FEN-EDEB

IBNU'L-EZRAK

Ahmed b. Ysuf b. Ali

( 510h./ll 17 -577 ?h./ l 181)

.
... .
MEYYAFARIKIN VE AMiD
....

....

....

.
.
TARiHi
....

"''

( Artuk! ular

Aratrma.

Bu eseri merhum babam lbrahim ue merhume anam

Jnd'nn aziz hat.ralarua ithaf ediyonm.

Ksm

tnceleme ve Notlarla eviren

Prof.Dr. AHMET SAVRAN

Oi1:i -Bask
:.:n-ulcbiyat Faklllesi or~ Tesisleri

Erzurwn

1992

NSZ .... . ................................. . ................... XIII-XV

BlBLlYORAFYA ................................ ........... XVII-XXI
otRJ ............................................................... -2s
lBNUl-EZRAK ............................................. . . 9-28
Hayat ................... : ................................... 9-17
Eserleri ve Kaynaklan ............................... 7 - 19
Kulland Kaynaklar ................................ 19- 23
lbn'l-Ezrak'tan ktibas Edcnler .................. 23-28
NECMEDDfN i.GAzt'NiN inAREsl VE MEYY.\FA.R.hdNE HAdM
OLMASI ..................................... 29-40
llgdzl'nln Meyyafdrlkin'e H~klmlyct ........... 31-33
llgAzi'nln Nusaybln'eHdklmJycU ....... . ............. 33
tgAzi'ntn nns Seferi ve Yenflgts.. ............ 33 - 35
lbnu'l-Ezrak'n Tlflls Sefert. ...................... 35-37
Necmeddln lgAzi'nln lm ...................... 37-38
emsddcvle

Slcyman'm Meyya.f.lrlkine

Hakim Olmas. ........................... 38-39

HSAMEDDN ( TEMRTA )' IN DAR.ES.. ................. 40-98

Porsuki'nln ldr lmesi.. ......................... 41-42
Nuruddevle Belek'ln ldrlmesl.. .................. 43
Tulekln'ln lm ..... . ................................. 43
Sultan Mahmud'un lm ve CelUl Olaylar...... 43-45
Kl Arslan'n Kz Saide Hatun'un lm .................... 45
el-Amr Blahkamillah'n lm ................................. 45- 46
Msr Hallonn HUMet meselesinde ihtilafa Dmesi... .... .46-4 7
Temrt.a ve D.lvud'un Zengl'ye yenUmelert............. .47
el-Mslertd'ln Musul zcrtne YOrmes.. .................. 47-49
Halife el-MOslerld'ln Sultan Mes'ud'la Savamak 01.ere Hemedan'a

Gitmesi ve Yenilip Esir Edllmesl.... ... .. ..... ... .. .. .... 49-51

iNDEKiLER

V1

el-Mslerdn ldrlmesl ve er-~ld Blllah'n HUafcU .........51-52

Dbeys b. Sadaka' run ldrlmesl... ........................52-53

er-RAld Bl!W'n A1Jl, el-Muktefi U emrlllah'n Hilafeti .......... 53-57
cl-Muktefi Llemrtllah'ln Halife Olrnas........................ 57-58
el-Msterld'lnVezlrlert ............................................... ...... 59
Halife er-Rald'Ln ldrlmes ve Cellll Olaylar........ 59-60
lbnu'l-E;r,rakn Mardin Sefert...................................... 60-61
Amid ve Savr Kalesi' nln KuaWmas................. , ....... 6162
ellll Olaylar............................................................. .62-63
Muhammed b. Tumart ve Abdu'lM'mln .................. 63-66
Hannn Emir Davud'a Tesm... ......................... '. ........... 66
Abdu'l-Mamnn el-Mchdlyyeye HaklmJycU ....... , ............66
817.ans KraJ'nn Surtye'ye Gelmesi ve elW Olaylar. ....... 66-68
lbnuJE7.rak'n Badat Seferi. Oradaki ~renlm'. Sultan
Mcs'ud ve Halife el-Muklefi'nln Evlenmeleri... ..
68-70
el-Muklefi Ue Vezir crcfedclln Ara sndaki Srt.me ..... 70
Dmak'n Muhasaras. Emir DAvud Ue Temrla Arasndaki
Anlamazlk... .......................... ................... .......

7073

Atabeg'ln Dlyarbekr'ln Baz YOrelertn Ele Geirmesi... ........ .... .... 73

Emir Davud b. Skmen'Ln lm ve Olu Fahreddin Kara
Arslan'n yertne Gemesi ............................................ 73 7 4
urran Fethi. el-Bire'nln Kuallmas. NAsruddln akar'n
ldrlmesi ve Musul'da Zeyneddin All Kk.n idaresi... 74-76
llgaz ve Olu emsddevle'nln CeseUertnn Mardine Nakll ve
Trbelerin Yapm............................................... 76-77
Temrta Ue Kara Arslan ArasndakJ Sava ve lbnu'l
Alevi'nln Maceras.............................................. 77 78
N-crneddin Alp'run Evlerunes. ......................................... 78
Akraman (Karaman) KprsnnYapm.. .................... 78
Ca' ber Kalesrnn Kuatlmas ve Atabeg Zengfnln ldrlmesi 79-81
Urfa Halkuun lsyaru............................................. .......81-82
Tcmrta'n Hruu ve Onun Dndaki Yerlere. Kara Ars
lan' n Ergani ve Dier Yrelere Haklmyellert,Bakr
Para Basn ......... .... .. .......... .........................
8284
el-HMz'n !Om ve cz-Wlr'Ln HUMell.......................... 84
Kemaleddln ve Taceddln ehrizrUcrln Tuluklanmalan .... 84-87

VII

Halife cl-Muktcfi'nln Elnln lmO ve Temrta'n

Kzlarnn Evlerunclcrt.. ... . . .. .. . ... . .. . .. .. .. . .. . . . . . .. . .. .
87 -8R
Seyfedd lr Gazl'nn lm ve Kard ei Kutbeddtn Yeri
ne Gcnesl... ..... .. ... .. .. .. .. .... ... .... ... .. .. .... . ... .. .. ...... . R8-89
Kemaleddlr ve Taceddln'tn laplslen kr,nlmalan.
Tcmrta'n Dart'ya Hakm Olmas ..................... 89-90
elUI Olaylar.............................................................. 90-9 I
Urfa ve evresnn Fethi, ll>n Co.c:ccll'nln Esir Edllnr:t ........ 91 -9?.
elllt Olaylnr............................................................. 91,.9:1
Sultan Mes'ud'un Badal'n Ortl, 1lemednn'd: lnrst
ve Mulammcd.,h b. Mahmd'un Hi'kumdr olm.,s 93-91
eitli Olnylar.............................................................. 9'1 -flG
Hsrtmedd ln Tcmrta'n lm. Onun Ahlak ve
Yaay,na Dair Oa7. Husu~lar...................... ....
m,-~~
ARTUlCLULARIN SOYKTGO........................................... 99 l 00
SKMEN....................................................................... 99-100
Arslan Tomu......................................................... 99- IOO
Sleyman ....... ... ........... -..........................................
100
Mahmud.................................................................... 100

Fahreddin Kara Arslan.......................................... ...

00

ARI1.JK...........................................
100 l Ol
Belek ...................................................................... 00 l O

B\l-IRAM B.

SYAVI

B. ARrUK. ........................................................... 101

ALPYARUK B. ARrUK. ................................................ 101102

Tourbcg........................................................ ....... .. ....... 101

Scvln.........................................................................

101

lsmail ............................................................................. 101

ABDULCABBa.R B. J\R11.JK. ......................................... 102-103
Astyan. ......................................................................... 102
Ernlr Arslan ............................................................ 102-103
Sleyrnan ...................................................................... 103

VIII

ffNDEKfLER

ALPTA B. ARI"UK.............................................................. 103

BEJ<DA B. ARTtJK..................................................... 103-104

NECMEDDIN 1LG.Azt B. ARTUK.................................. 104-106
lyas ( Ayas ).................................................................. 10'1
Ornar............................................................... .:...... 104-105
Nasr..................................................................... :.
105
Gher Hatun........................................................... . 105
Ayna Hatun....... ........................................................ 105
Sefert Httun ................................................................... 105
emsddevle Sleyman....................................
105- 106
H satneddin Tcmrta.................................... J
106

EL-MALK NECMEDDN ALPI B. ES-SA.i.o HOs\MEriniN

TEMRTA'IN DARESi.................................................... 107-183

Franklarn Askalan' Almas ve Hz.Hseyn'ln bann

Msr'aNakli. .................................................................... 109
Karaman ve Dier Kprlerin Yapm................ :..... 109-110
Hallfe cz-ZAflr'ln ldrlnes . olu el-Fntz'ln Hilafete
Gemesi.. ...................................................... l. 10-111
Necmeddin Alp'nn MeyyaJartkin'e Gelmesi, Kara .\rslan'la
Ahlat SAhlbl Arasndaki HMse ve lbnu1-Ezrak'n Tlflls' ten
Dnmesi..................................................
111-113
Nureddin Mahmud'u n Dmak ehrtn Alnas. ...... 113-114
Fahreddin eddad'n HyaneU ve Izzeddln Salluk'un
GrclereYenilmes......................................
114-115
Kadlar Olay ve Necnye Parasmn Basm............. 115-116
Ani' deki Emen Papazlannn isyan...................... 16-117
Sultan Sencer'in Esir EdUmes. tbn Nisan'n lm
ve Oglunun Yertne Gemesi.................................. 117
Kral DlmJli'nln lm, Olu David'in Yertne Gecmesl
ve eitli Olaylar.............................................. 118-119
Badat Kuatmas. .................................................. 119-120
Sur!ye'de Deprern ............................................................ 120
Necmeddln Alp Ue Fahreddin Kara Arslan Arasndaki

lhWaf..........................................................

120-121

IX

Ouzlann Ntabur'u lsUlas ve Bl7.ans Kralnn Surtyc'yc

Harekeli................................................ 121-1 ?.?.

Hallfe el-Muklcn Ltemrtllh'n IOmO ve el-Msleclcl
BUlah'n HllAfelc Gemest... ................................... . 123
el-Fal7.'in lm, el-Add' n Yertne Gemesi........... ...... 12'1
Sultan Scnccr, Muhammedah. Kardei Mcllknh 'n
lmleri ve eitli Olaylar.............................. . 12'1- 126
Kf.rUertn atan Kales'nde. Papa::lann da An dekJ
Jsyanlan ve ellll Olaylar.............................. 126- 128
Frank Eslrlertnln isyan, lbn Ntsan'n Fahreddin
Devletah'n Kz Kardeiyle Evlenmesi ve Necmeddin AJp'nn Hastal~ ................................. 128-130
Grclerin Devin ehrine Baskn. Fahreddin l<ara
Arslan'nAmd 'cYrmes.. ...................... 130-131 Vezir
Cemalcddtn'ln lm. Onun Ahlak ve Yaayna
Dalr Baz Hususlar........................................... 31-133
Grclcrtn Mslman lkelerine Basknlan ve YenllmeUr .. 134-135
Sedldddevle lbnu'l-Anb:rt'nin lm .................. 135-136
lbn Zaferhan ile ErmenUer Arasndaki lhUlafve eU
lm Haberleri .. .. ... .... .. . .. .... ... . .. . .... . ... . ...... . .
136-139
Grclerin An chrtnc Bask.nlan ................................. 140
Franklarn Nureddin'! Sk.lmas ve Ha.rln'ln F'elhl ..... M0-142
bn DAnJmend'in lm, Kutbeddln llga.z b.AJp'nn Fahreddin Kari Arslan'n Kzyla Evlen
mes ve ellll Olaylar.................................... 142- l\. 7
Celin ve wDamadn Hsn-Keyfc\'ya Gllmeleri... ........ 147- 148
Burcu'l-Mlr'at'n Yapmna Balanmas. Franklarn

Yenilgisi. EI7,enkan'dak1 Deprem ve Tahribat.. 148-149

Burcu'l-Mlr'~tn Tamamlanmas ve elUI Olaylar..... 149-150
Esedddln lrkuh'un Msr'a Dnmesi. .................. 150-151
Fahreddin Kara Arslan'n lm ............................ 151-152
1bnu'l-Emk'n Seyahat ve elUi Olaylar.............. 152-153
Esedddln lrkuh'un Msr'a Hakim Olmas. lm.
clvern ldrlmesi ve Nureddln'ln Ca'ber Kalesl'nt
Alnas..........................................
153-155

Necmeddln Alp lle Erzen Hak.LmJ Arasndaki Anla

mazlk. Franklann Msta Hareketi ve Dlmyal' Kualrnas 155-157

X
Nccmeddln Eyyb'un Msr'a Gidii ve cllU Olaylar...... 57-158
Suriye'de Oeprem ..................................................... 158-159
Necmcddln AJp'nn Hastal~, ve eflll Olaylar...... 159- 160
Kutbeddln Mevdud b. Zengl'nln lm ve Olu ScyfedcUn
cv. nln Yerine Gemesi................................ 160- 161
el-Mstencld Blllah'n lm ve el-Mustadi Blemrlllah'n
lmo ve el-Mstadt BlemrUloh'n HUMct. ... 161-162
FrankJann Suriye Bcldelertne !Jasknlan ve KAillenln
Dmak'lan Msra HarekcLJ ......................... ..... 162

1
lbnu'I-Ezrak'n Yolculuu, Necncdclln AJp'nn Dara'y

Kuatmas ve ell Olaylar............................ 163-164

emsddevle'nJn Yemen Seferi ............................... 64-165

Dems I<prs'nn Yapm, ihabeddin MuhamhccJ

b. Ayas b. tgc1znn lm, Salahaddln'ln D!mak.
Hms ve Hama'ya H~klm Olmas..............
165-167
eitli Olaylar.......................................................... 167-168
Grclertn An yi AJmalan. Bl7.ans Kralnn ln.
ahlnah'n MeyyMclriltin'e Gelmesi ve elUl Olnyl:r 168-169
Salahadcltn'fn Haleb'I Kuatmas ve Emtneddln elHadim AJtunta'n ldrmes.................... 169-171
Seyfeddin Gfzl'nJn Slncar'da Kardei Inadeddn
Kuatmas ve elll Ol;;ylar............................ 171-172
lbn
Malatya'ya Dnmesi........................ 172
Pehllvan Ue emJe ArasndakJ Hlldlse.................. , .. 172- 73
SaUhaddtn'ln Halep'len Ayrl. Hms ve Hama'ya
Hakln Olmas..................................................
174
lsmaUUere Hcum .................................................... 174-175
17.Zeddn Mes'ud'un Salahaddln'e YenJlmesJ ve Satahaddin'ln Haleb'J Kuatmas.. ...................... 175- 176
Emir Kutbeddln llgazi'nn Meyyafartkindekl lkameu.......... 176- 177
SaJahaddln'ln Hns ve Hama'ya H:tklm Olmas ............ 178
lbnu'I-Ezrak'n Yolcuugu ........................................ 178-179
Kutbeddtn Kaymaz'n isyan ve Ba~dal'lan Ka 179- 8
Birleik KuvveUcrtn Grclere Kar Harekele gemesi .. 181-182
Mcllk ahlnah 'n Kardei I<l Arslan b. Mes'ud'a
Yenllmes. .... .. .. . . . .. .. .. .. .. . .. .. .. .. .. .. . .. . .. . . . .. . .. .. . . . . 182- 83

Dantmencl'ln

iNDEKfLER

ARTIJKLUU\RJN ADASIARr
( Devlet. Halre ve Emlrllklcr ..... ... .. .... ....................... ..... IIH m
iNDEKS ......................... ............................... ..... ............. ... ! !l!l-2 1!I

NSZ
Artuk Oullan larlhlnJn nemli bir kaynatt ol:m l bn ' I
Ezrak'n Tdri.h Meyya.Jdrik!l oa Amtd'ln lkJ ayn ymmas bu~

Dr .Museum Or.5803 ve Or.6310'd; kaytl blmnklndr.

Mel11f.Or.6310'da kayll bulun;n nuhln:c:nr ynznrny cll!t n
den 12 yl kadar nce 560 / 116'1 ylnn knkme nlclf! , y: ,
matar bir birinin nshas clri!llcllr.
lbnu'I-Ezrak.\rtuk OJ!ullnr ile 11~111 lenwn lcmt' yq.,ta
kaynak sayabllcccgm1. eserinin bu son ksnn Artuk c~l
Necmeddln tg~zl ile balam ve hicri 572 / l 17U ylna k.1cl:
olan hadiseleri. zaman zaman tarihi dzcns17.llkler olmakla
beraber kronolojik olarak vem1lllr. Yazmann. son yllan lhlh :
eden varaklannn kaybolmas sebebiyle tercme clllj;lml7. bu
ksm an bir bts af'7,elmckle.dlr. Eserden de anlnlaca .J:!lhl
bu almarnv.,Trilt Mepyc'lf.rlkin va Amid n Artuklul;r k:c:
mnn aratrma. inceleme ve noll::rl a tercmesinden lbarclllr.Eserin Arapa ksm 1987 ylnda Alctli'rk Onvcrsllcs FcnEdeblyat Fakltesl'nde o gnlerde henz tc'sis cctlmJ olan
ofset matbaada yaynlanm. ancak ok kt bir bask oklu undan okuyucuya sunu lmamtr.
Amedroz 1902. 1903 tarihli J.R.A.S'de Tdrih Meuua.Jdri kin ua Amid ile Mervan! slalesi h akknda genel bilgi vermi.
ayrca lbnu'I-Klanisi'nln Zeyl T.rU1 Dunak'n nerederken de
lbnu'l-Ezrak'n bu eserinden ilgili yerleri dipnota alntr. l
V.Minorsky Studies in Caucasian history of Mayydfdriqin adl
makalesinde Tdri/ Meyy.Jdriki.n va Amid'ln iki ayn yw.masnn
bulunduunu belirterek eserin eddadllerle llgill yerlerini tercme ctmtr. 2
M.Conrad da Se!Jfuddele balgru tayan
1 J.R.A.S ( 1902 ). s.785-812.; ( 1903 ). s. 123-124; 7.eyl Trih

nr.Amcdro7.l.cidcn.1908

Caucasi in rhe

Dnak.

hisory of Mayyafriqin , Bu iletin of thc School of Orieal

Sudics. XOI. ( 1919 -50) s. 27-35 ..Sudics in Caucasian hisory- .London, 1953, s.

XIV

MEYYAFARiKIN VE AMlo TAR.irl

kitabnda lbnu 'l -Ezrak'n bu eserinden faydalanm ve gerekli

yerlerini iktibas clmltr. 3 FranstZ msterik M.Claurle Ca
hen, le Dlyarbo.kr au temps des premiers Uriukids adl makale
sinde Trih Meyyfrikin va Amld'ln Artuklularla llglll yerlerin
den OzeUer yapnu. ancak Fuad Kprl, M.Cahen'ln yer ve
ahs stmlerinJn telafTuzunda byk halalar yaptna dlkkall
ekmekledr4Bu arada Artuklularla llgU bllgller veren M.Cahen. lbnu'l-Ezrak' n bu eserini dzensizlik ve tmade layk
olmamakla tavslf etmi. ancak M.Cahen'ln bu grne kat
lmaml7. mmkn deildir. Steven Runclman do M.Cahen'ln
makalesine dayanarak onun T.ih Meyy.f.rtkin ua imtd hnk
knda ki grn paylnr. 5
Steven Runclman gibi tarlhllertn Tarih Meyy.Jdrtkin va
An(d'I nedereccyc kadnr ve na s l ncel ed lklcrlnl bilmlyoruz.
Ancak aratrmalarm,:a gre hemen unu ifade edelim kl
lbnu ' l-Ezrak'n bu eseri baz farkllklara ramen blge tarihi
zerinde aratrma yapanlara byk bir k tuttuu gibi Trk
tarihindeki Onemll blr boluu da doldurmaktadr.
Tih Meyy.fdrikin va Amid'ln geni ve muhtasar yazmalannn tamamn nercdlp tercame etmek belki de en isabetli
bir alma olurdu.Fak.al eserin Merv~niler ksmnn daha Once
nercdUmesl. aynca Artuklular ksmnn da Trk tarihi asn
dan daha mhim olmas banaTdrih Meyyflfdrlkin va Amtd'ln
Artuklulara ~it son ksmn ayn olarak ner ve tercme etme
fikrini verdi: ancak eserin btnlnn korunmas ve tarihi
hMselerin blrblrtn tamamlamas bakmndan tamamnn ner

ve tercme edilmesi. yukarda da ifade etllJ?lml7. gibi. kanaallm

ce en uygun olandr.Bu itibarla tercmeslnl yaptm bu k
smdan sonra ayet gll resmi kurumlar basmn stlendii
lakdlrde yaplan tavsiyeleri de dikkate alarak bu kymeU eserin
tamamuu yayrlamay bir hizmet borcu addediyoruz.Bizim burada tercmesini yaptmz ksm geni ve muhtasar yazmalarn son 40 ve 38 varaklandr. Tercmede geni yazmann ter86-98
3 M .Conrd. Seyfud?dclr, Algc.1934
4 Btllttcr ( 1937 ). Say 1. Tllrl: Tarih Kurumu. Ankara
SA llistory of Crusadu. 11.480

N SZ

XV

llbl esas alnmakla bcmber birinde olpla dl,:tcrncl_c oln:ya

Mdlscler de IH\ve edllmltr. Tarih Mc!J.JOrfkin va Alcl'ln lck
yazma olmas. lbnu 'l-Ezra k'n baz hadiseleri ok muhl:s:
zikretmesi. mstenslhln kaleminden lon ok sayda dilbll~lsl ve ml~ hatalannn blunmns. aynca ya7.TT'lnlnrdn okun: n:-
yan. yan okunan. unutulmu veya tekrar edilen kelime v<'
cmlelerin yer almas sebebiyle tercmede bOyk ~l1klerk
karlalmtr. Ancak mOmkOn oldugu kndar nnl:lm:~ncla
glk ekilen h~dselerl ~erek tercmC'de p;rrnlcz kull:n:r:k
gerekse dipnotlarla dl~cr ta'lhl c~crlerclcn :lclr,mz hllf!llrrk
aydnlatmaya allj!mu. (!lbl konu ve hfldl~clcrc l!t'rc kl'<'ll
parenlez lcrtslndc bnlklnr koymay d: uy~un bltluk.
1970-1975 yfm arnsndn l\16 sayl knnn: l!l'r<' l
,:tlllere'dc doklorn ynpmnmn mk:tn veren Mllll F.1!11 ln n:k:ul
gml.7. Trk tarihinde Onemll blr bolul!,u dolduracak ola l
esertn hazrlanmasnda bana en byk dcsle~I s:,Jamlr. le
yandan konunun nemine dlkltall eken dcJ!crll lnrtlllcrmz
tavs iyeleri de Tdrih Mcyydfllrlkin ua Amld'ln Arlukhlarln 11!!~11

bu ksmn tercme edip nere hnzrlnn:mcln ~on derece nn

essr olmutur.

Artuklu tarihine k tutacana nandl!,ml.7. lbnu'lE7.

rak'n bu escrtnl Trk tarihine ka7.andrmakln bylk mullluk

duyarken bala Mllll Eilim Bakanlt,mt7. olmak Ozere yurt ii

ve yurt dndaki almalarmda azimli ve fcdfkir lulumuyl;-

bana cesaret veren elm Nur'a kran borcumu ifade eder. ay
nca eserin hazrlanmasnda kymelll yardmlann esrp;emeyen
mes~ arkadalarm Okl.mcr nal'a. aratrma grevlileri
Nurullah Ylmaz Ue Kenan Demlrayak'a teekkr ederim.
Erzurum. 1991

Ahmet Savran

- -

~---- --

rim.iYoGRAFYA

el-Ahbdn't-twdl bkz. bn Kuleybe

Amedroz ( H.F. ) . Three Arablc MSS on lhe hlslory of Ue cUy
ofMayyc1.f.riqin.JRAS. (1902) pp. 785-812: (1903)
pp.123 154
Arbeny ( Arthur Jhon). A Hand I...Lst of Oc Arablc Manscrtpts.
( The Chester Beally Llbrary ). Dublln. 1955
c,<, Artuk Ogullan Ktphaneleri Hakknda Yeni Tclklk/C'r blo..
nver Sheyl
Bedevi Abdullallf Avad bk7.. lbnu'lE7.rak
Bel~urt ( Ahmed b. Yahya) . Futtlhu'l Bld.n. nr.
Dr.Sah'lhnddln cl-Munecctd. T<nhlrc, 1957
Brockelmann ( Cari ) , GAL : Gcscllchte der Arobt.c;clcr
L(tteratur. 1-IT. Leldcn. 19.'13 1949

Cahen ( Claude ),Le Dtyarbakr au temp des

prenlcrs

Urtukldcs.

Joumal Aslatlque. Octobre, 1935, Tomc 227

><_ Catalogue des Monnaies Turkomanes bkz. Edhem lsmall
Caucasia ln the Hlstory of Mayy.f.ri.qir bkz Minorsky
,( Chabot ( J .B }. Chronique de Michel le Syrten. Paris. 1899
~ Cofns of the Urtuki Turkmans bkz. Lane - Poole
0< Cofns of Turkman houses of SaUuks, Urluk, Zengee bkz. LanePoole
ed-Dineveri bkz. lbn Kuleybe
Do{Ju Anadolu Trk Deulelleri Tarihi bkz. Turan Osman
Ebu'l-Ferec el-Isfahani. KiUlbu'l-Agdn[. 1-XX. 1285 h.
el-Ag.nt (Daru1-Kulubl'I-Msnyye ). Kahlre. 1927-1961
Ebu'l-Ftda ( lsmall b .All ). el-Muhtasar fi ahbaru'l- beer. lslan
bul. 1286 h.
-( Edhem lsmaU. Calalogue des Monnales Turkomanes. lstanbul.
1891
F'uthu'l-Bulddn bkz.Belazuri
Halebi ( Kamil b. Huseyn b. Mustafa Pall). Nehru'z.zeheb min

- --------=c=- ~

XIX

BimlYOGRAFYA

Tar Haleb, Halcb. 1926

Hand Ust of the Arabtc Manuscrtpts bk7.. Arberry
Hislory of the Crusades bk7.. Runclman Sleven

n Hordrtzbeh ( Ebu'l-Kasm Ubeydullah b. Abdullah).

Kllab'lMeslik uc'lMemllk.nr. M.J.Dc GocJc. Lugdun

Balavarum. Apul E.J.Brill. 1889

r Batta. Rlhletu lbn Battlta. ( Dar Sadr) Beyrul, 1964
n HalllMn. Vqfey.tu'lA'y.n, 1-Vlll. nr. Dr.lhsan Abbas,
Beyrut. 1968-1972
n Havkal. Kitcib Sret(lArd. nr. J.H.Kramers. Lelden. 1938
n Cubeyr,Rihletulbn Cubeyr.nr. Wllllam Wrlghl. Leiden. 1852
n Kesir ( lsmail b.Umar ). el Btdaye ue'nNihdye, Beyrut ve
RJyad. 1966
n Kuleybe . Kit.bu'l-Ma'Orif .nr. Muhammed lsmailAbdullah es-Sflvi, Beyrut. 1970
"----- . e -i'r ue' Su'ard. I-11. n r .Ahmed Muhammed
akir.( oaru'I-Ma'arif Msr, 1966
------ . Uynu'lAhbar, 1-IV ( 1-2. 3-4 ).Daru'l-Kutubl'IMsnyye, Kahlre.1925.1930
------, el-Ahbdn't-nudl n r. tgnace Kratchkovsky,
Llbralrle oflmprtmerte Cl-devanl E.J.BrUl. Lelden,1912
1 eddad ( l..zeddln ). el Alaku'l-Hatirafi Ztkr Umera'i'-Sam
ue1-Ceztre. nr. Sami ed-Dehhcl.n, Damascus, 1963
1 Tarlbe rdi el-Atabeki ( Cemaleddin Ebu'l-Mahasln Yusuf).
en-Nucm ez-Zahire fi Mulk Msr ue'l-Kdhire. Kahire
1963
u 'I-Adim I Kemaleddin Ebu 'l-Kasm Umar b. Ahmed ),
Zubdetu'lHaleb mn Tarih Haleb, !-ili, nr. Sami ed Dahhan, Dmak, (1 cUtl951, 11.Cllt 1954, lll.Cill 1968
u'I-Esir. el-Kcimil.fl'tT.rih. I-XIII. nr. C.J. Torunberg 1867.
Dar SM .r Beynt ofset basks . 1965- 1966
--- ------ . et-Tdrf2hu'lBdhir fl'dDeuleti'l-Atdbekiyye, nr.

Ahmed Tolaymat. Kahire, 1963

u 'l -E1.rak ( Ahmed b. Ysuf b. Alt ). Tarih Meyyafdrikin va

Amid ( Mero.niler Ksm). nr. Bedevi Abdullatlf Avad.

Kahire, 1959

lbnu'l-lbrl, Tdrth Muhlasan'dDuuel. Bcyrul. 1958

p(Jbnu'l-lmdd ( Abdulhayy) b. Muhnmmcd ), $<'7.crat'7.7rld,,
Kahire, 1350 h.
lbnu 'l-Kah'\nlst ( Hnm1.n b. Es'ncl ), 7.cl Tc'lrll Dmr$k. r.
Amcdro1.. Lcldcn. 1!'IOB
lslm Anstklopcdtst. lsltrn lcmt cO{)rq(!n. ctro{)rq{c c ,, >()
raf.va lugah. 1940 ve dd.
elKdmUjl'L-Tllrih bk7.. lbnu'l-Estr
Kftlb el-ls fahrtnt ( Tmi\clcddln M hnmmrcl ). Imk c llorosnr
Sclcuklulan

Tartll,

Tercme

c<k : l{wt\ ctltl l U~ln,

tslanbul. 1943
Kll<lbu'{-Agn[ blo:. Ebu'l-Fcrec cl-lsfah:nl
Kfldbu'l-Ma'drif bk7..lbn Kulcybc
~ Kprl Fuad, Btbl(yografya. Belleten.Trk TarU1 Kurumu, Ankara, 1937
p(

Lane-Poole ( Stanley ). Colns of the Urtuki Turkmans

(Marsden'ln tntemallonet NumJsmala Ortenlalla's ). vol .
1/ ti, a new edton. part il . pp. 1-44, London, 1874

pL.._------------, The Colns ofTurkryan

houscs of SaUuks.
Urtuk.Zengee, ecl. Classcs X-XJV. ecllted by

Regn a ld

Sluart Poole. Correspondent of the lnsttut e or Francc .

Landon, 1877
--------- --- . The Muhammadan dynasttes. Parts, 1925
------------ . Saladtn and Llte fall of Lhe Ktngdom of Jerusalem
London, and New York, 1898
~ el-Makdtsi ( Eb ame ihabeddin Abdurrahman ). KLL.bu'rRavdaLeynfi Ahbri'dDeuleteyn. nr . N.Hllml M.Ahmed.
c.1, Ksur J, Kahire, 1956
Manuel de Geneologle et de chronologle pour L'htstotre de L '
l slm bkz. Zambaur
Marsh 333. Bodl. Llbrary, No. 945. Oxford.
Mnorsky ( v. ) . caucasta Ln the Htstory of Mayy.f.riqi.
Bulletn of the School of Orental and Afrtcan Studles.
vol. XIII. 1949-1950
-------- ---- SLudles Ln Gaucasian Htslory, I.New LJghl on lhe
Shaddadtds of GenJa. II. 771e Shaddadlds of AnL
Ill.Prehtstory of Saladtn. London. 1953

XIX

Bim.JyQGRAFYA

lbnu'l-lbrl. Trlh Muhtasan'dDuvct Bcyrul. l 958

p(lbnu' l-Imt'd ( Abdulhayy) b. Mulnmmcd ). $('urllh'7. 7rld.

Kahire, 1350 h.
lbnu'l-Kall\nlsl ( Hnmzn b. E~'ad ).
Amcdro,:. Leldrn. !lOA
TclrU

Haleb. Halcb. 1926

A Hand Ust of the Arablc Manu scrtpts bkz. Arbcrry

A HCStory of the Crusades bkz. Runcman Slcvcn
lbn Hord:tl.beh ( Ebu 'I -Kasm Ubeydullah b. Abdullah).

Kllabu'lMes.lik uc'lMcm.llk.nr . M.J.Dc Gocjc. Lu~dunJ

Batavarum. Apul E.J.Brill. 1889

lbn BalOla. R!hletu lbn Batuta. ( Dar SM.r ) Beyrul. 1964
lbn Haltkan. Vafey.tu'lA'11dn. 1-VllI. nr. Dr.lhsan Abbas.
Beyrut. 1968-1972
lbn Havkal. Kitdb SuretrlArd. nr. J.H .Kramcrs. Lelden. 1938
Jbn Cubeyr.RihletulbnCubeyr,nr. Wllllam Wrtght, Lelden.1852
lbn Kesir ( lsmaU b.Umar ). el Blddye ve'nNihdye. Be~l ve
RJyad. 1966
lbn Kuleybe. Kit.bu'l-Ma'if ,nr. Muhammed lsmaUAbdullah es-S~vi. Beyrut. 1970
-------- - . e l'r ve' Su'ar.. 1-II. nr .Ah m e d Muhammed
akir.( oaru'l-Ma'artf) Msr. 1966
--------- . Uynu'lAhbdr. 1-IV ( 1-2. 3-4 ).Da.ru-Kutubl'l
Msnyye. Kahlre. 1925.1 930
------ ---. clAhb.n..'t-nv.L n r. gnace Kratchkovsky.
Llbrare or Imprtmerte Cl-devant E.J .Brill. Lelden.1912
lbn cddad l lzzcddln ). cl-Alaku'lHatirafi Zlkr Umera'l'-Sam
ve1Cezire. nr. S:m ed-Dehhan. Damascus, 1963
hm Tarlberdl el-Alabekl ( Cem~eddln Ebu'l-Mahasln Ysuf ).
enNucm ez-Zahire fi Mullk Msr ve'lKdhire. Kahire
1963
lbnu'lAdim ( Kema.leddln Ebu'l-Kasm Umar b. Ahmed ).
Zubdetu'lHaleb mtn T.rih Haleb. 1-111. nr. sa.m edDahhan. Dmak, (1 cllll95l. II .Cllt 1954. JII.Clll 1968
bnul-Esir. elKdmllfi'tTcirih. 1-XJII. nr. C.J. Torunberg 1867.
Dc\r Sadr Beyrut ofset basks . 965-1966
----------- , etT.rflhu'lB.lllr fi'dDevleti'lAl.bekiyye. nr.

Ahmed Tolaymc\l. Kahire. 1963

~nu\Ezrak l Ahmed b. YOsuf b. Ali ). Tarih Meyydfdrikin va.

mCd ( Men.xner Ksm). nr. Bedevi Abdullallf Avad.

Kahire, 1959

7.cl T(lrll n,mnk. r

lsl.m Anstklopcdc..t. ls cm alemi co{lrq(n. c:t ro{)mfn I'<' hlc>()

rafya lugat. 1940 ve rld .
elK.mUft'L-T.rlh bk7.. lbnu'I-Estr
K:"tlb cl-lsfnh:"nt ( tmMcctdln Mhnmmr<I). lmk c ll ornsnr
Sclcuklular Tnrtll.

TcrcOmc rdcn: l{\'\mcdul Br.;l:.

lstanbul. 1943
Ktl.bu'lAg.nt bk7.. Ebu'l-Fcrcc el-lsfnht'nt
K ttdbu'lMa'drl/ bk7..lbn Kulcybc
~ Kprl Fuad. Btbltyografya. Bclletcn.Turk Tarih Kurumu. Ankara. 1937
~ Lanc-Poole ( Stanlcy ). Cotns of Lhe Urtukt Turkmans
(Marsden'ln Intemalloncl Numlsmala Ortenlalla's ). vol .
1/ u. a new edton. part il. pp. 1-44. London. 1874
..._------- -- -- -, The Cotrs ofTurkr!lan houses of Sa!Jks.

Urtuk.Zengee, cet. Classcs X-XJV. edlled by Regnalcl

Stuart Poole. Correspondent of the Insttule of Francc.
London. 1877
----------- . The Muhammadan dynasttes. Parts. 1925
------------ . Saladln and Lhe fail of tlte Klngdom of Jerusalem.
London. and New York. 1898
"- el-Makdlsl l EbO ame ihabeddin Abdurrahman ). Ktulbu'rRavdateyn ji Ahb.rfd-Devleteyn. nr. N.Hllml M.Ahmed.
c.I. Ksun t. Kahire, 1956
Manuel de GeneologLe et de chronologte pour L'hlstore de L'
lslam bkz. Zambaur
Marsh 333. Bodl. Llbrary. No. 945. Oxford.
Mlnorsky l V. ) . Caucasta n the Hlslory of Mayy.J.riqin.
Bullelln or thc School of Orlenlal and Afrtcan Sludes.
vol. XJII. 1949-1950
------------ Studles tn Caucasan Hstory. I.New Ltght on lhe
Shaddadlds of Gerya. il. The Shaddadtds of Anl
ITl.Prehtstory of Saladit. London. 1953

BIBUYOGRAFYA

Mir'atu'z-Zaman bkz. Sbt lbnJ'l-Cevzi

Mu'cemu'lBuldan bkz. Yakt cl-Hamavi
Mu'cemu'l-Muellt{n bkz. Umar Rda Kchhal
Mu'cemu'lUdebd bkz. Yakl el-Hamavi
The Mulammadan dynaslles bkz. Lane-Poole
en-Nucumu'zZ.O.hlre bkz. lbn Tartberdi
Umar Rda Kehhal. Mu'cemu'lMuellljn. r-xv.
1960

Anadolunun Fethi). lslanbul. 9'1'1

o( el-Yumni cl-Baalbcki ( Ku(hcddln Ebu'I -Fcth ). ~l rr,rr::
Zamdrt. Hayrabal, 195'1
Z.1mbaur ( E De ).Manucl el<> Gcneologle el ele ClrowlOfJI<: po
L'htslolre de Jsam. Unverandcrter Ncudruck. 1955

Dmak,

1957-

Runcman(Steven).A H!.story of Cn.tsades, vol.r. Cambrldge.

1952

Sark.s ( Joseph Ellen ). Mu'cemu'lMatbali'l-Arabtyye, 1-U,

Kahire, 1928-1931

Sevim Ali , Artuk Ogullannn Soyu ue Artuk Bey'tn Siyasi

Faaltyellert. Belleten. XXVI. No. 101 ( Ocak 1962 ). Trk
Tarih Kurumu, Ankara 1962
1
-------- . Artuk Oglu Skmen'tr Siyasi Faaliyellert, Belleten.
XXVI. No. 103 ( Temmuz 1962 ), TIK. Ankara, 1962
---------- . Artuk Oglu llgc'lzt Belleten, XXVI, No. lb4 ( Ekim
I 962 l. TTK. Ankara, 1962
!
Sbt lbnl'l-Cevzi . Muhtasar Mir'dtl'z-Zamdn. nr.J.R.Jewett.
Chtcago. 1907
Stevenson ( W.B l , The Crusades tr lhe east.. Beyrut, 1968
Studies ir Caucasian htstory bkz.Mnorsky
e-(r ue'-u'ard bkz. lbn Kuteybe
Tarth Bagddd bkz. el-Hatib el-Badadi
Turan Osman. Dogu Anadolu Trk Deuletlert Tartht lstanbul,
1973

Trkiye Tartht Seluklular Devrt ( 1.Anadolunun Fethi ) bkz.

Ynan

Uyinu'l-Ahb.r bkz.Jbn Kuteybe

xx

O( nver Sheyl . Artuk Ogullan Ktphanelert Hakknda Yeni

tetkikler. IIT.Trk Tarih Kongresi ( 15-20 Kasm 1943 ).TfK
Ankara. 1948
Vafeydtu'lA'ydn bkz. lbn Hallikan
Y:kt el-Hamai. Mu'cemu'lBuldan. r-v. Beyrut,
d---:------- . Mu'cemu'l-Udebd. 1-XX. nr. Ferid Rifai. Kahire. 1936
Ynan ( Mkrimin HalU ). Trkiye Tarihi Seluklular Deuri. ( I.

Ghtl

Tfrk Tnrlhl nc~ncln hC\yi'k C\wn n~yn ll F .

rak'n 7clrllt lfqJYafartkr ua A'tcl ( McyyM\.rlld v \cl
Tarihi ) adl bu clcl!crll c:crnn iki nyn k:n b!i' tr.M
scum Or.5803 ve Or.G l3'dc knyll hlkl:lr. Y:11.111:l:
nyn mcvwlnr lhllvn clmcklc hcrnbrr birbirinin i'!-l :~ dq111
dlr: nk mclllf Or.63 lO'da kayttl bulunan yazmay dal:
muhtasar ve adeta bir gUnl ilk niteliinde hicri 560 / llH
ytllannda kaleme .llmstr. cllltcrinl ise en""' 12 yl :onrn hun
gcnllcUlml hail olarak le'llf clmlllr.
Her lk.J yazmada. balna uygun olrak , MeyyM..lrtkJn (
Silvan ). Amid ( Diyarbakr ) ve evre:nn lt\rlhl olayl:u el<.:
alnm: ancak lbnu'l-Ezrak. ananevi ls l5mi usulle eserine
yaratltan tbaren balam ve belli devirlerin balkJan allm da kendi zamanna kadar gellrmlllr. Bu bakmd a n elimizde
bulunan yazmalar sadece ArtukJularn MeyyMarllcin. Amid.
Mardin, Hsn- Keyfa ve Harput ehlrlcrindekl tarihini deil ay111
zamanda drt hallfe. Etnevl. Abbasi hallfelerlnl. Dou ve Gne ydou Anadoludakl Trk devlelleryle Mezopotamya'da cereyan
eden olaylan da ihtiva eder .
Geni yazma ( Or.5803 )dakl kaytlardan anladmza
gre 1bnu'l-E1.rak bu esertn cllltc tamamlam. a ncak e itli
dnya ktphanelerinde birinci ve ikinci cllUern mevcudlyeUne rastlayamadk. Bunlann varlkla nn sadece melllfln baz
hadiselerden bahsederken" btz bunu bu kitabU1 birinci cznde
" veya " lktnct cznde zlkrelttk " lfadelerlnden anlyorw~.
ayrca bu kaytlar blze birinci clldln yaratltan lsla.myetn
zuhuruna kadar olan dnemi. lklncl clldln de Hz.Muhammed
zamann. son clldl tekil eden cllmlzdekl yazmalarn se haUfelerden yazann kendi devrine kadar olan dnemi iine alduu

1blcz.Or.5803, varak! 2b, l 3b,23a.2db,72b,99b

Gi:Rl

gsteriyor. Ancak her lkJ yazmann ba ve son ksunlannn

olmay eser h akknda cdlnccegmz d~ha baz bilgilerden bl7.I
mahrum bralontr.
lbnu'lEzrak, kendi lkesinin beylign ve ldareslnde yaa
d Artuk oullaruun tarihin! kaleme alrken Artuk Bey ve faaliyetleriyle llglll pek fazla bilgi vermemitir. Anadolunun kap
larn kesin olarak TOrklere aan 107 'dekJ Mala1.glrt 1.aferindcn sonra Dou Anadoluda kurulan beyliklerden biri de Artuk
Oullan idi. Bu beyltgln lslm babas olan Artuk Bey. Alp Arslan
ve Mellka h devtrlerlnln byk kumandanlanndan biri olduu
halde herhangi blr blgeye sahip olamam, kendi adn tayan
beyllk ise oullan tarafndan tess edllmlllr. Mhim bir
ahsiyet olan Artuk Bey'ln tarih saheslnc kn Sultan Alp
Arslan'n son zamanlarnda grrnckteylz: nk Arluk Bey'ln
Alp Arsla n'n yannda Dou Anadolu seferine katld, hatta
Sultan' n onu Anadolunun fethine memur ettii baz tarihi
eserlerde ifade edUmekledir. Mellkah'n Dlyarbekr ve evresini
imparatorluun snlflarna katmak n gndcrdll?I ordu komutanlan ve devlet adanlan arasnda Artuk Bey de bulunuyordu:
fnkAt bir ara Mellkah'la aras a l a n Artuk Bey, Mellkah'n
kardei ola n Suriye mellkJ Tutu'un hizmetine grmtr. Tutu
1087 ylnda Artuk'u Atsz'a kar Kuds'e gnderirken oray da
kendisine lkta etmtr.Bylece Artuk Bey uzun mcadeleden
sonra h ayal mn sonlannda bir beylie sahip olmu. ancak
Kuds'tekl bu hakimiyeti uzun srmemi. nk 484 h./ 1091
ylnda lmtr.Yerine geen oullan Slonen ve lgaz Kuds' uzun sre ellerinde tutamadlar. zira Hal istilasndan
faydalanan U F~tlmi kuvveUer Artuk'un ogullann Kuds'len
kardtlar. ancak ibirlii yaplklan Hallar da onlan Kuds'ten atmtr.
Yazmalann giri ksmlar veya son lar umumlyelle eserlerin balklann,ya1..arlann. hatta bazan ithaf edilen kiilerin
adlanru la_rlar. Ancak bugn ellmJ7.de bulunan Tdrih Meyyd
J.rikin va Amid yazmalan run balan ve sondan bir ksm varaklan kaybolmutur.Bu sebeble eserin balm ve melllflnl
yazmadan. kannamtz mmkn olmad: fakal Tarih Meyy.
f.rikin ua Amldln yaklak te ikis ini lktlbas eden Marsh 333

yazmasnn

melllfl. lbnu'lE7.rak' ve eserinin tam adn " \l~

med b. YO.s.if b. AH b. el-Ezrak. shfbf Me,~f(lrfkin l'O A
mld"2olarak vermesi.ayrca lbn llnlllkAn'n dn lbnu' I Ezrnk'
adn ve T<lrih Meyydfrtkin'ln ya1.an oldultunu ztkrctmes bl
zlm bu konudaki cndlelcrlmlzl tamnmlylc ~ld cmlllr. 3ou
arada fbnu'L-E7.rnk'n tenl yn:r.mndn declcslln Ali b. el-Ezrnk
olduunu aklama~ Mnrsh 333'dekl kayd <loltnlnnnkl:cl .
Bu kayllar tndn ellml7.de blunan yn7.mnl:nn bnl,!111111
" Tdrih M<'!)yclfdrtkin oo Amfd ", mellifinin de lbn ' I -Ezrnk ol
duu aka nnlalmnklndr.

Trfl Mcyyc'lfrtkfn a Jntrl ynzmn l nrnn

lc-'llf vr l~l ln~ .l

ihtiva eden bn ve son ksmlan olmamakln hc-rahc-
lbnu'lE7.rak'n " Emeu ve Abbasiler mmnrnda Mrtl((lrtkir '
nfn hangi halife dnemtndc ktntn tarafdan tcfnrc cclildt{)trl.

larhtcrtn

lallfelerfn

ynetfmtndcn

sonra bugnk

{artl

aynlp bagms7.l!)na kantklktn

olan h fcrt 572 / 1176

!ltlna

kadar

kflcr

tarafndan ynettldl!')lnt ztkrcdecegtz " " lfndelerlnckn f!cns

yamay

572 hlcride te'llf cttt n. M s r Fl\llml hnllfc~ cl - Add

Lldlnlllah'e dit bir aklamasmdan da muhtasar ynzmny 560
hicri yllannda ya7.dn ren iyo ruz. 5 Bylece Tarlhlml7. lb
nu'I-Ezrak'n elll yala nnd a iken eserinin ilk yazmas olan
muhtasar yazmay, altm ikJ yalannda da bunun gen i leterek
byk yazmay meydana getlrdg arlaJmaktadu-.
Yazmalann lsllnsah tarihlerini kesin olarak lcsbll edemi
yoruz. Ancak geni yazmadan edindiimiz bir ipucu bu konuda
bize ksmen de olsa bir fikir vermekledlr: nki lbnu'l-Ezrak'm
" 500 ylna kadar Abbas oullannn hllAfetlcrlnln, halife
lerlnln lslm lcrlnln ,yalannn ve hUUct srelerinin zlkrl"6
baln tayan listede btn Abbasi h allfelertnln isimlerini.
halla656 hlcrtdc ldrlen son hallfe el-Musla'sm Ahmed b.
el-Muslansr Blllah Ebu Ca'fer'Ln de ad n grmekteyiz. Buna
gre hicri 578-80 yllanndan sohra len hallfelerln bu sm lls 2 Bodlcian Libr. C.1 No.945, Morsh 333. varak 71 a
3 Vofeydu'I-A'y, J,177; ll,265,428; lU, 1.57; IV,176; Y,183.202; Vl,76
4 Or.5803, varak 7 b.
S Or.6310, varak 94 b
6 Or.5803,varak 86

cbti

lesinde yer almas mcnn Ollm tarihi ile badamamakta

dr.Bu duruma gre mO stenshn listeye llavelcr yapl. bundan da genJ yazmann 656 y11anndan sonra lsllnsah edildii
anlalmaktadr. Fakat mOstensh n go1.el yaz ya1.nn, Arapay
ok iyi bilmeyen. tarihe merakl bir Trk k:llp olduu kanaallndcyv.: nkl yazmada grotcn kelime, dllbllgs ve basil
imla hatalan bl7Aic bu kanaati uyandrmtr. le yandan daha
iyi bir elle kaleme alnn muhtasor yor.monn mOstenslhlnln
belll olm ad gibi tsllnsah tarihine at en ufak br ipucu da
bulunmamaktad r.

Tarih Meyyarark.in va Amld'ln geni yazmas son numaralamaya gre 209 va ra ktr: fnkal son doku1. varak eserle Ugs
olmayan bir ilavedir.Yazmann asl Arnpca numaral.:maya gore
ise 208 varak olduu anla l maktadr. Ancak hlcrcllen lllbaren
14 yl kapsayan ilk sekv. varak kaybolmu, aynca ya:r.mann
son varak da hemen hemen tamamlylc e1.lllp parcalanm. halla sondan ba1. varaklarn dm olabilecei lhmal dahlllndedlr. Umumiyetle iyi ve okunabilir durumda olan genJ yazma
harekeli ve noktal olarak lsllnsah edilmi, ancak l nla ve
dllbllgs ynnden mslcnslhln ok dlkkats11. olduu, 1,elllkle
baz kelime ve lslmlert yazarken gerek.il ihtimam gstermedii
aka grlr. aynca noktalamaya zen gstermemekle beraber zaman 1.aman bunu da ihmal elmltr.Bu bakmdan baz
kelimelerin okunuundakJ Ulllaflar cmlelerin anlalmasnda
mulaklk yaratmaktadr. Ya1.ma umumiyetle lyt olmakla beraber baz varaklarda. zclllkle sonlannda olmak zere, rutubet
ve dier etkenler nedenlyle yer yer okunamayan. yan okunan
satrlar. kelimeler ve cmleler olduu gbt lamamlyle sllrun
olanlar da vardr. Yazmada dikkati eken dier bir husus satr
aralannda. sayfa kenarlannda ve satr sonlarnda dzeltilmi
kelimelerin bulunmas ve bazlanrun sonunda da "sah" ( ~
) kellmesnn yer almasdr.Bu tashUler bl.7,e yazmann istinsah
edUdlkten sonra tekrar gzden gelrlldllnl ve en az blr nsha
ile ka rlatnldn gstermektedir.Sona yaplan ilaveler ve
baz varak kenarlanna yaztlan notlardan ise yazmann bir lkJ el
deltlrdllnl reniyoruz.

lbnu'l-Ezrak Tdrih Meyy.faikin va Amtd'ln bu

nc

czne muhtemelen llk halife ile balam, ancak aralnnn

iin ok mOhlm ola n eserin bu sekl1. varaklk k sm tannnl yk
kaybolmutur.Geni yazma bu kaytp vnrakfarclnn sonra l l .
mer dcvrlnJn tarihi Mdlselcr1ylc devam eder. nu nrncln nft'lllf
yamann 7 a-b varaknda eserini kaleme almasnn .1sl :1111: cru yle lfnde eder :
.
"Dtr kitap ha7.Lrlamak oo o k!lapta Mca.(ark l. l
unu ue onu ilk klmlr knnaa baslacl')n.bn r :ur
oldu!)un , burann Romollonn clldc old!) di)wln l,clc
varak Farslarn eline gcr;mcslnc kadar cer co ccl<"t olmlcr .
sonra Romallar tarafndan geri alnd!)n. daha nce 7.lkrclll{)
mlz gibi hicri 18 yllnda mslirnanlar tarafn<lanfcllccllllrcc,
kadar Romallarn cgcmcnlt!)tnclc kalm yazmak Lc;lcdlm: nrcc
Em c,l ve Ablxst lal!{clcrl 7.aanmla Mqa{arki ' l l<rp l

/all{c zamannda klnln tara)ndan idare cdlldl{)!l. /al !(C'lcr

,;cumndcm anlp ba!)msz olduktan sonra bpiki tartt
olan itler/ 572 ylna karlnr kflcr larafndor tictflc/f{)ft ,./krl'

deccg/7. " lbnu'l-Ezrak bundan sonra doum yeri MeyyM.'

rikin'tn kuruluunu ve tarihini ayn bir balk allnd: ele nlm

ve cllrlc llf.!lll btn bll~ller o srada McyyM~rtkin'clckJ Kraliyet Killscsl'ndc bulunan Sryanice ct-Tc'is adl kllapl:rn ya1.mtr. T~rlhlmv. bu durumu yle ifade eder:
" Mayyfrlkin'dekl Krallyet KHlsesi'nde bulunan etTe'is'de ehrin larLhestyle (lgllt eylerin ztkrcdtldlgin! gren
dlrn. Kraliyet Klltsasl halkndan bir camaaL bu ehrin ve kilise
nin ilk kuruluundan bahseden et-Te'is admdakl bu kitabLn
varlgm bana bUdirdL Bunun zerine Killse'de tkamal eden bir

rahiple grtm ve ona bu kllab sordum. o ise maksat ds bir

ey syledl neticede ktlab kendi.sinden aldm ve . . . aduda
Hrsliyan bir adam getirdim. Du adam kitab SO ryanJce okudu
ve anlamu Arapa olarak bana akladL ,:, Meyyafarlkin'ln
larUesine be varak ayran lbnu 'l-Ezrak eserinde hallfelerl.

Hamdan ve Mervan emirlerini kendi lslmlertnn balklar allnda

kaleme alm. aynca yazmann son ksmn mr boyu

hlzmellnde yaad ve bl7.lm leremesn yapt mz Artuk
ogullanna lahsls elmltlr.
Seluklular dneminde kendi
1 bla. Or.5803. vark 7 b

GtRi

ananevi kltrne ok bal olan Trkler arasnda Arapa'nn

lam olarak yaygn olmad bir zamanda Trk mellif ve
kAllplerlnln Arapa le'llf ve lsllnsahlannda grlen halalan ho
gryle karlamamz gerekir. OnkObu mOelllf ve kallplerln en
byk amalanndan biri devrin tarihi ve kOllOrel hadiselerini
deerli te'llf ve lsttnsahlaryla sonraki neslllere aktarmak
olmutur. Bu itibarla lbnu 'l-Ezrak'n bu deerU eserini bizlere
kazandran katibin yazmada grlen imla halalar Trk
llrlhlne yapt hlzmelln yannda sz edllcce~ bir kusur
deildir: nk o alarda baz Trk melllf ve kaUpler
tarafndan yazlm eserlerde bu tr yanllklar~ rastlamak
mmkndr.
lbnu'l-Ezrak'n, tarihinin nc cznn ilk yazmas
otan muhtasar yazmay geni yazmadan yaklak 12 yl nce
1
kaleme aldn daha nce ifade etmeye almtk. Yazmann
aslnn ka varak olduunu bilmiyoruz. ancak yen' numaralamaya gre yazma 138 varaktr. Bunun da.geni yazhlada olduu gibi ba ve son kslman tamamlyle kaybolmutur.Bu zayi
olan ksmdan sonra yazmann ilk varak 255 hicri ile balayp
kronolojik olarak devam eder: ancak tarihi hadiseler ok ksa
vertJdg iin ba ksmndan den varaklann ok fazla olmad
anlalr. Yazma dzgn bir elle, fak.al harekesiz ve ksmen
noktasz olarak yazlmtr.Her sayfada on satr ve her satrda
yaklak dokuz veya on kellme bulunmaktadr. Bu yazmada da
okunamayan. yan okunan ve hatla lamamlyle silinmi ksmJar
vardr, zellikle balan itibaren ilk onall varak.n salrlar
hemen hemen okunamaz durumdadr.Ancak her iki yazma
ayn mevzulan ihtiva ellii n gerek okunularnda gerekse
isimlerin tesbltnde ve baz mulak ibarelerin anlalmasnda
bir birine yardmc olmaktadr: zellikle harekesiz ve umumlyeUe noktasz olan bu kk yazmay okurken byk lde
geni yazmaya lhUya duyulmaktadr.
Daha nce de deindiimiz gibi yazarn. bizzat kendi
lfadeslnden bu yazmay 560 hlcride kaleme aldn renlyo
ruz; nk lbnu 'l-Ezrak' n Msr Fallm hallfes ez-Zafir'den
sonra el-Add Lldlnlllah'ln 255 hicri ylnda baa getgn ve
kendi zaman olan 560 ylnda hala hilafelle
bulunduunu

zikretmesi yazmann lc'llf yln ac kcn Jtstcreklrcltr.~Y111.

marun mevcut ilk varak. Abbt\sl hntfest cl-Muht e, t ;,.nnnd:
Meyyaf~rikln v~.Hsl bulunnn F.bO MOst\ 1!11\ b. c~H3cyl ile hn<;;l
ve yanna tarihi bir tertip iinde ok nh tn~l' hllJ!lkrlr d<"vn
ederek Artuk Otull :mndnn Nccnicddln Alp'nn <lcvrlvlr ~0 1111
erer. Fokal tarlht hftdlselcr. ~enl yamnda olduJ!u :!lbt. rllll
hnllfe ve emirlerin b:bklnn nllnctn vcrllmcmltr.
Muhtasar yazma. bilgileri ok ksa olmakla bcrnbcr l,n
yerlerde bOyk ya?.mann tbnrelcrlnl ll07.elt lr ve nnlnlnn!-lna
yardmc olur. lngllz nO s lertkJ 11.F. \mcd rm. bu y:17.111n
sonuna her iki yazmtdakl olaylnnn mkayc~ cs n (!~tcrcn htr
llsle koymutur. Ouya?.mnnn varlt mknytsc b:kcl:111
ok yararldr, ancak yazmalnr bir birinin nOshns ol n;dklar
iin herhangi bir neirde karlatrmalann dip notla nsl :.1
fark olarak gslerilmes mmkn del!Udtr. Bu bakmdan Tril
Meyy.JdrUdr va Amid ya1.mo.larnn gcrl kalan ksmlnrn
neredecek kimsenin. bl.7.lm ".Artuklular Ksmnda "yaptp, rnz
gibi. her lkl yazmann rnellnlertn alt alla vermesi gerekir. aksi
takdirde sadece birinin ncrL arzu edilen tam ve sal!lan bir
alma olrnayabULr.Bu bakmdan eserin Arlklular'clan nceki
Merv~nUer ksmn nereden B .A.L.Avad'n muhtnsnr ya?.nad~
kJ metni almamas kanaallm17.cc byk bir eksik!Uctlr.
_
Tercmeden de anlalaca glbl 7'rif Meyy.Jdrtkin ta
Amid'ln Artuklularla g bu blnde sadece drt balk
bulunmaktadr. Bunlar:
1 -

Necmeddln lgizl'nln ddresl ve Meyyafblkin'e HakJm

olmas

Hs4medd1n ( Tcmrta )' n idaresi

Artuldulann Soykt

4 -

el-MAllk Necmeddln Alp b. es-Said Hsdmeddln

Temrtnt'n d4resl

balklandr. fakat biz tercme ederken eserden daha y ve

daha kolay yararlanma imkan salamak lln muhtevaya gre
ket parentezler iinde ell 11 balklar tekJI ellik. lbnu'l8 bkz.. Or.6310, varlc 94b

MEYYAFARJKIN VE

AMiDTAtlHi

Ezrak b'u balklar allnda yalnz i\rluklula nn siyas tarihini

degu ay11 7.amatda Mezopotamya ve blgede halla Msr ve
Martb'de cereyan eden olaylan da zlkrelrnltlr.Fakat genellikle
melllfln ele ald meV'iular arasnaa MeyyM.lrlkrun I Silvan).
Arrud (Diyarbakr). Mardin. Hsn.Keyfa ( Hasankeyf). Ahlat ve
Harpul glbl Artuklu ehlr merkezleri ve cvre1etlndek siyas.
sosyal meseleler. lmler ve imar faaliyetleri nemll ye~ tutar.

,.

,,

,.

''

'
'/

'.

: , .

1 '

,f !f1

"'J

il

'\

.. '

..

.-..

. ..

Hayat

Artuk

oullar

,.
\

,.
nt

, 1

tarihisi olarak blllnen

lbnu'l-E,mk nemli bir tarihi olmakla beraber lercme-1 h:'ll bn Halllkcln. Yl\kOl el-Hamavt. lbn $:\lur clKlbi. lbnu'l-Esir ve dtger tarihilerle blyoJ!rafl yn1.arl:mnn

adl eserinin b ir paras olduu tahmin edilen yu:mnd r. 2 Bu

eserin mellifi. lbnu'l-Ezrak'in tarihinin hemen hemen le
ikisini iktibas etmi ve adnn tamamn Ahmed b . ,Yusuf b. Ali
b. el-Ezrak, eserini de Trih Meyyc'l.f.rlkin oa Amid olarak
kaydetmtlr. 3 Kaynaklarda yalnz adn bulduumuz 1bnu'lEzrak'n hayat ve eserleri ile. ilgili bilgileri Tc'l.rih Meyyafri.kir
va Amtd'de zaman zaman temas ellii ip ulahndan karmaktayz

.. ~ 1.

t\

baz killertn hayatlarn anlatrken tarihiden bOyk lde

yararlanm . ve, sadece adn z lkretmlllr. 1 Bu nrnrln lbnu
Ezrak'n adn tam olarak bize bildiren eser, Bodlel:m l<tphanes Mar 333'de kaytl yazm belli olmayan .. fakat bn
eddAd'n cl-Alaku'l-hatira fi Zlkr Omeru,-4m va'l-Ccztre

,: '

','
.

iBNU ' L-EZRAK

lmlz gtbl bunlardan bn7.lan lbnu t-Ezrnk'n lnr!hlnden lkllhn!'llar yaptklar halde adn belirtmemiler, nnc:k lbn l lalllk:l

.1

., ;,

hi birinin eserlerinde yer nlm::mlr. A~dn da lemn!'I erlcc<'-

,:1 .

,:,;,

r. '

ibnu'l-Ezrak. kendi ifadesine gre. 510 h./t- 17 ylnn

ewal / ubat aynda Meyyafclrtkin ( Sllvan )'de domu4.
eserinde ailesinden fazla szelmez. ancak asil. kkli' ve tann
m bir aleden geldii anlalmaktadr. ocukluk' y'tllanrun nasl geliini bilmiyoruz: fakat hayalnn bu yUann- cioum yeri
olan Meyyafartkin'de dier tannm . Ueri gelenJertrt! t ocuklan
t

VJ.76

Va/e)'t.lu'/.A yci, 1.177; IJ.265,428; m, t157' IV.176.2~.t\r.'183.202,

0

2 Bodlcian Libr. CaLI.No: 945, Oxford

3 Marsh 333, varak 71 a
4
Yll7ma Or.5803, v.160 a

, I

382;

iBNU' L- EZRAK

gb geirdiini

tahmin edJyoruz.Tarthlnln ~lles. ocukluk

ve mtllJycll hakJonda bilgi vermeslnJ ok lslerdlk : ancak
lbnu 'l -Errak g~ye d
olan byle bir konuya hakl olarak
temas etmemJtlr. Kendi aklamasna gre babasnn 536 h./
1141 'de sa olduu bUlnmekledlr. Bu arada lbnu'I-Ezrak dedesinin grevi hakknda verdii btlgllerden anlaldna gre
devrin idareci snf blr aileden geldii anlalyor; nk 4 78
h./ 1085 'da Sultan Mcllkoh'an kumondanlnrnclan lbn
COheyr Meyyararkin't Mervan oullarndan ald sralarda
dedesnn Hsn-Keyfa ( Hasankeyf) na.?.rlmda bulunduunu.
daha sonra Erzen valllllne atandm. halla Dlyarbekr blgesnn idarecisi iken lbn COheyr'ln yerine atanan Ebu AH clBclht'nn delllrtlmes iin MeyyM~rlkin halk tarafndan
Sultan'a gnderilen heyetle bulunduunu sylemesi blze byle
bir aileden geldii kanaatini vermtr.5 Melllfln lfadestne
gre Sultan'a gnderilen bu temsilciler heyeti, l{ad Eb Bckr b.
Sadaka. Kad Ebu'l-KAsm b. Nubclla, Emir Ebu'l-Hcyc.1, Reis
Eb Abdullah b. Mslk. Galib Oullan ve dedesi Reis Ebu'IHasan b . el-Ezrak gibi halkn tler gelenlerinden teekkl
elnlll. Yazann . dedesinin grevi ile ilgili olarak verdii bu
muhtasar bilgi. a7. da olsa. blzt allesnn sosyal durumu hakknda blr IUdr vermektedir, n:cak milliyeti hususunda eserinde
ve der kaynaklarda kesin kaytlar bulunmamakla beraber
Trk olmas byk Ullmal dahUincledlr.
Mardin Artuklu kolunun kurucusu Necmeddln Ilgaz!
dneminde doan. onun olu Temrta ve torunu es-Sahlb
Necneddin Alp ynellmlerlrde yaayan lbnu'l-Ezrak. taihl bir
dzen iinde terUpledll eserinde Irak. Suriye ve Dou Anadolunun ellll ehirlerine yapt gezileri. grevlerini, tant
nemll kJUert ve lan.k olduu olaylan olduka ayrntl olarak
anlatmlr.Gezller esnasnda halifeler, sultanlar, emlrJer.
vezirler. kadlar, ellll ah slar ve yneticilerle grm.
aynca etlU yerlerdeki cam ve trbeleri de ziyaret etmitir.
Ya;,,ar byk bir heves le ele ald tarihinde devrin siyasi ve
lllmat hadlselertn kaydederken zaman 7,aman kendi hayatyla
UglU bUgJlerf de vermtr.Buna gre lbnu'I-Ezrak 529 h./ 1134

yllan

S Yu.m Or..5803, v,149 .l.SO-b, I.SI a: Or.6310, v,76 b.

l 1

ylnda almak

iin McyyM:\rtkln'den Mnrdln'c J:!llml v

bylece 19 yandayken Tcmortn'n idaresinde ilk dl"ra knm
hizmetine katlmtr. Hayntnn bundan sonraki seyrini t'SC
rtnln ellll yerlerinde veren lbnu'I -Ezrak Mardln'dcn ~nnr; ilk
yolculuu nu 53 h. / 36'de el-Cezire ve Ns;wbln'c yapm .
hatla Nusaybtn'dc Alabeg Zcngl'yl ~"rrlil!,ni' ve bir ka ~in
kaldktan ~onra MeyyM:\rlkin'e dfnct~i'ni rnclc elmi i r. r,
Blr yl sonrn. 533 h ./ 138'de Amld'de bulunnn l1.>n ' l -E1.rnk
ayn yln sonlanna doru ilk defa Badat yolculu~una km
ve 534 h .'de ehre ulamtr. Onj!dat'ln knld,'! all nylk si'rcck
533 h.de Ka:-asunkur tarafndan Sultnn Mcs'ud'a bask
yaplarak Kemaleddin Muhammed b. el-llscyn'ln ycrtne vc;-.lr
ge getirilen llc'\cc 17..zu'l-Mlk7 u n are el-Muktenyc bry'nl
n ve h atta Hallfe'nln Sullan'n kl7. k:rcicl F':\lmn ile ol;-n rvllgn grm. aynca BAbu'l-HUcrc'yc gderek Sultan Mt's'ucl'ln
Haltfe'nJn kznn sz kesme treninde haz r bulunm. aynen
kz isteyenin KM'l-Kudc'\l ( Bakad ) e1.-7.-cynebl. o srada
erefeddln Ali b. Tarrad ez-Zeynebi'nln vezir, Kemalcdclln'ln ele
hazinedar olduklann zlkrelmttr. 8 lbnu'l-Ezrak kllnbnda
adlarn verdii hocalardan eitli dersler alm ve va;;:larn
dinlemitir. Bunlardan eyh Ebu'l-Mu1..,m~r lbn c-rhrl.1.)ri clAlllr'dan Fer:\l1.., eyh EbO MensOr el-Cevallkl'den Nahiv ve
Edebiyat. eyh Ebu'l-Hasan b. el-Hal'den et-Tenblh. eyh Ebf
Muhammed b. BlnU'-eyh ve eyh Abdu'l-Vahhab'dan Kur'c'\n.
dersleri alm, aynca mehur fakih ve hadscUcrden okumu.
Kulbeddln el-Abbad'n vaazlanna devam elmi ve ondan ok
eyler yazmtr. 9 Bu arada Badat'ta bulunan bln trbelerle Medain'dekJ Selman el-Fdrtsl'nln kabrini ziyaret etmitir.
1bnu'I-Ezrak'n bu Badat ziyareti ehri tanmas ve mehur
hocalardan dersler alm asnn yans ra tarihi hadiselerinin
6 bkz. s. 60. 62 (Mcyyirarikin ve Amid Tirihi'nin Artuklularla ilgili ksmn
ancak fakUledcki ofsetin ilk yllarnda neredil
iin iyi bir basm olmam. bu yU1,dcn de ok az sayda baslm. ve bir ka

Arpa.s tarafmdan neredilmi,

dii

kUUphancyc konmuur.)

1 lbnu1 - Esi bu u "Ebu'l-h.1. Tiihir b. Muhammed cl -Bruclrdi " oluk

zilaedcr. bltz. tl-Kdmil. XJ.64
8 Bku. Yum Or.6310, vr.99 b: el-Kdmil, XI. 47
9bh. .68-70

GiRi

scl>cblcrlnl aratrmas bakmndan da ok yarnrl olmutur.

Abb:lsl hallfelerlnln frsat bulduka SclukJu su llanlanna knr
ayaklanmalar halk ve lsl:'\m dOnyasn huwrsu7. eden en
byk olaylardan blrt idi . Y87.ann Badal' ziyaretinden be yl
kadar nce Halife el-Mlslerld'ln Sultan Mes'ud'a kar
ayaklanmasnn klQ sonulan henz hafzalardan slllnml
deildi. Bir tarihi olarak hadisenin i yz n aratrmak
isleyen lbnu 'L-Ezrnk bu konuda Hallfc'nln meclisinde bulunup
ve blz7.al savaa lUrak eden es-Said Meyldddlh Eb Abdullah Muhammed lbnu'I-Anbart ile grm ve ondan Hallfc'nln
ayaklanmasnn nedeni hakknda ayrntl bilgi almtr. J o
Bylece iinde yaad d nemin olaylann dorudan dogruya
vemes yannda onlan grm ve bl7..1A1l lllrak elmi kJmselerln atzlanndan aktarmak suretiyle bizim daha salkl bilgi
edlnmemlzl salamtr. llk zlyarellnl bu eklide tamamlayan
lbnu'I-Ezrak 535 / 1140 Muharrem / Austos-Eyll aynda
tekrar MeyyM:trlkin'e dnmtr.Yazar bundan sonraki iki
ylda. 536-37. Amid ve Musul'da bulunduktan sonra Hsameddin Tcmrta'n, kardei emsddevle'nln lm zcrne.538 /
l M4 'de MeyyMartkin'I ldareslne aldnda Mardln'de bulunmu
ve 542 ylnda da para basacak olan Temrta adna Maden'e
bakr almaya gllmlllr.l 1543h/l 148 ylnda Meyyclfarlkin d
ndakJ vakflann mfetllllk grevini elinde bulunduran ya7,ar
bir yl sonra. 544'de. Temrt.a adna f\1usul'da demir salmaya
balam ve ehir meydannda. Atabeg Seyfeddin Gtzl'nln lm zerine Kad Kemaleddin e-ehrlzuri ve kardei Taceddnn Alabeg Zengl'nln olu Kutbeddln Mevdud tarafndan
hapisten kurtarlma trenine tank olmutur. Eserinde bu
durumu ayrntl olarak anlatan lbnu'I-Ezrak bu srada Kemaledclln'e Ca'ber Kalesi kuatmasnda Atabeg Zengl'nln ehit
edllllnl sormu ve syledlklcrlnJ onun a7.ndan aktararak yw.mlr.Ayn yln sonlarna doru Temrta'n D~ra kuatma
snda hazr bulunmu ve ehir dnceye kadar onun karargahnda kalmtJr.12

IO bku.5()

bkL

11 bh. s. 40, 76. 82-83

12 bk1_ s.88-90

IBNU'L- EZRAK

1:

546 h./ 1151 ylna k\clnr M su l 'cln kalnn lt,n 'I - E.r.r.ll
Ahlat yoluyln Mnrclln'c tlnm ve ny yl ltclc ikinci dd:
Badal'a gllmlllr. Bu srada k gelrmlk iin OnJtclnt'n J!c-k
Irak Seluklu su lta n Mes'ud'u ;(Orm, onun 1,telll vr l'l fmi
hakk.Jnda y le der : " 546 ytlnda Sultan Mcs'url Bag<lal'u
geldi. btn k orada kaldL Ben onu Bagdarta b l grdin.
onun ]UtnC. papaganm ve maymununu grdm. Sonra Su ll ar
Hemedana gttu.. 547

ytlnn CemCJ7.televuel anda lastnlnp

CcmCJ7.C!lelalrn obCrtnc kadar lnstn kal<lktan sorr ,

dan nnde ld ve cesedi Isfalan 'a glrld.Dc Uccc ay
nn Llk gnfne keder Bagdal.'La kaldktan sonra Mc!lafllrtkifr
gflmek zere yola kLm. Tekrlt'e geldC!)Cnlzde Sullan't li
haberi geldL halk panC!)e kapld ve bt1. Musl'a gltllk." :

5\8

h. / l 154 ylnd a lbnu'l-Eunk'n Tn s scynhntn.

ktj:tn ve uzun bir mddet Grc ve Al>ha1.larn kr.l Dlnll
rl'nln saraynda kaldn ~rr1.. Yazar l.)u 7.lyarcll l'Snnsd :
Kral' n Allan ve Derbend yolu ile Abhaz'a kadar uzanan yetmi
gnlk bir gezisine katlm ve hnlla bir ara 515 h. / 112
ylnda Kral Davld ve olu D1mllrl larafndan Dlizvl Dn 'n n
clc~inde gafll avlanarak boz{!una uttratl an 11~.'\z.t'nln agkerl erlnden btrnn tutsak bulunduAu Abhnz'dakJ blr ka leye Ac ldtklerlnde Kral kendlslne : " Bu kalede 1lg.z(niI1 askerlerinden bir
adam tulsak bulunmaktadr. yarn git onu gr. nereden oldu
gunu sor " demi, ancak bir ayaklanma haberinin gelmesi
zerlne <ral'n o gece oradan ayrlmas yaz.arn bu lutsag
grmeslnl engellemitir. 14
lbnu'I-Ezrak eserinde Kral Dmtrrnn Tns'te ye rl eik
mslmanlar yaranna verdii emirler!. Kral'n onlara olan iyilik
severug n ve kentin mslman kesiminde domu1. kesilip satl
mamas. kendi adlarna para basmalar. su ltan ve hallfe
adlarna hutbe okutma gibi mslmanlann ileri srdkleri
artlan bl7.7.al grdn ve halla Kral'dan grdkleri byle bir
saygy onlann badal'la bile bulamayacaklan n belirtmi.
ayrca Kral 'n lylllklertnden sz ederken onun bir cuma gn
13 blc. s.92-93
14 bk1-s.35-37, 97

o hu

14

camJye geldllnJ ve namaz sonu cam hayrna 200 dinar verdJ

gn de zikretmitir. lbnu'l-Ezrak Kral Olmllrl ile birlikle olan
gezilen esnasnda Derbend'c yaklalklannda 548 yl Zllkade'nln ikinci Perembe/ 28 Ocak 1154 gnO len Ternrta'n
lm haberini iitmi ve bu durumu eserinde yle zlkrelmlllr
: " 549 ylt Muharrem'tn drdnc gn1 ldL Kral bent agrd ve .
efendin Hsameddin ldil. dedl oe haber bana bu zamanda
ulat " 1 S Derbend'e vard klarnda Kral 'n damad ve ayn
zamanda orann emr olan Ebu'I-Muzarrer ikametleri tln
gerekli hazrl yapm ve kendilerine ziyafet verrtlUr.Bu
s rada tarlalardan b ir gurup insan yanlarna gelmi ve
onlardan biri lbnu'J-Ezrak'la Arapa konumaya balamtr.
Yazar bu Ugn konu may eserinde yle lfade eder :
lbnu'l-Ezrak: Nerelisin gen? Den buralarda Arapa konuana
rastlamadm.

: ( Dan yamacnda bir tepenin zerinde bulunan

ky gstererek ) u kydenim.
lbnu'l-Ezrak : Arapca konumay nereden grcndtn?
Adam
: kydekUertn hepse Araptr. flepCmCz Arapa konu

Adam

uruz

1bnu'l-Ezrak: Buraya ne zaman yerletiniz ?

Adam

: 500 yl kadar nce.

lbnu-Ezrak:

sez fangiAraplardan.sntz?

Adam
: EmevUer. Kinde ve diger kabilelerdeniz 16
lbnu'l-Ezrak : Buraya gellp yerlemenlzin sebebi nedir?
Adam
: Bunu sana syleyemem.
lbnu'l-Ezrak : Niin sylemiyorsun ? Ben sizin Muhldru'sSakafi'n(n nnde bozguna ugrayp buralara kam ve
Hz.Hseyn'in katillerinden oldugunuzu biliyorum
Adam
: Bunu nereden anladnz ?
lbnu'I-Ezrak : Hz.Hseyn'tn katillerinden bir gurubun Muht.
ru's-Sakafi'nin nnde yenllip Derbend'e kam olduklar
nn yaztlt oldugu btr kUaptan grendtm.
s bkz. s. 97

16 Kinde 'c:bilci lslimiycen Once Ycmcn'dcn K ucy Anbisan' g edip

llic:11. ve Nocid blgelerine yerlemi bulunan bUyOk bir Arap kabilesinin addr.Cahi
liyye dOncminin Onlu airi ve muallakann ncOsO lmriu'I-Kays bu kabilcdendir. c
i'r ve.u'ari. 1.105 ve d.v.: cl-Airi.lX.77

IDNU1- EZRAK

,.
1.

lbnu'I-Ezrak kendis iyle konu.'ln bu ~en ndan Cl /!<

kyne dndOOnO, ertesi gon Muhnmmcd b. Umr:\n ml<l:
yal bir 7.al ve bir ka kiiyle birlikte tekrnr ~cldlf!lnl. kcncllkryte konutuunu. durumlann. burayn na~l ycrlcllklcrn.
lkelerine nJln dnmedlkJertnl ve Arapa olan dlllerlnl bu,:tnc
kadar nasl korudukJann sormu, bunun T.erine yeh adam
u cevab vermJllr : " Burast bCzlm vatanmz oldu. J\rapca
unutmamak ttn btrbtrtmCze vasfyyet ediyoruz. kadnlann7. da
ocuklara Arapa'dan baka blr dtl konumazlar ve bulccc
onlar Arapa'y grenerek yetstrler "

Buarada lbnu'l-Ezrak durumlarnn nasl olduitunuona

adam ise yaant larn n iyi olduunu. baknln
nyla aralarnda bir ekime olmadJtn, be fersah :tenlll!lnclc
ve be fersah uzunluJtundnkl bu loprnkkrn kendilerine :'\il
olduu nu. i htiyalarn karlayacak kadar ekin ekllklc n.
kimsenin kendilerine karmnd~n. Derbend krnhnn iyi dav randn ve gerekil kolayl ,:tstcrdll!lnl anlalrnlr.O uzun
konumadan sonra Muhammed b. Umrt\n kendllcrlnln Muhtaru's-Sakafi'nln karsnda ynJllp bu lkeye kam olduklnrru, kendllertyle birlikle bnka bir gu rubun daha kalgn.
ancak onlann nereye gtuk1er1nl bilmediklerini sylemi. bunun
7,crlne lbnu'l-E7.rnk adamn mernk clll~l bu husus ylc
aklamtr: " tekl gurup Musul ve Cezire daglargna kall.

sormu. yal

fbrahim b.cl-Etcr en-Nchat onlan izledi. Onun karsnda da

tutunamayp Meyf.rikin vilaueune katlar. Du sefcr Abdullal
b. Musauir onlann zerine gnderildL Onun nnde de bozguna
ugrayan bu gurup Meyy.f.rlkin'in yukarslftda bulunan Senasine dagna ka ltlar ve Sen.sine mcUk! Scnh.rib'in yannda
kaldlar. " Yazann verdii bu bilgileri dinleyen Muhammed b.
Umr~n : " Dogru sylyorsun. acaba bugn onlarn soyundan
kalan var mt? " diye sormu. lbnu'l-Ezrak da buna " Evet "

diye cevap vermlt.r. 17

lbnu'l-Ezrak'n bu uzun Grcistan ziyareti 549 h./ 1154
ylnda sona ermi. Dou Anadolu yoluyla Ahlat'a doru yola
kmtr. Slvasa geldiinde Stvas emlri Ntzameddln Yabasan
b. Dc'nJmcnd ile grm, emlrin, kendisine katmas iin
11 bkr_ Yuma Or_5803 varak 64 -b

16

ctR.t

srar etlllnl ve bunun kabul etmedllnJ syleyen yazar ayn

yln Cemazyelevvel aynn 13'nde Ahlat'a ulam1lr.lbnu 'l

E1.rak burada blr ka gn kaldtktan sonra Erci, Berker!,

Nlsabur, Katvar, Hoy. Mercnd, Tebrtz ve Zcncan yollanyla Rey'e

ancak onun bu gezisi u,:un srmemitir. el-Kls~i 18ve
EbO Hanlfe'nln Orencs Muhammed b. el-Hasan'n tOrbelertnn ziyaret etlikten sonra ayn yollarla Meyy:farkin'e dn-

gtml,

mtr. 19

558 h./ 1162 ylnda Sultan Arslanah. Sahcnncn

Ndsruddln Skmen r. emseddin ildeniz ve Eden beyi Fahreddln'ln birleik goclerlnln Crclcrl yenmeleri 01.erinc

lbnut-Ezrak' tekrar Ahlat'ta grr,:. Ya7.ar. yoksullara datl

mak :r.ere O yO,: k,:n kurban edilerek kutlanan bu 7.atcr
leninde hazr bulunmu ve bunu tarihinde lncellkle lle
mltlr. 20oort yl sonra, 562 h ./ l 167'dc , McyyMarkln'dekl
vakflarn mfetlllgne atanan lbnu'I-Ezrak titr yl sonra.
563'de. Urfa. Menbl. Halep. Hama,Hms yollanyla Dmak'a
gtm . KM 'l -Kudat ( Bakad ) Kemaleddin e~ ehrl7.uri ile
grm ve kad onu am'dakl vakflarn naz~rlna tayin
etmitir. Yazar am'da bulunduu srada 22 evval 565 / 5
Tcmmu,: l l 70 Pa?..ar gnO kuluk vakti meydana gelen byk
depreme ahit olmu ve eserinde bu deprem hakknda olduka
aynntl bUg vermitir. Buna gre deprem Dmak'tan ziyade
Surye'nln bir ok blgesinde byk hasara sebeb olmu
tur.Dlyarbekr. Diyar -! Rebia ve Azerbaycan'a kadar u7,anan zelzele. Baalbekk ve Halep surlar Ue Hama, Hms. ayzer, Trablusam ve Antakya'da btr ok yerlerin yklmasna ve ok sayda
insann lmne yol amtr. am'da ise gndz bir. gece iki
defa meydana gelen zelzelede baz camJ erefelerlnln dnda
nemli hasar olma m. bir cam erefeslnln kmesiyle de tek
bir kii lmtr: ancak halkn byk ounluu ehir dna
Ali b. Hamza b. Abdullah b.Rehmin b. Fcyru clKsli d?'.Han.~u r-Rcd n otluel-Emin'in hocas olmu. Hirnu'r,Rcid'in beraberinde Reye gelm ve 189 h/804-S'deond OlmOtOr. Vafeyw'l-\'yn. n,295.297
19 blc. s. 111.112
8
. . _1 ~u

~ Eb~l;_Hsan

o bk.s. 136- 137

iBNU I , EZRAK

17

ve bostanlara km, gnlerce oralarda kalmlarchr. 2 1

fbnu'l-Ezrak am'dakl bu grevi esnasnda 20 Rebiyl ahr 566 h./ 3 Aralk 1 l 70 ylnda Msra hareket eden "
dnyada bir benzerinin daha toplanmas m1mik1n dc{11/rltr ..
diye nJleledli bOyOk kafileyi gnnOtOr. 70 bin devenin bulunduunu syledii bu kane ile Snlahnddln Eyyubt'nln knrclr
emsOddevle Turnnah'n kz, ocuklnn. knrdcnn ocuklnr.
kadmlan, ndamln. admlonnn kndnlan ve Snm hnlkndn
byk blr kalabalk Msr'a hareket etmitir. Ynwr k/\Olcnln
hnreket esnnsndn bir devenin hevdeclnde nen kn<l ve hr
ocuk olmak 01.erc sekiz kiiyi gOrdOOnO, aynca kervonn
govenllk llnde M1Sr'a ulalJ!n ve Salnhnddln Eyyul>l'nln on
lan karladn ifade cdllmltlr.22
568 h./ l l 72'de OOncO defa Badal'la bulundu$!unu
zikreden lbnu'l-Ezrak, 571 / 1175 ylnda birleik Trk kuvvcllerlnJn GOrcOlere kar k87..and ikinci 7.afcr Ozerlne tekrar
Ahlat'a gelmi, fakat vezir MuvafTak'n OIOmnden dolay ah
ermen Skmen n'nln bOyOk bir yas tuttuunu, halta bu nedenle ehrin pv,arJann O gn kapatln radc clmlllr. Bun dan da yazann bu defa Ahlat'i bayram havas iinde grmedii
anlalyor.

