Tyb Akademi 6 Muhaceret Edebiyati-Libre

Yl:2 Say: 6 Eyll 2012
Balkan Savlarnn 100. Ylnda

Byk G ve Muhacerat Edebiyat
mtiyaz Sahibi
TYB Vakf ktisad letmesi adna
D. Mehmet Doan
Genel Yayn Ynetmeni

ner Buukcu
Yaz leri Mdr

Mustafa Ekici
Yayn Kurulu
Osman Ouz Demir, skender Gm, Mehmet Kurtolu, Atilla Mlayim, Asm z,
Osman zbahe, Talip zdoan, Nuri Salk, Ercan Yldrm
Redaksiyon
Muhsin Mete
Danma Kurulu
brahim Ulvi Yavuz, Muhsin Mete, Nazif ztrk
Ahmet Fidan, Celil Gngr
Tashih
Sami Terzi
Ynetim Yeri
Mill Mdafaa Cad. 10/13 Kzlay-Ankara
0.312 417 34 72 - 417 45 70 - 232 05 71
www.tybakademi.com
tybakademi@gmail.com
Tasarm
mtr medya
Bask
zel Matbaas
ISSN: 2146-1759
Fiyat
15 TL
Abone Bedeli
30 TL
Kurumlar iin 60 TL
Hesap No
Vakfbank Bakent b.
IBAN: TR34 0001 5001 5800 7297 391004
Ziraat Bankas Bakent b.
IBAN: TR23 0001 001 6835 01199485001
TYB AKADEM hakemli bir dergidir. Drt ayda bir yaynlanr.

Dergide yaymlanan yazlarn bilimsel sorumluluu yazarlarna aittir.
Yazlar yayncnn izni olmadan ksmen veya tamamen, baslamaz, oaltlamaz ve
elektronik ortama tanamaz. Yazlarn yaymlanp yaymlanmamasndan
yayn kurulu sorumludur.
HAKEM HEYET
Board of Referees
Acar, Mustafa ( Prof. Dr. Aksaray niversitesi )
Acar, Rahim ( Do. Dr. Marmara niversitesi )
Akgen, Alparslan ( Prof. Dr. Yldz Teknik niversitesi )
Akgz, mer ( Do. Dr. Krkkale niversitesi )
Akgn, Birol (Prof.Dr. Konya niversitesi )
Akn, Mahmut H. ( Yrd. Do. Dr. Seluk niversitesi )
Aktay, Yasin ( Prof. Dr. Seluk niversitesi )
Atan, Murat ( Do. Dr. Gazi niversitesi )
Aydn, Mustafa ( Prof. Dr. Seluk niversitesi )
Bayartan, Mehmet (Yrd. Do. Dr. stanbul niversitesi)
Baybal, Mustafa Sami ( Do.Dr. Seluk niversitesi)
Bayrakl, Bayraktar ( Prof. Dr. Marmara niversitesi )
Bircan, Ufuk( Do. Dr. Dicle niversitesi )
Birgl, Mehmet Fatih (Yrd. Do. Dr. Mu Alpaslan niversitesi)
Bostanc, Naci ( Prof. Dr. )
Bulut, Mehmet ( Prof. Dr. Yldrm Beyazt niversitesi )
Canm, Rdvan (Do. Dr. Atatrk niversitesi)
Cebeci, Suat ( Prof. Dr. Sakarya niversitesi )
Ceyhan, Nesime ( Do. Dr. ankr Karatekin niversitesi )
Ceylan, Yasin ( Prof. Dr. ODT )
al, aban ( Prof. Dr. Seluk niversitesi )
elik, Yakup ( Prof. Dr. Bakent niversitesi )
elik, Yakup (Yrd.Do. Dr. Krklareli niversitesi)
emrek, Murat (Do.Dr. Seluk niversitesi)
Dilaver, Hasan Hseyin ( Prof. Dr. Ahi Evran niversitesi )
Dural, Teoman ( Prof. Dr. stanbul niversitesi )
Dzgn, aban Ali ( Prof. Dr. Ankara niversitesi )
Efe, Adem ( Do.Dr. Sleyman Demirel niversitesi )
Elmas, Nazm (Yrd. Do. Dr. Giresun niversitesi)
Emirolu, brahim ( Prof. Dr. Dokuz Eyll niversitesi )
Eravc, H. Mustafa ( Prof. Dr. Yldrm Beyazt niversitesi )
Fidan, Mehmet kif (Yrd. Do. Dr. Yldrm Beyazt niversitesi)
Gencer, Bedri ( Prof. Dr. Yldz Teknik niversitesi )
Gndoan, Ali Osman ( Prof. Dr. Mula niversitesi )
Karatepe, kr ( Do. Dr. Yldrm Beyazt niversitesi)
Kele, Hamza (Prof. Dr. Gazi niversitesi)
Kemikli, Bilal (Prof. Dr. Uluda niversitesi)
Krlang, Hicabi ( Prof. Dr. Ankara niversitesi )
Ko, Turan ( Prof. Dr. Erciyes niversitesi )
Ocak, Ahmet Yaar ( Prof. Dr. Hacettepe niversitesi )
Okay, Orhan ( Prof. Dr. )
Okumu, Ejder (Prof. Dr. Dokuz Eyll niversitesi)
Oran, Mustafa ( Do. Dr. Krkkale niversitesi )
cal, mil ( Yrd. Do. Dr. ankr Karatekin niversitesi )
rs, Derya ( Prof. Dr. Yldrm Beyazt niversitesi )
zsoy, smail ( Prof. Dr. Fatih niversitesi )
zkarc, Mehmet (Prof. Dr. Kahramanmara St mam niversitesi)
zsoy, Osman ( Prof. Dr. Fatih niversitesi )
ztrk, Nazif ( Dr. )
Pamuk, Bilgehan (Do.Dr. Gaziantep niversitesi)
Perembe, Erkan ( Do. Dr. Ondokuz Mays niversitesi )
Poyraz, Hakan ( Prof. Dr. Sakarya niversitesi )
Saati, Suphi (Prof. Dr. Mimar Sinan Gz. San. nv.)
Sarolu, Hseyin ( Prof. Dr. stanbul niversitesi )
Suba, Necdet ( Do. Dr. Osman Gazi niversitesi )
Tekin, Mustafa ( Do. Dr. anakkale Onsekiz Mart niversitesi )
Topakkaya, Arslan ( Do. Dr. Erciyes niversitesi )
Trenek, Mehmet (Prof. Dr. Atatrk niversitesi)
Turinay, Necmeddin ( Dr.)
Yelken, Ramazan ( Do. Dr. Seluk niversitesi )
Yldrm, Ergn ( Do. Dr. Yldz Teknik niversitesi )
Yldz, Alim ( Do. Dr. Cumhuriyet niversitesi )
Yldz, lhan ( Prof. Dr. ankr Karatekin niversitesi )
indekiler
Sunu: ............................................ / 7
D. Mehmet Doan
Balkan Savalarnda Trakya Cephesinin Erken k

zerine Baz Dnceler/ 11
Suat Zeyrek
Osmanldan Gnmze Kltrleraras letiim Balamnda

Balkan Savalar ve Bat Balkanlar / 39
Sibel Akova
Zorunlu Bir G Hikyesi Olarak Mbadele/ 67

smail Aslan
Balkan Savalar Sonrasnda Ortaya kan G Hareketleri ve Muhacirlere

Yaplan Sosyo-Ekonomik Yardmlar / 85
Tuncay Bilecen
Balkan Harbi Sonras Bir zeletiri rnei Olarak

Krmz Siyah Kitap 1328 Facias/ 99
Gngr Ger
Osmanl Asrlarnda Balkanlarda Trk Edebiyat / 119

Rdvan Canm
Trk Romannda Balkan Savalar / 133

Belks Grsoy
Emine InsununAzap Topraklar veiekler ByrAdl Romanlarnda

BalkanTrkleri, G ve Kimlik Buhran / 175
Canan Sevin
Sanatkr Aristokratlndan Cemiyetle Barma Yolunda

Yakup Kadrinin Rahmet Hikyesi / 199
Harika Bulut
Tartma/ Kitabiyat /214

Ahmet nan-ner Buukcu - Asm z-Hamdi Akn
zgemiler / 250
Sunu
Tanpnarla devam etmek...
Ahmet Hamdi Tanpnar, 1901 ylnda domutu, yani yz on bir sene nce.
Elli yl nce 24 Ocak 1962de doduu ehirde, yani stanbulda vefat etti.
Yuvarlak hesap 60 yllk mrnde dilimiz ve edebiyatmz iin gzel ve
byk iler yapt. aheser addedilmesi gereken romanlar yazd, edeb ede-
biyat tarihinde ve ehir edebiyatmzda gerekten r at. Be ehir, onun
Anadoluda meydana getirdiimiz medeniyet terkibinin iirli bir dille ifadesi
olan ve gen nesiller tarafndan mutlaka dikkatle okunmas gereken bir ese-
ridir. Diyebiliriz ki, Be ehir bizde yaygn bir ehir edebiyatn douran ana
kitaptr.
19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, ilim ve edebiyat tarihimizde benzeri olma-
yan bir aheserdir. Bugnn yeni Trk edebiyat hocalar, onu okuyup talebe-
lerine hakkyla aktaryor ve sevdirebiliyorlarsa, gerekten kendilerini huzur
iinde hissedebilirler.
Tanpnar, edebiyatmzn ncelikle air sayd bir byk isim. iirde,
stad addettii Yahya Kemalin yolundan gitmez. Mehur Bursada Zaman
iiri hari Tanpnar, Gzel Sanatlar Akademisinde estetik ve mitoloji dersle-
rinden halei olduu Ahmet Haimin izindedir. Tpk Haimde olduu gibi,
kk bir kitap tekil eden iirleri hakkyla deerlendirilmi deildir. Bunun
nemli sebeplerinden biri, Tanpnarn lmnden sonra daha ok hikyeci ve
romanc ynlerinin ne karlmasna balanabilir.
Tanpnarn ikirlerini edebiyat tarihinde ve makalelerinde bulabiliriz el-
bette. Fakat o romanlarnda da mtefekkir kimlii ile grnr. stad Yahya
Kemalin iirde yaptn o romanlarnda yapar.
Salnda bekledii ilgiyi gremeyen Tanpnar, 1970lerden itibaren tann-
maya, 1980lerden itibaren de baz kesimler tarafndan kefedilmeye balanan
bir yazarmzdr. Onun Saatleri Ayarlama Enstits roman, brokratik yap-
lar ince bir alayclkla ele alan bir dnya aheseridir. Eer Trke 20. yzylda
dar bir alana hapsedilmese idi, Saatleri Ayarlama Enstitsnn btn dnya-
nn tanyp deer verdii bir eser olarak kabul greceinden phe edilmez.
Tanpnarn eserlerini dikkatle okuyan bir kimsenin en fazla aklnda kala-
cak olan ibare, Devam ederek deimek, deierek devam etmektir. nklap,
kkten deiimci olmakla nlen bir devirde bu ibare nasl anlalmaldr?
Bu cmlenin mazmununa dikkat edersek, devam/sreklilik esas alnmak-
tadr. Halbuki, inklplk, devama kardr. Devam szkonusu olduunda,
zecr deiim ikri, inklp miti tesirini kaybeder. Devam ederek deimek ye-
rine, temelden yenilenerek var olmak, her eye ramen yeni olmak esastr.
Tanpnarn cmlesinin ikinci blmnde deiim esas olmakla beraber, de-
vam ikri de ihmal edilmemektedir.
Tanpnar, Osmanlnn son (ve zor) zamannda domu, ocukluu ve gen-
lii, kad olan babasnn vazifesi dolaysyla bugnk snrlarmz iinde olan
veya olmayan ehir ve kasabalarda gemitir. ocuk ve gen Ahmet Hamdi bu
dnemde bir takm savrulular derinden hissetmi olmaldr. Balkan Harbi,
I. Dnya Harbi, seferberlik onun ocukluktan genlie gei dnemlerinin
arkaplann yapar. Byk altst olular, deiimleri yaayan Tanpnarn
devama, sreklilie verdii nem bu psikolojik arkaplanla da aklanabilir.
Tanpnarn iar, tabi olandr. Devam ederek deimek dnyann tabi
nizamdr. Deiimi sistemletirme, zorlayc unsurlarla uygulama ise pozi-
tivizmin ve materyalizmin iidir. Btn pozitivist ve materyalist akmlar u
veya bu ekilde toplum mhendislii projesine sahiptir ve u veya bu nisbette
zorunlu deimeyi gerekli grrler.
Tanpnar, stad Yahya Kemali anlatrken de romanlarndaki gibi serbest
konuur. Anlatlan Yahya Kemaldir, dolaysyla, 20. Yzyl Trkiyesinin dei-
imidir. Tanpnarn Kzm sana sylyorum, gelinim sen anla makamnda
konutuu bellidir.
Yahya Kemal ve Ahmet Hamdi Tanpnarn yaptklarn ve yazdklarn
gemi kltr ve medeniyetimizi 20. yzylda bize yeniden kazandracak g-
l hamleler olarak deerlendirebiliriz. Medeniyet birikimimizi doru deer-
lendirmek; gzden drlmek, hatta tamamen unutturulmak istenen klasik
iirimizi ve mskmizi bize kazandrmak iin yaplan bu hamleler gerekten
hayat nemdedir.
Vefatnn ellinci ylnda, Tanpnarn edebiyatmzn bilinen ve tannan bir
yazar olmakla birlikte yeterince okunduunu, geni kitlelere mal olduunu
sylemek mmkn deil.
lmnn zerinden 50 yl gemi olan Ahmet Hamdi Tanpnar, bu der-
ginin yayna hazrland gnlere kadar kapsaml olarak sadece Ankarada bir
sempozyum ve fotoraf sergisi ile hatrland. Keiren Belediyesi ile Trkiye
Yazarlar Birliinin mtereken dzenledii toplant, 28 ocak Cumartesi saba-
h balad ve 2 gn srd.
Bam skutu ten usuz bucaksz bir deirmen diyen Tanpnar, ayn
iirinde Yekpre geni bir ann paralanmaz aknda olduunu da syl-
yor.
Zamann hem iinde hem de dnda olan airi 50 yl sonra gerektii e-
kilde hatrlamamak hakszlk olur. Baka bir lkede olsa idi, Ahmet Hamdi
Tanpnar apnda bir yazar, vefatnn 50. ylnda nasl anlrd? Kesin olarak
bir yla yaylm bir anma yaplrd ve dolaysyla 2012 Tanpnar Yl ilan
edilirdi.
Trkiye Yazarlar Birlii, iki byk ahsiyetimizin yuvarlak yldnmle-
rinin yl ilan edilmesi iin alt. 2008de Yahya Kemal Beyatl yl, 2011de
Mehmet kif Ersoy yl ilan edildi. lan edildi de ne oldu? Kltr Bakanl g-
nlden sahip kmad iin, her iki yl da heba oldu. Bu yzden Ahmet Hamdi
Tanpnar iin byle bir teebbste bulunmadk.
Tanpnar, eserlerinde devam ederek deimek, deierek devam etmek
cmlesini sklkla kullanr. Onun dncesinde devam, imtidat merkez yer
tutar. Dncelerinde devama, sreklilie merkezi yer veren bir yazarn unu-
tulmas, hafza kaybmzn apak bir belirtisi olarak grlebilir.
Ankarada yaplan toplantnn bildiri metinleri Keiren Belediyesi tara-
fndan yaynlanaca iin, byk edibimiz Tanpnar eitli ynleriyle tanma-
mza vesile olacak yeni ve orijinal metinlerle dergimizi karyoruz. Bylece,
50 yl sonra byk edebiyatmza vefa borcumuzu gcmz yettiince eda
etme gayreti iinde olduumuzu belirtmek istiyoruz.
D. Mehmet Doan
Balkan Savalarnda Trakya Cephesinin Erken k zerine Baz Dnceler / Suat Zeyrek 11
Balkan Savalarnda Trakya

Cephesinin Erken k zerine
Baz Dnceler
Suat Zeyrek,
Dr., stanbul niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits
Giri
1877-78 Osmanl-Rus Savanda Balkanlar nemli bir taksime uram
ve drt yeni devlet kurulmutu. Ruslar, stanbul nlerine kadar gelmiler
ve ilk defa bakent ciddi bir tehlike ile kar karya gelmiti. Balkanlarda
yeni kurulan devletler iin cesaret verici bu durum, 20. yzyl balarn-
da Arnavutluk ve Makedonya sorunlarndan dolay batl devletlerin m-
dahalesinden umutla, yeni bir sava ortamn hazrlamaya balamt.
Avrupada ngiliz-Alman rekabetinin sonucu kurulan bloklar arasnda
Balkanlar konusunda yaanan uyum, Balkan devletleri iin tam bir frsat
olmu, adeta batl devletler, Osmanl hkimiyetinin Balkanlardan tasiyesi
iin ittifak etmilerdi. Balkan corafyasnn ok nemli bir sorunlar vard.
Balkanlardaki devletlerin hibiri kendi doal snrlar iinde yerlemi de-
ildi. Bulgaristan dnda Bulgarlar, Srbistan dnda Srplar, Yunanistan
dnda Yunanllar vard. Osmanl Devletinin gcn kaybetmesiyle bir-
likte, Balkan devletleri snrlar dndaki varlklarn birletirmek hayalini
gerekletirmeye baladlar. 13 Austos 1912de Sofyada toplanan yaklak
30 bin kii, Bulgar hkmetini Makedonya ve Edirneyi Trk hkimiyetin-
den kurtarmas iin cesaretlendirmiti.1
Bulgarlarn Berlin Antlamasndan bu tarafa maddi ve manevi olarak
yaptklar hazrlklarn bir amac vard. 18 Ekim 1912 sabah Bulgarlar iin
beklenen gn gelmiti. Tam bamsz bir Bulgaristan kurulmutu fakat mil-
li bir devlet yaps tam olarak olumamt. Bundan dolay Bulgaristann
Balkan Savan kaybetmesi Bulgar mefkresinin sona ermesi demek-
1 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, Cilt: II, Ksm: I, 1911 Bandan Balkan Savana Ka-
dar, Ankara, TTK, 1991, s. 324. Andonyan mitingin 12 Austosta yapldn yazmaktadr. So-
kaklarda yle barlyordu: Eer Kral kendini millet iin feda etmezse, millet onu feda eder.
Bkz. Aram Andonyan, Balkan Harbi Tarihi, stanbul, Sander Yaynlar, 1975, s. 195.
12 TYB AKADEM / Eyll 2012
ti. Bulgar halk ve ordusu galip gelmek iin maddi hazrlklardan ziya-
de manevi olarak da hazrdlar. Orduya alanan ruh ve vatann varl-
n simgeleyen tek ikir uydu: Trkleri yenmek ve Avrupadan atmakt2.
Bulgaristann sava karar ar Ferdinandn halka ayn gn aklad bir
bildiriyle ilan edilmiti. 35 senelik hkmdarlm esnasnda Bulgaristann
bar ve terakkiden ayrlmamas iin uratm diyen Kral Ferdinand, bar
isteklerinin tkendiini, Hristiyan halkn imdadna komak ve Hristiyan
halklarn haklarn savunmak iin silaha sarlma zaman geldiini, Bulgar
halkna ilan ediyorum, demitir.3 Kral Ferdinand, Salibin Hilale kar-
savanda dier Balkan devletlerinin de yanlarnda olduunu, d-
mana kar dveceklerini aklamt. Dier mtteikleri de Srbistan,
Karada ve Yunanistan bu savan, Din iin yapldn ifade ediyorlard.
Ferdinandn Osmanl Hristiyanlarn da harekete geirmek dncesi de-
siseden baka bir ey deildi.4 Bulgaristanda Mslmanlarn, Trkiyede
de Hristiyanlarn olduu dnldnde Hal Seferi sznn ok tehli-
keli sonular dourabilecei ihtimali vard.5 Arnavutluk isyan da Osmanl
Devleti iin byk bir tehlike, Bulgarlar iinde bir frsat olarak deerlendi-
rilmiti. 1 Austos 1912de Bulgar komitaclar pazarda 28 kiinin lmne
neden olan iki bomba patlatmlar, galeyana gelen Mslman halk ve as-
kerler de 21 Bulgar ldrmlerdi. Birbirini takip eden bu olaylar birok
mitinge ve diplomatik temasa neden olmutu.6 Koana ve tip ihtilalleri
zerine, Osmanl Hkmetinin tedbir almamas da Bulgar Kralnn, hal-
kna tehdit ve tehlike altnda olduklarn anlatma frsat vermiti.
Kral Ferdinand aka Balkan Savanda btn Hristiyanlardan yar-
dm beklediini ve onlara gvendiini sylyordu. Kral ayrca ordudan da
Bulgar rknn ebedi dmann yok etmesini istemiti. Bulgar Generali
Savofda yaynlad beyannamesinde, Trkler denizin br tarafna
Asyann vahi iklimine kovulmaldr7 diyordu. Hatta bir Bulgar marnn
ilk msra Boaz kysndan ses gelmekte diye balyordu. Hal szn
sk sk kullanan Bulgar Kral halkn bu olup bitenleri, Hala Hilalin bir
mcadelesi olduuna inandrmaya alyordu. Kral, bir silaha bir de Haa
2 Andonyan, a.g.e., s. 454; Harp Akademileri Komutanl, Balkan Harbinden Gnmze

Bak, stanbul, Harp Akademileri Basmevi, 1995, s. 115.
3 H. Wagner, Bulgar Ordusuyla Muzafferiyete Doru, (Mtercim Said), stanbul, Artin Asa-
duryan ve Mahdumlar Matbaas, 1331, s. 108.
4 obanolu Zeki, Balkan Harbi ve ark Ordusu Hezimeti, Ksm: I, Matbaa-i Hayriye ve -
reks, Dersaadet, 1332, s. 9; Jek, Balkan Harbinden Sonra arkta Almanya, stanbul, fham
Matbaas, 1331, s. 69; H. Wagner, a.g.e., s. 109; Kadir Msrolu, Yunan Mezalimi, stanbul,
Sebil Yaynevi, 1968, s. 48.
5 Balkan Sava boyunca imparatorluk snrlar iinde yaayan Hristiyan halk, Mslman ahali-
nin tepkisinden ok korktuklar halde onlara kar nemli bir taknlk hareketi meydana
gelmemiti.
6 Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat Terakki, stanbul, Remzi Kitabevi, 1987, s. 301-302.
7 M. emsettin Gnaltay, Zulmetten Nura, stanbul, 1998, s. 40.
gvendii vurgusuyla Bulgarlarn dmanlarnn imha vaktinin geldiini

halkn zihinlerine iliyordu. Bulgar Kralnn propagandas ylesine etkili
olmutu ki ilk olarak cephelerde bulunan Hristiyan askerlerin kamaya
balamalar Mslman askerlerin armasna ve birliklerde panik yaan-
masna neden olmutu. Rumeli demiryollarnda alan Hristiyan memur-
lar da olumsuz propagandadan etkilenmiler ve orduya ait mhimmat ve
erzak baka yerlere sevk ederek byk skntlarn yaanmasna neden ol-
mulard.8 ounlukla Kafkasya kkenli bir grup Ermeni de Bulgaristann
yannda etkin bir ekilde savaa katlmlard. Bulgar Ordusu iinde
Antranitin komutasnda zel bir Ermeni birlii oluturulmutu. 27 Eyll
1912de Antranik Ozanyan, Hugas Minasyan ve Haik Tovavyan Bulgar
makamlarna bavurarak Makedonya-Edirne savalaryla birlikte sava-
a katlmak istediklerini bildirmilerdi.9 Bu arada Osmanl Ordusunda ok
sayda Ermeni askerinin savat da unutulmamaldr.10
Bulgar hkmeti ylesine bir askeri hazrlk yapmt ki askerlik hiz-
metinden bile muaf olan milletvekillerinden ok sayda kii vard. Zorunlu
askerlik hizmet ya 20 ile 46 ya aras olarak kabul edilmiti. ehirlerde ve
kylerde btn genler cepheye gitmiti. Salk nedeniyle askere gitmesi
engellenen bir gencin intihar ettii grlmt. Sava heyecan Bulgarlar
ylesine motive etmiti ki Makedonyal Bulgarlar; sava, silah ve ihtiya-
larn kendi paralaryla almlard.11 Bulgarlar topyekn bir savaa giriyor-
lard. Bulgaristann Paristeki seiri bile ihtiyat zabiti olarak Selanike y-
ryen Bulgar kuvvetlerinin iinde yer almt. Bulgarlardaki bu gayretin,
Trkiyede de ayn snfa mensup kiilerden ayn hizmetleri yapmalar bek-
lenirdi.12 Bu olmad gibi, Bulgar ordular atalcaya dayandklar srada
stanbuldaki hayatn hi sava yokmu gibi devam etmesi, stanbuldaki
birok gencin bu esnada baston sallamas ve cppe yellendirmesi gibi gaf-
8 Mahmut Beli, Balkan Harbi Siyasi Durum ve Gelimeler II, Belgelerle Trk Tarih Dergisi,
say:81, Ekim 2003, s. 87; Jek, a.g.e., s. 6970. Balkan Savann yenilgi nedenleri zerinde du-
rulurken Alman yazarlar, sorumluluu devaml olarak Osmanl Hristiyan halklarnn ihaneti-
yle aklamaya almaktadrlar. Bylece Almanyann sorumluluunu gz ard emektedirler.
Bir baka amalar da yeni Osmanl haritasnda Trk d unsurlar ve topraklar azaltmaktr.
Hatta te Trkiyenin kaybedecei memleket batanbaa kendi dmanlaryla meskn olan
bir memlekettir demektedirler.
9 Blent Yldrm, Bulgaristandaki Ermeni Komitelerinin Osmanl Devleti Aleyhine Faaliy-
etleri(1890-1918), .. SBE, Baslmam Doktora Tezi, 2010, s. 118.
10 Arsen Avagyan, Gaidz F. Minassian, Ermeniler ve ttihat ve Terakki birliinden atmaya,
stanbul, Aras Yaynlar, 2005, s. 109. 27 Aralk 1912de toplanan Londra Konferansnda
Balkan hkmetlerinin sunduu teklileri Trk taraf kabul etmeyince, Balkan temsilcileri;
Bundan byle ne olursa olsun Trklerin huzuru, gvenlii, Avrupada olduu gibi Asyada da
bize bal, bizlerle kuracaklar gl birlie bal olacak. Zaten yar Asyal olan bizler, douda
Ermenilerin ibirliine bavuracaz tehdidini savurmulard. Bkz. Arsen Avagyan, Gaidz F.
Minassian, a.g.e., s. 109. Balkan Savayla birlikte batl devletlerin yannda Balkan devletleri
de Ermenileri Trkiyeye kar bir koz olarak kullanmaya balamlard.
11 Andonyan, a.g.e., s. 456457.
12 M. Nuri Conker, Zabit ve Kumandan, stanbul, Yenign Yaynclk, 1998, s. 41.
let ve geveklik emareleri yaanyordu.13 Sofya ve btn Bulgaristanda

halk sava istiyordu. Bir an nce sava almas iinde nmayiler yapl-
yordu.14 Sofyada eli silah tutan herkes cepheye gitmi olduundan birok
iler kadnlar tarafndan yaplmak zorunda kalmt. Bulgar Kral milletin
btnyle bekledii bir sava bizzat balatmakla halkn nazarnda itiba-
rn ykseltmek istiyordu. lkede batanbaa demiryolu a kurulmutu.
Hi bir yabanc devlete muhta olmadan bir sava hazinesi meydana geti-
rilmiti. Btn ihtiyalar memleket iindeki imknlardan salanmt. 50
milyon lira mevcutlu maliyeyi dardan bir istikraz yapmadan 200 mil-
yona karmt. Zirai bir memlekette son baharda yaplacak bir savan
retim asndan tehlike tekil etmeyecei de dhil, kyllerin bylece ko-
laylkla gnll asker olacaklar hesaplanmt.15
Bulgarlar bu hesaplar ince ince yaparlarken henz tahidatn tamam-
lamam ark Ordusu, taarruz emrini ikisi kuvvetlice, dier ikisi de daha
zayf ve tamamlanmam drt kolordu ile uygulamak zorunda kalm-
t.16 Bununla birlikte ark Ordusunun elinde bulunan top says Bulgar
Ordusunun sahip olduu top saysndan fazlayd. Donatm yerinde g-
rnen bir ordunun efrad ve zabitan cephede a kalmlard. stanbuldan
her trl malzeme bol miktarda gittii halde aksaklklar, bundan gerekti-
i gibi yararlanmalarna engel oluyordu.17 Bulgarlar, 17 Ekim gn sava
ilanyla birlikte snr geerek ilerlemiler ve hedelerinin Edirne olduu-
nu aklayarak bir artma taktiini uygulamaya koymulard. Hlbuki
Bulgar Ordusunun ounluunun Krkkilisenin Yanbolu-Seymenli hat-
tnda topland tespit edilmiti.18 Gnll Ermeni bl de 273 kii ola-
rak 16 Ekim 1912de Bulgar Ordusuna resmen katlmt.19 ark Ordusu
Komutan Abdullah Paa, 21 Ekimde Edirneden Krklareline doru uza-
nan bir hat boyunca Bulgar kuvvetlerine kar taarruza gemiti. Fakat ta-
arruz ikrine ilk gnden itibaren kardr. Von Hochwachter, M. Muhtar
Paann birliklerin bu kadar almasn doru bulmad halde Abdullah
Paann taarruz emrini verdiini syler. Muhtar Paa ynak tamamla-
nncaya kadar Bulgarlar beklemeyi tercih ediyordu fakat hi istememe-
sine ramen gnlszce hareket emrini vermiti.20 Pertev Bey, Abdullah
13 M. Kemal Atatrk, Zabit ve Kumandan le Hasbihal, stanbul, Trkiye Bankas Yay., s. 62.
14 H. Wagner, a.g.e., s. 12.
15 H. Wagner, a.g.e., s. 23-24, 25.
16 Mahmut Muhtar Paa, Ac Bir Hatra 1328 Balkan Harbinde ark Ordusu Komutan Abdul-
lah Paann Hatratna kinci ark Ordusu Komutan Mahmut Muhtar Paann Cevab, Ka-
hire, 1932, s. 10.
17 Tevik avdar, Talat Paa Bir rgt Ustasnn Yaam yks, Ankara, Dost Kitabevi, 1984, s.
226.
18 ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:08. (20 Ekim 1912 tarihli ark Ordusu
Komutanlna gnderilen ifre)
19 Blent Yldrm, Bulgaristandaki Ermeni Komitelerinin Faaliyetleri, s. 118.
20 Gustav von Hochwachter, Balkan Sava Gnl Trklerle Cephede, Trkiye Bank.
Yay., stanbul, 2009, s. 20-21.
Paann 20-21 Ekimde vermi olduu makul emriyle mdafaada mukabe-

le gsterme kararnn bir gn sonra deitiini ve dmana taarruz etme
karar verdiini sylemektedir.21
Bakumandan Vekili Nazm Paa, Krcaali ve Edirne havalisindeki as-
ker saysnn 150 bine ulatnda saldrya gemek iin hibir engel kal-
madn dnyordu. Dou Ordusu Komutan Abdullah Paa da sefer-
berliin tamamlanmasndan nce saldr olursa Ergene hatt gerisinde sa-
vunma yapmak istiyordu.22 nk dman bu hatta vasl oluncaya kadar
asker toplamak mmknd. Ayrca Ergene gerisinde mdafaa yaplacak
bir arazinin bulunmas nemli etkenlerdi.23 Fevzi akmak da Marmara ve
Karadeniz sahiline asker ihracnn gerekli olduunu Bolayrda da hatt-
mdafaa tesisinin olmasyla birlikte Bulgarlarn daha ilerilere taarruz
edebilme ihtimaline kar sratle taarruza geilmesi ikrindedir.24 Nazm
Paann isteiyle balayan taarruzla sefer plan da terk edilmi oluyordu.
5 numaral sefer plan aynen uygulanacakt. nk Osmanl ordusu, sefer
planna gre, Anadoludan takviye kuvvetleri gelinceye kadar savunmada
kalacakt.25
Osmanl Ordusunda grev yapan Goltz Paa da Ergene Nehri boyunca
savunma sava yaplmasn ngren bir stratejinin uygulanmasn iste-
mi, fakat Nazm Paa byk bir mitle26 taarruzun balamas iin srarc
olmu hatta komutanlar zerinde bask kurmutu. Nazm Paaya cesaret
veren baka gelimeler de vard. Baz kasabalarn belediye bakan ve ileri
gelen eraf merkeze telgralar ekerek, Rumelide meydana gelen kargaa-
y nlemek iin tek are olarak ahali-yi Osmaniyenin silhaltna alnarak
Sofyaya ileri harekta geilmesi istenmiti.27 Eskiehirde de bir miting
dzenlenmi ve bu mitinge Ermeni, Rum ahalide dhil olmak zere 30 bin
21 Pertev (Demirhan), Balkan Harbinde Byk Karargh- Umumi, stanbul, Askeri

Matbaa, 1927, s. 67.
22 Mahmut Muhtar Paa, Balkan Sava nc Kolordunun ve kinci Dou Ordusunun Muha-
rebeleri, stanbul, Gncel yaynclk, 2003, s. 7. (Bu eser bundan sonra Balkan Sava olarak
ksaltlacaktr); Mahmut Muhtar Paa, Ac Bir Hatra, s. 6.
23 Birinci Ferik Zeki, Baz Osmanl Seferleri Hakknda Mtalaatm, Kostantiniyye, 1338, s. 63.
24 Fevzi (akmak), Garbi Rumelinin Sureti Ziya ve Balkan Harbinde Garp Cephesi, stanbul,
Yldz Erkn Harbiye Mektebi Matbaas, t.y., s. 23-24.
25 Fevzi, a.g.e., s. 79; Richard C. Hall, Balkan Savalar 1912 1913 I. Dnya Savann Prova-
s, stanbul, Homer Yaynlar, 2003, s. 3334.
26 Nazm Paa birliklerine gitmek zere ayrlan subaylara u tavsiyede bulunmutu: Merasim
elbiselerinizi yannza almay unutmayn, nk iki ay sonra Sofyaya girerken bunlara ihti-
yacnz olacak diyerek kendine olan gvenini ifade ediyordu. Bkz. Hall, a.g.e., s. 34. Nazm
Paa, Dr. Cemil Beye de Harbin ilanndan daha bir hafta gemeden, Osmanl bayra Filibe
ve Sofyada grlecektir. Artk bundan fazlasn da bana dedirtme demiti. Bkz. Sabih Alaam,
Cemil Topuzlunun Bandan Geenler, (Anlatan: Cemil Topuzlu), stanbul, Milli Mecmua Ba-
smevi, 1939, s. 83.
27 BOA. DH. SYS, Dosya no:112-1, Vesika no:1-1. (8 Ekim 1912 tarihli Leskote Belediye Baka-
n ve eraftan kiilerin imzasyla Hilafetpenahiye gnderdikleri telgraf); Mehmet Niyazi, ark
Ordusunda Aziz Paa Frkas, stanbul, Kader Matbaas, 1331, s. 28-29.
kii katlm ve gnll alaylar tekil edilmekte olduu bildirilmiti.28

Osmanl Devleti seferberlik gnlerinde gsterdii olaanst faaliyet-
lerine karlk Trakyadaki ynaklarn ayn hzla tamamlayamamt.
Ynak ii ok ar ilerliyordu. Zaten Bulgarlar da Osmanl Ordusunun
1 Kasma kadar 200-250 bin kiilik bir ynaa ulaamayacan hesap-
lamlard.29 Ayrca Bulgar Ordusunda Alman subaylar grev yapmakta
ve klliyetli miktarda Alman silah Bulgarlara satlmt. Dnemin Alman
basnnda Bulgar ordusunun iyi eitildii ve iyi silahlandrld tartma-
lar yaplyordu.30 Bulgar Genelkurmay Bakan Fichev, Bulgar Ordusunda
kkl deiiklikler yapm savata her bir tmen ufak bir orduya dnecek
seviyede tanzim edilmiti.31 Fichevin stratejik plan ayn zamanda cesur-
ca bir dnceydi. Osmanl Ordusunun Edirneye ihtimam gstermesin-
den yararlanarak Krkkilisedeki zayf istihkmlar ele geirilecekti. Bulgar
Ordusuna Makedonyal ve yerli eteler de yardm ediyorlard. Btn as-
kerlere verilecek niforma olmad iin mahalli milisler ve ihtiyatlar sa-
vaa kendi kyafetleriyle gitmilerdi. lkenin btn kt imknlar seferber
haldeki orduya ayrlmt. lk igaller ordu birliklerinin pidar durumunda
olan eteler tarafndan yaplyordu.32
Bulgarlar iimizdeki Ermeni, Rum ve Pomak kkenlilerden yardm
alabileceklerini dnyorlard. Orduda ok sayda ve nemli mevkilerde
gayr-i Mslimler vard. Edirnede 10. Topu alaynda bir topu onbas
olan Paskal adnda bir Rum da Bulgarlara Osmanl Ordusuyla ilgili bir giz-
li bilgiyi rahatlkla syleyebiliyordu. Bulgarlarn eline gemesin diye sakla-
nan top kamalarnn yerini sylemeyen Trk avular darp edilmiler ve
yaral olarak kurtulanlarn Karaaa istasyonuna geldiklerinde grdkleri
ngiliz subaylarndan yardm istemek zorunda kalmlard.33 nemli bir
sorun daha vard. O da Bulgar ordusundaki askerlerin ounluu Trke
biliyordu. Bu durum karlkl anlamay kolaylatrsa da Trke konuan
askerlerin hangi taraftan olduunda yanlsamalar meydana geliyordu.
Bulgar askerleri, Osmanl kyafetleri giyerek Afyon taburlarna pek yakn
bir mesafeye kadar gelerek, Osmanl askerlerini aldatmak iin padiahm
ok yaa diye baryorlard. Redif askerleri de kararszlk iinde kala-
rak kim dmandr, kim deildir anlayamaz duruma dmekte, subaylar
da ayn pheye derek askerleri ate etmekten men ediyorlard. ki yz
28 BOA. DH. SYS, Dosya no:112-1, Vesika no:1-1. (Mft, Ermeni ve Rum Papazlar ile eraftan
kiilerin imzasyla Atabe-i Ulyaya gnderilen telgraf)
29 Hall, a.g.e., s. 33; Andonyan, a.g.e., s. 461.
30 Wilhelm Feldman, stanbulda Sava Gnleri (ev. Necmettin Alkan), stanbul, Selis Yaynlar,
2004, s. 16.
31 Andonyan, a.g.e., s. 459460.
32 ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:07-01. (20/21 Ekim 1912 tarihli ark Ordusu
Komutan Abdullah Paadan varit olan ifre)
33 Banazl Gazi Babann Hatralar (Derl. Hseyin Yaln), stanbul, 2010, s. 17.
metreye kadar yaklam Bulgar askerleri de bu frsattan yararlanarak ate

ap askerlerin panikle kamalarn salyordu.34 TTE Arivindeki bir bel-
gede Balkan Savanda Bulgar ve Osmanl askerlerinin ayn renk elbise
giydiklerini, bunun bir faydas olmad gibi kendi ktaatn dman kta-
atndan ayramamak ihtimalinden bahsedilmektedir.35 Fakat buna benzer
bir bilgiye baka bir ariv ya da kaynakta rastlanm deildir.
Balkan Savanda Bulgar cephesi yani Dou Trakyann durumu kesin
sonucu belirleyici niteliktedir. Savan ilk etab Edirne ile Krkkilise ara-
s idi. Taarruz yz km sahada fakat snrl Trakya blgesinde yaplacakt.
Boazlara ve stanbula ok yakn olmas, btn insan, cephane ve yiye-
cek gibi malzemelerin buradan nakledilmesi burann nemini artrmak-
tadr. Burada konulanan Dou ordusunun imha edilmesi durumunda
Bulgarlar stanbulu rahatlkla ele geirebilirlerdi. Osmanl asndan Dou
Ordusunu kuvvetlendirmek strateji bakmndan ncelikli bir artt. nk
sava, Trakyada kazanlacak veya kaybedilecekti. Osmanl Devletinin sa-
hip olduu askeri gcyle, Bulgarlara kar muzaffer olmas ancak doru-
dan olmayan bir savala olabilirdi ya da savan tehir edilmesi menfaate
uygun bir durumdu.36 Bulgarlarn her trl tahrikta devam ederek, byk
eteler halinde bilhassa kylere taarruzlar biliniyordu. Bundan dolay ted-
bir olarak savan ilanyla birlikte Osmanl Hkmeti, belli bal kylerin
ileri gelenlerinin rehin olarak tutulmasn istemiti.37 Sava ncesi Bulgar
Ordusuna, Rusya, Fransa ve Almanya gibi devletler tarafndan mali ve as-
keri yardm yaplmaya devam ediliyordu.38
Krkkilise Savanda Hezimetin Nedenleri

Krkkilise tam anlamyla mstahkem bir ehir deildi. Sadece Skopa ve
Eraklina istihkmlar, Krkkiliseyi dou ve kuzey-bat ynlerinden koruyor-
du. Bu iki istihkmn birbirine uzakl 4,5 km idi. Dou Ordusu Komutan
Abdullah Paa, Harbiye Nazr Nazm Paann emriyle Edirneden
Krklareline uzanan bir hat boyunca Bulgar snrna doru kt tasarlan-
m bir taarruzu balatmt. Amac Bulgar Ordusunu Edirne ynnde s-
ktrmakt.39 Nazm Paa, Balkan devletlerine kar sava iin hazrlanm
olan plan tmyle terk ederek taarruza dayanan bir strateji benimsemi-
34 ATASE. BLH, Klasr:170, Dosya:49, Fihrist:17-05. (1 Mart 1913 tarihli atalca Ordusu
Komutanlk Vekletine gnderilen ifre); Mahmut Muhtar Paa, Balkan Sava, s. 23.
35 TTE Arivi, K140G46B46-1a001.
36 Mehmet Niyazi, Aziz Paa Frkas, s. 24; H. Wagner, a.g.e., s. 103.
37 ATASE.BLH, Klasr:74, Dosya:10, Fihrist:01-17. (4 Ekim 1912 tarihli Selanik 2.Ordu
Mfettiliine ve Selanik ve Manastr hatlar komiserliklerine gnderilen telgraf)
38 lhan Bardak, mparatorluun Yamas, stanbul, Trk Edebiyat Vakf Yaynlar, 2009, s.
80.
39 ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:07-01; G. Hohwachter, a.g.e., s. 21; Hall, a.g.e., s.
33.
ti.40 Birok komutann kar kmasna ramen taarruza balanmt. Oysa

Osmanl kuvvetleri eksik bir kadroya sahip olduu gibi Bulgar ordusunun
mevzileri ve seferberlik hz konusunda da bilgi sahibi deildi.41 Balkan
Savandan yllar sonra Erkan- Harbiye Mektebinde bu konu bir harp
meselesi olarak ele alnp incelenmi ve 1912de verilen bu taarruz emri-
nin yanll ispatlanm: Bu durumda taarruz edildii takdirde, orduda
birok muayenesiz gayri Mslim var, hatta tfeini dolduramayan efrat
var. Daha ilk admda alk ve cephanesizlik ekilecek denilmiti.42 Dou
Ordusu Edirne, Krkkilise, Dimetoka ve Lleburgaz drtgeninde dizilmi-
ti. Osmanl Ordusunun ynaklarnn tam olarak bitmemi olmasndan
yararlanan Bulgaristan, seferberliin 18. gn Krkkilise-Hasky hattnda
toplanmakta olan Dou Ordusuna kar taarruza gemiti. Bulgar Ordusu
Dou Ordusuna kar bire stnle sahipti. Bulgarlarn ordusu
olup, Trakyada 216 tabur ve 153 bataryalar vard. Buna ramen Nazm
Paa 19 Ekimde kati mnasebet ve derhal hareket-i taarruziyeye mba-
eret tavsiye etmiti.43
Abdullah Paa ayn gn verdii cevapta, u hale gre iki- gne kadar
bir byk meydan muharebesinin vukuu muhakkaktr. 1. ve 2. Kolordular
ktaat ve efrad nezdinde er yz iek var. Bunlarn itmamn ve
Babaeskide henz toplanmakta olan 2. Kolordu mrettebat stanbulda
bulunduundan bunlarnda acilen yetitirilmesini lazm gelenlere emir
buyurunuz. Gece-gndz allyor. Saylan eksiklikler ikmal edilmeksi-
zin vukuu bulacak taarruzdan ordunun ve dolaysyla memleketin duar
olaca felaketi dnmek esas vazifemdir. Devaml taarruz iin emir ve-
riliyor, eksiklerin tamamlanmas iin emir alnmyor. Eksiklerin bir-iki
gne kadar yetitirilmesine inayet buyrulmasn arz ederim demiti.44
Buna karlk 3. Kolordu Komutan Mahmut Muhtar Paa mtemadiyen
taarruz ikrini destekliyordu, 1. Kolordu komutan mer Yaver Paa da
taarruz taraftar idi. Nitekim Nazm Paa, biz sizi oraya oturasnz diye
mi gnderiyoruz45 demiti. Fakat mer Yaver Paa verdii bir raporda,
erzak tedariki hususunda pek ziyade mklat vardr demiti.46 nk
40 Hall, a.g.e., s. 34.

41 Hall, a.g.e., s. 34, Mahmut Muhtar Paa 17 Ekim 1912de Krklarelinde Kolordu Komutan ola-
rak ie baladn, seferberliin ok geri ve noksanlarn ok fazla olduunu, nce mevzileri
hazrlatma ve salamlatrma ile uratn belirtmektedir. Mahmut Muhtar Paa, Balkan Sa-
va, s. 15.
42 kr Ali - erafettin, Balkan Harbi Tarih-i Harp Meseleleri, stanbul, Yldz Erkan- Harbiye
Matbaas, 1926, s. 11.
43 Mehmet Nihat, 1328-1329 Balkan Harbi Trakya Seferi, C.II, stanbul, Matbaa-i Askeriye,
1340, s. 110; Recep elik, 1328 Balkan Harbinde ark Ordusu Komutan Abdullah Paann
Hatrat, .. SBE. Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1991, s. 131.
44 Recep elik, Abdullah Paann Hatrat, s. 85-86.
45 Mehmet Nihat, Trakya Seferi, II, s. 110.
46 Recep elik, Abdullah Paann Hatrat, s. 78.
iki ana kaleden birinde drt top, dierinde ise hi top yoktu. Birka gn
sonra Yaver Paa, Ordu birok defa taarruz emirleri alyor, vaziyet ga-
yet msait iken kmldanmak istenmiyor. Mdafaada iltizam olunuyor
diyordu.47 Hlbuki Mahmut Muhtar Paann Balkan Sava adl eserin-
de taarruz yanls bir tutum iinde olmad grlmektedir. Hatta ba-
komutanlk toplanma sresinin sona ermesinden nce saldrya gemeyi
istiyordu. Seferberlik ilanna veya ordunun durumuna ne derece uygun
olduunu muhakeme etmeyip bunu toplanan asker saysna bal gr-
yordu48 demiti.
Lleburgazdan Dou Ordusu komutanlna gnderilen yazdan an-
laldna gre Bulgar ordusu hakknda yeterince bilgi edinilmi deildi.
Subaylar, dmann gc ve hareketleri hakknda hibir ey bilmiyorlard.49
ok daha vahim olan doru olarak bir ey bilmedikleri gibi yanl bilgiler-
de geliyordu. Bulgaristandan gvenilir bir kaynaa dayandrarak, Bulgar
ordusunun kuvve-i maneviyesinin bozuk olduu, ihtiyat efradnn sava
olmayacak diye ikna edilip toplandklar gibi bilgiler verilmiti.50 Osmanl
birliklerinin ou ise eksik kadroluydu. zellikle redif birlikleri arasndaki
eksiklikler daha belirgindi. Bundan dolay Dou Ordusu komutan Abdullah
Paa, Karargh- Umuminin tam anlamyla muhalii idi. Ordunun toplan-
masn Ergeneye nakl etmek istiyordu.51 Hlbuki mevcut plan ile Alman
danman Von der Goltz Paada savan Ergene nehri boyunca yaplma-
snda srar etmiti. Abdullah Paada seferberliin tamamlanmasndan
evvel bir Bulgar saldrs olursa Ergene nehri gerisinde savunma yapmak
dncesindeydi. Abdullah Paa, Karargh- Umuminin taarruza meyl et-
tirtmesine kar orduyu mdafaaya ve geride toplamaya sevk etmesi kara-
rn nasl bir esasa dayandrdn ve ne gibi hesaplar yaptn bakasn
ikna iin kullanmamt. Dndkleri iin Karargh- Umumiye, benim
iime karmaynz ya da beni komutanlktan af ediniz demedii iin ya-
va yava taarruz yanls kolordu komutanlarnn tekliinden etkilenmeye
balamt.52 Hlbuki savan balarnda komutanlarn reylerini renmek
iin Bab- Aliye arldklarnda sadece Abdullah Paa, ordunun intizam-
47 Recep elik, Abdullah Paann Hatrat, s. 101. Yaver Paa en ok taarruz isteyen komutan-
lardan olup savan balamasyla birlikte ilk olarak onun kolordusu kmilen bozgun bir halde
ricate balamt. Bkz. Mahmut Muhtar Paa, Ac Bir Hatra, s. 11.
48 Mahmut Muhtar Paa, Balkan Sava, s. 7. Mahmut Muhtar Paann 1932 ylnda ge bir tarihte
yaynlad hatralarnda da taarruz yanls bir tutum iinde olmad gibi felaketin tahidatn
tamamlanmadndan kaynaklandna zellikle vurgu yapyordu. Mahmut Muhtar Paa, Ac
Bir Hatra, s. 9-11.
49 Leon Troki, Balkan Savalar, ( ev. Tansel Gnay), Arba Yaynlar, stanbul, 1995, s. 235.
50 ATASE. BLH, Klasr:139, Dosya:73, Fihrist:06. (24 Ekim 1912 tarihli Bakomutanlk Erkan-
Harbiyesinden ark ve Garp Ordularna acil olarak gnderilen telgraf)
51 Mehmet Nihat, Trakya Seferi, 2, s. 111.
szl sebebiyle savaa istekli olmadmz sylemiti.53

Nitekim ordu karargh, 21 Ekimde Kavaklya hareket etmek niyetinde
iken kolordu komutanlar, Abdullah Paay Lleburgazda telgraf bana
ararak taarruza balamak iin 19 Ekimin pek msait olduu yolunda bir
rapor bile vermilerdi. nk ayn gn Nazm Paann Dou Ordusuna ta-
arruza mbaeret buyrulmas emri gelmiti.54 Abdullah Paa cevabnda ta-
arruzun vakitsiz olduunu ordunun henz seferberliini tamamlamadn
henz beklenen ktalarn gelmediini imdilik Krkkilisenin savunmasna
nem verilmesini istemiti.55 Fakat komuta seviyesinde tam bir ibirlii
yoktu. Kolordu komutanlar ordu komutanna deil Karargh- Umumiye
ile ibirlii iindeydiler. Bu durum Abdullah Paann ikrini deitirmesi-
ne neden olmu ve taarruz emri vermiti. Zaten Dou Ordusuna gelen bir
ifrede de Krcali Frkasnn ricati zerine iddetli bir taarruza geilmesi
isteniyordu.56 Nazm Paa, Yenicenin bat srtlarnda Bulgar ordusu takip
edilemedii halde orduya Gredelide ikamet emri vermiti. Fakat Abdullah
Paa buraya gitmemiti.57 Mahmut Muhtar Paaya gre Nazm Paann
henz savan banda iddetli bir dman taarruzuyla Krcaali cihetinde-
ki bir frkann tarumar edilmesi sonucu skn ve itidalini kaybettiini ve
bundan dolay btn orduya taarruz emri verdiini sylemektedir.58
Abdullah Paa, Nazm Paann emrine ayn gn taarruzun mahzurla-
rn sylemekle birlikte, artlarn gsterecei icaba gre mdafaa ve ta-
arruzu ifaya tevessl ile itimat buyrulmasn ifade etmiti.59 Muhtemel
ki Abdullah Paann ikrinin deimesinde Mahmut Muhtar Paann,
Kolordularmzn mdafaada kalmayp ak cephe ile ilerleyerek yol
kollarnda bulunan dman karlamalar ve dmann danklndan
istifadeye msaraat etmeleri zamin-i muvaffakiyet grlmektedir ek-
lindeki raporu etkili olmutu.60 Sonunda Abdullah Paa, Grlyor ki her
yerde taarruz iin bir tehalk var diyecekti. zet olarak ark Ordusunun
karar, yukardan ve aadan gelen tazyiklerin tesiri ile verilmi bir karar-
d. Bu karar ark Ordusunun karar deildi.61
53 eyhlislam Cemalettin Efendinin Hatrat- Siyasiyesi, s. 58.

55 Mehmet Nihat, Trakya Seferi, 2, s. 112-113. Abdullah Paa, Krkkiliseye gelinceye kadar kolor-
du komutanlarndan bir teebbste bulunmamalarn sylemiti. Fakat kolordularn tavrndan
endieyle derhal harekete karar vererek Krkkiliseye gitmi ve Mahmut Muhtar Paayla
grmt. Daha sonra Kavaklya gelmi ve kendisini karlamaya gelenlere, taarruza karar
verildiini ve emrin ihzarn istemiti. Bkz. Mehmet Nihat, Trakya Seferi, 2, s. 113.
56 ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:04-2. (20 Ekim 1912)
57 ATASE. BLH, Klasr:97, Dosya:15, Fihrist:01. (21 Ekim 1912 tarihli Heyeti Tahkikiye Raporu)
58 Mahmut Muhtar Paa, Ac Bir Hatra, s. 10.
61 . Berkok, Harp Tarihi ve Balkan Harbi Hakknda Tetkikler, Askeri Mecmuas, say 102, C.7,
1Eyll 1936, s. 496.
Abdullah Paada kati telgrafa dayanarak Bulgar Ordusunun

Kklemez istikametinde taarruza devam ettiini ve Krcali alaylar ile
mustahfz taburundan oluan birliklerin Bulgar ordusu karsnda kar-
makark bir surette ricate mecbur olduunu bildiriyordu.62 Bulgarlar,
Krkkilisenin tahkimatnn zayln frsat bilerek Edirnenin gneyinden
harekete gemilerdi. Hi dzgn bir yol yokken Bulgar ordusu normal as-
kerden daha fazla yol kat ederek gnde 35 km yrmt. Baz frkalar
geceli-gndzl 40 km yol almlard. Bulgar 3. Ordu komutan be gn
geceli-gndzl hi uyumamt.63 Dimitriyef komutasndaki birliklerin
Krkkiliseye doru Tuncay takip ederek yrd bilgisi gelmiti.64 Ayn
gn Dou Ordusu komutanl, Ordumuz bu sabah bi-tevik-i teala her
taraftan taarruza gemitir aklamasn yapmt.65 Yaver Paa da tele-
fonda Bulgar Ordusunun Arda nehrini geemediini sylemi ve emre tev-
ikan Muratlya hareket etmiti.66 Hlbuki Abdullah Paa, I. Kolordunun
vazifesinin kolaylatn, son nefere kadar mdafaa edilmesini, geri e-
kilmek akla bile gelmez diyerek uyarmt.67 Krkkilise etrafndaki savalar
srasnda Bulgar piyade taktikleri ilk kez uygulamaya konulmutu. Bulgar
Ordusu, Krcali ve havalisine taarruz ederken gzerghnda tesadf et-
tikleri mdafaasz ahaliye de enva-i zulm ve perianlk yaatmlard.68
Yksek bir motivasyona sahip olan Bulgar birlikleri topu tarafndan des-
teklenerek ou zaman gece vakti hcuma geiyorlard.69 Aslnda 1., 2. ve
3. Kolordularn sa cenahlarnda baarl savalar yaplyordu fakat hala
3. Kolordunun kararghla irtibat salanm deildi.70 evket Turgut Paa
komutasndaki 2. Kolordu da harekete ge balam ve pek yava ilerlemi
62 ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:04, 04-1. (19/20 Ekim 1912 tarihli ark Ordusu
Komutan Abdullah Paa tarafndan gnderilen acil telgraf)
63 van Lesikof, Krkkilisenin Sukutu, (Mtercim: M. Nuri), C.1, czi:2, Filibe, Balkan Matbaa-
s, 1913, s. 4.
64 ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:18. (22 Ekim 1912 tarihli ark ve Garp Ordu
komutanlklarna gnderilen yaz); Mehmet Ali Nzhet, 1912 Balkan Harbi, (Sadeletiren Sa-
dettin Gme), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1987, s. 27.
65 ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:20. (22 Ekim 1912 tarihli ark Ordusu
Komutanlnn Bakomutanla gnderdii yaz)
66 ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:22-1. (23 Ekim 1912 tarihli Dersaadette Karargh-
Umumiyeye Mirliva Mustafa Paann gnderdii yaz )
67 ATASE. BLH, Klasr:97, Dosya:15, Fihrist:01-02. (22 Ekim 1912 tarihli Heyet-i Tahkikiye ark
Ordusu raporu )
68 ATASE. BLH, Klasr:172, Dosya:57, Fihrist:01. (23 Ekim 1912 tarihli Bab- Aliye gnderilen
tezkere) 20 gn nce Hariciye Nezaretine gnderilen bir tezkerede Bulgaristanda iki gn iinde
1400 muhacirinin stanbula gelmeleri Bulgaristan dhilinde bir zulmden kaynakland gibi
duyumlar zerine bundan phelenecek bir durum olmad bildirilmiti. Byle bir ey varsa da
batl devletler nezdinde dikkat ekilmesi istenmiti. Bkz. ATASE. BLH, Klasr:170, Dosya:49,
Fihrist:07. (3 Ekim 1912 tarihli Hariciye Nezaretine gnderilen tezkere)
69 Hall, a.g.e., s. 36.
70 ATASE. BLH, Klasr:97, Dosya:15, Fihrist:01-02. (22 Ekim 1912 tarihli Heyet-i Tahkikiye ark
Ordusu raporu)
olduundan hi savaa girmemiti.71 Dou ordusu, beklemedii bir yerden,

geriden anszn gelen Bulgar ordusuyla sarlnca iki gn sren savalar-
dan sonra, Bulgarlar karsnda byk bir malubiyete uramt. Burada
Harbiye Nezareti ile ark Ordusu arasnda bir irtibatszlk olduu anla-
lyordu. Harbiye Nezareti, hkmete gnderdii telgrafta, Bulgar ordusu
Krkkilisenin kuzeyinde vuku bulan sava neticesinde yeniden organize
olamazlar ve taarruza geemezler diyordu.72 Abdullah Paa da, Dman
kuvvetlerinin bir ksmnn Gmlcineye doru sarkarak iltisak hattn
elde etmesi melhuzdur. ark Ordusunca buna kar mukavemet icras
imknszdr diyordu.73
Burada Harbiye Nazr Nazm Paann gerei arptmak yerine Bulgar
hareket plann anlamaya almas beklenirdi. Bu olay Bat Ordusuna
haber verilirken, Krcali cihetindeki Redif mustahfz ktaat dahi bugn
Kklemezde faik dman karsnda perian bir ekilde Arda nehrinin
gneyine ekilmeye mecbur olmutur denilmiti.74 Bulgar komuta heyeti
hareket plann bir sr gibi saklamakta ve maksatl bilgiler vererek Trk
kurmay heyetini yanltyordu. 3. Kolordu ilk gn, evresinde olup biten-
lerden habersiz savam hatta geceyi savaa devam etmek iin savat
mevzide geirmiti. 2. Frka emrinde Bulgar Ordusuna dair malumatn
gelmedii ktaata tebli edilmiti. Ayrca bu frkann erzak olmad iin
de at.75 Ertesi gn ise her yerde bu kolordunun askerleri, Biz Rumeli iin
harp etmeyiz diyerek irar ettiklerinden ark Ordusu her yerde kmilen
ricat halinde bulunuyordu.76 Kamil Paa memleketi satt, top ve tfekle-
rinizi brakn, dman geliyor diye telkin yapanlar da vard.77 Bu ekil-
de Osmanl Ordusunun maneviyat bozulurken, Bulgar airleri de halka
ve askerlere geni ufuklar izmekle megullerdi. Ey sevgili cengver-
71 Mahmut Muhtar Paa, Ac Bir Hatra, s. 11.

72 Wilhelm Feldman, a.g.e., s. 47-48.
73 ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:04-1. (19/20 Ekim 1912 tarihli ark Ordusu
74 ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:04-3. (20/21 Ekim 1912 tarihli Rumelide Garp
Ordusu komutanlna gnderilen telgraf) Ayn gnlerde Bat Ordusu da Dlenin dman
eline getiini bildiriyordu. Bkz. ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:4-04. Bu arada
Alasonyada sukut etmiti. Tedbirler kapsamnda Yunan hudut komutanna gerekli talimat
verilmiti. Bkz. ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:01-01. (20 Ekim 1912)
75 Mehmet Niyazi, Aziz Paa Frkas, s. 30,31.
76 Mahmut Muhtar Paa, Ac Bir Hatra, s. 11. Mahmut Muhtar Paa bu durumu siyasi cereyanlarn
sonucuna balyor ve bunun memleketin inhilaline sebep olduunu ifade ediyordu. Balkan
Harbinden Gnmze, s. 119da bunun bir iftira olduu ifade edilmektedir. Bilhassa Hristiyan
efradn bu frsattan bilistifade irar ettikleri, bundan dolay da frka karma kark ilerliyordu.
Bkz. Mehmet Niyazi, a.g.e., s. 40.
77 Mehmet Selahattin Bey, ttihat ve Terakkinin Kuruluu ve Osmanl Devletinin Ykl
Hakknda Bildiklerim, stanbul, nklp, 1989, s. 58. Hlbuki ayn kiiler hkmeti savaa
sokmak iin de, Kardeler biz de mslmanz, Kabine Rumeliyi satyor onun iin geldik, biz
Rumeliyi vermeyeceiz diyerek askerleri tahrik ediyorlard.
ler, btn kuvvetimizle yryelim, stanbul bizim olacak, haydi ileri.78

Bozgunun en nemli sebepleri arasnda gsterilen bir konu da geveklikti.
Baz Anadolu askerleri, Anadoludaki drt vilayetin kendilerine yeterli ol-
duunu, bo yere kan dktklerini birbirlerine syledikleri ve geri ekilen
askerin uradklar kylerde komutanlarn kamak iin emir verdiklerini
yayp duruyorlard.79 Rumeliyi sattlar, bizi beyhude yere krdracaklar
diye propagandalar bile yaplyordu. Niin harp etmeden ricata baladnz?
Diye sorulunca bu szleri syleyen Mehmetiklere oka rastlanyordu.80
Osmanl Ordusunun stratejik hatalar, dmana arazi terk etmemek
kaygs ve keifsizlik Bulgar ordusuna hi de hak etmedii bir zafer ka-
zandrmt. Mahmut Muhtar Paann emrinde bulunan birlikler savan
beinci gnnden itibaren 3. Bulgar ordusuyla scak temas kurmutu. 21,
22 ve 23 Ekimde 3. Kolordu nemsiz kayplarla durumunu koruyordu. 23
Ekimdeki savaa piyadeden ziyade toplar itirak etmiti, savan gidiat
baarnn Bulgarlar tarafnda kalacan gsteriyordu. Fakat o gn ya-
mur durmadan yamakta ve sava olumsuz ynde etkilemekteydi. Buna
ramen ark Ordusu, ordu emrinde 23 Ekim itibaryla taarruz edilecei
emrini vermiti.81 Fakat bu savata genel Osmanl Ordusu gibi svari fr-
kas da M. Ali Nzhet Beye gre kt bir ekilde idare edilmiti.82 Efradn
taarruz srasnda zerindeki arlklardan ve tayaca mhimmata kadar
birok konuda hazrlk iin baz emirler verilmiti.83 3. Kolordunun sol ce-
nah taburlar 23 Ekimde seher vakti mevzilerini terk edince ricat glkle
durdurulmutu. 3-4 km geride cephedeki frkaya yeniden mevzii aldrl-
mt. Fakat 2. Kolordunun emri gereince yeniden ricat balamt.84 24
Ekimde de Bulgar askeri Krkkiliseye doru yaklamt. Dmdarlar bile
irar etmeye balamlard. Henz korkun ve dehetli savalar meydana
gelmeden ylgnca ve aknca meydana gelen irarlar Trk Ordusunda
imdiye kadar misli grlmemi eylerdi.85 Mademki taarruz iin gerek-
78 brahim Hilmi, Balkan Harbinde Askeri Malubiyetlerimizin Esbab, stanbul, Artin Asadury-
an ve Mahdumlar Matbaas, 1329, s. 87-88.
79 Mahmut Muhtar Paa, Balkan Sava, s. 116.
80 Osman Nuri Lermiolu, Halkn stemedii nklp: Merutiyet, stanbul, Sabah, 1976, s. 74. Bu
szlerin aka bir propaganda olduu bilindii halde bunu kimlerin yaptn tespite ynelik
bir soruturma yaplm deildi.
81 ATASE. BLH, Klasr:97, Dosya:15, Fihrist:01-07. (Kavakl ark Ordusu, 9 Terin-i Evvel iin
ordu emri) (22 Ekim 1912)
82 Mehmet Ali Nzhet, 1912 Balkan Harbi, s. 31.
83 ATASE. BLH, Klasr:97, Dosya:15, Fihrist:01-08. (21 Ekim 1912 tarihli ark Ordusu Komutan
Abdullah Paann emri yevmi)
84 Mahmut Muhtar Paa, Ac Bir Hatra, s. 12. Bu ricatn sebebi 2. Kolordunun yeniden mevzi
alan frkalar iin sol cenah hazrlamam olmasdr. Bkz. a.g.e., s. 12.
85 Von der Goltz, a.g.e., s. 40. Goltz Paa, bu olay karsnda aknlkla, arkllar souk kanllklar
ve tabiatlarnda mevcut olan skun hasebiyle byk felaket ve dehetlere mukavemet eder-
ler. Byk olaylar karsnda metanetini koruyan Trkler nasl olup ta binlerce insanlarnn
hibir sebep yokken hatta dman bile kendilerini takip etmedii halde eya ve silahlarn
atarak kamalarna aarlar demektedir. Bir ngiliz de, Trkler felaket zamannda gayret
ve cesaretleri mnkesir olmazlar. Aksine tahammlleri artar. s. 40-41. Fakat bu hasletlerin
li ikmal yaplamamt hemen bu ikirden vaz geilebilirdi. nk siyasi

durum Osmanl Devletinin mutlaka taarruza gemesini gerektirmiyordu.
Savan tehiri Osmanlln menfaatine uygun iken savan ilannn ace-
leye getirilmesinin sebepleri bir trl anlalamamt.86 Nitekim Padiah
iyi haberlerin gelmediini grnce hemen sadrazama bir eli gndererek,
u ahvale nazaran harbe devam m etmek yoksa sulh teebbslerini ara-
mak m lazm geldiini mzakere iin bir meclis toplansn demiti. Fakat
meclis, Salih Paann orduyu tefti etmesinden sonra onun getirecei ma-
lumata gre karar almay uygun bulmutu. Sonuta Salih Paa, ordunun
ahval-i perianiyetini anlattktan sonra, u asker elbisesini giymekten
hay ediyorum demesine ramen sorumsuz kiilerin yetkili gibi davran-
mas sonucu savaa devam edilmiti.87
Mahmut Muhtar Paa, 23 Ekim akamna kadar ileri hatlarda kalm,
sava o ekilde sona ermiti. Fakat 3. Kolorduya bal tmenden birinin
komutan olan Prens Aziz Paa, izin almadan gece bir huru harekt yapa-
rak gece savan emretmiti.88 Bu olay savan akn deitiren bir olay
olarak tarihe geecekti. Aziz Paa, dmann da bir gece taarruzuna kalk-
mak zere olduunu bilmeden gece taarruzuna gemiti. Tugaylardan biri
ayr yoldan dieriyle balanty muhafaza etmeden ayr ynde yrynce
ayn tmen iinde iki taraf birbirini Bulgar zannedip yakndan vurumaya
balamt. Kimsenin birbirini tanmad ve birbirini dman sayd bir
hale dnmt. Osmanl alay birbirine ate ediyordu. Gece savanda
tecrbesi olamayan birlikler korkudan kamaya balaynca kan panik
tam bir felakete dnt. Baka garipliklerde yaanmt. 23/24 Ekim ak-
am Krkkilise-Babaeski osesi zerinde bulunan 2. Frka askerleri aras-
deitii akt. Goltz Paa, 1908 nklb bu itikad tadil etti. O vakte kadar padiahn emri
ve din dmanna kar cihat Trk cengverlerinde byk tesirler gsteriyordu. 35 sene evvel
Plevne ve Tunca mdafaalar ve bka hcumlar birer kahramane eserler idi. Merutiyetten
sonra en byk bir nfuzu olan padiahn emri hatrlardan silindi. slamlara rehber addolunan
bir kuvvetin kaybolmas emniyet ve itimad selbetti demektedir. s. 45.
86 Mehmet Niyazi, Aziz Paa Frkas, s. 24. Said Paa, 93 Harbini kastederek, Eer Rusya ile mu-
harebe olacak olur ise Rumeliyi kaybedeceimizi hemen gryorum, o zaman ahalinin hali ne
olacak hesaba gelmez izmihlale urayacak demiti. Bunlar unutulacak ve Trkiye pervazszca
savaa girecektir. Bkz. Einli Said Paann Hatrat I-II, (1876-1880), (Haz. Davut Erkan),
stanbul, Bengi Yaynlar, 2001, s. 109.
87 Ali Fuat Trkgeldi, Grp ittiklerim, Ankara, TTK, 1984, s. 62-65. Abdullah Paa da ordunun
Ergene nehri gerisine ekilmesine ve sorunun politika yoluyla zlmesine alyordu. Bkz.
Balkan Harbinden Gnmze, s. 119.
88 Andonyan, a.g.e., s. 482; Stephane Lauzanne, ise bu huru harekatn yapan kiinin Rza Paa
olduunu sylemektedir. Bkz. Balkan Aclar Hastann Baucunda Krk Gn, stanbul, Kasta
Yaynlar, 1990, s. 36. Fakat Dou Ordusuna bal tmen komutanlar arasnda Rza Paa is-
minde biri yoktur. Konya-Ereli Redif frka komutan Albay Rza Beydir. Redif tmen komu-
tann byle bir gece harekt yapma kabiliyeti olmad iin Andonyann ikri daha isabetlidir.
nk Petra evresinde toplanm olan frkaya Aziz Paa kumanda ediyordu. Zaten daha sonra
Kamil Paann hkmet kurmasndan sonra Krkkilise felaketindeki sorumluluundan dolay
Aziz Paa grevden alnarak stanbula getirilmiti. Ayn ynde baka bir kaynak iin bkz. lhan
Bardak, mparatorluun Yamas, s. 72-73.
na pelerinli bir svari dalmt. Klcn ekmi ve Yukardaki topumuz

mahvoldu, yukar birliklerimiz kayor. Bulgar svarisi gelmek zere, siz
ne bekliyorsunuz? diye bararak birlikleri dolam ve hzlca ayrlmt.
Bunun zerine Lleburgazda frka komutan, topu binbas Asm Beyi
tevkif ettirmiti.89 Babaeski Redif taburu ile Nianc Alaynn ileri karako-
lu arasnda da yanllkla bir msademe meydana gelmiti. Yanllkla 20.
Bataryann kumandan da svari birliklerine ate atysa da abuk nne
geilmiti.90
Bulgar askerleri de projektrler vastasyla 3. Kolorduya kar bek-
lenmeyen bir gece saldrs balatmt.91 Birlikler korkun bir dzensizlik
iinde Krkkiliseye doru kayordu. Mahmut Muhtar Paa uyandrla-
rak haber verilmi o da kaan askerlerin nn keserek tehditle ve yal-
varmayla onlar durdurmaya alyordu.92 Fakat hibir ekilde askerleri
durdurmak mmkn olamyordu. Rediler sanki geziye km gibi arazide
gelii gzel dalmlar ve kt bir grnt iindeydiler. Taburlarn sade-
ce bete birinin usta askerlerden olutuu dikkate alnrsa olayn ciddiyeti
daha iyi anlalabilir.93 Mahmut Muhtar Paa, bunun gerekesini aklar-
ken Subaylardan bir ksm ailelerinin derdine derek brakp gitmiler,
askerin byk ksm civar kylerden olduklarndan karanlktan istifade
ederek kamlardr demiti.94 Mahmut Muhtar Paann emir subayla-
r bile ricat etmek gerektiine inanarak, btn resmi evrak da brakarak
genel karargh terk etmilerdi.95 Krkkilisedeki Rum ve Bulgar ahalinin
de meydana gelen panikte etkili olduu gzlemleniyordu. Bulgarlarn eh-
re girdii ayialar ehir dhilinde byk bir heyecan meydana getirmi-
ti.96 Rum ve Bulgar ahalinin Mslman halka ate amas ehirden ka
hzlandrm ve Bulgarlarn Krkkiliseye girmesini salamt. 1. Kolordu
Komutan Yaver Paa, perian bir ekilde ordu karargh nezdine byk
bir yeis ve mitsizlik iinde ulamt. Yol kapal olduu iin erzak ve sa-
ire nakli de mmkn olmamt.97 Ayrca karsndaki dman ne kadar
89 Ylmaz ztuna, Avrupa Trkiyesini Kaybmz, stanbul, Bab Ali Kltr Yaynlar, 2006, s.
101.
90 Naci, Edirne Muhasarasna Ait Harp Ceridesi, stanbul, 1926, s. 4.
91 Andonyan, a.g.e., s. 482-483.
92 G. Hohwachter, Balkan Sava Gnl, s. 24; S. Lauzanne, Balkan Aclar, s. 37.
93 G. Hohwachter, Balkan Sava Gnl, s. 22.
94 Mahmut Muhtar Paa, Balkan Sava, s. 32; Hall, a.g.e., s. 36.
95 Andonyan, a.g.e., s. 485. Selanikli Bahri, Rumelinin o kocaman saha-i pakinde on admlk bir
fenni ricat yapamadmza hare kadar yanmalyz. Ricat silahn omzuna alarak alabildiine
kamak olarak anlayanlardan ne beklenir demektedir. Bkz. Selanikli Bahri, Balkan Harbinde
Garp Ordusu, stanbul, Yeni Turan Matbaas, 1331, s. 13-14.
96 Recep elik, Abdullah Paann Hatrat, s. 131. Osmanl Ordusu Lesikofun dedii gibi r-
m bir ordu deildi fakat alk, susuzluk ve her trl mahrumiyetler yle gsteriyordu. Bkz.
Ashmead Bartlett, Esbab- Hezimet ve Felaketimiz, (Mt. Ebulnzhet Hakk), Dersaadet, Mat-
baa-i Hayriye ve reks, 1329, s. 18.
97 ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:04-08. (21 Ekim 1912 tarihli suret). Yaver Paa bu
stn olursa olsun bu kadar salim bir araziyi muhafaza edemeyerek d-

mana terk etmek ve perian bir ekilde ekilmesi teessle karlanmt.98
Baz zabitann da burada irar ettii bildirilmiti.99 4. Tabur 3. Ble men-
sup 5 kiinin irar edip Trk Ordusunun Edirneye gelmesinden 14 gn
sonra teslim olmulard. Bunlar daha sonra Sultan Selim hapishanesine
gnderilmilerdi. Bunlardan biri hapiste kalrken dierleri tekrar tabur-
larna gnderilmilerdi.100 Abdullah Paa, 1. Kolordunun yaad bu du-
rum karsnda btn kolordulara bir emir gndererek Yenice srtlarna
ekilmelerini istemiti.101 Fakat kolordular bu emri malup olmadan yerine
getirmemiler ve dorudan Nazm Paann etkisi altnda olduklarn gs-
termilerdi. ark Ordusu da cepheyi kltmek iin Yenice istikametine
doru ekilmeye karar vermiti.102
Sonu olarak Krcaali Frkas Arda nehrinin gerisine ekilmeye mecbur
olmutu ve bunu Mahmut Muhtar Paada, Petray kaybettim geri ekili-
yorum. Krkkiliseyi tutamayacam. Sol taraftaki kolordular bir tehlike-
ye maruz kalmasnlar, onlarnda geri ekilmeleri lazmdr diyerek haber
gndermiti.103 Geri ekilmeyle birlikte 1. ve 3. Kolordunun askerlerinde
grlmemi bir panik balamt. Artk ordu kontrolden km gibiydi.
taat bozulmu, emir komuta ilemez hale gelmiti.104 Burada btn ark
Ordusunun Krkkilise-Hasky hattna ekilmesi emrini Mahmut Muhtar
Paann yerine getirmesi Petra ve Eriklerde byk bir malubiyet yaan-
masna neden olmutu.105 ark Cephesinde bunlar yaanrken hala, ark
Ordusunun kemal-i iddetle harekt- katiyeyi taarruziyeye gemesi ve
hcumlar karsnda bsbtn arm olacak ki Meri zerindeki kprden nehrin dousuna
geeceine veya kendinden zayf olan Danof tugayn Kinof mfrezesi arkasna yetiip hcum
etmeden geriye pskrtmeye gayret edecei yerde bunu yapmam ve 26-27 Ekimde Danof
tarafndan kendi zerine hcum edilmesine meydan vermi ve dz ovada dmana kaytsz
artsz teslim olmutu. Bkz. Mehmet Ali Nzhet, 1912 Balkan Harbi, s. 37.
98 ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:04-05. (22 Ekim 1912 tarihli suret)
99 ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:04-12. (22 Ekim 1912 tarihli ark Ordusu
Komutanlna, Gmlcine Mutasarrfyla telgraf banda yaplan muhavereye atfen gnder-
ilen suret)
100 ATASE. BLH, Klasr:96, Dosya:6, Fihrist:11. (25 Austos 1912 tarihli 8. Kolordu Komutanlna
gnderilen telgraf)
101 ATASE. BLH, Klasr:97, Dosya:15, Fihrist:01-04. (22/23 Ekim 1912 tarihli Tahkik Heyeti ark
Ordusu raporu)
102 ATASE. BLH, Klasr:97, Dosya:15, Fihrist:03-06. (22/23 Ekim 1912 tarihli 3. Kolordu
tarafndan Petra mevkiinde verilen mdafaa emri)
103 Recep elik, Abdullah Paann Hatrat, s. 127-128; Ziya Nur Aksun, Osmanl Tarihi, C.5,
stanbul, tken Neriyat, 1994, s. 447.
104 hsan Yurdolu, Balkan Harbi, Aylk Ansiklopedi, no:18, stanbul, 1945, s. 554; Andonyan,
a.g.e., s. 484; H. Wagner, a.g.e., s. 132.
105 Murat Tunca, 1912-1913 Balkan Harbinde Trk-Bulgar Harbi, stanbul, askeri Basmevi,
1945, s. 4-5.
ayn zamanda Krcaali mfrezesinin dahi oraya olan Osmanl kuvvetle-

rini galeyana getirerek anl bir mukabil taarruz yapmas ve dman
geldii yere pskrtmeye almas katiyen elzemdir deniliyordu.106
Osmanl birlikleri disiplinsiz bir ekilde ricata baladlar. Saanak ya-
n devam etmesi ve karlalan malubiyet, morallerin de iyice bozul-
masna neden olmutu. Osmanl kuvvetleri avc hendeklerini bile mdafaa
etmeksizin irar ederek toplarn amurlar iinde brakp ekilmilerdi.107
2. Frka Yeniceden geri ekilirken bozulan yollar, amurlar ve gece karan-
l gibi sebepler bataryalarn topluca sevkini engellemiti. Top arabalar
amurlara saplanp kalmt. Balarnda kimseler kalmamt. Kavaklnn
Bulgar kylleri yollarda braklan toplar pusular kazarak saklamlard.
Byk ksm Dmdarda bulunan bataryalardan hangisi nerde, ne kadar
telefat olmu daha sonra Tahkik heyeti tarafndan incelenmeye alnm-
t.108 Trakyann yollar da bozuktu. Herhangi iki ehir arasnda dzenli bir
ose yol yoktu. Hkmet Krkkilise civarndaki yollar bir Fransz inaat
irketine vermiti. Fakat bu inaat kampanyas yollar yeniden yaplmak
iin bozmu ve yeniden yapamadan sava kt iin kullanlamaz bir hal-
de brakmt. Bundan dolay yollar yamurlarda byk bir bataklk hali-
ne geliyordu.109 Frka Komutan Cemal Beyin Istrancadan gnderdii bir
raporda, bozuk yollarn malubiyette en nemli bir etken olduuna dikkat
ekmiti.110 2. Topu Alaynn 23-24 Ekimdeki geri ekiliinde 4 top, 15
cephane ve 3 haif cephane arabas zayi olmutu.111 Hlbuki Krkkilisenin
savunulmas iin Mahmut Muhtar Paa, her birlie kendi siperini kazdr-
mt. Fakat geri ekili iin emir verildikten sonra birliklerin mevzilerine
girmedikleri grlmt. Alay komutanlarnn bu gelimeleri ngrerek
nlem almalar gerekirdi.112
Osmanl ordusu daha ilk savanda 1200 ehit ve 20003000 kadar
esir verdi. Ayn zamanda dzensiz ricat sebebiyle birok top kaybedilmi-
ti. Paann yannda tehizat namna bir ey yoktu.113 Paann zel eyalar,
padiahn hediye ettii bir klta olmak zere Bulgarlarn eline gemiti.
106 ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:04-06. (22 Ekim 1912 tarihli suret)
107 Lesikof, Krkkiliseden dnen 36 bin askerin yanllkla dman zannyla kendilerine yardm
iin gelen Osmanl yardmc kuvvetleriyle arptn ve ok sayda zayiat verildiini, bunun da
askere yeni gelenlerin maneviyatn sarstn sylemektedir. Bkz. van Lesikof, Krkkilisenin
Sukutu, s. 11; Balkan Harbinden Gnmze, s. 118; Ashmead Bartlett, Esbab- Hezimet ve
Felaketimiz, s. 17. Bu eserde 112 topun amura gmlp kald yazldr.
108 ATASE. BLH, Klasr:7, Dosya:30, Fihrist:03-10. (8 Mart 1914)
110 Mahmut Muhtar Paa, Balkan Sava, s. 116-117. (Frka Komutan Cemal Bey tarafndan 3.
Kolordu Komutan Mahmut Muhtar Paaya gnderilen rapor)
111 ATASE. BLH, Klasr:7, Dosya:30, Fihrist:03-11. (11 Mart 1914)
112 Mahmut Muhtar Paa, Balkan Sava, s. 30-31; Mehmet Nihat, Trakya Seferi, 2, s. 285.
113 Hall, a.g.e., s. 3536; S. Lauzanne, Balkan Aclar, s. 37.
Bunlar arasnda 1500 kadar da esir vard. Esirler arasnda bulunan subay-
larn, biz bu savaa hazr deildik bizim ordularn perian olacan biliyor-
duk diyorlard.114 Krkkiliseden 23 Ekim akam balayan kata yaklak
on be bin asker geliigzel Babaeskiye kadar geldiler. Bir Bulgar suba-
ynn, Trkler biz gelmeden kamlard tespitini doruluyordu.115 Bir
Bulgar gzlemci, Trklerin birok mdafaa mevkilerini tutabilme ihti-
malleri vard fakat kendisinde eski Trk ecaati denilen hassa yoktu di-
yecekti.116 Bu gzlemlerin doruluunu yaynlanan resmi bir bildiri gzler
nne seriyordu: Birok zabit grev yerleri olan birliklerine gitmekten
kanmaktadr. Bu durum askeri disipline zarar vermektedir. Bu sular
ileyenler ve bu tr olaylara mdahil st rtbeli zabitan askeri ceza ka-
nununun 97. maddesine gre cezalandrlacaktr.117
Bulgarlar, Trk ordusunun yenildiini grmlerdi fakat bu orduyu ta-
kip etmekten ekinmilerdi. Stratejik olarak bakldnda bir eksiklik gibi
grnen bu olay, Bulgar ordusunun psikolojik olarak olay ele ald ve ta-
kip etmekten ekindii grlmektedir. Bulgar ordusu, Trk ordusunun bir
srpriziyle karlamamak korkusuyla ve bunu bir sava hilesi saym, bu-
nun ana dmemek iin ihtiyatl hareket etmiti. Trk ordusu bu frsattan
yararlanm ve dalan ordunun 24 Ekim itibaryla Lleburgaz-Pnarhisar
istikametinde Karaaa deresi gerisinde toplanmas mmkn olmutu.118
Krkkilise savandan maluben ekilen birlikleri, Dou ordusu Ergene
nehri gerisinde toplamak istemesine ramen bu birliklerin Lleburgazda
Karaaa deresinde toplanmas, ordunun maneviyatnn bozuk olmasn-
dan baka bir ey deildi. O yzden 7. Frka Komutan irari efradn ka-
sabaya girmemeleri iin engel olmaya alyordu.119 1. Kolordu Komutan
bu artlarda ark Ordusu kararghna giderek, Bu askerle muharebe ol-
maz, stanbula yaznz harpten vaz gesinler, yoksa beni bu hizmetten
affediniz diyordu.120 Sava srasnda istifa olmaz denilerek bu talep kabul
edilmemiti.
Krkkilise Malubiyeti zerine Yaplan Deerlendirmeler ve

Tespitler
Mahmut Muhtar Paa, bir hafta sren ar yalarn araziyi geilmez
yaptn sylemitir.121 Tufan gibi yaan yamurlar sonucu oluan balk
114 H. Wagner, a.g.e., s. 133,135.

115 Leon Troki, a.g.e., s. 251; S. Lauzanne, Balkan Aclar, s. 38.
116 van Lesikof, Krkkilisenin Sukutu, s. 4.
117 Wilhelm Feldman, a.g.e., s. 43. Feldman bu bildirinin 26 Ekim tarihli Sabah Gazetesinde ya-
ynlandn sylemektedir. Fakat Sabah Gazetesinde byle bir haber yoktur.
118 ATASE. BLH, Klasr:97, Dosya:15, Fihrist:01-06. (23 Ekim 1912 tarihli Yenice ark srtlarna
ordu emri)
120 brahim Hilmi, Askeri Malubiyetlerimizin Esbab, s. 90-91.
121 Mahmut Muhtar Paa, Balkan Sava, s. 33; van Lesikof, Krkkilisenin Sukutu, s. 17.
yollar geilmez hale getirmiti. Mahmut Muhtar Paa daha sonra bu fela-
ket konusunda unlar yazacakt: Askeri tarihte, herhangi bir neden ol-
madan bir bozgunun balamasna hibir rnek daha yoktur. Bulgarlar
savamadan byk bir zafer kazandlar. Trkler dmann basksna
maruz kalmadan, sadece kt hava koullar ve yollarn durumu nede-
niyle yenilerek telai edilemeyecek bir felakete uram gibi katlar ve
sava malzemelerinin yarsn kaybettiler. Frka Komutan Cemal Beyin
Istrancadan Mahmut Muhtar Paaya gnderdii rapor da bu yndedir.
Cemal Bey, yollarn dzgn olmad, memlekette sava yapan ordunun
ihtiyalarnn bsbtn giderilmemi olmas, genel olarak redilerin ye-
tersizlii, eitimsizlii ve sorumsuzluu zerine vurgu yapmt. Cemal
Beyin zerinde durduu bir konu daha var ki ok vahimdi. Ordunun ade-
ta bozgunculuk ruhunun hastalk haline geldiini gsteriyordu: Savan
son gnlerinde Anadolu askeri, Anadoludaki drt vilayetin kendilerine
yeterli olduu, bo yere Rumeli iin kan dktklerini sylemeleri ve geri
ekilen askerin uradklar kylerde dmann bask yaptn ve komu-
tanlarn kamak iin emir verdikleri gibi birtakm haberleri yayp duyur-
maktadrlar. te bu duygu ve dncenin meydana getirdii geveklik,
bozgunun sebeplerinden biridir122.
Osmanl Hariciye Nazr Gabriel Noradunkyan, Tarihimizde rast-
lamadmz bir felaketle kar karyayz. Birliklerimiz Krkkiliseden
ayrlmlardr. Bu bir ricat deil, paniktir. Birlikler arasnda irtibat,
telgraf hatlar kullanlamad iin kurulamam, hatlarmzn iine
Bulgar ve Rum askerlerinin hatta subaylarnn szdklar grlmt.
diyerek yenilgiyi izah etmiti. Noradunkyan sonra unu da ilave etmiti;
Subaylarmzn says da az, sonra biraz fazla gmlmlerdir siyase-
te.123 Malubiyet zerine Genelkurmaya elikili, anlamsz ve akn bir
takm telgralar da geliyordu. Bunlardan bir tanesi ok ilginti. Civarda
Bulgar svarisi olmad kesinlikle bilindii halde Krklareline Bulgar
svarisi saldrda bulunmutur.124
Geri ekilen ordunun elinde ne cephane ne de tehizat kalmt. Genel
karargh terk eden komuta heyeti haritalar bata olmak zere her trl
eya ve evrak bakomutann yazmalar bile getirilememiti. Makedonyal
bir subayn Krkkilisenin sktunda Trk Ordusunda grd eksiklikle-
ri ac bir ekilde yle tespit etmiti: Bu son hadiseye baktka gzlerime
inanamayacam geliyor. Acaba rya olmasn diyorum. Yzlerle Trk
zabitinin irarn grdm zaman acaba be asrdan beri bize hkme-
den Trkler yine bu Trkler midir dedim. Ondan sonra medeniyete yol
amaklmz iin bizi byle bir harbe sevk eden mukadderat takdis et-
122 Mahmut Muhtar Paa, Balkan Sava, s. 116-117; Mahmut Muhtar, Ac Bir Hatra, s. 33.
123 Andonyan, a.g.e., s. 488.
124 S. Lauzanne, Balkan Aclar, s. 34.
tim. imdi anladm ki Biz Bulgar milleti hukukumuzu dnyaya tantaca-

z.125
Hatalar ve sorumsuzluklar birbirini takip ediyordu. Komuta heyeti ha-
reket etmek zere bulduklar bir trenle zabitan grubunun Babaeskiye gt-
rlmesini istemilerdi. Ama bu tren ayn ynden gelen ve sava malzeme-
si getiren baka bir trenle arpmt. Her trl malzeme rastgele olarak
kaza yerinde braklmt. Askerler alktan bir msr koanna tfeklerini
bile satacak duruma gelmilerdi.126 Yeterli cephane ve erzak olduu halde,
birok trenler hesap ve tertip haricinde Babaeskiden Krkkiliseye gitmeye
balam bu da iletmeyi bsbtn ilemez hale getirmiti. Tren hatlar bir
trl seferber olamamt. Bu iletmelerdeki memurlarn gayr-i Mslim
memurlardan olmalar buradaki sabotaj ihtimalini artryordu.127
Krkkilise muharebesinin henz balarnda iken bir felakete dnme-
sinin baz nemli nedenleri olsa gerektir. Ordunun emir-komuta birlii ta-
mamen bozulmutu. Birlikler ve komuta heyeti ne yapacan bilemeden
bir aknlk iinde kalmt. Moral km ve irtibatszlklardan dolay
gda ve cephane skntlar hat safhaya ulamt. Ordunun btn ykleri,
cephane ve erzak mahvolmutu. Karahisar redif frkasna mensup 50 tabur
da savatan kam ve mevkilerini terk etmilerdi.128 Aziz Paa Frkasyla
birlikte, 1. ve 2. Kolordular da kamlar ve askeri harekt bir sre kesil-
miti. Genel bir sefalet manzaras ba gstermi, ekmek yokluu askeri
taknla itmi ve itaat bozulmutu.129 Daha savan ilk gnnde 4. Frka
mevziini terk etmiti. Frka Komutan ile bir Alay komutan askeri durdur-
mak ve tekrar harekete geirmek iin hibir teebbste bulunmamlar-
d.130 2. Kolordu Komutannn iddetli ihtarna ramen dank askerleri
toplamaya balamlarsa da gecenin karanlndan yararlanarak kararg-
ha gitmilerdi. Fakat 4. Frka komutannn nemli bir sorunu vard. Frka
hareket ettii halde gn evvel Tekirdana cephane almak iin koum
hayvan gnderildiini ancak arabalar koabilecek koum takmlarnn ol-
madndan ikyet ediyordu.131
125 van Lesikof, Krkkilisenin Sukutu, s. 19.

126 S. Lauzanne, Balkan Aclar, s. 38; G. Hohwachter, Balkan Sava Gnl, s. 27-28; Zeki
Arkan, Balkan Sava ve Kamuoyu, Drdnc Askeri Tarih Semineri, Bildiriler, Atase
Yaynlar, Ankara, 1989, s. 178.
127 Mehmet Nihat, Trakya Seferi, I, s. 157-158; Zeki Arkan, a.g.m., s. 178.
128 ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:27-02. (23/24 Ekim 1912 tarihli 7. Frka Komutan
Hseyin Hilmi Beyin ifadesi); Ashmead Bartlett, Esbab- Hezimet ve Felaketimiz, s. 16.
130 brahim Hilmi, Askeri Malubiyetlerimizin Esbab, s. 91.
131 Miralay Alaaddin, Balkan Harbinde Drdnc Frkann Harekt, Askeri Mecmua Tarih
Ksm, say:2, stanbul, 1926, s. 20. Hlbuki bir Rus muhabiri Trk tabyalarnda eksiklikler
olmadn yazmt: Trklerin mdafaa mevkileri gayet mkemmel ve kuvvetli olup, bu
mevkiler Plevne yanndaki ormanlara benziyordu. Tabyalar iinden getiimde ok miktar-
da atlm iek ve kovanlar buldum. Bunlar gsteriyor ki burada gayet ciddi ve uzun muhare-
beler olmutur. Bkz. van Lesikof, Krkkilisenin Sukutu, s. 22.
Prens Garbiz, bir gece hcumu icra etmi ve bunda da baarsz ol-
mutu. Buna ramen civar frkalara korku salm ve Karahisar frkas
meydana gelen panik zerine ricata balamlard. Krkkilise-Yenice hat-
tnn tutulamamas zerine perian bir ekilde topunu tfeini brakarak
Lleburgaz-Pnarhisar hattna kadar ekilmilerdi.132 Buda sirayetle birok
ktaatn mevzilerini terk etmelerine neden olmutu. Bunun sonucunda da
sair frkalar vahametten kurtarmak iin ricat emri verilmeye mecburiyet
hissedilmiti.133 Artk 3. Kolordunun bozulduu aikr hale gelmiti.134
Bunun sebebi de 3. Kolordu, ald emri hemen ifa etmeyerek Krkkiliseye
ekilmemiti. Her yer kaaklarla dolmu ve disiplinsizlik hkmfermayd.
Lesikov, Trklerde maneviyatn da hezimete uradn askerlikte esas
olan disiplinin olmadn sylyordu.135 Savata bir ordunun ekilmesi de
en az sava kadar nemli bir konudur. Disiplini zayf bir ordunun bir plan
dhilinde geri ekilmesi de mmkn deildir. Talim, terbiye ve disiplin
iin bir ldr.
Bir ordunun kalitesi iin nemli bir kstastr. Redif tmenlerinin as-
kerleri kendilerinin uhdesinde olan her trl malzemeyi yollarda terk edip
kamlard. Ricat srasnda grld ki kaan askerler zerinde zabitlerin
etkisi ok snrl kalmt. Krkkilisenin gney batsnda bulunan Kavakl
Muharebesine katlan van Lesikov, General Dimitriyefin baarsnn
gayr-i muntazam bir surette irar eden Trk askerini takip etmekte elde
ettiini sylemektedir.136 Krkkilisede ortaya kan nemli bir kusur vard.
Ya itaat edilmiyor, ya da sabr edilemiyordu. Eer Krkkilisenin gneybat-
snda bir mevziide biraz beklenmi olsayd ve iae ileriyle de ilgilenilseydi,
hem zaman kazanlr, hem de Bulgar Ordusuna kar baarl bir muhare-
be yaplabilirdi. Bylece bir Plevne meydana getirilebilirdi.137 mer Yaver
Paa, ricat eden ordusunun tutunaca mevki tayin etmek ve onlar karla-
yp askeri durdurmak ve intizama sokmakla uraaca yerde, ark Ordusu
Komutannn ak emrine ramen Kavaklya doru geri yrye devam
etmiti.138 22 Ekim gn yaplan harektta da nemli bir sorun yaanm-
t. Haritada Kavakl-Koyunkavur arasnda yol gsterilmemi olduu iin
ky yollarn bilen bir klavuza ihtiya duyulmutu. Taburlarda bu yolu
gsterecek bir asker bulunamamt. Sonunda Kavakl kynden bir Rum
Klavuz bulunmu ve bu klavuzun iaretiyle Koyunkavura doru hareket
132 Pertev, a.g.e., s. 106.

133 ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:27-04. (23/24 Ekim 1912 tarihli 7. Frka Komutan
Hseyin Hilmi Beyin ifadesi)
134 ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:27-05. (23/24 Ekim 1912 tarihli 7. Frka
Komutan Hseyin Hilmi Beyin ifadesi)
135 van Lesikof, Krkkilisenin Sktu, s. 16.
136 van Lesikof, Krkkilisenin Sktu, s. 17.
137 Pertev, a.g.e., s. 106.
138 brahim Hilmi, Askeri Malubiyetlerimizin Esbab, s. 91.
edilmiti. Ayrca ayn gn askere sabah orbas da zamannda verilemedii

iin yola klmas gecikmiti.139
Krkkilisedeki savalarda birlikler arasnda irtibat asla kurulamam-
t. Abdullah Paa bile sol ve sandaki birliklerden haber alamyordu. Ne
telgraf ne de telefon hatlar kullanlmad iin haberleme svari postas
ile yaplyordu. Krkkilise muharebesi srasnda Bulgar topusunun rol,
kesintisiz ate etmesi gibi sebeplerle belirleyici olmutu. Trk topusu da
buna karlk ateini iddetlendirmiti. Fakat Trk mermileri bataryann
etrafna dyorsa da hibiri tam isabet etmiyordu.140 Zaten 1. Kolordu
nezdinde grev yapan 1. Topu Alay komutan Hakk Beyin 22-23 Ekim
1912 ve mteakip gnlerdeki harektndan dolay Tahkik heyetine bir ra-
por vermesi istenmiti.141
Krkkilisede nemli bir sorun daha ortaya kmt. Bulgarlara kar
alan cephede topu olarak grev yapan bir nefer bile komutanlar arasn-
daki ayrlklar grm ve zor durumda kalan bir komutana dier bir komu-
tann, siyasi ynden benden deil diye sylediini duymutu. Birbirine
destek vermeyen komutanlarn szde dmana kar aslnda birbirleriyle
mcadele ettikleri bir savata ilgin gelimeler yaanmt.142 Cemal Bey
(Paa) da 6 Kasm 1912de 3. Kolordu Komutanlna malubiyet nedenle-
ri ve alnmas gereken nlemlerle ilgili olarak bir rapor vermiti. Raporda:
Yolsuz olan memleketimizde ordumuz, zaten pek noksan olan geri hiz-
metlerinin bsbtn akim kalmasndan dolay her trl tbbi yardm
hizmetlerinin mahrum kalnca mahvolmutur. Redif taburlarnda yeterli
zabit yoktu. Efradn te ikisi hi silah kullanmamt. Zerre kadar ta-
lim ve terbiye grmemilerdi. Anadolu askeri arasnda bir de garip bir
hal grnmt. Beyhude yere Rumeli iin kan dktklerini sylyorlar
birbirlerini etkiliyorlard.143 Osmanl Devletinin Krkkilisede urad
malubiyetler i politikada nemli gelimelere neden olmutu. nk ken-
disine umut balanan Gazi Ahmet Paa Hkmeti, tepkilere dayanama-
139 Miralay Alaaddin, a.g.e., s. 19.

