay olacakt. Bununla birlikte, bu dnya apndaki l

gnla elverili olan ortam yeniden oluturmak gerekir. 1960h
yllarn bandan beri, bat genlii ve entelektel, ideolog, air,
yazar gruplarnn elebalar iki dnya savann yol at korkun
eylerden dnyay kurtaracak yeni bir idealin peine dmlerdi.
A tom silahlarnn tehdidi dnya zerine kmt ve ban yanls
hareket o zam anlar m ehur olan Peace and Love (Bar ve Ak)
simgesini yayarak geliti. Bazlar, baka ktalarn dinleri ve bilge
liklerinde, rnein Budizm de, bir evrensel uyum ideali aradlar.
Btn dnyann genleri Katmanduya ve Goaya akn ederek
sentez bir mistisizm ve uyuturucularn nirvanalar n kartrdlar,
te yandan dierleri Kaliforniyada, Danimarkada (Christianiay
hatrlayan var m ?) veya Hollandada ortak bo hayaller yarat
yordu. Bakalar da, rnein bir Tim othy Learynin doktrinini
yorumlayarak uyuturucularn srkledii ataraksiyada148 yeni
yaam biimlerini buldular ve ite o zam an bu uyuturucular bat

426
dnyasn istila etti; hatta LSD gibi yenileri icat edildi. Anahtar
szck o zam an yeni bir spiritellikti.

Bu akmlar N ew A ge ad altnda tannan yaygn bir m itoloji

kurdu. Baz teorisyenlerin en azndan belli belirsiz evrensel enejiyi
tarttklar ve W ilh elm Reichin bu enerjiyi orgon akmlatr
leri iinde toplam a olana hakkmdaki zrvalarm tekrarladklar
duyuldu. Tarikatlar oald.
*

Anlam l bir iaret: SSCB genel sekreteri Nikita Kruev, Nina

Koulagina adl bir khinden h izm et almaya balad; onun par
maklaryla grdnden ve psiik saldrlaryla Am erikan atom
denizaltsn batrdndan pheleniliyordu. ABD bakam Ronald
Reagan da bir astrologun hizm etlerine bavurdu, ayn ekilde
Fransa Cumhurbakan da. Birmanyada asker diktatorya altnda,
General Ne W in ondalk sisteme dayal banknotlarn uursuz
olduklarna karar vererek bunlar tedavlden kaldrtt ve yerlerine
9 rakam ve arpanlarn tem el alan paralar getirdi.

Eilim dnya apndayd.

Sivil hayatta toplanan bilim adamlar, duyu tesi alg ve

dnceyle uzaktan eylem de bulunma olana zerine yaplan
tartmalarda, geerli olabilecek eyleri kurmaya abaladlar.
Hatrlatm ak gerekir ki, ngiliz N obel dll Brian Josephson,
Eugen W ig n e r ve David Bohm gibi nl fizikiler, John G. Taylor
gibi dnya apnda tannan bir matem atiki ve daha biroklar,
nl kk bkc Uri Gelleri savundular; o da tbbi elektro
nik uzm an Andrija Puharich tarafndan srailde kefedilmiti.
O zam anlar tannan biri olan astronot Edgar Mitchell, arenaya
atld ve Gelleri halk iinde savunarak sansasyon yaratt: ddiasna
gre onun yanndayken yl nce kaybettii bir kravat inesini
bulmutu; ine, dondurmasmn iinde m ateryalize olmutu...

Eletirme yetisinin ne kadar geriledii grlyor.

427
 *

O zam an bir aratrmac takm, bilimin, nasl XIX. yzylda nk

leer ve genetik fizik ana girdiyse, im di de zihinsel iletiim
alannda bir keifler ana girm ekte olduu ynnde az ok
karmak bir fikir ne srd. N e de olsa beyin, vcudun geri
kalan gibi, elektrik fenom enlerinin merkezidir, bu fenom enler
beynin fizyolojisinin sregelen kim yevi ilikileriyle retilmitir.
Gerekten de organik elektrom anyetik bir alan vardr; phesiz
zayftr ama bunun geniletilebilecei ve uzaktan baka varlklar
ve m akineler zerinde uygulanabilecei neden hayal edilmesin?
Psikotronik m akinelerin tem el prensibi budur.

Beyin dalgalarna bal eitli fenom enleri incelem ek iin

neredeyse her yerde inceleme laboratuvarlar kuruldu. En nlle
rinden biri J. B. Rhineinki oldu. Rhine, nsan Doas (gerekten)
zerine Aratrm a Vakf genel mdryd, zellikle telepati ve
psikokineziyle ilgileniyordu, ama itibarl irketler kervana katl
makta acele etti. Uak retim cisi McDonnell, o dnem dikkate
deer bir miktar olan 500 bin dolar yllk bteyle psiik aratrma
iin bir laboratuvar kurdu. W estinghouse Electric Corporation
zellikle dnce iletimi deneyleri yapmak zere retilmi aygtlar
imal etti ve bu ubenin bakan Dr. Peter A. Castruccio sonular
olduka umut verici buldu.

Aratrmalar dehet verici manzaralara yol at. Neuropychiatric

Instituten bir yesi olan ve bilimkurguya biraz eilimli Langey
Portera gre, beynin ileyiini durdurabilecek ve 1.000 km uzakta
200 km karelik bir alanda btn hayat ortadan kaldrabilecek
son derece dk frekansta bir radyasyon silah (RFB) retm ek
mmknd. Bunu 1980de syleyen aratrmac, bu silahn maddi
m i yoksa psikotronik m i olduunu belirtm iyordu.

428
 Radyasyonlarn ve elektrom anyetik alanlarn canl dokular
zerinde, hl iyi gsterilm em i ve zellikle tbbi adan ihmal
edilen bir etkisi var phesiz. Am a o dnem de, fazla byk bir
nem i olmayan saptamalarn zerinde, hi olm azsa st kapal
denilecek teoriler tasarland. Bilim dnyasna artc yaynlar
yam ur gibi yad; en akl almaz olanlardan biri, nl Stanford
Research Instituten iki fizikisi Harold Puthoff ve Russell Targn
yayn oldu. Bal A Perceptual Channel for Informations Transfer
ver Kilom eter Distances ("Kilom etrelerce mesafede bilgi trans
feri iin bir alg kanal") olan yayn, itibar byk Proocedings o f
the N a tiona l Academy o f Sciencesta 1967de yaymland. nsan
alc ve vericiler arasnda hibir destek olm adan veri iletm enin
mmkn olduu orada reniliyordu. Verici olmasa bile Targ,
yetenekli bir kiinin psiik dalgalar sayesinde M erkr gezegen i
nin ayrntlarn ok iyi grebileceine dair gvence veriyordu.

Am a Peter Hurkos gibi yetenekli biri zaten srf alnna s

rerek fotografik plakalar bastrmay baarm yor muydu? ehir
manzaralarnn geliim ini gryorduk...

1980 Mart aynda, Amerikal senatr Bob Kastenmeier Pentagon'a,

resmen Stanford Enstits veya baka yerlerdeki psiik aratrma
almalarna para yardmnda bulunup bulunmadn sordu.
Ron M cRaenin verdii cevap149 biraz st kapalyd: Stanford
Enstits'ndeki aratrmalar verimsiz olmutu ama National Science
Foundation veya Savunma Bakanl gibi baka kurumlarda baka
almalarn yrtlm olmas mmknd; bununla birlikte,
bunlar m uhtem elen snflandrlmt yani gizliydi.

429
 Bu aratrmalarn btesi iin bir rakam verildi; ylda 6 milyon
dolar. O zam an iin bu dikkate deer bir rakamd; te yandan
gerek rakamn altnda olduu dnld. Bu aratrmalarn
toplam btesine gelince, ylda 20 milyon dolar civarnda olacakt.

Byle aratrmalarla geen otuz yln sonunda, hibir psikot-

ronik silah retilmedi, en azndan uzmanlarn bildikleri kadaryla.
A m a belirsizlik iinde uzmanlamak nasl m m kn olacakt?

Bilimsel aratrmann zellii tarafsz olmaktr; ama hakl

olarak bu aratrma teknik ve uygulamaya dayal amalarla
balamt; sonu olmaynca vazgeilm esi gerekti. Kim ilerinin
phecilii, kim ilerinin de alaylaryla perinlenen bir ilgi kayb,
psiik savan askerlerinin ateini giderek sndrd; onlar da
bakteriyolojik sava ve fzesavar kalkanlar gibi daha gereki
amalara yneldiler. Souk savan sonu psikotronik silahlarn
seraplarn yava yava datt.

te yandan, 1986da CIAin Stargate operasyonu ereve

sinde, bir grup m edyum Libyaya baskn ncesi Kaddafinin yerini
saptamakla grevlendirildi.

1994te eski bakan Jim m y Cartern anlattna gre, ken

disinin Beyaz Sarayda olduu dnem de bir CIA m edyum u bir
Zaire haritas nnde transa geti ve Am erikan uydularnn sap-
tayamad bir uak kazasnn tam yerini tespit edebildi.

Dnyann d rt bir yanma yaylm ve kontrol edilem ez bir

efsanenin kkrtt gerek aratrmaclarn yan sra aydnlar ve
aldatclar, otuz yldan fazla sren bir szde-bilimsel fantazma-
goryada hret kazanmlard.

Bu akl d blm n incelemesi, ok uzun bir sre boyunca

ulusal, asker veya ekonom ik atmalara indirgenmi olan tarihin
mekanizmalar stne yeni bir k tutuyor: Kolektif psikoloji. Bir
yzyln te biri boyunca, byk gler kendi para birimlerinden

430
yzlerce milyonu, teknik jargonla sslendii halde eski byc
lerinin lanetlem elerinden daha fazla deerli olmayan silahlarn
aratrmasna harcadlar.

Bu gler kendi kendilerini aldatmlard.

431
1983

Hitler ve Mussolininin Sahte Gnlkleri

1983 Nisan aynda byk haftalk Alm an dergisi Stern, A d o lf

H itlerin zel gnlnn bulunduunu ilan etti. 62 defterden
oluan gnlkte Fhrer'in 1924ten lmne kadar notlan bulun
maktayd. Bu, yzyln haberiydi. Halk olduka byk bir heyecan
gsterdi. Bylesi heyecanlarn sebebi genelde hibir zam an bu
belgelerin tarih nem inden kaynaklanamaz, m odern zamanlarn
en iren ve en sefil insanlarndan biri iin duyulan salksz
hayranlktan ileri gelir.

Bu kefin hangi koullarda yapld aklama gerektiriyordu:

1980'de gazetenin N azizm kalntlarnn aratrmas ve elde edil
mesinde uzmanlam olan fo to muhabiri Gerd Heidemann,
hitlerianann150 bir baka lgnyla tant; Stuttgart yaknnda
kk, gerek bir H itler m zesi kuran Fritz Stiefel. Nazi zlem i
Heidem ann esir almt; bylece Gringin yat Carin IFyi ele
geirm iti, bu kurtlu takann restorasyonu kendisine ufak bir
servete m al olmutu ve lkesinin en zararl dnem ine sadakat
dolu olarak Gringin kznn haline gelmiti. Stiefel ona
"A.H. ba harflerini tayan siyah kapl bir defter gsterdi; ama
bunun kendisine ait olm adn belirtti: Stuttgartn yaknnda
yaayan Konrad Fisher adnda bilinindi. Fishere gre, belge Dou

432
Almanyann bir ky olan B rnersdorf ta yaayan birinin evinde
bulunmutu. Ve orada 27 defter daha vard.

Brnersdorf. Bu isimle Heidem ann'n beyninde bir kvlcm

akt. Gerekten de savan sonuna doru, Hitler uakla yaklak
on sandk belge tatmt, bunlar gvenli bir yere koyduracakt:
Am a kuryelik yapan Junkers 352, B m ersdorftan fazla uzak olma
yan bir yerde, ekoslovak smr yaknnda Heidenholz ormanna
dmt. Mrettebat ve yk kaybolmutu. Heidemann hikyeyi
biliyordu. Bu kye gitmiti ve mezarlkta Unbekannt yani Mehul
ismini tayan iki m ezar ortaya karmt; imdi elinde ykn
tam am en yok olm adna dair bir kant vard: Defter.

Kefinin kesinliiyle adeta kr olmu bir halde, Heidemann,

Fisher adl kii hakknda bilgi almay unuttu.