Bu Ahlat zlyarell yazarn eserinde z lkrelll l son

572 h./ 176 ylna kadar olan olaylan iine alan
tarthlnln ba ve son k.s ml annn yok olmas nedenJyle gerek
yazann lOm tarihini. gerekse eser hakknda baz bUgllert lam
olarak tesblt edemiyoruz. Bununla beraber Dublln'de Chester
Beatly'de bulunan Gazann lhy.'u ultlmu'ddr yazmasnn
sonunda b.tzzal lbnu'l-Ezrak tarafndan yazlan bir notta yazar.
bu eseri iki defa okuduunu ve sonuncusunu 26 Safer 577 /
nnmuz 118l'de okuyup kendisi iin kopye cttlnJ kaydelmJUr. Buna gre lbnu'l-Ezrak'n 577'de hAf~ sag olduu anlaseyahaudr.

lyor23

Eserleri ve Kaynaklan

lbnu'l-Ezrak'n T.rih Meyy.J.

rtktn va Amtd dnda

21 blc7_ s.158-159
22 b4 s. IS1-IS8, 162
23 A Hand Lis or the Arabic MSS ( lhc Ocscr Bcauy Library ). n.S6: Yaz.
m No. 3376,v.223

ciRi

eserinin bulunduunubllmlyoruz.Ancak daha Once de temas

etlJJmlz gibi bugn eltm17,de bulunan yazmalar, Tclrihlnln son
czn tekil etmektedir. Geni yazma Or.5803'den aka
anlaldna gre lbnu'l-Ezrak bu esertnJ hazrlarken Artuklular dnemine kadar olan devre iin kitabnda adlarn verdii
etll kaynak eserlerden yararlanm ve verdii btn bilgileri
mutlaka bir kaynaa dayandrdn ifade etmltr.24Jbnu'I
Ezrak'n kulland kaynaklar, bata K~ra n. ve Hadis olmak
zere onun tarih , corafya ve tefsir gibi ellll kitaplar okuduunu gstenyorur: ancak yazar eserlerden yararlanrken onlar olduu gb iktibas etmemi, sadece hadiseleri ve zaman '
zaman mukayese yaparak kendisine has bir s!Cpla ifade
etmitir.

T<lrth Meyy<lf<lr(kfn oo Amtd'I lnceledtlml7.de lbnu 'l-Ezrak'n, bu eserr kaleme alrken drt ana kaynaktan fayda-

landn

a)
b)
cJ
d)

grrz :

Yazl kaytlar

Sd ( rivayetler)
Grg ahtert
Kendi mahedeleri

Ya7..ar, eserinin Artuklular blmne kadar olan ksmn

yukanda verilen ilk ikJ kaynaa dayandrr. kendi ?.aman olan
Artuklular blmn ise ya kendl mahedelerine veya hadiselere lank olanlann verdii bilgilere lsllnad ederek kaleme
almtr.

lbnu'l-Ezrak'n eserinde kulland ve aada zikredeceimiz kaynaklar kendisinin kltr dzeyi hakknda bize yeterli
bir flkJr vermektedir. Yazarn bu deerli tarihi batan sona
incelendiinde onun, devrinde yaygn olan dini lllmlen alma-

snn yansra tarihe kar byk bir Ilgst nln olduu ve

yazlm tarihi eserlerin pek ounu okuduu akca anlalr.

Ancak bu tarih sevgisi ve uurunun yarahlmasnda ya?..arn
zel meraknn dnda phesl7. kltr ve sanata nem veren.
aynca altmlere.katplere, sanatkarlara byk yakr.Jk. gsteren
Seluklu - Artuklu sultan ve emlrlerlnJn de byk
paylannn
4

2 Yazma Or.5803. varak 61 a

iBNU' L-EZRAK

olduu

g7,den uzuk tutulamaz.

lbnu'l-Ezrak, tarihinde kaleme aldt kendisinden nceki
yllara a.t hadiseleri dJger tarihilere gre ok ksa anlatmt r.
Bu bakmdan Trih Meyyclfclrtkin .,a Amid 'de yer alan dri
hallfe, Emevl ve Abbasi dnemlerini EbQ Bekr es-SQH, h>nu'JEetr, Tabatf ve Ebu'I-Fld4'nn lnrlhlcriylc k:rl:lnr.::k !\ekin
bir zel nllelljtlnde oldu!unu ~rniz. An c:k e::crln m hl n ~:r
oluu onun Lcmcl kaynak kitab olma Ozc-111,!ln l cl"i"nrz :
nk dl~er muf:s.c;a J tarlhlerc bl nmny:n vr lnrlhi n~cl :111
byk nem tnynn nllcllr h:lcllsckr Tril Mc(lf(lrfk <
Amtd'de zikredilmitir. Mfelllf bu eserini hnzrlnrkrn c
lm4tt'nln Musl T<lrlll. ibn Ebt TAhlr TayfOr'u B<117dc
Tdrthl ve Sryanice etTe's ~lb ba7. l an 7..,nanm1.a kaclnr
ulaamayan deerli kaynaklara bavurmu. bylece kllabcl
ele aldtt hndseler nemli tnrlhl bel~elcrc dayandnas
yans.ra bugn unutulmu ve yok olmu knynnklardan alm:k
la da o eserlerden baz paralarn blze kadnr u lamnsn sa~lamtr.

Kulland Kaynaklar
lulluu

Yazarn faydala n d~ kJtaplar

arasnda

U\rihi eserlerin byk yer

kaynakJann balcalar unlardr :

1 - Kitd.bu't-Te 'is

lbnu'I-Ezrak eserinde meml ekell olan Meyyafa rikin (

Silvan )'run kuruluu ve adn nasl ald hususunda aynnltl
bilgi verir, bu bilgileri ise o srada MeyyMartk.in'dekJ Klrallyet
K.lllsesl'nde bulunan Sryanice , et-Te'ls'den al dn ve bir
Hrstyann onu Sryance'den Arapa'ya kendisi iin evirdiini lfade eder 25
2 - Kitb Bagdd

Ya?..ar Badat'n kuruluunu ve Halife el-Mansur'un bu

ehrin inasna nasl baladn Ahmed b. Ebi Tahir Tayfr'un
2S bkz.s. 29"dalo dipno 1'e

bu eserinden okuduunu zikreder. aynca Peygamber soyunun

stnl. Emeviler ve onlann yeme ime. elence gb dnya
ilerine daldklann kan dkp yama yaplkJan11J, hilafet konusunda da Ali soyundan gelen Muhammed b. Abdullah' destekleyen tm~ Mallk'ln Abbasilerin Medine valls Ca'fer b.
Sleyman tarafndan krbalanarak ldrlmesini KtUlb Ba!}dad'dan aktarmtr. 26

l
fBNU'L-EZRAK

-~?. 1

Tarlhtmlz lbnu'l-Ezrak, Emevl hallfelerlnclen Yezid

Abdulmellk b. Mervan. Mervan b. el-Hakem ve
Mervan b. Muhammed'lc ilgili eitli hc'\dlsclcrl, aync. Abclllal
b. Ca'fer b. Ebi Tallb'ln hcr 90 ylndaki lmn. Abbas
hnafetlnl ve Halife el-Mansr'un Ba~dat'n lnaslyle ilgili bll,:tlleri verirken lbn Kutaybe'nln bu deerli eserlerinden faydalan -

b.Muavye,

nutr30

3 - Kltdbu1-Mevstl :
7 -

1bnu'I-Ezrak, Muhammed b.All e-lmali'nln yaklak

440 h. I 1048 yllannda erefddevle Karava b. Mukallld iin
yazm olduu bu kitab okumu ve Meyyafartkln'ln kuruluu
nu anlatrken bundan da faydalanmtr. 27

bn Hlla e l-Sdbi'nln Tdrlhl :

Yazarn Halife el-K:"clr hakkndn vercll~I blgllc-rll

kayna~n

8 -

es-Sf\bi'nln t.rl le kil el nl ll r. 3 1

Kltabu'l-Evrak

4 - Fthu'l-Buldan :

yazmtr. 28

1bnu'l-Ezrak. Halife el-Mtevekk il clncmlncle Abb,,sl

devlellnln zengngn. scrvclln. aynca Hallfe el-Mlcvckkll'ln
oluna yapt snnet dl!nn o ~ne k;ci:"r lslamda grlmemi bin len olduunu EbO Bekr Muhammed b. Ynhyn c-sSOH'nln bu nl eseri KCl.bu'lEvrdk ji Ahbrt Alt Abbs c
E'..rthtm'e dayanarak lfade elmlUr.32

5 _ el-Ahb<iru't-Tvcil

9 - Kltabu1-Af1ani :

Yazar . Hz.mer devrinde Araplarla Farslar arasnda

yaplan K4dlslyye savan, arpmann iddetini ve safhalar
n, buna gre savan blrtnc. ikinci gnleri ile OOnca ve son
geceye verilen lslmlerJ BelQzOrf'nin bu eserinden yararlanarak

lbnu'l-Ezrak. Bizanslarla

SasanJer arasndaki savalar

aynntl olarak anlatrken DJyarbekr, Dlyar- Rebia ve Meyyafa-

rlkin'n Hz.mer zamanndakJ slam fetihlere kadar bu iki

devlet arasnda nasl el detrdllnl ifade eder ve sonunda
btn bu bilgilerin Ebu Hanife Ahmed b. Davud ed-Dineveri'nin el-Ahba.ru l-Tva.l'nda bulunduunu zlkretm.Jtlr. 29
6 - Uynu1-Ahbar ue Kitdbu'l-Macirif
26 Yu.ma Or.5803, varak 7 a. 61 a, 95 a
27
Ayn yuma.varak 7 a
28 Ayn y,.ma. vr.le 2 a; FtJJtu'I-Ould.,, s. 317
2
9 Ayn ya.ma, vnrak 12 a-b; el-Ahbdru'.Tvl, s. 68

lbnu'l-Ezrak. Yezid b. Muavlyc'nn alkanlklarn ve lmn Ebu'l-Ferec el-lsfaMni'nJn bu eserinden aktarm t r. 33

30 Ayn ya,.ma,varak 15 b.22 a. 63 a, 82 88 b; Kiabu'/.Mairif, s. 153 -155.
161-163; aynca bh. Uyinu'/./hbir'da bu isimlerin g~ti~i yerlere
31 Ayn yu.ma. varak 123 a

32 Sulekin soyundan gelen bu Onlu tarihi ve edebiyatnn asl ad Eb Bekr

Muhammed b. Vahyi es-Sli'dir. Sli ailesinin Abba.~i siyasi ve edebi layaunda
nemli yeri olmutur. SOlilcr Uzcrinde "lbbsiler Devri Edebiyatnda SWer ve Eb
Deler es -Slf" bal altndaki almamz FakOledeki ilk orsel baskdr. bu bakm
dandan iyi bir bask olduu sylenemez. Ancak 1991 yl iinde daha mkemmel bir
basksnn kaean umuyoru..Bu arada "Eb Dekr Muhammed b. Yahya es-Slf"
ile "lbrahlm es-Slf " balkl makalelerimiz Fen-Edebiyat FakOlesi Aratrma
Dergisi sy 15 ( ) ve say 16 ( 1888 )'da neredilmitir; Yu.rna Or.5803, varak 100a
33 bkz. Ayn yauna.vark,61 b

22

10 -

o hu
lbn eceri'ni n Tcirihi :

Yazar, el-Muktedtr'ln hUafetlnden bahsederken Halife'ye

hediye edilen bir balkla llglJ hikayeyi lbn eceri'nln T~rlhl'nden a lmtr. 34

11 el-Vdhfdi ve Sa'lebi'nfn nifsfrlerl:

lbnu'l-Ezrak'm kaynaklan arasnda lefslr kllaplanrun da
yer aldn grrz.Tarih MeyyMclrlkin va Amtd'de Hz.mer'ln
mslman olduu gon mOslOmanlann saysnn 39 olduunu,
Hz.Ali ve oullanrun stnlOklenn. aynca Emevt hallfelerlnln
zulm ve kat lutumlanru . onlann dummlanndan tr Tanh'
nn mslmanlara azap verdiini ve H.Osman ctnemlndekl
kargaay anlatrken el-Va.htdi ve Sa'lebrnn lefslrlerlnden faydalanmlr. 35

iBNU'L-EZRAK

23

bnu'l-Ezrak'tan iktibas Edenler

lbnu 'I-Ezrak'n eserini

kendisinden sonra ya7.l m
kllaplarla karlalrdgm7.da baz mOetnern Trilt Mcyc'l{fl
rtkin va Amtd'den nemli lOdc yc1rnrlandkl:1nn ve lkthmlnr
yaptklann ~r0r07..lbn ntllk:\n, Sbt lbnl'l -CcV7.l, lbn S<'<l<l'\l.
lbn Toj!rlbcrdi, lbnu'l-Estr ve Ynkot cl- l lnmnvt hlr<ln hn
lcalandr. Mellnerdcn lbrnu'I-Eslr. Y:kol cl- 11 :mnvt "" ll>
TnJtrlbcrdl Trih Mc!J!frfkln a \nccfcfrr ynrnrlnnnld:
beraber lbnu'l -Ezrak'n adm zlkrclmcmtlcr. oncak l\m 11:lll
k:tn ve Marsh 333'n ya7..nn olduu bilinen lbn edd:'\d ise iki .
baslannn yansra ilmi dncetenn gerei olarak larlhlnl
adn vermeyi ihmal elmemllerdlr. Yuknnda zlkrctllj!lnlz ta rihi, edip ve dier melllflerln lbnu'I-Ezrak'n tarUlnden lkllbaslar yapmalar Tclrih Meyy.Jclrtkin ua \mtd 'ln bilinen
nemini daha da arirmlr.Bu lllbnrla lbnu'I-Ezrnk ' n t:r
hlnden faydalanan melliflerin lktbaslarn kendi smkrl nltnda 7.etle vermeyi uygun bulduk.

12 Ki tabu'l-MesdUk ve'l-Memdlik :
1 -

yazar. elUI yer ve kent isimleri iin de bn Hord~beh (

Ubeydullah b. Abdullah l'n bu eserlnden yararlanmtr.
lbnu'I-Ezrak bu kaynaklann dmda el-Vakldi 36 ve Hclfz lbn Asaklr gibi byk tarihi, dU ve tefsir a.Umlerinln eserlerine mracaat etmitir. Bu arada ya7,ar'n " baz tarllerde
byle yazlm" veya" bazt kilaplarda byle grdm lfadelerlnden de lsirnlertnl zlkrelmedll daha bir ok kitaplardan yararlandn

anlyoruz.

34
lbn cceri'nin asl ad Eb S3'ada Hibetullah ibn Ali b. Muhammed b.
Hamz.a olup ayn zamanda dil ve iir alimidir. 450 hl 1058'dc do,nu ve 541 hl
l 146'da lmOtUr. Vafeyu'/.\'ya, IV,45-50.; Ya.ma Or.5803, 108 a
JS Ayn yama. 15 b,83 b, 84 a. 123 a
3611 r o
ve moressir olan vakidinin asl ad Eb
.,, ~,, m vcrr ih . ed.p, rakh
Abdullah Muhammed b. Amr b. Vikid cl-Vikididir Hicri 130 / 747'dc Medinc'dc
d?mu~. Harnu'r-R~id zamannda Bada'a gelmi. Yahya b. Halid cl-Bermekinin
hmenc girmi ve Bada'm dou yakasmm kadlna atanmtr.Hicri 207 / 823
Y~hn~. ~~da'talcn cl-Vikidi Futlu'-am gibi deerli eserler brakmur. Vafeyau /.\ yan, IV.348-350; Mu'cemu'l-muelliji, Xl,95-96

h,n HalllkAn

lbn Hallka.n Vafeydtu'l-A'ydn'nda Seluklu sullan Sencer b. Meli.kah 37 . Mervani emir Nasruddevle Ebu Nasr Ahmed b. Mevan38,Eb Yahya Abdurrahman b. lsmaU b. NubaLa39." el-Hucce " lakablyle bilinen Ebu'l-Kasm Muhammed b.
el-Hasan cl-Askeri 40Dbeys b.Sadaka4 l. afii imam Ebu
Sa'd Muhammed b. Yahya b.Ebi Mansur42,hmTilmiz43. Sultan Muhammed b. Mellkah'n olu Sultan Mahmuct44ve olu
Mes'ud'la 45gu bllgUer verirken lbnu'I-Ezrak'n larUlnden ge37 Vafeytu'/.\ 'ya.ll,427-428; Meyyfrikin Tarihi, s. 124
311 Ayn cscr,1.177-178, Ya1.ma0r75803, varak 140b, 142 b
39 Ayn escr.Tn.156-158; Yv.ma Or.5803. varak 121 a
40 Ayn eser. IY, 170; Ya1ma Or.5803, varakl03 b
41 Ayn eser 11.263-265; Meyy6.Jarila Tarihi. s. 52-53
42 Ayn cscr,IV.223- 224: Meyyfrikl Tarihi. s.121
4
3 Ayn CSCT, rv. 76: Meyyfrikin Tarihi. s. 145
44 Ayn eser, V.182-183: Ayn Tarih.s.l 1

iBNU'l,EZRAK

ohd

24

Kdhfre'de Halife er-rulld'lc ilgili b ir hadl~cyl ;rnl;lrkrn Tc'lri/

nJ lde yararlanm ve melllfln adn da zlkretmiUr. Ancak

Meyy.fc1rtkin va Amld'dcn olduP,u gtbl iktibas elmi. :nc-:lt

bn HalllkAn. Kad Kemaleddin ile kardei T:tcecldln e-ehr1zri4& nn Seyfeddin GAzl tarafndan tutuklandktan sonra

lbnu ' l-Ezrak'n adn zikretmemitir.Bir muk:yc~c o lm: ~

Atabeg Kutbeddln zeng'ntn bunlan serbest brakmasn. aynca

lmMeddln zeng ve olu Seyfeddtn G~l'nJn hayaUanndan bahsederken Sultan Mahmud'un oullan Alparslan ile el-Ha!Aci
lakablyle blllnen Ferruhah' yelltrmes iin lmMeddln zengl'ye teslim etmesini, bundan dolay lmadeddtn'ln Atabeg
nvaruru aldn, ldrlmesinden sonra mlki ve askeri erkAnn Seyfeddln Gazl'ye olan ballklann4 7, vezir Ccmaleddln
el-Isfahant4Bnn lOmOnO, lylllklern. halkn ona olan sevgis in i. cesedin tavaf iin Kabe'ye gtrlme hAdlsesn ve elM e nazrn 49hayat hikayesini hemen hemen lbnu'l-Ezrak'n
tarihinden olduu gibi aktarm fakat tarihinin adn zikret11

II

II

memitir.

2 -

Daha nce de ifade ctlllmlz gb elAlaku'I-Hatira ji

bir paras olduu tahmin .edilen. aynca
Mezepotemya ile Gneydou Anadolu'ya nt corafi tarihi bir
eser olan Marsh 333 yazmasnda lbn eddad. Tarih Meyyd
Jdrikin va Amtd'dekl olaylarn yaklak le ikisini iktibas
etmi, lbnu' l -Ezrak'n ad n ve eserini de tam olarak vermi
tir .Bu bakmdan Marsh 333 yazmas Tdrih Meyydfdrikin va
Amid'in adeta blr kopyes grnmn arz eder. Yazmada
lbnu 'l-Ezrak ve eserinin adnn tam olarak zlkredllmes bizce
son derece m Ch tm bir kayttr.
bn Tagrl.berdi ( b n Tannverdi )

lbn Tartberdi.
4 S Ayn

en-Nucmu'z-Zdhirefi Mulk Msr va'l-

cscr,V, 200-202: AynTaril.s.89-90

iV, 241-242: Ayn Tarih.s.84-87. 89
4 7 Ayn cscr,Il.327.TV.3: Ayn Tarih, s. 41-42
48 Ayn cscr,V, 143-146; Ayn Tarih. s.131-133
4 9 Ayn eser, 1. 143-145; Ya1.ma Or.5803, varak. 134 b, 135 a
4 6 Ayn eser.

11

lbn Ta~nbcrdt'nln

b l ktb~sn :yncn v('rlyonz

er-Rdld henw: dokuz yana ba.c;maclan bnho.c; ou /l

ok cartye verdl ve onlara er-Ratd'le ounamalann cmrcW.

Aralarnda habel bir cariye vard. er- R.td'dcn lmllc kald.
Hdmtlel!k belCrlenlp durum cl -MsLcrld'e blldlrillncc ralifc.
o!)lunun yamn kck olmasndan dola!lt lt.mlleliDin er
Rdld'den oldu~unu kabul eLmedL ve car,e sorg!Ja erkli.
Bunun .7.crln:? carl!JC: Yemin ederim ki onrlan l><Jlrn ~ lmw
yaklamadt ve o ergenll!}e ula.m1$h. dcdL Halifc digcr cartclci
de sorguya ekU , onlar da ayn eyi sylediler. Ca.riuc bir ock
dogurdu ve el-Msterld ona Emiru 'lCey adn verdL lulf{c'uc
Tihame ocuk ve kzlarnn dokuz yatnda crgcnll{1e la.tklan
syledtler. "50
4 -

bn cddAd

umer.'l'-.m'n

3 -

bakmndan

Stbt lbn l'l-Ccvzi

llmu ' l-Er.rnk'n adn zlkrclmcksl7.ln iktibasla bulunan bir

baka mellif de Sbt lbnt'l-Ccvzi'dlr. Bu tarihi Nccmeddln
llg.lzl'nln Grc ve Abhazlarn kml Davld'c kar yapt seferin

yenllgs1n. Tlflls'ln kral tarafndan klla alnn. kraln TU1is

mslmanlanna yapt tyUlkler . aynca Cenze ( Gence l depremlni olduu gbt TarU1 Meyy.J.rtkin ua Amfd'den aktarmtr.
Aada MidLu'z-Zaman'dan al nan bu olaylarla llglll mellnler.
Sbt lbnl'l-Cevzi'nln sadece hadiseleri dell ay n zamanda
lbnu'l-Ezrak'n ifade ve slubunu da aynen aldn gslennektedlr

J ~j~ I ~ , ..!l2c WJ

~lS' ~ J ( o\, .:..., )

~ ~ lr r_,j :,lS' : ~ .J~. ~ Js- )us:.

~ ) l$ ~ fa I f .:.... ~ Lo l,\_$1.. Jj ).-:,: ~ ~ J ~
1_,_...Li 1.,+!, ~ J.>I.., J5 tf -~J.P r-4 ~~ J
SO cn-Nucmu'1.-Zihirc. V. 263; Meyyfrikin Tarihi, s. 54

26

GfRi

IBNU'L-EZRAK

.LJ r..fJI J j~":'I elL .)JI.) 0 lS' J ~ ~ ) .!lH c)c

.t; ..1...,v ~ J.,_,-1
1..,L,;Li i-4....! ~~ ~w,

JI

JI ly,,:>J & W ~ ~I ~ c:,l;I ~L, .,t J

0j) ~L, c:,;L,;I c:,L.1 ~JJJI ~ Jl~":'I Y-JJI ~
y~

- l--c.,ll

:,lS' J t"_r-1. J J.,..;i1 c:,Ul.....JI J ~~ J

0-'
L'J ~ ~ J i>!. ..l.a..i )A Jjl ~ J~
~ _ ~ .)JI.) .ill.11 ~ ; ~ ..1>1 Jl),":'I

~
.}I...J.

r- 'f Y.'- J ~ .l.>I J ~.,... ~ J ;.w ~ ~

:e ..4-J~ ~ J ~ .)JJb J_;; ~ ~.) J v!JJI

l.~u ~ .)L J
,

4,l.l y).; ~ ~ ~

4-tr-1 J

} t:~ ":' .;I ~ ~r: f'-> JI ~..)~ ~ J ~

J.,-; J illi r-1.r.iliJJI J t"l;JJI ~ y ~ :.,I J .r~

:.,I J ~ I iY- ~ ' J :.,l~":'~ u~I rlli' :,I ~ ' J
i~IJ W........ )l5 ~~~ ":' :,1 J ~ I r;- ;UI J;-4 ":'
~ J r;-~1 ~ i>!. J5 J>-4 .)JI.) :,\.S' J c.lH ~ ~
0~.,;.llJ ~ I ~ J i, l.).ll J ~ I ~ J ~..f.....) JJJ
J J;~)J JjL;.fl J J ~ uU,LJI ~ J ~ I ~.iJI
.,1;1 Hl 0LJ' J u\
_:.:il J ;UI J , 1_;..:JI J y_,...aJI

:.,L5 J ~

I JU~ t".)Jj J t" j~I ~ <.r- JL.a.ii":'I

i')L.....,":' 1 J _,1.o

r+.r:i- \t pi ~ 1 i ~

Si

51

Mir'u'z-Zmna. vm. 62; Meyyf[rilin Tarihi, s.33-35

-- ~-

27

Sbt lbnl'l-Cevzt'nln Cenzc ( Gence ) depremi . GOrc ve

Abhazlann kralnn ehrt yajtmalama~u ve mOsli'mnn eslrlcrl
gel lrtllst llc llgt lkUbas :
" 516 ylnda Gence diye de sylenen Ccnze'de clcpITn
oldu. ehrtn bir lnraf hasnr $trd0 ve suru yklcl.81nn il7<'
rtne Abhaz ve Grc kral ve askeri ornya hareket eli 1, C'lrr
girdi ve halkn yamn edip sOrnlle Tnse sevkct . mr~lfmn
lar koyun srlcrt gb scvkedlldller. Tns lnlk onlnrdnn n!
nu saln alp serbest brnkll;r. Tlns hnlk : n ln knrlnr nr
lp dagtlmamlk. diyorlard. 52

5 -

YAk.O.t el-Hamavt

Y.\kt el-Hamavi'nln Mu'ccmu'lBuldd n'da M eyy.Ja.rtkir in lsl.\ml fetihlere kadar olan tarihesiyle ilgili verdg bll~llcr
hemen hemen Trih Meyy.Jdrikin ua mfd'deknn c1yndr.
Melllf aynca Mu'cemu'lude~da'da cesedinin KOfe'de gonl
mesn arzu eden vezir Ebu'lK~sm el-Huseyn b.AJI el-Ma~rlbi
hakkndaki malumat lbnu'I-Ezrak'n eserinden alm, anc.k
lktbaslarnn hi birinde tarlhln1n adm zlkretmemlllr 53
Daha nce de ifade elrneye altm17, gb bizlere tarihi
bakmdan deerll bir eser kazandran l bnu'l-Ezrak, dil ynnden ele alnacak olursa baz tenkitlere maruz kalablllr. Kitabn
da Badat'la bulunduu yllarda tamnm kiilerden eilll
dersler aldm sylemekle beraber Arapasnn blgede konuulan halk Arapas ve Trke'nin etkisinde kald anlal
yor.x. asr Seluklulan dneminde yaz dUlnln Arapa-Farsa
olmasna ramen ynellmdek1 Trk halknn Trke konutuu
blr gerektir, zellikle ya1..ann idaresinde yaad Artuk oullan
Trkmen beyliinde baka bir dil konuul aca dnleme1..
ancak blgede deiik lehede Arapa ve belki de Farsa konuulmu olabilir. Ya;,,ann bu dil karmnn leslinde kald ve
52 Ayn eser, VlO, 63: Meyyafrilcin Tarihi. s. 36-37
5J Mu'cemu'l-Buldan, V.235; Yazma Or.5803,varak 7 b; Mu'cemu't.Udeba'
X,82. Ya1.m0r.6310. vara.k45 b-46 b; Yv..maOr.5803. varak 135 b-136 a

arasnda. bugn Anadolu halk arasnda

ldugu
gtbl,
ya7.1
dlllnden
farkl ol;\rak sylenen baz Trke
a
dlann ( mesela Ta, Da , Arslan &lan glbl ) eserinde yer
~ld grulr.Tekll.ogu. mennes. mzekker gb bir ok
llbtgs halalan yannda klasik Arapa'ya ters den cmle
r.aplanna da rastlanmaktadr. Esertnde grdmz bu hata'rn b ir k smnn lsUnsah edene at ol ablleceg gibi cmle
Yapsyla ilgili baz uygunsuzluklar da mCelllfln kaleminden

0 u nedenle halk

km olmaldr.

NECMEDDiN iLGAzf 'NiN iOARESI

VE

MEYYAFAR.iK.lN 'E HAKiM OLMASl

lbn Cheyr Dly:\rbekr'I rclhcllll!lncle l~mlr \rtk 01111111:

beraberdi. Ftuhat tannml:mp Olkc ~ttkr:rn kwl d:
(durumu lehine gm1cycn) Emir Artuk ltm C1hcyr'dc n ay l;
rak Surtye'ye gitti. Olr mfddcl orada kaldktan sonrn J<udfs ve
evresine h akim oldu. snh lldc ye rleti ve ('1 88/ lO!l yl d :l
oradald2lmnden sonra otullan 'Emir Skmen ile Emir
1 1bnu'l-frnk, mrnsnl (Or .5R03 ) yn1nnnn 7 -h v nrknl, c~crini
Mcyyiririkin'in rihcsi ve csmiyri kc>nnd:
Kiliscsi'ndc bulun11n et-Tc'is adnd:ki Sllryruice bir
kitaptan ya1.dn yle irnde eder:

klcmc olmasnn .<l amcn,

verdii bilgileri ehrin Kraliyc

"Dir kitap hazrlamak ve o kitapta Mt.yyfarikJn'ir truluuu ve onu ilk

kimin kurmaya baladgn, bunun ne zaman olduguu, burar Romallarn elinde
oldug dnemden balayarak Farslartn eline gemesine kadar cercyd ede
olaylar, ,fonra Romallar tarafndan geri alndgm ve dala nce zikrrigimiz tibi
hicrf 18 ylnda miJslilmanlar tarafndan fethedilinceye kuJar Romallarn elinde
kaln yazmak istedim. \yrca Emcv( ve \bbdsf halifeleri zomanda Mcyyfdrikrn'in langi halife zamannda /cimin tarafndan idare edildigini, halifclrrin
ynetiminden ayrlp bagmsz oldukJa sonra bugnJcjj tarih ola h. 572 f 1176
ylna icada, kimler tarafndan yetildigini zikrcdecrgiz. "
Tnrihcsi ve tesmiycsi konusunda ise:
"Meyyfarilcin'drki Kraliyet Kilisc,i'nde bulan et-Tr'is'dc ehrin tarihesi
ile ilgili eylerin zikredildigini grendim. Kraliye Kilisesi halkndan bir ceaa b
ehrin ve kilisenin ilk kuruluundan bahseden t.t -Te'is adndaki bu kitabn varlg
bana bildirdi. Buu zerine Kilist.'de ikamet eden bir rahiple grtm ve ona bu
le.itab sordum, o ise bana maksat d bir ey syledi, neticede le.itab kerdi.dnde
aldm ve ... adnda hrstya bir adam gelirdim, bu adam kitab Srynice okudu ve
alan \rapa olarak bana aklad." demektedir.

2 lbnU'l-Evak'n bu mulak ve muhtasar iradesinden Artuk Bc hakknda

yeterli bilgi cdinmemi1. mUmkUn deil, ancak lbnU'l-Esir. Aruk'un Diyarbckr'in
folhinekatlma.<n, lbn CUhcyr'dcn aynlp Suriye hakimi Tacuddevle Tuua gitmesini
ve KudUs'Un onun tarafndn kendisine kti olarak verilmesini (!1.ctlc yle ifada eder:
Sultan Melik.foh 4761/083 ylnda Fahruddevle'ye Diyrbekr'i verdigi gibi
ona hil'at giydirip davul ve rmnpeler de verdi. Diyrbekr'e gidip oray Mcrvnlcr'dcr almasn, adna para bastrp hutbe oktmasu emrt.i. 477 /08& )lnda
i.fl! iinde Emir \rtuk b. Ebb'r dt. lulundugu bir orduyu ayn ekilde Diyrbckr'c
gnderdi ve Fahruddcvle'ye yardm etmelerini emir buyurdu. O srada llm Mcnn .

30

NECMEDDN

Necmeddn llg.vJ bir mddel Kuds'e hakim oldular3

Necmeddln ltgaz Sultan Muhammed'e g id ip onun
hizmetine girdi. Sultan ona bir mddet Hulvan', sonra Irak
Slncar'n ( ve daha sonra da Badat ahnelign ) verdi. Bylece
llgaz Bagdat'a yerlemi oldu.
Franklarn sahu kesimine ve Kuds'e hakim olmalan
zerine Emir Skmen de Fral blgesine gelerek Hsn-Keyfl (
Hasankeyf )'ya sahip oldu.4 O srada Mardlh'e 1 sahip olan
erefudde/e'nin yanna giderek Amid"i teslim etmek zere kendisine yardmc
olma.mu istedi. DiJylece Fahruddt!\llc"ye kar birbirlerini destekleyeceklerine dair
yemin eiler ~ saamalr. iin Amid Qzerine yiJriJdler. Amid yre.rinde karargah
kuran Fahruddele ise "Denim }zmden Araplarn ba,a bir f elaket gelmesin
diye onlarla .raamak istemedi. lbn Cheyr'in bu cihetini anlayan Tilrkmenler bir
Rece atlarna hinip Araplarn lizcrine yrildler, neticede Araplar maglup oldu.
\mid'c ~1~1nnn crcfiiddcle lu:ndinc bir zarar golme.findc, krJ.ugu iin Emfr
\rtuk'a Jabcr gnderip Amid'dcn kamasna yardmc olmasna karlk ok mal
vermeyi adei. O srada yollarn c kalenin kontrol altnda tutulma.nyla grc/i
olan \rtuk, crcfliddcle'nin vaadlcrinden tr, istcgini kabul ei ve kamasra gz
yumdu. Ancak Artuk, lbn Cleyr'ir bunu Sulan Melikah'a haber ermesinden
krkugu iin Sultar'n hizmetinden ayrlm e Suriye hakimi Tacddele Tut'a
ilrihak etmi. Tutu da ona Kuds' ikci etmi, bylece Artuk Dcg Kd1s e evresine
hakim olmurur." el-Kamil. X. 129. 134 . 136, 147-149; Z,bdeu'/.lfaleb, il. 84;
Vafeytu'I. a'ya, /1, 191
3 Trkmenlerin Antakya nnde yenilmelerini

frsat

bilen

Msr ii

Fiitmiler, el Efdal b. Bcdn1-Cemiili komutasnda Kuds 07.crine yOrildler ve ehri

kuattlar. O srada KudOs'e Artuk'un iki olu Skmen ile llgiizi, bunlarn amca1.adeleri Sevin ve kardelerinin olu Yakti ard. Fatmi ordusu krk kllsr gn

mancnk kurup ehrin surlann dvdler. neticede aban 489 / temmuz-Austos 1096
aynda KudUs'O apctiler. bua.ra<la el-Efdal, Skmen'e. llga.i'ye ve maiyetindekilere
ok iyi davrand, onlara bol bata bulundu ve diledikleri yere gidebileceklerini
syledi. Bunun Uz.erine Anuk oullar Dmak'a hareket elliler. Bir sOrc sonra da
Skmen Urfa'ya. llglz.i de lralc'a giti. Bkz. lbnu1-Esir, X. 282-283; aynca Skmen ve
llga1.i

hakknda daha geni bilgi iin bk. Ali Sevim, Artuk

oglu Skmen'in Siyasi

Foaliyeleri, Belleten, e. XXVI. say 103 ( Temmuz 1962), s. 501 . 520 ve \ruk

oglu //gazi, Belleten. e. XXVl. say 104 ( Ekim 1962), s. 649 - 691

4 KamUddevlc KOrhoa'nn 495 / 1102 ylnda lmnden sonra

adamlarndan Sungurca Musul'a girip ehri teslim ald. Fakat Musul halkndan ileri
gelenler KOrboa'nn Hsn-Keyf'i'dalci naibi Trkmen emiri MGsa'ya haber gnderip
ehri ona teslim etmek istediler. Bunun zerine Msa Musul'a hareket eui. Sungurea
da onu karladnda aralarnda geen baz konumalardan sonra Sungurca klcn
ekip Msa'y bandan yaralad, Msi'nn yannda bulunan adam da Sungurea'y
ldilrdO ve Msi Musul'a hakim oldu. Cezireu bn Omar hakimi cmsddevle

kOrmO ( kermi ? ) bu haberi duyunca Nusaybin'e gidip oray teslim ald. bu

iLGAzt

31

Emir f\kQ lm. onun lmii 01.crlnc Emir Y:\kOll Mnrcll '
hakim olmu. ancak Nccmeddln 11!f\zl'nln M,mllr'c ~clnC'slyk
Emir Yakuti de Hsn-Keyfa sah ib i Emir Skmen'in ldarr. s
albna gl rrnJllr. Emir Skmen '198 ( 1 10'1 ) ylnda linccyc
kadar YA.kuti Mardln'e hkmelU. Skmen'in lmnde n sonra
Hsn-Keyfa'ya oj:tlu Emir l br:hm hakim oldu. Bllahnrc P.lr
tb rah m Mardln'l elin de bu lundurnn Emir ems'e bask
yaparak ol u n u rehin a ld ve bir mddet llsn - Kcyf~'da alkoydu Sonra da ems'e ol!luna i ke nce yaplj!ru ve l apselll,
'
111
bUdlrdl.
Bu n utt 07.crln c ems. Nccmcdd n il g:\7.1 Mnru1111' c ~c
<
ln de eh ri ona teslim elti. Emir lbrahlm ise bir mddet sonra
Hsn -Keyfl'da ld ve kendisinden sonra yerine kardei Emir
Davut geti.

[ lglizl'nln Meyy.fArlkin'e ]

Mnrcn elldc buln -

drnn
Emir ems ehri
k imseye vermemi, f;lcnt N<:C'
meddln 1 1,:az geldf!tlncle 507 l 1113 J ylnda tcslm et ml V(' o
gnden b gne kadar Mardin llg:'\7.I ve o~ull:mnn hakimiyetinde kalmt r. Emir ems'ln ise Emir Sungur. Sungur Yusuf
ve Yusuf Resul (ad l a nda ) olu vardr.
Syl endllnegre Nccm eddln lgilzl 507-508 ( 1113-1114
J yllarnda Mardtn'e sah ip olmu ve 512 (1118 l Y2 lna ~ada:
orada ka ldkt an sonra Sultan Mahmud'a :Ei grulmcm br
belde olan Meyydfdrikin harabeye dnmtr . diye ~tr haber
ulatrd . Bunun zerine Sullan. Rutk'e bir eli gndcre:,ek
MeyyMarikin'l Necmeddtn tgazrye lesllm elmesn en relt.boy-

Haldmlyetl

d M s da Cczireu lbn Omar 117.crinc yilrUdU. Fakat askerlerinin ihaneti ilerin~

ara a u a

, d'
o chn
geri dnmek zonnda kald. Bunun Uerine kOrmO Musul a ; p uzun .s re\
kuatt Msa bu durum kar~nda Diya.rbckr'de bulunan Artuk olu Skm.en den
yardm. istedi ve bunun karl olarak da Hsn-Kcyfa ile on bin dinar ve:ney. tc~l~
etti Skmen'in yardma gelmesi Ozcrinc lctlrmll kuatmay kaldnp ~er e~,l~.
d M" Skmen'i k.-.:larnaya kmt. F.kal Kurboa'un klelcnnden br ona
sra Jl u.sa,
. -,
r . d" o
a hakim oldu
ok atp ldOrdU. Artuk o~lu Skmen ise H~n-Kcy a ya vn P oray

B lece Hsn-Keyfa 495 / 1012 ylndan 620 / 1231 ylna kadar Skmen ve onu~
elinde
el-Kmil. X, 341-343;
a'yn, 1. 191 ; daha
bilgi iin bk7~ Ali Sevim'in yukarda .dkrcdilen mkalelcnnc.

ahfadnn

kald.

Vofeyu'!

gen

NECMEDDIN

lece lgaz MeyyMank.in'e gidip 14 Cemazlyelahr 512 ( 4

Agus~os 1118 l ylnda ehri teslim alarak oraya hakln
oldu. Vail Ru1.zlk ise ehirden kp gn (ehir dndaki )
tepelerde kald, drdnc gn Sultandan Meyyafarlk:tn'l tesllrn
etmemesini bildiren yenJ bir eli geldi ise de J iten geti ve
Nccmeddln lgaz MeyyararkJn'e yerleti. lgaz halka adalet ve
lhsAn Han elli, onlardan birok vergiyi ve klfellerl kaldrd,
evlerine huzur iinde dnmelern saAlad, nk halk daha
nce byk bir korku iinde evlerine dneblllybrdu. idarecilerin srtmeleri ve sk sk meydana gelen iktidar deiiklii
yerleim yerlerinin pek oJtunu harabeye evlrm1$ll. ayrca
Uctdar ele a lanlar sallanalta srekli kalmayacaklann bUdlkler iin halkn mallarn msadere edip onlara zulm ve
ikence etmilerdi. Necmeddln llgaz MeyyafArlltin'c hAkim
olduu gnden itibaren halk huzura kavumu ve evlerine
rah atlkla yerlemilerdir. Kalacak yerleri ve evleri olmayah
askerler de ehrin harap olmu yerleinde kendilerine bannak
yapp yerlemilerdir, nk ehrin byk bir ksm harap
olmu, ayn 1.amanda yoJlar ekya ve yol keslcllerle doluydu:
~ylek kMl1eler yannda gvenlik kolu ve svariler olmadan
Amid, Erzen. Hsn-Keyfa.Han ve Mardln'e gtdemyorlard:hatta
belde ve mezralann harap olmasndan dolay ksa mesMelerede
dahi kendilerini koruyacak kimselere muhta ldller.Necmeddln
l lgaz ehre hakim olur olmaz yoJlar ve beldeler emniyete
kavutu.ekyalar hezimete ugrad,kyler.mezralar bayndr
hale geldi. Meyyafankin'de de imar faaliyeUer balam
oldu.tgaz halk en iyi ekilde idare ett.513 (1 19) ylna kadar
MeyyMarlk.in'e hakim olduktan sonra Haleb'e hakln oldu,
Franklarla savap onlan byk yenUglye uratt; ok miktarda
ganimet ve esir al d . ayn zamanda bu bir krallyet yenJlgs
ldi.Haleb'e gellnce. llgaz onu Sultanah b.el-Mellk R1dvan'dan.
5
,

llga1.i on_y_c?i yandaki olu Hsameddin TcmDrta', Dbeys b.

Sadaka ya efaat ctmes n Sultan Malunud'un yanna gndcrmii. Bu hususu Sultan
adna mUzaJcere eden ahs ~ad B9:'1aUddin Ebu'I-Ha.~an Ali b. e-ehri7.iiri idi. Bu
mesel~ ta~~ld r~_a hallcdle.m~d. TemOrt~ geri dnmek istediinde i~e Sultan
Meyyarankn ehnn babas llgaz ye kla elti. Bylece llgizi Meyyifarildn'e sahip
oldu v.e 5~0J 118~-. 185 yl_nda Salahaddin Yiisur b. Eyyb oray zapedinceye kadar
Meyyafankn l lgaz ve Ahfadnn elinde kald. lbnu1-Esir, X,592.

h..GAzl

33

o da onuErnlr Belek b.Bahram b.Arluk'l::n nlml. 6

McyyM~rtkin'c ll l ann
[ hgAzl'nln Nusaybln'e ]
habere gre 513 ( 1119 l y lnda
Hakimiyeti
Amid CarnJI yanmtr.
514 (1120) ylnda Nusaybln'c hlklm oldu.O sradn
Kad AlemOddln b.NuMta ve MeyyMrrtkin' ln ileri elcnlcrlnden
bir cemaat Nusaybln'e gtlller ve orada emlrln huzuruna kp
rethlen dolay kendislnl kutla dla r .O da onlara hl'lal ~tycilrdl,lylllklerdc bulundu.~;onrn heyet M cyy/\frtrkt'c nclii .
llgaz

( igAzl'nin Ttflls Seferi]

Sylemllj!ne ~re Tns hnlk
ve Yenllglsl 7
e h ri tc~n
etmt'k n 51 r, (
6 HRdim L'lu. Melik R dvlin'n lllmOnden ~onrn llnlcp ve hlcle hn~l
yerleri istils edip Rdvin'n olu Alp Arslu'n Aa~g! olmun.Alp Arslru'n ~l~mll
azerine Lu'lu onun yerine kardei Sultanu b.RdvM tahta kard.Fkn Lu lu nu~
ldOrUlmesinden sonra Halep halk Hllrdnn korkrk 511 /1117 ylnda chr
Neemeddin llgizi'ye teslim ettiler.l lgiizi ehri teslim aldlnda iinde ne.11ir~ n~ d:
para bulabildi,UnlcU Hiidim Lu'lu hepsini dntmt .Bund.n dolay llga7J Lu lu nun
adamlrnn bUUn mllarn mOs&derc etl ve bunlar llallra vererek onlarla ok
ksa bir mUddet iinnlm yapt.Bu ksa sre iinde kendii Mardin'e skcr lop
lamayn giti oAlu HUsiimcddin TcmUrtn' d kendi crine vekRlccn Halcp'te brak
.llgil.l'nln Rmazan 516 /1122 ylnda Meyyil\rikn'de .lun~u. o.zer~~ olu Hlls5meddin TemUrt Mardin'. digcd olu SDleymand da Meyyruankn e hakm oldu.Knrdei Abdueebbar b.Artuk'un olu BedrUddevle Sleyman Halep'de idi.Amca.:desi
Belek b.Bahram S17 / 1123 ylnda orny alncaya kadar orada kald. lbnu'I-Esir.
X.S31-604; Zubdetu'l-Haleb.U.1 85. 209.
7sult:n Meliknh devrinden Sulin Muhammed'in son .amanlanna kadar
islim Ulkelerine saldrmayan GUreUler 514 / 1120 yln~a. ~n!ara. balad
Jar.Kpklar ve civardaki diger kavimler de onlarla beraber d.Br.brler~ n~ Y_akn
yerlerde oturan emirler mektupla!jptoplandlar.Bnlar arnsnda Emr l lga,D~s
b.Sadka,Melik Turul b.Muhammcd ve Atabei GUndodu da vard.Arran ve Karsa
kadar olan Nahcivan topraklar Melik Turul'un idi.Hepsi birleip GUrcUlere kar
harekete geilcr.Tinis'e yaklatklarnda mOslOmanlann says ?'~ bin~ ~l~~.tki
tarar kar karya gelip sava niam aldklarnda Kpaklardan kyllz k lcr doru
mDslDmanlar ise onlarn kendi taanarna geeceklerini annederck onlardan
konunmadlar.MOslUmanlrn arsna girip onlar oka tutunca mUslOmanlarn saf sarsld .Geride bulunanlar onlmn malup olduunu .annederek geri . d~~~
kotlar.GUrcUler onlan on rersah t.akip ederek birogunu OldUrdUlcr ve drt btn ky
de esir aldlar.llgii, DUbeys ve Melik TuArul kuruldu .GOrcler 515 /1121 -1122
ylna kadar Tinis'i kuakan sonra kl zoruyla ehri ele geirdiler.Bu arada halk

NECMEDDN
1121 ) ylnda Necmeddln 1Jgzl'ye bavurarak onu Tlflls'e ardlar. ehir yaklak krk yldan

beri halk tarafndan ld.1re

ediliyordu.Daha Once ehir lkJyz yl kadar ora halkndan
Ca'fer Oullan dJye adlandLnlan bLr kavim tararndan idare
edllmlll. sonra bu .11lenln bykleri lnkra7Al urayp yok
olmula r.bunun zerine ld~re ehir halknn eline gemi, her
ay onlardan blrt ehri idare ediyordu.Bylece bu ldtlre krk yl
devam etmitir.O srada Abhnz ve Grclerin kral Davld ehre
iddetli bask yapyor ve sktryordu.Dunun zerine Tlflls
halk Cero.e ( Gence ) ve Arrdn'n lakJm Sultan Turul b.Sultan Muhammed'e haber gnderip kendilerini krat Davld'ln
basksndan kurtarmasru istemiler. oda onlara tam tekilatl
blr ahne gndermi , fakat Grc kral basksru iyice artr
m ve bask bir mddet devam etlikten sonra ehir halk.
yanlannda on svart ile beraber bir ahne bulunmas artyla
krala ylda onbln dinar vergi vermeyi uygun bulmu ve bir
sre bu an l ama zerine devam etmilerdi.Nihayet GOrcr
basksna kar kcndllern korumas iin Necmeddln tg~l'ye
bavurdular.Bunun Q7,ertne Necmeddln tgaz beraberinde Arap
meliki ve ayn ?..amanda kz Gevher ( Gher ) Hatun'un ei
Seyfuddevle Dbeys b.Sadaka'nn da bulunduu byk bir
orduyla sefere kt ve ayn sene oraya ulat.Bu arada Sultan
Turul Be. Blllls.Er7,en ve Dev1n'ln hakimi emseddin Doan
Arslan'a da haber gnderip Tlflls'ln dousundan grmesn
ernrett.llgaz se berabcrtne Kad Alemddn b.Nubata ile o
srada Mardin kads olan olu Kad Alemddln Ebu'l-F'elh elKerim'I ve veziri Ebu Temmarn b.Abdn'u da alarak yola
kt.Erenl'r-Rum ( Erzurum )'a ulatnda kad ve veziri
orada brakp kendisi askerleriyle Kars'a hareket elli ve
Tlry41ls yolundan rrns mntkasna) grdl.le yandan Sultan
Turul Beg Cenze tarafndan. Doan Arslan el-Ahdeb de Devin'
sv.tn iddetinden

.or duruma dUtU.TiOi halk mahvolc.klarn anlaynca

GOrcOlcre gnderip emin dilediler ise de GUrcOler onlara
mubah grilp ygmaladlar.MOslUmanlr GUrcOlere kar
yrdm istemek U:wc5 l 6 /1122-1123 ylnd Bda' geldiler, oradan da Hemdan'da
bulunan Sulan Mahmud'un yanna gittiler.Sulan Mahmud ise 517 /1123 ylnd
GilrcUlcre kar btlyOk bir ordu gnderdi, cmahiye'dc bulunan GorcOlerin yaknn
daki bir bahede konakladlar.Bu arada GOrcOlerle Kpaklar arasnda ihtilaf ku
iin birbirleriyle savaa uu~tular ve sonunda ekip giuilcr lbnu.&ir, X. 567, 615

ok

ehrin kads ve hatibini

kul;k asmad, her eyi

35

iLGAzi

den hareket etu ve ordulann Tns kapsnda toplanmasn

kararlatnrulard.Necrneddln 1Jgaz1 Tlflls'e yanm gn mes..,rcdeki bir daa ulalS!nda KJral Davld. olu Dmtr ile bernbcr
bal tarafndan byk bir orduyla ha reket edip hen1. S ull.111
Tutrul ve emsddcvlc cl-\hdeb ulnmnmkrn dnl!n ('(cj!lmk
bulunan Necmcddln llJ:!r1.l'nln n~kcrkr1nc ytknncl:m nn1y:-
sald rdlar. iddetli nrpmnl n r old vr Ncc-nrcllln IIJ!!\:.l hi)
yok bir ycnlstlyc ttrntl . \~krrlcrln prk n,t "lcli' ntdl\ l)i\:,:
mnnlar onlann mnllnrn ynJ!mnlnyp ok mlklnrcln c~lr :-ltll:
ki bazlannn cs~rell ftOnOm1.e kndor kalmtr. Nrrmrclrlln
llg~zl ve Dbcys ise ok a7. bir kuvvetle cnnlnrn kurla
rnbllmllcrdlr.

[ bnu'l-Ezrak'n Tiflls ]
Seferi
Tlflls'c

548 ( 1153 l
ylnda
girdiimde savan yapldg

yert ~Ordm. Bir

mfddet

ornrln knl-

dm.sonra \bhaz Kral (Dlmltrl)'nln M.meline girdim .Kraln

All~n'dan Derbend'e. oradan da Abhaz vUayellne kadar devam

eden yetmi gnlk gezlslne katldm.Bir gn dagn aasnda
bulunan geni bir sura . sonra da dan eteindeki yksek.
muhkem bir kaleye ulatk.Kral orada konaklad ve bana:Ey
Julan. bu kalede llgtizL'ntn askerlerinden vatanndan uzak bir
tut.sak var,yann git. onu gr ve nereden oldugunu sor dedi.Ben

de bunu yapmaya karar verdim ve kendi kendime kraldan onu

serbest brakmasn talep edeceimi tasarlamtm.Geceyi orada
geirdik.Seher vakti olunca krala. vilayetlerinin bazlarnda
isyan kl haberi ulanca sefer borusu ald ve kral malyellndekJlcrle beraber hareket elli.Bundan sonra da Allah bana
bu adamla grme frsat vermedi.
Sylendiine gore 505 veya 51 O (1111 veya 116 ) -ki
birinci tarih daha dorudur- ylnda Mellk Rdvan Halep'le
OldO. 8Mslmanlar yenilgiye uraynca Necmeddln kendlsly8 Halep hikimi Melik Rdvan b. TieOddevle Tutu b. Alp. ~s.ln 507/1113

ylnd ldU. Yerine onalu yandaki ou Alp Ar~lan el-Ahras gcu .Dl kekeme ~l~
Alp Arslan'n annesi Anlalcy hakimi Yisyan'n k idi.Bu arada Halep .h.akm,
RdvM .amannda Halepteki saylan anan Biunilerdcn korkmaya balad n Alp
Aslan' ba vurarak Ritnilerin kkUnO ku.unun istedi.Bunun Uz.erine ~ip Arslan
bat Batnilerin rei~i olmak U1ere ileri gelenlerin ounu ldUrUp ehr onlardM

NECMEDDN

36

le beraber olan Dbeys ve yirmi svari Ue b!rllkte Meyyaf~rtkin'edndAbhaz kral (Davld) ise pek ok ganimet ve
esirlerle yola kp Tlflls'e vard, ehri bir mddet kuattktan
sonra bat tarafndaki surlar ykarak kll 1.0ruyla girdi ve
yakp yamalad. gn sonra halka gvence verdi, kalplerlnJ
teskin etti ve bir ksm vaatlerde bulundu.O ylda onlardan
r,borlan ve vergiyi kaldrd.Kral. mslmanlann ileri
srdkleri ve bugn hala geerlllgn koruyan a$adakl
artlar kabul etll.Bunlar: ehrin mslman keslm(nb domuz
sokulmamas. kesllmemest ve al. uertlnln yapLlrnamas. bir
yznde sultan ve halifenin tsmt. di{}er yznde de Allah ve
Peygamberin tsml olmak Lizere kendllert cn para baslmas.
lkede bir mslQmana eziyet eden birinin kannn akttlaca{}mn
lldn edilmesi. serbeste namaz klnmasn. ezan ve Kur'an
okunmasna izin verUmesl cuma gnlerinde lulbe oku~mas ve
namaz klnmas. minberde sadece halife ve sultana dua
ed!lmest ve yine Tiflis'tekl lsmaU hamamma Grc,Efment ve
Yahudilerin glrmemesl ayrca Grclerin ylda be, Yahudilerin
drt dinar vermelerine karn mslmanlarm dinar Jenneleri
ct.

Kra! mslmanlara son derece lyUlk ve ihsanda bulun-

mu. ilim, din ve tasavvuf ehline mslmanlarn kendi aralannda grmedii izzet ve ikram gstermlll.548 (1153j ylnda
Tlflls'e glltllmde bu artlarn hepsine ahit oldum.HlzmeUnde
bulunduum Kra) D1mltrl'n1n Tlflls'e girdiini, gnlerce orada
kaldn ve bir cuma gn camye gidip hatibin tam karsnda
oturarak hutbesinin tamamn dinlediini ve cemaat namaz
klncaya kadar yerinden aynlmadru. sonra da danya k
tnda cam hayrna iki yz krmz dinar verdiini grdm:aynca clllmlerln, Vcllzlern ve llert gelenlerin ona yneldlklertn.sufllertn ona dua etlik1ertn, onun da onlara ei grlmemi bir ekilde IZ7,et. ikram ve hrmetle bulunup onlarla dayanma ierisinde o l duunu ve yine kraln mslmanlann Ba
dat'ta blle gremeyecekleri b ir saygyt onlara gsterdiini
grdm.

Rlvayete gre 516( 1122) ylnda Gence diye de

cmilcdi. / bnu'/.Esir, X. 499; lbdet'/./laleb, il, 164

bilinen

t L G Az

37

Cenze'de blr deprem oldu. ehri n bir taraf kt ve sru

ykld.

Kra] Davld. adnml:m. sfvar ve p lymJclcrl ile birlikle

hareket edip Gence'ye yneldi. ehir halknn neyi vars: hepsini
yamalad. halkn pek oJtunu ld rd. k;dn. oluk ocuk
demeden hepsini c-r nld: ylck ll !-nk lnr knlnlnlk lt
eklJdesr'atle Tlflls'c girdiler, esir mslmnnlnn koyun siirii:-:
gibi srdler ve krat da onlnrln beraber Tnsc grct .Tns lnl k
ise onlardan pek ounu sntn alp sercst b rnkllnr.Tns lnl ku
dan b ir cemaat bnna: Du yla kadnr bu,lcstrc auntp ctanmn
m.tk dedi.
Sylendiine gore 515( 121) ylnda Emir Mcvdid Omnk
camllnde ldrld ve kalede defnedlldl. 9

[ Necmeddln hghl nin

Necmeddn ltgaz 515 1

ylnda Mardln'e dnd ve

121)
516 ( i 122 ) ylna kadar o rada
kald.Salk durumu bozulan Necmeddln tgaz. olu es-Said
Hsameddin ( Temrta )'1 Mardln'de brakp Dmak valisi
Tulekin'in kz olan ei ve dier olu Emir emsddevle
Sleyman'la beraber Meyyafark1n'e bal Evselu'lHine'ye
geldi.Orada gnlerce hasta ol.arak kald.Nihayet ayn yln 27
Rama7,an Perembe gOn vefat etlLKans ve olu emsOddevle
Sleyman geceleyin na'n MeyyM~rtkin'e gtrdler.Babu'llm

9 Musul hilcimi Emir Mcvdiid b. Allunekin. Sincar hakimi Tenirek. Emir

Aya b. llgnzi ve Dmak hakimi Tutekin Dmak'a srekli basknl nr dU1.enl.cyip
yama yapn Kuds kral Baudouin'lc snvasmalc Uerc Muharrem 507~azran
Tcnmm:l 113yhnd opl:ndlar.TuekinvcMcvdud 13 Muhmem 507/ 30 HJ1.1ran 1113
:ro Thciyye yrucnlarnda hc;llarla savaa t~t~u lar. R savata hm,:l l ar l~o.7.
guna u!adlar.Esir alnanlar ansnda lcral Boudoun de vard. faka amnmadt .n
silah alnp sc~st brakld. Emir Mcvdd askerlerinin ger! diinUp isiraha etme en~e
i1.in verdi, kendisi ise yakn arkadalar ile kald ve 21 Rebyul evvel/ 5 EylUI 1113 tc
ilkbahara kadar kalmak niyetiyle Dmak'a girdi. Rcbiyul evvel aynda T~ckin ile
beraber cuma namazn klmak Uz.ere camiye gi ttiler. Namau klp Tutekin ile
camiin avlusuna ktklnnda bir bitini M cdiid'tn Ucrine saldrp drt yerinden
h.nr-Tlrfi R:tni ldUrllHlph. kt~ildi.Mevdid.Tutt'kin'in e,inc ;llUrllldU ,e ayn
gOn orada ldll.Cescdi Dmak'ta ehrin e..~ki hakimi Dukak'n trbesinde topraa
verildi.Sonra Badat'a Ebu Hanifo'nin kabrinin yaknna defnedildi ve bilahcre
lsfahan'a gtOrtldO.lbn '/-Esir ,X,495,497.

NECMEDDiN

39

LGAZI

MEYYAFARiKtN VE AMD TAR.irl

38

'ho.n~l\
Huvvc ( Dehllz kaps )'ye geldlklerlnde Jl
1..er1ne olm1.up arkadan bir adama
urarak kale kapsna
doru llcrledller.lsm Kungll ( .)i,;5 olan valiyi a~rdlar.Vall
Kunglt ve llga.znn eski dosllanndan yal blr 7.at kapya
geld ller.El Hatun ve olu emsddevle vaU lle konutular.Bu
mrn zerine vali kapy anca Emlr'ln hasla oldugunu sylcdUer;fakal saray avlusuna glrdlklerlnde Emir ld diye lk
kopardla r. Sabah olunca ehir halk ve askerler saraya geldiler. Emir.ykanp namaz klndktan sonra blr mddet c s.
Sldllll 'de dcfnedlldl, sonra oradan karlp Sultan Kubbesi
'nln dousunda bulunan Mescldu'lEmir 'e gtrQld.Necmeddln llgaz Halcb'I ele geirdiinde Melik Rdvan'n kz
Ferhunda Hatun lle nikah akdi yapm, ancak gerdee girme
den ve yzn dahi grmeden lmlr.Daha sonra Ferhunda
Halun Ue Emir Belek b.Bahram b.Arluk evlcnmlllr. 10
[ emsddevle Sleyman'n ] emsddevle Sleyman
Meyyafarlkin'e Hakim MeyyMartkin'nln idaresini
Olmas 11
ele alp Abdulmellk b.Sabll'
vezir tayn elU ve btn
llert onun uhdeslne verdi. Harpul'u Emlr Belek'len ald ve bu
eh ir lnceye kadar elinde kald. sonra onu Emir Davud
b.Skmen ald.Bu arada emsddevle, Emir Davud'dan Hazza'y ald gb Eren'ln sahibi Hsamddevle'nln alm olduu
Meyyafartln'e bal bir ksm mezralan da kendi topraklarna

Burcu'nda va. olarak brakt, kendisi Lse SOlcymnn l<lalm'n

olu Sullan Kharslan'n k7.yla evlendi.Kad Taceddin Ebf
Salm b.Nub:Ua Malatya'ya gidip gelini ona gelirdi ve Emir
Meyy/lfarlkin'de p;crdete grdl.Necmeddln lt~:\7.1 ldrj!fndr
Mardln'de bulunan es-Said Hsamedclln ( Temrla l oj'.tlu csSahtb ( Necmeddln AJp ) ve Nccmeddtn llp;a7.l'nln l l s:.\medd ln'ln annesiyle cvlcncllrdlt',I 11:lclb ensO'l-hlcMJ Mlan wd
ldl ( ~Al ) lle beraber Mardln'e hakim oldu.
26 Reblyu l a hr 516 l 4 Temmu7. l 122 ) ylnda !<a d
Alarnddln Ebu'I-Hasan Ali b. Yahya b. NuMla -Allah ona
rahmet eylesin - Meyyafarln'de ld. ( lmeden nce l op,tu
Taceddln EbO sam kadla gellnnlll. emscldcvle de ona
hll 'at gtydlrlp izzet ve ikramda bulunarak onu babasnn yertne
tayin etli.Bylece Ebu satm kadtlk grevini lenml oldu.
cmsddevle'nln Mahmud adnda bir olu vard.On u
alleslne llaalten ayrlm. kl yolda ve perl;m va?.lyellc Mardln'de grmtm, fakal akibcllnln ne olduunu bilmiyorum.
Halbuki emsddevle Mil. cesur. gayel ahlakl. altlgan bir emir
ldl. 6 Rama7.an 518 l 16 Ekim 1121 ) Perembe gn lklncll
vakll vefat elti ve na' Mcscldu'l-Emlr 'de babasnn yanna
gmld.Vali Hatulah (. ~
) MeyyM: rlkin'de idareyi
ele ald ve ehir onun hkm altna girdi.

katl.

517 ( 1123 ) ylnda Emiru ' l-cuy el-Efdal Msr'da

b.Ulniler tarafndan ldrld 12emsddevle Sleyman Memlku HalluhAh ( .w. F
)' 13 Meyyafarlkin'dek1 Melik
/O ilgalJ
..nn
. l llmil n
bk../bnu'I-Esir, X, 604
11 il ., . 5 6
ga. n~ 1 rl Rama.an I Kasm 1122 aynda Mcyyaf'irikin'dc lmo
.
01.crn_c .o.fl_u, HUsa_ncddn Tcmurta Mardin kalesini, dier olu Sleyman da

Mcyyafarkn e hakm oldu.Kardei Abdulcebbar b.Artuk'un olu BcdrUddevle

S~eyman da H alep'e idi.Amcazadesi Halcbi alncaya kadar orada kald.Bkz. lbnu'/.
Esr, X, 604.

lbnu'I -Esir Msr'n devlet idaresine hakim ve nOfu1.lu adam Emiru1cuyu el-Efdal b.Bcdru'l-Cemili'nin 23 Rama1.an 515 / 5 Aralk 1121 gOnO
ldUrOldUUnU ifade eder. Bk7. el-Kamil, X, 584.

12

1
"

'
13 Bu ismin Halluhah( L..!, ~

, 1.~, I L;,

) eklinde ya\masnn,

yok.Zannederim bu
olabilir.{Mtercim)

) , ve Hatulhah ( ~

kanaatimi,;cc TUrke'de bir anlam,

ismin imlas Kulu,Mu/u anlamna gelen Kutug,mh

HOsAMEoolN TD'ORTA

-~
HOSAMEDDN ( TEMORTA ) 'lN

iDARESf

'11r.,

, ~ '-.

emsdd evle Sleyman l dnde valJ Halulah.Vczir

Abdlmelik lle beraber Meyy:fartkin'ln idares ini ellhc geirdi.Bunun zertne Hsameddin ( TemOrta ) Meyy:fArikin'e
gelerek ehrin dna karargah kurup Hatulah e yazl .Bu
arada Hsn- Keyfa hAklml Emir Davud b. Skmen de harekete
hazrlaruyordu.Fakat es-Sad Hasameddin nce davranp Halulah 11e yazl.Hatulah ise isteklerini kabul etmesi, ehi r
halk zerinde bir ey deitirmemesi ve Abdlmellk'l vezir
tayn etmesi artyla ehri kendisine tesllm edeceini bildirdi.Bunun ilzerlne Hsameddin valinin isteklerini kabul etti ve
ewal 518 (Kasm 1124)'te ehre glrd.1Abdlmellk'1 vezir
tayin etU.Bylece durum stkrara kavutu ve babasna :Ut her
eye sahip oldu, halka lyUlk etU, haJk da onu sevdi ve saltanata
rakipsiz olarak oturdu. Kardei Emir Ayas ( Ayaz )'n2 eiyle
evlendi.Ayas b. Necmeddln'ln olu Emir ihabeddin de bu
.--kadndand.Hsameddin'ln bu einden Saflyye Hatun adnda
ilk ocuu oldu.Bir mddet sonraErzenu'r-ROm ( Erzurum )
hakimi Emir Gazl'nln kzyla evlendi. gelinMeyyafarikin'e
geldi.Ondan da 520 (1126 ) ylnda es-SAllb Necmeddin Alp,
521 ( 1127 ) ylnda Emir Cemaleddln Serbl , sonra Hedlyye
HAtun ve SamsAmddln Bahram oldular.Hsameddin lkeye.
saltanata ve babasna alt her eye. ayrca Halebe sahip
oldu:ancak Halep bir mddet elinde kaldktan sonra onu ya bir
ey karlnda verdi, veya kendisinden alnd. ya da teslim
etU.Bylece Halep elinden km oldu3. Hsameddin allm.
1 S18 / 1124 ylnda Halepliler dUmanlar na kar ehri korumas iin bir
gece Mardin'de bulunan TemUrafn yanna gidip kendisinden yardm istemiler.
fakat o s.rada Me~yar3:fi~in haki:ni olan kardei Sleyman ldU iin oraya gidip
ehre sahp olmak s tcdnden Halep'ten ziyade Meyyafirikin'in mUllciyeli ile megul
olmutu. 7..ubdeu'f.flaleb. a. 225

2 Ayas ismi yazmada bazen llya.s olarak ta gemektedir.

7,ekJ, yetenekli ve btn lllmlere vakf blrtydl.

Sultan Mahmud lrak'a doru hareket edip Battdat'.
glrmek isteinde h allfc e l - MOstcrld ona mani oldu.Bu yf7..dcn
aralarnda bir ok vuruma cereyan etll.Mstcrld yenildi ve
neyi varsa alnd.Bylece Sultan Hallfc'nln izni olmnk.c;zn
Irak'a girdi. fakat bir mddet sonra aralanncfa iyi bir antlnma
yaptlar.

[Porsuki'nin )
ldilrillmcsl

Porsu ki

519

veya 520'1 yl

balannda M su l C.mllnd c 0/\lllkr

t:un fncfa n kliri'ldO!'; Of! l MC's'<l

Mu sul.Dlyar- Rebia ve dll!er yrelerin vallllf!lnc tnyln ccllldt.G
3 HUsnmeddin TemUrn.nmcn~nn ogu l"lelck h. Ohrnm'n M cnli',
OldUrUlmesindcn sonra 20 Rebiytlihr 518 / 7 M nys 11 '2l nrnnhn :rt lirle!,
gidip ornyn bnyrn~n dikti ve hnlk krncfinc itnntn n~rd. Z7/,/r'/.lfnl,l . Ti. 2:0.
4 Muhtnsnr yn1.mnda b rih R Zilkade 521 / 15 Knsm 1127 olnr:k
zikredilir.
S l bn'l-Esir ve lbnu'l-Adim Musul hnkimi K5simllddevlc Abunkur c\Bursukinin 8 Zilknde 520 / 25 Kasm 1126 ylndn Msut'd bnliniler tarnfrclnn <n:
gOnU camide ldUrldugunu ikrcder.:t-Kini/, X. 633; Zbdctu'/./lalcb, U. 236.
6 Aksunkur el-Bursuki'nin ldllrlllmesinden sonr: oglu lv:eddi n Mes'ud
Sultan Mahmud'a haber gnderi p b:b.~nn idnre cigi Musul ve evresinin viilili~ine
kendi~inin lnyn edilmesini istedi ve Suho.n dn bu is cgini knhl etu.Mes'd cesur ve
kahraman bir emirdi, fak.t Rhbc Kalesini kuaug srada amansz bir hasalga
yakalandvc knleyi aldktan sonra ldU. M es 'ud' nn sonra yerine kUOk k ardei
gci.KUUk YaJiln olmasndan lUril U\keyi Aksunkur'un avl adndaki mcmluku
idare eLi.Olkcyi Porsuki'nin ogluna vermesi hususunda Sull.-u'a eli gnderdi ve bu i
iin ona ok mal vermeyi vnnd elli.avl'nn Sultan'a gnderd ii eliler K:d
BnhiUddin Ebu'\.Hasan Ali b.Kas m e-ehri1.ri ve Porsuki'nin Emir-i Haci b'i
Sal:huddin Muhammed idi Ancak eliler av l'dan korkukl:r iin onun emirlerine
uymak istemiyorlard.Bu sebcblc Salahaddin ile Aabcg lmaadeddin'in Musut'd:ki
naibi olan N:siruddin rum ( ak:r ) bir :raya geldilcr.Nasiruddin l n5dedtlin
Zcnfi'nin vli tayin edilmesi husu~unda Salnhaddi'i ve Kad Ba!aUddin'i iknn elli.Bu
durumu Sultan'a aretrnesi in vezir Enirvan b.Halid'in sarayna gittiler ve ona
Aksunkur el-Bursuki'nin ldUrOlmesindcn sonra H allorn slam beldelerini ele
geirme hrslarnn arAn, hrnU l Oo~ yta olM ocugun ise Ulkeyl koruyacak
durumda olmadgn. kahraman.yigi..cesur ve ileri grlllU birinin vali L,yin edilmesini
istediklerini.bunu sylemiyeyi bir va.i fc bildiklerini, aksi halde vebal allna girmi
olacaklarn sylediler.vezir onlann bu isteklerini Sula'a arzcli. Sultan ise durumu
uygun buldu ve onlarla kimin tayin edilmesi hususunda isi:re etti.Onlar da
aralarnda madeddin Zengi'nin de bulundugu bir ka ki iden bahse ilcr, Sultan,
Zengi'nin kabiliyetli bir emir olduunu bildii iin onu vii.Ji tayin etmeyi kabl

HOSAMEDDiN TEMRTA

Kadt BahadcUn ( Ebu'l-Hasan Ali b.el-Kasn1) e-ehrtz

b.Naslruddln akar ve Salahaddln (Muhammed) el-Yagsiya.n
lr araya geldUer,yanlanna kymetli hediyeler alp Sultan Mah~1Ud'un hlzmellnde bulunmak ve Musul'da emirllln Porsd'nln olu Mes'Od'a vertlmest iin Badat'a gtttUer. ehre ula0klannda meseleyi kendi aralannda tarttp Bu bfr ocuktur,
t altltk yapamaz.belki de lkeye idare edecek sorumlulugu
_':yamaz.bunun vebal( Lse btze ok agtr gelir. dediler.Bunun
uzerine o ylda Badat ahnesl olan Kasimu'd-devle Ataleg
2 engt b.Aksunkur lle grmeye karar verdUer.Netlcede kendi
1
~tekleri dorultusunda lkenln btn dini ve yarg ilerini
E\ahauddin (ehrl7.0ri)'ye.asay ve askeri ileri Salahuddin (
Yagslyan )'a, uygun grdego kimseleri tayin etmesi iin Musul
ve btn lkenin ldareslnl Naslruddtn akar'a vermesi artyla
anlamaya karar verdller.Zengt ise bu hususta ortlarla anlat
ve durum onlarn lehine olarak ara larnda kararlatnld;sonra
beraberlerinde getirdikleri hediyelerle Sullan'a,yardmclanna
,halife ve yaknlanna hizmette bulundular. Sultandan (len
Aksunkur el-Porsuki'nin yerine olu) Zengi'nln gemesini istediler. 7 Bunun zerine Sultan steklerlnl kabul etti.oullan
,Alp Arslan ve el-Hafacl'yl Zengl'ye teslim elli. Bylece Zengl
Jdslnln Atabegugn alm oldu.Sultan'm bu iki ocuundan
dolay Musut ona verildi.Bundan sonra Atabeg Zenl Musul'a
gllU, 522(1128) ylnn balarnda Musul'a ve lkeye sahip
ldu8
o
rl

;i .lbnu1-Esir. X.643: Zubdeu'l-Halcb. D. 236: Vafoyau'l-a'yan. r. 243

7 lbnu'J.farak Porsuki'nin lUmOndcn sonra yerine olu Mcs'ud'un gemesi
. j n yukand ikrctii kiilerden ol~an bir heyetin Sultan'a gittiini ve ondan sonraki
1
\urumu lcaydetmektedir.Halbuki dipnot 6 dan da anlalac:aA gibi lbnu'l-Esir
dorsukinin lOmUndcn sonra otlu Mes'ud'un vali oldutunu ve onun da lUmOnden
P;onra lcUUk kardeinin yerine gctilini ve dipnotla zikrelliimi dier hadiseyi

Nuruddcvle Belek 522

Surlye'de Menbc
kuatrken blr ok isabet ederek
ldrld.Bu nun 7.erlne ( Hsn-I<eyfa h.'\klml Rknddevlc
)Emlr oavud Palu. Ma7,glrd ve evresinin h:\klml oldu.Emir
Belek ise bu yreleri Emir ubuk'un oJ!ullnrnnn nlm l.
lmnden sonra geride sadece ( ROknckkvlc ) O:\vd'
olu Fahreddin Kara Arslan ile evli lek bir k7. ocut! brnk

[ Nuruddevle Belek'ln ]
ldilriilmeel

( 128)

ylnda

t9

[ Tutekln'ln ]
Alabcg Tulckln 523 1 1123 ) ylntla
lUmil
Dmak'da OldO.Otlu TtcO ' I -Mfluk Orf
Dunak ve evresine tayin edildi. o

Isfahan hfklml Su itan

[ Sultan Mahmud'un lm ]
Mahmud 5 evval 524 (l 1
ve
_ Eyll 1129) gn Isfahan
eitli Olaylar
nnde ld. 11 Ayn tarihte
9 Halep hakimi Belek b. bahram Safer 51~/MarlNisan 1124. arihi~de
Menbic hakimi Emir Hassfu cl-13:albekki'yi tevkir eti .. ayrca Mcnbc Uzcrmc
yUrUyUp oray zapeui. daha sonra kaleyi_ ~atll i~e de kale al.n_a.mad. Ru arada
H:llar ynklanca bir ksm kuvvetlcrm kalcy muhnraa n orada bra~~p
kendisi Hallarn Uzcrine yUrUdU ve onl ar b01.guna urat,sonra. Menbc e
diindU. Bu srada kaleden atlan bir okla vurulup ldUrtldU. Amcaadcs T~murtll.!j
h. llga1.i de yannda bulunuyordru. Ccm1.esini Haleb'e gtUrdU ve 20 Rc~Ulcvvel
518 [7 Mays 11 24'e Haleb'i eslim ald. Menbic kuatma.~ sona erd ve~ale
hakimi Hassan yerine dndU. TcmUrta ise Halcp'tc vekilini brakp Mardn'c
dndU.tbu'l-Esir, X. 619; Zubdeu'I-Halcb,D. 219.
10 8 Safer 522 / 12 ubat 1129 gUnU Dmak hakimi Atabcg Tu:ckin ld.
IUmUndcn sonr va.~iycli U-rin~ bllyUk o~lu TcUlmlllk BrU yerine gei. /b,w '/ .
Esir,X.652

11 Sultan Malmud b. Sultan Muhammed 522 evval / 1130 A~ustos-Ey!UI

8 el-Kamil ve vafoyitu1-a'yan'da Hafcci isminin Alp Arslan'n digcr bir ad

aynda Hcmcdan'da ldU.Vczir Ebu'I-Kasm ve Alabcg Abun;ur cl-Ahmedili'nin

iuifokyla olu Melik Davud tahta kan\d.Sulnn Mahmud'un lOmU Uerine Sultan
Senccr el-Cibal blgesine, sonra Rey'e, oradan da Hcmedan'a ;itiinde yannda

N_cmhah' yetilimesi iin ona teslim etliini.bu yOzden Zcngi'yc Atabc denildiini
Fkrcdcr.blo.. el-Kcimil, XllOI; Vafeytu'f.a'yn, 1.365; Tiirihu Devleti Beni

k:\rdci Muhammcd'in olu Melik Tuu! da bulunuyordu.te yand:n Sultan Mcs'ud.

halifo cl-MUscrid. Karac.- es-Saki ,e Sclukah sava;m ak iin Suhan Senccr'e doru
ilerlediler.Yaplan savata Su ilan Mcs'ud ve arartarlar yenildi.Sultan Mesud'u
aAr. nce kucaklayp pU sonra da yapt harekecn UrU aarlad.Melik

!nlamakadr.

lduu ilcredilcr. ancak lbu'l-&ir Tarih Devleti Beni Atabc isimli eserinde Zcngi
0.1usul'a girdiinde Sultan Mahrnud'un. iki olu Alp Arslan ve Haflkl diye bilinen
7.labek.11.328.

/o

HS\MEDDN TEMRTA

\ 5

Vezir el-Mezdek~ni ve Bahram el-BMnJyye de ldrld.Her

ikisi de Dmak'a defnedlld.12 Sultan Mahmud'un lmn
den sonra kardei Sultan Turu l Bey sallanata oturdu ve iki
yl ka ld .527 ( 11 32 ) yl nn balannda lm zerine yelne
kardei Sultan Mes'ud geti. 13

bulunup fakat kale alndnda Mus ul'a ~etrdlklerl ve s ;ncln

Musul'da olan bir o;lu vnrdr.Slt an TuJ!nl cta f!c-rtdc .\~l:m
ah adnda bir oul brakt . onun annesi u anda lsfah,111.
Hemed.ln. Azerbaycan ve Arrcln'dan Cen7,e l Gence ) ehri ve
cmkur'a kadar olan yerle ri n sulta n olan Emir ltclenl7,' ln

Sultan Muhammed (ldOndc) geride bir ok evlat

brakt. Bunla rdan bazlar Sultan Mahmud -kl saltanata
rakipsiz oturdu-. Turul De.Sultan SOleymannh ,Mes'ud
.Selukah ve BehrAmah'tr.Rlvayele gre Sultan Mahmud, en
byk olu D avud'u halefl yapt.Davud Azerbaycnn'a haklm
oldu, fa k a t 539 ( 1144 ) ylnda Tcbrtz'de arnn ortasnda
ba tnil er tarafndan ldrld ve oraya defnedlldl.14 Sultan
Ma hmud'u n ( dier oullarndan ) Muhammedah. amcas
Mes'ud'dan sonra saltanata geti ve amcasnn kzyla evlendi.Karde i M e llkah amcasnn salnda onunla beraber
orduda bulundu ve Huzlstan'a hakim oldu.Sultan Mahmud'un
dier oullan Alp Arslan ve Haf.!ci Musul'da Atabeg Zenginin
yannda ldller.tklsl de orada ldrld .Sultan Sencer'ln kzn
d a n olma GOher (Gevher ? ) Hatun adnda btr kz ~e yaklak
557 ( 1161 ) ylna kadar yaad. Sul tan Mahmud'un karde
lerinden Sleymanah geriye ocuk brakmadan ld.Seluk-

cldlr.16

ah'a gellnce. onun Tekrlt kalesinde Mes'ud Bilal'nl 5 yannda

Tugrul'u aha kard; fakat iki yl sonra 527 I l 132-33'de Sullan Mes'ud kardei
Tugrul'u malup edip tahta onrmutur./bru'/-Esi,, 10,676,681,686
l2 Atabeg Tutekin ve olu TiicUlmOlk BrO'nn veziri Eb Ali Tahir b.
Sa'd el-Mczdckani 520 / 1126 ylnda bir lsmaili daisi Behram ile i birlii yapp ona
yardm etti.Bu yz.den Behram'n ktUIUU yaygnlat ve durumu kuvvelendi.Dmak
halkndan korktuu iin Tutekin'den Manyas kalesini istedi ve adamlaryla oraya
yerleti.Fakat 522 / 1128 ylnda ldOrOlmesi Uerine yerine lsmail adnda biri geti.
el-Me1..dekani 523 / l 128 ylnda hallara haber gnderip Dmak' kendilerine teslim
edeceini bildirdi ve bir cuma gOnll iin randevulatlar.el-Mez.deklini bir taraftan da
lsmiililcrle grOO, o gOn eamiin kaplarn tuhp darya kimseyi karmamalarn
syledi.Bu durumdan haberdar olm TicUlmotk Brt IS Ramazan 523 / l EylOI
1129' da el-Mculckini'yi yanna atrtp ldrd ve ban kale kapsna ast. ehir
halkna da bitlnnerin ldOrUlmesini emreui ve ok sayda batini ldUrOldO.fbnu'IEsir, X. 632. 656
13
lbnu'I-Esir TuArul Bcy'in 529 / 1134 ylnda ldOOnU zik.rcder.Rkz. elKamil. XI. 19
14
lbnu'l-Kala.nisi Sul.an Davud'un Ramazan 538 / Mart- Nisan l 143'tc
ldUnO ikrcdcr.Bkz. leyi TariJ Dma)c. s. 277.
1S Mes'ud Bilal 541 I 1146 yloda Sullan Mes'ud tarafndan Badat

524 ( 11 29)

ylnda

I-lsnmedclln ( TC'mfrln l

(l

l ~

l<cyrr cmr ) Oav<l D:\rt\ nlldnk Scrcc lu!C'~l <l r At.lt!

Zeng ararndan matlp cdtdllcr. 1 7

( Kl Arslan'n Kz ) I<l /\rslnn'n kz S:'lclc lla!m 521

Sa'ldc Hatun'un lUmU ( 129 ) ylndn Mcyy:'\ft\rlkln'clc Cldii
ve (Sultnn) Kubbcsl'ndc
bnbnsnn
yanna dcfnedlldl. Annesi Atc Hnlun Emir RiJknddevleDr"
vud' un eiydi.Bir mddet sonra Emir Rknctdcvlc D,'h'ud'u
damad olan kardei Sultan Turutl S sn- l<eyrtctnn Mcyy.'
fartkin'e geldi.( Sultan) Kubbcs'nde ikamet elli ve m erhume nln mal varln teslim ald.
( el-Amir Blahkllmlllah'n
lm

525 {1130 l ylnda Msr

Halifesi el- Amr Blahkarnillah

hncligine nn ve ayn 1.runnd Telcri hakimi olan biridir.llkz. lbu'l-E.tfr,

XI.

118,133.161. 189.1 95.

16 Aabeg ll<kni1.
balangta Sultan Mahmud'un veziri Kemal esSmeyremi'nin memlku idi.Sultan Mes'ud sultan olunca onu cr-Ra.niye'ye vali tayin
etti.Sonralan Azerbaycan'n ogunu, el-Ciblil'i, Hemedlin ve dier yerleri, lsfahnn.
Rey ve civanndaki yerleri hakimi yeli altna ald.Oulluu '\rsl~nh b. Turul ad.na
hutbe okuttu.lkenin snrln Tinis'en Kirman'a kadar gcnl cuSultan Arslanah n
onun yannda hi bir hkm yoktu.lbnu'l-Esr'e gre 568 / l l 72'de llemedan'da. lbnu
Hallikin'a gre ise 570 / \ t7d'te Nahvan'da lmOOr.Bk. el-Kmil, XI. 388;
Vafeyu'l-a'yii , V, 208.
17 Mardin hakimi Hsameddin TemOrta b.l lga.i ile Hsn- Keyfa hakimi
RUknUddevle Diivud'un kendisi hakknda iyi dUnmcdiktcrini renen \t~hc~ :ngi.
Mardin ile Nusaybin arsnd bulunan Serci Uzcrinc yUrUyUp oray kuatt ve eln
ele gcirdi.RUknUddevlc yenilince Cezi rcu ibn Oner'e yllrdU ve oray
yamalad.Aabe Zengi. Diivud'un beldesine girmek istedi ise de yol boyunca
dalann sarp olmas sebebiyle va. geti; fakat Dara'ya girip ory zapdeui. lbu.
Esir.X.664
18 Bu. Turul b.Kl Arslan b.Mclikah b.Kl Arslan b.Sleyman
Kualm'r.

HO'sAMEDDiN TEMRTA

blr erkek ocuu olmadanld~ancak geride sadece hamJJe blr

kadn brakt. 19

el-HAC.z

Ayn yJda Sultan Sencer. Zcngl'ye bask yaparak Obeys'I

serbest brakmasn emretti. O da onu serbest brakt. fakat
Sultan Mes'ud onu ldrd. 20

Bir rivayete gre Abdlmecid el-Muslansr' n otdur.01

ger bfr rivayete gre se Abdlmecid. el-Muslan srr' n olu
Ebu'l-Kasunel-Musla'ln'in oludur.Yine bir baka rtvaycle gre
de Abdlmecid , el-Mustansr'n el-Musta'ln'den baka bir
oludur .Ancak el-HaJz Lidinlllah hllMete geli ve hnlk ona
bey'atte bulundu.Bylece el-Musta'li ve ocuklnr lnrnfndan
vellahd konusundaki yazl nas da ortadan kalkm oldu ki
lsmaUUertn de gr bu do~rultudadr.Msrllarda ya7.l va~
yclle vellahd tayin clmc onlnrdnn blr t~l ol a ak rl-M~
tansr'd an Nl7..-ra. halla gnm1.e kadnr devam elmi. nnc-nk
onlardan hi biri dogru gre sahip clel!lldlr.el - llMz hllMcll c
kald, mlkn ve makamn salamlatrd. l lllffcl. llz.Peygambcr'ln Abbas h nkkndak : Sen kflmctc kcdo r l cl
mmeUmden olan meliklerin babassn 2 h adlsle lsttn..clc
hilafet Abbas o~ullanna l'\llll.Bu konud.1 Msr halk ve l smf\llilcr b.1tl lllkad zeredirler. nk bunu ancak maksnll ,e
hevl.percst klller sylerler. Halbuki imam ve hllMel sadccr
Badad'takl Abbas lllcsindendlr.
525 ( 130 ) ylnda Emir Oi'\vud Es'ard. Bahmud ve
Batasa'ya hakim oldu.