141 ATASE. BLH, Klasr:7, Dosya:30, Fihrist:03-02. (19 ubat 1914)
142 Savaa ar sahra topusu olarak katlan Banazl Gazi Baba yaad bir olay yle anlatr; Bul-
garlarla sava devam ederken bir atl gelip yzbamza bir kt verdi. Yzba kd okuduk-
tan sonra, atekes dedi. Biz atei kestikten sonra dman etrafmz evirdi. Atekes emrini
smail Paa vermi. Dman, bizi iyice ember iine ald. Etrafmz kuatt. Bu kuatmadan
sonra tekrar sava balad. Alt ay dardan hi yardm almadan savatk. Bu srede yediimiz
sprge tohumu ve otlardan ibaretti. Biz niye atekes yaptk, gz gre gre Bulgarlar bizi
kuatyor diye dndk. Dman etrafmz iyice evirmiti. Tabur komutannn atekes emrini
topu avuum kabul etmemiti. Ancak etrafmz iyice sarlnca ve hibir yardm alnamaynca
topu avuum Kamil, bana Mehmet, toplarn kamalarn kar, bir yere sakla gel, hi olmazsa
Bulgarlar toplarmz kullanmasnlar dedi. Daha sonra anlald ki, emri veren smail Paann
Bulgar olduu renilmiti. Bkz. Banazl Gazi Babann Hatralar, s. 1517.
143 Nevzat Artu, Ahmet Cemal Paa (1872 - 1922), Askeri ve Siyasi Hayat, Sleyman Demirel
niversitesi, SBE, Baslmam Doktora Tezi, Isparta, 2005, s. 102-103.
yarak ekilmek zorunda kalmt. Trakyada bu kadar erken bir knt

beklenmiyordu. Von der Goltz Paa, Krkkilisenin Alman ordusuna bile
ay dayanabileceini sylemiti. Yaklak 70 bin kiilik ordunun byk bir
ksm savaa katlmamt. Savata asl rol, 7. Frka ile Mahmut Muhtar
Paann komutasndaki 8. Frkann bir ksm oynamt. Daha sonra 3.
Kolordu Komutanl, Krkkilise zerine ekilme emri vermiti. 7. Frka
dman ile ok yakn olduundan dolay muntazam bir ricat olacana ih-
timal vermemiti. 7. Frka Komutan Hilmi Bey, Her trl talim ve ter-
biyeden mahrum olan ikmal efrad nizam efradn da bozdu. Zabt ve
raptn muhafazasna muktedir olamyorlar. Elimde bulunan svari ile
kasabann giriini tutarak gelecek efradn tahkimata sevk ettirilmeleri
iin emir verdim. Eer dman takipten vazgeerse pek g olmakla be-
raber siperleri igal ettireceimi zannederim demiti.144
Sonu
Krkkilise bozgunu ark Ordusunun panik halinde ricat etmesine neden
olmutu. Bulgarlar iin Edirneyi drmek zorunda kalmadan stanbula
yrmek imkn domutu ve Edirne-stanbul balants kopmutu.145
Krkkilisenin sktu, Bulgar mteferrik kuvvetlerinin Edirne karsna
tahidine msait hale getirmiti. Bundan Edirnedeki Trk kuvvetlerinin
imknlar daralmaya balam Krkkilisede zafer kazanan Bulgar askerleri
Edirneye toplanmaya balamlard.146 Krkkilise Sava, Edirnenin kade-
rinde bir dnm noktas olmutu. Bulgarlar, Edirne iin muhasara hatlar
ve kale etrafnda top mevzileri oluturmaya balamlard.
Krkkilisede ark Ordusunun urad hezimet zerine irade-i seniyye
ile Ayan, askeri ve mlki erkn ile ulema kesiminden geni katlml bir
Meclis-i Fevkalade 25 Ekim 1912de Sadrazam Gazi Ahmet Muhtar Paa
bakanlnda toplanmt. Burada askeri ve siyasi durum deerlendirilmi,
imdilik telaa mahal olmad ve ordunun intizamna alld anlalm-
t. Fakat bir neticeye varlamadan bo yere vakit kaybedilmiti.147 Bununla
beraber atalcada hatt- mdafaa tesisi iin Topu Ferii Rza Paa grev-
lendirilmiti. Burada nemli tespitler de yaplmt. Komutanlarn mane-
viyatnn askeri olumsuz etkiledii, bidayette Abdullah Paann gsterdii
tereddtlerin bu sonuta etkili olduu, itimat ve irtibat sarstn tespit
etmiti. Fakat bu durumu giderici bir nlem alnmamt. Nazm Paa
ile Abdullah Paa arasndaki anlamazlk sava boyunca devam etmiti.
144 ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:27-03. (23/24 Ekim 1912 tarihli 7. Frka komutan
146 van Lesikov, Krkkilisenin Sktu, s. 16.
147 Mehmet Nihat, 1328-1329 Balkan Harbi Trakya Seferi, C.3, stanbul, Askeri Matbaa, 1928, s.
10.
Nazm Paann plan baarszla kesin olarak uramasna ramen ark

Ordusu Komutanl da vaziyete uygun bir karar vermekten uzak kalm-
t.148 Burada Abdullah Paann kolordu komutanlarnn etkisinde kalmas-
nn rol byktr. nk Abdullah Paa, kolordu komutanlarnn itaatsiz
davranarak kendi balarna bir i yapmalarndan ekinmiti.149
Garp Ordusunda da baarszlklar yaanmasndan dolay buraya Ali
Rza Paann yerine yeni bir komutan tayini ya da takviye yaplmas tart-
lmt.150 25 Ekim tarihli Meclis-i Fevkalade kararlarnn Nazm Paa ta-
rafndan ciddiyetle deerlendirildii phelidir. Eer Krkkilisede, Edirne
ve kodradaki gibi bir mukavemet ortaya ksayd, Trk ordusunu yen-
mek ve Bulgarlarn hedelerine ulamalar mmkn olamazd.151 Krkkilise
yenilgisine kadar Avrupada Trk ordusuna byk bir kymet veriliyordu.
Hatta Bulgaristan ilerine kadar bir istilann gerekleebileceine inan-
lyordu. Bu yenilgiyle birlikte Trk ordusunun iinde bulunduu durum
anlalmt. Artk Avrupa muvaffakiyeti harbiyyeye devam karar ver-
miti.152 Ordunun plansz ricat siyaseten de bir ricat dourmu ve nce
devlet adamlar ve kabine yelerinin katld bir Saltanat uras toplan-
mt. Burada derhal Kamil Paann bar grmelerine balamas neril-
miti. Daha sonra da Gazi Ahmet Muhtar Paa tarafndan kurulan Byk
Kabine istifa etmiti (29 Ekim 1912). Yeni hkmeti kurmakla ngiliz yan-
ls olarak bilinen Kamil Paa grevlendirilmiti. Kamil Paann hkmet
kurmas grntnn kurtarlmas abalarna bir rnekti.153 eyhlislam
Cemalettin Efendi de Padiaha, ler mhim, hal vahimdir. Umur-u si-
yasiyeye vakf bir zatn makam- sadarette bulunmas lazmdr diye-
rek Kamil Paaya iaret etmiti.154 Ancak, Kamil Paaya ramen savan
Osmanl Devleti aleyhine olan tablosu deimedi. Seksenli yalarda olan
Kamil Paa, tayin olduu gnden itibaren geceleri dahi Bab- Alide kalarak
rfekasyla birlikte grevini yapmaya alyordu. Kamil Paa ordu iin ne
lazmsa onu yerine getirmeye azmetmiti. eyhlislam Cemalettin Efendi
her eye ramen Dou ve Bat ordularnn malubiyetini muktezay tak-
148 Mehmet Nihat, Trakya Seferi, C.2, s. 111-112.

149 Mehmet Nihat, Trakya Seferi, C.2, s. 113.
150 BOA. BEO, Dosya no:4140, Gmlek no:310493, Lef:1-2. (27 Ekim 1912 tarihli Bakumandan
Vekili Nazm Paaya gnderilen gayet mahrem ifre)
151 H. Wagner, a.g.e., s. 111. Bu raporda savata alnan ar malubiyetin nedenleri olarak; on
yldan beri subaylarn politikayla uramalar nedeniyle askeri eitimi ihmal etmeleri, orduda
yeterli subay olmamas, erzak ve levazm yetersizlii ve komutanlarn iyi seilmemeleri olarak
tespit edilmiti. Tevik avdar, Talat Paa, s. 234.
152 H. Wagner, a.g.e., s. 137.
153 Naim Turfan, Jn Trklerin Ykselii, (ev. Mehmet Moral), stanbul, Alkm Yaynlar, 2005,
s. 238; Wilhelm Feldman, a.g.e., s. 46-47. Yeni hkmet malubiyetle birlikte geri ekilmeyi
bir frsata evirip sava sona erdirme konusunda bir irade ortaya koyamamt. nk TC,
mcadelenin devam ettirilebileceini ve Trk Ordusunun geri ekilmesinin bir plan dhilinde
yapldn ne srmt.
154 bnl- Emin Mahmut Kemal nal, Son Sadrazamlar, 12. Cz, stanbul, ty., s. 1827.
dir-i ilahi olarak deerlendirmiti.155 Ayrca Kamil Paann ne mecliste ne

de parti olarak dayanabilecei siyasi bir taban yoktu.156 Malubiyetler ze-
rine hkmet deitii halde kendini beenmi tavryla ve kstah hareket-
leriyle tepki toplayan Harbiye Nazr Nazm Paa yerini korumay baar-
mt. Nazm Paann baarszlna ramen bu durumu onun ve ordunun
siyasi gcn koruduunu gstermekteydi.
Kaynaka
A)Ariv Belgeleri
ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:08. (20 Ekim 1912 tarihli ark Ordusu Komutanlna
gnderilen ifre)
ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:07-01. (20/21 Ekim 1912 tarihli ark Ordusu
Komutan Abdullah Paadan varit olan ifre)
ATASE. BLH, Klasr:170, Dosya:49, Fihrist:17-05. (1 Mart 1913 tarihli atalca Ordusu Komutanlk
Vekletine gnderilen ifre)
ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:07-01.
ATASE. BLH, Klasr:139, Dosya:73, Fihrist:06. (24 Ekim 1912 tarihli Bakomutanlk Erkan-
Harbiyesinden ark ve Garp Ordularna acil olarak gnderilen telgraf)
ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:04-2. (20 Ekim 1912)
ATASE. BLH, Klasr:97, Dosya:15, Fihrist:01. (21 Ekim 1912 tarihli Heyeti Tahkikiye Raporu)
ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:04, 04-1. (19/20 Ekim 1912 tarihli ark Ordusu
ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:18. (22 Ekim 1912 tarihli ark ve Garp Ordu
Komutanlklarna gnderilen yaz)
ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:20. (22 Ekim 1912 tarihli ark Ordusu Komutanlnn
Bakomutanla gnderdii yaz)
ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:22-1. (23 Ekim 1912 tarihli Dersaadette Karargh-
Umumiyeye Mirliva Mustafa Paann gnderdii yaz )
ATASE. BLH, Klasr:97, Dosya:15, Fihrist:01-02. (22 Ekim 1912 tarihli Heyet-i Tahkikiye ark
Ordusu raporu)
ATASE. BLH, Klasr:172, Dosya:57, Fihrist:01. (23 Ekim 1912 tarihli Bab- Aliye gnderilen tez-
kere)
ATASE. BLH, Klasr:170, Dosya:49, Fihrist:07. (3 Ekim 1912 tarihli Hariciye Nezaretine gnde-
rilen tezkere)
ATASE. BLH, Klasr:97, Dosya:15, Fihrist:01-02. (22 Ekim 1912 tarihli Heyet-i Tahkikiye ark
Ordusu raporu)
ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:04-1. (19/20 Ekim 1912 tarihli ark Ordusu Komutan
Abdullah Paa tarafndan gnderilen acil telgraf)
ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:04-3. (20/21 Ekim 1912 tarihli Rumelide Garp
Ordusu Komutanlna gnderilen telgraf)
ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:4-04.
ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:01-01. (20 Ekim 1912)
ATASE. BLH, Klasr:97, Dosya:15, Fihrist:01-07. (Kavakl ark Ordusu, 9 Terin-i Evvel iin ordu
155 eyhlislam Cemalettin Efendinin Hatrat- Siyasiyesi, Dersaadet, 1336, s. 47-48.

156 Naim Turfan, a.g.e., s. 238.
emri) (22 Ekim 1912)

ATASE. BLH, Klasr:97, Dosya:15, Fihrist:01-08.(21 Ekim 1912 tarihli ark Ordusu Komutan
Abdullah Paann emri yevmi)
ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:04-08. (21 Ekim 1912 tarihli suret).
ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:04-05. (22 Ekim 1912 tarihli suret)
ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:04-12. (22 Ekim 1912 tarihli ark Ordusu
Komutanlna, Gmlcine Mutasarrfyla telgraf banda yaplan muhavereye atfen gn-
derilen suret)
ATASE. BLH, Klasr:96, Dosya:6, Fihrist:11. (25 Austos 1912 tarihli 8. Kolordu Komutanlna
gnderilen telgraf)
ATASE. BLH, Klasr:97, Dosya:15, Fihrist:01-04. (22/23 Ekim 1912 tarihli Tahkik Heyeti ark
Ordusu raporu)
ATASE. BLH, Klasr:97, Dosya:15, Fihrist:03-06. (22/23 Ekim 1912 tarihli 3. Kolordu tarafndan
Petra mevkiinde verilen mdafaa emri)
ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:04-06. (22 Ekim 1912 tarihli suret)
ATASE. BLH, Klasr:7, Dosya:30, Fihrist:03-10. (8 Mart 1914)
ATASE. BLH, Klasr:7, Dosya:30, Fihrist:03-11. (11 Mart 1914)
ATASE. BLH, Klasr:97, Dosya:15, Fihrist:01-06. (23 Ekim 1912 tarihli Yenice ark srtlarna ordu
emri)
ATASE. BLH, Klasr:161, Dosya:173, Fihrist:27-02. (23/24 Ekim 1912 tarihli 7. Frka Komutan
ATASE. BLH, Klasr:7, Dosya:30, Fihrist:03-02. (19 ubat 1914)
ATASE. BLH, Klasr:74, Dosya:10, Fihrist:01-17. (4 Ekim 1912 tarihli Selanik 2. Ordu Mfettiliine
ve Selanik ve Manastr hatlar komiserliklerine gnderilen telgraf)
TTE Arivi, K140G46B46-1a001.
BOA. DH. SYS, Dosya no:112-1, Vesika no:1-1. (8 Ekim 1912 tarihli Leskote Belediye Bakan ve
eraftan kiilerin imzasyla Hilafet penahiye gnderdikleri telgraf)
BOA. DH. SYS, Dosya no:112-1, Vesika no:1-1. (Mft, Ermeni ve Rum Papazlar ile eraftan kii-
lerin imzasyla Atabe-i Ulyaya gnderilen telgraf)
B)Aratrma ve nceleme eserleri
Ali Fuat Trkgeldi, Grp ittiklerim, Ankara, TTK, 1984.

Aram Andonyan, Balkan Harbi Tarihi, stanbul, Sander Yaynlar, 1975.
Arsen Avagyan, Gaidz F. Minassian, Ermeniler ve ttihat ve Terakki birliinden
atmaya, stanbul, Aras Yaynlar, 2005.
Ashmead Bartlett, Esbab- Hezimet ve Felaketimiz, (Mt. Ebulnzhet Hakk), Dersaadet,
Matbaa-i Hayriye ve reks, 1329.
Banazl Gazi Babann Hatralar (Derl. Hseyin Yaln), stanbul, 2010.
Birinci Ferik Zeki, Baz Osmanl Seferleri Hakknda Mtalaatm, Kostantiniyye, 1338.
Blent Yldrm, Bulgaristandaki Ermeni Komitelerinin Osmanl Devleti Aleyhine
Faaliyetleri (1890-1918), .. SBE, Baslmam Doktora Tezi, 2010.
obanolu Zeki, Balkan Harbi ve ark Ordusu Hezimeti, Ksm: I, Matbaa-i Hayriye ve
reks, Dersaadet, 1332.
Einli Said Paann Hatrat I-II, (1876-1880), Haz. Davut Erkan, stanbul, Bengi Yaynlar,
2001.
Fevzi, Garbi Rumelinin Sureti Ziya ve Balkan Harbinde Garp Cephesi, Yldz Erkn
Harbiye Mektebi Matbaas, t.y.
Gustav von Hochwachter, Balkan Sava Gnl Trklerle Cephede, Trkiye Bank.
Yay., stanbul, 2009.
H. Wagner, Bulgar Ordusuyla Muzafferiyete Doru, (Mtercim Said), stanbul, Artin
Asaduryan ve Mahdumlar Matbaas, 1331.
Harp Akademileri Komutanl, Balkan Harbinden Gnmze Bak, stanbul, Harp
Akademileri Basmevi, 1995.
. Berkok, Harp Tarihi ve Balkan Harbi Hakknda Tetkikler, Askeri Mecmuas, say 102, C.7,
1Eyll 1936.
bnl-Emin Mahmut Kemal nal, Son Sadrazamlar, 12. Cz, stanbul, ty.
brahim Hilmi, Balkan Harbinde Askeri Malubiyetlerimizin Esbab, stanbul, Artin
Asaduryan ve Mahdumlar Matbaas, 1329.
hsan Yurdolu, Balkan Harbi, Aylk Ansiklopedi, no:18, stanbul, 1945.
lhan Bardak, mparatorluun Yamas, stanbul, Trk Edebiyat Vakf Yaynlar, 2009.
van Lesikof, Krkkilisenin Sukutu, (Mtercim: M. Nuri), C.1, czi:2, Filibe, Balkan Matbaas,
1913.
Jek, Balkan Harbinden Sonra arkta Almanya, fham Matbaas, stanbul, 1331.
Kadir Msrolu, Yunan Mezalimi, stanbul, Sebil Yaynevi, 1968.
Leon Troki, Balkan Savalar, ( ev. Tansel Gnay), Arba Yaynlar, stanbul, 1995.
M. Nuri Conker, Zabit ve Kumandan, stanbul, Yenign Yaynclk, 1998.
M. emsettin Gnaltay, Zulmetten Nura, stanbul, 1998.
M. Kemal Atatrk, Zabit ve Kumandan le Hasbihal, stanbul, Trkiye Bankas Yay., 2006.
Mahmut Beli, Balkan Harbi Siyasi Durum ve Gelimeler II, Belgelerle Trk Tarih Dergisi,
say:81, Ekim 2003, s. 87.
Mahmut Muhtar Paa, Ac Bir Hatra 1328 Balkan Harbinde ark Ordusu Komutan
Abdullah Paann Hatratna kinci ark Ordusu Komutan Mahmut Muhtar
Paann Cevab, Kahire, 1932.
Mahmut Muhtar Paa, Balkan Sava nc Kolordunun ve kinci Dou Ordusunun
Muharebeleri, stanbul, Gncel yaynclk, 2003.
Mehmet Ali Nzhet, 1912 Balkan Harbi, (Sadeletiren Sadettin Gme), Kltr Bakanl
Yaynlar, Ankara, 1987.
Mehmet Nihat, 1328-1329 Balkan Harbi Trakya Seferi, C.3, stanbul, Askeri Matbaa, 1928.
Mehmet Nihat, 1328-1329 Balkan Harbi Trakya Seferi, C.1, stanbul, Matbaa-i Askeriye,
1340.
Mehmet Nihat, 1328-1329 Balkan Harbi Trakya Seferi, C.2, stanbul, Matbaa-i Askeriye,
1340.
Mehmet Niyazi, ark Ordusunda Aziz Paa Frkas, Kader Matbaas, stanbul, 1331.
Mehmet Selahattin Bey, ttihat ve Terakkinin Kuruluu ve Osmanl Devletinin Ykl
Hakknda Bildiklerim, stanbul, nklp,1989.
Miralay Alaaddin, Balkan Harbinde Drdnc Frkann Harekt, Askeri Mecmua Tarih
Ksm, say:2, stanbul, 1926.
Murat Tunca, 1912-1913 Balkan Harbinde Trk-Bulgar Harbi, stanbul, askeri Basmevi,
1945.
Naci, Edirne Muhasarasna Ait Harp Ceridesi, stanbul, 1926.
Naim Turfan, Jn Trklerin Ykselii, (ev. Mehmet Moral), stanbul, Alkm Yaynlar, 2005.
Nevzat Artu, Ahmet Cemal Paa (1872 - 1922), Askeri ve Siyasi Hayat, Sleyman Demirel
niversitesi, SBE, Baslmam Doktora Tezi, Isparta, 2005.
Osman Nuri Lermiolu, Halkn stemedii nklp: Merutiyet, stanbul, Sabah, 1976.
Pertev (Demirhan), Balkan Harbinde Byk Karargh- Umumi, stanbul, Askeri Matbaa,
1927.
Recep elik, 1328 Balkan Harbinde ark Ordusu Komutan Abdullah Paann Hatrat,
.. SBE. Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1991.
Richard C. Hall, Balkan Savalar 1912 1913 I. Dnya Savann Provas, stanbul,
Homer Yaynlar, 2003.

Sabih Alaam, Cemil Topuzlunun Bandan Geenler, (Anlatan: Cemil Topuzlu), stanbul,
Milli Mecmua Basmevi, 1939.
Selanikli Bahri, Balkan Harbinde Garb Ordusu, stanbul, Yeni Turan Matbaas, 1331.Sina
Akin, Jn Trkler ve ttihat Terakki, stanbul, Remzi Kitabevi, 1987.
Stephane Lauzanne, Balkan Aclar Hastann Baucunda Krk Gn, stanbul, Kasta
Yaynlar, 1990.
eyhlislam Cemalettin Efendinin Hatrat- Siyasiyesi, Dersaadet, 1336.
kr Ali - erafettin, Balkan Harbi Tarih-i Harp Meseleleri, Yldz, Erkan- Harbiye
Matbaas, 1926.
Tevik avdar, Talat Paa Bir rgt Ustasnn Yaam yks, Ankara, Dost Kitabevi, 1984.
Wilhelm Feldman, stanbulda Sava Gnleri (ev. Necmettin Alkan), Selis Yaynlar, stanbul,
2004.
Ylmaz ztuna, Avrupa Trkiyesini Kaybmz, stanbul, Bab Ali Kltr Yaynlar, 2006.
Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, Cilt: II, Ksm: I, 1911 Bandan Balkan Savana
Kadar, Ankara, TTK, 1991.
Zeki Arkan, Balkan Sava ve Kamuoyu, Drdnc Askeri Tarih Semineri, Bildiriler,
Atase Yaynlar, Ankara, 1989.
Ziya Nur Aksun, Osmanl Tarihi, C.5, stanbul, tken Neriyat, 1994.
Osmanldan Gnmze Kltrleraras letiim Balamnda Balkan Savalar ve Bat Balkanlar / Sibel Akova 39
Kltrleraras letiim
Balamnda Balkan Savalar ve
Bat Balkanlar
Sibel Akova
Doktorant, Maltepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Kemal Gani Bayraktar

Dr., zocam Ticaret ve Sanayi A..
te, siz muhterem Balkan milletleri mmessilleri; mazinin kark his ve

hesaplarnn stne karak derin kardelik esaslar kuracak ve geni bir-
lik ufuklar aacaksnz; ihmal olunmu ve unutulmu byk hakikatleri
ortaya koyacaksnz. Balkan milletleri itimai ve siyasi ne ehre arz eder-
lerse etsinler, onlarn Orta Asyadan gelmi ayn kandan, yakn soylardan
mterek cedleri olduunu unutmamak lazmdr. Gryorsunuz ki, Balkan
milletleri yakn maziden ziyade uzak ve derin mazinin krlmaz elik halka-
laryla birbirine pekala balanabilir
M. Kemal ATATRK
1. Kltr ve Kltrleraras letiim

Farkl yap, kltr, alt kltr gibi rneklerini oaltmann mmkn olduu
arka plan ve yaplara sahip bireylerin, iletiim ve birbirleri ile etkileim-
lerini odak noktas olarak deerlendiren ve baat unsur olarak betimle-
yen kltrleraras iletiim olgusu, kltr ve iletiim kavramlar temelinde
tanmlanmaktadr. Bu iki odak kavram, kltrleraras iletiim kuram ve
olgusunun btncl bir dn ve alg ile kavranabilmesi iin znde
mevcut olan iletiim ve kltr terimlerinin tarilenmesi ile mmkn ola-
bilmektedir.
nsanolu (Homo-Sapiens) dier canllardan sosyal ve toplumsal bir
varlk olmas itibariyle ayrlmaktadr. Bu farkll, kendini ve mensubu ol-
duu toplumdaki, toplumsal varln farkl ve ayrt edici biimlerde yeni-
den ve srekli olarak retimi kouluna bal olarak srdrmektedir. Bahsi
geen toplumsal varln kazanm ve yeniden retimi srecinde, iletiim

kurgusu, hayati unsurlardan biri olarak bireyin, kendi dndaki gerek-
liin reniminde ve kendini ifade etmede olduu gibi, yaad dnyay,
varln ve toplumsal roln alglama ve ifadesinde nemli bir yer tekil
etmektedir. Bireyin, toplumsal varlnn devamnda iletiim faktrnn
rol ok mhim olup, birey her eit retim srecinde dier bireyler ile
iletiim sreci ierisinde olmak durumundadr.
letiim dzey ve biimleri ise retimin meydana geldii toplumsal ya-
pya, koullara, bireylere, bireylerin alglarna ve rneklerini oaltabilme-
mizin mmkn olduu pek ok faktr ve yapya gre deiim gstermekte-
dir. Ayrca, tarihsel koullarn ve teknolojik gelimelerin de iletiim biim
ve yaplar zerindeki etkisini gz ard etmemiz, bizleri yanl bir dne
sevk edecektir. nsan, toplumu ve iletiimi doru ve etkin ekli ile incele-
yebilmek, tarihsel bir bak asna haiz olabilmek, deiimlere yol aan
unsurlarn neden, sonu ve srecine hakim olabilmek bireyin yaamnn
anlam kazanmasna ve algsnn gelimesine byk katklar salamaktadr.
letiim sreci ierisinde, retilen ve paylama sunulan her trl anlam,
toplumsal retimin bir faktr olup, dier bireyler ile kurulan retim ili-
kileri balamnda anlam kazanr. Bireyin mensubu olduu toplumsal yap,
kltrn retimine de zemin hazrlamaktadr. Toplumsal yapnn inasn-
da ve bu inann incelenmesinde nemli bir yere sahip olan kltr kavra-
mn, toplumun rn ve ayn zamanda da ina edicisi olarak nitelendir-
mek yanl olmayacaktr.
Kresel, yerel, toplumsal gibi pekok faktr, kltr kavramnn oluu-
munda, deiiminde, geliiminde etkin rol oynamaktadr. Kltrn tan-
m, herkes tarafndan pekok ekilde ve farkllklar ile yaplmakta olup,
tek bir tanm zerinde uzlalmas mmkn grnmemektedir. Toplumsal
ilikiler matriksi iinde yer alan kltrn tanmlanmasnda bagsteren
temel glklerden biri, ayn anda birden ok eyi (olgu, yap, durum vs.)
belirleme gayretinden domaktadr. Kltr; genel bir ifade ile zgl bir
grubun yaam tarzn oluturan deerler, adetler, inanlar ve pratikler bi-
leimi olarak zetlenebilir.1 Kltr, bir toplumu dier toplumlardan ay-
ran, ait olduu toplumun kimliini oluturan nemli deerleri iermekte-
dir. Gelenek-grenekler, dil, yaam ekli, giyim tarz gibi pek ok durum
ve faktr kltr, kltrel yap ve kltrn tayclar olan kltr lokomo-
tilerine gre ekillenmektedir. Teknolojik ilerlemeler sayesinde, baka
toplumlar ile bilgi ak hzl olmaktadr. Her ne kadar toplumlar arasn-
da kltr farkllklar grlse de teknolojik gelimelerin getirdii dizi ilm
gibi pek ok rn ve trevleri, kltr tamacl grevini stlenmektedir.
Bu rnler ierisindeki yabanc kltrel deerler, gsterildikleri lkenin
kltrne farkl gelse de devaml yaynlanyor olmas itibariyle, farkllklar
1 Terry Eagleton, Kltr Yorumlar, ev. zge elik, stanbul, Ayrnt Yaynlar, 2005, s. 46.
yadrganmamaya balamakta ve zaman ierisinde iselletirilerek, kabul

edilebilmektedir. 2 Kltr, insanlarn temelde kalc ama ayn zamanda
rutin iletiim ve sosyal etkileim iinde deiebilirlik zelliine sahip et-
kinliklerini, dnya grlerini ifade eder.3 Kltr, btnnde renilmi
ve bireyin sosyal bir varlk olmasndan hareketle, sosyal olarak aktarlm
davran veya davranlar btndr. Toplumlarn kltrleri birbirleriy-
le ayn deildir, nk her toplumun kendine zg kltr mevcuttur.
Kltr, temelde; bireyin ya da halkn paylat btn deerler, adetler,
alglar, kaideler ve alkanlklardr. Kltr bireylerin ve toplumlarn, re-
tim srelerinde ve etkileimlerinde neleri doru, neleri yanl, neleri uy-
gun, neleri aykr ve zetle; neleri nemli olarak nitelediklerini betimleyen
dnceler btndr. Kltrler soyut birimlerden oluur: eitli iletiim
eylemlerinde, kuaklara (nesillere), cinsiyete ve ilikilere bal olarak farkl
ekillerde gerekletirilebilir. Gereklemeleri, szl, paradilsel, szsz ve
ekstra szel olabilen ve ilk etapta nasl ve hangi aralarla sorularn cevap-
lama imkan veren davranlarla olur.4
Kltr; Raymond Williamsn yakn gnlerde belirttii gibi, ngiliz
dilindeki anlamca en karmak iki szckten biridir. Btnyle ayn
ierikte olmasa da, Onsekizinci Yzylda Civilization anlamnda kullan-
ndan gnmze dek Alman dilindeki Kltr szc iin de ayn durum
sz konusudur. Yirmibirinci yzyl entelektelleri arasnda kltr szc-
nn oklu anlamlar ve bunlarn elikin sonular konusunda, Alman
dilindeki kltrden, Anglo-Amerikan Culture dnyasna giren, sonra ye-
niden Alman kavramsal dnyasna dnen ve hangi anlam dnyasndakini
yaarsa yaasn, her ikisini de kendine yabanc sayan Adorno, kltr ok
anlaml bir yaklamla ele alp incelemitir.5 Kltrn birok tanm vardr.
Bir baka deyile, kltr kavram, farkl disiplinler tarafndan farkl ve ok
eitli ekillerde tarilenen ve kurgulanan bir kavramdr. inde bulunulan
zamana, corafyaya gre deiik anlamlar yklenen kavram ile ilgili birok
tanm bulunmakta ve bu tanmlar deien sosyo-ekonomik, siyasal koul-
lara paralel olarak deiim gstermektedir. Konu ile ilgili Amerikal iki an-
tropolog, Alfred Kroeber-Clyde Kluchohn, kltre dair 162 tanmlamada
bulunmulardr.6 Kltr kavram, Latince bir iil olan Colere iilinden
2 mran Uur, Sedat imek, Ulusal ve Uluslararas Reklamlarn Kltrel Deerleri Kullan
Biimleri: Reklamlarda Kullanlan Kltrel Deerler Bize Dorultulmu Bir Silah M Yoksa
Markalarn Kabulleniliini Salayan Sihirli Denek Mi, Krlan Kalplar 2: Kltrleraras
letiim, okkltrllk, Editrler: Zeynep Karahan Uslu, Can Bilgili, Beta Yaynlar, Aralk
2010, s. 199.
3 James Lull, Medya, letiim, Kltr, ev. Nazife Gngr, Ankara, Vadi Yaynlar, 2001, s.
95.
4 Els Oksaar, Kltrleraras letiim Balamnda Kltr Kuram, ev: Ayhan Seluk, izgi
Kitabevi, Ankara, 2008, s:36.
5 Martin Jay, Adorno, ev: nsal Oskay, Der Yaynlar, stanbul, 2001, s:151.
6 rfan Erdogan-Korkmaz Alemdar, teki Kuram, Pozitif Matbaaclk, Ankara, 2002, s:215.
tretilmitir. Latincede Colere iili; yetitirmek, dzenlemek, ilemek,

ekip-bimek, ina etmek anlamlarn ihtiva etmektedir. Ayrca; iyiletir-
mek ve eitmek gibi anlamlar da uhdesinde barndrmas itibariyle, kl-
tr kavramnn zengin tanmlarnn ve geni anlam yelpazesinin varl-
na dikkat ekmek yerinde olacaktr. Cicero ve Horatius; Cultura terimini,
insann yetitirilmesi ve eitilmesi anlamlarna gnderme yapmak sureti
kullanarak, kltr teriminin kullanmnda, ilk olmalarnn yan sra, tarm-
sal etkinlikleri anlatmak amacn da gtmlerdir. Kltr teriminin oul
balamda kullanm ise 18. yzyln sonlarna doru balamtr. Kltr,
bir anlamda belirli bir topluluun, toplumun, grubun, halkn zgn karak-
teristiini oluturan tm unsurlar betimlemek amac ile kullanlr iken,
temelde, teki toplum, snf, grup ve toplumlardan ayrlan, deiik, zgl
ve farkllk gsteren niteliklerini vurgulamak esastr. Tm bu ynleri ile
kltr, Homo-Sapiensin yapp-ettii, her eyi iine alan bir varlk alan
olarak tanmlamak yanl olmayacaktr. Bu sebepledir ki, kltr; toplum
ierisinde bulunan anlaml im, imge ve simgeler btn olarak deerlen-
dirilmektedir. Bu karmdan hareketle kltrn, bir toplumun haritas
olarak ilev grdn ifade etmek mmkndr.
Kltr zerine yaplan aratrmalar ve tartmalar, gn getike art-
maktadr. Deien dnya dzeni ve koullarnda kltrn nemli bir kav-
ram olarak yer almas, tarihi sre ierisinde, gemiten gnmze kltr
tanmlarn farkllatrrken, eitliliinin de artmasna neden olmutur.
Aydnlanmann temeli olarak betimlenen, Rnesans dneminde, alt, st,
folk, kart gibi kltr tanmlamalar yaplrken, modernleme sreci ve
srecin devamn yaadmz gnlerde, popler kltr, kitle ktr, med-
ya kltr gibi tanmlamalar tartlagelmitir. Tarihi ve toplumsal hareket
ve olaylar, teknolojik gelimeler, sosyo-ekonomik hareketler gibi yaamn
hemen her alannda yaanan deiimler, bireyin yaam alglay eklini
deitirmi ve farkllatrmtr. Kltr, bireyin, manevi deerlerini, maddi
tercihlerini ynlendiren ve toplumlararas ilikileri dzenleyen ve etkile-
yen baat unsurlardan biridir. Bu sebepledir ki; farkl kltrleri yakndan
tanmak, kltrler arasndaki uurumlar azaltarak, kltrel oklarn ya-
anmamasn salarken, insanlar da birbirlerine yaknlatrmaktadr. Bir
toplumun sahip olduu kltr tanmak ve bilmek, zmsedii kltrel
deerler hakknda farknda ve bilgi sahibi olmak, o toplumu anlamak de-
mektir. Bir toplumun geirmi olduu deiim srecinin farkndalnda
olan birey, bahsi geen toplumun gemii ile birlikte, o toplumun kaydet-
tii ilerleme srecini de gzlemlemek sureti ile gelecekte karlaabilecei
durumlar da ngrebilmektedir.
Kltrleraras letiim; Kltr ve iletiim terimlerinden oluan ve bu
kavramlarla dorudan doruya ilikili olan kltrleraras iletiim farkl
kltrlere mensup insanlar arasnda etkileim ve anlam aktarmlar, ya-
bancnn alglanmas ve kltrel farkllklarn gzetilmesi gibi konular in-
celeyen disiplinleraras bir bilim daldr.7 Kltrn iinde yer alan iletiim
sreci, kltrn btnne ait, tamamlayc bir paradr. Gstergeler, sem-
boller ve kodlar, kltrn iinde konumlanan kiileraras iletiimin tayc
ya da yapsal bloklardr. Kltrler, insan toplumlarn hem belirler hem de
ayrr. Bir toplumun kltrnn, belli bal elemanlar o toplumun tarihi,
dilleri, gelenekleri, sanatlar, iklimi, corafyas, toplumsal, siyasi ve eko-
nomik normlar, dinleri ve deerleridir.8 Kltrleraras iletiim alannn
geliiminde ve Kltrleraras iletiim kuramnn oluumunda Edward T.
Hallun 1959 ylnda yaymlanan The Silent Language adl eserinin katk-
s byk nem arz etmektedir. lgili eser; Kltrleraras letiim alannda
nemli bir balang olarak kabul edilmekle birlikte; kltrleraras ileti-
im kavram da ilk kez Hallun temel eserinde kullanlmtr. Hall, eseri ile
literatre kltrleraras iletiim balamnda temel ve baucu niteliinde
bir katk sunarken, bilimsel ve akademik balamda da kltrleraras ile-
tiimin kurucusu rolnn stlenicisi konumuna gelerek, kuramn ismi ile
anlmasn da salamaktadr. Ayrca; Margaret Mead bata olmak zere;
Ruth Benedict, Gregory Bateson, Geoffrey Gorer, Douglas Haring, Clyde
Kluckhon, David Mandelbaum ve Rhoda Metraux gibi antropologlarn a-
lmalar da kltrleraras iletiim disiplini adna nemli mesafelerin kate-
dilmesini salamtr.
Kltrleraras letiimin dier iletiim srelerinden tek fark, farkl
kltrler arasnda olmasdr. Bunun sonucunda, kltrleraras iletiim,
farkl kltrlerden insanlarn ortak deerler rettii sembolik bir sretir,
tanm olumaktadr.9 Kltrleraras iletiim, belirli bir kltre mensup bi-
rey veya gruplarn, kltrlerine ait zgl bir mesaj ya da simgenin, farkl
bir kltrn yesince alnmas, alglanmas ve ilenmesi durumunda ger-
ekleebilmektedir. Kltrleraras iletiim sav kapsamnda, temelde iki
veya daha fazla kltrn varlnn sz konusu olmas gereklidir. Ayrca;
kltrleraras iletiimin gerekleebilmesi iin iki veya daha fazla kltrn
mensuplarnn biraraya gelerek iletiim srecine girmeleri gerekmektedir.
Kltrleraras iletiim, farkl sosyal grup ve topluluklarn yeleri arasnda
gerekleen iletiim olmas itibariyle, gruplararas iletiimin bir tr olarak
deerlendirilmektedir. Ancak; kltrleraras iletiim, uluslararas iletiim,
rklararas ve etnikleraras iletiim gibi terimler ile betimlenen ve iletii-
me taraf olan katlmclarn, farkl rksal, ulusal ve etnik kltr yaplarna
gnderme yapma anlamnda da kullanm bulmaktadr. Bu balamda, kl-
trleraras iletiim, iletiime katlan taralar arasndaki mevcut farkllklar
7 Asker Kartari, Farkllklarla Yaamak: Kltrleraras letiim, rn Yaynlar, 2. Bask, An-

kara, 2006, s.25.
8 Necla Mora, Kltrleraras letiim Balamnda nsana Dair Duygular ve Riteller, Nobel
Akademik Yaynclk, Ankara, 2011, s. 51.
9 Ayda Uzunarl Soyda, Kltrleraras letiim; Farkl Kltrel Ortamlarda alma ve
letiim, Parmen Yaynclk, stanbul, 2010, s. 12.
ve benzerlikleri ncesinde varsaymakta olup, bu benzerlik ve farkllklar ile

ilgilenmektedir.
Toplumsal norm ve gelenekler, anlamalar, kiileraras mesafe, arka-
dalklar, ilikiler, zaman, snf ve kast sistemi, giyim-kuam, din, cinsi-
yet, i etii, pratiklik, verimlilik, maddecilik, bireysellik, rekabet, deiim,
hakimiyet, resmiyet ve eitlik gibi kltrleraras iletiimi etkileyen pek
ok kltrel farkllk bulunmaktadr 10 Bir toplum veya grupta kabul g-
ren gelenek veya grenekler, bir baka toplumda kabul grmeyebilir. Bir
kltrde mevcut, gndemde ve kullanmda olan bir giyim tarz, farkl bir
kltrde ho karlanmayabilir. Ayn ekilde; bir toplumda mevcut olan bir
ritel farkl bir toplumda garipsenebilmektedir. Kltrleraras iletiimde-
ki en kritik konulardan biri kltrleraras farkllklardan haberdar olun-
madnda ortaya kan yanl anlalmalardr. Kltrleraras iletiimin
kurulamamas veya kltrel yapnn doru alglanmamas sonucunda ise
kayg, belirsizlik, yanl anlalmalar ve kltr oku gibi olumsuz sonular
meydana gelmesi muhtemeldir.
2. Gemiten Gnmze Bat Balkanlar

Balkanlar, eski Avrupa Uygarlnn (M.. 70003500) beii olarak ka-
bul edilir.11 Sahip olduu etnik ve dinsel eitlilik ve bu eitliliin ortaya -
kard siyasal ve askeri atmalar nedeniyle dnyann kontrol edilmesi ve
ynetilmesi en g blgelerinden biri olan Balkanlar Blgesi,12 Ulusuluk
kavramnn, dnyada en youn yaand blgelerden biridir. Balkanlar,
dank halde yaayan, ok eitli etnik ve dinsel gruplar uhdesinde barn-
drmaktadr. Balkan szc, tarihsel sre balamnda deerlendirildi-
inde, atma, ayrma ve paralanma gibi olumsuz anlamlar ihtiva ettii
gibi yakn tarihimizde de ihtilalar, atmalar, soykrmlar, gler, savalar
gibi rneklerini oaltmamzn mmkn olduu srekli huzursuzluklar ya-
anan ve teyakkuzda bir blge olarak grlmekte ve bilinmektedir.
Balkanlar, Avrupa ve Asya arasnda bir kpr veya bir kavak, bir
halk salatas veya karm potas, Avrupada bir barut fs veya bir
dello alandr. 13 Balkanlarn hangi topraklar kapsad konusunda
evrensel boyutta paylalabilecek net bir tanm mevcut olmamak ile birlik-
10 Nelda Spinks, Barron Wells, Intercultural Communication: a Key Element in Global Strate-
gies, Career Development International, 2 (6), 1997, 287.
11 Trkiye Stratejik Aratrmalar ve Eitim Merkezleri (TRKSAM), Trk Tarihi Dergisi
(TTD), S:38, Mart, 2000. s.111.
12 Hasret omak ve rfan Kaya lger, Balkanlarda Siyasi stikrar ve Gelecei , BLGESAM,
Rapor No: 14, s. 6.
13 Georges Castellan, Balkanlarn Tarihi: 14.-20. Yzyl, ev: Ayegl Yaraman Babuu, Mil-
liyet Yaynlar, stanbul, 1995, s.15.
te14; Balkanlar ya da Balkan Yarmadas, Gney Avrupadaki byk yar-

madadan en douda olandr. Balkan Yarmadas gneyde Akdeniz, batda
Adriyatik Denizi, douda Karadeniz ve Ege Denizi (Adalar Denizi) ile evri-
lidir. Bahsi geen snrlar konusunda genel bir uzlama olmasna ramen,
Balkan Yarmadasnn kuzey snr ya da hangi lkelerin Balkan lkesi ol-
duu noktasnda farkl grler bulunmaktadr. Genel olarak Tuna, Sava
ve Kupa Nehirlerinin oluturduu sistem, yarmadann kuzey snr olarak
kabul edilmektedir. 15
Balkan Corafyas, Helen Uygarl daha sonra Roma ve Bizans
mparatorluklar ve 550 yla yakn bir sre hkmranl altnda kalaca-
Osmanl mparatorluu ynetimleri altnda var olagelmitir. Osmanl
Hkmranl sresince, Trklerin hogr, adalet ve istikrarl ynetim
gibi stn ynetimsel zellikleri sebebiyle, Balkanlar, tarihinin en istik-
rarl ve baskdan yoksun dnemini yaamlardr.16 Balkan yarmadasnn
bilinen en eski sakinleri lirler, Keltler ve Traklardr. Blgeye zamanla,
Makedonyallar, Grekler, Romallar, Romenler, Slavlar yerlemilerdir.
Bunun dnda IV. yzylda Atilla Hunlar, VI. yzylda Avarlar, VII. yz-
ylda Ourlar, IX. yzylda Macarlar, IX-XI. yzylda Peenekler, Kpaklar
(Kumanlar) ve Uzlar, XV. yzylda Osmanllar gibi Trk boylar da yarma-
daya kimi zaman ksmen kimi zaman da tamamen sahip olmulardr.17 Bu
kltrlerin baz deerlerini Slav kavimleri yok ettiler. Osmanl Dneminde
Bizans ve Slav da dahil btn Balkan kltrleri Trk-slam kltrne ye-
nik dtler. Bu dnemde Balkanlarda bir Trk slam kltr hakimiyeti
kuruldu.18 Osmanl mparatorluunun Balkanlara yerlemesi XIV. yz-
yl balangcnda kk aknc gruplar ile gereklemitir. Bu gruplarn
Balkanlara yerlemesini byk aknlar takip etmitir. Avrupa ktasnn
be byk yarmadasndan birisi olan Balkan yarmadas, jeostratejik ko-
numu sebebiyle yzyllar boyunca devaml olarak istilalara uramtr.19
Zira; Balkanlarn, tarihsel period ierisinde deerlendirildiinde, nem-
li bir stratejik gei blgesi konumunda olduunu ifade etmek mmkn-
dr. Balkanlarda, gemiten gnmze sregelen Mslman, Ortodoks-
Katolik dinleri ayrm, dinsel fanatizm ve beraberinde yaanan atma
rnekleri, Balkanlarn tarihsel olarak bir gei alan olmas ile birlikte,
14 Michael Palairet, Balkan Ekonomileri 1800-1914 Kalknmasz Evrim, ev: Aye Edirne,
Sabanc niversitesi Yaynevi, stanbul, 2000, s.1.
15 Barbara Jelavich, Balkan Tarihi, Cilt:1 (18. ve 19. Yzyllar), ev: hsan DURDU-Haim Ko
GLN, Kre Yaynlar, stanbul, 2006, s.1
16 Halil nalck, Trkler ve Balkanlar, Balkanlar, Ortadou ve Balkan ncelemeleri Vakf
Yaynlar, stanbul, 1993. s. 29.
17 Kemal Karpat, BALKAN, DA., C.V, stanbul, 1992, s. 32.
18 Yusuf Hamzaoullar, Osmanl Dnemi Srbistan Trkl, skp Logos A Yaynevi, skp,
2004, s. 407.
19 enol Alparslan, Bosnada Trk Kltrnn zleri, Genelkurmay ATASE ve Denetleme
Bakanl Yaynlar, Ankara Genelkurmay Basmevi, Ankara, 2008, s.15.
blgede kurulan pek ok ekonomik sistemin ve blgeye adapte edilen din-

lerin Balkanlarda yaayan halklarn, kendi kltrlerine, yaam koul ve
biimlerine, kendi alglarna gre alglanmas ve yorumlanmas, blgeyi
atma ve anlamazlklara daha ak hale getirmekte, blgenin paralan-
mas konusunda etkin rol oynamaktadr.
Balkan corafyasnda tarihi izler brakan Osmanl mparatorluu, sa-
dece topraklarn bytmek iin deil siyasal, ekonomik ve hatta klt-
rel deiim iin de Avrupaya ynelmitir. Byle bir deiim iin Balkan
Yarmadas, Osmanllarn Avrupa gleri ile ilikilerinde bir kpr ya da
atlama ta olarak grev yapmtr. Osmanl mparatorluu Hristiyan hal-
k, zellikle Balkanlarda yaayanlar slam dinini kabul etmeye zorlama-
mtr.20 Ancak; ayn hogry, Balkan topraklarnda hkm sren daha
nceki hakim gler tanmamlardr. Balkanlar, Romallar Dneminde
Bl ve Ynet (Divide et Impera) ilkesiyle ynetilir iken, Bizansllar ise
Slavlama sreci ile Balkanlar zerindeki gnmze dein etkilerinin de-
vam niteliindeki yntem ve teknikleri uygulamlardr.
Balkanlarn tarihi alara adm at, Akdeniz blgesi kadar eskidir.
lk defa Balkanlarn bir birlik, bir siyasi ve kltrel yap halinde ortaya
kmas Roma devrine rastlamaktadr. Latin dilinde blgeye Hacmus den-
mekteydi.21 Bozidar Jezernike gre; 19. yzyln balarna kadar Balkan
Yarmadasnn bir ismi yoktu. 1808 ylnda, Alman Corafyac August
Zeune, blgeye Haemus Yarmadas adn verdi. ngilizcede Haemusun
yerine Byk Balkan ismi ilk olarak, Frederick Calvert tarafndan 1767
ylnda kullanlmt.22 Balkanlar; ayrca; slavYunan (Slovogreece),
Yunan Yarmadas (Halbinsel Griechenland), GneyDou Avrupa ya-
rmadas (Sdosteuropische Halbinsel)23 isimleri ile de anlmaktadr.
Gnmz literatrnde ise Amerikal ve Avrupal yazarlar ve akademis-
yenler tarafndan Balkan adnn yerine, Gneydou Avrupa isminin kulla-
nldn ifade etmek mmkndr. Balkan blgesine ynelik yaplan al-
ma ve aratrmalar ise Balkanistik olarak adlandrlmaktadr. Yine son
dnemlerde Eski Yugoslavya Federal Sosyalist Cumhuriyeti (Yugoslavya
lkeleri Bosna-Hersek, Hrvatistan, Makedonya ve Yugoslavya Federal
Cumhuriyeti (Srbistan-Karada) ile Arnavutluktan oluan blge), AB ta-
rafndan Bat Balkanlar olarak adlandrlmaktadr.24 almamz kapsa-
20 Oral Sander, Trkiyenin D Politikas, mge Kitabevi, 2. Bask, Ankara, 2000, s. 180.
21 Bakanlardaki Gelimeler ve Trkiyeye Etkileri ile Balkanlar, Trkiye Otoyol Projesi, HAK
Yaynlar, stanbul, Mays, 1999, s. 1.
22 Bozidar Jezernik, Vahi Avrupa; Batda Balkan maj, ev: Haim Ko, Kre Yaynlar, s-
tanbul, 2006, s.1.
23 Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik: Trkiyenin Uluslararas Konumu, Stratejik
Aratrmalar 1, Kre Yaynlar, stanbul, 2001, s. 121.
24 Murat Kavalal, Avrupa Birliinin Genileme Sreci: ABnin Merkezi Dou Avrupa ve Bat
Balkan lkeleri le likileri, Devlet Planlama Tekilat Mstearl (AB le likiler Genel
Mdrl ), Ekim 2005, s. 37, http://ekutup.dpt.gov.tr/, Eriim Tarihi: 10.07.2012.
mnda; Bat Balkanlar tabiri kullanlmaktadr. Balkan szc, zeri sk

ormanlar ile kapl da anlamnda olup, 19 yzyln bandan gnmze de-
in kullanlagelmitir. Tarihsel sre ierisinde, uzlamazlk, elikiler
ve karlarn blnml ile simgeleen Balkanlar, 20. yzyln bala-
rnda siyasal terminolojiye, bu anlamlar ieren Balkanlama tabirinin
girmesine neden olmutur.25
Balkanlar, i ie gemi kltrel gelenekleri, inanlar ve grenekleriyle
kark bir etnoloji mzesi grnmndedir. Aralarndaki dinsel ve siyasal
ekimelere karn, Balkan halklar bir kltr alverii iinde yorulmu-
lardr. Balkan Yarmadasna eitli ynlerden kolayca girilebilmesi, etnik
yapnn kark olmasnda nemli bir etken olmutur. Kuzeybatdaki ovalar
Orta Avrupadan, kuzeydoudaki Bogdan koridoru Ukrayna bozkrlarndan
ve stanbul Boaz da Anadoludan Balkanlara girii salar. Ayrca Akdeniz
ve Adriya Denizine bakan Yunanistan ve Dalmaya kylar da Balkanlara
girmeyi kolaylatrr. Yzyllar boyunca bu yollardan Balkanlara giren in-
sanlar, Gney ve Orta Avrupann yansra Asya ve Yakndounun etnik
ve kltrel etkilerini de blgeye tamlardr. Etnik gruplamalarda rktan
ok din ve dil farkllklar belirleyici olmutur. M. S. 3. yzyldan balaya-
rak Balkanlara g eden ve bugn Slav dilleri konuan halklarn kuzey k-
kenli olduu sanlmaktadr. Ama bugn yrede yaayan Gney Slavlarnn
ou Dinar kkenlidir.26 Balkanlarn uhdesinde bulunan etnik mozaik
eitlilii, Balkanlarn istikrarsz yapsnn temel nedenlerinden birini
oluturmaktadr. stikrarszla ak yaps, Balkan topraklarnda, tarihsel
sre ierisinde pek ok defa harita deiimlerinin yaanmasna neden ol-
mutur. Yeni devletlerin kurulmas, akabinde bazlarnn tarih sahnelerin-
den silinmesine, ardndan da yine yeniden yeni devletlerin kurulularna
sahne olmas temelinde, hibir devletin, etnik ve dini ynden homojen bir
yapya sahip olmamalarndan kaynaklanmakta idi. Her bir devlet, karde-
e ve birlikte yaam (Bratstvo Jedinstvo-Kardelik Birlik) ilkesini dstur
edinmi grnseler dahi her bir devletin snrlar ierisinde, rakip olduu
etnik, siyasi ya da dini gruplara bal ve ynlendirilmeye elverili aznlklar
barndrmaktadrlar.
Balkan Yarmadasndaki balca etnik gruplar unlardr; Trkler, Gney
Slavlar (Bunlarn aralarnda dil birlii ve siyasal ballk bulunurken, dinsel
bakmdan farkllk gsterirler.) Hrvatlar ve Slovenler, Katolik, Srplar ve
Karadallar ise ounlukla Rum Ortodoks Kilisesine baldr. Arnavutlar,
Yunanllar, Bulgarlar, Rumenler (Ulahlar), Balkan Yahudileri ve Balkan
ingeneleridir. Balkanlarn siyasi corafyasnn bugnk karmak du-
rumunu yanstan jeopolitik blnmeler, bunlara paralel ulusal nitelikler
25 brahim S. Canbolat, Sava ve Bar Arasnda Dnya: Korku ve Umut Arasnda nsan, Alfa
Aktel Kitabevi, 1. Bask, stanbul, 2003, s. 57.
26 Balkanlarn Dn-Bugn-Yarn, kinci Bask, Harp Akademileri Basmevi, stanbul, 1993,
s. 182.
ve demograik zelliklerin eitlilii, Balkanlarn tarih boyunca saysz is-

tilalara uram olmasnn sonucudur. Balkan corafya ve toporafyasnn
ayrc ve blc karakterinin doal sonucu olarak, Balkanllar arasndaki
ilikiler, daima rekabet ve mcadele karakteri tam; yerel gerginlik ve
srtmeler, keza Balkanlardaki i kararszlk ve Balkan devletlerinin ken-
di gvenlik ve bekalarn salamak, bunun yannda kendi fke ve intikam
dolu emellerini gerekletirmek iin blge dndan mtteik edinmeleri d
mdehaleleri davet etmitir. Bu yzden, bugn, Yugoslavyann paralan-
masyla, Balkanlarda, saylar 10a kadar kan siyasal birimde, en az 9-10
ayr konuma dili ve Tek Tanrl (Semavi) dine bal olan 75 milyondan
fazla insan yaamaktadr.27 Osmanl mparatorluu, tarihin hibir dne-
minde, ama zellikle son iki yzylnda, gl toplumsal balar olan veya
yksek dzeyde toplumsal btnlemeyi gerekletirmi bir lke deildi.
Ortak bir topluma ait olma duygusu bulunmuyordu. Dahas mparatorluk
nfusu, birbiriyle badamayan (dinsel, sosyal ve baka) gruplara ait ol-
duunu hissediyordu. Osmanl mparatorluu, 19. yzyla kadar Ortaa
unsurlarn tayan Ulusst (daha dorusu Ulus olmayan) bir imparator-
luktu, bu imparatorlukta brokrasi, btn nfusu birbirine balayan (ama
birletirmeyen) tek ortak kurumdu. Osmanl mparatorluunun btn-
lemi bir toplum yaratmad kuku gtrmez, baz Balkan tarihilerinin
anlamak istemedikleri nokta, bu imparatorluun, asimilasyonu bir tarafa
brakalm, byle bir btnlemeyi bile salamaya almaddr.28
3. Balkan Savalarndan Gnmze, Trkiye ve Bat Balkanlar

Balkan Savalar, Osmanl mparatorluunun dalmas srecini hzland-
ran ve dalma srecindeki aamalardan en nemlilerinden biridir. Balkan
Savalar sonunda, Osmanl mparatorluu, urad yenilgi zerine,
Avrupada sahip olduu en verimli ve geni topraklarn kaybetmitir. Bir
yandan askeri onuru zedelenir iken te yandan da siyasi itibar da sekte-
ye uramtr. Balkan Savalar ile Osmanl mparatorluuna Gneydou
Avrupa haritasnda kk bir pay kalm, Makedonya, Bat Trakya ve
Ege Adalar elinden km, bylelikle 550 yllk Balkan Hkmranl
ve Rumeli hakimiyeti sona ermitir. 1912 Balkan Savalar ile sonrasnda
dnya tarihinin ekillenmesinde byk rol olan Birinci Dnya Sava,
blgenin siyasal haritasn nemli lde deitirmitir. Balkan Savalar,
Osmanl mparatorluu asndan, iki farkl ynde nem arz eden anlam-
lar iermektedir. Bu savdan hareket ile sz konusu savalar bir yandan
Osmanl mparatorluunun dalmasna ilikin emareler tarken, dier
27 E. Gazi zkrk, Balkanlarn Corai Konumu, Blgenin Jeopolitik, Jeostratejik ve Jeoe-

konomik zelliklerinin, Blgedeki G ve Rekabet Mcadelelerine Olan Etkileri, Balkanlar ve
Trkiyenin Blgeye Ynelik Politikalar Sempozyumu, Hak Yaynlar, Aralk 1998, s. 10.
28 Maria Todorova, Balkanlar Tahayyl Etmek, ev: Dilek endil, letiim Yaynlar, stanbul,
2010, s.328.
yandan Trk Milliyetiliinin domasna da neden olmutur. Dolaysyla

bu ngr ve alglamalar, sorunlu ilikilerin yeniden harekete gemesine
ve atmalarn gndeme gelmesine yol amtr.
Balkanlardaki mevcut ulus devletlerin pek az detayda anlaabildikleri
aikard, ancak; zerinde anlamakta zorlanmadklar ve daima mutaba-
kata en kolay vardklar konu ise Osmanl mparatorluunu Avrupa top-
raklarndan uzaklatrma ve atma arzusuydu. Daha nce onlar harekete
gemelerinden alkoyan faktrlerden olan ganimetin paylamna dair an-
lamazlk ve Osmanl Ordusunun gcne kar duyulan korku da ortadan
kalmt. 1912-1913 yllar arasndaki deiim, yzyllarca bastrlan ve kor-
kudan, sindirilen arzularn gn na kmasnda etkin rol oynamtr. Bu
arzu nda; 1911 senesi, Mart aynda Srbistann giriimi ve ncln-
de, Srbistan ve Bulgaristan bir ittifak gerekletirdiler. Tarihin pek ok d-
neminde, Srplarn ve Bulgarlarn ittifak oyunlar, bu dnemde de kendini
gsterecekti. Yunanllar, ne zamandr Srplar ile Bulgarlar arasnda gizlice
srdrlen grmeleri renmiler ve biraz da kuku ile durumun geli-
mesini takibe balamlardr. yle ya kendisi Osmanllar aleyhindeki bir
paylamann dnda m kalacak?, Makedonyay bu iki slav milletine mi
kaptracakt?29 Bu ittifak grnrde, resmi olarak savunma amal olarak
gsterilmeye allsa da, esas amac Trkiye Avrupasn fethetmekti. Bu
ittifak, benzer bir anlamaya ile 1912 ylnda, Yunanistan ile Bulgaristan
arasnda yaplan anlama izledi. Karada ve Srbistan ise ok vakit kaybet-
meden Ekim ay balarnda bir ittifak yaptlar ve antlama imzaladlar.
Balkan topraklarnda, Osmanl mpratorluunu devre d brakmak
adna kk gruplar halindeki Balkan halklar, Osmanl mparatorluuna
kar birleme ve ittifak hazrlklarn planl bir ekilde organize ederek,
srdrdler. Bu oyun ve hesaplar srer iken, Osmanl- talyan Sava,
mparatorluun varolan askeri ve siyasal gcn daha da zaylatm ve by-
lece Balkan Devletlerinin harekete gemelerine olanak salayarak, plan-
larn uygulanmaya geilmesine zemin hazrlamlardr. mparatorluun
son dnemlerinde dier dini inanlara sahip topluluklar merkezi iktidara
kar bamszlk mcadelesi verirken, Bonak Mslmanlar kaderlerini
Osmanl mparatorluuyla birletirmitir.30 slam din olarak benimseyen
Bonaklar, Osmanly da kendi devletleri gibi grmler ve hem gelime-
sinde hem de korunmasnda byk hizmetler vermilerdir.31
Bylece Balkan Devletleri, 1912 Sonbaharnda, aralarndaki youn re-
29 brahim Artu, Balkan Sava; Kasta 1912-1922 Trk Balkan Savalar Belgeseli, Kasta
Yaynlar, stanbul, 1988, s.69.
30 Aydn Babuna, Gemiten Gnmze Bonaklar, stanbul, Tarih Vakf Yaynlar, Ekim
2000, s.15.
31 Osman Karatay, Bosna-Hersek Bar Sreci: Dayton Bar Antlamas Eki le, Karam Ara-
trma ve Yaynclk, Ankara, 2002, s.3.
kabetlere ramen, kompleks bir ittifak a ve karmak eitli antlamalar

ile Sofya merkezli olarak Trkiyeye kar bir araya geldiler. Bu durumu
sava karar izledi. Bu karar, Avrupa Trkiyesinde ve Avrupada krizlerin
artt bir dnem boyunca alnmt.32
Osmanl mparatorluu hem siyasi hem mali hem de askeri adan bu
savaa hazr deildi. Ayrca ordunun savunma arlkl olmaktan ziyade,
saldr arlkl sava stratejisi gibi, yanl ve duruma uygun olmayan sava
stratejileri sebebiyle, say baznda da az olan Osmanl mparatorluu ordu-
su, neredeyse tm cephelerde yenilgiye uramak sureti ile 3 Aralk tarihin-
de, atekesi kabul etmek durumunda kalmtr. ttihatlarn giriimleri ile
meydana gelen hkmet darbesi ile birlikte de 22 Ocak tarihinde, yeni ka-
binenin kurulmas kanlmaz bir hal almtr. Darbeyi frsat bilen Balkan
Devletleri tekrar harekete geerek, eylemlerine hz kazandrmak ve pas-
tann en byk parasndan pay edinmek urana girdiler. Zira; Balkan
Devletlerinin, kendi etnik kkenlerine ynelik, Byk Srbistan, Byk
Hrvatistan gibi devletler kurma hayalleri, mevcut durumda hayallerini
gerekletirmeleri adna uygun bir zemin tekil etmekte idi. Yorgun ve g-
sz den Osmanl mparatorluu ordular, Balkan Devletleri ordularn,
ancak atalca yaknlarnda durdurabildiler. Edirne ise 26 Mart tarihinde
Bulgarlarn eline gemiti. ttihatlarn bar iin mzakere etmekten
baka seenekleri kalmamt.
Tarihlerde; Balkan Hacaleti (utanc) olarak geen Balkan Harplerinin
ac tecrbesi ve bu tecrbenin Mahmud Muhtar Paann kaleminden
nc Kolordu ile nc Dou Ordusu muharebelerini anlatt Balkan
Harbi isimli eserinde; Mahmud Muhtar Paann u ekilde bir sylemi
mevcuttur; Ne yazk ki, asrdan beri, eitli bozgun, acnacak hal ve
cehalet aynas olan tarih levhalarmza bakmayarak, durmadan altyz
senelik an ve ereften sz edip yksekten uarak, kendimizi aldatmaktan
bir an geri kalmadk. limden, sanayiden, ticaretten mahrum, yoksulluk
ve sknt iinde bulunan ve millet sznn dayanaca esas artlardan
uzak, muhtelif unsurlarn topluluundan meydana gelmi, siyasi haya-
tn srdrmesi, dier devletlerin birbirleriyle olan rekabetlerine bal,
arazisi byk fakat; kuvveti kk bir devletikten baka bir ey olma-
dmz anlamak istemedik. Gerek bu haller, gerekse her eyden nce
dahili intizam ve inzibat temin etmesi gereken ordunun, ihtilalciler elin-
de oyuncak olmas ve subaylarn vazifelerinden baka her eyle megul
olmalar, Avrupaca hakkmzda beslenen btn mitleri sndrp, her
trl sevgiyi yok ederek nefret uyandrd. te bamza gelenler, btn
bu hallerin mstehak olduumuz neticeleridir.33 Bozgunun hz ve ou
32 Necdet Hayta, Balkan Savalarnn Diplomatik Boyutu ve Londra Bykeliler Konferans

(17 Aralk 1912-11 Austos 1913), Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 2008, s.3.
33 Mahmud Muhtar, Balkan Harbi; nc Kolordunun ve kinci Dou Ordusunun Muharebe-
leri, lgi Kltr Sanat Yaynclk, stanbul, 2012, s.186.
yerin savalmadan terk edilmesi Balkan mtteiklerini olduu kadar, b-

yk gleri de artmt. Bu denli hzl bir k kimse beklemiyordu.
Bozgunun nedenleri, Osmanl mparatorluunda her kesimde youn ola-
rak tartld.34
Trkiye tarihinde Balkan Savalarnn ayr bir anlam vardr. Harb-
Umumi, Cihan Harbi ya da Birinci Dnya Sava 1914-1918 yllar aras,
dnyay kasp kavuran bir savatr. Osmanl mparatorluu iin Balkan
Harbi, sonun balangcdr. En uzun Cihan Harbi, yani Birinci Dnya
Sava Trklerin savadr. Dier savaan lkeler, beklentilerinden uzun
sren Cihan Harbini drt ylda sona erdirmi ve Versailles, Trianon, Saint-
Germain ve Neuilly ile bara ulamlardr. Trkiye, Cihan Harbine bir
anlamda Balkan Harbi ile balam ve Milli Mcadele ile sona erdirmi-
tir.35
Balkanlarn iki ucundaki iki nemli lke, dnyaya bamsz yaamann
mmkn olduunu gsterdiler. Bamsz yaamak iin Kurtulu Savalar
verdiler ve savalardan sonra kendi topraklarna has devrimler gerekle-
tirdiler. Mustafa Kemal ATATRKn Alt Oku ile Trkiye Cumhuriyeti ve
Mareal Titonun zynetimiyle Yugoslavya... Kltrleri ve halklar birbir-
lerine ok benzeyen iki lke, hep Emperyalistlerin hedei oldu.36 Yugos-
lavya sanal bir ryann gereklemesinin en somut rneklerinden biridir.
Zira; II. Dnya Sava ve akabinde oluan olaand artlar, millet veya
ulus kurgusunun oluabilmesi adna gerekli ve yeterli olabilecek maddi ve
manevi artlarn yoksunluuna ramen, Yugoslavya Devletinin, oluturu-
labilen sanal ve imkansza yakn bir yapnn temsili olduunu ifade etmek
yanl olmayacaktr. nk; Balkan Corafyasnda yaayan ve ulus kimli-
inden haberdar, birbirlerinden farkl ve kendi aralarnda, kendilerinden
farkl olanlarn tekiletirildii, farkl etnik gruplardan tek ve btn bir
yapnn oluturulmas, dnemin siyasi, sosyal ve politik yaplanmasnda
imkansz ile edeer bir durum olarak alglanyor olduunu ifade etmek
mmkndr.
Yugoslavyada, Titonun ynetimindeyken, burada yaayan farkl halk
gruplar arasnda belirli bir siyasi denge kurulmaya allmt. Tito, mer-
keziyetilikten biraz uzaklamaya alarak ekonomik eitlii salamaya
alm ve blgenin temsil edilmesini kabul etmiti. Bylece, burada yaa-
yan halklar arasnda tarihten kaynaklanan yaralar sarmay ve anlamaz-
lklar kontrol altnda tutmay mit ediyordu.37 Titonun stratejisini baar
34 Sacit Kutlu, Milliyetilik ve Emperyalizm Yzylnda, Balkanlar ve Osmanl Devleti, stanbul

Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2007, s.337.
35 Richard C. Hall, Balkan Savalar; 1912-1913 I. Dnya Savann Provas, ev: M. Tanju
Akad, Homer Kitabevi, stanbul, 2003, s.7.
36 Teoman Alili, Yugoslavya Dersleri, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2010, s.99.
37 Harald Mller, Huntingtonun Medeniyetler atmas Tezine Antitez; Kltrlerin Uzlama-
s, ev: Ali imen, Tima Yaynlar, stanbul, 2001, s.78.
ile uyguladn, farkl dinlere ve etnik kkenlere mensup bireyler arasnda

kurulan dostluklar, arkadalklar, komuluklar, i ilikileri ve yaplan evli-
likler gibi beeri ilikilerin varlna bakarak ifade etmemiz yanl olmaya-
caktr. Titonun lmnden sonra, ayn ynetim baars salanamad, her
politikac zirveye kabilmek adna kendi yntemlerince etik olmayan pek
ok ynetim tarzn benimseyerek, eitli oyunlar kullandlar. Titonun
lm sonrasndaki srete, pek de parlak bir kariyere sahip olmayan Slo-
bodan Miloevi, unutulan ve unutturulmaya allan Milliyetilik (Etnik
Milliyetilik) zehirini gn na karmak sureti ile hatrlatarak, lkesin-
deki insanlar kontrol etmeye alt ve baarl da oldu. Srp milliyetile-
rine gre slam dinine mensup, Mslman Bonaklar, Srplarn tarihteki
en byk dman olan Osmanl mparatorluunun hatrasyd ve bu kim-
lie sahip olan Bonaklar, o en byk dmann birer uzants olarak g-
rlyorlard. Bu sebepledir ki; Srp Milliyetileri arasnda Mslmanlar
Sorununun katliam yoluyla zlmesi ynnde ikir jimnastikleri ska
yaplyordu.
Eski Yugoslavyann knden ve Srplarn imdi Biz Kimiz? soru-
su ile kar karya gelmelerinden sonra Slobodan Miloeviin bakanl
altnda oluan arndrma, etnik temizlik38 ve soykrm hazrlklar bala-
d. Eski Yugoslavyada yaayan Srplar ve Karadallar geleneksel olarak
Ortodoks, Hrvatlar ve Slovenler ise Katolik Hristiyanlardr. Bonak ve
Trklere ek olarak Arnavutlarn byk ounluu ise Mslmandrlar.
Bu eitli milliyetler ve dinsel topluluklar karmaasnn yol at sorun-
lar, Yugoslav Savann temel ideolojik ve dinsel-etnik kimliin bir par-
as olmaktadr.39 Slobodan Miloeviin Yugoslavyay Srplarn etrafnda
toplama abas, doaldr ki, dier etnik kkenleri rahatsz etti. zellikle,
dier etnik kkenlere oranla, daha iyi maddi gce ve ekonomiye sahip olan
Hrvatistan ve Slovenya, milli ve blgesel karlarn savunmak adna gi-
riimlerde bulunmaya balad. Bu durum, Titonun (Bratstvo Jedinstvo-
Kardelik Birlik) mottosunun ykm ve alarm anlarnn almas anlamna
gelmekteydi.
Avrupa Topluluu, Yugoslavya krizinin ilk aamasnda kararsz bir tu-
tum sergilemitir. 1991 yl Haziran aynda Hrvatistan ve Slovenyann
bamszlk ilan etmesinden sonra Federal Ordunun mdahalesi ile at-
malar baladnda AT, Yugoslavyann toprak btnln destekledi-
ini bildiren bir aklama yapmtr. AT, Yugoslavya krizinin Hrvatistan-
Srbistan atmalar olarak ifade edilen birinci aamasnda gzlemci gn-
dererek durumu kontrol etmeye alrken, bir yandan da savaan taralar
arasnda arabuluculuk yapmtr.40
38 Vamk Volkan-Nuriye Atabey, Osmanlnn Yasndan Atatrkn Trkiyesine; Onarc Liderlik

ve Politik Psikoloji, Kripto Kitaplar, Ankara, 2010, s.137.
39 Cemile Halilovi Tekin, Bosna-Hersek Devleti; 1991-2011, izgi Kitabevi, Konya, 2011, s.19.
40 rfan Kaya lger, Ortadou Sorunu ve Yugoslavyann Dalmasnn Avrupa D Politikas
erevesinde Analizi, Stradigma, Say.8, 2003, s.70.
Yugoslavya Federasyonu, dalmann eiindeyken bile Trkiye ile ili-

kilerini srdryordu. 1989 ylnda Kosovada Miloseviin balatt mil-
liyetiliin sonucunda Srbistann Bosna-Herseke saldrs gerekleti.
Bu durumda Trkiye bir yandan Bosna-Herseke yardm ediyor, bir yan-
dan da Srbistan ile ilikilerinin bozulmamasna alyordu. Yugoslavya
Bunalmnn, bandan itibaren Yugoslavya Federasyonunun btn-
lnn korumasn savunmu olan Trkiye, Souk Sava sonrasnda
Balkanlarda kendisine dost ve desteini arayan iki yeni lkenin douu-
nu izliyordu. Ancak; Trkiye, Yugoslavyann paralanmasn tevik eden
lke konumuna dmemeye de gayret gstermitir. Makedonyann 17
Eyll aynda bamszln, Bosna-Hersekin de 15 Ekimde egemenliini
ilan etmesinden sonra da Trkiye bu ihtiyatl tutumunu terk etmemitir.
Trkiye bu yeni devletlere verdii manevi destei diplomatik tanmaya
dntrmek iin, nce Uluslararas toplumdan bu ynde bir adm atma-
sn beklemitir. Almanyann basksyla 15 Ocakta Avrupa Topluluklar
(AT/AB)nn Slovenya ve Hrvatistan, Bulgaristann da ayn gn bu drt
Cumhuriyeti birden tandn aklamas Ankaray rahatlatt. Trkiye 17
Ocak 1992de, bamszlk ilan eden tm Yugoslav Cumhuriyetlerini ayrm
gzetmeksizin ayn anda tanyacan aklad ve Trkiye, Yugoslavyadan
bamszlklarn ilan eden drt Cumhuriyeti 06.02.1992de ayrm gzet-
meksizin tand.41
1990l yllardan gnmze, Srbistan ile Trkiye arasndaki ilikilerin
yapsna bakldnda, Bosna-Hersekin yan sra, Kosova sorunu ile ilgili
hassas politik strateji ve geilerin yaandn ifade etmek yanl olma-
yaktr. Kosova sorunu; temelde, Arnavut ve Srp olmak zere iki ulusal da-
vann atma noktasn temsil etmektedir. Bir anlamda; Balkanlarda var-
ln srdren daha geni aptaki Arnavutlarn sorunlarnn da yansma
alan ve blmdr. Dier Balkan topraklarnda olduu gibi, Kosovada
da yaayan Trk ve Mslman nfuslar, Osmanl mparatorluunun
Balkanlardan ekilmesi ile birlikte kaderlerine terk edilmi, yalnz ve ko-
rumasz braklmlardr. Yalnz ve korumasz kalm, braklm olmala-
rna ramen, Kosovada yaayan Trk ve Mslman nfus, tarihsel sre
ierisinde Balkan Savalar, I. ve II. Dnya Savalar, komnist ynetim,
Yugoslavya dalma sreci boyunca yaanan i savalar ve kargaalar gibi
byk ve etin felaketleri atlatmay baarmlar ve hayatta kalma mcade-
lelerinde tm gleri ile sosyal, kltrel, politik yaamlarnda olabildiince
etkin olmaya almlardr.
Srbistanda Ekim ay 2000 seimlerini Slobodan Miloeviin kay-
betmesi zerine iktidara Voyislav Kostunitsann gelmesi ile birlikte lke
41 ule Kut, Yugoslavya Bunalm ve Trkiyenin Bosna-Hersek ve Makedonya Politikas: 1990-

1993, Trk D Politikasnn Analizi, Der; Faruk Snmezolu, Der Yaynlar, stanbul, 1998, s.
327.
BM dahil uluslararas rgtlere ye olmu, te yandan da Balkan stikrar

Paktna da kabul edilmitir. lkede istikrar ortam da salanmaya bala-
dndan, Trkiye ile Balkan lkeleri ilikileri bata Srbistan olmak ze-
re dzelme periyoduna girmitir. Trkiyenin Srbistan ile ilikileri hem
Bosna Sava sresince hem de sava sonras dnemde tm olumsuz ko-
ullara ramen ilikilerin gelitirilmesi abasna dayanmaktayd. zellikle,
ekonomik, kltrel ve ticari iliki ve anlamalarn gelitirilmesi ynnde
varolan engellerin almas konusunda grmeler yaplarak, mutabakat
salanma abalar aralksz devam etti. Trkiyenin, Bosna-Herseke zel-
likle yeniden yaplanma sreci ierisinde hem kalknma hem de blge ba-
r ve istikrarn salanmas konularnda azmsanamayacak derecede katk
ve yardmlar sz konusudur. Dileri Bakanlnda olduu gibi, Kltr
Bakanlnn da Balkan lkeleri genelinde, zelde Bosna-Hersek zerinde
faaliyetler dzenlemek sureti ile katkda bulunulduunu ifade etmek yanl
olmayaktr. Bosna-Hersekte etnik, ekonomik ve istikrar bazl sorunlarn
varl ve kalc zmler bulunamamas gibi sebepler, lkeyi felakete g-
trebilecek yolun aznda brakmakta, her an hi beklenmedik gerilimlere
ve felaketlere ak bir durumda brakmaktadr. Zira; mevcut bar ortam
hassas dengeler zerine ina edilmektedir.
Balkanlarda bir bar gc oluturulmas projesi Trkiye tarafndan
NATOnun BO Program erevesinde ortaya atlmtr. Projenin iki ama-
c vardr: Birincisi, Balkan lkeleri arasndaki ibirliini gelitirmek ve ge-
rektiinde atmalar nlemek amacyla kullanmak, ikinci olarak da bu
lkelerin ileride olas NATO yelikleri durumunda uyumlatrma srecine
girmelerini kolaylatrmaktr. Bu proje ABD tarafndan da desteklenmitir.
rgtlenme emasn NATOdan alm olan MPFSEEnin ilevi NATOnun
yrtt operasyonlara katlmak ve bamsz olarak da dk riskli in-
sani yardm faaliyetlerinde bulunmak olarak belirlendi.42 Ayrca; Trkiye,
Bar Uygulama gc (IFOR), Uluslararas Polis Grev Gc (IPTF) ve BM
misyonu (UNMIBH) gibi kuvvetlere asker gndermek sureti ile Bosnada
gvenliin salanmasnda katklar salamtr. Yklan binalar, okullar,
kprler gibi pek ok mimari yap da Trk birlikleri tarafndan, gnll
olarak onarlmtr.
Trkiye, Balkan Devletlerinin Byk Aabeyi roln stlenmi ol-
mak ile birlikte dost ve mtteik bir yaklam ile ekonomik, siyasi ve kl-
trel alanlarda desteklerine devam etmeli ve kalc zm araylarnda
Balkan halklarnn yannda olmaldr. Trkiyenin Avrupaya alan kaps
olan Balkanlar ile iyi ve dost ilikilerin srdrlebilirlilii adna destek so-
rumluluuna devam etmelidir. Balkan lkelerinin, enerji, ulam, teleko-
42 lhan Uzgel, Doksanlarda Trkiye in Bir birlii ve Rekabet Alan Olarak Balkanlar, En
Uzun On Yl, Trkiyenin Ulusal Gvenlik ve D Politika Gndeminde Doksanl Yllar, Der:
Gencer zcan-ule Kut, Bke Yaynlar, 2.Basm, Ankara, 2000, s. 518.
mnikasyon ve dier altyap hizmetlerinin gelitirilmesi konularnda yar-

dm ve destee ihtiya duyduklar aikardr. Blgesel ve uluslararas yak-
lamlarn benimsenmesinin desteklenmesi, yatrm ve ticaret ortamnn
iyiletirilmesi gibi ekonomik ve ticari yatrm ortamlarnn iyiletirilmesi
gereklidir. Ayrca; organize sula mcadele almalarnn desteklenmesi,
nfus hareketliliinin dengelenmesi ve ynetimi gibi almalarn da des-
teklenerek ekidzen verilmesi gereklilii sz konusudur.
Trkiye, Balkan lkeleri arasnda herhangi bir fark gzetmeden Balkan
lkelerine btncl bir yaklam gstermekte ve blgenin bata ekonomi
olmak zere yaplanmas iin aba harcamaktadr. Trkiye, bar ve g-
venliin blgede daim olabilmesi adna, yeniden yaplanmann bir teki-
lat veya kurum tarafndan deil, Balkan halklar ile yakn temas, ibirlii
ve kltrleraras iletiimin farkndal ile gerekletirilmesi gerekliliine
inanmaktadr. Ayrca, Balkan Paktnn proje ve almalarn takip etmek
ile birlikte, projelerin Balkan lkelerinin nceliklerinin saptanarak hazr-
lanmas konusunda lobi faaliyetlerini de yrtmektedir.
4. Kltrleraras letiim Balamnda Balkan Savalar

20. yzyl Balkan tarihi, dnya tarihinde ayr bir konuma sahiptir. 20. yz-
yl tarihini belirleyen byk lde Balkanlardr. 19. yzyln tm umutla-
rn kerten Cihan Harbi, Balkanlardaki gelimelerin itilledii bir dn-
ya savadr. Bir baka deyile, Uzun 19. yzyl sona erdiren ve Ksa
20. yzyl balatan Gney Dou Avrupadr. ngilizcede to Balkanize,
Franszcada Balkaniser, Almancada Balkanisieren illeri bir blgeyi
birbirine dman kk devletlere blmek anlamna gelir. Balkanization
Balkanlatrma, zmsz bir konuma getirmektir. Bu szckler, bundan
byle Uluslararas likilerde yer etmi, teknik bir terime dnm-
tr.43
Balkan Savalar, 93 Harbinde olduu gibi, Rumelideki Trk varln
dorudan etkileyen bir savatr. Nitekim; bu sava neticesinde, bilhassa
Bulgaristan ve Yunanistana braklan topraklarda yaayan Trkler, idare-
si altna girdikleri devletlerin hkmetleri veya ahalisi tarafndan eitli
basklara uramlar ve grdkleri zulm yznden tarlalarn, ev-barkla-
rn, ksacas btn maddi varlklarn brakp, Osmanl lkesine snmak
zorunda kalmlardr. Adeta kamak eklinde cereyan eden bu gler, en
kt artlar altnda, Osmanl Devletinin kontrol ve idaresi dnda yapl-
dndan, byk skntlar domasna sebep olmutur. Fakat sonuta g-
menler hangi merkezde toplanm olurlarsa olsunlar, hkmete bunlarn
geici iskanlarna allm, ancak; daha sonra srekli iskan iin ciddi a-
43 Richard C. Hall, Balkan Savalar; 1912-1913 I. Dnya Savann Provas, ev: M. Tanju
Akad, Homer Kitabevi, stanbul, 2003, s.7.
lmalara balanmtr.44 ki lke arasnda g ile ilgili bir anlama yoktu.

Her ne kadar tam manas ile uygulanmasa ve Trkiye Dileri Bakanl
belgelerinde henz byle bir kayda ulalamasa bile Trkiye ile Yugoslav-
ya arasnda imzalanan ilk g anlamasnn 1938 anlamas olduu iddia
edilmektedir.45
1881-1882 yllarnda zorunlu askerliin getirilmesi, ilk ani d g dalga-
sna yol at. Mslmanlarn zerklik hareketinin hz kazand 20. yzyln
balarnda bu g dalgasnda bir art daha gzlendi ve sadece 1900-1901
yllarnda yaklak 13.000 insan g etti. nc bir dalga 1908 ylnda,
Avusturyann Bosna-Hersek ilhakndan hemen sonra gerekleti. eitli
aratrmaclar, 1878-1918 yllar arasnda yaklak 150.000 Mslmann
Bat Balkanlardan Osmanl mparatorluuna g ettiini hesaplamtr.46
Balkanlar zerinde; ancak zellikle Bosnada mevcut yaygn bir sylem
yledir; Bosnada yaayan Hrvatlar iin; Hrvatistan, Srplar iin Srbis-
tan, Bonaklar iin de, Trkiye rezervna zemlja (alternatif lke/byk
abi) konumundadr.
Osmanl mparatorluu fethettii Balkan topraklarnda; yollar, kpr-
ler, camiler, medreseler, hamamlar, hanlar, sebiller, bezistanlar, ktp-
haneler gibi rneklerini oaltmamzn mmkn olduu pek ok konut,
dini ve sivil mimari yaplar ina ederek, imar almalarna byk nem
vermi, hkm srd topraklarda arkalarnda byk eserler brakm-
lardr. Osmanl mparatorluu; mimarl, sosyal, ekonomik ve toplumsal
deiimlerin ve kltrn lokomotii olarak nitelendirmekteydi.
Balkan Corafyas; Osmanl medeniyetinin sergilendii bir vitrin
misyonu tamaktadr. Balkan topraklarna yaplan ziyaretlerde, gezilen
her ehir ve blgede Osmanl mparatorluundan kalma eser ve yaplar ile
karlamak ve Osmanl izlerine rastlamak mmkndr. Saraybosnann
Baar denilen Osmanl mparatorluu tarihi igrlerini tayan merkezi,
kendi kendinize yanllkla Bursaya m geldim? eklinde bir soru sor-
manza neden olabilmekte ve farkl corafyalar olmalarna karn; mevcut
eserlerdeki ruh ve eserlere yansyan manann ayn olmas yaanan ortak
hislerin nedenine cevap nitelii tekil edebilir. Osmanl mparatorluunun
yetimi Balkanlarda ortak tarihi gemiimize zg, pek ok mimari ve sos-
yal yaam pratiklerine dair, kltrel ortak elere rastlamak mmkndr.
Osmanl kent yaplanmasnn ana prensibi; kentin blgelere ya da ana
ilevsel gruba (konut, ekonomik ve din-kltr etkinlikleri) ait yaplara ayrl-
44 Ahmet Halaolu, Balkan Harbi Srasnda Rumeliden Trk Gleri (1912-1913), Atatrk
Kltr, Dil ve Tarih Kurumu Yaynlar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1995.
45 H.Yldrm Aanolu, Osmanldan Cumhuriyete Balkanlarn Makus Talihi: G, z
Yaynclk, stanbul, 2012, s.375.
46 Fikret Adanr-Suraiya Faraqhi, Osmanl ve Balkanlar; Bir Tarihyazm Tartmas, letiim
Yaynlar, stanbul, 2002, s.313.
masna dayanmaktadr. Kentlerdeki yol dzeni kentin kendi corafyasnn

izlerini tamaktadr. Tamamen yeni bir Osmanl kenti olan Saraybosnada
Dou-Bat ve Kuzey-Gney ynlerinde srekliliini koruyan yol alar ken-
tin genel yapsn oluturmaktadr. Osmanl kent mimari ve dalm a-
sndan dalk blgeden ovaya geen, bunun avantajlarndan sonuna kadar
yararlanan bir da eii kentidir.47
Ayrca; Osmanlya zg; avlusu, ardakl bahesi, ak penceresi, ka-
pc... v.s olan evlerden oluan mahallelerin ve kent birimlerinin ortaya
kmas, Sevdalinkann (Balkan Halk arklar) konusunu ve fonunu olu-
turmaya balar. Bu dnemin, Osmanlnn Bosnaya geliinden yaklak
50 yl sonra, yani 16. yzyl balarnda ortaya kmaya balad varsaylr.
Bosnann sosyo-kltrel yaamnda, Bosnann AvusturyaMacaristan
mparatorluunun ilhakna kadar yani -(bir baka deyile) 1878 ylna ka-
dar-, nemli bir deiiklik olmad. Bu yzden 16. yzyl bandan 19. yzyl
sonlarna kadar olan dnem Sevdalinkann altn dnemi olarak kabul edi-
lir.48 Balkan arklar konusunda Gwendolyn Morgann nermesindeki
gibi, onu reten halkn genel tutumlarn ve duyarllklarn yanstan bir
szl gazete biimidir; dolaysyla sradan insana grlerini, alglama-
larn, geleneklerini, tarihi ve felsei bak alarn kaydetme olana sa-
lar. Osmanllarn 15. yzyln ortalarnda Balkanlara gelmesiyle birlikte,
Balkan arklar Slav gelenekleri ile Osmanl slam deerlerinin zellikle
de cinsiyet ilikileri, kltr normlar, toplumsal sorumluluklar ve emeller
asndan bir araya geliini yanstmaya balad.49 Sevdalinka arklarnda
pek ok Trke kelimenin yer alyor olmas, Osmanl mpartorluundan
gnmze dein yaatlmas, Balkanlarda mevcut olan Osmanl izlerinin
varlnn en belirgin ispatlarndan biridir. Ayrca; kltrel iletiimin iki
corafya arasnda ne denli kuvvetli olduunun en belirgin gstergelerin-
den biridir.
Trkler 14. yzyln ortalarndan itibaren Balkan corafyasna damga-
larn vurmulardr. Osmanl mparatorluunun, Balkan topraklarndaki
hakimiyet sreci yaklak 550 yl srmtr. Bu uzun tarihsel dnem bo-
yunca Mslman-Trk kltrne ait nemli eserler ina edilmi, deer-
li tarihi kltrel hazineleri miras olarak brakmlardr. Blgede yaayan
Mslman halklarn yannda gayrimslim halklar da bu zengin kltrden
faydalanmlardr. Balkan topraklar snrlarmz dnda ve farkl coraf-
yada olsa da, Osmanl mparatorluu dneminden balayarak, Trk izleri-
ni ve ruhunu en derin ekli ile yaayan blgelerden birisidir. Balkanlarda
47 Utipaktan Sevdalinkaya Bonaklar, Adana Bosna Kardelik Yardmlama ve Kltr Dernei,

Adana: Yazc Bask, 2007, s.125.
48 Bosna Sancaktan Mektup, Pendik Bosna Sancak Yardmlama ve Kltr Dernei Yayn
Organ, Mart 1998, say: 2, s:2
49 Amila Buturevic rvin Cemil Schick, Osmanl Dneminde Balkan Kadnlar, stanbul Bilgi niver-
sitesi Yaynlar, stanbul, 2009, s: 82.
yakn zamanlara dein hangi rktan olursa olsun bir kimsenin ehirli sa-
ylabilmesi Trke bilme artna balyd.50 Mustafa Balbay, Balkan adl
kitabnda u ekilde bir betimleme yapmaktadr; Belgrad sokaklarnda
yrrken, sk sk samdan solumdan geenlere kulak kesilme gerei
duydum. Sanki Trke szckler duyuyor gibiydim. Srpada sekizbine
yakn Trke szcn bulunduu syleniyor. Ama son dnemde bunlar
ayklamaya girimiler. Trke yerlemi szcklerin Srpa karlnn
bulunmas iin zel alma yaplyormu.51
Bonakada ise Srpa diline oranla Trke kelimelerin oran daha da
fazladr. araf, yastk, ar, bardak, orba, sokak, mahalle... gibi Balkan
halknn Trk halk ile ortak tarihi gemilerine istinaden, gelenek-gre-
nek, anane, el sanatlar, giyim-kuam, mimari, mutfak kltrleri, mzik
ve dier sanatlar, edebiyat (halk hikayeleri, halk iirleri, romanlar, halk
destanlar, halk kahramanlar, halk oyunlar) adetleri (kz isteme, dn,
lm, doum, kan kardelii, kirve...v.s.), hatta batl inanlar da dahil
olmak zere pek ok kltr esinin aynlk zellii gstermesi kltrle-
raras iletiim balamnda iki kltrn benzetiinin en nemli gsterge-
sidir. Balkanlarda pek ok Trk ismine de rastlamak olas bir durumdur.
Kltrel benzemenin en youn yaand Balkan halklar, tarihi teatrali
srecinde; gemiten gnmze Trkler ile inkar edilemez kltrel rn-
tler ile baldrlar.
Sonu:
Bat ve pek ok dnya lkesinin Balkanlar, gerekte olduklar gibi grmek
istememeleri durumu, Aydnlanma andan gnmze dein devam et-
mektedir. Pek ok ulus ve devlete gre Balkanlar; corafyas karmak, et-
nograisi artc, siyaseti aklanamayan ve tarihi anlalamayan bir blge
olarak alglanmaktadr. Balkan algs; pek ok birey ve millet gre; farkl
yiyecekler, farkl adet ve grenekler, farkl bir dil gibi farkllklarn dnya-
snda, dnyann yeni bir yznn farkna varmak ve farkl davranlarn,
farkl tavrlarn ve farkl yaam biimlerinin alanna girebilmek adna odak
ve perspektilerini younlatrarak, mulak olan resmi grmek abasn-
dan ibarettir. Balkanlar; yeni bir dnyaya adm atma heves ve heyecan ile
ilgi duyanlarn, tanmak adna aba gsterdikleri, ancak; gnmzde dahi
Avrupann en az bilinen kesi olarak tarif edilebiliyordu. Hatta pek ok
lke vatandana gre Balkanlar ve Balkan terimi, medeniyet yoksunluu
ile geri kalmlkla e anlaml olarak nitelendirilmektedir. Hatta Balkanlar,
belirli bir blgenin ad olmann dnda, Balkanlatrma, ilkel kavgalar, ye-
50 Ser Eker, Bosnada Etno-Linguiskik Yap ve Trk Dili ve Kltr zerine, www.millifolklor.
com, Eriim Tarihi: 30.06.2012.
51 Mustafa Balbay, Balkanlar, Cumhuriyet Kitaplar, Gezi-nceleme, 7.Bask, stanbul, 2011,
s.218.
rel kaos, atmalar, kaynayan kazan, barut fs, geri kalmlk, nerilen
ilkel zmler gibi kavramlar anmsatan bir ifade olarak belleklerde yer
etmitir.
Oysa ki, seyyahlarn ve ziyaretilerin bilinenin aksine, grdkleri
Balkanlarn Avrupa insanna benzerlikleri ve medeniyetleri karsnda
tekiletirdikleri Balkan toplumlarnn hi de bilindii gibi ilkel, barbar
ve yabani olmadklarn aknlk ile ifade etmeleri zihinlerindeki ele-
tirmeleri etkilemitir. ou Avrupa toplumuna gre; garip, allmadk ve
pitoresk olarak grlen Balkanlar, ortak kltr ve ortak tarihi balar olan
Trkler tarafndan ilginliklerinden ziyade kltrel benzeimleri ve kltr-
leme sreleri ile ilgilenilmektedir. te tam da bu noktada, Kltrleraras
letiim savnn gnmz konjonktrel yapsnda ne denli nemli bir yer
tekil ettiini ifade etmek yanl olmayacaktr. Kulaktan dolma bilgilere
veya nceden yinelenmi sylemlerin aksine blgeyi siyasi, askeri, iktisadi
bak alar ile inceleyebilen, kesin ve yansz gzlemler yapabilen Trkler,
gemiin yaanmlklarnn da etkisi ile Balkanlar nyarglardan bam-
sz olarak deerlendirebilmektedirler. Balkanlar, alkanlklar ve tutum-
lar kendilerininkilerden ok farkl olduunu ifade eden ve ziyaretlerinde
sanki bir mzeyi gezme edasnda olan Avrupal ziyareti ve seyyahlarn
aksine Trkler, Balkan topraklarn ziyaretlerinde medeni dnyadan ay-
rlmak hissine kaplmamaktadrlar. Aksine, Balkanlarda mevcut olan pek
ok im ve imgenin Trk usulne yakn olduunu, kendilerine benzeyen
prototiplerin varl ile Trk ve Balkan milletlerinin ortak kltrel miras-
lara sahip olduklarn dnmektedirler. Kadim Trk gelenek ve alkan-
lklarn Balkanlarda hala srdrld gerei kltrn, etkinliinin ve
kltrleraras iletiim savnn neminin gstergesini tekil etmektedir.
Kltrleraras iletiim savnn kapsamnda gemite yaplan alma-
lar, daha ok bireysel dzlem ile snrl tutulmu iken, gnmzde yaplan
almalar ile mevcut olan lteratr ve durumun deitiini, kltrleraras
iletiimin birok dzeyde gerekletiini ifade etmek yanl olmayacaktr.
Bu balamda, kitle iletiiminde olduu gibi bireyler, farkl toplum, grup ve
kltrler hakknda eitli kaynaklarn taranmas ve okunmas, medyann
nimetleri olarak saylabilen ilm ve videolarn seyredilmesi, internet kanal
ile eriim salanabilen sanal vasta ve yntemlerle bilgi sahibi olabilme-
leri mmkndr. Kltrleraras iletiim balamnda, bireyin farkl olarak
alglad bir kltrn kendisine uzak olduu (mekansal, kltrel kodlar,
zihinsel ya da alglama) ve birok ynleri ile farkl olarak niteledii, do-
rudan veya yzyze iletiim mnasebetine grime ans olmad durum-
larda medya, sahnedeki roln alr ve medyann referansl da ite tam
bu noktada arlk kazanr. Gnmzde, farkl kltrler ve gruplar arasn-
da youn dzeyde etkileimin gerekletiini ifade etmemiz mmkndr.
Medya; temel ilevlerinden olan bilgilendirme balamnda farkl kltrler
hakknda bilgi verme olana salamakta, ayn zamanda bireye kendinden
farkl niteliklere sahip olan tekini tanma meraknn giderilmesine vesile

olur. Kitle iletiim aralar dnya kltrlerini birbirleriyle tantrr iken,
bireyleri ve corafyalar da birbirlerine yaknlatrmaktadr. Medya, (tele-
vizyon, radyo, internet, kitap, reklam gibi faaliyetler) kltrn deimesi
ve kltrleraras iletiimde etkin rol oynamaktadr. Medyann, kltrlera-
ras iletiim balamnda dolayl diyaloglarn salanmasnda nemli katk-
lar mevcuttur.
Balkanlar; Osmanl mparatorluunun kltrel ve politik arlk mer-
kezidir. Uygulam olduklar iskan politikas ile Balkan corafyasna ok
sayda Trk gruplar yerletirilmitir. 93 Harbi ile balayan ve Balkan
Savalar ile devam eden srete, areyi anavatana g etmekte bulan
gruplarn Balkanlardaki Mslman ve Trk poplasyonunu etkiledikleri
aikardr. G dalgalar ile Balkan topraklarnda aznlk konumunda ka-
lan Trk ve Mslman topluluklar Trk ve Bonak kltrnn melez bir
zelliini tamaktadrlar. Balkanlarda Trk ve Mslman kimlikleri ile
tanmlanan aznlklarn varl, Trk-Balkan ilikilerinin srdrlebilirlii
asndan nemli bir etkendir. Bu balamda; kltrleraras aratrma alan
ierisinde kimlik olgusunun nemi yadsnamaz. Kimlik, birok yn itiba-
riyle, kltr ve iletiim arasnda bir kpr vazifesi grmekte olup, kltr-
leraras iletiimde kilit bir rol stlenmektedir. Kimlikler, farkl kltrlerde
farkl yap ve ekillerde biimlenmektedirler. te tam da bu noktada; kim-
liklerin birbiri ile olan mnasebetleri ve kurduklar iliki biimleri, kltr-
leraras iletiim asndan kpr ilevi gren kltr ve iletiim arasndaki
ba oluturmaktadr. Ayrca, bireylerin kimlikleri hakknda bilgi edinmek,
kltrleraras iletiim srecinde son derece nemli olmaktadr.
Kaynaka
Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik: Trkiyenin Uluslararas Konumu, Stratejik
Aratrmalar 1, Kre Yaynlar, stanbul, 2001.
Ahmet Halaolu, Balkan Harbi Srasnda Rumeliden Trk Gleri (1912-1913), Ata-
trk Kltr, Dil ve Tarih Kurumu Yaynlar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1995.
Amila Buturevic rvin Cemil Schick, Osmanl Dneminde Balkan Kadnlar, stanbul
Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2009.
Asker Kartari, Farkllklarla Yaamak: Kltrleraras letiim, rn Yaynlar, 2. Bask,

Ankara, 2006.
Ayda Uzunarl Soyda, Kltrleraras letiim; Farkl Kltrel Ortamlarda alma

ve letiim, Parmen Yaynclk, stanbul, 2010.
Aydn Babuna,Gemiten Gnmze Bonaklar, stanbul, Tarih Vakf Yaynlar, Ekim

2000.
Balkanlarn Dn-Bugn-Yarn, kinci Bask, Harp Akademileri Basmevi, stanbul,
1993.
Bakanlardaki Gelimeler ve Trkiyeye Etkileri ile Balkanlar, Trkiye Otoyol Projesi,

HAK Yaynlar, stanbul, Mays, 1999.
Bosna Sancaktan Mektup, Pendik Bosna Sancak Yardmlama ve Kltr Dernei Yayn
Organ, Mart 1998, say: 2.
Barbara Jelavich, Balkan Tarihi, Cilt:1 (18. ve 19. Yzyllar), ev: hsan DURDU-Haim
Ko GLN, Kre Yaynlar, stanbul, 2006.
Bozidar Jezernik, Vahi Avrupa; Batda Balkan maj, ev: Haim Ko, Kre Yaynlar, s-
tanbul, 2006.
Cemile Halilovi Tekin, Bosna-Hersek Devleti; 1991-2011, izgi Kitabevi, Konya, 2011.
E.Gazi zkrk, Balkanlarn Corai Konumu, Blgenin Jeopolitik, Jeostratejik

ve Jeoekonomik zelliklerinin, Blgedeki G ve Rekabet Mcadelelerine
Olan Etkileri, Balkanlar ve Trkiyenin Blgeye Ynelik Politikalar Sempozyumu, Hak
Yaynlar, Aralk 1998.
Els Oksaar, Kltrleraras letiim Balamnda Kltr Kuram, ev: Ayhan Seluk, izgi
Kitabevi, Ankara, 2008.
Fikret Adanr-Suraiya Faraqhi, Osmanl ve Balkanlar; Bir Tarihyazm Tartmas, leti-

im Yaynlar, stanbul, 2002.
Georges Castellan, Balkanlarn Tarihi: 14.-20. Yzyl, ev: Ayegl Yaraman Babuu,
Milliyet Yaynlar, stanbul, 1995.
H.Yldrm Aanolu, Osmanldan Cumhuriyete Balkanlarn Makus Talihi: G, z

Yaynclk, stanbul, 2012.
Halil nalck, Trkler ve Balkanlar, Balkanlar, Ortadou ve Balkan ncelemeleri Vakf

Yaynlar, stanbul, 1993.
Harald Mller, Huntingtonun Medeniyetler atmas Tezine Antitez; Kltrlerin Uz-

lamas, ev: Ali imen, Tima Yaynlar, stanbul, 2001.
Hasret omak-rfan Kaya lger, Balkanlarda Siyasi stikrar ve Gelecei, BLGESAM,

Rapor No: 14.
brahim Artu, Balkan Sava; Kasta 1912-1922 Trk Balkan Savalar Belgeseli, Kas-
ta Yaynlar, stanbul, 1988.
brahim S. Canbolat, Sava ve Bar Arasnda Dnya: Korku ve Umut Arasnda nsan,
Alfa Aktel Kitabevi, 1. Bask, stanbul, 2003.
lhan Uzgel, Doksanlarda Trkiye in Bir birlii ve Rekabet Alan Olarak Balkanlar,
En Uzun On Yl, Trkiyenin Ulusal Gvenlik ve D Politika Gndeminde Doksanl Yllar,
Der: Gencer zcan-ule Kut, Bke Yaynlar, 2.Basm, Ankara, 2000.
mran Uur, Sedat imek, Ulusal ve Uluslararas Reklamlarn Kltrel Deerleri Kulla-
n Biimleri: Reklamlarda Kullanlan Kltrel Deerler Bize Dorultulmu Bir
Silah M Yoksa Markalarn Kabulleniliini Salayan Sihirli Denek Mi, Krlan
Kalplar 2: Kltrleraras letiim, okkltrllk, Editrler: Zeynep Karahan Uslu, Can Bil-
gili, Beta Yaynlar, Aralk 2010.
rfan Erdogan ve Korkmaz Alemdar, teki Kuram, Pozitif Matbaaclk, Ankara, 2002.
rfan Kaya lger, Ortadou Sorunu ve Yugoslavyann Dalmasnn Avrupa D

Politikas erevesinde Analizi, Stradigma, Say.8, 2003.
James Lull, Medya, letiim, Kltr, ev. Nazife Gngr, Ankara, Vadi Yaynlar, 2001.
Kemal Karpat, BALKAN, DA., C.V, stanbul, 1992.
Mahmud Muhtar, Balkan Harbi; nc Kolordunun ve kinci Dou Ordusunun Mu-

harebeleri, lgi Kltr Sanat Yaynclk, stanbul, 2012.
Maria Todorova, Balkanlar Tahayyl Etmek, ev: Dilek endil, letiim Yaynlar, stanbul,
2010.
Martin Jay, Adorno, ev: nsal Oskay, Der Yaynlar, stanbul, 2001.
Michael Palairet, Balkan Ekonomileri 1800-1914 Kalknmasz Evrim, ev: Aye Edirne,
Sabanc niversitesi Yaynevi, stanbul, 2000.
Murat Kavalal, Avrupa Birliinin Genileme Sreci: ABnin Merkezi Dou Avrupa
ve Bat Balkan lkeleri le likileri, Devlet Planlama Tekilat Mstearl (AB le
likiler Genel Mdrl ), Ekim 2005, s. 37, http://ekutup.dpt.gov.tr/, Eriim Tarihi:
10.07.2012.
Mustafa Balbay, Balkanlar, Cumhuriyet Kitaplar, Gezi-nceleme, 7.Bask, stanbul, 2011.
Necdet Hayta, Balkan Savalarnn Diplomatik Boyutu ve Londra Bykeliler Konfe-

rans (17 Aralk 1912-11 Austos 1913), Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 2008.
Necla Mora, Kltrleraras letiim Balamnda nsana Dair Duygular ve Riteller,

Nobel Akademik Yaynclk, Ankara, 2011.
Nelda Spinks, Barron Wells, Intercultural Communication: a Key Element in Global

Strategies, Career Development International, 2 (6), 1997.
Oral Sander, Trkiyenin D Politikas, mge Kitabevi, 2. Bask, Ankara, 2000.
Osman Karatay, Bosna-Hersek Bar Sreci: Dayton Bar Antlamas Eki le, Karam
Aratrma ve Yaynclk, Ankara, 2002.
Richard C. Hall, Balkan Savalar; 1912-1913 I. Dnya Savann Provas, ev: M. Tanju
Akad, Homer Kitabevi, stanbul, 2003.
Sacit Kutlu, Milliyetilik ve Emperyalizm Yzylnda, Balkanlar ve Osmanl Devleti,

stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2007.
enol Alparslan, Bosnada Trk Kltrnn zleri, Genelkurmay ATASE ve Denetleme Ba-
kanl Yaynlar, Ankara Genelkurmay Basmevi, Ankara, 2008.
Ser Eker, Bosnada Etno-Linguiskik Yap ve Trk Dili ve Kltr zerine, www.milli-
folklor.com, Eriim Tarihi: 30.06.2012.
ule Kut, Yugoslavya Bunalm ve Trkiyenin Bosna-Hersek ve Makedonya Politikas:

1990-1993, Trk D Politikasnn Analizi, Der; Faruk Snmezolu, Der Yaynlar, stanbul,
1998.
Teoman Alili, Yugoslavya Dersleri, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2010.
Terry Eagleton, Kltr Yorumlar, ev. zge elik, stanbul, Ayrnt Yaynlar, 2005.
Trkiye Stratejik Aratrmalar ve Eitim Merkezleri (TRKSAM), Trk Tarihi Dergisi

(TTD), S:38, Mart, 2000.
Utipaktan Sevdalinkaya Bonaklar, Adana Bosna Kardelik Yardmlama ve Kltr Derne-

i, Adana: Yazc Bask, 2007.
Vamk Volkan-Nuriye Atabey, Osmanlnn Yasndan Atatrkn Trkiyesine; Onarc

Liderlik ve Politik Psikoloji, Kripto Kitaplar, Ankara, 2010.
Yusuf Hamzaoullar, Osmanl Dnemi Srbistan Trkl, skp Logos A Yaynevi, s-

kp, 2004.
Osmanldan Gnmze Kltrleraras letiim Balamnda Balkan Savalar ve Bat

Balkanlar
Sibel Akova
Abstract
The Balkan geography has ever occupied a crucial position for the Republic of Turkey. Situated on
the passageways all through the history, the Balkan territories have housed cardinal time courses
of a number of civilizations, -from their birth, till the downfall. Notwithstanding the fact that the
characterized geography is quite smaller, the territory has been commemorated with conlicts, wars
and immigrations throughout the history. The Balkan territory; as of the present day, is compri-
sed of Serbia, Montenegro, Bosnia-Hercegovina, Croatia, Slovenia, Macedonia, Albania, Kosovo,
Bulgaria, Romania, Greece and the Thrace. Except Slovenia, the present construct that was reborn
from the ashes of former Yugoslavia and that embodies the Albanian territory, is named and clas-
siied as the West Balkans (borders of former Yugoslavia). The Balkans, as a part of the Ottoman
Empires expansion area, is a land of geographic and strategic importance. The former Yugoslavian
territories -admitted to be the western edge of Islam-, is a dominant ground, where the border
between Islam and Christianity was enframed by thin and naive lines.
Our historical bond with the Balkans not only created the Turkish and Muslim population in
the zone (which is today a considerable percentage and amount), but also prepared the formation of
Balkan origin population within the borders of Turkey, due to the major immigrations experienced
in various timeframes and periods. This formation constitutes one of the key elements determining
Turkeys regional policies. Moreover, the geographical and strategic location of Balkans is another
crucial factor determining said policies. Balkans is a cardinal gate to Europe for Turkey, with its
face leaning towards the West. The presence of 5% of the countrys land named as Balkans, com-
mon frontiers amongst the peoples, ongoing common historical background and the signiicant
ratio of Turkish and Muslim population in the region have secured relations that are vital for Turkey
(especially in terms of security of the Straits, Bosphorus and the Dardanelles) and require common
policies. As the Ottomans conquered the Balkans, Turkish culture became to be determinant in
the region and Turkish language imbedded into the public language. These conditions led the local
community to adopt a common and hybrid culture. In the course of time, as Islam became wides-
pread, the terms Muslim and Turk came to a state of implying one single common status; that
is, Muslims meant Turks and vice versa. For this reason, any variation, transformation, evolution
and differentiation -whether existing or potential- in the Balkans bear the characteristics and power
of inluencing Turkey.
Each society has a unique culture and this culture structure differentiates any society from
others. The cultural structure and values of a society are the facts that shape the daily lives of that
society members. This research aims to analyse the Turkish and Balkan cultures and deine the
intercultural similarities and differences. The basic claim of the study is that, there can be a relation
between the culture conceptions of Turkish and Balkan communities led by the Balkan War. Despite
the fact that the Turkish and Balkan cultures possess different ethnic natures throughout the ever
changing political and social distinctions, the cross-cultural communication in terms of historical,
social and political aspects that took place for centuries, still continues with full throttle at present
day. This is based on the theory that cultural impressions and footprints have proceeded up-to-date.
This research intends to analyse the West Balkans within the within the frame of Intercultural
Communication concept and theory, since the Balkan War until today.
Key Words: Balkan, Balkan Wars, Cultur, Communication, Intercultural Communication.
Osmanldan Gnmze Kltrleraras letiim Balamnda Balkan Savalar ve Bat

Balkanlar
Sibel Akova
zet
Balkan corafyas, Trkiye Cumhuriyeti Devleti iin daima nemli bir yer tekil etmitir. Gei yol-
lar zerinde bulunan Balkan topraklar, tarih boyunca birok medeniyetin doumundan ykmna
dein nemli bir sreci uhdesinde barndrm, olduka kk bir corafyay nitelemesine karn;
ismi, tarihin her dneminde atmalar, savalar ve gler ile anlmtr. Balkanlar, gnmzdeki
yaps itibariyle, Srbistan, Karada, Bosna-Hersek, Hrvatistan, Slovenya, Arnavutluk, Makedon-
ya, Kosova, Bulgaristan, Romanya, Yunanistan ve Trakyay iine alan bir blgedir. Gnmzde;
Slovenya hari, eski Yugoslavyann kllerinden doan ve Arnavutluk corafyasn da ierisine alan
kurgu, Bat Balkanlar (eski Yugoslavya snrlar) eklinde tasnif edilmekte ve anlmaktadr. Ayrca;
Balkanlar, Osmanl mparatorluunun yaylma alan ierisinde yer alarak, yaklak 550 yl hkm-
ranln srdrd, corai ve stratejik nemi haiz bir blgedir. slam dininin Bat ucu olarak
kabul edilen eski Yugoslavya topraklar, slamiyet ile Hristiyanlk arasndaki snrn ince ve naif
izgileri ile erevelendii baat noktadr.
Balkanlar ile mevcut olan tarihi bamz, blgede saylar hi de azmsanamayacak oranlarda
mevcut olan Trk ve Mslman nfus yaratr iken, farkl dnem ve zaman dilimlerinde yaanan
gler nedeniyle de Trkiye snrlar ierisinde yaayan Balkan kkenli nfusun oluumunu da
hazrlamtr. Bu oluum, Trkiyenin blge politikalarn belirleyen nemli unsurlarndan birini
oluturmaktadr. Ayrca; Balkanlarn sahip olduu corai ve stratejik konumu, Trkiyenin bl-
ge politikalarn belirleyen bir dier nemli unsurdur. Yzn Batya evirmi bir Trkiye iin
Balkanlar, Trkiyenin Avrupaya alan nemli bir kapsdr. lke topraklarnn %5lik ksmnn
Balkanlar olarak adlandrlmas, sahip olunan ortak snrlar, sregelen ortak tarihi gemi ve bl-
gede bulunan nemli orandaki Trk ve Mslman nfus, ayrca; boazlarn gvenlii bata olmak
zere Balkanlar ile Trkiye iin nem arz eden ve tabi olarak ortak politikalar izlenmesini gerek-
tiren ilikiler ierisinde olunmasn salamtr. Osmanlnn Balkanlar fethinden sonra blgede
Trk kltrnn de etkin hale gelmesi ve Trkenin halk diline yerlemesi, bu blgede yaayan
halklarn ortak ve melez bir kltre sahip olmalarn salamtr. Zaman ierisinde slamiyetin de
yaygnlamasyla Mslman ve Trk kavramlar ortak bir durumu ifade eder hale gelmitir. Yani
Mslmanlar ile kastedilen Trkler veya Trkler ile kastedilen Mslmanlar olmutur. Bu
sebeple, Balkanlarda varolan ve olabilecek her trl deiim, geliim veya farkllam, Trkiyeyi de
etkileyebilme zelliine sahiptir.
Her toplum kendine has bir kltre sahiptir ve bu kltr yapsyla kendini dier toplumlardan
farkl klar. Bir toplumun kltrel yaps ve deerleri, o toplumun gnlk yaamn ekillendiren
bir olgudur. Bu aratrma ile Trk ve Balkan kltrn incelemek ve kltrleraras benzerlikler
ile farkllklar aklamak amalanmaktadr. almann temel iddias; Balkan Savalar ile Trk ve
Balkan toplumlarnn, kltr kavraylar arasnda bir iliki olabilecei savdr. Yzyllardr sre-
gelen, tarihi, sosyal, siyasal, ekonomik, kltrel etkileim halindeki kltrlerin, tarihin farkllaan,
siyasi ve toplumsal deiimleri itibariyle, Trk ve Balkan kltrlerinin farkl etnik tabiata sahip
olmalarna ramen, kltrel izlerin gnmze dein devam ediyor olmas savndan hareket ile
kltrleraras iletiimin gnmze dein olaanca kuvveti ile devam ediyor olmasdr. Bu alma,
Balkan Savalarndan gnmze Bat Balkanlar Kltrleraras letiim kavram ve kuram ere-
vesinde analiz etmeyi amalamaktadr.
Anahtar Kelimeler: Balkan, Balkan Savalar, Kltr, letiim, Kltrleraras letiim.