1981de grmeler balad. Fisher defterlerin toplam, ayrca

M ein K a m p fm (K avgam ) elyazmas bir rnei iin 2,5 milyon
m ark istiyordu. Fisher, gm rk genel mdr kardei sayesinde
Federal Almanyaya hepsini gndertebileceini aklad ama (belli
ki gvenlik sebeplerinden dolay) miktar tamamen denene kadar,
pazarln tamamen gizli kalmas ve hibir uzmann bununla ilgili
bilgilendirilm em esi gerekiyordu. Bu arada, XX. yzyln en cani
psikopatlarndan birinin kaleminden km defterlerin zerinde
bir belirsizlik hkimdi. jf

Heidemann bunu gazetesine aklad. Gazete de atlatma haberi

ve masraflar Am erikan haftalk yayn Newsweek\e paylamaya
karar verdi; Times ve Sunday Tmes'm sahibi Rupert Murdoch,
Newsweek'le bir anlama imzalamay denedi.

1983 ubat aynda, Heidem ann gazetesine ilk defteri g

trd. 12 defter daha eline geirecekti. Bunlar okul defterleriydi,
sert siyah kapaklyd, bazlarna nazi kartal mhr baslmt
bazlarna da A.H. ba harfleri; hepsinde krm z balmumundan

433
 bir dam ga ve daktiloyla yazlm M artin Borm ann imzal, bu
belgelerin Fhrerin olduunu belirten bir n ot vard.

Bu arada Heidem ann kt bir i karmamt: Gazetesinden

her defter iin 80.000 m ark alyordu ama yalnzca 50.000 mark
Fisher'e veriyordu. Ayrca paraya ihtiyac vard: Mrekkep boyal
trnakl marealin nl yatn restore etm ek iin ar bor yk
altna girmiti.

Beklendii zere, belgelerin grnm ve durumu 50-60 yl ka

dar eski olmaya uygun gibiydi. Am a eski gotik yazyla yazlm
m etinleri okuyunca hayal krklna uradlar: Burada Flitlerin
nutuklar ve bildirilerinin birebir kopyalar bulunuyordu, bun
lar zaten Alm an tarihi M ax Domarus tarafndan in extenso151
yaymlanmt.

Daha kiisel olan blm ler bazen artyordu. rnein,

H itler'in Chamberlainin souk profesyonelliine hayranlnn
hibir anlam yoktu: Eski zam ann devlet adamlar arasndaki
yazmalarda iini dkm elere hibir biim de rastlanmazd ve en
azndan hepsi profesyoneldi. H itler be yl iktidarda kaldktan
sonra, 1938'de, bunu bilm esine yetecek kadar fazla insan g r
mt. Zaten, gnlklerin szm ona yazarnn 1941de R udolf
Hessin ngiltereden kan nceden rendii ynndeki iddias,
onun o zam an kapld fkeye hi uygun deildi.

Sekin ngiliz tarihi Hugh Trevor-Roper, bulunan belgele

rin gerek olduunu teyit etti. Aslnda Trevor-Roper belgelerin
saysndan etkilenm iti ve bir iki sahte sayfa yaplabilse de tek
seferde bu kadarnn yaplamayacan dnmt.

Oysa bunlar sahteydi.

434
 Bu devasa -v e kurbanlar iin m asrafl- aldatmacann btn
aktrleri, son derece kr bir cehaletin eklendii akla gelm eyecek
bir safln iine dmlerdi.

ncelikle sahteciyi ele alalm: Gerek ad Kujau olan szde

Konrad Fisher, sahte N azizm kalntlar ve H itlerin gerek
suluboyalar zerine uzmanlamt. H itler'e kar saldr gn
olan 20 Tem m uz 1944 tarihini tayan notlar yazm t; oysa,
diktatrn o gn kendisini h ed ef alan bom ba patlamasyla sa
kolu yaralanmt ve takip eden gnlere ait birok fo to ra f onu
kolu sarl bir halde gsteriyordu. Dolaysyla kalem tutm as bile
m m kn deildi.

Kujaunun hibir biim de H itlere kii olarak ilgisi yoktu,

aksi takdirde onun imlasnn iyi olm adn ve Franszca chair
m onsieur152 diye yazm aya denk bir Liber H e rr yazacak kadar
dikkatsiz olduunu bilirdi. O bu handikap asla yenememiti. Oysa
Kujaunun uydurmak iin abalad metinlerde imla yanl yoktu.

Kujau ayn ekilde K avgam n birinci elyazmasnn, matba

aya gnderilm eden nce beceriksizlikleri ve Almanca yanllar
yznden bol bol dzeltildiinden habersizdi.

Kujau ayrca H itlerin evresinden yaayan yaknlar olup

olm adn renm e zahm etine katlanmamt; hlbuki diktat
rn eski sekreteri Christa Schroeder hl yayordu ve FRtlerin
neredeyse bir daha asla eliyle bir ey yazmadna tanklk etmiti.

Bu sahtekr nihayetinde bilim sel analizin ince m etodlarm

hafife almt: Bu metodlar, szde gnlklerin kdnda 1955ten
nce var olmayan kimyasal bir beyazlatm a maddesinin bulundu
unu ortaya kard; ayrca balmumu mhrlerini balayan ipler
yine o dnem de var olmayan polyesterdendi, stelik cilt zam k

yakn tarihte retilmiti.

M ahkem eye verilen Kujau ar hapis cezasna arptrld.

435
 Heidemann da III. Reich kalntlarna kar marazi tutkusunu
pahalya dedi.

D ierleri iin, bu ceza zgvenlerinde kalc bir yara at.

ncelikle bu gnlklerin gerek olduuna inanmak istemilerdi.
Sanki eytan gnlk tutarm gibi.

Aslnda kendi kendilerini aldatmlard. Bu zel gnlklerin

gerekliine birka ay boyunca inanmalarn salayan olaand
aptallk, buna inanma isteinden ileri geliyordu.

Bu macerann fiyaskosunun yanklar, ancak 1994te sonulanan,

tarihilerin ve faizm belgeleri uzmanlarnn kk dnyasn
sarsan benzer bir olay gizledi. Benito Mussolininin gnlklerinin
sayfalar bulunmutu. Bu gnlkler 1942 ila 1945 tarihliydi, 1967
ilkbaharnda, tam 76.400 livre tutan dikkate deer bir miktarla
ngiliz haftalk Sunday Tmesa sunulmutu.

Oysa daha nce MSI partisinin bakan (M ovim en to Sociale

Italiano) Novarredan Dr Oscar Ronza, Vercellide yaayan 1955te
bayan Rosetta Panvini ve kz Amaliaya yuvarlak hesap 9.850.000
livre demiti. 1945ten beri ellerinde, Mussolininin 1921 ila
1939 aras tarihli yaklak sekiz bin sayfalk gnlk ve m sved
desi varm.

ki gizli pazarl ayran 12 yl boyunca, birok olay olup

bitmiti. Dr. Ronza, nl belgeleri M ilanonun byk editr
A rn oldo M ondadoriye tek lif etmiti, o da bunlar uzmanlara,
yaknlara ve aile yeleri Dk'n dul ei Dona Rachele ve gen
Rom ano Mussoliniye sunmutu. Hatta bu belgeleri incelemesi
iin masraflar kendisi karlayarak Arjantinden Mussolininin
oullarndan birini, V ittorioyu getirtm iti. Hepsi bunlarn sahte
olduu sonucuna varmlard. Vittorio Mussolini olduka phe
lendiini sylem iti ama kesin bir yargya varmamt.

436
 M ondadori ve Ronza denen miktarlarn geri verilm esini
istediler ve bir dava srp gitti. Mahkem e bu gnlklerin sahte
olduuna ve dolandrclk yapldna karar verdi. Carabinieri153
bir yn sahte gnl elinde tuttu, bunlarn yarg kararyla
yaklmalar gerekiyordu. Belli ki yaklmamlar.

N itekim ikinci olayn uzmanlarndan ikisi, Giorgio Pini ve

Silvio Bertoldi belgeleri incelediklerinde, zaten ellerine gemi
olan hem en tandlar ve uyarda bulundular. Bu sefer, bu sahte
leri piyasaya srmeye kalkan bayan Rosatiler deil ama Ettore
Fumagalli adnda biriydi, kendisini talyan direniinde eski bir
beyaz partizan olarak tantyordu. 1945te kazara bu gnlkleri
eline geirdiine dair tem inat veriyordu.

Kim se ayn belgelerin hem bayan Rosatilerin hem de

Fumagallinin eline nasl getiini aklayamad.

Yine Sunday Times ve bir baka talyan yaync Rizzoli, Dkn

szde gnlklerini yaym lamay reddetti. te yandan bu sefer
dava olmad, kimse mahkm edilm edi ve dolaysyla sahteleri
yok etm e em ri verilmedi.

O dnem H itler gnlkleri meselesinin henz patlak ver

m ediini belirtelim .

Son bir olay da -nk bu zel gnlkler destan bir tefrikaya

b e n ziyo r- 1994te; bir baka ngiliz haftalk yayn olan Sunday
Telegraphz baz sayfalar geldi. 27 yl boyunca Avrupada dola
anlar ile bunlar ayn myd? nl talyan Epoca bunlar, elinde
bulunan sahte olduu belli belgelerin fotokopileriyle karlatrd
ve byk bir aknlkla, ayn belgeler olm ad sonucuna vard.
Yazl ve ierik olduka farklyd.

437
 O zam an bir varsaym ne kt: Piyasada Mussolininin ger
ek ve sahte gnlkleri olmalyd. Am a i o kadar arapsana
dnmt ki hibir aklama yaplamad.

O zam an insan soruyor, acaba bunlar gerek gnlklerin

varln gizlice haber alan W inston Churchillin Com o gl k
ylarnda aratt gnlkler m iydi?154 Bu belgelerin pazarlklar
srasnda talya ve ngiltere arasnda srekli bir iliki bulunmas
aslnda arpcdr.

Mussolininin durumunda, insanlar onun zel bir gnlk tuttu

undan emindir; ocuklar ve btn yaknlan buna tanktr Zaten,
1941de olunun bir uak kazasnda lm nedeniyle yazlp
yaymlanan Pa rlo con B runo (B ru n oy la konuuyorum ) kitabnda
bunu kendisi aklar: Ve imdi brakn 31 Aralk 1940tan beri
tuttuum gnl kendime saklayaym.

Bu onun 1921den beri gnlk tuttuu anlamna gelmiyordu,

ama olu Romano, Mussolininin kendisine 1927 tarihli ve onun
doumunun y o l at duygular anlatan bu gnlkten sayfalar
hediye ettiine tanktr. Dk hi tereddt etmeden, belirli olaylar
anlatan gnlk sayfalarn koparp sevdiklerine hediye ediyordu.
Hatta P op olo d'Italiann bayazar olan arkada Giorgio Piniye,
sahip olduu gnl, len olu Brunonun doumuyla ilgili say
falar sunmutu. Tuhaf bir uygulama; aslnda bir gnlk, yazar
tarafndan eksiksiz biim de korunmak iindir.

talyada konuya ilgi ok bykt: Dkn gnlklerinin say

falar phesiz Rom aya yry, Kral III. V ctor Emmanuelle
grmeler, M atteotti'nin ldrlmesi ve m odern talyann
tarihinin nl veya gizli dier birok olayyla ilgili srprizler
barndryor olmalyd. Am a yaymlanan sayfalar hayal krkl

438
uyandrd. rnein, 1921 yl iin ancak szm ona yazarn plm
luk deneyleri zerine belirli bir tarih bulunmayan notlar va l

iddetli esen rzgrn rpertisi ve btn derin duygular

ruhum uzda hissettiimizde gelen ilahi zgrlk.

Um ak o zam an ruhsal ve fiziksel b ir ihtiya haline geliyor.

Btn bunlarda belli ki biraz sahtelik vardr 1921de Mussolininin

aklnda endie duyulacak birok baka ey bulunuyordu: Faist
kafileler o zam an sosyalist, komnist, cumhuriyeti ve dier r
gtlerin brolarn yamalyordu. Mays aynda, 35 faist vekil
Parlam entoya seilmiti ve Kasm aynda faizm parti oluyordu.
Kda dklecek bu lirik uarlklardan daha fazla ey vard.

Am a heyecan srp duruyordu: Dnn, bizzat Dk'n

elinden km sayfalar! Onu zleyenler genletiklerini hissettiler
phecilerin alaylar ilgisizlerin kafalarn kartryordu.

in atasz hi bu kadar uygun dmemiti: Bilge her ey

den phelenir, phenin kendisinden bile.