526 ( 1131 ) ylnda Ahlat gemllerl Kostantnlyye

denJzlnde batl ve Ahlathlardan bir gurup bouldu.Ayn tarihte
Fenek haklrni NOruddevle ld. Yerine olu Ebu Nasr tayin
oldu ve yine ayn ylda ( Hsn-Keyfa hakimi ) Emir Davud FaUs
Kalesi lle Bausay teslim ald.
[

Msr Halknn Hilafet Mesele- J

sinde htllAfa Dmesi

Rivayete gre Msr halk

hllafet konusunda ihtilafa d-

p: Bu .ilede halife lmedert

nce ya.lt olarak tmametln kendisinde oldugunu bildiren
mutlaka bir erkek ocuk brakrd, fakat Halife el-Amir
Biahkdmilldh lmeden nce h.mtle bir kadn dthda ne bir
erkek cocucuk ne de yru,:l blr vnslyel brakmtr dedler.. Bunun
zerine halk: Dogacak ocuk oglan olabilir diyerek cenine yazl

vasiyetle bulunmann caiz olduunu sylediler ve c~nlnfn dogmasn beklediler.Fakat cenin kz douncatelmrihlllafa dt
ler: 525 ( 1130 )ylnn sonlarnda el-Mustansr'n ocuklanndan ismi Abdlmecid, knyesi Ebu'I-MeymO.n, lakab ise
l9 Msr Fatmi halifesi el-Amir Biahkamillah Ebu Ali el-Alevi 2 Zilkade
524 / 7 Ekim 1129 gUnU Banilcr tarafndan ldrUldU.ldUUnde hi bir olu yoktu.
bu yOden yerine amca.adcsi cl-Meymn Abdlmecid b. Emir Ebu'l-Kasm b. el~lusansr Billah geti, fakat kendisine hafe olarak bi'a edilmedi. O sadece elAmir'in kars ocuk douruncaya kadar devlet ilerini vckalccn yrUtccek,ayct
kadn bir erkek ocuk dourursa o haliifc olacak, el-Meymun da onun naibi
obcak./bw'/.l;.sir, X, 664.

o DUbcys b. Sadaka Suriye'cki Serhad kalesinden ald bir davc Uz.erine

lrnk'tan Suriyeye hareket ci, fakatDmak yresinde yolunu ~np Kclb kabilesine
konuk oldu.Faka! onlar DUhcys'i yakalayp Dmak hakimi Tacnlmlk Broyc
gOrdOlcr,O da hapscui.Ru durumu haber alan Aabeg Zengi, aleyhinde konuup
kfreden OUbcys'i kendisine tc.~lim emcsi iin BrU'yc haber gnderdi.Teslim ellii
takdirde olunu ve yannda bulunan esir emirleri serbest brakacan bildirdi.Aksi
takdirde Dma.ka yUrUyUp ~chri muhasara ve thrip cdcecini haber vcrdi.Brtl bu
iMei kabul ei.Atabcg de Br0nun olu Scvinc'i ve emirleri serbest brakt.DObcys
ldUrUlcccine kesin g:Uyle bakyordu. fakat Atabcg onun dUUndOUnUn tam ersini
yapp ona iyi davrand. /bnut-Esir . X, 668.

lldtnlllAh olan birisini hallfe olma~, iin

~.mytlnn

kardlar.

( Temrta ve DAvud'un )

524 ( 1129 ) ylnda Alabe

Zengl'ye Yenilmeleri ZcnglHsa.mcddin (Temrta) ve Emir
Davud He Serce'de muharebeye tutuup onlan yendl. Temrta ve Davud Dara'ya sndlar: Atabc se Surlye'ye gtt . Hama ve evresi ile Hms' ele geirerek
Dmak'a yneldi.Oradan Dbeys'I tutuklu olarak alp Musul'a
dnd.
( el -Msterld'ln Musul ]
Hallfe el -Msterd 526 (
'zerine Yrmesi l 131) ylRamv.an(Ternmu1.Aguslos)
aynda Musul zerine yrd. orada
karargah kurup ehri bir rnOddel kuatl.O srada Musul'da
vali olarak Nfsruddln akar bulunuyordu.ehrin evresine
l l Hadis kitaplarnda bu hadisi bulamadk.

HOsAMEDDN TEMRTA
hendek kazarak onu muhkemJetrdl.Hallfe onlarla vuruup
ehre bask yaptysa da maksadna ulaamadan 29 ZUkade r

Ekim )'de Badal'tan dnd. 22

. 527 ( 1132) ytlnda Vezir Abdlmelik McyyM.lrlkin'dc Ol~Amld'de mtevelli olarak bulunan en-Nash Ali b. Ahmed elAmidi Divan nazrlna tayin edildi.Daha nce Amld'dc mtevelli iken Meyyldddin b. Nisan onu yakalayp otu:: bin
dinarn alm ve kendisi onun yerine gcmltl.Burtun zerine
en-N.lsh el-Amidi olu Ebo Nasr en-Ncmre'yl Amd'de r ehin
brakp Meyyafartkln'e gelmi, vezir Abdlmelik kendisi lnceye kadar ona vakf Jlerlnl vcrmJ. ( yukarda zlkredHdli gibi)
lmnden sonra da Divan nazrlna tayn edllmJU.
528 ( 1 133 ) ylnda el-Meyyld Ebu'l-Hasan b.Muhtr
Cezre'den MeyyMartkln'e geldi. fakat daha nce vezir Abdlmelik onu yakalayp cezalandrm, bir ok maln alm. o da
Cezir e'ye gitmi. vezirin lm zerine tekrar Meyyafarlkin'e
dnm, Emir ( Hsameddin Timurta )'la grm ve Emir
onu kardel Ebu sa'ld en-Nash'la beraber MeyyMarkin'dekJ
DMinu'l-lstifa ( Maliye Divan )'na tayin etmit.
Irak halkndan olan erefddln Habei Ebo TAiib b.
Habei 528 (1133 ) ylnn sonunda es-Sa'td Hsameddln'in
hizmetine grdJ ve Emlr'in yannda en gzel bir ekllde ar
land.Habei daha nce Hama'da Selahaddin Muhammed elYAsyAn'n hizmetinde bulunuyordu.Selahaddin onu yaka22
.

Atabcg ~~i'nin Bada

Uerinc yUrtrncsinden sonra Halife cl-Muscrid

Bllih, ~yh Bahacddn Ebu'lFUth adndaki bir eliyi iinde ok sert ifadeler
bulunan br mektupla Atabcg Zengi'ye gndermiti.Zengi eliyi tutuklayp hakarette
buJu~~~ ve ok ktU davranmt.Bunu duyan Halife. Sultan Mes'ud'a eli gnderip
~ng. ~~ Y~p~~ru anlatm ve kendisini Musul zerine yrmek, ehri kuatmak
stcdgn bldrmo~lece aban/Haziran 1132 ayna k:d:r bekledikten sonral5-

aban 527 I 21 Hazra~ 1.132 ylnda ~usul'a hareket etmiti.Halife Musul'a

Y~k!an.c~ A_.a~eg Zeng br .g~p _askeryle ehirden ayrlm, fakat bir ksm
brlk!erru nab. Musul kalcsnn dzdan ve devletinin gl simas Nasruddin
akr. la orada brakm ve onlara ehri mdafaa etmrlcrini emretmiti.Halife Musul
nlernde .kar~g~ ~rduktan sonra 20 Ramazan 527 / 25 Temmuz l 132'de ehri
kuat~ ve .crdckl~n slotrd.At.abeg ise Sincar'a gitmi ve her gece ordugaha gidip

cnak ikm~IL.ne man oluyordu.Mu~ul'u yaklak O ay muhasara eden HaJifo bir net.ice
alamad~ n kuatmay kaldnp Bagdat'a dnd.Bunun sebebinin Sultan Mes'ud'dan
g~lcn .b_r hat><;r ve~a Sultan Mcs'ud'un Badat Uzerine yrme niyetinin olduu da
kredlr lbnu 1-Esr, Xl. 5-6.

'19

!ayp cC?.alandnnl.ylckl onu bir kpekle bat:layp lulum

iine koymu. kpcJe vurduka kpek on lrmnltyor vr
snyordu. Bylece kpein ba adnmn b:c:kl:r nr:~na
dnceye ve adam o nn botta7.n s kp lcl1n1nceyr knci.r
tulumun ierisinde dvmeye dcv:m elml.kpt'l'!ln li'mi i'1r
rlnc Habei serbest braklm ve Ca'brr l<nlc!'ll'nr !'11/!tl .
Bir mddet ( kale l:lklml ) N ec m"ddrvlc Mf\llk h . S:'llm h .
M:lllk'Jn yannda kaldktan sonra 529 ( 113'1 ) ylnn b;ml;
Mardln'e geldi ve Hsameddin Tcmrtn'n ynnncln knld. Emir
onu ve1,arete tayn elti.Bylece o. devlet kademesinde hi
kimsenin ul a:mayaca bir mevkiye sahip oldu.I<allplcrtn ve
maliye erbabnn hesabna e l k oyup onlara zulm ve istediini
kabul elllrrnek tln en zor yollar seip u ygu luyordu.Meyy~fclrtktn'e geldiinde e l-MOcyyld Ebu 'l-Hasan el-cezlreye dnd
Bu arada Habei en-N~sh ( el-Amid[ ) ve ol!lunu lutuklny p
mallarn msadere etti.en-Nasn Meyya.Iarikin'de ld.Habei
ojtlunun grevine son verdW iin o da Amld'e ,:!illi.Habei iki
yldr tutuklu bulu n an el-Amid Ebu Tahr b. el-Mullc~u
serbest brakarak Meyyafartkin'e tay n elti.
Ayn ylda ( 528 / 133 i el-Mclllkeyn Ebu-Berek:U Fehr
el-Harn'.'n2 3 .Harran'dak amcasnn oluyla olan bir anla
mazlk yznden MardJn'e gelmi ve Hsameddln'Jn yannda
misafir olarak kalmtr.

( Halife el-Msterld'ln Sultan )

Ha llfe el-Msterid 528
Mes'ud'la Savamak fizere veya aban 529 ( MaysHemedan'a Girmesi ve Yenlllp 1-Iazlran ( 1135 ) t a rihinde
Esir Dmesi
Badat'lan kp askerleri et
raf yama eder ek Hemedan
kapsndan Ce b e l-{ Behistu n 'a yakn Ddy- Merk denen
yerde Sultan Mes'ud'la karlat.le yandan Sultan malyellndekl askerleriyle birlikte Harput hak1mnn de bulunduu
byk bir ordu hazrlad. aynca amcas Sultan Sencer de
byk bir askeri k uvvet gn derdi.Bylece lk1 ordu karla
t.Halife yenJJdi. kendisi ve Uert gelen devlet adamJannn hepsi

23

Bu isim muhtasar yazmada

gemektedir.

el-Melcir ve

lbn Ebi'I-Fehm olarak

Htls\MEDDN TEMRTA

esir edUdl. 24
534 ( l 139 l ylnda Badad'a glltlmde es-Said Ebo
Abdu llah Mu hammed b.Abdulkerlm el-Anbar - Allah ona
rahmel eylesin -'ye cl -Mslerl d'ln d urumu, savala olup bilenleri ve e l-Muklefi'ntn hllMele ge t rtl1l hakknda soru
sordum.Bunun zerine o - Allah kendisinden raz olsun - yle
dedi:
" Sultan ile Halife arasndaki olaylar Sultan Mahmud
zamannda uuku bulmutu, nk Halife Sultan'a kar$ harekete
gemi ue Sulta n onu Lki defa yenmitLMes'ud sallanata geLrtce
hklimranlgn l rak'a kadar uzatp halife ve mlkn tehdit
etmeye ba lad, bunun lzertne aralarnda gerglnllk kt, elMstertd ordu ha.zrlay p kar koymaya karar uerdi ue bu
husus ta by k gayret sarfetLl.Bir gn vezir erefeddin ezzeynebi Ali b. Tarr.d. ben ve HazLrteddr Kemdleddin b. Talha
HaLife'nin huzu runa gitmeyi kararlatrdk. Daha nce Halife,
Sultan'n adamlam Irak dan tkann. ortaya kan hakszlklar
nlemek ve lkede skuneti saglamak iin Hazinedar Kem.ledd in'i Sul tan 'n Bagdad'taki saraynda grevlendirmiti. O gn
24

_Sul~ Mes:ud kardei Turul'un lUmUnden sonra Hemcdan'a gidip oray

zapte~mes U~erne br grup emir kardeinden ayrld .Bunlar nrnsnda lJaranku,

Badar.Kzl Ahur, A bdurrahman b. Togayrck. ve dier ba. emirler vard.Daha

s~nra ~bey~ b.S_BC_l~a ~ ?nlr katld.Emirler Halifc'yc haber gnderip hi1.meine

g~ck stedklern bldrdlcr.Bunun Oerinc Halife, ScdidUddevleb.el-Anbiiri'yi bu

cmrlcr~ yatlm. ve gelmelerini isteyen bir mektupla onlara eli orarak
gnderd .Reeep I !:"san-Mays 1135 aynda Badad'a varan emirleri Halife ok iyi
kar'.lad, onlara h aller, annaanlar ve cn,ak verdi. Ru arad: Ra~dal't: Sullan
Me~ ud adna okunmakta olan hutbe de kesildi. ylece kendisini ;UlU hisseden
Halfc 20 Recep/ 6 Mays 1135 Lrihinde Sultan Mcs'ud'la savamak Uzerc harekete
gemeye karar verdi. ncU birliklerini HUlvan'a gnderdi. onlar oray
yamaladlar.Daha so~a 8 aban / 24 M ay s 1135 Larihinde 1-falire de yola
kt.Y~lak o~be bn s~~ari olan Halifc'nin a.~kcrlcrinden ou svp ginilcr,
yannda. se ~ bn kadar k kald. Alabc Zengi'ye haber gnderdi ise de yardma
gelmed.Halfc ~Ay-1 Merc'e kadar ilerleyerek askerlerini sava ni1amna
sok~.Sulan Mesud ~O .R~aza / 24 Haziran 1135 tarihinde Dfiy-1 Merc'de onlann
01cr.ne saldrd.Halrc nn yannda bulunan emirler ise giliee Sultan tarafna
gctlcr:Bu !avata Halife ile birlikle pek ok adam. ve1.ir ercfOddin Ali b.Tarra<l czZcyncb. Kad 1 KudiiL H11incdir lbn Talha. lbnOl-Anbiri ve di;cr ileri gelenler esir
alnp Serclhan ~ alesi'nc g111rUldO.Sulan Me~'ud Bayaba'y Ba~dad'a hne (ahne)
olarak gnde~d ve _B~dad'a vardnda Halifc'nin bUtUn mal varlna el
koy~u .. s~. se Halfe y de yanna alarak Melik Davud ile ~avamak Uzere
Mcraga ya g. lbn'/ Esir .Xl. 24

51

huzura gtrdl!)(m tzde ve.lr erefC'ddln llal lfe' c : Efcn<ilnfz.

kulunuzun arzuhalde bulunmasna m isaade edennt.c;lntz ?

dedL Halife : Syle . dedL Vezir : Nere!IC glcllorsunt7.. klnc
s rttnlZt dayayacaksnz. kime s{)nacak ve kime kar$ zq(c
ka.zanacaksnz? Bagdal'Laki makammt7. daha saygn. hi
kimse btze gz dikmez.rak blgesi de btze yeterlrdlr.inki
Hseylrt b. Ali fraka hareke( ewgnde bana gelenler geldl:
ayeL Mekke'de kalsayd hi ktmse ona kar koymayacakt"dc
dLBunun tlzertne Halife bana:Sen ne dersin kallp ? dedi.Den de
: Efendtmtz karar hilafet makammndur. ancak uezrn griii
dogrudur, bize kimse dokunmnz. keke Irak cltmt7.de kal~n.
dcdtm. Halife sonra 1l aztncdclr'a dnerek : Sen ne dersin vekil ?
dedl. Vekil : Efendtmtzin gr grmdr. dedi.Zaten
Haztned.r onu bu savaa tevik ctmttt. Ncttccrlc cHf tislcrsl<I :
lm kamlmaz se daha nttn saklanp korkaka lecckstr
25 . ( beylint okuyarak seferekarar verdt ). Sonra Halife hazrlk
yapp asker topladLDa/a nce 'rork emirlerinden bir guruba bol
miktarda mal vererek kendi htzme tne almtl.Neticede hep
beraber sefere etkltk. Hemedan'a yakla.tt)m.ula Su/lan Mes'uci
beze kar yrd, Lk{ ordu Cebel-l BehLstn yaknndaki Dyi.
M erk denen yerde kar lat. asker sava vaztetl alp vuru
maya geecet)i srada ordumuzdaki btn emir ve 'rorkler Sultan
tarafna getiler.Bylece Halife tarafnda olanlar yenildiler. As kerler yagmalad. Halife. devlet arkan. vezir. ben. Hazinedar te
Alevilerin nakibl yakalanp Rey ve KazuLrt yaknndakt Sercihan
Kalesi'ne gtrldk " ki 549 ( 1154 ) ylnda Rcy'e yolcu luk
ya plmda

o k aleyi yksek b ir dan zerinde parla rken

uzaktan grdm .

[el-Msterld'ln ldrlmesi ve ]

Sultan Mes'ud. el-Mslera larak Azerbaycanda dolal . Meragaya gelclll nde

orada kona kl ad. M lhld lerden
(S:Hlnllerden ? l kii h a l lfen n ad rna girerek on u ve
onu nla berber n amaz k l a n tbn SOkeyne adnda blr adam 16
Zilkade 529 ( 29 Temmuz 1135) yl Perembe gn ldrer-RAld Bll14h'n

HllAfetl

ld'I yanna

s Bu beyi el-MOenebbi'ye aiuir.Bh.Divin.s.

52
26
dler.
Onun hilafeti on yedi yl yedi ay iki gn srmt.
Badat'ta brakt olu EbOCa'fer el-MasCr er-Raid Blllah'
veli ahd tayin etmst27
e l -Msterld'ln ldrlmesi haberi Bagdat'a ulanca halk
hllMet iin er-Raid'e bey'atla bulundu.Sylendiine gre Sultan Sencer. Sultan Mes'ud'a haUfenn ldrlmesn emretmi,
yine bir rivayete gre Sultan Mcs'ud. halifeyi OldOrmek iin
amcas Sultan Sencer'fn J.znini istemi, o da izin vermi. bunun
zerine m lhldler tertip edilmi, onlard da hallfenln adrna
girip onu l drmler. cenazesi ise Mer~ga ehrlhe defned llmlst .

[ Dbeysb.Sadak.a'nn ]
ldiiriilmesl

HallfTe el-Msterld tutsak

edildiinde Seyfddevie Sadaka
b.Mezld, Sultan Mes'ud'la bera- ,
ber orduda bulunuyordu.Bir mddet sonra Sultah Mes'ud
Tebrl7.. kapsna oru hareket elti.At srtncf:l bir ka ~On geirdikten sonra TebrJ.z'e ulat ve orada gnlerce kald. Bu arada
Seyfddevle Dbeys Sultan'n huzuruna girdi ve Sultan onun
boynunu vurdurdu.Sultan blr mddet orada kald, daha sonra
DObeys'ln kzyla evlendi. Kzn annesi eref Ha.tun.Amiduddevle b.Cheyr'1n ei ve Nizfimlmlk'n de kz Zbeyde'den olma ldJ.Dbeys'ln na' Mardln'e, ei Gher H.'ltun'un
yan n a gtrld, e hl tllk'te Necmeddln tgazl'nin yannda
26
GUnUn Perembe olmas iin ayn J 7 Zilkade olmas gerekir. ayrca
muhtasar y111.mada bu tarih 26 Zilkade olarak zikredilmitir.
27
Halife el-MOsterid yakalannca Sultan Mes'ud onu bir adra koydu ve
mu~a~azas iin grevliler tayn etti.ayrca hi:uneti gerei olan hususlar da yerine
getrd.Suhan Mes"ud, aralarnda anlama salamak ve Halife"nin bir daha asker
toplamaya k~lkmamas. saraynn dna kmamas artyla., Bada'a dnmesine
msaade et; ancak bu esnada Sultan Mes'ud ve halk Sultan Scncer tarafndan
&?~derilen eliyi karlamaya km. ayrca halifeyi korumakla grevli muhafzlardan
bn de onun yanndan ayrlmt.Bu srada yirmi drt Batini, halifenin adnna giderek
onu ldOrdUler, yirmiden rala yerine yaralar atlar, bumunu ve kulaklarn keserek
rlpl~ bi~ ha~de braktlar.Bu arada aralarnda Ebu Abdullah b.SUkeyne de olmak
Ozere halfcnn br gurup adamn OldOrdUler.Halifolik mtddeti onycdi yl alt ay yirmi
O g~dOr:A~.esi bir cariye.idi .Yiil.cesur,atlgan,v.imkir biri iJi; ayrca yazs g01.cl
ve dl rash d .~IU_nO 117.enne olu Ebu Ca'fer cl-MnsOr'a bey'a edildi ve er-RAld
Olll~h lak~b venld.cl-MOstcrid hayatla iken onu veliahd tayin etmi, lUmUnden
sonra 27 Zlkadc 529 / 8 A;usos 1134 Pv,arcsi gOnO ona bcy'at edildi. Sultan Mes'ud
Badat ahnesi Beyaba'ya mektup yatarak kendi adna bcy'at etmesini istemiti.
lbnu'/-E.sir, Xl.27

gmld -Allah h er lkislne rahmet eylesfn-.Sylendllne gre

Dbeys. el-Msterld'ln ldrClmesl iin Sulla n ' tevik et mitr.28

[ er-RAtld BWah'n Azli, )

MeyyldOddln yle dedi: e l el-Muktefl Llemrlllah' n Mstcrstd ld1n11dilgndc Sultan
HIWetl
Mes'ud duruma elkoydu ue bizi
huzuruna agrd.Bunun zerine
l(alesl'nde llp ora!la dejtcdllc
Haztn.ed.r K emaleddin ue ben haz r bulunduk. Huzurunda
toplandgnuzda Sultan : "Hll.fet meselesi hakkndaki gnii
n1z ue tekliflnl.7. nedir, klmt uygun gryorsunuz ? " dedi. Vezir :
" Efendimiz hLl.fet ueltahd er-R.id'indir. nk halk onn
ueliahdltgn ka.b ul etmi, babasnn ldrlmestnden sonra ona
bey'at etmiler, o da htl.fet makamna otunnu ve durum
stckrara kavumutur " dedi.Bunu zerine Sultan : " 811
imkdnsz. onun hfl.fetin( asla onaylamam. nk o babast gibi
kendi kendine sultanlara kar koymaktan sz cderd(. el
Milsterid hll.Jete getgnden Wbaren srekli bize kart
koymaya deoom ett. lkt defa kardeim Malunud'a. bir defa bana
bu da digert. sonra o!anlar oldu. HalklTl : Hlldfelin bu dileye
gemesine onlar sebeb oldugu halde halifeyi ldrdler .
demesiyle byk bir musbet ve thmet zertmtzde kaldt Ben
ancak dini ts lertn dnda hi bir eye kanmayan. asker
bulundurmayan ue asker toplamayan. bana ue .lleme kar
kmayan birisini isterim.sarayda bir cemaat. aralannda saray
dan tkmayan. bize itaat etmenin gerekli olduguna inanan.
sa{Jduyu sahibi.. Ueri grl, yal birisine llimat etm(lerdir. bu
bakmdan Harun b.elMuktedden amayITT. nk o fitne nedir
bilmeyen. yalt tecrbeli biridir. zaten amcam Sencer de onu
iaret etmttt' dedi .

ue7.lr

erefeddtn. Scrclan

onlarn

hUMet saraynda el-Muktedi'nln yedi olu vard .

da ocuklan ve ocuklarnn ocuklan vard. Bu yedi

28

Sulan Mcs'ud 529 / 1134 ylnda otann kaps nUndc Dobcs'i

srada

ldOrtt.Olu Sadaka Hille'de bulunuyordu.Sadaka iki yl, yani Sultan'n 531 / 1136

ylnda Baltdat'a geliine kdar Hille'de kald.Sultan Badat'a gelince onun hizmetine
girdi, Dlbcys Halife cl-MOsterid'e dmanlk eder, halifeliinden holanmazd.
lbn.'I-Esir, Xl,30; Zulxku'/ .Jfaleb,11, 614.

HfisAMEDDN TEMRTA

54

kardelen yaklak 550 ( 1155 ) y lna kadar yaayanlar

olmutur. Yine hllMet saraynda el-Mustazhlr'ln Ebu Abdullah,

Ebu Talib, Nasr. Ebu'l - Kasm, lsman. Ebil Alt ve Yahya adlannda yedi o lu vard: onlar da bir sr ocuklara sahipti. elMsterld'ln

bir ok ocuu oldu~u gibi er-RAld'ln de yirmi

Onlann en by. babas er-RAld'e benzeyen
dokuz yandaki ei gOrOlmeml Emtn'l-Cen idi,
Badat'takl hllrfel sarayna girip kan
c , oradaki
olaylara yak.tndan laruk olan kendisine gverdllm hrt yle bir
hMlse anlatt:
ocuu vard.

" e rRdld yed( yanda iken babas Halife elMsterld.

onunla oynamalar. onu tatmin etmeleri ve onunla hovakll
geirmeleri iin be cariye satn ald. erR.td dokuz yana
basncaya kadar cariyeler onunla beraber oldular, oda bu arada
ergenlik agna geldL. Cariyeler rasnda kzla alarl. Habeli bir
cariye vard. erRdtd onunla cins[ mnasebelte bulundu ve
cariye h.mile kald. Bu durum el-Msterld'e ulanca onu kabul
etmedi ve cariyeyi huzuruna agrtp tehdit ett. Buhun zerine
cariye. yemin ederim ki ondan baka bana yakladn olmad. O
btn erkekler gibi ergenli!Je ulam.t. dedL el-Mstertd ayn
soruyu diger cariyelere de sordu. onlar da ayn cevab verdiler,
sonra elMsterld cariyeye altna pamuk koymasn ve er
Rc'l.ld'in onunla cins[ mnasebelLe bulunmasn emreUL Temas
tan sonra cariye pamugu kard, zertnde mene olduu
grld. ayn ilem btn cariyeler zerinde uyguland ve ayn
durum ortaya kt. elMsterld buna ok sevendi. Cariye
hamUellk mddeti tamamlandnda bir erkek ocuk dnyaya
getirdi ve el Msterid onun iSminl Emiru'l- Cey koydu. Bu
torunundan dolay ok mutlu oldu.Byle bJr durum sadece

Hicaz yresinde duyulmutur. Tihame kadnlarnn dokuz

yanda ha yz grdkleri, erkek ocuklarnn da ayn yata
ergenlik ana ul a lklan sylenir. Gemite buna benzer ve
bu na en yakn Mdlse de Amr b.el-As ile oniki yandaki olu
Abdullah arasnda olmutu . ( Bundan sonra ) byle bir olay
sadece yukanda zlkretlllmlz er-Rald'ln meselesinde grlmtr.

er-R.\ld babasrun

yolunu takJp etli ve 529 ( 1135 )

yl

sonlannda halk ona bcy'alta bulundu. O son derece 7,ekJ, l.n..el-1

nefis. sa duyu sahibi ve Uerl gOrOlO blr1ydl. Bundan dolay
Sultan onun halife olmasn lstememJt .
Zllhlcce 529 ( EylOl-EkJm 1135 ) ylnda Sultan Mes'cl'un
Sadaka b.Dbeys'I eU kolu bal olarak OldOrdltO sylenmck tedr.Ben bunun dotru olmnd~ knnnnllnckylm: flnltO 01111
Karaca ve Men~Opars OldOnni'l Or. 29
Sylcndgnc gre Sullnn Mes'd l n ll fc tnyln rclrcr/!I
kimse hakknda 1.7.ln almnk ltn nmcns Scnccrc l nl>er gn
derd.J. Bunun Ozerlne Sultan Senccr : " Vezir crcfeddln .
Hazinedar Keml.eddin ve lbnu'l-Anbdri'ntn taaltl! etmedi~!
kimseyi tayin etme " dedi. Bylece Sultan Mcs'ud onlarla bir
toptanl yapp lsUarede bulundu. H~run'u iaret ederek Sultan
Sencer'ln emirlerini onlara bildirdi. Vezir : " Bu l bize kaldt ise
uygun grd!)mi'tz kimseyi tay in edertz, stelik sarayda do
zhid. dini btn. eine rastlanmayan blrt vardr "dedi. Sultan :
" O kimdir " deyince ve1.lr : " Eb Abdullah b.elMusta.zhlr'dcr"
dedi. Bunun zerine Sultan : " Yapacag her eyi kabul
edlyormusunuz" dedi: vezir : : EueL" diye cevap verdi.- EmJr

Abdullah vezir erefeddln'in dam ad idi. Hallfe el-Mustazhlr

zamannda vezirin kz saraya glrmi . Ebil Abdullah onu grp
babasndan istemi, HalJfe de olunu vezirin kz lle evlendlrmJt. O zaman erefeddln Ba nak.ib ( Nakibu'n-nukabA l idi.
EbO Abdullah onunla gerdee girdi. kz bir mddet onun nikah
atlnda kaldktan sonra ld - Sultan : " SI.Zln syledl{)(nl.Z
kabulmdr. fakat hddlsenin bilinmemesi iin durumu gl.Zll
29 Karaca, 529 f 1131 ylnda Sultan Mcs'ud ile amca.~, Sultan Senccr
Sultan Mcs'ud tarnfn tutan emirler arasnda idi.Sulan Mes'~d
yenilince Scncer otana inip Karaca'y huzuruna getirtti v~ ona : "
mf~d'.
Benimle savamakla neyi elde edeceini umuy('lrdn;" dcd. Karaca : Ben scn
ldrp ahkkUm alma alacam birini halife yapmak i~iyordum" cevabn verdi
ve sonra ldU1JldU.
MengUpars. 532 f 1137 yinda Sulan Mes'ud ile Melik Davud ve y~n.:!'.11i
emirler arasnda kan savata Davud tarafnda yer alm ve Sultan Mesud sc
emirlerin kendisine kar ibirliini haber alnca onlarn erinc yrlld ve malup
elli.Sultana kar olan emirlerden Boaba ile Abdurrahman Toayrek askerlerin
Sultan Mcs'ud'u terk elliini grtlnce Sulan arafna saldrdlar ve Sulan' malup
elliler. Boaba Sultan'n emirlerinden ogunu yakalad. Aralarnda Hille hakimi
Sadaka b.Dbeys de vard. Sulan'n McngOpars ldllrdOnO duyunca o da emirlerin
hepsini ldOrdU. lbnu'l-Esir X.776; XI, 60
arasnda kan savata

~r

56

MEYYAFAdKIN VE AMiD TARbi

tutun. nk el-Muktefi Ba.[Jdad'ta ~drleblllr" dedi.

Sonra
Sultan. vc?.lr ve bl?.lmde bulunduumu?. mayycllylc birlikle
Badal'a doru hareket elli.
Syl endiine gre halk, bnbasn n lOmQndcn sonra crRfld'c b cy'ottn bulunmu. o da duruma htkln olm u ve
mesele isllkrara kavumutu.er-Raid Musul'da bulunan
Alabeg Zengl'ye haber gnderip onu davet elli ve saltanata (
Alabegn ) yarunda bulunan Alp Arslan b.Mahmud'un gemes ini, aynca atabgllk ve hflafetn Atabeg'in hkm altnda
olmasn taahht etU.Bunun Ozertne Atabeg Zengl Badat'a
geldi ve ehrin dou tarafndaki saltanat evlerinden birine
ye rleti. Sultann Badat'a hareket ettii ve bat tarafnda
karargah kurduu haberi ulancaya kadar orada kald.Sultan
Bagdat'a ulanca Nehrev\n yaknlarnda bir yerde konakl ad.er-R.Ald Sultann gel d iini ve kesin olarak kendisinden
baka birisini halife tayn edeceini anlaynca saraydaki halife
ocukl arndan olan btn emirleri mahzende loplad ve
mahzenin kapatlmasn emrelt. O srada er-flld'ln yannda
saray kap muhafz olan hatla gemite babas ve alas da ayn
grevde bulunan Zeynddevle Ebu'l-Kasm Ali b. cl-Hclclb bana
u olay anlatt: "er-Rdid mahzende emirleri topladnda beni
a{Jrd ve bana: Ey Ali. u klc al.dedi.Kendi elinde de bir kl
vard ve szlerine yle devam eW: Klcmn klcn gemesinedlkkat el. nk ben mahzende bulunanlann hepsini karp
hilafete aday olabilecek ktmse kalmayncaya kadar tamamn
ldrmek isllyorum. aksi halde onlar saraya gtip bentm dmda
birini halife tayCn edebllfrler " dedi: sonra mahzen kapsnn
alm asn emretti.Bu esnada dandan bir haberci geldi. erRaid ona: Durum nedir? . diye sordu.O da Atabeg Zengl'nin
Harimu' t-TAhlri 'yi yamaladn syledl.Zeng. Zilkade ( Eyll-

Ekim) ' de Musul'a dnd.Sultan lse Nehrevan' geip Badat'a

ulat .Atabeg. Sultan' n Nehrevan'a geld1lnl haber alnca oray
lerkett.er-Rald klc eUnden atp saraya girdi ve yanna paha
biilmez mcevherler ald. bir o kadar da bana verip KadJ'IKudat ez-Zeynebi'yl yanna alarak saraydan kt.Bu arada
Celaleddin Ebu'r-Rv..A Sadaka'y vezir tayn etmiti. Bylece o
ve bl?. saraydan ktk. er-Raid ise Musul yolunda Atabeg

08AMEDDN TEM0RTA

Zengl'yc

kavutu .

[ el-Mukten Llemrll.lah'n ) cs-Sn 'ld MOcyyldOddtn hhncll Hallfe otmu,:o

Reyi nnlnt mnyn fyk ckvn n rt il
Og1nn sabalnda Sultan Dat}dat'agtrct. bl7. ele ou lc mmbcr
dik.Sultan saraynda. biz de evlertmtzde konakladk.ehre
ise 530 yl Zilkadentn l O. gnne ( 1O Tcmmz 1136 J
tesadf etmekteydi.Ertesi gn ve7.{r ve biz. Sultann saray nn
gitllk, vezir yapacag ey hakkuda Sultann !7.ntn istedi. Sultan
ise veztrtrt ve btztm halife olacak kimse hakkndaki ya7.tlt
gnrantm1. ald: sonra biz evlertmlze dndk. 17 Zllka<fc 530 (
17 Temmuz 1136 J Pazartesi g1n1 Emir Ebl A bdullah'n yanna
gtWk. nce vezir sonra biz onunla konutuk ve vezir ona hllqfc
meselesi ve Sultan'a t:rnlla ilgtll yertne gelfrilmest gereken
eylert art kotu.Aynca Sultann onun hakknda ilert srdg
her eyi garantt etugtmtzt de kendtstne bildirdi. o da bunlara
raz oldu.Biz oradan ayrlp dogru Sultann huzuruna gUHk. olup

gtrt.tmlz

30 cr-Riid'in hlifoli~ini kabul ~tmeyen Sulun Mcs'ud Veir Ali b. Tarriid.

ve dier evntn fikirlerine mUracaat ederek halifolige kimi mUnasip
grdklerini sordu, vc1.ir de " er-Raid'ir (llrcalarrdar biri bu {f! loykr, o .<ali}
bir insandr " dedi.Sultan: " O kim? " diye sorunca Vcir : " Oldrlmcsinden
korkugum iin ismini a/clayamnm " diye cevap verdi.Bunun Uu:rine Sultan onlara
halife cr-Raid'in azledilmesiyle ilgili mabatrun hrlnmasn emretti. onlar d:
derhal bu ii amamladlar.Harlruan mnbatn da Halifenin hnlkn mallnnn ald~ ve
hlifclikl e badn.maynenk irkin iler ynpt irnde edildi; ~onra da fctvny klemc
aldlar." Ulemaya giJre bu vasflar tayan bir tn halife olmas uygun mudur. deil
midir 7 " sorusuna " Bu vasnara sahip birisinin halife olmas caiz dcgildir .. diye
fetva verdiler.Bundan ronra Knd Ebu Tahir b. cl-Kerh'yi getirllilcr. onun yannda dn
ayn ekilde ehadette bulundular.Bunun Ucrine Kad, er-Riid'in fasklna ve
;wledilneine
hkmetti, ancak Kidi'l-kudiit Musul'da Atabcg Zengi'nin yannda
bulunduu iin Halifenin alinde harbulunamad.Daha sonra vezir erafeddin
Sullan'a Ebu Abdullah el-Huseyn'den bahsederek onun dindar. akll . iffetli ve
mlayim bir insan oldutunu syledi.Bunun Ucrine Sultan Vezir. Hazinedar ve ba.
1.cvatn hilafet sarayna gidip Emir Eb Abdullah b. el-Mustahir'in getirilmesini
emretti.Sultan ile vcir halife adaynn yanm girip onunla anlatlar. vc1.ir ikisi
arasnda kabul edilen arllar ve anlama maddelerini karara balayp aklad.Sultan
Eb Abdullah'n yanndan ktktan sonra emirler.devlet erkan ve ileri gelen dier
cval, kadlar ve fakihler huura kp 18 Zilhicce / 17 EylUI ll 36 tarihinde Ebs
Abdullah'a el-Mukten Llemrlllah lakabyla bcy'a clliler.Halifo el-Muktefi Veir
erafeddin Ali b. Tanad eZcyncbi'yi vezir tayin etti ve Musul'a gnderildi. amcas
oln Kidi'l -lcudit Ebu'l-Ki.~m Ali b. cl-Hu.~cyn c-7,eynebi'yi Badaa geri getirdi ve
KAdl'l-kudAt tayin elti. lbrJJ 'f-Esir, Xl, 42-45.
Hainedar

58
HOsAMEDDiN TEMRTA

bltenlert .e tlert srd{) btn artlan halife adaynn kabul

etugint kendisine bildlrdik.Bunun zerine Sultan: " Yann halk
toplaytp hemen ona bey'at edinCZ " dedLSab.hlcyin saraya ktk
ue Saraydan mtislkf ile flg(ll baz lcllerle nclho eyler kar
dk.Bu arada saray halkndan btr cemaat halife er-R.Cd'in tkl
ltl!Jine ahitlik etti. bunun l.erine ulema onun aledllmestne
fetva verdi.Bu ii clfll ashabndan Kad lmdeddih erefu'I
kuddt Ebu Tclhlr Ahmet b. elKerhr elMuhtesb Allah ona
rahmet eylesin s{lendt: sonra limler ve ileri gelenler toplanp
onu alettLler.Ertest gn 13 Zilkade 530 ( 13 Temmuz 136 )
Sal ldl.Sultan haafct saraynda haztr bulundu, Vezir, Hazinedar
ve ben huzura kp konutuk. kendisine iinde elMuktejl
Llemrillah . el-Mustadi Blemrilldh ue el-Mstencid Billah
lakaplar. bulunan bir listeyi takdlm eLtlm.Sultan :"Bul size dlttir
( tstedit}inizl sein J " dedi.Bunun zerine Halife bana : " Siz
hangisini uygun gryorsunuz ? " dedi.Ben de : " el-Muktefi
Liemrilldh " dedem. O da : " Hayrlt olsun " dedi.Sonra elini
uzatt. vezir elini alp pt ve : " Efendiml Emiru'lm'minin. elMuktefl Liemrtlldh'a Allahn kitab, Reslullahn sn,.;_ett ve (eti
hadt zerine bey'at eLttm " dedi.Sonra Hatrtedar elini altp pt
ve ayn ekilde bey'atle bulundu.Ben de elinl alp ptkten
sonra : " HilafeUert esnasnda babasna, kardelrte ve karde
lrtlrt Dgluna bey'at elt({)im zere m'mlrtlerin emiri Efendimiz
imam elMuktefl Uemrtlldh'a bey'at ettlm "dedim. nk saray
vekaletlrtde 490'dan 507 { 1096-1113) ylna kadar kendisirte
htmet eWgtm elMustahtr BUlah'a. Divdru'l-tnd'ya taylrt oldugumda da el-Mstertd ue er-Raid'e bey'atte bulunmu
tum.Sonra yanndan kalktk. halk ,alimler, fakihler, kadlar ve
ileri ge_lenlertn hepsi hilafet sarayma girip ona bey'atte bulundular. U gn sonra ise Sullan Mes'ud geldt Halife'ntn yanna
girdi ve elint pp bey'a(le bulundu ; aynca H.ce ve Emir Hacib
Tatar gibt btn ashdbt ve btn devle( erk.m da ona bey'a(
elLLBylece hilafet meselesi halledilmi oldu.
529 ( 1134 J ytlnda Necmddevle b. Malik Rakka
Kalestnde ld, yerine O!]lt.l tayin edildi. ayn tarihle Atabeg
Zengt Mseyyeb b. M<ilik'ten Rakka'y ald.

[ cl-MUstcrld'ln Vezirleri ]

cl-Mns e ld'<' z,na l: pdt

ok kii vc:.lrllk ynpml r.O l r
dan Emineddfn H :ce Eb Nnsr Almrct h. Nl1.:lmO'l - milk :llw
Scrcfcddln Enrvrn ( b. r rtd l : iki dcfn. Crll\lcdtl Eh
Ali b. Sadaka da lnceye kndnr onun veziri olchlnr.Ack
yukarda 1.lkrclll~lml1. ve kendl-lylc esir dmi\ olan Oa
Nakib ( Nakibu'n-nukaba l crcfcddln Ali b. Tnrrnd cz-7..cycbl
ise Hallfc'ntn ldrlp Sullan'n Batdnl'n gmcsl ve el
Muktennn halife olmasna kadar vc7,arclle kald. Oslcllk ycl
halifenin de veziri oldu.
[ Halife er-RAld'ln ldrlmesi ]
er-ru\ld. Safer 531 (
Ve eitli Olaylar
Eklm-Knsml 136) ylnda
beraberinde Kadl'l-kudtil ezZeynebi ve Vezlr Ebu All'nln kardeinin olu ayn zamanda
Badat'ta iken vezir layln etmi olduu Celclleddln Ebu'r-Rlda
b. Sadaka olduu halde Atabe Zeng ile beraber Musul'a
gtt.BLr sre Alabe'ln yannda kaldktan sonra onunla beraber
Nusaybln'e gtt. Bir ka gn orada kald; daha sonra Atabe'den ayrlp Sultan Mes'ud'la grmek ve oradan da Sullan
Sencer'e gitmek zere Sullan Mes'ud'un yanna gtll.Fakal
kendsn tekrar hilafete getirmesi iin Sultan Davud'a da gttg
sylenr. 33 Isfahan'a yaklatnda bir grup mlhld ( batini )
ona saldrd ve Rana7.an 532 (Mays-Haziran 1138 ) tarillnde
onu ldrdler.Cenazesi lsfahfin'a ve ehre bir fersah mcsa
fedek1 ehrstan'a gm l d.Sylendiine gre bu ehir Zulkameyn'ln Zenderiiz diye bilinen suyun kemerleri ;r,erine
kulrulmu yaplardandr.er-Rald'ln h!lafel sresi babasnn
ldrlp kendisine bey'at edildiinden itibaren el-Muktefi'nln
hilafetine kadar geen yaklak on bir aylk bir ;r,amandr.er31 Bk_ lbnu'/.Esir, X. 608. 615; lbn'l-Kalnisi. s. 162
32 Jbii'I-Esir, X, 642, 644, 682
33 Sulan Mes'ud 532 / 1137 ylnda Melik Davud ve yanndaki emirlerle
yapt savala malup olunca er. Raid 8illih ve Melik Davud'u lrak' an
uuklrrnak iin Badat'an hareket ei. Bunu duyan Melik Davud Fars'a.
llar.cmah d: kendi lkesine dnd.er- Raid ise tek bana kald iin lsf:han'a
gii.25 Ramu.an 532 / 6 Ha1jran 1138 rihinde himelinde alan bir grup Horasanl
et , Riid'in 111.crinc saldnp OAle uykusuna ylmak 07.crcykcn onu ldOrdOlcr.Ccnazcsi
Isfahan dnda christan'de dcfnodildi.l bnu'/.Esir, . 62: ibru'/.Ka/aisr, s. 267

60

MEYYAFARKIN VE AMD T.AR.Hi

Rald'ln yanna glrlp onu OldrcnJer

Sullan'n gnderdii

rivayet edllr.er-Ratd Old~nde gertdc ylrmlden fazla ocuk

brakmt .Onlardan en by Emlru'l-cey'dlr.Badat'tan
kmadan nce onu veliaht tayn ettii sOylenJr.Kad'I-KudOt ezZeynebi -Allah ona rahmet eylesin- ger dnOp Baciat'a geldi ve
eski makamna geli.Celaledd in Ebu'r-Rda b. Sadaka se
Dycleddtn Eba Sa'td cl-Kefertusi34 nln lmnden sonra bir
s re Atabe Zengl'nln veziri oldu. sonra azledilip Bagdat'n
d nd.Bu a rada el-Muktcn hilafete iyice yerleti ve durumu
k u vvcllendt.Su ltan Selukah35 532 ( 1137 ) yllnda Ahlat'
bir m ddet kuatm ve oradan ayrlmtr.23 Muharrem 533 (
30 Eyl l 1 138 l tarihinde Emir Davud b. Skmen Cuma gano
el-Mukten adna h utbe okutmutur.
J
533 (1138) ylnda es-Senasne. Ahlat h akimini esir
ald.FakatHveys'n onlara verilmesi ve Hsameddin ( Temrta ) 'in t avassutu ile 533 yl Cemazyelevvel ( Ocak-ubat
1139 ) aynda serbest brakld .

529 ( 1 134 ) ylnda Melik Turul Dmak nnde ldve

cen azesi Irak'a gotarolda.36

[ bnu'l-Ezrak'n Mardin]
Seferi

529 (1134) ylnda ilk

def<\

MeyMrlrtlon' den

kp

M;rdln'e yolculuk yaptm.Ben

Mardln 'de iken Dbeys'ln cenazesi geldi ve ehldllk 'e37defn ed ild i , Mardln'de bu lunduum ayn yl iinde Emir iha
beddin Muhammed b.Ayas ( lyas l'n ei ld. Bu Mtun daha
nce Hsclmeddn Temrta'n zevcesi idi ve ondan da Safiyye

Ha.tun olmutu.529 ( 1134 l ylnda es-Said Hsameddin Temrta. e l-Melik Rdvan'n kz Melike Ferhun'da Ha.tun'la
34

Oya.. cdd.n Ebu ~a ''d

1K r
c - e, crsi 528 / 1133 ylnda Atabc'e katlm ve
Aabc onu vezr tayn em, 536 / l 141 tarihinde de lmUtllrJbu'f.fuir, XI, 13, 90.
JS Bu Scluqih b. Muhmmcd b. Melikih'dr.
36 Bb~ lbnu'f.fuir, XI. 19.
37
~ Oslmcddln TcmOrtafn Mardin Kalesi dnda yaptrd bu ehidlik (
Mchcd) n
bb_ 76.77

Hs\MEDDN TEM RTA

cvlcdt.

Daha nce
ola n b

tk'un ei

GI

Ik<l iddvlr ~ ky. h.Aldklhi h . /\

h.1ln ayn yld,

M ccdU' l-MUlQk

1.k.h

alan olu Kpek (

= Kepek. Gbek ? 1 1r brrnbcr
I Ialcp'len Mardtn'c ~cll.bt r nf d ctet kaldktan c:nra cs-S:id
li 0Mmcdc11n TcmO rln on n ln cvknm ~. lk:l kclll l~t
Mcccl" cld l cs-Secllct y:pms. h llfl h rrr h t, 1111 M.rcll'rk ,TLt
etmitir. Yine ayn ylda T:tcddln Ebf S:\ll h Nl:11:
All;l
ondan raz olsun - Mnrdln'e ,:teldi.

el$

[ Amid ve San Knlcs l'nln ]

Ku a tlmas

528
( t t :Ll
) l d:
Alnbef! Zc-f!I llr -c:,ncddl !
(Temirt:)

Snv- 'KJ\lcsl l;,r l

yrdlcr. Atabe.. 21 Heccp ( 23 Mnys') cr k.kyt nlp ~-~;1id

Hsameddln'e teslim et.JBau Snvr Knlrl ( llc:n-Ke~r.i h ,\kl
mi) Emir Rknddcv lc D.'.\vutl'a .'.\il tdl.llmdan 1'. :.:~k l~l'
Emir Davud'un adam larndnn olup Emir ndn.- k:kde buln:n
son derece nl l~nn. ylJ!ll bir emir idi.
Ayn tarihte Alabc Zeng Tell-eyh'c gtll ve orada
Hsameddin ( TcmOrla ) ile buluup Amcl ndc Emir
Davud ( b.Skrnen ) ile vuruslulnr ve on ycnd!l'r . Ou -raln
Emir Hsameddin Savr Kalcsl'nc- ~lrdl. \t1bc-~ ISl' :y larlh lr
Tanza ve Tcll -cyh 'c sahip o l du.O y~cddln Eb Said b . elKefcrts Alabc' t n hlzmcllne ~rp v";,tr l(!~. Ayn yl:-t,
ensddcv l c el-A.hckb ld.
530 ( 11 35 ) yl n da l lsameddln r Trnirtn )'n emri
zerine e r -Rabd ve el-Mu ldesc yk ld.e~-S;fd H"s~neddln il~
Emir Rknddevle D'vud arasnda blr hlllnr ,..kn115. Al abC':.
ise Emi r ll snmeddln'in tarafn tut. rr._tur. ( Yuknrrl a
zlkretulmf7. g ibi ) J\rnld nnde Emir Df\vd ' u bi'yi'k bir
3S A:hc Zcn:i lc IIOnmc<ldn TcmOrn 52! / 11 ~) yll: hirh:~p \nicl
U1crine yrillUler ,e ehri ku;lar. Amil hakimi ll q: Kc) r: hal.ini F.m Dj",I
b.Skmen'lcn yarlm troi Hunun U1crne Emir Davml \t.bc ile Tcmllrta' ,rad.n
uaklarm.k iin Anid 'c hnrckc etti ve iki orclu \:.!lD K\PISI NNDE
Cenuiyel:hr ( Nian -May ) aynda av: uu~ul:r. D:vud ok :yl: 1iy1Jt
vererek m:~lp oldu ve ger dtndU.7..cngi ile Temnr~ /\mid' l.u.may lc,:m
enilersc lc bir bnn ellc clemclilcr.Zcngl <l.h ~onrr l>y~b:kir y,,c,inl,
lrulunnn Savr Kala.i'nc yUrOyOp oray 1,apdei.Bu rn da D1y3ccldi11 El:- , Jicl ,
Kckrusi <le 7.cngi'yc kntlm~ ve onu veir ayin cmt .'!,ru'/ ((ir. '\f, IJ

62

MEYYA.FARKfN VE AMD TARH

yenilgiye uratml ar.sonra Cebcl-1 Cr. svan ve Bllkameyn

7,ertne yrdler. Emlr Arslan b. Abdlcebbar b. Artuk'lan
ora lan alp sahip oldular. Alabeg bu yerleri es-Said Hsameddln'e teslim elU. Emir Arslan ise ka p Emlr Davud'u n hlzmeUne girdi.

[ eitli Olaylar]

528 ( 1133) ylnda Emir Davud ( b.

Slanen)Taro.a'nn d yerlerini yamalayp

frankl arn bile yapamayaca ekilde orada bulunan herkesi

esir a lm . mallarn talan elmi ve kadnlann eteflnt,namu
su nu lckelcmlll.
Daha nce zlkreltlmb: gb 528 ( 1133 ) yllnda es-Sald
Hsameddin ( Temurta ), Emir emsddevl e lsa b. Ahmed b.
Nizameddln b. Mervan'dan el-Hattah' ald ve oraya haklm
oldu. 39

es-Said Hsameddin 531 ( 1136 ) ylnda H abei fbn

Habei ile beraber Meyyafartkin'e geldi.Habei mali ve idari
ileri zerine ald .halkn m a llanna el koyup onlan yerlerinden
elti ve h aJka byk lde zarar verdi.Halk ortdan tavsifi
mmkn olmayan iddet.zulm ve ktlkle karlat.Habei
onlara 1sleln1 kabul elllrmek iin zulm ve en zor yollan seip
uyguluyordu.Meyya.fartkin Divan'nda mtevelli olarak bulunan
en-Nash el-Arndr ile olu Ebu Nasr' tutuklad.Yine Divan'da
m tevelli ola rak bulunan el-Meyyld b. Muhtr, Habei'den
kap Cezire'ye gtt: fakat el-Meyyld'in kardei Ebu Said'!
luluk.lad.O srrada hapisle bulunan el-Amid EbO Tahr lbnu'lMu h lesib'I h apisten karp h ls be grevine tayin elti.Halk
bundan da arllallmas mmkn olmayan zorluk ve meakkatle
karlat.Ben o srada Cezire'de bulunuyordum.bir mddet
orada kaldktan sonra Meyyafalrikin'e dndm.Dnmde
Nusaybln'den getim ve orada Atabeg Zengi'yl grdm.
529 ( 1134 ) ylnda Necmddevle Ma.llk b. Malik Rakka
Kalesl'nde ld.Atabeg Zengi Rakka'y Emir Mseyyeb'den ald.
sonra Dmak zerine yrd.Bir mddet kuatlklan sonra
39 Mardin hakimi Hsameddin Temura 537 / 1137 ylnda Diyarbckir
yresinde bulunan cl-Haah Kalesi'ni apdei.Temurta buray Diyarbekir'in
tamamna hakim olan Mervan Oullar ailesine mensup ve onlarn ahfadndan son
hkmdar olan birinden almt.lbu'f.l~sir .xr.65.

rtiSAMEDDN TEMRTA

ehre gLrcll.,o

R.,kka ml esl'nde 530 ( t t 35) ylnd.1

kadar Nccmfddcvlc M;'\llk'ln o~l
Bcdrt\n bulunuyordu: ancak kardei ernr Ali b. M:'\llk 01111
ldrp kaleye kendisi layn oldu.
Bu

anda

\labeg ehre ,:trnccye

Sylcndl14lnc ~re 528( 1133 l

[ Muhammed b. Tumrt ]
ve Abdulmil'mln41
ylnda Mt~rllJ'dc Abdulm il'mln
40 Dm~k hakimi emstlmlllllk'un ehri t:slim cnck iin A_n~cg Z('n:i'yi
etmesi l11,crine o dn I Ccmn1.iyclev,el 529 f 11 h: 1135 tnrhdc Dnnk
nlerine gcldi;fok Anbc& Dmnk't geln~d~n <.'m,t'.lll_ik !11'.lllrtldll.llnn
rnmcn Abc'in cslim nrl:rn trllmek n r,elcn cllernc ~ d:~rn.nl~IM.
aynen iliibcddin'in dcstcklenmc.~i lu~u~und: knrnr aldklnrn do clye _bld r~lcr:
fakat 7.cngi bu eevab aldr etmeyerek Dmnk o,erine yllrlldll ve ehr nl:~nr~
elli.Bu smdn Halife el-M~terid llillh. Atnhc'e hir eli g(lndemek Dmn~k hnkn'.
lldik Alp Arslan b. Mahmud ile onun arasnda anla.m ~nlad.n~un ll1.crne Zcn
28 Cema.iyelevvel / 16 Mart gllnU kuatmay kaldrp Dmak d:n :yrld. /b,u /.
Esir, XJ, 21.
41 lbnu'l -Emk'n tarihinde oldukn muglak olan Muhammed b. Tum:rl ve
AbdulmU'min olaylar digcr knynaklrda 07.cle yle ifade edilir:
el,Mehdi Ebii Abdullah Muhmmecl b. Tum!l elAlcvi el-Hasnni, cl-Masmul
( el-MOsll mlde ) knbilcsinin Marib'geki Cebel-i SOs'd ikme ede~. llcriig~
Kabilesine mensup olup ilk defa 514 f 1120 ylnda oraya ku.lbn Tu'.11:'r lm ah~l
emek iin diy:r- arka gitmiti.Dini ilimlerde son de~ece s1. sahb. halt~ h?ds
sahasnda "Hfrz" derecesindeydi.Hac farizasn ed ellklen sonra lskenderye den
gemiyle Marib'e gelmi, or:da AbdulmU'min Ali_ile. kar:l:~":' ve onda ns~lel,
atlganlk gibi me.iyeler grmillllr.el - Mel~d, Em!ru.1-mll ~n'.n, .Yusuf b. Al_~
Talin'in bakenti Merakc'e gitmi, yolda se Emru 1 -mll~lmn ~ k z ka~d':_n.
yannda son derece go1.el ve yll1.leri ak cariyelerle grmlU r.Ha lbuk M lcss~lcr C
Murabtlar )'n lidclcrine gre kadnlarn yU1.lerini amal arn ve er_keklcr n .d~
kapatmalarna ramen el-Mehdi kadnlarn bu hallerini be~en'."e~ p yll.lern
k:patmalnn sylemi. ayrca kendisi ve adaml ar da k adnl~n. bnd ~ h~yvanlar
ldOrmlllerdir.Bu dunm Emiru'l-m~limin'e ul anca e~:~ehd le fakhlcr ?r.p
meseleyi armalnrn istemi, faka el-Mehd nn kars nda hbr
uunamamr.Emiru'l -mllslimin'in vc.iri, el-Mehdi'nin asl amacnn fine k.rmak
ve Olkenin ba. yerlerini ele geirmek olduunu ileri srerek emire : " Sen .onu ldllr,
gnahn bana ykle" dcdiy~e de e'."ir bu ii y!p~am. fa!<at ?n.u Merake en sllr~.n
etmitir.Bunun ll.erine el-Mehd de Msamde kablesnn bulundu~u Susa
gitmitir.Bata kabilesi olmak 01.ere evresinde pek ok hlk topl anm, ac.l va:,.l~r
ile onlar devlete kar ayaklandrmtr.Taraftarlarna MQvoh h ldler adn verm.
ayrca adaleli salayacak el-Mehdi'n_in. ~e Marib - i Aksa:d.an .. kacan
sylemitir.Bu esnada 11talannda AbdulmU mn n de bulunduu on k : ~u vasnar
sende var " diyerek ona bey'a cmilerdir.Emiru'l-mllslimin bu habcr duyunca
Mehdi'nin Ocrine ordu gndermi ise de yenilmi, stelik malln yamalanm v~
Mehdi'nin doruluuna olan inan da g ka1,aruntr.Bu afcrden sonra cvred_e~
kabileler blllk blk gelip ona bcy't etmiler. Mehdi ise Tin Mele! Da'na cklp
davc

HOs\MEDDN TEMORTA

64

diye biri ortaya k1..lmdl ben onun durumunu ve hakknda

bana ulaan eyleri anlatacam.O cl-Milst\mlde ( Kabilesinden ) olan Muhammed b. Tumart'n oludur.Muhammed b.
Tumart el-ldrisi el-Huseyni, Abdlmmin b. All el-KOfi'nln
eyhi olup Maripteki Cebel-1 SQsl'l-Aks4 yresinden idi.Bu zat
Dou lkelerine gtml. bir mddet orada kaldktan sonra
tekrar 519 ( 1125 ) ylnda Marlb'e dnm.Mcrake'le
yerlemi ve fakihlerden bir grup onunla bir araya gelmi, o da
onlarla mnazaraya tutumu. aralarnda Marlblller tarikat
dnda adellertne ters den hadiseler ceryan elmc!llr.Bundan
dolay blrblrlerlnln flkirlerfnl kabul etmediler ; sonra fakihler
Emlru'l -m'mlnin Ali b. Ysuf b. Tafi'nln yanna gidip ona :
Bunu aramzdan kart. aks l takdirde halkm arasnda bozgun
culuk yapp onlar. helake gtreceklir" dediler.Bunun zerine

syledi ve 520 ( 1126) ylnda onu ( halkn

) kartp Berberi soyundan olan Msamldlern
bulunduu Cebel-1 Ss'a srgn elti, Msamldler onun aireti
idi.Bylece Muhammed b. Tumart onlann arasnda kalarak
kabile halkn mslmanlann emlrlne itaat etmemeye tevik
elli.Bu sebeple Emiru'l-msllmin asker toplayp Abdullah b.
Maviye komutasnda onlarn zerine sevkettl.Muhammed b.
Tumart onlara kar koyup bozguna uratt ve ordu komutan
Abdullah b. Mavyey ldrd.Bunun zerine Erniru'l-m'ml
nin bl7--7A3l kendisi sefere kt: fakat Muhammed b. Tumart onu
kar l ayp yendi. Merake ve Sus vllayellne bagl bir aylk
mesafedeki Cebel-l Deren denen yere yerlell.Pek ok halk
onun et rafnda topland.Muhammed b. Tumart 523 ( 1128 l
ylna kadar yaadklar sonra ld; yerine Ali el-Vereoa
geU. 42 O da asker toplayp 524 ( 1129 ) ylnda Merake'J
emir ona

lanasn

arasndan

oray yur edinmiir.lbn Tumar 524 / 1129 ylna kadar yOcelip mehur olmaya
devam emiir.Krkbin kiilik bir ordu ha1.rlayp el-Venerii ve Abdulm'min
komutasnda Merikc 1,crine sevk ederek ehri kuatmlar, faka el-Venerii dahil
Mehdi'nin pek ok adamlar ldrlmUtr.Gccc olunca Abdulm'min ve dier
kurtulanlar daa kamlardr.Bu srada hasta bulunan Mehdi yenilgi haberini alnca
hastal daha da artm ve lmr. lbnu'/.Esir, X. 569; lbnu'/.Kaliuisi. s.291 293.

2 lbnu'J.fair bu ismi " el- Venerii " olarak zikreder. aynca yukandaki
dipnot 41 'den de anla!Aca 01.ere Muhammed b. Tuman. eJ. Vcnerii'yi
Abdlm'min ile birlikle Mcrakc kualmasna gndermi ve orada ldUrOlmlUr.
4

kualt.fakal

65

Erniru'l-msllmin onu yenerek Mernkett

117.nklatrd.\ll el-Vercni ise Cebcl-1 Dcrcn'e sJlnd ve orncl:

toparland.Onunla Emiru'l-msllmin arasndaki gerJ!lnllk anJ!

yukan 528 ( 1133 ) ylm1 knclnr rlevam elll.\11 el -Vrreni
lnce yertne Abdlm'mln b. AH el-J<OO ~C'll.Mulnnmc<I l>.
Tumart'n ~rcncllcrlndcn ve dc:lckllcrlndcn lcil.\yn ckllclr
Abdi'lm'mln de nskcr loplnyp Emlr'l-nisllmln'c knr.$ kn~du. onu yendi. el-Cebel'e lamamlyle hfiklm oldtu ~lbl dl1,er
vllnyetlcrc de snhlp oldu. 43
530 ( 1135 ) ylndn sahraya inip J\bcllnf'mln. !<'IIIS
lopraklanna sahip olan Emlru'l- 1mOsllml'ln Olkrlerlm~e~~ ~)C'k
ounu ele geirdi; aynca lfrlkyyc'nln ounu ve Endulu len
beldeleri ve Franklardan da bir ok yerleri fethelll./\bdulm'mln 510 ( 1145 ) ylnda Emlru'l-msllmln T~fin \11
b.Yusuf llc karlnl. onu yendi ve bir ok halk lclrd.E
mlru'l-m'mln'I de esir ald ve ldrd.Bylece bir ok belde
ona teslim ald u. Marlb lkesinin byk bir ksmn felhelll.

43 Mehdi Muhammed b. Tumnr'n vesiyei 1.erine Abdlm'min " Emiru'l

nO'minin " Jakabyl: Mehdi'nin yerine gci.Tin Melel'dcn dndOk_cn. sonra ~la~lar.d:
dol:arak teslim olmakta direnen yerleri .apeui.Oe yandan Emru 1-.mUsl!mn s~
Endlllils cmiri olan olu Ti'lin'i yanna amp 531 / 11 36 ylnda ve\ahd l~n ~~.
dala
kar

sonra onun komutasnda bir ordu hn.rlayp dalarda dolaan AbdlnU m~ e

harekete gcmiir.533 / 11 38 ylnda AbdUlmU'min'in karargah k11rduu Kema,
dnndaki bir dU1.IOke Ti\fin de karargah kurmu, fakat mevsimin k! ol~as ve ok
yamur yamasndan dolay ara.i bataklk hale gelmi. bu yU.de~ Talin .n .pek. ok
askeri lntr.Abdiilm'nin dnlrda dolarken bir ok kablc ~endsne aa
arzcunive bu faaliyetini 535 / 1140 yhna kadr srdUmUr.Ta.!in sc sah:ada yer
almtr.Bu srada Emn'l.msllmin Ali b. Yusuf M era\ce'e lm ve rcrn~ ?lu
Talin gemitir: fakat Talin 539/1144 y.lnda V~an ~~ri d~~da den. sahlnde
kon:klarken sahil boyunca u,anru bir cpcy ele gemek n g.lce oraya yUrtlmU,
anc:k Abdillm'min'in adamlanmn oray alms .crine yakalanmaktan ko~karak an.
dcni.e doru srd srada yksek bir yerden dUmll ve lmUlr.Yerne. karde
ishak b. Ali gcmiir.AbdUlmU'min ise o blgedeki ilerini tamamlayp Murabklarn
bnken.i lterake z.erine yrm. ehri .apemi.ve Murabklarn son hkom.d~
(~hak b. Ali'yi 542 / 1147 de boynunu vudurarak ldUrm~U~.AbdO.lmU ~~
Merake'i muhasara ederken Franklara kar kendilerini ko~mas .n EndlU! ler
gelenlerinden ald bir mektup 1.er~ne .AEndOl~s'e. b_r ordu gndcrm ve
mslUmanlarn elinde bulunan bliln chrlcr ele gcrmtr. Bu ara.da 551 .' 1156
ylnda o~ullar.n da Olkcnin muhtelif yerlerine vali tayin e~iir.~ta~b. Jfrikyye ve
Endls'e hakim olan Abdlm'min b. Ali Merake'cn Scla ch!ne gm~. ?rada ~O
Cema7jycl ahir 558 / 27 Mays 1162 de lm ve yerine olu Yusu[ gemtr./bnu /.
Esir, X, 569.586: lbn'I-Kalani.ri. s.291 293.

-...

66

MEYYAFAR.iKtN VE AMiD TARiRi

halk ondan korktu. nk halkn lolt;:n gelnneden felhellll

h i bir lke yoktur.Kendisine " Ben zamann h.klmlyim "
dlyordu.542 ( 11'17 ) ylnda Marlb lkesinin en byk
ehirlerinden biri olan Tnus'a sahip oldu. " Kltbu'l-mes.llk
ve'l-memdllk " le Tunus'un sur evresinin 21 mil olduu ,:lkredUmlllr.

[ HAnl'nln Emir DAvud'a Teslimi ]

Zilkade

531

24Temmuz 1137 ) ylnda

Emir Davud (b. Skmen ) Emir Saru 'dan Hanl'yl tcsllm ald ve
ona lkta olarak verdi.Emir Saru ise Hanl'nln kenar semtinde
l n ceye kadar Emir 0{vud'un hl.7.mellnde kald ve oraya
defnedildi.
1

[Abdlm'mln'ln el-Mehdlyye'ye ]
Abdln'mln 547 (
HAklmlyctl
11 52 ) ylnda Beni .

Hammad' v la.yctn ele

geirdi ve onlan oradan w:aklalrd. Uer gelenlerden bir grubu

ldrd. 44 Abdlm'mn 552 (1157) ylnda el-Mehdlyye'yl

felhett. 4 5h kimsenin kendisine kar koyamayaca ve

da

mcadele edemeyecei ekJlde oraya hakim oldu.Orada biri elMeh dlyye diye lslmlendlrtlen Mersi. dieri de Berini olmak
zere 1k1 byk ehlr ina etti.Tahtn salamlatrd.klan sonra
558 ( 1162 ) ylnda lnceye kadar Frank lkelerinde yer yer
fetihler yapt.ldkten sonra saltanatta oullan kald.Geriye

krktan fazla erkek ocuk brakt sylentr.46

[ Blzans Kral'nn Suriye'ye Gelmesi ]

532 (1137) ylnda
47
~ eltll Olaylar
81.7,ans Kral lslanbul'dan
44

Mufassal yazmada bu hadisenin tarihi 541 olarak zikredilir.

bilgi iin bk1_ lbnU'l-fair. Xl, 158.
45
Mufassal ya1.mada bu tarih 532 olarak kaydedilmitir.
46
Bk.z. lbnu'{./;sir, Xl. 291.
47

ayrca ayrntl

Bi~:1"~ l_mparao~u 532 1137 ylnda Suriyc'ye geldi ve Buzia'y

apc~).Haleb n lcr gelcnlcnnd~n b~ topluluk Hms' muhasara clmcke olan Atabc
Zcng ye gelerek ondan yardm sedler.Bunun 01.crinc Zengi Halcb'i mOdafa etmek
01ere onl~la beraber ok sayda asker gnderdi.imparator ise Buua'y Jcuamaya
devam cdyor ve halk ok sktnyordu.Nihayc 25 Recep/ 7 Nisan 1137 gn halka
.

HOs.\MEDDN TEMRTA

(i7

Sf.riye'ye geldi ve Buzaa'ya hakim oldu. Kadn. oluk. ock

d e meden btn hallu esir :ld ve mall:nn ynj!m:lnrl . Oracl:n
Halcb'e geip oray ku:ll: /\labe Zen?I ile knr knr y;
gcldl.Alabe'e yard m etmek 1.ere Dly:'rbekr ve ny:r- Rrhi;
askerle ri oraya hareket elli: nyrca Emir d:'\vrl cin o'!ln
Trkmen askerleriyle ona gndercll.O unn i;.crlne l<rnl l lnkb'
den eynlp lkesine dnclf.
Bahaeddin Ebu'l -llasn n b. Ali b . cs -c hrlziri 532 ( 11 37 l
ylnda Rakka'da ld ve orny. dcfn edllcll.Ocn Cczirc'clc lktn
onun lm haberi oraya ulat.Ben bu yl bir mdckl Cczirlcc
kaldm ve tekrar McyyAfarlkin'e dndm.
Atabe~ Zeng 532 ( 137 ) ytlnda Dmak hakimi hn
beddln ( Mahmud ) ile anlama yapt ve daha sonra anneslyk
evlendi.
Alabe Zeng ayn ylda Il ms' teslim alm ve sahibi
l<arahan' ldnnlr.48 Yine ayn sene Dmak si\hlbl Slh:1beddin ldrlm ve yerine olu gemlllr.'19
cm:n

vcrcck

ehri 1.npcti;

fnkot

daln

sonra

s.Unde durmayp holk

hnincc

ldOrclU.Rndnn ~onrn Hnkh 117.crinc yllrilycn lnpnrnor ~:hildcki rrnnkl nr l:

kcdi~ine kntlrn~yln ehre ~nldrd: fnknl hUmn u~royp ;cri dilndillcr.Zen:i i~c
Hms'tan ayrlp Sclemiyye'yc gitti, oray muhasara cti ve arlklarn Frat't3.Jl
geirip Rnkka'ya scvkcti. Ruml ar ise ey1.cr Kalesi Ucrinc yUrUdillcr, Kale hakimi
Zcngi'yc haber gnderip yardm istcdi.7..cngi daha ~onra lmparator'a haber gndererek
dadan diJlUc inmesini ve kendisiyle savama~ n iscdiyse de imparator kabul
etmedi. Bu srada Zcn;i blgedeki yerleik f-rankl:rla lmparaor'un arasn ap
birbirlerinden kukulanmalarn sal ad.eycr nlerinde daha rala tutunamayan
imparator ayn yln Ramazan aynda geri dnmek zorunda kald.fbnu'/. Esir. XI. 56;
lbn'I-Kalcinisi, s. 266.
4 8 Bu isim l hnu'l-Esir'dc .. Krcan.Karacan.Kurcan .. eklinde
gcmekcdir.Bk.. el-Kamil, X. 504, 510.
4
9 Dmak hakimi ihabeddin Mahmud b. TaeillmUluk BrU b. Tutekin 533
/ 1138 yl evval f Hairan aynda U ul:n tararndan yatanda ldUrUldU.Bunun
Ocrinc Banlbckk'tc bulunan ve orann hakimi olan Ccmalcddin Muhammed b. Br
Dmak hakimi olmak Ozcrc davc cdildi.Silratlc Dn:k'a gelen Ccmilcddin cvlmct
idaresine dedesinin mcmlku ve ayn zamanda akll bir emir olan Muineddin Oner'e
brakt .ihabeddin ldUrtldUOndc annesi ZUmrUt Hatun H alep'e Aabc Zcn;i'in
yanndayd ve onunla evliydi.Olunun intikamn almas iin o srada el-Cc..irc'dc
bulunan Aabe'c haber gnderdi.Bunun uerine Atabc derhal Drnak'a hareket
etmek i~lcdiysc de ehir halknn kar koy acan anladf iin oradan vagcip
Baalbekk Uerine yUildO ve zorlu bir kuatma sonunda ehre girdi.Zcngi Baalbckk
hakimi olunca Muincddin Oncr'in daha nce OnUnil iitifi g01cl cariyesini ald ve
onunla Halcp'tc evlcndi./bru'l-&fr. XI, 68-69

MEYYAFARiKlN VE AMD TARH

68

533 ( 1138) ylnda Emir D'\vud El"'len'I yaJ!malad. oluk

ocu k herkesi esir ald ve askerlerin her eyi yap,malamalann
serbest b rakt .O rada halkn bana gelenler Tarhm halknn
ban a gelen lerden daha fazla idi.Halk ondan tarifi mmkn
olmayacak ekilde C7.a ve cefa :(rd.
1
( Ayn tarihte l es-Said Hs~meddln ( Temrla )
Meyyafarlkin 'e geldi. o srada Enen h:tklml Hsflmddevlc
Kurti b. el-Ahdeb de onun yanna geldi.
eavval 533 ( Haziran 1139) 'de Han-tn haklm Sevtekln
el-Murci ( Harrfin ' da ) ld. 50 Atabe Zeng ise oraya hareket
ed ip ehri teslim ald1.Bu tarihte HOsfimcddln ITemrla )
Fra n klar abahtan'da yenilgiye uratt ve Urfa nlerinde de
kailley ele geirdi. 51

[ bn'l-Ezrak'n Badat S eferi.]

533 ( 1138) ylnda Atab
Oradaki renimi.Sultan Zeng ile es-Said Hsameddtn
Mes'udveHallfeel-Muktefi'nln(Temrt. arasnda knlamazlk
Evlenmeleri
kt. bundan dolay Atabeg Mardin zerine yrd ve Dara'y
ald. fakat a ralannda sulh oldu.Neticede Atabeg Dara'y es-Said
Hsarneddln'e teslim elti ve kz Saflyye Hatun'la nkah akdi
yapt.Ben ayn yln sonuna kadar Arnd'de idim. sonra
MeyyafarlJtin'e dndm. 533 ( 1139 ) yl Zilhicce ( Austos )
aymn sonun da Badat'a giderken Musul'a uradm . es-Said
Hsameddln'n kz Saflyye HMun Musul'a Atabe'e gelin
getrtldg nde ben orada idim, sonra Badat'a gittim. fakat bir
sre el-Cezire ve Musul'da kaldm iin 534 yl Rebiylevvel
aynd a ( Ekim-Kasm 1139 ) ehre ulatm ve all ay Badat'ta
kaldm. es-Said Meyyidddln Eb Abdullah Muhammed b. elAnbari Ue grtm.Bu arada Hace 1zzlmlk bey'at ederken
Halife el-Muklefi'yl grdm. aynca ben Badat'ta iken Halife elMuktefi 52 Sultan Muhammed'ln kz ve Sultan Mes'ud'un kz
SO Bkz. lbnu'f.Kalinisf. $. 271.
S I Muhasar ya.mada TemUrta'm Franklar Urfa nlerinde yenilgiye
ura

ve kafileyi ele geirdii 1jkrcdilmekcdir.

52 Halife el-mukefi 531 / 1136 yl Receb aynda Sultan Mcs'ud'un k11.
kardei Fatma Haun ile elendi.Mehri yoz bin dinard.Nikah akdine Halire'nin vekili
vezir Ali b. Tarrad ez-Zeynebi, Sultan'n vekili ise veziri Kemaleddin DcrvUzine

HOsAMEDDN TEMRTA

kardei olan Fl\tma 11.ln lk ('vkncll.Sll:u MC' !-t' ul' d:,

l lallfe'nln k1.yla olan evknmc lrc-nlndc Dt\bU'l-h Uerc'tk l :.

ise K.'ldl'l-kdnl e:r.-7..cyncbl -Allnh 011;1 rahwl
eylc~ln tarnrnctan kylch.n nllrnh nkcllnclr V('7.lr Srrrc-lcll
Ali b. Tnn-1\d cz-Zcynrhl. hn7.lrcl:-r l<cmnkcltl l v Emir 11 /klh
Talar da ha1.r bulndulnr .DnJtdn l'ln bulnd~um ~rncln Irak
ehlinin ileri gelenlerinden bir cemant Jrclm. eyh ::b ' I
Muzaffer lbn e-chrl.7.ri All\r'clan ren'\17., Scyh EbiMnn~ir rJ .
Cev::lllkt'den 53 Fasih ve el-Uncle. eyh Eb"l-l l ;1~a h. I
Hall'd en de5 4 et-Tenbih okudum: aynca eyh Eb Mn~r l'r
Re1..7.c\7. 55. fakihlerden eyh /\bdi'lk:\dlr lbnu 'l-fcr:ivi, K;\cll'l
Kudfit ed-Damgani'nnSG ocuklar ve Ysuf ed-D naki. 5 7
hadis erbabndan ise Bimtrstan kads Kad Eb Dckr. lbnu's
Semerkanctt58.Abdlvehh:b el-Enm,'lti59ve daha pek ok cebulundurn.Nlk'lh

idi.Fatma H iitn'un Halifc'nin sarnynn glllrUIUO dillere destan bir gUnclt.Badnt

bplnr birkn gUn bpold ve ehir sUslendi.Sultnn Mes'ud'u n halifenin kmyl:

nikah kylmak in beraber kzn ya kUllk olduu iin Su\an'n s:rnynn ~ yl sor:

gtrlmesi kararlatnlm./b,'/ .futr, XI. 47,77.123

5'.l Edip ve dilci olan bu .i Ebu Mnnsi'.r Mevhib b. Ebu ahir Ahmed b.
Muhammed b. el-ll r el Ceviilikidir.Edebi dallarda nde olan el-Cevaliki B.do'm
Saydeer kiilerden olup Halife el.Mkeli'nin de imam idi. Fayd:l kitaplar
yazm ve 5J9/l 144"e BaJa'a lmllllr. Vefcyu . a'yan. JV.242-244.
54 afii fakihi olan bu 1.a lbnu'I-Hall ismiyle tannm. Ebu'l-Hasan
Muhammed b. el-Mubarek b. Muhammed b. Abdullal b. Muhanned'dir. Dini
ilimlerde parlamJcvii vc.rmi ve ders okumuu r.crl eklinde faka rnulasar olan
Tevcfhu'-ebih adnda bir eser yam ve 522 / 1157 y l nda Badat"a
lnUilr.Vc/cy'/.a'yd. iV, 227-228.
55" er-Re1.1.i1. .. ismiyle maruf olan eyh Ebu Mansr Said b. Muhammed b.
Omcr 532 / 1137 ylnda Ni1.arniye medresesinde ders vermi ve 539 / 1144 y lnda
lm~IUr.VtfayaU'/,a'yd, VIJ, 255; lbu'/.fZ."1, XI. 6/i, 103
S6 Kiidi"l -Kudit Ebu"I-H~an b. ed-Dfugani, Kiidi'l-kudat e-Zeynebi'nin 5114
/ 1149 ylnda lUmUnden sonra kadla ayin o\du.lbnu'/.Kalnisi, s. 303; lbnu'/.
Esir, XJ. 146.
S7 ed-Dmaki 545 / 1150 ylnda Badat Nizamiye Medresesinde ders
vermeye balam.ancak h:lifonin izni olmadan ders verdii iin Cuma gUnU camiye
girmesi yo$ak\and. O da Sultan'n caniine gidip namaz orada klm. fakat dal3
sonra 557 / 1161 ylnda ders vermeye balam ve 56) / 1167 ' de H.is;"n'da
lmOtllrlbnu'/.fair , Xl, IJ3, 152. 289
S8" lbnu's-Semcrkndi" adyla maruf olan Ebu.Kasm lsmail b. Ahmed b.
Omar b. el-E'as 563 / 1161 ylnda lmllOr. /bru'/.Esir. XJ. 90; Vcfeyt'l-a'yin,
VU.36
S9 Haf11. ve muhaddis oln AbdUlvehhab b. el-MUbaek b. Ahmed cl-Enmai

-...

70
HtlsA.MEDDN TEMRTA

71

maatle karlatm, onlardan hadis.fkh vs. dlnledlm.Aynca e

eyh Eb Muhammed lbn. blnll'-eyh60ve e-eyhAbdl

vehhab el-Haffac\'dan6 1Kur'a.n okudum.Bagdat'la kaldms

re iinde btn mehedlerl, aynca Medclln'e gidip orada bulunan Selmanu'l-Farlsi'nln kabrini de ziyaret elllm. Badat'la 5
Muharrem 535 ( 21 Aguslos 11'10) ylna kadar kaldm.

[ el-Mu.ktcfi lle Vezir crcfilddln )n,.r Scrr.rectdln e7.-Zcynenbi

Arasndaki Srtme 62
ve1,arelle bulunduu srada
534 ( 1140) ylnn sonunda
Halfe'ye kzp fkeli bir ekilde Sullan'n sarayna gtll ve orada
ikamet eltl.Bunun zerine Halife vezirin azlini istemek zere
Necah el-HMlm adndaki birini Sullan'a gnderdi. ve1.arele ise
bir mddet Ka.d'l-kudat ez-Zeyneb!, ondan sonra da
Meyyldddln Sedldfddevle vekalet etlller.535 ( 1140) ylnda
erefeddln ez-Zeynebi'nin azline dair Sullan'n buyruu geldi ve
Ostadddar olan Ntzameddln Ebu'l-Muza!Ter lbn'z-Za'im b.
Cheyr ve1.arete tayln oldu ve bu makama yerleti.
[ Dmak'n Muhasaras ve Emir ) 534 ( 1139 ) ylindaAtabe
DAvud ile Temrta Arasndaki Zengl BaalbekkKaleslnl ald.
Anlamazhk 63
ve Dmak zerine yryerek
538 / l 143 ylnda Bada'ta lmUUr.Tezkireu'l-hujJaz,lV, 1282S lbu'l-Esir, XI.

96

eyh Ebu Mansur'un k1.ndan torunu olan Abdullah b. Ali b. Ahmed Eb

Muhammed el-Mukri kurra, nahivei ve hadi~i olup 541 / 1146 ylnda
lmO1Ur./b11u'/,F.:sfr, Xf, 118.
61 Bu 1..a Abdlvehhab b. Ati el-Haffafdr. Vefeyat'l-a'yin,IJ. 289.
62
Vezir erefcddin 534 / 1139 ylnda Halifc'nin bOtOn emirlerine itiraz.
enii ve Halifc'nin de ondan nefret etmesi 07.crine le vakti bir gemiye binip
Sulan'n sarayna snd.Bunun 01.erine Halife ona haber gnderip makamna
dnmesini istediyse de vezir kabul emedi.Bu arada vezirin amca1.adcsi Kadi'l-kudal
c-Zcynebi naib tayin edilmi ve hatta hilafet makamnda yazlan yazlar vezirin
adyla yulyordu.Halifc vezirin durumuyla ilgili olarak Sultar'a eliler gndenni.
s~.~ da ona veziri azletmesi iin lin vcrmitir.Bwun zerine Halife, cz-Zcyncbi'yi
naplkten alm ve Sediduddevle b. cl-Anbari'yi naip yapm, ancak 535 / 1140
ylnda Sediduddevlc'nin lOmU 01.erine Ostaduddar olan Nizameddin Eb Nasr
Muhammed b. Muhammed b. CUheyr'i vezir tayin etmitir.lbnut-Esir, XI, 76,79
60

6)

Atabcg Zcngi 534 /1139 ylnda Dma!jk' iki defa kuall.Dmak hakimi

bir mddel orayt

clWer.

kuatt;

sonra kendisine Busra Kalesini tes lim

f\;:lneda.r Kem\leddln stfa edip Mekke'ye ~illi. onu

yerine Kvamddln b. Sadaka tayin oldu . erefeddln ez-Zcyncbi
sc evine ekllmek zorunda knltl.Divnn bnslrnnljt<ln S:lly
yddin b. Zevc\n el-H[lmi bulunuyordu. vczarclc ise Nz:"m('d
dln getrlldl.
ercfcddln cz-Zcycbi'nln a;dlnc dfr Sultnn'n bynj!
geldiinde ben Batdnt'ta ldln.Hm:ned~r Meyylddckvk lk
MuvaiTlkuddevlc Bakas el-! l~dlm ve ben vc1.r1n nzll gnnl incir
hazr bulunduk. sonn Bndnt'tan ktm ve 535 ( l 140 l yl
Muharrem ( 7 Temmuz l aynn bntc1rda McyyMnrlki'l'
dndm. ( Yolculuum esnasnda ) Musul ve l lsn-Kcyf..Ydn
getim. o srada Emir Dtivuct ile karlnslm.Onuna cg-Snicl
Hsameddin ( Tcmi'rl.a) arasndn bir hadise kml . (Ounda
dolay) Emir Davud 536 ( 1111 ) ylnda Meyyafaik.in beldesini
yaj.tmalayp ehrin nlerine kadnr ~elmi. seklr. ~n knldklan
sonra oradan ayrlm. bu arada beldenin tamamn sllla
etmi, ardndan da Te ll -eyh'e gidip oray alm ve lkeyi ele
geirmi, aynca es-Said Hsa.meddln'ln daha nce tahrip etlii
Fassat Kalesini alp oray yeniden lna elmi ve Cebel-! Cr'un
da tamamn ele gelrm l llr.Her gn muhlcllf yerlerden ehrin
nlerine kadar baskn dr.enleyerek kalyor ve gpegndr.
halkn elbiselerini alyordu.O srada Meyyafartkin'de Habei.
idarede de YusufYnal ( Yenal J bulunuyordu.Habei askeri ve
lke il erini dzenleyip lkeyi koruyordu.Bylece es-Said

Cemalcddin'e clc;i gnderip Omak' teslim etmesi arliyl e istedii beldeyi

kendisine verece~ini bildirdi; fakat Cemaleddin kabul etmctli.Bunun Uerine Zengi
Onak Uzerine yUryOp onlar13 savat ve onlar yendi.Bu arada Cemaleddin'e haber
gnderip Baalbckk. H.ns ve dier yerlerden i stedii ehri vereceini bildirdi.Bu vaad
zerine Cemaleddin Omak' teslim etmeye raz oldu, ancak adamlar buna mani
oldu.Bu arada 8 aban/ 30 Man'o Cemiilcddin ld. yerine olu MOeireddin Abak
geti, devlet ilerini ise Muineddin ner yOrOtUyordu; Hallarla anlap Zcngi'y
Onak'tan u1,aklatrmak iMiyordu.Bu durum Hallarn iine gelmekle beraber Zcngi
ile ~avamaya cesaret cdemediler.A t abc ise Olkestne dndU.Muineddin ncr'in
Banyas' muhasara edip Hallara teslim etmesi Ozcrine Zengi a~kerlerinc Havran ve
Omak evresini yamalamak Ozere serbc.~ brakt. kendisi de bir grup askerleri ile
Omak' kuatmaya balad.fakat askerleri dank olduu iin bir baar elde
edemedi; sonra blgeyi yamalayp ganimetlerle geri gelen askerleriyle Olkesinc
dnd.lbu't.fir, Xl. 73

....