Zorunlu Bir G Hikyesi Olarak Mbadele / smail Aslan 67
Zorunlu Bir G Hikayesi

Olarak Mbadele zerine Baz
Dnceler
smail ARSLAN
Yrd. Do. Dr., Balkesir niversitesi Necatibey Eitim Fakltesi
Giri
Ekonomik, toplumsal, siyasi sebeplerle bireylerin veya topluluklarn bir
lkeden baka bir lkeye, bir yerleim yerinden baka bir yerleim yerine
gitme ii, tanma, hicret etme, muhaceret olarak tanmlanan g olgusu;1
yklmak, insann kkyle ban koparmak ayn zamanda yeni bir yerde
yeni bir hayat kurmak gibi tezatlklar da kendi ierisinde barndran bir
kavramdr. Bu anlamda g, insann kendi isteine bal olarak gerekle-
ebilecei gibi kendi isteinin dnda da gereklemesi mmkn olan bir
durumdur. Bu almada insanlarn kendi istekleri dnda zellikle de sa-
valar sebebiyle zorunlu olarak doduklar topraklar brakarak baka bir
topra vatan tutmak suretiyle gerekleen zorunlu g olgusu zerinde
durulacaktr. Grece glerin ve gmenlerin ina ettii bir lke olarak
Trkiyenin tarihinde g olgusunun yeri ok nemlidir. Trkiye toplumu-
nun hafzasnda tarihsel neme sahip olan g konusu, literatrde henz
her ynyle zerinde durulmu bir kavram deildir.2
Bata Rumeli olmak zere Kafkasya ve Krmdan gerekleen g-
lerin, yakn tarih iinde Trkiye toplumu nezdinde etkileri hala de-
vam etmektedir. Bu noktada Rumeliden gerekleen gler Osmanl
mparatorluunun Balkanlardan geriye ekili tarihiyle doru orantldr.
1 Bkz.: Trke Szlk, TDK Yaynlar, 10. Bask, Ankara 2010, s. 769.
2 Bu konuda literatrde ne kan almalar iin bkz.: Ahmet Cevat Eren, Trkiyede G ve
Gmen Meseleleri, Nurgk Matbaas, stanbul 1966; Bilal N. imir, Rumeliden Trk Gle-
ri, c. I-II-III, TTK Yaynlar, Ankara 1989; Nedim pek, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri,
TTK Yaynlar, Ankara 1994; Abdullah Saydam, Krm ve Kafkasya Gleri (1856-1876), TTK
Yaynlar, Ankara 1997; Ahmet Halaolu, Balkan Harbi Srasnda Rumeliden Trk Gleri
(1912-1913), TTK Yaynlar, Ankara 1995; Justin McCarthy, lm ve Srgn, nklap Yaynlar,
2. Bask, stanbul 1998; H. Yldrm Aanolu, Osmanldan Cumhuriyete Balkanlarn Makus
Talihi G, Kum Saati Yaynlar, stanbul 2001.
yle ki Balkanlardan Osmanl ordusunun ve idaresinin adm adm ekil-

mesi ile birlikte buradaki yerli Mslman halk da yurtlarn brakarak pey-
der pey g etmek durumunda kalmtr. Bu balamda sadece 1821-1922
yllar arasnda McCarthynin verdii rakamlara gre; be milyondan fazla
Mslman yaadklar topraklardan srlerek g etmek zorunda brakl-
mtr. Yine bu srete be buuk milyon Mslmann bir ksm savalar-
da olmak zere, geri kalan klliyetli miktar da snmac durumunda iken
alktan ve hastalklardan cann yitirerek lmtr.3
Bu noktada sorulmas gerek soru udur: Farkl din, dil, kltr ve top-
lumlarn bir arada yaayabildii Osmanl mparatorluunu 19. ve 20.
yzyllarda zlme srecine gtren ey nedir? Bu sorunun cevab ayn
zamanda son iki yzylda Trkiyeye ve Trkiyeden gerekleen gle-
rin nedenleriyle de yakndan ilgilidir. Buna gre millet olarak Trk, Srp,
Rum, Bulgar, Pomak, Bonak, Ulah; din olarak Mslman, Hristiyan,
Yahudiliin btn tonlaryla birlikte yaad Osmanl mparatorluunda
ksaca millet sistemi denilen yap; temelleri Bat Avrupada atlan ve ken-
dini tanmlamak iin yzyllarca birlikte yaad toplumlar tekiletiren
ve kadim toplumsal balar bir kenara brakmay gerektiren ulusuluk
hareketlerinin geliimiyle birlikte zlmeye balamtr. Ulusuluk s-
reci, daha nce kaygda, tasada, iyi ve kt gnde Osmanllk emsiyesi
altnda grece bir kimlik gelitirebilen bu toplumlar kendi ilerinde Srp,
Bulgar, Yunan gibi farkllatrarak atomize etmi, beraberinde Osmanl
Rumelisinde Balkanlamay hazrlamtr.4 Buna gre Balkanlarda
Yunanistan, Srbistan, Karada, Romanya, Bulgaristan gibi ulus devletle-
rin inas ulusuluk dncesiyle at ba gereklemi bir sretir. Ne ya-
zk ki; bu ina srecinin olmazsa olmaz, dier bir ifadeyle tekiletirilmesi
gerekenler ise Osmanl mparatorluunun hkim unsur olan Trkler yani
Mslmanlar olmutur. Bu balamda Balkanlarda ulusuluk ekseninde
balayan farkllamann gerekte din esasna gre gereklemi olduunu
iddia edebiliriz. Bununla birlikte Trklk son yzylda, ulus devletin ina
srecindeki Trk tarih yazmnda evrilerek bir rksal kimlik olarak ele aln-
m olsa da; gnmzde Balkanlarda hala yaamaya devam eden gerekli-
iyle bu kavram Trk = slam anlamnda kullanlmaktadr.5 Nitekim 1923
Lozanda Trkiye ve Yunanistan arasnda imzalanan nfus mbadelesinin
de ulus esasna deil de din esasna gre gerekletirilmi olmas bu olgu-
nun en arpc gstergesidir.
3 McCarthy, age, s. 1.
4 Balkanlama konusunda detayl bir deerlendirme iin bkz.: Maria Todorova, Balkanlar Ta-
hayyl Etmek, ev. Dilek endil, letiim Yaynlar, stanbul 2003.
5 Trk kelimesinin slam anlamnda Balkanlarda hala yaamaya dev etmesiyle ilgili en ac ve en
son tecrbelerden biri 1992-1995 yllarnda btn dnyann gz nnde cereyan eden Bosna
Sava srecinde olmutur. Bu savata Srplar ayn kkenden (Slav) gelen Bonaklar sadece
slam yani Trk olduklar iin katletmilerdir. Bu konuda Bosna Savann devam ettii srete
ngilterede doktora almasna devam eden hsan Dann yaam olduu kiisel deneyimi
iin bkz.: hsan Da, 11 bin 547 sadece bir say m?, Zaman, 10 Nisan 2012.
Bu almada bir zorunlu g olgusu olarak 1923 Trk-Yunan Nfus

mbadelesi konu edilmitir. 30 Ocak 1923 tarihinde Trkiye ve Yunanistan
arasnda Lozanda imzalanan Yunan ve Trk Halklarnn Mbadelesine
likin Szleme ve Protokol, bir anlamda Balkanlarda be yz yllk fark-
llklar (heterojen) zerine kurulan imparatorluk srecinden tek tip (ho-
mojen) bir ulus ina etme srecine geiin ok nemli bir merhalesidir.
Trk-Yunan Nfus Mbadelesi zerine deerlendirmeye gemeden nce
mbadeleyi hazrlayan srecin son yzylnn ksa bir arka plann vermek
gerekir. nk bu arka plan verilmeden mbadeleyi anlamak mmkn
olamayacaktr.
Trk-Yunan Nfus Mbadelesini Hazrlayan Tarihsel Sre ve

Arka Plan
Modern anlamda ulus devletlerin inas, on dokuzuncu yzyln sonlar ve
yirminci yzyln balarna damgasn vurmu bir sretir. Bu balamda
Balkan toplumlar, kkleri 18. yzyl Aydnlanma dncesinden alan libe-
ralizm ile temeli 19. yzyl tarihselcilii ve romantikliine dayanan ulusu-
luk dncesi gibi Bat Avrupa merkezli iki siyasi doktrinden etkilenmi-
lerdir. zellikle ulusu doktrinler bireyden ziyade kolektif bir varlk olan
ulusa nem atfedilmitir. Bir toplumdaki bireyleri ancak ulusun bir paras
olarak gren ulusuluk dncesi; tanrnn insanlar milletlere gre bld-
n; ortak dil, tek bir din, benzer gelenekler ve uzun tarihsel birliktelik
gibi zelliklerin bireyleri tek bir ulusta bir araya getirdiini iddia etmektey-
di. Bu noktada liberal ve ulusu ideolojinin Balkanlar iin manas; Osmanl
mparatorluu gibi ok dilli, ok dinli, ok kltrl bir yapnn dalmas
salanarak yerine anayasal dzenli ulus devletlerin ikame edilmesinden
baka bir ey deildi.6 Bylece birok etnik topluluktan oluan Osmanl
mparatorluunun dalmasyla Balkanlarda kkl siyasi ve demograik
deiiklikler gereklemitir.
Balkanlarda ulusuluun hkim doktrin olarak ne kmasnda Osmanl
mparatorluunun, idaresi altnda yaayan halklarn kendi aralarndaki
birlik dncesini ve daha parlak gemi hafzasn muhafaza etmesine
ortam hazrlamas etkili olmutur. Bu anlamda Ortodoks kilisesi gemi-
in muhafazas ve gelecee aktarmnda nemli bir grev stlenmitir.
Ortodoks halk iin mmkn olan tek bir eitimin yrtcs olarak kili-
se kurumu, yelerine Mslmanlardan tamamen farkl ve stn olduklar
ikrini alayarak beyinlerinde Mslmanlarn tekiletirilmesine ortam
hazrlamtr. Bundan baka kilise, popler bir dini literatr ile kendi inan
sistemi ierisinde azizlerin, ehitlerin ve kahramanlarn hayat hikayelerini
srekli anlatarak gemii diri tutmutur. Yine kilise zerinden gerekle-
6 Bkz.: Barbara Jelavich, Balkan Tarihi 18. ve 19. Yzyllar, C. I, (ev. hsan Durdu, Haim-Gl-
in Ko), Kre Yaynlar, stanbul 2006, s. 195-198.
tirilen dini sanat gemiteki yneticileri portre ve sembollerle reterek,

Hristiyanlara atalarnn bir dnem hkim olduklar Bizans bata olmak
zere, Bulgar ve Srp krallklarn hatrlatmtr. Okuma yazma bilmeyen
Hristiyan kyllere tarih algsn oluturmak iin bavurulan yol ise, szl
epik ve popler iirler zerinden gemie dair hikaye anlatan, halk ara-
snda dolaan kiiler kurguluyordu. Bu hikyelerin en eskileri arasnda
10. yzylda Bizans snr savalarnn Mslman Araplara kar kahra-
manlklarn anlatan Yunan arklar ne kmaktayd. Daha sonrasnda
ise stanbulun dn anlatan ulusal trajediler tekrar tekrar ilendi.
Ekonomik durumlar iyi olan Yunanllar edebi dil sorunu zerine gitti.
Konuulan birok Yunan azndan ada bir yaz dilinin oluumunda 18.
yzyln son eyreinde Viyanada baslmaya balanan Yunanca kitaplar
ve Aydnlanma dncesinden etkilenen edebi ahsiyetler ok etkili oldu.
Bylece din, dil ve tarih birliinin salanmas Yunan ulus devletinin kurul-
masnda temel oluturdu.7
Yunan ulusuluunu harekete gemesine katkda bulunan olgulardan
biri de hi phesiz 18. yzylda ticaretin canlanmasna bal olarak ikti-
sadi koullarn gelimesidir. Osmanl mparatorluu ve Avrupa arasn-
daki ticaret Balkanlar zerinden hzla artarak; Avusturya-Macaristan ve
Rusyann politikalar, genelde Balkan zelde ise Rum tccar ve gemicile-
rin lehine koullarn olumasna ortam hazrlamtr. Karadenizin kuzeyi-
ne yerleen Rusyann tama ticaretinin byk bir ksm Kk Kaynarca
Antlamasna gre Rus bandras tayan Rum gemi sahiplerinin elindeydi.
Uluslararas ticaret grece Rumlar bata olmak zere Ermeniler, Yahudiler
ve dier Ortodoks Hristiyanlar gibi imparatorluun gayrimslim tebaa-
snn elinde bulunuyordu. Yerel dili bilemeyen ve blgesel ticaretin usul
ve kaidelerinden uzak Avrupal tccarlar Ortodoks Rumlar arac ve ter-
cman olarak kullanyordu. Rumlarn ticari araclktaki tekelleri gemi sa-
hiplii, inaatlk ve tayfalk gibi deniz ticaretinin btn alanlarndaki
maharetleri bu alanlarda da onlar imparatorluk tebaas arasnda ne ka-
ryordu. Fransz donanmasnn Napolyon Savalar srasnda Akdenizden
ekilmesiyle birlikte Rum gemileri tama ticaretinin neredeyse tamamna
hakim oldular. ngilterede balayarak Bat ve Orta Avrupay etkileyen sa-
nayi inklb btn Avrupada toplumsal bir dnme neden olmutur.
Corai olarak Avrupaya yakn konumdaki Balkanlar, ksa srede fabrika-
larn hammadde ve artan ehir nfuslarna besin maddesi salama nokta-
snda da ne kmtr. Osmanl mparatorluunun d ticaretinde etkili
olan Ortodoks Rum tccarlar yabanc lkelere gittiklerinde buralardaki
hkmet sistemleriyle kendilerininki arasnda mukayese yapma ans bul-
duklar gibi buralarda gelien siyasi doktrinlerle de tanma imkn elde
etmilerdir. zellikle Fransz Devriminin yayd ikirlerden etkilenen bu
tccarlar dier Balkanl uluslar gibi Yunan bamszlk hareketinin gele-
cekteki lider kadrosu iinde yer alacaklardr.8
7 Bkz.: Jelavich, age, s. 198-203.

8 Bkz.: Jelavich, age, s. 203-210.
Nihayetinde 19. yzyln Orta Avrupa iin ulusal bir geliim a olmas
Osmanl mparatorluundaki ulusu hareketleri kuvvetlendirdi. Bununla
birlikte Yunan syan gibi ulusal isyanlarn organizasyonu Osmanl
mparatorluunda yer alan sekler bir liderliin eliyle gerekleti.9 Her
ne kadar ulusuluun ne knda Avrupadan devirilen siyasal kurum-
lar etkili olmakla birlikte isyanlarn temelinde yerel koullar, yneticile-
rin tutumlar,10 Osmanl ynetiminin Yunan toplumuna dorudan ulama
aralarndan mahrum oluu da belirleyici olmutur. Bu noktada Osmanl
devlet idaresi ykselen ulusuluk ikrine kar; genel anlamda Mslman
ve gayri mslim tebaay Osmanlclk ikri altnda birletirmeye dnk po-
litikalar gelitirmitir.
Balkanlar 19. yzylda Byk Devletlerin atma sahas haline gelmi-
tir. zellikle 1878 Berlin Kongresinden sonra Byk Devletler Osmanl
mparatorluunun nasl paralanaca ve bu paralanmadan payla-
rna nerelerin decei konusunda politikalar retmilerdir. Osmanl
mparatorluunda yaayan halklarn isyanlar ve isyanlara Avrupal dev-
letlerin mdahalesi gibi konularn etrafnda dnen sorunlar yuma ksa-
ca Dou Sorunu olarak nitelendirilmekte olup;11 bu durum Yunanistann
bamszln kazanmas ve Megali dea12 erevesinde topraklarn geni-
letmesi srecinde de belirleyici olmutur. Bu balamda 1821 ylnda kan
bir isyan sonucu Osmanl mparatorluundan ilk ayrlan toprak paras
Mora yarmadas olacaktr. 1830 ylnda ngiltere, Fransa ve Rusyann
kendi aralarnda imzaladklar protokolle bamsz bir Yunanistan Krall
kurulmutur. Ksa bir sre sonra bu krallk birliini salayabilmesi iin yo-
un ulusu sylemler gelitirmi, gerekte Arnavuta/Yunanca konuan13
ve Rum Ortodoks dinine inanan bir halkn yaad bu kralln bana
1832 ylnda Bavyera Wittelsbach hanedanndan bir Katolik Alman olan
9 Yunan syan hakknda detayl bir alma iin bkz.: Ali Fuat ren, Balkanlarda lk Dram:
Mora Trkleri ve Eyaletten Bamszla Yunanistan, Babali Kltr Yaynclk, stanbul
2009.
10 Bu konuda deerlendirmeler iin bkz.: Halil nalck, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, Eren Yayn-
lar, stanbul 1992; Selim Aslanta, Osmanlda Srp syanlar, 19. Yzyln afanda Balkan-
lar, Kitabevi Yaynlar, stanbul 2007.
11 Dou Sorunu hakknda detayl bir alma iin bkz.: Matthew Smith Anderson, Dou Sorunu
1774-1923 Uluslararas likiler zerine Bir nceleme, ev. dil Eser, YKY, stanbul 2001.
12 Yunan devletinin kurulu snrlar dnda olup da Yunanllarn gemite yaam olduklar top-
raklar kendi siyasi snrlar iine katarak be denizli (Karadeniz, Ege, Marmara, Akdeniz ve
yon Denizi) ve iki ktal (Yunanistan ve Bat Anadolu) byk bir Yunanistan kurma idealidir.
Geni bilgi iin bkz.: M. Murat Hatipolu, Yunanistandaki Gelimeler Inda Trk-Yunan
likilerinin 101 Yl(1821-1922), Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1988,
s. 29-34.
13 1821de Morada isyan edenler daha sonra Yunan Krallnn tebaasn oluturacaklardr. Bu
isyanclarn birou Yunanca deil Arnavuta konuuyorlard. Arnavuta konuan ve Bat li-
teratrnde dorudan Arnavut olarak nitelendirilen bu insanlar dini aidiyet bakmndan Rum
Ortodoks idiler. Bu konuda bkz.: Bestami S. Bilgi, Dou Karadeniz Rumlar. syan ve G
(1919-1923), TTK Yaynlar, Ankara 2011, s. 3, 10. dipnot.
Prens Otto kral olarak atanmtr.14 Uygun iklimi, seyrek nfusu ve ok az

saydaki ticaret merkezine ramen ynetim asndan bir takm skntlar
iinde olan Yunan Krallndan ok sayda Rum Ortodoks nfus Osmanl
mpratorluu topraklarna zellikle de Bat Anadoluya g etmitir. Bat
Anadolu kylarnn elverili corai konumu ve ticari ekiciliinin de etki-
siyle gerekleen ve 19. yzyln ikinci yarsna kadar devam eden bu gler,
buradaki Mslman nfusa gre oranlar daha az olan Rum Ortodokslarn
saysn arttrmtr.15 Sadece bu durum bile Trk boyunduruundan kur-
tulmay asl ama olarak belirleyen16 Rum syannn ne kadar ulusu bir
kalkm olduunun sorgulanmas iin yeterli bir veri olduu kanaatinde-
yiz.
Yunanistann Mora gibi ok kk bir corafyada kurulmu olmas;
kralln Rum Ortodoks halknn karlatklar ekonomik skntlar se-
bebiyle Osmanl mparatorluunu tercih etmesine neden oldu. Bununla
birlikte 1837 ylnda Atina niversitesinin almasndan sonra zellikle
Anadoludaki Rum Ortodoks ahali iin Yunanistan, bir ekim merkezi ha-
line geldi. Osmanl Rumlarndan pek ok gen eitim almak iin bu ni-
versiteye gitmitir.17 Bunlardan baka imparatorluktaki yaam koullar-
n beenmeyen bir ksm Rumlar da Yunan Krallna g etmeye bala-
mlardr. G edenlerin says Yunanistanda artmaya balaynca burada
asl Yunann kim olduu noktasnda yerli-gmen tartmas balamtr.
Tartmann taralarndan Morallar, kendilerinin gerek Yunan olduklar-
n, isyan srecinde asl mcadeleyi kendilerinin verdiklerini ve bu sebeple
de devletin asl sahiplerinin kendileri olmas gerektiini ileri srmlerdir.
Buna karn gmenler, Megali dea dncesinin de bir bakma temelini
oluturan; Yunanistann sadece Moradan ibaret olmadn, Yunanistann
Yunan Krall dnda Yunanllarn yaad her yer olduunu, bu neden-
le bu corafyalardan gelen insanlarn da Yunan olduklarn iddia etmi-
lerdir.18 Aslnda yaanan bu tartma; Yunanistann kuruluuyla birlikte
balayan Balkan Savalar, I. Dnya Sava, Anadolu Harekt sonrasnda
Lozanda imzalanan Trk-Yunan Nfus Mbadelesi anlamas ve sonra-
snda da devam eden kadim bir tartmadr.
1830 Yunan Krallnn kuruluundan 1923 Trk-Yunan Nfus
Mbadelesine kadar gelen srete Byk Devletlerin desteinde Megali
dea erevesinde gelien olaylar ksaca deerlendirirsek karmza yle
14 Hatipolu, age, s. 27, s. 30.

15 Bu konuda daha kapsaml bir deerlendirme iin bkz.: Gerasimos Augustinos, Kk Asya
Rumlar, (ev. Devrim Evci), Ayra Yaynlar, Ankara 1997, s. 38-48.
16 Bilgi, age, s. 3.
17 Augustinos, age, s. 248.
18 Bkz.: Bilgi, age, s. 4.
bir tablo kacaktr: ngilterenin 1815den beri elinde bulundurduu yon

Adalar(Yedi Adalar Cumhuriyeti)n19 Krm Sava srasnda Osmanl
mparatorluuna saldrmamas karlnda Yunanistana devretme tek-
liini Kral Otto kabul etmedii iin bir sre sonra tahttan indirilmi ve ye-
rine Danimarkal George (I. Yorgo) tahta kmtr. Bu durum vesilesiyle
Yunanistan biraz daha kendi yanna ekmek isteyen ngiltere 1864 ylnda
yon Adalarn Yunanistana devretti. 1881-1897 yllar arasnda yine Byk
Devletlerin mdahaleleri ile Yunanistan lehine snr dzenlemelerinin ya-
pld yllardr. 1877-78 Osmanl-Rus Savandan yenik kan Osmanl
mparatorluu, Kbrs ngiltereye brakrken; 1881 stanbul Konferans
ile Teselya ve Epirden yaklak 13.500 km2lik topra ve 290.000 civarn-
da bir nfusu Yunanistana brakmtr. Bylece Yunanistann kuzeye do-
ru Teselyay da iine alarak snrlarn geniletmesi salanmtr.20
Elefterios Venizelosun 1910 ylnda iktidara gelmesi Yunan Megali
deas iin de bir dnm noktas olmu, bu dnemde politik artlarn da
msaadesiyle bu dnce hzla ivme kazanmtr. Venizelos, Megali dea
ikrini Yunanlarn beyninde romantik bir d olmaktan kararak; tarihi,
ekonomik, demograik, corai temelde yeniden yorumlamtr. Bu saye-
de oluan sosyal ve siyasal ortam Byk Devletlerin sempati ve destei-
ni kazanmak iin kullanmtr. Bu anlamda Byk Devletler arasndan
en nemli destei de ngiltereden grmtr.21 Nitekim Yunanistan,
I. Dnya Sava sonunda 30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros
Mtarekesinin ar hkmleri gerei lkesinin tilaf Devletleri tarafn-
dan igalini engelleyemeyen Osmanl mparatorluunun bu durumunu,
Megali deay gerekletirmek iin tarihi bir frsat olarak deerlendirmi-
tir. Byk Devletlerin zellikle de ngilterenin desteini alan Yunanistan,
15 Mays 1919da zmire asker kararak Anadolu Seferine girimitir. Bu
igal karsnda Trk Milleti, Mustafa Kemal nderliinde bir araya ge-
lerek Milli Mcadeleyi balatm ve Trk ordusunun 26 Austos 1922de
gerekletirdii Byk Taarruz ile birlikte Yunanistann Anadolu Seferi,
Anadolu Macerasna dnerek ok byk bir ykmla sonulanmtr.
Bu olay Yunan tarih yazmnda Mikrasiatiki Katastroi yani Kk Asya
Felaketi olarak anlmaktadr.22
Yunanistan, kurulduu 1830 ylndan 1920lere kadar 65.000 km2lik
topran 170.000 km2 ye, 600.000lik nfusunu da neredeyse 5.000.000a
19 Yedi Adalar Cumhuriyeti diye anlan yon Adalar; Korfu, Zenta, Kefalonya, Lefkas, taka, Pak-
sos ve Antipaksostan olumaktadr.
20 Hatipolu, age, s. 37.
21 Bkz.: Ahmet Eilolu, Osmanl Rumlar G ve Tehcir 1912-1918, Bayrak Yaymclk, stanbul
2011, s. 19; Hatipolu, age, s. 51-57.
22 Yunanistann Kk Asya Felaketi konusunda daha detayl bir deerlendirme iin bkz.: Osman
Akandere-Yaar Semiz, 1919-1922 Yllar Arasnda Yunanllarn Anadolu Maceras ve Kk
Asya Felaketi, Trkiye Sosyal Aratrmalar Dergisi, C. 7, S:2, (Austos 2003), s. 51-85. Ayrca
bkz.: Alexander Anastasius Pallis, Yunanllarn Anadolu Maceras (1915-1922), (ev. Orhan
Azizolu), YKY, stanbul 1995.
ykseltmitir.23 Yaklak bir asr gibi ksa bir zaman diliminde bu kadar
hzl byyen Yunanistan, ancak 1922de Anadoluda ald ar yenilgiy-
le durdurulabilmitir. 1922 yenilgisi Yunan Megali deas iin de byk
bir hezimet olmutur. Daha da nemlisi Lozanda imzalad nfus sz-
lemesi sonrasnda Anadoludan gen yaklak 1.500.000 civarnda Rum
Ortodoks mbadilin yerletirme ve besleme problemiyle kar karya ka-
lan Yunanistan; sosyal, ekonomik ve siyasi i karklklarla kar karya
gelmitir.
Zorunlu Bir G Hikayesi: 1923 Trk-Yunan Nfus Mbadelesi

30 Ocak 1923 tarihinde Lozanda Yunan ve Trk Halklarnn Mbadelesine
likin Szleme ve Protokol adyla imzalanan karlkl ve zorunlu nfus
gn esas alan mbadele24 szlemesi, uzun ve karmak 19. ve 20. yz-
yllarn modern ulus devlet yaratma srecinin bir parasdr. Daha ak
ifadesiyle; bir arada yaama kltrne sahip farkl desenler olarak nite-
lendirilen halklarn belli snrlar iinde aynlatrlmas gereken eyler
olarak tanmland srecin bir merhalesidir. Bu anlamda mbadele sz-
lemesi, Lord Curzonun deyimiyle halklarn ayrmas25 iin yasal ere-
venin hazrland ve bunun nasl uygulandn gsteren hukuki bir me-
tindir. Bir bakma insann insanla trampas anlamna gelen Trk-Yunan
Nfus Mbadelesi, Balkan Savalarnn sonucunda kararlatrlan ancak
I. Dnya Savann balamas sebebiyle gerekletirilemeyen bir giriimin
tamamlanmasdr.26
Mbadele ikri ilk olarak 1877-78 Osmanl-Rus Sava sonrasnda ger-
ekleen bar grmelerinde ortaya atlm fakat uygulanmamtr. lk
defa Balkan Savalar sonrasnda Osmanl Devleti ile Bulgaristan arasn-
da 1913 ylnda imzalanan stanbul Antlamas ile karlkl nfus deiimi
gerekletirilmi olup,27 bu antlama Osmanl mparatorluu ile Balkan
Devletleri arasnda ileride yaplacak nfus deiimleri iin de bir rnek te-
23 Bkz.: M. Murat Hatipolu, Yakn Tarihte Trkiye ve Yunanistan 1923-1954, Siyasal Kitabevi,
Ankara 1997, s. 3.
24 Mbadele, Arapa bir isim olan bedel szcnden tretilmi olup; bir eyin baka bir eyle
deitirilmesi, trampa, dei toku anlamna gelmektedir.
25 Rene Hirschon, Ege Blgesindeki Ayran Halklar, Egeyi Geerken 1923 Trk-Yunan Zo-
runlu Nfus Mbadelesi, Der. Renee Hirschon, (ev. Mide Pekin-Ertu Altnay), stanbul
Bilgi niversitesi Yaynlar, 2. Bask, stanbul 2007, s. 4.
26 Bu konuda daha geni bilgi iin bkz.: Ayhan Aktar, Nfusun Homojenletirilmesi ve Ekonomi-
nin Trkletirilmesi Srecinde Bir Aama: Trk-Yunan Nfus Mbadelesi, 1923-1924, Egeyi
Geerken 1923 Trk-Yunan Zorunlu Nfus Mbadelesi, (Der.) Rene Hirschon, (ev. Mide
Pekin-Ertu Altnay), stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2. Bask, stanbul 2007, s. 119-125.
27 Osmanl-Bulgaristan arasnda daha kk apta gerekletirilen nfus mbadelesi konusunda
geni bilgi iin bkz.: Glay zgr, Balkan Savalar ve Sonrasnda Bulgaristan ve Osmanl
Devleti Arasnda Arasnda Nfus G, DE Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Ya-
ymlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir 2008.
kil etmitir.28 Buna gre Bulgaristandaki Trk aznln haklarn gvence

altna alan antlama, her iki devletin ortak snr boyunca 15 kilometrelik
alan iinde kalan kylerin nfuslarnn karlkl mbadelesini karara ba-
lamtr. Bylece 48.750 Mslman(=Trk), 46.764 Bulgarla karlkl ola-
rak deitirilmitir.29 Ortak snrdaki on be kilometrelik alanla snrl, ok
daha dar bir alanda gerekleen Osmanl-Bulgar nfus deiimine nazaran
Trk-Yunan nfus mbadelesi, bir buuk milyondan fazla insann hayatn
etkileyen ve her iki devletin ulusal snrlarnn tamam30 zerinden gerek-
letirilen bir insan trampas olarak sonular ok daha trajiktir. Bununla
birlikte Trk-Yunan nfus mbadelesi, aznlklar sorununu zmek iin si-
yaset retenlere mbadele ikri uluslararas politikada bir emsal tekil et-
mi ve daha sonraki srete de dnyann pek ok yerinde gerekleen toplu
nfus ihralarnda bir yntem olarak kullanlmtr. rnein 1937 ylnda
ngiltere, Filistin zerindeki mandasnn sona ermesiyle birlikte blgenin
geleceini ekillendirmek isterken, Rum mltecilerin yerletirilmesinde
tecrbe sahibi bir brokratn bakanlndaki bir hkmet komisyonu ma-
rifetiyle Araplar ile Yahudiler arasnda Lozan tipi bir mbadeleyi hararetle
savunmutur.31 Yine 1944de Polonya ve Sovyetler Birlii arasnda yaplan
mbadele antlamas ve 1946da ekoslovakya ile Macaristan arasndaki
nfus mbadelesi, Trk-Yunan modeli rnek alnarak gerekletirilmi-
tir.32
Lozan Trk-Yunan Nfus Mbadelesine ilikin szlemesinin madde-
leri zerinden bir tahlil yapmak gerekirse; 19 maddeden oluan szleme,
Lozan Bar antlamasndan ayr fakat Trk-Yunan her iki tarafn da ze-
rinde uzlat iki metinden biridir.33 Szlemede zetle mbadeleye kim-
lerin dahil edilecei, kimlerin hari tutulaca, mlklerin tasiyesinin na-
28 Bu konuda daha detayl bilgi iin bkz.: Selahattin nder, Balkan Devletleriyle Trkiye Ara-
sndaki Nfus Mbadeleleri (1912- 1930), Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits
Yaymlanmam Doktora Tezi, Eskiehir 1990.
29 Bkz.: zgr, agt, s. 84-85, s. 88.
30 30 Ocak 1923 tarihli szlemenin 2. Maddesine gre; Bat Trakyada yaayan
Mslmanlar(=Trkler) ve stanbul belediye snrlar ierisinde yaan Rumlar dahil edilme-
mitir. Szlemenin tam metni iin bkz.: smail Soysal, Trkiyenin Siyasal Antlamalar I.
Cilt (1920-1945), TTK Yaynlar, Ankara 1989, s. 177-184. 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Bar
Antlamasnn 14 maddesi ile de, Gkeada (mroz) ve Bozcaada(Tenedos)da yaayan Rum-
Ortodoks halk, mbadele dnda braklacaktr. Lozan Bar Konferansnn Trkeye evrilmi
tam metni iin ayrca bkz.: Seha Meray, Lozan Bar Konferans Tutanaklar- Belgeler, 8 Cilt,
YKY, stanbul, 2003.
31 Bkz.: Bruce Clark, ki Kere Yabanc, (ev. Mide Pekin), stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar,
stanbul 2008, s. XV.
32 Bkz.: Onur Yldrm, Diplomasi ve G Trk-Yunan Mbadelesinin teki Yz, stanbul Bilgi
niversitesi Yaynlar, stanbul 2006, s. 13.
33 Dieri, ayn gn imzalanan: Sivil Rehinelerin Geri Verilmesine ve Sava Tutsaklarnn Mba-
delesine likin Trk-Yunan Anlamas idi. Bkz.: Baskn Oran, Kalanlarn yks, Egeyi
Geerken 1923 Trk-Yunan Zorunlu Nfus Mbadelesi, Der. Rene Hirschon, (ev. Mide
Pekin-Ertu Altnay), stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2. Bask, stanbul 2007, s. 162.
sl yaplaca gibi konular iermektedir. Szlemenin ilk maddesine gre

zorunlu mbadele Trk topraklarnda yaayan Rum Ortodoks dininden
Trk vatandalar ile Yunan topraklarnda yaayan Mslman dininden
Yunan vatandalar kapsyordu. 1 Mays 1923 tarihinden balayarak ger-
ekletirilecek olan mbadeleye tabi olan mbadillerin, Trk ve Yunan
hkmetlerinin izni olmadan her iki lkeye de yaamak iin yerlemeleri
mmkn olamayaca kesin bir dille ifade edilerek kendilerine seme hakk
tannmamtr. Mbadelenin zorunlu olmasn isteyen ngiltere olmutur.
Konferansa da bakanlk eden Lord Curzon ve onun ahsnda mtteiklerin
asl amacnn, I. Dnya Sava sonucunda Osmanl, Avusturya-Macaristan
ve Rusya mparatorluklarnn yklmasndan sonra ulus eksenli ina edi-
len yeni dnya dzeni iinde aznlklar sorununa radikal bir zm bulma
gayretleri olduu anlalmaktadr.34 Uygulamada bu zm aray, mba-
dele szlemesi rneinde olduu gibi, devletlerin karlar, geri dnlmez
ve telai edilemez bir ekilde insanlarn meru haklarnn nne geirilmek
suretiyle gerekletirilebilmitir.
Szlemenin ikinci maddesi yerlerinde kalmalarna izin verilenlerin
(tabli) istisnalarn belirlemektedir. Buna gre stanbulda oturan Rumlar
ve Bat Trakyada oturan Mslmanlar mbadelenin kapsam dndadr.
Burada 30 Ekim 1918den nce stanbul Belediyesi snrlar iinde yerlemi
olan stanbul Rumlar kastedilmektedir. lk maddenin aksine bu maddede
sadece Rum denilmekte, Rum Ortodoks dinine bir vurgu yaplmamakta-
dr. nk stanbulda saylar Ortodokslara gre ok daha az olan Katolik
Rumlarn yannda Yunan uyruundan olan Rumlar da yaamakta idi. Bat
Trakya Mslmanlar denilirken de 1913 Bkre Antlamasnn koymu
olduu snr izgisinin dousundaki blgede yerleik olan Mslmanlar
iaret edilmektedir. Bu maddeye gre yaklak 130 bin Mslman(=Trk)
Bat Trakyada ve bir o kadar Rum ahali de stanbulda kalmtr.35 Bu
madde her iki taraf iin homojen bir ulus devlet ina etme srecinde; ulus
devlet ierisinde kadimden beri dierleriyle birlikte yaayan bir ksm in-
sanlar aznlk olarak tanmlarken, daha sonraki srete de her iki devlet
nezdinde bir aznlklar probleminin douunu hazrlamtr.
Trkiye iin ok nemli olmasna ramen hakknda ok az ey bildii-
miz 1923 zorunlu nfus mbadelesi karmak bir olaydr. Bununla birlikte
mbadeleyi tam olarak anlamak ve yorumlayabilmek iin daha fazla ara-
trmaya ihtiya olduu bir gerektir. nk Trkiyede mevcut literatrde
mbadele konusu zerine aratrmalar son derece yeni ve var olan ara-
trmalar da bir giri nitelii tamaktadr. niversitelerde yeterince konu
zerine aratrma yaplmad gibi; var olanlar kamuoyuna mal edileme-
mitir. Nfusunun neredeyse % 50si dorudan veya dolayl olarak gle
34 Oran, agm, s. 163.

35 Oran, agm, s. 167.
ilgili sorunlar yaam olan bir toplumda zorunlu g, mbadele konusu-

na gerek Trkiyede tarihilerin gerekse siyasi erkin son derece duyarsz
ve bir o kadar ilgisiz kalm olduu grlmektedir. Bu durumu Justin Mc
Carty, yeni kurulan Trkiye Cumhuriyetinin nceliklerine, tercihlerine ve
yaklamlarndaki kktenci deimelere balamaktadr. Trkiye tarihinin
son yz elli yl Batya kar mcadeleyle gemi ve bu mcadele sonucun-
da Trkiyeyi kuran kadrolar, kkl bir batya yneli stratejisi balatarak,
iki toplum arasndaki var olan gvensizlikleri ve dmanlklar gndemde
tutacak yaklamlar sergilemek yerine, gemie bir snger ekmeyi gerekli
grmlerdir. Bunlarn dnda konuya dair ilgi eksikliinin sebepleri ara-
snda toplumu ve bireyi ilgi alanlarndan dlamay alkanlk haline ge-
tirmi olan Trkiyedeki geleneksel tarih anlay da vardr.36 Trkiyedeki
durumun aksine mbadele Yunanistanda daha ilk gnlerden kamuoyu-
nun gndemine oturmu, mbadillerin yerletirildii neredeyse her ehir-
de dernekler kurulmu ve sonrasnda da konuyla ilgili akademik almalar
balatlmtr.37 Yunanistanda mbadeleyle ilgili yaplanlardan en nem-
lisi ve kayda deeri, on binlerce sayfay bulan szl tarih almalardr.
Gnmzde bu kaytlar Atinadaki Kk Asya Arivinde aratrmaclarn
hizmetine sunulmu vaziyettedir.38
Trkiyede mbadele konusuna akademik anlamdaki ilginin 1990l yl-
larn ortalarnda Kemal Arnn hazrlad Byk Mbadele adl kitabyla
balam olduunu sylemek hi de abartl olmayacaktr.39 Bu kitaptan
sonra Mehmet anl,40 Ayhan Aktar,41 Nedim pek,42, Mehmet Ali Gkat,43
36 Kemal Ar, Byk Mbadele Trkiyeye Zorunlu G (1923-1925), Tarih Vakf Yurt Yaynlar,
stanbul 1995, s. 389.
37 Mbadelenin Trk edebiyatnda ok snrl olarak yer almasnn nedenleri zerine bir deerlen-
dirme iin bkz.: Herkl Millas, Trk Edebiyatnda Nfus Mbadelesi, Metinlerin Arasndaki
Fslt, Egeyi Geerken 1923 Trk-Yunan Zorunlu Nfus Mbadelesi, (Der.) Rene Hirschon,
(ev. Mide Pekin-Ertu Altnay), stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2. Bask, stanbul
2007, s. 329-346.
38 Anadolu ile ilgili en kapsaml arivlerden biri Yunanistanda Atinada bulunan Kk Asya
Aratrmalar Merkezidir. Bu ariv, Anadolu Rumlarnn Anadoludaki hayatlar ve mbadele
ile Yunanistana gidi yklerini toplam zere kurulmu bir arivdir. Rumlarn Anadoludan
mecburi ayrllar hakknda 1950li, 1960l yllarda yaplan szl tarih grmelerini ieren ve
bu merkez tarafndan hazrlanan bir alma iin bkz.: G / Rumlarn Anadoludan Mecburi
Ayrl (1919-1923), (Der.) Herkl Millas, (ev. Damla Demirz), letiim Yaynlar, stanbul
2002.
39 Kemal Ar, Byk Mbadele Trkiyeye Zorunlu G (1923-1925), TVY Yaynlar, stanbul
1995.
40 Mehmet anl, Milli Mcadele Dneminde Trk-Yunan Esirleri ve Mbadelesi (1920-1923),
Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara 1993.
41 Ayhan Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, letiim Yaynlar, stanbul 2000.
42 Nedim pek, Mbadele ve Samsun, TTK Yaynlar, Ankara 2000.
43 Mehmet Ali Gkat, Nfus Mbadelesi Kayp Bir Kuan Hikayesi, letiim Yaynlar, stan-
bul 2002.
Emin Akda,44 Onur Yldrm,45 Mihri Belli,46 Cahide Zengin Aghatabay47

gibi aratrmaclar tarafndan yaplan almalar sayesinde mbadele ko-
nusu yakn dnem Trkiye tarihinin gndemine girmitir. Bunlardan ba-
ka Baskn Orann mbadele konusundan ziyade aznlklar sorunu zerine
younlaan, ilk basksn 1986 ylnda yapan ve 1991de geniletilerek tek-
rar yaynlanan Trk-Yunan likilerinde Bat Trakya Sorunu adl alma-
sn da burada anmak gerekir.48
lkemizde mevcut literatrde bugne kadar yaplan almalarda m-
badele, genellikle ders alnacak bir rnek ve bir baar hikayesi olarak
sunulmutur.49 Mbadelenin yol at pek ok ekonomik ve sosyal sorun
ve her iki tarafn da aznlk nfusunun byk bir ounluunu gmene
dntrerek bir bakma cezalandrmasn, insanlarn yurtlarnn ve geim
yollarnn kaybn ieren byk aclar ve sosyal, ekonomik ve kltrel ba-
larnn tahribat artc bir ekilde ikinci plana atlmtr. Dier yandan
Yldrm, Trk-Yunan zorunlu nfus mbadelesinin sebep ve sonularnn
ayrntl bir ekilde ele alnd almalarda iki nemli kusura dikkatleri
ekmektedir. lk olarak, Rumlarn ve Trklerin Osmanl ynetimi altnda
yzyllar boyunca neredeyse tamamen bar iinde bir arada yaam ol-
duu gerei gz ard edilerek, Mbadele Antlamasnn kapsamnda olan
Anadolu Rumlarnn ve Rumeli Mslmanlarnn(=Trklerinin) nfusu-
nun birbirlerine kar srekli etnik temelli bir iddet uyguladklarnn farz
edilmesidir. kincisi ise, genel olarak Mbadele Antlamasnn koullar
yerine getirilirken, mlklerin tasiyesi ve gmenlerin kayplarnn tazmin
edilmeleri sorunlarn da ieren konularn, antlama tarafndan ngrl-
d gibi gerekletirildiinin varsaylmasdr.50
Literatrde mbadelenin iki lke halklar zerindeki toplumsal, kl-
trel, siyasi ve ekonomik ynden ok ynl ve uzun sren etkileriyle il-
gili ok az alma bulunmaktadr. Trkiyede konunun bu ynlerini ia-
ret eden akademik almalarn ise 2000 Kasmnda ikinci kuaktan be
mbadilin balatt Byk Mbadele ocuklar arsna cevap veren
23 kiinin giriimiyle kurulan Lozan Mbadilleri Vakfnn abalaryla
balad bir gerektir (Belli 2006). Lozan Mbadilleri Vakfnn on yllk
44 Emin Akda, Unutulan Byk G, Zaman Kitap, stanbul 2005.

45 Onur Yldrm, Diplomasi ve G Trk-Yunan Mbadelesinin teki Yz, stanbul Bilgi ni-
versitesi Yaynlar, stanbul 2006.
46 Mihri Belli, Trk-Yunan Nfus Mbadelesi Ekonomik Adan Bir Bak, (ev. Mide Pekin),
Belge Yaynlar. stanbul 2006.
47 Cahide Zengin Aghatabay, Mbadelenin Mazlum Misairleri Mbadele ve Kamuoyu 1923
1930, Bengi Kitap Yaynlar, stanbul 2007.
48 Baskn Oran, Trk-Yunan likilerinde Bat Trakya Sorunu, Bilgi Yaynevi, 2. Bask, Ankara
1991.
49 Yldrm, age, s. 13.
50 Yldrm, age, s. 9, s. 19.
almalar sonrasnda mbadele denilen tarihsel olayn, kamuoyunun ve aka-

demik dnyann gndemine gelmesinde etkili olmutur. Yunanistandakinin
aksine Trkiyede zorunlu gn zerinden 77 yl getikten sonra mbadil-
lerin kendilerini aka ifade edebildikleri bir dernein ve bu dernee bal
ubelerin kurulabilmi olmas olayn hazin bir tarafdr. Yine 17 Austos 1999
Marmara ve birka hafta sonrasndaki 7 Eyll Atina depremlerinin mbade-
le edilmi halklar karlkl olarak harekete geirmesi ve bu duyarlln son-
rasnda Trkiyenin bu konudaki ilk etkin sivil toplum kuruluu olan Lozan
Mbadilleri Vakfnn temellerinin atlmas da olayn bir baka hazin tarafn
oluturmaktadr.
Literatrde Trk-Yunan zorunlu nfus g zerine ayrntl bir deerlen-
dirme yaptmzda ortaya yle bir tablo kmaktadr: Mbadeleye tabi tutu-
lan nfusun iskn srasnda baz hatalarn yapld grlmektedir. rnein
Yunanistanda Drama, Serez, Kavala gibi blgelerde ttnclk yaparak haya-
tn kazanan gmenlerin Anadoluda ttn ekiminin mmkn olamayaca
blgelere yerletirilmi olmalar; dier yandan geldikleri blgelerde buday,
arpa, avdar gibi rnleri yetitiren gmenlerin de ba ve zeytinliklerin yo-
un bulunduu blgelere yerletirilmeleridir. Bu srete zorunlu iskna tabi
olan gmenler geldikleri yerlerde bildikleri buday retimini gerekletire-
bilmek iin yetimesi yzyllar alan zeytin aalarn keserek buralarda buday
yetitirmeye almlardr. Sonu tahmin edilebilecei gibi olumsuzdur. 18.
yzyln son eyreinden itibaren Osmanl periferisinde balayan zlmey-
le birlikte Balkanlar, Kafkaslar bata olmak zere youn bir muhacir nfusu
Osmanl mparatorluu iskn edebilme baarsn gstermitir. Buna karn,
Osmanl dnemine nazaran saylar daha az, yaklak 400 bin civarnda olan
mbadillerin yerletirilmesinde bir takm aksaklklarn yaanmasn baz
sebeplere balamak mmkndr. Bunlar arasnda en nemlisi Trkiyeden
giden Rumlarn genellikle ehirli ve esnaf nfusu oluturmalarna karlk
Rumeliden gelenlerin daha ok kyl ve ifti olmalardr. Milli Mcadele s-
recinde baz kyler yaklmam, devletin henz otoriteyi tesis edemedii sava
sonrasnda yaanan karmaada Rumlara ait tanmazlar bir ksm kimseler
tarafndan fuzuli igal edilmemi olsa bile; Mslmanlar ve Rumlar arasn-
daki bu toplumsal kken fark iskn srasnda baz problemlerin yaanmas-
n kanlmaz klacaktr. Dier taraftan Ankara hkmetinin elinde idare et-
tii toplum hakknda salkl bir istatistik verilerin hazr olmay, Osmanl
mparatorluu dneminden kalanlarn ise on yllk sava sonucunda kullan-
lamaz hale gelii de etkili olmutur.51
Mbadeleye tabi tutulan nfusun giden 1,2-1,3 milyon civarndaki gayri-
mslim nfusa karlk 400-500 bin civarnda bir Mslman nfus gelmi-
tir. Gelenler ve gidenler arasndaki bu ak ara farka karlk Trkiyeye ge-
len mbadillerin fuzulu igal gibi deiik gerekelerle konut sknts ektik-
leri bir gerektir. Bununla birlikte 5 milyon civarnda bir nfusa sahip olan
Yunanistanda mbadillerin ektikleri sknt Trkiyeye gelenlere nazaran ok
daha fazla olduu bir gerektir. Sava sonras bir ykm yaayan Yunanistan
51 Aktar, agm, s. 141-142.

mevcut nfusunun 1/5inden daha fazla bir nfusu iskan etme problemiyle
kar karya gelmi; bu i iin kendi kaynaklarnn yetersizlii bu devleti
dardan kredi almaya yneltmitir. Bu nedenle ekonomik bamllktan
kurtulamayan ve sonrasnda ekonomik skntlar yaayan Yunanistan 20.
yzyln son eyreine kadar mbadillerin iskann tamamlayamamtr.
yle ki Anadoludan g ettirilip Pire limanndaki baraka tipi konutlara
yerletirilen mbadiller 1970lerde hala bu konutlarda yaamaya devam
ettikleri dnlrse;52 Yunanistandaki tablonun grlmesi asndan
nemli olacaktr. Yunanistandaki mbadillerin karlatklar en nemli
sknt ise Yunan toplumuna entegrasyon problemi olmutur. Anadolunun
deiik blgelerinden g eden mbadiller uzun yllar Yunanistann otok-
ton halk tarafndan kabul edilmeyerek Trk tohumu eklinde ithamlara
maruz braklmlardr. Doktora tez hazrlmz srasnda saha aratr-
mas sebebiyle bulunduum Drama, Kavala, Saraban ve Selanikte m-
badelenin zerinden seksen yl akn bir sre ve aradan iki nesil getii
halde mbadillerin Trke anlyor hatta konuamaya devam ediyor olu-
u bu lkede yaanan entegrasyon problemiyle alakal grnmektedir.
Yunanistana geldiklerinde byk bir ksm Yunanca bilmedii anlalan
Anadolu Rumlarnn evlerinde zellikle aile iinde doduklar vatanlar-
nn dili Trkeyi konumaya ve yaatmaya devam ettikleri anlalmakta-
dr. Yine bu mbadillerin pek ou soyad olarak Anadoluda kendilerine
sylenen Trke lakaplar soyad olarak yaatmaya devam etmilerdir.
Sonu ve neriler
Homojen bir Trkiyenin oluumunda ok nemli bir yere sahip olan m-
badelenin, literatrde bugne kadar daha ok diplomatik ynden ders aln-
mas gereken bir rnek ya da bir baar hikayesi olarak ele alnd grl-
mektedir. Son yllarda mbadele zerine yaplan aratrma says gittike
artm olmasna ramen konunun allmay bekleyen pek ok ynnn
olduu da bir gerektir. Bugne kadar yaplan mevcut almalarn, 1930a
kadar devam eden mbadelenin younlat 1923-25 yllar zerine odak-
land, Egenin her iki yakasnda da mbadeleden nce yaananlarla m-
badillerin Trkiyeye geldikten sonra yaadklarnn pek fazla mercek alt-
na alnmad grlmektedir. zellikle mbadelenin sosyo-ekonomik bo-
yutu literatrde yeterince irdelenmemitir. Bu balamda mbadele edilen
halkn yerletirildikleri blgelerde karlatklar glkler, sosyal hayata
uyum saarken yaadklar skntlar literatrde ok da zerinde durulan
konular olmamtr. Dier taraftan Yunanistandan zorunlu ge tabi tu-
tulan Mslman halkn yaadklar yerlerde ura alanlaryla Anadoluda
yerletikleri yerlerdeki ura alanlarnn karlatrmas yaplabilir. Bu
anlamda Babakanlk Cumhuriyet Arivinde peyder pey almaya devam
52 Rene Hirschon, Mbadele ocuklar, (ev. Serpil alayan), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stan-
bul 2000; s. XV-XVIII.
eden mbadele evrak ierisindeki verilerden hareketle konunun eksik ka-

lan sosyo-ekonomik boyutu tamamlanabilir. rnein mbadiller iin ha-
zrlanan mbadele tasiye talepnamesi belgesi ierisinde arazisinde yeti-
tirdii mahsulat nevi eklinde geen ksmda; mbadillerin geldikleri yer-
lerin iklim artlarna ve yetitirdikleri rnlerin durumuna uygun blgele-
re iskan edilip edilmedikleri spesiik anlamda incelenebilir. Yetitirdikleri
rnler ynyle iskan edildikleri yerlerde bir devamlln sz konusu olup
olmadna baklabilir. Mbadillerin gelip yerletirildikleri blgelerde m-
badele antlamasnn ngrd mal ve mlklerin adil bir ekilde bu ai-
lelere verilip verilemedii, mallarn datmnda eit bir paylam gerek-
lememise bunun nedenlerinin neler olduu literatrde konunun eksik
kalan dier ynleridir. te yandan yine mbadillerin tasiye talepnameleri
verilerinden yola karak mbadillerin Yunanistanda yaadklar blgeler-
deki sosyo-ekonomik durumlar zerine kolektif almalar yaplabilir. Bu
sayede gelenlerin mbadele srecinde Yunanistandaki tanr tanmaz
mal varlklarna karlk gelen mal-mlk Trkiyede yerletirildikleri yer-
lerde ne oranda karln alp-alamadklar da ortaya karlabilir.
1923 Mbadelesinin daha iyi anlalabilmesi iin literatrde bundan
sonraki almalardan beklenen ise, kitlesel zorunlu gn her iki lkeyi
nasl etkilediinin daha detayl bir ekilde ortaya konulmaya ve bunun te-
sinde de her iki lkede ok farkl yerlere yerletirilmi mbadilleri kap-
sayacak ekilde alan aratrmalar yaplarak mbadelenin uzun vadede
halklar ve halklarn kltr zerindeki etkilerinin ortaya karlmaya ihti-
ya vardr. Bunun yaplabilmesi iin de bugne kadar byk lde ulusal
snrlar iinde hapsolmu bilgilerin yeniden gzden geirilerek mbadele
konusunun tekrar ele alnmas gerekir. Trkiyede hayattan gemekte olan
birinci kuak mbadillere ulalarak bir an nce szl tarih almalar-
nn, btn ge kalnmla ramen tamamlanmas gerekmektedir. Bu a-
lmalarn daha hzl yrtlebilmesi iin ise, mbadillerin youn olarak
yerletirildii Karadeniz, Bat Anadolu veya Anadolu blgelerinde baz
niversitelerde Mbadele Aratrmalar Merkezleri kurulabilir. Sonu ola-
rak mbadele, en az Yunanistandaki kadar, hak ettii lde ve detayl bir
ekilde hala ele alnmay bekleyen bakir bir konu olarak akademik dnya-
nn karsnda duran bir olgudur.
Kaynaka
AGHATABAY Cahide Zengin, Mbadelenin Mazlum Misairleri Mbadele ve Kamuoyu

19231930, Bengi Kitap Yaynlar, stanbul 2007.
AANOLU, H. Yldrm, Osmanldan Cumhuriyete Balkanlarn Makus Talihi G, Kum
Saati Yaynlar, stanbul 2001.
AKANDERE Osman SEMZ Yaar, 1919-1922 Yllar Arasnda Yunanllarn Anadolu Maceras ve
Kk Asya Felaketi, Trkiye Sosyal Aratrmalar Dergisi, C. 7, S:2, (Austos 2003),
s. 51-85.
AKDA Emin, Unutulan Byk G, Zaman Kitap, stanbul 2005.
AKTAR Ayhan, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, letiim Yaynlar, stanbul:
2000.
ANDERSON Matthew Smith, Dou Sorunu 1774-1923 Uluslararas likiler zerine Bir
nceleme, (ev. dil Eser), YKY, stanbul 2001.
ASLANTA Selim, Osmanlda Srp syanlar, 19. Yzyln afanda Balkanlar, Kitabevi
Yaynlar, stanbul 2007.
AUGUSTINOS Gerasimos, Kk Asya Rumlar, (ev. Devrim Evci), Ayra Yaynlar, Ankara
1997.
BELL Mihri, Trk-Yunan Nfus Mbadelesi Ekonomik Adan Bir Bak, (ev. Mide
Pekin), Belge Yaynlar. stanbul 2006.
BLG Bestami S., Dou Karadeniz Rumlar. syan ve G (1919-1923), TTK Yaynlar,
Ankara 2011.
CLARK Bruce, ki Kere Yabanc, (ev. Mide Pekin), stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar,
stanbul 2008.
ANLI Mehmet, Milli Mcadele Dneminde Trk-Yunan Esirleri ve Mbadelesi (1920-
1923), Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Doktora Tezi,
Ankara 1993.
DAI hsan, 11 bin 547 sadece bir say m?, Zaman, 10 Nisan 2012.
EFLOLU Ahmet, Osmanl Rumlar G ve Tehcir 1912-1918, Bayrak Yaymclk, stanbul
2011.
Egeyi Geerken 1923 Trk-Yunan Zorunlu Nfus Mbadelesi, (Der.) Rene Hirschon,
(ev. Mide Pekin-Ertu Altnay), stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2. Bask, stanbul
2007.
EREN Ahmet Cevat, Trkiyede G ve Gmen Meseleleri, Nurgk Matbaas, stanbul 1966.
G / Rumlarn Anadoludan Mecburi Ayrl (1919-1923), (Der.) Herkl Millas, (ev.
Damla Demirz), letiim Yaynlar, stanbul 2002.
GKATI Mehmet Ali, Nfus Mbadelesi Kayp Bir Kuan Hikayesi, letiim Yaynlar,
stanbul 2002.
HALAOLU Ahmet, Balkan Harbi Srasnda Rumeliden Trk Gleri (1912-1913), TTK
Yaynlar, Ankara 1995.
HATPOLU M. Murat, Yunanistandaki Gelimeler Inda Trk-Yunan likilerinin
101 Yl(1821-1922), Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara 1988.
___________________, Yakn Tarihte Trkiye ve Yunanistan 1923-1954, Siyasal
Kitabevi, Ankara 1997.
HIRSCHON Rene, Mbadele ocuklar, (ev. Serpil alayan), Tarih Vakf Yurt Yaynlar,
stanbul 2000.
NALCIK Halil, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, Eren Yaynlar, stanbul 1992.
PEK Nedim, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri, TTK Yaynlar, Ankara 1994.
__________, Mbadele ve Samsun, TTK Yaynlar, Ankara 2000.
JELAVICH Barbara, Balkan Tarihi 18. ve 19. Yzyllar, C. I, (ev. hsan Durdu, Haim-Glin
Ko), Kre Yaynlar, stanbul 2006.
McCARTY Justin, lm ve Srgn, nklap Yaynlar, 2. Bask, stanbul 1998.
MERAY Seha, Lozan Bar Konferans Tutanaklar- Belgeler, 8 Cilt, YKY, stanbul, 2003.
ORAN Baskn, Trk-Yunan likilerinde Bat Trakya Sorunu, Bilgi Yaynevi, 2. Bask, Ankara
1991.
NDER Selahattin, Balkan Devletleriyle Trkiye Arasndaki Nfus Mbadeleleri (1912-
1930), Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Yaymlanmam Doktora Tezi,
Eskiehir 1990.
REN Ali Fuat, Balkanlarda lk Dram: Mora Trkleri ve Eyaletten Bamszla
Yunanistan, Babali Kltr Yaynclk, stanbul 2009.
ZGR Glay, Balkan Savalar ve Sonrasnda Bulgaristan ve Osmanl Devleti Arasnda
Arasnda Nfus G, DE Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Yaymlanmam
Yksek Lisans Tezi, zmir 2008.
PALLS Alexander Anastasius, Yunanllarn Anadolu Maceras (1915-1922), (ev. Orhan
Azizolu), YKY, stanbul 1995.
SAYDAM Abdullah, Krm ve Kafkasya Gleri (1856-1876), TTK Yaynlar, Ankara 1997.
SOYSAL smail, Trkiyenin Siyasal Antlamalar I. Cilt (1920-1945), TTK Yaynlar, Ankara
1989.
MR Bilal N., Rumeliden Trk Gleri, c. I-II-III, TTK Yaynlar, Ankara 1989.
Trke Szlk, TDK Yaynlar, 10. Bask, Ankara 2010.
TODOROVA Maria, Balkanlar Tahayyl Etmek, ev. Dilek endil, letiim Yaynlar, stanbul
2003.
YILDIRIM Onur, Diplomasi ve G Trk-Yunan Mbadelesinin teki Yz, stanbul Bilgi
niversitesi Yaynlar, stanbul 2006.
Ideas on Mbadele as a forced migration story

smail ARSLAN
Abstract
The concept of forced migration brings the stories of lives which had to be re-formed from scratch
into mind. 1923 Greco-Turkish population exchange is an important migration story that enforce
the researchers to re-think the history of the last two centuries of both countries. The above menti-
oned population exchange (mbadele) has been presented as a success story and as an exempliier
for diplomatic maneuver in literature so far. In this study, however, some ideas on other aspects of
mbadele are given. By analyzing the historical course and background mbadele is reconsidered.
Key Words: Forced migration, mbadele, 1923 Greco-Turkish population exchange.
Zorunlu Bir G Hikayesi Olarak Mbadele zerine Baz Dnceler

smail ARSLAN
zet
Zorunlu g olgusu, yeniden kurulmak durumunda kalan yaamlar da beraberinde getirmektedir.
1923 Trk-Yunan Zorunlu Nfus Mbadelesi, her iki lkenin son iki yzyllk tarihi iinde zerinde
dnlmeyi gerektiren nemli bir zorunlu g hikayesidir. Bu almada literatrde daha ok dip-
lomatik adan ders alnmas gereken bir rnek ya da bir baar yks olarak anlatlan mbadele
olgusu zerine baz dncelere yer verilmitir. Mbadeleyi hazrlayan tarihsel sre ve arka plan
ele alnarak mbadele zerine bir deerlendirme yaplmtr.
Anahtar Kelimeler: Zorunlu G, Mbadele, 1923 Trk-Yunan Nfus Mbadelesi

Balkan Savalar Sonrasnda Ortaya kan G Hareketleri ve Muhacirlere Yaplan Sosyo-Ekonomik Yardmlar/ Tuncay Bilecen 85
Balkan Savalar Sonrasnda

Ortaya kan G Hareketleri ve
Muhacirlere Yaplan
Sosyo-Ekonomik Yardmlar
Tuncay Bilecen
r.Gr.Dr. Kocaeli niversitesi, Kandra Meslek Yksekokulu
Giri
Osmanl Devletinin tarihi bir g tarihi olarak da okunabilir. Beylikten
imparatorlua uzanan geliim izgisinde, corai olarak da alann genile-
ten ve ktaya yaylan bir devlet iin phesiz gn ayr bir yeri vardr.
Yzyllar boyunca peyderpey Anadolu dna akan nfus, kaybedilen sa-
valar ve yaanan toprak kayplaryla birlikte bu sefer yaklak olarak iki
yz yl srecek olan geri dn macerasna balamtr.
Geriye doru glerin tarihini Viyana Kuatmasna kadar uzatmak
mmkndr. Ancak Osmanl Devletinin asl g sorunuyla yzletii sa-
valar Krm Sava ve 93 Harbi (1877-1878) olmutur. zellikle 93 Harbi,
devleti yz binlerce muhacirin iskn sorunuyla kar karya brakmtr.
Gler, 93 Harbinden Balkan Savalarna kadar artp azalan younluk-
larda devam etmi, Balkan Savalar ile birlikte ise tekrar tepe noktasna
ulamtr.
Osmanl Devleti, I. Dnya Sava arifesinde yaklak 3 milyon kilomet-
rekarelik toprak parasnn 1.1 milyon kilometrekaresini kaybetmiti. Bu
kayplarn banda Osmanl Avrupas geliyordu. Osmanl Devletinin si-
yasal ekimeler bakmndan da olaanst bir dnemden getii srada1
1 kinci Merutiyetin en bunalml dnemi, Mebusan Meclisinin 1911 (18 Ocak) feshi ile bala-
mtr ve Mahmut evket Paa suikasti ile (12 Haziran 1913) baka bir biime dnerek son
bulmutur. Bir yl biraz akn bu sre iinde (on buuk ay) grlen gelimelerin hzna ve
deiikliine, ne daha nce ne de daha sonra rastlanmtr ve siyasal bilanosu da hayli ykl-
dr. ki kez Mebusan feshi (1911, 1913) drt hkmet deiimi (Kk Sait Paa, Gazi Ahmet
Muhtar Paa, Kbrsl Kmil Paa ve Mahmut evket Paa kabineleri), iki sava (Trablusgarp ve
Balkan Savalar) iki komplo (Bb--l Baskn ve Mahmut evket Paa suikast). Tark Zafer
Tunaya, II, s.344
yaanan bu gler devletin siyasal, ekonomik ve sosyal yapsnda ciddi de-

iimlere yol amtr.
Bu makalede; Balkan Savalar sonrasnda ortaya kan g hareketle-
riyle birlikte ttihat ve Terakki frkasnn deien iskn siyaseti, glerin
demograik yapda meydana getirdii deiiklikler, muhacirlere ynelik
yaplan sosyo-ekonomik yardmlar ve muhacirlerin ekonomik ve sosyal
yaama katklar ele alnacaktr.
Balkan Savalar: Byk Bozgun
Balkan Sava, Osmanl Devletinin olaanst bir i karklk yaad-

srada patlak vermi ve ok ksa srede ordunun zlmesi ve Avrupa
topraklarnn neredeyse tamamnn kaybedilmesiyle neticelenmitir.
Malubiyetin bu kadar abuk olacan ne Batl byk gler ne de savan
taralar beklemektedir. Gazi Ahmet Muhtar Paa hkmetinin tecrbesiz-
lii, savan arifesinde 120 tabur eitimli askerin terhis edilmi olmas ve
ordudaki subaylar arasnda iyice aa kan politik atmalar malubiye-
te gereke olarak gsterilmitir (Gkat, 2002: 27). Goltz Paa, I.Balkan
Savann sonunda kaleme ald eserinde, bu durum iin: Politika, su-
baylar topluluundan tart edilip uzaklatrlmaldr. Bunun doruluunda
phe yoktur. Osmanl subaylar yaantsna siyasetin girmesi ve ilemesi
bizim dndmzden bambaka bir ekilde etki gstermitir (Goltz,
1970: 13) demektedir.
Balkan Sava srasnda nc Kolordu Komutan olarak Bulgarlara
kar savaan Mahmut Muhtar Paa, anlarn yazd kitapta, Dman
hakknda, henz net bir bilgi yoktu. Bulgar Ordusunun toplanma merkez-
leri, taksimi ve tevzii ile sava dzeni hakknda hibir bilgiye sahip deil-
dik diyor. Mahmut Muhtar Paann anlarndan Balkan Savalar srasn-
da ordunun iinde bulunduu durum ve yaanan bozgun hakknda bilgi
sahibi olmak mmkn: Bu lde sebepsiz bir geri ekilmeye ve kaa,
askeri tarihte rastlanamaz. Bulgarlar, savamadan byk bir zafer kazan-
mlardr. Trkler de, hibir bask grmeksizin yalnz yamur ve amur
yznden sava malzemelerinin te birini terk ederek bozguna uram-
lard (Mahmut Muhtar, 2003: 9-36).
Trk ykclnn mihenk talarlarndan biri olan; II. Merutiyet
yllarnda dilde sadelemeyi, halka seslenmeyi savunan Gen Kalemler
Dergisini Selnikte karan kadronun arasnda yer alan mer Seyfettin de
Balkan Savana katlanlar arasndadr. Sava srasnda Yunanllara tutsak
decek daha sonra Trkiyeye gelecektir. mer Seyfettin Balkan Savalar
srasnda tuttuu gnlklerde Osmanl askerinin iinde bulunduu duru-
mu u ekilde resmetmektedir:
Askerin hepsi acemi. Hatta silah doldurmasn bilmiyorlar. htiyatlarn

ou da Pomak. Bir kelime Trke bilmiyorlar. Onbalarn, avularn iin-
de bir vcut, parlak ve ak bir gz gremiyorum. Hareketimiz o kadar hissiz
ve maneviyatsz ki ancak bir manevra byle olabilir. Hani nutuklar, hita-
beler, heyecanlar, arklar, alklar... Hi, hibir ey yok. Bulgar ordusunu
gzmn nne getiriyorum. Orada kim bilir ne kadar hayat ve heyecan
vardr... (Seyfettin, 1983: 83).
Askeri adan ksa srede yaanan zlmeye ilikin olarak basnda
bunu askerin maneviyatnn eksikliine balayan yazlar kmtr. Hris-
tiyan tebaadan da asker alnmas bir baka eletiri konusu olmutur. Mah-
mut Muhtar Paa bu eletirilere anlarnda yle yant vermitir:
Askerin kan, dini itikatn gerektii ekilde harekete geirilememesine
verenler kmtr. Subaylarmzn din konusunda dikkatsizlik gsterdikleri
inkar edilemezse de, bozgunluklarmz bunu balamak doru olmaz. Ma-
lubiyetimizin sebeplerini dnya ilerine ait hususlarda aramak gerektiini
gsterir. Derin bir inann ve Allaha tam balln, manevi kuvveti ne de-
rece artrdn ve glendirdiini aklamay gerekli grmyorum. Bunun-
la beraber askeri hisleri ve milli izzeti nefsi uyanmam, salam bir talim
terbiye almam, elindeki silaha gveni olmayan bir askeri yalnz dini duy-
gular atee atmaz. Nice medeni ve bilgili adamlar tanrz ki uzun mrleri
sonunda rahata yatakta lmeyi, ehadet mertebesine erimeye tercih eder-
ler. Byle olmasa, mderrislerden balayarak btn medreselerdeki ren-
cilerin ve sarkllarn her birinin birer kahraman olmas gerekir. Halbuki,
sava hatlarnda sarkl gnlllere rastladm hatrlamyorum... Hatta,
tabur imamlar bile grlememitir. Allah korkusu, kurun korkusunu yok
edemiyor (Mahmut Muhtar, 2003: 155).
G Kaileleri Yollara Dyor

O zamana kadar faslalar halinde devam eden gler Balkan Savalaryla
birlikte tekrar younluk ve devamllk kazanmtr. Kendisi de bir gmen
olan Yaar Nabi Nayr, Cumhuriyetin ilk yllarnda doup byd top-
raklara yapt gezinin ardndan, g yollarna den insanlarn aclarn
yakndan tanmann verdii samimiyetle gn ne denli zor artlar altnda
gerekletirildiini vurgulamak iin u ifadeyi kullanyor: Bestekr olsay-
dm bir g mar bestelerdim; iinde o kadar derin ve byk bir strap
kaynard ki btn lm marlar bunun yannda bahar neideleri (ark-
lar) gibi kalrd (Nayr, 1999:96).2
2 Yazarn, edebiyat kimliinin verdii kalem kvraklyla, bu eseri boyunca canl g tasvirleri-
ne yer verdiini gryoruz: G!.. Gzlerinizi kapaynz, hafzanzda evrilen bu ackl ilmin,
hibir insan elinin yaratamayaca kadar samimi strabn bir zehir gibi gnlnze damla damla
akttn duyacaksnz: Yollar, uzun yollar, tozlu ve amurlu yollar, tal ve dikenli yollar ve bu
yollarn zerinde yavrularn barna basm, gzleri souktan veya alamaktan kzarm analar
Ordunun atalca hattna geriledii, stanbulun dme tehdidiyle kar-

karya kald hatta bakentin Anadoluda bir yere tanmasnn gn-
demde olduu bir srada kaileler halinde stanbula gelen gmenlerin
stanbullular zerinde yaratt tesiri o dneme ilikin kaleme alnm ha-
tratlarda bulmak mmkndr:
Demiryolu yarallar getirilirken gmenler de yollar dolduruyordu. Yava
yava stanbul kaplarnda acaip bir kalabalk grnd. Btn mlteciler
toplanmlard. Bir mddet sonra stanbulun yollar geilmez bir hal ald.
Kaba bir rt ile rtlm kz arabas konvoyu gz alabildiine uzan-
yordu. Her arabada, sandklar arasnda bir saman yn zerine kadnlar
ve ocuklar uzanm, yatyorlard. Btn bu zavalllar savatan kamlar,
kylerini terk ederek stanbula canlarn zor atmlar, sokaklarda, meydan-
larda ve cami civarlarnda akta uyuyorlard. Ayn zamanda Sirkeci gar da
bakente akn eden gmenlerle doluydu. Biz, bunlarn uuk beniz, perian
tavrla souk kasm rzgarna maruz kalarak ehrin meydanlarndan, so-
kaklarndan geilerini gryorduk. te bunlar askeri yenilginin ge zor-
lad insanlard. Bunlarn hikayeleri acyd. Savan fecaatini hemen gzler
nn seriyordu (Lauzzanne, 1990: 61-62).
Gmenler sadece stanbula akn etmiyordu. Rumelide snmacla-
rn topland en nemli merkez Selnikti. Amerikallarn oluturduu,
Carnegie Komisyonu, kinci Balkan Sava iinde Selnike geldii srada
bu kente gelen gmen saysn 135.000 olarak saptamt. Kasm 1912den
Mart 1914e kadar hi kesilmeden Makedonya ve Bulgaristann eitli yer-
lerinden Selnike gelen ve eitli vapur kumpanyalaryla Osmanl ehir-
lerine gnderilen muhacirlerin says McCarthy tarafndan 243.807 kii
olarak gsterilmektedir ki bu da Selnikin en byk muhacir toplama ve
sevkiyat merkezi olduunu ispatlamaktadr (Mc Carthy, 183-217).
Selnikte igal gnlerinde grev yapan yabanc gazeteciler, ounluu
camilere snm ve Selnikin kuru souuna kar ypranm elbiseleriyle
mukavemet etmeye alan kadnl erkekli insan ynlarnn durumlarn
... her camide ayn felaket, ayn sefalet var. aralarndaki fark birbirinden
ve zerlerine ken zilletin arlndan balar nlerine dm babalar ve iinde bulunduk-

lar felaketi uursuz gzlerle seyreden fakat sknt ve mahrumiyetlerin acsn etlerinde duyan
ocuklar... Bu bir kaile; dnleri ancak hafzalarnda devam edebilecek bir hatrada kaybolmu,
yarnlar mehul, rzgrn nne dm bir yaprak gibi, insiyaklarnn (igdlerinin) onlara
gsterdii istikamette ar ar ilerliyorlar. () Bu bir cenaze alay; asrlardan beri zemin ve za-
man deitirerek, hep byle rkn bir cemaat halinde, byk kahramanlk devrinin tabutunu
merhale merhale omzunda tayarak geliyor. Bu bir nehir; fakat geriye doru akyor. Bir zaman,
din, grbz sular, nlerinde ne bulursa srkleyerek, dalar delerek, kayalar paralayarak ta
uzaklara, ok uzaklara gitmi, yaylm, ezmi kaplamt. Bu bereketli sularn byk bir ksmn
zerine yayld topraklar iti. imdi ayr ayr kollardan geri dnen clz seller o altl uul-
tulu nehirle ayn kaynaktan m? Dedeleri, ayn yollardan, Trk adn ebediletirecek destanlar
kanlaryla yazarak gemitiler. Fatihlerin evlatlar, ayn o yollardan Trkln stne ken
zilleti yabanc gzlerin istihzasndan karmak iin dnyorlar. s.95-96
daha berbat olmaktan baka bir ey deil. Zira camilerdeki alaylar ara-
snda bir ok insan da alktan lyor... diye tasvir etmekteydiler (Gkat,
2002: 22).3
A ve perian bir halde yollara den gmenleri g srasnda pek ok
tehlike bekliyordu. Sava ortamndan istifade eden eteler gmenlere sal-
drarak onlarn can ve mal gvenliklerini tehdit ediyorlard. Gmenlerin
sorunlar yiyecek a ve yatacak yer bulmakla bitmiyordu. Binlerce gme-
nin salkl bir ekilde iskn edilmesi iin hem maddi gce hem de bu isk-
n bir program dahilinde salkl bir ekilde gerekletirecek insan gcne
ihtiya bulunmaktayd. Hepsinden nemlisi gmenlerin bir an nce sos-
yal yaama adapte olmalar ve ekonomik anlamda kendi hayatlarn srd-
rebilir hale gelmeleri gerekiyordu.
Deien skn Siyaseti
ttihat ve Terakki ynetimi geleneksel iskn siyasetini deitirmi; daha

nce din esasna gre yaplan nfus tasniini milliyet esasna gre yapma-
ya balamt. Bu da muhacirlere ilikin istatistiklerin salkl bir ekilde
tutulmasn gerektiriyordu. Daha Balkan Sava balamadan bir yl nce
Dahiliye Nezareti Mebani-i Emiriye ve Hapishaneler Mdriyeti tarafn-
dan, Devlet dahiline vurud eden muhacirler hakknda salam bir istatis-
tik yaplmas gerektii ve bu rnek istatistik cedveline gre bunlarn iar
lzumu (BOA. DH.MB.HPS.M, 2/91) hakknda karar alnm ve iskn a-
lmalar bu plan dahilinde yaplmaya allmtr. Balkan Sava sonras
gelen youn g karsnda Osmanl Hkmeti, gmenleri yerletirecei
vilayet ve mutasarrlk snrlar iindeki bo arazilerin tespit edilmesini
istemiti. Bu bilgiler dorultusunda muhacirler eitli illere datlacakt.
skna ayrlan bo arazilerin muhacirlere taksimat ve tevziatnn, devlet
tarafndan salkl bir ekilde ve yerinde yrtlmesi iin iskn- muhaci-
rin memurlar tayin ediliyordu. Hazineden izinsiz muhacirlere arazi tahsis
edilemezdi.
1912 -1915 yllar arasnda Balkanlardan gelen muhacirlerin iskn edil-
dii yerler aadaki tabloda verilmitir.
3 Selnik, ge yazgl bir kenttir. Kentin, liman ve demiryolu balantsnn zerinde olmas bu-
ray teden beri gmenlerin toplanma merkezlerinden birisi haline getirmiti. Annem Belks
adl kitabnda Gndz Vassafn annesi Selnikde grd gmen manzaralarn yle dile
getirmektedir:
Selnik deyince gzmn nne gelen ac manzaralardan biri de Rumelinin her tarafndan
gelen ve cami ve medreselerde barndrlan muhacirlerin haliydi. Biz bu bakmdan talihliydik
nk bir evde oturuyorduk. Fakat bu muhacirler medrese nlerinde ya da cami avlularnda
aktaydlar. araf ya da herhangi uydurma bir perdeyle ayrlm hcreler vard. Her hc-
rede bir aile oturuyordu. Yemeklerini nasl piirirler, nasl ykanrlar, abdest nerede alrlard,
bunlarn hibirini bilmiyorum. Yalnz bu ac manzara hi gzmden gitmez (Vassaf, 2000:
64).
1912-1915 Yllar Arasnda Balkanlardan Gmenlerin skn

Edildii Yerler
Vilayetler ve Bamsz Sancaklar kii

Aydn (zmir, Manisa Dahil) 104.879
Edirne (Krklareli ve Tekirda Dahil) 95.267
Hdavendigar (Bilecik, Ktahya Dahil) 14.993
Karesi (Balkesir) 10.689
Sivas 7.769
Halep 7.552
Ankara 7.196
Eskiehir 6.534
Adana 6.513
Konya 6.120
atalca 5.393
zmit 4.868
Kayseri 4.415
Mara 3.617
Biga (anakkale Dahil) 2.903
Canik (Samsun) 2.786
stanbul 2.594
Suriye 2.291
Mentee (Mula) 615
Karahisar (Afyon) 201
Bolu 185
Kastamonu 184
Mamure-tel Aziz (Elaz) 173
Genel Toplam 297.737
Kaynak: H.Yldrm Aanolu, Osmanldan Cumhuriyete Balkanlarn Maks Talihi-G,

stanbul: Kum Saati Yaynlar, 2003, s.191
Bu tabloyu deerlendirdiimizde, Balkan Muharebelerinden 1915 sene-

sine kadar Trkiyeye gelen muhacirlerin yaklak 300.000 civarnda oldu-
u neticesi ortaya kmaktadr. Gelen muhacirlerden yaklak 200.000inin
(toplamn % 67si) Aydn ve Edirne vilayetlerine yerletirildiini, 36.000

(toplamn %12si) kadar muhacirin de Orta Anadolu blgesine yerletiril-
diini, kalanlarn da muhtelif vilayetlere datldn grmekteyiz. Aydn
ve Edirne vilayetlerinin seilmi olmasnda buralardaki Rum nfusun g
ettirilmesinin pay byktr.4 Rumlarn terk ettii mahallere gmen isk-
n Balkan Sava sonrasndaki g hareketlerinin temel karakteristik zel-
liklerinden biridir. te yandan Edirne ile stanbul arasnda kalan Trakya
blgesindeki Mslman-Trk nfusun artrlmas dncesi de gmenle-
rin bu alana isknnda etkili olmutur.
Gmenlerin isknn daha salkl koularda gerekletirmek iin bir
takm hukuksal ve kurumsal dzenlemeler yaplm, bu erevede 13 Mays
1913de skn- Muhacirin Nizamnamesi kabul edilmitir. Bu nizamname-
nin uygulanmasn Dahiliye Nezareti stlenecekti. 1914 yl balarnda ku-
rulan skn- Aayir ve Muhacirin Mdriyeti, gmenlerin isknn temin
edecekti. Muhacirlerin sorunlaryla ilgilenen kurumlardan biri de Hilal-i
Ahmer Cemiyetidir (Kzlay). Ancak cemiyetin youn gler karsnda
zorland grlmekteydi. rnein; Hilal-i Ahmer Messesinin emniyet
verici bir surette almadna dair ikayetler zerine cemiyet hakknda
tahkikat (BOA.DH.KMS. 63/2) yaplm, 30 Mart 1913 tarihinde de Hilal-
i Ahmer idaresinden yaplacak deiiklikler iin karlacak nizamnameye
dair (BOA.MV. 175/101) Bakanlar Kurulu karar alnmtr.
Muhacirlere yardm etmek iin aba gsteren sivil toplum rgtleri de
vard. Bunlardan Rumeli Muhacirin-i slamiye Cemiyeti, muhacirlerin her
trl ihtiyacn karlamak iin gayret gstermekle kalmam, muhacirle-
rin yerli halkla kaynamas iin adeta bir kpr vazifesi grmtr.
Ariv belgelerinden muhacirlerin iskn konusunda son derece titiz
almalar yapld grlmektedir. Daha nceki almalardan farkl ola-
rak, muhacirlerin iskn edilecei yerleim yerlerine ilikin rnek taslaklar
hazrlanmakta, bu taslaklarda oluturulacak kylerin planlarndan, ev-
lerin nasl olmas gerektiine kadar pek ok detay yer almaktayd (BOA,
DH.MB.HPS.M, 11/33). Elbette btn bu taslaklarn tam anlamyla tatbik
edildiini dnmemek gerekmektedir. Nitekim ksa sre sonra patlak ve-
ren I. Dnya Sava bu projelerin pek ounun hayata gemesini mmkn
klmayacaktr.
Muhacirlere Yaplan Yardmlar ve Salanan Ayrcalklar

Osmanl Devletinde muhacirlere salanan olanaklar dnemin koullarna
gre deiiklikler arz etmitir. rnein, 93 Harbi esnasnda g edenle-
re verilen topraklar ilk yllarda 100 dnm bulurken bu 1890larn so-
4 Bu konuyu ele alan, Balkan Harbi Yllar, Rum Yerlerine Muhacir skn balkl makalem
Toplumsal Tarih dergisinin 156. saysnda yaynlanmtr. (Aralk 2006, Say: 156, s.32-37)
nuna doru yarm dnme kadar dmtr (Dndar, 2002:83). Bu da

youn g karsnda arazi skntsnn yaanmakta olduunu gstermek-
tedir. Balkan Savalar balamadan daha bir yl nce ise yeni gelen veya
gelecek olan muhacirlere yalnzca arazi verilecei (BOA.DH.MB..HPS.M.,
1/40) karara balanmt. Muhacirleri iskan edebilmek iin, onun bunun
elindeki bo arazilerin alnmas gerektii, bunun iin de tahrir ve tahdid
kanunu ile arazi kanununda baz deiiklikler yaplmas gerektii (BOA.
DH.D. 213/31) belirtiliyordu.
sknda gz nnde bulundurulan bir baka husus; muhacirlerin al-
tklar iklime uygun yerlere yerletirilmeleri konusu olmutur. Meclis-i
Vkel arivinde yer alan 31 Mart 1914 tarihli belgede, Rumeliden g
eden muhacirlerin altklar iklime uygun mahallerde isknlar ve bu iskn-
larn gerekleebilmesi iin istimlak kararnamesinde (BOA.MV.234/173)
deiiklik yapld grlmektedir.
Muhacirlere salanan muaiyetlerden balcalar mali ve askeri vergiler-
den muaiyetti. Muhacirin Nizamnamesi gereince muhacirlerden askeri
ve mali vergilerin belli bir sre alnmamas (BOA.DH.MB.HPS.M. 20/52)
karara balanmt. 1913 tarihli muhacir nizamnamesine gre, Rumeliden
gelen muhacirlerin hicret tarihlerinden itibaren 6 sene tekalif-i askeriyye
ve 2 sene tekalif-i maliyeden muaf tutulmalar kararlatrlmt. Bu sre
iskn tarihinden itibaren balatlacakt. Ancak I. Dnya Savann pat-
lak vermesi zerine bu muaiyetler kaldrlm, 15 Nisan 1915te karlan
Mkellifet-i Askerlik Kanununa ek bir kanun ile, Harbiye nezareti ihtiya
gsterdii takdirde imdiye kadar gelmi ve ilerde gelecek olan bilumum
muhacirlerin, seferberlik mddetine mnhasr olmak zere Osmanl top-
raklarna var tarihlerinden itibaren, yalarna gre 3 ay iinde silah altna
alnmalar kararlatrlmtr. Bylece alt yllk askerlik muaiyeti seferber-
lik nedeniyle iilen aya drlmtr. (Dndar, 2002: 179-199)
I.Dnya Savann devam ettii srada, zellikle anakkale Savalar n-
cesinde asker an gidermek iin muhacirlerin de silah altna alnmasna
karar verilmi ve sz konusu muaiyet kaldrlmtr. Harbiye Nezaretinin
harb dolaysyla ihtiya duyulduu takdirde muhacirini de silah altna
alabilecei hususundaki kanun suretinin takdimi (BOA. DH.EUM.LVZ.
28/51) yaplm, gerekli olan asker ihtiyac muhacirlerden karlanmaya
allmtr. Yeni yaam alanlarna henz alma evresinde olan ve daha
ne gn aclarn zerinden atabilmi ne de hayat gailesinin stesinden
gelebilmi olan muhacirlerin askerlik hizmetine tabi tutulmalar, baz mu-
hacirlerin bu kanuna riayet etmemesine neden olmutu. Artan suistimaller
zerine, 20 Haziran 1915 tarihinde, skn edildikleri yeri terkeden muha-
cirinin derhal askerlik ubelerine teslim edilmesi lzumu tamimen tebli
(BOA.DH.UMVM. 123/89) edilmitir.
Balkanlardan akn akn gelen kailelerin yerleik yaama gemeleri is-
kn sorununu tam anlamyla zmek anlamna gelmiyordu. Gmenlerin
bir an nce ekonomik hayata dahil olmalar ve kendi yaamlarn kazana-

cak seviyeye gelmeleri gerekiyordu. Bunun iin 3 Temmuz 1913 tarihinde
Bakanlar Kurulunda, Dersaadet ve sair vilayetlerdeki muhacirlerin ziraat
vakti gemeden, sratle ziraat mahallerine sevkleri iin gerekli tedbirlerin
alnmas (BOA. MV. 178/ 90) karara balanmt. Bu sebeple gmenlere
ev ve arazinin yan sra i olanaklar salanmaya allyordu. Daha nce
iftilikle uraanlara arazi dnda zirai ara, hayvan ve tohumluk yardm
yaplyor, herhangi bir zanaatla uraanlarn ise bu zanaat srdrebilme-
lerine imkan vermek amacyla ehir merkezlerine iskn edilmesi salan-
yordu. zellikle Ege ve Trakyada gmenler, Rumlarn ve Bulgarlarn terk
ettikleri mahallere iskn edilirken ayn zamanda onlarn yaptklar ileri
de srdrmeleri hedeleniyordu.5 Zeytinlikler, ba ve bahelerin datm
bu plan dorultusunda gerekletiriliyor, kaliiye muhacirler, kaliiye ele-
man ihtiyac duyulan sahalarda istihdam edilmeye allyordu (Dndar,
2002:185). rnein, Rumlarn terk ettii alanlarda zeytinliklerin bo kal-
mamas iin muhacirlerin bu ii biliyor olmasna veya renmeleri iin
usta teminine karar verilmiti. Bu konuda hazrlanan bir talimatnamede
ba, zeytinlik, dutluk ve benzer yerlerin imar ve iyi bir ekilde korunmas
iin ve bu tarm ekillerinin retmek zere bunlarn balarna bir usta
tayin edilmesine dair hususlar maddeler halinde ve ayrntl olarak belir-
lenmiti (Aanolu, 2003: 205). Fakat btn bu tedbirlerin son derece g
koullarda hayata geirilmeye alldn unutmamak gerekmektedir. Bu
glklerden biri de muhacirlerin iskn edildikleri yerleri terk etmeleri ve
yaplan yardmlar elden karmalaryd. Dahiliye Nezareti Umum Vekaleti
Mdrl bu hususta, devletin muhacirine verdii hayvanlar ve zirai
aletlerin muhacirlerce elden karlmasn nlemek (DH.UMVM. 123/21)
amacyla tebli yaynlamtr.
Balkan Savalarnn ardndan Anadoluya snan muhacirler daha
nce yaptklar ilere ve vaslarna gre igcne dahil edilmeye all-
yordu. Vasfsz olanlarn belirlenen ilerde altrldklar da grlmektey-
di. rnein, Karadadan Samsuna nakledilmekte olan 5-6 bin civarnda
muhacirin bir ksm Canik Livasna karlarak Karadeniz sahilindeki ose
yaplan yerlerde ii olarak altrlmt (Aanolu, 2003: 200). Nadir de
olsa kadnlarn istihdamna ynelik tedbirler alndn da grmek mm-
kndr. Ariv belgelerinden reniyoruz ki; Dahiliye Nezareti tarafndan
Darlacezede bir pavyon ayrlarak muhacirinden dul kadnlara hizmeti-
5 Rum mallarnn yan sra Ermenilere ait retim aralarnn da muhacir ve mltecilere sunul-
mas ve bylece lke ekonomisine katk salanmas dnlyordu. 30 Mays 1915te toplanan
Meclis-i Vkelann, Ermenilerin sava alanndan uzaklatrlmas ile ilgili ald kararda, bo-
altlan ehir ve kasabalardaki Ermenilere ait tanmaz mallarn saymnn yaplmas, bunlarn
cinsleri, miktar ve kymetlerinin tespit edilmesi ve bu kylere yerletirilecek muhacirlere da-
tlmas aka talep ediliyordu. Datm sonras artakalan veya kullanlamayacak zeytinlik,
dutluk, ba ve portakal baheleri, han, fabrika, depo ve dkkn gibi gelir getirecek tanmaz
mallarn ak attrma yoluyla satlmas ve bu yolla elde edilen parann, sahipleri adna mal san-
dklarna devredilmesi de kararlatrlyordu. (Dndar, 2002: 189)
lik retilerek taleb halinde hkmet eliyle hanelere gnderilmesi isten-

mitir (BOA.DH.D.161/-1/6). Rumeliden g eden memurlarn memuri-
yet hayat iskn edildikleri blgelerde de devam etmitir. Bu hususta aba
sarf edildii Rumelinin istila edilen yerlerinden hicret eden muallimlerin
vilayet ve mstakil livalarda istihdam eklindeki Meclis-i Vkela (BOA.
MV.173/35) kararnda da grlmektedir.
Rumeliden g eden ailelerin ocuklarnn eitimlerini devam etti-
rebilmelerine ynelik olarak da bir takm tedbirler alnmtr. Balkan
Harbi esnasnda harb mevkiinden gelip mekatib-i leyliyede ve Anadolu
Mektebinde okuyanlardan cretin alnmamasn (BOA.MV. 196/66) ve
Sanayi mekteblerine kabul olunacak talebeden yzde otuzunun Balkan
Harbi zerine stanbula gelen muhacirin ocuklarndan seilmesi (BOA.
DH.UMVM. 132/43) eklindeki belgeler buna ilikin rnekler arasnda s-
ralanabilir.
Sonu
Muhacirler geldikleri lkelerde sahip olduklar bilgileri yeni topraklar
zerinde tatbik etmekle lke ekonomisine nemli faydalar salamlardr.
zellikle muhacirler arasnda yer alan; zanaatkr, tccar, eraf gibi ei-
timli kesim Anadoluda ekonomik hayatn canlanmasna katk salam-
tr. Gnll ya da zorunlu olup olmadna baklmakszn g, Osmanl
Devletinin Balkanlardaki greli olarak daha gelimi blgelerinden
Anadolunun daha az gelimi blgelerine doru sermaye, uzmanlk, bilgi
ve siyasal deneyim transferi iin bir yol haline gelmitir (Karpat, 2004:
238).
Kendisi de bir Rumeli gmeni olan Yaar Nabi Nayr, gen cumhuri-
yetin ihtiyac olan insan gcnn Rumeliden g tevik etmek suretiyle
salanabileceini belirtmitir:
Her ne kadar Balkan Harbinden beri btn kltrel inkiaf imkanlar elle-
rinden alnmsa da, Rumelinin Trk kylleri medeni seviye itibaryla orta
ve arki Anadolulu kyllerimizden daha stndrler. Bunlarn Anadolu
kylerine yaylmalar memlekette canl bir hareket uyandracak ve umumi
ky seviyesinin hissedilir bir surette kalknmasna yarayacaktr (Nayr,
1999: 105).
Gerekten de Rumeliden g eden muhacirler devlete nemli bir mali
yk getirmekle birlikte daha sonraki yllarda ekonomiye ciddi anlamda ge-
tirileri olmutur. skna alan arazilerle birlikte tarm retiminde nemli
bir art yaanm, Anadolu insanna yabanc olan yeni retim teknikleri
ve bitki trleri Rumeliden getirilmitir.
Muhacirler, iskn edildikleri mahallere hemen alamam, zaman zaman

da buradaki yerli ahaliyle sorunlar yaamlardr. Ancak bir sre sonra is-
kn blgeleri sosyal hayatn son derece zengin ve canl olduu yerler haline
gelmilerdir. Glerle birlikte, Balkanlarn eitlilikleri bir arada barndran
zengin kltrel dokusu, canl sosyal yaam Anadolunun kltrel zenginliine
eklenmitir.
Balkan glerinin, Osmanl Devletinin siyasal yaamna da nemli etkile-
ri olmutur. Balkan kkenli pek ok dnr, edebiyat, devlet adam farkl
dnce yaplaryla dnemlerine damgasn vurmu, siyasal yelpazenin nere-
sinde durursa dursun, Balkan kimlii Osmanl siyasal yaamnda etkin bir rol
oynamtr.
Kaynaka
Ariv Belgeleri
A- Babakanlk Osmanl Arivi Belgeleri
1.Dahiliye Nezareti Tasnii
a- Emniyet-i Umumiye Mdriyeti Levazm Kalemi
BOA. DH.EUM.LVZ., Dosya No: 28, Gmlek No: 51
b- dare Evrak
BOA.DH.D., Dosya No: 161/-1/, Gmlek No: 6
BOA.DH.D., Dosya No: 213, Gmlek No: 31
c- Kalem-i Mahsus Mdriyeti