<

439
1986

ernobil Bulutu Hakkmdaki Gerek

Btn lke yetkililerinin balca kayglarndan biri, byk felaket

halinde zc ve kontrol edilem ez taknlklar dourmaya meyilli
ulusal bir panikten kanmaktr. O zaman bilgiyi son derece kstl
biimde datrlar. 2011 ylnn Mart aynda Japonyada Fukushima
nkleer santrali kazas srasnda bu doruland. Am a bilgiyi bazen
yanltc bir biim de de yayabilirler ve en bilinen rnek, phesiz,
1986da yank uyandran kazadan sonra Ukraynada ernobil san
tralinden yaylan radyoaktif bulutun geii zerine bildirilerdir.

O yl 2 Haziranda, SCPRI (yonlatrc Inma Kar Korunma

Genel M erkezi) bir bildiri yaymlayarak, ernobilden gelen bu
luttaki radyoaktif tozlarn oktan dalm olduuna ve bulutun
Fransay te et getiine dair gvence verdi. Gerekte, Fransa
29 Nisandan beri etkilenm iti ve 1 Maysta, neredeyse btn
blgeler buna yakalanmt: Bulut zellikle Alsace, Lorraine ve
Korsika zerinde uzun sre kalmt. Daha da kts, 2 ve 3
Mays yam urlar radyoaktif tozlarn bu blgeler stne d
m esine neden olmutu. Bu tozlarn bazlar radyoaktivitelerini
abuk kaybediyordu yot 131 iin iki ay) dierleri ise yle deildi:
rnein, 137 cesiumun yar m r 300 yld. 2 Haziranda nere
deyse sekiz hafta sonra SCPRI artk bunu inkr edemezdi. 2005te,
yani olaylardan 19 yl sonra, bir uzm anlar kom itesi SCPRInm

440
verilerinin eksik deerlendirildiini kabul etti. Bu h afif tabirdi;
aslnda kibarca dezenform asyon denilen eydi.

29 Nisarida atm osferin radyoaktivitesi ortalamann drt

kat stndeydi. Sradaki 12 ay boyunca bireyin m aruz kald
radyoaktivite, ortalama 0.063 m Svden (m illisievert), blgelere
gre (en ok etkilenenler Dou ve Gney oldu) 0.005 ila 0.17
arasnda ykseldi. Referans olarak, Fransada bir birey her yl
farkl sebeplerden toplam 3.6 m Sv d o z alyor.

Yetkililerin yapabildikleri aklamaya gre bu, havada y o l

culuk yapan bir yolcunun Atlantikten gei srasnda (yksek
atmosferde gama nlarnn hedefi olma sebebiyle) maruz kald
miktara eitti. A m a atom ekonom ik bir ncelikti ve halk lgna
evirm ekten kanmak son derece nemliydi. Sivil atomun ateli
taraftar Pierre Pellerinin ynettii SCPRImn dezenformasyonuna,
Tarm Bakan Franois Guillaume gibi baka yetkililerin yattrc
aklamalar da eklendi. Fransa topraklar, uzak olmas sebebiyle,
ernobil santrali kazasnn ardndan radyonklitlerin yamasndan
tam am en m uaf durumdadr. Tamamen yanl. Bununla birlikte
aklamalarnda snr aan Pellerin, halk arasnda yaylan gln
psikoza" kar savaa aryordu.

Bu nutuklarn gereinden fazla rahatlatc niteliters etki

yapt: 2000de Criirad, (Radyoaktivite zerine bam sz aratrma
ve bilgi alma komisyonu) aratrmasnn sonularn yaym lad
nda, iki dernek, Criirad ile Fransz Tiroid Hastalar Dernei ve
51 hasta, X e kar ikayette bulundu ve bir kamuoyu hareketi,
halkn kar karya bulunduu tehlikeler zerine bilgi eksikliini
ortaya kard.

K om plo teorisi zvanadan kt ve bugne kadar hzn kes

medi. ok sk olduu zere bunun balca etkisi, inandrc sonu

441
olmadan gvensizlii ve mantksz korkular beslemesidir. Byk
bir aldatma hissi srp gidiyor.

Nkleer tehlikelerin gizlenm esinin izole bir durumu deildir

bu: 17 Ekim 1969da, Loir-et-Cherdeki Saint-Laurent-des-Eauxda
yksek iddette bir kaza olmutu. 1 numaral reaktrn kalbindeki
hatal bir yklenme, 50 kilo uranyumun erim esine yol amt.
201 l de haftalk dergi Le P o in t o zamana kadar halkn bilm edii
belgeler yaymlad.155 EDF yanc maddeyi toplam ak iin tem izle
yiciler gnderm iti. lerinden biri, Daniel R obertin anlattna
gre i arkadalaryla birlikte o erim i uranyumu kazyclarla
alp kurun p tenekelerine koymulard. En yksek aktivite
sresi iki dakikayd. Uluslararas lde, kaza 4 seviyesindeydi.
3.5 yl boyunca durdurulan santrali tam ir etm ek 29 ay srd.
Prof. Pellerin o zam an departm ann seilmilerine bunun fazla
nem li olm adn aklamt. Ve halk bununla ilgili hibir ey
renm edi.

Daha da kts: 27 Aralk 1999'da, bir frtna ve byk bir

gelgitin neden olduu sel, Girondeda Blayais santralinin reakt
rn durdurdu ve 13 saat boyunca izole etti. A z kalsn Fukushima
gibi oluyordu: Belediye bakan Alain Juppe gece vali tarafndan
uyandrld, vali ona Bordeauxnun boaltlmas olasln g z
den geirm esi gerektiini bildirdi. Bu yalnzca 2. kategoriden bir
kazayd ama halk bununla ilgili de bilgilendirilm edi.

ki santralin personeline bulama konusunda veriler EDF'ten

biliniyor, evreye bulama konusunda veriler ise ok az biliniyor.

Belirsizlik srp gidiyor. Troid kanseri orannn tam olarak

saptanm artyla ilgili olarak, bunun ernobil kazasndan yirm i
yl nce balad grnyor. A m a bulutun Franszlarn sal
zerinde hibir etkisi olm ad anlamna gelm iyor bu. Aslnda,
ne topraa dm radyoaktif to z tiplerinin ne de onlarn yan

442
etkilerinin deerlendirilm esi yapld. Radyoaktif bir maddenin
tek bana hibir etkisi olmayabilir ama bir bakasyla birleirse
olabilir. Bylece sezyum 137, stronsiyum 90 veya fosfor 32 ile
zenginlemi tarm rnlerinin tketiminin sonulan ne olabilir,
bilinmiyor. Belki hl sezyumlu salatalar yiyoruz.

Ve uzmanlarn verdikleri teminatlar ancak kendilerini balar

nk insan ancak bildii eyin uzm an olabilir bilm edii eyin
deil.

Temkinin ve bilgiye sadakatin hi olm azsa koruyucu bir ni

telii var ki bu da kom plo teorilerini nlemektir.

443
1997

Simyaclardan Daha Gl, Bre-X Ustalar

Baz aldatmacalarn hatras tuhaf biim de geici oluyor: ki

gn m edyada y er buluyor, sonra gndem in deim esiyle y er
lerinden edip gem ie atlyor ye unutuluyor. Bazen, bunlarn
ortadan kaybolmas masumlara veya kar gelm enin gereksiz ve
hatta tehlikeli olduu nfuzlu kim selere zarar verdii gereiyle
aklanyor.

Bre-Xte olduu gibi.

Senaryo tuhaf biim de bir Jules Romainsin 1929da baa

ry yakalayan D onogoo-Tonka piyesine benziyor, Aratrmaclar
uzak bir yerde bir altn m adeni kefederler. Bir iletm e firm as
kurulur; olaylar birbiri ardna geliir; harika ryalar su yzne
kar. Sonra gm pat her ey yerle bir olur, Donogoo-Tonkada
hi altn olm ad ortaya kar.

1993te, iki i adam, Hollanda kkenli John Felderhof ve

Kanadal David Walsh, bir altn aratrmas irketinin kuruluunu
ilan ettiler: Bre-X. irketin hisseleri Kanadada Calgar" Borsasna
sokuldu. Filipinli bir je o lo g Michael de Guzmanla birletiler.
Borneo, Kalimantann Endonezya tarafnda Busang blgesinde
balta girm em i orm an aratracaklarn sylediler.

Birka ay sonra, Celebes kysnn 20 kilom etre tesinde Lao

Buri ky yaknnda olaand bir m aden ocan kefettiklerini

444
akladlar. artc rakamlardan bahsedildi: 1 m ilyon altn onsu,
yani yaklak 31 ton. 1994 Eyll aynda, rakamlar ykseltildi: 3 - 6
m ilyon ons. 1996 ubat aynda, 40 m ilyon ons, ayn yln Eyll
aynda 71 milyon. Sonunda 1997 M art aynda 200 m ilyon ons.

Busang, tm zamanlarn mutlak eldoradosu olmalyd. Btn

gezegen den daha fazla altn barndryor olmalyd.

1996da Toronto Borsasna 5 dolara giri yapm olan Bre-X

kapanta 200 dolar yapt. Ekim aynda deeri balangca nazaran
% 15.000 artmt.

Bre-Xnin yayl -veya yerstne k diyelim - o zam an ulus

lararas boyut kazand. Danman olan ABD eski dileri bakan
Henry Kissingerin nerisi zerine, dnemin Endonezya diktatr
General M uham m ed Suharto, irketin hisselerinin yzde 30'unu
ald. lkenin Madenler Bakan m aden yatann geerli olduunu
dorulad. Nfuzlu bir Kanada irketi Barrick, Jakartaya yine
nfuzlu olan iki arac yollad; eski ABD bakan George W. H.
Bush, (W .nin babas) ve Kanada eski babakan Brian Mulroney:
ki adam ok gem eden Bre-Xin yn etim kuruluna seildiler;
Suhartonun itahn yattrmakla grevlendirildiler.

irket bankann verdii dn 400 milyon dolardan faydaland

ve kurucular Walsh, Felderhof ve Guzman, Torontoda yln
aratrmaclar olarak nitelendirildi. N eden yzyln da deil ki?
A m a 1997'de baz byk hissedarlar sonunda m aden yatann
gereklii ve geniliini dorulamaya karar verdiler ve Busanga
bam sz uzmanlar gnderdiler. 26 M art 1997de, uzm anlar ra
porlarn sundu:

Kesin grm z zntyle bildiririz ki Busangda ekono

m ik iletime elverili hibir altn m adeni yata saptanamad...

445
Num unelerin byk lde maniplasyonu, dnya maden tari
hinde ei olmayan b ir sahtekrla y o l at.

Birka gi nce, 19 Martta Guzman, Busangda Saramindayla

bulumak iin uaa binmiti ama buluma gereklemedi: Pilota
gre, Guzman kapy uu srasnda am ve bolua atlamt.
Veya ona yardm etm ilerdi... Aslnda bir gn nce milyonlarca
dolar senet satmt, bu da intihar isteinden olduka uzak bir
hareketti. Ne var ki hastayd ve zaten cesedi hi bulunamad.

W alsh ve kars da Bre-Xdeki hisselerini sattlar, kendisi 7

m ilyon dolara, kars 19 m ilyon dolara. Sonraki yl, grnrde
doal sebeplerden ld.

Felderhof da zamannda hisselerini satt ve bundan 33 m il

yon dolar elde etti.

Simyaclar kurunu altna evirdiklerini iddia ediyorlard,

orada kurun bile yoktu.

Uzmanlarn raporunu izleyen gnlerde, Bre-X'in seyri askya

alnd, sonra irketin iflas ilan edildi. Emekli fonlaryla, bankala
rn, kk ve byk hissedarlarn masraflar karland. Hibir
adli takip yaplmad.

Kurucular Jules Romainsin piyesinden haberdar m yd bi

linm ez. Kurbanlar fazla genti.

446
1997

Komnizmin Sular ile Nazizmin Sular

Arasnda Ne Fark Var?

Nazilerin lm kamplarnn kefediliini takip eden gnlerde ve

yllarda, batda birok makale ve eser u sorulara cevap verm ek
iin yaymland: Bu kamplardan nasl haberim iz olmad? Bazlar
haberdar myd? Onlar bir tarih eseri tr balattlar ki bunlarn
esin kayna 50 yl sonra canllndan pek az ey kaybetmi
durumda ve dier sorularn yan sra, Vatikana kar da ou
zam an iddetli saldrlara katkda bulunuyor.

1997de a aaca oktan belli bir eser kt: K o m n iz m in

Kara Kitab: Cinayetler, Terr, Bask.156 Ekim htilalinden 80 yl
sonra kom nizm in ve zellikle Sovyet rejim inin sularn ifa
ediyordu. Bunun bilanosu son derece zcyd: 80 m ilyon l,
yani lm kamplarnn 12 kat.

En artc olan, ayn sorular sorm ak iin tek bir eserin

bile km olmamas: Kim senin haberi yok muydu?