72

HMmcddln Uc Emir D:vud arasndakJ bu ihtila f 535 ( 11'10)

y l sonuna kadar devam etli ve 536 ( 1141 ) ylnn banda
aralannda anlamaya vardlar.Bunun zerine Emir Davud
Mcyyafa rkin'e geldi, ( lkJ taraf I sarayda bir araya ~elcrck
araJannda llllfak salam oldular.
536 ( 1141 ) yl Cemazlyelevvel { Aralk ) ay ortalarnda
Amld'ln hakJml Sa'duddevle ltald b. lbrahlm ld.O sra
da J\mfd'ln mteve111sl olan Meyyldddln b . Nisan, ll ald'nn
olu emsu'l-Mlk Mahmud'u emirlie gellrdl.emsu' I -M
lk'n annesi tgazl'nln kLZ Yumrnl Hatun. Hsameddin
Temurta da days idi.Bu ylda ben Amld'dc idim ve rahmclll
babamn sohbetinde bulundum.
1
536 ( 114 1 ) ylnda emsu'I-M lk Dmak'da
ldrld.O ylda erefeddln el-Habei ile el-Amid EbO Tclhlr b.
el - Muhtesb MeyyMarlkln'de ldller.el-Meyyld Ebu'l-1-Iasan b.
Muhl.r 534 ( 1139) ylnda es-Said Hsameddln'ln hizmetine
dnnce H abei onu tutuklayp hapsetti ve 536 ( 1141 ) ylna
kadar tutuklu kald; ayrca kardei er-Reis Ebu Satd 'I de
ikence yaparak ldrd.Bu arada Atabe zeng Hsameddin (
Temurta )'a h aber gndererek yle dedi : " Eger senden bana
veya benden sana bir eli gelirse ne sana ne de bana dognyu
syler. ayet anlamamz istersen bana Habei'yi gnder
".Bunun zerine Hsameddin, Hacib ve bir heyetle birlikte Habei'y l ona gnderdi.Heyet onunla karlanca Atabeg onlan
arlad ve gn kaldktan sonra Habei'yl Divlnu'l-stifA (
Maliye Divan)' ya tayin etli.aynca ona atlas cbbe.Irak altn
ile ilenmi aba gydlrdl ve bir de binek al verdi.Habei ile
giden elller geri dndler.Habei ise Atabeg Zengi'ye lkerun (
Meyytfarlltin'ln ) alnmasn garanti etu ve bu konuda ona
kesin sz verdi.Bunun zerlne Atabeg : "Meyyafarikin'e vardgmzda. onu sana tesllm ederiz. diye kim benimle anlama
yaptgm bana syledi "dedi
Bu sene( 536) es-Said Hsameddln(Temurta) ,Habei'nln
534 ( 1139 ) ylnda hapsettii el-Meyytd Ebu 'I-Hasan b.
M uhtr' serbest brakp Dtv4nu'l-lstf4 ( Maliye Divan )'ya
tayin elti ve btn ilerin yrtlmesini ona brakl . Yine ayru
)'llda es-Said Hsameddin, el-Eceli Ebu'l-Vefa es-Sarataru'yl bir

HSMfEDDN TEMRTJ\

mddet hnpsctllktcn :onrn l!1.lcrlnl k:rp M :mll J<:-lc~ lnclr

ncydana all .
[ Atabct'ln Dlyarbekr'ln Ba7.}
Alnbc! ZC'nf!I 537 ( 1 H 2 l
Yrclcrlnl Ele Gelnnc s M ylndaOlynrbckr :,.crlH' yi'rf
yp Emir Yakub b. cs-Scb'l'IAhmer 'in lkes ine girdi. ( bl!cde bulunan ) Hlz.nn.Mndcn.Ayrun,Fallls ( l<ntlls?) ve bfln vllnycllcrl <'le l!<'lnl~ ..n<'
bu sene lkl ay mddetle Musul'dn ldlm.J\tnbc~ Zeni!! ~c- .,38 (
143 ) ylnda ( Tcmrta'n) lkesine ynelip Mardln'e ulnl.
Amid ve Mcyynr:rkn'e l!lnnck n1.cre Te ll -Bmmn'yn 1!<'1<11 vr
Tcll-Basma'dakJ ez-Zcytn denen yerde konnklnd : nncnk clnhn
nce J\tabeg Zenl!i Emir o:vud ile nnlnmn ynpt ktnn ~onr;
f\nl, Esa'rd . Cebcl-1 Cr , Bllk,m cyn ( Zilknmryn l vr bil i"
vllaycllerl alp Mkim olmutu.
Atabeg Tell-Basma'da konnklndtt srada bir /:!CCC Mi"
emmll c-ak s ve Muh,mmed lbn Ebl' l -Mck."'rlm el-Muhnllcb}
Habei'nln adrna grtp onu ldrduler ve ban a lp cs-Sad
Hsrtmeddln'e getirdiler.Bu esnada (adrda) bir lk koplu.
halk ve asker panie kap ld, Alabe Zengi ise geceyi geirdiklen sonra sabah erkenden Nu saybln'e dnd.

[Emir D4vud b. Skmen'in lm ] Emir Davud 19 Muharvc Olu Fahreddin Kara Arslan'n rem 539 ( 23Temmuz
Yerine Gemesi
1144) Pazar g n Hanl'de
ld . cenaz.es se Hsn
Keyfa'ya gtrld. Pazartesi eh re ulat. Yeni Cami (
Camlu'l-Muhdes )'e kondu. halk ve kuml taziyeye geldiler.
ertesi gn sabah erkenden Hsn-Keyfa'ya defnedlldl.lmnden sonra olu Emir Fahreddin Kara Arslan Hsn-Keyfa. Har64 Atabcg Zengi 538 f 1143 ylnda Diyabckir Oerine yOrUyOp o blgedeki
bir kn kale ve ehri ele gelrdi.Tann.Es'ard ve H ian ehirler!y~e er-Ra~k.Katlis,Natisii.ZOlkameyn ve o yrenin m~hur olmayan ba kalclcrn apdetu;ayrcn
Mardin yresinde Hallarn etinde buluna~ Ccmilcyn. ( Ccm~ley~ 7 ).el
Muvcu.er.Tell-Meven ve dier ba. katclcr de fcthcu.Boon. ~cr d~7:c~c
~oyduktan sonra ald yerleri korumnk iin askeri birlik!cr g~evlc_ndrd.Kcnds ~e
Amid ve Hini Ucrinc yOrUyOp muhasara et.lbnu 1-Esr .Xl.94; lbrw /.
Ka/imii,s.277.

....

74

put. Bcllu ( Palu ) ve dier yerlere Mkm oldu.Dier olu Arslan

Tomu ( Domu ) ise Mzgrt ( Mazgrt ) Kalesine sahip
oldu.Bu arada Alabe Zengi Emir Davud'un lkesine ynelip
Es'ard ( Sllrd ). Bahmd. Balascl. Tanza ve Maden'e blUlk
yerleri ald gb nehri ( Frat' ) geip Han. Cebel-1 Cur,
Bilkameyn. Sivan. halla Ergclnt. Hcllar. Tell-Hum. Cermk ve
btn yrelere hakim oldu.SMece Harput.Balu ve Mzgrt Emir
Davud'un ocuklarnm elinde kald.
Ayn y l da ( 539 ) Sultan dc\vud Tebriz arsnda
ldrld.65 Yine bu sene Arslan Tomu b. Dcivud es-Said
Hs.lmeddln ( Temrta ) 'in kz Hediye Hc"ilun tle evlendi ve
gelin Mzglrd'e gtrld.Bu srada Atabe ile Hsameddin
arasnda bir anlamazlk kt .

[Urfa'nnF'ethl,el-Bire'nln Kuatlmas, ]

Atabe Zeng

N4siruddin al:r'n ldrillmesl ve

Urfa zertne yrMusul'da Zeyned din Ali Kk'Un idlresse yp bir mddet
oray kuattktan

sonra 25 Cemazyelclhr-23 Kannu'l-evvel 539 ( 25 Aralk

1144 ) ytlnda ehri kl zoruyla fethett.492 ( 1098 ) ylnda
Tacddevle (Tutu) 'nln lmnden sonra Franklar Urfa'y ele
geirmi ve 47 yldan beri el1erlnde bulunduruyorlard.Hrs
llyanlar Alabeg'ln ylba gecesinde ldrleceini sylyorlar
ve bunu bekliyorlard.Halbuki Alabeg kendisine hi bir zarar
gelmeden Urfa'y yortu gecesinde ( 24-25 Aralk 1144 ) fethetti,
dolaysyla onlar yalanc ktlar.Burann fethinden ve ileri
65

Sultan D:"l"un ldOrtlmcsi hususunda bk. lbnu'l-Kalarusi. s. 277

66 Aabcg Zcngi 6 Ccmaiyclahr 539 / 4 Atalk 1144 ylnda Hallardan
Urfa'y ald.Hallann blgedeki hakimiyeti Amid, Nusaybin,Rc's01-Ayn ve Rakka"ya
kadar uanm ve blgeyi yamalamaya balamlard.Aabe Zengi ,Hallarda
kendileriyle uramaktan vazgetii vehmini uyandrmak d~ncesiyle Dyarbckr ve
yrenin sahibi Artuklularla uramaya balad. Bu durumu gren Hallar
rahatladlar.Ocyandan Aabcg. emir ve askerlerinden Urraya yaplacak olan sefere
katlmalarn istedi. Zcngi Urfa Uerinc yOrUyOp ehri kuatt ve silah zoruyla fethetti.
Urf"ya hayran olan Zcngi lahip edilmesine mOsaade etmedi.Kadn ve ocuklar dahil
lnan her eyin geri verilmesini emreui.Orada bir muha[2 birlii braktktan sorua
SOru Ocrinc y01Jd0.Bylece daha sonra fchcdilc:cck olan el-Bire hari Frat'm dou
Yalcsn tamamen hikimiyei allna alml.lbn"l-Esir,XI, 98,102 : Zubd~tu'/.
llaleb,U,218; bnu'l-Kalnisf, 279-281

HtiSA.MEDDN TEMRTA

75

oluna koyduktan sonra el-Dire zerine yrd ve bir mdcJcl

oray kuall. Kualma esnasnda Musul valisi Nasreddln
akr ( aka.r)'n 539 { 1144 ) ylnda h17.mctller tarafndan
ldrld haberi Alabeg Zcngl'ye ulal.G 7 sunun ;,.cr ne
Alabeg el-Bire kuatmasn b rakp Musul'a hareket elti.
ehirde duruma hakJm olduklar sonra ldare~ne Zeyneddin Ali
Kk b. BeytekJn'I tayn elti.Ayn ylda el-Baryye l"1<1nl
Emir Gre Gaz Amld'de ld.
Halk ikence. zulm. lm. malknna zorla C'I koyma vear vergi bakmndan Naslrcddln'den ok ekmiti. Zeyneddin
tayin edUlnce btn bunlar kald rd gb halka ve maycllnclc
alanlara ok iyi davrand. 564 ( 1168 l ylnda lnceye
kadar halk kendisinden her trl lylll!l grd.
538 ( 1144 ) yl Recep ( Ocak) aynda Alamddln Ebu
Felh Muhammed b. Ali b. Nubata Meyyafarkin'den Mard ne
anld ve Hsameddin ( Temrta ) onu Mardin kadltna.
kardei Bahaddln'I de Meyyafarlkin hatpli~lne tayin etli.
Daha nce Mardin kads Mecdddln Davud b.el-Kad es-Said
Idl. fakat ayn yl azledildi ve yerine Alemddln tayn oldu. elMeyyld Ebu'l-Hasan b. Muhttr se Mardin Dlvan'nda mstevfi
( Mallye nazr ) idi. Daha nce amcasna vekaleten Meyyafarlkin hatplllnde bulunan Bahaddln lkJ gn sonra Mardin
haUplllne tayin edUdl. ( Yukarda da ztkrettlmlz gb ) Mardin
kadlna da AlemOddln tayin ol mutur. Bylece durum istikrara kavutu. Alemddln Mardin'e yerleti. ae ve cocuklarn
da oraya nakletti ve halen orada bulunmaktadr.
Msr halkndan olan Meklnddevle lbrahm b. Munkz
67 Daha nce de 1ikrctiimi1. gibi Sultan Mahmud'un olu Melik Alp Arslan
Musul'da Atabcg Zengi'nin yannd: bulunuyordu. Bundan dolay Zcngi. hali(elere ve
Sulan Mcs"ud'a sahip olduu bOUn Olkenin Melik Alp Arslan"a ait olduunu sylerdi.
Nsircddin akr ise hizmet etmek iin her gUn Melik'in yanna giderdi.Raz kimseler
Nasircddin o.kr" ldOrUp salanaa oturmas iin Melik"i ~vik etiler.Bwun U.c:rine
Nasircddin akr Melik'in yanna girdiinde Atabcg'in orada bulunan asker ve
memluklar 01.crine saldrp onu ldUrdOler.( Zilkade 539 / Nisan.Mays 1145 ): raka
Aabcg'in adamlar ehrin Melik Alp Arslan .ararna gemesine nani oldular. haa
Kad Tiiccddin Yahya ~-ehrizri bir hile ile Melik"i kaleye glOrOp hapsellirdi.Bu i
karklk Atabcg'e ulat!nda el-Bire kalesi"ni kuatyordu. Oradan ayrld ve
N:sireddin"in deruhte ei bULtln beldelere ve Musul'a vali olarak Ali b. Rcytekin'i
ayin c:ti.Bkz. yukardaki dipnoun k:yn:klanna .

MEYY.AFARKiN VE AMD TARH

Marclne

l!elcli ve bir sre es-Said Hsameddin ( Temrta )'in

oldu. Alrn cldln'ln Mardin kads olm. sndan iki ~i'n
sonra da Hsameddin onu vcarcte tayin etll. Mardin ch lt
llk'l nde katp olan Ebf Abdullah b. Muhammed b .el-Iralti ( elMlezzcb el-Ba~dadi ) de ve,:ir natbt oldu ve " Ben Bagdatlt
Mnvvic dilesindenim" diyordu .
rnl!=-flrl

tlg~zl , c Olu cmsildd cvlc'nln

Ben bu ylda ( 538 )
Ccsctlerlnln Mardln'e Nakli ve
Mardln'de bulunuyordum.
TUrbclcrlnln Yapm
es- Satd HOsmeddln'nin
MeyyMc1rlltin'deki idaresinin il k y l idi. Babas Necmeddln !Jgilzl lle kardei emsd
dc\'le'nln cesetlerini Mcyynftrikin'dekl Mescldu'l-Emlr'den Mar
r n e n<1kJcltt. sonrn her lklslnl Mardin J<:alesl'dekl Mescldu'l
Hzr' a defnetti. Orada llgazi dneminde len bir gurup insann
trbes i vard . Bylece IJ~t.z ve emsddevle'yl g~c olarak
oraya defnetti. sonra es-Said Hsameddin Mardin ( Kalesi l
ci snda Aynu'l-Bakri denen yerde ok fazla harcama yaparak
bir ch ltllk ( Meh ed ) ve bir trbe ina edip bir takm vakf
2.elirl:-rin i de oraya balad.Kabirler kazdrarak kalede nceden
ve ~rnrad an lm olanlan chltllk'e nakledip defnetti. aynca
ehttllk'e sergi. r1 ve aletler gnderdii gibi iinde pek ok
ki\;plarn bulundu~u bir de kli'phane oluturdu ve o bugne
kadar ~elmlllr.
539 ( 1144) ),lnda Karaman Kprs ykld. 548 ( 1153
l'de ise MeyyMarikin'nln iinde bulunan el-Bedene kt.
,,kld . fakat tekrar yapld.
( es-Said Hsameddin'in daha nce vezarete tayin ellii )
Ms rl vezi r Meklnddevlc lbrahlm b. Munkz 540 ylnd a
tulukJanp Ma rdin Kalesl'nde hapsedildi. fakat vezir. hapisle
hcz.. kuma paralar gibi bir ksm ham materyaller buldu ve
CJn l a r blrblrlne uladlktan sonra skca belinden balayp Mardin Kale sl'nden kendisini sarkta rak aaya indi ve kal.
S::bah olduunda onu hapiste gremediler. fakat birbirine bal
materyellerl grdler ve tel aa kapldla r. Bunun 7,erlne onu

HOsAMEDDN TEMRTA

77

yakalamak cn atlarna binip aromaya b aladlar ve onu d :/!

ol unda bulup es-Said I l snncdclln'ln tu,.u n n a~cllrdlkr. n
cak Emir onuhl bir kllk yapmad:m serbest brakt.

[TemUrta lle Kara.Arslan Arnsndakl ) 5'10 ( 11'15 ) ylnda

Sava ve bnu' l-Alcvt Maceras
HOsmncddln F'alrctl l n
Ka ra Arslan' BAn (
BAln ? )'da atr bir yenll~lye utralt: o ~r"lmcyc deAer bir
gnd. Zafer . lh:,\b cdd ln Muhammed b. Ayas ( ly :u; l b .
tgazl'ye att. nk o. amcas Hsameddl n'le bcrober ordu komutan olarak bulunuyordu. Ayn yl Alabef! Zentl Meyy~f.'lrlkin'e ~cldl. Tcll-eyh 'I ::ldklan sonra bir mddet Mc~yaf.'lrikin'e bask yapt ve sonra oradan aynkl.
540 ylnda eyh Nuru'l -Hda Sleyman b. Omer el-Alevi
Es'ard ( Siirt )'dan MeyyMarlkin'e geldi. O srada Hsameddin (
Temrta ) ehirde idi. Meyyafarlkin halknn tamam ehirden
kp yaklak bir fersah mesafede onu karladlar. lbnu'l-Alevi
gl. derin bir alim ve fazl1etll birisi ldl. O Alemddln'in evinde
Taceddln'in yannda konaklad. Blr g n sonra Emir onun
yan na geld iind e ona kyamda bulunmad. Camide vaaz verip
konulu ve halk ona son derece h ayranlk duydu.Hace Lulu'nun evine geli. Emlr'ln nezdinde byk Utlfat grd ve yce
blr mevki elde elti. Emir M eyyfarlkin'de ise o da onunla
beraber olur. Mardln'e gitse onunla birlikle giderdi. Emir n erede kalsa o da orada kalrd . Emlr'ln yannda byk bir saygn
l vard. ylcki onun yannda kald srece hi bir gn Emir'e
ayaa kallonad. h alla Emir zerinde bile tahakkm vard;
onun glbllere yakmayacak davranlar ortaya kt. bundan
dolay halkn gznden dt ve Surtye'ye giderek bir mddet
orada kald. Eb Kays Kalesi'ne gtU. orada kendisiyle lsmailUer
a rasnda bir anlamazlk kt . sonra es-Said Hsameddln'ln
yanna dnd. Bir mddet orada kald. o srada es-Said Hsameddln't kimya almas husus unda mltlendlndl. fakat bu
almadan hi bir sonu elde edemedi. Bilahare Es'ard ( surt
)'e gtu ve orada Reblylevvl 546 ( Haziran-Temmuz 1151 )

78

MEYYAFARiKlN VE AMD TARH

yLlna kadar kald. Cuma gn camiye gllUlnde lsma1111erden

1.kl kii zerine saldrd. biri elindeki kl, dieri de hanerle

on a vu rdular . Bu hadise zerine halk lclaa kapld, onu

vuranlar yakal and , fakal hmu'1-Alevi ayn gn ldC-Allah ona
rahmet eylesin ve Es'nrd ( Sllrt )'a Hzr Meseldi ( Mcscld il'lHzr )'n de defnedildi. onu ldrenleri de ldOrdOler:
1

[ Necmeddln Alp'nn Evlenmesi )

540 ( 1145 ) ylnda (

Hsameddin TcmOrla'n
o!llu ) el-Mevl~ Nccmeddln el-M.lllk Ahlat Mkirnl Erilir Kutbeddln Ahmed b. Skmen'nln kz ve ayn 1,arnanda hhermen'ln
anneblr kz kardei ve amcasnn kz olan Hatuhun dest-1
17.dlvacn istedi. Bunun zerine Safiyyddln b.
Eslreddin AbMd b. Ebl'l-Fth. Slraceddln b. KAmll GAzl ve Slcrnen
devletnln ileri gelenlerinden bir heyet Meyyafartkin'e geldiler.
bir ka gn orada kaldktan sonra Mardln'e glltUel orada esSahih ( Necmeddln Alp ) ile grp durumu kararlatrdlar
ve sonra dndler. 541 ( 1146) ylnda ise Kad Kemaleddin Ue
( Mardin ) devlet erkan Ahlat'a gidip Ahlat devlet erkanlyle
blrllkle gelini Mardln'e getrdller. Dun ( Nikah ) merasimi
Mardln'de oldu.

Rdlk.

[ Akraman Kp riis'n Un Yapm ]

es-Said HusameddinAllah ona rahmet eylesln541 ( 11 46 l ylnda ez-Zahid Ebu'l-Hasan Ali b. et-Tavil
sorumlu l uunda byuk kemer zerine Akraman Kprs'nn
yapmna balad.Dou larafndakJ ayaklan yerleUrUdl. fakal
kprnn lemeUnn zayf olmasndan tr fazla gelen su onu
yerinden skp tahrip elU. Bu kt yapsndan dolay ez-Zahid
lbnu'l-Tavil'e tazminat cu,as verildi ve grevinden alnd. sonra
bu grev Emir Seyfeddin lrbartk Memdud b.AJi b.( AJpyaruk )
b. Artuk'a verUdi. o da Ebu'I-Hayr b. el-Hakln el-Fasl ( el-GasJ
? ) 'n kontrolnde kprnan yapunna balad. Ei grlmemi
keresteler getrtU. Bylece inasna balad ve 548 ( 1153 )
y lna kadar inas devam etli. BlllrUmeslne ok az bir ksm
kalan Karaman Kprs bu ?..amanda ina edilen harika eserlerden blrldlr.

HMMEDDN TEMORTA

79

[ca'ber Kalesl'n ln Kuatlmas vcAtabeg ] 511 ( 1 l '16 )ylnda

Zen gl'nln ldUriilmesl 68
Alabek Zcn~. Sryffd
devle Ebu'l-ta~nn Ali b .
M'tllk' ln htklmlycll nllndn bulnnn

Cn'bcr

J<nlr: l'rl k n t,

Kolcyl lddclll l>lr eklide :ktrcl ve nlnk 117.rrt'y<ll. 1H'~:

mcdclln'ln o~lu Ccmnlcdclln Srrbl de 11!':kcrlrrlylr brrabcr Alabetrn ll7.mcllnde bln yonh . /\tnlJrP, ot ynlc:lyp k:k
dnclnki Rnbatl ( d yrrlrm y<'rlnclc )'cin lnp::t'II . nr !iM (
11'19 ) ylnda Mu~ul'dn lkrn Alnhr~rn lch" rillmr::t \'<' rrrryn
eden olaylar hakknda l<M' I -Kur\nl Kcmrkctdn Ebu'l.Fmll
Muhammed b. Abdullah c-chrtzOri'yc - Allah mrnO uwn
etsin - sordum. Bunun 07.crtnc o : " Kaletl bir s1rc
kuaUgm12da btr gn Emir Hassh elMenblci ckt~ el -Emlr elHassan He konumak l s tlyor ~ m . diye bagrd. Bunun
zerine surun zerinde olan biri Emir A li'yt gsterdi ve Hassan
elMenbict ona : Senin, benlm ve Atabe!) Z engl arasndaki
s adakat{, s!)tnaca!) n blr kimse olmad!)n , on u sen de n
uzak latracak hi k i msen i n bulunmad!)tnt blllrsl n, en
iy ls l kaleyi tesllm etmendir, aksi takdirde Atabe!) onu
kl zoruyla alr ve s enin engel olamaya ca!)n olaylar
cer eyan eder, bundan s onra daha neyi bekliyorsun. Bunun
zerine Emtr A lt, Hass.n el-Menbtcrye : Ey E mir Hassan! E
mfr B el ek Menblc'l kuatt,gnda sen nasl kurt u luu
68 Aabc! Zcngi 541 / 1146 y l nda Frat nehri kenarnda yksek bir yerde

bulunan Ca'ber Kalesi 01.erine yOrtldO.Kalc Salim b.Malik'in elindcydi.Zcngi oray

muhMan ederken Fenck Knlcsi'ne bir ordu gndererek oray da kua. Ca'bcr Kalesi
muhasaras u1.nynca Emir Has~an el-Menbici'yi aralannd:ki dostluk sebebiyle kale
hakimine eli olarak gnderdi ve kalenin teslim edilmesini istedi. Zengi eli Emir
Hassan'a: " ayet kleyi teslime raz olursa benim adm. ona pek ok ika/ar ve bol
mikarda para verece/imi gareni et, kbul etmezse kaleyi zorla alncaya kadar
muhasaray silrdilrecegirru ve ondan sonra kendisini sag brakmayacagma yemin
eigimi ve : " O anan bana kr .feni kim mdafaa edecek dedi/imi syle "
dedi.Hassan kaleye kp mesaj ebli elli, fakat kale ha.kimi teslim olmay kabul
etmedi.Bunun Uz.erine Hassan ona : " Zengi bana kar onu kim mdafaa edecek?"
diye soruyor dedi.O da : " Emir Bclck'e kr seni mdafaa eden beni de Zengi'ye
kar madafao edecektir" cevabn vcrdi.Hssin geri dnp Aabcg'c kale hakiminin
teslim olmakta diendiini hbcr verdi. Aab.: bundan bir ka gn sonra 5 RcbiyOlnh r 541 I 14 Eylul 1146 gUnO kaleyi muhasara ederken geceleyin kleleri
tarafndan ldOrOldO. /bnu'/.l~d r, Xl.109-1 12

80

MEYYAFARdN VE AMID TARH

bekledi n ve Allah sana yardm ettiyse ben de kurtuluu

Allah'tan beklemekteyim, dedi. Daha sonra Kemaleddin
devamla yle dedi : " Allah'a and olsun ki ne olduysa o gece
yarst oldu. O gn 5 .bir rivayete gre ise 9 Rebtylahtr 541 (
14. 18 Eyll 1146 J aramba idi. kaleden : Yci bn
Hsdmeddln sana mqfdeler olsun! Atabe!) l>ldrld, diye
baQtran b(r haberci geldi. Bunun zerine halk partl{)e kapld ue
ihWafa diist. Atabcgin ldiirflmcs[ntn sebebi u tdt:
Emir Alabcg yannda sadece bir hizmetisiyle adtrmda
uyyord. ite o gece adrda uyurken llzmeti onu ldr
d.J(anl ba{) alp adrdan kt ve kale altndaki duvara geldi
ve : Atabeg'l ldrdm, diye onlara bagrd fakat kendisine
inanmadlar. Bunun zerine ba{1 ve yanna aldg dt{Jer delilleri
gsterdi. onlar da onu kaleye yanlarna kdrdlar, ondan
durumu {)rendiler ve ( sevin ) {}lklar altlar.Bu olay zerine
Atabeg'ir taraflar/art panl{Je kaplp ihltlO.Jadller.Halk vezir
Cemaleddin'in69 adrna saldrd. adr yat)maland. o da
kap bana sgndLEmir ve ileri gelenler ( bir aklama yapmam
iin J bana geldiler. ben de huzura ktm, onlar: Melik'in
gr nedir ? . diye sordular. sonra ben ve onlar Melik Alp
69 Cemaleddln Muhammed b. Ali ile ulemSdan biri olup Atabeg Zcngi'nin
divan ilerini idare eden ve devlet ilerini tek bana yUrOten biriydi.Emir hcib
Salahaddin Muhammed el- Yiisiyani de onunla beraberdi.Atabcg ldOrOIIOnce ikisi
devletin muhafaza ve devamna karar verdiler.Sultan Mahmud'un olu Melik Alp
Arslan da ehid Atabeg'in yannda bulunuyordu.Zengi'nin ldrlmesi Ozerinc
Ccmaleddin ve Salahaddin ile beraber askerler de Melik'in yannda yer aldlar ve onu
arkc kadn ve cariyelerle iki alemine girmeye ~vik ettiler, sonra onu Raklca'ya
gnderdiler. orada bir ka gOn kaldktan sonra Ma.kisin'e giti.Burada Cemaleddin
emirlerden Aabeg Zengi'nin olu Scyfcddin'i destekleyeceklerine dair yemin alnca
onlan Musul'a gnderdi.Melik Alp Arslan ise Sincar'a giti.Ccmaleddin'in ona : " Ben
senin memlukunum. raket Musul'a tabiyim. Nezaman Musul'a hakim olursan Sincar'
sana teslim ederim " diye haber gndermesi Ozerine Alp Arslan Musul'a giui,
Cemalcddin de onu yakalayp Beled ehrine glOrdO. O srada .ehriziir'da bulunan
SeyfcddinGazi'ye babasnn Musul'daki naibi Zeyneddin Ali Kouk haber gnderip
Musul'a ard. Cemaleddin, Scyfcddin'in Musul'a geldiini renince ona, Melik
Alp Arslan'n yannda ok az asker olduJunu bildirdi.Bunun zerine Seyfeddin bir
ksm askerlerini Alp Arslan'n Uzerine gnderip onu yakalatt ve Melik Musul
Kalcsi'ne hapsedildi. Bylece Seyfeddin Gv.i babasnn Musul yresindeki Olkcsinc
hakim oldu.Kardei Nureddin de kendi hakimiyetindeki Halep'te kald. Ru arada
Scyfoddln ilerini idare etmesi iin Salhddin el- YA~slylnl'yl kardeinin yanna
gndcrdilbn.'/.Esr r, XI, 112-113.

HSAMEDDN TEMtiRTA

81

Arslan b. Mahmud'un adnna gCWk.Dcn ona: Ben, btn halk

ve Atabeg Mellk'ln hlzmetlndeylz, illke, btn hlzmetllerl
ve sultan'n btn memlklan onundur. Bunun f7.erlnc
,talk Melik Alp Arslan'n lwnnrla topland.D nrn<I"
Cemaleddln Serbi hapsedildt{}l kale dndaki Rabad'da serbest
btrakld ve MardLn'e babasnn uamna gtLL Halk iki grh<
ayrld : Salahaddin Muhammed b.E!J!JLib el Yagstu:2111 Srly<'
askerlertule birlikle Nrcclcltn Malmcf. b.Atal><'{f(n tarq( lt
Surl!Je'ye gtWler.Oracla Halep. llama.Mcnblc. llnrran.llms
Srtue'dc Alabcg'ln eHncfe bulnan bitin wrlcr<' Mtlll ~lp
oralara crlctllcr.Dl ise trrltk (Alp .Arslnn J c Dtnr t 1,,ltc
askerle;Lyle Slncar'a gllmek zere Musul'a do!'.)ru hareket
ettk.Slncar'a oord{)rnzcfc ffcl!k koc-t c Cezire oln lll.
fakat kardeim Tdceddln Ebtl Tdhlr Yalyd b. csSe/rl7.1ri Allal
rahmet eylesin ve lzzeddln Ebtl Bekr b.ed-Dbcyst ona
yclllllcr, onunla anlama uapp karargaha ?etLrdller. ~iz
Musul'a vardk. Seyfeddin Gd! b. Alabeg.Sullan dan kendisLne
tkld olarak verilen elrtzur'dan oraya geldi.Bylece o Diuar
Rcbia'ntn tamamna sahib oldu.Melik Alp Arslan da Stcar

yaknndaki es-Sel v Kalesl'ie gltirld.Bylece Seu{eddin

Gdi Musul ve biiln Lilkeye salib oldu: ayrca babasnn
divannda Malrye Nazr ( Mastevji.) olan Cernaleddirt Mu/tam
med b. All el-Isfah.ni yl de vezir tayin elti.lzeddin Eb Bekr

ed-Dbeysl'ye Cezlre'yi U<la eiti. Bylece lkede otoriteyi sa{}l.a

m oldu. Nureddin Malunud'un idari ilerini ise Salahaddin ve
Esedddtn trkuh stlendi. MecdeddLn Eb Bekr b. edD.ye
hO.cib oldu, Mecdeddin'in annes( Nureddin'in st annesiydi ve
onu o yelitinnitt.Mecdeddin kklgnden beri Nureddin'e
hizmet ediyordu. Nureddm emir tayin edilince btn ileri ona
devreUL onu Haleb'e tayin elti.Bylece o Suriye'de yerleil "

[ Urfa Halknn syan 70 ]

Alabegn

ldrlmesLndcn bir

70 Atabeg Zcngi'nin ldOrOlmesi 01.erinc U~ra Konu olan Joscelin Urfa

halk1ya ve ehirdeki Ermenileri~ haberleip o~lan '!yana ve mOs!Uma~lara kar
direnmeye, Urfa'y kendisine tcslm etmeye tev.k ett. onlar da kab~I euler:Bunun
01.crine Joscelin geleceAI gOnO bildirip Urfa 01.crlnc yOrOdU ve ehr 1.nptet), fakat
kftlede bulunan muslUmftnlar kaleyi teslim etmeyip direndiler.Bu habcr duyan
Nureddin Mahmud b. Zcngi sOratle Urfa'ya hareket etti. ehre y~l~nca Ko.nt. kat
ve Nureddin Urfa'ya girip idarcsenl doz.ene koydu. Ote yandan syan habcrn alan

82

MEYYAF.ARKIN VE AMD TARH

mddet sonra Urfa Ermeni halk orada bulunan mslmanlara

saldrarak bir mslmnn topluluunu ldrd ler. ehre hakim
oldular ve Franktan ehri almaya davet elliler. Bunun 1.erfne
mslman h a lk orada topland. aynca 11..zeddln cd-Obeysi.
Menb lc h ak m Hassan el-Menblci ve Trkmenlerden bir
topluluk oraya geldUer. ehri yamalayp fethetlUer ve pek ok
halk ldrd ler. kendilerinden bir topluluJ!u da Urfa'ya yerlc
tlrdUer.

[Tcmilrta'n HAni ve Onun Dndaki ] Alabeg ldnde

Ycrlere,KaraArslan'nErgani'ycveDler es-Said losameddn
YrclcreHA.klmtyetlert ve Bakr Para Meyyafartkin'de fdl.AtaBasm
begn lm haberi ona
Busttinu'J-Mahat 'la ikindi vakti ulat. Daha nce oglu Cemaleddn Serbi'nln Alabeg tarafndan tutklandg h aberi ona
ulam ve buna ok zlmt. Bu sebeble Atabegn lm
haberi kendisine ular ulamaz geceleyin BustAnu'l-Mahat'tan
hemen Hani zerine yryp oray kuatt ve br mddet
sonra da yan 23 RcblyOlnhtr 541 ( 2 EkJm 1146) aramba
gn ehri ele geirdi.Bundan nce orada Emir Gaz el-Mehri
bulunmaktayd. Daha sonra SivAn, Cebel-1 Cil.r ( apakur ?
). Bllkameyn,abahtAn, el-Mevzer,Tell-Mevzen, Cemllcyn,
Re's'l-Ayn'l-HAbur 'u ald ve geriye dnd. Ben bu ylda Mardln"de bulunuyordum.
Fahreddin Kara Arslan sefere kp Ergann. ennuk.
Teli-Harm. Hular ve Alabcgn. babas Emir Davud'dan alm
old,u btn kaleleri ald gb dou yakasndakJ Es'ard ( Silrt
). Bdlnd, BAtAsA, Tanza, er-Ravk, Fatlls ( Katlls ? ). Beled-1
sar ve Cebel-1 Til.rabldln'de bulunan Heysem Kalesl'ru de ele
geirdi. Bu a rada Ahlat hakJm ahermen de harekete geip
Hlzan,Ma'den, Ayrun ve Atabeg'ln Emir Yakub'tan alm
oldu_lu btn vUayetlere hakJm oldu.
542 1 1147 ) yJnda es-Said HOsameddln bakr para (
F'ulsU's-Safar ' l bast . Bu y1.den ben Maden'e glllim ve para
kardei S~f~din Gi,i d_e U_rr~ya Mker sevk etmi, falca Nurcddin'in ehre hakim
olduunu nce Mker brlk geri dnmUUr. lbnu"I-Esir, Xl,l td fbnu'J.
Kalr(ti .s.288: llAbdetu./falcb .11.290

HSAMEDDN T1!:l\J'l~T/\

iin bakr saln akln.

( 11'18) ylncla Emir rnvd 1111 of~lt Arsl,111 Toi:,11111 .
l\ld. geride Emlr'ln kt7.clan om, bir nf!l hrakl. :w;l
babas nn l fminclen ksa bir i"d cl'I sorrn o cl: Cllii \v
yJda es-Said H sanedclln Es'arcl' f.!rntece kuatl ltla sow
oray ve f\tlsa.'y ald. Daha nce Amct h,lklml Cemalcclrlt
Mahmud onun h17.mellne {!lrml ve Cemnleflrlln F:h'l-l<ic:n l
Nisan d. Es'ard kunlmnsncln onunln beraberdi Es':rd' ;ldk
tan son ra MeyyMarkin'e dnd ve bir mddet sonra 01111
Fahreddin ( Kara Arslnn )'a 1:"cle elli. Ou srada Fnhrcdclln l\:r:1
Ars lan MazkJrd'e hakim oldu. Hedlyyc 11.Un tla MeyyM.
rlltin'dekJ oluna dnd. Ayn ylda es-Said lfsameddln llt
Atabcg'n ojtlu Seyrecldn G:"~I arasncln bir anlnm:w. lk olcl.
Seyfeddin Gazi Mardin bclckslnl. iinde ol.m her t'yl yn'!mal .cl
ve orada bulunan pek ok kleyi de ald71 Mardin ovasna
yerleti ve sonra arala rn da bar yapld. Den bu srnd:
Amd'de idim.
542 1 1'17) ylnda l7J.edclln S.lluk'un kl7.I Ahlnl sthlb t~i
l!Mun hacca glmek zere llsn-l<cyf,l'yn ~eldi. Fnhrccldl ,rnr
Ars la n onu m sarr edip en ~7.cl ekilde lzzet ve lk ;l ;
bulundu. Bu s rada vezir BaMecldln Evs b.Ebi Muaz. Eslreddin Abbad Lle Erci kads Alcmddln b. Tabar Menafarlk.in'~
geldiler. el-Meyyld b. Muhlr'n evine m~aflr olup ~nlercr
kaldlar.es-Said lsam eddln . ahermcnn stel 7.c rn e Fal
reddin Kara Arslan'a h aber gnderip 11:"tun'u hacca gtmcklen
men etmelerini istemi. bunun zerine hey'el Hc\tun'la grp
neUcede hep beraber Ahlat'a dnmlerdir.Bu ylda el-Meyyirl
el-Mslevfi Ebu'l-llasan el-Mbarek b. Muhlr ld ve Mardln'de kendislnln yaptrd hcreye ctcrnedildl. Kendisi divan
basm

5t3

71 Aabc~ Zengi"nin lUmUndcn ~onra Mardin ve H n-Keyw hakimlerinin

Zcngi'nin kendilerinden ald yerleri geri almaya kalkmalar U1crine Seyfeddin Giii
~d2 / l 147 ylnda Dir Knlcsi 01crinc yOrtyUp orny ve Mardin'dcki tn. kaleleri ele
geirdi, daha sonra M:rdin'c giderek ehri atuip ve yma eni. HOmcddin TcmUr
beldesine yaplanlan grnce : " llcp/miz \tabeg'dc ikayeciydil, ancal ncrrdc
kald o Rlcr ? 7-t:ngi'nin zaman bayram gnleri gibi)di Dzi defalarca rnulooro
eigi haldt' ne kendisi nede ad:erlui parasz bir torba saman bile
almamlard 1/albuki Scyfcddin'in tahrip ve yagma etti/ini gryorum . " dedi.
TemOna~ daha sonra Seyfeddin ile anlya~maya vard ve kzn d3 ona ,erdi.Bunun
U1crinc Scyfc.-ddin oradan a}Tlr Muwl'a lndU.ll>nu'I fair. Xl.121

-...

84
HOsAMEDDN TEMRTA
nazn ve onunla beraber olan el-Mhe7.zeb el-Irak.i de mrtf
idi. yerine babasnn lakab olan Mtieyyidddevle Kerlmii'lMillk lakabyla lakaplanan olu el-Eceli KerlmU'ddevle Ebf
Mansur HAlld tayn edildi. Devlet ileri Jln bir lakm artlar
koydu.Bu husula kendi zerine den artlara harflyyen uydu,
ilerinde bamsz oldu. Kendisinden beklenJlenden daha fazlasn yerine geltrdt.DOylcce btn iler onun hkm allna girdi.

542( 1147 ) ylnda clHl1Afct'72

1Iar7. M~r'dn ld. yerine
ez-ZAflr lakabyla olucl
Mansur lsm.ll geli. O srada Su ilan. ( vezir, olorller, s7. sahibi
ve hallre :ueslnln l damad olan Emir'I-Cyu el-Ad!I ( b. J esSellar idi . Bu. devlet ilerini karara ba~layp dzene soktu ve
ez-Zafir de hilafete yerlct.
[

el-H\fz'n

l.m ve ez-ZAOr'ln )

[ Kem41eddln ve TAccddln
lerln TutuklanmaJan73
72

chrlzO.ri- ]

542 ( 11 47 J ylnda
Atabeg ( Seyfeddin) Gaz.
Abdullah e-ehrizri'nln

Msr faimi Halifesi el-Hif Lidinillah Abdlmecid b.Emir Ebu'I-Kiism

b. el-Mansur 544 Cema1.iyelahr / 1149 Ekim-Kasm aynda ldtl.Vezirleri onu
thakkilmO altnda tutuyordu.Yerine olu Zafir Bicmrilla! Eb Mansr lsmail geti.
Once lbn Massil'. onun ldOrUlmcsindcn sonra da el-Adil b. Sella.r' vezir tayin
etli.Muharrem 548 / Man-Nisan 1153 ylnda ldrOlmesinden sonra vearetc yeeni
Abbas geti.Bir rivayete gre lbn Sellar'n Abbas'n grevlendirdii adamlar
ldnnOtUr.lbnu 'I-Esi r, XI. 141
1
73
Bu kadlann tutuklanma hadisesinin hemen hemen tamamn lbnu'J.
Ezral(Lan ikibas eden lbnHallikan. Kemaleddin, kardei Taceddin ve hadise hakknda
1.ele u bilgiyi verir :
Kemaleddin lakabyla maruf afii rakihi Ebut-Fadl Muhammed b. Ebi
Muhammed Abdullah b. Ebi Ahmed el-Kasm e-ehri7.ri Musul kadlna atanm
ve orada bir afii medresesi yaptrmt. Atabeg Zengi Ca'bcr Kalesi'nde
ldOrUldUnde o ve kardei Taceddin orduda bulunuyorlard.Asker Musul'a
dndUUnde onlarla askerlerle birlikteydi.Aabeg'in olu Seyfeddin baa getiinde
Musul ve di~cr yerlerdeki ilerin tamamn Kad Kemaleddin ve kardeti Taceddin'in
idaresine verdi, Cak sonra 542 / J147 ylnda ikisini de tuklayp Musul Kalesi'ne
hapsetti. amcalarnn oullar ve daha nce cr-Rahba kads olan Nccmeddin Eb Ali
el-Hasan ., BahiiUddin Ebi'L-Hasan Ali'yi getirtip Kemaleddin'in yerine Musul ve
Diyar- Rebia"ya kad tayin elli; sonra Halife el-Mukefi bir eli gndererek
Kemaleddin ve kardeinin hnpisten karlmalarna yardmc oldu, fakat evlcmide gz
altnda kaldlar. yerlerine olullar Celaleddin Eb Ahmed b. Kemaleddin ile
Dyaeddin Ebu"I-Feda.il el - Kasm Kale'ye hapsedildiler. Vafeyu'I-A'y, iV, 242.

8!i

oullan Kad Kemaleddin ve T~ccddln'l luluklacl. \Lnbe~ Zcn~I'

nn ldrlmesinden sonra devlet ilerini Kemaleddin ( k.rde

Taceddin ) yrtyordu. Vezir Ccmaleddln ile Zeyneddin Ali (

Kfk ) de bu koncla ynrdmc oluyorl:ml. ll cr iki si yaltalanc\klan sonra Musl I<alc~l'l: tntrOldiHrr. n:h: ~u
zlkrcllllmlz gibi 532 ( 1137 ) ylncln B :11~:'iddl r -t''.'.
rl7.ri'nln cr-Rakkn'cla lme-si f 7.crlne Rnhba da k~cllk f!i' t
vlnclc bulunan el-l<fd Necmedclln Eb Ali b. U:h:lclcll h. t'lllnsan b. Ali b. cl- l<'\s r - rlrv.)rl'yl gl'llrdlkr.ll'iyh-~
Oahfddln'ln o~l rncl Nccmrclclln Ebu'l-l lng;m h . \11 \l:hq! Il
btn lkesine. kardeinin o~lu emseddin Eln) Ahrc~
Musu l'a. I<emaleddtn Nusaybln'e ve ka1.askerl1e. T\cccldln F.h
Tahir Ce7.lre kadlna. Oahrtdd n n kadel c rererlcll n dr
S incar kadlna tayin ol mu l ard. Bunlarclan her biri b
grevlere asaleten atanmlard . Halbuki onlar daha nce _b
grevlerde BaMddln'ln nt\bl olarak bulun:yort ~ rd. Bahturl
din lnce bu yerlere tayin old.lar. Bahauddln in olu Nccmeddln kadlarn ve nalblerln bulunduu btn lkelerin la
mamna tayin olmu ve bu durum 533 ( l 13~ l ylna k~d~r
devam elm lll. 13u y l dan sonra emseddin EbJ\h med kad J.
kudat mcvkJlne gellrlldl. bylece daha nce Necmcddln'c yardmc olurken ellndekJlere ilaveten Musul kadln da alm
oldu ve 535 ( 1140) ylna kada r bu greve devam etmi Ur.
o srada Nusaybin mtevellisi olan Necmeddln tutukl a np
h a psedlln l, ok ar ikenceye maru7. kaln . mallan msadere ed ilmi ve kendisinden yaklak 130 bin Emlrlyye dlnan
para cezas alnmt. Kemaleddin Ebu Muharruned b. Abdullah
e-ehrlzri ise btn lkeye tayin o lup idari ll erd_e _de
bamsz olmutu. Yukarda da zlkretlllm l7. glb l Atabeg olunceye kadar k ad lk, lke ve askeriye gb btn ida ri grevler
Kcmalcddln'e vcrllmlll. Necmeddln clrt y l hapiste ka l m.
sonra Kema leddln'ln tavassutu ile hapisten kanlm . Kemaleddin onu Rahba kadlna tayin etmiti; nk o. b abas
Bahaddln dneminde de ayn grevde idi. Yukarda ikretU
l mlz gb Kemaleddin lutklanneaya kadar bu vazifede kalm
tr. Sonra Rahba'dan gellrUdl. Musu'la tayin oldu. daha nce

-...

86

temas ctlilmlz gibi byk olu Bahaddin'l Rahba'dak.J grevde brakt, kendi si de Musul'a yerlcll. Kemaleddin ve
Taceddin bir sre Musul Kalesl'nde hapis kaldktan sonra
Hallfc el-Mukten - Allah ra hmet eylesin - Musu l'rl bir eltlcr
hey'ell gnderdi, eliler de onlann hapisten kanlp evlerinde
gz haps inde bulundumal.:rna tavassut eltiler. Bunun 7.crlne hapisten kanldl ar, kimsenin girip kmamas iin her
birinin kapsna iki Horasanly muhafz ollarak dktUer.Ke
malcdcl ln'ln ot,lu Eb Ahmed el-Cel:'11 ile T:'cedb n n olu
Ebu'I-Fad:lll ed-Dy:l ( el-Kasm, babalannn yerine ) Musul
Kalcsl'ne hapsedildiler. Bu anda Necmeddln Musul kadlna
tam yetkiyle yerleip 11.1.eddln Eb Bekr ed-Dbeys'ye el-Cezire'yl Jkta olarak verdi ve DakCka halkndan ibn Hamza diye
bilinen birini de oraya k::d tayn etli.

536 ( 1141 ) ylnda el-Muzaffer b. ez-Zaim b. Cheyr'ln

ldrlmesi zerine ve Sultan Mes'ud'dan Serefedctn ez-Zeynebi'nln azlcdUmesl izni ktktan sonra Nlzameddln Ebu Ca'fer (
b. ez-Za im b. Cheyr } Hal!fe'nln vezlrllne tayin edilmi.
ayTca daha nce zlkrellllmlz glb l . Kvamddln b. Sadaka da
hazlnedarla gel!rilmtt.74vezlr Nlzameddln ise 542 ( 1147)
ylna kadar ve7.arette kalmtr. ( Vezlrlll esnasnda ) Mekke'ye
gtm ~e haccn yapp Badal'a dnmtr. 542 ( 1147 )
ylnda BaMddin Ebu Tahir b.Akil b. Tahlr b. Nubata hacca
gitmek zere Meyyafarlkin'den yola kt. Bu arada Badat'a
urayarak hilafet sarayna gitti ve vezir Nlzameddin, Reidd
devle ( Sedldddevle ) lbnu'l-Anbari - Allah ikisine de rahmet
eylesin ve btn hUafet erkannn huzurunda bir aklamada
bulundu. Hac dnnde Halife ona hil'at giydirdi, beraberinde
kadlardan baka Ebu'l-Felh b. el-Um ran de bulunuyordu.Vezir
hacdan Bagdal'a dndOkten bir mOdd et sonra vezaretten
azledild i. yerine hazinedar olan Kvamddin b. Sadaka tayn
oldu ve 544 ( 1149) ylnn bana kadar ve?..arelte kald. onun
da azllnden sonra ayn ylda vezarete Oivan'z-Zimam ve'l-lstifa
sahibi Avnddln Ebu'l-Muzaffer Muhammed b. Yahya
74

Halife'nin veziri erefeddin'in Halife'ye kzp Sultana gitmesi 07.erine

vezarete nce Kad1-Kuda e:.-Zeynebi, sonra da Ni7.arneddin vezir oluncaya kadar
CSSaid MOeyyidOddin vekalet etmitir.bkz.s.36. dipnot 62'ye

HMMEDDN TEMR.TA

87

b. Hbeyrc getlrlldi. Bu arada hazinedar Kvamcddln b. Sa daka

ve1..arete gcUkten son ra hazineye Zaimddln b. Ca'fer. divana
da el-Eceli Cemaleddln Ebu'I-Mu?..affer b. I llbbe tayin oldular.
[ Halife el-Muktcfi'nln Einin lm )
vcTcmUrtn'n k:r.tnnnn Evlcnmctcrl

5'1 3 ( l l lA) yln cl:

lnllfr r l -M kldi ' l

r l

F:'\11111:

11 :' l

Badal' la ld. 7 5
Ayn ylda eyh crcrcclclln b. Sn'l b. J\!:;n) brralw clt
lbrahlm cl-Bahmerdl ve blr h eyet e birlikle es-Snrd I lsamccldln'ln kz Zmrl H M n'u Alabcg ( Seyfedd in ) G,)zl'yc
nikahlamak lln Mus ul'dan Meyyafrtkin'e geldiler.Nikah treni
20.000 dinara McyyM:l rlkin sn rayndn ynplm.nlknh nkctn
yopan ise e-eyh 1 1.z'-OyOh Ebu'I-I<:'\:-m b. 11. bc l c.
543 ylnn aban ( 1148-49 Aralk-Ocak) aynda 17.zddevle Ebu Nasr b. Nisan McyyM~rlkin'e geldi ve es-Said Hsameddln'in kz Saflyye H:Hun'u Amd haklml Cemalcddln
ems'l-mluk Mahmud b. lla1d'ya 50.000 dinar m c hrle
nikahlad. Nikah akdini yapan eJ-Hallb T~c'l-Ulema el-Haskefi
idi. aban aynn son Perembe ( 23 aban / 6 Ocak) gnnde gelin Amd'c gtrld.
543 ( 148 ) ylnda Emir Bahaddln Sevlnc b. Kehml (

~ ) ve vezir DlyAddln. E-;,en ve Bitlis haklml Emir

Fahreddin Devletah b. Toan Arslan tarafndan Meyyafarikin'e
geldiler ve es-Said Hsameddln'ln km Nura Hatun'u 50.000
dinar mehrle ona nikahladlar. nikah MeyyMarkin'de yapld.
538 ( 1143) ylnda Hsamddevle Kurti Erzen'de lm.
540 { 1145 } ylna kadar kardei emseddin Yakut Arslan
yerine gemili. Emir dAvud ldkten sonra Alabeg Zeng Frat'
geip onun lkesini aldnda emseddin Yakut Arslan kard ei
Devlelah' Zeng'nln hlzmcUne g ndermiti. 541 ( 1146 )
Ramazan ( ubat ) ay balarnda Cumartesi gn Yakut
Arslan ld ve vey babas Dlyaeddln Eyyb Emir Devletah'
Fahreddin lakabyla geri getirmek iin Alabeg n adnna gltll
ve onunla birlikte M cyya.farkin nlerinden Erzen'e getiler.
15 lbnu'l-Esir Fatma Hiun'un lOm tarihini R ebiylahr 542 / Ekim- Kasm
1147 olrak zikreder. el-Kamil, Xl.123

88

MEYYAFARKlN VE AMD TARH

Fahreddin Devletah lkeye hrtkm olup ot oriteyi saj!lad.By

lece babas ve kardeinin lkesinin tamamna sahip oldu. Dlya
eddln Eyyb Devletah'n annesiyle evlenmi. bu yzden esSaid Hsameddln'e, ( kz Nura Hatun'un vey babas olmasndan tr ) . ntsab elmi oldu. 543 ylnn Zilhicce ( Nisan
149 ) aynda MeyyM.'lrtkin'e gellp Hatun'u aldlar ve onunla
birlikle Erzen'c gittiler, dn ise MeyyMartkin'de yaplmt.
543 ( 148) ylnda Taceddin Eb S.lltm Tahir b. Nubata
Hicaza giderken Badal'a urad ve hilafet divannda hazr
bulundu.Yine ayn ylda vezir Meklnddevle el-Msri Meyyafarlkin'c dnd . es-Said Hsameddin onu vczarelc dyn elli ve
bu grevde bir mddet kald. Ben bu yl Meyyafar!n beldesi
dndaki vakf mfettilii grevinde bulunuyordum. Bir
mddet sonra es-Said Hsameddin. el-Meyyld ile el-Mhez1
zeb'I tutklayp her ikisine uzun sre sarayda lkence [ell. Daha
sonra el-Amid Eb Tahir el-Muhteslb'I divan mulraslblllne
getirdi. fakat bu grevde sadece iki gn kalabildi.. nk esSaid Hsameddin onun azllnJ emretti. onu tokatlad. sakaln
kestirdi. bir eege blndlrlp ehrin etrafn dolatrdl~r ve Emir
onu lkeden kovup u;:aklatrd. Ve;:lr Meklnuddevle bir sre
vc?.arette kald. ikindiden sonra kt. arkasnda kl~s olduu
halde ehrin evresini dolat ve sonra Hsn-Keyfa yolunu tulup
gllll. Sylendiine gre es-Said Hsameddin onu korkutup
karm, bunun zerine Emir : " Btzden bir ey almad. onun
pein( brakn git.sin" dedi. O da gu. Ertesi gn sabah erkenden el-Meyyld'le el-Mhezzeb divandaki grevlerine dndrldler. bylece onlarn durumu lsllkrara kavutu ve en yksek
mevkJe ulattlar.
[Seyfedd.ln Cdzi'nln lm ve Kardei ] 544 ( 1149) ylnda
Kutbeddlnin Yerine Gemesi 76 Atabeg ZengJ'nJn olu

'-

7
6 Seyfeddin Gazi

babasnn ldOrOlmesinden sonra es-Said Hsameddin'in

ald yerleri geri almak iin Mardin 07.crine yOrOdOOnde Hsameddin onunla
anlamaya vard ve kn da ona verdi, bunun Oserine Seyfeddin Musul'a dndO.

TcmOna'n ku ise eyizi hazrlanchkan sona gnderildi, fakat gelin Seyfeddin Gazi
lmek Oereyken Musul'a vard.Bundan dolay Seyfeddin onunla gerdee
giremcdi.Badat'a haber gnderip hekim Evhadu'.-Zaman' ardlar, faka tedavi de
fayda vermedi. Nihaye 544 yl Cema.iyelahr f 25 Ekim 3 Kasm 1149 aynn

HSMIBDDN TEMRTA

Seyfeddin Gaz Nusaybin kapsna do/1ru lrn;ekel edip .. E:lr

Ccldek el-llnllfell'yl ek ( e~-Snlcl llisnmeddl in kz ) Znrl
Halu n'u Nusaybin kapsna gellm1esl iin Mardl'e ,ondrr
dl.Samsamddln de kardei Zmrt H~Hun'la beraber geldi. U11
arada Alabeg'in olu Seyfeddin G:'zl hastaland. bunun zerin<'
gelin Musul'a gtrld ve Skmen'in kl7. ve ayn :nmacl n
Alabcg zengnn e i olan 11:\lun'un esll!lne ( evine ) indiril di.Seyfeddin Gaz ok iddetli hasla oldul!u halele Musul'n f:!lrd
ve orada kald. Ben o 7.aman Musul'dn idim . B nrndn l <'kln
Ebu'l-Berekat gellrnek zere Badnt'a birisi gnderildi. l l ekln
geldi ve gnlerce onu tedavi elti, faknl Snfer 5tt ( Hn:lrnn
Temmuz 149) ylncla ld ve Msl'dak lm:'\dyyc M<'cln'~<'
sl'ne defnedildi. Emlrlll!c ise kardei Kulbeddl Mcvchcl h. /\l;
beg geli ve mrtrelc yerleti. Devlet ileri ve:lr Cemnkcldln.
Zeyneddin ( Ali Kk ) ve lzzccldln ( c-d-Di'beysi l snyr~lclcstkrnra kavutu.

Seyfeddin G:\zl'nn
lmnden sonra I<ad
HAklm Olmas 77
Kemaleddin ve kardei
( Taceddin ) tutuklu
bulunduk.lan evlerinden serbest braklp Musul'da Atnbegllk
saraynn nndekJ meydana arldlar. Ben o srada Emir
Hsamcddnn hizmetinde demir satmak Jln Musul'da idim ve
meydanda hazr bulundum. Vezir Cemaleddln ikisine birer
kalr gnderdi. Onlar bu katrlara binip Musul'un ortasndaki
meydana geldiler. Meydan giriine geldiklerinde elbiselerini
deitirip taylasansz olarak atlarna bindiler.Meydana girip
Alabeg Kutbeddln'e yaklatklarnda blneklerinden inip yaya
yrdler..Alabeg de onlar grdnde o da yaya olarak onl~ra doru yrd. Kemaleddin ve Taceddin Alabeg Kutbeddln
kartlayp kucaklatlar, kadelnin lmnden dolay taziyede
bulundular ve Beylie gemesinden tr de kuUadlar. Atabeg
ve onlar blneklerlne binip Alabeg'ln lkJ tarafnda bir mddet

1Kemaleddln ve TAccddln'ln Hapisten]

kanlmalan, Temrta'n DAri'ya

sonlarnda ld. Gelin, Musul'a hakim olan kardei Kubcddin ile evlendi, ondan
Seyfoddin, b.1cddin vedi&r.rocuklan oldu. lbnu'/.f;sir, XI. 123. 138.
77 lbn Hallikin bu hadiseyi lbnu'I-Erak'n arihinden hemen hemen olduu
gibi aknrd halde tarihinin adn 7.kretmemitir. Bk.7.. Vafeyu'l-A'yn, IV.242

.....

HSAMEDDNTEMtRT.AS

91

90

durduktan sonra tekrar evlerine dndler. kaplanndakJ nbetileri kaldrdlar.BOylcce onlar her hafla blneklerlne binip
Atabeg Kutbeddln'e. Zeyneddin ve Cemalcddtn'e hlzmel verme
mutluluunu elde eltiler. Bir mddet sonra Musul idarecileri
es-Said Hsameddln'e haber ~Onderlp Kutbeddln'le ( kardei
Seyfeddln'e verilen ) Zmrt Hatun'un evlenmesini. Dara
ehrinin Hsameddln'e verilmesi artyla bir karara bajtladlar.Bylece lddet hail bittikten sonra Alabeg Kutbeddln Zmrul HAlun'u nkahlayp Musul'da gerdee gireli .
1
es-Said Hsameddln 544 yl sonunda D.'lra ehrine geldi.
fakat valinin onu lesltm etmekten kanmas zerine ehri
kuall. sonra vali onu 12 Zilhicce 544 ( 2 Nisan 150 ) aramba gn Hsameddln'e lesllm etlt..Bylece Hsameddin
Dara'ya haklm oldu ve el-Hacib Ynus b. Baka ( Nak ? ) edDneyserl'yl vall tayin etti. Ben ehir fetholuncaya kadar
karargahta es-Said Hsameddln'ln hizmetinde idim.
[ eitli Olaylar ]

544 ylnda Meyyafarlkin'deki

Kubbe ars ( Silku'l-Kubbe )

yand. Ayn ylm

Zilhicce aynda el-Amid Taceddin Eb Saln b.

Bunun zerine
Hsameddln'ln
karargahna gtt. onun hlzmetne girdi ve Hsameddin onu
kadtlga tayln etli. bilahare idari grevle MeyyMarkln'e dndO.
12 Muharrem 544 ( 22 Mays 149 ) ylnda el-Melik
Necmeddln ( Alp )'nn olu Kulbeddln Ilgaz! dodu - Allah ona
u1.un mrler versln544 ( 1149 ) ylnda Franklar el-Miriyye'yl aldlar. ehtrde
olan her eyi yamaladlar ve bu yamalan Msr. Sahil, Suriye
dlyanna tayp sattlar.
545 ( 1150 ) ylnda es-Said Hsameddln'ln olu
Samsamddln Bahram. Kulbeddin'in kz kardei olan Alabeg
Zengl'nln kzn nikahlad . Nikah kyldnda ben Musul'da
idim.
545 ( 1150) ylnda Ben Za'b, Zb~b. Batran ve dier
Araplar son hac kMUeslnl yamaladlar.Mekke ile Medine
NubAta'nn oullar arasnda bir hadise kt.
Dyaeddin b.Nubclta Dara'da bulunan es-Said

arasnda

Sedd

olan her

eyi nldlar.

d<'nll<'n
yerele hnc k:nc!';nn hC'ralwrlcl t
Pek ok hnlk lclrf oln. ok :"iz ki i
:urtulabllml. u1.un 7.amanctnn b<'rl brylr hlr f;1C'ln Jt6n"1llt'111I~
. 7Bnen o srncln M 11 ~11 l'<la lknrt rcl ycnl 11 11.
Hsameddin ol!ll:myln hlrllklc Dlvarbl'kr. nr:r Hrht..
Dof!u Annctol'clnkl cnlrkrln lamnmn: ''<' 0111:'a h:r.l l.
btn yrelere hnkJm oltlu.Al:b('~ Zen$!! {ilcliikll't -o a t",
S.ld llsnmcddlt dncla rnklp~t7.,nt:,:~1,:.

den m~lakll bir emir

IC"k h:n: lilrnw

lrnlacl.

545 ( 1150) ylndn Mlncddt ner ( Annr? J n;k'l.

ld 79
[ Urfa ve evresinin Fethi ve bn )

Joseclln'lnEslrEdllmesl ao

Muhnrrcn 5'15 ( M:~!,;

1150) ylncln nm meliki

545/ 1150 ylnda llica1.' gidecek hnclnrn h:ndn gen ve ecrlllcsi1 hiri

ol:n Kynn7. cl-ErcUvnni vnrd.Mckkc Emiri cnu gtirllncc hnclnrn :, dikti. Knym:

Mckke'dcn nyrlmcn ArnplAJn toplnd1~1n1 duydu, bunun iin Mcdincyc gitmek

i~tcmcdi, nncakccmlcr buna k1.1p onu Sul:n Scnccr'c ~ik3yc etmekle tehdit elliler.
Bunun ll1.erine Knyma1. hnclnrln bcrnbcr Mcdinc'ye do~ru hnrcke ei.: iki d:~
nrnsndn dar bir geil olnn el -G uribiye geldiklerinde Za'b knbilesi ve onlnro kelnn
dier Anplnr 14 Muharrem 545 / : My~ 11 50 gllnU haclnrn snlclrp mallarn
yagmnludlar. llu hadiseden ok az hac kurtulnbilmilir. /br'/.f.:sir,Xll48
7
9 547 /1152 ylndn Dnrnk hiikininin nfbi ol:.n Muincddin ner ( Anar ? )
tdll.llUkUncl ve idnrc onun elindeydi. \bnk sndece grllnUrde emir olup slndn hi
bir hUkmll yoku lbru'/.fir, XI. 147
.
80 546 I 1151 ylnda Nureddin M thnud askerlerini toplayp Hnlcb'in
kur.cyindc bulunan Jo~elin'ln opraklarn yOrOdll.Nurcddln'ln harekelnin haberini
alan Joscelin Frank askerlerini toplayp onun Uerine yOrUdO.Yaplan savala
mUslUmanlar yenildi, pek ok kii ldUrOldU ve esir dOlU, hattn esirler .ra.~nda
Nurcddin'in silahdar da vard.Joscelin onu yakalayp Nureddin'in silahyla beraber
Konya hnkimi Anadolu Seluklu Sulan Mes'ud b.Kl Arsl:n'a gnderildi ve ona : "
ite bu seri, damadrr silahdr, onun bana gelerlerir yakrda daha bygii
yaknda serir bana gelecelar " dedi.Bu durum Nurcddin'in ok arna gitti ve
Jo~cclin'c bir uuk harlnmak istedi. Bunun iin TUrkmen emirlerinden bir gurubu
arp Joscelin'i lU veya diri yakaladklar takdirde kendilerine ok bUyOk
mllkafalar vereceini vaad etti.Bunun ll.crine Joseelin'i takip eden TUrkmen casuslar
onu bir av esnasnda ynkaladlar.Joscelin ise para karlnda kendi~ini serbest
brakmalar iin onlarla anl14t. Ancak durumdan haberder edilen Nureddin'in
Halep'Leki naibi Ebu Bekr ed-Daye baskn dzenleyip Joscelin'i onlarn elinden esir
ald.Bunda.n ~nrR Nureddin Jo<.eelin'in kaleleri O.erinc yOrllyUp Tcll-Bair, Ayntab (
Anep ), Tell-lUlid, Rilvcndnn, Burcur-rasa~.lfo:n'l Bfue, OUIUk, Mara ve Nchru'f.
Cev gibi yerleri h5kimiyci alma ald./br'/-fair. XI, 154; Zbdeu'/.lfalcl,.n.
3ql-303

92

Nureddin Mahmud b.

MEYYAFARidN VE AMD TARH

Zeng

FrankJara

karkoyup on l a r

feci

bir yenllgye urall.Urfa ve cvreslnln hklml lbn Joscelln'I esir

ald.bln

lkesine de hakJm oldu. aynca Teli-Bair ve cvreve ondan sonra gelen yerlere hakln oldu.Bu
arada es-Said Hsameddin 6 Reblylewel 545 ( 3 Haziran
150 )'de Smaysal, 546 ( 151 l ylnda da e l-Bire'yl ele
geirdi.el-Bire savanda daha nce Nureddln'ln .hlzrnellnde
bulunan el-Hacib Omeru'l-Has ldrld. ( Hsn-Keyfa em r )
Fahreddin Kara Arslan da lbn Joscelln'ln vUayellcrindcn H sn
Mensur ( Adyaman l ve Babllle ( Babilla )'ya sah ip oldu.
EnnenJlcrden H sn-Berker ald . Sullan Kl Arslan ise Mara.
Keysu m ve ona komu olan yreleri ele gclrdl.Bylcce Rum
Kales i ( Kal'alu'r-Rm ) dnda lbn Joscelin'e alt bir vtlayel
kalmad. ayel es-Said Hsameddin yaasayd onu da alrd.
sne.Tell-H ~lld

( eitli Olaylar ]

Ben 546 ( 1151 ) ylnda

Ahlat'a yolculuk yapp oradan da Ba
dal'a hareket ettlm. 27 Rama.7.an ( 8 Aralk )'da oraya ulatm ve
orada bir sre kald m. Bu ylda ( 546 l es-Said Hsameddin.
Emir Cemaleddln Serbi'nln oullarn Meyya.fa.rkin'de snnet
ettirdi.

54 7 ( 1152 l y lnd a es-Said Hsameddln'e Sultan ve

Hallfe tarafndan bir menur ve hil'at geldi. Menur halkn
lop l an d cam minberinde okundu. lkl gece sonra yan 22
Reblylewel 547 ( 27 Haziran 1152) PazertesSlgecesi
Meyyafarlkin'dekl cam kt, minberi ve ravaklan dt. geri
kalanlan da ykld. kubbenin temcit atld ve ayn yln sonlannda yapmna baland. Ben Badat'ta bulunuyordum, orada
va._z Kutbeddln el-lbAdi B2ne grtm , bir sre onun meclisi
ne devam etllm ve ondan pek ok ey yazdm.
544 ( 1149 ) ylnn sonlarnda Kvamddln b. Sadaka
hlla.fet ve;,_.aretlnden azledilip yerlne daha nce Dtvanu 'z.zrna.m
ve'l-lstifa. ( Maliye Olvan'n )'da grevli olan Avreddln Ebu'lMu1.a1Ter Muhammed b. Yahya b.Hbeyre tayin edUd. Divan -

81
Faik Reit Ona'n" Hicri Tarihleri Miladi Tarihe evirme Klavu1.Uu"nda
bu tarih Cumaya rastlamaktadr.
82 lbnu'I-Esir,cl-lbadi'nin 5d6/l 151 ylnda ldOOnO 1Jkrcdcr.8ku~/-Kimi/.

Xl,157.

HsAMEDDN TEMRTA

nu'z-Zlm:tm'a ise hazlnccitr' n kardei Ccl:'\lcdrlln b. Ca'frr t;wt

oldu.Babalan B~yakuba ( O:\'akObn ) ky halkndan idi vr
,ayal boyunca Mcahldddln I31hruz'a vezirlik ynpl. nl\ylcc-r
sknete kavutu.
[ Sultan Mes'ud'un Bndnt'n Glll, ]
Sullan Mcs'cl 5 tG (
Hemedan'da lmesi ve Muhammed 1151 ) Ylmla Oaj!rlnl ';
ah b. Mahm ud'un Hkmdar
~ekil ve l>Wn k:; or. d.
O l mas 83
ikamet etli. ben .tyn
yl onu, filini. pnp.t~annt ve maymununu Badal'la ~rdm . Sullan llcncdan
nlerine gllll. 54 7 ( 11 52 ) y l Cemazlyelevvel ( Temmuz )
aynda hastaland. 11 Ccma?.tyel n hr 547 ( 1152 l'yc kndar
h nsla kaldktan sonra Hemcdan'dn ld ve cenazesi tsfoh;m'a
gtrld. Ben ise ayn yln Recep ( Ekim ) aynn bana
kndar Baftdal'la kaldktan sonra MeyyM:'\rlkin'e ~ilmek rzcrr
hareket eltim. Tekrlt'e ge tdgml7.de Sullan'n lm h aberi
ulam ve halk panie kaplmt. 817. oradan Musu l'a :tetk.
Bu arada Hallfe h a rekele gelp Sullan'n ( Bagdal'lakl J evini
1,aptetU.Yllarca hac emirliine bakan ve ayru 7,amanda Ba~dal
ahnesi olan Mes'ud Bilal Tekrll'e kat. halk Hallfe'den her
trl iyilii grd.Bu arada Halife byk bir ordu h azrl ad .
btn Irak' idaresi allna ald. Sullan'n adamlannn alm
olduu r. ve vergiyi kaldrd. halka iyi muamele elli. labaasna adaletli davrand. Hllle ve vast'a asker sevk edip oralar
.

83

S!tan Mcs'ud I Recep 547 / 2 Ekim 11 52 gUnO Hcmedan'da ld.Bunun

01.cnne Emr H asbc Belengcri Sulan'n veliald tayin ettii kardei Sultan
Mahmud'n olu Mclikah Muhammed adna hutbe okuttu ve bOOn askerler de ona

itaat anctiler.Sultan"n lOm haberi Badnt'a ulanca Badat ahncsi Mcs"ud Bilal

Tckri'c kat. Halife cl-Mukcfi ise alncnin ve Sultan'n Badat'aki evlerini .aptci,
bu evlerde onlara ait ne varsa hepsini ald.Bu arada Hasbe Bclcngcri, adna hutbe

okulluu M clikah" uuklnyp 5d8 / 1153 y l nda uisan'da bulunan kardei

Muhnmmcd'c haber gnderip salruaa davc elli.Melik Muhammed bu davc 01.cinc

Has~'in yanna gii. ve HMbc onu salanata oturtup adna hutbe okullu, faka
Mcl~. ';1uhrunmcd salanann ikinci gUnOndc hu1.uruna giren Hasbc ile Candar
Zcng y ldOrilp balarn dar atl, OnkO H asbe'in maksad Melik M ulammcd'i
tutuklayp sall~au ele geirmekti. H asbc'in kesik ban gren adamlar dald. Bu
arada Hasbc n yakn dostu Trkmen cmiri cmlc Huisan' ele geirmek
maksadyla oradan ayrld./bu'I-Esir. XI. 160

--

MEYYAFAtiK.iN VE AMD TARH

94

HS\MEDDN TEMRTA

iin aba sarfett.. lrak'la Sultan.

hatunlar ve adanlan iin 20.000 all besleniyordu. Btn
bunlar Hallfe'ye kald.Sultan Mcs'ud 1lemedan nlerinde ldFndc kardei Mahmud'un oj1,l Mellkah karargahln onunla
bcrabcrd l.M ellkah'n kardei ve ayn zamanda Sultan Mcs'ud'un k.7.n dan tr dannd ohm Muhammed :h b. M:1hmd
da Huzstan'da bulunyordu.O srada orduda bulnan lla!,bej1,
b.Belcngert . Su ltan Mes'ud'un yannda bulunan Mellkah' bir
mddet saltanata olurttu.Du arada Hasbet 1Iuzlstan'da bulunan Muh ammed ah'a haber gnderip saltanata davel elli.Karde inin saltanata gelllnl iiten Muhammed ah Huzstan'dan
Hemedan'a geldi ve saltanat ele geirdi. Kardei Melikah se
Huzstan'a g tt . oraya, Ahvaz'a ve Basra'nn bir ksmna sahip
ol d u.Muhammedah b ir mddet saltanatla kaldktan sonra
Hasbeg Belengerl'yl ldrd ve saltanata tek bana hakim
oldu.
Sultan Mes'ud - Allah rnhmel eylesin - adalct . yumak
huylu , yce ruhlu ve iyi ahlakl bir sultand. ylek idareyi
tamamylc adaml ar arasnda paylatrd.Kendisi nin sallanalta
sadece ismi vard. Bu yumaklnn yan sra savat herkesle zafer kazanmlr.J<endlslnden baka hi klmsenin ldrmeye cesaret edemedii bir gurup ileri gelen deerll emirleri
Isfahsalar (Slpnhsalar =Erkaru Harp Reislii) ve idare erbabru
ldrd. Bunlar: Mengp ars, Fars ve iraz sahibi Karaca esSAki. Rey h aklml Abbas, er-RAld. c l-Ms terld , Dbeys,
Bozbah ( Bozaba ? ) Abdurrahman Doayrek, Izz'l-Mlk,
Hace Buzurk ve yannda Uerl gelen Eml r-l Hacib Ta tar'dr.
Sulla n Mes'ud bakasnn gremeyecei eklide mutlu bir
hayal yaad. ldnde geride kk ocuk brakt. Kendisinden sonra ( kardei Mahmud'un olu ) Muhammedah
sallan ala ( tahtna ) oturdu. Irak'takl hutbenin dnda Hemedan, Isfahan ve evresine hakim oldu.
elde etli.

Irak'n gelimesi

[ eltll Olaylar ]

547 ( 1152 ) ylnda Fahreddin Kara

Arslan Ermenilerden Kerker Kalesi'nl

n ylda Celalu'l-Mluk Kpek (

ald.Ay

:
Kepek. Gbek?) b. Bedrddevle Sleyman b. Abdulcabb{r b.
Artuk. Hsameddln'ln ei Rdvan'n kz ve ayn ;mmanda kendi

annesi olan ( Fcrhunda l Mcllke'nln nrncll!, lir c~-S:ld l lis;i

mcddln'ln k11. Hedlyyc Hfllun'l: rvlcndl.
5'15 ( 11 50 l ylnd: Sll:rn' vtlrl tl - " yvll
Zcyncddln'ln knrclcl vc;,.l Zcywdcll E~'nd h . Alclll :'lk
Marclln'e gdml. Ilisamcddln'l1 y:nncln k:tl ve :11111 on
vezir lnyln etmiti. O cl: kccllslyk hlrllkk nv:'n I - 1 i't'y\'ll
cl-Mslevr ve el -Mi'trn.ch'I yrrlrllrrt. l:'k Er.r h:'\kl111t11
Dlv:m'ncl: h l 111: vr c-lh l\b l; lc: pl hlr :cl:11111 1d r; l>lv:
kallpll/11ne ~ell rcll. kendisi sr 54G ( 1151 l yln: k:tl:
ve,mretlc kald.
5'14 ( 11'19) ylnda SaOyye llatun Amld'de lmtr. 5'16
( 151 l ylnn banda es-Said Hsameddin kz Snflyye
Hfun'un mchrlnl almak 1.cre Ancte hnrekcl elli. ehri
kuatp sktrd ve dnnyla olan irtib atn kesit. Bir middcl
kaldktan sonra Mardln'e j:!llmek zere \mld'en aynlcl.Ancnk
bir sre el-Cevv Kprs ( Clsru'I-Cevv )'nele kald. sonra TC'IIAJevlyye'ye geli. orada Amid ha kimiyle aralarnda r.tcldl bir
yazma oldu ve o senenin gellrn ald. Olr sre byle kalclklrn
sonra ( Amid veziri ) lbn Nisan. Mardln Kalesl'dc kalp orada
almak 1.ere 1kl adam gndereli. ( Mardin J ,ezr Zeyneddin
bir gn ata binip Kale'ye karken dar bir yere geldiinde o iki
adam zerine saldrd . birisi balla Ue bana vurdu ve ve1.r yere
yld. Ve1.lrln etrafnda bulunanlar derhal o kJsn yakalad.
Bunun zerine o lkl adam onlara : " Bizden ne istiyorsunuz ?
Birlikte Emlr'in yanna kalm " dediler. Sonunda o iklsl
arkalarndaki halkla beraber Ka le Kaps'na geldiler. Ka1e'ye
Emlr'In yanna girdiler ve : " Bi7. ueirl ldrdk " dediler.
Hsameddin : " Nit " dedi. O lklsl de : " Bize byle emredildi
" dediler. Sonra halkn pek oftu : " Bu. l bn. Ni.s.n'm ona
yaplgt blr desisedir'. Daha sonra Hsameddin Mardln'de
dcfnedllen ve1.rn kabri zerinde kall ll ernn boyun l arnn
vurulmasn emretti. O iki adam millhltlcrden ( lsmallllerden
) idi.
Hsameddin geri dn p Amid'! kuatt ve sktrd.
Bunun 1.ertne Ahlal ver.iri Bahaeddin Evs ( arabuluculuk lln J
geldi ve es-Said Hsameddin ile Amct nnde blr toplant yapp
onunla konutu. Amdlller hakkndakl dncel erini sonp

96
rendi. sonra Amld'e girdi ve Mcyyldddln Jbn Nis~n lle
gr p durumu karara balad. Bunun zerine Meyyld_ddJn
Amld'len kp Emilr'n huzuruna geldi vesu lh yap ld . Once
lbn Nisan sonra da Amdlller Emlr'ln yan na gelip onu n hl.zmetne girmeyi ve idares inde kalmay kabul etUler. Ertesi gn
sabah erkenden Emir, Ht\lun,Emlr'in ve Zeyneddln'tn ocukla r
Amid' den ayrldl ar. Bylece artlar yerine gellrlldl ve Emir
onlardan ( Amdll1erdcn l aynld.

[ HsAmeddln TemUrta'm lilm,] 546 ( 1151 ) yl Recep

Onun Ahlak ve Yaayna DA1r aynn son on g n iinde
Baz Hususlar
es-Said Hsamedln'in kz
ve( ayn ;,:amanda ) Erzen
hakiminin ei Nura Hal un Erzen'de ld84. gery~ bir oul
brakt. fakat annesinin lmnden sonra bir mddet yaad ve
ld . Nura Hatun ise ET7.en'de defnedildi. es-Said Hsameddln
kznn lmne ok zld. Bu arada veziri Zeyneddin ( Es'ad
b. Halik )'n ldrlmesinden sonra vezirsiz kald ve lnceye
kadar el-Ecell Meyyldddevle Ebu'l-Mansr Halid b. elMba.rek b. Muhlr ile yellndl. Meyyldddevle ise r.erlne
den grevi en gzel bir ekilde yerine getirdi.
es-Said Hsameddin 2 Zilkade 548 ( 19 Ocak 1154 )
Perembe gnne kadar emlrllkte kaldktan sonra Mardln'de
ld. Hastal Cumartesi gn balad. Pazar gnnden Perembeye kadar yattktan sonra 11 Zllkade'de ld ve Mardin
Kalesl'nn dnda Rabad'n ( Kale dndak:J yerleim yerinin )
altndaki ( kendi yaptrd ehllllk'e defnedildi. onun Meyyafarlltin'deki idaresi otuz, Mardln'dekJ lse otuz iki ylctr85.
es-Said Hsameddin lllm ehlini seven, onlarla kaynaan.
her eit sanat ehlinden olan fazllet erbabna ikram eden ve
btn ilimlere mullall olan aJm blr emirdi. ok cmert. fazlletll. zaruri olmadka kimsenin canna kastetmezdl. Aynca l
Araplarnda bile olmayan gzel komuluk ve koruyuculuu
84 Muhtasar yazmada bu tarih 542 / 1147 olarak ikrcdilmitir.
SS lbnu'J.farak. es-Said HUsameddin'in nce Mardin'e, iki yl sonra da
Mcyyiririkin'c hakim olduunu. bylece toplam 32 yl emirlikte kaldn iride
cmcktcdir.

HOs.\MEDDN TEMRTJ\

!17

vard, nk Nusaybin h:klnl Emir Eb Brkr. /\lnhcst 7,<j!l'n

yenilip Hsameddln'e snm t. llsanedcll on kon cl .
Alabeg onu isledi. fakat vermedi.Bundan dolay aralnrnd .
byk bir h.ldlse kt. Alabe o:r:y ;lp lkeyi yn~mal;-clt
ve ll samc<.lclln' l elinden ok 111:11 kl ~ l ;lde on lC'-ll
clmecl. Atabe~ ile ll samcclclln ar;--ndakl vnlrtn ( cli n;
ln) sebebi bu c. Sonrn 10:bf Brkr l li'-nmcclcll 'ln yn ncla
ayrlp Su llnn Mcs'ud'un yanna ~illi. Sllnn Mc~'<I c
tu tukl ayp Atabeg'c l,!nrtcrdl. vr /\1.b~ de on li l c\irdi'. t~ - sal
Hsameddin t\llc crbtbn korur. onlarn dunmlann l,!f1cllr ,.l.
byk fllctcr yok etmeyi clinmczcll. Din vr ilim n<l:ml:
rndan biri gelse onu nj!rlnr. en l,!Czc l bir eklide krnrnl a
bulunur ve ihtiya duyduu her ey i saj!lard. Birisinin lwr
hangi bir ilimle urat ortaya ksa onu kendisine yaklnl rr.
ihsanda bulunur. o kiinin llm ve sanalla ilgili neler bildiini
sorard. Hsameddin ldnde ben Grc vllayellnde Abhaz
Kral . Ofvud ( Davld )'un OE!l . Dlmllrl'ln yannda hlzmetncl e
idim. Ben 548 ( 1153} ylnda Tns'e vardm ve Kral'n hlzmcllnc girdim. onunla bernber J\!Un. Abhm; ve Derbend vilayet \erini dolatk. Blr gn Derbend'e yaklatmt7.da ki 4 Mul.rren
549 ( 21 Mart 154 ) yl ldl. Kra l beni a rd ve : " Efendin
Hsameddin ld ve labcr bana bugn ulat" dedi.
es-Sald Hsamedd nn idaresi zamannda MeyyMa rik.in'e
bir guru p vali tayin edilmiti. Bunlar Hamurta el-Htic 'm
oullan el-H\clb Ebu Bekr. Bayram, Osman ki onlardan Ebu
Bekr ve Osman birer defa. el-HAclb Bayram lse iki defa tayin
olmutu r. sonra el-H\clb Abdulkerlm tayin edilip azledilmi .
onandan sonra el-Hliclb Yusuf Yenal ( Ylnal ? ) alaun . o da
azled ilmi ve k endisine Dara'nn allndakl Seree ( Serci )
Kalesi lkla edilmi. ancak daha sonra Atabcg Kale'yl almtr.
Onlardan sonra Meyyafartln'e es-Said Hsameddln'in K.zolu

( ~j..A ) adndaki b ir m emlku bir s re vali olarak tayin

ecflldl ve ld. lmnden sonra Emir Kaymaz el-H4dlm Lle
el-Hacib Bayram Saray'da bir mddel idareyi ele aldlar. ancak
sonra Yaranka ( Beranka ) el-Hss4mi vali tayin edildi.
onun da Mil Czertne Yusuf Yenal ikinci dera vallllte gellrlldl ve
Recep 539 ( 30 Aralk 1'14 } yln a kadar idarede kald. sonra

-...