BOA.DH.KMS. Dosya No: 63, Gmlek No: 2
d- Mebani-i Emiriye ve Hapishaneler Mdriyeti

BOA.DH.MB..HPS.M., Dosya No:1, Gmlek No: 40
BOA. DH.MB.HPS.M, Dosya No: 2, Gmlek No: 91
BOA, DH.MB.HPS.M, Dosya No: 11, Gmlek No: 33
BOA.DH.MB.HPS.M., Dosya No: 20, 52
e- Umur- Mahalliye ve Vilayet Mdrl

BOA. DH.UMVM. Dosya No:123, Gmlek No: 21
BOA.DH.UMVM. Dosya No: 123, Gmlek No: 89
BOA.DH.UMVM. Dosya No: 132, Gmlek No: 43
2. Meclis-i Vkela Mazbatalar

BOA.MV., Dosya No: 173, 35
BOA.MV., Dosya No: 175, Gmlek No: 101
BOA. MV., Dosya No: 178, 90
Dndar, Fuat (2002), ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skn Politikas, letiim Yaynlar,
stanbul.
Gkat, Mehmet Ali (2002), Nfus Mbadelesi, Kayp Bir Kuan Hikyesi, letiim Ya-
ynlar, stanbul.
H.Yldrm Aanolu (2003), Osmanldan Cumhuriyete Balkanlarn Maks Talihi-G,

Kum Saati Yaynlar, stanbul.
Kemal H. Karpat (2004), 1878 Sonrasnda Gneydou Avrupada Ulusuluun Toplumsal ve

Siyasal Temelleri: Bir Yeni Yorum, Balkanlarda Osmanl Miras ve Ulusuluk, Recep
Boztemur (ev), mge Kitabevi, Ankara.
Lauzzanne, Stephane (1990), Balkan Aclar, Hastann Baucunda Krk Gn, Kasta Yayn-
lar, stanbul.
McCarthy, Justin (1998), lm ve Srgn, nklap Yaynevi, stanbul.
Nayr, Yaar Nabi (1999), Balkanlar ve Trklk, Cumhuriyet Gazetesi Yaynlar, stanbul.
Seyfettin, mer (1983), Bomba, (Balkan Sava Gnlkleri), Serhad Yaynevi, stanbul.
Tunaya,Tark Zafer (1998), Trkiyede Siyasal Partiler Cilt I. II.Merutiyet Dnemi,

letiim Yaynlar, stanbul.
Vassaf, Gndz (2000), Annem Belks, letiim Yaynlar, stanbul.
Von Der Goltz (1970), 1912-1913 Balkan Harbi Barndan Sonra Osmanl Ynetimi
zerine Dnceler, Hark Adademisi Basmevi, stanbul.
The Migrations That Arose After the Balkan Wars and the Socio- Economic Assistance
to the Migrants
Tuncay Bilecen
Abstract:
Migration is an issue that is a heritage to the Republic of Turkey from The Ottoman Empire, whose
marks and impacts can not easily been removed and about which a lot of researches can be done.
Remigration that left its mark especially on the last two centuries of The Ottoman Empire brought
about noticeable changes in the demographic, economic and cultural structure of the Empire and
those alterations were inherited by the young Turkish Republic.
In the Balkan Wars, the Ottoman Empire lost all of its provinces in Rumelia in a little while.
After that fast retreat, millions of Muslim Turkish people in Rumelia found a way to get off the
hook by migrating to Anatolia.
The migrations that arose after the Balkan Wars led the party of union and progress to change
the traditional settlement politics of the state. The migrants were tried to be settled with a strategy
that can be called `population engineering`. It is seen that in those days loads of projects were
designed related to the settlement of the migrants. Also, it was intended for the migrants to orient
them to the economic and social life right away by granting some privileges and exemptions. But,
the World War I which broke out after a while caused both these projects to be left half inished and
to end the granted privileges.
Nevertheless, in the next years the migrants contributed to the socio-economic life of the state
signiicantly.
Key words: Balkan Wars, emigrant, migration, sosyal assistance, housing
Balkan Savalar Sonrasnda Ortaya kan G Hareketleri ve Muhacirlere Yaplan

Sosyo-Ekonomik Yardmlar
Tuncay Bilecen
zet
G, Osmanl Devletinden Trkiye Cumhuriyetine miras kalan, izleri ve etkisi kolay kolay silin-
meyecek, zerinde daha pek ok aratrma yaplacak bir konu. Osmanl Devletinin zellikle son
iki yz ylna damgasn vuran geriye doru g hareketleri, devletin demograik, ekonomik, sos-
yal ve kltrel yapsnda nemli deiikliklere neden olmu, bu deiim daha sonra yeni kurulan
Cumhuriyete de intikal etmitir.
Balkan Savanda Osmanl Devleti ok ksa bir sre ierisinde Rumelideki tm topraklarn
kaybetmitir. Bu hzl geri ekilmenin ardndan, Rumelide yaayan milyonlarca Mslman-Trk
dt zor durum karsnda areyi Anadoluya gmekte bulmutur.
Balkan Savalar sonrasnda ortaya kan g hareketleri ttihat ve Terakki ynetiminin, devle-
tin geleneksel iskn siyasetini deitirmesine neden olmu; muhacirler adna nfus mhendislii
diyebileceimiz bir strateji ile iskn edilmeye allmtr. Bu dnemde, muhacirlerin isknna ili-
kin saysz proje retildii grlmektedir. Ayrca muhacirlere bir takm muaiyetler ve ayrcalklar
tannarak ekonomik ve sosyal yaama bir an nce adapte olmalar hedelenmitir. Ancak ok ksa
sre sonra patlak verecek I. Dnya Sava hem bu projelerin yarm kalmasna hem de tannan ayr-
calklarn sona ermesine sebebiyet vermitir. Buna ramen sonraki yllarda, muhacirlerin devletin
sosyo-ekonomik hayata byk katklar olmutur.
Anahtar Kelimeler: Balkan Savalar, muhacir, g, sosyal yardm, iskn

Balkan Harbi Sonras Bir zeletiri rnei Olarak Krmz Siyah Kitap 1328 Facias/ Gngr Ger 99
Balkan Harbi Sonras Bir z Eletiri

rnei Olarak Krmz Siyah Kitap
1328 Facias
Gngr Ger
Sd. Sos. Bil. Enst. Dokt. rencisi
Giri
Osmanl Devleti 20. yzyln ilk yllarnda nce Trablusgarp Sava ve sonra
Balkan Harbi ile sarslrken dier yandan da lke ierisinde frka ekime-
leri1 ile mcadele halindeydi. Tm bu sreler iktidar mevkiinde bulunan
hkmetleri ok ypratc iin sk sk hkmetler deiiyor ve bylece dier
sorunlara bir de hkmet krizi ekleniyordu. nk bu dnemde Said Paa
sadaretten istifa etmi ve yerine nce Tevik Paa getirilmek istenmi an-
cak Tevik Paann ynetimde tam bir otorite kurmak adna ortaya koydu-
u artlar kabul edilmeyince Paa bu teklii reddetmiti.2 Bunun zerine
Ayan Meclisi Bakan Gazi Ahmet Muhtar Paa ksmen tarafsz ve ksmen
de ttihat ve Terakki Cemiyetine muhalif isimlerden oluan bir hkmet
kurarak bu nazik siyasal sorunlarla mcadele etmeye almtr. Ancak
bu kabine de ksa bir sre sonra istifa ederek yerine Kamil Paa kabinesi
kurulmutur.
Kamil Paa ynetiminde kurulan Byk Kabinenin ynetimde gs-
terdii telaisi imkansz hatalar Balkan Harbinde yaanan hezimetin ana
sebeplerinden birisini oluturmutu. Bu hatalardan ilki, Hariciye Nazr
Gabriyel Noradonkyan Efendinin Avrupal meslektalarndan ald bil-
gilere gvenerek Balkanlarda byk bir harbin kmayacana olan kati
inanc ve bunu kesin bir doru olarak tm kabineye kabul ettirmesi idi.3
1 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, TTK Yayn, Ankara 1983, C. II/I, s. 1-5.
2 Abdullah slamolu, II. Merutiyet Dneminde Siyasal Muhalefet, GKKUBBE Yaynlar, s-
tanbul 2004, s. 152.
3 Bu konuda Sleyman Kocaba Noradonkyan Rusyadan ald harp olmayacak eklindeki
sahte teminatlara dayanarak Meclis-i Mebusanda Balkanlardan imanm kadar eminim u
harp (Trablusgarp Sava) esnasnda dahi Balkan hkmetleriyle mnasebetlerimiz pek samimi
kincisi de bu kati inan dorultusunda beklide Osmanl Devleti tarafndan

bir sava istenmediinin gstergesi olarak Balkanlardaki yetimi askerle-
rin neredeyse tamamnn terhis edilmeye balanmas ve Balkan Harbine
kadar hepsinin terhis edilmesi idi.4
Osmanl Devletini Balkan Harbine gtren srete yaanan en byk
aymazlklardan birisi de tm d gelimelerin bir tarafa braklarak frkac-
lk mcadelesinin alabildiine alevlenmesiydi. Ahmet Bedevi Kuran bu ko-
nuda Balkan Harbinin merutiyetten evvel hazrland anlalmaktadr.
u kadar var ki, bizler frka mcadeleleri iinde Balkanlarda aleyhimize
hazrlanan ittifaktan haberdar olamadk. Dnya ahvalinden habersiz olan
ttihatlar rakiplerini yok etmekle vakit geirmiler ve memleketi uuruma
srklemilerdir.5 diyerek hem frka mcadelesinin olumsuz etkisine vur-
gu yapm hem de bu mcadeledeki suluyu da kendisine gre aklam-
tr. Yaanan bu gelimelerin ne kadar byk bir ykc etkisinin olduu ksa
bir sre sonra kacak harpte alnan yenilgi ile daha net bir ekilde ortaya
kacakt. Harp srasnda frkaclk mcadelesinin savatan daha fazla etki-
li olduu dnemler dahi ortaya kmt. Bu konuda Rahmi Apak Manastr
meydan muharebesinde bizzat ahit olduu bir olay u ekilde anlatmakta-
dr: ktasz kalm olan kumandanlar kendi yaverleri ve emir subaylar
ile gelip muharebeyi seyretmekle vakit geiriyorlard. stelik bu seyirciler
i bandaki mesul kumandanlar tenkit ediyorlard. i kalmam olan Efe
Kazm adnda bir Albay, muharebenin cvcvl bir zamannda seyirci olarak
bulunduu 5. Kolordu muharebe idare yerinde kolordu kumandanna akl
retmeye kalkyor. Kolordu kumandan kendisini dinlemeyip susmasn
ihtar edince aylak Albay Efe Kazm orada kolordu kumandanna taban-
olarak devam ediyor diyerek hkmet ve kamuoyunu uyutmas ve ardndan ksa bir sre son-
ra Rumelinin kaybedilmesi imekleri onun zerine ekmitir. diyerek Hariciye Nezaretinin
olaylar karsndaki aymazln ortaya koymaktadr. Gabriyel Noradonkyann I.Dnya sava-
srasnda Avrupaya kaarak orada Ermeni hayalleri iin mcadele etmesi Noradonkyann
Hariciye Nazr olarak bulunduu srete yaptklarn siyasi bir hata olarak dnmemizi im-
kanszlatryor ve olaylarn aka art niyetli bir ekilde ortaya gelitiini gsteriyor. Sleyman
Kocaba, Son Hal Seferi Balkan Harbi 1912-1913, VATAN Yaynlar, stanbul 2000, s.93, 97.
Noradonkyan Efendinin Trablusgarp sava sonrasnda talya ile yaplan sulh grmeleri sra-
snda da Osmanl menfaatlerinin aksine talyanlara vaziyetimiz fenadr ne isterseniz vermee
mecburuz, frsat karmayn, isteklerinizde srar edin! eklinde tavsiyede bulunduunu Ah-
met Bedevi Kuran dnemin Ziraat Nazr Nazm Paaya dayanarak aktarmtr. Ahmet Bedevi
Kuran, nklap Tarihimiz ve Jn Trkler, TAN MATBAASI Yaynlar, stanbul 1945, s. 315.
4 Terhis edilen askerlerin says ile ilgili olarak kaynaklarda farkl rakamlar verilmektedir. rne-
in Ahmet Halaolu, Osmanl Devletinin 75.000 talimli askerini terhis ettii srada Balkan
devletlerinin ise seferberlik ilan ettiklerini sylyor, (Ahmet Halaolu, Balkan Harbi Srasn-
da Rumeliden Trk Gleri, TTK Yayn,Ankara 1995, s. 14.) Rahmi Apak ise savatan on gn
nce yetikin askerlerden 40.000 kiinin terhis edilerek memleketlerine gnderildiini belirti-
yor, (Rahmi Apak, Yetmilik Bir Subayn Anlar, TTK Yayn, Ankara 1988, s. 44.) Sleyman
Kocabata terhis edilen askerlerin saysn 67.000 olarak aktaryor, (Kocaba, a.g.e., s. 99).
Rakamlardaki bu farklla ramen bizce nemli olan nokta hemen sava ncesinde blgedeki
eitimli askerlerin terhis edilerek yerlerine askerlikten nerede ise bihaber redif birliklerinin ve
gnlllerin sevk edilmesidir.
5 Kuran, a.g.e., s. 313.
ca ekiyor. Yanlarndaki subaylarn mdahalesi ile silah patlamyor. Bunu

ben gzlerimle grdm. Kolordu kumandan Kara Sait Paa Hrriyet ve
tilafdr, Albay Efe Kazm ise ttihat ve Terakki partisi mensubudur.6 Bu
konudaki rnekleri alabildiine oaltmak mmkndr.7
Osmanl Devleti Hariciye Nazr Noradonkyan Efendinin sava kma-
yaca ile ilgili verdii bilgiler karsnda Harbiye Nezaretide Balkanlarda
kmas muhtemel sava sorununa gereken nemi vermemi, ulam ve
yiyecek konusunda da gereken tedbirleri almamt. Tm bu eksiklikler
savan balamasndan ksa bir sre sonra etkisini gstermeye balayarak
koca bir imparatorluun ordusunun sava kabiliyetini byk oranda kay-
betmesine neden olmutur. Sava kabiliyetini kaybeden bir ordunun sonu
herkesin malumu olduu gibi byk bir yenilgi ve hezimetti.
Ahmet Cevad
Osmanl Devletinin Balkan Harbinde urad yenilgi ncelikle yllarca
Osmanl Devletine bakentlik yapm olan Edirne ve Krklareli dahil b-
tn Balkan topraklarnn kaybedilmesine neden olmutu. Ayrca bu kayp
byk bir muhaceret sorununu da beraberinde getirmiti. Bu sorunlar ve
aclar Osmanl Mslman toplumu ve zelde de Trkler zerinde byk
bir hayal krkl yaratt. Yaanan hayal krkl, aclar ve zdraplarn ne-
denleri konusunda Osmanl Trk aydnlar arasnda kiisel ve toplumsal
bir zeletiri abasn da beraberinde getirdi. Bu zeletiri rneklerinden
birisi de Balkan Harbinden hemen ksa bir sre sonra Ahmet Cevat tarafn-
dan yazlmtr. Ahmet Cevad ve nesli evket Sreyya Aydemirin ifadesiyle
kendisi iin hibir hak dnmeyen bir nesildi. Onlara gre hak yok,
vazife vard.8 Bu dnce ile vatansever tm Osmanl aydnlar devletin
kar karya kald zor durumlarda gnll olarak ellerinden gelen her
trl abay seve seve sarf etmekteydiler.
Ahmet Cevad 1892 ylnda Gence ehrinin emkir ilesinin Mehrili k-
ynde dodu. Alt yanda babasn kaybettikten sonra Genceye g etti.
Burada ruhani retmen okulunu bitirdi ve 16 yanda retmenlik yapma-
ya balad. 1912 ylnda Balkan Harbinin balamas zerine henz daha 20
yandayken Kafkas Gnlller Cemiyetine ye olarak Balkan Harbinde
Osmanl ordusuna katlm, savatan sonrada kimsesiz kalm ocukla-
ra yardm etmekle megul olmutur. Azerbaycan asll Ahmet Cevadn
Trkiyede tannan en nemli iirlerinden birisi rpnrd Karadeniz ar-
6 Apak, A.g.e., s. 70.

7 Bkz, Ziya akir, Edirne Mdafaas, Vakit Gazetesi, 3 Austos 1947- 3 Mart 1948, Ziya akir,
Hrryet ve tilaf Frkas, AKIL FKR Yaynlar, stanbul 2011.
8 Franois Georgeon, Trk Milliyetilii zerine Dnceler Suyu Arayan Adam Yeniden Okur-
ken, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Milliyetilik, LETM Yaynlar, stanbul 2008,
C.IV, s. 25.
ksnn szleridir.9 Bizce A. Cevadn iirlerinin dnda yazd en nemli

eserlerden biri 1329 ylnda stanbulda yaynlanan Krmz Siyah Kitap
1328 Facias adl kitaptr.
Ahmet Cevad bizzat kendiside gnll olarak Balkan Harbine katlm
ve Osmanl ordusunun yaad yenilginin sonucunda Edirne ve Krklareli
dahil olmak zere nerede ise Balkan topraklarnn tamamnn kaybedil-
mesi nedeni ile byk bir znt yaam ve yaanan bu srele ilgili biz-
ce hem bir zeletiri yapp hem de bir daha byle aclarn yaanmamas
iin neler yaplmas gerekiyor bunlar ortaya koymak iin daha olaylarn
tazeliini koruduu bir zamanda Krmz ve Siyah Kitap 1328 Faciasn
yazmtr. Kitap Balkan Sava zelinde Osmanl Devleti ve Mslmanlarn
askeri, siyasi ve ekonomik alanlarda zaylamalarnn devam etmesi duru-
munda Anadoluda dahil olmak zere btn slam topraklarnn elden -
karak hilalin ha karsnda esir hale geleceini aka belirttikten sonra
kurtulu areleri ortaya koyarak nce Osmanl aydnlarna, sonra Osmanl
genlerine ve en sonda Osmanl kadnlarna seslenerek yaanan malubi-
yet ve zulmden btn Mslmanlarn mesul olduklarnn altn izmeye
almtr. Bu blmlerden sonrada Mslmanlar ibret alp kendilerine
getirmek iin zellikle kendisinin bizzat ahit olduklarn deil de ecnebi
kaynaklarn naklettii zulm rneklerini ortaya koyarak Mslmanlar
kendilerine getirmek iin byk bir aba sarf etmitir.
Oku, Ala, Dn
Ahmet Cevadn eserini bir zeletiri rnei olarak ifade ediimizin en
nemli gstergelerinde birisi daha ilk blmn balnda kendini gste-
riyor, Oku, Ala, Dn. A. Cevada gre Osmanl Devletinin Balkan
Harbinde yenilmesi nemli bir eikti. Bu nedenle bu yenilgi iyi okunma-
l, yaananlar iyice idrak edilerek sre enine boyuna dnlmeli idi.
nk, Balkanlarda ovalar, dereler, aylar, adalar hep Mslman kanyla
boyanm her tarafta Mslman kan sel gibi akmtr. Kardelerimiz diri
diri yaklm kara dumanlar havaya ykselmitir. Gz bebeinden daha
kymetli namuslar gasp edilmi, gz yalar kezzap gibi yzlerini dala-
mtr.10 Mslman halka reva grlen zulmler bu kadarla da kalmam
Ecdadn byk himmetlerinden nian kalan camiler kilise yaplyor, zarif
minarelere anlar taklyor, Kuran- Kerim amurlara atlyor, Mslman
olu Mslman kardelerimiz Hristiyan adlaryla arlyor, hemireleri-
miz demek olan kzlar, zevceleri Bulgarlarn, Srplarn koynunda yatyor,
imamlarmzn sar papaz serpuuna dntrlyor. kencelerle ehit
edilen, boazlanan, paralanan, azalar kesilen, namuslar kirletilen kar-
delerimizin toplam yz binlere kyor, kiliselere evrilen camiler yzlerle
saylyor11 du.
9 Trk Dnyas Edebiyatlar Ansiklopedisi, Ankara 2003, Cilt III, s. 269-270

10 Ahmet Cevad, Krmz ve Siyah Kitap 1328 Facias, stanbul 1329, s. 3.
11 Cevad, a.g.e., s. 4.
Osmanl Balkanlarnda yaayan Mslman halka reva grlen bu dav-

ranlar Mslman halk derinden yaralad. nk Osmanl Devleti yz-
lerce yl nce fethettii bu topraklarda yaayan insanlarn dillerine, dinle-
rine ve kltrlerine mdahale etmeyerek millet sistemi12 ad verilen bir
sistemle insanca bir yaam srmelerini salamt. Mslmanlarn yapt
bu ali cenap davranlarn karlnn bu olmamas gerekiyordu. te A.
Cevada gre bu nedenle yaananlar daha iyi dnlmeli ve gelecek adna
dersler karlmal idi. Peki Osmanl Devleti ve Mslman halk nasl ol-
mutu da hakim ve gl bir konumdan mazlum ve ezilen bir halk haline
gelmiti? A. Cevada gre bu sorunun cevab gayet basitti, Dnden bunu
taktir eden dmanlarmz acziyetlerine ve zaalarna bakmadlar, kudret-
li, hr mstakil bir vatan vcuda getirmek akyla rpndlar, abaladlar
ve bugn bizi can ekien bir hortlak, dallar budaklar kurumu bir aa
haline getirdiler. Onlar ayaklarmzn altnda ezilen karncalardan ibaret-
ti. Biz bir il, bir deveydik. Onlar devaml alarak, grnmeyerek, yorul-
mayarak, enmeyerek, znt ve rehavete kaplmayarak ayaklarmzn
altn kazdlar, kazdlar ve nihayet bizi iinde gmecekleri mezar vcuda
getirebildiler.13 Bu ekilde yaananlarn sebebi ortaya koyulduktan sonra
sra hastaln tedavisine geliyor ki bu tedavi ok basitti o da almak.
A. Cevad bu areyi kendi ifadeleriyle yle ortaya koyuyor : Hala canl-
yz, btn yaralarmza, berelerimize ramen hala lmemi bulunuyoruz.
Yuvarlandmz bu kahreden ukurdan sratle, iddetle silkinip kalkalm,
bizde dmanlarmz gibi almaya koyulalm.14
Galetin Kucandaki Ynetici ve Aydn Snf

A. Cevada gre halk elinden gelenin en iyisini yapmaya alyor, devleti ve
milleti iin savata ve barta hibir fedakarlktan ekinmiyorlard. Bar
zamannda bacanda yamal bir pantolon, arkasnda lime lime bir gmlek,
banda yal bir fes, rengi belirsiz bir mendil olduu halde dnyann en
mkfatsz, en az kazan getiren ileriyle sabahtan akama kadar yorulu-
yor, eziliyor ve kan ter pahasna elde ettii drt metelik parann yarsn
vergi diye devlete veriyor. Sava zamannda ise dinin, vatann, devletin
12 Millet Sistemi ile ilgili daha ayrntl bilgi iin bkz: Bilal Erylmaz, Osmanl Devletinde Fark-
llklara ve Hogrye Kavramsal Bir Yaklam, Osmanl, YEN TRKYE Yaynlar Ankara
1999, C. IV, Bilal Erylmaz, , Osmanl Devletinde Gayrimslim Tebaann Ynetimi, RSALE
Yaynlar, stanbul 1996, Ziya Kazc, Osmanllarda Hogr, Trkler, YEN TRKYE Yayn-
lar, Ankara 2002, C. X, Yavuz Ercan, Osmanl Devletinde Mslman Olmayan Topluluklar
(Millet Sistemi), Osmanl, YEN TRKYE Yaynlar Ankara 1999, C. IV, Nuri Adyeke,Islahat
Ferman ncesinde Osmanl mparatorluunda Millet Sistemi ve Gayrimslimlerin Yaan-
tlarna Dair, Osmanl, YEN TRKYE Yaynlar, Ankara 1999, C. IV, Arshi Khan,Osmanl
mparatorluu ok Kltrlln Doulu Mimar, Osmanl, YEN TRKYE Yaynlar, An-
kara 1999, C. IV, Cevdet Kk, Osmanl Devletinde Millet Sistemi, Osmanl, YEN TRKYE
Yaynlar, Ankara 1999, C. IV.
13 Cevad, a.g.e., s. 15.
14 Cevad, a.g.e., s. 15.
korunmas iin yz binlerce kiiden oluan koca ordularn oluturulmas-

na mecbur kalnr. Bu yorgun, hasta, bitkin insanlar Anadolunun en cra
kylerinden, ln en hararetli yerlerinden, Krdistannn karl dalarn-
dan ikyet etmeksizin kalkar yaya olarak yola karlar. Gnlerce bir avu
kavrulmu buday ile aln gidererek belirlenen yere gelir ve oradan sa-
va alanna sevk olunurlar. Cephede a braklr, cephanesiz braklr, yara-
s sargsz braklr ve felaket ba gsterir!15
Sradan halk her trl zorluk ve sknt ile mcadele etmesine ramen
lkesi, milleti ve dini iin btn fedakarlklar yaparken Osmanl aydn ve
yneticileri ise ayn oranda fedakarlk ve zveride bulunmadklar iin lke,
daha kendisinden ksa bir sre nce ayrlarak kurulmu devletler karsn-
da malup olmaktadr. Bu nedenle A. Cevad her trl doal kaynaklara
sahip bir vatan olan bir milletin, aydn ve ynetici zmresi niyetlensin,
salam bir ama ortaya koysun, o surette ilerlemek yoluyla medenilemeye
atlsn ve bunda baarl olamasn. Biare Osmanl askeri, gariban halk
vatan hizmetini yerine getiriyor ve onu malubiyetten malubiyete srk-
lemi olan ynetici snfna, ite bir asr aan zamandan beri itaat etmekten
asla bkmyor. O halde bu yneticiler okuma yazma bilen ve byle olduu
iin millete rehber olarak ileri medeniyetlerden biri olmak asli vazifesine
muhalif olarak kendini beenmi, tembel bir zmre olan bu mnevverler
ne zamana kadar bu melun ahsi menfaatlerinin sevdasndan vazgemeye-
cek? Ne zamana kadar gerek menfaatinin rehavetten ayrlmak olduunu
grmeyecek? Ne zamana kadar haram yiyicilikten bkp yedii ekmei hak
etmeye, evlatlarnn olsun, hayat ve namusunu temin etmeye almaya-
cak? Rumeli felaketlerini mmkn olduu kadar btn felaketleriyle top-
lamaktaki maksatlarmzdan bir by de tarihi bir tembelliin kurban
olan ynetici ve aydn snlarnn takip ettii yoldaki yanll gstermek-
tir. Son zamanlarda memuriyet aleyhinde takdire ayan bir cereyan var-
dr.16 Pek ok yazar genlii memuriyet dnda bir meslek aramaya tevik
ediyor. phesiz sadece memuriyetle geinen bir aydn snf byk bir
ilerleme gsteremez. Lakin biz bundan baka, gayet mhim dier bir nok-
tay izah ve tavsiye etmek istiyoruz: Memur olmak gnah deil fakat fena
15 Cevad, a.g.e., s. 21.

16 Osmanl Devletinde halkn memuriyete olan rabetine kar olan ve bu ikirlerini balkan har-
binden yllar nce ortaya koyan kiilerden biriside Prens Sabahattin Beydir. Prens babas
ile birlikte Parise katktan sonra Edmond Demolinsten etkilenerek Osmanl toplumundaki
memurlarn dman olmutu. Memurlarn ortadan kalkmasn kamucu anlaytan bireyci
anlaya gei srecinin nemli bir safhas olarak grmekteydi. Ona gre, yzyllar boyunca
imparatorluun en yetenekli kadrolar, kamucu bir kafa yapsnn etkisiyle, devlette memur
olmay tercih etmiler, bu sayede var olan sistem kendini olduka baarl biimde tekrar ret-
miti. Sabahaddinin bu dnceleri Radikal bir toplum deimesi dnmeyen, yalnz kendi
konumlarn garanti altna almak isteyen bir memur gurubunun ounluu oluturduu ttihat
ve Terakki Cemiyeti tarafndan sert bir ekilde reddedilecekti. Bu konuda bkz. Kaan Durukan,
Prens Sabahaddin ve lm-i tima Trk Liberalizminin Kkenleri, Tanzimat ve Merutiyetin
Birikimi, LETM Yaynlar, stanbul 2002, erif Mardin, Yeni Osmanl Dncesinin Dou-
u, LETM Yaynlar, stanbul 1996.
memur olmak gnahtr. Hala bizde mlki, askeri, adli, ilmi memurlarmz
hemen hemen tamam fenadr ki, onun iin ilerleyemiyoruz. Bir taraftan
memuriyet haricinde genlerimiz kendileri ve vatan iin faydal meslek-
ler arasn bulsun ve bu yolda ilerlesin.17 diyerek yneticilere kar sars-
lan gveni aka ortaya koyuyor. Grld zere lkeyi dt kt
durumdan kurtarmak iin halktan aydn tabakasna aydn tabakasndan
yneticilere kadar herkesin genel bir zveri iinde olmas gerekmektedir
aksi taktirde gelecek bugnknden daha karanlk olacaktr.
Gl Ekonomi Gl Devlet
Ahmet Cevad Balkan Harbinde etkileyen nemli eylerden biriside ksa
bir sre nce Osmanl Devletinin ekildii topraklarda kurulan Romanya,
Yunanistan, Bulgaristan, Srbistan ve hatta Msr gibi devletlerin sergile-
dikleri gelime idi. Bu be devletin toplam btesi bile Osmanl Devletinin
btesinin iki kat olmutu. Eer sre bu ekilde gitmeye devam eder-
se ksa bir sre sonra sadece bir tek Bulgaristann bile btesi Osmanl
Devletini gemeye yetecekti. Peki bu durumda ne yapmak gerekiyordu.
A. Cevada gre milletin tamamnn servet ve iktisadi g sahibi olmas
da zaruridir. Bunun iin biz bir taraftan ruhumuzu; vatan ak, hakaret,
intikam, malubiyet duygularyla doldururken, kendimizi evlatlarmz e-
viklie, zorlua, askerlie, fedakarla altrrken dier taraftan zamann
gerei olan silahlar tedarik etmek iin gerekli olan servet ve iktisadi gce
sahip olmak iin para ilerine akl erdirmeye, servetler kullanmaya ve ser-
vetler oluturmaya almal ve gayret etmeliyiz.18
A. Cevad zenginlemenin ve servet biriktirmenin nemini ortaya koy-
duktan sonra bunun gereklemesi iin irket kurmaktan ziyade dar gelirli
insanlarn bir araya gelerek kuracaklar kooperatilerin19 nemli bir adm
olacan belirtiyor. Bylece toplumda yardmlama ve dayanma ruhu
artacak ve bu kk teebbsler byk bir iktisadi kalknmann temelini
oluturacaktr.
A. Cevad eserinde zellikle devletin geleceinden tm Mslman
Osmanl halkn sorumlu tuttuu iin her alanda tam bir sorumluluk bilin-
cinin olumasna alyor. Bu anlayn sonucu olarak iktisadi bymede
Osmanl kadnlarna da byk bir nem veriyor.20 Ona gre Kadn bir
17 Cevad, a.g.e., s. 26-27.

18 Cevad, a.g.e., s. 28.
19 Cevad, a.g.e., s. 30.
20 Osmanl Devletinde kadnlarn toplumun geleceinde etkili bir fonksiyonlarnn olmas gerek-
tii anlay ve kadnlarn da erkeklerle birlikte gelecei kurgulamakta nemli roller stlenmesi
gerektii dncesi zellikle II. Merutiyetten sonra hangi dnceye sahip olursa olsun btn
Osmanl aydnlar tarafndan benimsenmi ortak bir ikir haline gelmitir. Bu konu dnemin
nemli yayn organlarndan olan tihad, Sebilr Read ve Trk Yurdu gazetelerinde de enine
boyuna tartlmtr. Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bkz; Mustafa Gndz, II. Merutiyetin
Kalsik Paradigmalar, LOTUS Yaynlar, Ankara 2007.
de evinin birok eyasn kendisi satn ald iin bunlar tedarik ederken
vatana kar olan vazifelerini dnmelidir. Bu vazifelerde yabanclardan
al veri etmemekle yerli mal aramakla ve yerli mallarn biraz zerafetsiz
veya zevkinize uygunsuz olmalarna bakmamakla yerine getirilmi olunur.
Ecnebi tacirler her gn yeni yeni eyler kartarak bizi ocuklar gibi aldat-
yorlar. Grn erkeklerimiz, grn kadnlarmz bu her gn deien moda-
lara ehemmiyet vermez de, onlar yerli mal kullanmakta mmkn olduu
kadar muhafazakarlk gsterecek olursa vatann iktisadi gc pek daha seri
olarak artar. Kadnlarmz iktisadi gcn en birinci sebebinin vatan mda-
faa olduunu bir an akllarndan karmazlarsa, sarf edecekleri her onluk
iin iki kere dnr ve idareli olmaya gayret ederler.Moda! Fakat zeki ve
gzellie dkn hanmlarmz istedikleri takdirde yerli kumalardan g-
zel mall modeller icadnda dahi maharet gsterebilirler. Modann mutlaka
Avrupadan m gelmesini beklemeli? Dnlnce byle bir tabiiyet bile
hr ve onur sahibi hanmlarmz iin ar gelmelidir.21 A. Cevadn bu ne-
rileri hem yerli sanayinin oluturulmas ve hem de zenginliin lke iinde
kalarak refah seviyesinin ykselmesi bakmndan olduka nemli idi. Bu
bak as devrin sorunlar ile ilgilenen birok aydnn ortak ikri idi. Bu
ikir ttihat ve Terakki Cemiyetinin Balkan Harbinden sonra tam olarak
iktidar ele geirmesinden sonra devlet politikas olarak uygulamaya ko-
nulmutu. Trablusgarb ve Balkan Harbinde yalnz braklan ve bu sava-
larda lkenin btn imkanlarn seferber eden ttihat ve Terakki Cemiyeti
halk ile btnleerek, Osmanl Devletinin varln devam ettirebilmek
amacyla her alanda milli bir politika izlemeye balamtr. Bu politikann
bir sonucu olarak Mdafaai Milliye Cemiyeti 31 Ocak 1913te kurulmutur.
ttihat ve Terakki ynetimi bu cemiyeti her alanda olduu gibi ekonomik
alanda da deerlendirmi, ihtiya duyulduunda i borlanma ve yardm
olarak halktan para da toplatmtr.22
A. Cevad Osmanl toplumunu ve zelde de Mslman halk yakndan
tand iin sadece zenginliinde bir ie yaramayacann farknda idi.
nk zenginlik ile elde edilecek top, tfek, uak, gemi gibi teknolojik alet-
leri imal edecek vatan evlatlarnn bulunmamas durumunda bunlarnda
bir ie yaramayacann farkndayd. Biz bu muharebede dman elinde
binden fazla top braktk. Cephane ve mhimmatlaryla beraber.! Eitim
ve retim, ite bizi kurtaracak yol. Bir taraftan hkmet dier taraftan
zenginlerimiz buna en byk kuvvet ve kudretlerini sarf etsin, drt, be
sene iinde okullarmz, sanayilerimiz, rnek iftliklerimiz meydana geti-
rilsin.23 diyerek Osmanl Devletinde yllardr zlememi olan eitim so-
rununu da tekrar gndeme getirerek gelecein kurtarlmas adna eitimin
ne kadar nemli olduunu bir kez daha vurguluyordu.
21 Cevad, a.g.e., s. 42.

22 smail Yldrm, On Dokuzuncu Yzyl Osmanl Ekonomisi zerine Bir Deerlendirme, Frat
nv. Sosyal Bilimler Dergisi, C. 11, S. 2, s. 323-324.
23 Cevad, a.g.e., s. 29.
Uyan Ey Osmanl Halk

Ahmet Cevada gre Osmanl genleri ve halknn bir blmnn yaa-
nan olaylara kar gsterdii ilgisizlik rahatsz edici bir boyuttayd.. nk
Balkan harbi faciasnn yaand srada Mslman halka reva grlen zu-
lmler, ikenceler ve eziyetler her yerde ak ak anlatlrken sorumluluk-
tan bihaber bir takm insanlar hala kahvehanelerde tavla oynamakla
vakit geiriyorlar. nk hala evlerinizde alg alyor, elence aryor, n-
k hala arabalara binerek gezintilere kouyorsunuz, nk hala medeniyet
yolunda ilerlemeyi, milletin kaderini vcuda getirecek yollar aramyor,
arayanlar dinlemiyor, kurtulu yolu gstermeye alanlara kulak asm-
yor du.24
Bu gelimeler karsnda insanmzn duyarszlnn gerisinde yatan
sebep ise Cevada gre devletin gl olduu dnemlerden sonra gelen za-
manda yetien Osmanllar zevk ve sefaya altlar, tembellikle, istirahatla
vakit geirdiler. Bu durum uzun yllar devam etti. Bunun neticesi olarak
Osmanl ynetici snf, senin de iine dhil olduun aydnlar ve sekinler
tembellik girdabna yuvarland. Haram yiyicilik alkanlna tutuldu, b-
tn yaama becerisini kaybetti. En sonunda gayret-i diniye de mahvoldu.
Kahramanlk ve cesaret yalnz aresiz fukara halkta kald. Vatan ve mil-
let sevgisi kanunen yasak oldu. Kelimelerinin bile anlmas otuz be sene
yasak kald. te sen ey bedbaht gen; btn bu fedakrlklarn btn bu
rehavetlerin, istibdatlarn, kendini beenmiliklerin varisi olarak dnya-
ya geldin. Ruhunda asrlardan beri devam eden ahlaki rmenin zehir-
leri mevcuttur. Vcudun o hastalkla kapldr.25 Osmanl Devletinde ya-
ayan Mslman Trklerdeki bu bilin eksiklii Balkan Harbi ncesinde
Makedonya blgesinde grev yapan Kazm Karabekirin de dikkatini ek-
mi ve bu meseleyi ttihat ve Terakki Cemiyeti adl eserinde kylerde ve
Manastrn iinde muhtelif rklarn mekteplerini grdm ve bizimkilerle
mukayeseler yaptm. Aradaki fark insann yreini szlatyor. Halka gelin-
ce bir taraftan Amerikaya ve Msra gidip kafa ve kesece zengin dnenle-
rin ve bir taraftan da dnyay ahretten daha iyi renmi ve milli duygu-
lar haddinden akn bir hale gelmi bulunan papazlarn bir dziye vaaz
ve nasihatleriyle Trklerden ok ileri durumdadrlar. Bizimkiler ise her
bakmdan acnacak halde. Daha vatan ve millet kelimelerini telaffuz bile
bir crm.26 diyerek vaziyeti aka belirtmitir.
Osmanl genleri arasnda ksmen var olan bu aymazln sebeplerin-
den birisi de A. Cevada gre ocuklarn yetitirilme tarzlar idi. Ona gre
Valideler, beikteki yavrularn paa olmak hayaliyle, cariyelere, arabalara
sahip olmak gibi keyini dnen temenniler eden ninnilerle uyutmakta
24 Cevad, a.g.e., s. 23.

25 Cevad, a.g.e., s. 34.
26 Kazm Karabekir, ttihat ve Terakki Cemiyeti, YKY Yaynlar, stanbul 2011, s. 145.
devam ederse biraz daha byynce vcutlarn pamuklu hrkalara, gm-

leklere sararak rmeye mahkm klarsa, onlar tehlikeli oyunlardan, id-
manlardan alkoyarsa, abur cuburla midelerini bozar, shhatlerini berbat
ederse ttn, iki, kumar gibi kt alkanlklara almalarna frsat verirse
ii, dzeni, aratrma ve incelemeyi erkenden sevmelerine zen gstermez-
se, okullarnn mkemmeliyeti iin her trl fedakrlklara katlanmazsa,
memuriyeti, katiplii veya kll meslekleri btn serbest mesleklerin ve
sanatlarn stnde sanmakta srar ederse, hakiki hner ve marifetin sa-
nat ve ticaretin, ziraatn kymetini taktir etmezse elbette memlekete fayda-
l evlatlar, elbette bu hasta vatann yaralarn saracak mdafaasn temin
edecek fedakar ve kymetli genler yetiemez.27 di. Bu durumda da ortaya
kacak olan sonu devletin ve toplumun geleceinin karanlk bir ufuk ha-
line gelmesine neden olacaktr.28
Gelecekten Osmanl Mslmanlar adna endielenen A. Cevad Osmanl
kadnlarna yle seslenmektedir: Ey Osmanl kadn! Yarn pek garip bir
gelecekte, dmann stanbula girmesini, Anadoluya kmasn istemez-
sen evlatlarn, kardelerini, kocan boazladklarn grmek felaketinden
kurtulmak istersen, murdar herilerin hakaretlerine maruz kalmaktan kor-
kuyorsan vatana kar borlu olduun mhim ve mkl vazifelerini bir
an dnmekten ve ifadan uzak kalma. Bylece sen de erkek gibi vatann
ekmeiyle geinen bir fertsin ve yle olmak itibariyle vatana olan borlarn
cinsen biraz farkl olmakla beraber, ehemmiyete erkeklerin vatani grev-
lerinden asla aa deildir.29 diyerek vatan borcunun sadece erkeklere ait
olmadn kadnlarn da erkekler kadar sorumlu olduunu ortaya koyu-
yor.
Milli Ama ve Vatanda Birlik

Osmanl Devleti 19. ve 20. yzylda en nemli siyasal sorunlar milliyetilik
dncesinin etkisi ile isyanlar karan kendi tebas ile yaad ve bu srete
Romanya, Yunanistan, Srbistan, Karada ve Girit en nemli sorunlar te-
kil etti. Osmanl Devletinin yz yllarca ynetimi altnda yaayan ve tebas
olan bu milletlerin sebebi her ne olursa olsun eitli isyanlar karmalar
Osmanl Devletinin ynetimi altndaki insanlar ayn ama etrafnda ve
vatan birlii ideali ile youramadn ak bir gstergesiydi.
27 Cevad, a.g.e., s. 38-39.

28 Osmanl toplumunda bu dnemde kadnlara, ocuklar ve bunlarn eitimine nem veren sade-
ce bu konuyu ileyen birok gazete ve dergi vard. Bunlar ierisinde ise bazlar sadece kadn ve
ocuklara sesleniyordu ki, bunlardan en nemlilerinden birisi Ziya akirin mesul mdrl-
n yapt Hanmlara Mahsus Mecmua ve ocuklara Mahsus Mecmua dr. Yaplan bu ya-
ynlar sorunun tespitinin aydnlar tarafndan doru bir ekilde yapldn bizlere gstermekte-
dir. Ayrca bu yaynlar sorun tespitinin yannda Osmanl kadnlarnn ve ocuklarnn eitimine
de katkda bulunarak toplumsal deiimin temellerinin de atlmasna katkda bulunmulardr.
29 Cevad, a.g.e., s. 43.
Osmanl Devleti kan isyanlarn sebeplerini ve amalarn tam olarak

anlamam veya anlamak istememitir. Bu nedenle daima isyanlar srf
bastrmaya ve ortadan kaldrmaya uram ve hala pek ziyade korkuyo-
rum- anlamyoruz ki, sadece isyan bastrma isyan ortadan kaldrmaz.
Belki biraz sonra daha byk bir iddetle olmak zere ortaya kmasn
erteler. Hala fenaln en by yeni yeni isyanlara sebebiyet verecek bir
uygulamalar takip ediimizdir.30 diyerek A. Cevad aslnda Osmanl y-
neticilerinin olaylar karsndaki aymazln da ortaya koyduktan sonra
Balkan Harbi yenilgisini ama ve vatan birliinin salanmas asndan
tahlil ederek istikbal adna daha salam bir zemin hazrlamaya alyor.
Balkan Harbinde meydana gelen zulm ve basklardan ziyade A. Cevad
yaralayan hususlardan birisi de harp srasnda veya sonrasnda Mslman
halka zulmeden komitaclar ve hristiyan halktr. nk komitaclar ve
hristiyan halkn nemli bir blmnn bu srada hala daha Osmanl va-
tanda olmalardr. ok yerde Osmanl askeri kuvvetleri ekilir ekilmez
yerli Hristiyanlar birka komitacyla ki onlarda kendi milletimizin hal-
kndandr- birleerek yamalara, katliamlara, tecavzlere koyulmulardr.
Bu yan yana yaayan insanlar komularnn kanna ne kadar susam ol-
mal ki, aresiz bir hkmet korkusu kalplerinden kar kmaz zerleri-
ne vahi hayvanlar gibi atlyorlar, paralyorlar, yakp ykyorlar diyerek
yzlerce yl bir arada yaam ve Mslmanlarn adalet ve hogrsnden
faydalanm bu insanlarn ortaya kan bu ani tavr deiikliklerini ibret-
lik bir hikaye olarak ortaya koyduktan sonra ecdadmz niin zulm ve
zorlama ile Hristiyan milletlere slamiyeti kabul ettiremedi? eklindeki
bir eletiriye ve serzenie karda biz niin ara sra adaletten uzaklaarak,
niin toplumlar idarede liyakat gsteremedik, niin medeniyet ve ilerleme
yollarna vaktinde giremedik de biz byle bir acziyet ve tembellie dtk,
diye zlelim31 diyerek duygusal bir yaklam yerine saduyulu ve gerek-
i bir yaklam sergiliyor.
A. Cevad bu saduyulu eletirileri yaptktan sonra gvenli, mutlu ve hu-
zurlu bir gelecein hazrlanmas adna ncelikle milli ama ve vatan birlii-
nin salanmasnn gerekliliini belirterek bunun gerekletirilebilmesinin
anahtarn da yle ortaya koyuyor: din, gurur duyulacak bir tarih ve dil.32
A. Cevad daha sonra bu noktay teker teker aklayarak artk gayrims-
limlerin Osmanl ynetimi altndaki varlklarnn sorgulanmasa bile milli
ama ve vatan birliinin salanmas adna artk sadece Mslman halka
gvenilebileceini de aka ortaya koyuyor. nk A. Cevadn formle et-
tii din, tarih ve dil birlii ifadesinde yer alan din birliinin kiminle sala-
naca sorusunun cevab olduka aktr. Dier iki ilkede ise gayrimslim-
30 Cevad, a.g.e., s. 93.

31 Cevad, a.g.e., s. 46-47.
32 Cevad, a.g.e., s. 98.
lerle de birlik salanabilirdi.33 Ancak A. Cevadn ortaya koyduu bu ilkeler

ayn zamanda Osmanl Devletinin ynetimini 1908 ylndan beri kontrol
altnda bulunduran ttihat ve Terakki Cemiyetinin de ynetim anlaynda
nemli deiikliklerin ortaya kmasna neden olmutur. Yaanan dei-
ikliklerden en nemlisi Balkan Harbinden sonra artk Osmanlclk ama
ve idealinin byk oranda ilevselliini kaybetmesiyle birlikte Trk milli-
yetiliine ve Trkln kaderi ile zde hale gelen slam dinine dayanan
milliyetilik dncesinin etkin hale gelmesiydi.34 Bu dncenin doal
sonucu da A. Cevadn da ortaya koyduu dinde, tarihte ve dilde birlik
prensibi olarak ortaya kt. Bylece milli ama ve vatanda birlik dnce-
leri etrafnda ynetimi altndaki insanlar eritemedii iin Osmanl Devleti
bir taraftan Balkan Harbini kaybetmi ama dier taraftan da ayn harp bu
dncelerin gereklemesi iin Osmanl ynetici ve aydnlarna da yeni
ufuklar ve bak alar kazandrmtr.
Hilal ve Ha Mcadelesinde ki Yzl Avrupa Devletleri

Balkan Harbinin ilk ortaya k ve sonrasnda Balkan devletleri tarafn-
dan zellikle Avrupa kamuoyunu etkilemek ve kendi halklarnn savaa
drt elle sarlmalarn salamak iin bu savan Hilal ve ha arasnda ya-
plan bir mcadele olduunu ve Balkan devletlerinin amacnn Mslman
zulmnde yaayan hristiyanlar kurtarmak olduunu basn yoluyla sk
sk ilemilerdir. A.Cevdaa gre Hristiyanlar esaretten kurtarmak! Srf
duygular aldatan bu cmle Avrupada bir asrdan beri dmanlarmza ne
kadar taraftar kazanmalarn salamtr. Lord Bayrn, Victor Hugo gibi
batnn byk airleri bu teraneye, ribap airlerinin en hazin telinden te-
rennmsaz olmamlar myd? Ve u anda Trklerin 500 senelik hkme-
dici kaba veya gaddarane muamelelerini, bir ay ierisinde kat kat aan bir
seviyede brakacak vahetler bu esir kabul edilen Hristiyanlar tarafndan
yapldktan sonra bile, bu cmlenin tesirinden kurtulmam birka milyon
insan vardr. Herhalde gerekleri anlayanlar, anlamayanlardan pek daha
33 Bu formlde gayrimslimleri milli ama ve vatan birliinin dnda brakan tek neden din fak-
trdr. nk gayrimslimlerin yzyllarca Mslman halkla ayn devlete bal olarak yaa-
mas tarih birliine ksmen iaret eder. Dil birliine gelince ise bu alanda da birlik uzun bir sre
nce belli corafyalarda salanmt. Bu dnemde zellikle Anadoluda yaayan gayrimslimler
kendi dillerinden ziyade Trkeyi gndelik yaam ve ticaret bata olmak zere bir ok alan-
da kullanarak dil birliinin de ksmen salandnn iaretini vermektedir. rnein bir tara
kenti olan Burdurda 1307li yllarda yaayan gayrimslimlerin Trke konumalar nemli
bir gstergedir. Bu konuda bkz. Gngr Ger, 220 ve 221 Numaral eriyye Sicillerine Gre
Burdurun Sosyo-Ekonomik Tarihi (1889-1893), SD Sosyal Bilimler Enstitss Yaynlanma-
m Yksek Lisans Tezi, Isparta 2010, s. 32.
34 Balkan Harbi sonras Trk milliyetiliinin gelimesinde zellikle Rusya doumlu ve orada
modern bir eitim alm Trk kkenli aydnlarn Osmanl topraklarna yerlemeleri olduka
nemli bir canllk kazandrmtr. Bu konuda akla gelen nemli aydn ve dnrlerden nde
gelenler Aaolu Ahmet ve Yusuf Akuradr. Bu kiilerin nderliinde kurulan Trk Yurdu
dergisi de Trk milliyetilii dncesinin Balkan Harbinden sonra Osmanl topraklarnda ya-
ylmasnda olduka etkili olmutur. Bu konuda bkz. mit Kurt, Trkn Byk, Biare Irk Trk
Yurdunda Milliyetiliin Esaslar (1911- 1916), LETM Yaynlar, stanbul 2012.
azdr.35 Bu dncelerin yaylmasnda ise basn youn olarak kullanlm

ve bu sava srasnda propaganda amacyla kullanlan en etkili silahlardan
birisi olmutur. Ancak bu silah daha fazla Balkan devletleri kullanmlar,
Osmanl Devleti ise bu alanda baarsz olmutur.
Balkan Harbinde basnn igal ettii nemli konumu A.Cevad Avrupa
kamuoyunun kazanlm olmas gayet nemli bir meseledir. Bizim d-
manlarmz olan Bulgarlar ve Yunanllar ve hatta Srplar bunu baardklar
iin bir asrdan beri Avrupa kamuoyunu kendi lehlerine evirmeye ura-
mlar ve hala urayorlar. Bir asrdan beri Avrupa kamuoyu Trkleri, bu
bedbaht ve mazlum milleti canavar ve kan dkc tanyor. nk dman-
larmz devaml surette bizim aleyhimizde propagandalar yapmakla ura-
yorlar. Bu uurda sarf ettikleri mesai ve para hakikaten harikuladedir.
Sadece byk devletlerin bakentlerinde deil nc ve drdnc derece-
deki Avrupa ehirlerinde bile devaml surette Trklerin gaddarlklarn ve
kan dkclklerini yaymakla grevli adamlar vardr. Dnyann her tara-
fnda en nemli gazeteleri bin bir yolla elde etmeye alyorlar, hele bu son
savatan nce byk ve kk gazeteleri satn almak iin yz binlerce frank
harcadklar phesizdir. imdi Avrupa kamuoyu hakknda tarafsz bir h-
km vermek gerekirse yalnz rveti gazetecileri ve politikaclar itham et-
mek, yoksa ounluu tekil eden namuslu halk ekitirmemek icab eder.
Bu durumda asl kabahatli bizim adalet alanndaki rehavetimiz, bizim
gerekle ilgisi olmayacak kadar fazla olan kendini beenmiliimiz, bizim
tembelliimizdir. Bugn, birka yz bin masum kardelerimizi boazladk-
tan, kylerini yakp yktktan sonra bile Bulgarlar Avrupada Trklerin kan
dkcl, barbarl hakknda btn gazetelerde yazlar yazdrmyorlar
m? Konferanslar vermek zere Avrupa bakentlerine adamlarn sevk et-
mediler mi?36 cmleleriyle dile getiriyor.
A. Cevada gre dnya kamuoyunu etkilemek ve doru ekilde bilgi-
lendirmek iin Osmanl Devleti ok fazla bir aba iine girmemitir. Bu
durumda Avrupa kamuoyunda Trklere kar var olan olumsuz bak a-
snn daha da kuvvetlenmesine neden olmutur. Aslnda basnn dnya si-
yasetinde oynad rol Osmanl Devleti daha II. Abdlhamid dneminde
anlad iin yurt dnda yayn yapan gazeteleri ve gazetecileri mmkn
olduu kadar satn alarak veya maaa balayarak elde etme yoluna gidip37
35 Cevad, a.g.e., s. 62.

36 Cevad, a.g.e., s. 54.
37 II. Abdlhamid dneminde Avrupada yayn yapan Memorial Diplomatique gazetesine 2.166
kuru, Orient Gazetesine 866 kuru, Revue de IOrient gazetesine 1.300 kuru para yardmn-
da bulunulmu ayrca Times, Agence Reuter, Gazzette Diplomatique gibi daha birok nemli
gazete muhabirlerine de belli oranlarda maalar balanmtr. II.Abdhamidin bu siyasetinin
altnda yatan en nemli sebeplerden birisi kendisine kar yurt dnda faaliyet gsteren muha-
lilerine kar mcadele etmek dier taraftan da Avrupada Osmanl Devletini destekleyen bir
kamuoyu oluturmakt. Her ne sebeple olursa olsun II. Abdlhamidin takip ettii bu politika
onun basnn nemini uzun yllar nce kavrayarak nemli bir devlet adam olduunu ortaya
koymaktadr. Bu konuda daha ayrntl bilgi iin bkz. Fatmagl Demirel, II. Abdlhamid Dne-
minde Sansr, BALAM Yaynlar, stanbul 2007.
kendisini ve Osmanl Devletini destekleyen bir kamuoyu oluturmaya a-

lmtr. Bu politika bazen olumsuz sonular doursa da basnn neminin
net bir ekilde anlaldnn grlmesi bakmndan nemlidir. Ama ayn
ngr II. Abdlhamidden sonra baa geen Osmanl yneticileri tarafn-
dan gsterilememitir.
Balkan devletleri Avrupa kamuoyuna kar yaptklar propaganda da bu
savan bir hal seferi olduunu zellikle belirtmiler ve hristiyan taas-
subunu harekete geirerek sonuna kadar kullanmak istemilerdi. Sava,
Balkan uluslarnn gznde din eksenli bir sava olduu iinde her trl
zulm (cinayet, tecavz, hrszlk, zorla hristiyanlatrma) ve bask doal
bir hakm gibi kabul edilip bu konuda elden ne geliyorsa yaplmaya all-
mtr. Avrupa devletleri ve kamuoyu ya bu durumu grmezden gelmiler
ya da tamamen sessiz kalarak tepki gstermemilerdir. Ancak baz vicdan
sahibi devlet adamlar, dnrler veya gazeteciler yaplan zulmleri ak
ak gazetelerinde nerederek kamuoylarn bilgilendirmeye almlar-
dr. Btn bunlarn dnda Avrupa devletleri ile ilgili olarak iki yzl
davrandklar ithamnn ortaya atlmasnn en nemli sebebi sava bala-
madan nce savan sonucunun ne olursa olsun var olan statko ve snr-
larn korunacann Avrupa devletleri tarafndan aka ilan edilmesi idi.
Avrupal devletler sava Osmanl Devletinin kazanacan dndkleri
iin savan sonunda Osmanl Devletinin snrlarn geniletmesini kendi
siyasetleri asndan tehlikeli buluyorlard. Bunun iinde sava sonunda
ortaya kmas muhtemel tehlikeli bir gelimeye karda tedbirlerini ala-
rak kendilerince akllca bir siyaset izlemi oluyorlard. Ancak bu durum
Osmanl Devletinin Lleburgaz ve Krkkilise muharebelerinde yenilmesi
ile birlikte deiti. Bu deiiklikle ilgili olarak A. Cevad Avrupa verdii
sz utanarak geri ald, artk statkonun muhafazas mmkn deildir
dedi. te bize ar gelen ve Avrupann iini Balkanlara kar dini ve mu-
taassbane bir tarafgirlik gibi gsteren durum budur. Fakat dnlecek
olursa bu gerekten bir dini taassup deil belki bir ahlaki eksikliin orta-
ya kard taassubun eseridir, vahim bir ahlakszlk ve bir faziletsizliktir.
Artk anlyoruz ve oktan beri anlam olmalydk ki, Avrupann tek derdi
kardr. Biz doulular, Mslmanlar henz bu siyasi zanaatlarn yapl-
masn anlayamyoruz ve hi phesiz dou, byle bir sz vermi olsa idi,
genel bir savan ortaya kmas ihtimali ortaya ksa bile szn tutmak-
tan baka bir ey yapmazd.38 diyerek yaad aknl aka tarif edi-
yor. te bu tavr deiiklii Avrupa devletlerinin nasl bir iki yzl politika
takip ettiklerinin ak bir gstergesi idi.
38 Cevad, a.g.e., s. 53.

Yenilgi le Birlikte Gelen Zulm ve iddet

Balkan Harbi, Trk milletinin hafzasnda toprak kayplar, zulm, g ve
esaret gibi byk aclar brakm siyasal bir faciadr. Bu facia sonrasnda
yaanan toprak kayplarnn dnda ansl olan binlerce Mslman doup
byd topraklar brakarak Anadoluya g39 etmi, g edenler kadar
ansl olmayanlar ise ya Balkan devletlerinin zulm altnda yaamaya ve
ac ekmeye devam etmiler, ya da ldrlmlerdir. Bu aclarn dnda
bir de sava srsnda Balkan devletlerinin ordular, komitaclar ve halklar
tarafndan yaplan zulmler ve katliamlar var ki bu ac gerekler vicdan
sahibi herkesi derinden etkilemitir. Sava srasnda Balkan devletlerinin
ordularnda yer alan asker veya subaylardan bazlar, sava gzlemlemek
iin Balkanlara giden Avrupal gazetecilerden bazlar grdkleri man-
zara karsnda insanlklarndan utanarak yaadklarn eitli ekillerde
yayarak savata yaanan gerekleri aka ortaya koymulardr. Ahmet
Cevadda yaanan bu ac hakikatleri kitabnda yer alan Balkan Mezalimi-
Belgeler Blm Yabanc Kaynaklar blmnde ortaya koymaya al-
mtr. Bylece bize gre A. Cevad bu blmle halka bakn kendimize eki
dzen vermezsek gelecekte bir gn bizde bu aclar yaayacaz bu nedenle
bamz elimizin arasna alp iyice dnelim mesajn vermek istemitir.
nk A. Cevadn yabanc kaynaklara dayandrarak ortaya koyduu zu-
lmler insan olan herkesi derinden etkileyecek acmaszlklarla dolu ger-
ek birer faciadr.
A.Cevad bir Bulgar askerine dayandrlarak 24 Aralk 1913 tarihinde
Romanyann niversol gazetesinde yaynlanan bir olay kitabnda yle
anlatyor: Bugn Bulgar ordusu 16. Piyade taburunun yedek askerlerinde
olup Krkkilise muharebesinde bulunmu olan Pote Kanef sorulan soru-
lara kar aadaki cevaplar vermitir: gn yemek vermediklerinden
dolay kamaya mecbur oldum. Askerlerden birou bundan baka bir are
dnemiyorlard. Ben bir kylym. Keof ile akrabalm var. Trkiyede
bulunan Osmanl askeri ok dzenli ve hakikaten savadr. Fakat cep-
haneleri kt olduundan attklar kurunlarn Bulgar askeri zerinde
fazla bir tesiri olmuyor. Trklerin esir olmalarnn en nemli sebebi bizim
gibi a kalmalardr. Srp ve Bulgar askerleri Mslman esirlere barbarca
muamele ediyorlar. Bize Sofyaya gtrmek zere 1.500 esir vermilerdi.
Bunlardan drt kii kalana kadar hepsini subaylarn nnde katlettik ve
yolda hangi kye girdiysek oluk ocuk btn Mslmanlar kestik. Bunun
zerine kendi kynde ocuu ile beraber kalm olan kendi ailesini
39 Balkan Harbi srasnda yaanan g olay ile ilgili olarak Enver Paa : Babo srnen bozgu-
na uramlar ordusuna, Rumelinin balarnda kopup gelen, daha perian yz binlerce gme-
nin srne srne, eriye eriye akan kailelerini de eklemeliyiz. Evet Rumeli gyordu, Rumeli
boalyordu. Rumeli Trkleri akp geliyorlard. diyerek yaanan g tradejisini aka ortaya
koymutur. evket Sreyya Aydemir, Enver Paa, REMZ KTABEV Yaynlar, stanbul 1986, ,
C. II s. 322.
dnerek alamaya balad.40 Anlatlan bu olay Osmanl esirleri veya

Mslman halkna nelerin yapldnn gsterilmesi bakmndan trajik bir
rnektir.
A. Cevadn eserinde yer verdii bir baka rnek ise Rusyada yayn ya-
pan Zaveti adl Rus mecmuasnn ubat 1913 tarihli saysnda St. Volski
imzasyla yaynlanan makalenin baz blmleridir. Bu blmlerden birin-
de Rus yazar unlar sylyor: Trklerin mezalimi hakknda gazeteler pek
ok ey yazmlardr. Her Rus okur Trklerin ldrmek veya tecavz et-
mek iin nasl hareket ettiklerini biliyor, Pomak kylerinden atlan kurun-
lar, ldrmeye hazr tfekleri haince saklayan beyaz bayraklar hakknda
yeterince eyler okumutur. Fakat ayn okuyucular Hristiyanlarn zulm-
leri hakknda ok az ey biliyor. Bir taraftan Bulgarlar az ok lekeleyen
her trl yazy yasaklayan iddetli sansr, dier taraftan siyasi dnce-
ler sebebiyle Rus muhabirleri grdkleri hakknda bir ey sylemiyorlar
ve savan her blmn anlatmyorlard. imdi artk sylenmemi olan
eyleri sylemek ve yalnz Slav ordularn harekete geiren taktire ayan
hissiyat ve vatanseverlii deil, bayraklarn kirleten amur ve kan da gs-
termek zaman gelmitir. Okuyucular bundan sonra okuyaca satrlarda
Bulgarlar ve Slavlar aleyhinde bir dmanlk veya basit bir taraf tutma ara-
mayn. Rus muhabirlerin byk ounluu gibi bende Balkan topraklarna
ve Bulgarlara kar byk bir tevecch besleyerek gelmitim. Btn he-
yecanlarn paylayor, zaferlerini alklyordum.41 diye bir giri yaptktan
sonra yazar unlar anlatyor: etelerden bazlar mesela Nurakop kazas
dhilinde alan voyvoda erneviyef etesi bir eit hret bile kazand.
Bu kaza en nce igal edilenlerden biri olup orada onlarn dertlerine are
olacak kimsede yoktu. Dzenli Trk askerleri gneye doru ekildii iin
komitaclar blgeye hkim oldular. te komitaclarn cinayetleri hakknda
baz rnekler:Krk be Mslman ailesinden oluan Debrencik ky sava-
n balamasndan alt hafta sonra komitaclarn ve evredeki Bulgar hal-
k tarafndan yaklm, btn erkekler ldrlmtr. Otuz dokuz erkek
ve kadn bir caminin iinde diri diri yaklmtr. Kraova kynde (halk
Rum, Bulgar ve yirmi aile Trkten oluuyor) savan balamasndan drt
hafta sonra komitaclar ve yerli Bulgarlar erkek, kadn ve ocuk btn
Trkleri ldrmlerdir.Boan kynde komitaclar Mslmanlar camiye
hapsederek, Debrencik kynde olduu gibi, onlar yakmaya hazrlanrken
o buhranl dakikada Trklerden biri ngiliz subaynn komutas altnda
kalmakta olduunu bararak sylemi ve bunun zerine komitaclar ka-
mtr. Fakat bundan be gn sonra tekrar dnerek planlarn uygulamaya
koyarak cami ve her eyi yama ettiler. Btn Mslmanlar da kestiler.
Krk Mslman ailesinden oluan Lustagriyesinde btn Mslman hal-
40 Cevad, a.g.e., s. 117.

41 Cevad, a.g.e., s. 119.
k, kadn ve ocuk ayrt etmeksizin, komitaclar ve yerli Hristiyanlar l-

drmlerdi.42 Bundan sonra St. Volski ksa bir aklama daha yaparak
bu anlatt olaylarn Nurakop ve Drama arasndaki kk bir blgede ya-
ananlar olduunu ve dier yerlerde yaplanlarn daha vahice olduunu
belirtmeyi de ihmal etmiyor.
Sonu
Balkan Harbi sava srasnda ve sonrasnda yaanan olaylar ve kaybedilen
topraklar boyutuyla Osmanl Devletinde yaayan Mslman halkn zih-
ninde ok derin izler brakan son dnemlerin en byk facialarndan biri-
siydi. Fakat bu faciay daha nce yaanan birok olumsuz olaydan ayran
en nemli boyut Balkan Harbi sonrasnda Anadolunun da kaybedilebile-
cei korkusunun yneticiler, aydnlar ve halk arasnda yaylmas yani ge-
lecek korkusu idi. Yaanan bu gelimeler gelecein kurgulanarak gemiin
gl ve aaal dnemlerinin yeniden canlandrlmas iin bir frsat olarak
deerlendirildi. A. Cevadda bu frsat deerlendirerek yaanan olumsuz-
luklar gelecein ihyasn gerekletirmek iin bir zeletiri arac olarak
kullanan ender aydnlardan birisiydi. nk bu dnemde birok Osmanl
ynetici ve aydn frkaclk mcadelesine katlp ksr ekimelerle savan
kaybedilmesinde birbirlerini sulamakla megullerdi.
A. Cevadn eserini nemli klan bir zellik, insanlarn buhranl d-
nemlerde sorumluluk sahibi hareketler yerine yarglayc ve sulu arayc
tavrlar gstermelerinin aksine, yaanan gelimelerde kadn, erkek, gen,
aydn ve ynetici herkesin mesuliyetlerinin olduunu aka ifade etmesi
ve sonra da daha kt facialar yaanmamas iin neler yaplmas gerektii-
ni ortaya koymasdr. Bu yaklam hem yapc bir tavr ve hem de dnemin
frkaclk ekimeleri karsnda da olumlu bir giriimdi. A. Cevad eseri ile
Mslmanlarn kendilerini eletirerek sorumluluklarnn farkna varma-
sn salamaya urayor ve bunun iinde onlara yol gstermeye ve rehber
olmaya alyordu. Onun bu abalarna kulak asmayanlar etkilemek iin-
de eserinde Balkanlarda yaayan Mslmanlara yaplan zulmleri ve bu
zulmleri gsteren fotoraf ve tablolar mmkn olduu kadar kullanmaya
almtr.
A.Cevadn eseri Balkan Harbi sonrasnda Mslman (Trk) halk, ay-
dn ve yneticilerde yaanan zihin deiikliini de gstermesi bakmndan
nemli idi. nk Fransz htilali ile birlikte balayan srete millet kav-
ramnda yaanan deime ve dejenerasyon Osmanl gayrimslimlerine
kar olumsuz bir bak asnn zamanla artmasna neden olmu ve Balkan
Harbide barda taran son gelime olarak deerlendirilmitir. Bylece
artk Osmanlclk dncesi yerini Trklk ve slamclk dncelerine
42 Cevad, a.g.e., s. 123-124.

brakarak tarih sahnesinden byk oranda ekilmitir. te A.Cevadn eseri

de bu dnmn ayak izlerini daha harbin hemen sonrasnda gstermesi
bakmndan ayrca bir neme sahiptir. te tm bu nedenlerle Krmz ve
Siyah Kitap 1328 Facias tarihsel srecin anlalmas adna vazgeilmez
bir neme haizdir.
Kaynaka
Adyeke, Nuri, (1999), Islahat Ferman ncesinde Osmanl mparatorluunda Millet Sistemi ve
Gayrimslimlerin Yaantlarna Dair, Osmanl, YEN TRKYE Yaynlar, Ankara.
Apak, Rahmi, (1988), Yetmilik Bir Subayn Anlar, TTK Yayn, Ankara.
Aydemir, evket Sreyya, (1986)Enver Paa, REMZ KTABEV Yaynlar, stanbul.
Bayur, Yusuf Hikmet, (1983), Trk nklab Tarihi, TTK Yayn, Ankara.
Cevad, Ahmet, (1329)Krmz ve Siyah Kitap 1328 Facias, stanbul.
Demirel, Fatmagl, (2007), II. Abdlhamid Dneminde Sansr, BALAM Yaynlar, stanbul.
Durukan, Kaan, (2002), Prens Sabahaddin ve lm-i tima Trk Liberalizminin Kkenleri, Tanzi-
mat ve Merutiyetin Birikimi, LETM Yaynlar, stanbul.
Ercan, Yavuz, (1999), Osmanl Devletinde Mslman Olmayan Topluluklar (Millet Sistemi), Os-
manl, YEN TRKYE Yaynlar Ankara.
Erylmaz, Bilal, (1996), Osmanl Devletinde Gayrimslim Tebaann Ynetimi, RSALE Yaynlar,
stanbul.
.., (1999), Osmanl Devletinde Farkllklara ve Hogrye Kavramsal Bir Yaklam,
Osmanl, YEN TRKYE Yaynlar Ankara.
Georgeon, Franois, (2008), Trk Milliyetilii zerine Dnceler Suyu Arayan Adam Yeniden
Okurken, Modern Trkiyede Siyasi Dnce Milliyetilik, LETM Yaynlar, stanbul.
Ger, Gngr, (2010), 220 ve 221 Numaral eriyye Sicillerine Gre Burdurun Sosyo-Ekonomik
Tarihi (1889-1893), SD Sosyal Bilimler Enstitss Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi,
Isparta.
Gndz, Mustafa, (2007), II. Merutiyetin Kalsik Paradigmalar, LOTUS Yaynlar, Ankara.
Halaolu, Ahmet, (1995), Balkan Harbi Srasnda Rumeliden Trk Gleri, TTK Yayn,Ankara.
slamolu, Abdullah, (2004)I, I. Merutiyet Dneminde Siyasal Muhalefet, GKKUBBE Yaynlar,
stanbul.
Karabekir, Kazm, (2011), ttihat ve Terakki Cemiyeti, YKY Yaynlar, stanbul.
Kuran, Ahmet Bedevi, (1945) nklap Tarihimiz ve Jn Trkler, TAN MATBAASI Yaynlar, stan-
bul
Kocaba, Sleyman, (2000), Son Hal Seferi Balkan Harbi 1912-1913, VATAN Yaynlar, stanbul.
Kazc Ziya, (2002), Osmanllarda Hogr, Trkler, YEN TRKYE Yaynlar, Ankara.
Khan, Arshi, (1999), Osmanl mparatorluu ok Kltrlln Doulu Mimar, Osmanl, YEN
TRKYE Yaynlar, Ankara.
Kurt, mit, (2012), Trkn Byk, Biare Irk Trk Yurdunda Milliyetiliin Esaslar (1911- 1916),
LETM Yaynlar, stanbul.
Kk, Cevdet, (1999), Osmanl Devletinde Millet Sistemi, Osmanl, YEN TRKYE Yaynlar,
Ankara.
Mardin, erif, (1996), Yeni Osmanl Dncesinin Douu, LETM Yaynlar, stanbul.
akir, Ziya, Edirne Mdafaas, Vakit Gazetesi, 3 Austos 1947- 3 Mart 1948.
..,(2011), Hrriyet ve tilaf Frkas, AKIL FKR Yaynlar, stanbul.
Trk Dnyas Edebiyatlar Ansiklopedisi, Ankara 2003.
Yldrm, smail, On Dokuzuncu Yzyl Osmanl Ekonomisi zerine Bir Deerlendirme, Frat nv.
Sosyal Bilimler Dergisi, C. 11, S. 2, s. 323-324.
As An Example Of A Self-criticisim After The Balkan War

Disaster Of 1328 Red Black Book
Gngr Ger
Abstract
The Ottoman Empire encountered many political, economic and social problems since the founding
of it to the 20th. century, deleted from the stage of history. Each problem left a signi icant mark
at the chemistry of state and society. But one of the most impressive events of this period was the
Balkan War disaster that became the irst quarter of the 20 th. century. The defeat experienced in
this war a very deeply imressed both the management of the state and society. As a result of this effe-
ct, if necessary measures are not taken and the states worst departure is not stoped even the future
of Ottoman dominance in Anatolia after Balkans could be seriously menaced. Thats why everyone
with a sense of responsibility had to guarantee the future of the state making a self- criticism. Ahmet
Cevad puplished a book the name of disaster of 1328 red black book with this responsibility after
the defeat that lived in Balkan War to warn society, intellectuals and managers of state. Because of
this approach evaluating Balkan War, the war between the crescent and the cross, A. Cevad tried to
warn people in his work especially Muslims and calling out to the Turks in particular.
n this study, in the case of this book well try to show how to put forth whats to be done on
behalf of the Ottoman Empires future through a self- criticism.
Key words:
Balkan Harbi Sonrasi Bir z Eletiri rnei Olarak
Gngr Ger
zet
Osmanl Devleti kuruluundan itibaren tarih sahnesinden silindii 20. yzyla kadar birok siya-
sal, ekonomik ve toplumsal problemlerle karlat. Her problem devletin ve toplumun kimyasnda
nemli izler brakt. Ancak tm bu periyotta en etkileyici olaylardan birisi 20. yzyln ilk eyrein-
de meydana gelen Balkan Harbi facias idi. Bu savata yaanan malubiyet hem devlet ynetimini
hem de toplumu ok derinden etkiledi. Bu etkinin sonucu olarak eer gerekli tedbirler alnmaz ve
devletin kt gidiine bir dur denilmezse Osmanl egemenliinin Balkanlardan sonra Anadoludaki
gelecei bile tehlikeye debilirdi. te bu nedenle sorumluluk duygusu tayan herkesin bir z ele-
tiri yaparak devletin geleceini teminat altna almas gerekiyordu. Ahmet Cevad bu sorumluluk duy-
gusu ile gnll olarak katld Balkan harbinde yaanan malubiyettin hemen akabinde toplumu,
aydnlar ve devlet yneticilerini uyarmak amacyla Krmz Siyah Kitap 1328 Facias adl kitabn
yaynlad. A.Cevad eserinde Balkan harbini hilal ve ha arasndaki sava olarak deerlendiren
Balkan milletlerinin yaklam nedeni ile zellikle Mslmanlara ve zelde de Trklere seslenerek
halk uyarmaya alt.
Biz bu almamzda bu kitap zelinde Osmanl Devletinin gelecei adna yaplmas gerekenle-
rin neler olduunun bir z eletiri yoluyla nasl ortaya koyulduunu incelemeye alacaz.
Anahtar Kelimeler:
Osmanl Asrlarnda Balkanlarda Trk Edebiyat / Rdvan Canm 119
Osmanl Asrlarnda Balkanlarda

Trk Edebiyat
Rdvan Canm
Do. Dr., Atatrk niversitesi K.K.Eitim Fakltesi retim yesi
Osmanl asrlarnda yaklak 5 asr boyunca Rumeli adyla andmz

Balkanlar, Avrupann gneydousunda yer alan byke bir yarma-
da biiminde tanmlamak mmkndr. Szkonusu yarmadann bat-
snda Adriyatik Denizi, gneyinde Akdeniz, dousunda Ege, Marmara ve
Karadeniz yer alr. Rumeli topraklarnn Kuzeydeki snr ok net olma-
makla birlikte kabaca Tuna ve Drava nehirleri olarak kabul edilmitir.
Rumeli ya da Balkanlar
Bilindii zere Trk milletinin Balkanlarla, daha dorusu bizim tabirimiz-

le Rumeli ile bulumas ok erken dnemlere kadar gider. Atalarmz V.
yzyl balarndan itibaren Balkanlara girmilerdir. Atillann bu blgenin
byk blmn ele geirerek stanbul yaknlarna kadar geldii bilini-
yor. XI ve XII. yzyllarda ise Peenek, Kuman ve Uz Trkleri Balkanlara
gelip yerleirler. XIII. yzyl ortalarnda da muhtemelen Mool istilasn-

dan kaan Sar Saltuk ile sonradan onun adyla anlan Trkmen aireti
Balkanlara geer ve Dobruca dolaylarnda ilk mslman Trk cemaatini
meydana getirirler. Bununla beraber Balkanlarla asl uzun sreli ve kal-
c ilikiler Osmanllar zamannda balam ve gnmze kadar da devam
etmitir.
Osmanl kuvvetleri, ilk defa 1321de Mudanyay aldktan sonra
Marmara Denizi kylarna ulaarak Rumeli ile kar karya gelir. Bu kar-
lamalar, 1350li yllarda Orhan Gazinin impe Kalesini alarak bu blgede
kalc bir s oluturmasna kadar srecektir.1 Orhan Gazinin byk olu
Rumeli Fatihi adyla anlan Sleyman Paann 1354 ylnda anakkale
Boazn geerek Geliboluya ulamasyla balayan bu fetih harekat, ken-
disinden sonra dalgalar halinde devam etmi ve Balkanlar ksa bir sre
sonra Osmanl devletinin en nemli kanatlarndan biri haline gelmitir.
rnek olarak Edirne hari bugnk Trakya snrna ulama tarihi ilk fe-
tihten sadece yl sonradr. Sultan I. Muradn saltanatnn ilk yllarn-
da Edirne, 1361de fethedilir ve 4 yl sonra Edirne devletin merkezi haline
gelir. 1363, Filibenin bir Osmanl ehri olu tarihidir. I. Murat devrinde
ise (1362-1389) Osmanl snrlar kuzeyde Tunaya ve batda Adriyatik sa-
hillerine ulam bulunuyordu. Evrenos Bey ve Halil Hayreddin Paalarn
baarlar sayesinde, Vardar Nehri vadileri Osmanl kuvvetlerine alr ve
Vardarn dousu Osmanl hakimiyetine girer.1372de Kstendil, 1380de
tip, 1382de Manastr ve Pirlepe ve 1385 ylnda Ohri fethedilir. 1389,
Sultan I. Muradn ehadetiyle sonulanan Kosova Savann gerekleti-
i tarihtir. Yldrm Bayezid (1389-1402) harekat Romanyaya doru ge-
niletir, 1392de skp alnr, Fatih Sultan Mehmet ise (1432-1481) Atina
ve Bkrei aldktan sonra Bosna-Herseki Osmanl topraklarna katar.
Kanuni Sultan Sleyman, Balkan seferlerini Kuzeye doru evirir, Orta
Avrupann kilidi saylan Belgrad alarak (1521) Macaristana girer ve
Moha Meydan muharebesi ile bu lkeyi de topraklarna katar. Bu tarihten
itibaren Balkanlar iki yz yl srecek bir bar ortamna kavumu ve blge
her bakmdan hzl bir gelime gstermitir.2
Evet, bir zamanlar Geliboluda ayaklarn karaya basan Trk akncla-
rnn bir eyd k gibi sayklarcasna koup kollarn boynuna dolayver-
dii Rumeli, birdenbire kaftan deitirmi, bu nazl vcda saraylardan,
hanlardan, camilerden, medreselerden, imaretlerden, kprlerden ssl
elbiseler giydiren Trk zevki, devletin ve milletin ortak gayretleriyle bu
1 nba, Mehmet; Balkanlarda Osmanllar : Fetih ve skn. Balkanlar El Kitab. (Haz.

Osman Karatay - Bilgehan A. Gkda), Cilt I. Tarih. KaraM&Vadi Yay. orum/Ankara
2006. s.289.
2 sen, Mustafa; Balkanlarda Trk Edebiyat. telerden Bir Ses. Divan Edebiyat ve
Balkanlarda Trk Edebiyat zerine Makaleler. Aka Yay. Ankara 1997, s. 512-513.
topraklar hzla bir ak hava mzesi haline getirmitir. Kimi gelmi, bi-
rer mzrakl efsane kahraman gibi, ehirlerin ismetine nbet tutan narin
minareli camiler kurdurmu, kimi gelmi, garibi, konuu, Tanr misairi-
dir diye arlayan kervansaraylar yaptrm buralarda. lim-irfna susam
niceleri gelmi medreseler, dershaneler, mektepler yaptrm. Temizlii
imann yolda bilen niceleri gelmi klhanlar, hamamlar ina ettirmi. Ya
arlar, arastalar, bedestenler, hanlar, dkknlar kurup vakfeden hayr
sahiplerinin gayretlerine ne demeli!? Aln, birok ktln anas oldu-
unu ok iyi idrak etmi olan Trkler, bu ehirlerde, bu kasabalarda saysz
ahaneler, imaretler kurmular, bir lokma ekmek iin ilenecek sular n-
ceden karlamay bilmiler. Ya mslman Trklerin su sevgisi..! emeler,
sebiller su kemerleri. Bu eli ak, kaps dayal, gz tok, gnl pek millet
bir trl suya doyamam, onun iin de rast geldii her keye ibadet dere-
cesine varan bir evkle sebiller, selsebiller, emeler kurdurmu.. Ya klli-
yeler..?! Camiyi ortasna alan klliyede medrese, ktphane, misairhane,
ahane, mumhane, ifahane, tabhane, han ve kervansaraylarla sosyal ha-
yat son derece canl bir unsur haline gelmiti.. te bu anlay ierisinde
nce Bursa dodu.. stanbul ve Edirne geldi ardndan.. Ve sonra dierleri..
Filibe, Sofya, skp, Prizren, kodra, Saraybosna, Manastr, Kstendil,
Mostar, Eski Zara, Banyaluka, Travnik, Budin, umnu, Silistre, Varna,
Trnova, Plevne, Vidin, Pete, Selnik, Zagrep, Belgrat, Ni ve Bahesaray
geldi.
Ancak her kemalin bir zevali vardr sz bir kez daha Balkanlarda te-
kerrr etmi ve Rumeli ehirlerindeki bu muhteem manzara 1863ten
itibaren bozulmaya balam, 1699 Karlofa anlamasndan sonra be
asrdan fazla sren misairlik bitmi ve tarihler 1912yi gsterdiinde bu
topraklardan ekiliimiz tamamlanmtr. 1320lerde Rumeline adm atan
Osmanllar, XX. Yzyl balarna kadar, Balkan corafyasnn yegne dev-
leti olarak hkm srmtr.
Bugn artk Balkanlarda Bulgaristan, Yunanistan, Romanya, Srbistan,
Kosova, Makedonya, Bosna-Hersek, Karada, Hrvatistan ve Arnavutluk
adn tayan on devlet vardr. Bunlarn ilk altsnda gnmzde de belli
younlukta soydalarmz yaamaktadr. Blgedeki Trk nfusuyla ilgili
salkl bilgiler olmamakla birlikte bunlarn saysnn iki milyon beyz
bin civarnda olduu sanlyor. Bu nfusun byk bir blm fethi izleyen
yllarda bu topraklara Anadoludan giden glerden arta kalanlardr. Bir
ksmnn da kuzeyden Osmanl ncesi blgeye gelip yerleen ve daha son-
ra mslman olanlardan meydana geldii sanlyor. Osmanl fetihlerinden
sonra blgedeki yerli halktan islamiyeti kabul eden byk topluluklar da
meydana gelmitir. Bugn Balkanlarda mslman nfusun da on iki mil-
yon civarnda olduu biliniyor.3
3 sen, Mustafa; A.g.e. s.14.

imdi de bu corafyalarda uzun asrlar boyunca Osmanllar tarafn-

dan oluturulan Trk edebiyatnn izlerini srmeye alalm. Osmanllar,
Bulgaristann fethinden hemen sonra bu topraklarda youn bir Trkletirme
ve slamlatrma faaliyetine girimilerdir. Bu amala ncelikle Yrk,
Trkmen, Konyar ve Tatar gibi Trk topluluklar bu blgelerde iskan edil-
mi; ayrca XVI. yzyl balarnda Anadoluda ortaya kan isyanlarda ra-
hatszla sebep olan topluluklar Bulgaristan corafyasna g ettirilmitir.
ounluunu Yrk boylarnn oluturduu bu topluluklar, 16.asrdan iti-
baren Bulgaristann rpan, Karackda, Akakzanlk, Karinabad, Filibe,
Hatuneli, Rus Kasr, Havas- Mahmud Paa, Ahyolu, Yeni Zara, Varna,
Hrsova, Silistre, umnu, Pravad, ernova, Trnova ve Razgrad, htiman,
zladi, Tatarpazarc, irmen, Yanbolu, Aydos, ernova, Lofa, Nibolu,
Hasky, Kzanlk ve Eski Zarann ehir ve kasabalarna dalm durum-
dayd.4 Ve elbette bu insanlarn zaman iinde szl ve yazl edebiyatlar
olumutu. airlerin hayatlarndan szedip eserlerine dair en salkl bilgi-
leri veren Osmanl uar tezkireleri, bu asrlarda seksen be irin bugn-
k Bulgaristan snrlar iinde doduunu bildiriyor. Bu airler unlardr:
h, (Aydnck) mderris irlerden Nizam (Aydonat), kad irlerden
Gayr (Balk). Bulgaristann Filibe ve Sofya ehirleri, Osmanl kltr
corafyasnn Rumelideki en nemli kltr merkezleri arasnda idi. Bu d-
nemde Filibede on alt irin yetitiini kaydediyor kaynaklar. Bunlar, Ali
elebi (. l543), Ak, Avn (.1579), Bezm (.1580), Cefy, Fn, Nli,
Nazm, Sk, Ruh, Riyz, Rzy (.1579), Revnak (.1563), Tabb, Vecd
ve Zkir (.1685)dir. md (Kzanlk), An, Beyn, Emn, Fash, Rzy
ve Sehb ise Nibolulu airlerdir. Mest ve Meyl ise Novabrdoda do-
mulardr. Asl ad Abdlbak olan Sadr (Pravadi), Behet (Razgrad),
Beyn, Emn, Feth ve Res da Rusuk doumlu airlerdir. Sipahi irler-
den r (.l593) Silistreli, Cenn, Feth, Feyz, Himmet, Hazn, Nazr,
Rsih, Resm, Rsh, kr, Vhid, Vasl, Visl, Vuslat ve Zhd Sofyal
airlerdir. Osmanl asrlarnn son zamanlara kadar nemli kltr merkez-
lerinden biri olan umnu, kif Yusuf, Drr, Fazl, Feny ve erif gibi a-
irleri yetitirir. Ferr (Tatarpazar)ndan, Bahr, Cevn, Nazif, Rumz ve
Salah ise Trhaladandr. Tark ve Zarii Vidin doumlu, Beyn ve Dn
Yanbolulu airlerimizdendir. Vahd Hacolupazarndandr.5
Bosna-Hersek topraklar sadece gnmzde deil, Osmanl asrlarn-
da da saysz edible Osmanl-Trk edebiyatnn en gzel rneklerini ortaya
karm bir blgedir. Hatta Bosnann fethini gerekletiren Fatih Sultan
Mehmed zamanndan itibaren buralarda yaayan insanlar, nce msl-
man olmular, ardndan Osmanl tarih ve kltr ile btnlemiler, dev-
4 Yalnkaya, M.Alaaddin; Osmanllar Dneminde Bulgaristan. Balkanlar El Kitab.

(Haz. Osman Karatay - Bilgehan A. Gkda), Cilt I. Tarih. KaraM&Vadi Yay. orum/
Ankara 2006. s.323.
5 sen, Mustafa; A.g.e.; s.515-516.
letin siys ve idr kadrolarnda nemli mevkilere ykselen ok deerli

smlar yetitirmilerdir. Osmanl tarihinin unutulmaz sadrazamlarndan
II.Selimin damad Sokollu Mehmet Paa ve Knnnin damad Rstem
Paa, Hadm Sinan Paa, Damat brahim Paa, Kara Davut Paa, Topal
Recep Paa, Sofu Mehmet Paa, Koca Mustafa Paa, Tiryaki Hasan Paa,
Cezzar Ahmet Paa bu topraklarn Osmanl siyasetine hediye ettii belli
bal isimlerden bazlar olmulardr.
Bosna topraklar Trabzondan bir yl nce, stanbuldan ise l0 yl sonra
yani l463te fethedilir. Dolaysyla Bosna-Hersek, Balkanlarda Trk edebi-
yat asndan deerlendirilmesi gereken bir baka nemli lkedir. Bosna-
Hersekde yaayan insanlarn byk ounluu Slav kkenli olmakla bir-
likte nfusun % 11ini meydana getiren Mslmanlar, gnmzde olma-
sa bile gemite Trk kltr ve edebiyatna ciddi katklar salamlardr.
Biz onlar Bonak olarak tanmlyoruz. Bonaklar, 1463 ylnda blgenin
Fatih Sultan Mehmed zamannda fethini takiben kitleler halinde islami-
yeti kabul etmiler ve bylece Mostar, Zenitsa, Banyaluka, Biha, Viegrad
ve tabii Saraybosna ksa zamanda birer Osmanl ehri haline gelmitir. Bu
blgede yaayan mslman bonaklar zamanla Trke eserler de vermiler
ve bylelikle kendi vatanlarnda Trk kltr ve edebiyatnn, Trk dilinin
yaylp tannmasna hizmet etmilerdir. Bosna-Hersekte klsik edebiyat
adna ortaya konulan eserlerin hi kukusuz kendine zg taralar vard.
rnein bunlarn en popler olanlar sevdalinka denilen ak iirleriydi.
Dou dillerinde iir syleyen Bosna-Hersekin mslman airleri Arapa
ve Farsann yan sra daha ok Trkeyi kullanmlardr. Bunlardan ilk
Trke eser veren, Bosna Beylerbeylii de yapm olan II. Bayezidin veziri
Dervi Yakup Paa Bonyak (.1603)dr. Mehur Mostar ehrengizini o
yazmtr. Ahmet elebi (.1625), Dervi Paann tesirinde kalarak iirler
yazan airlerdendir. zellikle Styepan Hertsegoviin olu olan ve Osmanl
lisan ile kanunnameleri ve iirleri bulunan Ahmet Paa Hertsegovi
(.1518) zamanndan itibaren 20. Asra kadar Bosna-Hersekte birok
air ve yazar Osmanlcay yaz dili olarak kullanmtr. r, Muhammed
Cengi, Mostarl Ziyy (.1584), Edy, Vusl, Farsa klsik eserlerin me-
hur yorumcusu Ahmed Sd Bonyak (.1593), Gayb, Nihd, Yazcolu
Ahmed, n, Kemter, Sabh ve daha ok mistik iirleriyle tannm
Hseyin Lmekn, Saraybosnada doan ve mderrislik ve kadlk yapm
olan, ad her zaman edebiyatmzn sanatl nesir yazarlarndan Veysi ile
birlikte anlan Mehmed Nergis (.1635), brahim Pey, bir baka nesir
yazar Matrak Nasuh, Ar, Zr, Ubeyd ve bunlar gibi ok sayda air
de Trkeyi edeb eserlerinde lmszletirmilerdir. Daha ziyade Farsa
iirleriyle tannan Mostarl eyh Feyz (.1747), Ahmet Vahdet (.1598),
hem Trke, hem Hrvat diliyle iirler yazan Saraybosnal Hasan Kim
(.1691), Tuzlal Hevy diye de anlan Osmanlca-Bonaka szlk mellii
Muhammed skf-i Bosnev (.1650), Mecz, Bosna-Hersek sahasnn en
tannm otobiyograi yazarlarndan Varvarl Ali Paa (.1648), Aa Dede,

Trb, Habb, Gib, Skker, Bezm, Mezk, Mr, Zikr, Rd, Zr bu
isimlere eklenebilir. XVIII ve XIX.asrlarda blgenin yetitirdii nem-
li isimlerden Uzieli Sbit(1650-1712), Mehmed Reid, Abdullah Mhir,
Meyl, ehd, Kuds, Abdullah Kantemir, Muhlis, Cd, Mil iirleriyle;
brahim Mnib, Hseyin Muzaffer, Hac Nesimzade, Muhammed Emin,
Muhammed Yusuf nesir yazlaryla ne kan isimlerdir. Osmanl edebi-
yatnn nemli isimlerinden Hersekli Arif Hikmet Rizvanbegovi (1839-
1903) de bu isimlere eklenmesi gereken nemli bir ahsiyettir.
Bosna-Hersekte Mslman yazarlarn ou slam hukuku, devlet ida-
resi, tarih konularnda da eserler verdiler. Bunlardan Muhyiddin bnl-
Arabnin Fussl-Hikeminin rihi Abdullah Bosnev (.1644), Bosna
Akhisarnda doan ve doduu yerde kadlk yapan, hukuk ve devlet
dzeni hakknda eser yazan Hasan Kf Pruak (1544-1614) zellikle
belirtilmelidir. Din ve hukuk sahalarnda Mustafa Eyubovi-eyh Yuyo
(1651-1707), Muhammed Musi-Alamek (1595?-1636), Ali Dede Bonyak
(.1598) gibi eser veren krk kadar mellif daha vardr. Tarih sahasnda da
Bosnal Mslman ailelere mensup tarihiler yetimitir. 1736-1739 Bosna
olaylarn kaleme alp Gazavatnme-i Hekimolu Ali Paa adl eseri kale-
me alan Novi Kads mer Efendi bunlardan biridir. XVIII.yzyln sonu
ve XIX.yzyln ba arasnda zamannn olaylar hakknda yazlar yazan
birka tarihi daha vardr. Osmanl idaresinin son dnemleriyle Avusturya
igalini takip eden olaylarla ilgilenen Salih Sdk Hachseyinovi (.1888),
Muhammed Enver Kadic (1855-1931), eski tarih yazclndan modern
tarihilie geii ifade eden bir eseri bulunan eyh Seyfeddin Kemura
(.1917), Bosnann ilk modern tarihileri arasnda saylan, ayn zamanda
air olan Safvet Beg Baagic (.1934), brahim Edhem Baagic ve Mehmed
Handzic bu isimlerden bazlardr.6
Bosna-Hersekte bu dnemde Alhamiyado ad altnda bir edebiyatn
gelitiini de belirtelim. Alhamiyado, Arap olmayan fakat Arap alfabesiyle
yazlan edebiyat iin kullanlan bir tanmlamadr. sim kkeni al-acamiya
kelimesinin spanyolca alhamiya olarak sylenmesine dayanr ve yabanc,
arap olmayan anlamn tar. Burada unu da zellikle belirtmek gerekir
ki 16. Asr sonlarndan 20. Asrn ilk yarsna kadar Bonak dili daha ok
Arap alfabesiyle yazlmtr. Arap alfabesiyle yazlan ok sayda iir ve dz-
yaz rnei vardr. lahiler, kasideler, ak iirleri, hicivler, dualar, szlk-
ler bu ekilde yazlmtr. Bu edebiyat ksmen halk edebiyatnn etkisinde
olsa da genel anlamda bamsz bir ekilde gelimitir. zellikle de Bosna-
Hersekte Arapa, Farsa ve Osmanlcann etkisi azaldnda daha ok et-
kili olmutur.7
6 Djurdjev, Branislav; TDVA. Bosna-Hersek Madd. C.6, s.304. stanbul 1992.