H em en tarihilerin ve dnrlerin saflarn belirledikleri

bir polem ik balad: N azizm in sularyla kom nizm in sularn
karlatrmak sz konusu olamazd. Komnistler, doal olarak,
byle bir karlatrmaya daha sert kar ktlar - kabak tad
ded iler- ve u n doruyu ne srdler: 1917de, Lenin ve ha-

447
leflerinin nefret edilesi arlklarda bulunacaklar kesin deildi,
hlbuki lm kamplar N azizm in kaderinde yazlyd.

Moskova Paktyla ilgili tela uyandrc bir toplu hafza kayb

vard; bu pakt, Stalini 1941e kadar H itlerin ibirlikisi haline
getirmiti. Ta ki Fhrer SSCBye damdan der gibi saldrana dek;
bylece Stalin gnler sren depresif bir krize girmiti. Moskova
Paktnn yarda kesilmesine kadar, nazizm ve kom nizm ayn
yolu takip ediyordu.

te yandan komnistler, eserin bir blmnn bozduunu

dndkleri ideolojiye (zellikle Stephane Courtoisnm nszne)
kar ayaklandlar. Polem iin tarih bilim ine uygun dmediini
sylyorlard.

Oysa kendilerini zntye sevkeden bu id e o lo jfnin tarih

saptamann kanlmaz sonucu olduu grlyor: K om nizm
ile devletin cinayete varan iddeti i ie gemiti. Bu SSCBde
olduu gibi inde de grnrd. Bu iddet, rejim in ilk ylla
rndan itibaren kendini gsteren insan varlna kar tem el bir
kmseme duygusundan ileri geliyordu.

Basksz b ir ordu kurulamaz, diye yazyordu Bolevikliin ku

rucularndan biri olan Troki. Eer korrtuta kademesi, cephanesinde
idam cezasn barndrmazsa insan kitlelerini lm e gnd erm ek
m m kn deildir. nsan denilen ve teknolojilerden g u r u r duyan
kt ruhlu kuyruksuz maymunlar, ord ular kurup savatka, ko
m uta kademesi de askerleri cephedeki olas b ir lm ile cephe
arkasndaki kesin b ir lm ihtimaliyle kar karya brakacaktr.:157

stelik sz konusu olan yalnzca ordudaki disiplin. Kt

ruhlu kuyruksuz maymunlar buna baylacaktr Byle szler tam
da K avgam a layk.

448
 Gerekte, kom nizm in sulan iin gereken bak as ar
pkl ideolojik sebeplere dayanyor; kom nizm in bir despotluk
olduunu itira f etm eyi inatla reddetm ekten ileri geliyor. Bu he
m en hem en her yerde ayn ve Fransada, Fransz Devrimi'nden
tutun da Joseph Stalin iin yazarlarn, dnrlerin ve sanatlarn
gsterdikleri hayranla kadar, siyasi ve ideolojik tarihin geni
bak alarn inkr etm eye e deerdir. Bunun listesi uzundur.
Lenin, Stalin ve m ritlerini insanlk suu ileyenler tablosuna
kaydetmek, sosyalizmin cenaze trenini dzenlem ek demektir.
Fransz Kom nist Partisinin iinde, komnist direni rgtle
rindeki Troki yanls militanlarn cinayetleri zerine sessizlik
em p oze edildi.

Dolaysyla bak asndaki arpklk srp gidiyor. Franois

Furet gibi sayg duyulan bir tarihinin B ir llzyonun Gemiinde158
yanldn anlad ynndeki saptamas hibir eyi deitirmedi.

Daha yukarda bahsedilen sorulara cevap verecek olursak,

bunlar uzun sredir vard. Vctor Kravenkonun zgrl Setim
adl dneke eserinin 1947de Fransada yaymlanmasnn neden
olduu skandali hatrlayalm. Stalin hl hayattayd ve Sovyet
dehetlerinin bu tablosuyla SSCBnin itibarnn zedelenm esine
izin verilmesi sz konusu olamazd. Lettres Franaisein bayazar
Claude M organ ve bir gazeteci, Andre Wurmser, eseruysahte
olduunu iddia ederek halk aldatabileceklerini sandlar, gya
Amerikan gazeteci Sim Thomas adnda biri tarafndan yazlm,
o da zaten bunu itiraf etmi. Hlbuki Sim Thomas adnda biri
hi var olm ad ve adli soruturma -nk bir tane old u - iti
rafn Andre Ullmann adnda komnist bir gazeteci tarafndan
yazldn ortaya kard. Bir gerein aldatmaca olduunu id
dia etm ek iin bir baka gerek aldatmaca; ok ho bir durum.
Sonradan, Boris Svarin ve Arthur Koestler, sonra Aleksandr

449
Soljenitsin, kom nizm in despota dehetiyle ilgili bu konuda
ekim ser olanlar gzlerini amaya zorladlar.

Gulaglar kamplardan daha yava ldryordu ama ldryordu.

K om nizm in sular ile nazizm in sularn karlatrmay

yasaklayan aldatmaca asla sona ermedi. H er ne kadar nce SSCB
zamanndaki gibi, sonra da kraln peindeki kurbaalarn Paris
akam yem eklerinde K k Kzl K ita p tarttklar ve Fidel
Castroyu alklamak iin Kbaya kotuklar dnem deki gibi
ateli tepkiyle karlanmasa bile. Aldatm aca SSCBde daha aktif
oldu: 2009da Stalini aziz m ertebesine karmak sz konusuydu,
tanklar eskiden papaz okulunda okuduuna ve her sabah ayine
gittiine dair yem in ediyordu.

Ya Hitlerle ibirlii? Sovyet D Gizli Servisi (SVR), M olotov-

Ribbentrop Paktmn SSCBnin kendisini savunmas iin tek yol
olduunu iddia ediyordu, bylece Vladimir Putinin birka ay nce
Polonya ziyareti srasndaki aklamalaryla elikiye dyordu.

Am a dorudur ki Putin her eyi ve tam tersini sylyordu;

2007de Igor Dolutski tarafndan yazlan revizyoncu bir tarih
kitabn yasaklatm ve unlar sylemiti: Kimsenin bize sululuk
duygusu alamasna izin verm eyelim .

Bu hafza kaybnn emredilmedi demektir.

450
1998

Muammer Kaddafi ve Bulgar

Hemireler Meselesi

1998de Libyada Bingazide El Fateh ocuk hastanesinde h a fif

rahatszlklardan dolay tedavi edilen ocuklar, anjin, bronit
enfeksiyonu ve kulak arlar gibi kalc sorunlardan ikayet et
tiler. Hastanenin doktorlarnn aklamalar pheli grnd ve
aileler ayakland. Hkm et durumdan haberdar olduunda, bu
gen hastalar tedavi ve tehis iin talyaya gnderildi. Onlara
AIDS virs bulat ortaya kt. 400 kadar vaka sayld. Bir
sre Libyal yetkililer olaylar gizlem eye alt ancak ocuklara
El Fateh hastanesinde hastalk bulat ortadayd ve skandal
gndem e oturdu.

O zaman hkmet be Bulgar hemirenin ve hastanenin bir

Filistinli doktorunun kk hastalara bilerek hastalk bulatrdn
duyurdu ve onlar idama mahkm etti. Bununla beraber, ulus
lararas kamuoyunun knamas karsnda cezann uygulanmas
ertelendi. Kim se sanklarn kk ocuklara bile bile hastalk
bulatrdna inanamyordu.

Bulatrma yntem i bugn hl gizem ini koruyor. Bir talyan

salk ekibi tarafndan 2002de yaplan bir aratrma ocuklarn
damardan enjeksiyon, antibiyotikler, steroitler ve bronkodilatrler
aldna iaret etti ama en dorudan sulanabilecek m alzem eler

451
olan kanla ilgili veya tretilm i rnler deildi bunlar. En ok
kabul edilen varsaym, salgn hastaln sorumlusunun hastanenin
vasat hijyeni, enfeksiyonlu ve uygun biim de sterilize edilmi
m alzem elerin kullanm olduuydu. Bununla birlikte, kamuoyu
ve hkmet sulamalarnda srar etti ve doktor ile hem ireler
hapiste kaldlar.

Avrupa ve Libya hkm etleri arasnda resm grm eler

balad. 2007de Libyann Dou Avrupaya borlarnn kaldrlmas,
M uam m er Kaddafinin olu Seif El slama gre Fransayla ok
avantajl asker bir anlamayla sivil nkleer program n geliti
rilm esi szleri ve ayrca 750 m ilyon dolarlk finansal tazm inat
karlnda sanklar, sekiz Bulgar hemire v e bir Filistinli doktor
serbest brakldlar.

Dolaysyla uydurma ve iftirac iddialar zerine tem eli oturtul

mu mthi bir nakit gasp sz konusuydu. Kurbanlara hastalk
bulamasndaki sorumluluk, tatm in edici bir hijyen tem in etm e
yen El Fateh Hastanesi ynetim ine dyordu. Am a o dnem de
AvrupalI otoriteler, karlkl olarak, Libya cuntasnn ve Avrupa
teknolojisinin krl bir mterisi olarak dnlen bir lkenin
bakannn stndeki pheleri tem izlem eyi tercih etmilerdi.

452
2001

11 Eyll Saldrlarna armayan

ok Fazla nsan Vard

Tpk yam urdan sonra mantarlarn kmas gibi, 11 Eyll 2001

saldrlarndan sonra da kom plo teorileri yayld. Bunlar buraya
eklem ek b ize gereksiz geliyor ve ayrca elim izde yeni kom plo
teorisi yok. Dolaysyla bu saldrlara armayan ok fazla insan
olduunu gsteren gereklerden bahsetm ekle yetineceiz.

1993te, istihbarat servislerine yakn olan Am erikal bir uz

man Y ossef Bodansky, kitab Target Am erica. Terrorism in the
US Todayde (H e d e f Amerika. Bugnn ABDsinde Terrizm )
unlar aa karyordu: 1980'li yllarn banda, ran hkmeti
K uzey K oredeki W o n Sana kam ikaze eitim i almalar iin hava
kuvvetlerinden pilotlar gnderiyordu; onlarn orada bir ua
havadayken ele geirip sonra belirlenm i bir hedefe ynlendir
m eyi renm eleri gerekiyordu. Wakilabadda, Mashadn yannda
bir hava ss onlara ayrld. Bu program da b ir Boeing 707 ve
Boieng 727, ayrca zel altrmalar iin de bir Boeing 747 vard.
Bu pilotlarn bazlar ABDde eitilmiti. Bodansky, Am erikan
Temsilciler Meclisinin Task Force on Terrorism and Unconventional
W arfareinin direktryd.

1994te aylk The Futurist, u satrlar yaymlyordu:

453
 Dnya Ticaret M erkezi g ib i hedefler yalnzca gerekli kurban
saysn anlamay salamyor, ayrca sembolik nitelikleri gerei,
en st derecede yank uyandryor. En yksek baar ansn elde
etm ek iin, terrist g ru p la r m uhtem elen b ir hkm etin harekete
gem e kapasitesini amak, ayrca kendi profesyonelliini ve eylem
etki alann ispatlamak amaayla oklu ve ezamanl operasyonlar
planlayacak.

Bu satrlar, 1993'te CIAin genel m erkezinin yaknnda bu

lunan Virginia Langley'deki asker hava ssnde bir grup mili-
ter ve gvenlik uzmanna hedeflere kar roket olarak uaklar
kullanma imkn konusunda bakanlk etm i M arvin J. Cetron
imzalyd. Cetron onlara unlar sylemiti: Potom actan inerek
sola dnebilir ve W ashingtondaki binay h ed ef alabilirsiniz. Veya
saa dnebilir ve Pentagona saldrabilirsiniz. Kader an olan 11
Eyllden yedi yl nceydi bu.

1995te, Filipinler, Manilada bir apartmanda bir yangn patlak

verdi. Ram zi Yusuf ve Abdl Hekim Murad adl kiilerin kald bu
yer, polise ve pompaclara bir bomba retim atlyesi gibi grnd.
Birincisi 11 Eyll saldrlarnn gelecekteki organizatrlerinden
biriydi; Filipinler polisinden kamay ve lkeyi terk etm eyi ba
armt. Apartm an ararken ele geirilen belgeler, terristlerin
kamikaze saldrlan dzenlemeyi planladklarn ortaya karmt,
Chicagodaki Seras Kulesine, San Franciscodaki Transamerica
Kulesine, Langleydeki CIA'in genel m erkezine... Aynca Pentagon'a
ve N e w Y orktaki Dnya Ticaret M erkezi kulelerine. Filipinlerin
o srada ABD ile ilikileri m kem m eldi. Dolaysyla bu belgeler
Am erikan otoritelerine iletildi.