98

MEYYAFARiKIN VE AMiD TARtui

ld ve M eyyAfc\rlkn'e defnedildi, ondan sonra ayn yln Zilkade

( Nisan - M ay s 11 45 ) aymda NAsruddln Sandal vali tayn
edildi. o da Rebiylevvel 543 ( Temmuz- Austos 1148 l yl
Perembe gnne kadar bu grevde kald ve ld.BSondan
sonra olu Gusddevle Yenal Melik Burcu ( Burcu'l-Mcllk
)'una layln edlldl. el-HAclb Bayram ise Bir !te Saray'da
olurdu: ancak sonra Garsddevle Yenal idareyi tek bana
yrtt. daha nce de ztk.reltlmtz gibi es-Said Hsa.mcddln
lnceye kadar vali olarak kald.
'

'

ARTUICLUL/\RIN SOYKTG

Artuklulann ncsC'blnl. onlarn chnm l aryl:1 111!111 l: :ll

bana ulaan lar ve Emir J\rlk'n ncsllndc k:l:la . lk c
deceJtlm.
Emir .1\rtuk Oldnde l gerlcle ok snyda cvlnl brakt. .
Onlar: Emir Skmen, Necmeddln 11,:t:\7.I. Bnhrnm. Abcilc:bb:".
Slyfvl , Alpyaruk. l s lnl e rlnl Ockcla ve Alpl: ol.rak lalrl.
dmz dt:tcr iki ol!,ludur. nnl nr h:ynlln k:l:nlnr vC' hr,i'w
kadar Dlyarbckr'de soylarn s rdrenlcrcllr. nnl;rn dcl :
bugne kadar n cslllernn olclj:!unu lllllj:!lm cvl:llar hrakt.
nncak ben onlnn 7.lkretmccllm.
SKMEN D . ARTUIC

Skmen blr mddet 1-Isn -Kcyfa'ya sahip olduktan sonra

506 ( 1112) ylnda ld.2gerjde oullan Emir Rknddc\'lc (
Davud) ile Emir lbrahm ve k7. zer ( J j 1 : Ezer? ) Halun\
brakt.

Babas nn vefat zerine bir mddet Hsn-Keyfa.ya sahip

olan Emir lbrahlm lnce yetine kardei Rknddevle d,,vud
geli ve Hsn-Keyfa. dnda baka yerlere de sahip oldu. Rk
nddevenn Arslan Tomu, Kara Arslan , Sleyman ve
Mahmud adlarnda drt erkek ev lad oldu.

Arslan

Tomu :

Babas Rknddevle'nJn vefatndan sonra Mazglrd'e sahip

olan Arslan Tomu lnce geride es-Said Hsameddln' in
kzndan doma bir oul brakt , ancak babasnn lmnden

86 Muhtasar yaunada Nasruddevlc Sandal'n valilikte RebiyOlahr 541 f

Temmuz-A ustos I ll7 Perembe gOnOne kadar kald, sonra azlcdildildii. yerine
Eser Sallir'n tayin edildii, onun da 543 f 1148 yl Rebiylahr/ 19 Temmuz-17
Austosn sonuna kadar kaldktan sonra Meyyararikin'de ld ve olunun kald.

ancak Ycnal'n Melik R rcu'na tayin edildii, el-Hacib Bayram'n ise bir sOre Saray'da
oturduu. ancak sonra Yenal'm es-Said Hsameddin lnceye kadar Meyyafirikin'de
idareyi tek bana yUriltOU zikredilir.

Osman Turan. Dou Anadolu TOrk Devletleri T:.rihi'inde isimlerini

f 109 1 olarak 1il..'Tcder.

verdii kaynaklara dayan:.rak Artuk'un l Um tarihini l84

bk7.s. l 35- l 36
2
lbnu'lE.~ir ve dier ba. kaynaklar Skmen'in lOm tarihini 498 f 11 04
olarak zikreder. bk..el-Kau/, Xl.389

.....

ksa

. -.- i

MEYY.\FAR.KiN VE AMlo TARiH

100

blr sre sonra o da ld.

Arslan'la evlenen blr kv. brakt.

,fnlhrn,irl

SUleyman:
Sleyman ldkten sonra geride biri hrtlen el-MAiik
Necmeddln ( Alp ) 'nn hizmetinde bulunan Yakub ile dieri
Ha.n'de ki Cemaleddln ( Serbi )'nln yannda bulunan iki erkek
evlat brakt.

1.

Mahmud:

Tan7.a ile

101

Kureylyyeye

sahip olan Mahmud lnce geride

Fahreddin ( Kara Arslan )'.r ogullannn
h11;mellnde bulunan Dlvud adnda blr ou l brakt.,

f'''I

siYAvi B. ARTIJK

Slyifvl ldkten sonra geride es-Said Hsameddnn Allah ond rahn\cl eylesin - hl1.mcllndc grdm Yunus cl Hwfi'yf'birakl. Onun da bazlan H!m- KeyfA'dakl Fahreddn n
evlatlormn yannda bulunan bir ok oullan oldu.Bunlardan
Emt Sf!'ilh; e l-Malik Nccmeddln'ln Hl\nl'dekJ kardei Ccmaleddln Serbi'nln hlzmcllnde bulundu ve Emir lrbarlk'ln kt7. ile
evlendi. Ondan ahmellk adnda bir olu oldu. Kansnn l mnden sortta rse~bald,:r llc 1:Vlend. '

t .r 1-

Hsn-l<cyf\'dakl amcas

Fahreddin Kara Arslan :

i_

Yukanda z.lkrettlmlz gibi Fahreddin Kara Arslan babas

ldkten sonra babasna at btCn beldelere sahip oldu, lnce
geride Nureddin Muhammed. lmadeddln Ebu Bekr adlarnda
lkl erkek ve bir ok kz evlat brakt: ancak yerine halen mlkn banda bulunan Nureddin geti.
BAHRAM B. ARTUK

. : -; ndt\r-.r n , 1 -ALPYARUK B. ARTUK

~r d Jr.lr

Alpyaruk ldkten sonra geride bir ok cvlnl brnkl .

Onlardan biri Cebel-1 Cr'a sahip olan Emlr All, dieri dt'
Hartabll ( Harpul )'te bulunan YAkQtt 'dlr. AJl'nln ocuktan ise
blr'tla'k!ad lrbAtlk olan Mcn\d<id ve lm olan baka bir
bgh:rrMahmud'dtlr. 507 ( 1113 ) ylnda lrbArlk'n k7. tk
alimeH.k evlend,,lrbArlk'ln Sevln. lsmall, Tourbeg ndla nndo ro:ll11r1 ve peltok dn kt.lan oldu. aynca cariyeden do
ma Zerlgtadmdakl Clltlu bir mddel babasnn yannda kaldk
tnf somaMTu r' a gitti ve- 4ver zamannda orada ld.

,.
Bahram lnce geride Emir Nuruddevle Belek'I

brakt.

'

Tourbeg:

Belek:

'~ t

Tourbeg Hsn-Keyfa 'da

.' !

.. .

ld- ve cesedi Meyyafartkin'e

gtrld.
Belek B!l ( Palu ). Hartablt ( Harput ) ve evresine sahip
oldu; fakat emsddevle Sleyman b. llg~i Hartabll'l onun
ellnden ald. Sleyman' n da lmnden sonra oras Emir Davud'a geti. Belek, Necmeddln llg\zl'den sonra Mellk Rdvan'n
kz Melike Ferhunda Hatun'la evlendi. Frat Nehri yaknnda
blr yere sahip olan Belek Franklarla saval ve daha nce zlkrettlmlz gibi Menblc'te ldrld3 . geride Fahreddin Kara
3 bk,_ s.dJ'c

.I Jf ll'1'..:f11f1l1:t

-;

:l' r hl SC'Tin :- "ir,~ .....

: 'I
1

!) n ;((

'

', ,

''

:,,.

,,

1,

' '
,.

1 r mrde~ I C:tlntn en bOy

,kiz' SafiWe~H-a.rnn'la

ld.
,, "J., ~,mli1,1 .. r clf,
.ifl

llnflti\l,

olan . Sevin. el-Melik R.dvan n

evlendi. fakat geride ocuk brakmadan

t-,..

,..,r,rJ > "

. ,

103

SOYKi}TtlGtl

102

k.zm Rakka'nn

sm!ll:

Onun blrt el-Malik Necmeddln ( Alp )'nn htzmeUnde

bulanan lk1 olu vard.r.
lrb~rtk kendisi ise el-Melik Hsameddin ( Ternrta l
li1nceyc kadar onun hizmetinde kald. Ernlr' ln lmnden
sonra Fahreddin Kara Arslan'm hizmetine lnllkal elli. Bir mddet orada kaldktan sonra el-Malik Neemeddln 'in yamna dnen
lrbarlk Slif. ( 1170 ) ylnda ld ve kabirlerin ( dllllk'ln ? l
1
allda kendilerine tlll bir kye defnedildi.

ABDULCABBAR B. ARTUK
Abd.leabbar geride AslyAn ( YAgslydn Ydbasan ),

Arslan ve Silleyman adlarnda erkek evlat

brakt.

Aslyan:
1

Ahlat vilayellne gden Aslyan orada Slm1en ( el-Kutbi

)'nln kz ile evlendi ve ona hlzmel elli. Biri Ertlr Ahmed,
dierinin lakab Izzeddln olan iki olu oldu. Sonra Hsn
KeyCa'dakl Fahreddin Kara Arslan'a intikal eden Aslyan onun
yannda byk ikram ve ve lllbar grd. Kara Arslan onu
kardei Arslan Tomu'un kz ile evlendirdi. Saradan len
Aslyan geride Fahreddln' ln oullannn hizmetinde olan bir
erkek ocuk brakt.

sahibi Emir Zalmddcvlc Mseyylb b. M.'lllk ile

evlendirdi. Evl:&Uan ise Fnhreddln'ln hlznellndc kaltllnr. J\nc ;k
olu Emlr Belek. Nccmeddln ( Alp )'nn hlzmcllne girdi ve ornd:
ld.

Sleyman:
Bedrddevlc l nkal> n lnynn S l cynan ll;lclfr l:kl
oldu ve daha nce Emir Oclck"lc evlenen Rdv;u'n kz Melik\ (
Fcrhunda ) Halun'la evlendi. Ondan l nkal> Celdlu'l-Millfk
olan Kpek ( ~ : Gbek.. Kepek ? l nclncln bir oj!l
oldu. Halcb'ln kccllslndcn nhnnmsndan sonra cs-S:ltl l li'~;
meddln'ln hlzmcllnc glrcll ve HOsnmccklln on a Kulp l>cJlcll
ve Kalcs l'nl ona kta olarak verdi ve Sleyman lnceye k:ul;r
onun hl.zmellnde kald..Slcyman'n lmnden sonra ei Mcllke. olu ile bl.rllkte Mardln'e geldi. orada kald ve es-Said Hsameddin daha nce zlkrellllmlz gb Melike ile evlendi. nyrca
Mellke'nln olu Celalu'l-Mlk'u 547 ! 11 52 ) ylnda k7. Hcdlyye Halun'la evlendirdi. 554 ( 1 159 ) ylna kadar yaayan
CelAlu'l-Mlfik, ln n nllnh ileride zlkredeeeltlml7. zere. Nsny
bn nnde ld.
ALPTA

Alpla.

B . ARTUK

geride Hsamcddln'ln

llzmellnde

iken len

olu

Emir All'yt brakt. All'nln de blrl fakir ve sof ( siyah l giyen Eb

Emir Arslan b. AbdulcabbAr4:

Emir Arslan bir mddet Cebel-! Cr. Bllkameyn ve esSivana sahip olduktan sonra oralar es-Said Hsameddln'ln
almas zerine Hsn-Keyfa'dakl Rknddevle ( Davud )'un
hlzmeUne gLrdl ve onun yannda ld. Bazlar Belek, Mahmud
ve kzlan olmak zere geride bir ok evlat brakt. Sal~da bir
4 Yunada Asiyin'dan sonra Artuk'un dier olu Alpaf geilmi ve~dan sonra claar Abdukabbir' n oullan Emir Arslan ve Sleyman a dnUlmUOr.B
burada sray takip ellik ve Alp~, bunlardan sonra gserdik.

Bckr. dieri de Hsn - Keyffl'da Fahreddln'ln oullarnn hLzmelLnde bulunan Omar adlarnda lkl olu vardr.
BEKDA

B . ARTUK

Bekda' n ol u. Dn ak hakJml Tulekln' ln hlzmellnde

bulunan Arslan Tomu'lur.Atabegn yannda byk lllbar
gren Arslan. vezir Muhammed ed-Dveyni'nln kardeinin kz
Aie Hatun 'la evlendi. 543 ( 1148 ) ylna kadar Dmak' ta
TulekJn 'ln evl a. Uarnn hlzmellnde kaldktan sonra Musul'a

MEYYAFARiKlN VE AMD TARH

104

gtu. Ksa bir mddet orann sah ibinin yannda kalan Arslan.

es-Said H sameddln'ln hlzme llne girdi. Hsam eddin ona ikramda bu lundu ve 544 ( 1149 } ylnn sonlannda Dara'ya
hakim olduunda ke ndis ine ok saytda lkla verdi.. ancak Arslan ksa bir mddet sonra ld ve geride erkek eilal brakl.
Lakab emsUddcvtc olan onlardnn biri es-Said Htsanccklln'
in hlnncllnde yaad ve babasndan iki yl sonrn l df.1 Hayalla
kalan dt~cr Lkl olundan Mcs'ud, bir mddcl el-Malik Necmedcn lt1.ncltclc knl clklan m rn falrmlclln knta \rsln'n
gllll: nc olu Belek ise 567 ( 1 171 } ylna kadar el-Malik
Nccncdclln'l ll7.nc llncl c yaad ve sonra ( Mcyy.1f(\ rlkin K.lc
sl'nln l cl ksmnda B4bu'l-Ht1 a yakn Mescld u 'L-Yakut 'la
nzvayo ekildi ve l i,lcn orada yaa.kt aclr.
'
NECMEDDNLGA.ZB.ARTUK
1

ll~w. nn ( Hsam edd in Temrta. Sleyman. llyas. llbl

7.lm. Omar. Nasr. Gher Hatun. Ayna Hfilun, Yunma Hc'\ lun ve
Seferi Hat un olmak 7.cre) ok ocuklan oldu. Bunlardan llyas
ve llbl.z.tm babalann salnd a ldrldler.
lyas ( Ayas ) :

llyasn Emlr lh4bedclln Muhammed b . iyas adnda bir

olu ve bir kz oldu. Kz. Amld'ln hakJml Sa'dddevle llald ile

evlendi ve AmJd'de ondan bir olu oldu. ihabeddin Muhammed ise amcas es-Said Hsameddln'ln hizmetinde yaad ve
amcas ona Tell -Basma'y lkla olarak verdi. Hsameddin lnceye kadar ihabeddin onu n nezdinde byk ikram grd ve
onun lmnden sorra Surlye'de Nureddin ( Zengl }'nln hlzmetlne girdi. olu ile beraber orada ka lan lhabeddln'e Nureddln ok lktada bulundu.
Omar:

1.

Necmeddln'ln Emir Isfahsalar ( Slpahsalar )'la evlendirdii

cariyesinden dogma Omar adnda bir olu oldu. ancak ocuk-

SOYKTG

105

kcn ld .

Nasr :
lgazl'nln Hacib Onaru'l-H:'ls'la cvl endrclll!I cariycstnclC'n
domu

olan

Onar

nesil

brakmadan

ld.

Gher HAtun :
Necm cddln k17.1 C'\hcr 11:'ltn' u Scy f"ddcv l c l}i\bcy~ t
evlendirdl ve ltMn ' un ondan Emlr lz::cdd l n Muh n n1 mcd
adnda bir olu oldu. Babas Obeys ldrlnceye kadar Mardin' de nnncsenln ynnncln knlnn Mlnmmrcl lllllc'yc ~itli'"<' iki
lmrclclylc birlikle ornyn hakim olcl se ele bir mddcl ::cnr.
el-Mallk Necmeddln'ln hlzmellne dnd. Bu ekli de ortada ctolnan I:.zcddln 559 ( 1 163 ) ylrln Mardtn'cle ccrcclllrn nnnl'snn vefatndan sonra ld ve E!Crlde halen $1h:'lbeddln Mu hammed b. llyas'm hl.7.mellnde bulunan bir oj'.tul brnkt.

Ayna H4tun :
Ayna Ha.tun Necmeddln ( l lgaz )'nln kz d r . Amld'ln
hakimi H ald ile evlendi ve l lald'n n h.llen Amtd'ln haklml olan
olu Cemale ddln em su'L-Mill<lk bu Hatun'dan olmadr. Ayna
HcUun'un lmnden sorra llald. zlkretUlml7. zere. lhabed
dln'ln kz kardeiyle evlendi.

Seferi

Hitun :

tgazl'nln bu kz Enen ve Bllils'ln haklml Hsamddevle

Kurti ( Karti - J{Oli } b. Toan Arslana evlendi ve Seferi Hatun
ldklen sonra geride amcas Fahreddin Devletah'n htzmellnde bulunan Y4basan adnda bir oul brakt.
e m stiddevle

Sleyman :

emsddevle Sleyman babas lgazrn n lmnden son-

106

ra Mcyyafariltin'e sahip oldu ve lmyle geride Mahmud admda bir o!'tul brakt: fakat Mardln'de onu kt yolda grdm.
hakknda daha fazla bir ey bilmiyorum.

H.s4meddln Temrta :
llg:t7.l'nln dier bir o~lu. evladlanrun cfctdlsl ve aUenn
olan Hsamccldln Temrta'tr. Tcmrta babasnn
lmindcn sonra. 7.lkrelt/4lml7. i?.crc. Marclln'c, knrdcs (
emsddcvle )'nln lmnden sonra da Meyyafartltin'c hakim
oldu ve ( 518 / 1153 ylnda ) lnceye kadar buras elinde
kald. lmnden sonra geride cl-MAUk Necmcddln Alp, ccmalcddln Scrbi, Samsdmuddln Bahram, Saflyye Hdtun,
Zmrt HAtun, Hedlyye HAtun ve Nfira HA.tun kald.
Babasnn lmnden sonra mlke ( saltanata l sahip olan elMalik Necmcddln.karde Cemalcddtn Scrbi'ye Ila)i, es-Sivan
ve Hsn-Kulb'u verdi. Samsameddln Bahram ise Dclh'ya hakln
'
oldu.Hcdlyye Hatun Hilni'de Cemaleddln Serbi'nln yannda
kald .. Zmrt HAlun Musul'un hakimi Kulbeddlh Memdud(
Mevdud ) b. Zengl Ue evlendi ve ondan biri - lnarlllah ileride
zkrcdecelmlz - Mcllku'l-Mlilk Seyfeddin GAzl dlmak 1.ere
drt ocuk ka ld. Amid haklmlnln ei olan Safiyye H\tun ise
salnda ld. Dier kz Ntlra HAtun, 1.lkrelUimlz gb. Er1.en
hakiminin - Allah ona rahmet eylesin - eidir.
Bunlar Artuklulardan hayatla kalanlar hakknda b!Jdiklertmdlr. Allah dorusunu en iyi bllendlr.

g1.bebcg

108

MEYYArARiKtN VE AMio TARH

yede bulundular. aynca mlkOnden ( emir olmasndan l dolay

da tebrik ctWcr.Halk onun idaresinde her trl lyllli grd. o
da onlara tytlik yapt. adaletll davrand, halkla rn g1.cl eklide
temas kurdu ve onJara uwnan elleri u1.aklalrd. Ondan daha
affedici. tebasnn mallanndan ve nlanndan kendisini u zak
tutan daha byk bir emir gOrlmemlUr. Hali<. onun dneminde en iyi eklide faydalanntr.Sa'dddevle Altunla'
haclplll ne getirerek ona horasan, sancak ve avu verdi,
a)'Tca Sumcysat' da ona lkta etli ve yine l lclclb emseddin
Sevin b.Ebi Said el -Ve1.lr Ebl Ma nsu r el-Cveyni'yt haclplle
gelirdi. ona da borazan , sancak ve vu, verip ebo htau' lkla
elli. Divan'da el-Ecell Meyyidddevle KerlmtYl-Mlk Eb
Mansur Halld b.Muhlr' maliyeye. el-Mhezzeb rl-lrak'y divan
mrlOllne. onlarla beraber el-Muhlass Zahlrcddln Ebu'l-Fclh
Muhammed b.Ahmcd'I Dlvan'a tayin elll. Ou zat daha nce
babas es-Said Hsameddin zamannda Nccmeddln'c hl1.mcl
1
elmill.cl-Mallk Necrncddln dneminde de halk huzur ierisinde yaad . Nccmeddin. babas es-Said Hsameddin ;.amamnn
da halkn mevcu t olan mlkiyet. getn. gelir ve vergisini dei
llnnckslzin aynen icra etu. Ksa bir mddet sonra Emir iha
beddin Mu hammed b.llyas. Necmeddln ( Alp )'run hl7.melinden
ayrl p Suriye hakimi Nu reddin'ln hizmetine girdi.
Necmcdd.ln, ( kardeleri ) Cemaleddln ( Serbl )'ye Hanl'yl.
SamsaJnedd in'e de Dara 'y verdi. Bylece durum istikrara
kavutu .Bi r mddet sonra SlrAcddevle b.Gu'I-Ha.s Bire'ye
gtt. oray teslim ald.Bir sOre kaldktan sonra isyan elli ve
ihabeddin Muhammed b.lyas'a gelip ehri lesllm almas ltn
haber gnderd i.Bunun zerine lh~beddln geldi, fakat Siracddevle hile yapp ehri ona t eslim etmedl.lhabeddtn bir sre
ehrt kuatt. bu arada sracOddevle' nln askerleri kendisine
lhflnet edip ehri lhflbeddln'e ltsllm elliler ve sracddevle de
tutukland. lh.lbeddln Bireye hflklm oldu ve Nureddln'tn hlzmeUnde olduu halde ehlr gOnOmz.e kadar onun eUnde kald.
Slr.lcddevle bir mddet tf u1dukaldklan sonra ihabeddin
onu serbest brakt. o da Ca'ber Kalesl'ne giderek bir sre Kale
sahlblnln yannda kaldktan sonra Ahlat'a geU . 567 ( 1171 )
ylna kadar (Ahlat sahbesl ) HlUun'un yannda kald ve orada

NECMEDDiN ALPI

cm

ld.

[ Franklarn ..\skalan' Almas 1)

vcH :: .Hscyn'lnBa n nMsr' a

Nakil

549 ( 11 53 ) ylnda
Franklar Msrllardan
Askalan ald lar.Halife c1.Z.'rr F ra nklnrn Agkal;rn'

kuataca habcrtn a lnc.,

orayn geldi ve Hz. lliscyrl'ln ban .

aynca Askalan'dakl trbede bulunan "lel. rt ve dl:tcr malznnelcr Msr'a nakletti. snyts1. hnrcnmn ypnmk Msr'<la
l lz.l tseyn iin bir trbe ina clllrdl.Olrkac ,n ~r. Fratld:r
Askalan'a htklm oldu ve ehir h"l., onl:mn <'llmlc hlm:k
tadr

{Karaman ve Die r Kprlerin)

es-Snlcl l lis.rncclclln
SAtldnmc Nehri i;,.crlnd t'
Akraman ( Karamnn )
Kprs'nn yapmna ba l aml.ldnde -Allah rahmet
eylesin -kemerlerinin bilimiyle ilgili baz eksiklikler kalmakla
beraber kprnn byk bir _ksm t amamlanmt. (lfm n
den sonra ) olu el-M~llk Necmeddln ( Alp ) onu tamamlamaya balad. bir ksm ilaveler yaparak kprnn kemerlerini tamamlad.Kprnn kemer ykseklii marangoz li"
syle 60 ks r kol ( zlrA' ) idi Kpr blllllnde dnyada blr
benzeri daha yoklu.es-Said Hsameddtn - Allah ondan raz
olsun - o 1.amanda Dlyarbeklr'de ilk kpr yapan kimse idi.
ondan sonra Fahreddin Kara Aslan Hsn-KeyfO' da Dicle Or.cre
surt'ln alt tarafnda BAnArls'dc. bir tane de Enen ve sllrl l
Yapm

Es'ard ) arasndaki . Ec Qm ebOh ( ~~

r~I ) 'da

1 Franklar 548 f 1153 ylnda M sr Faimi halifesi e-Zafr Bill:h elAlevi'nin hakimiyetinde bulunan Askalan' igal eiler.Hallar her yl bu ehri
muhasara eder rak: bir lOrlO ele geireme1.lcrdi.Msr'da vezir lbnu's-Sa115r'n
ldOrtllmesiylc durumun deimesini rrsa bilen Hallr ehri muhasara elliler.
Ask:.ln ehri ise onlara kar b~arl bir mcadele verdi, haua bu y01dcn Hallann
ehri upetme hususunda umulan bile knlm.Bu arada .H.all~la sav~p_onl~
perian eden Ask al an'd:ki eitli halle guruplarndan her br afon kendlcrne a
olduunu ileri sOrOyorlard. Bundan dolay aralamda kan ve lOmlc sonulana~
hadiseler krnt, halk guruplar arasndaki kavgayfmbilen H allar ise byk br
hrsla Askalan'a saldnp kendilerine kar koyacak kimse de olmad! iin ehri i:al
cmilcrdi. lbnu'/.f:sir,Xl,188; lbru'C,. Kaldisi,s. 321; Zilbdcu'/. 1/aleb, n. 330

-...

A 'Vtaa:::M~a'Vt

0'

MEYYAFARidN VE AMD TARH

110

.bl
kprler ina elu :Onlarn h'epsl ~-Said H"g.(\mctdfrl'tttldh~
Musul vczi'I Ccmal eftro,.obbl.rettxn
Cstunde Feiek'ln altnda el-YAryAr Kprsn l\~n~lll; aynca
Ceztre'nn allnda el-BAf ta denen yerde bir kprnn i nasna
balad , lk.J g?.On tamamloyt1 orlo gzand;t>n~htdA m:lt\
bitirmeden vcrat elli.

r,l r,f ;;l .,,.A G:J v ,

549 ( 1154 l ylnn llk aylonnda Akr uwan' K,tas u 'rln~
zerine ina edtdg kalplar ve kemer ba!lahlltifl katmi:~(l'ltl
usta onun yklmasndan korkuyordu.Kpri" r brr, thOddet >ib(
ekilde kald . sonra onun st ksmndan blr tabaka ykld) get
kalan ksm ise yklmaya yz tutmu olarak gnlerce kald. Bu
arada do;tu ksm hari bal ve ku7.ey ynler~tm hnlkn rOJ~nl'
kadar benzer n grmedii iddetli yamurla blrHklc)byk blr
sel geleli. ( o m1ak zerinde ) lek bir kpr olan Karaman
Kprs'n n btn kalplarn su , ald ve om y ~lr.Sel,.q blr
fersah mesafeden srkleyip getirdii aalan ltprno:a.Una
tkt ,Bu olay e t-Ma.Hk Necmcddin ( Alp )' n tn qdnemnde
Austos aynda idi. Bu sel. Ky sn rlayan Ka.t;lha a d m<ilk.l b lr
dadan indi ve dnya kurulduundan beri ora.ma-Jl,alknwoouk
hastalklar iin zyatel etug byk bir kayayindlrdlu Ben nib\l
sel geldl!lnde Erze nl't-Rum ( E rzurum )'dam M l at'a1:g dlyo:
dum. o gn oraya da Hi grlmemi bir yngmur, yddr.fakat
kpr selden hasar grmedl.Akra m an Kprs".nn kalaa
ksm ise el-Mllk ~ecmeddln ( Alp ) zamannda l!amnmlandr o
benzetlerek yap ld.

'"'

~ -

, ,

[Halife u -ZAflr'ln ld rlmesi, ] .

)n t l Gr ; J

JIB

ri ,u ~

549 ( I 164-q,ylfa~fMtsir

Oluel -FAlz ' lnHl1Afete Gem e si 2 hallfes ldtjy.J3unun

2 c-Zirir"in veziri Abbas'm " Na.u i adnda bir o~lu y,~:,:~~ir!d~;~~~,~~k
sevrr v
U 'O
d
. 1 ~, 1 .
.. r:, ,,..~ . rn
Su , . , c gece ~ nu y3:1n ~ ayr madL bnu s :Sc_~.f ~e~ir1hdpfffil~Pe
O)e de'! g~trn,olan lf:fl'~ Osame b.11WU\IZ .Abbas la l~1>\,~,Y,r0rr~1:y1:,l(.\~c9~;Y
b~bas el-Adl b.es-SclJpr J.~fJrmeyc lCY. iSt; etmi, O da lbnus-~e}f~I1 1 !gp~U Vt CZ
W i~ ~arndan vezir ~yin ~efilmi,li; r~a(.':iJ~ ve asker;iHm: u,ii!c.~~ .~tvi(1.e
lahrkndcn tbru oldurmcye,. karar vcrmlcrdir. Bu ar'~P 1fv }M 17. - P.~f.~J3
&~Op oll.u ~asr:11 ta(G ~-tlru.c gayH,neru iliki if,\ll~2~1 ~J;~F~
~du~nu bldudl.\bbfS~~~~~'J.r llk 07ll~\!'9 ~e :trn,'l&J~U~'! . 9k'.R~IU
.~r a 'J. . p,-Z,alir,1~t~ormeye 1 k.~v ~erdler. Nasr py ~~ o- '-'' ~~ 1yn9a
grp onu evne 1.iyafote ard" ve yann.i raan adam almamasn~ 'sytcd. a'~un

?~.Yfl

N E CMEDDiN

ALP I

1l 1

sebebi udur: Emlru'I- CuyO11-Adll (b.) cs-Scll:\r llm lshc'\k'n

Nas r adnda ve Adudu'l-hUA!e lakapl bir vey o~lu var1dJ.8u
cocuun Abbas lslmlndek.J babas se ileri gelen bir emir idi.
Adudu'l-hllafe Nasr. e:r.-Z.'flr'ln ok yakn doslu idi. beraber yer.
ier. cAlcnlrlcr. ylckl C7.-7....'0r. rl-Ad ll'ln b fv<'y oJ!lncl:n hr
saat bile ayn kalmaya snbrcdemcy<'cek kadar on ok Sl'vlyordu.\bbos o,tlnu dcdc:.I cl-Adll'I ldrmcye l<'vlk <'ili. h;,
?-erlnc o da on u Olct-rd 1; sonra Abbas ve oj!l s:rnya J!lt ip
oradn bulun::n cl-11.'\f:'n r oj!l Clbrll .lbmhlm ve Yu ur u
ldi"rclOkr. kymeti llcmeyecrk kaclnr mal V<' nit'c-vl<'r :kl
lar. Abbas bu mlccvherlcrle Suryr yolunu lll: rnkal Frank
lar yolda onu yakalayp yannda ne vnrsa hepsi n in :kllnr.
M sr halk ise kendilerine el-Melik es-S;'\llh Eb'J . ;'\r;'\l Tal.il"
b.Ruzzlk'I vc?.lr tayin <'lllkr. nu Vl'idr C7.ZM1r'ln sd ;cld .
knyesi " Ebu'l-KA sm '" ve lnkab "cl-Fdlz " olm cj!.lun l
bu lundutu yerden l kard. halk cln on h:1trc tayn ct n
arnda Adudu'l-hllMe Nasr b.J\bbas ldrflcli". cl-F.1l7. hlli'rl'll'
ycrlell. vezirlii ise el-Mcllk ( es-Salih Ruzzlk) tayin oldu.-arc
el-Fal7. alimleri. airleri seven fazUellt biri olup kendisinin de:
gzel llrler vard.

[NecmeddlnAlp'nnMeyy4fArlkln'e]
Nccmeddln Alp- Allah
Gelmesl,KaraArs la n 'laAhla tSahlbl
saltanatn uwn elsinArasndaki Hddlse v e i b n u' l-Ezrak'n babasnn lmnden
TlOls'tcnDnmesl
sonra 9 Safer 549 (25

------c1.-Zarir
ilcrine

yanna ald~ az saydki hi1.mc~ileriyl c gecelyin N:sr"n evine gii .

Halifo eve girince Nasr. kUUk bir hi1.mci dnda onu ve y.undakilcri ldUrdU ve
durumu l:ba.< Abhas'a bildirdi.O da srayo gidip c1.-Ziifir in iki kardei Yusuf ile
Cihril"i ldUrdU;e1.-Zifir'in ol!lu ve henU ~ yanda bulunan cl-Fai Rinasrillah
Eb_u'I-Kis~ lsa'y ert~s.i gUn onaylayp hilircl ahna ouru ve halk da ona bcy'a
~u.~b~a~ ~ ~aya g~~ mal. mllcevher ve deerli aklarn hepsini ald.Abbas ileri
sled gb yUrtccel!n sand, faka durum tersine dnd.Sarayda alanlar ve
kadnla~ b~~a bir_y:rde vali ol~~ bulunan.~-Silih Talai" b. Ruik'c haber gnderip
yardm_~edler, yl ve cesur bn olan cs.Silih. Abbas"n Oz.rine yOrdU bunu duyan
Abbas sc saysz mal alp Mmr"dnn Swiyeyc dogru yola kt; faka yolda Hallar"n
saldnsn ul!rAd,Hallr o~u. l~OrOp mallnn al~l~r ve olu Nasr, da esir olarak
gUrdOler. e yandan cs-Salh syah sancak ve Zafir c olan 01.UnlOsOnU ifade eden
siyah elbiseler iinde Kahire"ye girdi ve ,e1N'cl makamn ourdu.Bu 11ada Franklara
lx>) pr ~erip. Nn' geri ald ve Kahirc'de idam etirdi; fakRl es-Salih, kendiainc isyan
edleeel! endcsiyle hAlka ve ileri gelenlere ok scr davranyordu. lbn"'/.f..<ir .x.
0

184; lbnu'l-Kalanisi, s.329-330

-...

NECMEDDiN ALPI

112

Nisan 1154 l yl Cumartesi gn Uk defa MeyyMarlkin'e geldi

ve gnlerce orada kald. Carsddevle Yenal ( YlnaJ ? ) vallllklen
azledilip yene 8 Reblylewel 549 ( 23 Pa7.ar l 154'da el-H:lclb
Sartmddevle Aygelml( ~ I Ellml-lllml ? ) b.Yusuf
F'crenk lnyln oldu .Nccmeddln Alp ise ehirden kp Tell$cyh'dek.1 Evsel'l-Hine'ye geldi ve orada 12 Rebiylevvel ( 27
Mnys)'de Kora Aslan'ln bir toplnnt yapt: OnkO Fahreddin
Karo Aslan'la Ahlat Mkim arasnda bir gerginlik va rd.Bundnn
dolay her lkJs de Ahlat hftkJml Skmen'in Olkcsne doru
hareket edip Cebel-Cr blgesinde olan Tulati'a geldiler,
Fahreddln I<ara Arslan oray ya~malad, gnlerce Mane7.clrd (
Malazglrd J vllayeUnde kald. fakat es-Sahtb Necmeddln ( \Jp )
ikisi arasnda bar salad. onlar da buna uyup anlat
lar.Bundan sonra Fahreddin lkesine dnd. Necmeddln ise
Ahlat'a grdl. Hatun, ahermen ve Ahlat'la onlarn yannda kalan olu Kulbeddln lle blraraya geldi ve gnlerce Ahlat'la
ikamet etli. onlara Kutbcddln'ln artk daha fazla on1ann yann
da kalamayacan bildirdi.. fakat amcasnn olu Kulbeddln'ln
gitmesine kar tkt: sonra Necmeddln Mardln'e gitmek zere
hareket etli, Meyyafartltin'e geli ve 23 Cemazlyelevvel 549 ( 6
Austos 1154 l yl Perembe gn ehre ulat . Ben ise Abhaz
kratnn hlzmetnden ayrlarak Tlflls'ten kp ksa bir sre
sonra Ahlat'a geldim. Anadolu'ya getim, orada Danlmend
olu Nlzruneddln Yabasan'la grtm. o. yannda kalmam
ltn bana srar etti. fakat kalmadm. sonra Tekrar Ahlat'a dndm.el-Malik Necmeddln Alp Meyyafariltin'e gitmek zere iken
onunla karJatm.Ben birka gn Ahlat'la kaldkan sonra
Rcy'e hareket eltim, Erci, Berger, Nevehr. Kutur. Hoy.
Merend. Tebrtz. Zenkan ( Zencan ) .en-Nehr ( Maverannehr
)'den geerek Rcy'e ulatm ve orada kaldm. Bu srada Ksal,
EbHanfenn rencLsl Muhammed b.Hasan ve ileri gelen
ahsyetlerln- Allah onlara rahmet eylesin - kabirlerini ziyaret
ettim. sonra tekrar geldiim yoldan Ahlat'a dndm.el-Malik
Necmeddln Cemaziyelewel'de MeyyMartk.in'e dndnde Taceddin b.Nubata'nn oullan Oyaeddln ile Baha.eddln arasnda
~lr anlamazlk kt ve kadlktan azledlldller.Bunlarn yerine
aha nce boyaclkta katiplik yapan fakat sonra bir sre vakf
1

113

mfettiliine

atanan Muh::mmed b.EbO Y:t'l: el - E~nrcl"l ?.1

549 ( 4 Austos l 15 4 J ~fnO knclll!n l:yl
oldu.Bu MeyyMrrltin kndl~ , 490 ( 1096 l ylncl: K:<l F.h
Bckr b.S::dnkn'nn OIOmOndcn sonrn. 59 ylclnn ht'rl Nh:\ln
otllnnnn elinde hlnyorcl . lbn Nbl\ln'nn or,lln da
Ebu'I-J<t\sm 549 ( 1144 ) ylrn kntlnr kndlk s!l'evllt
k::lmlt . 11:bu't.<rum'<lnn onrn bir i'l rc MryyM'\rlk'l lt:l
Trtccdclln. Bnh:H'clclln Ebf T/\hlr'lc birlikle- t'llnlrn :wrla : k
hep birlikte \mlcl'c j!llllkr Mi'ryylcli\llclln b.N~n ol.r kk
edip her trl iyilik ve lkr:md: blumlu . Dnh: nce Srvlill
devle b.Hnmclnn'n ilk j!nkmldr Nb:Hn /\llr:.lln rllck ll
n;n ve onlnrn dndn Mcyyi\f/\rlkln'dc hi klm~cln l:l iplik
yapmad Meyyftffrlktn hnllplltne Muhnmmed b.Kncyl lnyl
edildi; nkO Nub/\la o:!ullar hi kimsenin b<.'v.cr ve onlarn
Uerl gelenlerinden llallbu 'l-h tab:'\ Abdurrahm::n b.Nubnla'n
hazrladg hutbelerde n birini blle ynmnya muktedir CllnmatlkJan hutbeler telif elmllcrcllr.
Ccmazlyelahr

[ Nuredd in Mah mud'un Dunak )

Nureddin ( M~hmd
ehrin i Almas , 3
b.Zeng
J 549 ( 1 54 l
ylnda Omak' Mclreddln
1Abak b.Muhammed b . Br) b.Tulekln'den ald ve ornya
hakim oldu.Mclreddln (emirlerinden) Baalbekk sahibi Alfi (
b .H ufflz cs-Slemi l el-Hadim ile Vezlrddevle es-Sn 'yl ldr3 Dmak halk Hallara her yl h:ra demek 1orundaydlar. Hal elileri
girer bu vergiyi onlardan alrd : fakt I lahlv Askalan'dan sonra Dm:k'n g
diktiler. Bundan dolay Nurcdin Hallarn Dmak' 1.apetmclcrinden korku. Onkll
Dmak elden giderse Suriye'dc M llslUmrularn elinde hi bir yer kalmnyacakl.
Ancak Nureddin Dmak' kuvvet zoruyla alamayacam anlynca hileye
bavurdu.Kendisine kar H allard:n ya.rdm isteyen MOcireddin'e s1.de dostluk
g~tcrip kendi ta.rafna cki ve onun gveninin ka1and; ayrca Mcircddin'in .
emirleriyle aralarn ap ondan u1aklajmalann sa~lad.Emirlerdcn A~b b. Huffa
c~-SUlcmi devle idaresinde nemli mevkide bulunan cesur ve kabiliyetli bir emirdi.
MUcircddin onu OldllrUncc Nureddin Dmak Uerine yUrUdO.Bu arada Mllcircddin
Hallarn kendisine yardm etmelerine knrhk Blbckk'i v33d elli.Nureddin ehri
eslim ld. MOcircddin ise Hms' giui, fakat Dmk halk ile habcrlei!i iin ona
Biilis'i verdi, o bundan holanmayp Badat'a gii. orada ikamet edip kendisine
Ni1.amiyc Medresesi civannda bir ev y~plrd ve orada ld lbru'/. Esir, XI, 197:
lbr'f.Kaldist, s.327-328: ZlxktO'f.1/akb. ll.303-305.
ehre

114

MEYYAFAR.iKlN VE AMD

TARH

m.

Meyyldddln b. Sn se Dmak' tan ayr lp Salhad'a

gtml ,( bylece Mclreddln yalnz kalmt ) . bunun 1,erlne
Nureddin Dmak'a h .lk.im oldu ve bir mddet orada kald.
Bundan sonra MOeyyldddln b .Sfi D mak'a dnm ve bir
sre kaldktan sonra lmtr.Mclrcddln ( Abak ) ise bir sre
Nurcddln'Ln hl7.metlnde katdkan sonra Meyyaf:lrtk.in'e gelip elMalik Necmeddln'ln hizmetine girdi: fakat 550 ( 1155) ylnda
Badal 'a gtt. orada kmet edip bugOne kodar Ha life clMuktcn. cl-Mslenctd ve el-Mustadi'nln hlmellnde bulundu.
Ben .549 ( 154 ) ylndan sonra vahm bir yl, ayrca
Taceddln'ln oullan arasnda cereyan eden ve kadthm ellerlnden kmasna s ebeb olan hadiselerden daha byn grmedim.
1.

[ Fahrcddln cddAd'n HlyAnctl J

ve zzeddln Saltuk'un Grclere
Yenilmesi

A nl h~klml Fahreddin
edd~d 549 ( 1154 )
y lnda Erzenl'r-Rum (
Erzurum )'un hakimi
11.1.eddln Saltuk'un kzyla nianland. fakat bir mddet sonra
babas kz Erzen hakimiyle evlendirdi. Bun un zerine eddad.
Saltuk'a : " Ant'yi korumaya gcm yok. gel buray benden saln
al. nk Grclere kar ne gcm oor ne de onlar defetmeye
muktedirim . bylece onu sana teslim eder. ben de senin
hlzmellnde olun.m " dedi: fakat Saltuk ehre yaklatnda
edd~d. Anl'ye bir gnlk veya daha fazla mesafedeki B 4 z v l
danda bulunan Abhaz ve Grc kral Dlmllrl'ye haber
gnderip Saltuk'un ehre ge ldJlnl blldlrdl. Bunun zerlne Dlmllrl Grc askerleriyle An'ye gelerek orada geceyi geirdi ve
sabahleyin Salluk'un askerlerine saldrp onlardan byk blr
ksmn ldl rdler . lueddln Saltuk, onunla beraber olan asker
ve mslman halktan ok sayda esir alnd. O g n mslmanlar lln ar bir gnd: sonra Dlyarbekr. Diyar-Rebia ve Suriye
melikleri Abhaz Kral DLmllrl Ue yaz p lzzeddin Saltuk'un
yzb n dinar karlnda serbest braklmas n kararlatr
d la r.Bunun zerine 11.7.eddln Saltuk serbest brakld ve lkeslne dnd . Bu arada kendisiyle hlrliklf'eslr alnanlar da saln

11 5

NECMEDDiN ALPI

aJndg iin lkesi h esap edilemeyecek kadar ok byk hlr

maddi 1,arara urad. 4
Nureddin 549 (11 5'1 ) ylnda D m~k' atnca etil yld
ehrtn idaresini elinde b l u ndurnn Atnbct 1'11J!lrkln ' l o~ll n
nnn sallnnalna son vcr<II.Oylccc sny~ cltjtcr bir nlc- ol: snn
~llcs de lnklrv. a uj!rad
51\9 ( 1 151\ ) ylnda S kllyye ( S lcllyn ) hf\klml krlt
,:!emlylc Tlnnls'e hnrekcl ccHp e h re ,:!inil. orntln b l n lrr
eyi yaJtnm l nd . h a lkn esir nld, ynl!nln d klnn bl\l ih Srl
ye'ye salllar. Tulsnklnnn otu ise bugine kadar Surtyc'dc r~r
olarak kald.5
Ayn yl yani 5'1 9 ( l 15'1 l ylnda Ahlat 'ta bir h:'\cllst'
cereyan elli. Bunun zerine vezir BahaOddln. Skmen ( el
Kulbi) ve H.'.\lun Mesnn hmellnden aynlar.k eh ri terk elli.
a e ( fertlcrtn n ) ou hapsedildi. ,ter kalanl;r da etrclcn
uzakla trld . Bahaddln Evs b.Mes'ud Hoy'a gitmek zere
kal. fakat yol zerinde bir kaleden geerken kalede bulunan
Skmen .llleslnln adarnlannda n ( yan nda al.anl ardan ) bir
krt onu yakalayp Ahlat'a glrd ve BahaOddln Ahlat'n
doj'.tusundakl ZAt'l-Cevz ( Adilcevaz )'de bir mddet hapse
dildi: Dlyarbekr yresine gidip bir s re Sllrt'le kald. sonra
Fahreddin Ka ra Ars lana gelip onun yannda ikamet elti: daha
sonra h acca gltl ve tekrar H sn-Keyfa'ya ( Fahreddin Kara
Arslan'a ) dnd.Blr mddel kaldktan sonra Musul'a gll ve
bir sre de orada kald

[ Kad l ar O la y ve Necmiye ]

549 ( 1154 ) ylnd a

olan Haddad
oulla n arasnda bir
anla
mazlk kt ve mahkemelik oldular. halla kad Uc ailesi arasnda cereyan eden hadise onlarn kad lkta n azledllmelerlne
scbeb oldu.Necmeddln'ln olu Taceddin Mcraga'ya gtu ve Tebrlz kadlna laytn oldu.
Parasnn Basm

Tebrl. kadlan

nu_ lbru'I-E.sir. x. 190

S iinde bir Frank kirilcsinin bulundu~u gemiler 548 / 1153 ylnda

Sicilya'dan hareket cti ve Mm diyarndaki Tinnis eluini y~maladlar.lbn'/.fair.

Xl.190

...

\i

NECMEDD iN ALPI

>l~cif! ~~l&ellflm

~lbl 549'.~l f54Jlfyul*~tlfi

Rey'den Meyyafi"rikin'e geldim.
hrn~ m;r..,. lhbr.r
rl:i[ 550 (, Ll56 )'.ytlr.son\J evval ( Kasn-Arahkf1ymctl1 Emir

Jel

aynda

tbfin k've cl"H~on 'tutuklandlar.

) 'aban

ve Karamu;dakJ Kpril'Yi;; tamamlamaya balad\,unu8

. ili'>

nsrnn

ZllkacJe..( ArallsOcak.J 550 ( 1155 )'\flp}R~it'{f!CfJl~<;ltAJnf

Alp ; l.~.,. c!-f.ullsj.l'.~iJ.Ye,q~ty~ ," denen slkl<;e):'J P1'Hf8\~~ 'jN,fi;
mlye Paras.{' 1M,eY,Ya.f"fikin'de r.rlr1viile kn,\~ff~OOl~t?;l!l;~!:,~
al-veri yapl, 1,,.,. 1 ~.. ,
l:, lov lfi>IG1 .J?r;>l
i

"

lrr '?'~? ;!,n rr, r;y

[ Anl"dekl EnnenlfPapazlannn )

, .. , , ,

syaru6 , f

:;J lli,?.

;lr, rlnie~fr- ,mJl2

550, rll-;l 5.llr)~lnda.An.11

ch r lndekl'IBnfth\i!; fPapuziah

Fnd lunt 'leslltri' ettl or' { :Eh1tr Fahredd n,ttthld: ts1t1ior.adon

ayrlp ~cddatmLrkuh'a fnllseb etmek tefd'8l:1yo~rglttt.
nk lrkuh' un babas ad," 1bnu'l-EsMrlb'JnmOxtetmaUes

" diye bUlnenve ayn zamanda bu yrede eski bir .ille olan bu
aeno tebasmdanqu Derez ve Cenze ( Ge{lt:ttJ:Je~Htt:nte,
Art4nl~ tvllayct;.~bLamamr ve evreslnde}g ~itli-J\ 13 qeldele~
.Menehr ~l~!nlp ld.LDaha nce zlkretlllmtz gibi Nasrd
deyJob,~erv,an)9;1aU~en evliydi.Emir eq(t~ gi,r ,)tf1 ; M ~

dlr\'ln>~~nnda ka,\l1$,tansonra et-Mallk. 1 N.cgn,eWj\lpJ~IJ:> ll~

lln~ :gl m~Jtr.~?-.~A~ard in 'e g l ll.. N ecn~0lfb11J~1:U'EraJ,t1~,.e
ihsanda bulundu. Meyyafarlltin'e bag\b~ ~.'1 6A~tk~

sn nndak el-Hsnu'l -C edid n tamamn oa Utta olaat.

'ker~.p? sre orada kaldktan

'

sonra

u'hi~~h\:MMi bulu-

!l!.?if\~~kthJt~~~IW:;#,rl~ ~~ Bir mdd~(,~~a,,1~f~~f~~M,?l,}P, J1i

6 lbru'l.fuir. x.201.202

[ Sultan Sencer'ln Eslr Edllmesl,)

O1tzlar

550 ( 1155 )
Sullan Scncer't
esir alp M:\vl'rnfnnchr V<'
l lorasan'n ba1.1 yerlerin<'
Mklm oldular. Sultan ise ellen nele esir k.,ld 7
551 ( 1156 ) yl aban ( Eyll-Ekim ) aynn banda
Mcyyidddln Eb Ali b.N lsfn Amld'de ld O~luCl'mf\liclclcvk
Ebu'I-Kfsm unld'e tayin oldu. ( o ger) o~lu l;,.zddcvlc ,._e Eg
Kalesl'ne ve ierisinde bulunan 1,ahtre cinsinden olan her eye
bajtms17. o larak hakim oldu.Ayn yl da Bnhi"ddln Ebf T:'\hlr
b.Nubfla Amld'den dnp Meyynf"rlkin'de hatiplie tayin oldu.
55 1 ( 11 56 l ylnda Zeyneddin ( Ali Kfk) Hs:'\mrddln
( Temrta'n ) Melike HAtun'la evlendi.
Sultan Mes'ud8551 ( 1156 ) ylnda Anadolu'da ld.
yerine byk olu I<l Arsk n ~cll, sallanat: yerleti ve
babasnn btn lkesine hakim oldu.

lbn Nls4.n' n lilmU ve o4lunun

Yerine Gemesi

ylnda

saldrya gei~,ehri1B~

:Ralli
reddin edda l, (b,) r Mef!ehr'den aldrllmActnklirda'b:}filtnit

la Mcyyaf.lrlkin'de bulutum: cl: hn nce 548 ( 1 15:3 l ylncl:

o. An e hrinin h:'ktm tkl' krcll.lyk
~rmlm, bana pek ok ikram ve hsnncla bulnm h.

Tnse gtu~mde

r r: lnl?.:rrnll hri'.>?

( EkJm) aynn ortasndartratreddlnn

Allah rahmet eylesin Amld'den Mardln'e dnd,kadl'9a tny.n
otdu ve; srlr b. Meys,df~rlkin'e geldi. Ba}::ltla tn l):;cfl)\i'nld'dc
Meyytdddln'ln ,yan''nda kald. Muhammdl b\Ebi iYli'lii,~ ~
lldan azledildi v'e'Bahdddln'e Arnld'dcRl.v'aknano:tdjrr.csi
ve1ldl!' ~ ~ \ ~ri.r'
r;(l r,. )UT . , lJJ.G?. ~
Yl.'J'~
550( 155 ) ylnda e7.Zahd lbnu't-T-a.~mMay;yJi1
f~rlkin'dckl r.ak1J!1H' tayt9 olup cam YOPW''1f,.U)(f'tCfilr 1~,~bbe'yl

' ,550 (lrl5S

117

()()I .x

7 H nylnrn Miivcriillnnehr'i nlmnlnr U1.crine O~utr Horn~nn ve Belh'c

dotru yayldlnr. Sut nn Seneer onlar tchdi edip lllke$nden nynlmatmm emrei.
Otl.r ise Ur dileyip kendilerine dokunmmnsn ve ol:klrnda kalabilmeleri in
Sultan'a pek ok ml vermeyi tektir ettiler, fakat Sultan kabul etmedi, yU1binden ruJa
sUvari oplayp 548 / 1153 ylnda Ou1larn llcrinc yllrUdU. ral<a yaplan etin
savan wsulan'n a.~kcrleri bo1guna urad, kendi~i ve ok uyda cmiri esir dt.
Emirlerin bu.lan ldUrUldO. Suhnn'n huzurunda OU7. beyleri toplanp yer tpllllcr ve
: " Biz senin lcuUarnz, sana iaen ayrlmayz , iyi biliyoruz lci bizimle sav~maya
gelmedin, savaa ii(din, Sen Sulan'sn biz ise lcullam " dediler.Ouzlar Sultan'la
beraber Hora.~an'n bakenti ve mcrkci Merv'e girip her taraf yamaladlar.
Sulan Seneer 551 / 1156 yl Rnman ( Ekim-Kasm ) aynda maiyeinde
bolunM pek ok emirle birlikle Oulrn elinden kap Timi K~e~ine gii. oradan
da Horasan'a gitmek Uere ayrld. Tan bu srada Karluk TUTklerinin lideri Ali Beg
OlmUtO. Bunun Uerine Karluk Trkleri ve dier emirler Sultan Scneer'in yanna
geldiler, Sulan ise bu yln Ramazan aynda Mcrv'deki ahna dOndU.BOylece 6
Ccm:u.iyelevvel 5d8 / 30 Temmu 1153 den 551 / 1156 yl Ramazan ( Ekim-Kasm )
ayn~ kad:r O1lnnn elinde knlm oldu. D:hn geni bilgi iin hk. lbnu'l-Esir, XI.
176-210
8
mfr.

Bu, Konya Seluklu

sultan

Mcs'ud

b.Kh

Arslan b.SOleyman b.Kutal-

118

MEYYAFA.RKN VE AMD TARH

551 (? ) ( 1 156 )
ylnda Abhaz l<ral
Dlmtlrl ld. yerine
byk o~lu D:'lvud (
Oavld ) geti. daha nce babas Olmltrl'nln hapsetmi oldu't
oomans hak.lrnl Tuke ( ~_;:i ) b. lvani b.Ebl'l-Lcys'l serbest
brakt.zira Tlrke'ln hapse allmas Grc askerlerinden Emir
Slnbat'a ok ar gclmlll. Sylendiine gre Kral Davld byk
Snbat'n olu tarafndan zehirlenerek ldrlmtr. Ondan
sonra yerine babasnn lakab olan HUsllmtl'lMcslh McllkU'lmuUlk lakab ile lakaplanan kardei Grgor geli ve bugne
kadar da sallanalla kald.
Taceddin Eb Sftm b.Nubata 552 ( 1157 ) yl Muharrem
( ubat-Ma rt ) aynn ba aramba gn kadlktan azledilerek yerine Muhammed b.Ebi Ya'la ikinci defa tayin edildi;
ayn ylda e-eyh Sleyman Cuma gn Sllrt'tekl camide
Bfniler tarafndan ldrld ve Sllrt'tekl Hzr Mescld C
Mescldti'l-Hzr ) 'inde defnedildi; ayn gn S~rimddevle
Ayatab MeyyM:'irlkin idaresinden azledlldl. yerne Savur
vilaycllnden getlrilen el-Hacib Muineddln Ketife en-Necmi
tayin oldu ve halkla son derece iyi geindi, bozgncutan
halktan u7.aklatmp kkn kazd.idaresi esnasnda hi k.lrnse
onun yapt grevi yapmaya muktedir olamad.Bylece ( uzun
sre ) grevinde kald. Taceddin - Allah rahmet eylesin a.zled!ld!klen sonra bir mddet Meyyafarlkin'de kald; sonra
Mardln'e gitmek zere yola kt. fakat yolculuktan nce
hastalanm ve biraz iyilemiti. Mardln'e vardnda tekrar
hastalanp durumu arlat. Mardln'de kardei AJaddln'ln
evlnde 3 Rebiylahr 552 ( 15 Mays 1157) yll aramba gn
ld.Yannda oullarndan Bahaddln Eb Tahir ile emseddin
Eb Abdullah da bulunuyordu.Cenazesi kardei Alernddln ve
kalabalk bir cemaat tarafndan Meyyafarlkin'e gtrld.
namazn eyhu'-uyh Ebu'l-Hasan b.Mihver kldrd. babas
ve anasnn yatt trbeye defnedildi - Allah onlrdan razolsun552 ( 1157 ) ylnda Hsn-Keyfa kads Kad Eb Ca'fer
Muhammed b. Ebu'I-Ala ld. Yerine olu Kad emseddin
( Kral Dlmltrl'nln lm, Yerine ]
Olu Davld'ln Gemesi ve eltU
Olaylar

NECMEDDN ALPI

119

lbrahlm layln oldu .Ayn ylda Siirt k:-d: K:-d N:\:lruddl b.

el-Tablb de ld, kacll't:- Ahl:-l kad:; l<nd Dy/\ cd clln' o!l
5adreddln Ebu Ali layln oldu; yine ayn ylda eyh Eh 1:-.h/\k
el - Flrz~bidi 'nln ashfhnd:n :\ltm ve f;'\zl hlr mi ol:
Nureddin Vnslan lclii.n yln :b:-n ( f:ylill-Ekl I y o l :
larnd n C:\mll'l n kubbesi lan;nlnncl vr bCliin l:lk ~t
yarsnda nnmaz kld.
[ Badat Kuntmns9 ]

552 ( 1157 1 Mularrc (

Sbnl-Mnrl

nycl:

Slla

Muhammeclnl b. Malnutl ile llb: j!. Mcs'd Bll:l. M:-.l'da

Zeyneddin Ali Kk ve askerler toplanp byk b ir orduyln

Badat'a gelerek ehri kualtlar.Kuatma bir mddet devam
elllklen sonra Zeyneddin .Rakka'da nehir kysnda hollfenl
evinin lam karsnda bulunan cl-Bu stnnil'l-Arifc'nln zerinde
yer alan ve ei gr lmemi bir yap olan Salahaddin Han 'n
tahrib elli.Ayn yln Cemazlyel evvel ( Ha7.lran-Temmu;: )
aynda Sultan ve askerler! Bagdat'tan ayrld.Sylendii n e gre
bundan bir sre nce Mes'ud'un kardei Sultan Sleymanah 1%.Muhammed Bagdal'a gelmi Halife el-M uktefi ona
hil'at giydirip" el-MellkU'l-MUsteclr " lakabn venn. onunla (
Sultan Muhammed'e kar) anlama yapmtr. Bunun zerlne
Sleymanah bir orduyla hareket edip lldenlz'le bir araya
gelmi, ayrcae l -Beti'i lh ve Basra taraflanndan toplanan Irak
askerlerl de onlarn blrlllne katlmt.Bundan dolay Sultan
Muhammedah Nahclvan kapsndaki belde de Sleymanah'
9 Sultan Muhammed b.M:hmud Halifc'ye haber gnderip Irak ve Bada'a
kendi adna hutbe okutmasn istemi. fkat Halife bunu reddetmiti. Bunun Uzcrine o
da Hemcdan'dan bUyUk bir orduyla lrak'a yUrUdU.Bu arada Musul hakimi
Kubcddin'in naibi Zeyneddin Ali KUOk de Badn kuatmasnda kendisine yard m
edeceini vaod emiti.Sulnn Muhammed lralc'a geldi, Halife etrafa haber salp asker
oplad.Netieede her iki traf arasnda ein bir sava oldu. Bu srada Sultan
Muhammed, kardei Melikal ile ildeniz ve oullar Melik Arslan'n Hemedana
geldiklerini. oray isila eniklerini, emirlerini. aile efradn ve mallarn ele
geirdiklerini rendi. Bunun 01,crine Sulnn Muhammed 24 RebiyUlevvel 552 ( 6
Mays 1157) 'de kuatmay brnkp Hemcdnn'a hareke ei.Sulnn Muhammed kardei
Melikah'la yap mlleadclede baarl oldu.Hemedan' girince kard~i Melikah'a
yardm eden lldcniz'in Olkesinc saJJnnak iin ha1.rlanyordu, fakat vereme yakaland
ve lOnceyc kadar o va1jyee kald. lbru'/.E.,ir. Xl.212-215
10 Bak7. /bnu'/.E.,ir XI. 205-207

NECMEODN ALP!

l'./.1

120

karJamak

1,erc hareket elli ve Aras Nehri Kysnda karlap

savattlar. Sleymanah yenJld. askerler Jrak'a dnd. kendisi
se Derbend el-Karablli'ye gttll. fakat Zeyneddin onu tutklad.Blr mddet Musul'da kaldktan sonra onu serbest brakt.O
da sfahan ve J lorasan'a l!ltmek 07.ere yola kt. rakal yolda
Old.Haltre se rak'la klmseyt rnhalszelmcdcn eski hal zerine
grevde kald.
[ Suriye'de Deprem 11 ]

552

yl

Recep

aynda

Austos-Eyll 1157 ) Surly'de bir

deprem oldu.eyzer.Hms ve Suriye beldelerinin pek ounu

tahrip clt. McyyMArl kln'de ise biri ikindi namazndan nce
dtger de lkl gn sonra sabah namazndan nce olmak zere lkJ
defa deprem oldu: fakat Suriye depremlemlden daha az lddet
lJydl.
Ayn y1ln 19 evval'lnde de ( 24 Kasm'da l Salahaddin
Muhammed el-Yaslyilnl 12Hms'da ld.
[ Necmeddln Alp ile Fahreddin ]
Kara Arslan Arasndaki htllAr

552 ( 1157 l ylnda

es-Sahb Necmeddln ile
Fahreddin Kara Arslan
arasnda an l amazlk kt.Fahreddin Kara Arslan. askerleriyle
Evsel'dekl nehir kysna geldi. es-S~hlb Necmeddln ise
Mardln'de bulunuyordu . MeyyMarlkin'e nce el-Hacib
emseddin Sevnc gnderdi . sonra da kendisi Mardln'den
hareket etli. Bunun Ozerne Fahreddin kendi memleketine
ekildi ve Necmeddln de Cebel-! Cr'a gtt. Bu arada Ahlat
haklm Necmeddtn'e yardm etmek iin askerleriyle blrlJkte
Kara Arslan'n Clkestne doru yola kt. FahreddJn Kara Arslan
11

552 yl Recep aynda ( Ausos-EylUI 1157 ) SuriyeDc ok iddetli

dc,rem oldu ve lkenin ok yerini harabeye evidi; saylamayacak kadar ok ey

alvoldu.Bir defasnda Hms,eyer, Kefortab, el,Maam. Eramiye, H snu1-Ekrad,

'-

Ark, Li..kiyye. Trablus ve Antakya haraboldu. Tahribat baz yerlerde ok olmamakla

raber deprem Suriye'nin tamamn tahrip ei. ehir ve kalelerin surlan ykld.
b'/.fuir. XI. 218; lbnu'/.Kolaisi, s.343; Ziilxku'/. Halcb, n. 306
12 Bu isim yumann muhtelif yerlerinde" YiAbasan, Yafsiyini "olarak da
&etnclncd r. lbnu'l-Esi r ise " Emir Hicib Slahadin Muhammed el-Yigsiyini "

ckldc ikrcdcr. Bkz..el,Kami/, Xl.l 13

onlann nnden kact. onlar cfr l<ara A-.ln'n flkrsll

llcrlne knda r llerlecltllr: col k coc k clrwcl TC'l l-l l '
sl!na n hnlkn hcpc;lnl esir alcllnr. F.tlrccldl Cchcl-t C'r a
rid ve Mu ov:$nn knclnr ~inil. Nccr<hll b.hns ~a
ndnn beri bcrnbcrlnde bulnnn hr mkrrl 111iifrc1.ey M~
ovasna H'>nrkrmll I.F'nhreclctn m1fre7.eyl vrp 01111 nlcl.
Mu'n ba~l be ky de yaJ!mnlncl ve 13Hlls'lc .::r,c'c :ln
gectlln yaknnda konaklad. sonra llsn-Kryr~yn l!cct. Snl
emen. Fahreddtn'ln ilkcslnclcn dncli, Nc'<'nrclcltn de Mcvv:i
fartkn'e gtll. Bir sre kaldklar sonra slh ynpllnr.

553 ( 1 l !'>8 ) ylnda McyyMMlkin'drkl Kubbe ars (

SOku'l-Kubbc ) lklnc defa yand. Ayn yld; T~ci''l- ukn:\ rl !Jaskcfi l3McyyMrrtkin'de ld.
552 ( 157 ) yl nda e-eyh t'7.Znhct J\JI b. rl-Turk
Ccbel-1 Meyyafclrlkn'de ld. Allah ona rahnrl evlcsn.

[ Ouzlann Nlabur'u stllns ve J

Bl:r.ans KrRlnn Surlye'ye Hareketi

553 ( 1158 ) ylncl:

Ojtll7lnr Hor.san. ba~-

l Nlabur'u l:hrr r.
Orada bulunan halkn by'lk bir ksmn ldrp ehri
yamaladlar. O srada frklh e-eyh eyhu'l-lm:m Muhammed b.Yahyay ve fakihlerden bir cemaal. ldrdler. ogn ok
vahim bir gnd 14
_ 554 ( 1159 ) ylnda Rumlar Surtye'ye hareket edip La?.in (
Lazklyye ? ) beldesine saldrdlar. Bunun zerine askerler
Nureddin Mahmud ile Halep nnde toplandlar.Kutbeddln ve
Zeyneddin de Musul 'dan kp Nusaybin kapsna hareket
eltiler.Bir sre orada kaldktan sonra Emir lmadeddln Eba
Bekr ed-DObcyst orada ld. Alabe Kutbeddln Mcvdud se
Cezlrc'ye hakJrn oldu. Sylendiine gre Emir lmadeddln orada
1,ehirlenerek lmtCr.15

Yalya

13

"el -Hatib cl-ll ~kcli " diye bilinen Ebu'I-Fadl

b. Selame b.clllusey~ b.Mu~ammcd ::n1ada domu ve lfan-Keyri'da yctimiirJl:f,IJ'agclmi.
el-Hat,~ Elu 7.ckery~a. e_-T~brii'den cdcbiya dersleri almr. Daha sonra
Ra~~at 18:11. ayrlp Mcyynfarktn e gelmi. orada yerlemitir. iir divan. hutbe ve
rcsal ~hb olan_ el,Ha~kcli. lbn Hallikin'e gOrc .5.51 veya 5.53 / 1156 . J )58 lnda
lmoar. Vefeyau'l-a'y11 iV, 205-210
Y

14

Aynnul bilgi iin bk7. lbnu'.f;si r. XI. 230-234

NECMEDDiN ALPI

';JI.

122

O ~nlerde Dedrdclevle'n ln oj!l CeUlO' l -mO lk l<pek (

Gbek?:~ ) Mardln'de ld.es-Said Hs:meddln'den sonra

Emlr Zeyneddin Ali Kk ile evlcnrnl olan annesi Melik
Rdvann k7. Melike Hatun Musul'dan cenazeye ge1d. bir sre
Mardln'de kaldktan sonra Musul'a dnd.
Kulbeddln'ln askerleri Surlye'ye do~ru hareket edip
Harran'a geldiler: daha nce Alabft Zcngl'nln olu Nasreddln (
Emlr- I Emran'a at olan bu yeri kuattlar ve oraya haklm
oldular. ( Bundan sonra ) ordu Halep zerine yrd ve
Nurcddln'lc blrlelllcr.Blznns Kral ( Mellku'r-ROr, ) . ark
ordu larnn yaklam olduj!unu. Artuk oullar ve Trkmen
cmlrlerlnln toplandgn ve Necmectdn Alp'nn da !eldl,tlrtl
iitti: bundan dolay iine bir korku dl, nk Artuk
oullarnn Rumlar ve Franklar arasnda byk bir sm . ayrca EmJr Artuk'un ve olu llgazi'nln Kuds'tekl haklmlyetlemden beri onunla savalar vard .Bunun zerine Bl7..ans Kral
Nureddin'e bir eli gnderd i. konumak ve gerekil cevab
vermek zere eliyi cs-S.ihlb Necmeddln Alp karlad. Kral'n
mektubunu dinledi ve ona gerekli cevab verdi. Bylece eli
kibar ve nazik bir dllle en gzel cevab tU: nk teden bei
Frank.lrn ruhunda bu Artuk olu ailesinin byk bir korkusu
ol~u~u iin Necmeddln Alp'nn bu cevabndan tr ilerine
buyuk bir rperti dt. Bu yzden Bl7__a_ns Kral dnp gltll.
Dnmesnn sebebi ise Necmeddln'ln bu szleri olmutur. Daha
sonra ordular aynld. Necmeddln ( Alp) da Mardln'e dnd.
Emlr ( Necmeddln Alp) Suriye'de lken Hacib Sa'dddevlc
Altunta Mardin'de ld. Emlr emseddin Sevlnc'e Smeysat'
:~nl'nln haklml ( kardei ) Cemaleddin Serbi'ye Sa'dddevc nn lkta olan Kulp Kalesi ve evresini lkla elli. emseddin
Sevme ise Haclblie ve ordu komutanlna getlrlldl,
0

s __Atabc Zc_ngi 5<11 I 11<16 ylnda ldOrOIOncc olu Seyfeddin Ga1J

Do::n~ 31! olan Cemeu lbn Omer'i Zengi'nin bOyOk emirlerinden Eb Beler cd/ t s1'5'1r ka.eti. Kutbcddin ise oray onun elinden alamyordu: fakat Ebi Bekr 551
bab

KucJ I Zlhcce C Ocak-ubat ) aynda geride evlat brakmadan lnce Atabc

l)nd Cn .M~~dud U ay kulatmadan sonra 553 /1158 yl Safer ( Mart -Nisan )
a e11rc y teslim ald . lbru'/.F,.si r, Xl. 221

[ Halife el-Mukte n Llcmrlllah'n ) 2 RrblyOlcvvcl 55!; ( 2

lm ve el-MURtenc ld Dlllnh'an M:rt 1160 ) Pn7nr J!i'li"
HUAfetc Gemesi o
el- lmf\ cl-Muklrn Lk rlllah'n BaJ'td:t'l: ld'lt!O haberi
geldi - \1\nh nna rnhmel eylr.~ln- hllMell 24 ytl O buk :y lcll
Namazn olu kldrd.5'11 ( 11'19 ) yl nda kendl~lnen ~onr:
hilafete vellahd tayin elllJtl el-Emir Mu7.nffcr geti. rtnlk Eh 'J .
Muzaffer'e babnsnn ltl giinin snbahnctn el - Mi~ll'cld
BUial lakabyla bey'al etli. Ve7.lr /wncddln b. Hubcyre. fnkhlrr.
devlet ricali ve emirler de bcy'at ellller.Babnsndan sonra lrnk':
Mklm oldu ve hllMete yerlcll, halktl iyi munmclc el ll. ver(!llrrt.
rlcr. halkn altndan kalkamayaca ar borl,n ve lr:k' t;
yaygn olan yolsu7Juklan ortadnn kaldrd. Kad lbnu 'I-Mr
hlm'I tutuklayp halklnn gasbclt lj!I eyleri krndlslndcn :larrl<
sahiplerine verdi, halkla ok iyi geindi. btn lkelere eliler
gnderdi. bylece btn emirliklerde( idarelerde ) kendi adna
hutbe okundu: aynt 7.amanda Mhrdln'e cs-Sihlb Necmcddln (
Alp )'ya da berabernlde hll'at,tcrlf ve lkede okutulmak
zere menurla birlikle bir eli geldl. Necmeddln hll'at giydi
ve menur Mardln'de okundu. grlmeye deer muhteem bir
gnd: ayncaHallfe'den emseddin el-Hfclb'e de bir hll' 'at geldi.
16 Halire cl-Muktcli Liemrillah'n 2 RebiyUlevvcl 555 ( 12 Mart 1160 )'de
lUmU 07.crine o~lu el-MUsencd Billru'a bcy'at edildi. el-Mukefi'nin Tavus nclnda
bir cariyesi vard. Bu , el- M Usencid ve kardei Ebu Ali'nini anneleriydi. olu Eb
Ali'nin halife olmasn isiyordu. fakat el-Muktefi dier olu el-MU\lencid'i veliahd
tayin etmiti. Halife cl-Mukteri 'nin haslA artp hayatndan Umi kesilince Tavus
emirlere haber gnderip olu Eb Ali'nin halife olmasna yardmc olsunlar diye
onlara pek ok iktalar verdi ve bol miktarda mal bAlnd: ayrca emirlere veliahd
yakalayp hapsedeceini de syledi. Bu arada Ebu'\-Meili b.el-Kiya el-Herrasi'nin
veir olma~, 07Crnde anlattlar, o da kendisinin veir olmas artyla veli aldn
yakalanp Ebu Ali'nin de halire olmasna n oldu. el-MUstencid. has a babas elMuktcfi'yi iynreti esnasnda kendisine snldrlncn rendi. Bunun Ucrine
baba\n 1jyaree gierken OstiidUddar Adudiddin'i aird, onu ve bir gurup hi.meiyi
de y:nna .far.k ~alona girdi, 01erine uh giymi ve eline de bir lcl almt. ieri
girer ginne cariyeler ellerinde b;JcJarla U1,erine nldrdlr. fakat onlarn Ustesinden
geldi. Kardei EbO Ali'yi ve annesini yakalayp hapsei.Bundan sonra aile$i ve
ynknlnn cJ.\1U~cncJ c bcy'a elliler. ilk bcy't eden de amcas EbO Talib idi, onu
k~dei EbO Ca'fcr Akib elli : sonra Kid'l-lcudit , devlet crkin ve ilimler bcy'a
ctlcr, Cum3 gUnO de adna hutbe olcundu.Hilifct merasimi mOnasebetiyle ahn ve
gOmO sald. /brw'/.1;,.tf r ,XI. 256-257

...

NECMEDDN ALPI

124

(c1-Fl1%'ln lilmU. et-Add'm]

555 ( 1160 ) ylnda ez7

za
nr
n olu Ha life el-F:ilz
Yerine Gemesi 1
Ms rda ld . O srada vezir
cs-S~llh b . Ru7.7.lk idi.( Devlet ricali l toplanp saraydan.
babasnn lsmJ Muhammed ile knyelenen ( EbO Muhammed l
ve el-Add lakabyla la.kapla na n ve ki'k bir ocuk olan Abdullah b . Yusuf b.Abdulmecld el - HMz' halrc tayin etliler.Babas. cz-UOr'den sonra Abbas'n ldrd ' O kiiden
biri idi. llllMcte yerlell. el-Ad ld bu :ailed en laytn edilen 14.
hallfe idi: nk tayin olan her h allfcnln camlnln kiblc tarafn a
aslm bir hllafcl kua ( m ntka ) vardr. Hallfe ad ay nn
kua ak olur . ancak hilafete gellklen sonra d 9 rlr, lp
de yerine bakas tayin olunca ku ak alr, layfn ola n her
halifenin kua drl olarak aslr. Carnlde bu yla kadar bu
kuakla beraber 14 ku ak tamamlanmtr. Bu durumu Msr
dlyanna yolcul u k yapan btrl bana anlatt . el-Add istikrarfa
hUa.fette kald lkedeki g ve kudret ise es-S~lh'ln idi.

l Sultan Sencer, Muhammedab,]

Kardei Mellkah'n

eltll Olaylar

555 ( 1160 ) ylnda

liimlerl ve S ultan Sencer Merv'de
ld ve orad a defnedlld. 18

11 Be yanda hallifc olan M sr Fatimi halifesi el -Faiz. Binasrill ah Ebu'(.

~rn ls b.lsmail ez-Zifir 555 / 1160 ylnda ldil. Hilafeti alu yl ve yaklak iki ay
id. el Ffu lOnce es-Silih b.RuT.1.ik sary girdi ve ba hizmetliden hali felie layik
olanln, isimlerini sordu, hiz.metlinin syledii isimler arasnda yal bir z.aln ismi de
v~. lbn Ruu.ik onun getirilmesini em1etti, fakat birisinin uyars Uz.erine onu brakp
cl-\dd Li~nillh Eb Muhammed Abdullah b.Yusuf b. el- H i fz.'n getirilmesini
~ct.cl-Add'n babas halife deildi ve o snda bulu ama yaklam t . es-Salih
halfe olarak on bcy't etti ve kendi k17.1yla evlendirdi. Ei. ben1,cri duvulmam bir
cy gnderdi. Bu k el-Add'n lOmUnden ve hakimiyeti n abTierdcn TOrklerc
gcmesndcn sonra da yaad ve bakasyla evlendi. l bnu'/-Esi r, XI.255
18
.
lbnu1-Esi r ve lbnu'l-Kal anisi Sultan Senccr'in 552 / 1157 RebiyOlevvel (
sr,Mays) ynd ldOOnO ihcderler Sultan Sencer'in )OmOne geni yer veren
bu1-Esi r'in aklamalar z.etle yle : "479 f 1086 yl Recep ( Ekim-Kasm )
ynda Cezire blgesindeki Sincar'da doan Sultan Ebu'l-Hars Scncer b. M elikah
bAlp Arslan 552 yl RcbiyOlevvel aynda (Nisan-Mays) ldll. Suhan Horasan'da
ltmet ~ip Merv'de ycrlcmiti..Kardei Muhammcd'le beraber Badat'a gitmi.
onuna.~rlkte Halife el-Mustazhir'le grOmO, Halife ise Muhammcd'i sultan,
Scnccr de vcliahd ilan etmiti.Sultan Muhanuncd lOnce Senccr'e " Sultan " Unvan
j7.1 lni ve bOtOn sultanlar da kendisine itaat etmitir. Yaklak krk yl boyunca
'n ileminin boyok bir ksmnda adna hutbe okunmu. ondan nce yirmi yl

125

551 (11 56 ) yln da O1.la nn elinden kurt u lmutu.Ayn tarihi<'

( 555 ) Sulta n Muhammcdnh n r emednn'cln. bir nidclrl
s~ura da ka rde i M cll kah l loras,ma ba~ l Alwnz.'da lcl120
5 55 ( 11 60 ) ylnda Zeyneddin Ali Kf ik lnc(':t ,!llmdt
C 1.ere D:t~<lnl'a gt ll .BAbu'l-bUrft '<ln n t n rcnln lw r /!lrlp
ona bol m lklarda hediyeler verdi. rn re de oa l ll'n t J!lydlt
d .21
Ayn

la rihlc Esedd d ln Sl rkuh hac yapmnk z.ere

ha rekel edip cln l n nce hi kimsenin kllaad 1.
ve hacca g tm cdl/tl Hnyhcr ve Teym n yolyl . Mrtllr'yc or:da
da Mekke'ye vard.22
Ay n tarihle ( 555 ) Kad l<emalcddl n . Nu rcddln'ln
h l.7.met n c g ird i, b ir m ddet kn l d ktn n sonrn Kad Zcklyyddl
Dmak'la n

hoyncA

do"Mclik Onvnn ship olnt$tu.OQu1lnra c~ir dOOnce)'l' klr dunn

ve itibar nrtm t .Su llan Scncer Oul arn elinden kurtulduktan sonra
odnmlar Merv'dc evresinde toplanmlar ve lckrar tahtna dnmrk 01crcykcn cccl
yctimiir. llcybetli, cmer. gOcl hlnklt ve mcrhmctliydi. Ccn1c~i bi71~1
kendi~inin yptrd! ve Daru'l-nhirc ( Ahi rc evi ) adn vcrdi~i Urbeyc dcrncdildi.
IUm haberi Bado'a ula.ncn Divan'do taziye iin mcrl\$m dOcnlcndi. lbnu'/. Esi,
Xl, 222; lbru'l-Kalnisf, s.345
19 SuhAn Muhammed b. Mahmud b. Muhommcd b. Melikh 554 / 11.59 yl
Zilhicce ( Aralk 11.59 -Ocak 1160) aynda Hcmcdan nOndc ldO.Bh. lbnu.esr r,
yksel mi

XI, 250
20 Mclikah b.Suhan M hmud b. Muhmmcd b. Meliknh 555 / 1160 ylnda
lsfahan'da lmOtOr. Melikh lsfhan'da gUlenince fhdal'a haber gnderip amcas
SOleymanah adna okunmak olan hutbenin kesilerek kendi adna okunmasn ve
lrak'Laki idari dOenlcmcnin eski haline dndOrUlmcsini istedi, aksi halele 01,crlcrinc
yOrOyeccini bildirdi.Bunun 01.crinc veir Avncddin IIObeyr. yakn adamlarndan
Alabek adl hi1mclisini gnderip llemedan kapsndan bin dinara bir cariye san
aldnn ve onu Melikah'a salmtr. A~labek. bOyOk vaatlerde bulunarak cariyeyi
Sultan ehirlemcsi iin grevlendlr mi ir.Carlyc Albck'in dedi klerini yapm.
Sultan', k11arm etle 1chirlcmitir. Yaplan te~bit ve tahkik sonucunda Sultan'n
cariye arafndan 1chirlcndii renilmi. cariye yakalanp ldOrOlmO . Alabek
Bada'a kam ve Mclikah'n lOmOndcn sonra hutbe SOlcymanah adna
okunmutur. lbru'I-Esf r,
21

XJ, 263

Musul hakimi Kubcddin'in naibi Zeyneddin Ali, Halife el-MOstcncid'c bir

eli gnderip Muhammedah'n R:dat' kuatmas c.oma~nda ona yardm ettii iin
1.0r diledi ve hacca giLmcsinc mO~aadc ctmc.~ini istedi. Bunun 01.crinc Niamiyye
mOdcrrisi Yu.uf cd .Dmaki ile SUlcym:n b.Kut.lm ona halife adna haber gndcnp
;nlOnO aldlar ve hacca gitmc~ine iin verildiini bildirdiler. Zeyneddin de hocc:
gidip halifenin huzuruna girdi. hallife ise onu iyi karlayp hil'at giydirdi. lbru.Esi

,. Xl.264
22 Okdbnu'/.fui r,Xl,263

NECMEDDN ALPI

1 27

126

1
azledilerek Dmak kadl Kemaleddln'e verlldt. Br sre
sonra Nureddin Orna k'n kadlk. vakf. divan ve idari ilerini
ona verdi. bylece Kemaleddin bugne kadar btn idari ileri
kendi hlan altnda lullu.
Ayn yln Rama1.an aynda lbnu'l-Adim denen lbn Ebi
Cevdde a1,lcdllerek Kad Kemalcddln'ln olu Muhylddln Ebu
Hamid Halep kadlna. Emlreddln b.Cey'ln azil r,ertne
kardeinin olu emseddin Ebu'l-flsm Hama kadlna.
carcr b.Ebu'l-Hlndl'nln azlinden sonra ise erefddln Ebu'lMedll Hns kadlna tayn oldular.Bylece btn Suriye (
kadl.klan) Kemaleddin ve :tllesnn hlan altna gmil oldu.
555 { 1160) ylnda MeyyMarlkin'dekl Stlku'l-BAb { Kap
ars I ilk defa yand.Ayn tarihte Sadreddin Nasr b. Cibril
Divan mOlevelllsl , ayrca Meyyrtrarkln'ln iinde ve dndaki
vakflar n nazn olarak Ahlat'lan MeyyMartkin'e geldl 26 Safer
556 l 24 Ocak 1161 ) Perembe24gn Ahlat kads Sadreddin
Eb Ali el-Hasan b.All b.Mua1. Meyyafarlkin'e geldi ve orann
kadlna atand .Kendisine atlas cbbe.sark ve taylasan gydl
rtldl, halkla beraber camiye gllll.Bu arada Hatun'un Sllrt'ten
gellrlml olduu Sllrt kads Muhammed b.Ebi Ya'la azledildi,
, Siirt kadlna se Kad Bedreddin Ahmed b.Kad Ebu Ca'fer b.
Ebu'l-Ala tayin oldu.
Ayn tarihte { MeyyaUrLkin'dekl ) SQku'l-Kubbe ( Kubbe
ars ) nc defa yand.
23

[ Krtlerin Ufi.n Kalesl'nde. ]

Papazlarn da Anl'dekl
isyanlan ve eitli Olaylar

556 ( 1161 ) ylnda

Mellyye Krtleri a.tan Kale
sinde ayaklanp kaleye
hakim oldular. " Kebbad "
aUeslnden olan Emir Olrbas el-Cni oradan u7.aklap CezLre'ye
kaarken yolda ld.Bu isyan zerine Fahreddin Kara Arslan
~tana geldi. kaleyi alp tahrip etli. sonra Hsn- Talib'e gitll ve
Cemazyelah r'da oray tahrip etu25
23 ZekiyyOddin'in azli ve Kemalcddin'in kadla tayini iin bk.. lbnu'/.

Kalinisi,

s.359
24 Faik Reit Una'n Hicri Tarihleri Miladi Tarihe evirme Klavu.u" 'nda
bu tarih Cumaya raslam:ktadr.