7 Pars, Melahat; Bosna-Hersekte Gelien Bonak, Srp, Hrvat ve Yahudi Edebiyatlar.
Esasen, Balkanlarda bugn mevcut pek ok merkez yerleim birimini

ehir haline getirenler Trklerdir. Bu yzdendir ki Balkanlarda yakn za-
manlara kadar hangi rktan olursa olsun bir kimsenin ehirli saylabilmesi
Trke bilme artna balyd. Bu medeniyetin Trk olmayan yre hal-
kna ne denli tesir ettiinin en ak gstergesi ise dillerine girmi Trke
kelimelerdir. Bunlarn says Srpa ve Hrvatada 7000, Makedoncada
biraz daha fazla, Bulgarcada 5000, Rumcada 3000 civarnda, Macarca
ve Romencede ok sayda, Arnavutada ise hepsinden fazla miktardadr.
ehirlerin Osmanl medeniyeti dorultusunda gelime aamasnda bilim,
kltr ve sanatn alt yaps olan medrese, mektep, tekke ve zaviyeler tesis
edilmi, bunlar takiben bilim, kltr ve sanatn ilk temsilcileri bu toprak-
larda boy vermeye balamtr. Meseleye edebiyat tarihi asndan bakla-
cak olursa ilk rneklere II. Bayezid dneminde (1481-1512) rastlanr. Bu
tarihten sonra ise Edirne, Gelibolu, Saraybosna, Serez, Vardar Yenicesi,
skp, Manastr, Prizren, Filibe, Selanik, Sofya ve Belgrad gibi nemli kl-
tr merkezlerinden ve bunlardan biraz daha az neme sahip baka belde-
lerden yzlerce ir ve yazar yetimi ve bunlar uzun bir sre Trkemizi
zenginletirmeye devam etmilerdir. Bunlarn iinden dilimizin ses bay-
raklar saylabilecek ok sayda byk sanatnn da yetitiini zellikle be-
lirtmek gerekir. te Bonaklarn bugn kullandklar dilden baz kelime-
ler: jatak (yatak), carsija (ar), cizma (izme), amanet (emanet), konak
(konak), msterija (mteri), tenecka (teneke), odzak (ocak), furundzija
(frnc) cevapdzija (kebap, kfteci), sefte (siftah), burek (brek) vs.vs.
Balkanlar ya da Rumeli corafyas olarak adlandrlan bu sahann bugn
Yunanistan snrlar iinde kalan Dimetoka, Serez, Vardar Yenicesi (Yenice-
i Vardar), Kavala, Drama, Florina, Selanik, Ferecik, Girit ve Yeniehir
Fener gibi nemli kltr merkezlerinde de Osmanl dneminde ok sayda
ir yetimitir. Bu airlerden belli bal olanlarn isimleri ve yetitikleri e-
hirler de unlardr: Dimetokadan Abdlvsi elebi (.1538); Eribozdan
Sm (.1813), zzet (.l712), Rgb (.l685); Ferecikten Hadd ve Rsim
(.1778); Florinadan Kebri; Giritten zzet (.l814), Fehm, Resm (.1783)
ve Rc; nebahtdan Dervi, Hisl, Halm (. 1595); Kavaladan rif;
Midilliden Hitb, Selman, eyh; Moradan Ahmet Paa (.l757), Ali
(.1689), Firdevs, Hilm (.1605), Nmk, Penh, Zhd; Sakzdan Faik
(.l784) ve Nevres (.1836); Yanyadan Srr ve Zihn; Selanikten Ahmet
(.1701), Bak, Behet, Esad (.1620), Emin (.1712), Mun (.1653), Necib
(.1674), Nect, Nech, Mehr, Manev (.1572), ir, Sun, Ymn
(.1672), Tb (.1666); Serezden Adn (.1684), Hfz, Hasan (.1612),
Kand, Kabl, Rahmet (.1620), Niyz, Nisr, Muhlis (.l843), Medh,
Makm, Shy (.1534), Seny, Sehb, Saf (.1785), Saff (.1688),
Osmanllar Dneminde Bulgaristan. Balkanlar El Kitab. (Haz. Osman Karatay-Bilge-

han A. Gkda-Melahat Pars), Cilt III. Dil ve Edebiyat. KaraM&Vadi Yay. orum/An-
kara 2006. s.323.
Sad, Znet (.1556), Zeyn, Vasf; Dramadan Arif Mehmed; Vardar

Yenicesinden Abdlgn, Ageh (. 1577), Ak (.1592), Dern (.1650),
Garb (.1547), Gnh (.1670), Hayret (.l535), Hayl (.1557), lh,
Mehmed, Rz (.1617), Sdk, Selman (.1564), Srr (.1585), n, Tab,
Yenice ehrengizi mellii Usl (.l538), mehur mevlevilerden Yusuf-
Sne-k (.l564), Zr (. 1617); Yeniehir Fenerden rif, At, Beli
(.l759), Emn, zzet Efendi (.1822), Nakd, Nigh (.1693), Subh [.
1669) ve Sil yetimilerdir.
Yldrm Bayezid devrinde Trk ynetimine giren skp, uzun asrlar
boyunca Balkanlarda Trk kltrnn en nemli merkezlerinden biri ol-
mutur. uara tezkirelerinin kaytlarna baklrsa sadece skbn 19 airle
bu kltr varlna ok nemli bir katk salad grlecektir. Kaynaklarn
belirttii ilk skpl air Koca Hasanzde lakabyla tannan Zridir. Si
airlerden At, shak elebi, kad airlerden Fenn (.1666), Hk, Hara
Hsam lakabyla tannan Ferd, Lal, Hemdem, Heves, zr (.1523) ve
onun kk kardei Izr, Mr-i Rm lakabyla tannan Mr, baz kaynak-
larda Kalkandelenli olarak gsterilen Muid, Benli Memi namyla tannm
Nm, sipahi airlerden Niyaz, asl ad Mehmet olan Ryz(.1546), lim
airlerden Shr, asl ad Ahmet olan Vlih(.1599), asl ad Mehmet olan
Vusl (.1592) de skbn Osmanl kltr ve edebiyatna kazandrd
isimlerdir.
Makedonya blgesi ayrca Debreden Vecdyi (.1670); Gevgilliden
Blyi; tipten Akl (.1688), Sadr (.1585), Tlib (.1717) ve Tabyi;
Kalkandelenden Scd, Fakr ve Tulyi; Manastrdan Ayn, Celal Bey,
Firdevs (.1564), Hiz, Hver (. 1565), Ktibi, Kef, Mehmed, Merd,
Saby, Sm, Smih, Sezy, Sinan, Vahyi (.1546), Vezni (.l578) ve
Zuhryi yetitirmitir.
Bugn Srbistan snrlar iinde kalan Alacahisar, Adn mahlasyla iir-
ler yazan Mahmud Paay (.1474); Semendire Cenn (. 1592), Snn (.
1572) ve Tarkyi; Ujie Sabit (.1713), Zikr (.1698), Vuslat (.1688) ve
Zryi (.1687); bugn Sancak zerk blgesinin bakenti olan Yeni Pazar
Ar (.l570), Huls, Nimet (.1603), Vl (.1598) ve Vahdetyi yeti-
tirmitir. Belgrad doumlu Osmanl irleri ise unlardr: Hlis (.1747),
Kamil Paa, Muhterem, Nid (.1766), Nasb (.1705), Negam, Nr,
Sdk (.l595), Sad (.1727), ehriyr ve Vlih.
Gnmzde hl birer kltr ehri olma zelliini srdren Kosova
ehirleri Pritine ve Prizren, Osmanl asrlarnda da son derece bereket-
li kltr ve sanat ehirleriydi. Tezkire yazarlarndan k elebi (.1571),
Meair-uara adl eserinde renkli slubuyla airlerin doum yerlerinin
zellikleri hakknda bilgiler verirken, Prizrende dnyaya yeni gelen ocuk-
lara doar domaz mahls verildiini; Prizrende bir ocuk dosa diviti
(kalemi) belinde doar diyerek, bu ehirde doanlarn ileride mutlaka air
olacaklarn belirtir. Bu durum Trkenin bir zamanlar bu corafyalarda nasl

bir ifade kudretine sahip olduunu gstermesi bakmndan son derece anlam-
ldr. Rumeli corafyasnda doan divan airlerinin alt yzden fazla olduu
da dikkate alnrsa bunun anlam ve nemi daha iyi anlalacaktr. Bugn kabri
skpte bulunan tezkire yazar k elebi (.1572), tarih drme sanatnda
usta airlerden, Yusuf u Zleyha yazar Bahr (.l551), air Nehrnin olu
Mmin, air Saynin kardei Nehr, mehur Gazavatname mellii, bu-
gn kabri Prizrende kendi adyla anlan Suzi elebi Camii haziresinde olan,
Prizrendeki ok sayda vakf eserinin sahibi air Sz elebi, Say, Kanuni d-
nemi airlerinden em (.1530) ve asl ad Zlikr olan Tecell (.1689), baz
kaynaklarda Kalkandelenli olarak anlan Scd (.1538), Kad Beyzav tefsi-
rini yorumlayan lim-airlerden Mevln Mderris Ali Efendi, SLEYMAN
EFEND ACZE BABA. Sad tarikatnn Rumelindeki kurucusu ve yaycs,
Yakova ve Prizrende tekkesi bulunan sui airlerden Sleyman Efendi Acize
Baba (.1747), Emin Paa Medresesi mderrislerinden ve eski Prizren mf-
tlerinden Mehmet tahir Efendi, Prizren Melami Tekkesi eyhlerinden Hac
mer Ltf (d.1871) ve k Ferk (.1908) Prizrende yetien nemli air-
lerdir. Azm, Htif, Levh, edebiyatmzda ehrengiz trnn ilk rneini,
yazd Edirne ehrengizi adl eseriyle veren Mesh (.1512), ktip airler-
den Mustafa elebi (.1565) ve air Azmnin kardei Nh ise Pritinelidir.8
Bu isimlere Vasiyetname adl mehur eserin yazar, bugn bilhassa pek ve
Jakova taralarnda ilahileri dilden dile dolaan pekli Molla Dervi de ekle-
mek gerekir.
Son olarak Arnavutluk sahas iinde ortaya kan ve islami tesir altnda
gelien edebiyat kolda ele almak mmkndr. Bunlarn ilki halk edebiyat
sahasnda oluan dini muhteval metinlerdir. Daha ok Cercelez Ali, Muya,
Halili, Arnavut Osmani, Musa Arnavuti, Ali Abbas gibi Mslman kahra-
manlar hakknda sylenmi efsanevi metinler, iirlerle tekkelerde sylenen
nefesler, ilahiler zikredilebilir. Bu metinlerde zellikle, Arnavutlar arasnda
mehur olan ahslarn slami duyarlkla yeni kimliklerle efsanevi varlklar-
n srdrmesi, Trk edebiyatndaki Ouz Kaann islamiyetten sonra ms-
lmanlatrlmasna benzemektedir. kincisi; Osmanl devletindeki farkl
kltrel merkezlerde yetierek Trke, Arapa ve Farsa gibi lisanlarda eser
veren Arnavut yazarlardr. Bunlarn arasnda Trklerin Trk, Arnavutlarn
Arnavut sayd Pritineli Mesihi, Dukakinzade Yahya Bey, kodrada Nihl,
Elbasanda Dervi ve Hzr, Koi Bey ve Hoca Tahsin, Nezim Berati, Elmaz
Borii, Mue Libohova, mer Begu, Tahir Nesibiu, eyh mer Karzii, Saidi,
Trbi, Dervi Zlikar Jirokastro gibi isimler zikredilebilir. ncs; hakla-
rnda ok ciddi almalarn yaplmad, ama 200 yllk bir dneme yaylm,
Mslman Arnavutlarn oluturduklar ve Klasik Trk edebiyat izgisine ya-
8 sen, Mustafa; Kltr Tarihimizde skp ve skpl Divan airleri. telerden Bir Ses.
Divan Edebiyat ve Balkanlarda Trk Edebiyat zerine Makaleler. Aka Yay. Ankara
1997, s.131-142
kn bir edebiyattr. 17.asrn ortalarndan balayp 20. asrn balarna kadar

devam etmitir. Bu srete Muizdenin Arap harleriyle Arnavuta olarak
yazd kasidesi, Beratl Nazm (.1760)nin ikisi Trke biri Arnavuta
Divan, Beratl Sleyman Nbnin (.1771) bir ksm bestelenmi ve g-
nmzde hl sylenmekte olan lirik iirlerinden oluan Divan, lgnl
Hafz Ali Rzann Trke kelime ve deyimlerin Arnavuta tercmesi
olan Badul-Mukatar adl eseri, manzum olarak kaleme ald Acbl-
Manzar adl Trke-Arnavuta ve bunun karl olan Garbl-Mebsar
adl Arnavuta-Trke lgatleri ile Mevlidi, Tahir Efendi Popovann
Arap harleriyle 1835 ylnda stanbulda baslan ve ilk Arnavuta iir ki-
tab olan Vehbiyyesi, Molla Ramazan kodrann lmihali, Konsipoll
Mehmet mnin (.1844) Yusuf ile Zleyhas mehurdur. Bekta Dlb
Fraeri, ahin Fraeri, Hasan Ziko Kanber, eyh Yunus, Beratl Sleyman
Ramazan, mevlid yazar Hafz Ali Ulinaku ve nihayet Fraeri kardeler
olarak bilinen Abdl Fraeri, Naim Fraeri ve Sami Fraeri de eserleriy-
le Arnavutluk topraklarnda bu kltre katkda bulunan air ve yazarlar-
dr.9 Arnavutluktaki son Osmanl aydn Beratl Vecihi Buharaya adnda
bir Arnavut olup Trke, Arapa, Farsa, talyanca, Almanca, Franszca ve
ngilizce dillerine vakf birisi idi.
Arnavutluk dnda Rumeli topraklarnda bu isimlere eklenebilecek
olan Romanya ve Macaristann baz ehirlerinde doan Trk irleri varsa
da bunlar Budin, Kstence ve Dobruca doumlu bir ka ismi gemez. Bu
bilgilerden Osmanl iir tarihinin nemli bir blmnn de Rumelide ye-
tien irlerden olutuu olduu kolayca grlecektir.10
Rumeli corafyas, uzun asrlarn ardndan Tanzimattan sonra da Trke
eserler yazan kiileri yetitirmeye devam etmitir. rnein Dramadan
Fatn (1814-1867), Kalkandelenden Sabr (1862-1943), Manastrdan
Cenap ahabettin (1870-1934), Dni Bey (1833-1876), Fik Bey (1825-
1899), Kemleddin (1864-1937), Nil (1823-1876), Manastrl Rfat (1851-
1907), Nc (1875-?), skpten Yahya Keml( 1884-1958), Trnovadan
Fenni (1856-?), Rusukdan Fazl Efendi (1840-?), Feth Efendi (1804-
1857), Tatarpazarndan Ferr Efendi (1757-1806dan sonra), Serieden
Mehmed Ali Ayn (1869-1945), skeeden Sdk (1882-1932), Rfat (.1864-
?), Serezden Celal Paa (1847-1903), Muhlis (1783-1813), Niyaz (1844-
1900), slimyeden Edip-Bey (1870-1897), umnudan Sam (1877-1951),
Ferecikten Rfk Mell Meri (1901-1964), Eskicumadan Hsn (.?),
Florinadan Nzm (1883-1939), Hanyadan Hfz (.l799), Ahmed Muhtar
(1848-1910), Sknmesi ile mehur Nri (1767-1815), eik (.1871), Zr
9 Balc, MustafaYksel zgen-Necip Karaevli; Arnavut Edebiyat Tarihi. Balkanlar

El Kitab. (Haz. Osman Karatay-Bilgehan A. Gkda-Melahat Pars), Cilt III. Dil ve
Edebiyat. KaraM&Vadi Yay. orum/Ankara 2006. s.57-83.
10 sen, Mustafa; A.g.e.; s.522-525.
(.?), Kandiyeden Fehm Mazlum Paa (1812-1862), Rahm (1839-1894),

Raid (1858-1918), Srr (1844-1895), Vahy (1867-1923), Aziz Efendi
(.1798), Leskovikten Rauf (1873-?), Lofadan Cevdet Paa (1822-1895),
Rodostan Tevik Nevzat (1885-?), Sakzdan Edhem Efendi (1819-1885),
Faik Efendi (1783-1837), Nevres (1820-1876), Vodinadan Remz (1871-
1918), d (1917-?), Yanyadan Reid (1863-1920), Sf (1862-1901), Srr
(1800-?), Konieden Kzm Paa (1821-1889), Fraeriden, emseddin
Sami (1850-1904), Resmodan ffet (1869-1941), zzet (1813-1892),
Akahisardan Huls (1775-1883), Hikmet (.1825), Htem (.1810),
Golosdan Kemalddin (1863-1888), Tirandan Halm (.l790), Hdim
(.l806), Rza (1833-1854), Zver (.1877), amlktan Tahsin (1813-1868),
Petriten eref (1904-?), Trapolieden Seza (1816-1877), Anaboliden
Halim Efendi (.1821 ), Sabr (1768-1813), kodradan Hakk Paa (1826-
1896), Halil (.1808), Zihn (1834-1886), Ahmed, saf Mehmed Paa
(1759-1808), Bl, Tevik (.1844), ker (1791-1858), Hseyn (.1738),
Hamd (1796-1861), Rc (.1718), Peglinden Fehm Bey (.1854), Sadk
(.1834) yetimitir. Bugn Arnavutluk snrlar iinde kalm bulunan
kodra gibi devletin en uzak blgelerinde bile aratrldnda Trke i-
irler kaleme alan pek ok kiinin bulunabilecei Ali Emr Efendinin ya-
rm kalm kodra irleri adl eserinden kolayca anlalabilmektedir.
Osmanl Devletinin nemli kltr merkezlerinden Selanik ve Yeniehir
Fenerden de bu dnemde yetimi ok sayda mellif mevcuttur. te Fener
doumlu olanlar: Avn Bey (1826-1883), Emr Efendi (1851-1916), Ferid
Efendi (1866-1908), Haim Bey (1861-1920), Nazif (1794-1861), Nusret
(1872-1913), Rtib (.189l) ve Vehb (1837-1885). kif Efendi (.1827),
Dni (1833-1876), Esad Dede (1841-1911), Hm Efendi (.1842), Hfz
Tevik Gnensay (1892-1949), Mehr ve smet (1883-?).
Rumeli corafyas, daha yakn dnemlerde de lkemizdeki kltr ve
sanat faaliyetlerini desteklemeye devam eder. Yakn dneme ait biyograi
kaynaklar tarandnda pek ok ir ve yazarn doum yerinin Rumeli
olarak adlandrdmz Balkanlar olduu hemen grlecektir. lk akla ge-
lenleri ylece sralamak mmkndr: Rza Apak (Petri,1911), Enver Ziya
Karal (Kosova, 1906-1982), Recep Bulut (tip), Afet nan (Selanik, 1908-
1985), Macit Gkberk (Selanik, 1908), Vehbi Eralp (Selanik, 1907), Muazzez
Tahsin Berkand (Selanik, 1900-1984), Malik Aksel (Katerin, 1903-1987),
gh Srr Levent (Rodos, 1894-1978), Tahsin Banguolu (Drama, 1904-
1989) Mnis Fik Ozansoy (Midilli, 1911-1975), Yaar Nabi Nayr (skp,
1908-1981), Mahmut zay (Kayalar, 1908-1980), Haluk Nihat Pepeyi
(Katerin, 1901-1972), M. Cevdet Perin (Nevrekop, 1896-1965), Mithat
Perin (Nevrekop, 1917, Salim engil (Selanik, 1913) Ziya Yama (Silistre),
Hilmi Yceba (Drama, 1915), Trker Acarolu (Razgrad, 1915), Cevdet
Atmaca (Silistre, 1927), Niyazi Ak (Kayalar, 1912-1992), Ahmet Samim
(Prizren, 1884-1910), Aka Gndz, (Selanik, 1886-1958), Mustafa Baydar
(Gmlcine, 1920), Yahya Benekay (Kstence, 1925), Pertev Naili Boratav

(Gmlcine, 1907), Necati Cumal, (Florina, 1921), brahim Necmi Dilmen
(Selanik, 1889-1945), kr Elin (Florina, 1912), Ali Ulvi Elve (Selanik, 1881-
1975), Ahmet Cevat Emre, (Girit, 1887-1961), Hakk Sha Gezgin (Manastr,
1963), Naci Girginsoy, (Kesriye, 1924), Hasan Tahsin Recep, (Selanik, 1888-
1919), Nazm Hikmet Ran, (Selanik, 1902-1963), evket Rado, (Radovi,
1913-1988), Rasim Hamet, (Selanik,1888-1919), Sebahattin Ali, (Gmlcine,
1906-1948), Sabiha Sertel, (Selanik,1898-1968), Zekeriya Sertel, (Ustrumca,
1890-1980), Ahmet Emin Yalman, (Selanik, 1881-1972), Rgb evki Yeim,
(Makedonya, 1910-1971), Ziya lhan Zimolu, (skp, 1912-1965), Mcit
Cevat Doudan (Vulitrin)11 gibi isimler, edebiyatmzn nemli sanatkrlar
arasnda yer alm ahsiyetlerdir.
Sonu
Grld gibi Balkanlar ya da Rumeli olarak adlandrlan bu corafyalarda
5 asr akn bir srede yzlerce lim, air ve sanatkr yetimi, Trk klt-
rne gerek szl, gerekse yazl birbirinden deerli eserler kazandrmlar,
bu topraklarda yaayan insanlarn asrlarca ses bayra olma zelliini
srdrmlerdir. Siyaseten Osmanlnn bu topraklardan ekilii ile birlikte
Trke yerini nemli lde bir sessizlie terk etmitir. Ne yazk ki bu coraf-
yalarda Osmanlnn uzun bir sre ynetimi altnda bulundurduklar Trk ve
Mslman olmayan halklara kar dilleri konusunda gsterdii hogr, yeni
ynetimlerce geride kalan soydalarmza gsterilmemitir. Rumelide yaa-
yan Trke buralar terk etmeyen aydnlarn, sanatkrlarn gayret ve abala-
ryla hl yaamn srdrmekle birlikte, Trkenin Balkan dillerine ydigr
brakt yzlerce, binlerce Trke kelime bugn artk tek teselli kayna ola-
rak grnmekte, zaman zaman yaanan glerle de bu kan kaybnn srd
grlmektedir. Szlerimi yine bu topraklarn evlad, byk airimiz Yahya
Kemalin gzel bir sz ile bitirmek isterim. Yahya Kemal diyor ki; Trkenin
ekilmedii yerler vatandr. Dolaysyla biz de diyoruz ki Trke, unutulmaz,
derin hatralar bulunan Balkanlardan, Rumeli topraklarndan asla ekilme-
meli, bu dil bayra asla yere inmemelidir.
11 sen, Mustafa; A.g.e.; s.524.

Kaynaka
Afyoncu, Erhan; Osmanl daresinde Srbistan. Balkanlar El Kitab. (Haz. Osman Karatay
- Bilgehan A. Gkda), Cilt I. Tarih. KaraM&Vadi Yay. orum/Ankara 2006. s.350-358.
Ahmed Reik; Trk daresinde Bulgaristan. stanbul 1933.
Balc, MustafaYksel zgen-Necip Karaevli; Arnavut Edebiyat Tarihi. Balkanlar El
Kitab. (Haz. Osman Karatay-Bilgehan A. Gkda-Melahat Pars), Cilt III. Dil ve Edebiyat.
KaraM&Vadi Yay. orum/Ankara 2006. s.57-83.
Bursal Mehmed Tahir; Osmanl Mellileri, 3 Cilt. stanbul, 1333-1342.
Castellan, Georges; Balkanlarn Tarihi. 14-20.Yzyl. ev. Ayegl Yaraman Babuu, stanbul
1995.
avu, Mehmet; 20. Yzyl Bulgaristan Trkleri iiri, st. 1988.
Demirz, Damla; Yunan Edebiyat. Balkanlar El Kitab. (Haz. Osman Karatay-Bilgehan A.
Gkda-Melahat Pars), Cilt III. Dil ve Edebiyat. KaraM&Vadi Yay. orum/Ankara 2006.
s.101-111.
Djurdjev, Branislav; TDVA. Bosna-Hersek Madd. C.6, s.304. stanbul 1992.
Glen, Zafer; Osmanl daresinde Bosna-Hersek. Balkanlar El Kitab. (Haz. Osman Karatay -
Bilgehan A. Gkda), Cilt I. Tarih. KaraM&Vadi Yay. orum/Ankara 2006. S.371-383.
Hatibolu, M.Murat; Yunanistande Etnik Gruplar ve Aznlklar. Ankara 1999.
nal, bnlemin Mahmut Kemal; Son Asr Trk irleri, 4.C. stanbul, 1988
nba, Mehmet; Balkanlarda Osmanllar : Fetih ve skn. Balkanlar El Kitab. (Haz. Osman
Karatay - Bilgehan A. Gkda), Cilt I. Tarih. KaraM&Vadi Yay. orum/Ankara 2006.
pekten,Haluk -Mustafa sen v.d.; Tezkirelere Gre Divan Edebiyat simler Szl, Kltr
Bakanl Yay. Ankara, 1988.
sen, Mustafa; Balkanlarda Trk Edebiyat. telerden Bir Ses. Divan Edebiyat ve Balkanlarda
Trk Edebiyat zerine Makaleler. Aka Yay. Ankara 1997, s.512-537.
sen, Mustafa; Kltr Tarihimizde skp ve skpl Divan airleri. telerden Bir Ses. Divan
Edebiyat ve Balkanlarda Trk Edebiyat zerine Makaleler. Aka Yay. Ankara 1997, s.131-
142.
sen Reyhan-Mustafa sen; Yugoslavya Trk ocuk iirinden Semeler, Ankara, 1983
Karatay, Osman; Osmanl Hakimiyetinde Karada. Balkanlar El Kitab. (Haz. Osman Karatay
- Bilgehan A. Gkda), Cilt I. Tarih. KaraM&Vadi Yay. orum/Ankara 2006. S.361-369.
Karateke, Hakan T.; kodra irleri ve Ali Emirnin Dier Eserleri, stanbul, 1995.
Kurdakul, kran; irler ve Yazarlar Szl, stanbul, 1971.
Mevsim, Hseyin; Bulgar Edebiyat. Balkanlar El Kitab. (Haz. Osman Karatay-Bilgehan A.
s.121-153.
Necatigil, Behet; Edebiyatmzda simler Szl, stanbul, 1971
Nimetullah Hafz; Yugoslavyada Trk Edebiyat, evren, 1/1, Pritine, 1973
ztrk, Sevil; Makedon Edebiyatnn Geliimi. Balkanlar El Kitab. (Haz. Osman Karatay-
Bilgehan A. Gkda-Melahat Pars), Cilt III. Dil ve Edebiyat. KaraM&Vadi Yay. orum/
Ankara 2006. s.41-55.
Pamuk, Bilgehan; Gney Arnavutlukta Osmanl Hakimiyeti. Trkler IX, Ankara 2002. S.196-
205.
Pars, Melahat; Bosna-Hersekte Gelien Bonak, Srp, Hrvat ve Yahudi Edebiyatlar.
Osmanllar Dneminde Bulgaristan. Balkanlar El Kitab. (Haz. Osman Karatay-Bilgehan
A. Gkda-Melahat Pars), Cilt III. Dil ve Edebiyat. KaraM&Vadi Yay. orum/Ankara 2006.
s.323.
Pars, Melahat; Srp Edebiyat. Balkanlar El Kitab. (Haz. Osman Karatay-Bilgehan A. Gkda-
Melahat Pars), Cilt III. Dil ve Edebiyat. KaraM&Vadi Yay. orum/Ankara 2006. s.3-12.
Pars, Melahat; Hrvat Edebiyat. Balkanlar El Kitab. (Haz. Osman Karatay-Bilgehan A.
s.29-40.
Popovi, Aleksandra; Balkanlarda slam, stanbul, 1994.

Salam, Feyyaz; Bat Trakya/Yunanistanda ada Trk Edebiyat Antolojisi, Ankara 1990-
zmir 1995.
Tosun, ffet; Romen Dili ve Edebiyat. Balkanlar El Kitab. (Haz. Osman Karatay-Bilgehan A.
s.155-170.
Yalnkaya, M.Alaaddin; Osmanllar Dneminde Bulgaristan. Balkanlar El Kitab. (Haz. Osman
Karatay - Bilgehan A. Gkda), Cilt I. Tarih. KaraM&Vadi Yay. orum/Ankara 2006. s.323.
Yenisoy Sleymanolu, Hayriye; Trkenin Balkan Dillerine Etkisi. Balkanlar El Kitab.
(Haz. Osman Karatay-Bilgehan A. Gkda-Melahat Pars), Cilt III. Dil ve Edebiyat.
KaraM&Vadi Yay. orum/Ankara 2006. s.171-185.
Osmanl Asrlarnda Balkan Savalar Edebiyat

Rdvan Canm
Abstract
The Ottomans controlled the Balkans, which they named as Rumeli, approximately for ive hund-
red years. Elimination of the Ottomans from the Balkans overlapped with the Balkan War of 1912.
After the Ottomans, ten different states were established in the region. In addition to this, Turkish
communities have signiicant place due to their demographical density in the Balkans. Within this
framework, it must be known that the Balkans, which is very crucial for Turkish political history, is
an important source for Turkish literature as well. In this article, Turkish literature in the Balkans
during the Ottoman period will be analyzed and poems and writers who were born and produced
their works in this region will be examined.
Key Words:
Osmanl Asrlarnda Balkan Savalar Edebiyat

Rdvan Canm
zet
Osmanllar yaklak olarak be yz yl Rumeli diye adlandrdklar Balkanlarn siyas kontroln el-
lerinde tutmulardr. Osmanllarn Balkanlardan tasiye edilmeleri ise I.Balkan Savana yani 1912
ylna rastlamaktadr. Osmanllardan sonra blgede 10 farkl devlet kurulmutur. Bununla birlik-
te Balkanlarda Trk topluluklar demograik adan nemli saylabilecek bir younluktadrlar. Bu
erevede Trk siyas tarihi asndan byk nem arz eden Balkan corafyasnn Trk edebiyat
asndan da nemli bir kaynak olduu dikkatlerden kamamaldr. Bu makalede Osmanl devrinde
Balkanlarda Trk edebiyat analiz edilecek bu corafyada domu ve eserlerini retmi air ve ya-
zarlar zerinde durulacaktr.
Anahtar kelimeler: Balkanlar, Trk edebiyat, Rumeli, Trk airler, Balkan airleri, Osmanl d-
nemi balkan edebiyat.
Trk Romannda Balkan Savalar/ Belks Grsoy 133
Trk Romannda
Rumelinden Trk Gleri
Belks Altuni Grsoy

Prof. Dr.
Gn Tarihine Ksaca Bir Bak

Btn bir Hristiyan lemi iin Trklerin Avrupadaki topraklarndan -
karlmas bir ideal hkmndedir. Rusya 18. Yzyln balarndan itibaren
scak denizlere inmek politikas izler. Bu sebeple 1768-1774 Osmanl-Rus
savandan nce Kazandan Azaka kadar uzanan alanlarda yerlemi olan
Trklerden pek ounu Osmanl topraklarna g etmeye mecbur brakr.
1787-1792 savalar sonrasnda kitleler halinde gler balar. 18. Yzyln
sonlarnda Fransada boy gsteren ikir akmlarndan ve zellikle de milli-
yetilik cereyanlarndan Osmanl tebaas olarak yaayan Srp, Rum, Bulgar
ve Ermeniler etkilenirler.
Rusyada, Panslavizm cereyan sadece ikir boyutunda kalmayarak,
siyasi bir veche kazanr ve Panrussizme dnr. Bu balamda eitim,
silahlanma, (Mslmanlar silahszlandrma, Mslmanlardan toplanan
silahlar Bulgarlara datarak onlar silahlandrma) milletleraras arena-
da propaganda yapma (Avrupada Trkler aleyhinde yalan yanl haber-
ler reterek kamuoyu oluturma) gibi faaliyetler; planl ve metotlu bir
ekilde diplomatik sahada da srdrlr. Rusya D leri Bakanlnn
emri altnda Moskova, Petersburg ve Odesada kurulan Panislavist
Komiteleri 1858-1876 Yllar arasnda Balkanlarda aktif bir ekilde ie
koyulur. 1864de Rusya bykelisi olarak stanbula tayin edilen gnatief
ynetimindeki Panislavist Rus konsoloslarnn almalar neticesinde 19.
Yzyln son eyreinde Rumelide Slavlk meselesi alevlenir. Bulgarlarn
eitim hayat btnyle Rusyann tekeline getiinden bu lkenin ikri
yaps Panislavist bir anlay erevesinde ekillenir. Rusyann yan sra
ngiltere ve Fransann sistemli olarak almasnn da bu gidite pay
vardr. Balkanlardaki farkl etnik unsurlar Osmanl Devletinden ayrla-
rak bamsz devletler kurmak iin ayaklanma yoluna giderler. Bulgarlar,
Rumenler, Srplar, Ulahlar ve Yunanllar birleirler. 1804te Cereyan eden

Srp isyannda katliamdan kurtulan Mslman Trklerin bir ksm Bosna
Herseke, bir ksm da Rumeline g ederler. 1806-1812 Osmanl -Rus sa-
va srasnda Akkerman, Bender, smail gibi kalelerle, Dobruca ve Elak
Bodanda yaayan Mslmanlarn nemli bir ksm daha gvenli blgele-
re doru yola karlar. 1864de Rusya; Bat Kafkasya ve Kuban havalisinde
bulunan Trk, erkez ve dier Mslman ahalinin bir ksmn Avrupadaki
Trk topraklarna, bir ksmn da Asyadaki Trk topraklarna yerleti-
rir. 1780den balayan, 1856 ve sonras yllar da iine alan bir dnemde
Kafkas, Krm ve Kazan gmenleri planl bir ekilde Rumeline yerletiri-
lerek burada iskn edilirler. 1877-1878 Osmanl-Rus savanda Rusya, Ege
denizine kadar uzanan topraklarda byk bir Bulgaristan kurmay hayal
eder. zellikle silahszlandrlan bu blge Mslmanlar; Bulgarlar, Don
Kazaklar ve Rus askerlerinin saldrlarna maruz kalrlar. Bel Orman
Katliam, Harmanl Katliam gibi pek ok katliam, tecavz etme ve mal-
lar gasp etme gibi zulm ve yok etme hadiseleri sklkla yaanmaya bala-
nr. Hersek, Yerg ihtill komitesi gibi komiteler pe pee isyanlar ba-
latrken; silahlanan Bulgar eteleri de bu ayaklanma hareketine katlarak
Trklere gz atrmazlar. Trk ve Bulgar halk birbirine drlr. 1876da
Srbistan ve Karada Osmanl Devletine sava aar. Bu savata; Devlet-i
Aliyye, ksa zamanda galibiyet kazanr. Bbali, bu savan akabinde topla-
nan stanbul Konferans ile Londra Konferansnda alnan kararlar kabul
etmez. Bunun zerine Rusya sava ilan eder. Bu savan ilk gnlerinden
itibaren Trklere kar acmasz bir katliam hareketi gerekleir. Bu katli-
amlardan kurtulabilenler, igal edilmemi blgelere ve stanbul istikame-
tine doru g etmeye balarlar. Bulgar mezalimi ve 93 Gleri olarak
anlan bu muhaceret serveni; maln, mlkn, arazisini, ban, bahesi-
ni terk ederek yollara den Trklerin azala azala menzile varma abalar-
nn dramatik bir hikyesidir. Bulgarlar gen Trklere ait mal varlklarna
derhal el koyarlar. 93 Harbi neticesinde Trk nfusu Balkanlarda sadece
umnu, Silistre ve Varna havalisi ile Rodoplar civarnda toplu halde ba-
rnabilme imkn bulur. Bu blgelerin dnda kalan yerlerde Mslman
nfus says alabildiince azalr. Bu savan sonrasnda Tuna ve Edirne
vilayetlerinde yaayan Trkler ge mecbur edilir.
1877de Ruslar ve Bulgarlar, Trk kylerine saldrarak katliam yapar,
kyleri yakar, kadn ve kzlara tecavz ederler. Ev ve dkknlar yamala-
yarak, her trl mal varlna el koyarlar. ki yla yakn sren igal srasn-
da Rus ordu birliklerinin ihtiyalar Trklere ait hayvanlarn gasp edilme-
si; zahire, ot ve saman stoklarna el konulmas suretiyle karlanr. Bu yl-
larda bulunduu yerde kalmak da, hayata tutunmak adna yollara dklp
uzak corafyalara doru atlmak da ayn derecede zordur. Bu tarihlerden
sonra g kervanlar bazen devlet talimatyla, bazen de halkn baka are
bulamamas sebebiyle zaman aralklaryla sk sk gndeme gelir. Balkan
Harbi sebebiyle g, Mbadele dolaysyla ve mbadele devamnda g,
yakn tarihler de dahil kk ve byk gruplar halinde mtemadiyen g;

bu topraklarn ac bir realitesi olarak tarih sayfalarnda yerini alr.
G balangta iki boyutludur :
Rumeli iinde farkl meknlara g: Srp, Rus, Bulgar ve Rumlarn sal-
drlarna maruz kalan Rumeli Trkleri; bazen daha gvenli olabileceini
dndkleri farkl Balkan blgelerine g ederler. Bazen de devlet g-
lerinin talimatyla kendilerine gsterilen yerlere yerlemek durumunda
kalrlar.
Glerini ikinci aya ise Anadoluyadr. Rumeli snrlar iinde tutuna-
mayan Trkler Anadoluya doru g ederler. Hr bir liman olarak d-
nlen Anadolu topraklar; g kaileleri iin altn bir rya hkmndedir.
Gler; bazen kz arabas, at arabas, at, katr srtnda, bazen yayan,
bazen de tren veya gemi yoluyla yaplr. Cumhuriyet tarihi iindeki gler-
de tekne, vapur, otomobil, otobs, kamyon gibi vastalar kullanlmtr.
Trk Romannda Rumelinden Trk Gleri

Yukarda ana hatlaryla ksaca zikretmeye altmz yakn tarihimizle il-
gili bu nemli olaylar kesiti; Trk Edebiyatnda gerektii lde ilenmi
midir? Romann dnda kalan edeb trler veya dier sanat dallar bu ba-
hisleri konu edinen yeterli sayda rn ortaya koymu mudur? Medya ve
sivil toplum rgtleri bu temay olabildiince gndemde tutarak Trk ve
dnya kamuoyunu bilgilendirme yoluna gitmi midir? Maalesef bu konuda
olumlu bir cevap vermek mmkn deildir. Ne Balkanlar fethetme ve va-
tan tutma maceramz, ne oradaki Trk asrlar ile ilgili seyir defterlerimiz,
ne yeni zamanlar da dahil bu corafyada uradmz katliam ve yitiklerin
envanteri, ne de o topraklardan hazin bir ekilde savrularak ge mecbur
edilme ve yollarda krlma trajedimiz nisyandan kurtulamamtr. Krm,
Kazan, Kafkasya ve Adalar gleri iin de ayn durum sz konusudur. Bu
nemli geitler; neredeyse o ananevi kayp mazi, kayp hafza alkanl-
mza uygun olarak hak ettii lde ilgi grmemitir. Trk Edebiyatnda
Rumeli Muhacereti konusunu ileyen eserler snrldr. Sadece az say-
daki romann iinde bu hususun ele alnd grlmektedir. Ancak 2000li
yllarn akabinde bu temay eitli boyutlaryla ele alan eserlerin saysnda
ciddi bir art grlr. Biz bu almamzda ulaabildiimiz romanlardan
hareketle Trk Romannda Rumelinden G maceramz zerinde dur-
maya alacaz:
93 Harbi ve Sonrasnda G
Be yz yl akn bir zaman dilimi boyunca Osmanl diyar olan Balkan
corafyasnda Trkler genellikle verimli topraklarda zengin ve mreffeh
bir hayat yaamlardr. Bu topraklar cami, eme, trbe, ar, han, ha-
mam, medrese, tarla, ba ve bostanlarla sslenmi; ehir, kasaba ve kylere
kendi kimliklerinin damgasn vurmulardr. air, edip, ilim adam, sanat
ve zenaat erbab yetitirmek konusunda da bir hayli mnbit olan bu di-
yarlar; kendine has zengin bir kltr ve medeniyet havzas olma zelliini
kazanmtr. Osmanl Devleti, yzyllar boyunca ok uluslu bir corafyada
kimsenin dinine, diline, rfne karmadan, temel hak ve hrriyetleri ihlal
etmeden sulh ve skunu hakim klmay baarmtr. Fakat, byk gler,
Osmanl Devletini kendileri iin hep bir tehdit unsuru olarak grm; bu
unsuru nce zayf drmek, sonra da yok etmek iin imkn ve glerini
seferber etmilerdir. Souk savan ve milletleri ierden kertmenin al-
lm yollarndan biri bl, parala ve ynettir. Bu lkeler; bl, Parala
ve ynet taktiini hayata geirmek iin Fransz htillinden sonra geni
yaylma zemini bulabilen milliyetilik cereyanlar ile temel insan hak-
lar ve hrriyetleri gibi ikri oluumlar kullanarak bir ayrtrma politika-
s izlerler. Osmanl Devleti ise hakim unsur olmann verdii bir gven ve
rehavet duygusu iinde olduundan; vaktinde ve yerinde tedbirler almak
konusunda kusurlu ve ihmalkr davranr.
Rumelindeki dier unsurlar; Trklerin yabanclara kar ar derecede
iyi niyetli ve toleransl olma zelliklerini hesaba katarak hareket ederler.
Trklerin gz kolay kolay almaz aziz Hristo, dedi. Aldnda da
oktan isteklerimize ulam oluruz. Benim bildiim udur ki, Trkler
birbirleriyle geinemezler. Yabancya kar ise daima ho grldrler.
(Bizim Diyar 2009 : 50)
Rusya; Balkanlardaki Hristiyan ahaliyi Osmanl Devletine ba kaldr-
mak konusunda ynlendirir. Bu unsurlara sadece para ve silah yardm
yapmakla kalmayp, retmenler ve rahipler vastasyla da sistemli bir e-
kilde alr. Srp genlerine Rusyada tahsil imkn salar. Bu tahsil ylla-
rnda onlar belli bir zihni istikamette yetitirme hususunda zen gsterir.
Bu sayede hem Osmanl iin bir kar g, hem de kendileri adna salam
bir payda cephesi oluturma yoluna gider.
Bu tatszln msebbibi olarak Ruslar gsterilir. Ama karmz-
da Rusya ve teki byk devletler hep dimdik duracaklar yle deil mi
Yemen? Bize para ve silah gnderen, ocuklarmzn Odesada tahsilini
salayan, bize ihtilli reten Rusyaya kendimizi hep borlu sayacaz. Bu
yzden onun karsnda hep eileceiz. retmen Pertev siz Slavsnz. Ben
byle biliyorum. Yanlyor muyum yoksa? Bu bir Slav uyandr. Rusya bu
sebeple bize destek olmadadr.(Bizim Diyar 2009 : 51)
htill ikirleriyle donanan Srp genleri Osmanlya kar giderek bile-
nirler. Deli Petro zamanndan beri arlk Rusyann emeli Boazlar alarak,
Akdenize inmektir. Fakat bu emel onlardan bamsz olarak Srp genleri-
nin de hayallerini sslemeye balar. Srplar, Rusyaya arkalarn dayayarak

btn bir Balkanlar ve stanbulu ele geirmeyi hayal ederler.
Uyann artk yolu ald. Dersaadetteyken o gzelim Boaza bakp
buralar bizim olmal derdim. Balkan dalarn ap buralara varalm der-
dim. Bu hayal gereklemek zeredir. Zorluunu gze aldk. Ama yalnz
Trklerle deil, bizim ikrimizi kabullenmeyen Bulgarlarla, Srp, Yunan
etecileriyle de mcadele etmek zorundayz. Yllar nce hatrlarm, ailem
muhtariyet isterdi. Bense btn Balkanlar ve Dersaadeti istiyorum. Rusya
bize yardma hazr. Bu davay kazanmak iin her ey gze alnmaldr. Halk
sindirmek ve korkutmakla yolun yarsndan fazlas alr. retmenler ve
rahipler ocuklarmzn istediimiz ekilde yetitirilmeleri iin daha da
gayret gstermelidirler. (Bizim Diyar 2009 : 49)
ngiltere, Fransa ve Rusyann devaml kkrtmalar, silah ve para yard-
m dahil; her trl destei salamalar akabinde Balkanlarda Srp, Bulgar,
Rum komiteleri kurulur. Rumelideki Trk ahalisine kar bir katliam, i-
kence ve yldrma politikas balar. 93 Harbi diye bilinen Osmanl Rus
Sava, devlet bnyesinde nemli lde maddi ve manevi hasara yol aar.
Bu harbin seyri esnasnda ve neticesinde Rumeli Trkl eitli ykm ve
kym silsilelerine maruz kalr. Topraklarn elden kmas, cephede ehit
olanlarn ve yaralananlarn dramlar, sivillerin can ve mal kayplar ile bu
harp; bizim amzdan ok ynl bir felaketler zinciri olarak yaanr.
93 Harbi de denilen 1877-1878 Osmanl-Rus sava sonucunda talar
yerinden oynam, baka aresi kalmayan bir milyondan fazla Trk, yer-
lerinden kopup emniyetli olabileceini dndkleri mntkalara doru
yollara dklmtr. Ailelerin veya belli bir blge ahalisinin bylesi ha-
yat bir karar bazen akamdan sabaha almak mecburiyetinde kalp he-
men uygulamaya koyduu da grlr. Durum, Osmanl Devleti nezdinde
deerlendirildiinde u varsaymlardan yola klabilir : Savan aleyhte
neticelenecei veya hemen akabinde bir zulm saanana uranaca, si-
villerin katl edilecei, mallarn mlklerin gasp edilecei, kylerin yaklp
yklaca nceden hesap edilmemi olabilir. Hadiselerin sratle aleyhte
geliecei ve dman kuvvetlerin Rumeliyi gz dnm bir ekilde yakp
kavuraca ihtimali uzak grlm olabilir. Bu yzden bu n grlemeyen
facia dalgalarnn evvelden alnm tedbirleri yoktur. Kald ki devlet ayn
zaman diliminde Dou cephesinde de savamak mecburiyetinde kalm,
ayn zlmeye ve baka g dalgalarna muhatap olmutur. Ayrca ayn
tarihlerde ierde ve darda pek ok mklle boumak durumuna duar
olmutur. Btn bunlara ilaveten medeniyetin beii ve insan haklarnn
savunucusu konumunda grnen Avrupa devletlerinin bu corafyada ya-
anan bu aptaki bir insanlk aybn nce besleyip bytmesi sonra da gr-
mezlikten gelmesi beklenmeyebilirdi.
Bu harple ilgili bahislere yer veren romanlardan ancak bazlarnda g

konusuna deinilmitir. Son yllarn kalem mahsullerinde ise zellikle g
temasnn ilendii eserlerin saysnda bir art gzlenmektedir. Bu eser-
lerin mekn gerek olup, bildiimiz Rumeli corafyas iindeki yerleim
blgeleri adlarn ihtiva eder. Anlatlan hadiseler de tarihi bilgi ve belge-
lerle paralellik gsterdiinden bu eserlerin bir ou belgesel roman nite-
liindedir.
93 Harbi patlak vermeden nce Rumeli Trklerinin sava psikoloji-
si iine girdii grlr. Savan balangc ve seyri esnasnda yaklamak-
ta olan kt akbetin ayak seslerini duyan ve hisseden Trkler, iten ie
bir korku ve endie ile sarslr. 1293 Yl Balkan Trkl asndan uzun
ve ksa vadeli pek ok kayp ve meakkatle yz yze gelinen zorlu bir yl
hkmndedir. Bu harp, bir anlamda sonun balangcdr. Halk, devletin
ileri gelenlerini bu kt gidiin sorumlusu olarak grr. darecilerin bu
skntl sreci hibir safhasnda iyi ynetemediklerini, yeterince tedbirli
ve basiretli davranmadklarn dnerek haylanr.
-1293 yl uursuz geldi, 93 uursuz oldu. Tuna giderse, Dou Rumeli
giderse Balkan Trkl ker. Maazallah Kk Balkan da ayn akbete
urarsa biz nereye hicret edeceiz. Allah saklasn. Allah idarecilerimize akl
ikir versin de bu elim vaziyetlere bir daha milleti Mslman giriftar eyle-
mesinler, diyen Hafz Ahmet Efendi gze batmaya balayan kamburunu
biraz daha eerek namaza durdu. (Aclar Masal Oldu 1984 : 125-126)
Gzm Ya Tuna Selidir imdi adl eserde devletin ordu gcn tem-
sil eden yenierilerin bizzat kendilerinin birer asayisizlik rnei verdikle-
ri, gayri-Mslim ve Mslman ahaliye zulmettikleri dile getirilir. Yenieri
daylar ast astk, kestii kestik halleriyle Srplarn eline koz verirler.
Devletin kanun gcne dayanan bir otorite kurmak ve elindeki topraklar
yeterince sahiplenip korumak konusunda zaaf gsterdii ifade edilir.
Yenieri yamaklarnn sadece Hristiyanlara deil, Mslmanlara bile
olmadk eziyetler ederek, gpegndz evlere girerek kadn ve kzlara saldr-
dklar, altn ake ne bulurlarsa ceplerine aktardklar sylenir. Kumandan
edasyla dolap hakl haksz demeden asp kesen yenieri daylarndan
halk fevkalade bizar olmutur. Bu ekilde Osmanl Srplarn eline koz ver-
mitir. Yenieri ve daylar canmzdan bezdirdi onun iin isyan eder olduk
demilerdir Srplar. (Gzm Ya Tuna Selidir imdi 2005 : 108-109)
Belgradn kaybedilmesini hazmedemeyen yal Rumelili Trkler, bu
konuda devleti eletirmekten ekinmezler. pin ucu gevek tutulmutur.
Zitovide u kalenin anahtarn bir daha eline geirmiken kullanmas-
n beceremedi. Bindii dal kesti ahmaka(Gzm Ya Tuna Selidir
imdi 2005 :108 )
Bu harbin ac faturas btn bir lkeye ve btn bir millete kmakla

beraber, en ar bedeli Rumeli Trkl der. Evld- Fatihn, marur ve
ba dik olarak yerletii, aln teriyle sulad, uzun asrlarn birikimi ile
yourup kotard topraklarndan sklp atlmann hem maddi, hem de
manevi yitikleri ile yz yze gelir. Bu hazin tecelli; geride vatan bildii top-
raklarndan srlm, binlerce ehit vermi, mal varl elinden km,
insanlk onuru zedelenmi yorgun ve yaral gmen ynlar brakr.
93 Harbi bir Nuh tufan gibi yksek dalardan kopan gelen gaddar ve
korkun selini Tunadan Dou Rumeliye Trakyaya Kk Balkana akt-
m; evld- Fatihn acmaszca ta, akl kum ynlar gibi nne katarak
balarn en sarp yarlara vura vura aylaca srklemi, nihayet kana, ezaya,
cefaya doymu gibi ardnda binlerce ehit, yetim, dul braktktan sonra du-
rulmu, sakinlemiti. (Aclar Masal Oldu 1984 :134)
Bu harp sadece ordular nezdinde gerekletirilen bir harp deildir.
eteler sava ncesinde ve sava esnasnda kyleri basarak, canlar ala-
rak, evleri, ahrlar, samanlklar yakarak, mallara el koyarak, Trklere ok
byk kayplar verdirmi ayrca muhacir kailelerine gz atrmamtr.
Rus geliyor. Getii yerlerde btn Mslmanlar katlediyor. Bulgar
haini ierden vuruyor. Birlikte ta stne ta, beden iinde can brakm-
yorlar. Haberi, getikleri yerlerdeki btn Mslmanlar dehete dr-
mt. Herkes Balkanlarn gneyine, Kzanlka, eski Zaraya ulamann
telandayd. Sanki kyamet kopmutu. Yollar, insanlardan geilmiyordu.
Herkes can telandayd, analar, evlatlarn gremez olmutu.
Ruslarn acmaszca bombalad Ruscuktan ve yamalad Zitoviden
gelen gmenleri gren Nibolu, Bela, Trnova, Elena, Selvi, Drenova ve
Gabrova halk, Balkanlar bir an nce amak iin yollara dklmt.
Gn balamasyla birlikte bir ift kz ve arabas, tam bir servet olmu-
tu. Kimsenin aklna, direnip kar koymak gelmiyordu. Tam bir panik ba-
lamt. (Grmedin mi Aliimi Tuna Boyunda 2010 : 43)
Yollara dklen insan ynlar, bir sefalet tablosu oluturarak, kendile-
rini selamette hissedecekleri blgelere bir an nce varmaya alrlar.
Tevekkeli btn Balkan muhacirle dolmad. Sanki kyamet koptu.
Sadece Selanik deil btn ky ve kasaballar Tunal muhacirlerle dolup
tayor. Serseil a susuz insanlar, yayan yapldak geliyorlar. ou anasz
babasz kalm ocuklar, kocasz dullar, ihtiyarlar, dedeler, ninelerdedi.
-Baba senin Selanikte, Kk Balkanda grdnn yz misli kalabalk
Edirneye stanbula ylm .(Aclar Masal Oldu 1984 :125-126)
Ruslar, Kafkas cephesinde Erzurum, Kars, Ardahan gibi vatan top-
raklarn bir ate emberine evirmi , Batda da Rumeli corafyasn bir
vahet ve lm meheri haline getirmitir. Adalar da bu zaman dilimi ve
daha sonraki yllar iinde devleti bir hayli uratrmtr. Dou ve Bat cep-
helerinde yerinden yurdundan kopan muhacir kaileleri; ete saldrlar,
alk, hastalk ve yorgunlukla ba etmeye alarak can havliyle bilinmez
ufuklara doru yol alrlar. Yollarda katledilmeleri, tecavze uramalar
ve bu haldeyken bile soyulmalar mukadder olan bu kalabalklar salgn
hastalklarn eidi de durmakszn yoklar.
Anadolu ve Rumeli ufkun iki ucunda iki ahap konak gibi yanyor.
Yangndan kanlarn uan salar ile ufukta insanlar kouyor. Doksan
muhacirleri Muhacir, gidecei yer olmadan biteviye yryen hayalettir.
Adn bilmedii bir baka hayaletin ekmeini yiyecektir. Fakat Moskof at
ve neferinin alt ayakl vahetle kovalad Trk muhacirine nispet baka
muhacirler seyyah kadar eyal, erzakldr. 93 Harbinde eyin hududu
yoktu : Hastaln, aln, vatan toprann! ( stanbul 1956 :5)
Rumeli Trkl yerinden, yurdundan kopup, kark duygularn yo-
un basks altnda hicret etmek mecburiyetinde kalr. Dul, yetim, ksz,
hasta ve yal kaileler; medeni dnya adna bir insanlk ayb oluturarak,
can, mal, rz ve insanlk haysiyeti emniyetine kavumak midiyle tanma-
dklar corafyalarda yeni bir hayata balamak iin mesafeleri kat ederler.
Filibeden stanbula doru yola kan gruplar; alk, yorgunluk, bataklk ve
amurla mcadele ederken; Bulgar komitaclarn namlularna hedef olur-
lar. Rus kazaklar bu mezalim hengamesinde Bulgarlarn yetiemedikleri
kylerde canlara kast ederler. G dalgalar daha gvenli olaca midiyle
Selanik, skp, Manastr veya Kavalaya varmay hedelerler.
Baba senin grdklerin bir ey deil, asl sefalet ve gz yaartc hal
Filibe stanbul arasndaki amurlu yollarda zelil ve perian olan muha-
cirlerde. A kalmlar, msr koan yemiler. Batak amurdan ayaklarn
ekip kurtarmaya, yrmeye alrken srtlarndan Bulgar komitaclar
kurunlam bir ounu. Rus kazaklarnn hunharlndan kurtulan Tuna
kylerini bunlar basp, yakp ykmlar. Yorgo komitasndan daha caniya-
ne Trk dmanl iindeymi Bulgarlar. Serezden gelen yzba anlatt.
Da, ta, bayr Meriin suyuyla yarrcasna insan seliyle dolup tam.
Sanki btn Tuna vilyetindeki Trkleri bir taun, bir kolera veya veba sal-
gnndan kaar gibi yollara dmler. Rus ve Bulgar katliamndan kur-
tulanlar da yollarda alk, hastalk, sefalet yakalam. Sadece stanbula,
Selanike deil, emin grdkleri skpe, Manastra, Kavalaya da binlerce
muhacir g etmi. (Aclar Masal Oldu 1984 :127-128)
Genler bin bir trl zorlukla yz yze gelip krlp dklrler. Rus
ar Nikolann Tuna ve Edirne vilayetleri Mslmanlardan temizlenmeli
emri, uurlu bir Mslman soykrm hareketine dnr. Eski Zara,
Trnova, Osmanpazar ve Eskicuma gibi yerleim blgelerinde Rus ka-
zaklar ve Bulgar komitaclar haneleri basarak, erkekleri kuruna dizerek,
camilere snm ahaliyi yakarak korkun bir katliam gerekletirirler.
Rus komutanlar Dou cephesinde Ermenilerin Trklere kar giritik-

leri vahiyane katliamlara kar gz yumma, bilmemezlikten gelme tak-
tii uygularlar. Ayn ekilde Rumelide de olup bitenleri grmezden gelip
bizim haberimiz yok diyerek iin iinden karlar. (Grmedin mi Aliimi
Tuna Boyunda 2010 :99)
nsanolunun vatan bildii, zerinde dnyaya gzn at topraklar
ile al-verii mizacn, kimliini, kiiliini oluturmada nemli bir rol oy-
nar. Bu yzden terk etmek mecburiyetinde kalnan corafyayla vedala-
mak kolay deildir. Hele Tuna, neredeyse Balkanlardaki kaderimize ortak
olmu, gnllerde taht kurmu kutlu bir nehir hkmndedir. Muhacirler,
yola kmadan nce Tunay son bir defa seyretmek, onun resmini hafza-
larna kazmak isterler.
. Bosnalym Neme askeri inip gelmeden ykledik gmz.
.Toplandk gidiyoruz kz kzan Tanrdan engel olmazsa stambola ka-
dar Arabalar aada bekliyor. Tunay en byleyici yerinde grp yle
gitmek istedim (Gzm Ya Tuna Selidir imdi 2005 : 107)
Balkanlarda kopan her para, hunharca alnan her can yaayanlarn ruh
dnyalarnda derin gedikler aar. Hem ferdi tarihin, hem de milli tarihin
bir paras olan yurt keleri; artk bundan byle sadece hafzalarda ve ki-
taplarda yaamak durumunda kalacaktr. Bylesi bir strab yaayanlar;
baka elem ve kederleri haife alarak kmserler.
imdi bu Balkan topra sallanyor kzm hey! Doksan te ok kimse-
ler g ettiydi. Yalnz Palankada be yzden fazla insanmz telef olmutur.
Biz ok acl gnler grdk. Sen daha ac nedir bilmezsin. Bucak gitti,
Dobruca gitti, bilmezsin paracklar, canlar gitti. (Bizim Diyar 2009 :18)
Evleri, dkknlar ve iftlikleri ellerinden alnan Trkler, g etmek
iin araba, kz, at, katr gibi vastalara ihtiya duyarlar. Ama ou za-
man kendilerine ait mal varlklarnn ellerinden km olduunu grrler.
Mesut zamanlarnda efendilerinin iyiliklerini grm, ekmeklerini yemi
gayrimslim iftlik elemanlar, rzgrn tersine dnmesi ile bir anda ky-
lerin ve mlklerin yeni sahipleri olmutur. Yola kmaya hazrlanan Trk
aileler, bu yeni zenginlerden bizzat kendi mallarn para vermek suretiyle
satn almak zorunda kalrlar.
Aadaki paragrafta bir iftliin sahibesi iken btn mal varl
Bulgarlar tarafndan talan edilen Glsm hanmn ad geer. Bu hanm,
ksa bir zaman ncesine kadar maiyetinde alan Rum Kooya kendi mal-
lar olan kzleri geri vermesi iin yalvarmak zorunda kalr :
Konaklarda bey gibi yaadn Koo. Daha ne istersin? Selaniki de ve-
riyoruz. A deceiz yollara. Karmza ne bellar kacaktr bilemeyiz.
lmeye gidiyoruz Koo. ok grme bize bu kzleri. (Bizim Diyar 2009
: 227)
Rum Koo, eski efendilerine bir an nce yola kmalarn tavsiye eder.
Aksi takdirde gz dnm Bulgar askerlerinin saldrlarna uramalar
sz konusu olacaktr. Fakat bu yolculuk iin gerekli arabay ancak alaca
altn karlnda temin edebilecektir.
Konaa vardm, dedi Koo, gz dnm bir yn asker Yola dse-
niz iyi olur. Ben size araba bulurum. Bu hain Bulgarn elinden kurtarrm
sizi. Lkin para lzmdr. Veresin biraz altn. Bu domuzlarn elinden kurta-
raym sizi. (Bizim diyar 2009 : 224)
Vaktiyle elindekini etrafndakilerle blmekten, paylamaktan byk
mutluluk duyan iftlik sahibesi hanmlar; imdi be parasz ortada kal-
mlardr. Zira sahip olduklar her ey ya yaklm, ya da yamalanmtr.
Kese kese altn datan Glsm Anann kuanda para olmasn.
aarm buna. Ben size yardm iin geldim. O Bulgar evi talan etmi. Ali
Beyin nesi var nesi yok kaplm. u bir ift izmeyi onlardan gizli geiri-
verdim ayama. Postalm delik deikti. (Bizim Diyar 2009 : 224-225)
Bizim Diyar romannda bir g arefesi anlatlmaktadr. Aile bykleri;
tela, korku ve heyecan ykl bu gurbet servenine atlmadan nce ola-
bildiince ihtiyatl olmaya, bir eyi eksik brakmamaya gayret ederler. Yola
kanlar, braktklar yerlere yeniden dnecekleri midini ilerinde saklar-
lar. Belki bylesi bu zan iinde bulunma, belli bir lde teselli yerini alr.
Bu yzden mlklerinin tapularn iyi korumaya alarak, yanlarnda gt-
rrler.
Kadn yn atksyla yzn kapad alayn gizledi. Camiye girdiin-
de, bekleen kzlarna,
-Tez hazrlann, dedi. Elinize birer denek aln kzlarm. Yznz
rtn. Sanz una bulayn. Srtnza birer yastk balansn. Rza Hoca,
Neyzen Dede teki kocamlar da skca giyinsin. Aman kzm tapular iyi
saklayn. Namaz klnp dualar edilsin. Ayacklarnza uval paras sarn.
Onca yol yryeceiz.
- Gayr birbirimize destek olalm diyordu Rza hoca. Birbirimizden kop-
mayalm. Telaa korkuya kaplmadan yola delim.
Arabalar yklendiinde keskin bir rzgr dolap duruyordu. Koo at
stnde, gzlerini deneklerine dayam duran kadnlar zerinde dola-
trd.
-Bunlar hep kocam kadnlar mdr hoca? Dedi.
Hoca bkld yerden doruldu.
-Kzlarmz daha nceden saldk yollara. Bulgar gelmeden nce.
-Ya bu ocuklar niye gnderilmedi.
-Sz uzatma Koo. Paran aldn Pazarlmz yaptk. Sual sorma gay-
r (Bizim Diyar 2009 :227)
Gen kz ve kadnlar igal ve sava yllarnda gerek kendi evlerinde ya-
arken, gerekse g yollarnda seyir ederken tecavzden korumak adna
saklamak veya yal kadn kyafetine sokmak dettendir. Bu tedbirin bile
ou zaman ie yaramad grlr.
Sava hukukunda sivillerin canna kylmaz. Hele yal, hasta, kadn ve
ocuklar, yani mdafaaszlar bir anlamda insanln ortak vicdannda ko-
runma altna alnmlardr. Ama 93 harbi ve muhacereti her trl insan
ilkeyi ve allm teamlleri yok sayan bir anlay hayata geirir.
.. Dnyann her yerinde aczin muhterem olan drt ekli (ocuk, ka-
dn, hasta, ihtiyar) Moskof bayra altnda yryen lmn ilan ettii m-
savat nnde bir asker gibi demirle ldrld. 93 muhacirinin Edirnede
gmlei, Ayastefanosta eti, stanbulda derisi yoktu. ( stanbul 1956 :
5-6)
Mehmet Balkan Muhaciri adl roman, 1890-1900 yllarna ait bir g
hikyesini dile getirir. Hicretin balangcnda kyller nceden ufak tefek
al-veriler yapar, arabalarn ve gtrecekleri eyalar hazrlarlar. Be alt
kyn yz yirmi hanelik ahalisi istemeden de olsa sabahn erken saatle-
rinde belirlenen yerde toplanr. Her g kervannda bir idareci ile bu ida-
recinin yardmclar bulunur. Eyalar nceden arabalara yerletirilir. Bo
kalan yerlere ise ocuklar ve yallar oturtulur. Kadnlar beer-onar kiilik
gruplar halinde yolun kenarndan yrmeye alrlar. Erkekler arabalarn
yanlarnda yol alrken, ellerindeki denekleri zaman zaman sallayarak, ya-
valayan kzleri gayrete getirirler.
kindiden sonra kyller birer ikier ky kenarna doru yollandlar.
Her birine er, drder uval buday, yorgan, dek, kap kaak ve saban-
dr, trmktr, udur budur yklenen arabalar, bu arlk altnda ac ac g-
crdyordu. Hasr rtlerin altna ancak, o da zar zor her hangi bir derman-
sz ihtiyar yahut da yol yrmeyecek bir iki ocuk sabilecekti. (Mehmet
Balkan Muhaciri 2007 : 47)
Yol, bazen dikleir. Bazen de ukurlar, engebeleri ap da gemek zor-
lar. Bu durumlarda nden yryen genler; boluklar ta, toprakla dol-
durur, manileri hailetmeye alr, gerektii durumlarda kpr ina eder-
ler. Topluluk, akam vakitlerinde uygun bir mahal bularak sabaha kadar
dinlenir. Kaile elemanlar, al rp toplayarak birka yerde byk ate
yakarlar. Bu arada hayvanlar otlatlr. Kollarn svayarak ie koyulan ka-
dnlar; aileleri iin yemek hazrlna giriir, uygun dere kenarlarna rast-
lanldnda da amar ykarlar. Uzun ve meakkatli yolculuun sinirleri
gerdii; kaile mensuplar arasnda hi yoktan tartmalar, kk kavgalar
kmasna sebep olduu vakidir.
ehirden ktktan biraz sonra yol her admda dikleiyor, yry git-
tike arlayordu. Hayvanlarn ykn azaltmak zere herkesin araba-
lardan bir eyler yklenmesi lzmd. Bu ite gayreti kadnlar gsterdiler.
imdi her birinin omzunda bir boha, elinde bir sepet, yahut kn bulunu-
yordu. Evvel ocuklar te beri yklenmilerdi, fakat ok gemeden, yo-
rulduklarn syleyerek, mzklk etmiler, ellerindekini analarna yklet-
milerdi (Mehmet Balkan Muhaciri 2007 : 67)
Bu zoraki seferlerde pek ok tehdit unsuru, pek ok cefa vardr. En sk
yaanan zorluklardan ikisi ise soua dayanmak ve amur deryalarna bata
ka yrmektir.
Ziiri karanlkta ar ar ilerliyorlar, ullara sarnarak snmaya al-
yorlard. Arada srada yere atlayp, hayvanlarn yan sra yryenler ve
biraz kztktan sonra, tekrar arabaya binenler de vard. imdi yrmek
araba tepesinde titremekten ok daha akla yaknd; fakat amur diz kapak-
larna kadar geldiinden, buna katlanmak kolay deildi. (Mehmet Balkan
Muhaciri 2007 : 107)
Yukardaki satrlar; tipik bir g macerasndan alnm bir kesiti ihtiva
etmektedir. Uzun g kuyruklar ar ar yol alrken, gmenler; isyan,
ac, hasret, korku, gerginlik, bezginlik, yorgunluk, bitkinlik, bedbinlik,
mit, tevekkl gibi farkl duygularn youn basks altnda kalrlar.
93 Harbi; hem dou hem de Bat cephesindeki sonular itibariyle
Osmanl Devleti nezdinde onulmaz yaralar am; yeri doldurulmaz maddi
ve manevi kayplara uramamza sebep olmutur.
1912 Balkan Sava ve G

Avusturyann Bosna-Herseki ilhak, Makedonyann Bulgaristana dahil
edilmesi, bamszln kazanan Srbistann ilk gnden itibaren snrlar-
n geniletmeye almas, Bulgaristann byk idealler peinde komas,
Yunanistann toprak kazanmak istemesi gibi sebepler; Balkan Harbinin
patlak vermesine yol aar. Makedonyada komitaclk faaliyetleri artar.
Bir ok ayaklanma ve isyan hareketi ba gsterir. Arnavutluk, Bulgaristan
ve Karada aralarnda anlap, Osmanl snrlarnda karklk karrlar.
Yunanistan Osmanl snrna asker ymaya balar.
Rusya, Osmanl hariciye nazr Noradungyan Efendiye Balkanlarda
sava kmayaca hususunda teminat verir. Bu teminata inanldndan
75.000 talimli asker Rumeliden terhis edilir. Balkan Devletlerinden nce
Karada, sonra Bulgaristan arkasndan da Srbistan ve Yunanistan Osmanl
Devletine kar sava ilan ederler. Bu sava Trklerin ar bir hezimeti ile
son bulur. Bunun zerine o topraklardaki Trk nfus zerinde bask, zu-
lm ve katliamlar artar. Bulgaristan ve Yunanistan snrlar iinde yaayan
Trkler, bu lkelerin hkmetleri ve halklar tarafndan eitli eziyet ve

ikencelere maruz kalrlar. Bu sebeple g etmek zorunda braklrlar.
1912de gerekleen Balkan Sava, Balkanlarn elimizden kmas ile
neticelenir. G etmek her anlamda zordur. Vatan bilinen topraklar terk
etmek, nice nesillerin emeinin semeresi olan birikimleri geride koymak,
aln teriyle kazanlm her eyden vazgemek, yaanmlk izlerini, hatra-
lar yuman arkada brakmak, bilinmedik diyarlarda, yeni hayat kavga-
larna doru yelken amak kolay deildir. Balkan Trk iki ate arasnda
kalr. Gitmek zordur, kalmaksa imknsz.
Tekrar geri dnmek arzusu, yola kanlarn iinde gizli bir sevda gibi t-
ter. Acaba bu dalara, krlara, bayrlara tekrar dnecek miyiz? ememize,
tarlamza, kyn meydanndaki ulu nara daha sonra kavuacak myz?
Yoksa bu ayrlk yaman mdr? (Elveda Balkanlar 2012 : 18)
Yaral olarak geri ekilen Osmanl askerleri bile Bulgar eteciler ta-
rafndan hunharca ldrlr. Balkanlarda rzgarlar tersine dnmtr.
Trkler iin artk bu diyarlarda tutunabilme ans kalmamtr. artlar,
g etmenin kanlmaz bir aln yazs olduu ikrini kabul etmek nokta-
sna gtrr. Yzlerini Edirneye doru eviren kalabalklar; telal bir yol
hazrlna giriirler. Bir grup Rumeli kyls; Papas Kostaya mracaat
ederek mallarn ucuz pahal demeden elden karmak istediklerini syler.
Kosta, duyduklarna iten ie sevinmekle beraber, duygularn belli etmez.
gn iinde de kyllerin tarlalar, mallar, evleri ve hayvanlar ucuz bir
iyatla Bulgarlara satlr. Kyller akamdan arabalarnn zerini hasr ve
kaln perdelerle rterler. Yanlarna yol boyunca yetecek kadar yiyecek, kap
kacak ve giyim eyas alrlar. Kuaklarna altn keseleri sokarlar. Bu altn-
larla varmay mit ettikleri Edirnede yeni bir hayat kurmay planlarlar.
(Elveda Balkanlar 2012 : 26-27)
Sabah yola koyulan kaileyi Bulgar ve Ermeni komular uurlarlar. ok
hazin bir ayrlk safhas yaanr. Hatta gayri- Mslimlerle iyi komuluk
yapanlar birbirlerine sarlp alad. Haklar hell edildi ve erkekler kzle-
rin, ineklerin ya da atlarn yannda yayan yola koyuldu. Kadnlar, ihtiyarlar
ve ocuklar ise eya dolu arabalarn iinde oturabilecek yerlere oturdular.
Konvoy kyden ayrlrken, erkekler ve kadnlar sk sk arkalarna dnp,
bugne dek havasn soluduklar, suyunu itikleri kylerine son bir defa
baktlar. Baklarnda her ey vard; hzn, ac, hatra ve hasret (Elveda
Balkanlar 2012 : 27)
Bu savan iinde ve akabinde g kaileleri drt bir koldan yollara d-
klerek, canlarn kurtarmaya alrlar. nsanlar ncelikle Balkan co-
rafyas iinde g etmek zorunda kalrlar. Bu g esnasnda da yolculuk
artlarnn zorluuna, ala ve soua ilaveten, dman etelerinin sald-
rlarna maruz kalrlar.
Bu bahisleri ileyen roman satrlar; seil insan manzaralarn, ackl ha-

yat sahnelerini ve insan insan olmaktan utandracak vahice kym hadise-
lerini dile getirerek hazin tablolar resmederler. Selli bir yamurun altnda
amurlara bata ka ilerlemeye alan bir muhacir kailesi her an bir d-
man kurununa hedef olabileceini veya tecavze urayabileceini hesaba
katarak ilerlemeye alr. Souk, rzgr, yamur gibi tabiat artlar, tepe,
bayr, yoku, ini, engebeli sath, dar yol, amur, bataklk gibi arazi halle-
ri bu mecbur yolcular olabildiince hrpalar. Bu insanlarn dinlenmek,
iyi beslenmek, temizlik kurallarna riayet etmek gibi bir anslar yoktur.
Kaile mensuplar yrdke yorulurlar. Bu sebepten yolculuk zahmetini
azaltmak adna arlklarn ata ata ilerlerler. Yollarda, souktan, alktan,
salgn hastalktan lenlerin haddi hesab yoktur. Sivrisinekler stmaya, de-
relerden iilen sular tifo ve tifse davetiye karr.
Yunanllar katil mfrezelerini Sericenin kylerine datmt.
Kartepedeki Karateke kynnde yandn gren Durmukydeki
Trkler panie kapld. Koca Trk ordusu nasl bozulmutu. Yunanllarn
Ahmedcedeki btn Trkleri oluk ocuk demeden kltan geirdiini
duyan Durmukyller kar tepelerdeki ormanlarn bile tututurulduu-
nu grnce canlarn namuslarn kurtarmak iin alelacele atlara eeklere,
arabalara binerek yollara dmt. Lohusalarn, hastalarn, bebeklerin
st ste bindirildii, denkler ve yataklar yklenmi arabalarn arkasndan
bileklerine kadar amura batm ocuklar kouyordu. Onlar daha tepeyi
kmadan Yunan askerleri arkalardaki tepelerden grnmeye balam-
t. Yamurun, selin, amurun tkad yollardan insan insan ineyerek
kuzeye, daha emin bir yer bulmak midiyle kayordu. ocuk feryatlar,
bebek ngalar yamur akrtlarn bastrm, kk Balkan dalarn inim
inim inletiyordu. (Balkan Acs 1975 : 352)
G etmek isteyen aileler, genellikle kalabalk gruplar halinde yola ko-
yulurlar. ou zaman bir ka kyn veya ayn yerleim yerinin ahalisi
topluca bu servene atlr. Yollarda bu kaileye yeni gmen gruplarnn
da katld olur. Baz durumlarda nceden g karar alp hazrlklar ta-
mamlandktan sonra yola klrken, bazen de mecburiyetten doan ani bir
kararla tedariksiz yola klr. Topraa Kan Dt adl romanda iki yz
kz arabasndan oluan bir g kervan ar ar ilerlerken yolda
Bulgar etecilerin basknna urar. eteciler ; para, altn, tak ve silahla-
rn yere yaylm kilimler zerine braklmasn isterler. Muhacirler, sra-
ya girerek ellerindekini yerlere serilen kilimlerin zerine boaltrlar. Ama
yine de aranmaktan kurtulamazlar. Arama esnasnda zerinden tabanca,
para ve altn kanlar annda ldrlrler. Cesedi kayalardan aa atlan
kiinin olanca sesiyle alayan ocuuyla ihtiyar ana ve babasn eteci
Bulgarlar tekme tokat kayalarn bana gtrp hepimizin gzleri nnde
boazladlar ve aa brtlen dikenlerinin iine attlar. Bir sre mthi
bir sessizlik hkm srd. Yere serili kilimlerin zerine her eyi brakma
ii uzun srecee benziyordu ki, bunu kailenin birka yerinden balatarak

ii hzlandrdlar. st ba arananlardan kimi hanerle boazlanarak, ba-
zlar da kafasna kurun sklarak ldrlyordu (Topraa Kan Dt
2005 : 94-95)
eteler, dar geitlerde, kprlerde pusu kurarak mevzilenirler. Muhacir
kailelerini byle yerlerde kstrmak ve katletmek daha kolaydr. Kanlar;
bu arbede de dingil ve arlar krldndan ilerleyemezler. Bu sebepten
yol tkanr. Bu frsat bekleyen eteciler, sakn sa brakmayn anlay
ile kailenin tamamn katlederler.zerlerini arayn. Altnlar aln, dedi.
Kpry temizleyin. Kimsenin kurtulmadndan emin olmamz gerek.
Etraf da iyice aratrn. (Elveda Balkanlar : 2012 : 31)
Balkan Acs adl romanda bir g maceras erevesi iinde ei asker-
de olan ocuk annesi Zeynep gelinin hikyesi anlatlr. Bu yrek yakan
hikyeyi eserin satrlarndan takip edelim : Zeynep gelinin kocas askerdi.
Cemali gittikten sonra kaynanas da, kaynbabas da lmt. Kyde ba-
ka kimsesi yoktu. En by yedi yanda olan ocuu ile binecek bir
araba, bir hayvan bulamad iin yayan olarak amurlu yollara dmt.
Kimseye, gvura bile deil, kocasna kzyordu. Neredeydi? Nasl askerdi?
Niin savamam, dmann kylerine kadar gelmesine msaade etmiti.
Keke kocas ehit olsayd da oluk ocuunu byle kan ter iinde yollarn
amuruna bulamasayd. Kucana emzikteki bebeini almt. Srtnda
yandaki olu vard. Babas days gibi akll olsun okusun diyerek onun
adn Doan koymutu. Zeynep gelin yedi yandaki kznn da elinden tut-
mu, zavally amurlardan srkleyerek gtryordu. Yamurla birlikte
esen rzgr ne ba rts, ne de srt araf brakmt. Delinen gkten
yamur akyor, perian bir ekilde kaan kylleri elbiseleriyle ykyordu.
Zeynep adm attka ayakkabsnn amura belendiini, iine su dol-
duunu, arlatn gryordu. Kz dizine kadar amura batm, anne-
sinin elinden kopmutu. Sert esen rzgr, yamuru yzlere arptryordu.
Arkasndan kz alayarak feryat ediyordu :
-Anne! Anne brakma beni.
- Kzm gel, haydi gayret, diyen Zeynep gelin, geri dnd. Yzkoyun
amura batm kzn kaldrd. Fatmasnn dileri birbirine vuruyor, tiril ti-
ril titriyordu. Maher miydi bu; gvur deccal myd, neydi balarna gelen.
Zeynep azn aamayacak kadar takatsiz dmt, yordu, ama kzn
tevik etmeliydi :
-Haydi kzm gayret et, daynlarn kyne bir yetisek kurtulacaz,
dedi. ( Balkan Acs 1975 : 352-353)
Ayn hikyenin devam yle geliir. Yol artlarnn zorluu sebebiyle
yolcular mesafelerin giderek uzad zannna kaplrlar. Zeynep, yorgun
ve bitkin olduu halde ocuklarn kollamaya alrken, yerde amurlarn

arasna yuvarlanm bir bebek grr. Srtnda kendi olu, kucanda da
kendi bebei olan Zeynep; yerdeki bebei de gsne bastrarak yol alma-
ya alr. nsanlarn kendi canlarnn ve birinci derecedeki yaknlarnn
canlarn ancak gzetebildikleri bylesi bir kemekete Zeynep; kendi
ocuunun ykn tayor olmasna ramen bu sahipsiz bebei korumas
altna almaktan ekinmez. Yedi yandaki kzn gzden kaybedince telaa
kaplan gen kadn hemen akabinde arkadan yetien etecilerin kurunla-
rna hedef olur. Kurunlar srtnda tad oluna isabet eder. Yere den
Zeynep; kucandaki bebeklerle birlikte amurlu sulara gmlr. Gen ka-
dnn zerinden at nallar, dman izmeleri ve top arabalar geer.
Durmukyde Yunanlnn hakaret ve zulmnden kaanlar; kuzeyde
savaan Trk birlii veya direnme gc olan bir Trk ky bulacaklar-
n mit ediyorlard. Yol uzadka uzuyor, Topular ky bir trl grn-
myordu. Topulara varsalar, belki Trklerin ounlukta olduunu g-
ren Yunanllar hepsini ldremeyecekti. Arkalarna dnp bakan kyller
iddetli yamura ramen Durmukydeki evlerinden duman ve alevlerin
ykseldiini grdler. Yunan srs kaanlarn stne doru ylan gibi
kayyordu. Arabalar, hayvanlar ar yklerini atp biraz daha hzl gidebil-
meye alyordu. Yunanllarn ate sesleri duyulmaya balad. Herkes ken-
di cannn derdine dmt. Zeynep gelin ban nne emiti. amur
deryasna bulanm insan ayaklar arasnda bir bebek grd. Gsndeki
srtndaki yavrularn yoklad; duruyorlard. Kimindi bu bebek Annesi
kucandan m drmt? Yoksa cann kurtarmak iin atp kam my-
d? Bebek amurda ineniyor, alyor, kaldran alan olmuyordu. Zeynep
gelin eildi. Kunda kapkara amur olmu, elleri yzleri amurlu suyla
kirlenmi bebei de kucana ald, azn burnunu silip kendi bebeiyle
birlikte barna bast
Yunan atllar yetimiti. Zeynebin sanda solunda patlayan silahlar
kyllerini cansz vaziyette amurlara gmyordu. Zeynep nefes nefeseydi.
Adm atacak hali kalmamt. Ban geri evirdi, kz yoktu. Neden sonra
onun elini brakp yerden bebei aldn hatrlad. Yunanllar, kaan kai-
lenin arkada kalanlarn iniyor snglyordu. Zeynebin yedi yandaki
kz yoktu, kaybolmutu. Bir an srtndaki kucaklarndaki ocuklar da atp
kamay dnd. Bebekler alyordu. Yamur neredeyse ocuklar boa-
cakt. Onlar havalandrmak istedi. Duraklad. Arkasndan silahlar patlad.
Ban omuzunun stnden evirecek oldu. Srtndaki lk att. Zeynep
ban omuzuna evirdi. Olunu bir daha gremedi. Cierinin yandn
hissetti. Diz st amurlara kapand. Bebekler hl kucandayd. Az
yz amurlu sulara gmld. Kafasna nal darbeleri vurdu. Sonra mah-
muzlu izmeler inedi. Top arabalar geti, atlar kesildi. Zeynep hibir
ey duymuyordu. Terlemi scak tenine vuran yamur tanelerini de hisset-
miyordu. Atlar, feryatlar kesildi. Yamur kesilmedi. (Balkan Acs 1975
: 354-355)
Balkan harbi her safhasyla byk bir faciadr. Btn bir Rumeli, yan-
gndan kaarcasna, zulmden, lmden kamaya alr. Edirneden
stanbula doru akarak canlarn kurtarmaya alan ve farkl yollardan
gelerek ana yollarda birleen bu kalabalklar, sular stanbula dklen bir
nehir mesabesindedir.
Artk, Selanik, Manastr, skp, Serez, hulsa btn bir Rumeli kan,
ate, strap ve sefalet iinde yzlerce koldan gelerek bir nehirde birleen
rmaklar gibi yaman bir akla Edirneden ieri dalyordu. Fakat bu can
boazna gelmi gkn selinin anlattna gre hemen drtte ana neh-
re ulamadan yollarda baltalanyor, bir avu insan kanlarn dkp olduk-
lar yerde canlarn veriyorlard. Kurtulanlar ise getikleri yerleri basarak
daha ilerilere akyor ve ne tarafa urarlarsa oradan da kendilerine katlan
bir kol bularak byye byye stanbula dklyorlard. (Mesih Paa
mam 2000 : 153)
Tevekkeli btn Balkan muhacirle dolmad. Sanki kyamet koptu.
Sadece Selanik deil btn ky ve kasaballar Tunal muhacirlerle dolup
tayor. Serseil a susuz insanlar, yayan yapldak geliyorlar. ou anasz
babasz kalm ocuklar, kocasz dullar, ihtiyarlar, dedeler, ninelerdedi.
-Baba senin Selanikte, Kk Balkanda grdnn yz misli kalabalk
Edirneye stanbula ylm .(Aclar Masal Oldu 1984 :125-126)
Bozgun Zaman romannda Koukavak ky sakinleri g hazrl
yaparlar. Koukavak Camiinde cuma namazndan kanlar ile etraf ky-
lerden gelenler ertesi sabah erkenden Celeve tepesi altnda g yolculuu
iin toplanma karar alrlar. Kyller, birka alveri yapar, eksiklerini
tamamlarlar. Heyecanl ve korkulu bir yolculuk akabinde iki konak mesa-
fedeki Edirneye varacaklardr. Koukavaktan geerken kaileye kayma-
kamn hanmnn katld bildirildi. Kaile belirlenen Celve tepesi eteinde
topland. Kaile ba, Ada, Soukpnar, Posunlu, Tililli, Kalayclar, Tal,
Ayval ve o yrenin dier kylerinden gelecek olanlarn Almal Yaylasndan
katlacaklarn bildirdikten sonra bataki kzlere deh deyip yola koyul-
dular.
Kaileye bir saat kadar sonra Almal Yaylasnda yeni aileler katld.
kz arabalarn saydlar : tam iki yzd. Her ailenin bir arabas varsaylr
olduu, her ailede de ortalama altar nfus olduu varsaylrsa, bin iki yz
kiilik bir insan alay demekti. (Bozgun Zaman 2010 : 99-100)
Bu ortalama bin iki yz kiilik kaileden iki gn sonra kt bir haber
alnr. G yolundakiler Bulgar etelerin saldrsna uram, hunharca
katledilmilerdir. ki yz kz arabasyla Edirneye doru yola kan ka-
ileyle g edenlerin ardndan akan ayrlk gz yalar dinmemiti ki, iki
gn sonra elim bir haber analarn, baclarn, kardelerin cierini dalad.
Ortakyden Koukavaka yolculuk yapanlar ataldere yanndaki byk
kayann yannda ceset kokusundan geilmediini ve kokunun birka gn

nce Edirneye g eden kailenin katledilmi olmasndan kaynaklandn
yldrm hzyla tm etraf kylere yaydlar. (Bozgun Zaman 2010 : 100)
G kaileleri olduka sessiz ilerlemeye alrlar. Zira her yanda varl-
n duyuran bir eteye rastlamak ihtimali vardr. Yetikinler ve akl eren
ocuklar kuneti korumak konusunda olabildiince hassas ve dikkatli dav-
ranrlar. Fakat, bebeklere sz anlatmak mmkn olmaz. Onlar ala, su-
suzlua ve bir yn olumsuz hayat artna feryad basarak tepki verirler.
Bu bebek alamalar kaile iin ou zaman yeni bir felaketin balangc
olur. Duyabilecekleri her trl sese ve harekete kar tetikte bekleyen ete-
ler bir iaret alm olmann sevinciyle derhal faaliyete geerek, bu yorgun
kaileyi ablukaya alrlar. Anneler, bylesi bir muhtemel felkete sebebiyet
vermemek iin alayan bebeklerini aa kovuklarna yerletirerek zerleri-
ne kapanrlar. Fakat bu tedbir de ayr bir krma kap aralar.
Yl 1912-1913! Analar balarn soktuklar kovuklarda bebeklerin sesi
duyulmasn diye zerlerine abanyorlar, beraberce bouluyorlard. Bat
Trakyada Trkler akn, perian ve yalnz! Azap Topraklar 2009 : 34)
G kailelerinin nemli bir ksmnn tek hedei Edirneye ulaabilmek-
tir. Bu ehre ulaanlardan bazlar birer ikier evlerde misair edilirler.
Kailenin sonundakiler geceyi akta yamur altnda geirirler. Akta ka-
lan gmenler, camilere yerleirler. Gelenler yanlarndan getirdikleri yi-
yeceklerle karnlarn doyururlar. Hallerinden ikyet etmeyen bu perian
insan kalabalklar, sabrla kendilerine uzanacak yardm elini beklerler.
O gece gerek Edirnedeki yerli halk gerekse de gelen muhacirler ca-
mileri avluya kadar doldurmutu. Hele Selimiye cami avlusu bata olmak
zere Eski Camide, erefeli Camide, Muradiye, Yldrm, Beylerbeyi,
Gazi Mihal, ah Melek camilerinde ine atlsa yere dmeyecek kadar bir
kalabalk vard. Islak elbiseleri ile caminin iine girmekten imtina eden
muhacirler avluda safa durmulard. Avluda ve camide dua etmek onlarn
yllardr hasretini duyduu eylerin banda geliyordu. ki rekt kr na-
maz klmak kendileri iin byk ltuftu. (Elveda Balkanlar 2012 : 77)
Bu hazin yolculuklar; fethedilmi topraklarn, kazanlm zenginlikle-
rin, sabrn ve emein mahsul olan birikimlerinin, kurulu dzenlerin terk
edilmesi demektir. Yzlerce yllk gemiin, hatralarn, yaanmlk al-
metlerinin bir daha dnlmemecesine geride braklmasdr. Bu mecburi
seyahat; Rumeliden son bir k, gz yal bir elveda deyitir.
htiyar hizmetkr Kk Balkan dalarndaki kyne doru yrd.
Tepeye knca uzakta yol boyunca sralanm kaile kaile muhacir Trkleri
grd. Atl, arabal, yayan insan seli Selanike doru akyordu. Balkan
Trkl asrlarca nce fetihlerle dik bal olarak geldii yurdunu boynu
bkk terk ediyordu. (Balkan Acs 1975 : 390)
Grld gibi farkl romanlardan aldmz paragralar; birbirinin

benzeri g hikyelerini naklederler. Gmenler bu serveni farkl zaman
kesitlerinde yaam olsalar da hikyeleri birbirini tekrar eden bir hviyet
tar. Her sefer macerasnn seyir izgisi dierine yakndr. Gmenler; ya
menzile varmadan soyulmakta, tecavze uramakta ve katledilmekte, ya
da hastalk, bakmszlk, alk, yorgunluk gibi sebeplerden dolay nemli
sayda kayplar vererek gidecekleri yerlere varmaktadrlar. Sa salim men-
zile varma ansna erebilen bu yorgun kaileleri; yeni yurtlar edinmek ve
yeni hayatlar kurmak gibi zorlu geitler beklemektedir.
MBADELE KAPSAMINDA G ve BTMEYEN G
Balkan Savandan sonra gerekleen g hadiselerinden sonra mba-
dele kapsamnda g sreci yaanr. 30 Ocak 1923 ylnda Lozan Antla-
mas ek protokol uyarnca Trkiye, kendi vatanda olan Rumlar, Yu-
nanistan ise kendi vatanda olan Mslmanlar din esasna dayanan
bir yaklamla zorunlu ge tabi tutacaklardr. 1 Mays 1923 tarihinden
itibaren bu karar, hayata geirilir. Mbadele ile yaklak 1.200.000 Orto-
doks Hristiyan Rum Anadoludan Yunanistana, 500.000 Mslman Trk
deYunanistandan Trkiyeye g etmek zorunda kalr. (Byk Mbadele
2012 :18) Deiimin ok byk bir blm 1923-1924 yllarnda gerekle-
mi olmakla beraber 1930 nn-Venizelos szlemesine dek zorunlu g
uygulamasna devam edilmitir. Antlama gereince Bat Trakya Trkleri
ile stanbul Rumlar mbadeleye tabi tutulmamtr.
Bu tarihlerden sonra da gnmze kadar resmi makamlarn bilgisi
ve onaylad kararlar erevesinde g hadiseleri gerekleir. Bulgaristan,
Yunanistan ve Makedonyann lkelerindeki Trkleri ge zorlamak iin
zaman zaman yok etme veya asimile etme politikalar izledii grl-
mtr. 1933de Bulgaristanda Razgrad hadisesi yaanr. 1968-1972de
Rodop katliamlar ve 1984-1989 yllar arasnda Belene lm Kamp gibi
zulm ve katliam faaliyetleri gerekleir. Bu yllar arasnda Trklere zor-
la isim deitirme belgeleri imzalattrlr; din konularda bask uygulanr.
Mslman mezarlklar tahrip edilir, Trke konuma ile Trk gelenekle-
rini yaama ve yaatma konusunda yasak getirilir. Bu sebepten Trkiye-
Yunanistan ve Bulgaristan snrlar mtemadiyen g ve kaak g hadise-
lerine ahit olur.
Mbadele kapsamndaki gte hedef Anadoluya varmaktr. Mbadeleye
tabi olan Trkler mal ve mlklerini, arazi ve emlklarn bazen satarak, ba-
zen de olduu gibi brakarak kaileler halinde yola karlar. Farkl blgeler-
den yola kan mbadiller; genellikle Varna ve Selanikte toplanr. Oradan
da vapurlarla Trkiye limanlarna tanrlar. Bu ehirlerde misairhanele-
re, adrlara, bayrlara yerleerek, gemiye binme srasnn kendilerine gel-
mesini beklerler. Trkiye, bu i iin on yedi gemi tahsis etmitir. Gemiler,
kapasitelerinin ok stnde yolcu tayarak muhacirlerin sra bekleme s-
resini ksaltmaya alrlar. Bu liman ehirlerine ulama safhas, adrlarda

ve akta uzun sren bekleme devresi, meakkatli gemi yolculuu fasl, ka-
raya indikten sonraki dnem gibi bu hicretin farkl duraklar, farkl skn-
tl dnemeler olarak yaanr.
Benim diyeceim muhacirlik zor ey. Allah dmanma yazmasn
derdi rahmetli anam. imdi bamza geldi. Kolay m yle yollara dp
yer yurt aramak, kolay m yeniden havasn, suyunu sevecein bir yer bul-
mak. Toprak hayvan gibidir. Huyunu bileceksin, neyi sever, neyi sevmez
bileceksin, ona gre muamele edeceksin, yoksa ellerin brnde kalr.
(Rumeliye Veda 2008 : 170)
Ge mecbur kalanlarn gnlnde bir gn tekrar geri dnmek emeli ya-
tar. Bylesi bir emel hem tayan kamlayarak glendirir hem de ayrlk
acsn belli bir oranda hailetir.
Ben dneceim. Bir gn er ge dneceim. Hem de bu kez bir daha ye-
rimden kmldamamak zere dneceim. Trkiyede benim yurdum, bura-
s da. Topraklarmn hepsini haydutlarn elinden geri alacam.(Drinada
Son Gn 2007: 380)
Gmenlerin nnde her anlamda bir belirsizlik vardr. Bu yeni vatan-
da ou zaman el yordam ile mesafe almaya alrlar.
Mbadele sebebiyle Yunanistana giden Rumlardan bo kalan yerlerin,
Rumeli muhacirlerine datlmas sz konusudur.
Kasabay gmenler, yarallar doldurmutu. Korkun bir yoksulluk
balamt. Ortalkta youn bir dedikodu dolayordu. Rumlar btn bl-
geyi boaltp Yunanistana gitmiler. Evleri, barklar, iftlikleri bombo
kalm. Hkmet de sava gmenlerine bu evleri, iftlikleri, tarlalar
veriyormu.(Karncann Su tii Yer 2005 : 124)
Mbadelenin her iki taraftaki muhataplar birbirine benzer duygu at-
mosferleri yaarlar. nsann toprandan hicret etmesi, alkanlklarndan
kopmas, tandk ve dostlarndan ayrlmas ve farkl bir vatanda yeni bir
hayat kurmaya almas zordur. Ayrca ayn corafyada farkl din, dil ve
kltrden insanlar tamamen insan olmak ortak paydasnda birleerek bir-
birleriyle gzel ilikiler, kalc dostluklar kurabilirler. Ayn mahallelerde
oturan, aralarnda iyi komuluk ilikileri bulunan Trk ve Rum ailelerin
mevcudiyetinin kayda deer bir durum arz ettii sylenebilir. Bu kabil
mnasebetlerin yaand hllerde taralar iin yerlerinden yurtlarndan
ayrlmak kadar birbirlerinden ayrlmak da g gelir. Nitekim hayat plann-
da yaanan bu insan paylam; Emanet eyiz adl eserde de ifadesini
bulur. Bu arada ayn mahallelerde oturan, aralarnda iyi komuluk ilikile-
ri bulunan Trk ve Rum ailelerin mevcudiyetinin kayda deer bir durum
arz ettii sylenebilir. Bu kabil mnasebetlerin yaand hllerde taralar
iin yerlerinden yurtlarndan ayrlmak kadar birbirlerinden ayrlmak da

g gelir.
Emanet eyiz adl eserde, Denizlinin Hozan ilesinden mbadele ge-
rei g etmek mecburiyetinde kalan Rum asll Minolu ailesi, kzlarnn
eyiz sandn ayet geri dnersek alrz, dnmezsek, bir fakire verirsiniz
mlahazasyla Trk komularndan birine emanet brakr. Trk komu,
yallk gnlerinde torununa bu eyiz sandn sahibine ulatrmas va-
siyetinde bulunur. Torun, Yunanistana gider. Minolu ailesini arayarak
bulur ve aileden nc nesle bu emaneti geri verir.(Emanet eyiz 2005
:14-15-320-321)
Her eylerini brakp da yola kanlar btn bir kiisel tarihlerini, ya-
anmlk izlerini ve mal varlklarn arkalarnda koyup ayrlrken buruk-
turlar. Ac, isyan, yenilmilik, itibarn kaybetme gibi olumsuz duygular
iindedirler. Onlara, Yunanistanda braktklar mallarn birebir karl
deerinde Trkiyeden mal ve arazi verilecei sylenmitir. Bu vaat da da-
hil, hibir ey topran ebediyen kaybetme acsn hailetmez. Biz dedi,
kaybettik. in hlasas budur. Yoksa bu yle basit bir dei toku deil
Burada ne brakrsam orada onu vereceklermi, kaybettiim huzurun kar-
ln neyle lecekler, kaybettiim erei kim geri verecek? Nereye gi-
dersem gideyim adm macr olacak. Yenilip kaybeden insanlar gibi s-
nacaz Anadoluya. Krknc kuaktan evld- fatihn olan benim ne
iim var suyun te yakasnda. Bizim vatanmz Rumeli. Ben buraya aidim.
Btn hatralarm, btn hafzam buraya ait. lm istenmez ama bazen
keke gp gitsem de u zilleti yaamasam diyorum. (Rumeliye Veda
2008 : 176)
Yunanistan ve Bulgaristan, asrlar boyunca bir arada yaadkla-
r Trklere cumhuriyet tarihine tekabl eden yllar ierisinde de zaman
zaman zulmn ve kahrn en acmaszn reva grr. Yunanistan, Bat
Trakyada yaayan Trklere yldrma ve ge mecbur brakma politikalar
uygular. Kylerinin dna dahi kmay yasaklayan sk bir bask rejimine
maruz kalanTrk kyllerinin hibir hak ve hukuklar yoktur. Yunan yet-
kililer, sahte evrak dzenleyerek Trklerin mlklerini ve tarlalarn elle-
rinden alrlar. niversite mezunu Trklere i vermezler. Bu durumlardan
tr; bazen mnferiden, bazen de kk gruplar halinde Trkiyeye ka-
mak sz konusu olur. Btn bu bastrma, yldrma ve ge mecbur brak-
ma faaliyetleri sonucunda yerini yurdunu terk etmeye karar veren kimse-
ler, yine de kendi ilerinde duygusal bir eliki yaarlar. Gzlerini atklar,
ocukluk ve ilk genlik yllarn geirdikleri topraklardan ve sevdiklerinden
ayrlmak hi de kolay deildir. Fakat bu yerlerde kalp da her trl kahra
gs germek ise tahamml snrlarnn tesindedir. Kamaya karar ve-
renler; duygu gelgitlerinin youn basks altnda kalrlar. Ama her eye
ramen anavatanda hr bir hayat yaama arzusu ar basar
Meriin Gelini romannda hadiseler bat Trakyada Gmlcine de

geer. Gmlcine yaknlarndaki bir Trk ky karakolunu Rum subay-
lar ynetirler. Trkleri asimile etmek isteyen Yunanllar, Trk kylerine
Hristiyan aileler yerletirerek, onlar iin kilise ve ev ina etme faaliyetine
giriirler. Trkler, Mslman kyde kilise ve Hristiyanlar iin ev ina etme
faaliyetinde mecburi almak da dahil her trl eza ve ikenceye muhatap
olurlar. Evlerde toplant yapld gerekesiyle karakola arlp kyasiye
dvlr, bazen de ldrlrler.
Azap Topraklar adl romanda seksenli yllarda Yunanistanda
Trklere reva grlen zulm ve basklar anlatlr.
Balkan mtteiklerinin ise dnk efendilerinin ocuklarna ettikleri
ikence korkun; kyleri yakyorlar, tazelere, dullara, yetmilik ihtiyarlara
tecavz ediyorlar. lenlerden alamayp hrslarn cesetlerini doruyorlar.
Sonra da et paralar stnde hora tepiyorlar. Hoplayan ar altnda, par-
alanm etler zplayp dalyor. Kesik kafalar top oluyor. Kocalarn gz-
lerin balayp karlarnn ellerine sng verip ldr! diyorlar. Irzlarna
getikleri masumlar edep yerlerine barut dolduruyorlar. Cins sapklk
alp yryor. Yunanllar, Kuran- Kerime buladklar necasetlerini Trk
kyllerine yediriyorlar. (Azap Topraklar 2009 :35-36)
Azap Topraklar adl eserde zmirden Yunanistana gt iin pi-
manlk duyan Rum Hristo ile Hamile bir Trk kyls olan Sakine ile ei
Mehmetin ana yurda kalar anlatlr. Bu ka hikyesi tpk bir korku
ilmi gibidir. Mehmet Sakineyi gece yars uyandrr. Doduu topraklar
brakp da gitmek ok zor bir duygudur. O zaman Sakine alamaya ba-
lamt. Meer ne zormu her eyi birden brakp gitmek ya da kalmak
uurumun stnde . bir saa bir sola sallanan kukla! Yrei yrtlr gibi
oluyordu. Mehmetin yz askt. (Azap Topraklar 2009 : 232)
Kk kaile gece yars kendilerini skca gzetleyen Rum nbetinin
uyuyup kalm olmasn frsat bilir. Sakine ile ei Mehmet, kylerinden yi-
it Bekirin desteiyle, Rum Hrsto da bu ii para karlnda yapan Tilki
Aleko sayesinde yryerek kendilerini Meri nehri zerindeki bir kaya
yetitirmekle grevli bir taksiye binerler. Kyn imam da taksinin iinde-
dir. Meri in kysna varldnda sabah oktan olmutur. Kk grup tam
da arkadalar Kmil arkalarndan yetimiken kurun yamuruna hedef
olur. Kamil vurulursa da onun lsn Trkiyeye kadar tamak isterler.
Bir kurban veren bu kaak gmenlerden kii salimen Trkiyeye varr.
Bu mbadele hadisesi ok ynl ve uzun vadeli skntlar dourmutur.
Akta yatp kalkmak, derelerden kirli sular imek, stma tayan sivrisi-
neklerle temas etmek, bakmszlk, gdaszlk, temizlik artlarn karla-
yamamak gibi sebepler bilhassa bebeklerin hastalanmasna yol amtr.
Mbadele esnasnda drt bine yakn kii g yollarnda ehit olur.
Fakat yine de romanlardan hareketle; devletin gc ve imknlar nis-