15 M art 1999da, Am erikan M ill Gvenlik Kom isyonu un

lar syledi:

454
 A m erikallar ulusal topraklarnda lecekler, belki de olduka
byk sayda. A m erika topram zda dmanca b ir saldrya g i
derek daha hassas b ir hale gelecek ve asker stnlm z bizi
tam am en koruyamayacak.

2000 ylnda Ocaktan Maysa kadar CIA ajanlar sonradan

11 Eyll terrist ekibinin ba olduu ortaya kan M uham m ed
A tta y izlediler; o zam an Almanya Frankfurt'ta kalyordu. 2000
Haziranda Atta, ABDye bir pilot okuluna kaydolmaya gitti. Am a
saldrlardan sonra Am erikan Adalet Bakanl onun terrist
aktivitelerini bildiini inkr etti. O zam an neden takip edildii

sorulabilir.

2001 Mays sonunda, PBS kanalnda yaymlanan bir tele

vizyon belgeselinin yazar, gazeteci Steven Emerson, m agazin
basn olmayan gnlk gazete W all Street J o u m a la, Bin Ladinin
terrist grubunun ABDye saldrlar planladn ilan ediyordu.

23 Haziran 2001de, sektrel yayn A irline W orld News oku

yucularn uyaryordu: ABD hava irketleri gn iinde bir
terrist saldr tehdidi altnda kalabilir. 12 gn sonra, Arapa
bir Am erikan kanal olan MBCdeki bir muhabir, Bin Ladin g
leri en st derecede seferberlik halindeler, diye duyuruyordu.
Saldrya ilk geecek olann hangisi olaca ynnde Bir yar
balam grnyor. Am erika m, Bin Ladin mi?

31 Tem m uzda DGSE -Fransz- FBI uyard; Am erikan okul

larnda pilot eitim i alan, greve aday ve Am erikan istihbarat
ajansna oktan bildirilm i olan yabanclardan birinin, Zekeriya
Musavinin slami alarla sk ilikileri vard ve Afganistanda al
trm a yapmt. Am erikallar bunu dorulad: Bin Ladin ann
bir parasyd. Bununla birlikte, onu yakalamay reddediyorlard;
bildikleri kadaryla, yalnzca pasaportlar kanununu ihlalden ksa

455
sreliine yakalanmt. A dalet Bakanl onun dosyasn yeni
den amay reddediyordu. Baz kaynaklara gre, Am erikallar ve
Franszlar arasnda grm e gergin oldu. Hatta kaplarn arpl
d sylendi.

Aslnda Fransz toprann gvenliinden sorumlu olanla

rn belli bir fkeyi tadklarn kolayca dnebiliriz: 24 Aralk
1994te El Kaideye bal drt terristin A ir France 8969 sayl
Cezayir-Paris uuu korsanln unutmamlard. Ua DClOu
patlayclarla doldurmulard ve Marsilya molasnda pilotu benzin
almaya zorlamlard. Planlar, ua Eyfel Kulesine gtrm ek ve
patlamada m m kn olan en fazla zarar verm ekti.

Kim i Am erikal sorumlular bile honutsuzluk gsterdiler:

Bylece FBIn m dr yardmcs John O'Neill, gerektii gibi te
rristleri avlamasna izin verm eyen stlerine fkelenerek 2001
ylnn Tem m uz aynda istifa etti.

Birka gn nce, Europe 1 radyo istasyonu Fransz halkn

Musavinin birok pasaportu olduuna ve aklanamaz biim de
Boeingler zerine teknik bilgilere ve birok pilotluk klavuzuna
sahip olduuna dair bilgilendirmiti.

Msavi zaten pilotluk okullarnda n plana kmt; bun

lardan biri Oklahom ada Airm an Flight Schooldu, burada biri
1999da, dieri 2001 banda olm ak zere iki kez derslere gir
miti. Pilotluk brvesi almak iin art olan havalanma ve yere
inm e aamalaryla ilgilenmiyordu, yalnzca zaten uuta olan bir
uaa pilotluk yapma teknikleriyle ilgileniyordu. kL.ci bir okulda,
bu sefer M innesotada, N e w Y ork hava sahas ve pilot kabininin
kaplarnn alyla ilgili kurallar zerine sorular sorarak dik
katleri ekmiti.

Bununla birlikte FBI direktr Robert Mueller, 11 Eyll ter

ristlerinin pilotluk kursu aldklarn bilmediini birok kez syledi.

456
 3 Eyllde yazar Salman Rti, i hatlarla Kanadaya seyahat
etmeyi dnmt. Amerikan Federal Aviation Authority, Kanadal
hava irketlerinin son derece sk gvenlik nlem leri almadklar
takdirde buna kar kacana dair onu uyard. Bu nlem ler
masrafl olduundan, irketler bunu reddetti ve Rti yerinden
kprdayamad. FAA editrne, haberalma servislerinin kendisini
bir eylerin hazrlanmakta olduuna dair uyardklarn aklad.
*

San Francisco belediye bakan W illie Brown, 11 Eyll sabah

N ew Y ork a gitm eyi dnmt; bir gn nce Pasifik saatiyle
saat 22de kendisine telefon geldi, ona hava seyahatleri konusunda
ok tem kinli olmas tavsiye ediliyordu. Bu tesadf hakknda ken
disine soru sorulduunda, Brown bunu nem siz bir eymi gibi
gsterm eye alt ve onlarn yalnzca havaalanndaki gvenlik
grevlileri olduunu syledi.

12 Ekim 2001de Savunma Bakan Donald Rumsfeld, Parade

M agazinee bir rportaj verdi. Gazeteciler kendisine Am erikann
nasl olup da denetim lere ram en bu kadar derin bir uykuda
hazrlksz yakalandn sorduklarnda, birok uyar olduunu
ama yararl bilgilerin yzlerce uyar ya da ele geen bilgi krnt
lar arasnda kaybolduklarn itiraf etti. Ona gre, yerel polis ve
adalet birimleri, soruturma birimleriyle kar karya gelmilerdi.
zetle, gnlk dille, hata sistem deydi.

D ier gvenlik yetkilileri, zaten uyarlar yaplm olsa bile

yetkililerin hedefleri, yani Dnya Ticaret M erkezi ile Pentagonu
tahm in edem eyeceklerini iddia ettiler.

Bununla birlikte, baz kiilerin bu hedeflerin en az birini bil

dikleri grnyor. 2000 ylnn Haziran ortas ile Tem m uz ortas
arasnda 17 internet sitesi belirlendi, bunlar: attackontwintowers.
com, nycterroriststrike.com, pearlharborinm anhattan.com ve
tuhaf biim de daha belirgin olan terrorattack2001.com, w orl-

457
dtradetowerattack.com ve terroristattack2001.com.159 Bu siteler
yayndan kalkt, bunlar aan ve phesiz kehanet yeten ei olan
kiilerin izi bulunamad.

A z ok bildiimiz kadaryla Amerikan haberalma servislerinde,

yani NSA, DA, NRO, CIA, FBI ve dierlerinde anahtar kelim eleri
saptamay bilen analistler var. Dnyann en m kem m el dinlem e
sistem lerine sahipler (Bte: 42 m ilyar dolar, bunun 12 milyar
terrle mcadele dneminde harcand). 1995ten beri Dnya Ticaret
M erkezi'nden birok kez sz edildiini saptamlarsa ve terrist
lerin hareketlerini izlemilerse, belki daha iyisini yapabilirlerdi.

stelik, ne tuhaftr ki, Dnya Ticaret M erkezinin birok

Ortadoulu alan 11 Eyll'de ie gelmedi. ngiliz gnlk gazetesi
The Independertfm muhabirine gre Bronxtaki bir caminin bir
dzine mmini FBI soruturmaclarna o gn aa Manhattandan
uzak durmalar ynnde belirsiz bir tavsiye aldklarn sylediler.
Yine iyi bilgilendirilm i insanlar.

Nihayet saldrlardan 5 gn sonra, basn onlann fotoraflarn

ve isimlerini yaymlaynca, sorumlu servislerin aslnda terristleri
tandklar dorulanm oldu.

Dikkat ekici (en azndan a posterior) ayrntlar: 10 Eyll 2001de,

bir altnc snf rencisi Dallasta okul hocasna gayet ciddi bir
tavrla unlar sylyordu: Y arn nc Dnya Sa/a balyor.
ABDde balayacak ve ABD kaybedecek. renci 11 ve 12 Eyllde
okula gelmedi. Brooklynde, bir 2. dnem rencisi, Dnya Ticaret
M erkezinin grnd pencereyi gstererek, Bu iki kuleyi gr
yor musunuz? Gelecek hafta orada olmayacaklar, dedi. Saldrdan
hem en sonra retm eni polise haber verdi ama polisin o gn

458
yapacak daha nem li ileri vard. Bununla birlikte, ayn 13nde,
FBI ve NYPD (N ew York Polis Departman) gidip ocuu, kardeini
ve babasn sorgulad. Bunlar PakistanlI gmenlerdi. Sorgulardan
hem en sonra, baba, ailesini arkasnda brakp anavatanna gitti.

Yalnzca aptallar sonu karr, diyordu Flaubert. Am a .ve-

cizenin uygun dm edii yerler de vardr. Yine Flaubertin de
diine gre, baz aldatmacalar o kadar byktr160 ki, efsane
m ertebesine ularlar.

459
2003

Irak Sava, l Bir Aldatmacann rn

Irak Savann neden olduu ve u anda bu satrlar yazdm z

sralarda devam eden uluslararas aptaki yaygara, bunun ikili
bir aldatmacann sonucu olduu gereini hem en gizledi

Birincisi Saddam Hseyinin aldatmacas. Onun iktidara ge

liinden bu yana, batl haber alma servisleri Irak boverm iti
ve Bat hkmetlerinin ou buraya ancak 7 Haziran 1981de,
bir atom bom bas yapm a olanan salayabilecek olan Osirak
nkleer reaktr srailin Babil operasyonuyla yklnca, buraya ilgi
duymaya balad. Yedi yl sonra, Saddam Hseyin Krt isyann
bastrmak iin kimyasal silahlar kullanyordu ve 7.000 Krdn
lmne neden oluyordu. Tiran kesinlikle ele avuca sm az ve
hayalciydi, nk iki yl sonra ngilterede 52,50 m etre uzunlu
unda bir topun paralar bulunuyordu, bu top Iraka gidecekti
ve top m erm ileri belki sraile ulaabilirdi. 1870 savanda Parisi
dehete dren Byk Berthann bu uzaktan torunu, tabii va
raca yere asla ulaamad.

Ne var ki haber alma servisleri tirann neler evirdiini ren

m ek iin youn bir abaya girseler bile, pek az sayda ajann dilini
bildii bir lkeye girm ekte zorluk ekiyorlard. 1990da Kuveyti
igal etm esinin neden olduu K rfez Sava'ndaki bozgununa
ramen, Saddam Hseyin Birlemi M illetlerden Unm ovicin m

460
fettilerinin ziyaretleriyle dzelm edi. Bu mfettiler, kitle imha
silahlar (KS, ngilizce W M D ) program larn desteklem ediini
v e hazrlam adn dorulamakla grevliydiler. 1998de, Saddam
onlar snr d etti. Bu tavr, uluslararas kamuoyunda zellikle
Irakn biyolojik silah program olduuna dair pheler uyandrd.
BM, Irakn silahszlanmay kalc olarak ihlal ettiini ilan etti. Ne
Irak'n 2002 sonunda BM Gvenlik Konseyine silahlaryla ilgili
yapt aklama ne de rakllarn KSyi ustaca cm lelerle inkr
edileri ikna ediciydi.

Sonradan Saddam Hseyinin Krfez lkeleriyle Bat lkelerini

dehete drmek iin KYS, zellikle biyolojik silahlar barndr
dna inandrmak amacyla kurnazlkla b l f yapt ortaya kt.
Bu aldatmaca onun iin lmcl oldu nk 2003te ABD ve
m ttefiklerinin saldrsna urad.

kinci aldatmaca, Saddam Hseyinin KS barndrdna dair elinde

gerek bir kant olmayan ABD hkmetininkiydi. Irak silahlanma
programlarm kontrol etmekle grevli 114 mfettiin 460 ziyareti,
kesin bir keifle sonlanmamt. Am a 11 Eyll 2001 saldrlaryla
gerek bir terrist sava psikozuna dalm bir ekilde, Am erikan
yneticileri glerini dnyaya gstererek uradklar aalan
may telafi etm eye can atyorlard. 5 ubat 2003te lgnln
yllklarnda tarih olan bir seans srasnda, General Colin Powell
BM Gvenlik Konseyine, iinde gya arban sporlar bulunan ve
gya Irak'n bir bakteriyolojik sava program takip ettiini ispat
eden nl ampul gsteriyordu. Bu da ABDye BM anayasasnn
lkelere meru mdaafalar iin g kullanma hakk veren 1368
nolu kararna bavurma hakkn veriyordu.