556 ( 1161} ylnda Anl'dckl papazlar orann ~,klml Emir

FadlOn b.Menehr'c kar ayaklandlar, Emir h e1,lmcle ugraytp Si.innAnt 'ya mdvlr Bcknt_n adndaki bir knlcye s!
J.Papazlar Anl'yl Abhaz Kral Crlgore teslim cllllcr.Dnun zerine l!skerlerl gelip ehri 7..lprlelll ve ok byk 111 :, y:1j!n: l:
dkl:n gibi eddtd ve F'atllOn soyunu n lnnm cl: c-slr nlp
glrdlcr. Abha1. Kral Cema1.lyclevvel'cie ornyn nclh'I S.'cli
n'u layln edip kendisi Tnse dnd.
Ayn yln Recep ( Hnzlrnn-Tcnnuz 1161 ) :yd:
ahermcn. 17.zeddln Saltuk, Fnrs ve S1m1:\r.\'nn h:\klml F:l
rcddln Dcvlet~h'a bngl btn yOrelcrtn askerkrl lopl:np /\r:~
Nehrt'ne doruyrdler.es-f\hlb Necmeddtn ( Alp b.Tcnrta
) da onlara katlmak 1.cre hareket clll.bylccc ayn yln S,b:
( Temmu1.-J\l!uslos ) aynda Anl'ye cldllcr ve oratln knrnr!!:l
kurdular.Abhaz Kral Crgor'da onlarn 1.ertne yrd ve
onlan An Kalesl'nde sktrd. fakat Kral ve askerleri gelince
Emir Saltuk mslmantardan ayrlp kal. nk daha nC'e
zlkrettllml1. gtbl Abha1. Kral omtr onu esir ettiinde yaad
srece kendtslne ve ocuklaru,:a kar kl ekmemek ve yine
kendisi ve ocuklann askerle karlamamak artyla anlama
yapp serbest brakml.l Bundan dolay Salluk kal) ve Kars
yolunu tuttu.Saltuk ayrlnca mslman askerler hezimete
uradlar ve bir ou ldrld.ahermen ve svarileriyle
Erzen hlklml An nnde hezimete urayp katlar.Msl
manlardan ok sayda esir alnd.ahennen'ln develeri yama
lanp ou ldrld.el-Mes'ud bu olaydan kurtulan bLr kiiy
di.Skmen( el-Kulbi )ailesi ve dierlerinin Heri gelenlerinden
yaklak dokuz bin svari ve piyade esir edUdl.Bu arada Ahlat
sahbeslnln anneblr karde otan Bedreddin ve saysz halk da
tutsak edildi.
Bu yenllg haberi daha nce Manezclrd ( Malazgrd )'e
gemi olan es-Sahlb Necmeddln ( Alp )'ya ulat.Bunun zerine
ahermen'le bulumadan ve olaya katlmadan geri dnp Meyyafarlkin'e geldl.Musul veziri Cemaleddtn26 ( Ebu Ca'fer
25 H sn-Keyfi hakimi Melik Kara Arslan 556 / 1161 ylnda" el-COveyniyyc
"denilen bir KUrt topluluuna ii iilin Kalcsi'ni alp tahrip elti ve topraklarn Hsn-
Talib'e ka. /bnu'/.&i r, Xl.280
26 Ccmalr.ddin'in lOmO.ahlak ve yaayna dair baz hususlar iin bb-s.21

......

128

MEYY.AFARKN VE AMD TARii

Muhammed b. Al b. Ebi Mensr el-Isfahani J Abhaz kralma

bir eli gnderip ahennen'ln adamlam1dan ve savata esir
den Esbagerd hakimi Emir Helderl el-Kurkutn ( ~ 1
~ )'ye efaatte bulundu ve kral onu serbest brakt . aynca
lcrala bebln dinar gnderip orada esir den kJmscsl.7.. mal
olmayan mslman esirleri ve olayda esir den Hicazl bir
gurubu da satn ald.
556 ( 1 160 l ylnda l<nd ' l-kud~L lbn ed-Damgani'ye
Badal kadlndan azledildl~ l nc,Kad'l-kudatla ( Bakadla
l ise K fe kads emsu'l-Kudat lbnu's-Sakafi'nln tayin
edlldllne dair haber geldi. fakat lbnu's-Sakal bir mddet bu
grevde kaldklan sonra ld ve yerine olu layln oldu.lki demede aldt creUn mlktan yaklak elllbln emlrlye dlnan idi.
556( 1 161) yl Ramazan ( Temmuz-Auslos ) aynda
Gaba el-Bclrllyye'de isyan etti. Necmeddln ( Alp l lsyaf)-
bastrmak zere oraya asker gnderdi.Bir mddet arptlar.
daha sonra el-Malik Necmeddln ve emseddin gelerek ora)'l bir
mddet kuattlar.Bu arada Fahreddin Kara Arslan'n olu
Nasreddln askerle gelip o da bir sre kuatt.Fahreddin Kara
Arslan'n
gndermi olduu Nasreddln bir mddet Cemaleddln'ln ynnda kaldtktan sonra Nureddin Mahmud'un hizmetine girdi ve bugne kadar da onun hizmetinde kald. blr ara
Esedddln lrkuh'la beraber Msr'a gitti.Bir sre orada kaldktan sonra 566 ( 1170 J ylnda tekrar Nureddln'ln hlzmellne
dnd.
[ Frank Esirlerinin syan, bn Nls.n'n J 556 ( 1161 ) yl
Fahreddin D evle tah 'n Kz Kardeiyle ZUkade ( Ekim Evlenmesi ve Necmeddln Alp' nn
Kasm) aynda BaalH astal
bekk'te bu lunan
Frank esirleri isyan
edJp ehre hakJm oldular. Bunun zerlne Esedddln lrkuh ve
pek ok mslman oraya hareket edip Baalbekk'I onlardan
kurtardlar.Franklar Lse aman dUeyerek sahile eklldiler.
Ayn yln Zilhicce ( Kasun-Aralk J aynda ihabeddin
Muhammed b. liyas ( Ayas J b. tgazl b. Artuk Fra nklan
yenlgtye uratt, pek ounu ldrd, baronu esir alp Nured -

NECMEDDN ALPI

129

dln'e teslim elti ve baron esaretle kald: ayrca blr Frank ,ur
bunu da esir aldlar ve pek ok ya~malamalnrcfa blnciulnr.27
557 (1161 -1162 ) yl Muh;;rmn( Aralk -Ocak ) ayndn
Cemaleddln Ebu'l-Kas m b. Nisan Erzen htkm Fahreddin
Dcvlelah'n kz kardene talip oldu.Bunun zerine l<nd
Nlshuddln lmflm Ebu Tflhlr b. el-Crcflni, I<nct Alrmiclclln
Ebu'I-Jlnsnn b. rl-OnAI ve bir ccnnnl 10:1"7,l'll'c tlllllcr. lk;l
kyp {!eri dndler. sr hrr !lrmeylp tin bak ( uhlt ) l :nn'c l:
konnkladlar.Kncl Sadreddin ve bir $!urup onlnn knrl:yp
Amld'e dndler. Gelin .beraberinde En~cn l:lktl. bir
cemnal ve el-H,\clb Ahmed b. ez-7....lmt ile blrllklc nehri ( Frat',
l geip Amld'e ulat.
557 ( 1162 l yl Safer ( Ocnk-bnl ) nyndn cs-S,ihlb
Nccmcddln ( Alp) Mnrcltn'de hnslnlnnd ve sorn lyllctl.L::mlr
lrbarlk. Emir 1la bak ( ubuk ? ) ve ileri gelen emirlerden bir
gurubu veya drt yandan beri Ahlat'la dnys nhem1cn ve
Halun'u n yannda ikamet eden olu Kutbeddln llgtzl'yl
gettrlmek iin Ah lat'a gnderdi: fakat aherm en ve Hatun onun
ebeveyninin yanna dnmes_ne msaade etmeyince gtdcn
elilerin hepsi Kutbeddln'I almadan geri dndler.Emir sonra
baka eliler yollad.Bunun zerine ahermen de Kutbeddln'I
gndereceine dair haber gnderdi. Bylece Kulbeddln 7 Safer (
27 Ocak )'de Mcyyafrlkin'e geldi, Lk1 gn orada kaldtktan sonra Mardln'e gtt. Allah'n izniyle lfa bulan babas Necmeddln
onu karlad, Kutbeddln babasnn vellahdt oldu ve onun
vellahdl Ue de halk mutlu oldu.
Ayn yJn Rebiylevvel ( ubat-Mart J a)'lnda Hace'nln
gulam Kara Kpak. ez-Zak Kalesrn lbn Hassan el-Menblcl'ye
lesllm etli.Kale bir mddet onun elinde kaldktan sonra onu
emseddin Sevnc'e verdi.
557 ( 162 ) ylnda Su ku'lB4bl'l-Medln e ( ehir Kap
ar s ) OOncO defa yand.
557 ( 1162 ) yl Recep ( Haziran-Temmuz J aynda Divan
Mrlfi el-Mhezzeb el-Jraki'ye Cemaleddln'!r bir mektubu
ulal,bunun zerine Mrif meklupla Alllal'a harekel elli ve
oraya ulat.Bir sOre orada kaldktan sonra geri dnd. Bitlis
27 Bk1~Zubdcu'J. Hlcb. n.311-312

.....

MEYYAFARdN VE AMio TARii

130

,_

geidine geldiinde kprlerin birinin 7.erinden geerken Bire

Manaslr'mn stne, oradan d a kyya dt ve kayaya arpp
boynu krld. Had ise 5 aban ( 20 Temmuz ) Cuma gn
olmutu .Adam lmek zereyken Bire Manaslr 'na tandt ve
orada ld, m anastrda n a lnp Mescld-l Evs'ln avlu s una
defnedildi. dah a sonra oradan karlp Mardln'e gtrld.
Divan mnngne ise nce el-Kemal el-Badadi. sonra da elAbdi :tellrtldl.
[ Gilrclertn Devin ehrine Baskn ]
Surlye'dek.l Deprem ve Fahreddin
KaraArslan'mAmld'eYrmesl

557,

(11 62)

ylnn aban

( Tem-

muz-Austos) ayn

13 1

NECMEDDiN ALPI

evlendi.
558 ( 1163) Cemazlyelahr ( Mays -Jla.1.lrnn)'dn Fahreddin
l<arn Arslan Amrl'c ~clcll vr bfyi\k bir orchyl:- orncln orclr,nl
kurd u .emseddin Sevine de c~-S/\h lb Nccmcddln'ln a~kcrkrlyk
onun ya nnda yer nlcl . Knrn Ar:l an Amlcl'c M n?rlh ll bir nrlnn
tarafndan yaplan bir burcu ( kule veya mancnk ycrt) dlkr rck
askerleriyle blrlJkte bir mrldel sr hr kuatp sktrdkr. n
nun 7.crlne Cemnlddevlc Amid hnlkndnn oln n Ynhcil V<'
Nasrantlcrden bn7.lorn e hirde n knrd. Fahreddin <: :1rn
Arslan ise onlan esir alp sall. Bylece vuruma ve k;lm nya
devam ederek ve askerlerin de oradn knlmalnnyln Amln'clc c;-ok
b"yk bir swa ynpllar.

da Grcler Devln'e
baskn yapp ehre girdiler ve ehirde n e varsa heps~nl yama
lad l ar:

pek ok h alk ldrd ler, mslmanlardan ok sayda

esir aldlar. onlarla olan b ir vak'ada Kuru b. el-Ahdeb'ln Grc
kemiklerinden yapt minare eklindeki kuleyi yktlar.Mes
eldlert ve evlerin ounu tahrip edip Tlflls'e dndler.Orada bir
sre kaldktan sonra Cenze ( Gence )'ye gtltller, ehri yama
lay p halk esir aldlar.D a ha sonra esirlerle alelacele Tillls'e
dndler ve saylamayacak kadar ganimet aldlar. 28
Ayn yln evval (Eyll-Eklm )'n son on gn iinde Suri
ye'de a rka arkaya pek ok deprem oldu.Halep'te yaklak
yedlyz ev ykld. sahun ou. Cebel ve Cbeyl 'in bir ksm
harap oldu, eyzer'de yklanlardan arta kalan ksm. Hama.
Htms' n baz yerleri ve Surlye'nln byk bir kesimi h asara
urad .

Ayn yln Rebiylah r

. (ubat-Mart)

aynda

Fahreddin

Kara Arslan'n olu Nasruddln, Fahreddin Devlelah'n kz ile

28 557 yl aban l 1162Tcmmuz-Austos aynda GUrcOlcr saylar otuz bini
bulan bOyOk bir ordu ile lslam Ulkelerinc girip A.erbaycan'a bal Devin zerine
)'1JOdlcr, ehri tap ve yama elliler, ok sayda halk ldrdkleri gibi kadnlan ve
pek ok kiiyi de esir aldlar. kadnlar soyup rlplak ve yaln ayak vaziyette
&tllrdillcr, bu uada cami ve mescilleri de yaktlar.GUrcOlcr Olkelcrinc dnnce Gilrcil
kad~lan mOslman kadnlara yaplanlar yad rgadlar ve onlar giydirdiler.Bunu duYa_ ~baycan cmiri ildeniz. Ahlat hilimi ahcrmen Meraga ha.kimi lbn Aksungur
cll bn kiilik bir ordu tekil edip GUrc topraklarna yilrildillcr. Bir aydan fazla sren
saa sonunda GOrcOleri yenip Olkclerini yamaladlar. kadn ve ocuklarn esir
aldlar. /br//.fuj r. x. 286

[ Vezir Ccmalcddln'ln lm, ouhun )

558 yl Recep (
2
Ahlak ve Yaayna DAlr Baz Hususlar 9 Ha7.lran-Temmuz
1163

ay nd a

Alabeg Kutbcddln Mevdud b.Zeng , Zeyneddin Al ( Kk )'n

vastasiylcVezlr Cemaleddln EbQ Ca'fer Muhammed b.AII elIsfahani'yl yakalayp Musul Kalesl'ne h apsetll.Halk Bermekiler
zamanndan beri onun cmertlii ve ihsa n gb sn grmedi .
hayatnda ilk defa Atabeg Zengl'nln hlzmetlnde Divan Mrinli
1
yapmt: Atabeg I<ulbeddln'ln. idaresinde ise h a lkn b1r benzerini grmedii zulum ve cevr vard. fakat Alabeg Seyfeddin Gazi
29 Musul hiikimi Kubcddin' in veziri Ccmalcddin EbO Ca'fcr Muhammed
b.Ali b. Eb MnsOr cl-lsfahni 558 f 11 63 yl nda tuLkJanm, yaklak bir yl h npisc
kaldktan sonra 559 f 11 64 aban ( Hairan-Tcmmu ) tuuklu ol :rak lm U ve
Musul'da Feth el-Kcrami'nin yanna ddncdilmiti.Ccmaleddin hapiste iken kendisine
hizmet eden Ebu'I-Kasm'a : " EsedUddin irkuh'la aramzda bir anlama var,
hangimiz nce !Ursek digcri onu Mcdine'ye gtrecek ve orada yaptrd trbeye
defnedecek.Eer ben lUrscm ona git ve bu szU ona hatrl at " dcdi.Cemalcddin
lnce Ebu'l-Kasm irkuh'a gidip durumu anlatm , bunun Uzcrine irkuh, Ebu'lK asm'a Ccmnlcddin'c vekalet edecek ve tabutun nnde Kur'an oku yacak bir
toplulum btn masraOarn karlayacak kadar para verdi.Bylece Cemaleddin
Musul'da defnedildikten yaklak bir yl sona Medinc'ye gtrld ve H ..Peygarn
ber'in kabrine yakn bir yerde kendisi iin yaptrd bir ribata defnedildi. Medine'yc
gtOrOIOrkcn yol boyunca Tckri. Badat, Hille. Mckke ve Mcdinedc cena.c namazlar kldrld, ayrca Ka'tc tavaf cirildi.lbnu'lEsi r byUk bir ihtimalle onun
hlalcna. yaayna. ve yapt iyiliklere dair anlatt daha pek ok hususlar lbnu'J.
Ezrak'tan almtr. Bkz. el-Kinil . XI. 306

132

baa

geip Ccmaleddln veurelc atannca ktlk lyilJe. zulm

odalctc. cCVT nsMa . cmrtllk cmertlie dnOtO.Cemalcddln.
hi kimseye tlmat edUmed~ bu zamanda hayr. doruluk,
Ihsan ve merhamette bulunarak cmert ve tylllksevergn
gste rmlllr.Medlne'ye ok fazla para gnderip ehri imar
etUm.t.surlanru ve Hz.Peygamber1n Mescldl'nde harap olmu
yerleri onartm ve ehirde pek ok yerler yaptnntr: aynca
Mekke'de Harem-! ertf"te harap olan yerlert onartt glbl ayn
mekanlarda pek ok yerler de yaptrmtr.Arafal danda bir
alma yaptnp aadan yukanya doru her tarafndan
basamaklar yaptrmtr. Boru ve havuzlar yaparak hac yarar
na u7..ak bir yerden Arafat dann eteindeki VaJt!e'ye kadar su
kard. Her ytl Mek.ke ve Medlnc'dekl gszlere, fakirlere ve
bu lkJ ehrtn halkndan Mescld-1 Nebevi ve Ha1em- erife
kendllcrtn adayanlara blr yl yetecek kadar pad.yiyecek ve
giyecek gndcrlrdJ; aynca Mekkc ve Medlne'ye gelip mcavir
olarak oturanlara her sene ihtiya duydukJan eyleri de
gndcrtrdl. Haclarn ve Haremeyn'e kendisini adayanlann
yoldaki su lhUyalanru karlayacak cbW vard.Zayflardan ve
yayalardan yolda kalanlar tanrd . Her beldeden yardm ve
ba almak iin gelirlerdi. Deficrtne yardm alacaklar kaydeder ve onlann elirde blr belge olarak kalr. her sene giderler
ve o ( belgeyle ) yatdm alrlard.Badat ve orann halkndan
Uert gelcrJer, ocuklar.vezirler. katipler. makam sahipleri ve
eraftan byk bir gurup ona gelir, o da cMze verlr ve ihsanda
bulunurdu: aynca Isfahan halkndan bir ok kii onun yanna
gelir, onlara da bolca bagta bulunurdu.Bu arada daha nce
Grclerden alnm olan Kars ehrine dokuz bin dinar
gndererek yklnu olan surunu yaptrd. Abhaz Kral'na bir
eli gnderip TUls ehrindeki mslman lar. hastalar ve
gszler yaranna blr hastane yaptrmak stedJlnl blldirdl.
Abhaz. Kral lse : " Ben kendt paramla yaptrnm" diye cevap
;erdi: fakat bir mddet sonra Kral hastalanp ld.Her yl
urtye'ye para gndererek Franklardan mslman esirleri satn
alrd. Daha nce zlkretugmtz gtbl Grclerin ahermen'le olan
savanda esir den bir cemaau saln ald ve Emlr Heldul'yl
serbest braktJrd. 30el-Cezlre ve Fenek arasndaki el-YArylr

NECMEDDiN ALPI

133

kprilsU'ne ok byOk ha rcamalnr yapar:k drt $!7.0 ni rn

g7.cl eklide ina etli. Nusaybln'de lasl:mc yap rp on. bir
losm va kfl.r balacl,E!erekll mnl7.llme ve llnkn !'lnJ!lncllt f.!lhl
doktor da tayn elli. aynca her yl hnstnncyc pek ok l:rcm :
larda bulundu.Bu arndn Musul ve Nusnylln 'de yrtll'r l;l
yeniden mektepler ap onlann yiyecek. cll>lse ve nunllln Oc C
Uertn kendi malnd an karJad.Musul nnde BAbu'I-Hnsbe'dc
en g?.el ekilde bir kpr ina elllrdl, Rabada ve S/\llh'te ycn
lcdl~I eyler hi de az dcjtlldl. el-CC?.lre'nln atlnda Dicle f 7.rrl
de el-BlftA KprilsU'nn yapmn a balad ve om pek ok p.rn
harcad, rakal kprOniln sndece orta g?.0 kaln l ki tam:lmlamadan tutukland.llcr gn gs?. ve foklrlcrden pek o\(
halk onun kap sna gider, az veya ok blrcylc nlrl:ml .
Cem:lleddln tutukland ?.aman gsz ve zavn lll nrn
tavs if ed ilemeyecek kadar zntleri. kederleri ve nl!lnmnlnr
olmutur.559 ( 1163) yl Ramazan ayntn son on Ef!' 12
Austos'a ) kadar hapisle kaldktan sonra Musu~: ~ C'.:JC Allah ona rahmet eylesin - Cenazesinin evresinde fakJrlerln.
zavalllarn ve yeUmlerln o gre kadar g rlmemi bir eklide
lk.lannm alJd deh c UI blr gnd . Na 550 ( 1164 ) ),Jr.n
kadar Musul'da medfun kaldklan sonra Mekkc'ye glrld \'C
halk onun tabulu ile blrllkle tavaf elli, Mekke halk da lt, ak
elli. cenazesinin elrfnda lk all l ar. Cenaze Medlne'ye
gtrlc!t.. Kubbetu'r-Resul ( Hz.Peygamber'ln kabri ) tavaf
eltrUdlkten sonra Medlne'dc defnedildi ve Medlne'de bulunan
herkes cena7,eye lllrak elti. Bu zamanda yaklak 150 yldan
beri RAmctu'l-HAd lm et-TActr3 l Aden hAklml32. Msr ver.iri cs-SAllh b .cr-Ruzzlk'ln kardei, Hurrctu'L-Ycmen 33ve bu
vezir Cem aleddln d nda hi kimsenin cenazesi Mckke ve
Medlne'ye gtrlmedi ve yine bu zamanda Cemaleddin ve
onun keremi gibisi de grlmedi.
30 Bu hadise iin bkz.s.18
31 lranl bir icir olan bu n. b11,1 rulamulkan Ot01l de~iirilmemi~ olan
Kabc'nin llrtOsllnO de~iirmi. bO On imknlnrn kullanarak 18 bin Msr dinarna
mal eliti en decrti bir royo Kahc'ye llrmoOr. lbu'/,Esi r, Xl.65
32 Sayra lli'J ~bu u " Umman Melik " i olarak gemektedir
33 Hurreu'I Yemen, Yemen'de Zebidi hakmi Abdunnebi'nin eidir.
nk. lbu'/.E.ti r, Xl.397

MEYYAFARdN VE AMD TARH

134

NECMEDDN ALPI

zayflara datld muhteem

[ GrcUlerln MUslilman Olkclcrlne)

9 aban (
13
Bask:nlan ve Yenilmeleri
Temmuz ) 558 ( 1163 )
aramba gn ahermeh.
Sultan J\rslanah b. Turul Be. emseddin tdenlz. Erzen
l.lkl 1 1 Fahreddin Devletah Abhaz ve Grc kralm ok byk
bii . ~r:lglye uratp savan meydana geldii Zerarl ( Kerkerl?)
K:::1, :,,1 ,1c grdUer.Kral feci ekilde yendiler ve onlardan sayla
,a.v,.c::k kadar ganimet aldlar.Kraln yemlikleri gm olan
1
,;: ial,rnes. araphanesi ve iinde olanlar, aynca araphanede
l:uh. .~:.n iki gm arap kp alnd ve bir kan arabaslyle
land; onlardan biri Sultan'a verildi, Sultan da ohu ve yaklak lk.l bin dinar karlnda saln ald ganlmethe ile ganlmctten elde edilen altn ve gm kaplarn hep~ln1 su ime
1
hayrna ( sebil olarak ) Hemedan camilne grderdl.Dlger
gm arap kpn ise Trkmenler alp krdlar.Bylece
Grc ve Abhazlardan byk bir ganimet elde elliler ve pek
ok halk da ldrdler.Abhaz Kral ise bir kimsenin gn
boyunca nMlren gnei grebilecei am aalanyla kapl sk
bir ormana kat. Ben 549 ( 1154 ) ylnda A}jhaz kralnm
hl7.metlnde
iken bu ormanda olayn getii yeri ~rdm. ,
1
ahermen denk ganimet ald. Onlardan biri iinde
altn. gm kaplar: U<lncts iinde eitli mOcevheraUa ss1enml altn ve gm halar ile benzeri bulunmayan ve deeri
1
<':{d ir edilemeyen mcevherlerle llenmJ alln yaldzlarla tasvir edilmi lncLIerin bulunduu kraln kilises34: ncs
ise ok fazla olmasndan dolay bazsnn kymeU takdir
edilemeyen mcevher. gm ve altnla dolu olan kraln
hazines i ldl.yleki Ahlat Divan kAtplert ahermen'e isabet
eden ganlmellerln. An nnde yenJldllnde kendisinden
alnanla nn otuz kat olduunu h esapladlar.Ben bunu savaa
katlan Ahlatl pek ok kiiden duydum, nk ben o sava
esnasnda BIUls'te idim. fakat Zafer mjdesi Ahlat'a ulatnda
ise <'1-F:lr'cian bir cemaatla Ahlal'ta idim.zaferden iki gn
sonras. 300 ba hayvann kurban edilip eUerinlh yoksullara.
3 4 lbade iin Ha ve lncil gibi gerekli kutsal mal1.ameyi ihtiva eden
bir ibadethane veya bir sandk da olabilir

ta~nabilir

bir gnd.Bir k.t ,:tn ::o nrn

Ahlat'a ~eldl~lnde hnlk m.tl ve Ms ryc1l.rclc111
berv.crl ~ r lmemi her rylc ehri Mslcyrrrlc znfc rl kll a
dlar.Ramazan aynn banda Blllls l:lklml de /\llal 'a ~rlcll.
hunun J!clll sebebiyle ehir si' slcnd .Ocn o :- r;-cla n sll'
bulunuyordum.
Fahreddin Kan Arslan hlfn bu sre iinde 1?. rvv;l
558 ( 13 Eyll 1163 l ylnn knclnr Amld'I k;1l:1 nlld:
tultu.Kuatmay tutm as nn sebebi u idi: Yakub /\rsla h .
Di\ntmcnd Ilarput vll.yellne ~ldlp orny ve cmtsl~rk'I yajl
malam. aynca lkenl ilerine kadar girip ornlan da yn,!nn
lant .Bunun izernc rnhrccirtln. Yakuh Arslnn'n i'zc-rlm
yfrfmck iin oradan ;-yrkl. cl-M~llk Necmrdclln /\lp tir ;:rc-
hakimi Fahreddin Devlcl;h da l<nrn Ar.:;lm': ynrcln clnrk
zere hep beraber llnrput'a hnrckcl cll llcr: orncln konaklay p
yakup J\rslan'la yaztlnr ve sonra Yakub Arslan lkcslt('
dnd, el-Malik Nccmeddln Alp da McyyM:irlkjn'e dni'p
Zilhicce 558 ( 17 Kasm 163 )'e kadar orada ikamet etti.
aherrnen

[ Sedldddevle bnu'lAnbAri'nln ]

Fahreddi n Sunkur
b.Alpkara Hare el-Ms
tencd tarafndan el-Malik
Necmeddin Alp'ya eli olarak geldi. belde halk ise eliyi kar
lad.Eli Rabad 'da ( kalenin dndakJ yerleme yerinde )
konaklayp geceyi orada geirdi.Sabah olunca Emi r onu
karlamaya kt. emseddin el-Hacib ile onu meydanda
karlad.Eli ehre girdi ve Yabanc Konukevl 'nde ( DAru'l
Acemlyye'de ) konakl ad.Em lr' v bir toplant yaparak ona
Meyyidddevle Eb /\bdullah Muhammed b.Abdulkerlrn b
nu'lAnbri'nln Saban 558 ( Temmuz-Austos 163 )'de Bagdal'la ldn ve Halife el-Mstencld'ln blz7..al onun namazn kldrdn haber verdi.Tabulu camide zel bir blme
1m35

35 Hilafet Divnnda ina katibi olan ve "lbnu'I-Anb:ri " diye bilinen

ScdidOddevle Ebu Abdullah Muhammed b.Abdulkcrim b. lbrahim b.Abdulkerim 558 /
1163 yl Recep I H airan-Temmu aynda lmOtUr. Fa.iletli ve edip biri olan bu
.tn hilirc ve salanan nezdinde bOyOk bir iibar vard . 28 yl hilafet divannda
alm ve ldU!Undc doksan yana yaklam. /bnu '/.e,fi r, XI. 297.

- --

136

MEYYAFARiKtN VE AMD TARH

NECMEDDN

koydular. Halife geldi ve halk onun lmamellyle ccna;,,e namazm

kld.O gn Badarta muhleem blr gn olclu.Ccnazcsl Kurey
kabirlerinden imam Musa b.Ca'fer'ln - Al!ah'n honuUugu ve
selam her lkJslnln zerine olsun - yanma dcfncdlldJ.Olu
emseddln ercfddevlc Ebu'I-Ferec hllMel divannda DMlnu'llna'dakl babasnn yerlne laytn oldu.

~-

-- ~

137

ALPI

Kulbeddln. Gher H:ltun. lrb;"rtk ve devlet bfyfklcrt ccna7.<'<k

ha1r bulundul~r.Fahrcdrlln l<nr: J\rslnn'n devlet rcalltl<' n bt
toplu luk bana. Fahrcddln'ln Amid'! kunlmnsnd:n lllhan
559 y l olan bu zam;-na kadar biri kz olmak zere l>
N~sruddtn'le birlikle yedi ocugunun ldrn sylcdtkr.
1,alen Nasrudc.lln babasndan ksa bir sCrc nce lmOlOr.
Ayn yln Cemazlyel ..... aynn banda Perembe ~nf
Kad Nashuddln Eb Abdullah el-1 lasan b.Muhammcd Velban
Enen'de ld.Erzen kadl,tna kardein in oj!lu S:\nmudciln
Hasan. ots kadl,tna ise el-Meyyld EbO Tahr b. Abdullah
b. el-Hallb tayin edlldtler.Bu arada Kad N:\shuddln'ln namaz
Cuma gn MeyyM.:'rlkln'de klnd .
Ayn yl Rebiylevvel ( Ocak-ubat ) aynda Ahla!
arsnda yaklak 70 dkkan. bir ok ev. aynca mal ve kuma
gibi ilerinde olan her eyin yand!t haberi geldi.
Yine ayn yln Rebiylevvel aynn kJslnde ( 29 Ocak
1164) Burcu Erbain diye bUlnen burcun y1k.mna baland1 ve
yklmas bir buuk ayda tamamland.Yapnma ise 5
Cemazlyelahr ( 30 Nisan ) aramba gn baland.Burcun
yapm 28 Zilhicce 559 ( 16 Kasm 1164 ) Cumartesi gn
btnyle tamamland.inaatn yap m sresi. ykm hari. alt
ay yirmi gn idi. Bu sre iinde onun gibi gzel bir bina
yap lmamt. Bu yap1 el-Malik Necmeddln(Alp )'nn zamannda
ve Ya.kul el-Hlsabi'nln hlmmellyle ( mhendisliiyle ) olmutur.
nk el-Htsabi bu ite olaanst bir gayret sarfelmiUr.
559 yl ( 1164 ) Rebiylahr ( ubat-Mart ) aynda e
eyh Huccelddln Mervezi - Allah ona rahme~ eylesin - Hsn
Tallb vllayetlne bal Keremu'r-Rftz kynde ld.Fakih. alim.
fazl olan bu zal fakr u 1..aruret iinde yaamtr.
[lrkuh lle Nureddln'ln Askerlerlnln]
6 Nisan 559 (
Msr Dlyanna Gldlp geri Dnmelert 3 6 1164) ylnda Msr

{ bn Zaferhan ile Ermenller Arasndaki ] 558 ( 1163 ) yl

htllAf ve eitli lm Haberleri
Muharrerrl ( Aralk)
aynn banda daha
nce Fenzasa Kalesl'ne sahip olan N{sruddevle Mahmud
b.Zaferhan ile Ermeniler arnsnda Seni'slne'de bir h,,dlsc
oldu.Nas ruddevle Mahmud onlara baskn yaparak ok byk
ganlmel ve pek ok memluk ald gibi Arthova'y da yamalad
ve oras yand: aynca svarileri geldi . piyadeleri ise !daha nce
ve lslam dnemden itibaren kendilerine baskn ulamayan
klmsclern bulunduu Ermeni beldelerinden olan yerlere
basknlar dzenlediler.Bylece Nasruddevle her hafta onlann
1.crne baskn dzenliyor. onlar kovmaya ve kkn kazmaya
srarla devam ediyordu.
es-Sahb Necmeddln ( Alp ) Ramazan aynn banda
Mardne gllmek zere yola kt. Alr.raman ( Karaman )
Kprsti'ncgeldl ve geceyi orada geirdi.Sabahleyin Evsel'LHlne'ye glt. orada geceledi ( ve sonra Mardln'e ulat ).Bu
arada McyyM:trlkin'de bulunan llla Eb Mulneddln esSevali'yi getirtip ona. kendisinden ~onra Meyyafartkin'de yerlne
brakt Hacib emseddin'! tutuklamasn emretu.Bylece
Hacb emseddin Muharrem aynn drdnde ( Aralk aynn
ondrdnde) tutukland, saraya hapsedi1dl ve Meyyafarik.in'dekl evinde bulunan hayvan. kuma ve hazinesinin hepsi Mardln'e getirildi.Bir ka gn sonra es-Sahib Necmeddin'ln haciblllne H:cb SaUhaddln Dgeri b.Yusuf Yenal layln oldu ve
bln iler onun emrne vertldl.
Recep 559 ( 15 Haziran 1164 ) y l nda Fahreddin Kara
Arslan'n en byk olu olan Na.sruddin Hsn-Keyfcl'da ld.
Fahreddin Kara Ars lan olunun lmne tavsif edilemeyecek
derecede zld. Halun, ( es-Sahb Necmeddln'ln olu )

36 Msr Fitim! halircsi el-Adid Lidinillah'n veziri aver, vezirlik

ile mOcadcle eunck 1,orurda ktldvc Dr~nm'n:libiycti Uz.erine de
Suriyc'yc gidip Nureddin Mahmud' snd: ondan vcz..rct makmna geri dnmesi
iin kcndi~iylc Msr' asker sevk eunesini isedi.ver'in vaadine gre askerlerin
iktnhn vcrildiken sonra Msr'n geri kalm gelirinin Ote biri Nurcddin'c iii olacak.
ayrca irkuh askerleriyle Msr'da ikamet edecek, Nureddin'in istek ve emirlerine
uyacalc: ancak Nureddin hakimi)ct saha.~n geniletmesi bakmndan bir yandan bu

hussud; Drgm

--

---

--

-...
-

---~~~==----~,vd 138

MEYYAFAR.KIN VE AM1D

TARhd

velrt Emlru'I-Cey aver.

'.#

Nureddin ( Mahmud b.Zeng )'ye

geldi. Nureddin onu karlad. bylece aver Nureddln'le bir
toplant yapt ve onun yannda kald. Nureddin ise onunla
konuup 17.7,el ikramda bulundu ve onu Dmak'n dnda kale
altndaki Mulneddln'ln saraynda konuk elll.Bu arada aver
Nureddin'! Msr konusunda tevik edip heveslendirdi. Bunun
zerine Esedddln en iyi askerlerlnden sck.17. bin svari seip
Msr'a gitmek Ozere hareket elli.Yolda Franklar zerlerne
saldrd lar . iddetli arpmalardan sonrn Franklardan bir
topluluu OldOrcrek Msr'a gLrdtlcr.BOylece Esedddln lrkuh
el-Arl vilayeti ile Msr'n llk vtlayell ve kk bir ehir olan
Bllbls ( Bllbeys )'e hakim olup orada yerleti ve Msr halk ile
haberleti.Bunun zerine lver'ln yerine atanan ve ismi
Drgam olan Emlru'l-Cey askerleriyle hareket edip lrkuh'a
kar koydu. fakat lrkuh onlar yendi. Drgam ise geri dnp
asker toplad. fakat lrkuh onlan defalarca bo7.guna uratt:
sonra Msr halk lver'e geri dnmesl lln haber gnderdi ise
de aver bunu kabul etmed i. nellcede Msrllat Franklara
haber gnderlp yardm stedller. onlar da geldiler ve Esedddln
lrku h 'a kar koydular. Esedddln onlan yenilgiye uratt, pek
ounu esir ald. mallarn yamal ayp Bllbeys'e dnd ve
orada ikamet elli.Doksan gn Bllbeys'le kald ve oradaki her
eye hakln oldu.Bu arada Drgam ldrld. Esedddln
ZUhcce'nln drdnde ( 23 Eklm'de) Msr halkyla sulh yapt.
ayrca ksa aralklarla kendisine kar koyan Franklar da
bo1.guna uratyordu . le yandan Msr halk .lver'e haber
gnderip gnln aldlar ve onunla anlama yaptlar.Bylece
aver geri dnp Msr ( Kahire )'de ve7..arete tayin oldu ve orada
lcltlifi kabul etmek isemckle beraber dier arafan Hallardan tUrU yolun tehlikeli
olmasndan ve iver'in sOnde durmamas dOUncc.,indcn de endie ediyordu.Sonunde Nureddin Mahmud 559 yl Ccm:1iyclevvel / 1164 Mart -Nisan aynda
EscdOddin irkuh kum andasnda Msr'a bOyUk bir ordu sevk ci. EscdOddin
skcrleriyle Bilbis"c vrdlnda Drgam'n kard~i Nasruddin onlara kar koymu ise
de matlup olup Kahire'yc dndU. Bu arada Escdddin'in ayn yln Cema.iyclahr I
Mays aynn sonlarnda Kahire nlerinde karargah kurmas zerine Drgam ehirden
ayrld, rakat ldOrOldO v: av<'r ve1.:ree getirildi. Bu rada aver. EsedOdclin'e
hiinlik edip on. ve Nurcddin'e verdii sde durmad, aynca Hallarla ibirlii yaptp
EsedOddin'i Msr'dan karmaya :l. Neiccde Hallann anla~ma teklifi Ocrine
Suiye'yc dnmek Ucre Msr'dan ayrld. lbnu'l-Esi r, Xl.298-301; Zbd:tu"(.
lfal,b, U.679-682

NECMEDDN ALPI

139

yerleti.:

sonra Esedcldln lrkuh'a ol!hn ,:!Onckrrck :

Geldt~in uere dn dedi. Esectfctclln de ojllnu lclOrfp :<lc
elli. Bunun zerine S:lver Msr askerleriyle EscdOddln'e kar
coydu ise de Esedddln onlar yendi. 559 ( 1 l(;t I y lntl n
BUbeys ve evresinde kalarak 36 defa rrank ve Msr halkyla
vuruup onlara galip geldljtlnl ve sonra Sryc'ye dncl1,fi
pek ok kiiden lllllm.nr sire Surlye'cte kaldktnn ::o nr a
beraberine en iyi askerlerini alnrnk Msr'a larc kc l etli ve 5H2
yl Rebiylevvel nynn 12 sinde - clrrcl''nck olcl1, da ::rylc tr .
fakat bLrlnclsl daha cloruclur - l 6 Ocak 67'dc I ornyn J!lrcll.
F'rnnklnr kendisine kar koydu. nncnk onlnr yt'nllj!lyc r.r:t p
Msr vllayellne ( l<allre'ye ) <.lo~n hareket el ti ve t h n
gtrdt.F'ranklar Msr'a gelip toplandlar.Esedddln ' e kar
koydu larsa da EsedCddln onlar yenc11: nyrcn lskcnckrl)T)'C
gdp oray kuatt.Franklar da Msr halkyla blrlcsp yollar
keserek onu 7.0r duruma drdClcr.Bumn f7crnc Snl{thnddln b.Nccmcddln Franklara haber gnderdi ve : " Bize yardm
edip yol acnz " dedi.Franklar da : " lste{)!niz! kabul etlik.
gxmlik iinde gemez" dediler.Bylece Esedddln ve adamlan
Franklarn lkesinde gvenlik llnde yrdler. ayrca Franklar lkeleri boyunca onlarn yiyecek ve ikametlerini salad
lar.Onlar da sahilden Surlye'yc geldllcr.37
37 EsedUtldin irkuh M<r'dan dllndllktn <onra ~Orekli ol:rnk Mm'd:n ve
ele gcirmekcn s<J ediyordu.Nureddin :slda bu sefore ar:rar olmamakla
beraber EsedOddin'in aim ve ;ay ci sonucu gimesini uygun buldu.Neticede
Escdllddin 562 / 1167 yl Rcbiylllahr ( Ocruc-h: ) nyncln bUyUk bir orduyla
Mm'a hnreke ei.EsedUddin'in Mm'a gcldi~ini iiten ave 113ll: ra haber
gnderip kendisine yardm etnelcrini iscdi.Mm': hakim olmak iin bunu frsat bilen
11 :llar aver'e yard mo geldilcr.25 Cema1.iyelalr ( 18 Nisan 1167 )'da Hal ve
M<rllarla yapl:u s:vn.o onl:n bozguna ugr:ll ve pek ounu ldllrd. llmu"l-Esi r.
E~edllddin'in iki bin svnri ile M\tr ve sahildeki ilal kuvvetlerini heimctc
uratma~ndan tllrO bu sava tarihin kaydcii ender hadi~elcrden biri olarnk
1ikreder.Msrllar ve Hallarn cl - llibcyn'deki bu yenilgilerinden 'IOnra Escdddin
lskcndeiyeyc hareket ct.i ve bir k~m da halkn yardn ile ehri c~lim alp yeeni
S:lal:ddn'i oraya naib brnk.K:hire nlerinde opl:nan Msrllar ve llallar ise
l~kcndeiye llerine yllrOdOlcr ve S:ht,llin'i ku~l.r. nu arada Escdllddin'in yukan
Msr'dan onlnrn u~une yOrUmesi Ucrine Mmllnr ve ll nllar bar i~tedilcr.
E<cdUddin de ll allarn o blgede kalmamalar ve bir kyU dahi ellerinde
buhndunnannlar nryln i~eklcrini kabul etti.Bu nnlarln anlnmaya vardktan sonra
E~edUddn Suiye'ye d(indU: M<llar da 15 evval ( l Atu<to< 1167 )'de
lskenderiye'yi teslim aldlar. irkuh ise 18 Zilkade ( 5 EylOI 1167 )"de Dn:k'a

oray

NECMEDDN ALPI

140

1Gilretilerln Anl ehrine ]

559 ( 164 ) yl
Cemazlyelcvvcl ( Mart-Nisan)
aynda Grcler Anl'ye girip
ehri boallllnr.Bunun fzerlnc emseddin ilden iz ycllll.\nl'ye
hfklm olduve bir sre orada knl d Bu arada oradan uzaklaanlar geri dndler ve eh rin manna baladlar.emseddin
ildeniz ise Grclere kar koymak zere Ceme nlerlhe doru
hareket elli.Ayn ylda Srmara h akimi Emir lbrahlm Grclerle byk bir scvaa tututu. onlardan pek ogu nu ld rd ve ileri gelenlerden bir cemaal da esir ald.Yln sonunda
emseddin lldenl7. Anl'yl e hrin sahipleri MenCchr'ln evlatlarndan Emir eddat ve Fadln'un k a rd e i Emir ahlnah'a
lcslln e lli.
Atabcg Zcngl'nln olu Emir Nasralddln ( Emir -1 )
Emlran 554 ( 11 59 ) ylnda Harran' aldnda Hsn-Egil'e
gelmi, bir sre lbn Nls~nn yannda kaldklan sonrh Konya'ya
Sultan Kl Arslan'n yann a gllml . orada bir sre kaldktan
sonra sa.hile ( Suriye sahiline ) dnmtr.
i
1
1Franklan n Nureddln'l Sktrmas ] Bu ylda ( 559 )
ve HArlm'ln Fethl3 8
franklar m$lmanlara
kar byk bir orduyla
harekele getiler. Bu yln 17 Cemazyelahr'nda Franklarn Nureddin'!
Re'su-M~ ( Re'su'I-Ayn )'da sktrd habei ulat.Franklarn
Basknlan

ttklilb~'l,Esi ,. Xl.326: 7.iibde1u'l-llaleb.TI.31.3-314.

\llvnud H allar KudU_s Kral ile ~erabc~ _M sr'a ~iilclcri srada Nureddin
v, C . on!a: 1'Jmr sefennden vaz gemelc n Ulkelerne yUrdU.Bu arada Mu~ul
Aul e!rc .hak~ kard~i Kubcddin Mevdud'a, H sn-KeyIT hakimi Fahreddi n Kara
~- ,,lrdn. hik_imi Nccmeddln Alp'ya ve evredeki dier emirlere hbcr
~utn]t yard~ s~d..Fah_rc~~in .Kara Arslan : " Nureddin fa1Ja namaz klp oru
Nuedd'~ elbsclcr~n cslc dye rck nce bu teklifi kabul emedi. ancak sonra
~I d u n Ollccdeki tihidlere ve abidlcrc mektup ya1.rak mUslUmanlann Hallann
n en neler
onu
bnci
. elci b11 in' fak a Fahredd'n ..n se c'had a le atlmadn bldrp
kvwc~~c~.o~crine ~ahreddin Kara Arslan bu sefere katlmtr.Toplanan birle-ile
""""l e ann Ocrme yOrtd.Bu arada Sahil'de bulunan Hallar da ba<ta laallar
.-,...
ar ve
"' olanca'
&Okri)'lc
H" r.ah~p en o mak _uz.ere Bohemund ve Joscelin'in komutasnda
Hllan bOanme_harelc~ etulcr.Nurcddin uygulad harp taktii ve manevralanyl:
)'oldu B Y_Olc br )'cnlgeyc uratl.Ahnan esirler arasnda Bohemund da bulunukcnd . ~I mlcarda fidye vererek ve ok sayda mOslUman esiri serbcs brakarak
n Urtarmtrlbnu'I Esir,Xl. 301; 7.ubdeu'{./laleb,Il.3 1 8-321

1,11

Rc'sut-Ma ( Rc'su 'I-Ayn )'da sktrcl~ h nbcr lnt.Frnlt

lannbu kuatmasnda mislmanlardan ba1. lnr . nync-n l lall'p
hfklml olan Nurcckiln'tn knrdel ve l'i-11:\clh rm~rcldl'l !l.
.nelinde bulunan Emir Yunus lc.lr lcl lcr.Dala n ~l:r
ctn'den knp Nrcddln'ln hlzmelle f!lrcn - bir rlvydc l,!Mttk
yakalanan - Scmscclclln ile ( Mhancd b. ) wr ( \:r-lwr?
) bu savala ldrldler; ileri ~clcnlcrd c b ir cemaat da y:
ldrld ya da esir cdlldller.Bu arada Franklar Nuredd l 'I
hedef alp onu kualllar. fakat U1abeddln Muhammed b. AyaF( llyas ) b. llgl'7.I b. J\rlk bcrnbcrlndckl ,skerlcrlc onu ko
du.lhabeddln harekele geip Nureddin'! kurtarcaya kadnr
geceyi ku atma yerinde ~elrdl.Du. korkun b ir sava idi.Bir
mddet sonra /\labcg Kulbcciclln, Zeyneddin( Ali J< 1k l ve
Diyar - Rebia ordular Suryc'ye Nureddln'e yarduna kotular.
559 yl ( 1161\ ) 12 Cemnztyelnhr ( 7 Mays ) Cnr:nb:
gn Fahreddin Kara Arslan Mardin I<alesl'ne ~eldi ve es-Sahib
Necmeddln ile blr grme yapt. ayn 13 'i Perembe ~n d e (
Nccmeddln ll~azl'nln kz) Gher (Gevher?) ll5lun ld -/\ilah
ondan raz olsun - Fahrrddln onun lmn grd. Cenazesi
chltllk 'teki lrbeye defnedlldl.fahrcddln Mardln'dc gn
kald ve es-Sahtb Necmeddtn'le beraber Yakub J\rslan'n39
lkesine b ir sefer yapmay kara rlatrd l ar; sonra Pnhreddin
H sn-Keyfa'ya g llli ve Necmeddln de Dicle kysna harekel edip
orada buluarak birlikle llarpul'a yi'rdle r. Er1.en hakimi
Fahreddin Devl et ah da onlara katld. hep beraber Frat ' geip
Malalya'ya doru ilerled iler ve Ma lalya'ya ba14l baz beldeleri
yagmaladlar.Onl ann geldllnl duyan Yakub Arslan ellerinden
kurtulmak iin lkesinin en cra kes i ne kal.O rdu sc
Slvas'n nz blr m esare kal ncaya kadar yrd .Bu arada Nureddin ve Zeyneddin Ali Kk tarafnd a n : " Franklar saldrrdL siz
mslmanlar ese btrblrinizle uuruuyorsuruz" diyerek onlar
ga1..aya d avet eden bir eli geldi . sonra eli onlarn aralarnda
bar salad .bn Danmend onlarm isteklerine boyun edi.
Onlar da s ulh yapp isledikleri eyleri tamamiyle alarak Harputa dndler.Fahreddin. askerleri. ve yanndakllerlerlt> bera39 Ru isim ya1mrun muhelif yerlerinde "Yat Arslan b.D:inimend" olarak
da ;cmekcdir. ayrca bk7. lbru'l.f.Jf ,. Xl,317

143

142

NECMEDDiN ALPI

ber savamak zere Suriye'ye gltl. M ellk Necmeddln ( Alp )

lanna doru Hsn-Kcyfa'ya dnd. 11 Zilhicce ( 3 l Ekim l

Perembe gn Fahrcddnn o~lu, Emir Mhnnncd b .
112.cddln et-Vali ile birlikte Mardln'c ~eldllcr. biiyik krnm ve
;/.zellen sonra o ~n n sabahnda l lsn-Kcyf:\'ya clndflcr. =>
Muharrem 560 ( 22 Kasm 16'1 ) yl Pazar tOnO cl-M1'llk
Nccmeddln. Cemalcddln ve bir ccmnnl McyyM:\rlkin'c ~rllp
geceyi orada geirdiler. 6 M\hnrrcm rnzarlcs ~OnO ~c C'I
Malik Kulbcddln ( 11,:"zl b. Nccmcc\dln \lp l ve 11:\l \in lk
birlikte j:!,leden sonra ornya ul:llnr. 10 Muhnrrcm Cuma
~nne kadar orada kaldktan sonra \hlal s:\hlhrsl olan
Halunu karlamak 1.crc Karaman ( \krnmnn )'a tlllllcr ve 1
Muharrem Sal gn MeyyMc'.\rikn'e f!l rdllcr. O gn f!rlmcyl'
deer muhteem bir gnd, cnk Ahlat sf'hlbcs km;.rlf.
en gzel giysi. kilim. bineklerle ve en ~zcl ss ler ccrlslndc

aban aynn sonlarna doru lkesine dnd. Mardin vilayeti-

ne

bal e-eybaniyye kknde konaklad.Havas

iyi suyu
bir yer olduu iin Rama7,an orada tuttu.
Fahreddin Kara Arsla n'a getnce, Surlyc'ye gidip Ht\rlm
Kalest'nl kuatm akla olan Nureddin ve ordusuna katld.Gn
terce onlann yannda kald.Bu arada Nasratddln Emlr-1 Emlran da kardei Nureddln'e yardma geldi.Bylece 27 Ramazan
559 ( 18 Austos 1164 ) y l aramba gnne kadar orada
kaldlar: Franklar mslmanlar sktrdl ar ve $1ddelll bir
sava oldu .M slmanlar helak olmak zereyken daldlar.
rakal sonra Zeyneddin ( Alt Kk l ile Musul ordusu ve
Fahreddin ile askerleri geri dnp direndiler. Allah onlara
yardm edip Franklara sa ldrd lar ve onlan yenil~lye uratltlar.
Yaklak sekiz bin kiiyi ldrdler ve bir okadatn da esir
aldlar.Sava Suriye topraklarnda " Amme " denen yerde le
ne lk.lndl arasnda cereyan elti.Yllardan beri byle bir sava
grlm eml tl.Trablu s.Antakya , Hsnu'l-Ekrad sahipleri ile
817.ans kral tarafndan Franklara gnderilen byk patr ii esir
aldlar.Frankl arn Suriye sahiline hakim olduklar 7,amandan
beri bu. halkn benzerini gmedli byk bir fellhdi .Mslmanlar H~rim Kalesl'ne hakim olup ganimet ve yamalarla geri
dndler.Bu zaferden sonra Fahreddin Kara Arslan beraberlndekl yama. tutsak ve ganimetlerle Harpul'a dnd.Krt askerlerinden bir gurup ldrld.Mslmanlar Deyr-i Sim'fn'
rethellller ve orada bulunan her eyi yamaladlar.slamn
balangcndan beri hi bir kin1se byle bir fethin olduunu
llcretmedl.Musu l ordusu ve Zeyneddin z.are r mteakip bir
mddet kaldktan sonra Musul'a dndler.
souk

( bn DAnlmend'ln lm. )
Kutbeddln lgAzl b. Alp'nn
Fahreddln Kara Arslan'n Kz

559
1 164
yl
Ramazan aynn ikinci on
gn ( -1 O Austos l iinde
Yakub Arslan ld ve Siva
ile Evlenmesi ve eitli Olaylar
sre defnedildi. yerine henz
alt yanda olan lsmall b.lbrahlm b. el-Melik Muhammed b.
C~ b. D:\nlmend geli. Fahreddin Kara Arslan ayru yln son-

ehre

glrdl.

Bu sene Muharrem aynn drdnde Ahlat'ta bulunan

Saflyyddln Ebu'I-Berekat b.Reik es-Sfi'nln orada ld
bildirildi.
Bu heyet 16 Muharrem ( 2 Aralk 1164 )'e kadar
Mcyyaf:trlkin'de kaldktan sonra Fahreddin Kara Arslan'n kv:
olan gelini el-Malik Necmeddin'ln olu el-Mevla Kutbeddin
lgaz'ye almak zere lt sn-Keyraya gttler.Gelln almaya (
Kutbeddin'in annesi ) Hat un, ( amcas ) Samsfmuddin.
KutbeddLn, Seyfeddin J rbarlk, devlet bykleri. kadn ve
erkeklerin ileri gelenleri gltler, Ahlat Halun'u ise onlar dnp
gelinceye kadar Meyyafarlkin sa raynda kald. Dn alay.
gelin. gelinin kardei Fahrcddln'in olu Nureddln. Fahreddin'in
devlet erkan ve gelinin beraberindeki saylamayacak kadar
eyl7.le birlikle 27 Muharrem 560 ( 13 Aralk 1164 ) y l Cuma
gn Meyyafarlkin'e geldiler. Bu arada el-Hacib G. el-Hacib
Ya ve lzzuddevle b. Nisan da ayn gn ikindiden sonra
Meyyaftrlkin'c geldiler. Meyyafarikin'de halknn bir benzeri
daha grmedii muhteem bir gn yaand. Dn alay lbn
Msek'ln evine indi. ertesi gn sabahlan lllbarcn drt gn arka
arkay<l dn leni verildi. bundan sonra da Ahlat Hatun'
cok byk bir ziyafet verip her Ud c.levlclln bykJcrnc bol bol
hil'at vcrdl!?,I gibi sekin kiilerden. emir ve haclblerden hil'at

144

gydrmedll

kimse de kalmad .
Emir ve cemaal larafndan uurlanan Ahlat Halun'u 4
Safer ( 21 Aralk 1164 l Pazartesi gn Cebel- Cur yoluyla
Ahlat'a hareket etti; ayn gn Fahreddln'ln olu ve Fahreddln'ln
devlet erkan, Emir ( Necmcddln Alp )ve (ei ) Hatun
kendilerine pek ok hil'at giydirdikten sonra yola ktlar. ve
yine ayn larihle Ccmalddevle Ebu'l-Kasrn b. Nisan ve may
yellndlkller de hil'at gydtrlldlklen sonra Amd'e hareket elti lcr.Entr Necmeddln. devlel erkan ve Hatun 21 Safer ( 7 Ocak
1165 l Pazartesi gnne kadar MeyyaJftrtk.in'de kaldktan sonra
bir cemaat. Kulbeddln ve gelinle birlikle Mardln'e gttUer.Mey
yafaikin' de kal sreleri, ayrldklar gn hari. 35 gn idi.
Ahlat 1-latun'u Ahlat'a dndgnde Bitlis gelllnde zerine gelii gzel af!alar atlm olan kpr inin kire ve tala yapl
masn emretll: yine byk harcamalar ynparak kprler ina
ettirdii gb Mescld-1 veys'len Billls'e kadar ve Bitlis gellindckl btn yollar yaptrd. Onlarn says ise dokuz kprnn bulunduu dokuz mevki ldl.Blllls'ln alt tarafnda benzeri
grlmemi bir alma sonunda bir geil yolu yaptrd, ayrca
getln altnda kprnn yanbanda iinde yaklak 300
hayvann ykleri ve sahipleriyle blrllkle konaklayabilecei bir
han yaptrd. Ahlat sahibesi bu yolda hi kimseriln benzerini
yapamayaca btr hayr ilemi oldu.
Bu sene ( 559 ) Safer aynda Esedddln irkuh'un pek
ok askerlerini kaybederek sadece bir ka neferiyle Msr'dan
Surtye'ye geldii haberi ulat.
14 Safer ( 12 Ocak 1164 l Pazar gn Emir Samsamddin Yakub b. Sleyman b. Davud. lrbarlk'ln kz G
Haluna evlendi.
Rebiylevvel ( Ocak ubat ) aynn banda Cuma gn
hacla rdan bir gurup gelJp develerinin lmesi ve bunun
pahalya mal olmasndan dolay bu sene Medlnel'r-Resl'e
gldemedlkJertn haber verdiler.
Rebiylevvel aynn ortas Pazartesi gecesinde Emir
Seyfeddi n ( b.Skmen ) Tanza 'da ld.Bunun zerine (
Temrtan ogu ) Cemaleddln Serbi Hanl'den Hsn-Keyfa'ya
taziyeye gtt. bir sre orada kaldktan sonra gerl dnd, geceyi

NECMEDDN ALPI

Rabad'da geirip Hanl'ye doJ!.ru harekel ettl.Du yolculu~uncl;

kz kardei Hcdlyyc Hatun ona elik elli.
560 yh Rebiylahr ( ubat-Mart 1 65 ) ayntla el\lukaddem ez-Za'feran ld.Reb iylevvel aynn onunda
Pazartesi g n Atabeg Zengl'nln o/ lu Nusrelddln F:mlr-1
Emlran Hsn-Keyf.\'da Fahreddin Kara Arslan'n yannda ldC.
Nusrclddln.karde Nurcdclln 'e olan kz.~nlj:!ncl;n dolay
Fahreddln'e gelmi. o ela om ok iyi davranml. Onn cn
Fahreddin ve blfn devlet adnml;nn blnckkrlndcn llp yaya
olarak katldklar :rkcmll hlr cenaze rrcn ynp lci ve l lsn
J<eyf:''ya ddnccllldl.
Bu sene ( 560 ) Rebiylahr aynn ikisinde fakih c-
eyhu'l-lmam Cemal'l-lslam Ebu'I-K:\sm b.el-8ur1.i Cczrc'ck
ld. 4%cnzer olmayan fakih .:ilim ve fa1.\ birisiydi. F.mli'cl
devlc Ebu'l-1-Iasan b.et -Tlntz cl-Tablb'tn Daj1dnl'la ldi'C
haberi ulat. l!r sllyan olan bu zat kendisinin dnda hi
kimsenin cl almadl!, dger ilimleri :ralrp derledi. Onn
lm Hrsllyan bayramlarndan birine tesadf etmiti ki
Badat'n her iki yakasndar.! cemzesne lllrak etmeyen ve
kJllseye gelmeyen hi kJmse kalmamt; cenazesini ben de
grdm.
Cemazyelevvel'de Amdliler Fahreddin Kara Arslan'n hlzmellne girdiler. ayrca Amid kads Kad Nllshuddln Hsn-Key
raya giderek sulh yapt. bylece Fahreddin onlarla anlal.A
midlilern hepsi onun lebasndan oldular.
Ayn yl Cemazlyelahr'da cl-Meyyld'in amcasnn olu
en-Nefis b. Muhlr. olu emsddcvle'yl es-Sahlb Necmeddnn
olu Kulbeddln ve -atun'un hlzmellne koydu.
el-Mhe7.zcb b.Sallm'ln azli zerLne Recep aynda Temim
b. AdU Meyyafarlk.in'e verg memuru olarak geldi. bu arada
Ebu'I-Vefa b. el-Muhe7.zeb b. Habbab MeyyMartk.in divan m rettlllne tayin oldu, ez-ZekJ Hasan b.Zeyd de Hseyn b.Eb
Ya'la'nn hlsbeden azledlmesyle muhteslblle gelLrildl.
Recep aynda el-Veztr Avnddln b. Hbeyre'nln Badal'la
40 Aslen Ce1.ireu lbn Omar'l olan imam Ebu'I-Kasm Omar ..Tlcrime b. clBurl. e-afii. fakih cl-Kiyi' el -Herrasi'cn fkh okudu ve fkhda asrnn yegane
sim:siydi. lrak, Horasn ve diger hcldclcrden kendisine fcva sonlurdu. lbnu'l- E.i r.
Xl.321

NECMEDDN ALPI

146

vefat etug - Allah ona rahmet eylesin - ve Kad'l-l{udc"t lbnu'svekaleten vezarele getrtldll haberi ulat. 41
Ramazan aynn yirmisinde Kad Sadreddln .EbO Ali elHasan b. Mes'ud Musul'a gtu: ayn yln Zllkade Eyll-Ekim )
aynda Kutbeddln. el -Hc"clb Dert ile Ahlat'a geli, Zilh cce'nln
on ine ( 21 Eklm'e ) kadar orada kaldktan sonra Mardln'e
dndler.
561 ( 1165-1166 ) yl Muharrem, Safer ve Zilhicce
aylarnda Surlye'nln pek ok beldelerinde veba ~algn ba
gstermi ve byk bir lm hadisesi olmutur. yleki Selemiye ve evreslnden yaklak on bln kllnln ld, b J nctan dolay da Hama. Hms' tan Dmak'a kadar olan yerleim blgelerinin harabeye dnd sylenir.
Yine 561 yl Safer aynn on lklslnde ( 18 J\1alk 1165 )
Emir Mahmud b. Tarhan ( Turhan ?) Meyyafarikin'dekl
Yaba n clar Konuk Evln'de ( DAru'l-Acemlyye'de ) ld ve
Er;,en yolu ;:erlnde bulunan Sgrd Kubbesi yanna defnedildi. Merhum es-Senblne ve Em1enller gazvesinden dnm,
onlarla pek ok savalar olmu ve pek ounu ldrmt .Bir
muddet sonra SenAslne ve Ayn snrndaki Hsn-BanAsi.
Bedreddin zeynu'l-Hlcab Eb Ma nsr b.Eb Salih'e verildi.
Safer ay.run sonlarnda lbrahlm b. Hac el-Maridi. Temim
b. AdU'n azli zerlne MeyyafarUtin'e vergi memuru olarak geldi.
Rebiylevvel aynn yirmisinde ( 14 Ocak l 166'da ) Sadreddin
Hlcaz'dan sallmen dnd ve amcas Bahaddln b. Evs'in Mekke'de Mcavir ( geici I olarak yerletlnJ haber verdi.Bu arada
haclar. Cemaleddln Muhammed b.AII el-Isfahani'nln nan
Mekke'ye gtrdklerini, cenazeyi Arafat Dag'na kardklan
n.onunla Mekke'ye g rtp orada kaldklan sre iinde her g n
defalarca Ka'be'yl tavaf ettiklerini. beraberlerinde Mcdlne'ye
tayp onunla Hz.Peygamber'ln kahrn tavaf ettikten sonra
sahabenin medfun bulunduu Beki mC7..arlna defnedildiini
Sekafi'rln

~.

41

Kfe kads olan bu zatn asl ismi Ebu'l-Bereka CaTer b.Abdulvahid b.

Ahmed es-Sck?fi dir. 513 / 1119 ylnda Dbcys b. Sadaka onu Mardin'e llga.i'nin
yanna g6nderp km Gher ( Gevher ) Haun'a dnr olmu ve llgai'nin kzn
~~ys'le evlendirmesi Uerinc cs-Sekafi de gelini alp Hille'ye glUrmOtUr. lbnu1Esr e gre lbnu's-Sckafi 563 yl Cemaziyelahr ( Mart-Nisan l 168'de ) lmO111r.Bkz.el-Kamil. X, 561; XI. 333

, 7

h aber verd iler. AnlatldJtna ~rc k: lalmlklnn dolny :ynkl:

duracak bir yerin bu lu nnadJ1 Ka'hc evresinde l:bl l:vnf
etll rdlkler ve Mekke h alknn bem.e r lll llnrm hlr srktlrl
a~layp glk a ttklan muhteem bir ~ndi.Trbl Mc-dnr'y
;lrldnde de duru m ayn ldl.Mekkc-'ye ~ldlp ~elen v('
Mekke halkndan ola n bir cemaallcn. ok eski 1.amandan ber
RAmetu'l-HAdlm, Umman h\klml, Aden Melikesi Hurre,
Halife el -Hafz dneminde Msr ve:1.lrl olan e l-McJlk cs-SUlh
b.Ruzzlk ve bu Msl veziri Cemlcddln clscl: - All:l
onlardan raz olsun - hi bir mevtann Mckke'ye ~trlmedlJ'.!I
hususnda ~r blrllt ierisinde old kl;mn ili tn.
Rebiylevvel ( Ocnk-Subat 11 66) aynda M ,1klsl k:ds
17..zeddln Musa b.Hrnnd M,ikls ln'clc- ld. lm.1111 c-$f\si'nln
ashabndan olnn bu 7.ill '\lln bir nnm idi - I\Jlnl her lklstnr
rahmet eylesin - lmn den sonrn yerine o.(!lu ~cll. Rrbl.vi'l
evvel aynn on ( 17 Ocak l l66 ) Cnrrnbn !i'n Enlr
Necmedclln, lal un ve bir cemaat Mardln'e hareket elliler.
560 yl Rebiylevvel aynn 29'unda Bi.bu 'l-Kasr ( Saray
Kaps l yannd aki Burcu'l-Mlr 'dt'n ( Ayna Burcu 'nu n )
yenllenmek zere yknnna balrnd .
Ayn yln Rebiylahr ( ubat-Mart ) aynda acib
emseddtn Sevin Musul'da lclve bir mddet sonra Mardln'e
gtrlp orayr dcfncclildl.
Cemazyelevvel'ln on lkJslnde ( 27 Ocak l l 65'de J gecenln
le birinde ( Yatsdan sonra l Sk-u BAbl'l-Medlne ( ehir
Kaps ars I drdnc defa yand.
[ Gelin ve

Damadn Hsn-Keyfi'ya ]

Cemazlyel . . . de
vezir Cenaleddln HsnJ{eyfa'd a vezirlikten s tfa
edip yerlne : karden4 2tayn ellikten sonra evinde inzivaya
ekildi. es-Sn Yahya b . Abdulvahld. Fahreddin Ka ra Arslan'n
idaresi sresince ma liye nazrlnda ( Dlvanu'l-lstlfa'da J kald.
18 Cemazyelevvel 560 yl ( 2 Nisan 1165) aramba gGitmeleri

42 ." . . k ard e " ded'~

' k '
gn. elne ya1.mada " Ahahu'l-asil " eklinde
~c~ek~r.D7. ?u.nu hrr ne kada: "O. karde "diye ercUme elmi isek de " el-Asil

kel~c,~ kardc.nn a~ da olahlr.Runa gre : " Yerine kardei Asil'i tayin eiken
sonra dyc ercUme edlmcsi mUmkUn olabilir.

148

MEYYA.FA.RK.i:N VE AMD TARH

n l{ulbeddln llgaz;I, lrbarik ve gelin ( Fahreddin Kara

Arslan'n kz ) Hsn-Keyfa'ya geldiler, belde sslendi ve onlan
en gzel bir ekilde karLladar. Bu srada Dlcle'de ok fazla su
ykseldii iin Hsn-Keyfa'dak.J kprnn ayaklan oynad.Ko
nuklar Cemazlyelahr'n llk Pazartesi gnne kadar kald.klan
sonra hep beraber Mardin'e dndler.
[ Burcu'l-Mlr'At'n Yapmna Balanmas .)
560 ( 1165 J
Fr a nklarn Yenllglsl. MeyyAfArlkin'de Sel, yl Cehazyelahr
Erzan kAn 'dakl Deprem ve Tahribat
( Nisan-Mays )'n
ilk gnnde Burc u' l-M lr'At'n yapmna baland.Ykm bir ay bir g n srm
l.Burcun yapm ve aletlerin nakli iin ehrln Kal ffah kapsi
ald.

Cemazlyel. .. de Kulbeddln ( llga: ) Cebel-1 Cur'a gitti.

val iyi azledip lutuklad. Ayn tarihte Mecdeddln ve Suriye
askerlerinin Franklar ar bir yenilgiye urattklar ve ok
byk bir yama yaptk.lan haberi ulat.Bu grlmeye deer
muhteem bir fetih idi.
6 Recep ( 19 Mays J ikindiden nce lddell bir yatmur
yagct . Meyyafarikin'dekl ba ve bostanlan tavslf edilemeyecek
derecede so~uk vurdu. ylekl balarla birlikle meyve ve mah sllem hepsi telef oldu.Sel merada ollayan pek ok hayvanlar
gtrd gibi aalar da kknden skt ve araziyi su basl.Bu selden halka ok byk 1,arar geldi ve 160 kll telef oldu.
14 Recep 560 ( 27 Mays 1165) yl Pazartesi gn Emir (
Necmeddln l ve Hatun Hame ve Cebel-! Cr'a gidip el-Bazar
kynde geceyi geirdiler; ayn gn Fahreddin Kara Arslan da
Hsn-Keyfa'dan Harpul'a geli.
Recep aynn son aramba gn ( 30 Recep J sabah
namaznda byk bir deprem oldu; ylekl Hanbtls. Re's'I-Ayn
ve btn pnarlarn sular kuluk vaktine kadar kpknnJY.
amurlu olarak akl.Bir sre sonra Erzincan ve evresinin
depremden harap olduu haberi ulat.Zelzele bu yl Haziran
aynn ilk gnnde olmutu.Erzincan ve avreslndekl yerleim
yerlerlnden pek ou harap oldu.
Ayn yLI 8 aban ( 20 Haziran 165) Perembe gn Em ir

NECMEDDN ALPI

( Necmeddin Alp J 11:lme ve Cebel-! Cur'dan dnp el -llayz

blgesinden olan e7.-Zcbcdlyye'yc ulal.Amld'den Ccmnldclcvlr
b. Nisan ve bir gurup onu karLlamaya geldi. Ylnc bu yln
., aban aynda Vai7. emseddin b. Krbas ( K araba ? J Mcyyf
ffrlkin'c geldi ve Cuma gn ikindiden sonra vaaz;a olurdu.
onun ~rlmeye dcter kalabalk bir meclisi ( cemmt) olmut.
[ Bu.rcu'lMlr'At'n Tamamlanm ns J
23 R:rnnzn ( ,
ve cltll Olaylar
A'!,u slos ) Pazartesi l!i'ii
sur 1.crlndekl nur(' ' l
Mlr';'\l ( Aynn Burcu ) lnnnmlnnch . Y;1pm sfrt'sl ny 011 r,
gn srmi't r.43

5 Rama7,an gn ez-Zakir Ebu 'I- Hasan Al b. el-Tavil

Dcms Kpri.lsU 'nn k;'\ldcslnln yapmna balad.
evval aynn 24'nde Kulbeddln ( llgiizl )'nln carlyt'dcn
bir kz olduu haberi ul at .
Ayn yln ewal'n 27'slnde geceleyin byk bir deprem
oldu.Sabah kuluk vakllnde de birincisinden az lddelll baka
bir deprem daha oldu.
19 Zilkade 561 yl ( 16 Eyll 1166 ) Cuma gnnn
gecesinde eyhu'-uyuh Ebu'l-Hasan All b. Mlh,er - Allah ona
rahmet eylesin - 96 yanda ld.nk onu n doum tarihi
466 ( 1073 l idi. Cuma namazndan sonra cenaze nama?.
klnp atalarnn medfun bulunduu trbeye defnedi ldi. - Allah
onlara rahmet eylesin - o s rada hasla olduum iin cena7.es lnde bulunamadun.
Zllkade'de en-Nefis Eb Tahir b.es-Sedld el-Arld b.ell lad lsl'I Meyyafrlkn divanna naz;r olarak aland.Bir sre
sonra Eb Sallm b.Slnen - Allah onun belasn versin - Divan
m felllliglne mtevelli olarak geldi.
2 Muharrem 567 ( 29 Ekim 1166) Cumartesi gn H sn
Keyf.l'ya gtm. bir sre orada kaldktan sonra Meyyafarik.in'e
dndm ve ayn yLln Muharrem aynn l 'inde Meyyafarlkin'de
valof mfcltlllne layln oldum.
Ayru yln Safer aynda e-eyh Halefu'z;-Zahid Es'ard (
.

:crckr.

43

Ba 1ama lan'h'nc gorc

Burcun
yapm sresi U ay yirmi gn olmas

1 50

MEYY.AFARKN VE AM D TARH

Sllrt) 'te ld ve cenaze na maz M eyya f:: rkin'de kl nd. Y ine

ayru tarU le nakib ve zahid olan e-eyh ez-Zah id b. Ebu Omer
Cezir 'de ld , namazn M eyyafa rlkin'de Bahaeddln kldrd.
5 6 2 yl Reb i y l ahr
[ Esedddln lrkuh'un Msr'a ]
aynn 1 2'slnde ( 5 bal
Dnmesi 44
l 1 67'de ) Esed ddln l rku h
ok ayda aske rle M sr'a grd l. Franklarl savatlar ve lskcn
derlye'yl kuattlar. Msr halk ise kend Uerlne yardm etmeleri
i in ok fazla mal vaad e derek Frankla r yard ma ardlar.
onlar da geldl1er. Daha nce Msr veziri aver. D rgam'n kendt
sLne kar koyup onu yenllglye u gralmas ve ve7.lrl le elkoyma
sndan lr yardLm iin Suriy'ye gelmi . dogru D mak' a gid i p
u r c d d l n' d e n y a rd m lsle mll l . Bu n u n ze rine Esed ddln .
ave r'le birlikle hareket ed ! P Msr' a u l atnda D rgam hezi
mete uram. aver vezarete h akim o l m u . Eseddd ln'e ise
pek ok mal gndererek onu n geriye dnmesini islem l, fakat
Esed ddln buna raz olmam ve harekete devam edip lsken
derlye'yl ku atmt . B u ndan dol ay c'iver Fra nkl ara h a b e r
gnderip Eseddd ln' I ku atmak zere on\an arm . Esedd
d l n'I kuatm lar ve aralannda ka nl savalar olmu tu . B u ne
denle S a l ah a d d in . Frank kral n a : " Bi.ze yard m ed ip
lkenizd e bize yol antz " diye h aber gnderd i. O d a : "
ls te{J iniz kabul edildi " dedi. Bylece Ese d d d l n ve askerl eri
Frank l kes i nden sahil yoluyla D mak'a h areket edip be rabe
rindeki adaml a nyla birlikte ehre u lat.
29 Rebiy levvel 562 ( 23 Ocak 1 67 ) ylnda Emir (
ecmedd in Alp ) . Hatun ve cemaatla birllkl e Meyya fa rlk.in'e
gid i p orada ikamet e t t il er.
1 6 Reb iy lah r ( 9 ubat 1 1 67 ) Cuma g n Kad
Sadreddln kyden Meyyafarikin'e geld i . aramba gecesine
ka d ar kaldkt an sonra iddetli b ir h astala yakaland , ayn
yln 22 Rebiylah r ( 1 5 ubat 1 1 67 ) Perembe g n ld Allah rahmet eylesin ve ondan raz olsu n - ve kendi evindekl
odasna defnedildl.emsedd1n Ebu'l-Feth b.Tabar onu n iin bir
taz iye meclisi dzenledi, aynca Halun da gel i p taziye iin kend i
44 Bk7-s.27 / 36: lbrw 'l-Esir, Xl,324: Ziibdeu'/.J/aleb,1 1 323-324

NE CMEDD i N AL I

: 1

m al ndan p k ok h a r amala rda h u l u nd u . u . ,ad Sa<i rrcl d l

iin by k bir taziye i d i . nk o. 556 { 1 1 60 ) y l nda Meyy
ft'nkin kad l na atanm t -Allah bu .h a rnhm t eylesi n .
1 0 Ccma7.lycl wcl 562 ( M a rt 1 67 ) yl Pa1.ar g n f
Emlnccldln'ln arncd yla : tu n 'u da gr al narak M yyt'\
ra rtkin ka dlna Kn d B a h a ed l n E b a Th l r b. u b :'l l a t n ,n
dildi ve bOtO n y LkJI r kendi i mle topl a nd.
[ Fnhreddl n Kara Arsla n 'n lm )
J 8 Cemazlyelcvvcl (
ve Surlyc'dc Deprem
1 2 Sbal l 1 67)'dr r::n r
Scyrcctc H n t rb rl k" ln r
ld . Cena7.lyc l vvc l' l n bn lanncla Em ir ( c mcdd l Alp J ve
ma lyycU M a rd e gll l l .
Ra maza n ay n n o n u nda ( 30 Ha7.lra n 1 1 67 1 e\' l
M b a r k ez -Zf hld \m ld'de l d v e nam az McyyM,i. rlki ;ck
kl nd.
1
2 8 Rama zan 562 ( 1 8 Tcmmu1. 1 1 67 J y l n d a Fah red d i n
Kara Arsla n b . Dclvud H arpul'la ld . cen.v,esl ise M eyyaf tikin
O.zerlndcn H sn- Keyfa'ya gl O fQ ld ve orada ya ptrd g L rbeyc
defn dlld .45
2 8 evval ( 17 Agu los 1 1 67 ) a ramba gn S u rly'd e
.. ..
b u yu
k bir deprem oldu e Surtye'de pek ok yerler tahrip oldu .
Zi lkade aynn son lannda D mak'da Babu'l- Hayru n ar
s , Seyfeddln'ln evi ve Caml'ln d o u kaps yan d . Esed ddin
geld i , a le yaylp pek ok ey yand1kt a n sonra ka py al . o
srada civa rd a olan her ey yama edildi.
563 yl Rebiylevvel ( Aralk-Ocak 1 1 68 J aynda. daha
nce V a s t ' l a nazr olan ve " erered d l n " lakab ile b ll i nen
lbnu ' I - Bel d i Badal'la Hal ife el- M st e ncJd Btn ah'n vezirlllne
l a y l n ol d u . h a lka a d al e li! davra n p iyll lkte b u lu n d u . 46s r
45 n-Kcyla ve Diyarbckr'in bUyUk bir ksmna sahip olan Fahreddin K ara
A_sln _b.avd b.Sllk.men .Artuk h .sah itldellcni nce Nuredd in Mahnud'a haber
gondcrp Kafirlere k:r cihad arkadatgmz var. elimdeki yerleri oglum adna
m,.hafaa emei. isiyor " dedi ve 562 / l 1 67 ylnda ld. Yerine olu Nureddin
M uhacd gct. rdn 1ahud da ona yardmc oldu ve himaye ti , nkil
kudc .\c ul hii.km Kubcddn Mevdud Fahreddin lllm zerine onun Ulkcsini
alm.k utcdgndc Nureddin k ardeine haber gnderip " ayet onun lkes in r
yOruyccck olu.an sana zorla mani olurum diyerek onu bu i len men cm<L
. r.
lbu'f.f.sir, Xl.329

MEYYAFARKN VE AMD TARH

152

mddet sonra Kad' l -Kudal lbnu'S-Sekru kadlktan azledildi.

kadla se bu makama vekalet eden el-Adi Ravh b.cl-Hadlsi
~ellrildl. 47
563 yl Cema7.lyel ( ahr ? ) ( Mart-Nisan 1168 )'da
Emlncddln Allunla, el-Meyyld'lc beraber Mardln ' ve beldelerinin divanna tayin oldu.adalet ve ihsanda bulunup zerine
den grevi yerine gelirdi.
21 Cemazlyelahr ( 2 Nisan 1168) el-Mhe7..zeb Mansur b.
cl-llabbab tutuklanp btn mnllan alnd. Bir sre hapsedildikten sohra Mardin halkndan bir cemaatn kendisine kefll
olmas zerine hapisten kt ve Urfa'ya kat, ' oradan da
Anlakya'ya geli.Kefillerin ou onu yakalamak iin Haleb'e
gtu. o srada ben de orada idim. geri dnmedi. bir sre orada
kalp Dara'ya dnd.Dara'da da bir mddet kald ktan sonra
Mardln'e dnd. fakat lulklanp hapsedildi ve hapiste ld.
Nureddin ( Mahmud J Recep 563 ( Nisan-Mays 1168 )
ylnda Urraya gelip ehri blr mddet kuattktan sonra onu
Emir Hassa n'n cvlallarndan ald ve eyh lsmall el-Hazlnl'yl
oraya vali olarak t ayn elli. Oradan Menbl'e geip bir sre
oray kuatt ve onu da alp Hassann ctger ogluna verct:18
kendisi ise Haleb'e dnd. Bir mddet sonra Franklar Hns
blgesine baskn yapp orada yaayan Arap ve Trlonenlerl esir
aldlar.

Recep ( Nisan-Mays 1168 ) aynn balarnda Erzenl'rRum ( Erzurum )'un hakim'! lzzeddln b. Saltuk'un ld.
yerine ise olu el-Melik Muhamrned'ln tayn olduu habert geldL

1bnu'l-Ezrak'n Seyahat ]

aban aynn ortasnda (

ve eitli Olaylar
Mays-Haziran 168 ) Meyyafar1kln'den Dmak'a hareket edip Urfa. Menblc. Halep.Hns ve
46 Bk1.. lbw'/.Esir. Xl.332

:' Rk1-Ayn eser s.'.133 ve el-/Jiddyt ven-Nihaye,Xll.291

8
562 / 1166 ylnda Hassan el-Mcnbici'nin olu Gizi. Nurcddin'in kendisine
t olarak verdii Menbi'te Nureddine kar isyan etti.; Bunun 07.crinc Nureddin
~}a uk_cr sevkedip muhasara elli ve Menbic'i onun elinden alp H~sann dicr otu
lUlbcddn Ynal'a verdi. Menbic
1176-77 ylnda Salaladdin tarafndan
nuc.aya kadar onun elin<lc kaldlbnu'l-Esir. XI, 329

ik

sn /

NECMEDDN ALPI

Hama'dan geerek 17 Rnm,w.;n ( 25 llnzlran )'d. Dm.k';

ulatm.Ornda el-Mevl:\ I<cm:llcddln l<:" cl 'J. J<cl:11 lh'
ehri1.uri llc ~rtm - Allah mrn uzn rlsln - vr
J mak'la 11 Zllkacie ( 17 A,?slos'n )'ye kadnr knldJ!nt srn
iinde ondan her li'rli lylllltl grdm, Dmnk ve cvrestcldtl
vakillann idaresini bana verdi ve ben Dmak'la ikamet cllln.
Bana. Zllkadc'nln i"cndc Kad ercff'l-J<ud.1l El>i At
Said lbnu'l-Dnnl el-Amidi' - Allnh rnlncl rylcsl - l Snval'
ikisinde ( 10 Tcmmt7. l 1G8) lcli!f h;berl lal.Dl~ abt'l.
ailelerinin en by klc-rnden ol p .'ilim ve fo.llcl il biriydi.
23 evvnl ( 31 Tcmm7. 11(38 )'ll: 11:"\clb D~cr llkl:mp
Meyyafarlltin'de hapsedildi.Bir mddei kaldktan sonrn hnplslcn knrld. Musul'a {.!illi. Kulbcddl b. Atabcfln ll:r.ncllnck
kald ve hala onlann hL;,;mellnde bulunmaklndr.
563 ( 1168 ) ylnda AJevllcrn nakil>! olan D,vacctdn
b.Abid Musul'drt m~l olunch. yerine oj!lu lh:ibecidl tn~ ccllcil.

[ Esedilddtn lrkuh'un Msr'a

563 ( 1168 J vlndn
Hdktm Olmas,dver'ln ldilrUl- Franklrr Msr'm ln~mm:
mesl,Esedddtn'ln lm ve
girdiler ve byk bir kuat
Nureddln'ln Ca'ber Kalesl'nl
na yaparak
( Kahlre'yl J
Almas49
sktrdlar.Bunun zerine

-------

4911nllnr Mm'da iyice glllennilcr ve mUslUmanlar Uzerindc zorla haki -

miyc kunnular,Suriye'deki Hal kra l n da M sr'a davc etmilerdi. Mma doru

sUrlc hareket eden Hallar Bilbis'e va np oray ksa 1.amanda ele geirdiler. ~chri
yamaladklar gibi halk ldUrUp kadn. erkek ve oluk-ocuu da esir
aldlar.Oilbis'cn Kahire nlerine gelen Hallar I OSafer 564 / l 3 Ka.(m 1168.dc ehri

kaular .Halife el-\dd saraydaki kadnlarnn salarn kesip mektubun iine

koyarak Nureddin'den yardm istedi.Bu arada Hallar Kahire U1.crindcki bask larn
arryorlard. Otcyandan avcr. Hallarla anlap ekilmeleri iin onlara para
vaadinde bulunmuu.Kahire halk ise Nureddinc haber gnderip halkn iinde
bul~nduu durumu bildiriyor ve Mm'n Ue birini vermeyi vaad ediyorlard.Halife
el-Addn mektubu geldi.ilinde Nureddin Hnlcp'tc bulunuyordu.EseclUddin'e haber
gtindcrip yanna ard ve Msr'a gitmesi iin hazrlanmasn istedi; elbi~c. at.silah
vs. dnda iki y01. bin dinM verdii gibi askerler ve hazine konusunda da ona yetki
vcrdi.E~c.dOddin askerler arasnda iki bin sUvari seti ve ah bin svari toplayp
Nurcddn le beraber Dmok'a hareket etli.Nureddin .EscdUddin.in maiyetine memluk
17.1.cddin Cordik, lucddin Kl, erefUddin 801.ku, Avmddin el-Yank i, Kubeddin
Yn nl bJ-l a.~sa el-Mcnbici ve irkuh'un yeeni Salahaddin b.Eyyubu da katp Msr

154

MEYYAFARKIN VE AMD TARH

Msr halk Nureddln'e haber gnderip kendis inden yardm

istediler.Bunun 1.erln e Nureddln.Esedddln lle Urfa ve Frat

evresindeki Trkmenlerin h epsine gelmeleri iin haber
gnderdi.Bu arada Nureddin kendisi de derhal hareket edip 28
Safer 564 ( 1 Aralk 1168 )'de Dmak'a geld i. orada orduya
byk bir iae temin elli.
Esedddln. beraberlndek1 emirlerden bir gurup ve kardeinin olu Salahaddin Yusuf b.Nccmeddln ile Msr'a 'hareket
edip 27 Rebiylevvel 564 ( 31 Ara lk 11 68 )'de oraya ulal ve
Esedddln Msr'da ikamet etti.( Esedddln'ln Msr'a yaklal
gn !ilen ) Franklar lkeyi terk elliler ve Esedddln de I<ahlre'ye g rdl.Rebly lahr aynn l 7'slne ( 18 Ocak l 169'a l kadar
ka ldktan sonra ave r ldrp Msr'a hakim oldu.bylece
Msr onun emri ve hkm altna grd.
11 Cemazye l evve l 564 ( 10 Ocak 1169 ylna kadar
vezarelle kalan Esedddln haddinden fazla olarak stle beraber byk bir balk yedi ve ayn gn ld. lm haberi Cemaziyelah r'n drdnde ( 4 Aralk 1169 ) Dtmak'a ulat. yerine
kardei Necmeddln'ln olu Salahaddin Yusuf geti.
Bir sre sonra Sudanller Salahaddin'e saldrdlar. o da
onlann pek ounu ldrp Msr'a yerleti. fakat Sudanller
Salahaddln'e defalarca saldrd lar. Salahaddln se onlarn stesinden geldi, pek ou nu ldrd ve saylamayacak kadar m al
yamalad 50

sefc~e k_ard.Escdliddin 7 Cemaiye\ahr 564 / 8 Mart \ \ 69'da Kahire'ye girdi ve

Halfc cl-Adid Lidinillah'la grii. Halifo ona hi\'a giydi rdi. Vezir aver,
facdilddin'in gelmesinden memnun olmamakla beraber memnuniyesi1.liini a
vurmad; ancak Nureddin'e vaad edilen parann askerlerin ikalannn ve Ulkcnin
Nucd<lin'e ayrlan Otc birinin csbii hususunu oyalamaya balad.Nureddin'in
askcrlcri bu oyalamadan hite memnun olmadlar ve avcr'i ldOnneye karar verdiler,
rakat Escdddin buna mani o\du.Escdddin bir gn lmam-i alii'nin kabrini ziyaret
tll sr~~a k.ar~g:,a kendisini ziyarete gelen avcr'i emirler yakalayp durumu
~Oddn e bldrdler, EscdOddin yine ldrlmesine msaade etmedi, ancak Halife
cl-Add'n i,cr'in ban istemesi ve pepcc eli gndcnnesi zerine 17 RchiyUlahr
S6l / 18 Ocak\ 169'da ivc'in ba kesilip cl-Add'a gnderildi. Halife facdUddin'e
crlik hil'at giydirip vearete tayin elli. r akat veirli!i k sa sUrdO, 1.ira 22
Ccnmjyelahr 564 / 23 Mar 1169'da ldgndc vcureueki sresi iki ay be gn idi.
lbu'/.fair, Xl.335: 7Jdcu'l./lalcl, n.324 -328
SO Fitmi halifc.c:i el-Add'n sarayndaki hi1.meilerindcn M u'cminu'l-hilafe
lebr gurup M srl haclar Snlahaddin'i Mmr'dsn karmk iin Frankl:n M sr'a
davc cuilcr. fakat Mu'tcminu'\.hilafe'nin Hallara gnderdigi eli Salaladdin'in

NECMEDDN .ALPI

155

564 ( 1168 ) ylnd a Emir Ali b. M:'llk'ln c~l $1Mbrdcll

avlanmak zere Cn'bcr Knlesl'ncl<'n kt ve J!rp on yaknln
yp Nurcddln'c S!rllrcll, bir :.fr<' llkl knlcl. :.cm NrC'chlt ' lt
'lzncllne S!lrdl ve Nreclctn Knlc'yl lrsllm nlp cnn s-rr' ikin
elti. aynca Halep ve dlJ'ter belclclcrt de mcra olnrnk vcrdl.Cn'lr
Kalcsl'ne ise Mecdddln'ln kardei Emir All'y51 ycrlcllrtll.:,2
564 ( 1168 ) ylnda es-Srhlb ( Nccmcdclln Alp )'n o)!l
Kulbeddln ( ll~:'17.1 )'nln cariyeden bir otlu oldu.
564 y lnda Halep Camii ve Halep ars y;ncltJnkat
esklslnden daha gzeli yapld.
564 ylnda daha nce temeli atlm olan Dcms Kprlls 'nn yaplmam tek bir ~z kalmt. o da ina edildi ve
halk 7.erlnden l!Cmeyc bnlact. Bir sre knlcll<tan !-onrn ok
fa,da su geldi. kprnn byk ,:!7." yk ld. kpr cklC vt
kble taraf lamamlyle tahrip oldu.
[Necmcddln Alp llc Erzcn H4klml ]
561\
( 1168 l
Arasndaki Anlamazlk,Franklann ylndaes-Sahlb NecmedMsr'a Hareketi ve Dlmyat' Kuat:- din ile Erzen hakimi
m as 53
arasnda bir UllUaf kt.