petinde gmenler iin hayat kolaylatrmaya alt, onlarn rahat ve
huzurunu temin etme hususunda olduka hassas ve dikkatli davrand
sylenebilir. Bu kabil geni al g hadiselerinin ekonomik, psikolojik,
sosyolojik, tarih ve kltrel boyutlar ile ksa ve uzun vadeli etki alanlar
olduu sylenebilir.
Gmenlerin skn
1877-78 Osmanl Rus savandan itibaren Osmanl Devleti; Adalardan,
Krmdan, Kafkaslardan ve Rumelinden akn akn gelen gmenleri is-
kn etmeye alr. sknn birinci aya geici iskn, ikinci aya ise daim
iskndr. Camiler, okullar, misairhaneler, adrlar, ayrlar, bo araziler
geici iskn mahalli olarak kullanlrlar. Hill-i Ahmer (Trk Kzlay), bu
insanlara her gn scak yemek datmak da dahil; olabildiince yardmc
olmaya, aklar kapatmaya gayret eder. Buna ilaveten bulunulan yerleim
blgelerinin yerli ahalisi de bu kimseleri evlerinde misair etmeye alr.
sknn ikinci aya olan daim iskn iin uygun ehir kasaba ve kylerin
seimi, ev, arazi, tarla, tohumluk mahsul temini gibi konular gndeme ge-
lir. O gnn artlar iinde gmenleri rahatlk ve kolaylkla seyahat etti-
rerek yeni yurtlarna yerletirme imknlar snrldr. Ayrca baz yerlerin
gayrimslim ahalisi bu g dalgalarnn kendi blgelerine yerlemelerine
kar karlar. Hem Dou, hem de Rumeli cephesinde savaan Osmanl
Devleti; insan kaynaklar da dahil, nemli lde g kaybetmitir. Ayrca
19. Yzyln nc eyreinde imparatorluk ekonomisinin bir k iin-
de olduu sylenebilir. Buna ilaveten ite ve dta pek ok farkl meseleyi
karlamak durumunda kalan Babali, ar ykler altndadr. Pek ok s-
kntnn basks altnda olan devletin, Kuzedoudan ve Batdan sel sel
akp gelen bu serseil kalabalklarn ihtiyalarn temin etmek iin snrl
imknlar iinde de olsa elinden geleni yapmaya alt sylenebilir. Fakat
yine de gelenlerin terk ettikleri topraklarn iklimine, yaama ve geim art-
larna paralel veya benzer artlar oluturmak, planl ve hesapl hareket
etmek gibi konularda beklenildii lde hassas davranlmad dnle-
bilir. Ayrca bu kadar youn bir gmen nfusu ideal llerde barndrp
kendi ayaklar stnde durur hale gelinceye kadar yedirip iirmek ve sair
ihtiyalarn karlamak o kadar da kolay deildir.
Aadaki paragralar bu konu ile ilgili deerlendirmeleri ihtiva eder.
skan iinden sorumlu brokratlar; muhacirleri uygun ehir, kasaba ve
kylere datmak ve elverili geim artlar salamak konusunda baarl
olamadklarn bizzat kabul ederler. Bu iyi projelendirilmemi nakil ve is-
kan etme fasllar akabinde yeni problemlere kap aralayacaktr. Yabancs
olduklar alanlarda tarm yapmak zorunda braklmak, bilmedii ve tan-
mad bitki trleriyle karlamak gibi hususlar gmenlerin payna den
zorluklardan bazlardr.
Muhaceret 1878den beri mahhas bir vaka Emrullah Bey diye ya-
ntlad kaymakam. Adalardan, Kafkaslardan ve imdi de Rumeliden.
Bence iskn ii, hadisenin bandan beri hibir yerde muvaffak olamad.
Neden? Bunun birinci sebebi, gelenleri iskn edilecekleri mntkann ikli-
mi ve orann zira karakteri bakmndan hibir tasnife tabi tutmadan cef-
felkalem uraya buraya datmaktr.
kinci sebep Muhacir elinde avucunda hibir ey olmadan geliyor
adeta .. Adeta deil hakikaten snyor buraya. Kendilerini bir at altna
sokmak yetmez. Ziraat iin tohumluk vereceksin. O da yetmez! Eer topra-
a atlacak tohumun mahsul olarak idraki zamanna kadar iaesini temin
etmezseniz, hububat tohumunu yer adam. Hakl. Baka aresi yok ki
(Byk Ayrlk 2003 : 348)
Adalardan gelen Mslman muhacirlere mukabil, Ege sahillerin-
deki baz yerleim blgelerinin Rum halk Yunanistana g ederler.
Yunanistandan gelen muhacirlerin bir ksm Rumlarn boalttklar bu ev-
lere yerletirilir. Bu yerletirme iinde bir dzensizlik ve geliigzel olma
hali mevcuttur.
Malumunuz dedi kaymakam. Balkan harbinden bugne ordular-
mzn ricati neticesi, bir hicret dalgas evvela stanbulu, bilahare payitaht
zerinden Anadoluyu istila etti. stanbulda ve muhaceret gzergh ze-
rindeki ehirlerde camiler, mektepler Rumelinin drt bir tarafndan kaan
Trk-Mslman aileleriyle dolup tayor. emedeki Rum muhacereti bu-
nun akslamelidir belki (Byk Ayrlk 2003: 343)
Muhacirlerin vardklar blgelerin yerli ahalisi, bu insanlar evlerinde
misair etmek adna gnll bir seferberlik balatrlar. Onlarn bu tavr-
larn, dini duygular ynetir. Hz.Muhammedin Mekkeden Medineye g
etmi olmas, muhacirlik olgusuna manevi bir deer katar.
-Tabii yardm edeceiz olum. Peygamberimiz de muhacirdi.
Mekkeden Medineye hicret ederken o da kirlerin zulmnden kayor-
du. Peygamberimiz btn muhacirleri cennetle mjdelendirmitir. Onlara
yardm edenlerin de sevab boldur. ( Aclar Masal Oldu 1984 :127-128)
Selanikteki Sultan ayr da Tuna muhacirlerinin geici olarak ikamet
ettii yerlerden biridir. Burada salk hizmeti veren Trk Kzlay ,g-
menlerin beslenme ihtiyalarn da nemli lde karlar.
Oullarn ayazndaki vazifesine yolcu ettikten sonra Hafz Ahmet
Efendi ile Aye Hanm, Tuna muhacirlerinin Hilal-i Ahmer tarafndan ba-
rndrlp beslendii Sultan ayrna geldiler. Bir eski su deirmeni duva-
rnn dibinde simsiyah bir kazan kaynyor, etrafnda yaln ayakl ellerinde
tabaklar olan yar plak ocuklar dolayordu. Aye Hanmn muhacirle-
rin sefaletini grmesiyle yrei paraland. Hangi birine el atp tercih ede-
ceini armt.
adrlardan tap ulu nar aalarnn glgesine uzanm insanlar ara-

sna doru yrdler. ki ta arasnda yakt ocan ya odunlarna leyip
eski bir tencerede orba piirmeye alan nineler, yrtk skk dikenler,
alayan ocuklarn susturmak iin srtnda sallayarak gezinen dul gelin-
lerle Selanikin bu yresi fakr u zaruret alan olmutu. (Aclar Masal Oldu
1984 : 129)
Selanikten Anadoluya geen kaileler de yine Kzlaydan yardm ve
destek grrler. Mesela Selanikten Mudanyaya inen kaileye cretsiz ola-
rak sabah ay, orba ve yarm okka ekmek datlr. Gnlerce akta yatp
kalkan gmenler; adr ve misairhanelerde barndrlr. Salk kontrolle-
rinden geirilir. Uzun ve meakkatli bekleme devrelerinden ve ile ykl
yolculuklardan sonra kavuulan bu snrl hizmetler, muhacirlere ila gibi
gelir.
Muhacirleri misair etmeye heves eden bir ok gnll vardr.
Halihazrdaki imknlar gmen barndrmaya el vermeyenler de artlar-
nn denk decei zaman beklerler.
- Ben de bir iki muhacir aileyi barndrmay dnyordum. Ali
Rzann askerden dnmesini bekledim. Ne dersin oul? (Aclar Masal
Oldu 1984 : 128)
Muhacir aileleri evlerinde misair etmek isteyen gnlller, ncelikli
tercihlerini dul, yetim ve ksz olanlardan yana kullanrlar. Bu seimlerin
belirleyici unsuru en fazla muhta olanlarla, en zayf konumda bulunan-
lara yardm etme arzusudur.
-Dul, yetim, ksz muhacirleri seelim. Annenle birlikte gideriz Sultan
ayrna. Bakarz en mnasip aile hangisiyse onu alrz. Bir de yengenle-
rin evine yerleebilecek muhacir aile seeriz. Dmez kalkmaz bir Allah.
Mslman Mslmana bu hallerde yardm etmeyip de ne zaman el uzata-
cak. Daha drt ay nce evlerinde barklarndayd Tunallar. Bu hale ge-
leceklerini onlar dnebildiler mi? Biz ne olacamz bilebiliyor muyuz?
(Aclar Masal Oldu 1984 : 128-129)
Camilerde iskn edilenler souun ve Moskof zulmnn ne demek ol-
duunu bizzat neislerinde yaayarak renirler. Kn camiinin iine yerle-
en gmenler sert hasrlarn zerinde, mermerlerin souunu hissederek
rler. Bakalarna yer amak adna kvrlarak yatmak mecburiyetinde
kalrlar. Balk istii gibi i ie yaamak, hareket kabiliyeti olmadan tpk
bir eya gibi baka meknlara sevk olunmay, yeni imknlarla bulumay
beklemek, bu devlet dknleri iin ayr bir acl sayfa anlamna gelir.
nk bu Raif de 93te muhacir olmutu. Binay ev yapan merdiven-
lerin, blmelerin ne kymetli olduunu o zaman anlam, camilerde sathn
ne felket olduunu hasrlarda yatarak grmt : Kubbenin ba aa bir
kuyuya benzeyen boluunda uyurken bile uzanamayan muhacirlerin ara-

snda 93 felaketini tanmt. Birinin topuu tekinin ensesinde durarak
uyuyanlarn vcutlarndaki bin bir ekli onlarn kollarnda, bacaklarnda
grmeyenler bunu ezberden yazamazlard. Bun anlatmak iin cami mer-
merlerinin stnde denk gibi gnlerce durmak lazmd. ( stanbul 1956
:8-9)
stanbulda Fatih semtinde yer alan Mesih Paa Camii de Balkan muha-
cirlerinin barnd yerlerden biridir. Cami avlusu kilim veya bezlerle b-
lmlendirilerek odacklar haline getirilmitir. Her aile kendi blmesinde
hayata tutunmann savan verirken, komu odacklarla her trl insan
paylam iine girmeyi ve yardmlamay da ihmal etmez. Aaya ald-
mz satrlar bu camiyi mekn tutan muhacir tipleri hakknda bir ikir
edinme adna dikkate deerdir. Burada bir iftlik khyas olduu sylenen
yal Hsmen Aa tiplemesi ile karlarz. Kars yolda len, iki olu da
bulunduklar iftliin yirmi yllk arabacs tarafndan ldrlen Hsmen
Aann en bariz vasf vakarn korumas, balarna gelen bir dziye felketi
mtevekkil ve onurlu bir tavrla karlamay bilmesidir. Hsmen Aa,nn
duygu ve dnce dnyasn din referanslar ynetmektedir.
Cmiin batya bakan son cemaat yerinde Hsmen Aa isminde bir ih-
tiyar vard ki, gn grm bir iftlik khyas olduu syleniyordu. Kars
yolda lm, iki olu da iftliin yirmi senelik arabacs Tudorof isminde
bir Bulgar tarafndan vurulmutu. Amma hir mrnde tek bana kalan
bu ihtiyarn gzlerinde kimse ya grmyordu. Hatt o drt taralarndan
muhsara edildikleri seflete anl bir gazi gibi dayanmasn belki herkes-
ten iyi biliyordu. Muhcirlerden bzlar, barnmak iin cmiin iini daha
elverili bulduklar ve oraya yerletirilmeleri daha doru olduunu syle-
dii zaman:
-Olmaz be yoldam beytullahta ayak uzatlp yatlr m? Islah adam
kul olduunu unutmaz, unutursa Allah da onu unutur (Mesihpaa
mam 2000: 156)
Bu geici gmen mahallerinde ackl hayat sahneleri ortaya kar. Ar
yrek yangnlarn henz yaam olan bu insanlar birbirlerini teselli etme-
ye alrlar. Evlat acs ile sarslan anne ve babalar avutmak kolay deil-
dir. Cami avlusu komularyla kendisi de ayn kaderi yaam olan Hsmen
Aa, bu konuyu ok stten bir bak asyla yorumlar. Az szle ok derin
anlamlar ifade eder. Her insan iin akbet lmdr. Hayatn gerei olan
lm kanlmazdr. Bu adan bakldnda ocuklarn biraz erkence br
tarafa gndermi olmalar fazla da tasalanacak bir durum deildir. Asl
olan ve insana den hayatn doru bir izgi zerinde yaamaya almak-
tr. Hayat karsndaki bu bilgece duru; bu insanlara her eye ramen
ayakta kalma gc salar.
Bir de Hsmen Aann oda komusu vard ki, bunlar da skeeli

bir ttn tciri ile kars idi. Onlar da bir kzlaryla bir oullarn yir-
mi drt saat ara ile yolda brakm ve korkun bir meakkat kasrgasyla
Tekirdana oradan da u cmi kesine savrulup dmlerdi. Fakat iki
evldn kaybeden ana, durmadan alyor, ii pek ileri gtrnce, Hsmen
Aa, blmelerinin arasndaki kilimi aralayarak : -Etme be kire Molla,
gn evvel gitmekle gn sonra gitmekten ne kar. Te ben onutan ala-
mayrm. Olan olmu sen kendi hesbn dorulta koy
Diyor. Yhut da daha yumuak, daha gnl alc szlerle kadn yatt-
ryordu. (Mesihpaa mam 2000 : 156-157)
Kendi topraklarndan zengin ve mreffeh bir hayat yaadklar halde
imdi en temel ihtiyalarn karlamaktan ciz kalan gmenlerin arasn-
da hasta ve yaral ocuklar da bulunur. Bu ocuklar imknlar nispetinde
tedavi edilmeye allr. Fakat salkl ocuklar; bu allmn dnda sey-
reden gnlk seyirler iinde yalarnn keyini srmekte, her konumdan
bir elenceli taraf karabilmektedirler.
Kzlayn, muhacirlere datt scak yemekten aileleri hisselerine d-
eni almay sonra da hasta blme komularnn iaelerini alp bizzat yerine
gtrmeyi bir zevkli bir oyun gibi alglarlar.
Sonra revaklarn altnda, yan yana iki blmede bir kadnla bir erkek
hasta vard ki, bunlar Manastrn byk arazi sahiplerinden idiler. Hlis
efendi her eylerini brakp kaan bu kibar dknlerini ilk yerletikleri
zaman, bir ev shiplii resizlii ile, uldan yataklar stnde birer kere
yoklamak mecbriyetinde kalmt. Hastalarn iinde, arapnelle, obs
paralariyle yaralanm ocuklar da vard. Maamih yarallar mstesn,
en shhatli ve neeli olanlar bu kklerdi. Hill-i Ahmerden scak ye-
mek gelince ellerinde taslar tencereler, kselerle kouyor, kendilerininki-
ni aldktan sonra hasta olanlarnkini de nlerine kadar gtryorlard.
(Mesihpaa mam 2000 : 157)
Havalarn giderek soumas akta barnmaya alan muhacirlerin du-
rumunu bsbtn zorlatrr. Kilim, petamal, bez duvarl blmeciklerde
souktan ve rzgardan korunmann mmkn yoktur.
Havalar kladka muhcirlerin dertlerine yeni meakkatler alyor,
yaama mcdelesinin en byk zorluunu akta barnma ii tekil edi-
yordu. Artk iyice souyan rzgr, hatr gnl bilmez sillesini savurduka,
petamal, uval ve hasrlarla odalatrlm blmeleri rpyor, sarsyor, bir
taralarndan girip bir taralarndan kyordu. Bu ne korkun insan krm,
bir cenk tezghnn dokuduu ne yaman bir ile, zlim bir bou ihtirasn-
dan arta kalm ne bitmez bir fcia, kahbe, kanck, seil bir vuruun ne
onulmaz yaras idi. (Mesihpaa mam 2000 : 158)
Kurt dumanl geceyi sever, lm de bakmsz ve hastay. Kimsesiz bir

muhacir ldnde ondan kalan eya krntlar cami avlusunun orta ye-
rinde sata karlr. Bu sata kan dkntler, annda alc bulur, tez
zamanda yeni sahipleri ile buluurdu. Her artta hayatn ipine sarlmak, en
dar zamanda bile varln srdrmeye, ihtiyalarn karlamaya almak
insanolunun ftratnda mevcuttur.
Hele muhcirlerden kimsesiz biri lrse kalan eynn dierleri ara-
snda taksmi Hlis efendiye pek dokunuyordu. Avlunun orta yerinde bir
ey kalabal grnce yrei oynar ve namaz kldrdktan sonra sana
soluna bakmadan Tahirin dkknna snrd. Ey da ne ey idi. Bir
krk testi, bir mangal borusu, bir inko tas, kirli, yzsz bir yorgan, ul ve
uval gibi ele alnmaz eylerdi. Fakat kimsenin dnp yzne bakmaya-
can sand btn bu ey o kadar abuk kaplrd ki, ie baladktan
be dakka sonra bir krk maa bil bulunmazd. Ne olacak, insanoluna
yaad kadar her ey lzmd. Kim bilir btn bu zavalllar nelerini ne-
relerde brakm da imdi el artna avu aan birer dilenci olmulard.
(Mesihpaa mam 2000 :169)
Bu g hadisesinin bir aya da Yunanistan ve Trkiye arasnda karlk-
l olarak yrtlen mbadele ilemleridir. Mbadele ilemleri devlet eliy-
le yaplm karlkl antlamalar erevesinde gerekleir. Yunanistanda
Trklerden boalan yerlere Rum muhacirler, Trkiyede Rumlarn terk et-
tikleri yerlere Trk muhacirler yerletirilir.
Btn Rumeli Trkl yollara dklmt. Yunann zalim elinde
daha ok kalamayacaklard. Mbadele komisyonu ky ky, kasaba kasa-
ba Trkleri arabalarla Selanike gnderiyordu. Herkes yol parasn, araba
kirasn kendi verecekti. Fakirler en son kailede gidecekti. Trkler daha
kylerini, evlerini tamamen boaltmadan yeni Rum muhacirler geldi. (
Balkan Acs 1975 : 387).
Mbadele esnasnda Yunanistandan Trkiyeye deniz yoluyla muhacir
tanr. Saylar on yediyi bulan Trk gemileriyle Selanik ve Varna lima-
nndan yola kan gmenlerin yanlarnda denklerinin yan sra, at, koyun,
kuzu, inek gibi hayvanlar da vardr. Bilhassa Selanike gelerek ylan
gmen aileleri burada ok zor artlarda uzunca bir sra bekleme devre-
sine girerler. Baz aileler, evlatlarn nden gitmesini isteyerek kendileri
beklemek fedakrln gze alrlar. Gmenler; Trkiyede Yunanistanda
braktklar mallarn leinde nispetinde bir mal varl verilmesini talep
ederler.
zlme dedededim, tapular nasl olsa Mill Emlaka arz edeceiz.
Vereceimiz tapularn karlnda ayn evsaftan ve ebatta toprak tahsis
edilecek. Burada yz dnm tarlas olann orada da en az yz dnm tar-
las olacak. Ba olana ba verilecek, kona olana konak tahsis edilecek.
Satamadm diye zlme. (Rumeliye Veda 2008 : 171)
Gmenler, geride braktklar ky, kasaba ve ehirlerin benzeri izik

ve corai koullar olan yerlerde yaamak isterler. Bu sebepten onlara
yer beendirmek kolay olmaz. Ayrca her aile akraba ve hemerileriyle ayn
veya yakn yerlere yerlemeyi hedeler. Grevliler iin bu gurbet-zedelerin
rahat ve huzurunu temin etmek, beklentilerine cevap verecek yerleim bl-
geleri bulmalarna yardmc olmak hi de kolay i deildir.
ok zorlanyoruz. Sekiz aydr on be vapur Anadoluya insan tayoruz,
daha yarsn bitiremedik. Limandaki arkadalarn tahminine gre daha
bir sene srecek. Her gn onlarca kaile geliyor, yzlerce insan ylyor
limana. Sevk amirlerinin says ki deil. Gecelerini gndzlerine katsalar
da yetiemiyorlar. Hangi kyn ahalisinin nereye sevk edilecei, hangi va-
pura bindirileceini tespit etmek bile gnler alyor. En ok mesaiyi alan
da ayn yere gitmek isteyen komu kyller ya da akrabalar (Rumeliye
Veda 2008 . 164-165)
Byk Ayrlk adl romanda mbadele kapsamnda Ege kylarna yer-
letirilen muhacirlerin, alk olmadklar iklim artlarna intibak etmek,
farkl zirai bitkilerle karlamak, onlarn retimi ile uramak durumunda
kalmak gibi durumlarla karlatklar bahsi ile karlarz. Gelenler, brak-
tklar mal ve mlklerin deeri ve benzerinde meknlar isterler. Rumlarn
bo braktklar evlere yerleirken de akraba ve dostlaryla yakn evlerde
oturmay talep ederler. Tercih edilmeyen evler ise tahrip edilir.
Muhaceretten evvel burada Balkan Harbinde memleketlerini brakp
kam bir miktar Mslman Sakz muhaciri vard. Bunlara kasabada-
ki metruk Rum evleri verilmiti. Peyderpey gelen Rumeli muhacirleri de
ehre ve kylere iskn ediliyor. Rumeliden gelenlerin ou kyl ve orann
yksek sert ikliminden gelmiler. Bunlarn emenin iklimine ve zira ka-
rakterine intibaklar ok zor. Mesela anasonu hayatnda ilk defa gren bu
adamlar, onu hayvanlarna yedirmeye kalkmlar!
Gelenlere ev beendirmek de bir mesele Bazlar daha kullanl
sandklar ve akrabalarna yakn bulduklar evlere habersiz tanyorlar.
Beenilmeyip de sahipsiz kalan evler ise u veya bu ekilde tahribe maruz
kalyor. Bu hadiseler elan devam etmekte Her kydeki balar ve tarlalar
iskn edilip muhacirlere tevzi ediliyor. Fakat byk bir ekseriyet baclk-
tan, balarn bakmndan ve mahsuln kurutulmasndan bihaber! (Byk
Ayrlk 2003: 347)
emede Rumlarn boalttklar evlere yerleen Balkan muhacirleri
ancak srtlarndaki elbiselerle kap gelmilerdir. htiya iinde olan bu
insanlar, kendi alkanlklarna uymasa da yerletikleri Rum evlerinde
bulduklar kyafet ve aksesuarlar kullanarak, bazen gln grntlerin
ortaya kmasna sebep olurlar.
ehre ve kylere iskn edilenlerin byk bir ksm ksa zamanda k-
yafet deitirir oldu. Neden? nk garipler, yeni evlerinin dolaplarnda

bulduklar klk kyafetleri giyer, aksesuarlar kullanrlar. Bu durum garip
grntlerin srf Mslman olduklar ve sadece bu sebeple ldrlecek-
lerini bildiklerinden her eylerini brakarak, sadece stndekilerle, korku
ve dehet iinde kamaya mecbur kalmlard. Adeta plak gelmilerdi
emeye imdi yerletikleri evin dolaplarnda, sahiplerince terk edi-
len elbiseleri bulup st balarn dzmeye urayorlar. lerinde k de-
nilebilecek kostmlerle ve bastonla dolaanlar da var, ifti Rumlar gibi
ste mintan, alta alvar giyip zerine siyah kuak saranlar da var! (Byk
Ayrlk 2003 : 347)
emeden Yunanistana g eden Rumlarn evlerine yerleen Trk mu-
hacirler; yerletikleri evlerde bulduklar kyafetlerle giyinip kuanmaya,
eksiklerini bu yolla tedarik etmeye alrlar. Bu durum bazen traji komik
durumlarn yaanmasna sebebiyet verir : Bu sahil kasabasnda yaayan
Rumlarn tamam Yunanistana g ettii halde iki Rum papazn eme
sokaklarnda dolat grlr. Hayreti mucip olan bu durum aratrld-
nda, o papaz kisveli iki kiinin aslnda bir papaz evinde iskn edildii
ve bulduklar kyafetleri giyerek sokaa ktklar anlalr. Dantelal kadn
klotlarn ayana geiren erkekler, kadn emsiyesi altnda harman d-
ven erkekler grenleri gldrecek grntler resmederler.
Rumlar emeden ayrlmt. Bir gn tahrirat ktibi hzla girdi odama.
Fevkalade bir heyecan iinde efendim dedi, tamam gitmemi. Sokaklarda
dolaan iki papaz var Olamazd; hicretin nihayete erdiinden emindim.
Ne yapalm? Getirin onlar buraya dedim. Geldi papazlar. Ne grseniz be-
enirsiniz. Bir papaz evine den iki muhacir, papazlarn gndz giydikleri
ksa siyah cbbeleri stlerine geirmiler ve ehirde tur atyorlar!
Yanllkla dantelal kadn klotlarn ayaklarna geiren erkekler mi
dersin, bu iklimin adam olmad iin fazla tesir eden scaktan korunmak
maksadyla kadn emsiyesi altnda harman dvenler mi dersin Hepsini
grdm ben. Hem komik hem efkrl manzaralar (Byk Ayrlk 2003
: 348)
Btn gei ve intibak dnemlerinin sancl olmas kanlmazdr.
Bylesine byk bir savrulmada bir kargaa ve aknlk dnemi yaan-
mas tabiidir. Yeniden toparlanp talar yerine oturtmak, dzen kurmak
ise zaman ister. Bir ok konuda en iyi ila hkmnde olan zaman, bu hu-
susta da en temel yapc olmak nemini korur.
Gmen Psikolojisi
Btn savalarn bir grnen, bir de grnmeyen cephesi bulunur.
Galipleri ve maluplar ile her savan bir bilanosu karlabilir. Ama bir
de etkisi nesiller boyunca srecek, aclar, sarsntlar ve serpintileri yl-
lar boyu ttecek hesaba vurulamayan teki yz vardr. Byle bir yeryz
maherinin iinden sa kabilenler; lmlerin, yitiklerin arkasndan der-
lenip toparlanp hayatla yeniden yzlemenin zorlu bedellerini demekle
kalmayp, bu bedelleri telere tarlar. Topraklarndan ayrlmak mecburi-
yetinde kalanlar, ok farkl duygu atmosferlerinin iine girerler.
Zaman aralklaryla Srp, Bulgar, Rus ve Yunanllarn saldrlarna u-
rayan Rumeli Trkleri iin nlerindeki tek kar yol hicret etmektir. Bu
durum; arelerin tkendii yerde tek are olan g olgusuna rza gster-
meyi kolaylatrr.
Te oraya ite sizin gideceiniz diyara Anadoluya on yl oluyor.
Yetmi sene nce akrabadan bazlar gitmiti Srplar kudurmutu yine
o zamanlar Yalnz Belgrad deil, Semendireyi de kana boyadlar (
Gzm Ya Tuna Selidir imdi 2005 : 110-111)
Elveda Balkanlar romannda muhacir kaileleri, yolda ete basknlar-
na urayarak katledilirler. Bu baskn srasnda dereye atlad iin kurtulan
gen bir anne ile bebeine dier bir g kervan sahip kar. Birbirlerinin
hikyelerini dinleyen, aclarna ortak olan bu felaketzede insanlar birbirle-
rini teselli etmeyi de ihmal etmezler.
-Aclar gnahlarmza kefarettir,dedi. Aclar, ekebilenin omuzlarna
yklenir. Kocan ve kylleriniz ehitlik mertebesine ulam. Hicret eder-
ken ehit olmular. Lakin askerimiz onlarn cn yerde komaz. Bunu by-
le bilesin imdi sabretmelisin kzm. Sabr ve tevekkl her eyin ilacdr.
(Elveda Balkanlar 2012 : 36)
Gme hazrl iinde olanlar geride braklanlarn vazgeilemez oldu-
unu dnerek ac ekerler. Ecdat mezarlar, yzlerce yllk tarihin var
ettii kltr, gelenek ve grenek arkada braklacaktr. Biz gitsek, yre-
imiz burada kalacak. Mezarda llerimiz, ambarda budaymz, ahrda
hayvanmz kalacak. Kyn yzyllarca yourduu, var eyledii kltr,
gelenei, grenei yok olacak. En nemlisi buralar bizsiz, buralar ksz
kalacak. ( Elveda Balkanlar 2012 : 19)
Ferdi planda yeri doldurulmaz boluklara yol aan bu toprak kayb ve
kopu hadisesi; devlet ve millet plannda da onulmaz yaralara yol aar.
Vatan toprann bedeli yoktur. Bu kabil kayplar: snrlarn klmesi,
tarih ve mimar eserlerin, kltrel unsurlarn, milli servet saylabilecek
zenginliklerin, hatralarn bir kalemde silinmesi demektir. Bir lke iin en
byk zenginlik demek olan insan kaynaklarnn yollarda harcanmas ve
kaybedilmesi demektir.
Hey gidi Koca Osmanl. Buralar sensiz kalacak. Aysz, yldzsz kala-
cak. Kuransz, mescitsiz, camisiz kalacak. En nemlisi hey Koca Osmanl,
Balkanlar duasz kalacak! Bizler yetim, bu diyarlar da ksz kalacak. Bir
yanmz hep eksik kalacak. (Elveda Rumeli 2012 : 19)
Bata hayat hakk olmak zere btn temel hak ve hrriyetleri ellerin-
den alnan Rumelililer, byk bir elem ve strap iinde g ederler. Bylesi
bir mecburiyetten hareketle yollara dm olmak bir eit teselli yerine
geer. Ama katlanmak durumunda kaldklar bu kabil zorluklarn asl te-
selli noktas din referansldr. Hz. Muhammed de Mekkeden Medineye
g etmitir. Muhacirler; Hicret-i Nebevden hareketle birbirlerini teselli
ederler. Peygamber ile kendi aralarnda bir paydalk kurmann rahatla-
tcln yaarlar. Gmenlerin manevi deerlere olan ballklar; hem
baa gelen felaketleri kabullenip hazmetmek hem de her eyi sfrlayp ye-
niden bir hayat kurmak hususlarnda psikolojik destek salar.
zme Doan Bey bre, dedi, bak hepimiz gideriz. Peygamberimiz de
muhacir olmu. Ne yapalm, kaderimiz, ilemiz bu.. Haydi bre mori!
(Balkan Acs 1975 : 389)
Niin le slersin be Osman Agam? cap ettiinde hicret edilir, g
yoluna dlr. Peygamberimiz (sallallah aleyhi ve sellem) de Mekkeden
Medineye g etmedi mi, sonra da ok daha gl dnerek Mekkeyi fet-
hetmedi mi? (Grmedin mi Aliimi Tuna Boyunda 2010 :25)
Bu byk kopuun kahramanlar, ok farkl duygularn basks altnda
yaarlar. G edenlerin arkada braklan btn bir dnyayla ve gemile-
riyle balar kesilir. Bu kesilme; ferdi balamda ok keskin bir dneme
oluturur. nsann yeri, evi, eyalar ve sahip olduklaryla kurduu bir ruhi
alveri dnyas vardr. Bu al-veriin dumura uramas ile birlikte insa-
na gven ve huzur veren unsurlar ortadan kalkar.
Mbadele gerei Trkler Rumelinden ayrlp, Anadoluya yerleti-
riliyorlar. Ama imdi bizi bu topraklardan zorla skp atmak istiyorlar.
Hatralarmz, sevincimizi, hznmz, kederimizi paylatmz bu m-
barek yerden koparyorlar. Bilmediimiz, tanmadmz yabancs olduu-
muz bir mehule srklyorlar. (Rumeliye Veda 2008 : 166)
Yallar doduklar topraklar terk etmeyi gze alamazlar. Onlar her
eye ramen hatralaryla i ie yaamak isterler. G etmek mecburiye-
tinde kalanlar yallarn gittikleri yerlere intibak etmeleri genlere nispetle
daha zordur. Bu muhaceret hadisesinde bilhassa yal kimseler her ne pa-
hasna olursa olsun doduklar topraklarda kalmak isterler.
Yal evket Efendi ; Olmaz bre beyim, gitmem, Anadoluda kimsem
yok. Burada kalr anamn babamn gmld topraklara gmlrm.
(Balkan Acs 1975 : 389)
Ben gitmedim Gz ap da grdm baba toprandan kopmak
lmden bile ac geldiKocakar sad o zaman. Heveslendi gitmeye ama
gnlm ykmamak iin kald yanmda imdi kpek gibi pimanm ((
Gzm Ya Tuna Selidir imdi 2005 :111)
Bu g hadisesinde baz kimseler her ne pahasna olursa olsun doduk-

lar topraklar terk etmek istemezler.
ou zaman yallar, g kervanna katlmamak hususunda direnirler.
Vatan bildikleri topra terk etmeyi vatana ihanet olarak alglarlar.
Olmaz derim bre olmaz. Ne laf anlamaz delisin sen be! Gidemem
Daha fazla steleme! Bu topraklar, benim her eyim bre; canm, kanm,
evladm, gemiim, geleceim. Bu topraklar bize emanet. ehit kanlary-
la vatan klnan bu diyarlar, can tendeyken terk edilir mi bre! Bu dpe-
dz kamaktr. Bana ble bir alakl nasl yaktrrsn? (Grmedin mi
Aliimi Tun Boyunda 2010 : 24)
Rumeliye Veda romannda 93 Harbinde yine Rumeli topraklar iin-
de g eden yal bir kar-kocadan bahsedilir. Gurbet acs ile pe pee
vefat eden bu iftten geriye bir mezar ta bile kalmayacaktr. Hicret; in-
sann lsn de dirisini de darmadan eden bir eit srgnde yaama
halidir.
Ahir mrmzde bir de muhacirlik kt. Esir olmak lmden beter
ama bu muhacirlik de lme denk. Yaamadk m biz bunlar 93 Harbinde,
kolay m muhacirlik. Aha ite Hac Ltf Efendi, almad gitti adamcaz
buraya Saray Bosnam, Saray Bosnam diye diye gitti adamcaz, kars da
acsna dayanamad, o da lverdi ardndan. Artk geleni gideni, mezarna
su dkeni de olmaz, banda Yasin okuyan daki yla kalmaz mezar da
unutulur. Ah ne byk bahtiyarlkm meer doduun yerde evlatlarnn
arasnda lmek. (Rumeliye Veda 2008 : 169)
nsan yaad yerle, yapt ile, hatralaryla bir anlamda zdeleir.
Hele gemile vedalamak mecburiyetinde kalnmsa, arkada braklanlar
daha fazla ac verirler. Daussla denilen o yaman hasret daha g yolun-
dayken, kendisini hissettirmeye balar.
Harun toparland; Elveda dedi iinden elveda ocukluumu geir-
diim Gmlcine baheleri, Doanca krlar, scak yaz gnlerinde altnda
glgelendiim asrlk narlar, iinde imdiim, balk tuttuum Semetli de-
releri, ay nda harman yaptm ap tarlalar, maysta yamalarna
denen papatyalarndan topladm Rodoplar.. (Meriin Gelini 1999: 14)
Yallar iin gurbete dmek zordur. Ama genler de bu zorluu farkl
boyutlaryla yaarlar. in banda can korkusu, yolculuk tela, yol yorgun-
luu gibi sebeplerle gerei ok gl bir biimde alglamam olsalar bile
vapur dd gibi uyaranlar, ayrln artk bir gerek olduunu ac bir bi-
imde hatrlatrlar. Muhacirler; kklerinden uzaklama, alkanlklarndan
ayrlma, geleceinden endie duyma gibi duygularla i iedirler.
Hayret ka gndr memleketi terk ediyor olmamza ramen, sanki a-
lan ddk ve ani homurtularla sarslan kpetenin etkisiyle derin bir uy-
kudan uyanmm gibi ayrl ilk kez bu kadar plak, bu kadar yakc, bu
kadar actc hissetmitim. Bir lk olup bu kbusu paralamak istiyor-
dum. Limanda bir telatr gidiyor, binlerce insan bizimle ayn akbeti pay-
laacaklarndan habersiz koturmacalarna devam ediyordu. Barmak,
her eyi durdurmak, herkesi uykusundan uyandrmak istiyor, ama ba-
aramyordum. Elimi uzattm memleket, doduum ama lemediim
topraklar sonsuza kadar uzaklayordu benden. Vapurun arkada brakt
kpkten iz gibi hayal oluyordu. Geri dn yoktu. Hi byle olaca akl-
ma gelmemiti. Gsm mengeneye kstrlm gibi sklyor, boazm ko-
caman bir ayva paras taklm gibi dmleniyordu. Sendelememek iin
sk skya tutunduum kpetede avazm kt kadar bararak alamaya
baladm. (Rumeliye Veda 2008 : 209)
Selanikten vapura binen mbadiller, kark duygular iindedir. Geride
braktklar iin zlmek, yeni ve emin bir vatan toprana ayak basacak-
lar iin sevinmek gibi zt duygularn basks altnda tereddtl, akn ve
rkektirler. ncelikle arafta kalm olmak gibi bir bolua dme hali ya-
arlar. Kaderleri kaderlerine benzeyen dier gmenlere de acyarak ba-
karlar. Ayn felaketin emberinden gemi olmak onlar manen birbirine
daha fazla yaklatrr.
Liman daha ok bir toplama kampn andryordu. Gidecek olanlar yz-
lerce yldr yaadklar topraklara veda ediyor olmann hissiyatyla nem-
li gzlerle son kez arkalarna bakp yzlerce yldr yaadklar topraklara
veda ediyor, hatralarn gzlerinin nne getiriyor, bir ksm hkrklarn
tutamayp alyordu. Birazdan rhtma ayak basacak olanlar ise yanlarn-
da getirdikleri birka para eya ile yeni yurtlarna merhaba diyeceklerdi.
Glnihal onlar esaretten alm hrriyete getirmiti. Limandakiler rh-
tmda demirlemi olan gemiye ileri burkularak bakyor, kendileriyle ayn
kaderi paylaan bu insanlara merhamet etmekten kendilerini alamyor-
lard. Baklarda ise sanki hi gemeyecek olan derin sancnn strab, o
yaman elikinin izleri saklyd. Kysna yanatklar, topra pp kokla-
dklar bu yeni vatan sahiden sahil-i selamet miydi yoksa yeni ve deiik
bir esarete mi atlmlard ? Vatan neresiydi? Bugne kadar vatan dedikleri
topraklar ne olacakt? (Rumeliye Veda 2008 : 163)
Meriin Gelini romannda Yunanistanda grd bask ve zulme
dayanamayarak Trkiyeye kamay planlayan Harun, annesi, babas, kz
kardei ve gen ei ile birlikte gizlice bir kaya binerek Meri nehrinde yol
almaya alr. O yllarca bu kan ryasn grm, hep bu kama ann
hayal etmitir. Fakat buna ramen, tam da ryas gerek olmak zere iken,
o doduu topraklardan geri dnmemecesine ayrlmann elemiyle sars-
lr. Her ne kadar al yldzl bayran dalgaland topraklarda hr yaama
emelini iinde beslemi olsa da, gemiinden kopmak ciddi bir travmaya
yol aar. Meriin Yunanistan kylar, nice senelerden beri kaak gmen-
lerin gizlice Trkiyeye ka hadisesine ahit olmutur. Bu konumdaki her
gmenin ncelikle terk edilen vatan topraklarna son bir defa gz yal
olarak bakmas, sonra da byk bir heyecanla kendisini bekleyen tekneye
atlamas istisnasz bir ekilde hep tekrar edegelen sahnelerdendir.
Her eyi anlyordu. Babas hatralarna veda ediyordu. Harun, gzleri-
ne ya dolmamas, alamamas, azndan hkrklarn kmamas iin st
kesici dilerinin ularn iddetle alt dudana batrd. Annesi, babas, kz
kardei Sre, bir hafta nce evlendii kars Rmeysa ile beraber kaak ola-
rak Balkanlardan Trkiyeye gmelerine birka saatin kald bu zaman-
da, bir iki adm daha atnca, u Rumellerini nihayet asla geri gelmemek
zere terk edecekken alamak ok samalk olurdu, ok tuhaf, ok acaip
(Meriin Gelini 1999 :6-7)
Kaak gmenler iin karar verme, ka planlar ve hazrlklar yapma,
snr geme, yeni vatana ayak basma ve yeni vatanda yeni bir dzen kurma
fasllar ayr ayr zordur. Ama snr geme fasl, zt duygularn arpt,
ayrlk acs, yakalanma korkusu, kavuma heyecan gibi youn duygularn
i ie yaand bir dnemdir. Her eye ramen oraya kadar gelebilenler,
bir duygu karmaas ve bir i atma yaasalar dahi kararlarn uygula-
maktan vaz gemezler.
Ya ka olursa olsun, kk ocuklar hari, her kaak olarak snr
geecek Trk burada byle durur dnp, bir daha katiyetle geri gelemeye-
cei topraklara son defa hasretle bakard. Sesle hkranlarna dahi rastla-
nrd. Egenin bu sahilleri ve Meriin Yunan kesimindeki kylar boydan
boya kaak Trklerin hayatlarnn dnm noktalar idi. Hepsi de ok duy-
gusallar, ocuk gibi olurlard. Ama hi biri de gnden vazgemezdi, bir-
ka dakika iinde silkinir, valizlerini, bohalarn kapar, sevinle koarak
motora gelir, ieri atlarlard. (Meriin Gelini 1999 :13)
Yllarca hasreti ekilen ka an; realiteye dntnde, pimanla
benzeyen bir tereddt hali yaanmas tabiidir. Beer; yaad meknla,
teneffs ettii havaya, selam verdii, muhabbet ettii insanlara, alt
deerlere balanr. Kimliin, kiiliin de tabii bir paras olan bu aidiyet
duygusu; balanma olgusu ile ilgilidir.
Bu kaak g Harunun yllardr gereklemesini bekledii ve midini
hi kesmedii byk ryas deil mi idi? Bu derinden derine onda da ba
kaldrmaya alan gemiine zlem de ne oluyordu? Aklna ocukluu gel-
di. ddiyede okurken, okul k bazen Trk konsolosluuna gider, ba-
n, bahenin demir parmaklklarna dayar, rzgrda uuan Trk bayran
seyrederdi. Rengi, al-beyaz, zerinde hilal ve yldz ne gzeldi. (Meriin
Gelini 1999 : 6- 7)
ocukluundan beri Trkiyede yaamay hayal eden Harunun zihnin-
de bu emel gnden gne bymtr. Bu ikrin bir ikri sabit haline gelme-
sinde Yunanllardan grdkleri basknn da rol vardr.
Harun her sene biraz daha serpilip geliirken Trkiyede yaama tut-
kusu da buna paralel kuvvetlenmi vazgeilmez bir ikir haline gelmi-
ti. Ve mesele sadece anavatana kavumay arzu etmekle de kalmamt.
Balarnda Demoklesin klc gibi asl duran Yunan basksna da taham-
ml edemez olmutu. ( Meriin Gelini 1999 : 8)
nsanolunu bilinmeyenler korkutur. Kefedilmi ve bir anlamda da
fethedilmi olan bilinenler bir rahatlk ve gven duygusu verirler. Bu se-
bepten alkanlklar dan vaz gemek kolay deildir. nsanda balanmak,
sahip olduklaryla btnlemek gibi bir zellik vardr. Bu itibarla g et-
mek gibi kkl deiikliklerin bir kkszlk ve kszlk duygusu dour-
mas kanlmazdr.
Benim endiem yeni yerleeceimiz yere alp alamayacamz.
klimini, havasn, suyunu sevip sevmeyeceimiz. Buras gibi gzel bir yer
zor bulunur dnyada. (Rumeliye Veda 2008 : 172)
Gmenler, yaknlaryla komu ve akrabalaryla ayn yerlere yerlemek
isterler. Akraba ve taallukatla yakn olmak, gurbette yaamann acsn
bir lde hailetecektir. Ayrca yeni vatanlarnda eski yurtlarna benze-
yen meknlar bulup oralarda yaamak niyetini beslerler.
Saraybosnadan stanbula genler Bosnaya benzediini duydukla-
r Bursaya yerlemek isterler. Bu talep, btn gmenler iin geerlidir.
klimi, suyu, topra, yaama artlar ile braktklar yere en ok benzeyen
yeri bulmak; bir anlamda bu yolla eski vatanlarn yeni hayatlarna ta-
mak emelindedirler. Baz muhacirler; kylerine benzeyen yerleim alanlar
bulabilmek endiesiyle Anadolu corafyasnda seyahat ederler.
Bir yer varm diyor ekinerek. Hdavendigr vilayeti, derler kahve-
de Bursa sanca Bir karl dan eteindeymi ok benzermi bizim
memlekete Grenler yle sylermi hep arlar ayn Evler ayn
Varm birok gzel camii. (Gzm Ya Tuna Selidir imdi 2005 : 62)
ocuklar, balarna gelen kt hadiselerin burukluunu hep ilerinde
tasalar da yine de ocukturlar. Yenilikler, deiiklikler onlarn dikkatini
kolayca baka taralara ekip, iinde bulunduklar skntl durumu unuttu-
rabilir. Erken yata her trl ileyi tatm ufaklklar, evrenin hareketlilii
ile avutmak kolaydr.
Plevnede babalarn ehit veren, g yollarnda anne ve dedelerini
kaybeden ocuklar, ablalarnn iine dmlenen straptan habersiz ilk
defa bindikleri yayl faytonun camndan sarkm, bn bn kendilerine ba-
kan Rum tccarlarn rengarenk mallarla dolu vitrinlerini seyrediyorlard.
(Aclar Masal Oldu 1984:133)
Yunanistanda yllar boyu Trklerin her trl yasal haklar elinden
alnr, arsalarna ev yapma izni verilmez, eski evlerini tamir ruhsat ala-
mazlar. niversite mezunlarna mesleklerini icra etme hakk tannmaz.

Trklerin seyahat zgrl yoktur. Trk mezarlklar otel ve park yaplr.
Yunanistanda Osmanl yadigar olan her ey; bir iz kalmamacasna yok
edilmeye allr. Bu orada yaayan Mslman Trkleri derinden yaralar.
Onlar empresyonist bir bak acsyla kendi mahzun yreklerinin yasn
btn bir evrede grrler.
Gelselerdi de Gmlcine Trk mezarlnn yerine duvarlar zellikle
Trk mezar talar ile rlerek ina edilmi Ortodoks Grek kilisesini gr-
selerdi..
Ezan sesleri susturulmu minareler.. Hi iz kalmayacak ekilde yok
edilmeye allan ecdat yadigr camiler, medreseler, kervansaraylar, tek-
keler, hanlar Hepsi birer hzn bidesiydi imdi.
Balkan topraklar mahzundu, da-ta mahzundu, mezarlarnda ecdat
mahzundu, yallar, genler, ocuklar, annesinin memesini emen bebekler
mahzundu. Tunada, Merite su deil, gzya akyordu. (Meriin Gelini
1999 : 21)
Muhaceret, her anlamda zorlu bir sretir. Bu srecin; kkszlk,
gariplik, yalnzlk, yoksulluk, rkeklik, tkenmilik, gven kayb, kayg,
endie, hasret gibi pek ok olumsuz duyguyu iinde barndryor olmas
mukadderdir. Fakat insanolunun olaanst zamanlarda ortaya kan
bir dayanma, direnme ve mcadele etme kabiliyeti vardr. ile denilen m-
rebbinin ou zaman bir itici g yerine getii sylenebilir. Bu tkanmlk
hali gibi grnen durumlardan yeni srgnlerin, yaratc hamlelerin orta-
ya kt bilinen bir gerektir. Rumeli muhacirlerinin de byk kayplarn
ardndan taze bir balang yapmak adna silkindikleri ve her eye ramen
hayata drt elle sarldklar yine romanlardan hareketle ifade edilebilir.
Hatralarda Kalan Rumeli

Toprak ile insan arasnda ezeli bir alveri vardr. Vatan topra; ilk ha-
tralar, yaanmlk izleri, duygu balar ve iinde barndrd her ey ile
kendisine cezp eder. Muhacirler geldikleri yerleri, doup bydkleri, iin-
de ekil bulduklar topraklar, elden kardklar ev, tarla, ba ve baheleri
sk sk hatrlar ve bu hatralarn etralaryla paylamak ihtiyac duyarlar.
Btn yallar; ocukluk, ilk genlik ve genlik yllarn hafza ambarndan
sk sk kararak, gemii hasretle anarlar. Bu duygu, genel bir insanlk hali
olmakla beraber hicret edenlerde ok daha youn bir ekilde ortaya kar.
Arkada braklanlar, hep iyi taralaryla hatrlanr ve zlenir. Ya aldka
ocukluuna ve gemiine odaklanan insanda sla hasreti artar. Gemi;
sadece bir masal diyar, bir yitirilmi cennet duygusuyla anlr. Tad da-
makta kalan bu maziyi bakalarna aktarmak; yeniden o gnlere dn-
mcesine byk bir cokunluk ve mutluluk verir.
Rumeliden genler, doduklar topraklarn hatralaryla yaar ve ha-

tralar anlaaaatmaktan mthi bir zevk duyarlar. Halis Efendiye u da
tuhaf geliyordu ki, kars, o uslu uysal kars bile Eski zaray Kzanlk gl
bahelerini, balar, bostanlar sanki daha dn oradan ayrlmlar gibi ha-
raretle anlatr olmutu. Bazen yle couyor ve tayordu ki, kocasnn mev-
cdiyetini bile unutturan bir cezbe saanana tutularak, halkn dilinde
Altunlu Zara diye anlan o mmur, zengin, bereketli memleket hikyeleri,
kocasn artan bir kolaylk ve sadelikle dudaklarndan kayp gidiyordu.
Ancak bir dman lkesi olan bu gzelim beldede neler yoktu. O me-
hur ba bozumlar, ilerine biner okka zm alan araphneler, arklarla
balayp tatl yorgunluklarla biten pekmez, ra, hardaliye hazrlaylar,
haftalarla kaynayan glya kazanlarnn etrfndaki ziyafetler, elence-
lerKn ilerinde sabaha kadar ktkler yanan krkmbetler, odalarn
lk ve rahat havas iinde bir gvey evresini tam iki ayda ileyen gelinlik
kzlar. Bayramlarda kandillerde kaplar byk ehre alan Zara byk-
leri : Hac Selim Aalar, Kapc Balar, Hanm Oullar, Emin Paalar..
(Mesih Paa mam :2000,151-152)
Bu Rumali hatralar sadece evlatlar deil; torunlar da etkiler. Zira
ikinci ve nc nesil, byklerin dizleri dibinde hep Rumeli hikyeleri
dinlemiler; o corafyann gzellik ve zenginlikleri ile bylenmilerdir.
inde milli tarihi, aile tarihini ve kiisel tarihi de barndran bu mazi; bir
masal enisine brnerek torunlarn ve gelecek kuaklarn hafzalarna
kaznr.
G hikyeleri de, bir kutlu mirascasna nesilden nesile aktarlr. Bu
aktarmlarn ne ilk elden ne de ikinci elden yeterince yazya geirildiini
syleyemeyiz. Gzm Ya Tuna Selidir imdi adl romanda g hik-
yelerinin e-dost ve aile meclisi sohbetlerinin tad tuzu olduunu gr-
rz. Bosnada yaayan Trkler; 93 muhaceretinde Ruscuk, Varna yoluyla
stanbula gerler. Orta kuak ve yallar; bu g hadisesini sk sk anlata-
rak hafzalarnda tazelerler
Varnadan buraya nasl geldik? Vapurla Onu da m hatrla myor-
sun? Bulgar vapuruydu. Kadn erkek bir arada geldik hayvan srs
gibi tk tkGnlerce araf peeyi amadk Arlklarmzn hepsini
Aliyaya verdik Kolumuzdaki, koynumuzdaki altna heves edip saldrma-
snlar diye Fatma dayanamad kustu yol boyunca (Gzm Ya Tuna
Selidir imdi 2005 : 53)
Rumeli gmenleri zenginken bir anda fakir oluverirler. Hayat nizam-
lar, yaama alkanlklar birdenbire kkl bir biimde deiir. Mal varlk-
larn geride brakp hayata sfr noktasndan balamak durumunda kalr-
lar. Hasret ve kayplarn acsna bir de yoksulluk ve yoksunluk acs eklenir.
Ama yine de bir gn eski yurtlarna geri dneceklerine inanmak bilhassa
yal gmenler iin teselli yerine geer.
Byk babam, yani anneannemin babas Alibeyzade derler naml bir
beymi. Anneannemler Rumelinden gerken da yk bir servet brak-

mlar orada.han, hamam, yedi konak, iftlikler, meralar, dkknlar
Balkan Harbinde kp gelmiler
k o k. Yani sfr iltica. Sfrla tanma ve kucaklama diyelim.
Roman gibi..
Ka roman i ie.. Anneannem o bolluk iinde hayat yalnzca bir
sayfasyla tanm, sayfann arka yz bo. Her ey ayana eteine ge-
lirmi. Konakl ne de olsa, hizmetiler sra sra. Tabii Balkan Sava kp
da bunlar buralara gelince o sayfa son bulmu. Sonralar Atatrk Rumeli
gmenlerine yer gstermi. Anneanneme Mudanyada zeytinlik verilmi.
Anneannem kocam bamda yokken oralara gidemem mari! demi.
Bylece bu hakkndan vazgeivermi. Sanrm yeniden memleketine dne-
ceini umuyordu. (Deli Zamanlar 2009 : 152)
Sava ve g hercmercinde bazen lmlerle, bazen kayplarla, ba-
zen ayr dmek sebebiyle aileler darmadan olabilmektedir. Sonraki
zamanlarda muhacirler, kayp yaknlarn arama derdine derler. Deli
Zamanlar romannda hayatndan mit kesilmi bir baba ile kznn tesa-
dfen birbirini buluu hikyesi nakledilir.
Ana dedem subaym, yakkl, soylu soplu. am cephesindeymi b-
yk savata. Herkes yaprak gibi savrulmu oradan oraya. Anneannemler
istanbula geldiklerinde dedemin izi yokmu ortalarda. Kayp Meer
cephede gzlerine bir arapnel paras isabet etmi ve kr olmu; kolunda
askerle geziyor, stelik yeniden evlenmi.. arma bunun ad savatr ve
sava var yoa evirir. Sonra tpk ilmlerdeki gibi ailenin paralar bu-
luvermiler birbirlerini Annem on iki yandaym galiba, haminnemin
muhakemelik bir ii varm. Annemi de yannda gtrm. Annem mahke-
me koridorunda bir kanepeye oturmu haminnemi bekliyor. Derken yan-
na askeriyle m bir subay kagelmi. Askerin yardmyla o da kanepenin
bir ucuna km. Sonra bir eyler konuulmu orda dedem annemin
sivesinden Rumelili olduunu anlam. Sormu : Nerelisiniz?
Usturumcal demi annem.
Annenin ad nedir?
Gll
Ya baban?
O Selanikliymi ve subaymAma cephede lm.
Babann ad neydi demi dedem. Annem,
brahim Edhem.. deyince dedem alayarak anneme sarlm. Kzm
ben senin babanmdemi
(Deli Zamanlar 2009 : 152-153)
Gemi zaman olur ki hayali cihan deer denilse de Rumeli hatrala-

rnn bir anlamda kabuk balamaya yz tutmu bir yaray kamak an-
lamna geldii ve ac verdii dnlebilir. Geride braktmz bu buruk
levhann stne hasret ve hicrann glgesinin dt sylenebilir. Fakat
elim de olsa yaanmln tortular olan bu hatralar, tarih uurunu uya-
nk tutmak, gemiten ders almak adna nemli bir grev ifa ederler. Bu
itibarla baa gelenleri kayda geirerek kalc klmak, gelecek nesillerin isti-
fadesine sunmak nemlidir. Tarihimizin bu nemli sayfasn sanat eserleri
yoluyla olsun hep ak tutmak bir gerekliliktir.
Sonu Yerine
Yakn tarihlerde Rumelinde bir vatan kaybederek, soy krmna uradk.
Tarihi, kltrel ve iktisad boyutlarda yamalandk. Farkl zaman dilimle-
rine yaylan hazin g hikyelerinin kahramanlar olduk. Fakat bu kayp
ve aclar ne kendi gndemimize tamakta, ne de dnyaya duyurmakta
yeterince kararl, uurlu ve gayretli davranamadk. Medeni dnya adna
da bir insanlk ayb tekil eden bu elim sayfay, bundan byle hep scak ve
gndemde tutacamz var saymak belli bir lde tesellimiz olabilir.
Bu nemli konuda gerektii kadar sanat eseri retildiini sylemek zor-
dur. Fakat zellikle 2000li yllardan sonra, Balkanlar safahatn ve Rumeli
glerini ileyen edeb eserlerin saysnda bir art olduu gzlenir. Bu ba-
histe yazlm romanlar konuyu baka baka kesitleriyle ele alrlar. Zira
geride be yz yl aan bir Balkanlar maceras, geni ve verimli vatan top-
raklar, katledilmi, yamalanm veya mecburi srgne mahkum edilmi
bir halkn dram vardr. Bu kesafet; sanatkr iin nemli bir ilham kayna
ve zengin bir malzeme hkmndedir.
Rumeli gleri ile ilgili edeb trleri kaleme alan yazarlarn genellikle
Balkan kkenli olduklar dikkat eker. ahsi gemilerinin, aile tarihleri-
nin, yaanm veya nakledilmi sava ve g hikyelerinin bu kalem er-
bab iin ynlendirici unsur olduu dnlebilir. Hatralarla da beslenen
bu eserlerin bazlar birer belgesel roman olma hviyeti tarlar. Bu kabil
sanat eserleri, gemi hayat tezahrlerini gereki bir kurguyla gndeme
tayarak, milli hafza ve kamuoyu oluturmakta nemli bir rol stlenir-
ler. Tarih uuru; ancak tarihi sanat eserleri yoluyla gn na tamakla,
tarih varlklarna sahip kmakla oluur. Sanatn dili; tarihi hadisleri izbe
kelerinden karp, beer hafzasnn st kademelerine tar. Gemile
halihazr arasnda anlaml kprler kurulmasna ve gnn gidiini doru
okuyup yorumlamaya sebep olur. Bu itibarla, sosyolojik, psikolojik, eko-
nomik, tarihi, kltrel, siyasi etki ve uzantlar olan bylesi bir g macera-
snn kalem mahsulleri yoluyla ilenerek canl tutulmas; bugnleri daha
iyi kavramamza yardmc olacaktr. Yeryz arenas; hem birbirini dou-
ran hem de birbirinden beslenen hadiseler zinciri ile siyasi ve ekonomik
yarlara sahne olmaktadr. Bu hadiseler zincirini yerli yerine oturtmak ve

salam zemine basmak adna da bu cinsten okumalara ihtiya vardr.
Kaynaka
Alp, Dr. lker (1990) Belge ve Fotoralarla Bulgar Mezlimi (1878-1989), Ankara
Alptekin Halide(2006), Balkan, Kaynak Yaynlar, stanbul
Anadol, Kemal(2003), Byk Ayrlk, Doan Kitaplk, stanbul
Ar, Kemal (2012) Byk Mbadele,
Asmgil, Dr. Sevim (1999),Meriin Gelini, Tima Yaynlar, stanbul
Ayverdi Samiha (2000), Mesih Paa mam, Kubbealt Neriyat, 3. bask, stanbul
Baysal, Faik (2007), Drinada Son Gn, Can Yaynlar, stanbul
Byk, Mahmut (2010) Trk Romannda Rumeli(1888-1995), (doktora tezi), Marmara niversitesi,
Trkiyat Aratrmalar Enstits, stanbul
Bilgin, smail(2012), Elveda Balkanlar, Tima Yaynlar,stanbul
okum Sevin, (2000) Deli Zamanlar, tken Neriyat, stanbul
okum Sevin (2009) Bizim Diyar, tken Yaynlar, 7.bask, stanbul Grmedin mi
Delice, Halil, (2010) Grmedin mi Aliimi Tuna Boyunda, Babali Kltr yayncl, stanbul
Erendoruk, mer Osman (2005), Topraa Kan Dt, ar Yaynlar, stanbul
Fndkl Selma(2005), Gzm Ya Tuna Selidir imdi, Remzi Kitabevi, stanbul
Gke, Gkhan (2008), Rumeliye Veda, Kaynak Yaynlar, stanbul
Grbz, Ylmaz (1975), Balkan Acs, tken Yaynevi, stanbul
Grbz Ylmaz (1984), Aclar Masal Oldu, Babakanlk Basmevi, Ankara
Grbz Ylmaz (2008), Mbadiller, Elips Kitap, stanbul
Rumeliden Trk Gleri (1995), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara
Halaolu, Ahmet, Yrd. Do. Dr. (1995) Balkan Harbi Srasnda Rumeliden Trk Gleri, (1912-
1913), Trk tarih Kurumu Basmevi, Ankara
Insu Emine (2009),Azap Topraklar, Elips Kitap, 5. Bask, Ankara 2009
Insu Emine (1996), iekler Byr, tken Neriyat, stanbul
Mithat Cemal(1956) stanbul, Bozkurt Matbaas, stanbul
pek, Nedim (1999) Rumeliden Anadoluya Trk Gleri, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara
imir, Bill N (1987), Bulgaristan Trkleri ve G Sorunu, Bulgaristanda Trk Varl I,
Ankara imir, Bill N, Rumeliden Trk Gleri (1989),Trk Tarih Kurumu Basmevi, I-II-
III, Ankara
nal, lhan (1987) Nesil Bir Devir,Cem Yaynlar, stanbul
rik, Nihat Srr(2001), Sultanhamid Derken, Arma Yaynlar, stanbul
zyrek, Ali Ezger (2003), Muhacirler (Bitmeyen G), kekeme Yaynlar, stanbul
Trker, Mehmet (2010) Bozgun Zaman I, ar Yaynlar, stanbul
Trker, Mehmet (2011) Bozgun Zaman II, ar Yaynlar, stanbul
Yaln, Kemal (2005), Emanet eyiz Mbadele nsanlar, Bir Zamanlar Yaynclk, stanbul
Yama, Ziya (2007), Mehmet Balkan Muhaciri, Heyamola Yaynlar, stanbul
Yaar Kemal (2005) Karncann Su tii Yer, YKK, stanbul
Trk Romannda Balkan Savalar
Belks Grsoy
zet
On sekizinci yzylda ilk defa toprak kaybeden Osmanl Devleti, Avrupadaki snrlarndan geri e-
kilmeye balar. Rumeli Trklerinin bir ksm bu yzyldan itibaren Balkan corafyas iinde gvenli
olacan umduu blgelere doru yolculua kar. Bir ksm da Anadolu topraklarna g etmek
mecburiyetinde kalr. Bu muhacirler, mal varlklarn ya yok iyatna elden kararak ya da tama-
men terk ederek kaileler halinde ser seil yollara derler. Yollarda ou zaman etelerin saldrlar-
na urayp katledilen, tecavze urayan bu kalabalklar; bir yandan da hastalk, alk ve bakmszlk-
tan krla krla menzile varmaya alrlar. Bu g serveni hem insanlk tarihi adna, hem de kendi
tarihimiz adna byk bir trajedi oluturur. Trk romannda bu bahis, belli saydaki eserde bazen
bir motif olarak, bazen de bal bana bir tema olarak ele alnmtr. Bu bahsi ihtiva eden eserler, ta-
rihi gereklere paralel decek bir biimde gereki bir zemin arz ederler. Biz bu kapsamda konuyu
Gn Tarihine Ksaca Bir Bak, Trk Romannda Rumeli Gleri, 1877-1878 Osmanl Rus
Sava ve Sonras Gleri, 1912-1913 Balkan Sava Gleri, 1923-1924 Mbadelesi ve Bitmeyen
G, Gmenlerin skn, Muhacirlik Psikolojisi, Hatralarda Kalan Rumeli , Sonu Yerine
gibi alt balklar altnda ele almaya altk. Bu alma, bize bir vatan kaybetme safahatmz ile
Balkanlarda aralkl olarak gerekleen Trk soykrm hadisesinin ne ilm eserler, ne de sanat eser-
leri yoluyla lkemiz ve dnya kamuoyuna yeterince tanmadn bir kere daha hatrlatt. Milli
Hafza oluturmak adna da bu konuyu gndemde tutmak gerekliliini ihtar etti.
Anahtar kelimeler : Rumeli Trkleri, Balkanlar, g, gmen, katliam, Rumeliye veda
Trk Romannda Balkan Savalar
Belks Grsoy
Abstract
In the eighteenth century the Ottoman Empire lost ground for the irst time, began to withdraw
from the borders in Europe. A part of the Anatolian Turks drive to the Balkan geography which
hoped as safe. The rest was obligated to migrate to Anatolia. This emigrants disposed of or left all
their assets while leaving within groups most of the time they were attacked by mobs on the roads,
murdered and raped, also tried to reach to the destination by ighting with disease, hunger and
dilapidation. This migration created a huge tragedy for the history of humanity and for our own
history. This subject was handled as a motif or taken as a theme by itself from time to time. This
previous studies are mostly paralel with the historical facts. We handled this context under the sub-
headings such as A brief Overview of the history of migration, Migrations of Rumelia in Turkish
Novel, 1877-1878 Ottoman- Russian War and Post Migration, Migrations of the Balkan wars in
1912-1913, Endless Migration Exchange in 1923-1924, mmigrations Settlement, mmigrant
psychology, Remembering History, Rather than the result. This study once again reminded
us the subjects contain the periods of losing homeland and the event in which took place as Turkish
genocide in the Balkans was not considered enough by our country and the world public. Otherwise
it is necessity to keep this subject on the agenda to create a national memory.
Key words : Thrace Turks, Balkans, migration, immigrant, slaughter, leaving Rumelia.
Emine InsununAzap Topraklar veiekler ByrAdl Romanlarnda Balkan Trkleri, G ve Kimlik Buhran / Canan Sevin 175
Emine Insunun
Azap Topraklar ve iekler
Byr Adl Romanlarnda
Balkan Trkleri, G ve Kimlik
Buhran
Canan SEVN
Yrd. Do. Dr., Seluk niversitesi, Ereli Eitim Fakltesi
Giri
Tarih sre iinde birok medeniyetin, zerinde hkimiyet mcadelesi
verdii Balkan Yarmadas, coraf olarak, kuzeyde Tunann aa kesim-
leri ve Sava Irma, douda Karadeniz, gneydouda Ege Denizi, gneyde
Akdeniz ve batda Adriyatik Denizi ile evrilidir. Coraf konumu itibariyle
Asya ile Avrupa arasnda kpr vazifesi gren Balkan corafyasnda etkili
olan son devlet, Osmanldr. Ne var ki zaman ierisinde eski gcn mu-
hafaza edemeyen Osmanl, Rusyann panslavist politikalarnn da etki-
siyle Balkanlar pe pee kaybeder. zellikle Viyana bozgunundan sonra
Osmanlnn Avrupadan geri ekilmesi, blgedeki Hristiyanlarn Trk h-
kimiyetinden kurtarlmasn savunan Batl devletlerin eitli politikalar,
Fransz htillinden sonra yaylan milliyetilik dalgas, Balkan toprakla-
rnn kaybedilmesiyle birlikte Osmanly g sorunuyla da kar karya
brakr1. yle ki Batl devletlerin desteiyle yeni devletlerin kurulduu
Balkan topraklarnda, homojen bir nfus oluturmak ve mevcut Trk n-
fusunu eritmek iin eitli basklara bavurulmu, bunun sonucunda da
Balkanlardan Trkiyeye g akn meydana gelmitir (Halaolu, 1990: III).
Bu srete, Osmanlnn Balkanlardaki hkimiyetine kesin olarak son
vermek ve Osmanl topraklar zerinde Rusyann denetiminde Slav devle-
ti kurmak planlar, iki nemli tarih hadiseye yol aar: 93 Harbi olarak da
1 G kavram ve Osmanl-Trk toplumuna yansmas hakknda ayrntl bilgi

iin bkz. (Karpat, 2010).
anlan 1877-78 Osmanl-Rus Harbi ve Balkan Savalar (1912-13). Bunlar,

ayn zamanda, byk g hareketleriyle Balkan Trklerinin kimlik buhran-
larnn da nde gelen sebepleridir.
a. 1877-78 Osmanl - Rus Harbi:

Rm 1293 senesinde vuku bulduu iin 93 Harbi olarak da anlan bu sa-
va, Osmanlnn Balkanlarda ald en byk yenilgilerdendir. Savan
temel sebebi, gittike siyas bir hal almaya balayan ve Rusya tarafndan
kkrtlan panslavizm hareketi, yan sra Osmanl topraklarnda yeni bir
Slav devleti kurmak, Ege Denizine kadar uzanan byk bir Bulgaristan
planlardr. Nitekim savan sonunda Trk topraklarnda bir Bulgar mill
devleti kurulmutur (Halaolu, 1990: 5). Siyaseten Rusyann Balkanlarda
tam bir hkimiyetiyle sonulanan sava, sivil halka ynelik Rus ve Bulgar
mezalimleriyle kolektif hafzalardaki yerini alr. 93 Harbi, sivil halka uy-
gulanan kymlar nedeniyle byk glere neden olurken kimlik buhran,
tekileme gibi sorunlar da beraberinde getirmitir.
93 Harbi ile ortaya kan kitlesel g, Balkanlarda Trk toplumunun
yaad aclar, bata Bulgarlar olmak zere Balkanlardaki dier Hristiyan
topluluklarn Trklere reva grd hareketler, Osmanl toplumunda te-
ki zihniyetinin belirginlemesine ve toplumda kamplamann olumasna
teorik olarak zemin hazrlamtr. (Aanolu, 2012: 45)
b. I. ve II. Balkan Sava:

Sadece Osmanl ve Balkan devletlerini deil hkim g dengelerini deitir-
mesi asndan dnya tarihini de ilgilendiren Balkan Savalar, iki dnemde
cereyan ettii iin I. ve II. Balkan Sava olarak adlandrlr. lkinde, mt-
teikler, Babaliye bir nota vererek kabul olanaksz isteklerde bulunurlar
(Duman, 2005: 38). II. Balkan Sava ise toprak paylamnda Balkan dev-
letlerinin memnuniyetsizlii ve bunun sonucunda Trablusgarp Savann
yorgunluunu yaayan Osmanlya kar -Rusyann kkrtmasyla- cephe
oluturmalar zerine kuruludur. Netice itibariyle Osmanl, her cephede
yenilgiye urar. Toprak kayb dnda Balkan Savalarnn en ar sonucu,
blge halknn etnik temizlie tabi tutulmas ve ge zorlanmasdr.
Balkan Savandan sonra Trkler Anadoludan sonra ikinci anayurt
haline gelmi bulunan, 550 yldr Trk hakimiyetinde olan Rumeliyi
kaybettiler. Birok blgede Trkler, ezici bir ekseriyet halindeydiler. ()
Balkan Sava, 2500 yllk Trk tarihinin sayl felketlerinden biridir. Bu
felketten sonra 93 Harbinde grlen g ve gmen felketinin daha id-
detlisi oldu. Yzbinlerce Trk, her eylerini brakarak stanbula eritiler
ve Anadoluya daldlar. Balkanlarda kalan Trklere oradaki kk dev-
letler tarafndan ok eziyet yapld. Bilhassa Bulgarlarn zulm ok vahice
oldu. (Ercilasun, 1995: 16)
c. 1923 Nfus Mbadelesi:

93 Harbi ve Balkan Savalaryla yaanan g dalgas, Cumhuriyet yllarn-
da da devam etmitir. Yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti, birok meselede
olduu gibi, g meselesini de Osmanldan devralmak zorunda kalmtr
(Aanolu, 2012: 293). Lozan Antlamas gerei, Yunanistanla 30 Ocak
1923 tarihli szleme ve ek protokollerle mbadele anlamas imzalan-
mtr. Buna gre, Trk topraklarnda yerlemi Rum-Ortodoks dininden
Trk uyruklar ile Yunanistan topraklarnda yerlemi Mslman Yunan
uyruklularn zorunlu mbadelesine karar verilir. Mbadeleden sonra da
Bat Trakyada yaanan bask ve zulm politikalaryla gler uzun mddet
srmtr.
Yunanistan ulus devlet ideolojisinden beslenen Trk dmanl po-
litikasndan en ok Bat Trakya Trkleri etkilenmektedir. Her geen gn
artan bask ve insanlk d muameleler sonucunda, Bat Trakya Trkleri
Trkiyeye g etmiler ve bu sre son yllara kadar devam etmitir.
(Aanolu, 2012: 357-58)
Yunanistann yan sra komnist rejime geilmesinden sonra
Bulgaristandan da Trkiyeye youn gler yaanmtr. zellikle Todor
Jivkov ynetiminde, Trklere uygulanan asimilasyon politikalar nede-
niyle pek ok Trk, Sofya Bykelilii ve konsolosluklara bavurarak g
talebinde bulunur. Bu taleplerin ortak noktas, ekonomik, etnik, din ay-
rmclk ve bask politikalardr.
. Trk Edebiyatnda Balkan Trklerinin Trajedisi:

Osmanl-Trk tarihinin nemli krlma noktalarndan Balkanlarn kay-
bedilmesi, dneminde ve sonrasnda edebiyata da konu olmutur. Blge
halknn urad kym, asimilasyon, g vb. sorunlar, edeb eserlerde de
yansmasn bulur2. Duman (2005), zellikle Balkan Savalar zerine ya-
zlm iir, hikye, roman, tiyatro ve an trndeki eserleri tespit ederken
Nalbantlar (2005) da Cumhuriyet yllarnda Balkan Trklerini konu alan
romanlarn bir dkmn yapar3. Bu eserlerin bir ksm, sava yllarnda
2 Sava ve edebiyat arasndaki bant iin bkz. (Duman ve Greir, 2009: 29-
77); (Ceyhan, 2009: 1807-1822); (akr, 2009: 1823-1874); (Krolu, 2010).
31912-1914 yllar arasnda stanbulda dzenli bir ekilde yaynlanan gazete
ve dergilerde Balkan Sava iin yazlm 280 kadar iir tespit edilmitir. S-
leyman Nazif, Abdlhak Hamit, Recaizde Mahmut Ekrem, Muallim Naci, Ali
Emiri, Rza Tevik, Celal Sahir, Kprlzade Fuat, Aka Gndz, Ali Canip, Ziya
Gkalp, Enis Behi, Mehmet kif, Ali Ekrem, Halit Fahri, Faik Ali konuyla ilgili
iir yazan balca airlerdir (Duman, 2005: 103).
kdam, Tanin, Tasvir-i Efkr gazeteleriyle Halka Doru, Donanma ve Trk
Yurdu dergilerinde Aka Gndz, Ercment Ekrem, Kprlzade Fuat gibi ya-
zarlar tarafndan 25 hikye yaymlanm; sonraki yllarda mer Seyfettin, Re-
Trk askerine ve millete moral vermeyi amalam; savatan sonra yaz-

lanlar ise geriye dnk bir bak asyla ya olanlarn muhasebesini yapm
ya da yaanan aclarn edeb tankln stlenmitir.
Emine Insunun Romanlarnda Balkan Trkleri:

Cumhuriyet Dnemi romanclar arasnda Balkan Trklerinin, Balkan
Savalarndan itibaren ektii aclara duyarsz kalamayan isimlerden biri,
Emine Insudur. 17 Mays 1938de Karsta doan Emine Insu4, yazar
Halide Nusret Zorlutunann kzdr. Edeb hayatnn ilk dnemlerinde iir
yazan, tiyatro alannda da eserler veren5 Insu, sonradan roman trne
ynelmi6 ve 1966-2008 yllar arasnda on alt roman kaleme almtr7.
Bunlar ierisinde Kk Dnya, Ak Topraklar ve tasavvuf romanlar ha-
ri, dier romanlarnda, arlkl olarak, Trkiyenin yakn tarihindeki si-
ik Halit, Memduh evket gibi yazarlar da bu konuyla ilgili hikyeler yazmtr

(Duman, 2005: 237). Sleyman Srr, Melikzade Fuat, Mehmet Srr ve Muhit-
tin Mekki, sava yllarnda (Duman, 2005: 268-282); Yaar Nabi, Necip Fazl ve
O. Zeki zturanl ise sonraki yllarda Balkan Savan ileyen piyesler yazm-
lardr (Duman, 2005: 283-285).
Dneminde bu konuyu ileyen roman yazlmam olmakla birlikte daha sonra-
ki yllarda Halide Edip (Mevud Hkm), Yakup Kadri (Hkm Gecesi), Reat
Nuri (Akam Gnei, Yeil Gece), Samiha Ayverdi (Mesihpaa mam), Yl-
maz Grbz (Balkan Acs), Sevin okum (Bizim Diyar),Orhan Hanerliolu
(Ekilmemi Topraklar), Orhan Kemal (Bir Filiz Vard), Ahmet Hamdi Tanp-
nar (Sahnenin Dndakiler), Kemal Tahir (Bir Mlkiyet Kalesi), Emine Insu
(Azap Topraklar), romanlarnda dolayl ya da dorudan konuya deinmiler-
dir (Duman, 2005: 165-213).
Yine yerli ve yabanc, asker ve sivil olmak zere dneme dair anlardan da sa-
va farkl cephelerinden okumak mmkndr (Duman, 2005: 286-324).
Cumhuriyet yllarnda yazlan romanlar ise yledir: Gzel Hatice (Hsniye
Balkanl), Viran Dalar (Necati Cumal), Pehlivan ve eteci Yrk Ali (Be-
dirhan nar), Bizim Diyar (Sevin okum), Azap Topraklar (Emine Insu),
iekler Byr (Emine Insu), Yrk Ali (Reat leri), Gnbatm (Mim Ke-
mal ke), Balkan iekleri (Behet Perim), Gmen Ahmet (Behet Perim),
Komitac Ak (Murat Sertolu), Eminin Cieri (Tayyar Tahirolu), Karl Da-
lar (Makedonya; Nizamettin Nazif Tepedelenliolu),Akn Yolcular (M. Yal-
n Tuna), Emanet eyiz: Mbadele nsanlar (Kemal Yaln), Bulgar Sadk
(M.R.Yalkn), Mehmet (Ziya Yama). Bkz. (Nalbantlar, 2005: 24-72)
4 Yaygn ekilde, yazarn soyad olarak bilinen Insu, gerekte, yazarn ismidir. Emine gbek
ad, Insu da bizzat annesi tarafndan verilen gerek addr. Bkz. (Akba, 2012: 39).
5 Yazarn tiyatrolar hakknda kapsaml bir yaz iin bkz. (Ayta, 2005: 3-14).
6 Yazarn romanlar hakknda bilgi iin bkz. (Duman, 2000: 290-292).
7 Kronolojik olarak bu romanlar yle sralanabilir: Kk Dnya (1966), Azap Toprakla-
r (1969), Ak Topraklar (1971), Tutsak (1975), Sanc (1975), iekler Byr (1979), Canbaz
(1982), Kaf Dann Ardnda (1985), Atlkarnca (1990), Cumhuriyet Trks (1993), Nisan
Yamuru (1997), Havva (1999), Bir Ben Vardr Bende Benden eri (2002), Buka (2004),
Hac Bayram (2005), Hac Bekta- Veli (2008).
yas-sosyal gelimeleri konu edinir. Bu adan, onun tezli romanlar kaleme

alan bir yazar olduunu sylemek mmkndr. Sz konusu tezli ve sosyal
muhteval romanlarnda, yazarn, iki ayr corafyay takip ettii grlr:
Trkiye ve Trkiye d (Yaln, 2012: 73). Buna gre; Trkiyenin siyas-
sosyal sorunlarn anlatt romanlarnn yan sra, yazar, romannda
Trkiye dndaki Trklere yer verir: Azap Topraklar, Tutsak ve iekler
Byr. Bunlardan Azap Topraklar ile iekler Byr, Bat Trakyadaki
Trkleri, Tutsak ise Kerkk Trklerini ele alr. D Trkleri anlatan ro-
manndan ikisini Bat Trakya Trklerinin dramna ayran Emine Insu,
Azap Topraklar (1969)nda Yunanistan, iekler Byr (1979)de ise
Bulgaristanda yaayan Trklerin g, kimlik, hrriyet gibi temel sorunla-
rna parmak basar. Insunun bu konuya zel bir ilgi duymasnn nedeni,
dedesi emekli Tmgeneral Aziz Vecihi Zorlutunann Bulgaristan gmeni
oluudur.
Babaannesi ve babas Bulgaristan Eskicumadan g etmiler-
dir. Trklerin yaam olduklar ac ve zorlu gnlerin yakn tandrlar.
ocukluunun bir blmn Krklarelinde geiren Insu, babaannesin-
den ve babasndan Balkan Trklerinin, Trklk adna nelerle karlatk-
larn ya da nelere katlandklarn dinlemekle bymtr. Bu nedenle
Balkan Trkleri onun hayatnda nemli yer tutar. (Erol, 2006: 14; Duman,
1997: 9)
Yazar, kendisiyle yaplan rportajlarda da babasnn Bulgaristan g-
meni oluu hasebiyle Bat Trakya Trklnn ektii aclar bildiini,
bunlar dile getirmek istedii iin iki romannda konu edindiini belirtir.
Ayrca yazar, insann insana zulmetmesine de kardr8.
Azap Topraklar ve iekler Byrde Balkan Trkleri,

Mbadele, G ve Kimlik Buhran:
Genel anlamda Trkln, zelde ise babasnn gmen oluu nedeniyle
Bulgaristan ve Yunanistan Trklnn varolu mcadelesine sessiz ka-
lamayan Emine Insu, Balkanlarn kaybedilmesini takip eden tarih sre
iinde Bat Trakya Trklerinin yaad tm skntlar, Azap Topraklar ile
8 Babam Bulgaristan gmeni, orada ok byk aclar ekmiler. Babamn

eline Kuran- Kerim verip ocan iine saklamlar. Bulgaristan Trklerine
kar bir sempatim vardr. Babamdan dolay. Ve onlarn, orada ok azap ek-
tiklerini bilirim. Onu yazmak istedim. (Akba, 2012: 42)
Niin snrlarmz dnda yaayan Trkler? Bunu soran ok oldu, sanrm bu
konu tamamiyle benim mizacmla ilgili bir husus. Madd ve manev tutsakl-
a, totaliter rejimlerin her trlsne ve insann insana hakaretine, eziyetine
katlanamyorum. () Babam, Bulgaristan gmeniydi, sanrm bu yzden
Bulgaristandan gelen soydalarmza, dierlerinden daha fazla sevgi duya-
rm. (okum, 1985: 32-34)
iekler Byr adl romanlarnda ele alr. Bu noktada, Emine Insunun,

almann giri ksmnda kronolojik olarak sralanan tarih olaylar, sz
konusu iki romanna ana ereve olarak izdii sylenebilir. Bir baka
deyile; yazar, tamamiyle hayal senaryolar zerinden romanlarn kur-
gulamaz. Yaln (2012: 73)n da belirttii zere; bir gerekten yola ka-
rak nce insan adan, sonra da sanat hassasiyetine gre yorum yapar.
Gerek, bir zamanlarn verimli topraklarndaki insanmzdr. Bu balam-
da; yazar, her iki romannda da 1960lar Yunanistan ve Bulgaristannda
yaayan Trklerin karlat zorluklar ilemekle birlikte referans nokta-
s, Balkanlarn kaybedilmeye baland tarihlerdir. Osmanl Devleti iinde
yaayan Balkan uluslarnn komitaclk faaliyetlerinden 93 Harbine, Balkan
Savalarndan 1923 Nfus Mbadelesine dek Bat Trakya Trklerinin ac-
lar dinmemitir. Tm bu kronolojik sre, gemi-hl-gelecek ekseninde
bahsi geen iki romanda da ilenir. Buna gre; yazarn romanlarnda de-
indii hususlar, u balklar altnda incelenebilir:
a. Balkan Sava ncesi komita ve etelerin Trklere ynelik saldrlar.
b. Balkan Sava srasnda Trklere yaplan zulmler.
c. Sava sonrasnda kurulan Balkan devletleri tarafndan Trklere uy-
gulanan yldrma ve asimilasyon politikalar.
a. Balkan Sava ncesi Komita ve etelerin Trklere Ynelik

Saldrlar:
Girite de belirtildii zere, Osmanlnn blgede gcn kaybetmesiyle
hareketlenen Balkanlarda, kkrtc d glerin de desteiyle yeni devlet-
ler kurulmas planlanr. Bu plan dorultusunda bamszlklarn elde et-
mek isteyen Balkan milletleri, komita ve eteler kurarak blgedeki Trkleri
yldrmaya alr.
Emine Insu, Azap Topraklar9 ve iekler Byr10de, bakiileri
Bekir ve layn aile bykleri zerinden bu soruna deinir.
1960larda Gmlcine civarnda bir Trk kynde geen Azap
Topraklar, Rumlarn basksna dayanamayan Mehmet ve ailesinin
Yunanistandan Trkiyeye ka ile balar. Yazar, Mehmetin tankln-
da, olaylar, geriye dn tekniiyle Sonun Balangc balyla anlatr.
Kydeki Rum karakolu, din ve mill adan Trkleri asimile etmeye al-
makta, buna direnenlere trl ikenceler etmektedir. Romann bakiisi
9 Emine Insu, Azap Topraklar, Elips Kitap, 5. Bask, Ankara 2009. Yaplan alntlar bu baskya
aittir.
10 Emine Insu, iekler Byr, Elips Kitap, 4. Bask, Ankara 2008. Yaplan alntlar bu baskya
aittir.
Bekir ve etrafndaki bir avu bilinli aydn, bu gidie bir dur demek niye-
tindedir; ancak artlarn olgunlamasn beklemek zorundadrlar. Bunlar
iinde Bekir, hem kylnn ortak akl hem de Rumlarn ekindii biridir.
Bekir, bu nc kiiliini Kaptan naml dedesine borludur. Dedesi, kendisi
gibi yiit arkadalaryla etelere kar koymutur:
O gnler, bugnlerden daha m kolayd ne? yle. Bir kez atlar vard,
kllar vard. Yiitleri vard, Selim Bey vard. Sngye davrandklar gibi
dman iine dalan, ak atl, al atl yiitlerin komutanyd Selim Bey. yle
anlatrd Kaptan. Bulgarlarn Domizciyef etesini de telef eden Selim Bey.
O Domizciyef ki, nne dmemek, gzne arpmamak iin sndkla-
r maaralarda, kovuklarda a susuz krlyordu Trk kylleri. (Insu,
2009: 34)
Yine 1960larda, Bulgaristann Yenipazar, Pazarck, Razgrat, umnu
dolaylarnda geen iekler Byrde ise Jivkovun, Trk nfusu eritme
ve asimilasyon politikalarna ek olarak Trkleri komnist dzenin sadk
yoldalar klma abas da ilenir. Azap Topraklarnda Trkleri, bulun-
duklar topraklardan karmak, ge srklemek iin uygulanan basklar,
iekler Byrde komnist-Bulgar bireyler haline getirme amacna d-
nr; nk komnist dzenin tarlada, fabrikada, yolda, kolektilerde
alacak igcne ihtiyac vardr. Romann bilinli bakiisi lay da tpk
Bekir gibi dedesini kendisine rnek almaktadr. Dedesi Hseyin Pehlivan,
Kaptan gibi dalarda Bulgar ekyalaryla mcadele etmitir:
Prenslik devrinde bizim blgelere btn asker mntka yapmlard;
medreseleri, camileri hep asker klas yapmlard. Ahalinin elinden top-
raklarn zorla alp, itiraz edeni kesiyorlard. Sk sk da gece basknlar ya-
parlar, btn bir ky kltan geirir yahut atee verirlerdi. Hem askerler ya-
pard bu ii, daa km ekyalar zaten biliyorsun! (Insu, 2008: 66-67)
Ekyalarn bu basknlarna karlk Hseyin Pehlivan, arkada akr
smail, reisleri Aziz Beyle birlikte dalarda Bulgarlara pusu kurar, Bulgar
etelerine baskn yaparlar. Hepsi de ete muharebesini ok iyi kavram
yiitlerdir (Insu, 2008: 67). Hseyin Pehlivann babas Emin Pehlivan
ise etelerden nce Bulgarlarn Osmanlya isyann yaam, nice aclar
grmtr:
Kan davas vard, kan! Bugn dost deyip, koruduu arka kt
Bulgarn, yarn Rusun yannda, kendisini balta ile doramaya geldiini
grm. Anasnn ban tala ezdiklerini grm. Onu bir gzel balayp,
gznn nnde anasnn rzna gemiler, sonra da kafasn tala ezmi-
ler. Yaa ite byle uaam. Ninenin beyni bu topraklara gbre olmu. ()
NeyseeEmin Pehlivan kl pay kurtulunca lmden, kam. Ertesi yl,
93 Harbi patlaynca da, gitmi Yenipazardaki Osmanl birliine katlm.
(Insu, 2008: 62-63)
Savatan nce komita ve etelerin zulmne urayan Balkan Trkleri,

sava srasnda da zulme uram, ge zorlanm, ac dolu gnler geir-
mitir.
b. Balkan Sava Srasnda Trklere Yaplan Zulmler:

Balkan Harpleri srasnda ve sonrasnda yaanan zulmler 19. ve 20. yy.
tarihindeki en nemli dramlardan biridir (Aanolu, 2012: 73). Sivillere
uygulanan mezalimler, Balkan Trklerini yerinden yurdundan etmi, ac
hatralaryla sonraki kuaklarn hafzasna kaznmtr.
Azap Topraklarnda, iinde bulunduu mkl durum karsnda -
zm retmeye alan Bekir, dedesi Kaptan dnerek Balkan Sava yl-
larnda yaananlar aklna getirir:
Yl 1912-1913! Analar balarn soktuklar kovuklarda, bebeklerin sesi
duyulmasn diye zerlerine abanyorlar beraberce bouluyorlard. Bat
Trakyada Trkler akn, perian ve yalnz! (Insu, 2009: 34)
Tm bu yaananlar karsnda Babali akn ve aciz iindedir. Buna
karlk Balkan mtteikleri, Balkan Trklerine trl ekilde zulmetmek-
tedir:
Balkan mtteiklerinin ise, dnk efendilerinin ocuklarna ettikleri
ikence korkun; kyleri yakyorlar, tazelere, dullara, yetmilik ihtiyarla-
ra tecavz ediyorlar. lenlerden alamayp hrslarn, cesetleri doruyor-
lar. Sonra da et paralar stnde hora tepiyorlar. Hoplayan Yunan ar-
altnda, paralanm etler zplayp dalyor. Kesik kafalar top oluyor.
Kocalarn gzlerini balayp karlarnn ellerine sng verip ldr! diyor-
lar. (Insu, 2009: 35)
Kyde pe pee yaanan trajik olaylar eli kolu bal halde seyretmek,
Bekirin gcne gitmektedir. Ne var ki fevri davranp ileri daha da iinden
klmaz hale getirmekten korkmaktadr.
Az m anlatt Kaptan; kadnlar, oluk ocuu camilere doldurup da gaz
dkp yaktklarn? Kaptann amcasnn enesine gem vurup drt ayak s-
tnde gezdirmiler. Belini vura vura krp srklemiler. Hainlik bitse, icat
eder Rum soyu, bilir Bekir. (Insu, 2009: 41)
c. Sava Sonrasnda Kurulan Balkan Devletleri Tarafndan

Trklere Uygulanan Yldrma ve Asimilasyon Politikalar:
Balkan Savalar ncesinde ve sava srasnda yaplan zulmler, uygulanan
soykrmlar, sava sonrasnda Balkan corafyasnda kurulan ulus devletler
tarafndan devam ettirilir. Aanolu (2012: 358)nun da belirttii zere;
Balkanlarda Osmanldan kopan tm corafyalarda ortaya kan ulus dev-
let ideolojileri, bir dmanlk duygusu yaratmtr. Bu dmanlk, blgede

artk teki konumuna den Trk vatandalarna ynelir. Ykselen bir
deer, deta bir akm haline gelen Trk dmanl, yldrma ve asimilas-
yon politikalaryla somutlar. Bu balamda; Trk ve dnya kamuoyunu
uzun mddet megul eden sz konusu politikalar, zellikle, Yunanistan ve
Bulgaristanda kalan Trklere uygulanr.
1. Yunanistann Trklere Uygulad Yldrma, Bask ve

Asimilasyon Politikalar:
Esasen, Balkanlarda, 1821deki Yunan ayaklanmasyla balayan Yunan me-
zalimi, 1923 Nfus Mbadelesinden sonra ulus devlet ideolojisiyle beslen-
mi ve sonular gnmze kadar uzanan olaylar yaanmtr. Yunanistan
ulus devlet ideolojisi, Bat Trakya Trklerini fazlasyla etkilemi, her ge-
en gn artan bask ve insanlk d muameleler sonucunda, Bat Trakya
Trkleri Trkiyeye g etmiler ve bu sre son yllara kadar devam etmi-
tir (Aanolu, 2012: 358).
te Emine Insu, Azap Topraklar adl romannda, kendisinin deyiiy-
le Bat Trakyada yaayan ve her dakika kan kusan insanlarn hikyesi
ni (Insu, 2009: 7) anlatma gayretindedir. Eser, 1960larda Gmlcine
yaknlarnda bir Trk kynde gemekle birlikte Balkan Savalarndan bu
yana Trklerin yaadklar dram, hemen hemen hi deimemektedir.
Trklerin aznlk haklar Lozan Anlamas ile gvence altna alnm
olmasna ramen, Yunanistan bu anlamay zaman zaman ihlal etmekte ve
eitli uygulamalar ile Bat Trakyada yaayan Mslman Trk aznl ta-
mamen asimile etmek iin sistemli bir politika izlemektedir. (Tun Yaar,
2006: 39)
Yrtlen asimilasyon politikalarnn nihai hedei, Trkleri ge zorla-
mak, bylelikle uyguladklar etnik temizlik neticesinde blgeyi tamamen
Rum nfusa ait klmaktr. Nitekim Azap Topraklar, yaananlara taham-
ml edemeyen Mehmet ile ei Sakinenin Trkiyeye ka ile balar. Yazar,
Mehmetin tanklndan yararlanarak olaylar geriye dnlerle anlatr.
yle ki Mehmet, kyde olaan hale gelmi lmlerin, insanla smayan
ikence sahnelerinin ilk elden tandr ve hepsini gn gece yazar
Emine Insuya anlatr (Insu, 2009: 16; 18).
Buna gre, Bat Trakyada Trklere ynelik izlenen yldrma ve asimi-
lasyon politikalarnn ilki, toprak meselesidir. yle ki yasak blge ilan
edilen ve Rum karakolu araclyla deta dikta ynetimiyle idare edilen
kyde, Rumlar, her trl hukuk sreci hie sayarak Trk topraklarna
el koymakta, topran satmak istemeyenleri ise ar ekilde cezalandr-
maktadr. Romanda, ata yadigr topran Rumlara satmak istemeyen
Mahmut Aa, karakol komutan Niko tarafndan bir trl ikna edilemeyin-
ce kz Muhsine, karakola arlarak ar bir ikenceden geirilir. Gen kz,

bu ikenceden sonra fazla yaamaz.
Mahmut Aann yznde izgiler donmutu. Kirpiklerinin arasn-
dan bakt Nikoya, ses karmad. Bodruma indi. Yolu iyi bilirdi, ka kii-
yi srtlam karmt oradannce karanln iinde bir ey gremedi.
Yank kokusu, rm soan kokusu arpt burnuna. Keskin bir sigara
duman vard, tkand, ksrd. Adm atmaktan korkarak arand. Birden
Muhsinenin beyaz, plak vcudunu seti. Eildi, kzl nemli topran s-
tnde serilmi yatyor. Gzleri prl prl, alabildiine ak; ilerinde ne kor-
ku ne strap! (Insu, 2009: 19)
Bu byk acya ramen toprandan vazgemeyen Mahmut Aa,
Nikoyu ldrr. Hem cn alm hem de namusunu temizlemitir. ok
gemeden Nikonun muavini Haritatos da onu belini krarak ldrr.
Burada Rumlar, topraklarn satn alarak bir yandan Trkleri ge zor-
lamakta dier yandan da onlar, topraklaryla can gvenlikleri arasnda bir
seime itmektedir. Vatan bildikleri topraklarndan vazgemeyen Trkler,
bu yolda tm zorluklar sineye ekmektedir. Topran satmak istemeyen,
bu uurda kz Muhsineyi kurban veren Mahmut Aayla kars arasndaki
diyalog, bu adan, nemlidir:
-Satsaydn u yere batasca arsay, satsaydn. yi mi oldu imdi? Kr
inadn yznden, bir kara toprak uruna, toprak ettiler kzmzyi mi
oldu imdi?
-Amentbillahi..
-Sat dedim, o kadar sat dedim
-Ve melaiketuhu
-ok da para verdiler; alp memlekete giderdik
-Ve ktbihi
Mahmut Aa, smkrd, sonra dnp karsna bakt:
- Hibir yere gidiim yok kar. Yok yahu! A be benim memleketim bu-
ras.
-Senin memleketin olsa, kznn bana bu i gelmezdi. Senin memleke-
tinmi, th
-Tabii benim yahu, tabii benimBu zorbalara m brakrm ben topra-
m? Allah yazdysa bozsunDedemden miras bana bu yerler, miras haktr
kar, hak! (Insu, 2009: 22-23)
Toprak, Bat Trakya Trknn varolu mcadelesinin simgesidir
deta. zerlerindeki baskdan ne kadar bunalsalar da onlar gitmekten al-
koyan yine topraktr. Kendilerine atalarndan miras kalan toprak uruna

yurtlarn Yunana terk etmezler. Aralarndan Trkiyeye g etmek isteye-
ne de bu yzden kar karlar. Nitekim Fatma, Trkiyeye gitmek istedii
iin Sakineye ok kzar:
-A be sen deli misin? Gideceim de Yunan gvurunun ekmeine ball
ya m sreceim; ona m brakacam baba topram? Th yazk sana
Mari Sakine, a be sen kimin kzsn? Rahmetli babacn ev yerceizini satma-
d da, sopasn alp beklediydi toprann banda yahu! (Insu, 2009: 76)
Romann bakiisi Bekir de toprak zerinde srarla durur:
Gnlerce yol yrm gibi bitkin, iskemleye kt mrldand: Hepsi
bir kara topran uruna yahuKekem insan topraktan yaratmasaydn,
belki bu ekime olmazd o zaman. Olmazd ya. A be toprak insan topra
istiyor; hayvandan da aa oluyor, canavardan da beter. Bat Trakyada da
hl byledir. Allahm sen hi Bat Trakyay grmez misin?
Sonra kara topra dnd, onunla konutu: Canna yandmn top-
ra, senden geldik a be, ekininle suyunla yourdun, besledin bizi de imdi
bu rezillik niye? Hep senin uruna. Ezmek lazm seni ezmekKaptann
atlarnn nallar yetmemi yeni nallar yeni atllar gerek. stemiyorum eksik
olsun ekinin, ttnn, seni ayaklarmn altnda salam greyim yeter
(Insu, 2009: 32-33)
Bunun iindir ki Bekir, Hristonun kamas yolundaki telkinlerine ku-
lak asmaz:
-Gitmem Hristo. A be benim topram buras. Yerim yurdum buras
yahu. Gitmem bir yere. (Insu, 2009: 34)
Mahmut Aadan baka Hseyin Aa da topran Ruma kaptrmamak
iin ok mcadele eder. Ancak mahkeme kararn hie sayan karakol, ar-
say belediye meras olarak gstermeyi baarr. Fahi iyatlarla Trklerin
topran satn alan Rumlar, Trkler aras arsa al-veriini yasaklamtr.
Yllar nce Osman Daydan ald tarlay bir sre koyun al olarak kul-
landktan sonra ekmeye karar veren Hseyin Aaya nce Niko, sonrasnda
da Binba Soidis, bundan dolay gz atrmaz. Aann hukuk mcadelesi
de tarlann kendisine ait olduunu kantlamasna yetmez. aresiz olanlar
kabullenen Hseyin Aa, kahvede Bekire her eyi anlatr:
-A be ahretlik, Rumlar gbek atyor nmzde, bir para toprak sata-
lm diye.
-Soidis diyor ki; burada arsa satn almann yasak olduunu bilmiyor
muydun?
-Daha anlamadn m yahu? Onlara satarsan helal bize satarsan haram!
-Yani imdi hesapa Osman daynn m oluyormu o ev yerceizi?