461
 Yine de Pow ell bu ampuln nasl Iraktan kp eline ge
tiini belirtm iyordu. Hibir ey onun arbon sporlar ierdiini
dorulamyordu. General yine de Am erikallarn elinde grg
tan bulunduunu dorulamakla yetindi.

Aslnda ABD, nc bir aldatmacann kurbanyd.

1999'da CIA, lkesinde yaplan bakteriyolojik sava program

zerine ok nem li aklamalarda bulunan Irakl bir snmacnn
varl konusunda Alman gizli servisi BND (Bundesnachrichtendienst)
tarafndan uyarlmt. Adam deneyim li bir kimya mhendisiydi.
Ona gre diktatr, uyduyla, casus uaklarla veya U nm ovic ajan
laryla tespit edilm esini nlem ek iin kamyonlara bakteriyolojik
laboratuvarlar yerletirm iti. CIA ajanlar, gerek ismi o zaman
aklanmayan ve Curveball (falsolu top anlamna gelen beyzbol
terim i) kod adyla tannan bu snmacy kendileri sorgulamak
iin hem en harekete getiler. Adam Irakn hayali tesisleri hak
knda dikkate deer ayrntl bilgiler verdi, bakteri fermentasyonu
haznelerini birbirine balayan borular, santrifjleri, kontrol ay
gtlarn... tarif etti. Bu tesislerde alan 12 kim yagerin kazara
bir bulama nedeniyle ldklerini anlatt. Ayrca bu aratrmalarn
D jerf el N adaftaki sabit m erkezini ta rif etti.

nemi byk bir ayrnt da Amerikallara Saddam Hseyin'in

45 dakikalk bir sre iinde bakteriyolojik sava balatabileceini
sylemesiydi. Bu ngilizler iin bir kant oldu.

BND bu arada bu snmacya ve ailesine Alman vatandalna

gem e hakk verdi ve ona Karlsruhede bir ev, bir Mercedes-Benz
ve aylk 3.000 dolar maa verdi.

462
Amerikallar oltaya yakalanmt. Akla yatkn olsa bile, byle tesis
lerin bir garaja kurulamayacan ve kamyona yklenemeyeceini
dnen uzmanlarn ekincelerini dikkate almadlar.

Yaklak iki yl boyunca, Curveball bilgileri el altnda tutuldu

ama 11 Eyll 2001den sonra hayati nem kazand. 2002de Amerika
bakan yardmcs Cheney, Saddam Hseyinin bakteriyolojik bir
sava iin hazrlandn ve ABD m ttefiklerini tehdit ettiini
halka duyurdu. CIA bakan G eorge Tenet, bunu kabul etti. Eer
Unmovic mfettileri nl laboratuvarlan bulamyorlarsa o zaman

bunlar hareket halinde dem ekti, bingo!

ABD o zam an arbon saldrs saplants iindeydi, bu da

baka aldatmacalara ilham verdi. Beyaz Saray, Curveball'un pekl
Amerikallarn beynini ykamakla grevli bir Irak ajan olabilecei
phesini elinin tersiyle itti. Bylelikle George W. Bush, in seya
hati srasnda, bakan yardmcs Dick Cheneynin Beyaz Sarayn
btn personeline zehirli bozu k gda bakterisi bulatn haber
veren telefonunu aldnda dehete kapld (yanl alarm olduu
sonradan anlald). Psikoz, kendini aldatmaya dnt. Bu s
rada, aslnda srgnde olan Irak'm nde gelenlerinden A hm et
elebi, Bush hkm eti ahinlerini Irak fethinin bir salk gezisi
olacana ve Am erikallarn kurtarc olarak karlanacaklarna
dair ikna ediyordu. Onun etkisi altnda sava dayanlmaz dere

cede acil hale geldi.

Gerisi tahm in edilebilir: 2004te ne biyolojik silah ne de 45

dakikada balatlabilecek bir bakteriyolojik sava ihtimali bulun
duu ispat edildiinde, George Tenet, Curveballun bir sahtekr
olduunu ilan ederek CIA bakanlndan istifa etti. A n kitab
Frtnann Kalbindede, Curveball olaynn yanl bilgilendirilmenin

en parlak rnei161 olduunu aklad.

463
 201 l'de efsanenin kkenini yeniden belirlemek imknsz,
bu aldatmacaya ek olarak ite bu var: Sava ilanndan sonra
45 dakikalk sre iinde Irakn bakteriyolojik silahlarn ortaya
koyma kapasitesi. Bunun ille de bir inan noktasndan g al
mas ve Tony Blair hkmetinin (ngiliz haber alma servislerinin
teminat zerine) bunu tamamen benimsemesi artt. Babakan,
vekillere, bu servislerin kendisine geni, ayrntl ve gvenilir
(extensive, detailed and authoritative) bilgiler verdiine dair
gvence verdi. Byk risk alyordu: Gizli servisler Curveballun,
Badattaki eski mdrnn olu Dr. Bassil Latifin Londrada Irak
iin silah satn ald ynndeki iddialarn dorulamay ihmal
etmiti; nitekim bu da yanl kt.
2003 Mays ayndan sonra bilano zaman geldiinde ve
ngilizler ne KS ne de 45 dakika iinde bakteriyolojik sava
balatma durumu olmadm sonunda anladklarnda, halkta ve
Avam Kamarasnda hkmeti yanl bilgilere kanmakla sulayan
sava kart bir kamuoyu olutu. Bir soruturma balad: Bunun
sonucunda biri daha kurban oldu, sava ncesi Iraktaki KS
zerine aratrmalara katlm olan Dr. David Kelly. Kullanlan
sorgulama metodlan onu intihara srkledi. Efsaneler genellikle
gnah keilerini tehlikeye sokar.
Saddam Hseyin ABD ve mttefiklerini hl bitmi grn
meyen bir asker maceraya srklemiti.

16 ubat 201 l de Curveball halka ngiliz gnlk gazetesi The

Guardianda sayfa tutan bir itirafta bulundu. Gerek ad Rafet
Ahmet Elvan el-Cenabiydi ve aldatmacasn Irak rejimini devir
mek iin kurmutu. Bundan gurur duyduunu ilan ediyordu.
stlerini Curveball'un iddialarna kar uyaran Avrupadaki CIA
bakan Tyler Drumheller rahatladn ilan etti. Yardmc m

464
dr John McLaughlin'e phelerinden bahsettiinde, onun yle
cevap verdiini syledi: Umarm hakszsnz, nk elimizdeki
tek ey bu.
Dolaysyla bir tek adamn aldatmacas sava balatmaya
yetmiti. Veya daha dorusu, bir bahane grevi grmt.

4 6S
 SONU OLARAK

K endim izi N asl A ldatyoruz

eitli aldatmaca, arptlan gerek, yalan ve dierlerine dair

rneklerden oluan bu panorama, bizzat kapldmz ve habe
rimiz olmadan srdrdmz aldatmacalardan bahsetmeden
tamamlanamazd. Bu mesele yalnzca iki yzyldan uzun sredir
inceleniyor. Ama insanln kkeninden beri var.
ncelikle ila irketlerinin yarasdr bu.
2008 Kasm aynda ABDde Michael J. Fox Foundationda,
Parkinson hastalnn tedavisi iin yeni bir genetik tedavi tr,
deneylerin ikinci aamasmda yarda kesildi. Btn yeni tedavi
ler gibi, ift kr protokolnden gemiti; yani yalnzca deneyi
yapanlarn bildikleri belli hastalara gerek rn ve dierlerine
plasebo -yani basit bir amidon, laktoz, veya glukoz hap- ve
rilmiti. Sonular, gerek rnn etkilerini lmeye ve bunlar
kendi kendine telkinin neden olduu sonulardan ayrt etmeye
yanyordu. Hlbuki bu durumda, plasebodan elde edilen sonular
rnden elde edilenden net olarak daha stnd.
2009 Mart aynda, bir barsak hastal olan Crohn hasta
lna kar yeni bir ilacn deneyleri ayn sebeple askya alnd.
reten firma Osris Therapeuticsin hisseleri New York Borsasnda
dibe vurdu. ki gn sonra, Eli Lilly firmas izofreniye kar bir

467
ilacn testlerini askya ald: Bu, plasebodan iki kat daha az etki
yaratmt.
Bu durum kimilerine kinci Dnya Savann eski anlarn
hatrlatt. Gney talya'da savata bir asker hastanede, Amerikan
askerlerinin karmasndan sonra, cerrahlar yarallar acile alp
ameliyat ediyorlard; oysa fazla uzak olmayan bir yerde sava
kasp kavuruyordu. Morfin bitti. Bir anestezi uzman Henry
Beecher, yarallardan birini kendisine ok gl bir anestezik
enjekte edeceine dair uyard. Yaral iyileti. Hlbuki hemire
nin rngasnda yalnzca tuzlu bir solsyon vard, buna serum
fizyolojik deniliyordu.
Kendini aldatma, aslnda ok ikna edicidir.

Plasebo terimi 1811de ortaya kar ve Latincede beenileceim

anlamna geliyor. Plasebo etkisi, bilinen hibir fizyolojik temele
dayanmaz ve beklenmediktir. Bununla birlikte eitli hastalkla
rn tedavi denemelerinde bunun yzdesi llebildi: Parkinson
hastalarnda en zayf (% 6-18 aras), eklem iltihabndaysa en yk
sekti (% 80). Baz deimez deerler gzlemlendi: rnein, sar
plasebo haplar en etkili olanlar, krmzlar en gller, beyazlar
en yattrclar, yeiller kayg hissini en iyi azaltanlar. Verilen hap
larn saysnn nemi var: Gnde drt plasebo youn bir tedavi
yanlsamasna yol ayor. Ve haplar bir markann ismini tayor
gibi grndnde genel etki oran artyor. Ama dikkate deer
bir tuhaflk.da yan etkiler, rnein mide bulantlar, ba arlar,
arpntlar ve dierleri, belli bir hasta trnde ortaya kyor:
Buna nosebo ad veriliyor.

468
 Plasebo etkisini dier faktrlerin etkisinden ayrt etme imkn
bulamadan, baz ilalarn, rnein Prozacm, gerek etkisinin
yllarla birlikte azald grlyor: rn zaten tannd ve buna
daha az inanld iin etki azalyor. Bu da nosebo etkisinin bir
baka eidi.
Bu saptamalarda oktan belli olduu zere, psikolojik fak
tr, kltrel faktrlerin eklenmesiyle karmaklaabilir. Bylece,
bir ilacn gerek etkileri ve plasebo etkilerinin greceli oranlar
corafi blgelere gre deiebilir; rnein, 19901 yllarda Fransa
ve Belikada Diazepamin (Valium) kayg hissine kar gerek
etkilerinin plasebo etkisine net olarak stn olduu fark edildi,
oysa ABDde durum byle deildi. Prozacta ise durum tam ter
siydi. Ve mavi haplarn rahatlatc plasebo etkileri dnyann her
yannda daha gldr... talya hari.
Mantkl bir karlk u olguda bulunabilir: Beyin, arlar
dindiren afyonlar kendi yaratyor. Dolaysyla hap gibi bir sem
boln aktive ettii bir beyin merkezi bu maddelerin retimini
balatmaya yeterli oluyor Bu aklama denemesi yine de dorudan
arya bal olmayan plasebo etkilerine k tutmaya yetmiyor;
rnein, tansiyon (%50 etkili), ksrk (%36 - 41 aras) veya
saman nezlesi.
Dnyadaki en byk ila irketleri, bundan yarad bilgiler
karmak ve daha etkili ilalar retmek iin yllardr plasebo fe
nomenini inceliyor. Yine de bu, organizmann kendini kandrma
kapasitesinde hibir ey deitirmeyecek.