------olan bir
adnmlnrndn

Tllrkme tarafndan ynkal:np Salaladdin'e gcirildi.S;.lahaddi

durumu ii!lrcnince adamlarn ;nlerip Mu't<'minu'l-hilafc'yi ldUr. ona ok ba&l

olan Msr'daki Sudanilcr (Zenciler) Mu'eminu'l-hi15Je'nin ldrlmesine kzdlar ve
sayl ar el\ibini bulan bir 1.enci topluluu Salahnddin'in askerleriyle savamak iin
harekete getiler.Her iki t:.raftw pek ok kii ldrnld, Salalnddi onlarn oturdu~u
mnhallcyi atee verip ynkt .Oun u duyan zenciler ise dcrln\ geri dnp kalar. ancak
o!l ldOrUldO.Salahaddin'in aabeyi Turanah bir a~k<'ri hirlikle 1er\crine gidip
kap saklananlarn dndakilerin hepsini ldllrd. /bnu'/-Esi r . Xl.345-347
Si Mccdiiddin Eb Bckr h. cd-Da'ye, Nureddin'in st k ardeidir.Nurcddin' in
yannda itibari en yllksek bir emir idi. llalcp, Harem ve Ca'bcr Kalesi onun ikalar
arasnda idi.565 I 1169 ylndalUmnden sonra Nureddin ona ai yclei kardei
em~cddin Ali b. cl -Dn'yeyl' verdi. bkl..lbru'I.E,sir. Xl. 359:Ziil.>de'/.lfa/cb.U,330
52 Ca'ber Kalesi hakimi ihabeddin Malik b.Ali b.Malik el-Ukayl avlanmak
iin Ka(e'den ktnda bir gurup onu yakalayp 563 Recep ( Nisan-Mays ) aynda
Nurcddn'e gllrdlller.Nurccldin onu tutuklad. fakat iyi davrand. Kale'yi kendisine
teslim etmesi iin ona para verip baz yerleri ikta ettiyse de ihabeddin kabul clmcdi
.Bunun Il.erine Nureddin iddete, ba~kya. 7.ora ve tehdide bavurdu: ancak lbnu'dDaye'nin aracl ile Ca'bcr Kalcsi'ne karlk Suruc ve civan ile Halep ve Babu Hu1.ia arasndnki ulay ve yirmi bin dinar almay kabul ci.lbnu'/. E,si r ,Xl.334;
7,bdcu '/./ I alcb.n .325
.. 53 Suriycdeki l.allar.E~cdO~din'in Msr' rclinden sonra ok korkmu
lor.Sclyn,EndOIUs ve dger yerlerdck Fnnklarn mektup yn1.nrak yardm istemiler-

156

MEYY.AFARKN VE AMD TARH

Bunun zerine Necmeddln ( Alp l MeyyMarlkin'e gelip svari

ve piyadeden oluan saysz asker toplayarak bir sre orada
kald. sonra El7.en h akimi onun idaresi n e girip hlzmellnde
kald.

565 ( 1169) ylnda bln Franklar krnllarlyle birlikle

Msr diyarna hareket edip Ms r'da pek ok yeri alarak
Olmyal'a indiler.ehri kuatp skt rdlar ve kuatmaya devam
t!ltUer.Frnnklar Dlmyat' almak zereyken Salahaddin; kardei
Scmsi'dd cvlc ve ordus u yla birlikle t<nhlrc'dcn harek et edip
Franklar ku al tl ar.Fra nklmdan hi kimsenin karargahtan
dan kamayaca ekilde yollar ve nemli yerleri tullu
la r . Kualma bir sre devam elll.Frnnk kral yakalanmak
Ozcrcyken Salnhaddln'e gelip : " Benim size ue amcanza isken
driye savanda bir yardrntm olmulu.Bugr oru7 kar.lgr
stuorum. gitmem ttn yolu bana a " dedi.Bunun zerine
Salahaddin: " lste~nz kabul edildi " dedi ve kraln yolunu
at.Kral ve askerleri te c hizal sz. hi bir ey alrrindan yaya
olarak lkelerine glltlkr. Onlardan kalan adr. gemi ve yiye
ceklerle kararga h ve gemilerinde olan her ey yama edilrll.
nk savatan bir ka gn ne~ Bizans kral ndan d enir.
yoluyla iinde yiyecek. silah ve adr dolu gemi ulamt.
bunlarn hepsi yama edildi.Byk bir ganimet elde etli
!er.Dman se hayal krkl iinde lkelerine dnd,Salahaddln bir sre Msr ( Kahire )'da kaldnda halifenin hizmetisi olan Mu'temlnu'l-HlUife denen bir adam kendisine kar
isyan elli ve sudanlerden l Zencilerden ) byk bir kalab alk
da ona uydu.iddetli arpmalar oldu.Salahaddin isyanclar
dan pek ounu ldrerek stesinden geldi.Msr ( Kahire )'da
onlarda n saylamayacak kadar yama yapld.Salahaddln Msr
halkndan olup la Kahlre'de bulunan herkesi ve hallfenln as
kerlernl karp onJarn yerine Nureddln'n54askerlerlnden

o .

dir.Bunun Ucrine s konusu yerlerdeki Franklar Dimya nlerinde toplanm:k Ucrc

slcltiler.Bu srada EsedUddin lm~ ve Salahaddin veir olmu~tu.Nil yoluyla
Dimyat'a asker scvkcdip silah,1.ahire ve para yardmnda bulundu; ayrca Nureddin'e
de bir eli gnd<'rip durumu ona bildirdi.Hallar bir biri ardndan Msr'a gelirken
Nureddin de onlarn lkelerine girip yama ve ahribaa bulunmulu. H allnr "
Dimyat'a pirince giderken evdeki bulgurdan da olduklarn "grnce Dimyat nlerinde
elli gUn kaldktan sonra geri dnmek zorunda kaldlar. lbru 'I-E.fi r.XI, 351;
Zilbdcu'/.//aleb.ll.328 -329

NECMEDDN ALPI

157

olan Trkleri ve Krtleri yerletirdi.

565 ( 1169 ) ylnda lzzddevle Nnsr b. Nls.ln F-1!11 l<nk
sl'ndc ld.
561 ( l 168 ) ylnda Halep: valisi Oal:\ddln nc r IJ.cd Oye ld, yerine S~blkuddln Osm.ln ~celi.

( Nccmcdclln Eyyub'un Msr'n Gldll)

Salal addtn'l
ve
cltll Otnylar
l>.lbas Nccmcddln l:yyh
21\ Ccma7.lyl'la lr :>l>: (
17 Marl 1169 ) ylnda Nurcdtll'ln 17.nlylc Dnak'dan Msr'a
hareket elli.Bu yolculua onunla beraber askerlerden. sivil
halktan. eleri ve babal.lr M sr'da bulunan kadn ve cock
lardan knlabnlk bir topluluk itirak etnlllr. Nccneddl Evvul>
benzeri grlmemi bir lhllamla Msr'a hareke! elli. o~un.
Dmak'la ok fazla olmasnda n tr kymeti takdir edilemeyen anbar bu~day ve arpas vard.On l ar n hepsini. bir
dirhemini bile salmakszn. fakirlere. zay.llara ve m iskin lere
datt. halta kendisinin yolda ihtiya duyacaEt yaklak yinl
bin mebl; da borland. O rnn salnad t gibi aldg borca
karlk f::~dasyla onu brakt.Necmeddln Eyyub Lle beraber
ocuk.Jannn hepsi de bu yolcu1ua katld.Dmak'la kadnlar
ve ocu kla r dnda hi kimse kalmad.Bir ka gn sonra
salimen Msr'a ve Salahaddin'ln onlan es-Sukb'da karlad
h aberi geldi. Allah'n Ku'an- Kerim'dekl Yusuf suresinde : "
Msr'a emin olarak giriniz" dedg gb o gn Msr'da byk bir
g n yaanmt.Necmeddln ve ocuklar Kahlre'de . . .diye
bUlnen bir evde kona klad.On lardan her biri Msr'dakl muhtelif
ehirlere yerletlcr.Blr s re so nra Necmeddln olu Salahad
dln'le blrllkle fakirlere. ,:aynara. amtere.sufllern yaad tekkelere ve Cebel-1 Dm ak 'dnk mcavlrlere datmak zere
Dmak'a n a kil olarak dokuz b in M sr dlnan gnderdi.Gnderile n para lar bir kese iine konulup azlan balanm, mhrlen mi ve :r.erlerne sahiplerinin adlar yazlm olarak
Dmak'a u l alnda sahiplerine teslim edildi. Bylece ( Sa lahaddnn babas Necmeddln Eyyub) Msr'a yerlemi oldu.
565 ( 169 l y lnda 17.zeddtn Eb Bekr b.ed-Daye Halep'te
54 Ya,mada bu isim" Salahaddin" olarak gemektedir.

158

MEYYAF.ARKlN VE AMD TARH

ld. 55Nureddln onun lmne ok zld. kendlslni saran

keder ve znt h i le az deUdl.
56(5? J ylnda Suriye emirlerinin Lleri gelenlerinden olan
Baalbekk haklml EmJr el-lmadi ld.Nureddin onun lmnden dolay ok zld ve ou llann onun yerine tayin elli.
Yine ayn ta r ih le Nureddin, Mecdddln'ln ka rdei
Sablkuddln Osman' Halep'len getirtip am'da ordu komutanlna. kardei emseddin b. All b. ed-Daye'yl de Ha'lab'e vali
olarak tayin etli : Halep kadl~ ve divanna alt btn ileri ise
el- Mevla Kcmalcddln'ln - Allah mr n uzun etsin -olu
Muhylddln Eb Hamid'e verdi.
'
565 ( 1169 ) ylnda Zeyneddin Ali Kk Musul'da
ld.En kk olu Aladdln annesi Banel Ceydlyye Ue birlikle
Dmak'a geldl. bir sre sonra Nureddin Drnak'da ona bir
maiet baglad, sonra h astaland ve Dmak'da ld. annesi
onu n lm n e son derece z ld.cenazesi ise Esedddln ve
aUes ne alt trbeye dernedLldl.
22 evva l 565 ( 9
Temmuz l 170) yl Pazartesi gn
ku l uk vakti Su rly'de deprem
oldu. Baalbekk beldelerinin counu harap elti, halkn pek
ou ld.Surunun byk bir ksm ykl d. Bir sre sonra
Hakp surunun pek ok yerlnln ykld . eh irde byk lde
tahribat olduu. en kaz a lt nda say l amayacak kadar halkn
ld. aynca Tell-Bar ve Antakya kaps clvan n n kt.
allnda pek ok insann can verdii . Hama. H ms. ayze r , Antakya ve Trablus'dakl Frank yerleim yerleri ve lsmalllyye
beldelerinden pek ok yerlerle am.Halep ve el-Maarr blgelernn harap olduu ve hi kimsenin sayamayaca eklide
halkn telef olduu haberi ulat. Deprem Irak. Diyar-! Rebia.
Dlyarbekr ve h.erbaycan'a kadar yaylml, fakat tahribatn
ogu Halep ve sahll laraflannda idi. nk Du:nak'da zern,:
:am ereresnn dt bir adamn d nda hi kini .
olmemlU. aynca Dmak'da ehrin dou ve bal larafnda olan'

[ Surlye'de Deprem 56 ]

SS Bb.. Di, Sl'c

56 Bkz. lbw 0l-Esir. Xl,354; Ziibdeu'/.lfaleb, ll,330

NECMED DfN ALPI

159

surlardaki burlaryla ku7,ey tarafndakJ baz kulelerin dnda

hi bir yer yk.Jlmad~Deprem aralklarla devam etti. ~ece ve
gnd?. bir iki, halla daha fMla oldu.Halkn o~u ehrin dn:.
ostanlarn kp gnlerce orada knldlar. Den o srndn nm:sk'
da idim.

[ NccmeddJn Alp'nn Hastal ]

Recep 565 ( Mart ve e ltll Olaylar
Nlsnn 1 l 70)'rlc Minerld
MryyM:"rlki ctn r c~l nclc'
azledilip yerine cs-S"hlb Nccnerldln ( Alp )'11111 mcnlk
Kaymn layln oldu.
Ayn tarihle lzzdclcvle Ebi Nnsr b. Nis/ln EJ!ll'dc ldf.
yerine olu Eb Oncr J!Cl .
565 ylnda Musul hakimi Alal>c~ l<ull>cddln Mrmdud ,c
ocuklar, hastalanp iyilemi olan es-Sfhlb Necmrcicln
ziyaret iin Mardin I<alcsl'ne ~eklllrr. ,alc'ye kp bir ~i'rC' k;l
dlar. es-Sahlb Necmecldln onlara byk bir zvafellc bulucl
ve ihtiya duyulan eyi de fMlnsyla verdi. Eml~cddln kendisini
Enlr'ln hlzmcllnc adad. Emir Nccmcddln ise hastalnda ve
sa[!lnda hi bir k.lmsenln bir ksmn bile yapmaya muktedir
olamad. ayrca lhllya duyulan eyleri gerei ekilde yerine
gelirdi. Msaflrler gnlerce orada kaldlar.Necmeddln onlara ,e
onlarla beraber gelenlerln hepsine pek ok hll'at glydlrdl.Necmeddin, emirler ve dlgerlerlnden blr ounun yapmakta aciz
kaldklar hizmetler hususunda Emlneddln'tn yapacana
gvendi.
566 yl Rebiylevvel ( 1170 Kasm - Aralk ) aynda
Salahaddin ve Necmecldln ( Eyyub )'un . Ms r m nbemide
hutbe okuma ve sahabeye dua etmek zere daha nce Muineddln zamannda Dmask'da bulunan emseddin Ebu Ahmed
b.Ebl'l-Mnda el-Vezir en-Na7.zan' Safer aynda Msr'a hatip
tayn ellii haberi ulat.Bylece Hatib emseddin ( Snni
mezhebe gre ) hutbe okudu ve Hz.Pcygamber'den sonra
sahabenin tmne dua ve nlya7.da bulundu. O gn grlmeye
de~er muhteem bir gnd.Bu hutbe zerine Msr halkn
byk bir znt sard. Bir mddet sonra Hallb emseddin
hutbede sahabeden sonra el-Abbas'a dua elli.Hatib emseddin

160

NECMEDDN AL'VI

b. el-Vezir Dmak'da ikamet ediyordu. Necmcddln ( Eyyub )

Msr'a glt{!lnde o da onunla birlikle gitmi, Msr'a vardnda
Msr'dakl btn vakillann nazrlna tayin olmutu. bLr sre
kaldktan sonra da haUpllc atand ve hala Msr'da bulunmaktadr.

I Kutbeddln Mevdud b. Zengl'nln ]

beldelcrlnln lamamn kardeinin o,1l Emir Seyfeddln'e

ellikten sonra oradan ayrlp Surlyc'ye dntl.

f cl-MUstencld Blllah'n lm ve
cl-Mustadl

Blcmrlllah'n

llllAfctl

lcslln

Rebiylahr

cl-

566 ( 20 Aralk 1 l 70 )
ylnda Halife rl- Mslcnclcl

Ebu'l-Mt7...:.1Tcr

yl

Zilhicce (
lUm ve Olu Seyfeddin Gdzl'nln
Aguslos-Eyll 1171 )
Yerine Gemesi
aynda Nureddin (
Mahmud )'un kardei
Atabc ( Kulbeddln ) Mevdud Musul'da ld. yhne o:?lu
Seyfeddin caz geti. Zeyneddin Ali ( Kk)'len sonra Musul
valiliine tayin olan ( Fahreddin) Abdulmeslh el-Hadim idari
E!revde ld5 7
,
Blr sre sonrn Nureddin ( Mahmud) sefere kp Harran'a
geld i ve oray ald. ldareslne Emir-! Emlran'n blu Emir
lbrahlm'I tayin etti.Oradan Habur'a yrd, yer yer oralar ele
geirerek Nusaybln'e geldi. oray da el-Alai'den teslim alp bir
mddet orada kald. sonra Slncar'a hareket edlp bir sre oray
kuatt ve ehre hakim oldu. Orada da blr mddet kaldktan
sonra Musul'a lndl. ( ehri kendisine lesllm etmesi iin )
Fahreddin Abdulmeslh'e haber gnderdi, Fahreddin ( i stein i
kabul etmeyince) g ve kuvvet gsterisinde bulundu.Bunun
zerine kardeinin olu Seyfeddin. onun kardeleri ve Abdulmeslh Nureddln'ln huzuruna gelip onunla anlatlar.Bylece
Nureddin Musul'a girdi ... Bir sre orada kaldktan sonra
Musul Kalesl'ne Sa'deddln Gmtekln'l yerlellrdl.Musul'u ve
566

57
Musul hakimi Kutbeddin Mevdud b. Zengi hastal iddetlenince
lllmOnden sonra yerine bllyUk olu lmadcddin Zcngi'nin gemesini vasiyet ellii
halde sonra vazgeip dier olu Seyfeddin Gazi'yi vasiyet elti.Bu rikrini deitirme
sine devlet ilerini yUrUten ve nemli bir mevkie sahip olan Fahreddin Abclulmesih
adl biri sebcb olmutur, UnkU bu 1.at. lmaddcddin'in amcas Nureddin'in yannda ok
faz.la kalmas ve ayn 1.amanda onun damad olmasndan dolay ok korkuyordu.
aynca Hsameddin TemUrta'm km olan Seyfeddin Ga,j'nin annesi valide Hatun da
hOkUmdarhn lmadeddin'den alnp z olu Seyfeddin'e verilmesini istiyordu.Bunun
Ozcrine lmadcddin emirlii elde etmek iin amcas Nureddin'in yanma gitmi ise de
Seyfeddin Gazi Musul hakimi olarak kald. lbnu'I-Esi r, XI. 355: Ziibdeu'l-llafeb.

D.331

16 1

Yusuf b. cl-Muktcr Bct!clnl'ln<'ldf !'lA nrrr

o~lu EbO Muhammed cl-l lasm f!cl lrllcll ve imhas rtldrJ!f ~f
el-Mustadt Blcmrlllnh 1.kabyln ona bcy'nl cclllcll./\clakl vt
iyilik gslcrtp hapisle olanlnn ~c hc -;l brnkl.Onhm'-t ;,;ma
da ~asbcdllcn holkn mnllnnn l:iclc rclerek hayr y:plt. nyrca
babasnn msadere clll:!1 kimselere ok fazla mnl vererek lr
lrl hayr lledl ve Rels'r-Rcsa'mn oj!lu stfidddttr't Adududdln lnkabyla vezir lnyln elli.
slMddnr vezir lbnu'l-Belccii'yl lulklnyp clll vr
burnunu kesti. nk daha nce lbnu'l-Bcledi -;ti\dcltl."r'r
hnlasnn olu lbnu's-Scyyld'ln elini. amcasnn da burnunu
kesmiti.Bundan dolay slc\dddar vezarete tayn olunca
lbnu'l-Bclcdi'yl tuluklayp cllnl. bumunu kesti. Bir sre yle
kaldtklan sonra ld. yerine kardei Ostadddar tayin oldu.
Bir rivayete gre el-Mstencld hamama girmiti, karken
58 Annesi Rum asll Tavus veya Nergis adnda bir cariye o.lan el-Mstenc!~
Billl'm hnstalg arttnda kendi~inden knrkon OstadUddar ile dcvrn en gUlll emm
olan Kutbc<ldin Knyma1. aralarnda anlaarak hastalkan kurtarac.alc b~ ~are te~lif
etmesi iin doktoru grevlendirirler.Doktor. ona ha_nama grme.s n t~vs.~e
eder .Girdikten sonra da kapy 01.edne killler.Or baka fadeye gre se Halfc nn
kendilerini ldUrtcceinden korkan OstadUdd:.r ile Ku~ddin Kaymaz. aral~'.n~la
anlap Halire'yi ldrmeye kurr vermiler.Ounun Ucrmc Ye.dan adnda ~r. ) e
Kubeddin Kayma7. Halife'nin yanma girip onu h~~ma .gtllr.mUlcr.~alfcnn
yalvarmasna rgmen onuhamama atp ll:erine kapy kltlcmlcrdr. cl-.MUstenc d m
veiri olan Eb Ca'fer b. el -Beledi ile OstadUddar arasnda kklU br dmanlk
vard.Halifc'nin ha.~talnp da lduune dair haber yaylnca veir. emirler, askerler ve
dier ba7. zevat saraya gitmek 01.cre harekete gemiler ancak OstadUdda.r'n : "
1/atifc iyilemeye balad " diye haber gntlermc.~i Uz.erine geri dnmlerdir. Vezir
maiyetiyle birlikte geri dnnce stiidUddii.r ve Kutbcddin Kaym az. sarayn kaplarn
kapatp Halifc'nin ldllUnU ilan etmiler ve Halife'nin olu Eb Muhammed elHa~an'" el-Mu~tadi lllllah "lakabyla halife ilan ederek bey'ate bulunmular. aynca
Os5dUddiir ve1jr,oglu Kemaleddin OstiidUddiir, Kutbcddin Kaymaz ise ordu komutan
olmutu.Bu srada taz.iye ve bcy'at merasimine arlan eski. vezir l~nu'\-Belcdi ieri
girer girmez bir yere gUrUlUp ldUrUlmll ve para para edlcrck Dclc ye atlmtr.
lbnu'f.F.,ti r, Xl,360

MEYYAFARKIN VE AMD TARi-i

162

stadddar 07,ertnc atlayp bomu ve ondan sonra yerine olu

el-Mustadi Blemrlllah gemlllr , nk el-Mstencd halka
kt davranp onlara zulmetml.ma llann alm. emir ve ileri
gelenlerden pek ounu ldrm. Jbnu'l-Beledi'yi tayn etmek
suretiyle halka byk bir ktlk yapm, ayn mmanda bir
ok defa Ostadddar tutuklamaya almt.Yine el-Mstencd dneminde lbn's-Sekafi kM'l-kud a llklan ar.leclllml, yerine
bugne kadar kJmsr tayin olmam. ancak bu makama el-Adi
Ravh lbnu'I-Hadlsi vekalet etmitir.
( Franklarn Suriye Bcldelerlnc]

566

1170

Basknlan ve KA.filenln Dtmak'tan ylnn balannda Frank

MJsr'a

Hareketi

lar Suriye beldesine bas

kn yapp alleleryle birlikte Nahl ky halkn, orada bulunan kadn
ocuktan.
onlara alt her eyi alp gtrdler.Bu baskndan ' ok az kii
kurtulabilmitir. Bir ka gn sonra Iraku'l-Emlr denen bir
kaleyi de kuatp a ldlar.Bir mddet sonra Kemaleddin kalenin
yklmas artyla onlarla anl at ve mslmanlarla Franklara
taksm elti.
20 Rebiylahr 566 ( l Ocak 1171 ) ylnda dnyada bir
benzerinin toplanmas mmkn olmayan bir kMile Dmak'lan
Msr'a hareket ettl.Necmeddln ( Eyyub )'un olu emsddevlc
( Turanah )'n ailesi. kendisinin ve kardelerinin ocuklar.
onlarn maiyell. k:dnlan.. ocuklar. bu ailedeki hizmetli
kadnlann tamam ve Dmak halkndan byk bir kalabalk
bu kafileye katld. yleki 70 binden fazla deve olduu sylenir.
O gn ben kanJe harakal ettiinde bir deve zerinde iinde
kadn. be ocuk olmak zere sekiz kJlnln bulunduu bir
mahfell ( hevdecl) grdm. Kafile sallmen es-Sukb 'a ulat ve
Salahaddin orada orlan karlayp sa-salim Mstr'a ( Kahlre'ye
l gtrd.Ka!Uenin Msr'a ( Kahlre'ye) girdii gnn muhteem
bir gn olduu arlallmlr.Salahaddln Rebiylevvel aynda
Msrl askerlerden hi blr kimsenin yer almad. Trklerden ve
Krtlerden oluan 14 bln kiilik bir ordu hazrlad ve onlan
taltif etUl haberi Dunak'a ulatL

ve

NECMEDDiN ALPI

1G3

[ ibnu'l-Ezrak'n Yolculuu, Nccmed-]

Den 13 Ccm:zlyrl...Jn Alp'nn DA.rd'y Kuatmas ve
evvel 566
( 22 Oc:1k
eitli Olaylar
1170 )ylnda Omnsk ' la
hareket edip lln s. lln ma. Halep. Menbc. l lnrrnn, Rc':i'l-\y VC' M;mlln'<' '!,rny :-rak
Cemazlyclahr'n ortasnda Pa7.ar gn Meyyaf.irlkin'e gelclln \'C
orada kaldm.
Ayn y l Ccmnz.lyclnlr'da cs-S:ihih NccmC'dclln ( Alp J
askerleriyle bernber Dc1r.'\ ehrine inip or:y k;ll ve pek c:ok
halk orada loplacl. sonrct Sams:.metldln E!elcli. Emlr'ln yanma
E!irdl. Dunun 7.crlne Nccmeclclln. ntlcmr Rrlcll'yl bir J!np
askerle Dar;i'da brakarak ornclan aynld ve Marclln'e E!illl.
Recep ( Mart-Nisan ) aynda Seyfeddin lrbarlk Memdud
b.Alpyaruk b. Arluk ld. O Mcyyafarlkin'de Artuklulardan
hayatla kalan1arn en by idi. Cena1.es Buslanu'l-Hardell'nln yukarsnda bulunan mezarlarn altndaki kubbeye defnedUdi.
Ayn yln evval ( Haz.ran -Temmuz 1171 ) aynda
emseddin b. el-Vl;; b.Tabar el-Dagdadi Amld'dc ld \'C
Bahaeddin Zilkade ( Temmuz Austos ) aynda Meyyafarlk.in'dc
onun namazn kldrd.
ewal ( Halran -Temmuz 1171 ) aynda Atabe' in olu
Musul htkJml Seyfcddin'nln kardei ( Musul'da ) ld.( Hsameddin Temrta'n kz olan ) annesi Zmrt Hatun evval
aynn ortasnda Mekke'ye gtu.
14 Zilkade 566 ( 19 Temmu1. 1171 ) Sal gn es-Sahlb
Necmeddln'ln ei ve Emir Ahmed b. Skmen ( el-Kutbi ) 'nln
kz Zeyneb Hdlun Mardln'de ld.Bu kadn bundan bir ka
gn nce kardei ahermen 1.lyaret etmek iin Ahlat'a gitmek
zere Savr'a hareket elmi, bylece Ahlata gidip Mardln'e
dnm o gne ( ld gne ) kadar Mardln'de kalm ve
lkJndlden nce lmtr. Cena7.CSI ce Mardin Kalesl'ndcki trbeye defnedildi.Bahaeddin ve bir cemaat taziye iin MeyyMartkln'den Mardin'e glllller, Kardls'te Emlr' le karlap ona
lazlyede bulundular. Emir de onlara Emlneddln'ln ikamet elUl

MEYYAF.ARK.iN VE AMD TARH

164

NECMEDDfN ALPI

trbeyl: glme lerl ni emir buyurdu. bylece heyet oraya gidip

ona taziyede bulundu. Bir sre Mardin'de kaldktan sonra
Meyyro'arlkin'e dOndler. aynca Emir de MeyyMarlk.in'c gelip bir
mc!det orada kald .
Ayn yl ZUhcce'nln beinde ( 9 Austos 17 J Bahaeddin
Meyyafa.rkin kad lndan azledlllp yerine Kad Muhammed b.
Ebi Ya'la tayin oldu.Meyyafarlkin kadl Bahaeddlr1'1n nc
kad l k greviydi.Em ir ve beraberindeki cemaat bir sre
Meyy:farlk.In'de kal dktan sonra Mardln'e dndler.567 yl
Rebiylevvel ( Eklrn 117 1 ) aynn bana kadar orada kaldktan
sonra Emir ve maiyeti tekrar Meyyaf.lrlkin'e geldi ve orada bir
sre ka ld la r . Bu arada ( Meyyafarikin ) valisi Kaymaz hastaland .Bunun zerine Emir ve malyell Kaymaz'n yanna gittiler.
sonra vali Kaymaz'la birlikte Reb iy l ah r aynn sonunda
Mardln'e geldiler.Bir sre orada kaldklarnda ( MeyyMarlkin'de
l BAbu'l-Medlne ( ehir Kaps )'de apulcu takmnn hzn
verici bir fi tnesi ortaya kt . Meyyafar!kin vaJJlgnde ise
Kaymaz'n dostu ve yardmcs olan AH kalmt. Kayn1az ise
hasta bir vaziyette Cemazyelahr'n beinde ( 6 Aralk 'ta )
Mardln'e geldi ve 17 Cemazlyelahr ( 18 Aralk 117 J Pawrtes
gn 5'!her vakUnde Burcu'l-Mellk ( Mellk Bu rcu' )'de ld .
Cenazesi camiye gtrlp namaz kLlnd ve Sracddevle b.
G'n trbesinde defnedildi.
22 Rebiylahr ( 23 Aralk 117 1 ) Cumartesi gn
lzeddin Davud Mardln'den Meyyafarlkin'e geld i. es-Sahb
Neemeddln larafndan saraya yerlellrUdJ.: fakat ayn yLI Recep
aynn OOne ( 2 Mart 1172 ) kadar orada kaldktan sonra
~mazan aynda Mardln'den es-SUahi'nln gelip kke oturmas
uzerlne Emir Davud ocuklaryla birlikte saraydan ayrlp
Mardln'e gtu ve durum bu ekilde kald.
[

emsddevle'nln Yeme n S efert59

.

59

S_alahaddin ve aile

efrad

Nureddin'in

emsddevlc(Tran:1h
M sr' alaca

korkusuyla

~cn<llc~ne br yer aramaya baladlar.Bunun crine ems11ddevle Turanah 568 yl

cma7:yclc:vcl I ~ralk ) l'.2-0cak 1173 de Ycmcnc hareket edip cn-Nubc

bl~esndc br ka!ey~ ele gerdktcn sonra yiyecek sknts yil.den pek ok kle ve
~re alarak gen dond.Turanah Msr'a dndkten sonra gerek yukarda .ilcretti
~mz sebcben gerekse Zcbid yresi hakimi Abdnnebi'nin Abbasiler adna okunmakta olan hutbeyi kesmesi zerine 569 yl Recep aynn birinci/ 16 Mart 1174 gOnU

1G:

Abbasiler adna okunan hutbeyi kesllltl i in Z<'bldl h:'\klml

Abclnnebl'yl ce1.alandm1ak ve lkesini almnk iin ) GOvemer'<'
gtulnde onu yakalamak isledi. fakat Abdnnebl kal.Turan
,ah ise pek ok beldeler fethedip el-Mehdi'nln kabrine ~ekil .
oray a lp kubbc'yl ykt. iinde bulunan cllll :'\lcl. mal ve
mcevherlerin hepsini ald.Turanah 'n onun kabrinden 600
yk altn, gmO, mcevher ve bnka eyler nldl!. so nr; elMehdi el-H.lricl'nln kemiklerini yakp kllerini h;wayn !':avurrt
u sylcnlr.Abdnnebl'yl yakalamak iin Turannh'la bernbl.'r
byk bir halk kitlesi de harekele gell.Tura n ah her nereye
urasa Abdnnebl elinden kurtulup kayordu.Ou arada
Turanah gittii yerleri fethedip ~anmellcr alyor ve halka
gvence verlyordu.Abdnncbl'yl yakalamak iin onun bulunclu~u yere kadar gllll.Oylcce Turnnah yemen beldelerini fclh eltl. lkemize ulaan haclar Turanah'n ok az bir ksm
dnda ycrnen'Ln pek ok yerini fethettiini haber verdllcr.
cmsddevle lbnu 'l-Mchdl'yl yakalayp ldrdkten sonra tpk
babasna yapt gb kemiklerini yakarak kllerini rzgarda
savuruncaya kadar Ycmcn'den :ynlmayacana yemln elli.
[ Dems Kprs'nn Yapm, lh'ibeddln ] Dicle zerine
Muhammed b.Ayas b.lgAz l 'nln lm,
Dems Kprs
Salahaddln'lnDmak,Hms,veHama'ya
yaplm, blllrUHdklm Olmas
mesne lkJ gz
kalmt. o n u
tamamlamak iin er.-Zahld b.et-Tavll oraya geldi. Kprnn
byk bir ksmn yapp dlger lkl gznn kemerini baladn
da hastalanp ehre gitu. Bu arada Dlcle nehri lap kprnn
gzn tahrip elll ve kpr ykld. 20 Rebiylevvel 570 ( 19
Ek.Jm 117 4 ) ylnda e-eyh Zahid Meyyafarika n'de ld- Allah
Ycnen'in Zebid yresine hareket elli. Zebid hakimi A'"'tr"rhi Turanah'la sava
m:l:r iin l:lk cvik ettiyse de bir sonu alamayp malup oldu. Zcbid ehri
yamaland, \bdUnncbi ve ei el-Hurre esir alnd. Abdilnnebi babas iin yaptrd
kabrin yerini gstererek orada sakl bulunan pek ok miktardaki definenin, ei el-

Hurre de mcevherlerinin yerini emsUddevle'ye gsterdiler.Bylece emsilddevlc

\hha:iler :dn: hutbeyi okutup Yelen'de hfkimiyeti saladktan sonra geri dndll.
lbnu'/.fai ,.Xl.396
60 Parente. iindeki bu ibare lbn u'l-Esi r'dcn alnmr. Bak..eJ.Kamil,

Xl,396

166

rahmel eylesin - ve Meyyaf:lr1kin'dekl Medresc'dc defnedildi.Olu ise Mardln'e g d erek babasnn evkaf nazrl ndakl
yerine layn oldu. sonra Dems'e dnd.kprnn kaidelerinin
ksmla nn ykarak orada bulunan bir ksm aa ve aJetlerl
koyup kpry geli. ayn ytl Cemazlyelevvel ( 28 Kasm 1174
)'in bas Perembe ~n ehre !!lrdl.
Ayn yl Re biyl ahr ( EkJm - Kasm 1174 )'da IMbeddln
Muhammed b. Ayas b. ( Necmeddln) b. Artuk ld. Ol u Mui1
neddn babasnn elinde bulunan cl-Bire'ye layln oldu.
570 yl Rebiylevvel l 29 Ekim 74 )'ln sontnda Salahaddin Yusuf b . Eyyub'un Reblylevvel'ln bandd es-Sukub
yoluyla Msr'dan Dmak'a ulat haberi geldi. 6 l Bu arada
Salahaddin bir s re Dareyya'da konakladklar sonra lbnu 'LMukaddcm ve Cemaluddevle Reyhan Salahaddin 'in yanna
gidip kendisini karladlar ve (Dmak'a davet ettiler ), Salahaddin de Dmak'a girip babas Necmeddln'ln evi olan Daru'lAkiki'de konaklad. 62Merhum Nureddln'ln - Allah ondan raz
olsun yapt gb o da halkn zerindeki vergUer ve borlan
kaldrd . Salahaddin vergi borlarnn tekrar konmas.ha iddetle
61 Zubdetu'l-1/aleb, Ill.19
~2 Nuredd~ ~ahmud ldkten sonra o~lu el-Melik es-Salih yerine gemi ve
~ma!k.~ ~erlcm.O srada t.1usul'da bulunan Sa'dddevle GUmUtekin de SeyfC().
dn ~a7J nn yanndan kap Haleb'e lbnu'd-Dayc'nin yanna gelmiti. lbnu'd-Daye elCczre bl~~sini ele geiren Seyfcddin'in Halcb'i ele geirmesinden endie ediyor
du.Bunun c;n Sa'dUddevle GUmUtekin'i el-Melik es-Salih ve maiyetindeki a~kcrlcri
alp Haleb'e getirmesi iin Dmak'a gnderdi. fakat .cm$!lddin Muhammed b. elMu~addcm'in Dunak'a girmesini engelledi.Daha sonra Dmak emirleri toplanp elMclk cs~Sa.lih'in Halcb'e giunesinin devlet ic;in daha iyi olacana karar verdiler.Bunun Ozcn~e GUmUtckin tekrar Dmak'a gitti ve el-Melik es-Salih'i Halcb'e getirdi,
ncak gelir gelme lbnu'd-Daye'yi. kardelerini ve Halep muhafz kuvvetler ktunanda~1 yakalayp tutuklad.Dunak'taki emirler ve lbnu'l-Mukaddem ondan korktuklan
~n s~.reddin G~i ile ya,.p ehri ona teslim edeceklerini bildirdiler, rakat Seyfeddn GaJ bunun br tuak olduunu zannedip Dmak'a gimedi .. onlar da Salahaddin
Yusufla ~~p onu Dmak'a davet ettiler.Salahaddin hi vakit kaybcmcdcn yedi
yQz sUvan le yola kp Dmak'a geldi, baba.nn evi olan Dflru'l-Akiki'dc konaklad. Kale Re}han adnda bir hadimin elinde bulunuyordu.Salahaddin ehrin kads ve
yu ~~da bU~ i.l_cri ynet;n Kemaledd in b. c-chriri'yi yanna gelinip onu
k~lcy tcslm emcs n Rcyha n yanna gnderdi. ve : " Ben, el-Melik es.Slih'in
br ~~lkuyum, or..a yardm ve hizm.e gayesiyle geldim, ondan alnan yerleri tekrar
~s':"! ver~c.e ~i~ " dedi.So~unda kaleyi teslim alp oraya yerleti.Syledii gibi
cl-Mclk es-Saliha taat an. edp adna hutbe okuttu ve para bastrd. lbnu'l-Esi r
Xl.415: Zubdtu'l./laleb. m.20
,

NECMEDDN ALPI

167

kar kt

ve : " Kim bir msWmnna urnr vrrlr~r lcnnm

" dcdl.Dmak h a lkm ok iyi dwrnnd. S:'cl, Salhml.
Banyas ve Ra<llbrkk h:\klmlcrlylr Nureddin ( 56n y lnd a J
i\ld,tOndc Hama'da bl nan Fahreddin b. ez-Za'fcr;:ml onu
hlzmelln c g irdiler.Nureddin ldtOnde Hama h:lk ll.)llu'7..
Zn'ferrtnl'yc sn tdnp evini ycl/tmn l nm l : r ve ndnm l arncl: n ht
ecmaal t da l dri'm l crd l.B u nn 7.crn e l bn'7.-Z:'rrr/\i
Ba'rln'e gttml, oraya h/\klm olup muhkem hnlc ,:!cllrm
ll Franklarla sava brak~rak O: 'rln ' dc el-Melik cs-S:llll'c Isyan etmi. bu ekilde orada kalp yerl emlll: fakat Salahactciln
oraya geldiinde onun hl:1.m ellnc E!lrd. Bir s re sonra Est'did
din lrkuh'un olu Nasrddln de bin ktlllk svariyle birlikte Rahba'dan gelip Salahaddl n'ln h17.mellne girdi.Salah addin
ise ona Dmak Ue Hns arasndaki cn-Nebk nehri kysnda
kalmasn cmrelll. kendisi de Hms ve HAm/\'ya doru harekrl
edip Hamc'\'ya hakim oldu.fakat a s l maksad Ha lab'e gtlnek.
el-Melik es-Salih ( ls m aU b. Nureddin Mahmud b. Zeng )' nln
llerln l dzene koyup onu kendi h17.mell ve idaresi altna al-

ak.lnn

makt.

[ eitli Olaylar ]

Ayn yu Rebiylevvel ( Ekim 1174 J

bir cemaal
gellp vezarete vekalet eden Zaimddin b.Ca'fer'ln Badal'ta
ldn, 63ma llarnn m sadere edildiini, fakat ayn gn
Hallfe'nln onlan Zainddln'ln ocuklanna iade eltllnl. vezarele Dlvllnu'l-inll'nn reisi emseddin Ebu'J-Ferec b.Sedidddevle b.el-Anbari'nln vekalet e lli ini ve y ine ayn y.l Rebiylevvel aynda Kadt'l-Kudat Ravh b. Ahmed b. el-Hadisi ve ondan
sonra da olunun Badal'ta ldklerini. kad' l-kud a llga ise elMstencld B lllah'h hilafetinin llk gnlerinde azled ilmi ve bu
sre iinde bugne kadar Medrese'de azledilmi olarak kaldk
lan sonra grevine iade edilen Ali b. Ahmed b.ed-Darngani'nln
tayin olduunu bildirdiler.
Bu yl da 1lallfe' nln cariyesi Benefe ( Meneke ) ok
byk h a rcama yaparak Dicle zerine baka bir kpryaplrd.
ayrun sonlarnda Badat'tan

63 Yll arca !ine emirli~i yapan :yrca yirmi yldan fa1.la ve1.ir naibliindc
bulunan ZaimUddin Ebu'I-Fadl Y:hya b. Abdullah 570 / 1174 ylnda ldii./brru '1E.ir. Xl.426

168

MEYYAFARKlN VE AMD T.ARH

Hanl'den 1500 dinara byk bir zincir alp Bagdal'a gellrd

ler.Kpry T4cu'I-Bl1Afe'nln all tarafna. eski kpry de
Mcdresct'l-Muvaffak' n yannda bulunan Derb-l ZAhlk Kap
s 'na kurdular.Bylece h alk rahata kavulu.Zaimddin' ln lmnden ksa bir sre sonra Hallfe el-Mustadi veziri Addlddln
Rels'r-Res~'y tekrar vezarete getirmek istedi. fakat Emir
Kulbecldln Kaymaz Hallfe'nln bu dncesine kar kp
onunla blr toplant ya pt ve : " Ey efendimiz, senin takip ewgn
yol adalet. lyllk yapma ue insafl davranmadr, onun iin senin
devlel!n bu adamn uezlr!igini gtrmez, nk o cesur, atlgan,
gaddar. kims eye acmayan ue cleule(tnle uyum saglamayan
biridir" dedi. Halife ise : " Mutlaka o olmaldr " dedi.Bunun
erlne

Kulbeddln Hallfe'nln

yanndan kt,

Badat'lakJ grt k kaplaryla

hUafel

asker

toplayp

saraynn kaplann

kapatt. saray kuatld, halk pange kapld, fakat *ezlr Adu-

dddln hilafet sarayndaki odasndan karlp bat tara!lakJ

Harim't-T4hlrl 'deki evine gtrlmekle durum istikrara kavutu.Bylece vezir hilafet sarayndaki odasndan kl ve
Harmu't-Tahrl'deki evinde kald. Haltre ise Kulbebdn Kaymaz'a hil'at giydirip grln ald. Vezaret nalbliinde emsed
din b. emsddevle b. el-Anbarl'nln kalmas ve olu M eyy
dddevle Ebu Mansur'un da Divan'l-lna' dakl babasnn yerine tayn olmasyla saraydaki durum istikrar buldu.Vezir
Adudddln el-Hartm'de kalmakla Hallfe'nin nezdindeki illbar ve
saygnl artt: fakat Benevi ve Ayyartlerden bir gurup sk sk
onun yanna gidip gelmeye balad.Bunun zerine Halife ve
Kutbeddln Adudddln'i el-Harim'den getirerek hilafet sarayn
daki evne yerlellrdller ve kapsna da iki nbeti koydular.
Bylece Kulbeddl n iine devam elti. emseddin vezaret nabll
glnde. Zah lreddln b. el-Attar da haznedekJ grevinde kald .
[Grclerin Ani'yl Almalan, Blzans ]
Kralnn lUmll,ahJnah'n Meyy4-

Ayn yl Rebiylevvel

( Ekim 1174 ) aynda

f4rikln'c Gelmesl ve eltll Olaylar Grcler Anl'ye saldnp
bir sre kuatma atlnda
tuttuktan sonra ehri eddM'n kardei Emir a.hlnah"lan
aldlar ve ierisinde bulunan her eyi yamalayp oraya kendi-

NECMEDDiN 1\Lf.>l

IG!I

lcrtnden bir vali tayin elliler. OOylccc An Grc vllaycllcrlclc

biri oldu.
Ayn y1l B11..ans krnlnn lclfl haberi geldi - Allah'
1::tnell ve lddelll a1.ab zerine olsun- Yerine o~lu ell - Allah
unu kahr ve perian elsln570 yl Rebiylevvel ( 29 Ekim 1174 ) aynn sonunda
Sullan Kl Arslan'n knrclcl ahnsal Surlye'dcn MeyyM:\rtkin'e geldi ve dedesi Sultan Kara Arslana all olan Kubbe 'dc
konaklad. Bir gn kaldktan sonra emseddin Alabc~ ildeniz'<'
~ilmek zere Ahlara hnrekel elt i.
Cemazlyclevvcl ( !<asn -Aralk 74 )'ele EbO All diye
blllnen Nusaybin kads Kad Alemddln b. el-Tallkan ld.Nusaybln,H:lbur, I Iarn'\, Urra ve O beldelerin hepsinin kad
lna lh:berlclin b. Bah.'\edctln c- ehrlzti'nln olu Nl1.amcctdln,en-Nw.zam Ebu'l-Facll"dan da kendi yertne Nusaybln 'dek
kadla vekalet etmesini ste<H.
Bu sene Musul kylern birinde felsefi ( hikmetli ) bir
kitap ortaya kt.Kitap Nusaybln'e gellrlllml. yll a rca orada
kaldktan sonra Musul'a gtrlm ve ( sonunda ) onun
uydurma. laklll bir tncll olduu anlatlmlr. Bunun zerine
Musul valisi, kad ve bir ccmaatn chllllg z.erine l ulklanp 20
bin ~~Lnar cezaya aplnlmlr.
[ Salahaddln'ln Haleb'l Kuatm'.~s ve ]
570 yl CemazlyelEmlneddln el-HAdlm Altunta'n
evvl ( Kasllll-Aralk )
ldrlmesi
1174) aynda Salahad
din Yusuf Halebe'e gt
ll. ehri kuatp sktrd. Halep halk ise kar koydu ve
iddetli bir arpmaya gr tler. Salahaddin bir sre byle
kaldktan sonra aynlp Hlllls'a doru hareket elli ve uzun sre
oray kuatma altnda luttu.6 4 Recep ( Ocak-ubat 1175 )
6l SalRh~cldin Hama'y aldktan sonra H aleb"e horckc cui ve Ccmaziyclihr 570

(fr~lk-Olnk

l 17S) de ehri ku . O ~rncl 12 yanda bir ocuk olRn Nureddin

Mahmud'un olu el-Melik es-Salih Halep halkn toplayp onlara : .. B abamn size
olan iyiliklerini. sevgisini ve si:c nasl davrandgn biliyorsunu1~ ben sizin yeimini 1.im.Ru 1..alim ve babamn iyiliklerini inkar eden nankr adam beldemi almaya geldi
diyerek halk savaa tevik etti.Bunun 07.erine halk maln. cann onun ufnnda feda
etmeye ve Salahaddin'i Halcp'en uzklarmaya karar verdi. Bu arada Halep cmiri

NECMEDDN ALPI
170

171

MEYYAFARKIN VE AMD TARH

aynda

Halep halk lbn Asrn'a isyan edip evini yamaladlar ve

Medrese'nln bir ksmn yktlar. lbn Asrun ise kap elYlrukyye Medresesl'ne saklanmt. isyanclar Acemi Oulla
nrun evlerinde arta kalanlan da yamaladlar ve o gnlerde pek
ok kii ldrld.
1
20 Cemazlyelevvel ( 17 Aralk 1175 ) Sal gn Kulbeddln
1
( llgf\7.1 b. Nccmeddln Alp )'nn emriyle ayn onsck17.I Pa?.ar
gn Emlneddln el-Hadim Allunta'n ldrld haberi
ulat. Kulbcddin, Sa'deddln b. Emir Amtdddnb emrederek
Emneddln el-Hadim Allunta' Mardln'de kendi huzurunda
ldrtl.Sa'deddln hanerle Allunta'n omuzuna dger haclb
de yine hanerle karnna birer darbe lndlrdUer. B~ arada Emir
Kutbeddln yerinden srayp bir kl darbesiyle dnu yere yuvarlad. hemen acy gellrdller. ac kafasn kesip ban ve
gvdesini kalenin altndaki kapnn yanna atl.B~dreddln Ebi
Mansur ile Sa'deddin'i beraberlerinde Emtneddln'ln ba ve
Emlr'ln mhr olduu halde derhal Smeysat. Mvezzer ve
Snne'ye gnderdiler. Nellcede oralara ulatlar. her hangi bir
isyanla karlamadan btn o yreleri teslim aldlar. Bylece
btn o beldeler Kutbeddln'in ldareslne girdi. Emlneddln'den
pek ok mal. para ve gym eyas aldlar. aynca Musullu Muhaclr'ln olu Ebu'l-Kasm' artp Emlneddln'ln mal varln
sordular. o da : " Kemeri kim ald? " dedi. Hemeh kemeri alan
gellrdller, o da kemeri at ve ortasndan Musul'da Muhacir'ln
yannda emanet olarak braklm sahip olduu btn mal varln gsteren bir tezkire kardlar.Bunun zerine Hacib lsmall
b. Erdem'! gellrdller. lbn Muhacir Musul'daki evine ve kardelerine blr mektup yaz.p Emlneddln'ln emanet olarak brak
l btn her eyi meklubu getiren smail Erdem'e lesllm
Sa'dUddin GUm~ckin lsmaililcrin lideri Sinana adam gnderip Salahaddin'i ldrmesi iin ok para teklif cui. Sinan da bir gurup lsmailiyi ayarlayarak Salahaddin'in
ordugahna gnderdi, ancak Salahaddin'in yannda bulunan Eb Kubeys Kalesi hakimi
Emir Hamurckin'in onlar tanmas Ozerine Hamurckin'i ar ekilde yaralayp
Salahaddin"e saldrdlar ise de hepsi ldrldU. Haleplilerin ansna uyarak Halla
nn Hns 01erine yrmesiyle Salahaddin Recep aynn birinci gilnil / 26 Ocak 1175
'de Halepen ayrlp Hamaya giti.Salahaddin'in yakl~maka olduunu haber alan
Hallar Hms' erkeilcr ve Salahaddin 21 Recep/ IS uba 117S'dc Hms ele
geirince Suriye'nin bilyOk bir ksmn hakimiyei altna alm oldulbnu'f.~si r.
Xl.418: 7.iibdaut.1/afeb. ITI. 20-22.

etmelerlni bUdlrdl.Haclb lsmatl bu mektubu alp Musul'a gllt

ve mektupta yazl olanlann hepsini alp Mardln'e ~ellrdl. Emir
l<utbeddln ona Smcysnl vllnycllnl verdi. o da oroya vali ohrnk
,:!1111. Bu arada o yrelerde Emlneddln'e /\il snylnmnyar:lt clc ecede her eyi akllar.Emir Kul bedelin llf!:\7.1 bir sCre Marclln'ck
kaldktan sonra MeyyM:'\rlkln'e f!llmek zere yola kt. f
Ccmazlyclahr ( 12 Ocnk 1176 )'da snbnh nnmnznclnn iin<
ehre girdi ve saraya yerlct 1. n ~rndn \h lal'la clnys :, l.
cm1cn'nln yannda olan os11nn lim habrr ,QC'lcll.nl:111 dolay Enlr Kulbeddln taziyeye olurdu.Belde halkndan olan
kadlar. mehur kimseler ve ileri p:clenlcr onun yanna ktl:r.
aynca Kur'an okuyucu ve arlcrctcn bir ~np da Kur'::n okuyup iir lnad eltUer.Kad Bahaeddin Kutbeddln'ln yanuda
gn kalarak onu teselli etli. o gn leyin Necmeddln ( Alp .
Hatun. askeri bir birlik ve halk MeyyafArlkin'e geldiler. l!n
sonra Emir taziyeden kalkt ve ( gelenler ) Meyyafarlkin'de
kaldlar.

[ Seyfedd.ln G4zl'nln Slncar'da Karde- ]

l mAdcddln'l Kuatmas
Olaylar

ve

eltlt

Atabeg Kulbeddln
Mevdud )'un olu
madeddln Cemaz-

yelevvel l 570 /
Aralk

1174 -Ocak 1175 )'de Salahaddln'le yazt.Salahaddln'in

kendisine ty vaatlerde bulunmas zerine Slncar'da kardei
Seyfeddin Gazl'yc kar isyan elli ve arala rnda anlamazlk
kt. Bunun zerine Seyfeddln Gaz byk blr orduyla hareket
edip SLncar'a geldi ve oray kuall. 65su arada Seyfeddin'ln
kardei IZ7-eddln ( Mes'ud ) Meyyafarlk.in'e geldi, Kutbeddln llga65 SalaJaddin Dmnk. llms ve llama'y aldnda Nureddin Mahmud'un
o~lu el-Melik es-Salih lsmail rucasnn ol u Seyfeddin Gazi'yc haber gndererek
Salahaddin'c kar ondan yardm iscd i. Bunun 01.crinc Seyfeddin Gazi Sincar hakimi
olan Kardei lmiideddin Zengi ile haberleip Suriycyc yaplacakscfcrc katlmak 01.crc
askerleriyle birlikle yanna gelmesini emrei, fakat Salahaddin daha nce l madeddin'lc mektuplap yaca bUyOk olduu iin kendisini hilkilmdar yapacan sylediinden kardeinin istediini kabul emcdi.Bunun 01.erinc Seyfeddin 570 yl Rruazan
I Mart-Nisan 1175 aynda Sincar' kua Bu arada Suriye'e gnderdii ordusunun
Salahaddin'in karsnda molup olduunu renince ehrin hakimi kardei lmadcd din'e haber gnderip elindeki yerlerin kendisinde kalmas aryla anlama yapkan
sonra Musu l'a dnd.Salahaddin ise sz.konusu galibiyeen sonra hlgcyc iyice
yerleip hakim oldu. lbrw'f-Esir, x. 420; Zubdeu'(.1/aleb, lTl.24

172

MEYYAr.\RKI.N VE AMD TARH

zl ve maiyeti onu karlad. h~zeddln ehre grp lbn Mfisek

Saray 'nda konaklad. Orada " Kulbeddln llgazl, days ve
llgazl'nln babas es-Sahlb Necmeddln ( AJp ) ile grl"GG.
kendisine ve adamlanna hil'at giydirildi.nce bir ordu hazr
ladlar. Han MkJml Cemaleddln de onunla beraber Slncar'a
yryp oray kuattlar. Sava iddetlendi. her gn ve her lkJ
taraftan byk kayplar verilerek arpma devam elU.
/
[ bn D4nlmend'ln Malatya'ya ]
Recep ( 1175 OcakDnmesi
ubat 1175 ) aynda Aladdln b. Devletah b. Dan
mc nd'ln olunun Malalya'ya dnd haberi ! ulat. O.
babasndan sonra Ma lalya'y: takm olmu, fakat bir sre
1
sonra askerleri kendisine isyan edip onu saltanattan indirmiler ve yerine kk kardeini getlrmllerdl.Bundan dolay Aladdin'in olu ehri terk etmi ve bugne kadar da ~er yer dola p durmutu: sonra yannda satlk eya He birlikte salc
klnda ehre girdi ve gece oluncaya kadar ykk bir hamamda
sakl and . sonra kp kale'ye gtlU . Orada daha l nce kendi
adamlarndan bir gurup onu kardelnln bulunduu yere gtrd.yalakla uyumakta olan kardeine saldrp onu ldrd ve
yerine geli.Sabah olunca halk bu durumu iitti ve saraya
onun yanna ktlar.Bylece Kale'ye yerleip hakim oldu.
aynca babasn: a ll her eye sahip oldu ve Fahreddin ( Kara
Arslan )'n kv. olan kardeinin eiyle evlendi.
[ Pehlivan ile emle Arasndaki)
Recep ( 1175 OcakHAdlse67
ubat) aynda Alabcg
ldenzn olu Pehllvan'n bu yln balarnda Huzlslan ve
Ahvaza glllll haberi geldi.Emir emle ona kar harekele geli
66
Yu.nada bu ibare" 11..1.eddin, days cs-Sahib Necmeddin'e ve babasno
mlad" eklindedir. Zannederim dorusu tercme etiimi1. gihi olacak
67
cmle'nin 570 / 117<1 ylnda kendilerine kar saldrya getiini renen
To~mcnlcr lrak- Acem hakimi emseddin Pehlivan b. lldcni1.'den yardm isemi
lerd.Bu nun U1,erine Pehlivan bir ordu gndermi ve kan savata bir ole isabetiyle
yaralanan emle, olu ve geliniyle birlilce esir alnm. iki gOn sonra da emle
l~(410r.Aslen Ak.sariyyi ( Afar ) TOrkmenlcrindcn olan emlc'nin lOm!I 01.crine
Yttnc olu gemitir. lbnu'I-Esi r. XI, d23.

NECMEDDfN ALPI

ve aralarnda by k bir s :wn o l<l. O s;-vn l:1 S<'nk Clcff .

rld. bunun zerine ordu ve cmle ' nln yannda buhnnn
Melik ( Mahmud b. Mellknh b.Sullan M:lmud J68yrnllc11.
,ellk ise kardei \rslanah'n yanm gllll ve ona sj!nd. o ela
onu lkesine !Onderp orayn ycrlcllrcll. Oylcee k:trclcs
Arslanah b. Tu$!rul Bc b.Muhammed'ln llnnlnda kalnrnk
kendisine Huzstan ve Ahvaz verildi.
O srada Emir Necmeddln ( AJp ) ve adanlan McyyM.irtk.in'de kahyorlard.lldenlz' in Greflere kar harekele E!Clp
onlarla lddclll bir carpmnyn grdlj!I. msli'nanlam hc1.lmclc
ultrndlt, bir gurubun ldrlp bir gurubun dn e~r nlnd'?, ve
mslmanlardan pek ok eyin yaJ!ma cdlldljtl haberi last .
/\labc~ ildeniz bir siirc kaldkl:rn sonra ok s:ydn asker
toplayp Grclere kar tekrar harekele ~eml. iki ordu Evin
ovasnda karl:lklar hrlldf" ne birbirlerine !!lrnller ne d<'
aralarnda bir sava vuku bulmutur. Bylece Grcler bir
baar elde edemeden dnp gtlllcr.Alabe~ ildeniz ise asker
toplamak zere Nakcuvan ( Nahvan )'a glrdl. :ynca Ahlat
hakimi ve dlger emirlere de gelmeler!. dmana kar koymalan
ve onlan defetmeleri iin haber gnderdi- Allah onlan Grclerin saldnsndan korusun-69
20 Cemazlyelahr ( 16 Ocak 1176 )'da Emir Necmeddin (
\lp l Kad Bahaeddln'e cbbe. sark ve laylasan ( ipek al J
giydirdi. beraberindeki halk ve askerden bir cemaalla camiye
geldi.
Emir ( Necmeddln Alp ). aban ( 1176 ubat - Mart )
aynda adamlarndan bir cemaate hil'at giydirip bala Emir
Sa'dddln b. el-Amid olmak zere onlardan her birine sancak
ve borazan verdi. Cemlleyn ve el-Mevzen Zeyneddin el-Hicab
Ebi Mansur'a: el-Mve1.ze Emir Hclder el-Kurtuk.i ( cJJ J....a..:,-t l
, .,J,..,.JI l 'nln k:rde emseddln'e lkla elli .. kendisi Meyya rilrkin'de kald, lmaretu'I-Ekrad ve el-Evrak ile ebahlan gb
bir ok lklay da Mhe:r..7.eb Ebi Boylu'ya verdi.
68 lbn u Em.
" e1Me l' k" .n Me kah

Ul oAlu Mahmud

bk:. .al-Kmit,

XI. 269.440

69
. lbnu'l-Es ir. Atabcg lldeni7.'in 568 I 1112

el-Kam/,

XI. 388.

ylnda

olduunu zikreder

ldAUnO zikreder bb..

174

MEYYA.FAR.iKIN VE AMD TARH

[ Salahaddin'ln Balep'ten Aynl.. ]

Salahaddin Yusuf
Hms ve Hamaya HAklm Olmas b.Eyyub b. :z lddelll
bir arpmadan sonra (
Recep ( Ocak-ubal ) aynda Halep'len ayrld. Bunun zertne
Halep halk Fra nkla ra haber salp Salah a ddln'e kar yardm
isledi. halta bu yardma mukabil Halep'le lutukl~ ,b ulunan
papaz. palrlk ve ile ri E!elcnlerden bir gu rubu da serbest
b raktla r . Bylece Frankla r Salahaddln'tn bulunduu Nama
beldesine gcldller.Onlann geldiini haber alan Salahaddin karargahlan kp askerlerlnJn pek ou nu pusuya yatrd ve bir
ksm askerlerini de Hsnu'l-Ekrad'n yannda onlarn geecei
dar boazda mevzllendlrdl, geri kalan askerler kp d_man
bir sre oyaladlar ve yenilmi gtbl nlerinden kallar.Duman
ise pelerine dp onlara yetiti.halta baz adrlar yamala
dlar. Bu srada pusudak.J askerler onlann zerine saldnp saylamayacak kadar halk ldrdkleri gibi pek ok ,cemaat da
esir aldla r. Geriye kalanlarn ou perian bir vaziyette dnp
geldlk.lert yolu tuttular, fakat geitte ( boazda l mevzllenen
1
askerler. onlardan hi bir ferdin kurtulamacaya ekilde hepsini ldrdler ve esir aldlar.Salahaddin ve ordusu byk bir
ganlmel elde elti. Salahaddin Hama'da kald. sonra Hms'a
gidip bir mddet kale dnda karargah kurduktan sonra oray
ku atarak sktrd ve Recep ( Ocak-ubat ) aynda teslim
ald.Bylece Hama ve Hms onun hakJmlyeUne gemi oldu.

Halep ve evresndekJ btn askerler

Halep'te topland. Samsamuddln ve
Musul'dan Atabeg ( Kutbeddin )'in olu lzzeddln beraberinde
pek ok askerle Haleb'e geldJ. Salahaddin'le mektuplap ona: "
Ramazan'da mullaka saoomalyz" dediler. Bunun zerine
Salahaddin : " Ramazan'da asla savamam " dedi.Bir s re
byle kaldla r.Daha nce Seyfeddin Gazi, aUelertn ileri gelenlerinden bir by Nusaybln'den getirtip armha gerllmesn
emrelmlU.Seyfeddin Gc\zJ'nln bu emri 7,ertne Beneviler isyan
ederek Musul ve Nusaybin beldesinden tlop kalabalk bir e
kilde Salahadin'e doru yrdler.Habur ve Frat yrelerinden

[ ismallllere Hcum ]

NECMEDDN ALPI

175

pek ok halk da onlara katld . Nehri geip llalep kapsnd;

Bc\bu'l-Bu7.aa denen kye geldiklerinde kendileriyle lsmallller
arasnda byfk bir clinanlk olduJundan o yrede buhnm
1
sma llller derhal loplancllnr.Oenevller bu loplli!,a yakl;-ll,
larmcla h ep beraber l!lk alp tekbir E!ellrdlkr. olnrdan hr
gurubu ldrp hlr ksm m;llnnn ynJ!nwlacllar.lsmnllllrrclt
bir ~unp ytkedckl mnl!nn l ara !1nkln<l.O nrncla Ti'lrkkr
den bir gurup Oencvlleln nehri gcll'!lnl clycn olar:
knl l d.Di\bu' l -D u;,;na yn geldikleri nde orndn olup btcnkr gordlcr ve Benevllerle birleip Bi'\bu'l-Bu7..."\a halkna nara almaya
baladlar. mallann ya~maladlar ve onlardan bir gurubu esir
aldlar. maaralara f!lrlp orada sak.lanm olan l smnllllcr ttslediler. maara l a rn kaplanma oturu p kan herke sld r
dlerve maaralarda bulunanlann pek ou telef oldu . kadn
ve ocuklar esir aldl ar.Menblc . Bu7..c\a ve Halep yresinin btn halk onlara katlp lsmaUUeri ldrdler. yama yaptlar ve
hi bir fert kalmayacak ekilde ya kltan geirdiler ya da esir
aldlar. saylamayacak kadar da mallann yamaladla r. Ol ayn
getii bu ova. korkudan hl_kimsenJn geemeyecei ekilde
uzun sre bo kald. Suriye'den gelenlerden bir gurup bana. bir
yerde koyunlar gibi slsle ylm 60-70 killlk ller arasn
dan ge t klerlnJ ve lsmaUllerin bana gelenlerin hi kimsenin
bana gelmectgn syledi.
[ izzeddJn Mes'ud'un SalahaddJn'e J
Salahaddin Hama
Yenilmesi ve Salahaddln'lnHaleb'l evresindeki ~siler zerinKuatmas 70
de dururken Halep halk

-------

70 Seyfeddin gazi ordusunu 570 yl Ramazan / Mar -Nisan 1175 aynda

kardei 17.eddin Mes'ud ve Zillfcncln_r komula$nda Haleb'e gndereli. Halep askerleri

de onlara katlp hep beraber Salahaddin'in Uzerinc yUrUdUlcr.Bu srada Salahaddin.

Seyfcddin'e bir eli gndererek H ms ve Hama'y teslim ellii takdirde D rnak'
kendisine brakmay vaad elli.; faka Dmak'a el-Melik es-Salih'in naibi sfatyla
bulun:n Scyfoddin bu tekliri kabul etmedi.Bunun U.eri.ne Salahaddin 19 Ramazan
570 / 13 Nisan 1175 :rihinde ZUlfcndr ve 11.zeddin Me.~'ud zerine yUrtdO. Hama
yaknlarnda karlatklarnda Scyfeddin'in askerleri k~ koymadan katlar. lz.cd
din savaa devam eiyse de o da bozguna urad.Bu savata pek ok ganirne alan
Salahaddin ve ordusu onlar takip edip Halcb'i kuatlar.Dunmun aleyhlerine olduun gren llalepliler Suriye'de 7.apletii yerlerin Salahaddin'e, kendi hakimiyckri
altndaki yerlerin de kcrtdilerinc ait olmas artyla bar teki ilinde bulundular.Slahaddin bu eklifi kabul ei, ancak el-Melik cs-Salih'in adn Olkcsindeki para
ve hubclerden kaldrd. Salahaddin bar saladktan sonra evval aynn ilk gUnil

MEYY.AFARKiN VE AMD TARH

176

haber gnderip yazyorlar ve ona:" Sa1X1$

diyorlar.Salahaddin ise : "Ramazdn aylntn
kmasn bekleyin" diyordu. fakat onlar:" Sabronz kalmad.
mutlaka savamalyz " d iyorlard; sonra Halep halk, Salahaddin Hama nnde ~sileri kuatrken onun zerine yrd.Hnstyanlann bayramna tesadf eden 19 Ramazan 71570
l 13 Nisan 1175 ) Pazar gn Halep halkyla karlallk.l annda
Salahaddin ve askerleri onlann zerine lddetll bir saldnda
bulundu ve asiler feci bir yenilgiye uradlar.arpma esnasnda Salahaddin yksek bir lepe zerine kp asilere ( Halep
halkna 1 hiddetle bakarak " Kim klc eker. ok atar' VC!Ja bir
ki.siyi ldrrse Nurcddln'tn ekmegl ona haram olsun." diye
bard .B y lece SalahadcHn' ln askerleri Halep halkndan olan
lstlc rln omuzlanna mzrakla vurdular. ok atl lar. l allarn.
silahlarn ve eyalanru aldlar.Askerler byk blr ganimet elde
elli ve pek ok kJlyl cslr aldl ar.Salahaddin esirleri huzuruna
gcllrtp onla ra hil' at g iydirip serbest brak t. Halk perian
vaziyetle Haleb'e dnd. ayrca Atabeg ( Kulbeddln)'in olu
11.zeddln de be neferiyle Haleb'e girdi. Samsamrddln Halep
kapsnda geceledikten sonra yola kp Frat' geli. Onu gren
bir adam bana. onun sadece drt kJiyle Fral' getgn syledi.Nehri geip yoluna devam eden Samsamed din'e adam l ar
Dara'da yelill. lzzeddln ise bir sre sonra Musul'a hareket
edip Slncar' kuatmakla olan kardei Seyfeddln'ln yanna gllll.
le yandan bir mddel yerinde kalan Salahaddin ve askerleri
Tell-Sullan'a gidip orada konakladlar.
her gn

kendsne

kanlmaz oldu"

l Emlr Kutbeddln hgti.zl'nln ]

Emir Kutbeddln ve
maiyetindeki cemaal 23
Ramazan ( 17Nlsan 11 75 )
Cuma gnne kadar Meyyafarik.in'de ikamet edip vergi. r
ve ehirdeki dlger eya lann zerindeki vergi ykn kaldrd.
MeyyUirlkin'dekl klimetl

;r~e. <. 25 ~i~an- ~ Mays 1175 ) Hacpcn ayrlp Hamaya gitti ve orada iken
X~ ~ c ~~.e~~~ ~alfc tararndan gnderilen hil'alleri kendisine getirdi. lbru'/.E.fi r,
7c,woaetu 1-Haleb 10 24 .
1
H .
Yamada bu t.arih "29 Ramaz.an "olarak veTilmi. ancak gllnOn "Pa7A'l1 ...
t:.yan ba~nn 13 Nisan .. ve lbnul-Esirin de kayd dikkate alnrsa bu tarih
anaz.n olm3_s gerekir.

21

19

NECMEDDfN ALPI

177

HMlmlcr namaz vaktinde camiye geldi. hatip minberde ctu"

elli. halk budu~ ile cotu. grlmege deger blr gnd - Allahu
Taaa. onun mrn uzun. devletini dc'llm elsin. halkna kar
-na adaleli ilham elsin. Pey~amber ve soyu iin hayrl klsn
Halk onun bu yaplk1anndan son derece mullu olup ehri
gn leeyn etliler.Emir Kulbeddln ver!llcrln lam:mC'n k:lldnl
cl~n ehrin k.:psna resmen ya;,.clrp ilan cll lr<II. Oylc('C lfc
carlar ve ehir halk hi bir cnJ!elle k.rlamnkszn c-yal:nvla
evlerine ve kunnl.ryla rl. clrkk:rl:lrnn J!lmcyc b,;ladl;r.
Kutbcddln 4 evv.l ( 28 Nl~a ) Pnz.nra kmtar Mcvrt\f~rlki'dl
kalclkl:ln sonra lerabcrlnde cl- Mi'<'yytcl d-Mfhci';.~., vc ,kn
bir birlik olcluj'.tu halde J\llal'a hareket clll.cs-S;1hll> Nccmc<.lcll
( Alp ) da 11 evval ( 5 Mays )'a kad.r Mcyy ..H,1rlkin'clc
kaldktan sonra Hatun. muhafzlar. ~eri kalan askerler. itli'.
rnetllcr ve bir cemaalla beraber Meyyafarlk.in'dc hi bir kimse
kalmamak zere Mardln'e hareket elliler ve ehre ulasl
lar.I<ulbcddln ise Zilkade ( 2'1 Ha;~lran 24 Tenunuz)'nln baslarna kadar Ahlal'la kald. oradar Cebel-! Cur'a ve Hanl'ye geli.Orada ( Hani hakJm l Cernaleddln (Serbl ) b. Temrta le
bululu. soma Meyyafarlkin beldesinden olan Bii7.ar'dan geerek Mardln'e ul at. Bu arada el-M eyyld el- Muhezzeb ve bir
cemaat Meyyafarik.in'e geldi.Bir sre kaldktan sonra Mardne
hareket elliler . Btn bu sre zarfnda Seyfeddin ( Gaz (
b.Kulbeddln Mevdud ) Slncar' kualm aklayd ve evval ( 24
Nisan 24 Mays l aynn balanna kadar kuatmaya devam etti.
sonra kardei lmadeddln ile bar yapp Sincar'a mcavir
IIabur beldelerinden olan yerleri onn lkla elli ve oradan aynld.Du arada Cernaleddln ve askerleri Meyyafarlkin'e dnp
oradan da Hanl'ye gelUer.
Mcyyafarlk.in surlarndaki baz yerler yklmaya yz
tutmutu.Bunun zerine 3 aban l 27 ubat) Pazartesi gn
su kuyusunun ( deposunun - kaynann ) stnde bulunan
gvdenin ykmna baland.Bylece d ve i ksmlar ykld .
bu ykm ll ayn yJn 2 ewal ( 26 Nisan) Cumartesi gnnde
tamamland . Yapmna ise 5 ewal ( 29 Nisan l 75 ) Pazartesi
gn Allah'n ad yla ve tamamlanmas dlleglyle baland ve 571
( l 175 l ylnn ieris inde beden ksm tamamland.

178

NECMEDDfN ALPJ

[ SaJAhaddln'ln Hms ve Hama'ya ]

Salahaddin malyelln
H4klm Olmas 72
deki askerlerle Tcll-Sullan'da
kald srede ( Halep'tc bu
unan ) Sa'dcddln ( Grntckl n ) el-Had1m ile yazp evval
aynda onunla , ayrca Halep askerleri ve hnlkyln nnlanrnk
Haleb'e girmek zere onlarla sulh yapt. Salahaddlrl, el-Melik
csSclllh ( b.Nureddln Mahmud ) ile karlat ve onun
huzurunda topra perek ona : " Ben sztn memldkunuz ve
kulunuzum. sadece yardmn11.a geldim" dedi.Salahaddin ( Ha
lep'le J bir sre kaldtktan sonra edD~ye'ntn oullanru serbest
brakt. 73s u ar ada el-Melik es-Sallh'e bal k aim at artyla
Dmak'a kadar olan Hama. Hms ve evreleri Salahaddln'ln
ellnde. Halep ve dlger yreler de el-Melik es-Salth'ln hizmetinde
bulunan Sa'dedd ln Gmlekln'ln idaresinde ol~ak zere
aralarmdaki anlamazlk lsllk.rar buldu.Bu durum e,Melik esSallh'ln lkedeki olorlles zayf b ir noktaya ul ancaya kadar
drt yl devam etli. Nellcede Salahaddin Dmak zerine yryp ehre girdi.Bu arada Franklarla yazl. ( chre haklm ol1
duktan sonra ) oradan ayrlp Havran lkesinden olan Re's'l
M~'da konaklad ve ha.len orada ikamet etmekledlr.
Kara Arsl an'n olu Nureddln Zilkade ( Temn:uz 1175 )'de
Hsn-Keyf~'dan Ftrat' geip Harput'a glt. fakat Amid beldesi
ondan rkt. h a lk korkuya kapld ve mezralarda hl kimse

yoktu.H:\me'ye ulatm. bir sOre orndn kaldm. !{Onrn llf\nf'yt

hnrekcl edip 27 Zllknde ( 19 n1.rnn 1175 ) reremuc ~1i)
ehre geldim ve ayn ~nde Dcyrt's-Snllb'c $tl'lfn. O nrnda
Fahreddin ( Kara Arslan )'n ordusunun nc birlikleri ve
kcnd:. Cumn .!OnO nehri ~ctkr. l<nrn Ar$1n \rnt l tln<l
hlc bir yere ve hi bir kimseye c1.lycl etmedi.Ben ise 29 Zlllrndc 1
2 tta1.lrnn ) CunnrlcRI ~onr MeyyM:'lrlkl'c l:-rck<'l <'<llp
Ztlhlccc'nln bnlannda ( 30 lfa1.lran 1175 ) Pa7..tr tf nf or:y:1
ulalm ve gon McyyM:'lr1kln'dc k::ldm

kalmad.

Ben Zllkade'de e:nuktakl Hame'ye gitmek zere Amid

beldesinden getiimde beldede ve mezralarda hi kimse

bnu'lEzrak'n Yolculuu ]

72 Bk..bu k smdaki dipno 64'e

7
3 Salahaddin 570 yl Cemaziyelahr'n birinci gUnil ( ~ ub:t ) 17S'de_)
Hama'y ele geirdiinde Kale'de Nureddin'in memluklarndan Em~r ~.zzeddn ~ordk
blunuyordu.Kale'yi Salahaddin'e teslim emedi, ancak Salahaddn_n_ el-M~lik ~~:
Silih'e bal olduuna dair yemin clmc~ini istedi.Salahaddin Ccrdk'n bu se~n
kabul cui ve onu el-Melik cs-Salih'e itaat edilmesini ve ed-Oaye'nin oullar em~cd
din Ali .Hasan ve Osman'n salverilmesini salamak iin Haleb'e gnderdi. Cordik
Ha1cb'e gill, falca Halep'len dnnceye kadar kaleyi muhafa1.a etmesi iin kardeini
Hama Kalcsi'ndc vekil brakt: fakat Haleb'e vardnda Sa'dcddin GOmllekin on
uuklad.Bu dunmu renen kardei Hama Kalesi'ni Salahnddin'c teslim elti.
lbnl/. Esir, Xl.418: Zbdeu'f.lfafeb. ill,21

179

[ Kutbcddln Kaymaz'n isyan ]

ve Badat'tan Ka 74

Hallrc el-Mu~lndi
BU!ah'Ul adamlarndan
olan Kutbeddln Kaymaz'n Ba~dat'ta Hallrc'ye kar isyan elllJ!I. asker toplayp
Badat'n ve hllafet saraynn kaplarn gnlerce kapal
tuttuu, saray muhasara etlii haberi rrak'tan geldi. Bu
olaydan dolay Badat halk panie kapld.Halife sarayn
damna kp bararak halktan yardm istedi.Bunun zerine
Badat halkndan pek ok lns.an orada topland. Kutbeddln ise
kal.Beraberindeki byk bir orduyla blrllkte Badat'lan kp
daha nce kendisine lkla olarak verilen Hllletu Beni Mezld
diye blllnen Hllle'ye gitti ve orada ikamet etti. Halife Badat'ta
kald. Halk Kaymaz'n evn ve evlnde olanlar yamalayp evlnJ
de tahrip etti. ( Yukarda zlkrettlmlz gb ) Kutbeddln Hllle'ye
gllll ve baz ha kaflleslnl soydu. budurum nefretle karland.
74

Halirc, Adudllddin

b.Reisu'r-RUesa'nn vezirlie

iadesini

isemi, faka

Kubcddin Kaymaz 569 yl Cemaziyelevvel / Aralk-Ocak 1174 aynda ona mani

olup hilafet saraynn kaplanru kapamt.Bunun Ozerine Halife, Adudddin'in vezi rlii brakmasna rv. oldu, faka Kutbcddin , AduUUddin Badal'tan .kanlmad.ka hi
bir eyi kabul cmcyeceini bildirdi, neticede AdudUddin Badat'lan kar l d ve
cyhi'.uyh Sadrecldin'c snd. cyhu'-uyih onu Riba'na alp hin1aye clli.D~ha
sonra Cem,;iyelahr/ Ocak-ubat aynda evine dndU.Hatire, Kaymaz ve yaknlarnn
tal:kkmU ahnda olduu iin mallan gasbcdilen halka yardm edemiyordu.Kaymaz 5
Zilkade/ 28 Mays l l 75'de I lalife'nin yakn dostu hazinedar lbnu'I-A.ar' yakalamak
iin admlaryla birlike Halifo'nin sarayna yrd.Bunun gren Halife sarayn dam
na kp: " Kaymaz'n mal sizin, kan benim "diye bard.Bunun U1.erine bUtOn halk
Kaym111.'n evinde neyi varsa hepsini aldlarKaymaz ve yaknlan ise Badat'tan kp
1lillc'ye giui. Oradan da l yoluyla Musul"a hareket etti; faka yolda susuzluk tehlikesiyle pek ou mahvoldu,K:yma:: da bunlar ru-asndayd. Cenazesi Babu'I-lm5di
dnda defnedildi. lbnu'I-Es i r, X!, 409. 416. 424

NECMEDDN ALPI

182

mun ocuklamn kalplerini leskJn elli. olu Mecdddln Muhammed'! DMln'a tayin elti. Kardei emseddin Ebu'l-Fadl' ise
Emlr-1 Hacib yapp btn ileri ona verdi . bylece durumu bu
eklide kararlatrdlar. Blr sre sonra Sultan Arslanah'n annesi olan Alabeg lldenlz'ln elrlln Nahvan 'da ld haberi
Ahlat'a ulat. Bunun zerine ahermen Ahlal'ta taziyeye olurdu ve lkl gn sreyle arlar kapatld.
[ Melik Ahlnah'n Kardei Kl ]
Sulta Kl Arslan
Arslan b.Mes'ud'a Yenilmesi
Arslan b. Mes'ud'un kardei
Mellk ahlnah ' n kardei
Kl Arslan'a ynllerek 570 yl Rebiylevvel ( 1 74 Eyll-EkJm)
aynda Meyyafarlkin'e geldiini, oradan Ahlat'a gltgn, Ahlat'
tan da Alabeg ld enlz'ln yanna harekel elliini daha nce
zlkretmtk.

Mellk ahlnah Alabeg tdenlz'ln yannda bir s re

kalclklan sonra ( 57 lylnda ) Grckralna gtt. Kral ona izzet

ve ikramda bulundu, orada da bir mddet kaldktan sonra

lstanbul'a gitmek zere Tohum ( Batum? J ehrine glltl, oradan
gemye bindi ve Bizans Kral'na varp ona snd. Kral onu
konuk etli ve ikramda bulundu.Bu arada kral Kl Arslan'a
haber gnderip ahlnah'a maietini vermesini rca etli, fakat
Kl Arslan bu istei kabul etmedi. Bunun zerine Kral lle
Sultan Kl Arsla n arasndakJ yazma devam elli . ancak Sultan yine de Kral'n isledii eyleri kabul etmedi.
Sultan Kl Arslan b. Mes'ud. Emir Znnun b. Dan
mend'ln amcas Yaslyan'n lkesn aldnda Znnun Btzans
Kral'na snd. Kral. Sultan'a haber gndererek Znnun'un
hlzmetnde kalmasn ve amcasnn lkelerinden bir ksmn
ona ve nnesn isledi; fakat Kl Arslan bu teklifi kabul etmedi.
Bunun zerine ikisi arasnda sz konusu haklarla Ugll olarak
yazma devam elti. ancak Kl Arslan kraln istedii eylern
hi blrinJ kabul etm edJ.Bu nedenle Kral Rum askerlerini ve
sayllamayacak kadar ok fazla halk toplayp Sullan'n kardei
;lhtnah ve Znnun'la beraber ( tstanbul'dan) harekel elti, 70
bin araba ve 700.000 svariyle Rum vllayeUne ( Anadolu 'ya
geli.Orada kalp lkJ byk ehir na el ti.le yandan Sultan

183

Kl Arslan askerleri ve Trkmerllert topl ayp krnln askerleri

nln bir larafndan saldryor. yaJ!malyor. ldryor, ( ancak
ok kalabalk olduu iin bu vurumay ) kra ln askerlerinin
, Jger taraf bllm lyordu.(KlArslan'n askerleri ve Tfrkmenlrr)
onlardan pek ok halk ldOtdlcr. lavslf edilemeyecek k.dar
yama yaptl ar. mslmantarn komu ol;n vll.yellertnl t.lrlp
etliler. Bylece Kraln ok byk para harcayarnk yaplrdj! iki
byk eh ir de tahrip edildi.O vilayetten ( Dl,rnn sl.rcl: )
yaklak 100.000 esir alnd. ylckl saylamayacak kadar ok
olan bu esirler burnya ( MeyyMrtrlkin'e ). Surlye'ye. Musl': vt
Badal'a sevk cdlldllcr.Krnl ve askerleri aban ( ubat ) ny.1
kadar bu ekilde ( perian vaziyette ) kaldktan sonra kral
dentz yoluyla ( lstanbul'a gtu. askerleri. c1hlnah ve Znnin
denizin bu tarafnda kraln lkesindeki o beldelerde kalcl
ar.Sultan Kl Arslan'n askerleri ve Trkmenler se her gn
yama yapyor ve esir alyorlard. Bu durum aralannda (h:skal
bir sava olmaks zn Ramazan ( 3 Mart-2 Nisan 1176 aynn
sonuna kadar devam etU. 76
572 yl Rebiylevvel - ( Eyll-EkJm

1176 ) aynda

Salahaddin Yusuf b. Eyyb Franklarla bir anlama yaparak

esirlerden bir gurubu brakt: ayrca onlara Msr dlyanndakJ
mahsul Halep ve Surtyeye tamalar iin 10.000 dnar verdi.
nk Havran beldelerinde bu ylda daha nce benzer! grlmemi bir fare whur ettii ln bu mahsul Frank beldelerinden
Dmak'a tand. Fareler cklt alanlar tamamen tahrip ettiin
den mahsul sahipleri aresiz kald. ylekl bir atl ukuruna
dtnde gsne kadar batyordu . Bu yzden btn yiyecekler telef oldu.Bunun zerine Salahaddin ( Franklarla anla
ma yapp) mahsul Msr dlyanndandan Dmak'a tatt Msr
diyarndan gelen bir cemaat bir Msr dlnanna be y k merci
mek. nohut ve bakla tandn haber verdi. 77

........................... ...... .....