-A be ben rahmetliye para saydm be para
-Ahretlik, kim takar senin paran?!
-Yine mahkemeye mracaat et Hseyin Aa, dedi Bekir.
Hepsi gld. (Insu, 2009: 98)
Dahas Binba Soidis, arsay belediyeye geirmekle kalmaz, zerine,
dardan getirtilecek Rumlara ev yaptrlmasna karar verir. Mahmut
Aann lm frsat bilinerek onun arsasna da el konmu ve zerine kilise
yaptrlmas kararlatrlmtr. Tm bunlar gstermektedir ki Mslman-
Trk halka uygulanan kanun sistemi, ne mantkla ne de evrensel in-
san haklaryla uyuur trdendir (Koal, 2010: 144). Ayrca Bat Trakya
Trklerinin yaamnda her eyden nce gelmekte olan toprak, Rumlarn
nezdinde, en temel ikence vesilesi saylmaktadr. yle ki bu ikencenin
gelip dayand nokta, onlar Trkiyeye g ettirmektir. Bekirin kyl
zerindeki nfuzundan holanmayan Binba Soidis, onu kendisiyle ibir-
liine davet etmekte ve sk sk karakola arp nabzn lmektedir. Bir ke-
resinde, aralarnda geen bir konumada, Soidis, gitmek isteyenlere engel
olunmayacan hissettirir:
-Trkz diye inat eden sizsiniz; yleyse Trkiye pek uzakta deil, gide-
bilirsiniz; biz sadece tedbir alyoruz
-Gitmek isteyenlere gz yumarak, hatta yardm ederek deil mi?
(Insu, 2009: 214)
Bu konuda Temen Yuannisin azn arayan Hristo da karakolun bu
niyetini sezer. Yuannis, uygulanan basklar neticesinde Trk nfusun bi-
rer ikier cehennem olacaklarn ngrr (Insu, 2009: 220). Bu ng-
rden dolay, zorla Trklerin topraklarna el konulmakta, bu topraklarda
Rumlar iskn edilmekte, bir anlamda, gelecee yatrm yaplmaktadr.
Toprak ve nfus dengesini kendi lehine deitirmeyi amalayan Yunan
ynetimi, srekli olarak blgeye Rum nfusu yerletirmekte ve uzun vadeli
kredilerle Rumlar toprak almaya zendirmektedir. (Tun Yaar, 2006:
60)
Toprak sorununu takip eden ikinci nemli mesele, kimlik sorunu-
dur. Bu da kendi iinde milliyet, eitim ve din olarak e ayrlmakla birlik-
te meselenin z, o topraklarda, Trkleri, Trk ve Mslman kalarak ya-
atmamaya dayanr. Bu konuda ynetimin temel tezi, blgedeki Trklerin,
aslnda Grek soyundan geldikleridir. Bunun iin de Trk nfusa srekli
Grek soyundan geldiklerine, kendilerini Mslman olmu Rum olarak ka-
bul etmeleri gerektiine dair propaganda yaplr. Onlara gre, kyl, ken-
dini Trk sanan kzler dir (Insu, 2009: 20; 67).
Mahmut Aann Nikoyu ldrmesinden sonra kye gelen Binba

Soidis, bir Trkn bir Rumu ldrme cretine ok kzmtr. Kyl, onu
bu denli fkeli grmeye alkn deildir:
Oysa binba genellikle yumuak davranr, usul usul konuurdu.
Siz aslnda Rumsunuz, Yunanlsnz, derdi. Trklkle hibir ilginiz
yok. Osmanllar sizi Mslman yapm, kendinizi Trk sanmsnz. Hem
biliyor musunuz, Trkiye imdi eriat yasaklyor? Hlbuki biz size kar-
myoruz. Mekteplerinizde Kuran harleri retiyoruz. Sizleri Mslman
Yunan kabul ediyoruz. (Insu, 2009: 55)
Benzer ekilde, kye yeni atand srada, Temen Yuannis de Bekire,
yapt aratrmalar neticesinde ky halknn Grek soyundan geldiini
rendiini, ilmin bunu kantladn syler. Ona gre, halkn kafasna
Trklk mikrobu girmitir ve onlar hasta kabul etmek gerekir. te bu has-
ta halka Trk olmayp Grek soyundan olduklarn ve Yunan devletine ka-
ytsz artsz balanmalarn temin iin Bekirin yardmna ihtiyac vardr
(Insu, 2009: 123-124). Grlyor ki Trk dmanl, devlet politikas
haline getirilmitir ve yneticinin adnn Niko, Soidis ya da Yuannis olma-
s bu gerei deitirmez; onlar, bu politikann sadk birer uygulayclardr
(Kaplan, 1990a: 58).
Sz konusu politikann bir uzants da okullarda verilen eitimdir.
Trk dmanl ve kylnn zihninden Trk mill kimliini silme plan,
o boyuttadr ki ocuklarn eitim grd ilkokula Trk Okulu tabelas
aslmas dahi yasaklanmtr. Okulun mill duyarll gelimi retmeni
Aydn Bey, krmz stne beyaz Trk Okulu yazan koskoca bir tabela ha-
zrlar. Niko, tabelay grnce acilen Aydn Beyi karakola artr:
-Ne halt etmisin be? imdi gidip indireceksin o tabelay.
-Niin?
-Niini var m be? Trk msnz siz de Trk yazarsnz oraya?
-Evet, Trkz
-Hayr, deilsiniz. SizSiz kendinizi Trk sanan kzlersiniz. Belki ka-
rakaan, belki pomak, belki de ingenesiniz. Mslman olmusunuz diye
Trk sanyorsunuz kendinizi (Insu, 2009: 67)
Bu konumann ardndan tabelay, beyaz stne mavi Mslman ya-
zlacak ekilde deitirmesini ister. Aydn Bey, Yunan kanunlarnn ken-
dilerine salad haklardan sz edince bir kez daha Yunan karakolunun
keyf yaptrmlar devreye girer ve Aydn Bey, Niko tarafndan ldresiye
dvlr. Bu da yetmez, ky encmenine bask yaparak Aydn Beyin yeni-
den retmen olarak atanamamasn salar. stelik Trk Okulu tabelas
kaldrlm, yerine mavi zerine beyaz, koskocaman bir Mslman Okulu
tabelas aslmtr (Insu, 2009: 67-71). Niko, halk arasnda honutsuzluk

uyandrdn fark edince de Kzm Hocadan yardm ister:
-Syle onlara, dedi. Aydn sizin dininize kar geliyordu. Okul tabelas-
na, Mslman yazlsn istemiyordu. Bu ne demek? Demek ki Mslmanla
dman. Anladn m vire? Syle bunu kyllere. Trkz diye ikilik sok-
mak istiyordu ocuklarn kafasna. Kuran harlerini istemiyordu, gvur
Trkiyenin harlerini kullanyordu. (Insu, 2009: 72)
Aydn Beyin okulla iliiinin kesilmesinin ardndan Nikonun isteiyle
yerine Hasan, retmenlie tayin edilir. Hasan, Aydn Beyin ve kydeki
dier milliyeti nfusun aksine Rumlarla iyi geinen, idare etmesi kolay
bir adamdr. Bu yn, zellikle Nikonun iine yarar; sk sk onu karakola
artp ocuklara okulda ne reteceini belletir. Nitekim o yl okulun a-
lnda Niko, okula gelmi ve ilk dersi o ilemitir. ocuklara eker datp
Yunan marlar sylettikten sonra onlara Yunan propagandas yapar:
-Sizlerin en ok sevdiiniz kimseler annelerinizdir, deil mi?
-Evet.
-Anneleriniz en ok kimi sever?
-Bizi.
-Aferin, ite bildiniz, ocuklar. imdi sizlerin bizlerin asl annemiz
kimdir, biliyor musunuz bakalm? renin, asl annemiz Yunanistandr.
Hepiniz onu ok sevin. nk o, hepinizi her eyden ok sevmektedir. Nasl
bir evin iine iki anne girerse sevgi ortadan kalkar, biri dman kesilirse,
asl anneniz olan Yunanistann yanna da baka bir anne getirirseniz; size
olan sevgisi azalr, sizi scak kucana almaz. Marlarda bahsettiiniz ha
iareti bayramzn semboldr. Onu da vatanmz kadar sevmeliyiz. Bu
sevgimize hibir ey karmamaldr. (Insu, 2009: 73-74)
Yine Daskalos Kosta adl bir retmen de zaman zaman dersleri
Hasandan devralp ocuklara Rum mar retir (Insu, 2009: 126). Rum
propagandas ve Trk dmanl o noktadadr ki Trkl iaret eden her
sembol yasaklanmtr:
Ay yldzl bayrak, ay yldz, hatta krmz renk dmanl vardr
Yunanistanda. Srp giden. Aydn Beyin snfn ssledii krmz gropon
ktlarna karmt Niko, Trk mill renklerini ocuklara telkin ediyor.
diye hakknda rapor dzmt. Hi de bitecei yok gibidir bu dmanln.
Kara kara bulutlar toplanmtr gkte; Bat Trakya stne stne iner bu-
lutlar, bir hal bayrak dalgalanr balarnda, an sesleri doldurur kulakla-
rn (Insu, 2009: 74)
Temen Yuannis de kendi yaptrd kilisenin al treninden sonra
Binba Soidis, Hasan ve Kzm Hocayla birlikte camiye gider. Hattatn
minberin stne yapt ay yldz, Soidisin gznden kamaz:

-Bu ay yldzn ne ii var burada?
-Buradaki ay Allah, yldz da peygamberimizi temsil ediyor.
-Silin onlar! Soidis gld. Sizin peygamberiniz nereden yldz olacak-
m, oband o, halis oban.
Kzm Hoca bozuldu, bir eyler sylemek istedi, beceremedi, yutkundu.
Soidis, onun omzunu okad:
-Sen azck kiliseye git de papaz dinle, bak o say anlatsn sana, krle-
rin gzn aard sa, ok mucizesi vard. Sizinkinin obanlndan baka
nesi var?
Soidis glmeye balad, sonra gz eski saatli takvimlerin altlklarna
iliti, ciddileti:
-Bunlar nedir?
-Eski takvimler, Trk takvimleri.
-Sizin Trkiye ile ne ilginiz var be, Bir Yunan takvimi koyamadnz m?
-Aydn Bey Trkiyeden getirmiti.
-Kaldrn atn onlar, Trke yazlarn ii yok burada. (Insu, 2009:
210-211)
Rumlar, Trk nfusa Trk olduunu unutturup Yunan propaganda-
s yaparken dini, emellerine let etmekten de geri durmazlar. Bu konuda,
Mslmanlk, hem kylnn Trkiyeyle manev ban srdrmesini en-
gellemek hem de kylnn arasna nifak sokmak iin bulunmaz bir aratr.
Trklerin dinini yaamasna karmayan Yunan hkmeti, onlar, Trkiye
eriat yasaklyor, kadnlarn ban ayor diyerek Trkiye aleyhine k-
krtmaya alr. Bylece bu dncelere inananlar ve inanmayanlar ek-
linde Trkler arasnda ikilik yaratmay baarr. Bunu da halkn manev
nderleri din adamlar zerinden salar. Nitekim olaylar, yazar Emine
Insuya aktaran Mehmet, kydeki Ak Hoca-Kzm Hoca ikilii zerinden
bu duruma iaret eder.
Kyn eski imam Ak Hocann, Trklkle Mslmanl birletiren
mutedil konumalar, kylleri birlik beraberlik iinde kenetlenmeye
sevk edince blgede huzursuzluk isteyen karakol, bundan holanmaz ve
Ak Hocay grevden alp yerine Kzm Hocay getirir. Kzm Hoca da
znde iyi bir insan olmakla birlikte Trklkle Mslmanl ayran ko-
numalaryla Rumlarn ekmeine ya srer. Ayrca o, Trkiyenin laik bir
devlet olma yolunda att admlar da eletirmekte ve kylye Trkiyeyi
ktlemektedir. Bir taraftan Ak Hocann birletirici dier taraftan Kzm
Hocann ayrc konumalar, cemaatin kafasn kartrm ve kyl, hem

Trkiye hem de Trk ve Mslman olmak hususunda ikiye blnmtr.
te Mehmete gre, bu Ak Hoca - Kzm Hoca ikilii, btn Bat Trakyay
sarmtr:
te byle, gvur, dinimizin cahil hocalaryla ve hurafelerle bizi vurma-
ya balad. Bir Mslman-Trk ayrl kard nce. Trkiyenin karma-
d eriat kurallarn bize yasaklam gibi gsterdi. Kendisi onlar serbest
brakt. Bu yzden ordakilerin Trkiyeye yabanc deceklerini, dman
olacaklarn umdu. Okullara Trk yerine Mslman okulu yazdrmas da
hep ayn hesap. Sonracma, tabii biz de insanz, hele orada ok eziyet gr-
dmz iin br dnyadan iyi eyler bekliyoruz. Byle ikilik balad.
dareciler Trke kzgn olan tuttular, pek eziyet etmediler. brlerinin ise
analarndan emdikleri st burunlarndan getirdiler. Bu yzden de d-
manlk artt. ki taraf birbirlerini sulad. Ha bu iki grup da kendileri iin
cemiyetler, dernekler ilan kurdu. Onlarn da tesiri oldu tabii halkn ikiye
blnmesineZaten olsa olsa yz bin, yz yirmi bin Trk yaar oralarda.
Byle blnrse, Allah etmesin ama abuk tkenir soyumuz. (Insu,
2009: 66)
Ne var ki Rumlarn, slamiyete kar hassas bir tavr sergilemesi, gs-
termeliktir. Esas hedef, blgedeki Trklerin de Hristiyanlatrlmasdr.
Bunun iin Mahmut Aann el konulan arsasna bir kilise yaplmas, civar-
dan Rumlarn da Hseyin Aann arsasna yaplacak evlerde iskn edil-
mesi, bylelikle de blgenin demograik haritasnn zorla deitirilmesi
planlanmtr.
-Kynzde bir kilise yok, yapmak lazm deil mi?
Bekir irkildi:
-Herkes Mslmandr.
-Evet, imdilik yle. Fakat ilerisini de dnmek lazm; bir papaz, sizin
cahil hocalarnzdan ok daha faydalar olur kylye. Ben sizi dnmek
mecburiyetindeyim. Sonra buras gerekten gzel bir yer. Niin birka
Rum kardeiniz de gelip yerlemesin, deil mi? (Insu, 2009: 124-125)
Trklerin iine Hristiyan Rumlarn sokulmas, onlar bir kere daha
aznlk statsne indirgeyecek, gittike oalan Rum nfusun iinde eriye-
rek yok olmalarnn n alacaktr.
Bu temel meselelerin yan sra Rum karakolu, Trklerin kyden da-
r kn yasaklam, yalnzca zorunlu hallerde izin kdyla kmalarna
msaade etmi; hastanelerde tedavi grmelerine engel olmu; ekip bie-
cekleri rne, yetitirdikleri hayvana karm; phelendii kiileri jan-
darmaya takip ettirmi, bazen ky dna srm, bazen de gizlice ldrt-
mtr.
Sanatkr Aristokratlndan Cemiyetle Barma Yolunda Yakup Kadrinin Rahmet Hikyesi / Harika Durgun 191
Emine Insu, Bat Trakya Trklerinin varolu mcadelesine dair bu te-

mel meseleleri, belli ahslarn etrafnda somutlatrarak iler. Bunun iin,
Insunun birbirine zt tipler yaratt grlr. Zira Kaplan (1990a:58)n
da belirttii zere; Azap Topraklar, tiplerin ztl esasna gre dzenlen-
mi bir romandr. Birbirine zt bu tipler yledir:
Ak Hoca - Kzm Hoca
Bekir - Hasan
Aydn Bey - Hasan
Nazl - Sakine
yi-kt, olumlu-olumsuz olarak da adlandrlabilecek bu tipler, ro-

mann mesajnn taycs durumundadr. Yazar, yaratt zt kiiliklerle
meseleleri ok ynl gstermeyi baarm, bylece bir yandan romannn
tezini glendirirken dier yandan da kahramanlarn birer karton igr
olmaktan kurtarmtr.
Emine Insu, Azap Topraklarn yazdktan on yl sonra bu kez
Bulgaristan Trklerinin dramn ileyen bir roman kaleme alr. 1979 tarihli
iekler Byr, temelde, Azap Topraklaryla ayn sorunlar paylamakla
birlikte Bulgar zulmne ilave olarak komnizm basksndan da bahseder.
Bu roman, kzl rejim penesindeki Bulgaristan Trklerinin hrriyet sev-
dasn anlatr (Duman, 2007: 56).
2. Bulgaristann Trklere Uygulad Yldrma, Bask ve

Asimilasyon Politikalar:
Aanolu (2012: 79)nun da iaret ettii gibi; Balkan kavimleri iinde hem
1877-78 hem 1912 hem de sonrasnda yaptklar mezalim asndan kim-
se Bulgarlar geemez. 93 Harbinde Bulgarlarn en byk yardmcs olan
Ruslar, komnist rejime geilmesinden sonra da Bulgaristann hamisidir
ve Trklere ynelik basklarda ikisinin birletii grlr. Komnist rejime
geildikten sonra Trkler zerinde artan asimilasyon politikalar nedeniyle
zellikle 1989a kadar Bulgaristandan Trkiyeye youn gler yaanm-
tr.
Emine Insu da iekler Byr adl romannda; 1960l yllarda,
Yenipazar, Pazarck, Razgrat, umnu dolaylarndaki bir kyde, baskc
komnist Bulgar ynetimiyle mill-din kimliklerine sahip kmak iste-
yen Trkler arasndaki mcadeleyi anlatr. Adn, akabardak da denilen
kardelen ieinden alan romanda, romann bakiisi layn, Bulgar esa-
retiyle savam, akabardaklarn kar delerek hayata tutunma abasyla
zdeletirilir. Bir baka deyile; akabardaklar (kardelenler), Bulgaristan
Trklerinin bamszl uruna akn feda eden lay sembolize eder
(Tuncer, 1999: 384).
Bu romanda da Azap Topraklarnda olduu gibi, Trklerin hayatnda-

ki en deerli varlk, toprak tr. Komnist rejimden dolay kimsenin zel
mlk sahibi olamad bir dzende, toprak, mlkiyet sorunuyla birlikte
ele alnr. Buna gre; hkmet, her haneye bir inek, birka koyun ve iste-
dii kadar tavuk besleme izni vermitir. Hayvan olanlarn be dekar zel
topraa sahip olma hakk da vardr. Ancak uygulama, TeKeZeSe bakan-
na kalmtr. Topran datmnda partili Trkler ve partiye ye olmayan
Trkler en sona braklmtr. Annesi, babas ve dedesiyle yaayan layn,
ailesine ait topraklara da devlete el konulmutur:
Bizim topramz yoktu. 1956 ylnda Todor Jivkof parti yneticisi se-
ilince, 44ten sonra elde avuta kalan son toprak paralarn da devletle-
tirmek iin byk bir Aydnlatma kampanyasna girimi, bizim son ba
yle gitmi (Insu, 2008: 48)
Azap Topraklarnda Trkleri, Bat Trakyadan g ettirmek iin Rumlar
tarafndan cebren satn alnan Trk topraklar, iekler Byrde kom-
nist rejim gerei, yine cebren, devletletirilmitir. Burada, devletletirilen
topraklarda, topran ekilip biilmesi iin igcne ihtiya duyulduundan
Trklerin g etmesinin nne geilir. yle ki Trkiyeye g edip giden-
ler hakknda orada casus diye tutuklanp idam edildiklerine dair rivayetler
yayarlar (Insu, 2008: 57). Trkler, bulunduklar kyden bir baka kente
tanmak istediklerinde bile oturduklar evi devlete balamalar istenir.
Ancak ne yaparlarsa yapsnlar Trklerdeki mill uuru ldremediklerinde
ekin gidin Anadolunuza be, ekin gidin (Insu, 2008: 335) derler.
Bununla birlikte, Bulgarn Osmanlya bakaldrndan beri trl ce-
falar eken, Bulgar karsndaki varolu mcadelesi uruna nice insann
topraa veren Trklerin hayatnda, toprak, salt devlet eliyle kamulatr-
lan bir arazi deil, vatanla, milletle edeer bir kavramdr.
Dedem, Toprak derdi. Tutkusu topraa, ilesi toprak iindi. Btn
deer kavramlarn toprak timsalletirmiti. Vatan, millet, ana, iyilik, sa-
br, g, bereket, emek, hakVe hepsi adna: Toprak!
Abe toprak vefaldr, dosttur, bizimdir! Emeimizdir, hakkmzdr.
Avucuna alp yle bir sktn m, yrein spscak oluverir. Sanrm avu-
cumdan, yreime giden damarlara iler oyledir.
Derken, sesi sertleir, aclar:
Bu toprak bizimdir be, inkr edemez bunu. Uaam, uaam biz vcutla-
rmz gbre ettik ona. (Insu, 2008: 49)
Gerekten de Hseyin Pehlivann babas Emin Pehlivan, ninesi, o-
cukluunda kendisi, 1876 Bulgar isyanndan beri harbi, katliam, binlerce
insann gn, glerdeki telei grm; yaknlarn, komularn, arka-
dalarn Balkan topraklarna gbre etmitir. anakkalede Trkiye iin sa-
vam olmasna ramen, her bir tarafnda bir baka sevgilinin uyuduu
(Insu, 2008: 71) Balkan topraklarn terk edememitir. lay ise dedesinin
aksine bir yaknlk duymaz topraa. O da Azap Topraklarnn Bekiri gibi,
iten ie fke duyar. Ona gre toprak, kendisine sahip olana hizmet eden
dii bir kledir; nk ilenen tohum, onun deil Bulgarndr, Rusundur.
Toprak ve zerindekiler, insanlar dahil, her ey devletin, dolaysyla parti-
nin ve TeKeZeSenindir. Ancak ve ancak zerinde kendi ekini boy verdii
zaman topra sahiplenebilecektir lay (Insu, 2008: 49).
Vatan bildikleri topraklarnn devletletirilmesine kar kama-
salar da onunla olan manev balarn koparmayan Trkler, 1960lar
Bulgaristannda gerek bir lm-kalm sava iindedirler. Rusyaya kayt-
sz artsz bal Jivkov hkmeti, bir yandan Osmanl-Trk tarihini ktle-
yerek sahip olduklar anl gemii Trk ocuklarnn gznden drmeye
abalamakta dier yandan bunu destekleyen dil, din, eitim politikalaryla
blgedeki Trkleri, silmeye almaktadr. Bu kltr jenosidinin amac,
Trkleri, Bulgar nfusunun iinde eritmek, bylelikle blgeyi etnik olarak
salt Bulgarlardan mteekkil bir corafya klmaktr.
Bunun ilk adm, okullarda Osmanl-Trk tarihi aleyhine pro-
paganda yapmak tr. Kydeki ilkokulun retmeni, Bulgar milliyetini
ve komnizmi vmek iin ocuklar, Osmanlnn barbar ve burjuva ol-
duuna inandrmaya alr. Asrlar boyunca emperyalist Osmanl, bata
Bulgaristan olmak zere pek ok halk smrm, din afyonuyla uyutmu-
tur. Bu konumalar srasnda ok soru soran laya, retmeni, evde en az
be sayfa Osmanl barbarln ve halklar zerindeki smrsn anlatan
bir yaz hazrlamasn syler (Insu, 2008: 27). Bir rencinin kendini
kabul ettirmesi, etkili sosyalizm / komnizm propagandas yapmasna ve
kendi soyunu ktlemesine baldr. Trklk bilincini hibir artta kaybet-
meyen lay, propagandann iine kar propaganday ustalkla yerletire-
rek partiye sadk bir yolda portresi izer. layn kar kutbunda yer alan
Mehmet Ali ise layn dedesi gibi insanlarn Trklk adna yaptklar al-
malarn bo bir abadan ibaret olduunu dnmektedir. Trkl kabul
etmek, tutsakl ya da lm kabul etmektir. laya gre ise Bulgarl ka-
bul etmek, Bulgarlara kpeklik yapmay kabul etmektir. Mehmet Ali, bunu
iddetle reddeder:
-Kpeklik etmek deil, kendimi Bulgar kabul etmek lay, yok baka
bir are, yok! Can cehenneme milliyetin bilmem neyin! Bana Bulgarsn
diyorlar, tamam m, kabul ediyorum; nk bana fayda salayacak olan
Bulgar grnmektir, aslnda hibiri umurumda deil! (Insu, 2008: 78)
Bir sonraki adm, anadil Trkenin yasaklanmas dr. Trk
okullar kapatlm, Bulgarca retime geilmitir ve okulda Trke konu-
mak yasaktr. yle ki gazete ve kitaplarn da Bulgarca aslndan okunmas
zorunlu tutulmutur:
Geen yllarda Trke ve her gn kan bu gazete; dil akmyla beraber

bu sene Bulgarcaya dnm ve haftada kez yaymlanmaya balanm-
t. () Aslnda bu, Trke tedrisat yapan okullarn kapatlmas gibi; Trk
halkna, Bulgarcay ana lisan etme gayretinin bir parasyd. Artk Aziz
Nesin, Yaar Kemal hatta Nazm Hikmetin eserlerini de Trkeden deil,
Bulgarca tercmelerinden okumamz istiyorlard. (Insu, 2008: 43)
Hkmet, yaptn hakl gstermek iin bunun Trk vatandalarnn
yararna bir uygulama olduunu izah etmenin gayretindedir. Onlara gre
bu, ocuklarn eitim hayatlar iin gerekli bir hamledir:
-Biliyorsunuz, yldr Trk okullarn kapatp ocuklarnzn tahsil-
lerini Bulgarca yapmalarn saladk. Niin mi? Parti, sizi dnd iin.
nk Trke okuyan ocuklar lise ve niversite tahsillerinde baarl
olamyorlard. Mekteplerden kye, tarm iiliine dnyorlard. Hlbuki
sizin ocuklarnzn da okuyup yarnn doktorlar, mhendisleri retmen-
leri olmas mmkn. O hlde tek dil, Bulgarcadr yoldalar. (Insu, 2008:
122)
Bunlarn yan sra komnizmin sadk birer yoldalar olmalar iin zel
okullarda eitilmek zere seilen genlere, Trkenin anlalmaz, giderek
kullanlmaz hale gelmesi iin yeni moda Trke ad altnda almalar yap-
trlmaktadr. Zamanla anadili Trkeyi anlayamaz duruma gelen Trkler,
bu durum karsnda Bulgarcaya yneleceklerdir. Bu tarz eitim alanlar-
dan biri de Mehmet Alidir. laya yazd mektupta, gittii okulda bu-
lunduu faist memleketin dilini bozmak adl bir ders grdn yazar
(Insu, 2008: 325). Dier yandan, Trk ve Mslman isimleri gericiliin
ifadesi sayldndan, bu isimleri tayanlar, idareye zorluk karmadan,
kendilerine Bulgar ismi seeceklerdir. Bu uygulamalarla, Jivkov, 1980e
kadar Bulgaristanda, tek Bulgar Milleti kalacana dair beyanat vermitir
(Insu, 2008: 310). Oysaki Atina Antlamas (1913), Yunan Sevri (1920)
ve Lozan Antlamas (1923), Mslman Trk aznln kendi dilini serbest
ekilde kullanabilecei okullar kurma, ynetme ve denetleme hakkna sa-
hip olacan ve devletin, Mslmanlarn nemli oranda bulunduklar yer-
lerde kendi dillerinde eitim grmeleri iin gereken kolaylklar salaya-
can belirtmektedir (Tun Yaar, 2006: 40). Ne var ki ilgili antlamalar
hie sayan tm bu almalar, tpk Azap Topraklarnda Trk nfusu, Grek
soyundan geldiklerine inandrma politikas gibi Bulgaristan Trklerini de
Bulgarlatrma faaliyeti olarak grnr.
Zaten btn ayrlk slamiyetten domu. Osmanllarn gaddar ve bas-
kc siyaseti sonucu, bura halknn bir ksm mecburen Mslmanlam,
giderek din ve milliyet birbirine karm, Mslman Bulgarlar, kendilerini
Trk farz etmiler! (Insu, 2008: 310)
Bylece eitim ve anadilden sonra asimilasyonun nc adm, din
zerinden ilemeye balar. Komnist Bulgarlara gre, din, insanlar zerin-
de afyon etkisine sahiptir. Btn dinler aa yukar byle olmakla birlikte,

bu konuda, zellikle slam dini tehlikelidir. Okullarda Trk ocuklarna
slamn tehlikesi anlatlrken parti temsilcileri de getirttikleri zel konu-
maclarla bu propagandalar destekler:
Selim Bilalof, din tahsili grmt. Bu sebepten, slamiyetin gerici bir
din, orucun shhate ok zararl, tbba aykr, zektn soygun, snnetin ise
ta devri deti olduunu, ok iyi biliyordu! Bu konuda iki eseri mehurdu;
Kadere man ve Zararn Neresinden Dnlse Krdr isimli bu kitapla-
r bizlere satr satr ezberletmilerdi. Konferansa gelen adamlar ve okul-
dakiler bilhassa dururlard bu kitaplarn zerinde; nk Din adamlar
emekilerin smrlmesi iin burjuvann hizmetindedir. cmlesi, bir din
adamnn, yetkili bir azn itirafndan baka bir ey deildi, etkisinin byk
olacan hesap etmilerdi. (Insu, 2008: 44)
Bir sre sonra bu propagandalarla yetinmeyerek gizli ibaresiyle ko-
lektife yeni emirler gelir. Bunlar, Trklerin asimilasyonuna hz kazandr-
mak iin dil, din, milliyet hususlarnda alnacak sert tedbirlerdir:
Kda baktm, ilk madde krmz ile yazlm: Trk dilinin gereksiz-
lii, sonra brleri Eer din semek gerekiyorsa, Bulgar-Ortodoks dini
seilmeli. Trklerin cenazesi Bulgar papazlar nezaretinde gmlmeli.
Trk ve Mslman isimleri gericiliin ifadesidir. Bu yzden bu isimleri
tayanlar, idarelere hibir zorluk karmadan, birer Bulgar ismi seme-
lidirler., Hayvanlar arasnda fark yoktur, bu yzden domuz eti mutlaka
yenmeli. Yakn zamanda, Trk kylerine yalnz domuz eti sevk edilecek-
tir., Evlerinde tavuk, koyun besleyenler bunlar, yakn zamanda domuzla
deitireceklerdir. (Insu, 2008: 332)
Bundan byle kydeki kolektiin almalar, bu ilkeler zerinden yr-
tlecektir. Nitekim parti yetkililerinden Stefan Karov da bunlarn balan-
g olduunu, bu esaslara uyulmazsa gereinin yaplacan ve ldrmeye
varan yetki aldklarn belirtir (Insu, 2008: 335).
Tm bunlara ilave olarak; Trkler, en ar ilerde altrlmakta, izin
kd olmadan kyden dar adm atamamakta, salk hizmetlerinden
hakkyla faydalanamamakta; Trklerin nfusunun artmasna karlk
Bulgarlar douma tevik edilmekte ve Bulgar asll her ailenin nc
ocuunun tm masralarnn devlete karlanaca garanti edilmekte,
milliyetlerini ve dinlerini korumak isteyenler, nce takibe alnp sonra en
ar ekilde cezalandrlmaktadr. Hasl Jivkov hkmeti, Trklere Trk
ve Mslman olarak yaam hakk tanmamakta, onlar, Bulgarlarn iinde
asimile olup kimliksiz, gemisiz bir mankurt olarak yaamaya itmekte-
dir11.
11 Mankurt, Cengiz Aytmatovun Gn Olur Asra Bedel adl romannda ele ald, eski bir efsane-
den yola karak ana uyarlad bir tiptir. Romandaki mankurt efsanesi iin bkz. (Aytmatov,
2005: 142-145), (etin, 2011: 9-13).
Yazar, bu romannda tezini, lay Mehmet Ali ztl zerinden iler.

layn, Trkln sonuna dek muhafaza etmesine karlk Mehmet Ali,
ald ar komnizm eitimi srasnda Peter Jivkov adl Bulgar vatanda-
na dnr. Aralarnda ak gibi bir ban varlna ramen onlar kendi
dnyalarnn insanlardr (Kaplan, 1990b: 61). Azap Topraklarnda ide-
alize edilen Bekirin iekler Byrdeki karl, Ariftir. Bekir gibi o da
Bulgar basks karsnda bir eyler yaplmas gerektiini dnen arka-
dalarn etrafna toplayan merkez bir kiidir. Yine Bekir gibi evlenmez,
ok okur, aratrr, dnr, gerekmedike de konumaz. Ayn ekilde,
Mehmet de Trklerin mill varl asndan gelecek vadeden ideal bir Trk
genci olarak izilir12.
Sonu
En eski tarihlerden beri g dengelerinin hassas olduu bir corafya gr-
nm arz eden Balkanlar, Osmanlnn blgedeki gcn yitirmesi ve ar-
tan milliyetilik cereyanyla birlikte kanl hkimiyet savalarna sahne olur.
Kendi devletlerini kurmak isteyen Balkan milletleri, blgeyi tamamen ken-
dilerine ait klmak iin her trl kymdan ekinmezler. ncelikli amalar,
blgeyi Osmanl-Trk nfusundan arndrmaktr. Bundan dolay Balkan
Trkleri, tarihin en byk felaketlerini pe pee yaarlar: 93 Harbi, Balkan
Savalar. Bu felaketlerin Trkler asndan en ac neticesi, byk g dal-
galardr. Yerlerinde yurtlarnda barnamayan Trkler, kitleler halinde g
ederler. Byk savalar sonucu yeni dnya dzeninin kurulmas ve Lozan
Antlamasyla mbadele karar verilmesi de Balkan Trklerinin kaderini
deitirmez. Mbadele artlarn hie sayan Bulgar ve Yunan hkmetleri,
Trk nfusun kkn kazrcasna kyc faaliyetlere giriirler.
93 Harbinden bu yana Balkan Trklerinin bu trajedisi, edeb eserle-
re de yansr. Birok air ve yazar, eserleriyle yaanan aclarn tankl-
n stlenirler. Bunlardan biri de babas Bulgaristan gmeni olan, yazar
Emine Insudur. Balkanlarda, 1960l yllarda artan rk faaliyetlere
sessiz kalamayan Insu, Azap Topraklar ve iekler Byr adl eserle-
rinde Bulgaristan ve Yunanistanda yaayan Trklerin dramn konu edi-
nir. lkeler farkl olsa da uygulanan bask politikalar ayndr: Trkleri,
Ortodoks Rum ya da Ortodoks Bulgar olarak yaamaya zorlamak. Bu po-
litikalarn aktrleri, Yunanistanda Trk kylerini yasak blge ilan eden
Rum karakollar, Bulgaristanda ise Todor Jivkov hkmetidir. Althusser
(2010)in diliyle sylemek gerekirse; Trkler zerinde bask kuran bu her
iki devletin de ideolojik aygtlar; toprak, eitim, din, milliyet, tarih, kimlik,
anadil unsurlardr.
12 Bulgar zulm karsnda aldklar tavra gre romandaki kiilerin ayrntl bir
tasnii iin bkz. (Has-Er, 1988: 11-18).
Kaynaka
Aanolu, H. Yldrm (2012). Osmanldan Cumhuriyete Balkanlarn Maks Talihi: G, z
Yaynclk, stanbul.
Akba, Nebahat (2012). Emine Insu ile Rportaj, Fikir Sanat ve Edebiyatta Tre, S.1, s.39-43.
Althusser, Louis (2010). deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar, thaki Yaynlar, stanbul.
Ayta, Gyasettin (2005). Emine Insunun Tiyatrolar, Trkbilig, S.9, s.3-14.
Aytmatov, Cengiz (2005). Gn Olur Asra Bedel, Elips Kitap, Ankara.
Ceyhan, Nesime (2009). 1911-1922 Yllar Trk Hikyesine Kaynak: Harp, Turkish Studies,
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 4
/1-II, s. 1807-1822.
akr, mer (2009). Tanzimat Sonras Trk Edebiyatnn Kaynaklarndan Biri Olarak Harpler
I: Krm Harbi (1853-1856), Turkish Studies, International Periodical For the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic, 4 /1-II, s. 1823-1874.
etin, Nurullah (2011). Mankurtluk Klah, Berikan Yaynevi, Ankara.
okum, Sevin (1985). Emine Insu ile Romanda D Trkler zerine, Trk Edebiyat, S.138,
s.32-34.
Duman, Erol (1997). Emine Insunun Romanlar, anakkale 18 Mart niversitesi, Sosyal Bilimler
Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, anakkale.
--------------- (2000). Emine Insunun Romanlar, Trk Yurdu, S. 153, s.290-292.
Duman, Halk Harun (2005). Balkanlara Veda, Rumeli Trkleri Kltr ve Dayanma Dernei,
stanbul.
Duman, Asiye (2007). Byyen iek lay, Trk Yurdu, S.237, s.56-58.
Duman, Halk Harun ve Greir, Salih Koralp (2009). Yeni Trk Edebiyatnn Kaynaklar: Sava
ve Edebiyat (1828-1911) Turkish Studies, International Periodical For the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic, 4 /1-II, s. 29-77.
Ercilasun, Bilge (1995). kinci Merutiyet Devrinde Tenkit: I. Trk Tenkit. Trk Kltrn
Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara.
Erol, Gzdenur (2006). Emine Insunun Tarih Romanlar zerinde Bir nceleme, Celal Bayar
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Manisa.
Halaolu, Ahmet (1990). Balkan Harbi Srasnda Rumeliden Trk Gleri, Ankara niversitesi
Trk nklp Tarihi Enstits, Baslm Doktora Tezi (TTK, 1995).
Has-Er, Melin (1988). Emine Insu-kszn iekler Byr Adl Romannda Bulgaristan
Trklerinin Yaama Mcadelesi, Trk Yurdu, S.21, s.11-18.
Insu, Emine (2008). iekler Byr, Elips Kitap, Ankara.
---------------- (2009). Azap Topraklar. Elips Kitap, Ankara.
Kaplan, Ramazan (1990a). Trk Roman ve D Trkler: Azap Topraklar, Mill Kltr, S.74, s.58-
59.
-------------------- (1990b). Trk Roman ve D Trkler: iekler Byr, Mill Kltr, S.75, s.60-
61.
Karpat, Kemal H. (2010). Osmanldan Gnmze Etnik Yaplanma ve Gler, Tima Yaynlar,
stanbul.
Koal, Abdullah (2010). Emine Insunun Azap Topraklar ve iekler Byr Adl Romanlarnda
Balkan Trklerinin Trajedisi, SD Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.22,
s.139-146.
Krolu, Erol (2010). Trk Edebiyat ve Birinci Dnya Sava (1914-1918), letiim Yaynlar,
stanbul.
Nalbantlar, Dilek (2005). Cumhuriyet Devri Trk Romannda Balkan Trkleri, stanbul niversitesi,
Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul.
Tuncer, Hseyin (1999). Azap Topraklarnda iekler Byr, Edebiyat Aratrma ve ncelemeleri,
Akademi Kitabevi, zmir.
Tun Yaar, Fatma (2006). Bat Trakya- Meriin br Yakas, lke Yaynclk, stanbul.
Yaln, Alemdar (2012). Trk Edebiyatnda Kadn Romanclar ve Emine Insu, Fikir Sanat ve
Edebiyatta Tre, S.1, s.71-74.
Balkan Turks, Migration and Identity Crisis in the novels of Emine Insu named
Azap Topraklar and iekler Byr
Canan Sevin
Abstract
This study focused on novels named Azap Topraklar and iekler Byr by written Emine Insu
tells Turks in Western Thrace. The massive wave of immigration after losing its inluence the
Ottoman in Balkans, 1923 continued with an exchange of populations in Western Thrace, as a result
of the increasing pressures of Bulgarian and Greek continued at intervals until after 1980. Of course
all this happened, relected in literary works, since the Balkan Wars of Western Thrace Turkishness,
the struggle for existence, have been the stuff of novels. Emine Insu happening in this region can
not remain silent in Azap Topraklar and iekler Byr novels as a writer, within the borders of
Greece and Bulgaria, the Turks, particularly to protect the identity of the Turkish and Muslim im-
migration, education, language worked to shed light on the basic problems like the religion.
Key Words: Emine Insu, Azap Topraklar, iekler Byr, Balkan Turks, migration, identity.
Emine Insunun Azap Topraklar ve iekler Byr Adl Romanlarnda

Balkan Trkleri, G ve Kimlik Buhran
Canan Sevin
zet
Bu almada, Emine Insunun Bat Trakya Trklerini anlatt Azap Topraklar (1969) ve iekler
Byr (1979) adl romanlar zerinde durulacaktr. Osmanlnn Balkanlardaki nfuzunu kaybetme-
sinin ardndan yaanan youn g dalgas, 1923 nfus mbadelesi ile devam etmi, Bat Trakyada
artan Bulgar ve Rum basklar neticesinde 1980 sonrasna kadar aralklarla srmtr. Doaldr ki
tm bu yaananlar, edeb eserlere de yansm, Bat Trakya Trklnn Balkan Savalarndan bu
yana verdii varolu mcadelesi, romanlara da konu olmutur. Emine Insu da bu corafyada ya-
ananlara sessiz kalamayan bir yazar olarak Azap Topraklar ve iekler Byr adl romanlarnda,
Yunanistan ve Bulgaristan snrlar iindeki Trklerin, bata Trk ve Mslman kimliklerini koru-
mak olmak zere g, eitim, dil, din gibi temel sorunlarna k tutmaya almtr.
Anahtar Kelimeler: Emine Insu, Azap Topraklar, iekler Byr, Balkan Trkleri, g, kim-
lik.
Ferdiyetilikten
Toplumsalclka Geite Yakup
Kadrinin Rahmet Hikyesi
H. Harika DURGUN
Yrd. Do. Dr., Celal Bayar niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi,
Trk Dili ve Edebiyat Blm
Modern Trk edebiyatnn bir medeniyet kriziyle baladn ifade eden

Tanpnar, zellikle II. Merutiyetten sonra ideoloji buhranlar, zihni-
yet farklarnn briz ekil al ve nihayet Balkan Harbi ve onu takip eden
hadiselerin edebiyatmza yn verdiini belirtir1. Gerek tarih kitaplarnda
gerekse edebiyat tarihlerinde 1912-1913 yllar arasnda yaanan Balkan
Savann sosyal ve kltrel hayatta bir dnm noktas olduu vurgulanr.
nk Balkan Savann en belirleyici etkisi, mill kimlik alannda gr-
lr. Balkan hezimetinin yaratt ok, travma ve olumsuz sonular gerek
devlet ynetimi ve siyaset dzeyinde, gerek kltrel alanda, gerekse halk
arasnda Trk milliyetiliine ynelii artrm, Anadoluculuk ve halk-
lktan yaylmac ya da irredandist eilimci Turancla kadar uzanan bir
milliyetilik yelpazesinin olumasna yol amtr2.
Yirminci yzyl balarnda gelien ikir akmlarnn (slmclk3,
1 Trk Edebiyatnda Cereyanlar, Edebiyat zerine Makaleler, Dergh Yaynlar, stanbul,

2005, s. 122.
2 Erol Krolu, Trk Edebiyat ve Birinci Dnya Sava (1914-1918) Propagandadan Mill Kim-
lik nasna, letiim Yaynlar, stanbul, 2004, s. 117.
3 Siyas bir ideoloji olarak ortaya kan slmclk, 19. ve 20.yyda slm bir btn olarak
yeniden hayata hkim klmak ve aklc bir metodla Mslmanlar, slm dnyasn Bat s-
mrsnden, zlim ve mstebit yneticilerden, esaretten, taklitten, hurafelerden kurtarmay,
medeniletirmeyi hedelemitir. Fakat Balkan Savalarndan sonra ttihat ve Terakki hk-
metinin ittihad- slm siyasetinden ksmen vazgeip ikren bal olduu Trkle,
Trk milliyetiliine ynelmesi bu tarihten sonra slmc-Trklerin ortaya kmasna
sebep olmutur. Ayrntl bilgi iin bkz. smail Kara, Tanimattan Cumhuriyete slmclk
Tartmalar, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, cilt: 5, letiim Yaynlar,
stanbul, 1985, s. 1405-1420.
Trklk4, Batclk5) bir sentezi olarak deerlendirilen Trk Milliyetilii

zellikle 1910-1923 yllar arasndaki edeb faaliyetlerin odak noktas kabul
edilen Milli Edebiyat akmnn temelini oluturmutur6.Tanzimat yllarn-
dan itibaren medeniyet deiiminin ortaya kard zihniyet farklar ve
devlet ynetimindeki siyas mcadeleler sosyal hayatla beraber edebiyat
da etkilemitir. zellikle 1912-1913 yllar arasndaki Balkan Sava, o za-
mana kadar az sayl bir zmrede taraftar bulan Trklk ve Milliyetilik
ikirlerinin gelimesine ve yaylmasna sebep olduu iin7 bu dnem sa-
natlarnn edebiyat anlaylarnn deimesinde etkili olmutur.
Balkan Savann Yakup Kadrinin edeb grlerini nasl etkilediine
gemeden nce o dnem sanatlarnn edeb faaliyetlerinde ne gibi dei-
iklik yapt hakknda ksaca bilgi vermenin uygun olduu kanaatindeyiz.
Trk hikye sanatnn en nemli ahsiyetlerinden biri olan mer
Seyfettin, yazarla balad yllarda, Servet-i Fnun edeb anlaynn et-
kisinde kalarak, eserlerinde ak, tabiat, yalnzlk konularna yer vermi-
tir. Ayn zamanda bir asker olan yazar, II. Merutiyetin ilnndan sonra
Selnike tayin edilmesiyle Rumeliyi ve Balkanlar yakndan tanma frsa-
t bulmutur. Bu yllarda, Balkanlarda milliyetilik hareketlerinin arttn
gzlemleyen mer Seyfettin, Ocak 1911 tarihinde Ali Canipe yazd bir
mektupta, edebiyatta, lisanda bir ihtill yapmak istediini belirterek as-
kerlikten ayrlmtr. Nisan 1911de Gen Kalemler dergisinde yaynlad
Yeni Lisan makalesinde Mill bir edebiyat vcuda getirmek iin, evvel
mill bir lisna ihtiya olduunu ifade ederken, Balkanlardaki Trk d-
manln yakndan grm biri olarak mill birliin salanmasnda dil
birliinin etkili olduuna dikkat ekmitir. Edebiyat tarihlerinde Dilde
Sadeleme hareketi olarak bilinen Yeni Lisan hareketi, Milli Edebiyat
akmnn da balangc kabul edilmitir8. Milli varln, devletin tehlike-
4 II. Merutiyet dneminin nemli ikir akmlarndan biri olan Trklk, 1789 Fransz htilli
sonrasnda etkili olan milliyetilik hareketlerinin Avrupada yaylmas neticesinde ortaya
kmtr. Fakat imparatorluun ok uluslu yaps ve slm dininin milliyetten ziyade mmet
anlay zerinde durmas bu dnce akmnn ncelikle dil ve tarih gibi kltrel alanda ken-
dini gstermesine izin vermitir. Ancak Balkan Savalarnn neticesinde Osmanlclk idealinin
artk bir anlam tamad grlerek Trkleri birletirmek, lisan ve hars milliyetiliine dayal
bir Trklk ve bunun iin siyasal bir organizasyon kurmak adna devletin resm ideolojisi
haline gelmi ve Milli Mcadele yllarnda Trk milletinin millet mefkresinin Trklk, buna
mukabil mmet mefkresinin slmclk olduu ileri srlerek Trk-slmclarn or-
taya kt grlmtr. Ayrntl bilgi iin bkz. kr Haniolu, Trklk, Tanzimattan
Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, cilt: 5, letiim Yaynlar, stanbul, 1985, s. 1394-1399.
5 Batclk ise Tanpnarn deyiiyle Tanzimat devrinin ilk ideolojisidir. Gerek slmclk gerekse
Trklk Bat dnyasnn ilim ve teknik stnln, medeniyetteki ilerlemesini kabul ederek
ksm Batclk programlarna dhil etmitir.
6 Orhan Okay, Batllama Devri Trk Edebiyat, Dergh Yaynlar, stanbul, 2005, s. 155-156.
7 Ahmet Hamdi Tanpnar, Trk Edebiyatnda Cereyanlar, Edebiyat zerine Makaleler, s.
104.
8 Ayrntl bilgi iin bkz. nci Enginn, mer Seyfettinin Dil Konusundaki Grleri, Yeni Trk
Edebiyat Aratrmalar, Dergh Yaynlar, stanbul, 1991, s. 285-294.,smail Parlatr, Gen
de olduunun farknda olan mer Seyfettin gerek dil alanndaki alma-

lar gerekse hikyelerinde ele ald konularyla (zellikle Balkanlardaki
Trklk bilincinin uyanna yer veren Primo Trk ocuu, Hrriyet
Bayraklar, Nakarat, Ashab- Kehimiz) milliyetilik ikrini n plana
kararak milli uurun olumasna katkda bulunmutur9.
Servet-i Fnun yazarlarndan Ahmet Hikmet Mftolu da ilk hikye
kitab Hristanda (1900) slp ve ele ald konular itibaryla Servet-i
Fnun edeb anlayna uygun hareket etse de II. Merutiyetin ilnndan
sonra Trklk hareketine katlarak bu hareketin nde gelen temsilcile-
ri arasnda yer almtr. 1922 ylnda yaynlad alayanlar adl ikinci
hikye kitabnda ise Trklk akmnn etkisiyle hikyelerini sade bir dil-
le kaleme alarak milli duygular n plana karmtr10.
Tanpnarn ifadesiyle yeni Trk romann 1908-1920 yllar arasnda
tek bana temsil etmekle kalmayarak, kadn hrriyeti, Trklk ve ye-
nilik ikri gibi davalarda byk role sahip Halide Edip Advar11, Balkan
Savayla stanbula gelen muhacirleri yakndan grp, Batl byk dev-
letlerin Mslmanlara kar olumsuz tutumuna ahit olduktan sonra ha-
yata baknda ve edeb grlerinde bir deiim geirmitir12. nceleri
ferd konular ele alan yazar, Balkan Savandan sonra toplum meseleleri-
ne ynelmitir. zellikle 1912 ylnda kaleme ald Yeni Turan romannda
ncekilerden farkl olarak bireysellii deil, toplumsal ve politik meseleleri
n plana karmtr. Konu itibaryla iki siyas partinin mcadelesine yer
veren ideolojik karakterli Yeni Turan roman, Gkalpin Turan mefkre-
sinden farkl olarak, Osmanl mparatorluu iinde Trkle ve Trk h-
kimiyetine dayanan yeni bir uyan ve devlete yeni bir ekil ve ruh verme
amac tamaktadr13.
II. Merutiyetin ilnyla balayan ve I. Dnya Sava yllarna kadar de-
Kalemler Hareketi inde mer Seyfettin, Doumunun Yznc Ylnda mer Seyfettin, TTK
Basmevi, Ankara, 1992, s. 87-111., Yusuf Ziya ksz, Trkenin Sadeleme Tarihi Gen Kalem-
ler ve Yeni Lisan Hareketi, TDK Yaynlar, Ankara 1995., 100. Ylnda Yeni Lisan Hareketi ve
Mill Edebiyat altay Bildirileri, (Yay. Haz. Hlya Argunah Ouzhan Karaburgu), Trk
Edebiyat Vakf Yaynlar, stanbul, 2011.
9 Ayrntl bilgi iin bkz. nci Enginn, mer Seyfettinin Hikyeleri, age., s. 159-168., Olcay
nertoy, mer Seyfettinin Milliyetilik Dncesi, Doumunun Yznc Ylnda mer Sey-
fettin, TTK Basmevi, Ankara, 1992, s. 73-85.
10 alayanlar kitabnn Trkeli Zeybeklerine balkl nszne Bu kitab sizi dnerek, sizin
iin yazdm. Bel gecelerinde, yam szarak, yreim szlayarak yazdm. Ey Trk! Bu satrlarda
mazinin destanlarn, hlinin hicranlarn sylemek ve inlemek istedim. Bir keman gibi diye
balayarak yazdklaryla milletinin aclarn dile getirmek istediini belirtmitir. alayanlar,
(Yay. Haz. Yasemin iek), Dergh Yaynlar, stanbul, 2006, s. 9-11.
11 Trk Edebiyatnda Cereyanlar, Edebiyat zerine Makaleler, s. 109, 123.
12 nci Enginn, Yeni Trk Edebiyat Tanzimattan Cumhuriyete (1839-1923), Dergh Yaynlar,
stanbul, 2006, s. 395-404.
13 nci Enginn, Halide Edip Advarn Eserlerinde Dou-Bat Meselesi, MEB Yaynlar, stanbul,
1995, s. 153.
vam eden bu ksa srede devletin sosyal ve siyas durumu ile beraber ikir
hayat da en youn yllarn yaamtr14. Balkan Savayla imparatorluun
bnyesindeki milletlerin bamszln iln etmesi ve I. Dnya Savann
neticesinde devletin toprak kaybederek paralanmaya balamas Trk ay-
dnnn hayata ve bununla birlikte edebiyata bakn da deitirmitir.
1909 ylnda Resimli Kitapta yaynlad Nirvana adl tek perdelik pi-
yesiyle yaz hayatna giri yapan Yakup Kadri Karaosmanolu, bu yllarda
kurulan Fecr-i ti topluluuna katlarak Sanat ahs ve muhteremdir g-
rn benimsemi ve bu edeb anlaya uygun eserler kaleme almtr.
Ancak Balkan ve I. Dnya Savalarnn sonucunda ortaya kan Trklk
- Milliyetilik ideolojisinin savunuculuunu yapan Milli Edebiyat akmna
katlan yazar, bu tarihten sonra eserlerinde milli deerleri n plana kara-
rak toplum ve fert meselelerini dengeli olarak ilemitir.
Nirvana ve ondan hemen sonra kaleme ald Veda balkl bir dier pi-
yesinde ele ald konulara dikkat eken Hasan li Ycel, Yakup Kadrinin
yaz hayat boyunca fert ve cemiyet konular zerinde duracan ve
daima kendini ve kendinden baka fertleri, millet ve insanlk iinde, dur-
madan gzlem altnda tutacan ifade etmesiyle bir nevi onun yaz haya-
tn zetlemitir, diyebiliriz15.
Fecr-i ti topluluu, etkili olduu dnemde, benimsedii sanat anla-
y sebebiyle birtakm eletirilere maruz kalmtr. Eletirmenlerden biri
de edebiyatn topluma hizmet etmesi gerektiini savunan Raif Necdettir.
Eletirilere cevap vermek adna topluluun szcln stlenen Yakup
Kadrinin Tenkid balkl yazs, aslnda kendi sanat grn ortaya
koymas asndan nemlidir:16
Sanat kadar sanatkr da hrriyet-i kmileye muhtatr. Bir aire:
Sen unu teganni edeceksin demek, bir romancya: Sen iln ve falan mu-
hitleri, falan ve iln insanlar tasvir et! emrinde bulunmak; mavi gzl
bir kimseye Senin gzlerin siyah olacak, yle yap! demek kadar gln,
abes, gayr tabi bir isitbdad- ikrdir.
Sanat ahs ve muhteremdir. Ben denizleri teganni ederim, siz vata-
n Fakat hibir vakit sizin bana ve benim size Benim gibi yap! Benim
gibi terennm et! demee hakkmz yoktur.()
Sanatn gayesi (eer mutlaka bir gaye bulmak lzmsa) bence bir kav-
14 Niyazi Berkes, ilgili almasnda Merutiyetin ilnndan sonra siyas parti kurma
almalarnn ortaya ktn, farkl ideolojilerin belirginlik kazanarak atma iine girdiini,
Bat medeniyetine kar bakn deitiini, devletin sosyal, siyasi ve ekonomik ynden
yeni uygulamalara girdiini ve bu srecin 1918 ylna kadar devam ettiini anlatmtr. Bkz.
Trkiyede adalama, (Yay. Haz. Ahmet Kuya), YKY, stanbul, 2004, s. 389-468.
15 Edebiyat Tarihimizden, letiim Yaynlar, stanbul, 1989, s. 37.
16 Hasan li Ycel, age., s. 79-80.
mi, bir milleti hissetmee, iyi hissetmee, byk hissetmee altrmas-

dr. nk hissetmesini bilmeyen kavimler yaamasn bilmezler, ayn
bizim gibi Ve yaamasn bilmeyen bir kavme ulm- itimaiyyeden
bahsetmek bana bir az abes grnr. Bu tamamiyle bir topala veya he-
nz yrmeye balamam bir ocua raks usulleri talim etmee benzer.
unu belirtmek isteriz ki Yakup Kadrinin nemle zerinde durduu
hissetmek, iyi hissetmek, byk hissetmek gr, aslnda yazarn her
iki sanat anlaynda -Sanat ahs ve muhteremdir ve Sanat, toplum
iindir- da karmza kan bir husustur. Grlecei zere ferd straplar
ele ald birinci dnem eserleri ile toplumun yaad skntlar anlatt
ikinci dnem eserleri arasndaki ortak nokta gzlem ve tahlildir. Edebiyat
aratrmaclarnn yaygn kanaatine gre de onun en nemli zellii rea-
liteyi vermesidir.
Yazar, daha sonra kaleme alaca hatralarnda yukardaki ifadelerin-
den bahsederken, deta bir savunma ihtiyac hissederek, devrin siyas ve
politik meselelerinden uzak durmak iin herhangi bir ikir cereyanna,
herhangi bir ideolojiye balanmaktan kandklarn ve bu sebeple yalnz
kendi hislerine, kendi zevklerine gre bir gzellik yaratma abas iinde
olduklarn belirtmitir17.
Yaz hayatna tiyatro, mensur iir, hikye gibi farkl edeb trleri de-
neyerek balayan Yakup Kadri Karaosmanolu, ancak 1920den sonra ro-
mana ynelmitir. Yazarn bu macerasn kk nevilerden bye, ok-
luktan birlie diye tanmlayan Niyazi Ak, II. Merutiyet, 31 Mart Vakas,
Trablusgarp, Balkan ve I. Dnya Savalar gibi sosyal ve siyas olaylarn
onun sanat telkkilerini kknden sarsmasna ve istikamet deitirmesi-
ne sebep olduunu aklamtr:18
Sanatkr itima gayesi olmayan hr bir insan kabul ederken onun da
bu sahada bir vazifesi olduu kanaatine varr. Benliini dnyann merkezi
sayarak onun etrafndaki her eyi inkr ederken, benliinden daha stn
bir varln, cemiyetin mevcudiyetine inanmaya balar. Yakup Kadri iin
artk, sanat, topluluun hayatyla ne kadar alkal ise o kadar sanattr.
Fecr-i ti topluluuna bal iken ferdiyetilii n planda tutan yaza-
rn II. Merutiyetten sonra yaad siyas ve sosyal olaylarn etkisi, edeb
zevk ve bilgisinin gelimesiyle sanata bakn, edebiyat deerlendiriini
de tamamen deitirmitir. Yakup Kadri, dikkatini kendi beni dna,
toplumun problemlerine yneltmitir19. II. Merutiyet yllarndan sonra-
17 Genlik ve Edebiyat Hatralar, letiim Yaynlar, stanbul, 2003, s. 35.

18 Yakup Kadri Karaosmanolu, nsan-Eser-Fikir-slp, letiim Yaynlar, stanbul, 2001, s.
95-96.
19 Zaman zaman medeniyet, insanlk, realite gibi kendini aan meselelere uzanmasna ramen
Yakup Kadri, bu devredeki yazlarna yakndan baklrsa hayata BEN diyerek atlm grnr;
ki dnemi zellikle Balkan Savan Yakup Kadrinin edeb hayatnda bir

dnm noktas kabul edebiliriz. Nitekim kendisi de Reik Halit ile ilgili ha-
tralarndan bahsederken bu duruma deinmi ve edebiyat anlayndaki
deiiklii itiraf etmitir:20
Reik Halit artk Zend-Avestann eyaya ruh veren nesir yazarln-
dan uzaklamakta, meyvesini birka yl sonra Memleket Hikyelerinde
verecek olan bir realizme doru gitmekte idi. Dnyada gzle grlr, elle
tutulur gereklerden baka hibir ey onu ilgilendirmiyordu artk. Ben
ise Barrsin byl szlerine kaplarak, nce, gerei d lemden ziyade
i lemde arayp bulmaa abalyordum ve bu aramada ben de Barrs
gibi her yere bavuruyordum. On alt on yedi yalarmda, benim de onun
ardndan ilk girdiim yol sosyalizm olmu; daha sonra, yine onun ardn-
dan bunun tam zdd olan ferdiyetilik kmazna sapmtm ve nihayet,
gnn birinde onunla birlikte millet ve memleket aknn srrna ermi;
yeryznde iyilik, doruluk ve gzellik adna ne varsa ancak anavatan
topraklarnda bulunabileceini anlamaa balamtm.
Edebiyat tarihlerinde romancl ile tannan Yakup Kadrinin aslnda
hikyeleri de ayr bir neme sahiptir. 1910-1922 yllar arasnda genel ola-
rak hikye tr ile megul olan yazarn edebiyat anlayndaki deiikli-
i ak ve net bir ekilde bu eserlerinde grebiliriz21. Bir Serencam (1914)
balkl ilk hikye kitabnda bireysellii ne karan yazar, Rahmet (1922),
zmirden Bursaya (1922), Milli Sava Hikyeleri (1947) ve Hikyeler
(1985) adyla yaynlad dier hikyelerinde toplum meseleleri zerinde
durmutur22.
Toplam elli sekiz hikyesi bulunan Yakup Kadrinin 1914 ylnda Yeni
Mecmuada yaynlad Rahmet hikyesi23, edebiyat aratrmaclarnn
BEN ve TES arasnda beliren tereddtler henz zayf bir blnmeden ileri gitmedii iin
onun egosantrik dnya grn deitirmez. Yer yer cemiyete doru allar objektif ruh
bakmndan briz emareler diye kabul olunsa bile Bir Serencam yazar byk ksmyla sb-
jektif ruhun hkimiyeti altnda grnr. Fakat o yllarn harpleri, bozgunlar, yaral kaileleri,
ksaca, mustarip insanl, yazar hi sarsmamtr da denilemez. Hatralar mneviyatn ileye
ileye, onu, gnn birinde, kendinden stn bir varl.. cemiyeti tanmaya, vaktiyle benliinin
etrafna mmkn olduu kadar yksek rd duvarlar ykmaya sevk edecektir., Niyazi Ak,
age., s. 43-44.
20 Genlik ve Edebiyat Hatralar, s. 60-61.
21 erif Akta, Yakup Kadri ile ilgili incelemesinde, onun hikyeciliini iki dnemde incelemenin
uygun olduunu ifade etmitir. Yazarn birinci dneme ait hikyelerinde ferdiyeti olduunu
konu olarak ferd straplara, sosyal bask-fert atmasna yer verdiini ikinci dneme ait
hikyelerinde ise Balkan Sava, I. Dnya Sava ve Milli Mcadele hareketinin etkisiyle toplum
meselelerine yneldiini anlatmtr. Yakup Kadri Karaosmanolu, Kltr ve Turizm Bakanl
Yaynlar, Ankara, 1987, s. 57-62.
22 Yazar, sonraki yllarda Rahmette yer alan hikyeleri Bir Serencama, zmirden Bursayadaki
hikyelerini de Milli Sava Hikyelerine dhil etmitir.
23 Yakup Kadri Karaosmanolu, Yakup Kadri Karaosmanolunun Hikyeleri(Bibliyografya),
Hikyeler, (Yay. Haz. Niyazi Ak), letiim Yaynlar, stanbul, 1999, s. 151-152.
da belirttii gibi, onun edebiyat hakkndaki kanaatlerini deitirdiini gs-

teren ilk eser, hatta bunu dile getiren ilk itiraftr24. Rahmete gelinceye
kadar hikyelerinde insan, insann toplum deerleriyle olan atmasn,
buhranlarn, korkularn ele alan yazarn ahsiyeti, Balkan Sava ile bir
deiim geirmitir. Bu sava, onun edeb kiiliinde deta bir krlma nok-
tas olmutur.
Rahmet drt blmden olumaktadr. Hikyenin kahraman Emin, i
dnyasnda kararszlklar, istikrarszlklar, tereddtler yaayan biridir. ki
yl evvel tant kadn iin hayatn sair ilerini yle bir yana braka-
rak Sevgili, sevgili, hep senin iin ve seninle yaamak iin bir bakasnn
esvab gibi tadm dnk benliimi kardm, attm, sana rplak bir
ruhla geliyorum. Orada senden baka hibir eyin izi yok. O senden geldi,
sana dnecek diyecek kadar tamamen bireyci bir tavr taknm, kendisini
sevgilisine adam, onun ahsnda erimek, yok olmak istemitir25. Hatta
kadna rastgelmezden evvelki hayatn yalnz deersiz deil, gln ve sf-
l bulmaktadr. Ak her eyin, her eyin menba, kadn ise sevdann
yegne munsab kabul eden Emin, kendini deta sevgilisine hasretmi-
tir26:
Sende hibir eyin hududu yok. Bana verdiin hazlar nereden bal-
yor? Nerede bitiyor? Bu, daima yenileen bir ey mi? Yoksa ebediyyet gibi
daima, daima uzanp giden bir ey mi? Ben btn heyecanlarn, btn
hazlarla btn gamlarn hududunu biliyorum: Her eyin sonu mthi bir
bezginlik; yorulmak lmekten daha fena Ben seni sevdiim gnden beri
hi dinlenmedim, nk hi bezmedim, hi yorulmadm. Daima arzu ar-
zuyu dourdu; buse buseyi dourdu. Dinle, sevgili, dinle, senden aldm
bu faslasz ve velt stmada kinatn nabz vuruyor.
Emin, d dnya ile btn balarn kopararak sevgilisiyle beraber ken-
24 Niyazi Ak, yazarn bu hikyesini Balkan Sava srasnda stanbul sokaklarnda grd
sefalet sahnelerini hatrlayarak yazdn, Rahmetin Yakup Kadrideki ikr ve hiss
deimenin balangc olmakla birlikte henz kozay paralayarak kendi iinden tamamen
kamadn fakat bu yolda gsterdii ilk ve en mhim gayret olduunu ifade etmitir. Niyazi
Ak, Age., s. 44. Niyazi Ak, Yakup Kadri ile ilgili almasnda, Rahmet hikyesinin 1917de
kaleme alndn belirtse de yaynlanan hikye bibliyografyasnda tarih 1914 gstermekte-
dir. Tanpnar da Yakup Kadrinin bu hikye ile acmay kef ettiini syleyerek Rahmeti
gzn yerine kalbin gelmesi, muakalelerin yerini duygunun ve mazi ballnn almasdr
eklinde tanmlamtr. Age., s. 123. Tanpnar, Rahmet hikyesini Garp, ferti ve hatt
aristokrat insan yumuar; halka, sefalete doru gider eklinde de deerlendirmitir. Edebi-
yat Dersleri, (Haz. Abdullah Uman), YKY, stanbul, 2002, 44. nci Enginn ise bu hikye
ile Yakup Kadrinin inzivadan karak ehirdeki bozgun askerleri ve muhacirleri grdkten
sonra, kahramanlarna duygularn daima en youn ekilde yaatan biri olarak yeni bir le-
min mistii olacan gsteren deimeyi verdiini belirtir. Yeni Trk Edebiyat Tanzimattan
Cumhuriyete (1839-1923), Dergh Yaynlar, stanbul, 2006, s. 423.
25 Yakup Kadri Karaosmanolu, Rahmet, Bir Serencam, (Yay. Haz. Atilla zkrml), letiim
Yaynlar, stanbul, 1998, s. 187-188.
26 Age., s. 189.
disini bir mabet gibi epeevre mermerden beyaz bir duvar iine alm ve
herkese ve her eye bunun eiini kapamtr. Eminin ahsnda Yakup
Kadrinin bu tavr, onun romantizmini, ferdiyetiliini ortaya karmak-
tadr.
Ancak Emin bir buuk yldr i dnyasnda tereddtler, inanszlklar,
istikrarszlklar yaamakta ve yava yava sevgilisinden uzaklamaktadr.
Biz burada II. Merutiyet devrinin istikrarszln, ynetimdeki babolu-
u, sistemsizlii aslnda Eminin ahsnda grmekteyiz. Emin, sevgilisine
kar phe, kin, nefret, kskanlk gibi olumsuz duygular yaad ilk za-
manlarda Rabbim ruhumu bulandrma! Rabbim senden phe ettim; fakat
ondan ettirme! ()Nereye? imdi nereye? Darda frtna var. Alabilecek
miyim? Buraya girerken yelkenimi kendi elimle yrtm, dmenimi kendi
elimle krmtm derken deta aresizliini, acizliini ortaya koymaktadr.
nk ona son mersa olan kadnla birlikteyken toplumla, cemiyetle olan
tm balarn koparm, kendisini tamamyla sevgilisine adam, baka bir
deyile gemileri yakmtr. Bu karmak ruh hlindeyken sevgilisi tara-
fndan aldatldn fark eder ve hayata kar ktmser, bedbin tavr onu
lm dncesine kadar gtrr27:
Ruhu, ona kokmu gibi geliyor ve her saati bir bulantyla geiyor.
Bir yl evvel, sanki, kendi ruhunun bin kat daha yksek ve asil bir sr
ruha birleme yeri barnda imdi bin trl lm tohumlar var. Acaba,
vcudu, en tatl arab en keskin sirkeye eviren fena kaplar gibi en ha-
yat verici eyleri daima zehire mi tebdil ediyor? ()lm aktan, ak
lmden ayrmak kabil deil diye dnyor ve irademizin byle kr ve
mukadder kuvvetler elinde ciz kalna fkeleniyor.
Eminin sevgilisi ise onu, kollarn zincirine bal tutmakta vahi bir
zevk duyar ve Emini brakmamak iin bazen gnahkr bazen tvbekr
olur, bazen bir anne gibi ona efkatle yaklar bazen de bir gen kz gibi
utanma ve bekretle msellh karsna kar. Bu durum karsnda Emin
ise Sen nesin? Sen kimsin? Hangi sihirbazn elinden ktn? Vcudunu
neyle yourdular? Hangi iblis parmaklarna bu ekli, bu eday verdi? di-
yerek aslnda sevgilisini ok iyi tandn, onun kendisini bir a gibi her
taraftan sardn belirtir ve bu adan, bu zindandan kurtulmak iin
rpnr:28
ok kereler senden kurtulmak iin rpnyorum ve her rpnm-
da bam yine sana vuruyorum. Beni zd et, sevgili a! Belki senden
kurtulur kurtulmaz bir ahin gibi uacam. Belki btn mesafeleri bir
hamlede yutacam. Sana nereden girdiimi bilmiyorum ki nereden -
klr? Ne bileyim? Bana yol gster Senden yaplm bu sihirli dnya-
27 Age., s. 191.
28 Age., s. 185.
ya girdiim gnden beri, darda, hakik dnyada ne var, hep unuttum,

hep unuttum. Krenin btn hayat bana, kkken dinlediim masallar
gibi acayip, mphem, ryal, uzak uzak geliyor. Oradan hibir ey senin
hududunu aamyor oradan hibir ey sana karamyor. Ben sende yl-
dzlardan birine srlm bir mevcut gibiyim: Vatan hastal iin iin
barm yakyor. Grmyor musun nasl benzim soldu? Gzlerimin etraf
nasl siyahland. Beni bu hale koyan senin akn m? Halbuki senin iin
duyduum ey hep kine, fkeye benziyor. Seni her sarmda nedametin
eli t kkm sarsyor. Azndan ihtirasn kanlar szarken btn kalbim
bir cinayetin nefretiyle tayor.
Yakup Kadri, kahraman Emine bu szleri syletirken aslnda ferdiyet-
ilikten syrlma gayreti ierisindedir. te Rahmet hikyesi de bu nok-
tada balar. Yazar, bir geriye dnle -zerinde durduumuz- iki yl
evveline ait olaylardan, Eminin sevgilisine olan ballndan, hislerin-
den bahsettikten sonra anlatm zamanna geri dner. Emin, sevgilisinden
uzaklamaya alrken bir yandan da darya kar tamamen kapanmak,
yalnz kalmak, iinde bulunduu hlden, zamandan kamak ister. Din bir
muhabbetle sevdii deniz, onun iin snlacak bir yer olur. Denizin son-
suzluu, hareketleri, dalgalanmalar ile ruhunun beslendiini ve denize
baktka iinde bulunduu zamandan, ortamdan kamak, uzaklamak is-
teinin arttn belirtir. zellikle gemie, maziye dnmeyi ve masallarda
karmza kan topik diyarlara gitmeyi arzular. nk hayat ona amur-
lara bulanm bir hayvan gibi grnmektedir29:
Her ey sl, her ey hayvan, diyor, bu amurun iinden yksel-
mek kabil mi? nsaniyet denilen bu temiz olmyan uzviyetten temiz bir
i, byk ve gzel bir ey kamaz. Orada, ne ackl, ne kahramanca bir
unsur var. Belki her eyden ziyade, hicivle komedi hayatn mnasn ifade
edebilir.
II. Merutiyet devrinde yaz hayatna giren Yakup Kadri Karaosmanolu,
sanatnn ilk yllarnda duygu, dnce ve dnya gr bakmndan yerli
ve yabanc kaynaklarn etkisi altnda kalarak bir sre tereddtler, ruhsal
bunalmlar geirmitir. Bunda devrin iinde bulunduu serbestlik hava-
sndan kaynaklanan istikrarszln da etkisi vardr30. Hasan li Ycel de
1912-1914 yllar arasnda devletin iinde bulunduu karkl ve bunun
neticesinde yaanan savalar gz nnde bulundurarak, Yakup Kadri
gibi duygulu ve uyank bir insann btn bu olup bitenlere kar ka-
ytsz kalamayacan belirtmitir. Ona gre olaylar srasnda iini dol-
29 Age., s. 192.
30 Niyazi Ak, ilgili almasnda, Yakup Kadrinin dnem dnem bsen, Schopenhauer, Maupas-
sant, Nietzsche, Maurice Barrs gibi farkl dncelere sahip yazar ve ilozolarn etkisi altnda
kaldn eserlerinden rneklerle gstererek aklamtr. Ayrntl bilgi iin bkz. Yakup Kadri
Karaosmanolu, nsan-Eser-Fikir-slp, s. 30-46.
durup onlar getikten sonra sylemeyi ve yazmay itiyat edinen Yakup

Kadrinin Merutiyeti ve Balkan Savan anlatt Hkm Gecesi roman
ve Rahmet hikyesi bu adan dikkate deerdir. zellikle Peyam gazete-
sinin edeb ekinde Kasm 1913 Nisan 1914 tarihleri arasnda yaynlad
Bir Huysuzun Defterinden balkl tefrikasnda yazarn dnya grn-
deki deiiklii ve buna bal olarak ruh halindeki dalgalanmalar bu yaz-
larnda aka grebileceimizi rneklerle izah etmitir31.
Sanat ahs ve muhteremdir grn kendisine bir ilke kabul eden
Yakup Kadri, 1909dan 1914e gelinceye kadar, devletin iinde bulundu-
u duruma bal olarak, nceleri hayata kar olumsuz bir tavr taknarak
ktmser, bedbin bir ruh hline brnmtr. Bu ruh hali onu, bir sre
sonra lm dncesine yneltmitir. Hayat ile lm arasndaki yerini ta-
yin ederken toplum hayatna ynelmi ve teselliyi mazi sevgisinde32 bulsa
da bir sre sonra Nietzschenin etkisiyle hayat inkr ederek bolua d-
m ve d dnya ile btn balarn koparmak, yalnz kalmak istemitir.
Bu noktada Yakup Kadri, yaad buhranlar ve ruh halindeki deiiklii
Eminin ahsnda Rahmet hikyesinde bize ak ve net bir ekilde gster-
mitir, diyebiliriz.
Yaad hayattan bir zevk almayan ve kendisini yalnz hisseden Eminin
toplumla da arasnda mhim bir mesafe vardr33:
Bu anda hibir hkmdar onun kadar herkese uzak deildi. Hangi
yoldadr? Kimlerin yanndan geiyor? Bilmiyordu. Etrafyla onun ara-
snda sanki mesafeler ve yksek duvarlar vard. Bu mesafelerle bu yk-
sek duvarlar onunla beraber yryordu. Benliinin bu ahane keye e-
kiliinden korkulu bir zevk ve ac bir gurur duydu. Avucunun iinde kendi
kalbini kemirerek yryen bir masal kahraman gibiydi.
Bir sonbahar akam darya kan Emin, yolunun stnde yalnz
imdada muhta, buraya yabanc, a veya hasta bir grup insanla karla-
r. Birdenbire etrafn saran bu kalabalktan bir ey anlamayarak evine
dner ve olup bitenleri uaa anlatarak ilgili yere haber vermesini ister.
Durumun farknda olan uak, onlarn bozgundan gelen asker olduklar-
n syler ve Nasl oldu da sizin bundan haberiniz yok! diyerek, Eminin
iinde yaad ortamdan kopukluunu gzler nne serer. Bozgun asker,
gnlerce, Eminin oturduu kkn nnden geer, bu durumdan rahat-
sz olan sevgilisi ehre gitmeyi teklif eder. Eminin sevgilisine verdii ce-
vap, olduka arpcdr34:
31 Edebiyat Tarihimizden, s. 132-143.

32 Bu konuda Niyazi Ak, yazarn mazi sevgisini hli reddedecek kadar ileri gtrmesini iki
sebebe balamtr. Bunlardan biri Trablusgarp ve Balkan Savalar dieri de Nietzschenin et-
kisidir. Age., s. 35.
33 Bir Serencam, s. 193-194.
34 Age., s. 196.
Etrala ne kadar megulsn! Darda kyamet kopsun, bize ne? nan

ki biz ildiinden bir sur iindeyiz. Dardakiler bizden ne vakit haber-
dar oldu ki biz onlardan haberdar olalm? Benim sesimi kimse iitti mi?
Kimse benim iimdeki sefaleti grd m? Sevgili, sevgili; biliyorum, her
baktn gen gz sana sevda titreyii veriyor. ieklerden ehveti re-
niyorsun. Kokularn sana hi bilmediin kimseler hazrlyor. Bakalar
iin, btn kmldanlarn, btn gllerin bakalar iin. Bende ba-
kalarn ve aktan baka her eyi buluyorsun. Ruhun ruhuma ne vakit
e olacak? O, ne vakit eyann elinde bir oyuncak olmaktan kurtulacak?
Dikkat et ki sevin de, gam da sana senden gelsin ve inan ki biz hep, ha-
yaltla, yalan eylerle evriliyiz.
Bu ifadeler Eminin, dolaysyla Yakup Kadrinin, hayata bakn dei-
tirdiini gsterir. Artk Emin ildii kulesinden kp aktan, hayallerden
syrlarak toplum meselelerine ynelmek ve toplum ile arasndaki mesafe-
yi, kopukluu yok etmek ister.
Hikyede Balkanlarn durumu da etkili ifadelerle tasvir edilmitir35:
Emin, kendi eliyle kurduu bu yalanc cehennemde tek bana byle
rpnrken, br tarafta btn Trk lemi, ayar eliyle t kknden sar-
slyordu. Anavatandan sklp ayrlan koca bir kta stnde, yzlerce
Trk ky yanyor, yzlerce minare dman gllelerine hedef duruyor
ve yzlerce camiin kubbeleri inliyordu. Bir hafta iinde ka ehir elden
gitti? Bunu hibir dil sayamyordu. imalden gelen barbar srleri k-
zl bir duman halinde t Akdeniz kylarna kadar yaylmt. skpte,
Manastrda, Sirozda, Selnikte Trk beylerinin konaklarnda kanla
sarho kleler hora tepiyor ve hanmlar salarndan tutup sokaklarda
srklyordu. ats titreyen evlerimizde, benzi kl olmu analar, yava-
a:
Kyamet gn geldi diyordu.
Rahmetin birinci blm burada tamamlandktan sonra yazar-anla-
tc, stanbul sokaklarndaki Balkan muhacirlerinin durumuna deinerek
ikinci blme giri yapar36. Yollarda kaytsz bir ekilde yryen Emin,
Ayasofya meydanna geldiinde bouk ve derin bir grlt duyar ve
35 Age., s. 197.
36 Yakup Kadri, hatralarnda da bu tabloyu olduka canl bir ekilde anlatmtr: Derken,
stanbulun ii ve hele Sirkeci taralar bir maher yerine dnverdi. Asker ve sivil, birbirine
karm perian bir kalabalk ortal kaplad. Gittike kabard. Caddelerden tat. Meydanlar,
cami avlularn tklm tklm doldurdu. Neydi bu? Buna bir asker bozgun manzaras denile-
mezdi. Bu, sska ocuklar, solgun benizli kadnlar, sa sakalna karm erkekleriyle jeolojik
bir fetten g bela kurtulabilmi insan ynlarnn trajik levhasyd. Ve kimdi bu insanlar?
Bizim ocuklarmz, bizim analarmz, babalarmz ve kardelerimizdi., Genlik ve Edebiyat
Hatralar, s. 61-62. Yakup Kadri, Atatrk adl monograisinde, Balkan Sava ile, oturduumuz
binann her tarafndan atrdamaya baladn belirtmitir. letiim Yaynlar, stanbul,
1998, s. 24-25.
bunun cami avlusundaki a ve yaral askerlerin sesi olduunu renir.

Ayasofya camiine yaklaarak lmden rkm bu insanlar daha yakn-
dan grmek ister ve onlara Dantenin Cehenneminde bile rastlanlama-
yacan dnr. Bu dehetli manzara ve sesler karsnda nasl olduunu
anlamadan alamaya balar. Bu Emin iin bir krlma andr ve artk ak
iin, kendi iin alayan Emin, bakas iin, toplum iin alayan Emin
olur: Bu hailenin yannda ben neyim? Bendeki kk, mzi stmann
hkm nedir?
ki gnlk bir ayrlktan sonra eve dnen Emini, sevgilisi deimi
bulur: Sen artk o deilsin; sen artk o deilsin! Syle! Seni kim deitir-
di? Ancak Emin kendisindeki deiikliin farknda olmasa da iki gn nce
cami avlusundan iittii bouk sayhada imdi hazin musiki duymak-
tadr. ki gn nceki dar, kuru ve gerilmi kalbine imdi taze, geni ve
acayip bir dnya girmitir. Artk toplumla arasna koyduu duvarlar yk-
maya balamtr. Bu arada savan sesi oturduu yere kadar gelmitir37:
Vak birka gndr, eski ve azametli ehri destan kahramanlar gibi
ylmaz bir inatla mdafaa eden, dnk a, seil ve plak askerdi. Emin,
dnyor ki denizden daha esrarl, daha ulv bir unsur var. Bu, millet
dediimiz ve ancak para para grebildiimiz geni ve yekpare bir var-
lk.
Emin bundan byle aka deil, efkat ve merhamete deer veren
biri olmutur. Eminin deien ikirleri karsnda onu, gittike ekilmez
ve mnasz bulan sevgilisi, Bana senin efkatinden daha baka eyler l-
zm. () Ben bir pervaneyim: Yanm ve yanmam btn alevler beni bek-
liyor yazl bir mektup brakarak evi terk eder. Hikyenin sonsz mahi-
yetindeki Zeyil ve Hisse balkl son blmnde ise yazar-anlatc, gen
okuyucuya seslenerek sanat anlaynn deitiini itiraf eder38:
Gen okuyucu, bu kk hikyeden ne anladn? lk bakta bunun da
herhangi bir sevgi macerasndan fark yok: Aten duygu mitlerle parl-
yarak douyor, hummalarla beslenerek byyor, emniyet ve rahat iinde
ypranarak lyor. Hangisi byle deil! mi diyeceksin? Eer bu kssam-
dan yalnz bu hisseyi karrsam eminim ki kmsemenden baka bir
eye nail olamyacam. ()Asrn muharrirleri, ekseriya, yalnz yazmak
iin yazdklarn sylyorlar ve: Mevzuun ne hkm var? fade gzel,
tatl ve yeni olsun; bu kidir diyorlar. Sakn beni bu zmreye sokma!
Benim iimde sanatn ndan daha yksek bir alev yanyor.
Yazar-anlatc, hikyenin kahraman Eminin ahsnda, bu deiikli-
i gstermek istediini ifade eder. nk Emin yllarca dar bir karnda
mahpus kalm, sevgilisi ile ildiinden sur dedii bir karnda yaamt.
37 Bir Serencam, s. 203.

38 Age., s. 205-206.
imdi artk, engin denizlere benzeyen geni bir varlkta hr bir zerre
gibi dolamaktadr ve Emin iin ruha musallat kk ve ahs gamlarn
hi hkm yoktur. Yakup Kadri, sanat hayat boyunca mr vefa ederse
ok kereler bu mthi mevzua dnmek ve bu deiimi, dnm eserle-
rinde ele almak istediini belirterek hikyesini tamamlar. Yazarn bu ta-
rihten sonra yazd eserlerine zellikle romanlarna bakldnda Hakk
Celis (Kiralk Konak) ve Ahmet Kerimin (Hkm Gecesi) bu dnm,
bu deiiklii yaadn syleyebiliriz. Eminin Balkan Sava ile toplum
deerlerine nem vermesi gibi, Kiralk Konakn kahraman Hakk Celis
de anakkale Sava ncesinde edebiyat anlaynda bir deiim yaayarak
ferdiyetilikten uzaklap toplumu n plana karmtr39. II. Merutiyet
ve Balkan Sava yllarnn anlatld siyas ve ideolojik karakterli Hkm
Gecesi romannda ise Ahmet Kerimin kendi toplumunu tanmadna,
toplumuna yabanclatna ahit oluruz40.
Edebiyat incelemelerinin en eski yntemlerinden biri de edeb eseri,
yazarn hayat ve kiilii ile aklamaktr. Edebiyat psikolojisinin alanna
giren, yazarn biyograisi ile eserleri arasnda iliki kurmak olduka dik-
katle deerlendirilmesi gereken bir husustur41. Ancak bir sanatnn mu-
hayyelesi ne kadar kuvvetli olursa olsun, meydana koyaca eserin mal-
zemesini mutlaka hayattan almak zorunda bulunduunu inkr edemezdi
diyen Yakup Kadri iin hayat ile eserleri arasnda balant kurmak kanl-
mazdr42. Bu bakmdan Rahmet hikyesi de yazarn edeb ahsiyetindeki
deiimi ortaya koymas asndan dikkate deerdir.
39 Hakk Celisteki deiiklik iin bkz.Kiralk Konak, letiim Yaynlar, stanbul, 1998, s. 161,
192-193. Niyazi Ak, Yakup Kadri Karaosmanolu, nsan-Eser-Fikir-slp, s. 99. Berna Mo-
ran, Trk Romanna Eletirel Bir Bak I, letiim Yaynlar, stanbul, 1991, s. 145-147. nci
Enginn, Yeni Trk Edebiyat Aratrmalar, Dergh Yaynlar, stanbul, 1991, s. 117-118. nci
Enginn, Yeni Trk Edebiyat Tanzimattan Cumhuriyete (1839-1923), s. 424.
40 Ahmet Kerimdeki deiiklik iin bkz. Hkm Gecesi, letiim Yaynlar, stanbul, 2007, s.
288-299., Niyazi Ak, age., s. 101-102., Fazl Gkek, Yaban Romannda Yabanclama, Trk
Yurdu, c. 21, S. 168, Austos 2001, ss. 33-38.
41 Rene Wellek Austin Warren, Edebiyat Teorisi, (ev. . Faruk Huyugzel), Dergh Yaynlar,
stanbul, 2011, s. 102-103.
42 Yakup Kadrinin ferdiyetilii ne kard ilk dnem hikyeleri ile hatralar arasndaki iliki
iin bkz. H. Harika Durgun, Yakup Kadrinin lk Dnem Hikyeleri ile Hatralar Arasndaki
liki, mer Faruk Huyugzele Armaan, Ege niversitesi Basmevi, zmir, 2010, s. 339-
354. Yakup Kadrinin romanlar ile hatralar arasndaki iliki iin bkz. Sema Uurcan, Yakup
Kadri Karaosmanolunun Hatralar ile Romanlar Arasndaki Mnasebet, Doumunun 100.
Ylnda Yakup Kadri Karasomanolu, Marmara niversitesi Yaynlar, stanbul, 1989, s. 205-
218.
Sanatkr Aristokratlndan Cemiyetle Barma Yolunda Yakup Kadrinin Rahmet Hikyesi
Harika Durgun
zet
1912-1913 yllar arasnda yaanan Balkan Sava, gerek sosyal gerekse kltr hayatmz asndan
bir dnm noktas olmutur. Balkanlardaki uluslarn bamszln iln etmesiyle Trk ikir haya-
tnda da Trk milliyetilii n plana km ve bu akm, Milli Edebiyatn temelini oluturmutur.
Balkan Savann neticesinde gelien Trklk ve Milliyetilik ikirleri, bu dnem sanatlarnn
edebiyat anlaylarnn deimesinde etkili rol oynamtr. Balangta Fecr-i ti topluluuna kat-
lan ve eserlerinde ferdiyetiliki n plana karan Yakup Kadri Karaosmanolu, Balkan Savandan
sonra Milli Edebiyat akm ierisinde yer alarak toplum meseleleri zerinde durmutur. zellikle
1914 ylnda kaleme ald Rahmet hikyesi, onun edebiyat hakkndaki grlerini deitirdiini
gsteren ilk eser olmas bakmndan nemlidir. Yazar, yaad buhranlar ve ruh halindeki deiik-
lii; II. Merutiyet devrinin istikrarszln, ynetimdeki baboluu hikyenin kahraman Eminin
ahsnda ak ve net bir ekilde gstermeye almtr.
Anahtar kelimler: Balkan Sava, Yakup Kadri, Rahmet, ferdiyetilik, toplumsalclk.
Sanatkr Aristokratlndan Cemiyetle Barma Yolunda Yakup Kadrinin Rahmet Hikyesi
Harika Durgun
Abstract
Balkan War, which occured between 1912 and 1913, was a turning point in terms of both our so-
cial and cultural life. With the declaration of the Nations independence in the Balkan peninsula,
Turkish Nationalism came to the forefront in the Turkish idea life, as well, in addition, the move-
ment was the basis of The National Literature. The ideas Turkism and Nationalism, having emer-
ged in the wake of the Balkan War played an effective role in changing the literary understandings of
the artisans in the period. Yakup Kadri Karaosmanolu who irstly attended Fecr-i Ati Group ,and
adopted to Individualism in his works focused on social issues by supporting the National Literary
Movement after the Balkan War. Especially Rahmet story ,written in 1914, is important because it
is his irst work which indicated that he changed his opinions about the literature. The writer tried
to show his depression and changing mood; instability of The Second Constitutional Era, disorder-
liness of the governance clearly through Emin ,the main character in the story.
Key words: The Balkan War, Yakup Kadri, Rahmet, Individualism, Socialism
Tartma / Kitabiyat
Ahmet nan
ner Buukcu
Asm z
Hamdi Akn
214 TYB AKADEM / Mays 2012
Muhceretde Yazlan Bir Tefsr ve Yazar:

Adyamanl Mustaf Hayr Efendi *
Ahmet nan
Do. Dr., Dicle niversitesi lahiyat Fakltesi
Temel slam Bilimleri Blm
Tartma / Kitabiyat
A.renim Hayat
Mustaf Hayr Efendi, 1889 ylnda Hsnmansrda (Adyaman) dodu.
btidiyye ve Rdiyeyi Hsnmansrda tamamladktan sonra drt yl
Antepte Abdullah Hocadan medrese sl dersler ald. Hocalarnn te-
viki ile tara medresesini brakarak yksek tahsil grmek zere stanbula
gitti.
Mustaf Hayr, genlik ylarnda stanbula geldiinde medrese tarihin-
de nemli krlmalar gerekleiyordu. Zira 1908 deki II. Merutiyet inkila-
b, medreselerde de yeni bir dnem balatm, eski medrese sistematii
deimi yerine yeni baz medreseler kurulmutu. Mustaf Hayri, nce II.
Merutiyetin eitim alanndaki slahat ruhuyla yeni kurulan Medresetul-
Viznde iki yl okudu. Bu medresenin kurulu amac, slam yeni bir me-
tod ile anlatacak ve ird hizmeti verecek olan misyonerler yetitirmekti.
Onun bu medresedeki hocalarndan biri de Elmall Hamdi Yazr idi.
Mustaf Hayr, Medresetul-Vizni bitirdikten sonra Medresetul-
Kuzta girdi. Tanzimat dneminde, hukuk alannda meydana gelen
gelimeler karsnda ihtiya duyulan yeni Naip ve Kadlarn yetitiril-
mesi amacyla 1854de Muallimhne-i Nvvb adyla kurulan bu med-
rese, 1885de Mekteb-i Nvvb, 1908de Mekteb-i Kuzt, 1909 da
Medresetul-Kuzt adn almt.
Mustaf Hayr, renim sresi drt yl olan Medresetul-Kuzt bitire-
rek buradan fevkalade/pekiyi derece ile mezun oldu.
1 *
Bu yaz nemli lde, Adyamanl Mustaf Hayr Efendi ve Tefsiri: el-Muktataf ft-tefsr,
Ankara-2003 adl kitabmzdan zetlenerek oluturulmutur. Kaynaklar iin anlan kitabm-
za baknz. Ayrca bkz: Ahmet nan, TDVA., 31. Cilt, Mustaf Hayri Efendi maddesi.
Tartma / Kitabiyat 215
B. anakkale, Makedonya, Badat Cepheleri ve Esaret Yllar

1892 ylnda medrese rencilerine tannan askerlikten muafiyet hakk,
medreseleri asker kaaklar ile doldurmu; medreselerin eitim seviyesini
drmt. II. Merutiyetde askerlik hizmeti tm yurttalara zorunlu k-
lnnca, artk medreseliler de askere alnmaya balamt. Yksek tahsilini
II. Merutiyetin yeni tip medreselerinde geiren Mustaf Hayr, henz bir
grev almaya frsat bulmadan askere alnd ve 1. Dnya Savana katld.
5. Kolordu, 13. Frka 13. Topu Alaynda anakkale muharebesine katl-
d. anakkaleden stanbula 46. Topu Alayna tayin edildi ve bu Alay ile
birlikte nce bir sre Makedonya muharebesine, oradan da ayn Alayla
Badat Cephesine gnderildi. Burada btn Alay ile birlikte ngilizlere
esir dt. ki yl, iki ay sren esaret hayat boyunca, okuma yazma bil-
meyen askerlere okuma yazma rettii, nakledilir. Nihayet ngilizlerle
yaplan esir mbadelesi anlamas gereince stanbula getirilerek serbest
brakld.
C. stanbuldan Bulgaristana
Tartma / Kitabiyat
stanbula hayli bitb bir vaziyette ulaan Mustaf Hayr Efendi, bir ar-
kadann tavsiyesi zerine, tebdil-i hava amacyla Bulgaristana gitti. Bu
dnemde Bulgaristan her ne kadar Osmanldan ayrlm ise de, nemli
miktarda Mslman Trk nfus ve bu nfusa ait Osmanldan kalan ku-
rumlar hala yaamaktayd.
Esasen mene olarak Trk olan Bulgarlarn slam dini ile tanmalar
Osmanldan nce balamtr. Tuna Bulgarlar Hristiyan, dil Bulgarlar
da zamanla Mslman oldular. Bulgar Han Yalvatar olu Alm Han, M.
920 ylnda Badata eli gndererek, halifeden Bulgar halkna slam di-
nini retecek bilginler ile cami ve kale yapacak mimarlar gndermesi-
ni istedi. Bulgarlarn slamlama srecini peygamber ve sahabeye kadar
gtren sylemler varsa da, dil Bulgaristannn bir slam Devleti haline
gelerek slamiyetin resmi devlet dini haline gelmesi, Alm Han dnemine
rastlar. dil Bulgarlar bir sre Kazan Hanlna bal olarak yaadlar ve
halen nesilleri ve dilleri uvalar ile srmektedir. Bugnk Bulgaristan ise,
Hristiyan olan Tuna Bulgarlarna dayanr. Bu gnk Bulgaristann futuh-
t, I. Murad (1360-1389) dneminde gerekleti. 1393 ylnda Yldrmn
byk olu Sleyman elebiye bal kuvvetler Bulgar ba ehri Trnovay
ele geirerek Bulgar Krallna son verdiler. Fethedilen bu topraklarn va-
tan haline getirilmesi iin Anadoludan Trk gmenler getirilerek yer-
letirildi ve ksa zamanda birok camii, medrese, imret, ktphane vb.
vakf eserleri tesis edildi. 1789 Fransz htilali ve Ruslarn Panslavist po-
litikalarnn etkisi ile Bulgaristanda i hareketlilikler balad. 1828-1829
Osmanl-Rus Savanda Rumeli istila edildi. Sonuta 14 Eyll 1829 Edirne
Antlamas ile kaybedilen topraklarn nemli bir blm tekrar alndysa
da, ok sayda nfus hareketleri meydana geldi ve Bulgar halklarnda is-

tiklal dncesi olutu. Osmanl, 1841 ve 1849 ayaklanmalarn bastrmak-
ta zorlanmadysa da Avrupa ve Rusya etkisi, olaylar kendi akna brak-
mad. Glhane Hatt- Hmayunundan faydalanan kilise giderek glendi.
Nihayet 93 Harbi (1877-1878) sonunda Berlin Antlamas ile (1878) Tuna
ile Balkanlar arasnda Sofya, Nibolu, Zitova, Rusuk, Silistre, Varna,
umnu, Lofa, Trnova gibi ehir ve blgeleri ieren Osmanl Devletine
bal muhtar bir Bulgaristan Prenslii kuruldu. Bu srada Bulgar hudutlar
dahilinde, bir buuk milyon civarnda Trk nfusu kalmt ki bu o gn iin
byk bir nfus idi. Bu sralarda Filibe, slimye, Eskizara, Tatarpazarc,
Burgaz ve Hasky sancaklarndan oluan Dou Rumeli Vilayeti de kurul-
mutu. 1885te bu topraklar da Bulgaristan Prensliine baland. Bylece
Bulgaristandaki Trk nfusu daha da ykseldi. Uzun sre Osmanl idare-
sinde kalan Bulgaristan, nihayet Osmanlnn II. Merutiyet dnemine gir-
mesinden ksa bir sre sonra 5 Ekim 1908de bamszln ilan etti.
Mustaf Hayr Efendi, 1920li yllarn balarnda Bulgaristana gittiin-
de Bulgaristann bamszlnn zerinden on ksr yl gemi; bura-
Tartma / Kitabiyat
daki Mslman aznlk eski rahatlna kavuamamt. stelik 1944teki

komnist igal dnemi Mslman aznl daha da basklad. Mustaf
Hayr Efendinin Bulgaristana gittii ilk dnemlerde henz komnist i-
gal balamam; krallk dneminde buradaki Mslmanlar daha rahat bir
dnem yaamlard. Bu dnemde Osmanl etkisi hala canl olarak yaa-
makta; Osmanldan kalan vakfiyeler varln ve misyonunu hala srdr-
mekteydi. 1908de Bulgaristann bamszln kazanmas ile vakflara
yeni bir stat verilmiti. 1909, 1913 ve 1919 yllarnda vakflarla ilgili yeni
dzenlemeler yapld. 1919 tarihli Bulgaristan Mslmanlar Messest-
Diniyye dare ve Tekilat Nizamnamesinin 130. Maddesine uygun olarak
Bamftle bal Messest- Diniye ve Vakfiye Mdrl kuruldu.
179. Maddeye gre vakflardan elde edilecek gelirlerin fazlas bir fonda
toplanarak fakir ocuklarn tahsil masraflarnda kullanlmaya baland.
1932 ylnda, vakflarn slah iin Sofyada bir kongre yaplmtr.
Mustaf Hayr Efendinin Bulgaristana gittii yllarda, buradaki
Mslman Trk aznln dini tedrisat vakflar destei ile devam etmek-
teydi. Bulgaristanda Osmanl bakiyesi nemli sayda bir topluluklar ve,
camii, medrese, han, hamam, saat kuleleri gibi birok yap bulunmaktayd.
D. umnu Yllar
Mustaf Hayr Efendi Bulgaristana geldiinde umnu Sancana bal
Karalar Kynde bir sre Ramazan hocas olarak bulunur. stanbuldaki
yllarndan tand Emrullah Feyzullah Efendi ise tam bu sralarda
umnudaki Medresetn-Nvvbn almas faaliyetlerini yrtmekteydi.
Emrullah Feyzullah, medresenin eitim kadrosunu tamamlamaya alr-
ken Mustaf Hayr Efendinin umnuda bulunmu olmasn frsat bilerek

ona mderris olmay teklif eder. Mustaf Hayr Efendi bu teklifi kabul
eder ve bylece 1922 de bu medreseye retmen olarak atanr. 1939 ylna
kadar bu medresede grev yapan Mustaf Hayr Efendi, burada Arapa,
Farsa, Ulm- Diniyye, Mecelle, Feriz, Fkh, lmul-Usul, lmt- eriyye/
Usulus-Sak ve Ahkm- Evkf derslerini okutmutur. Mustaf Hayr Efendi
ayn zamanda Medresetn- Nvvbn liye ksmnn mdrln de
yapmtr.
Mustaf Hayr Efendi eitimde ve askerlik grevinde bulunmas sebebi
ile umnuya yerleinceye kadar evlenememiti. umnuda ikamet eden
Tokollar aliesine mensup, rdiye mezunu ve umnuda bir sre ilk mek-
tepte Kuran muallimesi olarak hizmet etmi olan Cemile Hanm ile evlendi.
E. Sofya Yllar
Mustaf Hayr Efendi 1939 ylnda umnudaki grevini srdrrken
oradan Sofya Bamftlne bal eri Divan- li Heyet azalna
Tartma / Kitabiyat
(Din ileri yksek kurulu yelii) naklen atand ve bu grevi sebebi ile
Sofyaya yerleti. 1965 ylna kadar yaklak 26 yl buradaki grevini sr-
drd. Mustaf Hayr Efendinin Fkhn furuat ile ilgili olarak yazd el-
Muktataf [fil-Fkh] adl eserinin kapanda Sofya Mfts ibaresi yer
almaktadr. yle anlalyor ki Mustaf Hayr Efendi bir taraftan Sofya
Bamftlnde din ileri yksek kurulu yelii grevini yaparken ayn
zamanda Sofya Mftl grevini de bir sre deruhte etmitir.
Mustaf Hayr Efendi 1922 ylndan 1965 ylna kadar 43 yl Bulgaristanda
Mslman Trk aznl arasnda dini hizmet verdi. Bir yandan Mslman
aznln eitim, brokrasi ve hukuksal sorunlar ile urarken, dier yan-
dan birok eser yazd. Fkh ile ilgili yazd eser Sofyada ki Medresetn-
Nvvb matbaasnda 1941 ylnda baslmtr. Bu kitap Fkhn furuat ile
ilgili olup 120 sayfadan olumaktadr, eserin dili Arapadr.
Mustaf Hayr Efendi Sofya da ikamet ettii yllarda el-Muktataf fit-
Tefsr adl tefsirini yazm, ama hayatta iken bu eserini basmaya frsat
bulamamtr. Ancak bu eser veftndan sonra 5 cilt olarak Lbnanda
Muhammed Ali es-Sbnnin tahkiki ile yaynlanmtr. Mustaf Hayr
Efendinin bu iki basl eseri dnda Luatut-Tbb, Mecmuatl-Fevid adl
eserleri ve Mslman ocuklar iin yazd bir ilmihal kitab bulunmakta-
dr.
F. Anavatana Dn ve Veft
Krallk dneminde nisbeten rahat yaayan Bulgaristan Mslman Trk
aznl, 1928de ki ynetim deiikliinden sonra daha fazla devlet bas-
ksna maruz kald. Bu nedenle youn gler yaand. 1950de ay

zarfnda 250 bin Trkn Bulgaristandan Trkiye tehciri karar kn-
ca 160 bin Trk arazi ve emlakini brakarak anavatana geldi. Mustaf
Hayr Efendinin aile fertleri de muhaceretlerde Trkiyeye dnenler-
dendi. Bu nedenle grevini srdrmek iin Sofyada bir sre tek bana
ikamet etmek zorunda kald. 1965 ylnda serbest gmen stats ile
Trkiyeye dnerek ailesine kavutu. mrnn son 5 yln stanbulda
ailesi ile birlikte geirdi. 30.03.1970 tarihinde gece saat 22 sularnda
Beyolu lkyardm Hastanesinde mide kanamas geirerek veft etti.
Fatih Camiinde ikindi namazn mteakip klnan cenaze namazndan
sonra, Topkap Eski Kozlu Mezarlna defnedildi.
G. Yetitirdii renciler
Mustaf Hayri Efendi, Bulgaristan Trklnn en nemli eitim ku-
rumu olan Nvvbdaki hocal esnasnda yzlerce renci yetitirdi.
Bu rencilerden bazlar Trkiyeye g ederek Trkiyedeki din ei-
timine ok byk hizmet sundular. Burada Mustaf Hayri Efendinin
Tartma / Kitabiyat
Trkiyede tannm olan baz rencilerine yer vereceiz.
1.Ahmed Davudolu
1912de Bulgaristanda dodu. 1936 ylnda Medrestn-Nvvbn, li

ksmn bitirdikten sonra Msra giderek Ezher niversitesinin eria
Fakltesini bitirdi. Msr dn, Nvvbn lise ve yksek (li) ksmna
muallim olarak atand. 1944 Rus igali dneminde Nvvbn mdr
istifa edince Davudolu, buraya mdr olarak atand. ki yl sonra ko-
mnist rejim tarafndan tutukland. kenceye maruz kald. 1949 ylnn
son gnnde drt kiilik aile efrad ile Trkiyeye dnd ve zamanla
Trkiye vatanda oldu. Bir sre Vaiz ve Mft olarak alt. 1953 yln-
da Fatih ktphane memurluuna geti. 1959da stanbul Yksek slam
Enstits retim yesi ve mdr yardmcs oldu. Bir sre sonra buraya
mdr oldu. 1968de yapt bir konuma nedeniyle bir sre hapis yatt
ve Krehire drt ay mecburi iskana tabi tutuldu. 1971 de emekli oldu.
bn Abidinin Reddul-Muhtar adl eserini ve Sahih-i Mslimi Trkeye
evirdi. Ayrca bir Kuran meali yazd. 1983te stanbulda veft etti.
Ahmed Davudolu, lm Daha Gzeldi adyla kaleme ald ha-
tratnn sonunda Vasiyyetim bal altnda hocas Mustaf Hayri
Efendi hakknda u cmlelere yer vermitir:
() Merhum stadm Adyamanl Mustaf Hayri Efendi Hazretleri
mr boyunca iman- kamil ile ene kapamay niyaz etmi; talebesine
ve dostlarna bu hususta vasiyetlerde bulunmu; dualarn rica etmitir.
Allah rahmetini gani etsin.
2. brahim Tanr
1912de Bulgaristanda dodu. 1937de Nvvbn Ali ksmndan me-
zun oldu. 1941de Vidinde Rdiyede retmenlik yapt, daha sonra
1950ye kadar Nvvbda retmenlik yapt. 1951 ylnda Trkiyeye
g etti Bursada Orhan Gazi, stanbulda Fatih, Millet ve Sleymaniye
ktphanelerinde alt. umnuda ki ikameti yllarnda Mustaf Hayri
Efendinin byk kz Fatma (liye) hanmla evlendi. 2001 ylnn son
aynda stanbulda veft etti.
3. Osman Kl
1920 Bulgaristan doumlu olan Osman Kl, 1943 ylnda Nvvbn
li ksmn bitirerek umnudaki Kllak Trk lk Mektebinde retmen-
lie balad. Bir sre Rdiyede retmenlik yapan Kl, 1946 ylnda
Nvvba retmen olarak atand. 1948 ylnda, Nvvb mdrlne
vekalet ederken, dnemin Bulgar hkmeti tarafndan idama mahkum
edildi ve idam karar temyizen tasdik edildi. 1953 yl sonlarnda Bulgar
Tartma / Kitabiyat
Meclisi, idama mahkum olan Trklerin cezalarn mebbede evirdi.
1962 ylnda mahkumiyeti sona erdi. 1965 ylnda Trkiyeye g ede-
rek Trk vatanda oldu. Trk hariciyesine nemli katklar olan Osman
Kl, Kader Kurban adl 600 ksr sayfalk hatratnda Bulgaristan
Mslman Trk aznlnn bilhassa komnist rejimde ektii zdrab-
larn dile getirmitir.
Osman Kl Nvvbdaki ilk yllarnda Mustaf Hayr Efendiden
ders almtr. Ancak Mustaf Hayr 1939 ylnda, Nvvbdan ayrlarak
Sofya Bamftlndeki grevine gitmitir.
4. Osman Keskiolu
1908 Bulgaristan doumlu olan Keskiolu, 1936 ylnda Nvvbn
li ksmn fevkalade diploma ile bitirdikten sonra Msra giderek
Ezherde okudu. Dndkten sonra 10 yl Nvvbda retmenlik
yapt. 1950de Trkiyeye g etti. Vakflar Genel Mdrlnde ve
Diyanet leri Bakanlnda alt. Bir sre Din leri Yksek Kurulu
yelii yapt. 1989 ylnda veft etti. Osman Keskiolu birok eser
yazd. slam Dnyas Dn ve Bugn adl eseri 1964 ylnda Ankara
niversitesi lahiyt Fakltesi Yaynlar arasnda kt. Ali Himmet Berki
ile birlikte yazd Hateml-Enbiya adl eseri yaynland. Muhammed
Ebu Zehrnn Ebu Hanife, mam Malik, mam Ahmet Bin Hanbel ve
mam afi dizisini tercme etti. Ayrca Fkh Tarihi ve slam Hukuku.
Hz. Ebubekir, Hz. Osman, mam- Azam, Kuran Tarihi, Mslmanlarn
lim ve Medeniyete Hizmetleri, Nzlnden Gnmze Kuran Kerim
Bilgileri adl eserleri yaynlamtr.
5. Dier Baz rencileri