Peki insann kendi kendisini aldatmasnda yine ayn mekanizma

m var? Hayr, ama benzer bir mekanizma. Beynin, dengesini

469
bozan arya kar organizmay korumas gibi, bu mekanizma da
bireyi koruyor. Mekanizma bunu, bireyin huzurunu artrmay veya
tehlikelere kar korumay hedefleyen davran emalarn aktive
ederek yapyor. Psikolojide bu, deneyimler ve hatralarn beyinde
iz brakmas olarak nitelendiriliyor. nsan yaam boyunca ve kl
trlerin hayatnda, bu emalar arketiplere dnecektir. rnein,
kzl sal bir okul arkadann kt davranlarna maruz kalan
bir ocuk, kzl sal insanlar tehlike olarak grecektir. lerleyen
yalarda da bu durum ayn olacaktr; olumlu veya olumsuz ola
rak snflandrlm bir kavramlar grubu ona elik edecektir. Ve
Pavlovun kpeinin zil alar almaz salyasnn akmas gibi, birey
zihinsel davranlar benimseyecektir, buna gre baz kavram
lar kendisine huzur veya tehlike artracak ve kendisinde, iyi
veya dmanca davranlar uyandracaktr. Zaten hayvanlar byle
eitiliyor. Bu davranlar alkanlk haline gelecektir ve sonunda,
insanolunda, mitolojilere dnecektir.
Bir kltre yani bir mitolojiye bal olmayan kimse yoktur.
Bylelikle stn nitelikli insanlar bile, dnyay yorumlarken etki
altnda kalabilir ve sahtekr olmadklar takdirde, trdelerini
son derece iyi niyetle aldatabilir.

470
 DPNOTLAR

1) Robert Laffont, 1993.

2) II. Dnya Sava'nda yaplan soykrmlar grmezden gelm e ak
mna verilen ad.
3) Yunan dnr Antisthenes'in kurduu, insann gerek mutlulua
btn deerlerinden ve ihtiyalarndan syrlarak kavuabileceini
ne sren reti.
4) The Theft ofHistory (Tarih Hrszl), Cambridge University Press, 2007.
Franszca eviri, Le VoldeThistoire, Gallimard, kol."NFR Essais" 2010.
5) Franszca pislik anlam na gelen "M erde" szcne gnderm e
yaplyor. (.N.)
6) George Orvvell'in 1984 adl romannda, Oceania'nn resm dili.
Dnme yetisini azaltmak iin ngilizce'nin szck daarcnn
azaltlmasyla oluturulan dildir.
7) Antik Yunan'da genlerin bedensel ve toplum sal eitim aldklar,
ounlukla spor yaplan bina.
8) Antik Yunanca'da kelm, gerek sz, zek gibi anlajdara gelen ve
eitli bilim dallarndaki "-loji" ekinin kayna olan szck.
9) Antik Roma'da Cum huriyet dnem inde her yl seilen iki devlet
bakanndan biri. En st dzey yetkilerle donanmtr.
10) Antik Roma'da Konsl olarak bir yl grev yaptktan sonra belirli
Roma Eyaletleri'nde Vali olarak grev yapan yetkililere verilen ad.
11) Latince emretmek anlamnda imperare kelimesinden treyen impe-
rium, Antik Roma'da, st dzey yneticilere em retm e ve kanunlar
uygulamaya koyma yetkisi veren terimdir.
72) Les Pages immortelles de Suetone (Suetonius'un lmsz Sayfalar),
RogerVailland tarafndan seilip yorumland, Buchet-Chaster, 1962.

471
13) Antik Roma'da Cum huriyet ve m paratorluk dnem lerinde belirli
magistralara, idari ve asker grevlilere verilen unvan. Halkn setii
ve halk savunan sulh hkimidir.

14) "Neron et l'incendie de Rome" ("Neron ve Roma Yangm"), L'Histoire,

say 133, Mays 1990.

75) Vingt remarues sur les persecutions des chretiens dans l'Empire romain
aux deuxpremiers siecles de ntre ere (Roma mparatorluumda M S. ilk
iki yzylda Hristiyanlara yaplan zulmlerle ilgili yirmi nemli nokta).
16) Hristiyan azizleri zerine, onlarn yklerinin anlatldklar eserlere
verilen ad. ^

17) Aziz Pavlus'un gerek ad.

18) Antik Roma dnem inde Judea'da 71 Yahudi bilgininden oluan

yksek mahkeme ve yarg kurumuna verilen ad.

19) L'lncendiaire, Vie de Sal aptre (Kkrtc, Havari Saul'un Hayat),

Robert Laffont, 1991. Eserde, dier birok eyin yan sra, Hirodes
H anedanlnn tam soyaac da bulunuyor.

20) The Star ofBethleem (Beytllahim Yldz), Pocket Books, New York,
1979.
21) Bkz. sayfa 77.

22) "Bu iaretle yeneceksin" anlam na gelen Latince cmle.

23) skenderiye bapiskoposu Arius'un, Hristiyanlkta sapmaya yol

aan retisi. Buna gre, kutsal Teslis'te Baha'nn Oul'a kar s
tnl vardr.

24) Bkz. sayfa 108.

25) Kadn papaz yardm clarna ve kilisenin hayr ileriyle grevlendir

dii kadnlara verilen ad.

26) Dindar Louis'nin lakab gleryzl, yumuak huylu gibi anlamlara

gelen Debonnaire'dir. Yazar, kelimenin asalete vurgu yapan de bonne
aire'den geldiini belirtiyor. (.N.)
27) Bu blmdeki birok unsur, Claude Pasteur'n ciltlik mthi
eserinden alnmtr, LeManuscritdAnastase (Anastase'm Elyazmas),
Olivier Orban, 1986.

472
28) Burjuva kelimesi hem ilgili toplum sal snf, hem de Franszca "ka
saba" anlam na gelen bourg kelimesinin tretilm esiyle "kasabal"
insanlar belirtm ek iin kullanlr. (.N.)
29) Britanya'nn bilinen en eski ismidir. Keltler bu ismi kullanrd. lk
olarak MS 4. yzylda Yunan yazarlarn eserlerinde rastlanmtr. (.N.)
30) Did Marco Polo go to China? (Marko Polo in'e gitti mi?), Secker &
VVarburg, Londra, 1995.
31) Rouvray, Saint-Denis'de ngilizler ve Franszlarn arpmasna ve
rilen ad. Bu ismi, Karem orucunda tketilecek ringa balklar ve
dier yiyecekleri tayan ngiliz konvoyuna Franszlar saldrd iin
almtr. (.N.)
32) Orjinali Messire, Eski Franszca'da"Beyefendi"anlam na gelen sz
ck. (.N.)
33) Jeanned'Arc, LeStratageme (Jeanned'Arc, Kurnazlk), Franois Ruggieri,
L'Editeur, 2011. Bu yazar, bildiimiz kadaryla, 6 Mart 1429 turnuvas
da dhil, olduka kolay gizlenmi olaylar ele alan ilk kiidir.
34) Bkz. sayfa 139.
35) Bkz. La Donation de Constantin (Konstantin'in Ba), Lorenzo Valla,
eviren ve yorumlayan J.-B. Giard, nsz Carlo Ginzburg, Les Belles
Lettres, 1993.
36) Flammarion, 1985.
37) Perrin, 2004.
38) Orijinali commodite de conversation, genellikle koltuklar ve sandal
yeleri (rahata sohbet edilebilecek nesneler olduklarn belirtm ek
am acyla) kibarca tarif etm ek iin kullanlan bir terimdir. Burada
yazarn kelime oyunu sz konusudur. (.N.)
39) Derlemeler (Milord Bolingbroke zerine nemli inceleme ya da fa
natizmin sonu).
40) "Yahudi krallarn tarihi ve tamamlayc eserler" Felsefe Szl'nden.
41) 2010 sonu ile 2011 Ocak ay arasnda, Boston ay Partisi ve
Amerikan Devrimi zerine eser yaymland: DefianceofthePatriots
(Vatanseverlerin syan), Benjam in L. arp, Yale University Press; As
fa n Enemy's Country (Sanki Dmann lkesiydi), Richard Archer,

473
 Oxford University Press; ve The VVhites oftheirEyes (Gzlerinin Ak),
Jill Lepore, Prirceton University Press.
42) Bkz. The Federalist: A commentary on the Constitution o fth e United
States {Federalist: ABD Anayasas zerine bir yorum), A. Hamilton, J.
Jay, J. Madison, Random House, 2001.
43) Bkz. sayfa 467.
44) La Vendee - Venge. Le genocide franco-franais (ntikam alnan Vendee,
Franszlarn Franszlara Soykrm), Reynald Secher, Perin, 2006.
45) The Discovery ofFrance: A Historical Geography from the Revolution
to the First World War (Fransa'nn Kefi: htilal'den I. Dnya Sava'na,
Tarihi Corafya), Graham Robb, Pieador, Londra, 2008.
46) Ayrntl bilgi iin, yazarn Le Secret de l'Auberge rouge (Kzl Han'n
Srr) eserine baklabilir, L'Archipel, 2007.
47) Bror 1909'da yazarn lm nden sonra yaym land. Yaymlayan,
L'Edtion bibliographique, Gt-le-Coeur soka, No:11, Paris.
48) Desauche'tan yaym land, 11, Faubourg-Montmartre. kinci bask
1841'de Scheider et Landgrand'dan yaym land, Erfurth soka,
No:1. Bu |ki eserin gnmze uyarlanm yeniden basks 1983'te
Tallendier'den yaym land.
49) Gallimard, bunu 1974'te yeniden yaym lad.
50) Franszca baz kelimelerin imla asndan yanl yazl (.N.)
51) Rusya'da bir tr din adam, kei.
52) Rusya'da bulunan bir tr kulbe.'zbe kelimesi buradan tremitir.
53) Memorial de Sainte-Helene (Sainte-Helene hatrat), Emmanuel, comte
de Las Cases (1766-1847).
54) Sonradan, olaydan sonra.
55) L'Archipel, 2000.
56) Jerm e Martineau, yaym c, 1969.
57) Les Masues mortuaires de Napoleon (Napolyon'un Cenaze Maskeleri),
Paul Fleuriot'nun nsz, La Pensee niverselle, Paris, 1971.
58) nsan rknn soyaekim yoluyla slah almas
59) Dier eserlerin yan sra, Moi, Antoine de Tounens, roi de Patagonie'nin
(Ben, Patagonya Kral Antoine de Tounens) yazar, Albin Michel, 1981.

474
60) Soy ve kltr birliktelii olduu halde herhangi bir devletin snrlar
dnda yer alan halk ile sz konusu devletin birlemesi fikri.
6 1) La Guerre de 1870 (1870 Sava), Fayard, 1966.
62) Um berto Eco'nun ilk defa 1973'te yaym lanan derlem e kitab.
63) Pierre Rentchnick, Ces malades qui l'histoire (Tarih Yazan u Hastalar),
Plon, 1983.

64) Pathologie de Napoleon: ses maladies, leurs consequences (Napolyon'un

Patolojisi: Hastalklar, sonular), La Palatine, 1970.
65) Direktuvar'n iki alt meclisinden biri. (teki Yallar Meclisi)
66) Ces maladies qui ont change l'histoire (Tarihi Deitiren u Hastalklar),
Elsevier, Brksel, 1974.
67) Ces malades qui nous gouvernent (Bizi Yneten u Hastalar), Stock,
1976.
68) Bkz. sayfa 301.
69) Raket ve topla iki oyuncu (iftlerde drt oyuncu) tarafndan oy
nanan bir tr raket sporu.
70) Drt yaprakl forma, eyrek boy kitap.

71) The Voynich Manuscript (Voyni Elyazmas), Gerry Kennedy ve Rob

Churchill, Londra, 2004.

72) The VVorld's M ost Mysterious Manuscript, the Voynich "Roger Bacon"
Cipher Manuscript (Dnyann En Gizemli Elyazmas, Voyni "Roger
Bacon" ifreli Elyazmas), Robert S. Brumbaugh, VVeidenfeld &
Nicolson, Londra, 1977. g
73) Le Bste de Nefertiti. Une imposture de Tegyptologie? (Nefertiti Bst.
Bir Msrbilim Dzenbazl m?), InFolio, CH 1126, Gollion, 2009.
74) Bkz. sayfa 301.
75) Alman deniz kuvvetlerinde yer alan denizalt gc. Denizalt teknesi
anlam na gelen Unterseeboot'un ksaltlmas.

76) Bkz. sayfa 303.

77) Hermit ofPeking (Pekin'in Keii), Macm illan, 1976.
78) Georges Clem enceau'nun takma ad.
79) Bkz. sayfa 265.