... .................. . ...........................
76
lbnu1-E1.1ak'n verdii bu bilgilerin daha iyi
TurM'n "Seluklular Zamannda Trlciyc" s.200.211.

anl~lmas iin bah_ Osman

YamMn bu son ksm yer yer okunamaz durumda olmakla beraber

yarsndan itibaren de tamamen tahrip olm~. aynca ~onda b a1J varaklarda eksiktir.
77

-,...'<;~,,. ...

180

MEYY.AFARidN VE AMiD TARHi

Hac kafilesi Mekke'ye doru hareket etti. Blr sre sonra Hallfe
Kulbcddln Kaymaz'a haber gnderip lrak'lan kmasn emrclll.
Bunun r.erlne Kaymaz H111e'dcn kp Anbar'a, oradan da
Rahbe'ye gtt ve orada ikamet etU. Bu arada Dmak'ta
bulunan Salahaddln'e haber gnderip yanna gtmesl iin
ondan 17.ln Jsledl. fakat Salahaddin isteini kabul etmedi ve ona
: " Ben Hallfe'ye luber gnderip ondan senl alfetmeslnl ve senin
onun htmetlne dnmeni saglayncaya kadar yerinde dur " diye
bir mektup yazd. Bylece Kaymaz bir sre Rahbe'de
kald , adaml an ve klelerinden pek ou orada ld.Kaymaz
Zilhicce ( 24 Hazlran-23 Temmuz) ayna kadar orada kald.klan
sonra Musul'a harakel etti. ok hasta bir vaziyette Slncar'a
ulat.Oradan tekrer Musul'a hareket elti, fakat o gn TellYMer'de ld.Cena1.es Musul'a gtrld.( Mubul hakimi )
Seyfeddin ile bir cemaat onu karlad ve cerlaze Musul'~
defnedildi. Daha sonra atlan ve ykleri Stncar'a 1 ulat. fakat
Musul hakim i lmadeddln ( b.Kutbeddin Mevdud ) onlarn
hepsini yamalayp ona c'.\lt olan her eyi ald.Kayciaz'dan sonra
adamlarndan Pek ou Musul'da ld .Bu haber HaUfe'ye
ula t. Blr s re kal dktan sonra Muharrem 571 ( TemmuzAustos 75 ) y l nda vezir Ebu'l-Ferec Adudddevle b.
Rels'r -Ruesa Badat'ta vezarete dn d. ve1.aret ileri kendi
sine verlld l ve ida reye h/lklm oldu.fzzeddln Necah el-Hadlm'I,
daha nce OsUdtidd4r olan Bahaeddin Sandal' , el-Hadim ez~ lll'yl ve hizmetilerden bir gurubu tutuklad.Kaymaz'a kar
olan Zahlreddln b. el-Allar hazinede. kendisi de vezarclle
kald. Bu d urum ayn yln Rebiylevvel ( Eyll-Ekim 1175 )
ayna kadar devam etti.Bu tarihle vezlr lddeUI bir hastaa
yakalanp kendisine fel indi ve yataa dl. Bylece btn
iler lbnu'I-Atlar'm elinde kald, hatta vezaret makam vezirsiz
idare edlldl.
570 yl Zilhicce ( Haziran-Temmuz 1175 l aynda Erzen
ve Bitlis haklrnlntn vezlrJ olan Zahlreddln el-Mukarreb ahme
llk hakiminden kap Hsn-Keyfa'ya gtt. Beled-1 Tur'dan Nusaybin'e geli. oradan da Erbll'e geldi ve ehrin hakimi Mcahldddln'ln yannda kald .. Bu zat daha nce EI7..en vilayeti ve
dlger yrelerden ok byk mal alm. aynca Emlneddln Nasr

NECMEDDiN ALPI

iRi

b. ClbrU'I En:cn ve Dlllls vllaycllcrlndckl dM\m mrtcvclll

olarak tnyn etmiti.

f Birleik Kuvvetlerin GllrcUlere Kafl ]

Harekete ~mcsl

57 lylt Mhnrrrm
( 1 l 75Tcnmu~s
tos ) ayndn Atnbr,i!

ftd cnl7.75 Sultm \rslnnal, /\llnt l'\klnl :lcncn. ovar

bckir ordulan. Azcrbaycnn ve Hcmcdan askerleriyle llclcnz
olu Pehlivandan oluan kalabalk bir ordu Grc vllaycllc
doru hareket edip Nahvan nfnde toplandlar ve ynnlan:
Befdll 1'0rkmenlcrtn de ald lar.Bu multcen kalabalk Lorl
ve Domtlnls'I geerek AhlkA lk ( Ahlkclek J ve Tiryt\lls sahras
arasndaki Akehlr'e geldiler, ehrt ya~aladlar. mezralan tahrtb elliler. halkn esir aldlar. ekinleri ezdiler ve kylerde dikili
la dahi brakmadlar.Kral ise hi kimsenin kendisine ulaa
mayaca sk bir onnana kal.Mslman ordulan orada bir
mddet kaldktan sonra hepsi geri dndler. Sultan Devtn'de
kald, ahermen ve Dlyarbeklr ordu lan Ahlat'a dnp Rebiylevvel aynn Uk on gn ( 19:29 Eyll) ierisinde ehre girdiler. Halk (onlann gelmesiyle ) ehri ssledi. o gn grlmeye
d~:r muhteem bir gnd. ylekl baka beldelerde benzeri
~ru.~meml mal ve teylnat Ahlal'la gsterdiler ve bu gsteri
u gun devam elli. Ben o gnlerde \hlat ' ta idim.
ahermen karargahtan dndnde veziri el- Muvaffk
b.Dclk ile dier bir emlrtnl eli olarak Nahuvan'a gnderdi.
Bu iki eli Sultan, Pehlivan ve Atabegn yannda bir sre kald
l~r.~u arada el-Muvalfk gnlerce hasla yatt ve Nahuvan'da
ldu, cena:r,es Ahlat'a, adamlanndan ihabu 'l-Harranl es-Sn~e gtrld ve 9 Rebiylevvel 57 ( 27 Eyll 75 J Sal gnu ehre ulat. Ahlal'ta olan herkes cenazeyi karlamaya
tkt. O gn ok byk yasl bir gnd. Ben tavsif edemeyeceim blr eklide ahermcn ve adarnlannn ona olan zntsne ahll oldum, ylekl ahermen yedi g n boyunca sabah
akam trbeye gidip geldi. gn sreyle Ahlat arlar kapal
kald. lk gn boyunca nbet iptal edildl.ahennen . merhu-

Kimi/,;l~J~~u.Es i r.

Atabcg lldcni1.'in 568 / 1l 72'dc

ldUUnO zikreder. hla.

el-

182

NECMEDDfN ALPI

mun ocuklann kalplertn teskJn elti, olu Mecdddln Muhanuned'i Divana tayin elti. Kardei emseddin Ebu'l-Fadl' ise
Emlr-i Hacb yapp btn Llert ona verdi, bylece durumu bu
ckJldc kararlatrdlar. Bir sre sonra Sultan Arslanah'n annesi olan Alabcg lldenlz'in elnln Nahvan'da ld haberi
Ahlat'a ulat. Bunun zerine ahennen Ahlat'la taziyeye olurdu ve lkJ gn sreyle arlar kapattld.
[ Mellk A.hlnah'n Kardei Kl ]
Sulta Kl Arslan
Arsla n b .Mes'ud'a Yenltmcsl
Arslan b. Mes'ud'un kardei
Melik ahnah'n kardei
Kl Arslan'a ynllerek 570 yl Rebiylevvel ( 1174 Eyll-EkJm)
aynda Meyyafarlkin'e geldiini. oradan Ahlat'a gittiini, Ahlat'
tan da Atabeg lldenlz'ln yanna hareket ettiini daha nce
zlkretmlUk.

Melik

ahlnah

Atabeg lldenlz'in

yannda

bir sre

kaldktan sonra ( 57 !ylnda) Grckralna gitti. Kral ona izzet

ve ikramda bulundu. orada da bir mddet kaldktan sonra
lslanbul'a gtmek zere Tohum ( Batum? J ehrine gitti. oradan

gemiye bindi ve Bizans Kral'na varp ona snd. Kral onu

konuk etti ve ikramda bulundu.Bu arada kral Kl Arslan'a
haber gnderip ahlnah'a maietini vermesinl rica etli. fakat
Kl Arslan bu istei kabul etmedi. Bunun zerine Kral ile
Sultan Kl Arslan arasndaki yazma devam elti. ancak Sultan yine de Kral'n istedii eyleri kabul etmedi.
Sultan Kl Arslan b. Mes'ud. EmJr Znnun b. Danl
mend'in amcas Yaslyan'u lkeslnl aldnda Znnun Bizans
Kral'na snd. Kral. Sultan'a haber gndererek Znnun'un
hizmetinde kalmasn ve amcasnn lkelerinden bir ksmn
ona vermeslni isledi: fakat Kl Arslan bu teklifi kabul etmedi.
Bunun zerine IkJs arasnda sz konusu haklarla ilgili olarak
yazma devam etti. ancak Kl Arslan kraln istedii eylerin
hi birini kabul etmedi.Bu nedenle Kral Rum askerlerini ve
saytlamayacak kadar ok fazla halk toplayp Sultan'n kardei
ihlnah ve Znnn'la beraber ( lstanbul'dan ) hareket elti. 70
bin araba ve 700.000 svariyle Rum vllayellne ( Anadolu'ya
geti.Orada kalp iki byk ehJr ina elti.le yandan Sultan

183

Kl Arslan askerleri ve Trkmenleri toplayp krnln askerleri

nln bir tarafndan saldryor. yatmalyor. ldryor. ( ancnk
ok kalabalk oldu,tu iin bu vurumay ) kraln nskerlerlnln
. ger taraf bllmyordu.(KlArsla n askerleri ve Trrkmrnlrr)
onlardan pek ok halk ld0 .-d1lcr, tavslf edilemeyecek kndar
yagma yaptlar. mslmanlnrn komsu olnn vllaycllcrn l:lrlp
elliler. Oylece Kraln ok byk para harcaynrnk ynptrdj! k
byk ehir de tahrip edildi.O vilayetten ( Olzanslnrdan )
yaklak 100.000 esir alnd. ylekJ snylamayacak kadar cok
olan bu esirler burnya ( McyyM"rlkin'e ). Surlye'ye. Mu s l"n vr
Ba~dal'a sevk edildiler.Kral ve askerleri $.ban ( ubat ) aya
kadar bu eklide ( perian va1.lyelle J kaldktan sonra kral
deniz yoluyla ( lstanbul'a gitti, askerleri. ahlnnh ve Znnin
denizin bu larnrnca krnln lkeslnclckl o beldelerde k, ld
ar.Sultan Kl Arslan'n askerler! ve Trkmenler se her ~n
yama yapyor ve esir alyorlard. Bu durum aralarnda (h;sknl
bir sava olmakszn Ramazan ( 3 Mart-2 Nisan 1176 avnn
sonuna kadar devam etU. 76
572 yl Rebiylevvel ( Eyll-Ekim 11 76 ) aynda
Salahaddin Yusuf b. Eyyb Franklarla bir anlama yaparak
esirlerden bir gurubu btrakt: aynca onlara Msr diyanndakJ
mahsul Halep ve Surtye'ye lamalan iin 10.000 dinar \erdi.
nk Havran beldelerinde bu ylda daha nce benzeri grlmemi bir fare zuhur ettii ln bu mahsul Frank beldelerinden
Dmak'a tand. Fareler ekJI! alanlar tamamen tahrip elliin
den mahsul sahipleri aresiz kald. ylckJ bir all ukuruna
dtnde gsne kadar batyordu.Bu yzden btn yiyecekler telef oldu.Bunun ;r,erne Salahaddln ( franklarla artla
ma yapp l mahsl Msr diyanndandan Dmak'a tatt Msr
dyanndan gelen bir cemaat bir Msr dtnanna be yk merci
mek. nohut ve bakla tandn haber verdi. 77

.................................... ... ....... ...

..................................... ............
76

lbnu1-Erak'n verdi#i bu bilgilerin daha iyi anlalmas iin bakz. Osman

Tran'n "Seluklular Zamannda Tr/cjye "s.200-211.

77

Yamann bu son ksm yer yer okunamaz durumda olmakla beraber

ynnsndan itibaren de tmamen tahrip olmu. aynca sonda b a1J varaklarda eksiktir.

ARTIJKLUI.ARIN AGDAI.ARI
( Devlet, Halife ve Emlrllkler )

ARTUKLULARIN ADAU\Rl

IRAK SELtJKLUURl
( ISll IS90 / 1118 -1193)

l:l!.cr1 Mllrull
511
526
526
529
5\7

548
555
556
571

1 l 18
1131
1132
1 13\
1157
1153
1160
1161
1176

Mu,.iscddln Ebu'l-~sm
Gynscddln

Mahmud il b.Muhamnc-d
Ebu'I-Fclh D:'\vud b . Mnlmd

Tultrul 1 b. Muh:mmcd
Gy:'\scdclln Mcs'ud b. Mlamncd
Muincddln Mcllkah b. M:hmud
Muhammed b. Mahmud
Gyaseddin Slcymanah b. Muh.mmcd
Mu 'zzeddln Arslanah b. Tu~rul
Rkneddin Turul a b. Arslanah
'590 / 1194 HArlmahlar'n hAk.lmJyeti,

SURYE SELUKLUI.A.Rl
C471

471
488
488

507
508

s ! 101s 1111)

1078 Tacddevle Tutu b. Alp Arslan

1095 Rdvan b. Tutu
IS07 / 113 Haleb'e hAk1m oldu.
1095 Dukak b. Tutu
497 / 1104 'e kadar Dmak'a h~kim olduktan
sonra Atabeg Tutekin onun yetine geti.
Tacddevle
Alp Arslan el-Ahras b. Rdvan
1113
Raleb'de)
1114 Sullanah b. Rdvan ( Haleb'de )
s ! 1117 ylnda Halep hg4ziye tesllm edildi.

ARTUKLULARIN ADALARI

188

ABBAst HAUFELERi

629

1232

( 467 -656 / 10715 - 1258)

Hcrt

MlladJ

467

1075

487
512
529
530
555
566

1094
1118
1135
1136
1160
1170

575
622

8c>

623
640

122~
122(>
124~

el-Muktedi Blemrtllah b . Muhammed

el-Muslazhlr Blllah b . el-Muktecli
el-Msterld BUlah b. el-Muslazhlr
er-RAld b. el-Mslerld
.i
el-Muktefi Llemrillah b . el-Mustazttlr
1
el-Mslencld Blllah b.el-Mukiefi
el-Mustadi Blemrtllah b. el-Mstencld
en-Nasr Lldinlllah b.el-Mstacli
ez-Zahir Btemrtllah b.en-Nasr
el-Mustansr BUlah b. ez-Zahir
el -Musta'sun Billah b.el-Mustansr
656 / 1258 Moollarn Badad' istilas

ARTIJKLULAR

( 495 - 811 ! 1102 - 1408)

:teyfA Kolu :
1- Hsn -

Mil

liktl.

MUi2
1105
1109

502

581

1104
114;7
1165
118

597

12(

619

122

495
498

539
562

- - -- -

il

!2

Mu'ineddln Slonen I b. Artuk

lbrahlm b. Skmen
Rlmddevle Davud b. Slonen
Fahreddin Kara Arslan b. Davud
Nureddln Muhammed b. Kara Arslan
Kulbeddln Skmen II b. Muhammed. el-Melik
es-Salih
Nasruddln Mahmud b. Muhammed.el-Melik
es-Salih
Rlmeddir Mevdud b. Mahmud

- ~ --

8 9

el-Mellk el-Mes'ud
629 / 1232 EyyO.bl el-Melik el-K4mll Muhammed
n b.el-Muzafrer GAn'nln h4ldmlyetl

2 - Mardin Kolu :
500
516
547

1106

572

1122
1152
l 176

580

1184

597
637
658
691
693
712
712
765
769
769
778
809

1201
1239
1260
1292
1294
1312
1312
1364
1368
1368
1376
1406

Necmeddln llgazi b. Artuk

Hsameddin Temrta b. ll!!i\zi
Nccmcddlr Alp b. ls.,mcddln Tcnrln
Kulbeddln IIGaz b. Alp
Hsameddin Yulu Arslan b. llgtizi il
381 / 1185 'de MeyyMArikin Salahaddln'c
brakld

Artuk Arslan b. llgazi il

Necmedd1n Gaz b. Artuk Arslan
Kara Arslan el-MU7..aifer b. Necmeddin
emseddln Davud b.Kara Arslan
Necmedd1n Gaz 11 b.Kara Arslan
Imadeddin Ali Alp. el-Adil
emseddln Salih b.Gaz II
Ahmed el-Mansr b. Sallh
Mahmud es-Salih b. Ahmed
Davud el-Muzaffer b.SaUh
Mecdeddln 1sA ez-Zahir b. Davud
Salih b. Davud
811 / 1408 Kara Koyunlu Mklmlyeti
Nasredd1n

Gaz

3- Harput Kolu :

581
600

1185
1203

660

1261

lmadeddin Eb Bckr
Ni.7.,ameddln tbrahlm b. Ebi Bekr
el-Hclr b . lbrahim
Nureddln Artukah b.el-Hdr

- ...
....
-e,.,

ARTUKLULARIN AGDALARI

190

ZENGll..ER
( tS16 648 H. / 1122 - 1200 M.)

.AHLATAHLAR

mm. .MUru1l
493
506
521
522
581
589
594
594

100

( 493 - 604 iL / 1100 - 120_

Skmen el-Kutbi
Zahlreddln lbrahlm b. Skmen
Ahmed b. Skmen l
Nas.nddln Skmen II b. tbrahlm
Seyfeddin Begtemr ( Skmen nnn memluku )
Bedreddin Aksunkur b. Skmen il

1112
l 127
128
185
1193
1198 uc:eddln Kutlu
1198 el-Mellku'J-Mansor Muhammed b.Begtenir
603 1206 lzzeddln Balaban ( Skmen II'nln memlku)
604 / 1207 Eyyubllerln hAklmlyttl
BnlSAHLAR
( . . . ? - !543 /1116 - 1148)

..

Toan

- Musul Atabc~crl

illc::l

Miladl

521
54 l
54'1

1127
1)'16
11'19
1168
1176
1193
1210

564
572
589
607
615
616

Arslan el-Ahdeb b. Hsamddevle

532 1137 Hsamddevle Kurti b. Toan

538 1143 emseddin Yakul Arslan b. Kurt.t
540 / 1145 Veziri DyAeddln Eyyub dul karsyla
evlendi ve bamszluu l1an etti.
,
543 1148 Fahreddin Devletah b. Toan (Bstmeddln
Temrta'n kz Nra BAtun'un eidir.)

1 9 1

631
657

lm1\dcddln Zcn~I b. \ksunkr

Seyfeddin G/\7.1 J b. Zcn! l
l{ulbcddln MC'Vdd b. 7..cnl!I
Seyfeddin Gazi ll b. Mevdud
17.zeddln Mes'ud b.Mevdud
Nureddin Arslanah I b. Meas'ud
Izzeddln Mes'ud II b. Arslanah. (el-Mellku'IKahir)
1218
Nureddin Arslanah il b. Mes'ud a
1219
Nclsruddln Mahmud
ktloann vezir Bedreddin Lu'lu tarafndan ele
gel.rlhnesl
1233
1258

Bedreddin Lu'lu ( vezlr)

lsmOU b. Lu'l u
660 / 1261 Moollar 'n hAkimlyetine gemlttr

2 - Suriye Atabegterl :
541

1146

el-Mellk'l-Adll Nureddin Muhammed b.

569

1173

es-Sallh Nureddin

Zeng

tsrnail b.Mahrnud

577/ 118 l Musul'la birlemesi

579 / 1183 Eyyubllerln haldm1yetl.

3 Slncar Atabegterl :
Hicri
566

Mtlad

1170

tmAdeddin Ebu'l-Felh zeng II b. Mevdud

ARTUKLULARIN AGDALARI

192

594

l '197

616
616

1~19

l !19

Kulbeddln Muhammed b. Zenj!l ll

ma.cteddln a.henah b. Muhammed
CelMddln Mahmud b. Muhammed
617 / 1220 EyybUerln bAklnlyetl

615
624
626

1218
1227
1229

634

1237

635
635
636

1238
1238
1239

637

1239

643

1245

647

1249

648

1250

ct-Mcllk'l-M'n7.7.;m C'rcfrrlclln

193

L'-:\

cl-Mellku'n-N/\sr Sat:'haclln Onvud

cl-Mellku'l-Ercr M7..,!Tcrrlclln Eb'l-Fl'lh

MOs/\
el-Mellk cs-S:'\llh Im/\dcdllln lsn:\11 ( Birinci
saltanat)

4 Cezire Atabeglcrl:
576
605
639

1180
1208
1241

Mu'17zcddln Senccrah b. Gaz il

Mu'1.7Zeddln Mahmud b. Sencer
Mes'ud b.Mahmud
1
648 / 1250 Eyybllerln hAkJnlyetl

el-Mellk el-f'\mll il Muhammed

el-Melik el-Adil 11 Eb Ockr
el-Melik cs-S~llh Necneddln Eyyb ( Blrlncl
saltanab )
el-Melik es-Sa.llh ma.dcddln lsmall ( kinci
saltanat)

el-Melik es-S:1llh Necmeddln Eyyb ( kinci

saltanat}

1 _ M'Jr'da

1169
1193

564
569

1198
1200
1218
1238
1240
1249
1250

595
596
615
635
637
647
648

el-Mellku'n-Nasr Salahaddln Ysuf b.Eyyb

el-Mellku'l-Mu'a7.7,am Turanah IV ( Msr'la

blrllkte}
el-Mellku'n-Nasr il Salahaddln Ysuf
658 / 1260 Mool istilas

Imadeddln Ebu'l-Felh Osman b.Salahaddtn

el-Meliku'l-Mansur Nasruddln Muhammed
el-Mellku1-Adil Seyfeddin
el-Melik Kamil Nasreddln Ebu'l-Maali Muh.
el-Meliku'l-Adil Seyfeddln Ebu Bekr
el-Melik es-S.llh Necmeddln Eyyb
el-Meliku'l-Mu'a77..am Tranah IV
el-Mellku'l-Eref il Muzaffereddln Musa b.Yusuf b.Muhammed
650 / 1252 Aybek hAkJmlyetl, fak.at 652'ye
kadar hutbede ad zikredildi.

3 - Halcp'dc

579
582
613

1185
1186
1216

634
634

1237
1237

el-Meliku'l-Adil I Seyfeddln Eb Bekr

el-Meliku'z-Zahir Gyaseddin Ebu'I-Feth Gazi I
el-Mellku'I-Aziz GyaseddlnEbu'l-Muzaffer Muhammed
Dayfe Hatun
cl-Mellku'n-Nasr il Salahaddin Yusuf
658 / 1260 Mool istilas

4 - MeyyA.filrlkin ve Cebel- l SlncAr 'da

m 'da

- a

582
592

1186
1196

el-Mellku'J-Efdal Nureddln All b. Salahaddln

el-Meliku'l-Adll I Seyfeddin Eb Bekr Ahmed

581
591
596

1185
1195
1200

el-Mellku'n-Nasr

Salahaddln Ysuf b. Eyyb

el-Melik'ul-AdU Seyfeddln Eb Bekr
el-Mellku'l-Evhad Necmeddln Eyyb

194
ARTUKLULARIN AGDALARI

007
617

12~0

642

12'4

el-Mellku 'I-Eref I Mu1,a1Tereddln Ebu'l-Feth

M~
el-Mell.ku'I-Muzaffer lh~beddln Gazi
el-Melik KAmll II Nasruddln Muhammed
658 /1260 Mool lstilast

fS - Hsn-Kcyfil ve .Amld

629
636

1232
12~9

el-Mellk es-SAflh NecmeddLn Eyyb b . I<amll

el-Mellku'l-Mu'a12arn Tranah N b.Eyyb
b.K.nil

647
682

780
836
856

12,19
12f33

{j78
1~33

11P2
.. 62

866

1.

14

1 '

D.AMMENDLU.ER
( 464 -IS73 / 1071 -1177)

1 - Sivas Kolu :

.1:!!m. Mtlru1!
'164

1071

477

1084
1134

529
536

l 1'12

el-Mellku'l-Muvahhld Taklyyddln b.Turanah

el-Melik el-Kamil EbO Bekr Muhammed
b.Abdullah
el-Melik el-Adil Mclreddln Muharluned
el-Melik el-Adl lhabeddln Gaz b '. Muhammed
el-Mellku's-Sallh Ebu Bekr b. Gazi
el-Mellk el-Adil Fahreddin Sleyman b. Gazi
el-Mellku'l-Eref erefeddlnAhmed b.Sleyman
e-Mellku's-Sallh Salahaddin Halil b.Ahmed
el-Melik el-KamU Ahmed b.Halll
el-Mellk el-Adil Halef b.Muhammed b.Ahmed
Halil n b. Sleyman . Ahmed
Sleyman II b.HalU b. Sleyman
el-Hseyn b. Halil b. Halil
.AmJd'de 629 /1232'ye kadar Artuklular, sonra
629 / 1232 el-Melik es-SAllh Necmeddln
Eyyb b. K4mll
Ak Koyunlu h.Aldmlyeti.

1!):,

537

1142

560

1164
1166
1166
1168

562
562

564

Melik 01\nlmcnd G:'17.1

Emir G:'17.1 Gmlrkln
Melik Muhammed
Melik lm:'dcddln Zu'n-Nfin
( l<ayscrt'de ilk lkmdnrh/! l
Mellk Ntzamcddln Yal!basn
Mellk Mca.hd Cemalcddln G:' 1. I
Melik enseddln lbrnhlm
Melik emseddin lsmM
Mellk Zu'n-Nn ( NasruddLn lakab ile ikinci
hkmdarl)

570 / 1174 .Seluklu Sultan fil.Kl Arslan'n

hAkl.mlyetine geti

2 - Malatya Kolu :
537
547
557
565
567
570

1142
1152
1162
1170
1172
1175

Aynddln b Gmlekln
Zlkameyn
Nasruddln Muhammed ( Uk hkmdarl)
Fahreddin Kasm
Efctdan
Nasruddln Muhammed ( ikinci hkmdarl )
573 / 1178 II.Kh Arslan'n hAklnlyetl

196

ARTUKLULARIN AGDALARI
Il.DENZ:LER
( 531- 622 / 1137 -1225)

Hicri
531
570
581
587
591

607

MUadl
1137
1175
1186
1191
1195

1210

emseddin

lldcnLz
Nusreluddin Pehlivan Muhammed b.fldenl.z
Mu1.affcrcddln Kml Arslan Osman b.lldcnl.7.
Kutlu inan b. Muhammed
Nusretuddln Eb Bekr b. Muharnbed
581 / l l 86'dan lllbaren Azerbaycan'da la.bl
hkmdar olarak devam etti.
Muzaffereddin zbek Pehllvan b. luhammed
622 / 1225 HArlzmahla.r'n h.aklm.lyeti

BfilULER ( BRLER )
! 1103 -1154)

C 497 - 549
am

Atabeglerl :

EDDA>l:LErt

( 340 - fS71/ 951- 1174)

1 - Gence ve Devin Kolu :

.ti!n.

Mil acU

360
368
375
422
425
440
441

951
971
978
985
1031
1034
1049
1049

459
466

1067
1073

Mhnnmcd

b. Scdd:lcl ( Ocvin'dc )
1 b. Mhammcd (Gence'de)
Mcr7.ulmn b. Mhnmmcci
Fndl I b. Muhammcd

Ali

Lckcr1

Ebu'l-Fclh Ms'\
J\11 Lekert
Entrvan b.Lekeri

Ebu'l-Ensftr I avur b. Fadl

413 / 1022'dcn itibaren Devin'de, 441 /
1049'dan ltbaren de Gence'de
Fadl n b. ~vur
Fadl III ( FadlOn ) b. Fadl
468 / 1075 Seluklu kumandan Savtekin
Arran' igali

497

Eb Said Seyfu'J-lslam Zahlreddln Mu'temuddevle Tutekin ( Dukak b. Tutu'un alabeg )

522
1128
Tac'l-Mlk Bri b. Tutekin
526
l 131
ernsu'l-Mlk smail b. Tutekin
529
1134
ihabeddin Mahmud b. Tutekin
533
1138
Cemaleddln Muhammed b. Tutekin
534
139
Mclreddin Abak b. Muhammed
541 /1146 Muineddin Anar ( ner-iner ) Baalbekk'I
Necmeddin Eyyb'e brakt.
545 / 1150 Hutbe ve sikke Nureddin adnadr.
549 / ll54 'de Nureddin Mahmud b. Zengl'nln
haJdm.lyeti
t Tulekln'ln kz llhatun Artuk olu Necmeddin llgaz Uc evlen-

1103

mltlr

e Muineddin Anar. Tutekin'ln memlkudur.

197

2-ANi

KOLU:

465
512

1072
1118

519

1125

525

1131

Hihr

550

l 115

FadlV
556 / 1161 Grc igali

559

1164

MenOehr ( MenOlhr ) b. avur

Ebu'l-Esvar avur II
518 / 1124 Grc igali
Fadl ( Fadlun l rv b. avur n
Mahmud
eddad

Ahenah

571 / 1174 Grc gali

iNDEKS

Abbas ( blr emr l 111

Abbas ( Msr'da Zanr
ldren) 94.124
Abbas ( Peygamberin amcas )
47,159
Abbasiler 165
el-AbdJ ( Divan Mrtfl) 130
Abdu'I-Mu'mJn b . Al el-Kon
63.65.66
Abdulcabbar b . Artuk 99.
102
Abdullah b.Ysuf el -HMz
bk7..Hallfe el- Add
Abdullah b . Amr lbnu'l-As

54
Abdullah b. Ma.vye 64
Abdulmecld b. el- Mustansr
bk el-Hafiz Lidln1llah
Abdulmellk b. Sa.bil 38.40,48
Abdulvehhab el-Enmau 69
Abdunnebl b. el- Mehdi ( zebtdi Mklml l 165
Abdurrahman Dogayrek 94
Abhaz 34,35,36.97.112.118,
127,128,132.134
Acemi Oullan 170
Aden 147
Adilcevaz bkz.zatu'I-Cevz
el-Adi Ravh b.lbnu 'l-Hadsl
152.162
Adudu 'l-hUa.fe Nasr b. Abbas
( lbnn Sellar'ln vey olu)
111
Adududdln bkz.sladudda.r

Adududdin Rets'r-Rcsa (
vczJr) 168
Ahtlk."lk bkz.Ahlkclck
Ahlkclck 181
Ahlat 46,60.78,83.92.95.
102.108.110. l ll.l 12.115
120.126.127, 129.134,135
137.143, 144.146.163.169
l 71.173.177.181,182
Ahmed b. Aglslyan b.Abdulcabbar 102
Ahmed b. Skmen el- Kutbi
163
Ahvaz 94,114.125, 172.173
Aie Ha.tun ( Kl Arslan b .
Mellksah'n klz ) 45
Aie Hatun ( Muhammed edDveynJ'nin kardeinin
kz 1 103
Akroman Kprs
bkz.Karaman Kprs
Akehir 181
el-Alat ( Nusaybin hakln )
160
Aladdln b. Devletah b.
Danimend 172
Aladdln b. zeyneddin Ali
Kk 158
Alemuddln b.Nubata
bkz.Kadl Alemuddln b.
Nubata
Alemuddln b.Tabar bkz.Kad
Alemuddln b.Tabar
Alemuddln Ebu'l-F'eth Mu-

200

MEYYAFARKlN VE AMD TARH

hammed b.All b.Nubata

bkz. Kad Alemuddln
Ebu'I-Feth
All ( MeyyMarUtin'de vall Kaymaz'n yardmcs) 164
Ali el-Veren ( Venertl)
64.65
All b. ed-Da'ye 155
Ali b. Alpta b. Artuk 103
All b. Alpyaruk b. Artuk 101
Ali b. Malik 63.155
Ali b. Tafin 64
All b.Ahmed b. ed-Dngani

167
Allan 35.97
Alp Arslan b. Sultan Mahn.d
42.44.56.80.81
Alp bkz. el-Malik Necmed
din Alp b . Temrta
Alpla b. Artuk 99.103
~pyaruk b. Artuk 99
Amid 32.33,48.61,72,73,75,
83.87.95.96. 104. 105.106.
113.l 16.129.131.137.144.
145.149, 151,163.178, 179.
el-Amid Ebu Tahlr b.el-Muhsb 49,62. 72.88
el-Arnd Taceddin EbO sam
b. Nubtta 90
~duddevle b. Cheyr 52
el-Amlr Btahkamillah bkz.
Halife el-Amtr Blahkamlllah
Amme ( Surtye'de) 142
Amr lbnu1-As 54

Arslan b. \bdulcabbar b.Arluk 62,102

Arslan Togmu b. Bckrl:l b.
Artuk 103. 104
Arslan Togmu b. D:ivud
b.SOkmen 74.83,99.102
Arslanah b. Tugrul Beg Muhammed 45.173.181.182
Arthova 136

Artuk Beg (b.Eksk)29,99.

122
Artuk Oullan 122
Askalan 109
Ata b. el-HuITaz eJ-solemi
el-Hadm 113 i
Atabeg Udenlz bkzr emseddln Udenz

Atabeg Tugtekln 4~.115

.
Atabeg zeng 42,44,45,47,5863.67 ,68.72,73-75, 79.8083,85.87.88.89,90.91,97.
103,122,131.140,145.
Avnuddln Ebu'l-Mu7..a(fer
Muhanuned b.Yahya b.
Hbeyre 86.87.92,123.
145
Ayas ( Uyas) b. Necmeddln
Ugaz b. Artuk 104
Ayn 146
Ayna Hatun blnt Jlgaz b.
Artuk
Aynu'l-Bakiri 76
Ayrun 73
AyyarUer 168
Azerbaycan 44,45.51.158

Anbar 180

An 114.116.117.126,127,
134.140.168,169
Antakya 142.152.158
Arafat 32.146
Aras Nehri 120.127
el-Ar 138
Arran 34.45. 16

n
Baalbekk 70.113,128.158.
167
BabUla 92
Babu 'l-Bra 125
Babu'I-Buza'a 175

NDEKS

201

Babu'I-Hasbe 133
B~bu'I-HayrOn :rs 15 1
B~b'l-HOcrc

69

"J~bu'l-HOt 10'1
Bt'bu'l-H uwc

38

OMtt\ 110
Blf ta KprOsO 133
Bnitdat 30,36/1 l ,'12,t7.'18.
49.50.51,52.54.56.57.59.
60.68-71.86-89,
Bagn (Ban 77. 167
Bahtcddln b.Alt b.Nubdta
75,107
Bahaeddin Eba Tahtr b. Akil
b.Tahlr b.Nubata 86
Bahaeddln Ebu 'l-Hasan b.All
b.es-ehr17.0ri 67 ,85.86
Bahaeddin Evs b.Ebi Muaz
b.Mes'ud 83,95,115,146
Bahaeddin Omar b. ed-Da'ye
157
Bahaeddin Sevine b.Kehmt
87
Bahmud 47,74,82
Bahrarn b.Artuk 99,100
Bahram cl-Bauruyye 44
Bahramah b.Sullan Muhammed 44
Bald 146
Bala ( Palu ) 43. 74.100
Banarts 109
Banetceydtyye 158
Banyas 167
el-BArtyye 75. 128
sarn bkz.Bag1n
Basra 94.119
Baa 119
Bata~ 47.74.82
Balran 90
Bayakbt(BaakGba)93

el-Bti.7.ar 148.177
Bazvt ( Dag sm) 1 14
Bedr~ b. Necmuddevle
Malik 63

Bedreddin Zeyn'I-Htc;"b
EbO M:msOr b.Eb S:\lll
170. l'1G
Bedreddin( Al kl salll>c~
nn :nncblr kardei) 127
Ocdruddcvle SOlcyn:m
b.Abdulcnbbar b.Artuk
61.103.122
Begdll 181
BegtcmOr Reid! 163
Bekda b.Arluk 99.103
Bekran <acs 127
Beled-1 Tur 180
Beled-Saf 82
Belek b.Arslan b.Abdulcabbar b.Artuk 102.
Belek bArslan To~us
Bekda . b.Artuk 104
Belek b.Bahram b.Artuk
33,38,79
Benefe ( Halifenin cariyesi )
167
BenevUer 168. 174.175
BenJ Hammad 66
Benu Zaab 90
Bergert 112
Berini 66
Bermekiler 131
BUbeys bkz.BUbls
BUbts ( BUbeys ) 138. 139
BUkameyn 62,73,74,82
Bmartstan 69
el-Blre 75.92. 108.130.166
BIWs 34.87.105.121. 129.
134.135, 137.144, 180
Bizans 66.122. 142.156.168.
169,182.183
Bozbah ( Bozaba ) 94
Burcu Erbain 137
Burcu1-Mlr'at 147.148.149
Busra 71
Bustanu'l-Aife 119
Bustc'inu'l-HardaU 163
Bustanu'I-Mahat 82

.,.,.-..,.::1l

MEYYAFARKIN VE AMD TARH

202

Bu1.aa 67
C-

Ca'bcr Kalesl 79.108.153.155

Ca'fcr b.Ebu'l-H!ndi 126
CaTer Ogu11an 34
C3.mlu'l-Muhdese ( Yenl
Cami l 73
Cebel 130
Cebel-1 Behlslun 49.51
Cebel-! COr 62.71,73,74.82,
10 l.102.112.120.121.144.
148.149.177
Cebel-1 Deren 64-65
Ccbel-1Ss 64,65
Ccbel-1 Dnak 157
Cebel-! SOsl'I-Aksa 64
Cebel-! Turabldln 82
Celaleddin b.Ca'fer 93
Celaleddin Ebu'r-Rida Al
b.Sadaka 56.59
Celalu'l-Mlk K-pek
b. B<'rlrudde\'le Sleyman
b.Abdulrabbar b.Artuk
94,103,122
Cemaleddn ( Hsn-Keyfa ve
zlr1) 147
Cem~eddln EbO Ca'fer Mu
hammt>d b. Ali b.Ebi Mansr el-lsfahani
Cemaleddln emsu'l-Mlk
Mahmud b.illald 83.87,105
Cenaleddln Serbi b. Temrta 40,79.81.92,100.101
106.108,122.128.143, 144.
172.177
CemaJddevle Ebu'l-Kasm b.
Meyytduddln Eb Ali
b.Ntsan 83.117.128.129.
131,144
Cemaluddevle Reyhan 166

Cemlleyn 82, 173

Ccme bkz. Gence
Cermuk 74, 82.178
el-Cevv Kprs95
Cezire 48.49.62,67.68,81.85
86.110.121,126,132.133.
145,150
Clbrll b.el-Haflz 111
Clsru'l-Cevv bkz'. CevvKrs
Cbeyl 130
1
ubuk bkz.Habak
ernJkezek 135,
em1uk bkz.Cermuk
D
ed-Da'ye 178
Dakka 86
Danmend 112 l
Dara 45,46.47.47.68,90.97.
104.106. 108.152. 163. 176
oareyya 166 ,
Davld ( Grc ve Abhaz kral
) 34-36.97.118
Davud b.Skmen 31,38.\O
43.45.46.47 .60.61.62.66.
68.70,71.72,73.74.82.87
99.100. 102
Davud b. Sullan Muhammed 44
Davud b.Mahmud b.Davud
b.Skmen 100
Day-1 Merk 49,51
Dems Kprs 149.155.
165.166
Derb-1 Zahlk Kaps 168
Derbas el-Cni 126
Derbend 35.97
Derbend el-Karabell 120
Derez 116
Devin 34.130.181
Deyr-1 Salib 178
oeyr- sman 142

NDEKS

203

Dmak

37.43.'14.47.60.62.
67. 70. 72.9 l. 103. l 13.
114. l J5. l25. l2G.138.1'16.
150.151.152.153.154. l 57.
158.159. 160.162. 163. 166.
167, 178.180.183
Dlmltrt 35.36,97.114, l 18.127
Dlmyal 155.156
Drgam 138.150
DMn'l-na 58.136.167.
168
DMmo-sura 48.72. l\7
Dlvanf'z-Zlmfm vc'l-lslifi\
86.92.93
oyaectdn b.Abid 153
Dyaeddln b.Tacedclln
b.Nubc'la 90.112,113
Dv"cddln Ebu Said el. Kcfertusi 60.61
Dyacddn Eyyeb 87.88
Dyar - Rebia 41.67 .81.91
114. 141,158
Dtyarbekr 29.67.73.91.99.
109.114.115,158.181
Domans 118.181
Dbeys b.Sadaka 34.36.46.
47.52 53.60.94.105
E

Eb Abdullah b.el-Muslazhir
bkz.Hallfe el-Muklefi
Llemrtllah
Eb Abdullah b.Muhammed
b.el-Iraki 76.
Eb Ali (Vezir) 59
Eb Ali b. el-Muslazhlr 54
EbO Bekr o.Ali b.Alpla 103
Eb Ca'ferl'l-Mansr bkz.erRald BUlah
Eb Hanife 112
EbO Kays Kalesi 77
Ebu Muharruned bkz.Hallfe

el-Adtd
Ebu Muhammed el-Hasan
bkz.cl-Musladi Blcmrll
!ah
Ebu Nnsr b. cn-N:\slh clAmldi G2
EbO Nasr b. Nurddcvlc '16
Ebu Omar b.17.wddcvlc Eb
Nasr b.Nls.'ln 159
Eb Said en-N,1slh b. Mhl r
\8.62

Ebti Sallm b. Skmen 149

Eb Talib b.el-Musla7.hlr 5,1

Ebu'l-Fad:\11 cd-Dya cl-JC.ism b.T,'\ccddln c-ehti7.C ri 86

Ebu'!- Ferec \dd ucklvell'
b.i<clsur-rcsi\ 180
Ebu'l-F'elh b.el-Umrani 86
Ebu'l-Hayr b.el-HakJm elFasU 78
Ebu1-Kasm b. el-Mustazhir
54
Ebu'l-Kasm
Ebu1-Kasrn

b. Muhtr 70
b.lbn Nubala

113
Ebu'l-Kasm

el-Muslain b.el47
Ebu'l-Kasrn IM el-Faiz bkz.
Halife el-Faz
Ebu'l-Vefa b. el-Mhezr,eb
b.Habbab 145
Ebu Temmam bAhdeb 34
Eceli Cemaleddln Ebu'lMuzalfer b.Habbe 87
Eceli Ebu'I-Vefa. es-Saratan
Muslansr

72

Ecell Meyytduddevle Ebu'JMansr Halld b.el-Mubarek b. Muhtlr 84.96.108

Ecm ebbh 109
Egil Kalesi 117.140.157.159
Emlneddln ( Mardln'dekJ T

204

MEYYAFARiKlN VE AMD TARH

Trbedar l 163
Emlneddln el-Hadlm Allun
ta 152.169.170.171
Emtneddln Hace Eb Nasr
Ahmed b.Nl7.amu'l-Mlk
58.59
Emlncddln Nasr b.Clbrtl 180
Emir All 79
Emir Artuk bkz.Artuk Beg
Emr Baku 3 1
Enlr Celdek el-Halifeli 89
Emlr Ebu Bekr ( Nusaybin
hakimi) 97
Emir Gazl ( Erzurum hakln1l
) 40
Emir Gazi el-Mehri 82
Emir Hacib Tatar 58.94
Emir lbrahlm ( Srmara
haklml) 140
Emir ildeniz bkz.emscddtn
ildeniz
Emlr el-Muz.afTer bkz.Halife
el-Mstencld
Emir ems 31
EmrYaku 31
Emir Yunus Ali 14 1
Emlr-1 Emiran 160
Em.l.reddln b. Cey 126
Emlru'l-Cey b. er-Raid BU
lah bkz.. er-Rasld Billah
Emiru'l-Cey el-Adil b.Sellar
lbn ishak 84,110

Emlru'I-Cey aver bkz.aver

Emlru'l-Ceyl'l-Efdal 38

Emiruddevle Ebu'l-Hasan b.
el-Tilmiz el-Tabib 145
Endls 65
Ennens b. Muhlr 145
Ennens Eb Tahlr b.es-Sedld el-Arid b .el-Hadisi
149
EtbU 180
Erc 83. 112
Ergan 74.82

Erzen 32.34,68.87.88.95.96.
105. 106.109. 121. 127,129
134.135. 137,141,
ET7.eni'r-Rm ( Er.urum )
34.40.110.114,152
Enenkan bkz.Erzlncan
Erzincan 148
Erzurum bkz.Er7..enl'r-Rm
Es'ard bkz.Sllrt
Esbagerd 128
Esedddln lrkuh b. ad i
81,116.125. 128,137,138.
139.144. 150. 151.153.15'1
158.167
1
Esireddin Abbad b.Ebi'l-Flh 78.83
Evin 173
el-Evrak 173
Evsel'l-Hine 37.1 12.120.
1
136
Ezer Hatun btnl Skmen 99
F

Fadln b. Menehr 116.

1
127.140
Fahreddin Abdulmeslh elHadim 160
Fahreddin Devletah b. Toan Arslan 87.88.105.
128.129.130.134.135
Fahreddin ez-Za'feran 167
Fahreddin Kara Arslan b.
Davud b.Skmen 43.73.
77.82.83.92.94,99.100.
101.102,103.104.109.111
112. l 15.120.121.126.128
130.131. 135.136. l 41. 142
143. 144, 145.147.148.151
172. l 78, 179
Fahreddin eddad b . MenO ehr 114.116.127.140,

NDEKS

20!,

168
Fahreddin Sunkur b . ./\lpkara 135
ar 134
Fars 9'1.127
Fa.'\I

7l

FOllma blnl Sultan Muhammed 69.87

Fallls 46.73.82
Fcnek 46.110.132
Feniz.f!S<l 136
Ferhunda Hatun blnt Melik
Rdvan 38.60.95.100.103
117,122
Fuls's-Safar 82
G

Garsddcvlc Yenal 107.112

Gence 31.36.37.45. 16.122.
130.140
Gevher bkz Gher Hcltun
G Hatun blnt lrbrik 144
Gaba 128
Grgor 118.127
Gher ( Gevher) Hatun blnl
Sultan Mahmud 44
Gher Hatun btnl llga:l b.
Arluk 34.52. 104. 105.
137,141
Gre Gaz ( el-Barllyye hakim ) 75
OOren 34.36.114.118. 130.
132.134. 140.168. 169. 173
181.182
H

Habak ( ubuk?) 43. 129

llabak ( Cubuk ?) Han 129
H abei b. Habei bkz.erefeddln Habei
Habur 82. 160.169.174. 177
ace 129

acc 17..i'.u'l-Mlk 68
11.lce Lu'h 77 .91
el-H,'\clb Ahmed b. cz.-Zain
129
el-H:iclb Bayram b. Hamr
t r 97.98
Hacib G 113
Macb lsmaU Erdem 170. 71
Hfcib Muineddln Kcllfcs enNecmi 18
1I/'clb Oman'I-H.'\s 92.105
Hacib Sa'dn 127
-acb emscddln Se\'ln b.
Ebi Said el-Ve7Jr Ebi
Manrel-Cuveyrti 120.
123.128
Hacib ems 'l -Hlcab Muhammed lgdJ 39
Hacib Talar 69
Hacib YagJ 148
Hacib Yunus el-Baka edDneysert ( Dara valisi l
90
Hacb Abdulkertm 97
Hacib Ebu Bekr b.Hamurta
97
I Iacb Sanmuddevle Aygel
ml b.YusufFenek 112
Hacib Yusuf Yenal 97
Hacib emsddevle Altunta
107.108.122.
Haddad Oulla n 115
el-HMLm ez-Zaill 180
el-Hafacl b .Sultan Mahmud
42.44
el-Hafiz Lldlnillah bkz.Halife
el-Hafz LldJnUlah
Halar 74.82
Halep 32.35.38.40,61,67.81.
103.121, 122. 126. 130.141
152. 155.157.158.163.16
7.
169.174,175,178. 183.
Halife el- Add 124
Halife el-Amir Blahkamillah

206

MEYY.AF.ARKN VE .AMD TARH

45.'\6
Halife el-f:>.lz b.Hallfe ez-Zc'\.Or
l 10. 111. 124
Hnllfe e l-H~fl7. Lldlntllah
46.47.84.147
Halife el-Muktefi Llemrtllah
50.53.54.55.56.57 .58.59.
60,68.70,86.87.114.l 19.
123
Hallfe el-Musladi Blemrillnh
58.161.162
Halife el-Mustazhir Billah
54,58
Hallfe el-Ms lenctd BUlah
58. 114 ,123.135.151, 161.
162,167
Halife el-M slerid 41.47,49.
50,51.52.53.54.58.94
Hallfe ez-Zafir 109.110. 11 .
124
Hama 126.1 30.174, 176,178
47,48.81, 120.126.130, 146
152.153.1 58. 167.174.178
Hame 148.149.178.179
Hamurta el-Hac 9 7
Hanbas 148
Handan b. Eslem 61
Han 32.66. 73. 7 4.82.1 oo.
101.106.108,122, 144.145.
168, 179
Harem-! erif 132
Harim 140.142
Harirnu'l-Tarlhl 56.168
Harpul 38.49, 74.100.101.
135.141,148.15 l. l 78
Harran 49.81.122.140.160.
163.169
Hartabil bkz.Harput
Harun b. el-Muktecli 53.55
Hasankeyf bkz.Hsn-Keyfa
Hasbeg b. Belengert 94
el-Haskefi bkz. el-Hatib
Tacu -uema

Hassan el-Menbici 79.82.152

el-HaUb TAcu'l-l.Jlema elH~skefi 87, 121

Hatib emseddn el-Vezir
160
Halibu'l-hulaba1 b.Nubala
113
Halluhah 38-40

el-Haltah 62
Havran 178.183
Haybcr 125
el-Hayz 149
Ha;,2,a 38
Hedlyye Hfilun ~lnl Temrta 40.74.83.95. 103.106.
145
1
Hekim Ebu1-Bet'ekal 89
Helderi el-KurkJtfi ( Korkutucu?) 128.132.173
Hemedan 45.51.93.94. 125.
1
134,181
Heysem Kalesi 8~
Hicaz 88.146
Hille 93.105.179.180
HUlelu Benl Mezld bkz.HUle
Hnns 47,67.81.167.179.170
Hlsbe 62
Hsn Egll bkz. Egil Kalesi
Hsn -Ba.nasa 146
Hsn-Berger 92
Hsn -Keyfa 30.31.32.40,43.
45.46.61 ,71,73.83.88,92.
99.100.101, 102. 103. 109.
118,121,136.141.142,143
144,145,147,148,149.151
178.180
Hsn-Kulb bkz.Kulb Kalesi
Hsn-Mansr 92
Hsn-Tallb 126. 137
Hsnu'l-Cedld l 16
Hsnu1-Ekrad 142. 173.174
Hizan 73
Hzr Mescidi ( Sllrl'le ) 78.
118

Horasan 117.120.121.

iNDEKS

lloy 12. l 15
llulvan 30
H(rrctu'I-Ycmcn

133, 1'17
Mcliku'IMlk bk7..Cr1gor
Hs.'\muddcvlc J<urti b.To~:m
Arslan el-Ahdcb ( El'7.en
hakimi) 38.68.87. 105. 130
Hs:mddln Tcmrtas b.
IIAtl?.I bkz. es-Sntd HMmeddln TemOrta
Hseyn b. Ebi Ya'U 145
HOveys 60
H7.lslan 44.94.172.173
1-lz.Hscyn 109

lis.'hnu 'l -Mc~lh

i-

lbn AsrCn l 70
lbn Cheyr 29
lbn Ebi CevAde 126
lbn Ham7..a 86
lbn HassAn el-Menbici 129
lbn HsAmeddln 80
lbn Joscelln 91.92
lbn MOsek Saray 143.172
lbn Skeyne 51
lbnu'l-Adtm 126
lbnu'l-Alevi bkz. eyh Nuru'
1-Huda Sleyman
lbnu'l-Anbari bkz.cs-Said
Meyyiduddln Eb Abdullah Muhammed b.
Abdullah el-Anbari
lbnu'I-Beledi(Veztr) 161,162
lbnu'l-Ezrak 35.60.68.111.
152.163.178
lbnu'J-Mukaddcm 166
lbnu'l-Murhlm 123
lbnu's-Sekaf 162
lbnu's-Semerkandi 69
lbnu's-Seyyld 161
lbrahlm b. el-Hac cl - Maidi
146

207

lbrf\hlm b. cl-1 H\llz

lbrahlm b. Slmc 31.mJ
lbrnhm b.rt-nrhmrrcli 87
llmhlm h .IO:mlr-1 Enir:'n IGO
Jfrtkktyye 65
l lbn~ 19
ltblzlm b.lll!i\7.1 b.Arluk 101
ildeniz bk7.. cm~cdclln lkkn lz
llla EbO Mutncddln c~Sev:lli 136
Tm:\dcddln b.Kulbcddln Mcvdud b.ZenpJ 171.180
ImMeddtn Eb Bekr ed-Dbeysi 12
lmadeddln Eb Bekr Muhammed b Kara Arslan
100
el-ImMi ( Baalbekk hakiml J
158
Imadlyye Medresesi 89
imam e-cilli 147
imam Musa b.Ca'fer 136
lmaretu'l-Ekrad bkz.HsnuEkrad
Irak 30.41.48.50,51.60.69.
93.94. 119.120.123.158.
179.180
Iraku'l-Emir 162
Isfahan 43.45.59,93.94.120.
132
lsfahsalar 104
lskendertye 139.150.156
lsmaU b. el-Mustazh tr 54
lsmail b.lbrahm b.el-Mellk
Muhammed b.Gazl b.
Danlmend 142
lsmaU b.lrbartk Memdud
b.AJ b.Alpyaruk b.Artuk
101.102
lsmail Erdem bkz.Hacib s
maU b .Erdem
lslanbul 66.182.183
Izzeddln b.Aglslyan b.Abdul-

208

MEYYAFARKN

VE AMiD

TARiR

Scka!

163.
1
cabbar b.Artuk 102
Kad BaMeddln Ebu'l-Ha177.eddin o~vud 164.
san Al1 b. el-Kasm) e
177.eddln Ebu Bekr b.ed-Da'yc
ehrtzri 42
157
Kad Bedreddin Ahmed b.
zzeddin EbO Bekr ed-Dbey
Kad Eb Ca'fer b.Ebu1
si bkz .11..zeddln Muham
Ala ( surl Kadlsl) 126
med b.Seyfddevle DKad Dyaeddln 119
beys
Kad Eb Ali AlemJddln b.
11.1,eddln Mes'ud b.Kutbeddln
et-Tallkani l Nusaybin
Mevdud b.Alabeg Zeng 171.
Kadst) 169
172.174.175.176
Kad Eb Bekr l Bmarlstan
l7.zeddln Muhammed b. SeyKads) 69,113
fddevle Dbeys 81.82.
Kad Eb Ca'fer Muhammed
86.89,90.105
b. Ebu'l-Ala ( Hsn-Keyfa
l.zeddln Msa b.Hammd
Kads ) 118 '
147
Kad Imadeddln erefu'l
lv.eddln Necah el-Hadim 180
Kudat Eb Tahir Ahmed
lzedln Saltuk ( Erwnm
b. el-Kerhi el-Muhleslb
Mk1rnl) 83.114.127.152
1
58
l?Zu'I-Mulk 94
Kad Kemftleddln Ebu AU
11.Zuddevle b.MOeyylduddln
b.Bahaeddin b.el-Hasan
Eb Ali b.Nsan 117.140
b.All b. e1-fi.sn e-ch
17.Zuddcvle EbO Nasr b.Nls"-n
rtzri 78
87.143.157,159
Kad Muhammed b. Ebi Ya'la
l SUrt Kads) 113.116.
K
H8.126.164
Kad Nashuddln Eb Abdul
Ka'be 146.147
lah el-Hasan b.MuhamKad Alauddin b.Nubata 118
med Vehban 137.145
Kad Alemuddin b. Tabar (
Kad Naslhuddln tmam Eb
Erci Kads ) 83
Tahlr b.el-Curcani 129
Kad Alemuddln Ebu'l-Feth
Kad Nastruddin b. et-Tabib l
b. Alemuddin b. Nubala
Slirt Kads ) 119
34
Kad Sadreddin Eb Ali el
Kad Alemuddin Ebu'l-Felh
Hasan b. All b. Muaz l
Muhammed b. Ali b. Nu
Ahlat Kad1s1) 126.129
bata 75.76.118
l<ad Sadreddin Ebu Ali el
Kad Alemuddln Ebu'l-Hasan
Hasan b. Mcs'ud 146.
A11 b.Yahya b. NubMa 39
150.151
Kad Alemuddln Ebu'l-Hasan
Kad1 emseddin lbrahlm b.
b. el-Bagl 129
Eb Ca'fer Muhammed b .
Kad Bahaeddin Eb Tahtr b.
Ebu'l-Ala s.126
Taceddin b. Nubata 112.
Kad emsu'l-Kudal lbnu's113.116.117.118.150.151.

209

iNDEKS

128.146,152
Kad crcru -<udM EbO J\11
~s-Said lbnu'l-I3agl elAmidi 153
Kad Taceddin b . Necmeddln
115
Kad Taceddin Eb Salim b.
Nubata 39
Kad ZCkiyyuddln 125
Kad'l-l<udat ez-Zeynebi 56.
59.60.69,70
KMLl-Kudat ibnu'd-D"mgani 69.128
l<Ad' l-Kudat I<cm:'.'tleddln
Ebu'l-Fadl Muhammed b.
Abdullah e-chrl7.uri
79.80.84.
Kc'.\d'I-Kudrt Ravh b . Ahmed
b. el-Hadisi 167
Kal'alu'r-Rm bk7.. Rum I<a
lesi
KalOfah 148
Karaca 55
fraca es-Saki 94
Kl Arslan b. Mellkah b.
Kl Arslan b. Sleyman
Kulalml 45
Karahan ( Huus haki.mi) 67
I<arakpak 129
Karaman Kprs 76,78.
109, l 10.136. l 43
I<ardls ( Meyyafarlkn'de)
163
Kariha 110
Kars34.127.132
<aslmuddevle Alabcg zeng
bkz Alabeg zeng bAk
sungur
Katlls bk7.. Fallls
Kaymaz Hadm (Meyyafarikin
valisi l 97.159.164
el-I<cmal el-Badadi 130
Kemaleddin Talha 50.53.69
71

I<crcnun:z.

137
Kcrkcr Kalesi fM
KcysOm 92
cl-KlsAi 2
Kvameddin b. Sadaka 71 .86
87.92
Kzolu 97
Konya 1'10
Koslanllnlyye 116
Kubbe m (Meyyafankin'dc
) 90,121.126
Kubbel'r-ResCl 133
Kubbcl's-Sullan bk7.. Sul
tan Kubbesi
Kuds 29.30.122
Kulb Kalesi 103.106. 22
Kungl ( Kungulu?) 38
Kurcylyye 100

l<urti b. el-Ahdcb bkz..

Husamuddcvle Kurli b.
Togan Arslan el-Ahdeb
Kulbeddln Ahmed b. Skmen 78
Kulbeddln el-Ibadi 92
Kulbeddln llgaz b. Necmed
din Alp b. Temrta
90.112.129.137.143.144.
145.146.
Kutbeddln Kaymaz 168.179
180
Kulbeddin Mevdud b. zengi
88.89.90. 121.122.131.
141.153.159.160.l71.176
Kutur 112
L

La7.ln ( LaJ.kJyye ? ) 121

Lori 181
M

el-Maarrl 158
Maden 73.74.82

-c . .

MEYYAFARKN VE AMD TARH

21 0

Mag1b 63-66

Mahmud b. Ali b. Alpyaruk

b. Artuk 101
Mahmud b. Arslan b. Abdul
cabbar b. Artuk 102
Mahmud b. Davud 99.100
Mahmud b. emsddevle
Sleyman b .llgazl 106
Mahmud b. Tarhan l Turhan
?) 146
Makisi 147
Malatya 39 .141.172
el-Malik Necmcddln Alp b.
Hsooneddln Temrta 39
40.90.100.101-112. l 14.
116.117.120.121, 122.123
127.128.129.131.135.136
137, 141.1'13.144.145. 147
148.149.151. 155.156.159
Manezclrd 112.127
Mara 92
Mardln 30.31.32.34.37,39.
49.60.61.68.73.75.76.77.
78.81.82.83.95.96. 103
Maven1nnehr 117
Ma.glrd 43.74.83.99
Mecd'l-Mlk Kpek 61
Mecdddln Davud b. el- Kad
es-Said 75
Mecdddln Eb Bekr b . edOa'ye 81.155.158
Mecdddin Muhammed b.
el-MuvalTk b. Delk 181
Medaln 70
Medine 52.90.125.132. 133.
144. 146.147
Medresel'l-Muva1Tak 168
el-Mehdi el- Harlci ( Zebidi
haklml) 165
el-Mehdiyye 66
Mek!nuddevle ibrahlm b.
Munkiz 75,76.88
Mekke 71.86.90.125.132.
133.146.147.163.180

Mellke Hatun bkz. Ferhun

da Hatun
el-Melik cs-s:lh lsmru b.
Nureddin Mahmud b.
Zengl 167.178
Mellk sallh Ebu'l-Garal
Tala' b. Ruv.ik l l l
Melik Burcu 39.98.107,16'1
Mellk Mahmud b. Mellkah
b.Sullan Mahmud 173
Melik Rdvan 35.38.60.94.
100.101.103.122
Melik ahlnah b. Mes'ud
182.183
Mellk Tugnl 60
Melikeyn Ebu'l-Berekftl Fchr
el-Harrar 49
Mellkah b. Sultan Mahmud
b. Muhammed 94-.124.
125
Melikah b.Sullan Mahmud
44

el-Meliku'l-Mslecir bkz.
Sultan Sleymanah b.
Muhammed
Menbic 43.79.81.100.152.
163.175
Meneke bkz.Benefse
Mengpars 55. 94
Menehr 140
Meraga 51. 15
Merake 64

Mcrend 112
Mer.,a 66
Merv 124
el-Mes'ud 127
Mes'ud b. Arslan Togmu
b.Bekda b. Artuk 104
Mes'ud b.Porsulti 41.42
Mes'ud BUa.l 19
Mes'ud BLlal 44. 93
Mescld-l EvS 130
Mescld-l veys 44
Mescdu'l-Emir 38.39.76

211

NDEKS

Mcscl'l-l lzr l>k7..1 lz.r

Meseldi
M cscld 'I -Y:\kCl bk7.. Yi'\k(l
Mescidi
Mcscld'n-Ncbcvi bkz.Mcscld'r-ResOl
Mcscdu'r-ResCl 132
Mehed bkz.chll ilk
Mcvdud b. Allunlekln 37
cl-Mcvzcn 173
cl-Mcv-1.cr 82

McyyMi'lrlki n.31.32.33.
36-\0.48.49.60.62 . 67.68.
7 l.72,73.75-78.82.83.86.

87 .88. 89.90.9 l .92.93.9G

98.101.lO\. 106.107.l 11.
112.118.120.126. 129.135
136.137, 143 .. 14'1, 145.
146.148.149.150.151.152
153.156. 163.169 .171.173
176.177.179, 182
el-Mezd ekanI ( Ebu Ali Tahir
b. Satd) 44
cl-Mlrlyye 90
Msr 38.45.46.47.75.84.90.
109. l l l.124.128.137.138
139.144,147,150.
M11,grd bkz. MazgLrd
Mu'lemlnu'l-hllafc 156
Muavvlc 76
Mcahlduddln ( Erbil h akimi
l 180
Mcahlduddln Behrz 93
Mclreddln Abak b. Muhammed b. Bru b.
Tuglekl.n 113.114
Muemmll e-aksl 73
cl -Meyy1d el-Mhezzeb
152.177
el-Meyy1d el-Mslevfi
Ebu'l-Hasan el-Mubarek
b.Muhlr 48.49.62.72,75.
83. 95.145
el-M eyyd Zeyneddin 95

l'I-M fcyyltl Eb) T:\l lr b. /\1

dllnh b. cl-1-lalib t 37
Mrmducklcvlc b.

son

Meyylduddcvlc Eb Abdul
lah lbnu' l-.\nbfri bkz.
es-Said Meyylduddln
Eb Abdullah
Mcyyldcldcvlc Eb Mn:-ir
b. cmscdclln b.cmsCd
dcv le b. cl-Anbfri 168
Micyyctuckl<'vk l<<'rlrn 'I
Mlk llv.. cl- Ecrll l\c11

muddcvlc F.b T\lnn:-ir

1h'l lld
Micyylchddln Ebi All l .N l

sin

48.72.95.96.113.116
117
Mcy)itludln Scclldddcvlc
bk:7.. es-Said Meyyiduddln E.b Abdullah Mu
hammed
Muhammed eti- Ovcyni 103
Muhammed b. Ebi va a bkz.
Kad Muhammed Ebi

Ya'lci
Muhammed b. Hasan 112
Muhammed b. 17..zeddln b.
Saltuk 152
Muhammed b. l.zeddin elVali 143
Muhammed b. Kumeyt 13
Muhammed b. emsddevle
Sleyman b. tgazl 39
Muhammed b. Tomarl el-drtsi el- Hseyni 63.64.65
Muhammed b. ner 141
Muhammed lbn EbrI-Mekarm el-Muhallebi 73
Muhamrnedah b.Sullan
Mahmud 93,94
Muhammedah b.Sullan
Muhammed 44
el-Muhdese 61
el-Mhezzeb el-lraki 84 .88.

MEYY.AF.ARKN VE AMiD TARiH

212

95.108.129
el-Mhazeb b. S~Lrn 145
el-Mhe7.zeb Mansur b. elHabMb 152
el-Mhezzeb EM Boylu 173
el-Muhtass Zahlreddln Ebu'
1-Felh Muhammed b. Ahmed 108
el-Muhtestb (MeyyM~rtkin'de
) 107
Muhytddln EbO Hamid b.
Kad Kemaleddin tbn c
ehrtzri 126.158
Muineddln l MeyyMartkin
ctareclsl ) 159
Muineddln b. Slhabeddln
Muharuned b. Ayas b.
t g~ 166
Muineddln Saray 138
Muineddln ner 91
Mukaddem ez- Za'feran1 145
el-Muklefi bkz. Halife elMuktefi
el-Muktefi Llemrillah bkz.
Halife el-Muktefi LtemrU
lah
Mu 12 1
el-Musclmlde ( KabUe) 64
Mseyyeb 62
Mseyyib b.Mallk 58
Musta'li 47
el-Mustadi Blemrillah bkz.
Halife el-Mustadi Blemrillah
el-Muslansrr 46.47
el-Muslazhlr BUlah bkz. Ha
ltfeel- Mustazhlr BUlah
el-Mstencld Blllah bkz.
Hallfe el-Muslencld Blllah
el-Mslerld bkz.Hallfe elMstertd

Musul 41,42.44.45.47.56.59
68.71.73.75,79.81.85.86.
87.89.90.91.92.93.103.

131.133.142.146.147.153
158.159, 160.16.1.169.170
171,174.176,180.183
Muvaffik b. Deik 181
Muvaffikuddevle Baka elHadim 71
Muve77,er 170.173
el-Muzaffer ez- Zaim b .Cheyr 86
N

Nahrvan 173.181.182
Nahl 162
Nakibu'n-nukaba' bkz.ere
feddln Ali b.Tarrad ezZeynebi
en-Nash All b. Ahmed elAmidi 48.49. 62
Nastruddevle b. Mervan 116
Naslruddevlc Mahmud b.
Zaferhan 136
Nastruddln b. Kara Arslan
128.130.136.137
Nastruddln b.Esedddln
lrkuh 167
Nastruddln akar l akr l
42.47,75
Nasruddln Sandal 98
Nasr b. llgazl b. Artuk 105
Nasr b. el-Mustazhlr 54
Nasraluddln Emlr-1 Emiran
b. Alabeg Zeng 122.140
142.145
en-Na7..7..Am Ebu'I-Fadl 169
en-Nebek 167
Necah el- Hadlrn 70
Necmeddln J\lp b. HSc'\meddln Temrta bkz. elMallk Nccmcddln Alp
Necmeddln Eyyb 154,157.
159.160.162.166
Necmeddln llgaz b. Artuk
29-35.37-39.52.76.99.

213

iNDEKS

100.104.105.106.122
Nccmddevlc M:lllk b . Mc'\ltk
62. 158
~ccmuddcvle MalJk b.sam
b .Mt\llk 49.58
Nehrevan 56
Ncvehr 112
NlAbur 121
Nl7..:lmeddln ( Vezir) 71
Nl7.ameddln b . IMbeddln
b . Bahaeddin e- Sehrtzort 169
Nl7.ameddtn Ebu'l-Mu1.arrer(
EbO Ca'fer) b.ez- Zaim b.
Chcyr 70.86
Nl?.fmu1-Mlk 52
N17.1r ( Hlslr Haltfcs l 4 7
Nub:'ta Oullan 113
Nra Hatun blnl Temrta
87 .88.96.106
Nureddin Mahmud b. Alabeg
Zeng 81.92.104.108.113.
l 14.115.116.121.122.125.
126. 128, 129138.140.141.
142,145, 150.152.153.154.
155,156.157.158.160.166.
167
Nureddin Muhammed b.Kara
Arslan 100.143178.
Nureddin Vaslan 119
Nuruddevle ( Fenek hakimi)
46
Nuruddevle Belek b.Bahram
b. Artuk 43,100.103
Nusaybin 33,59.62. 73.85.89
97.103.121.133.160.169.
174.180

o
O~uzlar 117,121,125
Omnr b. Ali b. Alpla 103
Omar b. llgclzl b . Artuk
104.105

Osman b . llnmurt ns 97
p

Palu bkz. Bt\l

Pehlivan b. ildeniz 172.18 l
Peygamber 132.146.159.177
Porsu ki ( <aslm uddevlc Ak
sunkur el-Porsuki) 41.
42
R

cr-Rabad 61.79.81.96.107.
133.135,145
Rahba 85.86.167. 180
Rakka 58.62.63.67,85. 103.
119
Ramelu'l-Hadim el-Tacir
133.147
er-Raid Billah 51-54.58.59
60.94
cr-Ravk 82
Re's'IAyn 82.141.1'18.163.
178
Re'su'I-Ma' bkz.Re'su'l-Ayn
er-Reis EbC Said b.el- Muhleslb 72
Retduddevle bkz. Sedldud
devle lbnu'l-Anbari
Rey 51,94.112.116
Rknddevle Davud bkz.
Davud b. Skmen
Rum Kalesi 92
Ru1..zik ( Meyyafartkin valisi )
31-32

s
Sa'd 167
Sa'deddln Gmlckln elHadim 160. 178
Sa'duddevle Allunla 122
Sa'duddevle llald b. brahim

MEYYAFARKiN

214

VE AMiD

TA.RiH

Zcngl 81.83.84.87.88.89
Amid hakimi) 72.104.
105

Sa'duddln b.Ernlr Amiduddln 170. 173

Sablkuddln Osman b. edOa'ye 158
Sadaka b. Dbeys 55
Sadreddln Eb Ali b. Dtyaeddln ( Ahlat Kads) 119
Sadrcddln Nasr b. Cibril 126
Saflyye Hatun blnl Hsameddln Ternrla 40.60.
68.87.95.106

Saflyye HMun blnt Mellk

Rdvan

101

Safiyyuddln b. Reik 78
Saflyyuddln b. Zevan el-Hatmi

71

Safiyyuddln Ebu'l-Berekal b.
er-Relk es-Sufi 143
es-Said Hsameddin Temrta b.Necmeddln lgaz
b.Artuk 37.39.40.45.47.
48.49.60.61.62.68.70.7179.82.83.87-91.94-104.
106.107,108, 109.110.117.
122.144.163

es-Said Meyytduddtn Eb
Abdullah Muhammed
b.Abdulkerim el-Anbari
50.53.55.68.86.135.
Saide Hatun blnt Kl Arslan b. Mellkah b . Kl
Arslan 45
Salahaddin Dgert b. Ysuf
Yenal 136.146.153

Salahaddin Muhammed b.

Eyy el-Yagslyani 42,48.

81.120

~-

Salahaddln Ysuf b. Necmeddln Eyyub 81.139,

150.156.157. 159.162.165.
166.167,169.171,l 74175,
176.178.180, 183

Salhad 114.167
Salih 133
es-Salih b.Ru7..zlk
( 124,133.147

Samsamuddtn { Musul'da)
174,176

Samsamuddln Bahram b.

Temrla 40.89.90,106.
108.143.163

Samsamuddln Yakub b.Sleyman b. Davud 144

Sfrtmuddevle Ayalabl 118

Sartmuddtn Hasan b. Kad

Naslhuddln EbO Abdullah

137

saruc ( Em!r l 66
Satdama Nehri 109
Savr 61.118
Sedd 91
Sediduddevle lbnu'l-Anbari
bkz. es-Said Meyyiduddln Eb Abdullah Mu
hammed
Seferi Hatun blnt llgaz
104.105

Selcukah b. Sultan Mu
hammed 44.60
Selemlyye 146
Selman el-Farisi 70
es-Selv Kalesi 81

es-Senasne 60, 116.136.146

Serce l Serci ) 45 .4 7 ,97
Serclhan Kalesi 51.53.
Sevin b. lrbartk Memdud

b. All b. Alpyaruk b. Artuk 101

Sevlnc b.Ynus el-Hlrafi b.
Slyavi

101

Seyfeddln b. Skmen 144

Seyfeddln Gaz b. Kulbeddln
Mevdud b.Alabeg Zengl
106. 160.161.163.171. l 74
176.177,180

Seyfeddln Gazi b.Alabeg

215

iNDEKS

13 1

Seyfeddin lrba.rlk Mcmdud

b.All b. Alpyaruk b.Arluk
78.101.102.116.129.137.
143.144.148.151.163
Scyrddcvlc b. llamdan 113

Scyfddcvle Dbcys b. Sacla

ka bk7..0bcys b. Sn<lnl~n
Scyffddcvlc Ebu'l-1 lasan /\11
b. M:\llk 79
Sicilya bkz.Slklllyyc
cs-Sctn 38

Siirt 47,73.71\,82.83.77.78.
109.115.1 IEU 19.126. l Hl
Skllyyc 1 15
es-Sllf h i l 6\
SlnbM 118
Stncar 30.81.85.160. l 7 .
172.176.177.180
Sinne 170
sraccddln I<amll Gaz 78

Slracddcvle Gu'l-Has
104. 107. 108

svan 62.74.82.102. 106

Slvas 141
svast

142
Slyavl b. Artuk 99.101

Sgrd Kubbesi 146

Skmen Kutbi
78.89.102.112.115.127
Sokmen b. Arluk 29.30.31.
99
es-son Yahya b. Abdu'IVahtd 147.181

Sku B~bl'l-Medlne bkz.

ehir Kap ars

SCku'l -Mb bkz. Kap ars

Sku'l-Kubbe bkz. Kubbe
ars

es-Sukb 157.162.166
Sleyman b. Davud 99.100
Sleyman Kutalm 39
Sultan Arslansah b. Tgrul

Bcg 131\
Sullan Davud 59,74
Sultan l<ara /\rslan 6:I
Sultan Kl Arslan b. Mes'
ud 92,140,169.182.183
Sullan Kl Arslan b. Sleyman Kutalm 39
Sullan Kubbesi 38.169
Sultan Mnhmud b.Slla
Mllhamnwd 31. 11.12.1:\
1

44.50.5~Ul11
S\ln Mc!-'ct b . Kl /\r
~lan b. Sill'V111nn h. ,
lnlns 111
Sll::m M<'~'d b .Su lla M
h:nnccl 1 11.'16.49.50.5 ,5:{.

55.58.59.6$.69.86.9~1.~lI.
~7

Sllan Mhammcct 30.\\.

68
Sultan

Muhammedah b.
Mahmud b.Muhanmcd
119.124.125
Sultan Sencer 44,46.'19.52
53.55.59.119.127

Sultan Sleymanah b.Muhammed 119.120

Sultan Tugru l b. Kl Arslan
b.Me!ikah b.K.l Arslan
45

Sultan Tugrul Beg b. Sultan

Muhammed 34.35.44.45
Sultanah b.Mellk Rdvan
32

Smeysat 92.108.122.127.
170.171

Sungur b.Emlr ems 31

Sungur Yusuf b.Emir ems
31

Suriye 29.43.47.66.77.81.
90.104.108, l l 1.114.1 15.
116, 120.121.122.126. l 30
132.139, 140, 14 l.142.144
146.148.150.151.158.161

MEYY.AF.ARK N V E

216

.A M D TAR H

N D EKS

217

HaUd 59
162.169.175, 183
Smru-.l 116,140
Suruc 155

( 1
1 '

Na.zum 159
emseddin Eb Almed b.
erefeddin e-ehrtzri

85

Sus G4

emseddin

Ebu'l-Ferec b.
Sediduddevle b.el- Anbari

136,167.168
adi ( Esedddln irkuh'un
babas) 116
ahcrmen b.Almed b.Sk-

emseddin

bar 150
Sevin 122,129.

emseddin

ahnah ( Kl Arslan'n
kardei ) 169
ahnellk

b. Sevine b. Yunus
Hln\fi b. Syav 10

am

91,158

atan Kalesi 126

aver 101.138,150,153
ebahtan 68.82. 108, l 73
edctad bk2.Fahreddln
ehir Kap ars 129, 147

emseddin

Yakut Arslan b.
Togan Arslan 87
emsu'l-Mlk Mahmud b.
llald 72
emsddevle

b. en-Nefis b.
Muhlu- 145
emsddevle b.Arslan Tog
mu b. Bekdas b. Artuk
104
emsddevle

Ebu'l-Fadl
b.Muvail'k b. Desil< 182
emsddevle sa b. Ahmed b.
Nizameddln b. Mervan

ehitlik

52,60.76.96.102.
107.141

62
emsddevlr. s-,eyman

Ilgaz! b. Artuk37.38.39,40

chriStan 59
t:lrizr 81
.:nkur

76. 101.105.106
cmsddevlc:

45

.:nlc 172, 173

.:111::;ctldn ( Hdderi'nn
han.lei) 173
n::;cclclln el-Hacb 135.1'11
~\scddln Ali b . t:d-Da'ye

emsddevle 'l\.ranah

Necncddln

l latun ( Amlduddcvle
Zuhcyr'ln c:~I ) 52

!;>\111::..:dtll

\r.:fcddln

b. Ta
l.tr cl-Bagdad
16:3
:;,.:111:,,.;dtlln Eb Abdullah b.
T..lcldln b. Nuhtla 118
';in !>(ldl Eb Ah cd t,
:hl'l Mada d-Vcrlr .:n-

b.
Eyyub 156,

162. 164 . 165

eref

l>.

.:1- Vaz

Togan Arslan

d-A11dcb 34 .35, 61

158
Sl'lll:.ccldln Alab.:J ildeniz
15, I 19, l 31. HO. 1139, l 72,
17:I.IHI.IH2

b.

b.

.:rereddl Ebu'l-Mctli

126

.:cf.:dtll lbu'l -Bclcc.h

151

AJI l>. Tamid c:1.-

Zcync!Ji 50,51.53.55.59.
69,70,71.86
crc[lctdn h . cl-1 lasan b.
Ali .:lrl/.ur ij5
crdcddn Eu Lrva l.,.

Burzi 145
Eba T.lUb

b. Habei 48,49,62,71,72.
73,97,
emseddin b. Krb ( Karaba?) 149
e-eybclnJyye Kk 142
e-Scyh Halcfu'z-Zahld 149
e-Scyh Huccetddn

Mer-

vC?. 137
e-eyh eyhu'-uyuh

Ebu'l-Kasm

131,136.147

men el- Kulbi 78,82,83,

112.121,127, 128,129,132.
134.
ahnah b. Menehr 168

Ebu'l-Feth b. Ta

erefeddln Habei

e-eyh

b.
ez- Zahid

Habei 87

Al b. etTrk 121
e-eyh ez- Zahid b. Ebu
Ornar 150
eyh Abdulkadlr lbnu'lFeravl 69
eyh Abdulvehhtb el-Haffclf

70
eyh

Eb shak Fl.ruzAbMi

eyhu'-uyh

Ufeddn
ihabeddin

b. Bahaeddin e
Sehrizri 169
ihabeddin b. Dyaeddin b.
Abid 153
ihabeddin Mahmud b. Tac'l-Mulk Br b . Tug
tekin 67
lhtbeddin Muhammed b.
Ayas b. UgAz. 40,60, 104,
105,108,128.141, 165,166
iraz 94
irbartk bkz.
irbarik

ki 69
Eb Mansr er-Rezzaz

69
Ebu Muhammed tbn
binli 's-eyh 70
eyh Ebu'l-Hasan b. el-Hali

eyh

69
eyh

Ebu'l-Mu:1.afTt:r b.e
ehrtz ri 69
eyh lsmau el-H~lnl 152
eyh Mubflrck e:1.-Zthld
151
eyh

Nru'l-Hudfl Skyman
b. Omar el- Alevi 77 .78,
l 18

.:yl cr.:fcddln

LJ. Sa'd IJ.

Asrun 87
eyh eyhu'l-Llmam

Mu
b. Yahya 121
eyhu'l-tmam Cemal'lb:m Elu'l-Kasrn b. elhanmed

Seyfeddin

Eb Mansur el- CevaU-

eyh

b. Al b.Malik

155

119
eyh

Ebu'l-Hasan

Alt b. Mlhver 118,149

eyM!r 120, 130, 158
c-Uab ( Katib 95

Harim 82

Taceddin Eb Salim b. Ale

muddin Ebu'l-Hasan AlJ
b. Yahya b. NubaLa 39.
61,118
Tacedctn

b.

Ebu Tahir b. Yahya

e-ehrtzri

77.81.84

89

Tac'l-HUafe 168
Tac'l-Mlk Br u. Ala
beg Tulekn 43
Tac'l-Ulema' el-Haskefi
bkz. el-Halib Tac'lUlema
Tacddevk Tutu 74
'l'.nza 61,62,68.74.82, 144
Ta~rn Al b. Ysuf 65

Tebriz 44,52,74.112.115
Tekril 44 ,93
Tell-Alevyye 95
Teli-Bair

92.158

Yagbasan b. Hsrunddevle
Kurti 105
Yagbasan b. Darumend

Tell-BasmA 7 3 . 104
Teli-Halid 92
Tell-Hm 74,121
Tell-Mevzen 82

112,182

Te\1 -eyh 61,71,77,11.2

Tell-Sultan 176, 1 78
Tell-Ya'fer 180
Temim b. Adil 145,146
Temrta bkz es-Said
Hsameddin
Teyma 125
Ti..is 33,34.35,36,37.97,lll.
112, l l 7 ,127,130,132
Tihame 54
TinniS 115
Tlrk.: b . iv.ini ( Evtu l b.
Ebl'l-Leys 118
Tlryal!S 34
Togurbeg b. irbaik Mem
ctud b. Ali b . Alp{aruk b .
Artuk 101
182
Tohum ( Balum?)
Trablus 142,158
Tulab 11 2

h"ki I

1\.gtekin ( Dmak . a m

37,103
66

Tu us

Yagsiyan l Agsiyan) b. Ab
dulcabbar b. Artuk 102
Yahya b. el-Mustazhir 54
Yakub Arslan b. D animend

135,141,142
Yakub b. es-Seb'll-Ahmer
73

Yakub b. Sleyman b.
Davud 100

Yakut el-Hlsabi 137

Yakut Meseldi 104
YakU b. Alpyaruk b. Artuk 101
Yaranka( Berenku ) elH ssami 97
el-Yaruklyye Medresesi 170
el-Yaryar Kprs 110,132
Yemen 164,165
Yinal (Yenal) 71
Yunma Hatun blnt tg~ b.
Artuk 72,104
Yunus el-Hirafi b. Slyavl
b. Artuk 101
Yusuf ed-Dmaki 69
Yusuf b. el-Hafiz 111
Ysuf Resl b. Emir ems
31

Umman 147
jl,92 ,152.
Urfa 68,71,81.82,.
.ddln
U::;tM u dd:'r Adud

..

154 .169

16 l.162

ucldln
st:'dudd,\r Daha
Sandal 180

z
cz-Z.'lllr l d -Mansr lsm.Ul )
84
ez-Zahid Ebu'l-1 lasan Ali b.
el-Tavil 78,116,149,165
Zahlrcddln el-Muk.arrcb
ahmdlk

V y
tnn

Vakfe l Arafat Dal

gnde) 132
Vi'tsl 93,151

ete

180

zahreddn b. el-Atlar

219

NDEKS

MEyy}SARKIN VE AMD TARH

218

168

Zahlreddln b. el-Attar 180

Zamudclevle Mfse lb b.

Zaimuddln b. Ca'fer 87,167.

168

ez-2ak Kalesi 129

Zalu'l-Cevz 115
ez-Zebedyye

149

Zebidi 165
ez-Zeki Hasan b. Zeyd 145
Zenderuz 59
Zengl b. irbartk b. All b.Alpyaruk b. Artuk o
Zen.kan l zencan) 112
Zerai ( Kerkeri?) 134
Zeyneb Hatun b. Ahmed b.
Sknlen el-Kutbi 163
Zeyneddin Es'ad b . Abdul
melik Haluk 95,96
Zeyneddin el-Hicab el-Mansr 173
Zeyneddin Ali Kk b. Beg
tekin 75,85,89,90,117,
119,120, 121.122.125.131
141,

Zeynddevle Ebu'l-Kasm Ali

b. el-}-lfclb 56
ez-Zeytn 73
Zubab 90
Zbeyde blnt NJzam'I-Mlk
52

Zlkarneyn 59
Zmrt Hatun binl Temrta 87,89,90,106,163
ZnnCn b. Dannende 182
183