Mustaf Hayfi Efendinin Trkiyede temyz etmi baz talebeleri
de unlardr: Hafz Nafiz Konuk, Mehmet Halil ztrk, smail brahim
Akdere, Muharrem Develiolu. Nvvbdan talebesi olan Akif Osman
ise daha sonra Bulgaristan Bamfts olmu; ikisi Sofyada mesai ar-
kadal yapmlardr.
H. Akrnlar
Mustaf Hayr Efendinin gerek rencilik yllarnda gerek
Bulgaristandaki Mslman Trklerin arasnda birok mesai arkada
olmutur. Onu daha iyi tanyabilmek adna baz akranlarn burada zik-
retmeyi uygun grdk.
1.Emrullah Feyzullah Efendi

1877 ylnda umnuda dodu. Silistrede medresede okuduktan sonra
Tartma / Kitabiyat
stanbula geldi. stanbul Darul-Funn lahiyt Fakltesini bitirdikten

sonra 1913 ylnda Bulgaristana dnd. I. Dnya savana katld, sava-
tan sonra Bulgaristana tekrar dnd ve 1922de Nvvb Medresesini
kurarak uzun yllar burada mdrlk yapt. Emrullah Feyzullah Efendi,
aslen Malatyadan Bulgaristana g etmi bir ailenin ocuudur.
Bilindii zere Hsnmansur (Adyaman) da nceleri Malatyaya bal
bir ileydi. Bu bakmdan Mustaf Hayr Efendi 1908 ylnda yksek tah-
sil iin stanbula giderken o yllarda stanbulda renci olan Emrullah
Feyzullah Efendi ile tanm olmas ve doal olarak hemehrilik siki ile
gl balantlar kurmu olmas muhtemeldir. Nitekim Mustaf Hayr
Efendinin Nvvba mderris olmasn salayan Emrullah Feyzullah
Efendidir.
2.Yusuf Ziyeddin Ersal

Kafkas asll bir ailenin bir ocuu olarak 1888de Dzcede dodu.
stanbul Medreselerindeki reniminden sonra Msra gitti. Ezherde
Muhammed Abduh ve dier Ezher ulemasndan ders ald. Ezherden
sonra bir sre Dzcede mftlk yapt. Bilahare Bulgaristana gitti ve
Nvvbda hoca oldu. Emrullah Feyzullah Efendi veft edince 1941den
1954e kadar Nvvbda mdr olarak grev yapt. 1945de mdrlk-
ten alnd, ama 1948 ylnda emekli oluncaya kadar Nvvbda ret-
menlik yapmaya devam etti. 1950 ylnda Trkiyeye g etti ve Diyanet
leri Bakanlnda alt. 1961 ylnda veft etti. Ardndan nemli dini
yaynlar brakt.
Bamft Sleyman Faik Efendi, Sleyman Srr Efendi (Tokay),

smail Ezherli de Mustaf Hayr Efendinin akranlar arasnda yer alr.
I. Tefsrinin Serencam
Mustaf Hayr Efendinin Arapa olarak kaleme ald tefsirinin yazm-
n 15 Nisan 1964 ylnda Sofyada tamamlad, tefsirinin el yazmasnn
sonunda yer alan tetimme blmnden anlalmaktadr. 1965 ylnda
Trkiyeye dndnde, Bulgar yetkililer eserin Trkiyeye giriinde
baz problemler karmsa da sonunda kendi el yazs ile yazd tefsi-
rin yazma nshasn kendisi ile birlikte Trkiyeye getirmeye muvaffak
olur. Mustaf Hayr Efendi, yazma sayfalarla 3000 sayfay aan bu tef-
sirini, salnda basma imkan bulamam, ancak yaknlarna bu tefsiri
basmalarn vasiyyet etmitir. Mfessirimizin veftndan yaklak on yl
sonra, 1980li yllarn banda Mfessirimizin yaknlarndan erif Bucak,
hac maksadyla Mekkeye gittiinde yazma haldeki 3000 ksr sayfalk
bu tefsiri Muhammed Ali es-Sbnye takdim eder. es-Sbn, bu ese-
rin kamil manada bir tefsir olduunu anlar ve grmeler devam eder.
Tartma / Kitabiyat
Nihayet eser es-Sbn tarafndan tahkik edilerek 1996 ylnda be cilt
halinde Lbnanda baslr. Ancak es-Sbnnin tahkiki mlesef tefsirin
orijinalini yanstmaktan ok uzaktr. Biz, Adyamanl Mustaf Hayr
Efendi ve Tefsiri: el-Muktataf ft-tefsr adl kitabmzda, es-Sbnnin
tahkikinin tahkik denilmeyi hak etmediini isbat etmeye kfi gelecek
kadar hatalarn ortaya koyarak, eserin hala tahkik edilmeyi bekledii-
ni belirttik. Ayrca anlan tefsirin 3000 ksr sayfalk yazma halini diji-
tal ortama kaydederek CDlerini, bata Diyanet leri Bakanl, SAM
ve IRCICA gibi kurumlara gndererek eserin orijinalinin, emin ellerde
muhafaza edilmesini saladk.
Sonu
Ulus-Devlet ncesi imparatorluk yaplanmasndaki muhaceretler daha
ok, yaplan askeri futhtlardan sonra blgenin kltrel anlamda da
fethedilmesi amacna matuf idi. Seluklu miras zerine Asyada kuru-
lan Osmanl devleti, zamanla Balkanlarda da askeri futuhtlar yapt
ve Anadoludan Trk boylarn buraya iskan ederek, bu blgede daha
nceden de varolan slam kltrn glendirdi. nemli bir Balkan
lkesi olan Bulgaristan, I. Murad zamannda fethedildikten sonra bl-
geye Trk boylar iskan edildi ve burada ksman var olan slam kltr
daha da canlandrld. 1908 inkilb ertesinde Osmanldan bamsz-
laan Bulgaristanda Osmanldan kalan birok kurum bulunmaktayd.
Bu kurumlar bir sre ayakta kalabildi. Bilhassa Krallk dneminde nis-
peten daha rahat olan Mslman Trkler, 1944 deki komnist igal
dneminden sonra byk basklara maruz kald ve bu defa adeta ter-
sinden g dalgas balad. Zamannda Anadoludan buraya iskan yo-

luyla g ettirilerek burann slamlatrlmasn salayanlarn torunlar
bu defa buradan Anadoluya tekrar ge zorland.
Mustaf Hayr Efendi, Anadoludan Balkanlara doru g ederek
Bulgaristanda adeta bir mini Osmanl toplumu oluturan kervana ka-
tlmak zere 1920li yllarn balarnda Bulgaristana gerek mrnn
43 yln buradaki Mslman Trk aznla hizmet vererek geirmitir.
Bulgaristandaki Mslman aznlk arasnda Krt Mustaf Efendi
diye tannan Mustaf Hayr Efendi, gmen Trk topluluundan bir
ailenin kz ile evlenerek bu toplulukla btnlemitir. Sofyada yaz-
mn tamamlad tefsir, onun ilmi kiiliinin yceliinin en byk ni-
anesidir.
Mustaf Hayr Efendi, iki defa muhacir olmutur. Birincisi, 1929le-
rin balarnda anavatanndan Bulgaristana olan muhacereti. kincisi
de 1965 te Bulgaristandan tekrar anavatana muhacereti.
Bulgar Gmeni olarak bilinen kardelerimizin hemen hemen hep-
Tartma / Kitabiyat
sinin ortak kaderi, iki defa muhaceret etmi olmalardr. lkinde, impa-
ratorluun sevki ile kltrel fetih amacyla Anadoludan Bulgaristana
g. kincisinde Bulgar rejiminin zoru ile Bulgaristandan tekrar
Anadoluya g. Btn bu muhceretler srecinde byk bir mu-
haceret literatr olumutur. Biz bu yazmz ile Balkan muhaceret
literatrnn nemli bir simsn ve tefsiri bata olmak zere ortaya
koyduu sair eserlerini bir kez daha sirkle ettik. Kukusuz Balkan mu-
haceret literatrnn Trkiyede gerek rgn gerek yaygn din eiti-
mine de byk katks olmutur.
Balkanlar ttihatlar m Kaybetti?
ner Buukcu
1908de Merutiyetin ln edilmesi iin bal bulunduu kuvvetler-

den ayrlarak daa kan, bu uurda adam ldren, devlet grevlile-
rini yldran gerektiinde daa kaldran Resneli Niyazi Bey ve taburu-
nu harekete geiren en nemli amillerden birisi Rus ar ile ngiltere
Kralnn Revalde bir araya gelmeleriydi. Avrupa g dengesinin ok
nemli bu iki lkesinin monarklarnn biraraya gelmeleri sonrasnda
Tartma / Kitabiyat
ortala yaylan iki lkenin Makedonya sorunu zerinde anlatklar
ayias, 1908 yl balarndan itibaren yava yava grnr olmaya ba-
layan ttihat ve Terakki Cemiyetinin sivil ve asker mensuplar arasnda
ciddi bir huzursuzluk meydana getirmiti. eitli olaylarn da etkisiyle
gittike etki alann genileten olaylar neticesinde 23 Temmuz 1908
gn Makedonyada Merutiyet top atlaryla iln edildi. stanbul,
yani Osmanl Devletinin bakenti bu durumu ertesi gn, Sultann
Merutiyeti kendi ihsan gibi gsterebilmek maksadyla gazetelerde
yaynlanan ufack haber stunlaryla renebilmiti. Makedonyay
kaybetmemek iin devrim yapan, suikastler tertipleyen, gzn bu-
daktan saknmayan ttihatlarn siyasal sistem ierisinde olduklar bir
dnemde Balkan Savalarnn patlak vermesi ve Edirne dhil neredeyse
btn bir Rumelinin kaybedilmesi, zellikle Trkiyedeki muhafazakr
/ sa / islmc evreler tarafndan TC tarafndan izlenen yanl politika-
larn bir sonucu olarak deerlendirildi. Peki, ama hakikaten Rumeliyi
ttihatlar m kaybetti? Provokatif ve ksmen retrospektif bir nitelik
tayan bu soruya salkl cevap verilebilmesi tarihsel srecin gzden
geirilmesiyle mmkn olabilir.
Devletleraras likiler ve Uluslararas likilerin Ekonomipolitii

Bugn iinde yaadmz dnyann kkenleri daha ok 16.yy dnyasn-
da yatmaktadr. II. Philipe Dneminde Akdeniz ve Akdeniz Dnyas
baln tayan eserinde Fernand Braudel 16.yy dolaylarnda Akdeniz
havzasnda bir dnya-ekonomisi sisteminin hatlarnn belirginleme-
ye baladn ne srmektedir. Dnya-ekonomisi derken iinde bir i
blm olan ve bu yzden temel ya da asl mallarn dikkate deer bir
byklkte isel mbadelesinin yapld ve sermaye ve emek aklar-

nn gerekletii byk bir corafya alan kastedilmektedir. Bu dnya
ekonomisinin ayrt edici yan birletirici bir politik yapyla snrlandrl-
mam olmasdr. Dnya-ekonomisi iinde pek ok politik birim vardr
ve bunlar modern dnya sisteminde devletleraras bir sistemde gevek
bir biimde karlkl olarak birbirlerine balanmlardr (Wallerstein,
2005; 45). 16.yyda belirginlemeye balayan kapitalist dnya-ekono-
misi dnyann o gne kadar tecrbe ettii ilk dnya-ekonomisi modeli
deildir ancak en uzun sren dnya-ekonomisi modeli olacaktr.
Osmanl Devletinin dalmasna giden srete nemli bir aral
ifade eden 19.yzyl Osmanl Devletinin en uzun ortak snrlarnn
bulunduu Avrupada sanayileme ana ve kabaca 16.yy sonlarn-
da bir analiz birimi olarak belirmeye balayan kapitalizmin o dneme
kadarki en ileri safhasnn tecrbe edildii dneme rast gelmektedir.
slm medeniyetinin siyas ve kltrel rgtlenme anlamnda en m-
tekmil hali olarak nitelendirilen ancak sistemsel adan eklektik bir
yap arzeden Osmanl Devletinin klasik dneminde dayand bir ta-
Tartma / Kitabiyat
km kurum ve kavramlarn yozlamasyla e zamanl ilerleyen bir geri-

leme dneminin yannda, snrlarn hemen te tarafnda, mthi bir
iktisad ve siyas hareketlilik dikkati ekmektedir. Avrupann dnsel
anlamda bir dnm yaamaya balamas ve Katolik kilisesinin siyas,
toplumsal ve iktisad alandaki ekillendiriciliinin sarslmasyla nceki
dnemlerden beri biriktirilmekte olan teknolojiye ilikin bilgilerin pra-
tie dntrlmesinde ciddi bir ilerleme kaydedilmitir.
Bununla birlikte Britanya, Belika ve Ren Vadisinde tututuktan
sonra hzla Avrupa sisteminin her kesine yaylan modernleme ve
sanayileme yangnnn, Osmanl Devleti ve Rus arlnn Hristiyan
blgelerini dahi iin iin yakarken, Mslman alann asbestlenmi
ucuna gelince aniden snm olmas (Jones, 2008; 103) Avrupa ile si-
yas, iktisad ve kltrel al-veri ierisinde olan, Avrupann dousun-
daki en uzun snrlar tekil eden Osmanl Devletinin modernleme ve
sanayileme srecinde edilgin bir rolde olmas 20.yy ncesi tarihin en
ilgin sorunsallarndan birisi olarak hala nmzde durmaktadr.
Osmanl Devletinin kapitalist bir ekonomik dzene ve dolaysyla
sanayileme srecine geiine engel tekil ediyor gibi gzken ve eit-
siz gmrk tarifeleri oluturan 1838 ngiliz-Osmanl Ticaret Antlamas
gibi sreci derinden etkileyen ve kapitalist ekonomiye geite engel-
leyici vasfyla ne kan bir takm gelimeler olmakla birlikte (Timur,
1996; 181-206) bu gelimelerden hi birisi neden Osmanl Devletinin
zellikle Mslman blgelerinin hemen yan bandaki bir corafya-
da yaanan kkl iktisad deiikliklere eklemlenemediini aklamaya
yetmemektedir.
Sanayi devriminin temelinde denizar smrge ve azgelimi pa-

zarlar zerinde younlama; bunlar kimseye kaptrmamak iin verilen
mcadele yatmaktadr. Britanya bu mcadeleyi 1766da inle yaplan
ticarette Hollanday safd brakarak ve 1780lerde Afrikadan gt-
rlen kleler zerinden yaplan ticarette Fransz tccarlar geerek ka-
zanmtr. Bu balamda Britanyann snai ekonomisi azgelimi dnya
ile kurduu iktisad ilikilerden domu ve 19.yy boyunca tarih biimi-
ni korumutur. Bu dnem boyunca demeler dengesini ticaret ve de-
niz tamacl salam, uluslararas iktisad ilikilerin temelini ngiliz
imalat rnlerinin deniz ar lkelerin ilkel rnleriyle mbadelesi
oluturmutur (Hobsbawm, 2005(a); 50).
Sanayi devriminin kvlcmnn ngilterede yaklm olmas
ngilterenin toplumsal, siyasal ve iktisad yapsyla yakndan ilgili ol-
makla birlikte yalnzca bu etmenler erevesinde anlalp aklanabi-
lirlikten uzaktr. nk Britanya, bazlar sanayileme potansiyeline
sahip ya da bunu arzulayan birka gelimi blgeyi, baml ekono-
miye sahip blgeleri ve bunun yan sra Avrupa ile henz ciddi lde
Tartma / Kitabiyat
ilikiye girmemi kenar blgeleri de ieren iktisad bir ilikinin paras
durumundayd (Hobsbawm, 2005(a); 33). Dier taraftan sanayileme
iin gerekli koullar 18.yy Britanyasnda vard ya da kolaylkla hazr-
lanabilir durumdayd: Sermaye ktl yoktu, kyllk sosyal bir yap
olarak paralanmak zereydi, byk bir nfus art dolaysyla ucuz
igc imkn mevcuttu ve birok bakmdan lke tek bir ulusal pazar
haline gelmiti (Hobsbawm, Sanayi; 36-40, Polanyi, 1986; 57-65).
Korunmu bir i pazar ve gelien retim teknolojisi ile birlikte yo-
un seri retim, mamul mallarn pazarlanmas sorununu ortaya kar-
d. Britanyann 18.yydaki politikas sistematik saldr biiminde oldu.
Britanya bu dnemde girdii be byk savatan yalnzca bir tanesinde
savunma pozisyonundayd. Bir yzyl kadar sren kesintili sava dne-
minin Britanya asndan sonucu tarih boyunca hibir devlet tarafndan
kazanlmam byk bir zafer oldu. Britanya deniz ar smrgeler
ve dnya apnda bir donanma gc tekeline sahipti. Donanmann
tonaj 1685te 100,000 ton iken 1760ta 325,000 ton dolaylarndayd
(Hobsbawm, 2005(a); 46).
ngiliz ihracat sanayisinin hammaddesinin tm tropikal ve astro-
pikal blgelerden ithal edilirken mamulleri de byk oranda darya
satlyordu. 18.yy sonlarndan itibaren pamuklu retimi sanayi retimi-
nin en byk blmn; 1805te te ikilik ksmn ihra eder duruma
gelmiti. Bu gelimenin temelinde ihra sanayilerinin i talebin art
hzna bal olmamas yer alyordu. Bununla birlikte d talebe dayal
ihracat sanayinin verimliliinin artmas istikrarl alclarn varlna
ve d talebin bymesine balyd. Bu durum sava ve smrgeler yo-
luyla yeni pazarlarn ele geirilmesi zorunluluunu beraberinde geti-

riyordu. Ancak ihracat sanayi iin sadece yeni pazarlar smrebilecek
bir ekonomiye deil sava srdrmeye ve smrgeletirmeye hazr bir
devlete ihtiya vard. Britanya bu ihtiyac karlayabilecek biimde r-
gtlenmi bir devlet sistemine ve motivasyona sahipti.
Britanya 18.yya girilirken iktisad gstergeler bakmndan ayn ka-
tegoride deerlendirilebilecei lkelerden bu balamda net bir biim-
de ayrlyordu. Britanya d politikasn iktisad hedeflere tabi klmaya
hazr durumdayd ve savalardan beklentisi ticaret ve hemen hemen
ayn anlama gelen denizlerle ilgiliydi (Hobsbawm, 2005(a); 45). te
yandan ngilterenin toplam demir tketimi 1720de 50000 tondan
daha azd, hatta sanayi devriminin epeyce yol almasndan sonra bile
100,000 tondan fazla deildi. Demir retim ve tketiminde esas art
demiryolu dneminde gerekleti (Hobsbawm, 2005(a); 44).
ngilterenin sanayileme ekseninde bir d politika izlemesi etkisini
zellikle ihracat sanayi zerinde gsterdi. ngilterede ihracat sanayile-
ri ok daha farkl ve potansiyel olarak ok daha devrimci faaliyet gs-
Tartma / Kitabiyat
terdiler. 1700 ile 1750 arasnda i pazara ynelik sanayiler retimlerini

%7 arttrrken ihracat sanayii retimlerinde %76 artt. te ngilterede
sanayileme ateini tututuran kvlcm bu gelime oldu. Sanayi devri-
minden bahseden kabaca pamuktan bahsediyor demektir. lk sanayi-
leen rn olan pamuklu retimi esas olarak denizar ticarete dayan-
maktayd.
Esasen ngiliz sanayi devrimi ne yalnzca pamuk ne de dokuma rn-
leri demekti ve pamuk birka nesil sonra nc roln kaybetti. Bununla
birlikte pamuk snai deiimin hzn belirliyordu ve sanayileme olma-
sayd var olamayacak olan blgelerin temelini oluturdu (Hobsbawm,
2005(a); 52). 1770e kadar olan dnemde ngilterenin pamuklu ihraca-
tnn % 90 smrge pazarlarna, daha ok da Afrikaya yapld. ngiliz
pamuklusu 19.yy ortalarndan itibaren ise esas piyasasn Hindistan ve
uzak douda buldu. ngiliz pamuklu sanayi, dneminde kesinlikle dn-
yann en iyisiydi ancak stnln rekabet gcnden deil, smrge
ve azgelimi ekonomilerin pazarlarnda Britanya mparatorluunun,
Britanya donanmasnn ve Birtanyann ticari stnlnn kendisine
salad tekel konumundan elde etti (Hobsbawm, 2005(a); 54).
hracatta 1750 sonrasnda grlen byk art sanayiye hz kazan-
dran gc salad, 1750-1770 arasnda pamuklu ihracat on kat art
kaydetti. 1790dan itibaren pamuklu retiminin byk blm ihra
edildi, bu oran 19.yy ierisinde retimin %90na kadar ulat. Bylece
pamuk, azgelimi dnya ile karakteristik ilikisini kurdu ve bu iliki-
yi eitli dalgalanmalara ramen koruyarak glendirdi. Hammaddesi
1790a kadar bat Hint adalarndaki kle emeine dayal retim; bu
tarihten itibaren de Gney Amerikada kle emeine dayal retim

salad (Hobsbawm, 2005(a); 54).
19.yy balarnda fabrikalarda gaz lambalarnn da kullanlmasyla
alma sreleri uzam, sermaye birikimi ihracat oranlarnn da tesiriy-
le ciddi biimde artmt. Gittike ikinleen sermaye ekonomik yap
zerinde bask oluturmaya balad. Bu dnemde pamuklu sanayinde
gelimeler yaanrken sanayi devriminin ikinci aamasnn gerekle-
mesi iin gereken kmr retim ve tketim dzeyi ile demir retim ve
tketim dzeyine henz ulalabilmi deildi.
iler zerindeki smrnn gittike artmas ngiliz iisinin fab-
rikalardan ekilmesi ile sonulanm; retim daha ok kadnlar ve o-
cuklar eliyle gerekletirilir bir hal almt. Bu sre ierisinde kentle-
me oranlarnn artmas hem demir retiminde hem kmr retimine
nemli miktarda artlar getirmeye balad. Napoleon savalar sonra-
snda ngiltere, yeni sanayileen lkelerle olan demir ticaretini arttra-
rak demir iin iyi bir ihracat pazar bulmutu. retimin %15-20 civar
d pazarlarda alc bulabiliyordu. Ayrca ngiliz ekonomisi iin demir
Tartma / Kitabiyat
yalnzca makine ve tehizat asndan deil kpr, boru, inaat malze-
meleri ve mutfak gereleri iin de bir pazar meydana getirmi durum-
dayd (Hobsbawm, 2005(a); 65).
1840 sonrasnda tekstile dayal ngiliz sanayilemesi yerini demiryo-
luna dayal bir sanayilemeye terk etmeye balad. Bu durum pamuk
sanayinin geliiminden daha devrimci bir gelimeydi ve sanayi devri-
minin ileri bir safhasna iaret ediyordu. 1850li yllara gelindiinde
ngiliz demiryolu sistemi kaba hatlaryla neredeyse tamamlanm gi-
biydi. Esasen mallarn karadan tanmasnn maliyetini drmek iin
18.yy balarndan itibaren lke ii tamaclkta ok nemli boyutta ve
masrafl iyiletirmelere gidilmiti. Bu iyiletirmeler neticesinde tama
maliyetleri arasnda eski ve yeni arasndaki maliyet fark, bu alanda ya-
placak byk yatrmlar kesin biimde karl klacak kadar bymt.
Denize ve akarsulara ina edilen kanallar Liverpool ve Manchester ya
da Birmingham arasnda yaplan tamann maliyetini % 80 orannda
azaltmt (Hobsbawm, 2005(a); 42-43).
Demiryolu hatlarnn tamamlanmas krsal kesimlerin de etkin bir
biimde pazara dhil olmalaryla neticelenmesi demekti. 1830 / 40a ka-
dar devam eden sanayi devriminin birinci aamasnda oluan sermaye
birikiminin ekonomi zerinde yaratt bask da sermayenin demiryolu-
na kaymasyla birlikte nemli oranda krlm oldu. Neticede 1840-1860
aras dnemde ngiliz ekonomisi daha nce hi grlmemi, sonraki
dnemlerde de grlmeyecek bir byme gerekletirdi. Demiryolu
inaat ngiliz ekonomisine hzl bir ivme kazandrmt. Bunun yan sra
1840-1880 arasnda dnyann eitli yerlerinde srdrlen demiryolu
inaatlarnda da ngiliz sermayesi ve ngiliz mhendisliinin izi vard.

Bu durum art deer aktarmnda yeni bir kalem de ortaya karm
bulunuyordu. Demir-elik ve kmr endstrisinde yaanan gelime ve
demiryollar sonraki dnemi cidd biimde etkileyecek bir baka geli-
menin de kapsn aralad: Buharl gemi. Ayrca eliin kitlesel reti-
mi savunma ve silah sanayinde de kendisini nemli lde hissettirdi
(Hobsbawm, 2005(a); 100-106). Ksacas Britanya ekonomisi demiryolu
endstrisi ile birlikte tam bir sanayileme dnemine girmi oluyordu.
1873-1896 arasndaki dnem iktisat tarihileri tarafndan byk
bunalm dnemi olarak adlandrlmaktadr. ngiliz ekonomisinin
1870lerin bana kadar sren olaanst genileme eilimi 1870li
yllarn bandan itibaren durmu ve engellenemez bir inie srk-
lenmitir (Hobsbawm, 2005(a); 116). ngiliz ekonomisinin 1870 nce-
si dnemde yaad hzl bymenin arkasnda yatan en nemli et-
kenlerin banda ngilterenin sanayileen ilk lke olmas sebebiyle o
gne kadar smrlmemi birinci retime ve tarma dayal gelimemi
blgelerin smrye almasnda bir adm nde olmasdr. 1870-1890
Tartma / Kitabiyat
arasndaki byk bunalm sreci ise kr marjlarnda dn yaratt-

bir iktisad kriz dnemine iaret etmektedir (Hobsbawm, 2010; 46).
nceki dnemde ngiliz rantiyeleri Kuzey Amerikadan ve dnyann
gelimemi blgelerinden saladklar gelir akna o kadar almlard
ki, 1870lerde yabanc borlularn borlarn deyememeleri, rnein
Osmanl maliyesinin 1876da k, Bournemouth ve Folkestone gibi
yerlerde vagonlarn birikmesine ve vagon retiminde geici bir dur-
gunlua yol at (Hobsbawm, 2005(a); 119).
1873-1896 aras iktisat tarihileri tarafndan byk bunalm dnemi
olarak deerlendirilmekle birlikte ekonominin temel ritmini oluturan
ticaret dngsnn durgunlamamas, aksine arpc bir biimde ge-
nilemesi bu dnemin kriz ortamnn ayrt edici zellii olarak nite-
lendirilebilir. 1870-1890 arasnda demir retimi be ana retici lkede
yaklak iki katna (11 milyon tondan 23 milyon tona) bir btn olarak
endstrilemenin en nemli gstergesi haline gelen elik retimi ise
yaklak yirmi katna (yarm milyon tondan 11 milyon tona) ykselmitir
(Hobsbawm, 2010; 45). Bu durumun ortaya kmasnda Britanya eko-
nomisinin endstrilemedeki nc roln kaybetmesi; ABD, Almanya
gibi lkelerin dev admlarla endstrileme ynnde ilerlemesinin etkisi;
dier bir ifadeyle rekabet ortamnn sertlemesinin etkisi belirgindir.
19.yy sonlarna doru gelinirken ngiltere sanayileme konusunda
artk yalnz deildi ve teknolojide yaanan baz dnmler sebebiyle
sanayileme srelerinde rakiplerine kar derinden yaralanm gr-
nyordu. 1890 ve 1895 arasnda hem ABD hem de Almanya elik re-
timinde Britanyay geride braktlar.2 Britanya byk bunalm srasn-

da dnyann atlyesi olma zelliini kaybetti ve yalnzca en byk
sanayi gcnden birisi ve baz ynlerden bu sna g arasnda en
zayf durumuna geldi (Hobsbawm, 2005(a); 117).
Dier taraftan teknolojik gelimeler yava yava kauuk ve petrol
gibi endstrilemi lkelerde bulunmayan malzemelere ihtiya duy-
maya balamt. Sanayi devriminin yeni aamasnn en mkemmel
numunesi iten yanmal motor kauuk ve petrole ihtiya duyuyordu.
lk zamanlar petrol ihtiyac Romanya, Rusya ve ABDden karlanm
olmakla birlikte Ortadoudaki petrol rezervleri gittike nem kazan-
maya balamt (Hobsbawm, 2010; 74).
ngilterenin bu durumda gcn koruyabilmek iin yapabilecei
tek ey dnyann, o gne kadar smrlmemi blgelerinin iktisad ve
siyas adan fethedilmesiydi. Bir baka ifadeyle byk bunalm dnemi
emperyalizm an balatt: Afrikann paylalmas biimindeki res-
mi emperyalizm, ulusal ve uluslararas konsorsiyumlarn zayf lkelerin
mal ynetimlerini ele geirme biimindeki yar-resmi emperyalizm ve
Tartma / Kitabiyat
yabanc yatrmlar biimindeki gayri-resmi emperyalizm.
Resmi retorik ne olursa olsun smrgelerin ve gayri resmi baml
lkelerin ilevi merkez ekonomileriyle rekabet etmek deil onlar ta-
mamlamakt. Dier bir ifadeyle emperyalizmin arkasndaki temel moti-
vasyon verimli pazarlar yaratma kaygsyd. ngiliz pamuklu ihracatnn
%60 Hindistana ve uzakdouya gereklemekteydi ve Britanyann
uluslararas demeler dengesi Hindistann demeler fazlasna dayan-
maktayd. ABD Dileri Bakanlndan bir yetkili 1900de bu duru-
mu u ekilde ifade etmiti: lkesel yaylma, ticaretteki genileme-
nin yan rnnden baka bir ey deildir (Hobsbawm, 2010; 76-81,
Hobsbawm, 2005(a); 120, Hobsbawm, 2005(b); 55-56).
Kapitalist lkelerin asker ve siyas stnl uzun zamandr bir
meydan okumayla karlamam olmakla birlikte kabaca 1880-1914
arasndaki dnemde olduu gibi resmi fetih, dorudan ilhak ya da
dorudan ynetime dnmemiti. Dnyann iki byk blgesi, Afrika
ve pasifik tamamen blld. Batl devletlerarasnda nfuz alanlar
halinde, hatta btn topraklar kapsayacak ekilde dorudan yne-
tim biiminde paylalm olmakla birlikte Asyann geleneksel byk
imparatorluklarnn ou grnte bamsz kald. Bamszlklar ya
tampon devlet olularna uygun olularndan(ran) ya da rakip emper-
yal glerin bir blm forml zerinde anlaamam olmalarndan
kaynaklanmaktayd (Osmanl Devleti). Bu srete Britanya topraklarn
2 Almanya 1913te maml mal ihracnda da Britanyay geride brakacaktr.(Hobsbawm, ser-

maye; 57)
4 milyon metrekare, Fransa 3,5 milyon metrekare, Almanya, Belika

ve talya ise birer milyon metre kare bytt (Hobsbawm, 2010; 68-
70). Dnyann haritas karlmadk neredeyse hibir yeri kalmamt ve
19.yy sonlarnda iktisad ve siyas bakmdan kresellemi bir dnya
sz konusuydu. Bununla birlikte 18.yy dnyasna gre 19.yy dnyas
birok bakmdan daha Avrupalyd.
Emperyalizm Britanya iin yeni bir pratik deildi. Britanya asn-
dan yeni olan gelime Britanyann gelimemi dnya zerindeki fiili
hakimiyet tekelinin sona ermesi ve bunun sonucunda emperyalist etki
blgelerinin, potansiyel rakiplere kar resmen belirlenmesinin gerek-
li duruma gelmesiydi. Siyas ve iktisad rekabetin emperyal politikalar
balamnda birlemek mecburiyetinde olmas aslnda zel giriimin
devlet desteiyle birlemesidir ve bunun iktisad yansmas yeni bir
korunmaclk dnemi; politik yansmas emparyalist ekime olmutur.
Dier bir ifadeyle byk bunalm mal ticareti konusunda uzun sren
ekonomik liberalizm an sona erdirmitir (Hobsbawm, 2005(b); 62-
84, Hobsbawm, 2010; 49). Bu dnemde ulustesi giriimler bile kendi-
Tartma / Kitabiyat
lerini nemli bir ulusla ekonomiye balama noktasnda dikkatli dav-

ranmlardr. rnein ticar bankaclk yapan Alman aileler 1860tan
itibaren ynetim merkezlerini Londraya tamaya balamlardr.
Dier taraftan dnyay dntrmekte olan ekonomik devrimin
temellerini oluturan batl lkelerle dnyann geri kalan arasndaki
uurum, ondokuzuncu yzylda nce yava, sonra artan bir hzla b-
yd. Ayn hesaplamaya gre, 1880e gelindiinde gelimi dnya-
da kii bana gelir nc dnyadakinin yaklak iki katyd. Fransz
Devriminden yz yl sonra sahip olduklar silahlarn teknik adan geri
olmas sebebiyle yoksul ve geri kalm lkelerin kolaylkla bozguna u-
ratlabilecei ve ok byk deillerse igal edilebilecekleri fikri daha
ak bir biimde belirdi. Endstri devrimi tahrip gc yksek patlay-
clar, makineli tfekler ve buharllar araclyla dengeyi birinci dnya
lehine daha fazla bozmu oldu (Hobsbawm, 2010; 24).
ngiliz sanayinin yakalad byk ivmenin isel ve dsal etkileri
sebebiyle 19.yy dnya ekonomisinin ngiliz endstri devriminin etkisi
altnda ekillendiini iddia etmek olanakldr. Bununla birlikte gele-
neksel retim tketim ilikilerinde inanlmaz bir dnm gerekleti-
ren endstri devriminin dnya iktisadnda oluturduu yarklar Fransz
Devriminin n plana kard siyas sylemler marifetiyle tahkim edil-
mitir. Dier bir ifadeyle 19.yy iktisad ngilizler tarafndan, siyaseti
Franszlar tarafndan ekillendirilmitir. ngiltere, Avrupal olmayan
dnyann geleneksel ekonomik ve toplumsal yaplarnda derin at-
laklar meydana getirecek ekonomik dinamiti salam; an dnya-
snn demiryollar ve fabrikalar iin prototip sunmu, bununla birlikte
Fransa da onun devrimlerini gerekletirmi, yaanan derin dnme

dncelerini vermitir. Fransz Devrimine anlamn veren renk o ta-
rihten sonra doacak yeni uluslarn amblemi haline gelmitir. O zama-
na kadar Avrupal dncelere direnmi olan eski uygarlklara modern
dnyann ideolojisi Fransz Devriminin etkisiyle yerlemeye balamtr
(Hobsbawm, 2006; 63, Wallerstein, 2005; 18-19).
20.yya girilriken dnya ekonomisi nceki dneme gre derin
farkllklar gstermektedir. ncelikle emperyal ekime ve dalmn
neticesinde ekonomik yap / hareketlilik ok daha geni bir coraf-
yay ierisine alm durumdadr. Buna bal olarak endstrilemi ve
endstrilemekte olan lkeler kategorisinde de genileme meydana
gelmi durumdadr.(Japonya rneinde olduu gibi) Bununla birlikte
Britanyann maliye, ticaret ve gemi tamacl alanlarnda sunduu
hizmetlere olan bamllk ekonomideki ok merkezli yapy gizlemi-
tir. Bu durum sterlini glendirmi; ngilterenin uluslararas sistem ie-
risinde hl merkezi g olarak alglanmasn kolaylatrmtr. Ayrca
endstrilemekte olan lkelerin Britanyadan birincil mallar ihra et-
Tartma / Kitabiyat
meye devam etmesi ngiliz ekonomisine art deer aktarmnn azala-
rak da olsa srmesi sonucunu dourmutur.
Emperyalizm anda yaanan en nemli gelime teknolojik dev-
rimlerde hzl gelimelerin yaanmas olmutur. Kimya vb. alanlarda
endstrinin gelimesine kout olarak gelien bilim dallar eski teknolo-
jinin yerini almak yerine onu glendirmi ve etkisinin ok eitli alan-
larda (iktisad, asker, tbb vb.) gstermesinin nn amtr. Yine
bu dnemde kapitalist iletmenin yapsnda ve ileyiinde, iletmenin
sunduu hizmetlerin muhtevasnda ve hizmetin sunu eklinde kkl
dnmler meydana gelmitir. Dnem ekonomisinin sonraki dnem
siyasetini etkilemi olmas bakmndan en nemli zellii ise devletle-
rin kapitalist rekabet ortamna mdahil olmalar ve d politikalarnn
motivasyonu haline getirmeleridir (Hobsbawm, 2010; 60-63).
Bu srete bir tek Britanya serbest ticarete sonuna kadar bal kal-
mtr. Bu dnemde ngiliz endstrisi yabanc rekabeti hissettike fi-
nansal adan City of London ve gemicilik asndan ngiliz endstrisi-
ni dnya sisteminin merkez bir unsuru haline getirmitir (Hobsbawm,
2010; 49). Bununla birlikte 20.yya giderken Britanya ekonomisinin ya-
ad kriz ve uluslararas sistemdeki gelimeler uluslararas politikada-
ki dengeleri deitirecek ve yepyeni unsurlar ekleyecektir.
1789-1800 arasnda Fransa siyasetine ise ilgin bir karmaa hkim
oldu. Fransa bu dnemde devrim hkmetlerini, terr rejimini ve di-
rektuvar rejimini tecrbe etti. Bu arada Fransz Devriminin Avrupann
geleneksel ynetim deerlerine yani hanedanlklara bir tehdit tekil
etmeye balamas zerine Avusturya-Macaristan mparatorunun ban
ektii monarklarla Fransa birka cephede birden savamak durumun-

da kald. 1800de yaplan oylamada kabul edilen Anayasa ile kon-
sllk ynetimi kuruldu ve Avrupa siyasetine 1815 Viyana Kongresine
kadar yn verece olan Napoleon Bonaparte ynetimdeki inisiyatifi ele
geirdi.
Napoleon Bonaparte btn Avrupa ktasn Fransann patrona-
jnda bir araya getirmek ve btnleik bir sistem kurmak istiyordu.
Napoleonun bu srete ngiltereyi sistemin dnda tutmak istemesi
ngilterenin Fransaya kar eitli devletlerle birlikte mcadele etmesi-
nin zeminini hazrlad. ngiltereyi tecrit edebilmek iin ktasal sistem
ad verilen bir politika uygulayan Napoleon bu sistemi parlak asker
baarlarla sslemesine ramen ngilterenin tartmasz deniz stn-
lyle salad deniz ablukasna direnemedi. Napoleonun kendi
anlarnda da yazd zere Avrupann siyasal kaderi bir f eker
evresinde dnmeye balamt. 1807 Tilsit Antlamasndan itibaren
Napoleon ile iyi ilikiler ierisinde olan Rus ar Alexandern ktasal
sistemden ekilmesi Napoleonun da sonunun balangc oldu. Byk
Tartma / Kitabiyat
bir ordu ile Rusya zerine yryen Napoleon ar bir yenilgiyle geri
dnd ve Napoleon Savalar ad verilen nispeten kk apl fakat
uzun sre eitli cephelerde devam eden srecin sonucunda Napoleon
ynetimi devrildi.
Napoleon iktidara getikten sonra Fransz Devriminin kalc sonu-
larn kendi denetimi altnda glendirdi, ar ynlerini ise bastrd. Bu
ekilde Napoleon devrimin hem mirass hem de yumuatcs oldu.
Bununla birlikte liberalizm ve milliyetilik akmlarn silah zoruyla
Avrupa ktasna yayma giriimi Avrupa ktasnn en nemli glerin-
den birisi olan Avusturya-Macaristan ve kta ile iktisad ve ticar iliki-
leri bulunan ngilterenin karlaryla atyordu. Dolaysyla Napoleon
Savalar sonras oluan dzenin kurucular ngiltere Dileri Bakan
Castlereagh ve Avusturya-Macaristan dileri Bakan Metternich oldu.
Napoleon Savalar ngiltereyi adaya kapank halinden kard ve ngiliz
devlet adamlar Avrupa siyaseti ile daha sk ilikiler ierisine girdi.
Bir ada devleti olarak ngilterenin d politikasnn z, Avrupa kta-
snda bir devletin egemen olmasn engellemek ve Man Denizinin g-
venliini salamakt. Bu erevede ngiltere Napoleon Savalarndan
sonra Fransay cezalandrmak yerine Avrupada g dengesi sistemi-
ni tesis etme gayreti ierisinde oldu. Avrupadaki istikrar Avusturya-
Macaristan ile Prusya arasnda herhangi bir atma alannn oluma-
masna ve Rusyann Avrupa ve yakn douda etkinliini arttrmama-
sna balyd. Napoleon Savalar sonrasnda kurulan yeni uluslararas
dzen bu anlay zerine temellendirilmiti. Bununla birlikte Viyana
Kongresi ile kurulan yeni dzen Napoleonun 19.yyn ilk onbe yl
ierisinde silah zoruyla kabul ettirmeye alt dzeni reddediyordu.

Metternich ve dolaysyla Viyana Kongresinin meruiyet iddias mevcut
devletlerin snrlarnn dokunulamaz olduu ve her devletin bu kutsal
snrlar ierisinde istedii gibi hareket etme ve istedii rejimi kurma
hakkna sahip olduuydu.
Viyana Kongresi ncesinde Rusya, Osmanl Devleti ve Balkanlar ko-
nularnn Kongrede konuulacak konular arasnda olmamasn sala-
d. Bu erevede Osmanl Devleti ile yaplan son savatan ele geirdi-
i Baserebya ve zerk byk dkalk olarak Finlandiyay ele geirdi.
ngiltere de deniz ve smrgeler konularn kongre gndeminin dn-
da tuttu. Viyana Kongresi Napoleonun Ktasal Sisteminin yklmas,
bir dier deyile endstri devrimini gerekletirmi, buharl gcyle de-
niz ar smrgecilkte tekel haline gelmi ngilterenin yz yl srecek
dnya egemenlii dnemine girilmesi anlamna geliyordu.
Fransz Devrimini tecrbe etmi ve endstrileme yolunda mesa-
fe katetme gayretleri olan lkelerin bulunduu bir yap zerine otur-
tulmaya allan Viyana Dzeni kendi ierisinde nemli sorunlar ba-
Tartma / Kitabiyat
rndrmaktayd. ncelikle sistem Rusyann kurulan dzene ve Yakn
Doudaki status quoya saygl davranmasna dayanyordu. Rusyann
status quoyu deitirmeye ynelik herhangi bir hareketi ince hesaplar
zerine oturtulmu Avrupa g dengesi sisteminin ve Viyana dzeninin
kmesi ile sonulanabilirdi (Taylor, 1954; 1-2). Nitekim Rusya Osmanl
Devleti topraklar zerinde genilemeye alnca Viyana Dzeni k-
t. Viyana Dzeninin mimar Devrim Doktoru Metternich ise 1848
devrimlerinin Avusturya-Macaristanda da hissedilmesi zerine lkeyi
terketmek mecburiyetinde kald (Taylor, 1954; 7-8).
19.yyda kendisinden sonraki dnemi derinden etkileyen iki byk
gelime yaand. Bunlardan talyan Birliinin salanmas daha yerel
lekte sonular doururken ciddi bir dnsel gelenekten beslenen
Alman ulusal birliinin 1871de salanmas dnya tarihi asndan
daha nemli neticeler dourdu ve uluslararas sistemde derin atlakla-
rn olumasna sebep oldu. Alman endstrisi mill birliin salanmasn-
dan itibaren daha hzl bir biimde byd. Gl bir siyasal birim ola-
rak Avrupa ktasnda beliren Almanya Viyana Dzeninin ve dolaysyla
Avrupa G Dengesi sisteminin kmesine sebep oldu.
Almanyaya yenilen Fransa ve Avusturya-Macaristan Avrupa kta-
sndaki etkinliklerini nemli lde yitirdiler. Avrupada genileme
ansn kaybeden Fransa deniz ar smrgeler edinme yolunu ter-
cih ederken Avusturya-Macaristan gneye ynelerek varl tartma-
l Osmanl Devletinden aslan payn koparma politikasn benimse-
di. Avsuturya-Macaristann Avrupada g kaybetmesini frsat bilen
Rusya pan-slavizm politikasna hz vererek Avusturya-Macaristann
kar alan olarak grd Balkanlarda etkisini arttrma yolunu se-

ecek ve Avusturya-Macaristan ile srekli anlamazla decektir. Bu
srete ngiltere, Balkanlarda ksm denge ve skn salayabilmek
iin Osmanl Devletini Balkan politikasnda taviz vermeye zorlamtr.
1876da I. Merutiyet iln edildiinde Avrupa politikasnn merkezi
Bosna-Hersek syan nedeniyle Balkanlara kaym bulunuyordu.
Avrupa ktasnda stn bir karasal g olarak beliren Almanya stra-
tejik adan nemli handikaplar tamaktayd. Almanya snrlarnn do-
al artlar asndan korunmas nispeten daha zor bir durumdu. Dier
taraftan Alman ulusal birlii Fransz dmanl zerinden Fransaya
ramen gerekletirilmiti. 19.yy balarndaki Alman romantizminin
temelinde dahi Fransz kltrnn ekillendiriciliine duyulan tepki
yatyordu. Dolaysyla Fransann Rusya ile anlaarak Almanyadan in-
tikam alma yolunu tercih etmesi, dier bir ifadeyle Almanyann iki
cepheli bir savaa muhatap olmasnn nlenmesi Alman birliinin sa-
lanmasnda nemli pay sahibi olan Prens Bismarckn oluturduu poli-
tikann temel argmann oluturdu.
Tartma / Kitabiyat
ngiltere bu srete temel nceliklerini Rusyann Msr, Svey

Kanal ve stanbula el srmemesi olarak belirlemi, kta Avrupas si-
yasetinde pasif hale gelmiti. ngilterede iktidara gelen Goldstone
1793ten beri uygulanmakta olan Osmanl Devletinin toprak btnl-
nn korunmas politikasndan da vazgemi, Osmanl corafyasnda
ngiltereye bal bamsz devletler oluturma politikas izlemeye
balamt. Bu dnemde Goldstoneun Ermeni meselesi gibi Osmanl
ekalliyetleri meseleleriyle ilgilenmesinin sebebi buydu. Dolaysyla
ngiltere ne Fransa ne de Almanya iin mttefik olma potansiyeli-
ne sahipti. talya da mal bunalm ierisinde olduu iin Fransa ile
Almanyaya kar bir ittifak kurmas mmkn gzkmyordu. Bu er-
evede Fransann Almanyaya kar ittifak edebilecei iki lke olarak
Avusturya-Macaristan ve Rusya belirmekteydi.
Bismarck Avusturya-Macaristan kendisine potansiyel mtte-
fik olarak belirledi. Bu srada Avusturyada iktidara gelen Andrassy
Avusturyann Balkanlara ynelmesi gerektiini dnyordu. 1872de
Avusturya-Macaristan mparatorunun Berlini ziyaret edeceini duyan
Rus ar tek bana kalmaktan ekinerek grmelere dhil olmak is-
tediini St. Petersburgdaki Alman Bykelisine bildirdi. Eyll 1872de
Berlinde gerekleen grmelerde yazl bir metin kmad ancak I.
ve II. mparator Ligi olarak bilinen antlamalar dizisinin temelleri
atld. Bu grmelerde devletler Dou Sorununda ortaya kacak her-
hangi bir krizin birlikte zlmesi noktasnda anlatlar ve 1973 ylnda
monarklarn karlkl ziyaretleri ve bu ziyaretler srasnda imzalanan
antlamalarla I. mparator Ligi kuruldu.
1877-78 Osmanl-Rus Harbi sonrasnda imzalanan Ayestefanos

Antlamas Rusya ve Avusturya-Macaristan ilikilerinin bozulmasna se-
bep oldu. Bismarckn ars ile toplanan Berlin Kongresinde Bismarck
Avusturyay destekledi ve Ayestefanosla alt-st edilmi olan Avrupa
dengesi nisp biimde salanm oldu. Ancak Ayestefanos antlamas
aleyhine tadil edilen Rusya aniden Polonyaya asker ymaya balad.
Bu durum karsnda Bismarck Avusturya Babakan Andrassy ile gr-
erek 1879 tarihli ittifak antlamasn imzalad (Taylor, 1954; 260-262).
Avusturya-Macaristan bu ittifak antlamas ile Rusya kanadn gvence
altna ald iin Balkanlarda daha rahat hareket etme imkn bulmu-
tur.
Orta-Asyada ngiltere ile ihtilaf ierisinde olan, Almanya ve
Avusturya-Macaristanla ilikileri bozulan Rusya srecin sonunda yal-
nz kalma tehlikesinin belirdiini grerek yeni bir ittifak sistemi olu-
turma giriiminde bulundu. 1881de Rusyann teklifi zerine, bu kez
yazl olarak II. mparator Ligi kuruldu. Ancak bu antlama son de-
rece gizli tutulmu, antlamann varlndan 1918 ylnda haberdar
Tartma / Kitabiyat
olunabilmitir. Antlamaya gre Rusya, Osmanl Devleti ile savaa gir-
meden nce savan sonular hakknda dier taraflarla mzakerede
bulunacaktr. Bylelikle Avusturyann Balkanlardaki karlar garanti
altna alnm ve yeni bir Ayestefanosun nne geilmitir. Ayrca ta-
raflar 1878 Berlin Antlamas ile Avusturya-Macaristana verilen Bosna-
Hersek kazanmna sayg duyacaklar, taraflar anlamadka Osmanl
Avrupasnn statusquosunun muhafazasn salayacaklard. Bu madde
ile Rusya, Osmanl topraklarnn bulunduu Kafkas blgesindeki ha-
reketlerinde serbest braklmtr. Boazlarn istisnasz olarak btn
devletlere kapal olduu da antlamada yer almaktadr (Taylor, 1954;
270-273).
II. mparator Ligini kuran antlamaya ek bir protokolle
Bulgaristan ve Dou Rumelinin birlemesi, Avusturya-Macaristann
uygun grd bir zamanda Bosna-Herseki ilhk hakk olduu karar-
latrlmtr. Bylece Bismarck bu iki blge arasnda kalan blgeler Rus
ve Avusturya karlarnn atmasn nlemek amacyla tampon blge
olarak brakmak suretiyle Balkanlar Avusturya ve Rusya arasnda pay-
latrmtr. Avusturya-Macaristan ve Rusyann Avrupa dikkatlerinin
Balkanlar zerinde younlamasn salayan Almanya Avrupada kara-
sal stnl ele geirmitir.
mparator II. Wilhelm endstrisi hzla gelien Almanyann sosyo-
ekonomik ve sosyo-politik itkisinin de tesiriyle smrge politikasnda
daha aktif bir tutum taknlmas gerektiini dnyordu. Almanyann
d politikasn hassas dengeler zerine ve zarur olmadka uluslara-
ras anlamazlklara taraf olmama zerine oturtmu olan Bismarck
ile II. Wilhelmin anlamalar pek mmkn grnmyordu. Bismarck

Osmanl Devletine ilikin kar uyumazlklarna Almanyann taraf ol-
masndan yana deildi (Trumpener, 1968; 4-5). Neticede Prens Bismarck
grevinden istifa etti ve mparator II. Wilhelm 1890lardan itibaren
Almanyann d politikasnn belirlenmesinde ok daha etkin bir hale
geldi. Almanya 1890larda hzl bir donanma yapmna giriti. 1905te
dreadnought denen zrhl sava gemisinin yaplmas ngilterenin
donanma stnln bir grng haline getirmi ve Almanya-
ngiltere rekabetine ayr bir ierik kazandrmt.
Yukarda da ifade edildii zere ngilterenin d politikas bu d-
nemde daha ok Man Denizinin gvenlii ve ngilterenin smr-
geleri balamnda son derece jeo-stratejik bir konumda bulunan
Ortadounun gvence altna alnmas olarak belirmiti. Fransa ise bu
dnemde Avrupa ktasnda karasal stnln Almanyaya kaptrl-
masnn etkisiyle deniz ar smrgeler erevesinde d politikasn
belirliyordu. Bu erevede Osmanl hkimiyetinde olan Mezopotamya
ve Kuzey Afrika Fransa asndan da nem arzetmekteydi. Fransa ve
Tartma / Kitabiyat
ngiltere arasndaki ilikiler ise entent cordial olarak bilinen 1904

tarihli Fransa-ngiltere ittifak antlamas zerinde ekillenmekteydi.
1904 antlamasnda ngiltere ile Fransa arasndaki temel pazarlk ko-
nusu ngilterenin Msrdaki hkimiyetinin Fransa tarafndan kabul
edilmesine karlk ngilterenin, Fransann Tunustaki hkimiyetini ta-
nmasyd (Nevakivi, 1969; 1-4, Taylor, 1954; 415-417).
1870lere gelinceye kadar smrgecilikte szl igal ilkesi geerli
olmutur. Buna gre zellikle Afrikada bir toprak parasna kydan
kan lke istedii yere kadar hkimiyet alann uzatabiliyordu. Ancak
bir baka devletin de hkimiyet iddia edilen toprak paras zerinde
hak iddia etmesi olas bir durumdu. Byle bir durumda byk anla-
mazlklar yaanyor; anlamazlklarn zm iin zaman zaman sava-
a da bavuruluyordu. Bu sorunu zme kavuturabilmek iin 1884-
1885te Berlinde uluslararas bir konferans gerekletirildi. Konferans
neticesinde smrgeletirmede fiili igal ilkesi benimsendi. Buna
gre herhangi bir devletin hak iddia edebilecei topraklar o devletin
fiilen asker denetim altna ald topraklardan ibaret olacakt. Berlin
Konferans zellikle Afrika ktasnn smrgeletirilmesini hzlandrd
(Sander, 2005; 229-230).
Bu blmde son olarak Osmanl Devletinde kapitalist retim iliki-
lerinin neden gelimedii zerinde durulmas srecin daha salkl ana-
liz edilmesine yardmc olabilir. ncelikli olarak ifade edilmesi gereken
husus 19.yya kadar mal ve para ticaretinin devletin gayri mslim teba-
sna zg bir i olduu ynndeki yaygn kanaattir. Bu durum 19.yyda
Avrupa lkelerine verilen kapitlasyonlar balamnda Osmanlda fa-
aliyet gsteren bykelilere verilen Osmanl topraklarnda faaliyet

gsteren kendi vatandalarn himaye hakk ile birleince himaye altn-
daki yerli gruplar ile dier Osmanl tebas arasnda hukuk prosedrler
asndan nemli farklar olumutur. Bu balamda Osmanl pazar ile
Avrupal kapitalist retici arasndaki ba hristiyan ve levanten nfus
tarafndan salanmtr (Keyder, 1990; 23-24).
Osmanl Devletinin i ekonomik rgtlenme konusundaki politika-
s her zaman tketici snfn korunmas olmutur. Bu erevede lks
mallarn ve hammaddelerin ithali tevik edilirken lkeye, zellikle b-
yk ehirlere erzak temininin tehlikeye decei endiesiyle ihracata
izin verilmemitir. Bu durum dnyadaki mal mbadelesinin ve ticaretin
yaratt sermaye birikiminin artt bir dnemde Osmanl tccarlar-
nn durumdan yararlanamamas sonucunu dourmu; serbest ticaret
antlamalarndan sonra hem Osmanl pazar yabanc rnlerin istilas-
na uram hem de serbest ticaret antlamalarnn getirdii hkmler
kapitalist gelime imknn neredeyse yok etmitir.
Btn bu gelimelere ek olarak Osmanl Devletinde kk kyl-
Tartma / Kitabiyat
nn korunmasnn bir devlet refleksi olarak 19.yy boyunca da devam
etmesinin alt izilmelidir. 19.yy balarnda yan ad verilen, genellik-
le bulunduklar vilayetlerin mltezim haklarn ellerinde bulunduran
kimseler merkez otoriteyi tehdit eder bir tutum ierisinde olmular;
1808 Sened-i ttifak belgesi yanlarn merkez otorite tarafndan ta-
nnmasn gvence altna almtr. yanlarn toplumsal yap zerindeki
en nemli etkisi kyller zerindeki i ykn arttrabilecek durumda
olmalardr. Ancak Osmanl Devletinin yanlarn nfuzunun krlmas
ynnde att admlar ve gerekletirilen toprak dzenlemeleri ba-
msz kk kylnn yeniden yaam alan bulmasna sebep olmu-
tur. Bu durum sanayilemenin ve dolaysyla kapitalizmin ihtiya duy-
duu kentlerin evresine ylan vasfsz, ucuz igcnn olumasn
engellemitir (Keyder, 1990; 31-35).
II. Abdlhamid Dnemi Osmanl D Politikas

lber Ortaylnn mparatorluun En Uzun Yzyl (Ortayl, 2005)
olarak nitelendirdii 19. Yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl
Devleti asndan durum gittike ktlemekteydi. 1861-1876 yllar
arasnda padiah olan Sultan Abdlaziz mal ve siyas adan sorunlu
bir devlet devralmt. lk defa Krm savanda d bor alan Osmanl
mparatorluunun maliyesi her geen gn zayflyor bununla balan-
tl olarak byk emperyalist glerin devlet zerindeki basklar her
geen gn artyordu. Abdlazizin saltanat dneminde Balkan ulusla-
rnn isyanlar ard ardna geldi. Osmanl mparatorluunun ierisinde
bulunduu bu zor durum zellikle Tercme Odasnda alan ve d
dnya ile irtibat salayabilen Osmanl aydnlarn, memleketi ierisinde

bulunduu zor durumdan kurtarmak zere areler dnmeye sevk et-
miti. Dolaysyla Abdlazizin saltanat Osmanl corafyasnda Avrupa
anlamda ilk zgrlk hareketi olarak nitelendirilen Gen Osmanllar
hareketinin domas ile de ayn yllara rastlad (Akin, 1990, 141).
Osmanl aydnlarndaki devleti nasl kurtarabiliriz? dncesi zamanla
btn sorunlarn Abdlazizin tahttan indirilmesi ve merutiyetin ilan
ile zlebilecei halini ald.
1875 Hersek isyan (Tuncer, 2009; 119-125) ve 1876 Bulgar isyan
stanbulda medrese rencilerinin hkmet aleyhtar gsteriler d-
zenlemesine sebep oldu. Sultan Abdlazizin mal ve siyas bunalmla-
rn zorlamasyla kabineye almak zorunda kald Mithat Paa ve grubu,
30 Mays 1876 gn Dolmabahe Sarayn karadan ve denizden kuat-
mak suretiyle Abdlazizi tahttan indirdi ve yerine V. Murad tahta
kard (Akin, 1990; 150, Lewis, 2009; 219-222, Tuncer, 2003; 114-115).
V. Muradn salk asndan problemli oluu onun tahtta uzun sre
kalmasna engel tekil edince merutiyeti ilan edeceine sz veren
Tartma / Kitabiyat
Abdlhamid V. Muradn yerine tahta geti.

Bu arada Hersek ve Bulgaristan isyan dolaysyla, halen Osmanlnn
hukuk hkimiyetinde bulunan Srbistanda asker bir hareketlilik ya-
anyordu. Osmanl hkmeti bu hareketliliin sebebini Srbistan Beyi
Milandan sordu. Milan verdii cevapta Bulgaristan ve Hersek isyan-
lar dolaysyla Srbistann bir istikrarszlk ierisinde bulunduunu,
Bulgaristan ve Hersekteki halk ile Srbistandaki halkn ayn soydan
geldiklerini ve bu balamda her iki corafyadaki dzenin Srbistan
asker gleri tarafndan salanmas gerektiini ifade etti. Osmanl
Devletinin hukuken kendi hkimiyetinde bulunan bir siyas birimin
byle bir teklifini kabul etmesi mmkn deildi. Zaten bu esnada
Avrupa kamuoyunun Osmanl aleyhine dnm bulunmas,3 Karadan
Srbistan desteklediini aklamas gibi durumlarn da etkisiyle Srbistan
Osmanl Devletine sava iln etmiti.
Bu srada biraraya gelen Rus ar ve Avusturya mparatoru arasn-
da imzalanan Reichstad Antlamas erevesinde her iki devlet harp-
ten Osmanl Devletinin galip kmas halinde status-quonun temini;
Srbistann galip kmas halinde Bosna-Hersekin Avusturya-Macaristan,
Srbistan ve Karada tarafndan paylalmas; Bulgaristann da Rusya
tarafndan igali zerinde anlamlard (Taylor, 1954; 237-238, Tuncer,
2003; 121-122,Karal, c.IV; 18). ki aamal savatan Osmanl Devleti ga-
lip ayrld ancak Byk Devletler Osmanl Devletine galip muamelesi
yapmadlar. Bu durumun ortaya kmasndaki balca mil Rusyann
3 ngilitere siyasetinin muhafazakr isimlerinden Gladstone yaynlad risale ile Trklerin

Avrupadan atlmalar gerektii fikrini ileri srmt.
tutumu idi. Osmanl Devletinin yannda yer alabilecek Fransa, mill bir-
liini saladktan sonra kendisi iin bir tehdit haline gelen Almanyaya
kar Rusyaya yaklama politikas izliyordu. ngiltere ise Rusyann
Balkanlarda kendisinden bir adm ne gemesini engellemek iin en
az Rusya kadar Osmanl Devletine kar sert tutum iindeydi (Tuncer,
2009; 135-136).
Hersek ve Bulgaristan syan ile gndeme gelen byk devletlerin
sz konusu yerlerde reform isteklerini iletecekleri Tersane Konferans
topland gn Merutiyet ilan edildi ve Merutiyetin ilan ile sz ko-
nusu corafyalarda yaayan Osmanl vatandalarnn kendi reform a-
lmalarn kendilerinin yapabilecei bir ortam olutuu gerekesi ile
Konferansn artk anlamsz olduu duyuruldu.4(Davison, 1963; 358)
Ancak konferansa katlmak zere gelen eliler toplantya Osmanl h-
kmetinin temsilcisi katlmadan devam edip belirli noktalar zerinde
uzlatklar bir plan hazrladlar. Fakat teklifler Osmanl hkmeti ta-
rafndan reddedildi (Taylor, 1954; 241-242, Karal, c.IV; 31-35, Tuncer,
2003; 126-128).
Tartma / Kitabiyat
stanbul Konferansna katlan devletlerin temsilcileri Londrada bi-
raraya gelerek Osmanl Devletindeki durumu yeniden masaya yatr-
dlar. Sz konusu devletler Bulgaristan, Bosna ve Hersekte bir takm
reformlarn gerekletirilmesini istiyorlard. Yaplan toplantlar netice-
sinde Londra Protokol imzaland ve reform talepleri tekrar edildikten
sonra Srbistanla imzalanan bar antlamasnn tannd aklanmak-
la birlikte Osmanl ordusunda gvenliin korunmas iin gerekli olan-
dan fazla ksmn silahszlandrlmasn istediler. ngiltere Babakan bu
protokol sadece Osmanl Devletinin deil Rusyann da gvenliin
salanmas iin gereken miktarn fazlas askerini silahszlandrmas
artna balamt. Rusya bu art Osmanl Devletinin St. Petersburga
bir eli gndermesi art ile kabul etmiti. Londra Protokol Osmanl
Devletinin egemenlik haklarna ak bir saldr hkmndeydi. Paris
Antlamas hkmlerine de aykr olduu dnlen protokoln g-
rmeleri srasnda Osmanl Devletinin temsilcisinin bulunmamas da
Osmanl Hkmeti tarafndan souk karlanmt. Hkmet Londra
Protokolnn reddedildiini duyurdu. Hkmetin Londra Protokoln
reddetmesi zerine Rusya, Osmanl Devletine sava iln ettiini bildir-
di (Karal, c. IV; 38-40, Tuncer, 2003; 134-143).
nl Plevne ve Erzurum savunmalarnn yaand ve tarihe 93 Harbi
olarak geen 1877-78 Osmanl-Rus Harbini Osmanl Devleti yrteme-
4 Merutiyetin bu ekilde duyurulmu olmasnn Byk Devletler temsilcilerinde ne gibi bir

etki dorduunu merak eden Sadrazam Mithat Paa Hariciye Nazrna Ne dediler? diye
sorduunda Hariciye Nazr Saffet Paa ne diyecekler, ocuk oyunca dediler diye cevap
vermitir. (nal; 1965; 349)
yecek noktaya gelince Byk Devletlerin arac olmas iin giriimlerde

bulunuldu. nce Fransaya bavuruldu fakat cevap alnamad. Ardndan
ngiliz hkmeti nezdinde giriimlerde bulunuldu. ngiltere hkmeti
ilk nce Rus hkmeti nezdinde alma yapacan bildirmise de ar-
dndan verdii cevapta Rusyann mtareke artlarn ordu komutanla-
rna bildirmi olduunu; dolaysyla bu iin ordu komutanlar arasnda
zmlenmesi gerektiini syledi. Byk Devletler nezdinde soruna bir
zm bulamayacan anlayan Osmanl hkmeti dorudan Rus h-
kmeti ile temas etti. II. Abdlhamidin Rus ar II. Alexandrea mta-
rekeye talip olduunu bildiren telgrafna Rus ar mtareke iinin Rus
ordular komutan Grandk Nikola ile grlmesi gerektii eklinde
bir cevap verdi. Bu srada Edirneyi de ele geirmi bulunan Rus komu-
tannn ortaya koyduu hkmler sava ncesi Londra Protokolnde
ortaya konan hkmlerden daha ard fakat Osmanl Devletinin bu
sava daha fazla srdrmeye gc yoktu. Neticede mtareke artlar
kabul edildi fakat artlarn arl Avrupa kamuoyunda ciddi bir in-
fial yaratmt. Rusya Hasta Adamn mirasn tek bana ele geir-
mek ve Avrupa sistemine yepyeni bir ekil vermek zereydi. Osmanl
Tartma / Kitabiyat
Devleti ile Rus arl arasnda imzalanan 1878 Ayestefanos Antlamas

Avrupadaki huzursuzluu iyice arttrd (Tuncer, 2003; 154-160).
Sultan Abdlhamid Kanun-i Esasinin iln ile byk devletlerin bas-
ksn krabileceini umuyordu ama bekledii gereklemeyince daha
nce sadrazam yapt Mithat Paay grevinden azlederek talyaya
srgne gnderdi. Ancak Abdlhamid Merutiyet rejiminden hemen
vazgemedi zira bu bir Osmanl padiah iin byk bir laubalilik olur-
du (Akin, 1990; 160). Ayn zamanda Abdlhamid Merutiyetin ne ge-
tireceini de grmek istiyordu. Bu srada tersane konferansnn sonu-
suz kalmasndan dolay Osmanl Devletine sava ilan eden Rus arl
Sultan Abdlhamide en azndan i politika iin nemli bir frsat sunmu
oldu. II. Abdlhamid ngiliz ve Rus donanmalarnn stanbula yaklat-
bir srada toplad danma meclisinde byk babas II. Mahmudun
yolundan gideceini ve Allahn kendisine gvendiine inandn sy-
leyerek Meclis-i Mebusan tatil ettiini duyurdu. Bylece Osmanl im-
paratorluundaki ilk anayasal deneme akim kalm oluyordu (Lewis,
2009; 231-237, Davison, 1963; 403).
Osmanl Devleti ile Rus arl arasnda imzalanan Ayestefanos
Antlamasnn balca hkmleri u ekildeydi:
- Karadaa bamszlk verilmitir.
- Srbistana bamszlk verilmitir.
- Romanyann bamszl Osmanl Devleti tarafndan tannmtr.
Bu balamda Romanya da harp tazminat hakk sahibidir.
- Bulgaristan Osmanl Devleti hakimiyetinde zerk bir prenslik ha-

line getirilecektir. Bulgaristann snrlar Rus ordularnn blgeyi terk
etmesinden sonra saptanacak olmakla birlikte bu snrlar Tunadan
Ege Denizine kadar olan topraklar, Kosova ve Manastr vilayetlerinin
tamamn, Bat Trakya ve Selanik vilayetlerinin de bir ksmn kapsaya-
caktr.
- Bosna ve Hersek iin daha nce stanbul Konferansnda kabul edi-
len hkmler Avusturya ve Rus hkmetlerinin birlikte belirleyecei
yeni hkmleri de ierecek ekilde kabul edilecektir.
- Osmanl Devleti 1,410,000,000 ruble tutarndaki sava tazminat-
nn bir blmne karlk olarak Kars, Ardahan, Batum ve Beyazt (Ka-
rakse) vilayetlerini Rus arlna terk edecektir. Toprak terkleri kar-
lnda Osmanl sava tazminat 400,000,000 rubleye drlmtr.
- Osmanl Devleti Dou Anadoluda Ermenilerin meskn bulunduu
mahallerde slahat yapmay kabul etmitir (Tuncer, 2003; 154-160).
Ayestafanos Antlamas ile Rusyann Avrupaya yepyeni bir ekil
Tartma / Kitabiyat
vermesi, Balkanlar ve Dou Anadoluda elde ettii 4 byk ehir sebe-
biyle kayg uyandrc bir g olarak belirmesi ngiltere ve Avusturyada
endieye sebep oldu. ngilizlerin ihtiyat kuvvetlerini de askere alp
bir sava hazrl ierisine girmesi Rusyada da tedirginlik yaratt. 93
Harbinde hem insan hem de para asndan byk kayplar yaam
bulunan Rusyann ngiltere ile bir sava kaldrabilecek gc bulun-
muyordu. Bu erevede kacak bir savata Almanyann da ngiltere
ve Avusturya safnda yer alaca dncesi Ayestefanos Antlamas
yerine toplanacak bir kongre neticesinde imzalanacak antlamann
hkmlerinin uygulanmas teklifi Rus arl tarafndan kabul edildi.
Kongreye katlan Osmanl temsilcilerine Alman anslyesi Bismarck
bu durumu yle izah etmiti: Bugnk durumu sizden saklamak is-
temem, Kongrenin Osmanl Devleti iin topland zannna kaplarak
kendinizi aldatmayn. Osmanl Devleti ile Rus arl arasnda imzala-
nan Ayestafanos Antlamas Avrupa devletlerinin menfaatlerine doku-
nur baz hkmler ihtiva etmeseydi olduu gibi braklrd. Kongre bu
menfaatlerin uzlatrlmas iin toplanmtr (Karal, c.IV; 75).
Berlin Kongresi sonrasnda imzalanan, Ayestafanos Antlamasnn
yerini alacak olan Berlin Antlamasnn balca hkmleri u ekilde-
dir:
- Srbistann bamszl tannmtr.
- Karadan bamszl tannmtr.
-Romanya bamsz devlet olarak tannmtr. Ayrca ounluu
Romen olan Baserabyay Rusyaya terk edip ounluu Trk olan
Dobrieyi almtr.
- Bulgaristan iin Ayestafanos Antlamasnda ngrlen snrlar
paraya ayrlmtr. Bu paralardan birincisinde Osmanl hkimiye-
tinde, zerk bir Bulgar Prenslii oluturulmutur. kinci paraya Dou
Rumeli denilerek Osmanl hkimiyetine braklmtr. Dou Rumeli Pa-
diahn atayaca Hristiyan bir vali tarafndan ynetilecektir. nc
blge ise Makedonya olup slahat yaplmak artyla Osmanl Devletine
braklmtr.
- Bosna-Hersek Osmanl hkimiyetinde braklm fakat Avusturya-
Macaristan mparatorluu tarafndan igal edilip idare edilecektir. Bos-
na-Hersekin Avusturya-Macaristana braklm olmas Srplar arasnda
derin bir znt douracaktr.
- Rusya Kars, Ardahan ve Batum ehirlerini muhafaza edecek;
Beyazt Osmanl Devletine iade edecek, Batumda ise asker tesisler
yapmayacaktr.
- ngiltere Kbrsa yerleecektir.
Tartma / Kitabiyat
- Ermenilerin yaad vilayetlerde yeni bir idare tarznn olutu-

rulmas hkme balanmtr (Taylor, 1954; 250-254, Karal, c.IV; 75-77,
Tuncer, 2003; 164-168).
1877-78 Osmanl-Rus Harbinin ve ardndan imzalanan(nce
Ayestafanos) Berlin Antlamasnn Osmanl siyaseti ve d politikas
zerindeki etkisi olduka derin olacaktr. Hem Hersek ve Bulgaristan
syanlar sonrasnda Srbistanla yaplan savata hem de 93 Harbinde
Osmanl Devletinin Byk Gler tarafndan kendi kaderine terk edil-
mi olmas Osmanl ynetici snfnda ngiltere ve Fransaya kar bir
tepki meydana getirecektir. Buna bal olarak Osmanl d politikasn-
da da ilgin bir dnm yaanmtr. Uzun yllardr Avrupal byk
glerin Osmanl Devleti zerindeki kar uzlamazlklar dolaysyla
Babli denge politikas ad verilen deiken ittifaklar balamnda
d politika belirleme stratejisini uygulayabilmiti. 1877-78 Osmanl Rus
Harbi ncesi ve sonrasnda bu politikann izlenmesinin zorlamas ve
ngiltere-Fransaya duyulan tepkinin neticesinde Osmanl Devletinde
Almanyann nfuzu gittike artacaktr. Mill birliini ge salam olan
ve smrge yarna ge giren Almanya, gittike artan smrge ihtiya-
cn karlayabilmek amacyla henz zerinde anlama salanamam
Osmanl mirasndan aslan payn almak zere harekete geecek; bu du-
rum Birinci Byk Savaa giden sreci hzlandracaktr.
Bulgaristan Meselesi: Bulgarlar Osmanl Devletinde eyalet stats-
ne sahip olmulardr. Osmanl millet sistemi rgtlenmesi erevesinde
din ve mezhep ileri bakmndan stanbuldaki Fener Patrikhanesine
balanmlardr. Bu balamda dnya 18.yyda Bulgar diye bir et-

nik grubun varlndan habersiz gibidir. Ruslar da Bulgarlar 1829
Osmanl-Rus Sava srasnda farketmilerdir. 19.yyda gelien mil-
liyeti hareketlerin tesiri, Fener Patrikhanesinin 19.yyda kendisine
balanm etnik gruplar Rumlatrma abalarn arttrmas, Srbistan
ve Rusyann Bulgarlar zerindeki tahriklerinin artmas Bulgarlarn da
1830lardan itibaren hareketlenmesi ile neticelenmitir. zellikle 1830
Yunanistann bamszlnn ardndan Bulgarlar ardardna isyan et-
meye balamlardr. Bu erevede 1848de Avrupada gzlemlenen
halk hareketleri Bulgaristanda da etkisini hissettirmi; 1849da Vidin
syan patlak vermitir. syan aralklarla iki yl kadar srmtr.
Rus ar I. Nikolann temel politikas Rusyaya baml mstakil bir
Bulgaristan oluturmakt. Ancak 1856 Krm Muharebesi arn bu pla-
nnn uygulanmasn engelledi.
Bulgarlar ise 1856dan itibaren Bulgar milliyet fikrinin de geliimini
salamak iin bamsz bir Bulgar kilisesi iin mcadele etmeye ba-
ladlar ve 1860da, 1856 Islahat Fermanna dayanarak Fener Patriini
Tartma / Kitabiyat
ruhan lider olarak tanmadklarn iln ettiler (Tuncer, 2009; 109-111).
Ancak mill kilise talepleri kabul edilmeyen Bulgarlar aykr bir strateji
izleyip Katolik Kilisesine balanmaya baladlar. Rusya bu durumdan
ciddi biimde rahatsz oldu nk Katolik Kilisesinin etkisi altna giren
Bulgarlar Fransz etkisine ak hale gelebilirdi (Davison, 1963; 115-116).
Bu yzden Rusya, Osmanl Devleti zerinde bamsz Bulgar Kilisesinin
kurulmas ynnde basklarn arttrd. Neticede 1870 tarihli bir fer-
manla bamsz Bulgar Kilisesi kuruldu.Bulgar tarihi zerine alan
birok aratrmac bamsz Bulgar kilisesinin olumasnn Bulgar kim-
liinin ve intelijansiyasnn olumasnda son derece nemli bir dnm
noktas olduu fikrindedir (Crampton, 1983; 16, Todorov, 1979; 66-67,
rtem, 1999; 79-81).
Bu tarihten itibaren Bulgarlarn faaliyetleri daha da artmaya bala-
d. 1876da Rus Konsolosu Naydankerofun rgtledii bir isyan patlak
verdi. syan planna gre Bulgarlar blgedeki Mslman kesimleri yl-
drma harektna giriecekti. syan ksa zamanda btn Bulgaristana
yayld ancak blgeye sevkedilen hkmet kuvvetleri isyan bastrmaya
muvaffak oldu (Crampton, 1983; 19-20, Todorov, 1979; 76-78). Ancak
1877-78 Osmanl-Rus Harbi Bulgaristan Meselesi asndan da bir d-
nm noktas oldu.
Berlin Dzenlemelerine dayanrak Rusya, Bulgar Prenslii iin bir
anayasa hazrlanmasn ve Sabranya ad verilen bir meclisin toplanma-
sn salad. Meclis Nisan 1979da hazrlanan Anayasay kabul etti ve
Batembergli Alexandre Bulgar Prensi seti. Prens tahta kar kmaz
Rus arna ballklarn bildirdi. Ancak halk arasnda Bulgaristan ze-
rindeki Rus nfuzunun azaltlamas gerektiini savunanlarn says da

az deildi. Tartmalar sebebiyle 1881de Prens Alexandre Sabranyay
datt (Crampton, 1983; 37-43) ancak halktan gelen bask karsnda
meclis 1883te yeniden toplantya arld (Crampton, 1983; 54-57).
Kurulan kabinenin programnda Dou Rumeli ile birlemek bulunu-
yordu (rtem, 1999; 93-94).
Dou Rumeli tabiri ilk kez Ayestefanos Antlamasnn Rusya ve
ngiltere arasnda sebep olduu ihtilaf zerine ngiliz Bavekil tarafn-
dan ortaya atlm, Berlin Dzenlemelerinde farkl bir statyle Osmanl
Devletine braklmt. Jeo-stratejik doal geitleri barndran bu blge
Ayestefanos Antlamasnda Byk Bulgaristan snrlar ierisinde b-
raklmt. Berlin Dzenlemelerinden ksa sre sonra Rusya Bulgarlar
Dou Rumeli ile birlemeleri dorultusunda tevik etmeye balad.
Dou Rumelide ilk byk buhran 1879da Osmanl Devletinin bl-
gede asayii salamak iin asker sevketmek istemesiyle ba gsterdi.
Blge halk gnderilen askerlere kar kt. Gelimeler zerine Rus
ar, Sultan Abdlhamide bir mesaj gndererek bir Rus temsilcisinin
Tartma / Kitabiyat
blge halkn sknete davet etmek iin blgeye gnderilmesine izin

verilmesini, bunun yan sra blgeye asker sevkedilmesi fikrinden vaz-
geilmesini istedi. Sultan Abdlhamid neriyi kabul etti ve bylece ilk
bunalm alm oldu (rtem, 1999; 94-96). Ancak Rusya Dou Rumeli ile
Bulgaristann birlemesini salamak zere ngiltere hkmeti nezdin-
de de giriimlerde bulunmaya devam etti.
1885te ise daha byk bir kriz patlak verdi. Bulgar Milis gleri
Filibede bir ayaklanma balatarak hkmet konan igal edip vali
Gabril Paay tutukladlar. Dou rumeli ile Bulgaristann birletiini
iln eden milis gler Prens Alexandre Filibeye davet ettiler. Prens
Filibede cokun tezahratlarla karland, Sabranya birlemeyi onay-
layarak Prensi Dou Rumeli ve Bulgaristann prensi olarak tasdik etti.
Ancak yaanan gelimelerden Rus ar rahatsz oldu nk birleme ken-
disine haber verilmeden gerekletirilmiti, karar Bulgaristan Prensinin
Londra ziyaretinin ardndan uygulanmt ve I. mparator Ligini
oluturan antlamalar erevesinde Rusya, Avusturya-Macaristana
Osmanl Avrupasnn statusquosunun korunmas ynnde teminat
vermiti (Crampton, 1983; 85-103, Castellan, 1995; 336-337, Adanr,
1996; 113-114).
Dou Rumeli Krizi zerine Rus ar Babliye stanbulda bir kon-
ferans toplanmas ve sorunun Berlin Antlamasna taraf devletlerce
tartlmasn nerdi. Konferans stanbulda toplanp almalarna
balamken Srbistan, Dou rumeli ile Bulgaristann birlemesinin
Balkanlardaki muvazeneyi bozduunu syleyerek Bulgaristana sa-
va iln etti. Herkes Srbistann Bulgaristan yeneceini beklerken
Bulgar ordular Srp ordularn pskrtp Belgrad yolunu anca Byk

Devletler, zellikle Avusturya araya girerek bar antlamasnn imza-
lanmasn salad (Castellan, 1995; 337, rtem, 1999; 101).
mzalanan Bkre Antlamasna gre Srbistan ve Bulgaristan sa-
va ncesi durumlarna geri dnd ancak Haziran 1886da Prens
Alexandrea bir darbe giriimi oldu. Prens darbe giriiminden kurtuldu
fakat srecin sonunda tahttan ekilmek zorunda kald. Alexandren
yerine Viyana doumlu, Alman asll Ferdinand prens seildi (Crampton,
1983; 120-124, Castellan, 1995; 338).
Avusturya, Almanya ve ngiltere Ferdinandn prens seilmesini
desteklemilerdi. Bu durum Rusyada Avusturyaya ynelik ciddi bir
tepki olumasna sebep oldu. Alman anslyesi Bismarck, Rusyann
Avusturyaya tepkisinin dozunun kaabileceini dnerek 1879
Almanya-Avusturya ittifak antlamasn aklad ve herhangi bir sava-
ta Avusturyann yannda yer alacan duyurdu. Gelimeler zerine
Rus ar geri adm att ve btn Avrupa devletlerinin tand Prens
Ferdinand 1896 ylna kadar tanmad (Forbes, 2007; 56).
Tartma / Kitabiyat
Dou Rumeli krizinin Osmanl Devleti asndan sonucu Dou
Rumeliden bir para topran Osmanl hkimiyetine braklarak bl-
genin Bulgaristana balanmas olmutur. Dou Rumeli Buhran
Yunanistan da Makedonya, Epir, Teselya zerindeki hak talepleri er-
evesinde hareketlendirecek ve neticede 1897 Osmanl-Yunan savana
giden sre balayacaktr.
Makedonya Sorunu: Makedonya tabiri Osmanl Devleti dneminde
kullanlm bir terim deildir. Terimin kullanl ise kabaca 6.yya ka-
dar uzamaktadr. (Castellan, 1995;364) Osmanlda ilk kez 1902 ylnda
Bulgaristanda kurulan ve Makedonya nitelemesini isminde kullanan
bir rgt tarafndan Osmanl Rumelisinin bir blm iin kullanlm-
tr. Kosova, Selanik, Manastr vilayetlerinin tmn kapsayan blgeyi
niteler biimde kullanlyordu. Blgeye 1902 ayaklanmalarn sorutur-
mak iin gnderilen Hseyin Hilmi Paann verdii bilgilere gre 1,5
milyon Mslman, 900 bin Bulgar, 300 bin Rum ve yzer bin civarn-
da Srp ve Ulah yayordu. Blge kark bir salatay andrmasna ra-
men Bulgarlar, Yunanlar ve Srplar blgede hak iddias ierisindeydiler
(rtem, 1999; 148-154). Bu devletlerin oluturduklar komisyonlar ta-
rafndan yaynlanan raporlarda blgede yaayan halklarn dalmn
gsterir aadaki tablo Makedonya sorununun mahhas hale getiril-
mesine yardmc olabilir (Castellan, 1995; 369).
Bulgar statistikleri Yunan statistikleri Srp statistikleri

(1900 yl) (1904 yl, Kosova (1889 yl)
vilayeti hari)
Trk 499,200 634,000 231,000
Bulgar 1,181,000 332,000 57,600
Yunan 228,700 652,700 201,100
Srp 700 - 2,048,000
Eflakl 80,700 25,000 69,600
Arnavut 128,700 - 165,000
Yahudi 67,800 53,100 64,600
ingene 54,500 8,900 28,700
Dierleri 16,500 18,600 3,500
Toplam 2,258,000 1,724,000 2,870,000
Makedonya, Ayestefanos Antlamasnda Byk Bulgaristan snrlar

ierisinde bulunuyordu. Ancak Berlin Dzenlemeleri ile Makedonyann
slahat yaplmas artyla Osmanl Devletine geri verilmesi Makedonya
Meselesinin balangc olarak deerlendirilebilir. Bu tarihten sonra
Bulgarlar Makedonyann Bulgaristann bir paras olduu ynnde
propagandaya balamlar ve 1890l yllarn balarnda Makedonyadaki
Tartma / Kitabiyat
ilk komitay kurmulardr. Bulgaristann Makedonyaya sert angajma-

n zerine blgede hak iddiasnda bulunan Yunanllar ve Srplar da
komitaclk faaliyetlerine giriecektir (Castellan, 1995; 370).
Aslnda Avrupann byk gleri blgenin Osmanl egemenliin-
den karlmas zerinde st rtk bir anlama ierisindeydiler. Ancak
blgede yaayan etnik ve dinsel gruplarn ok dank olmas blge-
nin kimler arasnda pay edilecei sorununu derinletiriyor ve blgede
Osmanl hkimiyeti bu zmszlk vesilesiyle srp gidiyordu. 1897
ylndan itibaren Bulgar komitaclar blgedeki dier etnik ve dinsel
gruplar yldrabilmek iin tedhi faaliyetlerine balamt. Bu srete
Osmanl Devleti Bulgaristan kontrol altna alabilmek iin 1896da
Bulgar Prensini tand ve Rumeli vilayetlerinde slahat yaplacana
dair bir nizamname yaynlad.
1897de Rusya ve Avusturya Balkanlar zerindeki karlarn yeniden
uyumlatrdlar. Buna gre Makedonyadaki statusquonun devamnn
salanmas, eer statusquo bozulacaksa bir Arnavutluk Devletinin
kurulmas; geri kalan Makedonya topraklarnn da dier Balkan
Devletleri arasnda adilane paylam zerinde mutabk kaldlar. Ancak
Bulgaristan Makedonyann blnmesi taraftar deildi.
1901den itibaren Makedonyada adeta bir devaml isyan hali mev-
cut oldu. 1902de Byk Devletlerin teklifi, Sultan Abdlhamidin emri
ile Makedonyada bir slahat program hazrlanp uygulamaya konul-
mu fakat ekiyalk faaliyetlerinin nne geilememitir (Adanr, 1996;
172-175).
Ekim 1904te ise Avusturya ve Rusya Dileri Bakanlar Balkanlarda

bar salamak ve statusquoyu temin amacyla Murzsteg de yeni bir
program meydana getirdiler. Berlin Antlamasnda imzas olan devlet-
lerin de Almanya hari muvafakati alndktan sonra plan uygulanmak
zere Osmanl hkmetine verildi. Jandarma tekilatnn komutasnn
yabanc bir generale devri, umumi af karlmas, yklan kylere destek
salanmas gibi maddeler ieren plan Osmanl hkmeti tarafndan
kabul edilmitir (Castellan, 1995; 371, Adanr, 1996; 216-223). 1908e
kadar geen srede Osmanl Devleti, Bulgar etelerine kar bir den-
ge unsuru oluturmalar iin Srp ve Yunan etelerine gz yumdu. Bu
srada Trkler de Makedonyada komitaclk faaliyetlerine balad ve
bu durum Makedonya sorununun kronik bir hl almasna sebep oldu
(Jelavich, 1997; 207-213).
Sultan Abdlhamid oluturduu istibdat rejiminin gvence altn-
da olabilmesi iin Mekteb-i Harbiyeden mezun olanlar Payitahttan
uzakta grevlendiriyordu. nk sz konusu zabitler bat tarz askeri
eitim veren okullarda askeri eitimin yan sra Abdlhamid rejimini
Tartma / Kitabiyat
tehdit edecek bat tarz ilimler de alyorlard. Abdlhamid gvenlik
gerekesiyle bakent dnda vazifelendirilen bu zabitlerin Makedonya
havarisinde bulunan 2. ve 3. Orduda istihdam edilmesini salyordu.
Zira bu zabitler sava konusunda uzman eitimi alm kimselerdi.
Bylelikle hem zabitlerin iyi bir geliim sreci geirmesi salanyor hem
de Makedonyadaki durum kontrol altnda tutuluyordu. Ancak Sultan
Abdlhamidin 33 yllk tek elden iktidarnn sonunu getiren gelime-
nin nn aan yani Merutiyetin iln edilmesini salayan dinamikler
de bu subaylar tarafndan harekete geirilecektir.
II. Merutiyet ncesi Arnavutluk Meselesi: Arnavutlar arasnda ulusal
bilincin uyanmas 1878 Berlin Dzenlemelerine kadar gtrlebilirse
de 1908den sonra grlen mill nitelikli isyanlara yakn nitelikte isyan-
lar tespit etmek mmkn deildir. Berlin Dzenlemeleri neticesinde
Arnavutluk topraklarnn Balkan devletleri arasnda taksiminin nne
geebilmek iin 1878de Prizrende Arnavut Birlii adnda bir yaplan-
maya gidlimitir. 1880de Arnavutlukun baz blgelerinin Karadaa
verilmesini nlemek zere rgtlenen Arnavutlar silahl direnie ba-
lamlar ve bu erevede Babliyle zaman zaman atma halinde ol-
mulardr (Castellan, 1995; 373). rnein Osmanl hkmeti tarafn-
dan nasihati olarak gnderilen Mehmed Ali Paa Arnavut komitaclar
tarafndan katledilmitir.
Arnavutlarn 1880den itibaren silahl direni rgtlemeleri ngiliz
hkmetinin dikkatini ekmitir. Arnavut silahl direniinin yaan-
d dnemlerde ngilterede iktidara gelen Goldstone Osmanl
Devletinin kontrolsz dalmas durumunda Avrupada Rusyann ya
da Avusturyann glenecei dncesiyle zerk bir Arnavutluk fik-

rini savunmaya balamtr. ngilterenin Osmanl hkmeti nezdin-
de zerk bir Arnavutluk tekil ettirilmesi iin yapt giriimler Sultan
Abdlhamid tarafndan kabul edilmemi bununla birlikte Arnavutlarn
merkez hkmetle ilikilerinin glendirilebilmesi admlar atlmtr
(Castellan, 1995; 375, Bozbora, 1997; 207-212).
II. Abdlhamid dnemi Osmanl Devletinin nisb bir rahatlama
yaad dnem olarak adlandrlabilir. Uzun yllardr ykc savalarn
tesiri altnda kalm ve eitli kurumlarnda byk tahribat olumu
devlet bu dnemde ksm bir yeniden yaplanmann ierisine girmi-
tir. Bu dnemde yaanan Osmanl-Yunanistan Sava byk boyutlu
olmam ancak muhtevas bakmndan nemli sonular dourmu; Jn
Trk hareketinin etkili bir muhalefet olarak geliimini geciktirmitir. II.
Abdlhamid Dneminde Osmanl kurumlarnn ve toplumsal yaps-
nn modernletirilmesinde cidd mesafeler katedilmitir. D politikada
ise Sultan Abdlhamid ihtiyatl bir Almanya yanls politika izlemi; o
dnem iin olduka nem arzeden demiryollar ihalelerini Almanlara
Tartma / Kitabiyat
vermek suretiyle ngiltere ve Fransa karsnda elini glendirmeye

gayret etmi; ancak aktan bir atma ierisinde olmamaya alm-
tr. Almanya mparatoru II. Wilhelmin nce stanbula ardndan Kuds
ve ama ziyaretler gerekletirmi ve kendisini slm dnyasnn byk
bir dostu olarak takdim etmitir (Trumpener, 1968; 4).
mparatorluklarn Brest-Litovsk Akamna Gidilirken Kaybedilen

Balkanlar
Bu kadar uzun kelam, kabaca 19.yy bandan itibaren Osmanl
Devletinin uluslararas politikada etkin deil edilgin bir zne oldu-
u tespitini yapabilmek iin edildi. Bu erevede Osmanl Devletinin
yazgsn ekillendiren birbiriyle balantl nemli gelimeden sz
edilebilir.
ncelikle ngilterenin btn dnyay bir iktisadi dzen erevesinde
rgtlemesinin alt izilmelidir. Bu dzende ngiltere dndaki aktr-
lere den grev ngiltereyi eitli ekillerde tamamlamaktr. rnein
alt kta hem hammadde salanmasnda hem de Pazar ihtiyacnn kar-
lanmasnda nemli bir yer tutarken grntde bamsz olmak zorun-
da olan Osmanl Devleti, in mparatorluu gibi siyas birimler de Balta
Liman Ticaret Szlemesi benzeri ticaret szlemeleri ile ekonomik ve
siyasal sisteme baml hale getirilmiler, ngiliz sanayisinin Pazar ihti-
yacn karlamlardr. Osmanl Devleti ve dier siyasi oluumlarn ka-
pitalist gelime gsterememeleri sorunun bir baka nemli boyutudur.
Burada Osmanl Devletini etkin zne olmaktan edilgin zne olmaya
yaklatran en nemli gelime ise ngilterenin kabaca 19.yy ortalarna
kadar devam eden ekonomik ve siyas patronajnn; bir dier ifadeyle

1815 Viyana Dzeninin sorgulanmas ve bozulmasdr. Bu balamda
talyan Birliinin salanmas ksmen, Alman Mill Birliinin salanma-
s ise tamamyla Avrupa dengesini alt-st etmitir.
Gelikin bir burjuvazisi olmad iin devlet eliyle sanayileen
Almanyann 19.yy sonlarna doru ekonomik gstergelerde ngiltereye
yaklamas ve baz alanlarda gemesi, kapitalist rekabetin Avrupa k-
tasnn ok tesinde corafyalarda bir smrge yarna dnmesi ve
bu yara ge katlan Almanyann, gelimekte olan sanayisinin artan
hammadde ve Pazar ihtiyacn karlayabilmek iin grntde bam-
sz braklm Osmanl Devletine ynelmesi 20.yy balarnda yaanan
gelimelerin esas sebebini tekil etmektedir. nceki dnemlerde im-
zalanan antlamalar ile hukuk ve siyas haklar Makedonya zerinde
olduka kstlanm olan Osmanl Devletinin Balkanlardan tasfiyesi iin
belki bir Balkan Sava tasarlanmyordu ama Osmanl Devleti aleyhine
gelien neticeye Almanya da dhil hi kimse ses karmad. Halbuki sa-
va balamadan nce Osmanl Devletinin bu tecrbesiz Balkan devlet-
Tartma / Kitabiyat
lerini bozguna uratacan dnen byk devletler sava sonrasnda
ortaya kabilecek snr deiikliklerini kabul etmeyeceklerini iln et-
milerdi.
Kyamet Almanyann Osmanl Devletinin mirasn tek bana yutma
giriimi zerine koparken iktidara gelen ttihatlar siyas suikastlerden
hkmet darbesine, diplomatik giriimlerden oldu-bittilere kadar ge-
ni spektrumlu bir siyaset pratii izleyerek Osmanl Devletini yeniden
etkin zne haline getirmeye altlar. Ancak Osmanl Devleti varl-
n salayan dinamikleri kendi kudretinden salamyordu. ttihatlar,
bir anlamda, lmek zere olan bir hastaya yanl biimde kalp masaj
uyguladlar. Kalp alt ama organizma bitkisel hayata girdi. yle ki
Almanlar 1917de Osmanl iin Enverland diyorlar sava sonrasnda
Almanyaya bal bir dominyon olabilecei zerinde tartyorlard.
8. Say (..........)
Trk Dncesi - Yaayan Fikir
Adamlar
(Makaleler iin son tarih:

...............................)
9. Say (...............)
Trk Dncesi - Yaayan Fikir
Adamlar
(Makaleler iin son tarih:

15 Kasm 2012)

Tyb Akademi 6 Muhaceret Edebiyati-Libre

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tyb Akademi 6 Muhaceret Edebiyati-Libre

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Yl:2 Say: 6 Eyll 2012

Balkan Savlarnn 100. Ylnda

Genel Yayn Ynetmeni

Yaz leri Mdr

TYB AKADEM hakemli bir dergidir. Drt ayda bir yaynlanr.

Balkan Savalarnda Trakya Cephesinin Erken k

Osmanldan Gnmze Kltrleraras letiim Balamnda

Zorunlu Bir G Hikyesi Olarak Mbadele/ 67

Balkan Savalar Sonrasnda Ortaya kan G Hareketleri ve Muhacirlere

Balkan Harbi Sonras Bir zeletiri rnei Olarak

Osmanl Asrlarnda Balkanlarda Trk Edebiyat / 119

Trk Romannda Balkan Savalar / 133

Emine InsununAzap Topraklar veiekler ByrAdl Romanlarnda

Sanatkr Aristokratlndan Cemiyetle Barma Yolunda

Tartma/ Kitabiyat /214

Tanpnarla devam etmek...

Balkan Savalarnda Trakya

2 Andonyan, a.g.e., s. 454; Harp Akademileri Komutanl, Balkan Harbinden Gnmze

gvendii vurgusuyla Bulgarlarn dmanlarnn imha vaktinin geldiini

let ve geveklik emareleri yaanyordu.13 Sofya ve btn Bulgaristanda

Paann 20-21 Ekimde vermi olduu makul emriyle mdafaada mukabe-

21 Pertev (Demirhan), Balkan Harbinde Byk Karargh- Umumi, stanbul, Askeri

kii katlm ve gnll alaylar tekil edilmekte olduu bildirilmiti.28

metreye kadar yaklam Bulgar askerleri de bu frsattan yararlanarak ate

Krkkilise Savanda Hezimetin Nedenleri

ti.40 Birok komutann kar kmasna ramen taarruza balanmt. Oysa

40 Hall, a.g.e., s. 34.

szl sebebiyle savaa istekli olmadmz sylemiti.53

53 eyhlislam Cemalettin Efendinin Hatrat- Siyasiyesi, s. 58.

Abdullah Paada kati telgrafa dayanarak Bulgar Ordusunun

olduundan hi savaa girmemiti.71 Dou ordusu, beklemedii bir yerden,

71 Mahmut Muhtar Paa, Ac Bir Hatra, s. 11.

ler, btn kuvvetimizle yryelim, stanbul bizim olacak, haydi ileri.78

li ikmal yaplamamt hemen bu ikirden vaz geilebilirdi. nk siyasi

na pelerinli bir svari dalmt. Klcn ekmi ve Yukardaki topumuz

stn olursa olsun bu kadar salim bir araziyi muhafaza edemeyerek d-

ayn zamanda Krcaali mfrezesinin dahi oraya olan Osmanl kuvvetle-

Krkkilise Malubiyeti zerine Yaplan Deerlendirmeler ve

114 H. Wagner, a.g.e., s. 133,135.

tim. imdi anladm ki Biz Bulgar milleti hukukumuzu dnyaya tantaca-

125 van Lesikof, Krkkilisenin Sukutu, s. 19.

132 Pertev, a.g.e., s. 106.

edilmiti. Ayrca ayn gn askere sabah orbas da zamannda verilemedii

139 Miralay Alaaddin, a.g.e., s. 19.

yarak ekilmek zorunda kalmt. Trakyada bu kadar erken bir knt

Nazm Paann plan baarszla kesin olarak uramasna ramen ark

148 Mehmet Nihat, Trakya Seferi, C.2, s. 111-112.

dir-i ilahi olarak deerlendirmiti.155 Ayrca Kamil Paann ne mecliste ne

155 eyhlislam Cemalettin Efendinin Hatrat- Siyasiyesi, Dersaadet, 1336, s. 47-48.

emri) (22 Ekim 1912)

B)Aratrma ve nceleme eserleri

Ali Fuat Trkgeldi, Grp ittiklerim, Ankara, TTK, 1984.

Homer Yaynlar, 2003.

Kemal Gani Bayraktar

te, siz muhterem Balkan milletleri mmessilleri; mazinin kark his ve

1. Kltr ve Kltrleraras letiim

geen toplumsal varln kazanm ve yeniden retimi srecinde, iletiim

yadrganmamaya balamakta ve zaman ierisinde iselletirilerek, kabul

tretilmitir. Latincede Colere iili; yetitirmek, dzenlemek, ilemek,

7 Asker Kartari, Farkllklarla Yaamak: Kltrleraras letiim, rn Yaynlar, 2. Bask, An-

ve benzerlikleri ncesinde varsaymakta olup, bu benzerlik ve farkllklar ile

2. Gemiten Gnmze Bat Balkanlar

te14; Balkanlar ya da Balkan Yarmadas, Gney Avrupadaki byk yar-