475
80) Yine 1915'te, ran'da ngiliz kart bir kkrtcnn, Almanya konsolos
yardmcs VVasmuss'un belgelerinde nc bir rnek bulunuyordu.
81) Dierlerinin yan sra, u eserlerden de sz etmek gerekir: Les Dessous
des archives secretes (Gizli Arivlerin yz), Robert Boucard, Editions
de France, 1929; ve Le Secret de la Grande Guerre (Byk Sava'n
Srr), Barbara Tuchmann (ev.), Arthem e Fayard, 1965.
82) Bkz. sayfa 289.
83) ki cilt, 1927, yeniden basm Franois Maspero, 1970.
84) On chantait rouge, Robert Laffont, 1977.
85) Bkz. sayfa 318.
86) Les Grands Truquages de l'histoire (Tarihin Byk Hileleri), Jacques
Grancher yay., 1983.
87) Les Communistes contre la revolution espagnole (Ispanyol Devrimi'ne
Kar Komnistler), Belfond, 1978.
88) Bkz. sayfa 265.
89) Tresors et secrets du Quai d'Orsay (Orsay Iskelesi'nin Hzineleri ve
Srlar), Pierre-Jean Remy, JC Lattes, 2001. Bu belge orada yeniden,
cahillerin bunun nemini anlamalarn salayacak en ufak bir yorum
olmadan yaym land.
90) Baz raporlara gre, Kolak'n hkm -hem en uygulanan- ida
mndan sonra verildi.
91) La Vie et la Mortsingulieres de Gambetta (Gambetta'nn TuhafYaam
ve lm), Albin M ichel, 1932. -
92) Gambetta, Raymond Cartier, Gutenberg, Lyon, 1945.
93) "Le Decoupage de Gam betta" ("Gambetta'nn paralara ayrlmas"),
Historia, Kasm 1987.
94) Vert-Galant, IV. Henri'nin lakab.
95) "Henri IV: sa tete couper?" ("IV. Henri: Ba Kesilo. m i?"), L'Express,
15 Ocak 2011. Yazar, Henri IV, les realites d'un mythe (IV. Henri, Bir
Efsanenin Ardndaki Gerekler) kitabnn yazardr, L'Archipel, 2010.
96) Van Meegeren olay zerine yazlan eserlerin says olduka fazladr
ve bu konuya deinen btn basn m akalelerine deinemeyiz.
Okuyucular, bu skandali en doru biimde ayrntlaryla anlatan iki

476
 esere ynlendireceiz: 3000 Years ofDeception in Arts and Antiques
(Sanat ve Antika'da 3000 Yldr Sren Aldatmaca), Jonathan Cape,
Londra, 1961; ve Impressions, The HuntforBig-TimeArtFakes (Taklitler,
Sanat Eserlerinin Mthi Sahtelerinin Peinde), Thomas Hoving, Simon
& Schuster, New York, 1996.
97) Ok atan ocuk eklinde tasvir edilen m itolojik bir karakter.
98) The Secret Lives ofTrebitsch Lincoln (Trebitsch Lincoln'un Gizli Hayatlar),
Bernard VVasserstein, Penguin Books, Londra 1988.
99) Hoheneichen, Viyana, 1928.
100) Bkz. sayfa 249.
101) Trebitsch Lincoln zerine olduka fazla sayda basn makalesi, belge
ve edebiyat eseri vardr. Abba Ahimer'in Encyclopaedia Hebraicada
(18. cilt, Tel Aviv) onunla ilgili ksa tantm yazsndan, Lincoln'un
kendisi tarafndan 1932'de NevvYork'ta yaymlanan Aufob/ograpby of
an AdventureYe kadar eitli yaynlarn yan sra, birok tarih kitabnda
onun yaptklarndan -ou zaman olduka uzun- bahsedilmitir. En
eksiksiz monografi, The Secret Lives ofTrebitsch Lincoln1dur (Trebitsch
Lincoln'un Gizli Hayatlar), Bernard VVassertein, Yale University Press,
Yale ve Londra, 1988; Penguin Books, Londra, 1989.
102) L'Archipel, 2003.
103) A Bodyguard ofLies (Yalanlarn Koruyucusu), Anthony Cave Brovvn,
The Lyons Press, Connecticut, 1975.
704) Hitlers Bombe (Hitlerln Bombas), Rainer Karlsch, Deutsche Verlaganstalt,
2005.
105) Bu ilkeye gre, bir atom partiklnn yrngesini srf gzlemlemek
bile onun gzerghn saptrabilir; bylelikle a'dan b'ye gidiyormu
gibi grnse bile, belki de a ile b arasnda gidiyordur.
706) Le Chagrin et le Yenin (Keder He Ktlk), Bayard.
107) Jurassic FranCe, L'Archipel, 2009.
108) Fiilen.
109) te bu nedenle savatan uzun yllar sonra, Fransz Komnist Partisi
tarihi yeniden yazmaya kalkt v e "10Temmuz 1940"arsn st
lendi. (Bkz. sayfa 371-372).

477
710) Ma guerre secrete. Resistance, petainisme et presse dandestine (Gizli
savam. Direni, Petancilik ve Korsan Basn), Lumieres de Lille, 2010.
111) Franszlar'n Alm anlar iin syledii bir szck.
772) SOE, The Spedal Operations Executive, 1940- 7946 (zel Operasyonlar
Birimi, 1940-1946), British Broadcasting Corporation, Londra 1964.
773) Memoires du chefdes Services secrets de la France Libre (zgr Fransa'nn
Gizli Servisinin Bakannn Anlar), Odile Jacob, 2000.
114) Le Reseau Carte (Carte ebekesi), Thomas Rabino, Perrin, 2008.
775) Les Vichysto-resistants de 1940 a nos jours (1940'dan Gnmze Vichy
Yanls Direniiler), Perrin, 2008.
116) Bkz. sayfa 328 ve devam.
777) The Ultra Secret, VVeidenfeld & Nicolson, Londra, 1974; Fr. ev. Ultra,
Robert Laffont, 1975.

718) Enigma, Kozaczuk, University Publications of America, ne, Poloncadan

eviri, 1984; ve Ultra goes to War, Levvin, Hutchinson, Londra, 1978.
719) M ost Secret War (En Gizli Sava), Hamish Hamilton, Londra, 1978,
Fr. ev. La Guerre tres secrete, Plon, 1980.
120) Bkz. sayfa 358 ve devam.
121) A Bodyguard ofLies (Yalanlarn Koruyucusu), The Lyons Press, Guilford,
1974.
122) Bkz. sayfa 371 ve devam.
123) Bu ayrntlar Jean-Jacques Gillot ile Jacques Lagrange'in kitabn
dan alnmtr, Le Partage des milliards de la Resistance (Direni'in
Milyarlarnn Paylam), Editions Pilote, 2004.
124) Bkz. sayfa 432 ve devam.
125) Bkz. sayfa 219 ve devam.
126) spanyolca'da sakall.
127) Bira fabrikas *
128) Bir tr lokanta.
129) Loues soient nos Seigneurs (Efendilerimize kr), Gallimard, 1996.
130) Gney Amerika'da ska grlen aasz, toprak dzlklere verilen ad.
131) La Face cachee du Che (Che'nin Gizli Yz), Buchet-Chastel, 2007.

478
132) spanyolca'da gerilla.
133) spanyolca'da komutan.
134) talya'da Orta a ve Rnesans dnem inde ehir devletleri ve
Papalk'a hizmet veren paral askerlerin liderleri.
135) Kkken hadm edilme sonucu sesi gelimemi ve bylelikle kadn
sesine ok benzer bir sesle ark syleyebilen opera sanatlar.
136) Hautes-contre, bir tiz ses trne verilen ad. Genellikle Franszca'dan
baka dillere kontrtenr olarak evrilm itir ama yazar bu kelimeyi
de ayrca kitapta kullanmaktadr.
137) lmden sonra.
138) Les Nouvelles Preuves sur l'assasinat de J. F. Kermedy (J. F. Kennedy
Suikastiyle lgili Yeni kantlar), st yaz, "Le elan Bush est-il coupable?"
("Bush klan sulu mu?"), Caroline Lebeau, editions de Rocher, 2004
139) Triangle ofDeath: The Shocking Truth about the Role o f South Vietnam
and the French Mada in the Assassination o fJF K (lm geni, JFK
Suikastnda Ghey Vietnam'n ve Fransz Mafyasnn Rolyle lgili ok
Edici Gerek), W ND Books, 2003.
140) "Un Franais a-t-il assassine Kennedy?" ("Kennedy'yi bir Fransz
m ldrd?"), Aventures et dossiers secrets de THistoire, zel say
No: 23, ubat 2004.
141) Ayn eserde.
142) Salvator Ailende: Yahudilere, Homoseksellere ve Dier "Dejenerelere"
Kar.
143) Verdier, 1987.
144) Daktiloyla yazlm tezin fotokopisi bunu ispatlyor: Los hebreos
se caracterizan por determinadas formas de delito: estafa, falsedad,
calumnia y sobre todo, la usura. Por el contrario, los asesinatos y los
delitos pasionales son la excepcin'.'
145) "Salvador Ailende fut-il antisemite, raciste et eugeniste?" ("Salvador
Ailende, Yahudi kart, rk ve jenizm yanls m yd?"), Aventures
et dossiers secrets de THistoire, No: 59, Austos, 2005.
146) Psychic Warfare: Threat or lllusion (Psiik Sava: Tehdit mi lzyon
mu), M artin Ebon, MacGravv Fiili, New York, 1983; "A Firsthand

479
 Look at Psychotronic Generators" ("Psikotronik Jeneratrlere lk
Bak"), Stanley Krippner ve Richard Davidson, Future Science'da
yaym land, Doubleday Anchor, Garden City, 1977; Mind Wars -
The True Government Reasearch into the Military Potential ofPsychic
Weapons (Zihin Savalar - Psiik Silahlarn Asker Potansiyeli zerine
Gerek Hkmet Aratrmas), Ron McRae, St. Martins Press, New
York, 1984.
147) nsan zihni ve beden arasndaki ilikiyi incelemekte kullanlan tek
nikler ile bu tekniklere dayal nesnelere verilen ad.
148) Kiide tepkisizlik nedeniyle oluan durgunlua, hibir etkiyle uyar-
lamayan ruh dinginliine, eitli duygulara kar ilgisizlik durumuna
verilen ad.
149) M ind Wars (Zihin Savalar) kitabndan.
150) Hitler lgnl.
151) Olduu gibi, ksaltmadan.
152) Orijinali "Cher monsieur". Yazar, Hitler'in imla hatalarna vurgu ya
pyor. (.N.)
153) talyanca polis.
154) Bkz. sayfa 387 ve devam.
155) 24 M art 2011.
156) Yazarlar, Stephane Courtois, Nicolas VVerth, Jean-Louis Panne, Andrzej
Paczovvski, Karel Bartosek ve Jean-Louis Margolin; Robert Laffont.
157) M a vie (Hayatm), Gallimard, 1953.
158) Robert Laffont/Calmann-levy, 1995.
159) "Septem ber 11: No Surprise" "(11 Eyll: Srpriz Yok)," Everything
You Know is Wrong (Bildiiniz Her ey Yanl)'ta yaym land. Russ
Kick, New York, 2002.
160) Orijinal kelim e"henaurm es" aslnda "enorme" (ok byk, devasa)
olan szcn Flaubert tarafndan deitirilm i hali.
161) Bu nc aldatm aca Bob Drogin'in kitabnda ustalkla kaleme
alnmtr: Curveball-Spies, Lies and the Con Man who Caused a War
(Curveball- Casuslar, Yalanlar ve Sava karan kt), Random
House, New York, 2007.

480
 yodor Kuzmi adnda bir sahtekrn Rus ar I. Aleksandrn
yerine getii bilinen bir gerekti. Demir maskeli adamn
varlna dair kant yoktu. Birinci D nya Sava 1917de
^itebilirdi. Roosevelt, Japonlarn Pearl Harbora saldracan
nceden haber alm t. 11 Eyll 2001 saldrlar ABD deki herke
si artmad.

Bu gerekler uzun sredir biliniyordu. Buna ramen, kltr ve

eitim in yzyllardr dayatt ve mterek m irasn tam am layc
paras olarak kutsalm asna varln srdren efsanelere hl
mahkmuz. Tarih gerekler yeterince ekici deil mi?

II. Ramsesin sahte Kade zaferinden, Direnite havaya uan m il

yarlara ve Marko Polonun indeki dzmece maceralarna kadar,
Gerald Messadie en gz nndeki aldatm acalara deiniyor. Oysa
drt bin yl sren efsaneler, sahtekrlklar, yok saymalar ve baka
yalanlar hl okullarda retiliyor.

1931de Kahirede doan romanc ve tarihi Gerald M essadie'nin,

Saint-Germain Kontu, M arie-Antoinette ve Josephine de
Beauharnais'yle ilgili biyografileri doru sanlan birok yanl
dzeltmitir.

www.pegasusyayinlari.com
ISBN: 170-IdOS-343-llb-1